Sie sind auf Seite 1von 474

G E S C H I C H TE

DER

GRIE C HI S C H EN P H I L O S OP H I E —

DE A .
30 H W E G L E R .

H E R AUS G E G E BE N

VO N

DR KA R L K O S TL I N
P R O FE S S O R . I N T U B 1N G E N

D R ITTE VE R ME H R TE UN D VER BE S S E R TE AUF L AG E

FR EIBUR G I/
ß UN D TUBI N G E N 18 8 2
.

AKAD E M I S C H E VE R L AG S BUC H H AN D L UN G VON J . o. B. M O H R

( P AUL S IE BE C K)
Vo rvv o rt
'

Die v o n m ir aus d em N a c hla ss S chwegl er s h era usge geb ene ’

G e sc hi c hte d er grie c hi sc hen Philo sophie er sc hei nt hier in d ritte r


B earbeitung I c h habe b ei d er selbe n wie sc ho n bei d er ,

z weite n m ir ha up t s ä c hli c h d ie ss z um Ziel e e s etzt d ieje ni ge n


,
g ,

Stelle n und A b sc h n itte wel c he bisher n o c h z u kur z beha ndelt


,

ware n gehö ri g z u v er v o ll stä nd i ge n s o weit der U mfang d es auf


, ,

ü ber si c htli c he Z usa m m e nfass ung d es Sto ffe s a n ele te n B uc h s


g g
es ge stattete N e uer e For sc hunge n si nd d abei ü be rall b eruck
.

sichtigt wor d e n .

G ro ssere Z usatz e und Er weite runge n h abe ic h v o r Alle m


bei Plato für noth we nd ig geh alte n Hi nzugeko m m e n ist h ier .

ei nm al ei ne ge nauere Ausfuhrung d er hi stori sc h ge neti sc he n -

Ueber si c h t uber E nt steh ung und Zeitfolge d er plato ni sc he n


S ch ri fte n ; b ei d ie se r A usführ ung ko nnte ic h m i c h fa st d urc h
h n d s an d as v o n S c h we ler H err uhrend e a nsc hlie ss e n d
g e e g a ,

ic h wie er d ie K F r H erm ann sc h e Ansic ht stet s al s d ie im



. .

W e se ntli c he n ri c ht ige be t ra c htet h abe Ebe nso habe ic h d ie .

Lehre n Plato s v o n d en I d ee n und v o n d er Materie ei ngehe nd er


’ —

1) Eine griechische U eb erset z ung d er ersten Auflage ist 18 67 in Athen


herausgek om m en n . d . T . : I o mo ptoc m g n ocp

El hn . c cl o o o c coc
oz p p g o o v
*
cocx%en
o oc

n ev w: o Al ß epco n E o ueyl spco u,


*
ö t ö oc% co p0
*

g x occ noc8 ny v rro o mg cpzl o o o cpwzg ,


ö wc

o nenoco % eco oc Be u w. o nv rel eo %eco oc uno Kapo l oo Ko naml cv co u, Ö LÖ OLW CO PO Q m . noc


u

8 v gy v rco n mg épcl o o . é v To ß wm, m it ausführlichen Q uel l enh el egen und v ie l e n


a er
nd n Zusat z en v erm ehrt ,
A nnmpro u A luno
e € ocv ö po o X a v r Ce
.
pv g
,
ö cö ocwco po g

Ä o o o cpzocg,
1: 7; g cpu ev A& 1q v o ug, r uno u; X N m o l o cö o n <IJ cl ocö el cps <ng 18 6 7
. . .
IV V orwort .

behand elt Bei d er letz te m ha be ic h d er Ab wei c hung m ei ner


.
,

Ansi cht v o n d en gegenwartig v orherr sche nd en Anschauunge n


m ir wohl be wusst d ie The si s zu be gr ü nd e n ge s uc ht
,
d a ss d ie ,

pla t o ni sc he Materie al s reale S ubstanz zu fa sse n ist A uc h .

d ie ss z usam m entrelfend m it S c h wegler s o fer n a uc h ihm wie


, ,

die er ste A ufla ge z ei gt je d e Art v o n i d eal i sti sc her Auffa ssung


,

d er Lehre d es Tim äus ü ber die Mate rie allm älig zw ei felhaft
.

gewor d en war Ausser d e m habe n insbe sond ere d ie ethi sc he n


.

Lehre n d er grie c hi sc he n Philosophe n eine v oll stä nd i gere Dar


stell un
g als in d en z wei er ste n A ufla ge n erh alte n
, ,
.

Möge d as S chwegl er sch e W erk auc h in d ie ser no c h m al s


er weiterte n G e stalt d as Seini ge zum St ud i um d er grie chisc he n


Philo sophie beitragen

T "

ub ing
‚ en 18 . Septe m ber 18 8 1 .

Ko stlin .
I nhal t .

Vorwort
Einleit ung 5 . 1 . B egriff und M ethod e d er G eschicht e d er P hi10 30 ph ie
2 . D ie Quell en und B earbeitunge n d er G eschicht e d er
grie chische n Phil osophie
5 3 . E int h eil ung d er G e schicht e d er g1 iechisc hen P h i

l o so ph ie
E r st er Ab sc h ni tt . D i e o r s o k r a ti s c h e P h i l o s o ph i e
v .

4 E inth eil ung d er v orsok ra tisc hen P h il o s0 phie


D ie J o nier
Thal es
Ana xi m and er
Ana xim enes
Uebergang auf d ie S y st em e d er C ausal it at
1 Herak lit
1 D as heraklitische P rinz ip d es W er d e ns
.

2 D er P roc e ss d es W er d ens
.

3 D as F euer
4 H erak lit s L ehre v o m M
.

.

enschen
11 . E m pe d o k l es :

S ein L eben
N E m ped ok l es L ehre v o m W erden
3 ’

E m pe d ok les L ehre v o n d en El em enten


0
0

Em ped ok l es L ehre v o n d en bewe gen d en



P-
1

Kr ä ft en
D ie W e ltperiod en
1
0

0 Uebergang auf Anax agoras


3

5 12 . Ana x agora s .

S ein L eben
2 A nax ag0 1 as L ehre v o m W er den ’
.

3 Anax agora s L ehre v o m v o ug



.

4 Anax agoras L ehre v o n d er W eltbil d un g



.

5 Ueberg ang auf d ie At om istik


.

D ie At om i stik .

1 D ie Stift er d er A t o m enl eh re
.

2 D em ok rit s L ehre v o n d en Atom e n



.

3 D er G r und d er B ewe gung


.

D er P y th ag o reism us .

Py thagoras
2 . D er py tha goreische Bund
3 G e ne sis d es P y th ago reism us
.
Inhalt .

4 . G eschicht e d es P y th ago reism us


5 . D ie py tha goreische Z ahl enl ehre
6 . D ie Kosm ogonie u nd Kosm ol ogie
7 . D iePsy chologie und Ethik d er Py thagoreer
D ie Elea ten
Xe nophanes .

1 S ein L eben
.

2 S eine L ehre
.

Parm enid es .

1 S ein L eben
.

2 S eine S c hrift
.

3 D ie Philosophie d es P arm e nid es


.

Z eno .

1 S ein L eben
.

2 S eine P hil osophie


.

M eli ssus
D ie S ophistik
'

l . W esen d er S ophis tik


2 . Zusam m enhang d er S ophistik
D er m it d en Sitten u nd

C ul t urz ust ä nd en ihrer Z eit .

3 Beurth eil nng d er S ophistik


.

20 . D ie berühm ten S ophist en .

1 Prot agor as
.

2 . G orgia s
3 P ro dikus
.

4 . Hippias
Z we it er Ab sch nitt . D i e Sy stem e d es B e g r i ff s .

21 . Uebergang auf S okr at es


22 . S ok rates .

1 S ein L eben und seine P erso nlich k eit


.

2 D ie Phil oso phie d es S o k rat es


. .

a) D ie Q ue ll e n fü r d ie E rk ennt niss d es sok ra tisc he n

P h il o so ph ir ens
b) D ie Richtung
okratischen P hil o so ph irens
d es s

c ) Prinz ip d er sokrat isc he n P hilos o phie

d ) D ie so k ratische M et ho d e
e) D ie sok ratische Ethik
f) D ie S c hu l e d es S ok rat e s
A ntisthenes und d ie C y nik er
Arist ipp und d ie C y ren aik er o d er H e d oniker
E uk l id es d ie M egariker
un d

Uebergan g auf Pl ato


Pl ato s L eben und S chrift en

E inth eilung d er pl at onische n Philoso phie


Inha lt .
V II

D ie pl at oni sche D ial ek t ik o d er d ie W isse nschaft d er I d een .

1. B egriff d er D ia l ek tik
2 . D ie G enes1s und . d ie M otiv
e d er pl at onischen I d eenlehre
3 Pl at o s L ehre v o n d en I d een

.

4 B ed eutung und W erth d er pl a t onischen I d eenlehre


.

D i e pl at onische Phy sik .

1 Pl a to s Begrifl v o n d er M at erie
'

.

2 D ie N a tur
.

3 D ie S eel e
.

D ie pl at oni sche Ethik .

1 D ie L ehre v o n d en G utern
.

2 D ie Tu gend
.

3 D er St aat
. .

a) B egriff d es St aa t s

b) D ie V erfa ssung d es St aat s


c ) D ie Einricht ungen d es St aa t s

d ) All gem eine B em erk ungen über d en pl at onischen St aat


6 ) D er Tim aus d er Kritias und d ie G ese t z e
,

D ie a lt ere Ak a d em ie
Arist ot el es
D ie S chrift en d es A risto t el es
D er a ll gem eine C harak t er d es aristot e l ischen P h il o so ph irens
E inth eil ung d er arist ot e l ischen Phil o sophie
D ie arist ot el ische L ogik
D ie arist ot elische M et aphy sik .

B egriff d er npcrcn cptl o o o cp£oc


'

Kritik d er pl at onischen I d eenl ehre


B egriff d er arist ot e lischen o öc £oc
D ie b egrifl li ch e F orm u nd d er St off
'

1 .

U P ot enz ia litä t und A ctual it ä t


1

® D ie bew egend e Ursa che


'

< D as gö ttliche W e se n
I

C
D Kritik d er arist ot e lischen G ott e sidee
D ie Phy sik d es Arist ot e l es
1 D ie G rund be griffe d er arist ot e lische n P hy sik
.

2 D as W e lt geb ä ud e
. .

3 D ie orga nische N a t ur
.

4 D er M ensch
.

D ie Ethik d es Arist ot el e s
1 D as hö chst e G ut
.

2 D ie Tugend
.

D ie Po litik d es Arist o t e l es .

D er B egrifl d es St aat s

2 D ie St aat sv erfassungen
.
V III I nhalt .

S ei t e

5 41. D ie Poetik d es Arist ot e l e s 335


e e e B em erkungen überd ie aristotelische Philosophie
A ll g m in 345
D ie S chul e d es Ari st ot el es 347
D ritt er Ab sc h ni tt D i e n a c h ar i s t o t e l i s c h e P h i l o s o p h i e
'

42 All gerneiner Ch arak t er d er nac h a ist o tel isch en Philosophie 349


‘ '

. r

g 43 G eschicht e d es altern S to icism us


. 35 4
g 44 D er a ll gem eine St and punk t d er stoischen Philoso phie
. 35 7
g 45 D ie stoische L ogik
. 35 9
5 46 D ie st oische Phy sik
.
.

1 D ie stoische L ehre v o m W irk lichen ub erh aupt


.

2 D ie l et z t e n G ründ e d es S eins d ie G ottheit u nd d ie


.
,

M at erie
3 D ie Theol o gie
.

4 D ie Kosm ologie
.

5 D ie A nthropol ogie
.

47 D ie Ethik d er St oik er
.
.

D as ob erst e M oral prinz ip


2 D ie L ehre v o n T ugend und G l uck sel igk eit
. G utern .
,

und U eb el n

Tugend und Pflicht


3 . .

4 D er st oische W eise
.

D ie spä t ern Stoik er .

D er S to icism us b ei d en R o m ern
D er

E pikureism us .

1 . Epikurs L eben
2 . D er St and punk t epikureischen Philosophie
d er
3 D ie
. E int h eil u ng d er Phil osophie
4 D ie
. epikureische Kanonik .

5 . D ie epik ureische Phy sik


6 . D ie epik ureische Ethik
5 51 . D er S kepticism us .

allgem eine St and punk t d es S kepticism us


D er
2 D er ält ere S k epticism u s
.

3 D er j ü ngere S k ept icism us


.

5 5 2 D ie m ittlere und neue Akad em ie


.

Vier t er Ab sc h nitt D e r N e u p l a t 0 n i s m u s
'

. .

g 5 3 Ueb ergang au f d en N eupl at onism u s


.

5 5 4 G eschicht e d es N eupl a tonism us


.

g 55 S y stem d es N eupl atonism us na ch Pl otin


. .

1 D as S chauen d es Ab so lut e n
.

2 D as W e sen d es Ab sol ut en
.

3 D ie E nt st ehung d es S eiend en
.

4 D ie St ufenfol ge d es S eiend en
.

5 D as subj ectiv e G eist esl eben


.
E i n l e i t u ng .

l . B egr ifi u nd M et h o d e d er G esc h i c h t e d er P h il o so phi e .

Die Philo sop hie ist d e nk end e Betra c ht ung d er Di nge


1 . .
»

S ie unter sc he id et si c h v o n d en b eso nd ern W i sse nsc ha ft e n d a


d ur c h d a ss S ie ni c ht die Er for sc h ung und Dar stell ung e 1ne s
,

e m piri sc h G e g ebe ne n z um G e ge nstand un d Z we c k ha t wie z B .


,
. .

d ie N at u r wisse nsc ha ft e n und die G esc h iC h tswiss ensc h aft s on d er n ,

v iel m ehr ü b er d ie E r fahr ung hi n a ussc hreitet z u r Er forsc h ung


d er let z te n G r und e d es r e ale n Sei ns und G e sc he h e ns Je d e an .

d ere W i sse nsc haft ha t Vora usset z unge n d ie sie u nbe wie se n auf , _

ni m m t : so s etz t die P h si k d ie Be riffe Ur s a c h e und W ir k ung


y g ,

W e se n und Er sc heinung Raum und Zeit st ill sc h w ei ge nd v o r


,

ra us ; für d as C i v il und C rim inal rec h t ist d er Be gri ff d es E ige n


th u m s ein ge geb ener Be gri ff Er st di e Philo so phie stel lt
Unt ersuc hungen ü b er d ie se Be gr iffe und Vora ussetz ungen an und ,

es ist d ie ss ihre eigenthüm lich e A ufgabe Z war lä sst si c h


J ur i s t z B set z t ohne W eit eres v orau s d ass es E igenthum


1) D er . .
,

gibt ; al s C i v i l i s t u nt er su c ht er d as R ech tsv erh ä l t nis s v o n M ein u n d .

D ein u nd set z t R e ge l n fe st für d ie R e c ht sstreit igkeit e n über d as E ige n


thurn ; al s C r i m i n a l i s t set z t er Strafen fest für V erl et z unge n d es _

E ig enth uizns : o b es ab er v ernü nft i g ist d a ss es E igen thu m gib t o b wie


, , ,

d ie C o m m unist en sage n d as E ig en thurn D ieb st ah l i st o d er nic ht


,
d as
u nt ersu c ht d er R e cht s hil o so h
p p ‚ nic ht d er Jurist ; d a ss es E igent h urn gib t ,

ist ihm V o rau sset z u ng Th at sac h e


, D er P h y s i k e r wend e t d ie Ka t e
.

g o rie v o n Ursa c he u nd W irkii ng an aber unt ersucht sie nic ht ; o b eine


,

end l o se Reihe v o n Ur sac hen u nd W irk ungen od er ein u pä no v m v o ö v anz u


nehm en sei d as z u er fo r sc he n ist ni c ht S ache d es Ph siker s E be n so sind
,
y .

d ie B e griffe v o n R a um un d Z eit für d en P hy sik er V o rau ssetz u ng fü r


d en Phil oso phen Prob l em .

2 ) E benso d efinirt A r i s t o t e l e s d ie Philosophie D ie W issenschaft .

S chw gl e G s h d g i h P hil o s p h i
er , e c . . 3 A ufl
r ec . o e.1 . .
2 Einl eitung .

i hen d er Philo soph ie und d en b eso nd ern W i sse nsc haft e n


z w sc

k ei ne fe ste G re nz l inie z iehe n ; a uc h h abe n uber d en Um fa ng


d er P hil o s0 ph ie z u v er sc hie d e n e n Zeite n v er sc hie d e n e Ansic h t e n
eherr sc h t so d ass d ie G re nz e n d e ss e n w as in d ie G e s c h ic hte
g , ,

d er Ph il o sophie gehört nic h t na c h e iner fü r alle Ze it e n gle ic h;


,

ble ibe nd e n N orm ge m esse n w er d e n k ö nne n I m All ge m ei n e n


a b er lässt sic h hier ü ber fol ge nd e N or m aufstel le n : d ie G e sc hi c h t e
d er Philo soph ie habe z u ihre m G e ge nst a nd d iej e ni ge n w i sse n
sc ha ft l ic he n Unter su c h un e n
g wel c he im La ufe d er Z ei t ü ber ,

d ie le t z te n Ur sa c he n und ober ste n G e set z e ü ber W e se n und Z u ,

s am m enh an
g d er gei st i ge n und na t ü rli c he n W el t ange stell t
w or d en si n d .

2 Die P hil o s0 ph ie h at e ine G e sc hi c h t e o d er z ei t li c he E nt


.

wi c kl ung Sie ex istirt ni c ht al s fer ti ge s Sy ste m d es W i ssens


.
,

s o nd er n nur in d er For m v er sc h i e d e ner aufein and erfo l gei d er


r
Z eit phil o so phieen E s ha t d ie ss d ari n s ei ne n G r und d a ss die
"

.
,

Philo soph ie d e m selben G eset z e allm ä liger E nt wi c kl ung unter


steht wie d as G e ist e slebe n d er Me nsc hhei t ü berha upt und d a ss

, ,

sie m it d ie s e m u nd s ei ner E nt wi c k l ung aufs e ngs te z usa m m e n

hängt D as G ei st eslebe n d er M e nsc hhei t ist ni c ht m it ei ne m


.

Male fer t i g und st eht nie und nirge nd s still ; wir sehe n es v iel
m ehr im La uf d er W el t ge sc h ic h t e in steter l a ngsa m erer o d er
sc h nellerer A end erung be gri ffe n ; wir s ehe n w e nn wir d ie v er ,

sc h ie d e ne n Epo c he n d er W el t ge sc hi c h t e u nt e r e ina nd er v ergl ei

c he n d a ss in ih ne n au c h v er s ch ie d e ne A nsc h a uu nge n v o m W e
,

sen d er Di nge o d er v er sc h ie d e ne W el t a ns c h a uunge n geherr sc ht

h abe n und w ir k ö nne n nic h t v er k e nne n d a ss d ie se v e rsc h ie


, ,

d e ne n En t wic kl ungsst ufe n im G ro ss e n und G a nz e n z ugle ic h


ei ne n Fort sc hr it t d es m e nsc hlic he n G ei ste s z u ei ner st e t s z u

un t erscheid e t sic h n ac h ih m v on d er E rfahrung d urch d as Ä o y o v execv ,


'

d a d ur ch , d ass sie ö Ö LÖ C L air £ ocv w ähre nd d ie E m pirie



'
% occ

c

nur d as ö u weiss ( Arist . M et . I


h fo l glic h d ie P h i
, 1, Es bewegt sic

l o so ph ie n pi pxo g I 1 2 5 G ena uer sie ist d ie


‘ ‘ ° '

iu x l

pä> r oc 7c
o g 1: c oc c
*
e t oc oc z
c oc , , . :

W isse nschaft d er oberst e n o d er l et z t en Ursa che n u nd G r ünd e 1 61v a pot ,

C)V n h
T 1 oc d £ wv S wpmm i; I 2 14
o
*
c e , ,
.

3) E s ist in al t e n Z eit e n Viel e s ur P hil o s0 ph ie gere ch net w o r d en z ,

w as he ut z ut a ge eine be so n d ere W issensc haft bil d et Bei Arist o tel es Z o o .

l o gie u s w ; no ch b ei C artesius d ie M echa nik


. . . .
Begriff d er G eschicht e d er Phil o sophie .
3

neh m e nd e n Berei c her ung und Vertiefung e ine s W i ssens v o n s

si c h und v o n d er W el t d ar stelle n Daran nun hat u nd ni m m t . .

d ie P hi lo sophie d en i nni gste n A ntheil Da sie d e nk e nd e Be


'

t rach tung d er D i nge o d er Er for sc hung d6 r l e tz te n Pri nz ip ien


d er Di nge ist so hat sie d ie z u d ie ser Er for sc h ung gehöri ge n
,

Problem e im La ufe d er Zeit i m m er v oll st änd i ger aufge suc h t


i'
u nd z u m Be wusst s ei n gebra c ht u nd im n er wie d er n e ue Ver
suc he z u ih rer L ö sung ge m a c ht sie ha t z u all er Zeit d i e Ha upt
'

un d G r und fra ge n d es Er k e nne ns w el c he si c h d em d e nk e nd e n ,

G ei ste be sti m m ter Epo c he n aufd rangt en ins A uge ge fa ss t und ,

d ie s elbe n in G em ä ssh eit d er j e d e sm al ige n Bil d ungsst ufe d er


Me nsc hheit z u bea nt wor t e n gesuc ht kur z sie ist stet s w eite r , ,

u nd weiter ge sc hritte n Ha nd inHand m it d er m e nsc hli ch e n


G esam m t entwic klung N ur d ar f m an d ie se I d ee or gani sc he n
.

F o rtsch rittes ni c ht so übertreibe n wie v o n H e g e l ge sc hehe n ,

ist . H e gel beha upte t in d er G e sc hi c hte d er P h ilo so phie h err


,
/

sc he e ine lo gi sc h e N o t hw endigk eit ; sie st elle ei ne n stre n


g ge
setz inä ssigen Pro c e ss d ar u nd d ie z e itli c h e A ufei nand er fol e d er
, g
philo sophi sc hen Sy ste m e entsmech e d er lo gi sc he n A ufei nand er
fo l ge d er rei ne n B e gri ff e Allein d i ese A nsi c ht lässt si c h

4) G eschicht e I 43 ich behaupt e d ass d ie Aufein


d er P h i10 30 ph ie ,
: ,

and erfo l ge d e r S y st e m e d er Phil osophi e in d e G esc hic ht e d iesel b e ist r ,

al s d ie Aufeina nd er fol g e in d e l ogischen Abl eitung d er Beg iffsb estim


r r

m u nge n d er I d ee ( S ein W er d e n D asein F ürsich sein Q uant i tät G ra d


, , , , , ,

M a ass W e sen un d E rscheinung


,
S ub st anz C aus alit ä t W e chse l wirk ung , , ,

Z weck ) I c h behaupte d ass w enn m an d ie G r und begriffe d er in d er G e


.
,

schic ht e d er P h il o s 0 pli i e er sc hie ne ne n S y st e m e rein d e sse n entk l eid e t w as ,

ihre ä usse l ic h e G est a lt u ng bet riff t


r so erhält m an d ie v ersc hi ed enen
,

St ufen d er B estim m ung d er I d ee selb st in ihrem l ogischen B egriffe U m .

gek ehr t d en l o gis c hen F or t gang f ür sic h g enom m en s o h at m an d arin


, ,

n a c h seinen H aupt m o rnent en d en F ort g a ng d er ge sc hichtl iche n E rs c h ei

n ungen Aber es i st ga nz u nm ö glich j ed e s S y st em d er Philoso phie auf


.
,

einen l ogis chen G rund begriff z u ück z ufuh ren Z e l l e r J ahrb d er G egenw
r . . .

18 43 O c t N r o 5 3 5 D ie se Ansicht H e gel s i st eine V erk ennung d es eig en


. . .

t h üm l i ch en Charak t ers d er G e sc hicht e eine V erm ischu ng d es L ogischen


,

u nd His torisc hen


. D ie L o gik h at
. u ih rem G e g e nst an d z nur d as R eic h

d er ab s tr ac t en B egriffe noc h ab gesehen v o n ihrer Verwirk l ichung in N a


,

t ur u nd G eist ; d iej enige Spe c ul a tion d a gege n d ie G e ge nst and d er G e


schicht e d er P hil oso hie ist ist auf d as g anz e G ebiet d es S eie nd e n ge
p ,

richt et D as S y st em d e Philo sophie beginnt m it d em ab strac testen B e


. r
Einleitung .

w e d er bewei se n no c h oh ne W ill kü r und G ewal t thatigk eit m it


"

d em v orlie ge nd e n hi st ori sc he n Th at b est and in Ei nkla ng s et z e n


. .

D ie G e sc hi c hte d er M e nsc hheit un d ihrer I d ee n stellt aller d i ngs


ei nen Fort sc hritt d ar aber k ei ne n st et ige n so nd er n nur im
, ,

g ro ss e n G a nz e n ; im Klei n e n be w e gt sie si c h in S c hlange nli ni en ,

o ft in Rü c ks c hrit t e n o ft in Spr ünge n ,


So wei st auc h d ie grie .

c hisc h e Philo s ophie z w ar ei ne gro sse G e set z m ä ssi gk eit d er E nt


wi c kl ung aber k eiri en st e t ige n glei c h m ä ssi ge n Fort sc hritt auf
, , ,

s o nd er n sie ha t H and in Ha nd m it d em ü b rige11 G eistesl eb en


d er G rie c he n v er sc hie d e ne Lebe nsalter d u r c hlaufe n ge k ei m t ge , ,

bl ü ht und geal tert D ie v or sok rati sc he P hilo sop hie stellt ge


'

wisserm assen d ie Juge nd z ei t d ie plato ni sc h ari stoteli sc he Phi


,
-

l o so phie d as Ma nne salter d ie ne uplato ni sc he Philo sophie d as


,

G ré isenth um d es grie c hi sc he n G ei ste s d ar Unt er d ie sen Um .

sta nd e n m u ss e s fü r d en G esc h ic h t sc h r eib er d er Philo sophi e d ie

er ste A ufgabe sei n d en h istori sc hen Th atb est and z u erinittel n


, ,

was nur auf d em W e ge d er hi stori s c h k riti sc h e n For sc h ung ge -

sc h eh en k a nn Erst wenn d as hi stori sc he Material in m ö g


.

li eb st er Voll st änd i gk eit ge sa m m elt und k riti sc h fe st ge st ell t ist ,

k ann in z weiter R e ihe d ie F rage eirit ret en ob und wie we it ,

und in w el c her Be z ieh ung ein j e d e s Sy st e m e ine n Fort sch r itt “

in Er fa ssung d er ph110 30 ph isc h en I d ee bil d e .

er D ie Q uel l en
. und Bearb ei tungen d er G esc h i c h te
d er gr i ech i sc h en P h il o s0 ph i e .

Die Q uelle erer Kenntniss d er grie c hi sc he n P hil o s0 phie


uns

si nd nat urlic h in er ster Reihe die S c hri fte n d er grie c hi sc he n


Ph ilo sophe n selb st Vo n d ies en ha t si c h j e d o c h nur ein v er
.

h ä l tnissm ä ssig sehr klei ner The il erhalte n : v o n d en fr uc htbar


grifl d ie G eschichte d er Philosophie gera d e m it d em C o ncretest eu m it ,

e r ht ung d es sinnl ichen D aseins He gel hält auc h seinen Kano n


d er B t ac .

g ar nic ht fest u nd gibt ih n bal d gä nz lich auf


,
D ie J o nier d ie a uch er .
,

an d ie S pit z e s te llt habe n z um P rin ip d ie M a t er ie d ie erst am S chl ü sse


,
z ,

d er L ogik z um V orschein k o m m t D ann k o m m en d ie Py tha goreer m it


'

d em Prin ip d er Z ahl d ie im Sy st em d er L o gik v ie l spät er k om m t al s


z , ,

z. B d as Prinz ip d es W erd ens ( Herak lit ) D as Z usam m ent reffen hö rt


. .

sehr ba l d au f S ein Eleaten W erd en Heraklit F ürsich sein


,
At o ,

m istik .D am it i st d er P ara ll elism us z u E nd e .


Q uell e n .
5

s te n g rie c hi sc he n Philo sop he n ei n e m De m o k rit C h r sipp


y , )
2

ist auc h ni c ht ei ne ei nz i ge S c hri ft auf uns gek o m m e n : ü ber


haupt steht quantitativ anges ehe n d as Erhal t e ne ausser alle m
, ,

Verh äl tniss z um Verlor ene n so reich war d ie Philo s ophie d es


'
*

rie hi he n Vol k s E i t u nter d ie s e n Um stä nd e n ein G lu c k


g c sc s s .
,

d a ss w e ni gste ns d as wi ss e ns c ha ftli c h Be d e ute nd ste uns gerettet


we rd en ist : die plato ni sc he n S c hri fte n v oll stä nd i g v o n d en ari ,

sto t elisc h en z war nu r d er k lei nere et wa ein S ech sth eil aber , ,

wi e es sc hei nt wi c hti gere Theil ; auc h d en N eupl ato nism us und


,

d e n sp ätere nS t o icism us und S keptic is m us k e nne n wir aus d en


Origi nalquelle n selb st F u r d ie übri ge n grie c h isc he n P hilo so
.

phe n d a gege n si nd wir auf z wei sub si d i ä re Q uelle n be sc hränkt ,

nä m li c h : 1 Beri c h ter statt unge n Dritter 2 ) A usz ü ge und Cita t e


) , ,

d u r c h d ie uns Br uc h stü c k e d er v erlore ne n S c hri ften erhalte n


w or d e n si nd .

1 Beri c hte u ber d ie Sy stem e d er fruh ern Philo soph en ge


.

b en a usser X e n o p h o n sch o n P l a t o nnd A r i s t o t e l e s ,

aber bei d e ni c ht in hi stori sc he m sond er n in d o gm ati sc hem I n ,

t eresse: d h ni c ht in d er Ab si c ht d ie Lehre n ihrer Vor gänger


. .
,

o bj ec t iv d arz ustelle n so nd er n z u d em Z w e c k d as W ahre d ara n


, ,

für i h re n ei ge ne n G ebra uc h ab z uson d er n o d er d u r c h W i d er


__
,

le gung d er selbe n d ie ab w ei c hend e ei ge ne Lehre z u b egr ünd e n .

So b eginnt z B Ari stotele s seine M etaphy si k m it einer aus


'

. .

füh rli c h en hi stori sc h k riti sc he n Ei nleit ung i n w el c her er d ie


v ier G r und pri nz ip ie n d ie er aufstellt d ur c h die N a c h wei sung


, ,

z u r e c ht ferti e n suc ht d a d i Pri n z ipie n sä m m tl ic h er fr ü here n


g s s e ,

Philo soph en si c h auf d ie se v ier r ed uc iren la sse n Die se N a c h .

wei sung so werth v o l l sie für uns ist ist d o c h k ei n stre ng hi


, ,

st o risc h er Beri c ht d a Ari stotele s in d er D ar stell ung d er frü


,

b ere n Philo sophe m e m it gro sser Freiheit v er fähr t und d ie s elbe n ,

m ei ste ns in sei n e ei ge ne Term i nolo gie ub ersetz t Ari stotele s .

hat ausser d em auc h ei gene Monographie n ü ber d ie py th ago rei


sc he Philo sophie ü ber Ar c hyta s d ie Eleate n G or gia s d ie pla
, , , ,

to ni sc he n I d een u s w ge sc hrieben (D L V 2 2 . . . d o ch . .
, .

lä sst si c h d er Charakter d er selbe n aus d en w e ni gen B ruch stuc ken ,

1) D io genes gh aer tius IX


' '

, 46 ff .

2) D . L V II
. 18 0 .
6 E inl e1tung .

d ie d av o n ub rig si nd ni c ht b eurth eil en Die S c h uler d es Ari


,
.

s to t el es habe n d er reali st i sch en G e si nnung ihre s Mei ster s ge


,

treu d ie se hi stori sc h philo soph isc h e n St ud ie n fl ei ssi g gepfle gt


,

.

Unter ihnen hat beso nd er s T h e o p h r a s t u s z ahlrei c he und .

um fa ss e nd e S c hri fte n z ur G e sc hi c hte d er Philo s ophie v er fa sst

( D L. V 4 2.
,w ohl di e m ei s te n N oti z e n d i e w i r bei spä ,

t ere n S c hri ftsteller n find en si nd aus ih m e ntleh nt : be so nd er s ,

h äufi g c itirt ihn Si m pli c i us in s ei ne m C o m in entar z ur aristo t e


lisc h en Phy si k A nd ere P erip at eti k er d ie W erk e bio graphi
.
,

sc he n I nhal ts hi nterliesse n v o n d e nen wir m e ist d ur c h Dio ,

ge ne s v o n Laerte Kund e habe n si nd A r i s t o x e n u s K l e a r


'

, , _

c h us P h a n ia s
,
St r ato Be so nd er s rei c h an S c hri ften
, .

n epi 1: 1IW x oc t oc <pcl o o o cpiav a ipé o eco v o d e r n epi iö u x öo c



ö C COV cpu
‘ '


v

x
Äo o öcq war d ie al ex and rinisclh e L it eratur : alle d ie s e G esc hic h ts
wer k e sind v erlore n lie ge n aber d en auf uns gek o m m e ne n C o m

pil atio nen z u G r und Re ic he n Sto ff be so nd er s für d ie G e sc hi c hte


.
,

d er stoi sc he n u nd epi k u rei sc he n Le h re e nthalte n P l u t a r c h s ,

( u n ter Ha d ria n) m o ral is c he A bha n d l un g e n : d o c h k a n n d ie k u r ze

G e sc hi c h t e d er Philo sophie d ie unte r Pl utar c h s N a m e n auf


C CÖV &peo x öv r wv
uns geko m m en ist
(sie führt d en T it el u epi
'

ro i g cpcl o o öc mg hrer ro e O k d Z a
p ) b i i b fl hli h i t m
'
e
g ss n , er ä c c e u n u s .

m enh angsl osigkeit ni c ht für ein a c hte s W er k Pl utar c h s



so n ,

d er n nur im be ste n Fall für ei ne n A usz ug aus ei nem sol c he n


gelte n A ch unter d es Arz tes G a l e n u s ) W er k en befind et
u .
3

si c h e1n e klei ne G e sc hi c hte d er P hil o s


w hi e d ie j e d o c h b is auf

d ie er ste n Capitel m it d er a nge führte n S c hri ft Pl utar c h s ü be r ’

einsti m m t und aus ei ne m und d e m selbe n ausführli c heren W er k e


,

ex c erpirt z u sei n sc hei nt Aus a nd erer Q uelle sta mm e n d ie .

unte r d en S c hri ften d es Kir c h e nv ater s O r i e n s ü berlie f e rte n


g e

P hil o so ph um ena d ie si c h j etz t al s Theil ei ne s rö ss ern ge ge n


, g ,

d ie gno stisch en H ä resen geri c h t ete n W er ks a usge wie se n haben


'

-
,

aber glei c h fall s nur eine o b erfläc hlic h e Uebersi c ht geben ( A usgabe n
v o n M iller Ox for d 18 5 1 ; v o n D unc k er und S chneid ewin G ötti n
, ,

g e n 18 5 9 ; v o n C r ui c e Par Unter d ie se n Um ständ e n ist d as


.

W er k d es D i o g e 11 e s L a e r t i u s (v o n L aörte in C ilic ien wahr ,

sc h einl ic h unter S e tim ius Se v er us 7ce i iwv


) p ß , yn ö ot

p o m o d o mo c
p

3) geb . 131, L eibarz t d es Kaisers Com m od us .


Q uell en .
7

ü e? noirwv ’
C (I) V é v c c o o o cpi c sö ö o m
pÄ q pn ‚
. c oiv r wv
[ (
343 M oc ö é x oc A us a b en
( g
v o n M enagius 16 6 4, M eib o m 16 92 ,
H üb ner 18 2 8 G obet 1 8 5 0 ) ,

unsere Ha uptqu elle d a er s o unk r iti sc h


,
er a uc h z usam m e n
,

trägt d o c h d ur c h v erh äl tnissm ässige Ausfü hrl ic hk e it sic h aus


z ei c h n et und d ur c h d ie h aufige N e nnung s ei n er G ewä h rsm ä nner


,

d o c h Anhalt sp unk te fü r h istor isc he Kri t i k in si c h trä gt Sei ne .

c hro nolo gisc he n A ngab e n hat Dio ge ne s grö sst ent h eil s aus A p o l

o o r Chr etri sc h ab ge fa sster Chro nik


(

[ d s u m 140 v ) m . .
ge
sc h ö p ft . A uc h unter d en rö m isc hen S c hrift st eller n si nd v o n
ro se m Bela n f u r d ie G e sc hi c hte d er grie c hi s c he n Philo sophie
g s g
L u c r e t i u s (in s eine m Lehr ge d i c h t d e nat u ra rer um ) C i c e r o ,

un d S e n e c a .

2 Sy stem ati sc he Ausz uge aus d en S c hri fte n d er griechi


.

sc he n Philo s ophe n v er d a nk e n W 11 d em J o h a n n e s v o n S t o b i
'

M ah r c he inl ic h au s d em en Ja hrh und er t d er


( in a c e d o ni e n w s ,
6 t
c hri stl ic he n Zeitre c h nung) d er ge ge n fü nfhund ert grö sstenth eils
,

v erlore n e Di c hter und Pro sai ker ex c erpirt u nd d ie s e E i c erpt e ,

unter ge wi ss e R ubri k e n z usam m e nge stellt h at Seine Ausz üge .

bil d e nin d en Hand sc hri fte n z we i v er sc h ie d e ne W erk e v o n d en en ,

d as ei n e d en T itel » phy si sc h e und m orali sc he E cl o gen « (A usg .

v o n B e er en 1792 ff Mei ne k e 18 6 0 d as a nd ere d en Ti t el


. .
,

» Florile i u m « o er » S erm o nen « A G a sfor d Ox or d


g d ( u s g v o n i f .
,

18 2 2 Mein e k e 18 5 5 ff ) führt
, ,
A uc h d er N e uplatoni k er S i m
. .

p l i c i u s u m 5 30 hat in d en gelehrte n C o m m ent aren d ie er ,

z u m e h rere n S c hri fte n d es Ari stotele s und n a m e ntli c h z u d e ss e n .

Physi k v er fasst h at sc h ätz bare Br uc h st ü c k e aus d en S c hri fte n


,

d er ältere n b e so nd er s d er v ors o kr a t i s c he n Philo sophe n aufb e


,

wah rt ; äh nli c h sc ho n früher ( im d ritte n Jahrh und ert n Ch ) . .

d er S k epti k er S e x t u s d er Em piri ker E nd li c h habe n si c h in


d ie s er Be z ieh ung a uc h ei nige Kir c he nv ater v er d i ent ge m a c ht ,

besond er s C l e m e n s v o n A l e x a n d r i e n in sei ne n 2 1 911111 041 05 ,


0 r i g e n e s in s ei ner W i d erle gung d es Cel sus und E u s e b i u s ,

in sei n er P r aepar at io e v a ngeli c a S c hriften d ie in apo l o ge ,

tisc h p ole m i sc hem I nt ere sse z ahlrei c he Ausspruch e grie c hi sc her


-

P hilo sophe n c itiren


'

3 Bei d e Q u elle n d ie resum irend en Beri c hte und d ie wort


.
,

li c he n Citate er gänz e n ei nand er und d ie ne n si c h ge ge nseit ig


, ,

z um R e ulati v Dabei bleibt z war d er subj ec tiv en B eurth ei


g .
8 Einl eit ung .

l ung o h ein weite r Spielr aum ub r1g ; abe r im G a nz e n d ür fe n


n c

wir uns v er sic hert halte n d ur c h sor gfälti ge Be nüt z ung bei d e r ,

Quelle n und ge na ue A usm it t l ung d er i nnern Bez ieh unge n z wi


s c he n d en Sy ste m e n e in klare s und v oll stä nd i e s Bil d v o n d en
g
Ent wi c klunge n d er grie c hi sc hen P hilo sophie e nt werfen z u
k ö nne n .

4 N e uere Bearbeit unge n d er G e sc hi c ht e d er g rie c hi sc h en


.

Philo sop h ie
a) v o m Stand p unk t d er wo l f sch en und k ant sc h en S c h ule
’ ’
* .

T i e d e m a n n G ei st d er spec ulativ en P hil o s0 ph ie 17 91 ff


, , .

(wo l fisc h e Phi l o sop hie ) .

B u h l e Lehrb uc h d er G e sc hi c hte d er P hilo sop hie 1 7 96 ff


, . .

( litt hi stor isc he G elehr sa m kei t )


. .

T e n n e m a n n G e sc hi c hte d er Philo sophi e 17 8 8 if (k an


,
. .

tisc h .

R e 1 n h o l d G esc h d er Philo sophie 18 2 8 ff (D e ss L ehrb


, . . . ; .

Fries , G e sc hi c hte d er
Philo sop hie 2 B d e 18 37 18 40 . . . .

b sc h elling sc h e und sc hleier m a c her sc he S c h ule


’ ’

A s t G r und ri ss
, 18 0 7 2 te Aufl 18 2 5
. . . .

R i x n e r 3 Bd e l ste A ufl 18 2 2 2 te Aufl 18 2 9
, . . . . .

W i nd i s c h m ann d ie Philo sophie im Fortgang d er ,

W elt ge sc hi c hte 4 Thl e 18 2 7 1 8 34 .



.

S c h l e i e r m a c h e r G e sc hi c hte d er Philo sophie h eraus , ,

ge gebe n v o n Ritter . 18 39 .

R i t t e r G e sc hi chte d er alte n Philo sophie 4 Bd e 1st e


, . .

Au fl 1 8 2 8 . 34 2 te Aufl 18 36 39 —

, .

.

B r a n d i s Hand b uc h d er G e sc hi c hte d er grie ch i sc h r om i


,
-

s c h en Philo sop h ie I B d 1 8 35 II 1 18 44 II 2 1 , . . .
, . .
, , .

1 8 5 3 2 18 5 7 G e sc hi c hte d er E nt wi ckl unge n d er grie


. . .

c h isc h en Philo soph i e 1 8 6 2 18 6 4 . .

0 Vh e el sc he S c h ule :

g
H e g e l Vorlesunge n 3 Bd e 18 33 36 2 te Aufl 18 40 42
, . .

. .

W e n d t ne u e Bearbeit ung v o n Tennem ann 1r Bd 18 2 9


, . . .

M a r b a c h L eh rb d er G esch d er Philo sophie 1 18 38


, . . . . .

2 . 18 41 .

B r a n i s s G e sc hi c hte d er Philo sophie seit Kant 1r


, ,
Bd .

( G e sc hi c hte d er Philo sophie b is auf Kant) 18 42


10 E intheil ung .

d as grie c hi sc he P h il o so phiren d ie se n A usga ngsp unk t ge no m m e n


h at , ist v oll k o m m e n er k lärl ic h : d e nn es l ie gt in d er N a t u r d er ‚

Sa c he d a ss d er Mensc h z uer st d a sj e ni ge z um G e ge nst and seine s


,

N a c h d enk e ns m a c ht w as v o r s ei ne n A uge n l ie gt d ie ihn u m


, ,

e h en d e W elt d as Sei n u nd d a ss e r s e in e Reflexio n er s t v iel


g , ,
.

später auf si c h s elb s t auf d as I nner e d es G e is te slebe ns ri c htet


, ,

und ü ber d ie s e s z B ü ber die Mö gl i c h keit u nd die Bed ingun


,
. .

g e n

d es Er k e nn e n s und W i sse ns n a c h z u d e nk e n be gi nnt , .

Die P hil osophe n d ie s er Perio d e habe n a uc h D as m it ei nand er


e m ei n d a s s ie v o r Alle m na c h e in e m let z te n Pr inz ip d er N a
g , s

t ur for sc hte n aber in d er D ur c hführ ung d e sselbe n d ur c h d ie


,

c o nc re t e n S ph aré n d es Da sei ns ü ber v erh ä lt nissm ä ssig d ü r ft ige

A nfänge ni c h t h inausge kom m en si nd E s lä sst si c h d essh alb .

d ie Lehre e ine s j e d e n Philo sop he n d ie s er Perio d e in ei ne k ur z e


The se z usam m e nfa sse n So r ed uz irt sic h d ie Philo sophie d es
.

Thale s auf d en Sat z : A lle s ist aus W asser ; d ie pyth agorei sc he


P hilo s ophie auf d en Satz : All es ist Zahl ; d ie el eatisc h e Ph ilo -

s ophie auf d ie The se : nur d as unv eränd ert Seie nd e o d er d as


» E ins << ist M an ka nn d ah er d ies e er st e Perio d e d er griech i
.

sc he n Philo soph ie d ie Perio d e d er Pri nz ip ie n ne nn e n .

b ) Die Per io d e d er I nt ell ec tual sy st em e d er Sy stem e d es ,

Begri ffs die v o n d rei im Verhä ltniss v o n Lehrer n und S c hü


, ,
.

ler n z u ei na nd er st ehe nd e n Philo sophe n v o n S o k r a t e s P l a t 0 , ,

und A r i s t o t e l e s r eprä sentirt ist, Vo n d ie se n d rei Männe rn .

hat S o k r a t e s d en G r und ge d ank e n aus d em die bei d e n gro s ,


.

s en Sy st e m e s e in e r N a c h fol er er wa c h se n si nd a sge spro c he n ;


'

g u ,

er ging v o m Obj e c t z um S ubj e c t v o m Sei n z um W i sse n z ur üc k ; ,

er er klärte d ie Fra ge na c h d er M ö gl ic h k ei t und d en B edingun


gen d es W i sse ns fü r d ie we se ntli c h ste A ufgabe d er Philo sophie
und lehrte d a ss nur die E rkennt niss d es Be gri ffs ein wahre s

wir kli c hes W issen sei P l a t o sofort hat in d ie ser Lehre d es


'

Sok rate s wie d er um ein Prinzip fü r d ie E rkenntniss d es O bj ec


tiv en gesuc ht ; er h at aus ihr die F o l ger ung gez o ge n d ass d ie ,

I dee o d er d as all ge m eine und bleibe nd e W e sen d er Di nge wie ,

wir es im Be gri ffe er fa sse n ni c h t nur d as w ahre Obj e c t d es


,

W iss e ns so nd er n a uc h d as wahre Sei n sei und er hat v o n


, , .

d ie ser G r und a nsi c ht aus in sei ner I d ee nl ehre die F und a m e nte
alle s philo sop h i sc hen Id eali sm us gele gt A r i s t o t e l e s end .
E int h eil ung .
1

li c h hat d iese A nsi c ht Plato s d ass d er Begri ff d as W e se n d er


Dinge sei z war geth eil t und er steht so m it auf Ei nem Bo d e n


, ,

m it ih m ; aber d as Verh äl t niss d es Be gr iffs z ur ge gebe ne n W ir k '

li c h k e it h at er and er s besti m m t als P l at ö f W ährend nä m li c h


,

Plato I d ee und E r sc h einungswel t in G e gensat z z u e inand er


.

stell t u nd d ie D inge nur al s u nv oll ko m m e n e A bb il d er d er v o n

ihne n getrennt für sic h be st ehe nd e n I d ee gelte n lä sst sieht ,

Aristotele s in d em B egriffe d ie For m d er Di nge selb st er be ,

t ra c h tet ih n al s d as in d er M a t erie t h ä tige For m pr inzip wel ,

c he s si c h s elb st z u d er ga nz e n M a nnigfalti gk e it v o n Arte n und

Stufe nd es gegebene n Sei ns S pez ifizirt und d aher ni c ht al s d er


-

G e ge nsat z so nd er n a l s d ie i m m anente b elebe nd e Seele d er W ir k


,

li c hk eit ge d a c h t w er d en m uss .

0 ) Die d ri t te Perio d e bil d e n d ie Sy ste m e d er S u bj ec t iv ität ,

d ie sic h v o n d en S y st em en d er v o ra nge gange n e n Perio d e d a


d u r c h unter sc hei d e n d ass es ih n e n ni c ht s o w ohl um die c hj ec
,

t iv e E rkenntniss d er reale n W elt al s um die Auffind mig und


Aufstell ung ei ne s Pr inz ip s o d er prac t isc h en R egul ativ s fü r d as
subj e c ti v e Lebe n z u th un ist Sie haben kein theoreti sc he s
.

I ntere ss e an d en Di ngen so nd er n d ie W i ssensc h aft ha t n a c h


,

ih nen nur d ie Bil d ung d es Me nsc h e n z ur T uge nd und G l ück


s eli gk eit z um Z w e ck : wessw egen sie d as Haupt ge wi c ht auf d ie

Ethi k l ege n H ieh er gehören z w ei philo sophi sc he Sy stem e : d er


.

S t o i c i s m u s und d er E p i k u r e i s rnu s
. Z u r Seite s teh t.

ih nen d er S k e p t i c i s m u s d er sc ho n d ur c h fr ühere äh nli c h e


, ,

Ri c htunge n v orbereitet d ie Mö gl ic h k ei t alle s o bj ec tiv en Er


,

k e nn e ns le ugne t .

d ) Die v ierte Perio d e bil d et d as n e u p l a t o n i s c h e Phi


l o s0 ph iren d as ei ner seit s w ie d ie Sy ste m e d er d r itte n Perio d e
, , .

v om subj ec tiv pr actisch en B ed ürfniss d es Me nsc he n a usgeht ,

and rer s eit s wie d ie d er z wei t e n ein i d eale s Pri nc ip d er o bj ec


, ,

t iv en W elt aufstell t und so d ie Be streb unge n d er bei d e n v o r


a ngehe nd e n Epo c hen ln si c h z ur Einh eit z usam m erlfasst .
E r s t e r Ab s c h n itt .

D ie v o rs o kratische P hilo so phie .

M ul 1a c h F ra gm ent a P hi10 30 ph o rum


,
G r aeco rum Vo l. . I . 18 6 0 Vo l
. . II . 18 6 7 .

5 4
. E int h ei l ung d er v o r so k r at i sc h en P h i l o s0 ph ie .

D ie orsok rati sc he Philosophie stellt si c h in d rei philo so


v

p h is c h en Ri c ht un ge n o d er S c h ule n d a r d ie fa st glei c h z eiti g


,

nebe n ei nand er gebl üht habe n Die se d rei R i ch t unge n sind


.

a
) d ie P h 110 30 phi e d er J 0 11 i e r b ) d ie Philo
, s o ph ie d er P y t h a
go r e e r c ) d ie Philo sophie d er E l e a t e n
,
Die Philo sophe n .

d ie ser d rei S c h ulen habe n Ei ne s m it ei na nd er ge m ei n : näm li c h ,

d a ss sie na c h d em W e se n d er Di nge na c h G r und u nd Pri nz ip ,

d es Uni v er sum s ge for sc ht habe n ; sie unter sc hei d e n si c h aber


,

d a d ur c h v o n ei nand er d a ss sie {d ie se s W e s e n und Pri nz ip d er


,

D i nge v er sc hie d e n be sti m m e n Die J o n i e r find e n die S ub stanz


.

und Ur sa c he d er Di nge in ei n e m m aterielle n si nnli c he n G r und


.

s to ffe aus d em alle s ei nz el ne Sei n


,
e nt stehe Die P y t h a g o .

r e e r führe n d as Reale ni c ht auf ein stoffli c he s so nd er n auf ,

em m athe m ati sc he s Pri nz ip z ur ü c k auf d ie Zahl u nd lasse n ,

aus ihr d ie W elt und ihre Or d nung und B e w e gung her v or gehe n:

Die E l e a t e n e nd li c h fasse n d ie W elt al s rei nes d h al s ,


. .

ewi ge s unv erä nd erli c hes und allerorte n si c h selb s t glei ch es


,

Sei n auf und arbeite n d am i t bereit s d e nj e ni ge n Sy ste m e n ei ner


spät ern Zeit v o r wel c he ü ber d as v er ä n li c he und we c h s el nd e
, g g
sinnli c he Sei n si c h z u erhebe n e u ht habe n D en Ueber
g s c .

ga ng v o n d ie se m v or so k rati sc he n P h il o so phiren z u d en Syste


m en d er z wei t e n Perio d e bil d et d ie S o p h i s t i k W ähre nd .

näm li c h d ie v or so k rati sc he Ph ilo soph ie bi sher unm ittelbar auf

d ie E rkenntniss d es Obj e c t s losge ste uert war in d er unb efan ,


Vorsokr atische Philosophie .
13

e n e n Vora u ss etz ung d a ss d as S ubj e c t d ie obj e c ti v e W elt c i


g ,

k e nne n kö nne oh n e v orher d ie Mö gli c h k eit und d ie B edingun


,
.

g e n d es W i ss e ns z u unter su c he n : w ir ft d ie Sophi sti k die Fra ge

na c h d ie s er Mö gli c hk eit auf u nd stellt d ie Be fähi gung d es


Mensc h e n z ur o bj ec tiv en E rk enntniss d er Di nge in Z wei fel .

Da j e d o c h d ie Sophi st i k hie d ur c h die intell ec tualistisch en S y


ste m e d er z w eite n Perio d e nur ne gati v ni c ht po siti v v o rb e
'

, ,

r eitet so wir d sie ri c hti ger z ur er ste n al s z ur z w eite n Perio d e


,

gere c h net .

5 . D i e J o nier .

I nnerhal b d er j o n i s c h e n P h i l o s o p h i e lass en si c h z wei


Ri c ht unge n unt er sc hei d e n die sc ho n Ari sto t ele s ( Met I 3 16 ff )
,
.
, , .

un ter sc hie d e n hat Die ältere n J o nier haben d ie S u b s t a n z


.

d er D inge d as G r und w e se n z u e nt d e c k e n ge suc ht aus wel c he m


, ,

d ie Di nge her v or gehe n d ie j u ngeren habe n n a c h d en b ew e ,

e n d e n U r s a c h e n na c h d e m G r und d e s E nt s t eh ens und


g ,

Ver gehe ns d er D inge ge for sc ht nnd v o n d ie se m G e si c ht sp unk t ,

aus a uc h d en Ur sto ff d er selbe n be st i m m t F ü r j e ne w ar wie .


,

Ari stotele s si c h ausd r üc k t d ie 6171 o d er d as ö n o x eipev o v für


,
.

d ie se d ie d emt fig m v vp ewg d as G r und p roble m W ir untersch ei


'
.

d en hier na c h i nnerhalb d er j o nisc h en Philo sophie a) Sy ste me


d er S u b s t a n z i a l i t ä t ( Thale s Anaxim a nd er A naxi m e ne s)
_
, ,

b ) System e d er C a u s a l i t ä t ( Herak lit E m p e d o kl es Anax a , ,

g ora s D
,
em o k rit ) .

6 . T h al es .

a) Spit z e d er G e sc h i c hte d er grie c hi sc he n P hil o so


An d ie
phie wir d v o n d en Alte n i nsgem ein T h a l e s v o n Milet ge stellt .

Er wir d z war auc h d en siebe n W ei se n b eigez ahlt v er m ö ge ,

sei ner Ri c ht ung auf ethi sc h poli ti sc he W ei sheit ; und s elb st -

Plato sc hei nt ih n no c h ni c h t z u d en ei ge ntli c he n Philo sophe n


z u re c h ne n i nd e m er ih n wege n sei n er te c h ni sc he n Erfind ungen
,

lobt u nd m it Anach ärsis d em S eythe n z usa m m enstellt


,
. Ari
Pl at Re X6 0 0 , a : &M o ioc ö i} eig

1) ?spy oc c o cpo ü ö w ö pö g
'

.
p , p
. .

) l o d é n £v o no a m d eönv gxocv o c sig 1: é xv ocg


'

u v a g ä l l ocg 7t poc€ ecg l é v o v rocc , dß o a ep


'

046 8 64715 6) TS 7t é pt 1 0 6 M 1M o io c M o d A v ocxocpo co ;



2 2 68 0 11
'
. .
14 T h al e s .

sto tel es d a ge ge n
bez ei c h ne t ihn be sti m m t al s d en A nfä nger
se m Ur t h ei l
( px w )
2
& r ö g p h ilo s ophi sc her N a t u r for sc h ung ) d ie
sind d a nn a u c h die spä t ere n G esc hic h ts c h rei b er ge fol gt

b ) D as G eb u rt sj ahr d es Thale s wir d v o n d en al t en O b ro


no l o gen in Olym p 6 40 v C h r s e in To d e sj ahr in Olym p
. . .
, .

5 48 5 45 v C h ) ge set z t

D en si c her st en c h ro no lo gi
. .

sc he n A nhal t sp u nkt bietet d ie A ngabe d es Hero d o t ( I ,

T h ale s habe d ie S o nnenfinsterniss v orher ge s agt d ie währen d


7

ei ner S c hla c h t z wi sc he n d en L y d ern u nd M e d er u ei ngetrete n


s ei .Die se S o nn enfinsterniss fäll t na c h d er Bere c h nung ne u erer
A strono m en ins Jahr 5 8 5 w as z u d er obi ge n Zeita ngabe
re c ht wohl p asst Die m annigfa chen Z üge p rak tisc he n Ver
.

und poli t i sc her W ei she it


6
sta nd e s ) d ie v o n ih m ü berlie fert ,

r
2 ) A ist M et . . I , 3, 7 : ® ocl fig ö c7; g r o cocircr; g
* *

(d . h . d er n ach d em G rund
s t off fo rschend en) &pxr wb g cp17ko c o cpiocg .

3) Z B D io g L I , 12 2
. . .And ere . . St ell en b ei M enag e zu D io g . L aert .

I , 24 2 7
. .

4) Apo ll o d o r b ei D io g . L I .
, 37 . Z ustim m end H e r m a n n d e p il h .

j o n. ae a
t t 18 49, p 2 2
. . .

5 ) D ie v on d en Alt en i n
Verbind ung m it hist orischen Ereignissen
erwähnten F insternisse bil d en d ie sicherst e G r und l age für d ie Chrono logie .

Sol che Finst ernisse sind : d ie S o nnenfinst erniss beim A uf bruch d es Xerxes
au s S ar d es Her o d ot V II 37
,
d ie M o nd sfinst er niss am Tag v o r d er S chl ac ht
.
,

b ei Py d na u a I n B ez iehu ng hier auf gab d ie fürstl ic h J ab l o no wskisc h e


. .

G esell schaft z u L eip z ig d ie Preisaufgabe : es so ll en d i e w ichtigste n F in


s t ernisse d ie a us d em Al t erth um überliefert sind
, bere chnet werd e n , .

D iese Preisa ufga b e h at Z e c h gel ö st : Astro no m ische U ntersuchu ngen »

d er w ichtigere n F inst ernisse wel che v o n d en S chr ift ste ll ern d es c l assisch en
,

Al terth um s erw ähnt w ercl en 18 5 3 D ie S o nnenfinst erniss d es Thal es . « .

nun se t z t Z e ch a a O S 5 7 ins J ahr 5 8 5 v


. . C hr 2 7 M ai w as z u d en
. . . .
, .
,

c hrono logis che n A ngaben uber T hal e s gut pa sst E ine Vo rhersagung auf .

einen ganz bestim m ten Z eitpunk t w ar j ed o ch d ie d es Thales nicht e r


hatt e nur ei ne E po che d h eine R eihe v o n J ahren bere chne t innerhal b . .
,

wel c her eine t o t al e S o nnenfinsterniss wied erk ehre n w er d e und d ie Finst er ,

n iss w ar wirk l ich i n d em l etz ten J ahre j ener Epo che einget reten S o .

nach Herod o t I 74 H M ar tin in d e r R ev ue arché o l o gique P ar 18 64


,
. . .

S 17 0 ff ( angeführt v o n Z e l l e r I
. .
,

6 ) Arist P o l I 11 : . Al s m an d em Thal es w e gen seiner Arm u th


.
,
»

v o rw ar f d ass d ie Phil os o phie n ut z l os sei s o ll er d a er m itt e l st d er A st ro


, , ,

l o gie eine ergiebige Ol i v en E rnd te v orhersah noch v o r Abl auf d es W in -


,

t ers alle O elpressen in M il et gepacht e t habe n Al s sod ann d ie Ol iv en .

E rnd te h er b eigek om m en und eine a ll gem eine N achfrage na ch O el pressen


-

,
Thal e s .
15

we la sse n sch lie sse n d ass er unter s e inen Zei t ge no ssen eine
r d en, ,

h er v orra ge nd e Stell ung e inge n o m m e n h at So wir d v o n ih m .

er z ählt er habe be im U eb ergange d es C rö sus uber d en B e lys


,

d ie Ab d ä m m ung d ie s e s Fl usse s gelei t e t ( H d t I 7 5 U l o g L I .


, , . .
,

u nd d en v o n d en Per s er n be d rä ngt e n J o nier n z ur E rr ic h


.

t ung ei ne s B und e s ra t h s in Teo s gerat h en ( E d t I .


,

(3) W as al s P h il o s0 ph ie d e s Thale s glau b h a ft ü berlie fer t

wir d be st e h t in d em Ei n e n Sat z e : Alle s s e1 aus W a s s e r d as


, ,

W asser sei d er G r und st o ff d er Di nge W ie er d ie s e n Satz


begr ünd e t w ie er die ei nz el ne n N a t u rer sc hei nunge n und N a
t urv erä nd ei ungen aus d em v o n ih m angeno m m o nen G r und sto ff
ab geleitet j a ob er ei ne sol c he A bleit ung ü berhaupt v ersuc h t
, ,

hat d ie ss h abe n sc ho n d ie Alte n nic h t m ehr ge wusst und ,

e ee
g w s n sei , habe er d ie v onih m gepacht et e n Pre ssen z u hohem Preise
v erm iet h et u n d au f d ie se W eise v ie l G el d zu sam m e ngebr acht E Khabe .

hied urch d en B eweis geführt d ass es für d ie P hil oso phen l eicht ist reich , ,

zu w er d e n w e nn sie n u r w oll e n ; nu r s ei eben d as nicht d e G e enst a n d


, g r

ihre s Strebens D asselbe D io g L I 2 6 .E in G egenst ü ck hlez u bil d e t


« . .
, .

d ie E z ah l ung ub er Th al es b ei Pl a t o Th eaet 1 7 4 a : T ha les soll einst


r

.
, ,

al s er A st ronom ie t rieb u nd
ge gen d en Him m e l s ah in eine C ist er ne ,

gefa ll en sein d a soll ih n eine t h ac is ch e S el a v in au sge l a ch t habe n


, äg r , >
‘ ‘

év

n öpocv d> a po %o p npo c ii ev ocö co ü noch n ocp& a ö ö ocg


'
coc .o i ro eiö ev o 8 éZp
'
ev o u,
*

l ocv d ocv o z
' ’
. n
oc1 öv .

Pl t u . d e pl ac .
ph il o so ph o rum , 3, I l : eg ö ö oct ö g cpv o c n otv coc etw a
g
*

r oot eig ö ö wp a ocv roc


öwa l üec d oa1 C ie A c ad


. . II 37 : Thales ex a qua clix it
.
,

c o ns tare om nia . D en Term inus dct s o ll er st A nax im a nd er gebrau cht

haben (s .

r ot eles sagt M et I 3 8 : V i e l l e i c h t (to wg) sch o pft e er seine


8 ) A ist .
, ,
»

An sicht d ara us d a ss d ie N ahr ung all er D inge feu cht ist u nd d as W arm e
, ,

sic h aus d em F eu cht e n e nt wi c k e lt ferner d araus d a ss d e S am e al l er r


, ,

D inge eine feucht e N a tur h at D iess a l so nur Verm ut h ung d es Aristo . «

t el e s nicht positiv e U eb erl ieferung And ere M o tiv e l eihen ih m S pätere


, .
,

z .B S im plic in Phy s fo l 8 @ kfig ig Ö Y ÖV | V (Z eugungsk raft) m d


. . . . : oc e
"
C L J.O

p pm v ( N ährk raft ) m ai o v x u x ö ( v erbin d e nd e m d Cco n ö v (be lebe nd e


'

r oc o c e v x

Kraft ) a ö ün w v ( Bil d sam k e it) A ll ein es fra gt sich


occ s ö ö é g &n i ö v
*
c ro oc o e e .
,

o b er seine A nsic ht w irk lich in d ie ser Ar t


phil o so phis ch b e gr ün d e t h at ‚
.

Er lehr te au ch d ie Erd e schwim m e auf d em W a sser (Arist M et I 3


, . .
, ,

7 D e c oe l II

y ijv é p ö ö at o g &n prjv ocro iv v iel l eic h t h ä ngt


'

: c o ec s occ. .
,

seine L ehre d ass d ie W elt au s d em W asser ent st and en sei


, m it d ieser
Ansicht z usa m m en .

9) N a ch I h eo ph rast h at z u e r s t Anaxim e ne s d en P r o cess d es W er


r ‘

_
16 Thal es .

es gib t hi eru b er k ei ne s i c here U eb erlieferung U eb erh aupt ist .

Alle s was v o n d en philo sophi sc he n A nsi c hten d es Thale s be


,

ri c htet wir d no c h gänz li c h sa genhaft ; ei ne S c hri ft v o n ih m


,

wir d nir ge nd s a ngeführt und Ari stotele s ne nnt wo er v o n ,


.

ihm sp ri c ht im m er nur d ie Sage al s sei ne Q uelle W e nn


'

ih m d aher spätere Beri c hter statter sehr e nt w ic k elte P hilo so

p h e m e z B d ie I d,
ee ei n er
. W el t s eele o d er . ei ne s w eltbil d e nd e n
12
G e iste s ) ( v o üg) d ie U nsterb lic h k eit sl eh re ) u s w z usc h rei
13
,
. . .

b en so si nd d ie ss A ngabe n d ie ni c ht aus a c hter U eb erl ieferung


, ,

s t am m e n m it a usd r üc k li c he n Er klär unge n d es Ari stotele s im


,

W i d er sp r uc h S tehe n und d aher k eine n G laube n v er d ie ne n ,


.

N a ch Ari stotele s d em ei nz i g si c her n G e wä hr sm ann hat si c h ,

d ens au s einer Verd icht ung un d Vé rd unnung d es Urstoffs hergel eit et


( ap S im pl . . in Phy s fo l . .

10 ) A ist d e r . anim . l, 2 : äo m e m d ® ocl üg ,


5 5 ien; d a 0 11 11 np c . 3 o no n,
v e 1

m v mm ö v wir; 1b ö no l ß e ins p rt v M80v (M agnet st ein) ?é cpn


’ ’

11 ( 10 oc e tv ,

äxew, ou
'
c0 v

c iö v
; po v m v et . D io g . L I .

,
u v ocg o üy y pocnp.oc x occé 7l m ev
*

o ööé v .

11) M . Anm . zu M et . l , 3, 8 . Z B . . Arist M et . . I , 3, 11 : ® oc7l fig 71 é


De oel II 13 : m

'’
18

C ou c hu ng d no cpfiv occ d occ . c .
,
'
v ecc ö ö oc co g nei o h o )
u,

&pxo aö coc co v na ps c7w; cpocnev EÖV l ö y o v , ö v cpoco w einei v ® oc7kfiv


'
r o ü co v TÖV M cl fio co v
* ' ' ’
.

P o lit I .
, 11 : G oal fig nev 0 6v Ä é y e c oc c m l

*
.

12 ) C ie d e N . . D . I , 10 Tha l es M il esius a quam d ixit esse initium


:

rer um d eum aut em m e nt em quae ex aqua c unet a fingeret Sto b


'

, eam , . .

E cl o g , p 56: . I . 8 00 67; g v o üv 10 6
'

% o o po u "

co v S eö v ,
'
co

s nö w s n
öa

cpo x o v d pa
" ’'


noch S eä w nl v ; pe g . D ie L ehre v om G eist e find et sic h zu erst b ei Anax agoras .

13) B i g L , 24 o . . I .

o
14) G und l s ist esr
auch wenn B r a n d i s v erm uth et Thales ,

habe z u d em Urstoff eine Urkraft hinz uge d a cht Er folgert d iess aus .

d en v o n A rist o t e l es ub erl iefer ten B ehaupt ungen d es T hal e s notv roc 7W} p7)
'

, 75

8 611 eiv
3 1All e s s ei v oll v o n G ö tt ern ( d e anim I
occ , u nd d er M a gne t .
,

habe eine S ee le weil er d as Eisen bewege ( d e anim I 2 o b Anm , . . .

A us d iesen A u ssa gen lä sst sich j ene F o l geru ng nicht z iehe n D ie .

z w eit e d erselb en be sagt v ielm ehr b los d ie ss : Th fuhr t d ie Kra ft et wa s .

z u bewegen au f eine cp o xi; ur ück ; d ie erst ej d ehnt d iess d ahin aus z ,

d a ss über all in d er W elt h o h er e seel enh aft e W e sen sind d ie in ih r be ,

l ebend und sch afl end wirk en Thal e s l ehrt d urchgängige B eseeltheit d er


'

M a t eri e (Hy l o oism us) weit er nicht s Arist o t el es l ä ugnet ausd rü ck lich d a ss
z , .
,

d ie ält est en Phy siologen d ie be wege nd e Ursa che v o m S t o ß unt erschie d en


h aben ( M et I 3 15 u nd s agt v o n Anax a ora s er habe m it seinem
.
g , , .
,

wel t o rd nend eu v o üg eine gro sse N euerung aufgebracht ( I 3 , ,


18 Anaxim and er .

d er Or d nung d er Zei t « tie fsi nni ge n Ausspr uc h I n d ie se m


v oll al t er th ü m l ic h en G eprages er sc he int alle s e nd l i c he be stimm te , ,

s elb st s t ä nd i ge Sei n Leb en und W irk e n al s Stör ung und Trü ,

b ung d es r uh igen har m o ni s c he n Z usa m me nse ins d er D inge im


Ur gr und al s ge ge nse iti ge Fei nd sc haft al s R aub und U ngerech
, ,
=

t igk e it für w el c he d as E inz el sein d a d ur c h B uss e z u le iste n


,

ha t d a ss es na c h d er ku rz e n Fre ud e fursichs eiend en Lebens


,

wi e d er im Ur gr und u nter ge h t .

2 Je d o c h ni c ht nur b egrifl lic h


. a uc h m ateriell hat Ana ,

x im and er s e in Ur we s e n t ie fer g e fa ss t al s Thale s W ähre n d .

Thale s ein be st im m t e s Ele m ent z um Pr inz ip gem ac h t hat t e ,

g eht A n ax i m a n d er u ber die be s t i m m t e n Ele m e nt e al s e in Se ,

c und ares hi naus und set z t al s Erst e s ein Pri us o d er e ine Vor
, ,

s t ufe d es el em entarisc h en Da s e i ns e i ne n q ualitä tsl o sen U rsto if ,

( D i o
g L II . Z w. ar si nd d ie Al t e n ni c h t ei nig d arüber , wie
,

m an si c h d as Ur w e se n d es A naxi m and er n äher z u d e nk e n h abe

( S c hl eierm S 1 7 5 . W e nn j e d o c h A r istotele s be sti m m t


.

a ngibt A nax im a nd er la sse d ie el e m ent arisc h en G e gensatz e aus


s e in e m U rs to fl si c h aussc he id e n und w e nn er ihn in d ie ser

Bez iehung d e nj e nige n Phy sik er n e nt ge ge nset z t w el c he d ie ,

Elem e nt e d ur c h Ver d ü nnung und Ver d i c h t ung d es Urstoffs ent


st ehe n la sse n so ist z u v erm uth en d a ss d ie s er U rsto fl sel bst
'

, ,

ni c ht s A nd ere s w ar al s d er P o t enzz u stand d er E l em ent argegen ,

sa t z e d ie c he m i sc he I nd iffere nz o d er d ie no c h ungesc h ied en e


,

u nd be s t i m m ungslo se E inhe it d er s elbe n F ur d ie se A uff a ss ung .

spri c h t a uc h d a ss Ari stotele s e inm al ( M et XII 2 5 ) d ie Ur .


, ,

m i sc h ung (t o pi7 p04) d es A naxi m a nd er al s Be isp iel für d en Be


g

r ff s p ote nz ielle n Sei ns 120 0 5 6 1102 131 öv ro g) a nführt Da


g i d e ( 1 ss

4) S im pl ic in . Phy s . f . 6: eg div öé y é v ec ig é c u ro t g 0 ip) 60 4 , x oci t

cpS o g
> ocv

é; r oc6 w
y iv eo h o n we nde co xpeu1v

‘ '
°
ö cöö v occ y oop 046t 02 TIO LV m ai ö £m ; v

. .

&ö m iocg m rsac C O U x po v o o r oc€w


t ip
' '
"
) .

5 ) Ar . Phy s I .
, 4: 0 5ö

é x. 1 0 6 é v ö g é v o üc ocg 1 0cg é v a v u ö r mocg ( d as 1Varm e
un d Kalt e) é a a piv ec d oei cpocc w, Cöo a ep A v ocäinocv ö po g ’
.

6) ö v co g y iy v e coct no w

1 é VCO L 1117 ö v é
' '
*
r oc, ö o v oenen 1
'
co g
*
ö v epy eiq .

ao d co 6 1:
*

é crcw E pa eö o x l é o ug
' ’

ni v aco m d Av a äcnotv ö po u Vgl



. . Irenaeus
c ontra h aeres es II , 14 : A nax im and er h o c q uod im m ensum est om ni um
initi um subj ecit , hab ens in sem et ipso om nium genesin D ie
sem inal it er .

s cho n b ei S im l ic iu s u A erwähnt e Ansic ht A s Prin ip sei ein neroc€ b


p . .
,
z

z wischen W a sser u nd L uft S i A r ist P h s f e a er i &öcö


( n y g n u : e n . . . .
An a xim and er .
19

d as Ur we se n d es A nax im a nd er al s s to ffli c h al s 6171 z u d e nk e n ,

ist und ni c h t al s d y na m i sc he s Pr inz ip


,
is t unz wei felha ft d a , ,

A naxi m and e r i nsge m ei n z u d en Physi k er n (co o m o i) gez ähl t wir d


( zu d e n c o c w o i re c h net
p ih n Ari stotele s Phy s I
. 4 ; z u d en .
,

uo co l öy o c Der s I I I Unge na u d r üc ke n si c h Spä tere (z B


cp .
, .

D io g L I I 1) so aus : An axi m a nd er habe sta tt d es W a ss er s


'

. .
,

o d er ei ne s a nd er n be st im m te n Ele m e nt s d as Un e nd li c he T Ö ,

d a s npo v , z um Pri nz ip ge m a c h t G era d e d ari n be st a nd wie Ari .


,

sto t el e s w ie d erholt eri nnert ( s 11 1 A nm z u Met I 5 d er . . . .


, ,

Haupt unt er sc hie d z wisc he n d en j o nisc h en Phy siolo ge n und d en


Pyth a goreern d ass d ie Let z te m d as U ne nd li c he al s s ol c he s
,

z u ei n e m Pri nz ip d er Di n e e a ht habe
( 0461 0 T ? P )
) ÖiTC£ZL O V -

g g m c n ,

währe nd Je n e ein m aterielle s S ub strat unter stellte n d em sie ,

nu r d as P rad ic at d er Une nd li c h k eit beile gte n D as Letz t ere .

ist a uc h d er Sta nd p unk t A n ax im and ers : w e nn er s ei ne n Ur


r un d u n e n d l ic h n e nn t so b e z ei c h n et er d a m it nu r d esseh un
g ,

e rsc h ö pfl ic h e E rz eu gungsfä higk eit ( Pl ut d e pla c phil I 3 4 °


. . .
, ,

d as Ur w e s e n ist d a :: cpo v , (v on ij yé v s o u; pm ö é v é l l einrg)
-
.

3 A naxi m a nd er z ei gt s o fort wie d ie wir kli c he n Di nge aus


.
,

d em une nd lic he n Ur gr und her v or ge ga nge n si nd Er lasst aus .

s e inem q ual itä t sl o sen Ur sto ff v er m ö g e d er e wi ge n Be w e un


g g , ,

5 10 1: 7; g 0ccö io o x wfi ( S im pl in Phy s f d ie d e m s elben


’ ' ‘

o ecng
*
. . . .

in wo h nt die ober st e n el em ent aris ch en G e ge nsä t z e ( äv av u örnr eg)


, ,

d as Kalte und W ar m e sic h a ussc hei d e n u nd aus d i e s e m G r und , ,

e g e n sat z d es Kal t e n un d W ar m e n lä ss t er s o d a nn f reil i h


g c ,

m i tt el st pha nt a s t i sc her A nnah m e n in w el c he n si c h d ie Ki nd heit ,

d er d am ali ge n N at u r for sc h ung sp ie gel t d ie w irk li c he W el t h er ,

v or gehe n D as une nd li c he Ur we se n ist aber d em Anax im an

nev uö cct o g l em o rs po v , 1 0 6 ö e &é po g n ux v o 1zepo v ( S in Ari st d e


'

pLG C Ö V n ,
‘ ' ' ‘

6

. 10 . .

c o el o f . ist m it grosser G r ünd l ichk eit w ie d er aufge no m m e n u nd v er


d e1 S c hrift v o n D r L ü t z e , U eber d as A n ecpo v A nax im an
"
t h eid igt in .

d er s ’

, 18 7 8 . A ll in : d e a ss A .

s wie qu antit ativ ä necpo g, so qualit ativ
e esen ist v o n Th eo ph rast ( S im pl Ar Phy s fo ]
&0 pcc r o g g w
'

, . . . . Porphy r
(f 32 ) u A ( S chl e ierm acher S 17 5 ) so e nt schied en bez e ugt
. . . .
,
d a ss j en es
1 im m er no ch u best im m t l au t et u nd d as Ä em p0 11 ö ö oc o g
'

ner € 6 oc . z ot s r ,

epo v ä é po g auf R e chn un g d er I nt er ret e n k om m e n u m uss e n s cheint


no x v or z
p
(s b ei L selb st S
. . .

7 ) D ie E r d e gebier t l eben d e W ese n d ie aus W a sserb l a se n her or ,


v

w a chsen u nd m it einer d or nige n R ind e u m gebe n sind ( pl o t g n pn x 6


, c co s e «

nev 0c D iese Rind e spri ngt m it d er Z eit Pl ut Pl a c V 1 9 , . .


, .
20 axim enes
An .

d er i ht blo s d er G r und al l e s Ent stehens s ond er n auc h alle s


n c

Ver gehe ns kraft d er e wige n Be w e gung d ie ihm inwo h nt Alles


, ,
.

Ent st a nd e n e geh t im Ur we sen wie d er unter um d ie U ngerech ,

t igk eit s e iner So nd erexi ste nz z u b ü sse n und es herr sc ht im ,

Univ er sum ein une nd l ic her p erio d i sc her W e c h sel o d er Krei sla uf
d es E nt st ehe ns und Ver gehe ns M it d ie s er A nnah m e ei ne s pe .

rio d isch en W e c h s el s d es Ent stehe ns u nd Ver gehe ns so wie d er ,

e wi ge n Bew e gung ist Anax im and er d er Vorläufer Hera klit s


,
.

D ie Behaup t ung unz ähl ig v ie l er W el t e n ( x ö o no c a nerpo c) , d ie


d em A naxi m and er z uge sc hriebe n wir d is t v iellei c h t ebe n auf ,

d ie s e un e nd li c he S uc c e ssio n unt er gehe nd er un d n euentsteh end e r


W el t e n z u be z iehe n
8 . A nax im enes .

A nax im a nd er fol gt d er Z ei t na c h s ei n Land s m a nn d er


A uf
.
,

M ile sier A n a x i m e n e s Er wir d v o n d en A lte n ge wö hnli c h


.

al s S c h ü ler o d er N a c h fol ger ( a ud it or &a o o o rrj g é m ipo g 5 1025 0 , , ,

x )oc d es A n axi m a nd er be z ei c h ne t S e in To d e sj ahr s e t z t Apol .

lo d or (D io g L II 3) um d ie Zeit d er Erobe r ung v o n Sar d e s


. .
, ,

wo m it nur d ie z we ite Bela ger ung d ie s er S ta d t u nter Dari us ,

im Jahr 5 0 0 v C h r ge m e int s ei n k a nn
. .
,
Se in e Lehre über .
,

w el ehe er e i ne e ige ne S c hr ift ge sc hriebe n hat war im G anz e n ,

e ine Verk nüp fung d er philo s ophi sc hen Stand p unkt e sein er bei
d en Vor gä nger .

1 I n d er all gem el nen Fa ssung s e ines G rund prinz ips sc hlo ss


.

s i c h A n axi m e n e s an A naxi m and er an Er d a c hte sic h se in .

G r und w e se n unbe g re nz t (d a scpo v ) all u m fa ss e nd ( 71: 02t a e cé o v


p x ) ,

und in e wi ger Be we gu ng be gr iffe n ( d ei m v o ün ev 0v : Be ti


.
) s m
m unge n d ie er oh ne Z w ei fe l v o n sei ne m Vor gä nger e nt leh nt h at
, .

2 I n d er m aterielle n Fa ssung s ei ne s Pri nzip s d a ge ge n


.
.

k e h r t e er wie d er näher z ur Ans c ha uung d es Thale s z ur ü ck in ,

d em er wie d ie ser ,
s t at t e in e s be st im m ungslo se n Ur sto ffs ein
,

be st im m te s Ele m e nt und S ub s t ra t d e r D inge s etz te und z war ,

d ie L u f t » W ie uns ere Seele « s o la ute t d as ei nz i e a c hte


.
g
D er en sc h ist aus d em Thier herv o rgew achsen E r bewo hnt e anfa ngs
M .

i n F isch ge st a lt d as W a sser gieng d a nn au fs Tro cke ne über


, und reift e ,

zu m enschl iche n G e st a lt heran ( Pl u t Q uaest c o nv iv V III


r erster . .
,

D a r w i n i s m u s i n d er N a t urphil oso phie


.
.

D ie er st e u nter Cy r us 5 46 v C h r Vgl j e d och Z e l l e r I 2 19 f


: . . .
,
.
Anaxim e nes .
21

Br uc hstü c k se iner S c hrift d as auf uns ge k om m e n ist » L uft , ,

s eie nd u ns z usa m m e nhält so um fa ss t Ha uc h und L uft die ,

ganz e W elt « Die A nalo gie d es thierisc hen Leb e ns d as d urc h ,

L uft und A thm en be d ingt ist war es hieh ac h was d en Ana , ,

xi m e nes b ewe gen ha t d as Lebe nspri nz ip d es Uni v er sum s in d er,

L uft z u suc hen Dass er hiebe i e in e and ere als die atm o sphä
.

ri sc he L uft n ä m li c h ein fein ere s sinnl ic h ni ch t w ahr neh m bare s


, ,

Elem e nt im Auge gehabt h at wie Brand is und Ritter a nneh ,

m en lässt sic h ni c ht erw ei s e n


,
.

3 E nd li c h h at A naxi m e n e s naher na c h z uwei se n ge suc ht


.
,

wie d ie W elt aus d i es em Ur w e se n h erv o rge gangen ist D en


G r und ihrer Ent steh ung fi nd et er wie A naxi m and er d ari n d a ss , , ,

d as Ur we s e n al s Pri nz ip d es Lebe ns in be stä nd i ger Be we g ung


, ,

und S el b stv er w an d l ung be gri ffe n ist ; d en Pro c e ss d er Ver w a nd

l ung lässt er d ur c h Ver d ic ht ung (nüx v co m g) und Ver d ü nnung



) d es Ur sto ffs v o r sic h gehe n Verd ünnt wird
'

(n w

oiv on g 0cpo aco m g
, .

n a c h ihm d ie L uft z u Fe u er v er d i c htet z u St ur m N ebel W as , , ,

s er ,
Er d e und Stei n aus w el c he n Sto ffe n so d ann die ü br igen
,

Korp er her v or gehen ( S im pl Phys fo l . . .

E r g e b n i s s : D ie d re i er sten j enisc he n N aturph il 0 30 ph en


habe n som i t 1) d ie S ub sta nz o d er d as G r und w e se n d er Di nge
a ufge suc ht ; 2 ) d ies e S ub st anz in e in e m m ateriale n G r und sto ff ,

d en sie v er sc hie d e n be sti m m te n gefund e n ; 3) aus d i e se m Ur ,

st o fi d ie G r und for m e n u nd G r und unt e rseh ie d e d er N at u r ab z u .

leiten ge suc ht .

5 9
. U eb ergang auf d i e S y st em e d er C aüsal it ä t .

W ar d as N a ch d e nk e n d er älte ste n Philo sophe n or z ugs v

wei s e d ara uf geri c htet gewe sen d en let z te n S t off d er Dinge z u ,

ergrürid en so m usst e ei n e for t ge s et z te Reflexio n d ara uf führe n


, ,

die Th atsac h e d a ss alle s ex ist irend e Sei n d em G e set z d es W er


,

d e ns d er Veränd er ung d es w e c h s el nd e n E nt ste h e ns und Verge


, ,
.

h ens unt er wor fen ist ( wie t h eil weise seho n Anaxim and er geth an)
,

ins A uge z u fa ss en und na c h d en G rü nd err h iev o n z u fra ge n

2 ) P lut . d e pl ac .
phil o so ph o ru m I , 3, 6 . Stob . E c lo g . I , p 2 96 :
. 0 10 1»
c uxiq i) f)ii 8 t é pd 61110 60 01 fin0cg öl o v a v e6 nad

h ned ö o no v
"

c ny a porcei noc
’ ‘
0 .
, . c0 v x
'
.

d i)p nepté xs t
_
.

1) Arist . M et . I , 3, 14 ff .
22 An axim enes .

Daher hat e1ne z weite Reihe v o n Syste m en d ie Frage na ch d en


b e w e g e n d e n U r s a c h e n d as Proble m d es W e r d e n s an
,

d ie Spitz e ge stellt und v o n d er Bea nt wort ung d ie ser Fra ge d ie


,

nähere Be sti m m ung d es sto ffl ic he n Pri nz ip s abhä ngig ge m a c ht .

E s k on nte a b e r z ur Lö sung d ie se r Fra ge ein d opp elter

W eg ei nge sc hla ge n w er d e n : d er W eg d er d y n a m i s c h e n
und d er W eg d er m e c h a n i s c h e n N at urer klär ung Die m e .

c h anisc h e N at u r er klär ung l ä ugnet ein wir kli c he s W er d e n ei n e ,

wir k li c he ( qualitati v e ) Veränd er ung d er Sto ffe al s ei ne lo gi sc he


Unm ö gl ic hk ei t E s ist und enkbar sa ge n E m p e d o kles und Ana
. , .

x ago ras ,
d a ss aus N ic ht s Et wa s u nd Et wa s z u N i c ht s wer d e ;

Daher er klärt d ie se N at uransi c ht alle s W er d e n fü r blo sse Orts


v erä nd er u n fü r v erä nd erte Mi sc h un le t z ter unv erä nd erli c her
g , g ,

S to ifth eil c h en Hie d u r c h gla ubt sie sic h aber in d ie sen ihre n
.
,

er st e n Vertreter n genö th igt d em Sto ffe eine be we ge nd e Kraft


, ,

z ur Seite z u s telle n d ur c h w el c h e j e ne Ver ä nd er ung d er M 1


,

sch u ng herbei ge führt wir d D ie d y na m i sc he N at ura nsi c ht d a ge ge n


.

ni m m t e in wir kl ic he s W er d e n an i nd e m sie ni c ht ei nz el ne fe st e
,

u nv erä nd erli c he Sto ffe so nd er n e ine s to fferz eugend e und sto ff


,

v er wa nd el nd e N at u r kra ft al s Er ste s und Ur sp r ün li c he s s et z t


g ,

und d ah er , statt Sto ff u nd be we e nd e Kra ft z u tre nne n


g die ,
_

best im m te n Sto ffe nur als w e chsel nd e fü r si c h sub sta nz lo se Er


,

sc h einungen d er all ge m ei ne n G r und kraft ansic h t Je d e d ie ser


.

bei d e n ei nand er ge ge nü ber stehend e n Theorie n hat ihre Vertreter


e fun d e n d i e d y na m is c he N at ura nsic ht an Hera klit d ie m e c ha
g ,

ni s c he l n st ufe nw ei s er A usbil d ung an E m p e d o k le s an Anax a ,

g ora s u nd an De m o k r it w el c her le tz tere aber ei ne b e s o nd ere


,

be we ge nd e Kraft ni c ht m ehr aufstellt und hie m it Vertreter d er


rei n und ab sol ut m e c ha ni sc he n W elter klär ung ist


. .
H erak lit .
23

M ensc h env eraeh tung or wir ft so s i nd d ie s e A n abe n wah r


g v

seh einl ic h ni c ht aus besti m m ter U eb erlieferung so nd ern aus


d em Chara kter s ei ner Philo sophie und aus ei nz el ne n se iner .

Aeusserungen ge sc höp ft Sei ne ar isto kra t isc he G esi nnung und .


s ei ne Vera c ht ung d es gro sse n Ha ufe ns sp ri c ht er aller d i n s in


g
m eh rere n Stelle n sei ner S c hri ft in s c hro ffer W ei se aus A uc h
so nst wir d aus sei ner S c hri ft m a nc her A usspr uc h v oll stol z er

De rbheit ü berlie fert ; so wol ü ber die Di c hter d er Vorz eit als ,

ü be r Philo s ophe n s einer eigeneri Epo c he ä usserte er si c h m it _

v iele r G e ri ngsc hätz ung »V i el wisserei so lautet ei ne s s ei

ne r Fra gm e nte bil d et d en Si nn ni c ht ; wü r d e sie es so ,

hatte sie auc h d en H esio d o s belehrt und d en Pythagora s und


d en X e nophane s « ( D L IX 1) I m G e ge nsatz ge ge n d ie se
. .
,

Viel wi ss er be z ei c hn ete er sic h selb st al s A uto did act en d er Alle s ,

aus si c h s elb st e s höp f t habe ( D L IX d em d ie Vertie


g c . .
,

fung ins ei ge ne Selb st d ie ei nz i ge Q u elle d er W ei sheit gewesen


s ei
( 5 5 1C 0 02 7 )
n n p ic h f ra gte bei m i r s elber
gi eng bei ,

m ir s el b er in d ie S c hule F ragm 7 3 bei S c hleier m a c h er v gl ,


.
-

,
.

S c h ust er Heraklit S D aher tr ug er s ei ne Lehre n m it


.

eine m Selb st ge fühl und einer Z u v er si c h t v o r d a ss Ari stotele s ,

5 703611) 17011 0 v nui > v *

Bio v . J uv . S at . X , 28 : de s apientib u s a lt er ri d eb at ,

quotiens d e limi ne m o v erat unum pro tul er at q ue pe d em fleb at c öntr arius ,

a uct or S chol z (1 St : d uo phil o s0 phi D em ocritus e t Hera c litus erant


. . . . . ,

quor um D e m oc ritus a c tus h o m inum om nes rid eb at H er aclitu s v ero fleb at


'

.
,

S en d e ir II 10 : Hera c l it us quo tiens pro dier at fl eb at : m iser eb at ur em


. .
, ,

nium q,ui sib i l ae t i fel i eesq u e


'

o cc u rr eb ant D e m o c rit um con t r a aj unt .

nunquam sine risu in pub lic o fuisse D erse lbe d e t ranq anim 15 . . . .

2 ) D L IX 1 : ney ocl o cppwv y é ( o v e n0cp ö wcwo 6 v m d 6ue pö m ng IX 2 8


' ’
°
.
. .
, ,

6a epo m m ö g 1: 6 w necQ0 wnv T atia n G rat ad G rac e 3 5 6101 1 0 « 6170 666042 1 0 1


'

. . .
»

eiv ocz noch 6n pv g


.
e cpo wov T im o’

n b ei D L IX 6 :
. 0 xl o l o iö o eo g W om it zu . .
,
.

v ergl eiche n d as F ra gm e nt A rist Et h N ic X 5 : einem E se l ist Spreu . . .


,
»

l ieber al s G ol d und F ragm 5 b ei S chl eierm acher ( S


«
,
d ie Hund e
. .
»

bell en auch d en an d en sie nicht kennen , . «

3) D L IX 2 . .
, .

4) D L IX 1 : 1: 0 v L6 O nnpo v äcpocc msv 06510 1 3% &v e w wv é x ß oc7tl ec


' ' '
’ '
. . »
,

80 a ueci 0047c£ € sc10 a 1 .

5) N o ch ein ber Py thagora s D L V III 6 :


U rth eil u . .
, H 0 0 0cy ö p ng M W )
(W issenschaft) h a nc v d v h pc6u mv nt) ucr oc
'

c ocpxo o famo piv gv c e o c 11 021


/e noci t a l e
'

€ 0cnev o g m i nor; &g yy poccpocg é a o wio occo 5 016 1 0 6 ao l o noc0 £ nv , w mo


c o cpi v ,
t oo
n
rexv hq v (W eisheit Viel wisserei Pfuscherei)
, , .
24 Herak lit .

s age n ko nnte ,
H erakl it v ert raue ebe nso fe st s ei ne n Mei nunge n ,

al s And ere ihre m W i sse n E th N ic V II 5 : i5v co c m o reüo uo w -


. .
, ,

"
fit t o v eig 5 0 502C0 6 <5 1V f) é rcio t o c

o ö öé v ,
f e ig o u

67110 1 5
H poix l erco g

.

Sei ne Lehre le gte Hera klit in ei ner S c hrift nie d er d ie b ei ,

d en Alte n in gro ssem A ns ehe n sta nd Sie wir d unter v erschie .

d e ne n Titel n a ngefü hrt ; ur spr üngli c h fuh rt e sie wie es sc hei nt , ,

d en Titel a epi cpüo ewg Ueber ihre D unk elheit wir d v o n d en


Alte n v iel gek la gt Heraklit erhiel t dav o n d en Beina m en » d er
D unkle « ( ö 0 x 0 cecv é g z uer st P seud o arist d e m u nd o Aber
'

*
.

e ine ganz leere Vor stell ung spä t erer S chr iftst elle r ist es H e

r aklit habe ab si c h t li c h d unk e l ge sc hriebe n d a m i t s ei n e S c hri ft ,

d er unph ilo sophi sc he n Me nge unz ugä ngli c h bleibe ( D L IX . .


,

Die D unk elheit d er selbe n erkl är t sic h z una c hst aus d er Unbe
h ü lfl iehkeit d er äl t e s te n Pro sa d ie be so nd er s in d er W o rtfü ,

g un g n o c h s ehr roh u nd u n a u s ebil d e t


g w ar , wesswe en a uc h
g
A ri st otele s k la gt es sei so s c h wer H erak l it s Sät z e ri c ht ig z u
, ,

c o ns truiren Fer ne r ha tt e d ie äl t e st e Pro sa d a sie sic h erst ,

aus d er Poe sie herausbil d e t e und d er d ial ec tisc h en Ferti gk eit


n o c h e nt behrte ei ne N eigung z ur b il d l ic he n m ythi s c h e n gn
, o , ,

m enartigen A usd r uc k sw ei s e So herr sc hte a uc h in d er S c hri ft


'

Heraklit s die Bil d er spra c he v o r sie war re ic h an d erbe n G lei ch ,

ni sse n re ic h an t re ffe nd e n Si nnspr üc he n v oll s c hla ge nd er Kraft


, .

H iez u k a m e nd li c h Herak lits philo soph isc he s N at urell d er ,

Drang se 1ne s G ei st e s d ie G e d anke n in unv er m i t telter Tiefe ,

a usz uspre c he n Aus d ie ser G ei st esr ic ht ung e nt stand sei ne ab ge


.

rissen e s e nte nz iö s e in orak elhaft e n Bil d ern sic h fort b e we ge nd e


'

, ,

Dar stell ung die aber ebe n hie d ur c h ni c h t selte n sc h wungv oll
,

und erhabe n wir d Hera klit war oh n e Frage d er tie fsinni gste
und ge nia l ste D e nk er u nter d en v or so k rati sc he n Ph ilo sophe n .

So k rate s soll ü ber sei ne S c hri ft geäussert haben was er d av o n ,

v er st a nd e n habe s ei v or t re ffli c h , und v o n d em was er ni c ht , ,

v er st a nd e n d ass es ebe nso sei ; allei n die S ch r ift


gla ube er
, ,

6) D . L IX
. 5 .

7) ociv 1m i q im o n ap. D . L IX.


, 6 . 13 16 . .

8 ) A ist r . Rhet III .


, 5 : 1 06
°

H po mke tco o *
5 1a 0 t 65 041 . ep o v ,
y CÖ
'

ä ö nl o v

i
s v occ, n o ree<n a pö o uev co a, t d) ucrcepo v n pö t epo v .

9) Ä ann pcö g D . L IX.


, 7 .
26 Herak lit .

d as Fe uer sei Pri nzip d er D inge W ie Thale s d as W asser Ana


.
,

xi m e ne s d ie L uft so m a c hte
,
s a t Ari stotele s Me t
g I 3 12 .
, ,

d er E ph esier Hera kl it d as Fe u er z um Pri nz ip So aufge


fasst wü r d e Hera kl it ga nz in Ei ne Reihe m it d en alt ere n


J o niern z u st ehe n k o m m e n A l l e in d ie se A uffa ssung ware ej n
.
_ _

ro ss e s M issv ers tä nd niss s ei ner Ph ilo soph ie D e nn ebe nso ein


g .

s t i m m i g wir d ihm d ie Beha upt ung z uge sc hriebe n alle D inge ,

se ie n in e wige m F lusse in r uh el o ser Be w e gung und W a nd e


, .

l ung be griffe n und ihr Beharre n sei nur S c hein ; auc h die E nt
,

s teh un d er Di nge aus d e m Fe u er er klärt er d a d ur c h d a ss d as


g ,

Fe uer sich fortwäh re nd v er wand le in ih m selb st entgegenge


s et z te For m e n d er Exi ste nz ( W a ss er Er d e 11 s währe nd . .

d ie ältere n J o nier nur s ol c he Um ge stalt unge n d es U rsto fl s


k e nne n ,
bei w el c he n d ie ser s elb st unv eränd ert bleibt was er ,

ist. W e nn d ie ss sic h so v erhält so ist es Heraklit k ei ne sw e gs


,

blo s und k eine swe gs in er ster Li nie um d ie A ngabe e 1ne r S ub


stanz z u t h un ge we s e n au s w el c her d ie W elt e nt sta nd e n sei ;
,

v iel m ehr ist d as W e s e ntli c h s te s ei ner A nsc ha uung d ie ss d a ss ,

er d as Uni v er s um al s Pro c e ss d es W er d ens a ufge fa sst habe n ,

d a ss er d ie I d ee d es W er d e ns in d ie Philo sophi e ei nführe n und


aus ihr d ie W el t er kläre n wil l W ähre nd d ie ge wöh nli c he
.

Vo rst ell ung$ weise d ie W elt als ein r uhe nd e s Sei n ansieht inner ,

halb d e ss e n nu r e inz el ne Verand erungen v or gehe n oh ne d as ,

lei c h för m ig e Beharre n d es G a nz e n z u al t eriren w ill Hera k l it


g ,

d e n Me nsc he n d ie A uge n d arü b er ö ffn e n d a ss in d er That,

Alle s Ver ä nd er ung Alle s e wiger W e c h sel Alle s unaufho rl ic h


, ,

k rei se nd er L eb enspro c ess sei D as Fe uer ist ihm nur d esswegen


.

Pri nz ip we il er ein Pri nz ip be d ar f d as nic ht r uhend e S ub stanz


, , ,

s o nd er n s elb st ni c ht s ist al s r uh el o s e s Be we e n r u helo se s


, g ,

W er d e n r uhelo se s Ver wand el n alle s De sse n wo m it es in Be


, ,

r ühr ung k om m t in n e u e G e st al t und For m r uhelo se sS ch affe n


, , ,

Zer störe n und N eub ild en Al so : Hera kl it will ei ne n G r und


. .

st o ff w el c her d ur c h sei n W e se n Pri nz ip d er Be we gung o d er


be we ge nd e Kraft sei Er ist d a d ur c h z ugleic h d er er ste Dyna
.

m ik er unter d en grie c hi sc h e n Philo sop h e n 9) und Haup t


v ertreter d er Philo soph ie d er C ausalitä t

Herakli t hat sei n Pri nz ip d es W er d e ns in d en m annigfal


tigsten Bil d er n a usge spro c he n » I n d ie se l be n Strö m e
. sa gt er ,
Heraklit .
27

( F r 7
. 2 tei gen wir hi nab und stei ge n auc h ni c ht hi nab
s .

De nn ( Fr 2 0 2 1) in d enselbe n Stro m v er m ag m an ni c ht z wei


. .

m al z u stei ge n so nd er n i m m er z er stre ut und sam m elt es si c h


wie d e r i m m er st rö m t es z u und str ö m t es ab c


,
Aueh P l ate —
.
,

d er älte ste Ze uge gibt d as W e se n d er hera kliti sc he n W ei sheit


,

d ah i n an d a ss Alle s sic h wie ein S t ro m be we ge )


,

d ass die
Di nge gehe n und ni c hts fe st bleibe d a ss al so nie m al s ir ge nd
et wa s e ige ntli c h sei so nd e r n Alle s i m m er nu r w er d e ,
Fol ge
ri c hti g m usste Heraklit d er S innenwah rnehm ung so fer n sie ,

u ns ein beharre nd e s Sei n d er E inz el d i nge v or spie gel t d ie G la ub ,

wü r d i gk ei t ab smec h en D ie selbe n Si nn e A ug und Ohr w el c he



.
, ,

d er E l eat P ar m e ni d e s be sc h ul d igt e d a ss sie uns statt d es wan ,



d ello sen Sei ns fäl sc hli c h ein W er d e n v or spie gel n k l agt Hera klit ,

d es e nt ge g e nge s e t z t e n Betr ugs an na m li c h d a ss sie d as v er ,

fliessend e W er d e n in ein ruhe nd e s Sei n v er wa nd e ln N ur


wer e ine gebil d ete Seele hat w el c he hint er d em S c hei n d as W ahre

z u er k e nne n wei ss k a nn aus d er S innenwah rneh m ung ri cht i ge


,

E rkenntniss sc höp fe n u nd wir d d urc h sie ni c ht irre geführt

2. D er P r o c ess d es W er d e ns.

Eine Lehre Herak lit s v o m e wi ge n


w e se ntli c he Fol ge d er
’ ‘

Krei sla uf d es W er d e ns w ar d ie d a ss Alle s ni c ht blo s in Be ,

w egung ü be r haupt so nd er n zugle ic h in G egeneinand erb ewegung


,

o d er G egeneinand e rl auf 5V04V1 40 5 90 11404) und d aher


'

a uc h in W i d er streit und Ka m p f b egrifien ist 1) Aus d er u n .

erseh 0 f lic h en Lebe nd i k eit d es W er d e ns er ibt si c h v o n s el b st


p g g ,

d a ss d as Urpri nz ip alle m ö gli c he n G e s talt unge n d er Exi ste nz

11) Th eaet .
p . 16 0 .

p 40 1 : 6 61 0 4 H po4141 5 11 0 11 04V i w
’ °

12 ) C r at y l 14040
' ‘
. .
x5 0 0v0 1 4 04 0 o i v 1 o 1 04

p 40 2
°

1 5 7 5 4 TC O D H potnl en1 o ; , 0 1 4
'

ié v o44 15 11 04v 1 oc 14044 115 115 42 0 66 5 v . . :



xwpet o öö é v Li)
'

&115 41404C40 v 1 04 0111 04 715 7 5 4,


'

7104V1 04 115 115 4 , 04 041 11 0 1 041 0 6 00 g ;


1 0 v 0461 0 1) 0 1m
‘ ’

61; 5; 11 0 1 04 0 v n 5 111
3046n; .

13) Th eaet .
p 15 2
. .

14) F r 42 : . 0 0411041 0 ; 5 0 1 w 0 2 00 04 é y eph é v 1 5 ; 0 05 0 n5 v (weil wir ü berall


Feste s Starres
, zu erblick en gl auben) I n die sem S inn . ist auc h d ie A n
a e
g b D io g . IX , 5 richtig : 2 1 0 904 41) 1 60 0 0 1 1 0 115 5 044 .

15 ) Fr . 22 : K04040 4 notp1 o pe;


&v 99d111 0 10 w 0 cph a l


no i 5 1 04
14041 4 Ba pß oipo n;
5 x0v 1 wv .
28 H era k lit .

aus s c h i her v orbri ngt


o m it ü b erall Di nge v o n e n t g e g e n
,
u nd s

z t e r B es c h aff enh eit e ina nd er


g e s e t ge ge nü ber stehe n ; z u Alle m ,

was ist ist a uc h se in G e ge ns a t z se in \ Vid erpar t d a


, 2 ) Aus ,
'

d em e wi ge n W e c h s el d er Z uständ e w el c hem Alle s w as ist unter ,

lie gt er gib t si eh gle ic h fall s v o n s el b s t d ass ü berall Ueber ga ng


, ,

ist v o n Ei ne m Z us tand in ei n e n a nd er n ih m e nt ge ge nge set z t e n ,

u nd d a ss so m i t überall a uc h d er C o nfli c t u n d Ka m p f sic h er

zeu t d e r m it sol c he n U eb e r ä n en z w i s ehe n e nt e ge nge s e t z te n


g , g g g
Z ust ä nd e n noth we nd ig ge gebe n ist ; j e d er Z usta nd d er d a ist , ,

t ragt s ei ne n Ueber ga ng in d en ih m e nt gege nge s e t z te n s o m i t .


,

d i e s e n s e l b s t in si c h und h at m it ih m z u k äm p fe n b is er ,

d en Ueber ga ng in ih n wir kli c h v oll z o ge n hat ; so käm p fe n


ü berall Lebe n u nd Sterbe n W a c he n m it Er m ü d ung Sä t ti gung , ,

m it d em i m m er wi e d er neu er wa c he nd e n H unger u s f . . .

» D as Ei ne s ti m m t wid er stre ite nd m it si c h sel b er d h . .

es ble ibt stet s d a sselbe aber nur in d er W ei s e d a ss es si c h , ,

stet s spaltet in Exi st e nz for m e n wel c he ei na nd er e nt ge ge nge set z t ,

s ind u nd
g ge e n ei na n d er w i1 k e n ; d as G a n z e is t n i c ht d a d u r c h
e ins m it s ic h s elb st d a ss e s k e ine n Unter sc hie d in si c h z ulässt
,

( w ie d a s el e at is c h e Ei n s) s o nd e 1 n d a d u r ch d a ss e s s o l c he n i n , ,

aller W ei se aus si c h her v or t reibt und in si c h z usam m e nhält .

» D ie Har m o ni e d er W el t ist e ine rü c k wärt s e w e n d ete w i e d ie


g ,

d er Lyra und d es Bo ge ns d h d ie W e l t ha t aller d ings H ar «



. .

m o nie fe st e Or d nung
, aber d ie s e Har m o nie ist nic ht to d te ,

R uhe so nd er n Har m onie w el c he st e t s ruc k wärts wie d er v o r


, , ,

wä rts wie d er r üc k wärt s geht 11 s f


, d h ei ne Har m o nie . . .
, . .
,

w el c he z u er st Die ss d a nn ihm ge genuber Je ne s h er v orbri ngt


, ,

16 ) D io g L . IX
y iv e0 3cu 11 04V1 04 14 041 5 v 04v 1401 7; 1 a 7 : 0 404 1 10 ; ev o4v 1 4o
, 8 : .
' ’
.

001
1 0 0 0“
044 ö v 1 04 A is t d e m u n d 5 : 5 14 r
T t O
.C VC LO V 5 1
1 m d 5 ; 5.v 0; o '
'
'

'

71 04 V1 04 O ig p il o so p
. r h
,
h IX
9 : 11 0 715 140 ; 7t 04VLCD V 115 1) 11 041 100 5 0 1 4 , 11 04V1 <1W
.
'
’ '
'

05 14041 1 0 6 ; n5 v 8 5 0 6; 5 0 5 455 , 1 0 6 ; 0 5 04V0 0 03710 0 ; , 1 0 6 ; 11 5 1;


0 0 6710 6 ; 5 11 0 17 10 5 , 1 0 6; 0 5 5 715 6 0 5 0 0 6 ;
17 ) Herak lit d r üc k t di e ss in s einer r
p ä gn nt n W is a e e e g era d ez u so

aus : 1 04 6 1 0 1 0 C I») 14041 1 5 0 10 1140 ; 1 0 5 pv; y o pb ; 14041 1 0 v 50 v


y
TEO4Ä LV ne1 ocn5 0 0 w o4
'

44 041 04 0 1" 1 020 5 öc 04 0 V 5 41104 5 0 1 4 x d x ei v oc


7
7 10 4 y p |J 5 1 115 0 1 04
. 44 5

1 0461 04 (Pl ut . c o nso l .c . e l e he


d sg ic n : 0 0 5 0 ; haé pv ; 5 6cppö m , 11 0 1 5 1
10 ;
ö po g Ä 411 0 ; (O rig P h IX G o tt (N atur) ist so Tag wie
'

x . .
,
»

N acht Krieg wie F ried en Sättig ung


, , wie H unger «
, wei l d iess Alles st e t s
sich abl ö st Vgl Anm 2 3 . . . .
Herak lit .
29

wel c h e nic ht
Ei ner Li nie so nd er n in st et s e nt ge ge nge s et z ter
in ,

Ri c ht ung st e t s G e gensät z e e ina nd er ge ge nü ber st elle nd v e rgeh t


, ,

bal d d ahi n bal d d orth in ausweic h t u nd d o c h d ie ss All es in


, ,
.

u nwa nd elbare m Z us a m m e nha n g u nd Z usa m m e nwir k e n m it ein

and er erhält ; so ist es bei Lyra und Bo ge n : sie si nd ei nge


ri c hte t z u ei ner Be we gung u nd z war z u einer Be we gung w el , ,

c h e z una c h s t ni c ht gera d e v or wä rt s s o n d er n ( bei m A nzi eh e n ,

d er Saite und d er Seh ne ) z uer s t rü c k warts d a nn er st v or wärt s , ,

wie d er ruc k warts geh t 11 s f al so z wisc he n s ch l ec hthi n ent . . .


,

n tz t en Ri c ht un e n h inund h ersc h win t s j e d o h d a


g g g
e e ese
g g o c ss , ,

d i e se s H inund h erseh wingen w e d er v o r n o c h rü ck wärts z u we it


a ussch wei ft s o nd er n in stet s gl eic h fo rm iger W ie d erk eh r bleibt
,

( w eil Sai t e und Seh n e in d ie Lyra und d en Bo gen fe st ei nge


)
spa nnt si nd ; d ie s e Har m o nie ei ne s in G e e nsät z e aus ei nand er
g
w ei c he nd e n aber d i es e s A useinand er w eic h en in fe ste m G lei c h
,

ge wi c ht halte nd e n S ic h b ewegens ist wie sie in Lyra u n d Böge n ,

ist auc h im gro ss en Univ er s um


, Und d ie s e s G e ge nei na nd er

18 ) F l at . S y m p p 18 7 A :
. . 10 5 11 n
cp 0 4 0 404405 90 115 v 0 v 0461 0
6 € upcpé
0461 4

95 0 0 044, (60 11 5 0 &ppo v io4v 1 0 5 0 0 1 5 14041 S ophist .


p 2 42
. C: 10 0 1) 0 404
épepo nev o v
'

€ o ncpé p5 1 oc4 u Is . Pl t . . et O sir . 45 : 7£ 04Ä CV C O V O


Q &pno v iv ; 14 0 0

110 6 ,
0 14010 715 0 04041 C Ö O D .

€ O rig Phil IX . .
, 9: 0 6 € o v £ 040 4v [1 0 11 04V ]
0 404495 p0 }1 5 V0 V 5 40 61 6) 0 110 710 7 5 5 4 11 04746V 1 040 n0 v £7 ; 07
'

p0 11 0 ; . 0 ) 0 715 p
Ä üpng .
_
eite n Auflage hatte ich m it d en m eiste n N euem o b
I n d er zw ,

s chon nic ht
ganz ohne B e d enk en d ie V ergl eic hung m it d er H ar m onie ,

d es B ogens und d er L y ra auf d ie F orm d ie ser I nstr um ent e be z o gen


( wie B und L nicht ab st ra ct einheitliche Form habe n so nd er n n ach
» . .
,

beid en S eit en in 2 Arm e v o n stark ausgeb o g ener Kurv e auseinand er


gehen u nd ebe n d a d ur ch d ass s ie s o aus scheinb ar aus einand erstreben
,

d en Theil en sich z u sam m e nset en ein har m o nisc he s G ebi l d e sind w as


z , ,

z. B ein gera d es St üc k Hol nicht w äre w eil in ih m k ein G ege nsat is t


. z , z ,

so i st d as E ine U
pr inc ip d es W e lt a ll s in d er A rt m it sic h eins d a ss es
r
,

sic h in G e ensa t e
g palt e t u s I c h g l a ube n unm eh
z s «d a ss d ie s e. . r ,

B ez iehung auf d ie F orm nicht u ha lten ist S ie h at etwa s G esucht es z .


,

an sic h und be sond ers b ei eine m Phi l o so h e n w ie Herak l it sie stim m t


p ,

nicht d a z u d a ss er seine V er l eichu n en nicht


, g g ger n i m Kü nsü ich en au f
s uc ht und d a ss er
, gew iss gera d e hier eine po pulär an schauli che Vergl ei
c h ung a ufst ellen wi ll Z u einer sol chen ( wie z u H s philosophischer ‘

. .

D enk weise ) passt nu d ie E i nweis un


g auf d ie B e w e g u n g
r u we lcher ,
z

B u nd L eingerichte t sind Auch d as Ä iV p


. .
; s tim m t h iez u be sser
. 71: 04 1 0 71 0
. .

A eh nl ic h S c h l e i e r m a c h e r S 6 6 f : m H s S ruch wir d m it d er Zu ’

p . . »

sam m enfu un
g g d er L eier und d es B ogens v erglichen d ie Z usam m en
30 Herak lit .

st rebe n d er Exi ste nz for m e n und Z usta nd e ist ni c ht etwa ein


Uebel o d er et was d as ni c ht se in sollte Viel m ehr ist es Be ,
.

d ingung d es Lebe ns d es E inz el ne n, wie d es G a nz e n ; » d er Krie g


ist d er Va t er v o n Alle m « wäre ni c ht d ie s e Spa nnung d er

e e n sä t z li c he n Existe n z e n u nd Z usta nd e so w äre es m it d e m


g g ,

Lebe n aus es wäre k ei ne M a nni gfalti gk eit also k ei n G anz e s


, ,

v o n Di nge n und es wäre k ei n Z usa m m e nwir k e n v o n Versch ie


,

s o m it k ei n Leben m ehr d a es wu r d e z u to d ter ,

R uhe er sc hlafft und er st arrt >> Alle s d ah ingehen und z u _

2 1
n i c h t e w er d e n ) d ah er Heraklit d en Ho m er sehm ahte we ge n
/
4
,

s ei ne s W unsc he s d a ss d er Streit aus d er W el t v ersc h wind en


,

m o ge Und z ud e m lö st sic h alle s G egeneinand erstreb en d er


.

D i nge und ihrer Z ust ä nd e im m er w ie d er in Harm o nie auf ge


ra d e w as sic h ent ge ge nsteht , geh t unt er si c h z usam m e n aus ,

d er Ver sc hie d e nheit er z eugt si c h Ei nkla ng und fr uc h t bar es Z u


s am m e nwirk en Und d ar um sa gt H e ra klit soll m an er ,

k e nne n d a ss Vi ele s was uns ub el sc hei nt es ni c ht ist so nd er n


, , , ,

v iel m ehr gut is t w eil es z u d e nj eni ge n G e ge nsä t z e n gehör t


, ,

d ere n Z usa m m e ns ei n und S ieh b egegn en d as Lebe n im G a nge


erh ä lt und Har m onie in d as Lebe n bri ngt

fugung d er W elt bal d Auseina nd ergehen und G espannt werd en


. d as
n ach irge nd eine r S eit e bal d wie d er Z ur ü ck t re t e n in d en v o r igen St and ,

u nd N ac h g el assenw erd en m ac h t w ie d i e g a nz e Th at igk eit d e L y ra u nd ,


r

d es B o gens so a uch d as ganz e L e b e n d er W elt aus


, . «

19) s. A nm . 16 .

2 0) 0 614 5 67 044 ”
P ) 0 55 0 ; 14 041 60495 0 ; v gl . Anm . 22 .

2 1) 0 5 0 0 044 7 040 40710 4


O ix ig * ” 04 04
1 11 Fr . 32 .

2 2) r
A ist E t h E nd V . . . II , 1:

H . 5 7141 41104 1 61 710 4710 04v 1 4


'

„ d) ; 5 94; 5 14 15

&v 0 punw

6 7 049 04v 5 1V044 &pno v io w ni; 0 V1 0 ;
' ‘

0 5 46 1) 04041 v 641 0 710 41 0 0 0 55 0 ; 04041

ß a peo ; 0 6 05 1 045 46 04 04115 0 0 71715 0 ; 14044 04005 110


; 5 v 04v 1 401v ö v 1 wv A is . r t . E th N ic . .

V III , 2 : 10 &VTC€ O UV c o ncpe po v


'

5 14 6 11
14 0 404495 p0 1) 1 0 » 14 04711 40 1 7) V & pno v io4v 14041

7404111 04 14041 5 041) 14 615 0 0 044 .

2 3) St o b S erm III . .
, 83 : Oi l/0 946740 4; 7 4
115 0 0 044 0 14 0 0 04 0 5 710 0 0 41
) 0 614 04115 4

; 04V0474046 0 41I
'

040 0 V, 714nö ; 14041 041 0



VO V

v 0 60 0 ; 6 fl 5 404v 5 710 4710 5 1) 606 14044 00( 440 0 0 v ,
.

F r agm 32 : 0 5 0 5 46 0 605 1 0461 04 0 5 4V04,


'

. 11 0 715 1
1 0 4 14041 1104x044 fini v 0 0 145 1, 14 6
7 049 047404V1 04 0 0 5 0 ; 710 0 ; ä pno v io4v 0 1 40 11 0
1 4 0 6 p405 0 0 1/1 04,

0 0 171 5 715 ? 6 1; o ia nön


'

14 40 v o »

041404404, dé i/0 0 40 140 4


°
H 90414 715 41 0 ; 715 7 5 4, 46 ; 1 61 115 1; 0 140471& 11 04V1 04 04044
' ’

0 11 5 0 14041 5 46
05 p5 v 040 40404 61 5 471040040 4, 04 05 0 61404404 .
Herak lit. 31

3 . D as F euer .

Ele m e nt in w el c he m d ie Kraft d es W er d e ns w al t et
D as ‚ ,

d as Ele m e nt aus wel c he m d urc h sie d ie S t o ffe und D i nge d er


,

W elt in e wige m Fl uss in ew iger W a nd el ung und Um se t z ung ,

herv ortrete n ist na c h Hera kli t d as Fe u er


,
W as ih n be wo ge n .

h at d em Fe u
,
er d ies e Rolle anz uw ei s en 13t d ie be we gl ic he N a , _

tur d ie s e s Ele m e nt s v er m ö g e d er es al s ,
d as t re u e ste Abbil d
ruh elo se n Lebe ns er sc he int u nd z w ar ge na u er s eine eb en so be
*

fr uc hte nd e und belebe nd e al s aufl ö se nd e z er s e t z e nd e , v erz eh


re nd e ne ue Bil d ungen und Verb ind unge n be wirk end e Kra ft ;


,

und z uglei c h la u b t e Hera k lit w ohl a us d i e s e m f e ins te n d er


.
g ,

Ele m ente m it tel st e ine s Pro c esse s sei ner Um wa ndlung in gro .

bere St o ffe d ie ganz e Manni gfal t i gk eit d er in d er E rS c h é inungs


w elt ge gebe n en S ub s tanz e n am be ste n ablei t e n z u kö nne n Alle s .

ist aus d em Fe uer Alle s ist Ver wa nd lung d es Fe u er s ( 04140 4071


,

746 0 ; D io
0 g IX 8 ;
. 746 0 ;
0 ,
Fr 2 5 S c h l eierm ) W ie d as . .

Ei nz el ne in d er W elt in ste t e m W er d e n und W e c h sel ist so ,

zu allerer st d as E l em ent arfeuer v o n w el c he m A ll e s sta mm t ; es ,

ist in ei ne m ewige n Pro c e ss d er Ab nah m e und W ié d erz unah m e


s ei ner Kra ft d es » Erlö sc he ns un d W ie d era uffla m m e ns «


,
d es
E rk al ter1s und Er star re ns d es wie d er w ar m fl üssi g und b e weg
l
, ,

l ic h W é rd ens be gri ff en D ur c h d ie sen Pro c e ss e nt stehe n d ie


.

S to ffe aus wel c he n d ie W el t be steht ; d as F eu er v er wand el t


si c h na m li c h in d e m M aasse in w el c h e m s ei n e warm end e Kraft ,

ab ni m m t in gröbere For m en d er Exi ste nz es ges tal t et si c h


, ,

st ufe nw ei se um z uer s t z u W a ss er, d a nn z u Er d e ; ge wi nnt es ,

wie d er um d as U eb ergewic h t ü ber d ie s e N egat io n s e in er ursprüng


l ic he n Exist e nz so le gt es d en umge k ehrte n W eg
, ‚

D en e rst ere n Pro c e ss d as stufe nw e is e Erlö sc he n d es Fe u er s z u


,

W a sser und Er d e
. ne nnt H era k li t d en W eg n a c h unte n ( w o
,

hin di e sc h were n Stoffe si c h s e nk e n) 14024 4) d en Z we it e n ,


4

2 4) S pat ere schiebe n al s v iert e Stufe d ie L uft ein , d ie b ei H selb st »


/
.

theils m it d em Feuer , d er w arm en, theils m it d em W a sser, d er feuch t d u n


stigen S ub st anz , am m enfällt (M a c
z us r . Au rel . I V 46 ,
: D ie L uft l eb t d en
To d d es F e uers , d as W asser l ebt d en To d d en L uft , die E rd e d en d es
W a ssers W} ; 0 04v 047 0 ; 60 0 10 7 5 v 5 0 8 044,
,
«
1404L 60 041 0 ; 0 0211047 0 ; 645 004 7 5 115 0 0 044, 140 %
3
445 00 ; 746 0 , 14044
32 Heraklit .

Pro c ess eubeleb ung d es Fe uers d en W eg nac h oben


, d ie N , ,

04V46 0 0 0; D as Uni v er sum ist i hm folgli c h ni c h t Fe uer
s c hle c ht we g s o nd er n e in in
,
steter Ver wand l ung be griffe ne s
Feuer ; d as W el t le b e n stellt ei nen u nunterbro che ne n Pro c e ss
v o n Ve rwand lungsstufen (4 0 0 74045) d es F e uer s d ar Heraklit h at .

d ie se n G e d a nk e n a uc h in d em Satz a usge spro c he n : » d ie W elt


hat Kei ner d er G ötter no c h d er Me nsc he n j e ge sc haff e n so n
d ern sie war i m m er und wir d i m m er sei n e in e wigl eb en d es ,

Fe ue r d as in b estim inten Maasse n si c h e nt z ü nd et u nd


,

wie d er erli sc h t « Bei d e P roc e sse w e c h sel n na c h Herakli t in


e wi ge m Krei sla uf m it ei nand er ab I n d er ei ne n W el t
p erio d e herr sc ht d er W eg na c h unte n d as st ufenw ei se Erstarre n ,

d es U ni v er sum s z u W a sser und Er d e in d er a nd er n d er W eg ,

na c h obe n o d er die A u flö sung d er W elt in Fe u er v o r Da ss .

H erakli t ei n e p erio d i sche W el tv erb r ennung gelehrt hat beri c h -


t en d ie Al t e n se it Ari st o t ele s ) ei ns ti m m i g und es is t k ei n

G r und v orha nd e n ih m d ie s e Lehre ab z uspre c he n wie S c hleier


, _
,

m a c her geth anhat Sie wi d e r spri c ht a uc h sei ne m Sy ste m ni c ht


.
,

w o fer n nä m li c h s ei ne Mei nung n i c h t d ie war d ie W elt bleibe ,

al sd a nn Fe uer so nd er n d ie es be gi nne in d e m selben Auge n


'

, ,

bl ick e W O d ie W el t v erb rennung v olle nd et ist ei ne ne ue W el t


, ,

bil d ung d ur c h Ver wa nd l ung d es Fe u er s in W a sser und E rd e .

Die Leh re v o m gro sse n ( 18 90 0j ährige n) W eltj ah r d ie Herakli t ,

z u e sc hriebe n w ird ( S c hl e ier m S hä n t oh n e Z w ei fel m it


g g . .

d ie ser Vor stell ung v o n d en al ternirend en W el t perio d e n zu


samm en

25 ) D Begriff e ines Elem e nt s im smat eren S inne d es W ort s d h


er , . .

in d er B ed eutung eines beharrl ic h z u G r und l ie gend en Sto ffs ist a ls o ,

Herak lit fre m d E r weiss nur v o n E ntwick l ungsst ufen welche d as N atur
.
,

l eben d urchl ä uft .

2 6 ) F r 2 5 : 140 0 0 0 1) EÖV 0464 0 1) 45474 0114 011 0 0 4 5 4 4; 0 5 46 11 0 64 5 &V390371303V


.
'
1 ! '

5 740 1110 5 v fgv 045 1


'

14041 5 0 4 044 74 6 0 045 1C40 0 V 0 5 4 0 44 14041 (3


4740 0 35 W
1 6
0 5 v 0 v 0 5 4 0 14 .

2 7) D . L IX
.
, 8 .

28) Ph y s III 5 : ( 1 0 745 0 H po414745 44 0 ; 40110 4


.
, 1
° '

1 1v 5 0 0 041 740 4 5 746 0 ,


4 .

2 9) D L IX 8 . S ch l S 95 ff
.
, . . . .

30 ) Herak lit v er gl eicht d en Z eus i n se iner welt b il d end e n Th atigk eit


m it einem spie l e nd e n Kind 74044; 74041Q01V C lem Al ex P aed ag l 5 L u cia n
, ,
. . .
, . .
H eraklit .

4 H . e r ak l its L eh re

v om M ensc h en.


D asDetail d er Phy sik Her akli t s ist ha upt säc hli c h e ine
fol geri c hti ge D urch fuh rung d er G r und i d ee sei ne s Sy ste m s d a ss ,
\

d as Fe ue r d as Pr inz ip alle s L ebe ns alle r Kraft alle s G üt en '

sei. Der W erth und d ie Reali t ä t eiues j e d e n Di ngs ri c hte t si c h


na c h d em M aasse d es ih m i nn e wohne nd e r1 fe u ri ge n Lebe ns
'

elem e nt s Je m ehr W ärm e d e st o m ehr Be we gung und Lebe ns


. ,

k ra ft ; j e m ehr N äss e und Kälte d e sto m ehr S t arr hei t und To d


'

, .

Auc h d ie Seele d en Mittelp unk t d er Lebe nskraft und Sel bst


,

be we gung stellt Heraklit unt er d ie sen G e sic h t sp unk t : e r h ält


,

sie fü r tro c k e ne n D unst S ch l S . .

und er klärt d ie t ro c k e n e See l e fur die w e ise s t e un d be ste

A us d e m s elbe n G rund e v er d a m m t er d ie Tr unke nheit weil sie ,

d ie Seele na ss m a c h t ( Fr d ie N ässe aber der Seele To d


.

ist ( Fr .

G ro ssen W ert h le gt Hera klit glei c h falls in Ei nst im m ung


m it d en ober ste n G r und sä t z e n s e ine s P hil o so ph irens d ara uf ,

d ass d ie Seele ih re n Z usa m m e nha ng m it d em all ge m e ine n Pri n


zi
p d es Lebe ns und d er Or d nung in d er W elt be wahre d a ss
d em nur ei ne be sc hrä nk te und v o iub er
,

sl e ni c ht am Ei nz el ne n ,

gehe nd e S c he inexiste nz z uk o m m t fe st k lebe so nd er n Da sj e nige , ,

er k e nne be fol ge und w olle was alle in unter d em r uhelo se n


, ,

W e c h sel fl üch tiger Er sc hei nunge n W ahrhei t und Be s tehe n h at,


nä m l ic h d ie al l ge m ei ne n und unabä nd erl ic he n G e set z e in wel
.
,

c he n alle s D aseien d e s ic h be we ge n m uss Hera kli t fasst d iess .

s o wohl phy sik ali sc h al s ethi s c h Physi kali sc h lehr t er d a ss


, .
,

d ie Seele aus d er in d er ga nz e n W elt v erbre it e t e n v er nü nft ige n


F euersub stanz v o n wel c her sie selb st ein The il ist stets ne ue
, ,

N ahr ung an sic h z iehe n m uss wie d er Korper aus nie d er n ,

S t offen ; wie Kohlen v erlö sc hen w e nn sie z u lang v o m Fe uer ,

entfer nt ble iben aber in se ine N ähe gebra c h t si c h e nt zünd en


, ,

ähnl ic h ist es a uc h m it d er Seele ; sie ble ibt d a d ur c h v er nü nft ig ,

d a ss sie sic h d er v er nünft ige n W el t s ub sta nz ö ffne t u nd sie in


sic h a ufni m m t was n a c h Herakli t d ur c h d en At h m ungspro c ess
,

33) Fr . 61 : Q 0 0 404114 014 1; 14041 04010 4 17.


04617 C UX1 P
'
Vgl . Fr . 60 : » wo d a
s L nd a
trock en ist d ie Seel e di e w is e est e u nd b este . «
E m ped ok les .
35

u nd d ur c h d ie S inneswerk z euge ge s chieht ; im S c hla fe , wo die


le t ztere n si c h v er sc hlie ss e n , nim m t d aher d ie Ver nünft igk ei t
ab be ginnt d ie M a c ht subj ect iv er Ei nbil d unge n ; die W a
u nd

s a gt Herakli t h abe n e ine und d ieselb e ge m ei nsam e


c h end en , ,

W elt d ie S c hlafe nd e n aber z iehe n sic h je d er in s e ine ei ge ne


,

W elt Aber auc h d er w ac h e nd e M e nsc h ist d er G e


fahr unter wor fe n d a ss si c h d ie Ver nunft in ih m iso l ire
, sic h ,

v o m All ge m ei n e n u nd W ahre n l o sreisse d en Vor spie gelunge n ,

d er per sö nl ic he n Ei nbil d ung und Le id e nsc ha ft anhei m falle ; d e nn


Mei nung Blind heit d es W ah ns und d es Affe kt s ist es was d ie
, ,

Me nsc he n so wie sie v o n N a t ur si nd z unä c h st beherr sc ht


, ,

Daher stellt Herakl it d ie ethi sc he For d er ung ub erall nur d er ,

Vernunft und z war ni c ht d er ei ge ne n s o nd er n d er all ge m ei ne n


, ,

Ver nunft z u folgen wel c he d as W ahre be sser erk e nnt al s d er ,

Einz el ne er er m ah nt z ur Selb st be sc hrä nkung z ur Fol gsam ,

k ei t ge ge n d as G e se t z d a nic h t s v er d erbli c her s e in k ann/ fü r


,

A lle al s U eb er m uth und W ill kür M aassh al ten ist d ie grö sste
T uge nd wei se ist nur wer d ie N atur d er Di nge v er steh t un d ,

aus ihr W ahrhe it sc höp ft fü r Re d e n u nd Han d el n w er i nsbe ,

s o nd ere er k e nnt d a ss im gro sse n G anz e n auc h d as sc h ei nbare


,

Uebel zum G ute n m i twir k t und alle s Lebe n so wie al le s frohe


G e fü hl d e ss elbe n d ur c h d en st ete n W e c h sel e ntge ge nge s e t z ter
Z uständ e und Thä tigk eiten be d i ngt ist

5 10 . E m ped o kl es .

1 . S e in L eb en .

Em pe d okle s wur d e z u Akragas in Si c il ie n einer d ori sch e n ,

Pflanz sta d t gebore n und soll um d ie 8 4ste Oly m pi ad e


, 444 ,

34) S ext E m p ad v M ath VI I


. . . .
, 12 7 ff . Plut arch . de superst . 3 .

35 ) Fr 6 6 : 750 0 ; 04V0 0 46745 40 1/ 0 5 1



. 614 5 x5 4 y v aönnv , 0 5 40 1» 0 5 5 x5 4
» 0 . 48
6 ÄÖY O U (E) ; 10 4041
'

40 C 4110 6 0 41/
'
/ ex o 1»4 s ;

58 : 0 6 0 40 0, 44 7 040 011» )( 00Q0 1

Fr . 57 : 73

0 0; D io g I X, 7 . : 4 71
v 45 0 &v 5 745 y 5 .

36 ) Fr . 48 : 0 5 1 5 745 0 0 044 44 0 ( v gl Anm


. . Fr . 18 : 561» 745 7 0 1»
10 )( 6 01C5 0 0 044 xph 746 10 xo
'

4 04;

44 0 74041/4 41W ,
0 1446 0 745 0 14 041 740

0 0 4 5 0 46 ;
37 ) Fr 16 : 613041 x0q O BS VVO€ W
. »

*

0 0474740 1/ 71
4

38 ) St ob S erm I I I 8 4 :
. .
, 14041 0 0 4011} 745 7 5 41»
36 Em ped o k les .

v . C h r ) geb luh t h abe n ( D .L


. V III Er wir d v o n d en .
,

Alte n gewöh nli c h d en Pytha goreer n z uge z ählt ( D L VIII . .


,

Allei n wenn er au c h in seine n prakt isc he n G r und sät z e n M an


c he s m it d em P y th ago reism us ge m e in ha t wie d e nn z B sei n , . .

Verbo t d es Flei s ch und B o h nenessens so w1e seine Lehre v o n


d er Seele nwa nd er ung und d en D ä m o ne n W ahr sc he inli c h py th a
o reisc h en Urswungs ist s o grei ft die pytha orei sc he Philo
g
g
30 phie d o c h nir ge nd s in d en Z usam m enh an seines Sy ste m s ein
g .

Auc h d en Eleat e n ist er ni c h t zuzure c h n e n ob wo h l se ine An ,

si c ht v o n d er U nm ö gli c hk ei t d es E nt stehe ns u nd Ver gehe ns auf

d i ese zuruc kgeh t ; er gehört v iel m ehr ob wohl ni c ht im e ngere n ,

Si nne J o nier m it Heraklit und d e sse n j o nisch en N ac h fol ger n


in E ine Klasse z usa m m e n ( v gl Z e l l e r I 7 5 6 E m pe d okles.
,

war ein Ma nn bei w el c he m unge wöh nli che Ke nnt ni ss e m it re


,

ligiö sem M y stic ism us si c h v erband e n Sei n Lebe n ist d aher


m it m anni gfa c he n Farbe n ausgesc h m uckt werd en in d e n e n er ,

die Rolle ei ne s ge walti ge n Za uberer s d er uber W ind und W etter ,

G e walt hat ei ne s Ar z te s d er To d e a u fer we ck t ( D L V III


'

.
, , .
,

eine s wei ssa gend en Seher s kurz ei ne s W und e rm anne s spielt ,

( VIII 5 9 60 E m ped ed Kar ste n v 42 4


, . . . . E r selb st b e . .

si n t sic h ( in A n spiel ung auf d ie Seele nwa nd er un ) al s ei ne n


g g
unsterbli c he n G ott d er in P riestertrac h t einh erwand el t in alle n
, ,

Stä d ten d ie er betr itt m it Ehr fur c h t a ufge no m m e n und v o n


, ,

N o th l eid end en aller Art um H ül fe a nge fleht wir d (v 38 9


Er v er sc h m ähte weltli che W ü r d e und Ma c ht ob wohl er b ei ,

d em gro sse n A nsehe n d as er in s ei ner Vater st a d t um s e ine s


,

v or neh m e n G e sc hle c h t s ( D L V III s ei n e s R.e ic h t h


. um s , ,

s e iner Frei gebi gk eit u nd s ei ne s uneigennutz igen G em einsinnes

w ille n ge no ss le ic ht hätte z u hohe n Ehre n gelange n kö nne n


,

( D L VIII 7 3 63
. .
, Ueber sei ne n To d ist v iel Ab en
.

t euerl ic h es gefab el t w or d e n (D L VI I I 6 9 7 0 Se ine . .


, . .

Haup t sc hri ft ist sei n in ep isc her For m ab gefa sste s Lehr ge d i c ht
745 1 4060 5 46 ; E s z ählte 5 0 0 0 Ver s e v o n d e ne n ge ge n 45 0
0

14041 14044 04 4060 4V ib . 83 : y iv 5 0 0 044 14. 4 . 74


. s . ob.

A nm . 23 .

1) D . L V III
.
, 77 d as G e d icht 14040 040 1
10 1 (rel igio se Reinigungen) ist
b ei d ie ser Angabe m it d em 745 01 4060 5 46 ; z us am m engerechnet .
E m ped ok les . 37

auf uns e k o m m e n si nd F ragm ent sam m l ungen v on Sturz


g
18 0 5 K a r s t e n 18 38 S t e i n 18 42 M u l l a c h
, , ,
fragm p hil
. .

G rae e I , 1.

14 .

2 . E m pe d o kl e s ’
L eh r e v om W e r d en.

Die hatte n d em S innensc h eine fol ge nd ein wirk


J o nier , ,

li che s W er d e n a nge no m m e n und still sc h we ige nd v ora usge set z t ,

e ine reale Ver wa nd l ung d er S to fie ein Ueber ga ng d erselbe n in ,

ei na nd e r sei mö gli c h Ebe n d ie se M öglic hk eit nun be streit et


,
.

E m p e d okle s E in wirkli che s W er d e n al s Ueb er gang eine s Seien


.
,

d en ins N ic htseiend e und d es N ic htseiend en ins Seie nd e ist ,

na c h ihm und e nkbar ; was ist ka nn ni c h t ni c h t s wer d e n es , ,

tri t t im m er wie d er ein ne ue s Sei n an d ie Stelle d e sj e nige n Seins ,

wel ch e s v er sc h wind et ( Mull v 10 3 un d au s d em was ni c ht


. .
,

ist kö nnte nie m al s ein Seie nd e s her v or gehe n (v


,
es
g ibt .

we d er E nt st ehe n no c h Ver gehe n ( v 92 alle s sch ei nb are .

W e r d e n ist nur v erä nd erte Zusam m ensletz ung let z t er ei nfa c her
G r und sto ffe o d er Ele m e nt e Er d r uckt d ie se n G e d anke n m it.

fol ge nd en W orte n aus ( v 98 > ein W er d e n


gibt
. es v o n >

ni c ht s n o c h ein Ver gehe n so n d er n n ur Mi sc h ung und E nt ,

m i sc hung d es G em i sc h t e n ; W er d e n aber ne nnen es die M e n


'

sc he n « Die uner sc höp flic he Ma nni gfalti gk eit d er E rsc hei


nunge n hat bei d ie ser A uffa ssung ihre n ei nz i ge n E rkl ä rungs

r un d i n d en v er sc h ie d e ne n M isc h un sverh ä l t niss en d er Ur sto ffe


g g ,

auf w el c he E m pe d o kle s so fort m it her v o rs te c h e nd e m Si nn fü r ,

Beoba ch t ung und gr ünd l ic herer Vertie fung ins E m pirisc he d ie ,

N at urer sc hei nunge n z ur ückz ufü hre n ge suc ht hat .

3. E m pe d o l e s
k ’
L ehr e v on d en E l em ent en.

ei nem Begrifi v o m W er d e n er gab si ch fur Em p e d okle s


Aus
'

v o n s elb s t e i ne Mehrhei t v o n Ur sto ffen Die Annahm e e ine s .

e inzi ge n Ur sto ffs ist nur d ann z ulä ssig w enn m an die Mö gli c h ,

k eit ei ner q uali t ati v e n Verä nd er ung d ie se s Ur sto ffs z ugibt ; w er


d ie se M ö gli c hk eit l äugnet u nd d o c h d as Viele und M annigfal

2 ) Bei S t ur z 418 , b ei K a r s t e n 448 , b ei S tein 45 1 , b ei M ul

1 a c h 46 1 .

3) Arist d e oel III ’


. c .
, 7: 0 1 745 0 1 E 0 745 0 0 14745 04
0464 0 1 0464 0 6; 06 5 5 &ÄÄ 7 )Ä LO V 0 5 1mv 7 5 v 5 0 4v
'

400441»0 .
38 E m ped ok l es .

t ige d er Erschei nu ngs welt erkl ä re n will d er m uss nothwend ig ,

e i ne Mehrhei t v er sc h ie d e ner Ur st offe v orausset z e n Die ss th ut .

auc h Em pe d okle s un d zwar h at er j e n e M ehrheit zuer st als


Vierh e1t ) be st im m t : Fe uer L uft W a sser Er d e
4
Ob und wie “

, , , .

er se ine Vier z ahl v o n E le m e nte n (er ne nnt sie 04C46| 4044 04 v 5 9) .


,
.

ab geleit e t und b egrund et hat lä sst si c h aus d en Br uc hst ücke n ,

sei n er S c hri ft ni c h t m ehr er sehe n D as W ahr sc he inli c h ste ist .


,

da ss er sie still sc h wei ge n d al s e ine E rfah run sth atsac h e


g aus d er ,

em pir isc he n A nschauung a ufge n o mm e n hat Die se v ier Ele m e nte .

s i nd u nge wo rd en e wi g und u nv eränd erli c h ; aber sie kö nnen


,

Mi sch unge n alle r Art e ingehe n und d a d urc h sind sie d ie W urz eln ,

d er ga nz e n M a nni gfal t igk eit v o n D inge n wel c he wir in d er ,

W elt erbli cke n .

4 . E m pe d o k l es’ L eh r e v on d en b ewe gend en Kr ä ft en .

erhebt sic h d ie Frage : was bewirkt d en Pro c e ss d er


N un

M i sc h ung und Ent m isc h ung je ner v ier Ur s to ffe ? I n d er j o ni


sc he n P hilo s oph ie w ar d er Pro c e ss d es W er d e ns aus ei ner d em

Urstoff inwo h nend en Kraft ab gele it et wor d e n Diess k onnt e .

E m pe d o kle s nicht d a nac h ih m d er Stoff kei ner q ual itativ e n


,

Verä nd er ung so nd er n nur v erä nd erter Z usa m m e nsetz ung fähi g


,

ist Er w ar al so genö thigt S t off u nd be we ge nd e Kraft z u


.
,

tre nne n d em Stoff e ine be w e ge nd e Kraft z ur Seite z u se t z e n


, ,

was d as c hara kter ist isc he Mer km al d er me c ha ni sc he n N aturer


klär ung ist E m pe d o kle s nah m je d o c h nic ht blo s Ei ne bewe
.

e nd e Kra f t s o nd er n ei ne Z weihe it v o n Krä fte n an D e nn


g ,

d a ihm d as W er d e n ein d oppel t er Pro c e ss ist ei n Pro c e ss d er ,

M i sc hung und ein Pro c e ss d er E nt m isc h ung so glaub t e er auc h ,

d ie be w e ge nd e Kra ft in e ine Z we ihe it v o n Ri c ht unge n e ine ,

v erbi nd e nd e und ei ne tre nne nd e Kra ft spalte n z u m ü sse n : d ie ,

er st ere na nnte er L iebe 0 4 0 0fl


) A 4 0 04
00 4 7) ,
°

4) v . 60 : 746 0 14041 60 46 0 14044 7 04104 74041 0440 500 ; 04741 5 4 0 1/ 641


10 ; 11 . s.

Bei Aristo t el e s t eht 0400 für Ari st M et l , 3, 12



s 0440 00 . . . : E 0 745 0 0 14747) ; 4 04

4 5 44 04004, 74 00 ; 4 0 4; 5 40m45 v 0 4; 740 0 0 4 40 5 4; 4, 11 : 4 04

( i) ; 5 1» 5 40 5 4 0 4 0 4x5 404 4 5 4 4 040 04 740 4


6 40 ;
5 ) A ist r . M et I 4 10 : E 0 0 0 1474ä;
.
, ,

745
1
74 040 04 4 0 6; 74 0 0 4 5 0 0 1 06 4 0
» 74 4
; 4 0464 7 V
)

4 f)1» 0444 4041»
( d ie be wegend e) Ö Ä (IW LB 06
14 4041/

0 5 46 ; 0474Ä 5 4 5 004; 45 14 041 5 1»04v 4 404; .
E m ped o k le s .
39

a nd ere Strei t (V5 4740 ; ex&o ;


die 5 770 445 ) A uc h , ,

d ie s e Krä fte ni m m t E m pe d o kle s aus d er Erfahrung auf Er .

sagt v 8 2 ff : » Alle Sterbl ic he n wi sse n d a ss ih ne n 4041404 ein


.. .
,

ebore n ist w el c h e s ie e ina n d er a nnäher t un d sie unter si c h


g ,

v erb ind e t « ; » nur d as wiss e n sie ni c ht d a ss sie d ur c h d as ga nz e ,

W el t all sic h w i nd et d a ss sie w el td urch d ringend e


«

Kraft ist Vo n d er ent ge genge se t zte n Kraft d em Stre it gilt natür


.
,

l i c h d a sselbe ; auf ihr ü berall wir ke nd e s Vorhan d e nsei n brauc h t e


E m pe d o kle s ni c ht aus d ruc kl ic h hinz uwei s e n d a Kam p f Zer , ,

se t z un
g A uflö,su n g u s f g l ei c h fall s
j g
a a n z be so nd er s Er
. . .
,

sch einungen s ind d ie Je d er m a nn al s d u r c h Alle s h ind u r c h gehe nd e


,

k e nnt Der Streit hat j e d o c h bei E m pe d o kle s nic h t blo s ne gat iv e


.
,

z er s etz e nd e s o nd er n a u c h s c ha ffe n d e Be d e ut un ; E inz el we s e n z B


, g . .

( Pfla nz e n Thiere Me nsc he n) wü r d en ni c h t e nt steh e n we nn nic ht


, ,
-

v orher d ur c h d en Stre it d ie Ele m e nt e e s c hie d e n und z er stre ut


g
wäre n ; sol c her d iscret ae par t e s be m ä c h t i gt si c h d ie cp4Ä£ou und
bil d et aus ih ne n selb stst änd i ge lebe nsfähige Einz elwe s e n (v 15 5 .

195

5 . D i e W el t per i o d en.

Die bei d en bewege nd e n Kräft e d a c h t e sic h E m pe d okle s in


al t ern1 rend em U eb er ewich t 90 Ur pr li h
g ( v f 14 7 s ü n g c . .

waren na c h ihm d ie v ier Ele m e nte n o c h nic h t ge s o n d er t v o n


ei na nd er beisam m e n und z war in Kugel for m al s S p h a i r o s , , .

I n d ie se m S phairo s wa l t ete nur d ie Liebe es w ar ein Z ust a nd ,

v ollko m m e ner R uhe und Har m o nie A lle s w ar Ei ns ( 5 v ) eben , ,

d am it aber ware n a uc h no c h k ei ne Ei nz el we se n v orha nd e n I m .

Laufe d er Z eit d ra ng d er Streit d er b is d ahin d rausse n ge sta n ,

d en hatte v o n d er Per ipherie


, aus in d en S ph airo s ein und
spre ngte ih n Dam i t gie ng d ie Einheit in d ie Vielheit ausein
.

and er ; es be gann d ie Perio d e d er G e gensä t z e d er Verä nd er ung , ,

d er E nt m i sc hung und M isc h ung es e nt st an d d ie j et zi e W elt


g ,

in wel c her Liebe und Strei t m it e inand er ri nge n ; d ie L iebe


ei ni gt d ie v o m Streite aus ei nand er ge wor fen en Ele m e nte im m er
6) E m p . v . 68 f u . . s. D io g . L V III
.
, 76 : 40474404, oo
y piv e4 o a,
x 74044 v et

5
4 ö 40474 0 415 4 044 \
.

7) Arist M et III 4, 2 1 : 4 i)v 5v 740 047 4 040 4v , 5 44 60 1



. .
, 5 V5 4740 ; |
%
)v 847400 14 04, Ci) ; cpv o 4v
; .
l
40 Em ped okl es .

wie d er e e Bil dunge n theils d auernd erer Art wie d as


zu n u n , ,

Uni v er sum the il s v er gä ngli c h und we c h se lnd wie d ie ele m en


, ,

tarisc h en und or ga ni sc he n Ei nz el we se n ( v 147 Aber a uch .

d ie se W el t k ehrt w e nn ihre Ze it ab gelaufe n ist wie d er in d en


, ,

S phairo s z ur ü c k (v 6 2 E Ari st Phy s V III


. . Die ser perio . .
,

d i sch e W e c h sel d er W eltb il d ung aus d em S phairo s und d er


R ückkehr d er W elt in d e nselbe n d auert ins E nd lo se fort d a ,

k ei ne d er bei d e n bewe ge nd e n Krä fte d ie a nd ere z u v er d rä nge n


v er m a g .

D as Detail d er em ped o kl eisc h en


Phy sik ist ni c ht ohne na «

t urwissensc haftl ich es I ntere sse d ur c h ihre Ver suc he aus d er ,

N a t ur d er Ele m e nt e d ie Pro c e ss e d es or gani sc he n Lebe ns b e ,

so nd er s d ie E m p f i n d u n
g un d W ah rn e hm un
g z u erkl aren , .

Die Em pfind ung beruh t na c h Em pe d okle s d arauf d ass d ie 4sto E ,

l i c he Z usa m m e nsetz ung d er o bj ec tiv en W elt und d es S ubje c ts


d ie selbe ist ; sie e nt steht d ur c h fei ne S to ffth eil e wel c he v o n d en ,

Obje c t e m si c h ablö s e n und m it d en glei c h ar ti ge n S ub sta nz en d er


Si nne sor ga ne d es Körper s z usam m entreE en U eb erall wir d G lei .

c he s v o n G le ic he m erkannt : » m it Er d e se h e n wir Er d e m it ,

W a ss er W a sser m it Ae t her Ae t her m it Fe uer Fe uer m it Liebe


, .
, ,

Liebe m it Streit Strei t << (v 37 8


, auc h die Em pfind ung ist
.

ei ne M i sc hung ein I neinand erfiiessen d er Ele m e nt e wie alle s


, ,

nat ü rl ic he G e sc hehe n Selb st d as be wusste Vors telle n d as d en


.
,

k e nd e Er k e nn e n k o m m t auf d ie se m W e ge z u St and e ; >> Alle s


h at Ei nsi c ht und Ver stand << ( v d as d e nk e nd e E rk e nne n
.

ist ein Attrib ut d es m aterielle n Sei ns ü berhaupt Bei m M en .


_

sc he n hat es s e ine n S itz ha upt sä c hli c h im Bl ut e d a i n d ie se m ,

die Ele m e nte am v oll stä nd i gste n gem i sc ht si nd und s om it in


ihm am m ei ste n R ec eptiv it ät für die Aufnah m e je d er Art v o n
W a h r neh m unge n v orhand e n ist (v 37 3 E Th eo phrast d e se nsu
'

. . .

Die r e l i g i ö s e n Lehre n d es Em pe d okle s v o n ei ner seligen


Pr ä exi ste nz d es Mensc he n in ei ne m hö hern gott glei c he n Zu
'

s ta nd e v o n d em Verl ust d er s elb e


, n in Fol ge v o n Fre v el n d ur c h ,

w el c he die ur spr üngli c he Har m o nie aller W e se n ge stört und


d er M e nsc h z um Lebe n in d er nie d er n ir d i sc he n R e gion wo ,

Stre it Fe ind sc ha ft und Elend v orh err sche n v e rd am m t wurd e


, ,
42 Ana x agora s .

k rie ge n w a nd erte er v o n Kl az o m ena na c h Athe n aus und v er ,

fl a n z te d ahi n d ie P h ilo s op h ie d ere n Si t z un d M it t elp unk t j e ne


p ,

Sta d t seit d ie ser Zei t blieb W ähre nd seines Aufe nthalts in .

Ath e n stand er m it d en be deute nd ste n Männer n je ner Epo c he \

in per sö nli c her Verbi nd ung be s o nd er s m it Perikle s d esse n


Lehrer er ge na nnt wir d ( D io d XII 39 : AVO4E047 45004V 4 5 V o o

.
, _

4046 4 7 11, 5 45 040 74041W A u c h auf Eur ipi d e s ub t e


)
er wie m an d e utli c h aus d e sse n Dram en sieht e nt schie d e n e n
, ,

Ei nfl uss aus And e rerseits z o g ihm sei ne Verbi nd ung m it


'

Peri kle s a uc h Fe ind e z u : er wur d e ange kla gt und soll ins G e ,

fängniss ge wor fe n wor d e n se in Ueber d as N ah ere d er Ankla ge .


,

die oh ne Z wei fel v o n d en politi sc he n G e gner n d es Peri kle s aus


e a n e n i st la ute n d ie N a c hri c h t e n sc h wa nk e n d N u
g g g r so

v iel sc h ei nt fe stz usteh en d a ss S i e v or z ü gli c h ge ge n sei ne n an ,

5 5 5 404
g ebli c he n Athei sm us s ei ne 044
o
0 g eri c htet war ( D io d L XII , , ,

39 : d) g 040 5 (30 6 V4 04 5 4; 5 0 0 % 0 4004V4 0 0 V) E s wur d e ih m



.

nam e nt li c h v or ge wor fe n er habe die So n ne fü r e ine n S t ei n un d ,

d en Mo nd für ei ne Er d e auc h ha t te er wunder


bare Anz ei c he n b ei Op fer n für gewo hnlic h e N at urersc heinunge n

"
V060 3044, 740 0 ; 4 41404 5 45 0 40 4 6 144 04,
; 44
140 1 641 1 0 1)
5 1 0 44 0 7 5 115 0 5 044 1 5 115 14 0414 4 4; f ) 444)

7 5 15 0
1 9044, 40 6 9 0 15 044 4 5 1» 0 430 041/ö 1/ 74044 4411) 745 04 4 0V 5 740 11 146 0 0 0 1;
« 5 441 7 4 0 54 0 ;
05 44 5 145 745 1» T i) v 0440 5 0 41) gi 5 4 o 4 4444041)

p5 v 4 0 6 C‚
fiv
’’
. 14 v0; .

4) Val ck enari D i atribe in E urip . r el i


p 2 7 E ed
q . . . . L ips . E uripid e s
hul d igt e d er L ehre d es Anax agora s e er schö nen S child e ,
u nd h at in s in
.

r ung d es Phil o so phen d e rein v o n S chm ach und S chuld d ie unst erbliche , r

N at ur d er W elt erfo rsch e wi e sie geword en ist ( ap Cl em Alex Stro m , . . . .

I V p 6 34 Val c k enaer D iat r p


. . w ahrscheinl i c h seinen F re und Ana
. . .

x a o r as z u v erherrli chen b e ab sich ti t


g g .

D io d XII 39 D L II 12 , . . .
, .

6 ) D L II 12 . .
, .

7 ) F l at Ap 2 6, d 1 45 0 14 4040 41: 5 4VO44, 4 43 747) W ) 1i y üv


'

4 5 11 55
445 17
'

. . :
7
11 05 .

Av a äo w
o po o
'

411 404745 M 5 1 7 )4 5 ah
N c L II 8
D . . . . . 12 15 ist
.

d ie S o nne ein M ö ö po ; eine gl ühe nd e Eisen o d er L av am asse I n .

B ez iehung auf d en M o nd D . L II 8 431 747) m 4 7) 4; 5 x 411 6 1 1 04 44 4


.
, : 4 » o5 v 0 74 o5 5 ,
4 04

04044 40040 04 7 04; O rig P h il o s I , 8 5 40 7) Y niv nv 11 o e?


efv a44 4 41 wjv nv , 5 x5 411
'

4
1 . . :

45 5v 0464 0
7

745 5 404 44044 cpo40 0


'

wy ocg . b
i id . : 45 14044 o 5 747 v 73
v ) 74044 7404V4 04 4 04

640 4 004 5 41 044 047471405 5 V4 04; (in Um schwung ge setz t) 6745


°
001
1745

( unt erhalb )

0445 5 00 ; M )W )V 74044 40 4 5 0 44) 40 6


7
4 q 1» 05

5 745 0 5 xe4v 55 45V II 5 740 740 W Y)0 0 V O ig . r .

a . a . O . : 45 55 05 M )W )V
'

M) 45 40 14 5
x5 4v , 047474

04740 4 0 6 5 7141 5 4745 41!
as k / wm

45V 5 737440 1/ o eb iv n; &v 4 4400 0444 0 0 0 7) ;
7
A na x a goras .
43

erkl art ( Pl u t P ericl d en Mythe n Ho m er s ei ne n m orali sc he n


. .

S inn unt ergele gt und die N am e n d er G ö t ter alle gorisc h ge d e utet


D L II D r h d i Ver e d ung des Perikle s aus d em
( . . u c ,
e w n

G efä ngniss frei gela sse n z o g si c h A n axa gor as na c h L am psak us


z ur ü ck w o er ho c hgeehrt im 7 2 ste n Lebe nsj ahre starb
,
Sei ne .

S c hri ft ü ber die N a tur aus d er uns be so nd er s Sim plic ius schät z ,

bare Br uc hst ücke erhalte n hat war z u Plato s Ze it sehr v er ’

breitet und ge no ss i m A lt erthum gro sse n R uh m Die auf .

uns gek o m m e ne n Fragm e nt e d er s elbe n ha b e n z uer s t S c h a u

b a c h und S c h o r n ge sa m m elt

2 . Anax ago r as’ L ehr e v om W e r d en .

D ie Philo sophie d es A naxagora s teht wie d ieje ni ge d es s ,

E m pe d okl e s auf d em Bo d e n d er m e chani sche n N at ura nsic ht


, .

A uc h A naxa gora s l äugnet w ie E m pe d o kle s e in W er d e n im


'

, ,

st re nge n Si nne d es W e rt s Er t h ut d ie ss m it gro sser B estirrim t .


heit in d em A usspr uc h : » Da ss es ein E nt st ehe n un d Ve rgehen


gebe , n eh m e n d ie Helle ne n m it Unre c ht an : d e nn kei n Di ng
e nt steht n o c h v er geh t es sond ern aus v orha nd e nen Di nge n wir d ,

es
g e m isc h t un d ent m isch t un d s o wu r d e m a n d as E n t stehe n ,

ri c htig G em isc htwerd en d as Ver gehe n Z ersetz t werd en ne nne n ,

De nselben G e d anke n d r ückt A naxa gora s a uc h so aus : ein E nt


s tehe n aus N ic h ts eie nd em un d ein Ver ehe n v o n Seie nd e m ist
g
unm ö gli c h » d a die S um m e d er Di n e si c h i m m er l eic hb l eib t
, g g ,

8) Pl at . A pol . 2 6, d :

Av 045a y ö po o
’'

o 4s4 46 c0 4715 M 5)11) 4 5 , 14044

0 64 411 14044 04400 0 115 4; 4 63145 5 14044 0464 0 6 ; 04745 40 0 6 ; 040 0 044 40 1: 5 4v 044, 41
30 4 5 0 614
, ,
7 0

5 45 5 v 0 a, 5 44 4 04 A 1/045047 6 0 0 6 [34674404 l 5 11 14044 4 145 0 4


'

40 64 0 W o
y co v ; 14044 0

740 1 1 0

4 046 4 04 74 040 500 6 5 55 5 4 41) 5 1 40 4 5 ,
5 4 7404114) 6 ,
5 9°‘XP 749 5 14
O r chestra d es d iony sischen Theat ers wo wenn
( aus d er , ,

ni cht ge spie lt wur d e ein B u c hha nd e l war Bö c k h S t aat shaush a


, lt I 68 , ,
. .

15 3 Z usät z e 13 I V) 740 404145 1 0 4; 21411140 044 0 6 ;


. .
1

9) An ax ago rae fragm ent a co ll S c h a n b a c h L ips 18 17 An ax ago rae . . .

et D io genis Apo ll o niat ae fr agm d ispo sit a et ill ust rat a a G S c h o r n . .


,

B onnac 18 2 9 Auch : B r e i e r d ie P hil o so ph ie d es Anax agor as na ch


.
,
f

Arist ot el es B er l 18 40 M u l l a c h fragm ph gr aec I 2 48 E


, . . . .
_
.
, .

10 ) S im pl in Phy s 34 ( M ull Fr . 45 5 5 14044 04746 711 6 0 6 044


. . .


0 614 vo n£ Co o o w 0 4 E l 747)145 ; 65 5 14 7 040 xpfipog 0 65 5 7 4115 4 044
0 . . 0 65 5 047407 4

710 12044 , 64711 64746 5 0v 4 00 v )( 07144044 46 V


'

o on nrio y e4 04£ 4 5 14044 5 404140 6 5 4 044 14044 0 64 441;


ö4v 6 06 66 ; 1404740 45 v 4 6 y iv 5 0 6 044 5 6 4 44

44 0 7 5 0 6 044 14044 4 6 &N ÖÄÄ 0 0 3OLL 5 404140 4115 0 6 044


'
.
44 An axago ras .

und Z uwa c h s n o ch A b nah m e erlei d et «


we d er Aus d ie ser
A nsic ht d ass alle s E nt stehe n Mi sc hung alle s Vergehen E nt
,

m isc h ung let z ter unv er ä nd erli c her S to E th eil e sei er gab sic h fü r ,

A naxagora s v o n selb st d ie N o thwendigkeit d ie se m S to E e ei ne


be we ge nd e Kraft z ur Seite z u setz e n .

3. Anax ago ras ’


L eh r e v om

Aber d as W e sen d es bewegend en Prinz ip s besti m m te Ana


x a o ras a nd er s als E m pe d okle s i nd e m er in Betra c ht d er S c hö n
g , ,

h eit Or d n ung un d Z we ckm ä ssigkeit d er N at ur


, d en B egriE
d es z we ck m ä ssi ge n Thuns in d en Be gri ff d er b ewegend eri Ur
s a c he a u fnah m Er be sti m m te d ie be wege nd e Kra ft als ein in
.

telligentes n a c h Z we ck e nha nd el nd e s W e se n d as er 110 6 ; n a nnte


, , .

A naxagora s hat d am it d en Be griff d es G ei ste s in d ie P hil o so


phie eingefuhrt Die At tribute die Anaxa goras sei ne m 110 6 ; ,

beile gt ergebe n sic h v o n selb s t aus d en Mo t iv e n aus d e nen er


, ,

d as Da s ein ei ne s s ol c he n V es ens a nge no m m e n hat


V
Der 110 6 ; .

ist ih m G r und d er Be we gung ob wohl selb st


un be we gt d h ni c ht d urc h a nd ere Di nge al s er selb st be
, . .

wegt , sc hle c hth in v o m S t o E e ge s o nd ert m it ,

k ei ne m Di nge ge m i sc h t 0 65 5 1 4 une nd l ic h ,

für si c h be stehe nd ( 445 110 ; 6611 5 40



frei wal tend
und al l b eh errsc h end (7404 114 46 1» . De nn
w äre er ni c ht für si c h be stehe nd s a t A naxa go ra s
g s o nd er n , ,

m it d en Di nge n v erflo chten und ih ne n be ige m isc ht so kö n nte

er uber k ei n Di n
g so Ma c ht habe n w i e al s d a nn we nn er al lei n , ,

11) S im pl . in Phy s . fo l . 33 (F r . 4 0 6 4 5 46 1» 55 0 64 40

7 47 4430 145 41» 65 5 1» 5 1 040 0 44) 5 0 4 41» 65 5 74 1 5 46 06 7 040 647 6 0 4 5 11 7404v


'

x073, 544 7404114 04 0 0

4 46 11 741 5 46 5 47 044, 6411 04 7404114 04 40 04 645 4 .

12 ) Arist M et . . I (
,
e
3, 2 2in e z weit e R eihe v o n Phil osophe n
es k am ,

w el che nach d en bewegend en Ursachen forschte) : 0 6 7040 6 74 4 14041 46 ; 4 5 04


4 04 5 x5 411 4 04 5 5 y £ y v 5 0 6 o a 4 46 V ö VCO ’
. W 0 645 7 711 0 64 041 1 0
64 5 74 60 0
7
6 11
44

130 40 5 v 0 614 5 4145 ; 0444 40 11 5 411044 046 4 46 0464 0 44044 40 14044 4 77 4 6m;

0 65 5 11 '
0 65 40

0 0 6 4 0 11 m404 14041 4
6 4x5 7 0 6 1» 5 7) 4 4; 5 47446 11 5 115 411044 14 4 1.

740 0 .
; 5 1» . .

13) D . L . I I, 6 : 6 40
740 4 ; 47 7 61 7) 110 6 11 Arist . M et . I , 3, 2 3

( v gl . Anm . v 0 6 11 5 7) 4 4; 8 4112t 14045 04745 0 5 11 4 0 4; C46 0 4; , 14044 5 11 7


47

04

4060 5 4 4 5 11 0444 40 7 40 6 14044 1 04 5e 0 1» 5 4004117) 74 040 5 4147


7
Ä é Y O VC OC ;
' '
40 6;
14) Fr . 6 . Br a nd is I , 2 46 f .
An ax a gora s . 45

fur i h s c Um d as innere W e se n
e ine s 110 6 ; ausz ud r uck e n, s

le gt er ih m d ie E ige nsc hafte n d er Ei nfa c hhei t


.
Rei nheit u nd ,

Fei nheit Die s e P rä d ic ate k ö nnte n d a sie d en Be griff ,

d er I m m aterial it at ni c h t ent sc hied efl genug ausd r ü ck e n aller


d i n gs no c h Z we ifel ü br ig la sse n ob si c h Anaxa gora s sein en ,

7 0 6 ; al s ein unkörperli c he s rei n ge isti ge s W e se n ge d a c ht h at ,

aber je d e n Z wei fel hier ü b er v erba nne n z wei a nd ere A t trib ute ,

die er sei ne m 7 0 6 ; be ile gt d as A t t rib u t d es De nk e ns ( 7 47 7 460


-

145 47 ,
5 445 47 ) ) und d es bewusst zwe c km ä ssi ge n Th uns
17

Mi t d en W orte n 74027 4 04 5 45 145 0 44740 5 7 0 6 ; sc h reibt


er ih m d ie zwe ck m ä ssi ge Ein ri ch t ung und A nor d nung des Uni
_ .

v ersum s z u D aal so A n axa gora s sei ne n 7 0 6 ; al s W el to rd ner


.

be greift so sollte m an glaube n er habe d as zwe c k m ässige Ver


, ,

fahre n d es welto rd nend en 7 0 6 ; an d er Z wec k m assigkeit d er W elt


einri c htung n aher na c hgewie s e n Allei nd ie ss t hat A naxa gora s .

ni ch t und es ist d ie s s ei ne l nk o ns eq ue nz sei n er Phil o so phie


,
.

Sei n v o 6 g ob w ohl er ihn al s zwe ck m ä ssi g hand el nd e I ntellige nz


,

be sti m m t spielt bei ihm d o ch nur d ie R o lle eines ersten Be


wegers ; er gibt nur d en er ste n A nsto ss d er Be we gung ein ,

innere s Ei ngr eife n in d as W e sen und d ie G e stalt ung d er Di nge


k o m m t ihm nic ht z u D ie Or d nung d er W el t we lc he er her .
,

v orbri ngt be steht (3 u ) blo s d ari n d ass d u r c h d ie v o n ihm


, . .
,

in d ie ursmünglic he Ma sse no c h unge sc hie d e n er S to fie gebra c hte


'

Bewe gung na c h rei n m e c ha nisc he m o d er blo s p hy sik ali schem

1 5 ) S im pl in . Phy s . f 35. .
(F r . 70 6; 445 444144 044 0 65 5 7 4 44074 44044 4, 047474454

5 40 6 4 0 6 547 , 54747404 4 4114 5 445 444144 0


440 6 7 0 ; 0464 5 ; 5 40 5 40 414 0 6 5 0 4 47 4474 4 040 5 40


54

547474441, 445 4 5 6445 7 547 45474047 4 4417 140 7444 044 46 7 , 14044 5 1446 746 5 7 547 0464 5 7 4 04 0 0 4 4 5 44 45 7 04
44 4 7 4 ,

46 0 4 5 4 35 7 5 ; xp7444044 0 ; 140044 5 5 47
' ’
4 74 46 ; 14044 4
40 6 7 0 7 5 5 7 4 04 5 44
1 5 4416 4 0 6 .

16 ) Plut . P ericl .
. 4: 5 4a 140 0 4
4 74
0 5 40 ;
'

4747
040 4 7 0 67 5 745 0 4 740 5 14 046 040 5 7 14 044

54140 044 0 7 . S im pl ic in . Phy s . fo l 33 : 5 0 4 4 7 540 745 744 5 4 044 5 7


. 45 74047 4 4417

f 2 85

. : A11045047 5 0 04; 45 7 7 0 67 544 5474740 6 7 6745 35 4 0
4 4474 14044 4 .

Arist d e . a nim I .
, 2 445 7 0 7 7 0 6 7
: 0 47
407 4 0464 5 7 (4 5 11 7 0 67 ) 6 11
44 5 7 4 40 7 5474740 67
5 47 044 14044 &4LLY7} 45 14 044 14043040 5 7 .

1 7 ) A ist r . de anim . I , 2 : 6474 0 5 45 40 0 4 43


444 4044) 7
47 0464 74
7 47 7 46 0
"

45 45

145 47 74 044 4 5 7447 5 67 . S im pl ic in . Phy s . f . 33 : 7 7 46 4 7 745 04 74 047 4 5 ; 74 640 047 40 5 4


4 74 ,
44 .

18 ) 11047 4 04 5 45 145 0 44740 5 70 6; S im pl ic . in P y s fo l 35h . Pl t P h aed 97


. . a . .

A7 0450445 0 0 6 745 7 0 7 4 0 45

, 46 ; 544
104 70 6; 5 0 4 47 5 5 404140 0 444
67 45 14044 74 047 4 4417

C r at y l 40 0 ; 7 0 6 7 4 5
.
4747
14044 416 4 4 5 47 044 4 74
7 5 404140 0 440 6 0 047 . 413 :
5 7 4 04 74044 0 65 5 7 4 4
45 4 45 7 0 7
447 4 74047 4 04 407 0 47
4 0464 5 7 45 47
140 0 4 4 64 740 04 4 5 464
4 4 044 04
74047 4 40 7 45 7 4 04 .
46 An ax agoras .

G e setz d as Unglei charti ge si c h tre nnt d as G lei c harti ge si c h ,

v e rei nigt und so d as W elt gebäud e m it sei nen v er sc hie d e ne n


.

» Ele m e nte n «
( W asser u s W elt körper n und E inz el we se n . .

e ntsteht A uf d iesen W i d er spr uc h hab en scho n d ie A l t e n na


.
,

m entlic h Plato und Ari s t otele s aufm erksa m ge m ac ht 8 0 er , . r

z ahlt d er plato ni sc he So k rate s ( P h aed er habe in d er H o ff .

nung ü ber d ie v era nla ss e nd e n o d er Mit tel ur s ac h e n hi naus z u


,

d en E nd ur s a c he n geleitet zu wer d e n und ü berall die Z we c k


m ä ssigk ei t d er N at ur na c hge wie s e n z u fi nd e n d as B uc h d es ,

Anaxagoras m it gro sser N e ugier d e z ur Ha nd ge nom m en aber


bi tt er enttausc ht statt ei ner wahrha ft teleolo gi sc he n überall nur .

ei ne m e c hani sc he E rkl arung d er N a t ur ge fund e n N i cht d en .

G ei s t gebra uc he A naxa gora s z ur E inri c htung d er Di nge


. so n ,

d er n L uft Ae t her und W a sser gebe er als Ur s a c he an d h


, ,
. .

é r bleibe bei d en Mi ttelur sa c he n stehe n ( 99 b) stat t .b is z u ,

d en E nd ur sac he n v or zu d ri nge n W ie Pl ato so klagt a uc h Ari


'

.
,

sto t el es d en A naxa gora s an d a ss er z war d en G ei st als letz te n ,

G r und d er Di nge setz e aber zur Erklär ung d er N aturersch ei ,

nunge n ihn wie e ine n De us ex m a c hi na z u H ü lfe n eh m e

d h da
. . wo er die N aturer sc hei nunge n ni c ht aus n a t ü rli c he n
,

Ursa c he n z u erkläre n wisse .

4 Anax ago r as
.

L eh r e v on d er W e l tb il d ung.

D em Or d ner o d er W erk m eister ni cht S ch 0 pfer


d er nur ,

d er W elt ist st eh t na c h A naxa gora s al s glei c h ur spr üngli c h


,

d ie Ma t erie z ur Seite Dies e Materie war ehe d er 7 0 6 ; seine .

so nd ernd e und or d ne nd e Th ätigkeit bega nn in ungeor d neter ,

Mi sc h ung in ei ne m c haotisc he n Z ustand Mit d er S c hil d erung


,
.

d ie se s Ur z usta nd e s erö ffnete Anaxagora s s ei ne S c hri ft Sie be .

a nn m it d en W orte n : > Alle Di n e w are n bei s a m m e n u n en d


g g > ,

lic h an Me nge und Klei nheit « Dieser Urm isc h ung m a chte

19) M et . I , 4, 7 :

A7 045047 5 0 04; 440 744 044 6
44 6
74 740 5 ; 4 74 40 740 44d 7
7 140 0 4

(ein au s d en Einricht ungen d es Theat ers entl ehnte s Bil d ) , 14044 5 4 047 54740

0 44, 5 404
0 74
4
44
7 0444 4047 5 5 047 0441474; 5 0 4 4, 4 545 5 74145 4 0464 5 7 ,
74040 4 57 5 5 4 0 4; 0474740 4;

74047 4 04 4 0474740 7
4 0444 44
4 5 7 4417 74 7 0 67
404 7 0 4 744 044. 4 4
6 7
4
.

2 0) Bi g L o, 6 . . II
S im pl in P y s f 33 . . h . .
(Fr . 5 440 6 74047 4 04
X07444 044 04
'

67 , 54745 40 04 74044 74747430 ; 14044 0 44414 05 4 744 04 Bei Pl . a to 0 ft ers



4 5 4 0 6 A7 0450445 0 0 41

5 40 6 74047 4 04
„ 4 z . B P h aed 72 . . .
An axagoras .
47

d er 7 0 6; ein Er gab d er c haoti sc h en Me ngung d er


Urstoffe die b ewe gungslos une nd l ic h la ng ger uht ha tt e ei ne n
, ,

erste n S t o ss v er set z t e sie in V irb elb ewegung


,
un d fü hrt e
V

hie d ur c h i nd em d ies e Be we gung si c h i m m erw e it er fo rtpfianz 4e


, ,

d ie Ausso nd er ung d es G le ich ar t ige n und d a m it d ie Ent s teh ung .

d es je tz ige n W el tzus4and es herbei Die v er wa nd te n Stoffe


sc h ie d e n sic h v o n d er M e n un
g g a u s tra t e n in g rö ssern und ,

kl ei ne m Ma sse n z usa m m e n d ie fei ne n t ro ck e ne n h elle n S t offe , ,

bi ld e t e n d en Aether d ie d i c hter n d unkl e m fe uc hten die L uft , , , ,

aus w e l c her d ur c h d ie Kra ft d er Be we u n w ie d er u m d as W as


g g
ser aus d ie5 5 m d ie Er d e si c h a ussc hie d ;
, erk al t e nd e Er d m a sse n
b il d e t e n sic h zu S t e inen ; einz el ne S t ei nm a sse n d ur c h d en m ä c h ,

ti ge n Um sc h wung d er st et s fort d auer nd e n Bewegung na c h obe n


g eri s se n und d u r c h s ie selb st in Be w e un erhalte n si nd die
g g ,

G e stir n5 w el c he v o m Ae t her d ur c h gl ü h t d ie in d er Mi t te d es
,

W eltalls r uhe nd e Er d e bele uc hte n und be fr uc h t et


v o n d en urs
müngl ic h in L uft und Ae ther e nt h alte ne n Ke im e n
d es Or ga ni sc he n er z e ugte die Er d e Pfla nz e n und d ie h ö h ern
lebe nd e n W e se n d ie na c h A naxa gora s bei d e be s ee l t si nd ,

nur in v er sc hie d e ne m G ra d e Pflanz e n und C46 04 sind na c h


ihm d ie W e se n in wel c he n nebe n d em körperli c he n S t o ff auc h
,

Seele G ei st al s Prinz ip d er E m pfind ung Be we gung Selb st


, , ,

thatigk eit d es Vor stelle ns un d Er k e nne ns ist nur in d en e ine n


, ,

ein » kl ei nerer « in d en a n d er n ein > grö sserer G ei st <<


, sie si n d >

d ie W e se n in wel c he n si c h d er all ge m ei ne W el t gei st zuglei c h


'

z u d er For m i n d i v id ueller Ei nz elexi ste nz b eso nd ert .

2 1) O rig Ph ilos I 8 :
. .
, 5 7 4 0 17 74047 4 4417 5 440 6 70 6; 5 745 1 34417 5 45 145 0 44740 5 7 .

2 2 ) Arist Phy s VI I I . .
, 1: 44 0
17 4 4 54
40 6 74047 4 4417 5 7 4 017 14044

7405 440 67 4 4417 45 7 64745 40 0 7 xp5 7 0 7 , 14 4


7 74
0 47 5 44740 4740 044 45 7 70 67 14044 5 40414047 044 . Be
wegungsl o s : d a d er Stoff k ein inwo h n end es Prinz ip d er B ewegung h at ,
so m uss d ie B w g ung e e v on a ussen her in ih n k o mm en .

2 3) F .1 1 6 9 r .

.

2 4) Th eo ph r . b ist pl nt . a . III, 2 : 457 045 0 04 74 047 4 4417 5 x5 47 0 745 04


4044 04, 14 044
4 0464 04 L II
.

6 65 044 4 7 5 7 7 047 4 54 40414 O4 D 9 : Q46 04 7 5 7 5 0 3044


'
44 . . .
,

5 5 6 40 0 6
1
14044 35 0 440 6 14044 60 4 5 0 0 7 5 5 5 5 041 1 74
1 40 7 .

2 5 A istr . 745 0 4 44 6
1414 4 7 I , l : An ax agoras , D em o kr itus un d Em ped okl es
14 044 7 0 67 14044 6 0 47 4740 7 4 04 400 4 04;
774 5 A C 46 04 5 47 044 14044 745 5 0 3044
. 14044 1 41
745 40 3044 5 4745 , 04740
74 05 0 74 4 46 7
"
. 4 45 40611 4417 14044 4 6 046 57 0 5 4 4 0 6 4 0
4
2 6) Fr . 6 : 750 ; 55 74 04; 40 45 ;
04 5 0 44 14044 5
445 v 14044 5 5 1 0444 4417 .
48 Anaxa go ra s .

Die se Lehre v o n d er W eltbil d ung h at auf d en er ste n An


bli ck grosse Aehnlic hkeit m it d er Lehre d es E m pe d okle s : aber
d er U nter sc hie d beid er Theorie n ist n o c h grö sser als ihre Ueber

ei nst i m m ung E m pe d okle s setz t al s d as Ur spr üngli c he ei nfa c he


.

G r und stoffe d ie v ie r Ele m e nte : und er st d ur c h die Misc h ung


, .

d ie ser Ele m e nte lä sst er die c o nc re t e n Di nge z B Flei sch , . .


,

Kno che n e ntstehe n A naxa gora s d agege n sc hl ug wohl aus


, .
-

Anlass ge nauerer N aturbeobac htung wel che ihm d ie Ueber


g g ge gebe n hatte
z e u un d a ss die so ge na nnte n v ier Ele m e nte
,

k ei ne ei nfa c he n Sto ffe s i nd ei ne n a nd er n W eg ein bei wel c he m , ,


'

ni c ht Mi sc h ung so nd er n S c hei d ung d er U rsto fl e d as Pri us w ur d e


, _

und er st auf d ie s e S c hei d ung d as Z usa m m e ntrete n d er glei ch


l
arti ge n Stoffe z u grö ssern o d er k ei nere n Ma sse n er fol gte
er glaubte d ie wirkli c he W elt m it ihrer une nd li c he n M ann1g
fal t i gk eit v er sc hie d e ner Sto ffe nur er kläre n z u kö nne n, d urc h
d ie Annah m e d a ss d ie se Manni gfaltigk eit ei ne urspr üngli che
,

sei ,
d a ss d ie B estand th eil e d er W el t sc ho n v o n Anfa ng an D as
e e se n seie n w as sie j etz t si nd ; was seit d er E ntm i
j g g
e n i e w , ,

sc h ung d er u r spr ü ngli c he n Ver m e ngung G ol d ist d as m uss


sc h o n i m Z usta nd e d er U rm isch ung G ol d ge we s e n sei n ; d ie
Entm i schung d er Urb estand theil e hat ei nz i g die Folge d ass d ie ,

lei ch ar t i ge n Best and th eil e v o n d er Ver m e ngung m it unglei c h


g
arti ge n freier w er d e n al s v orher und sic h m it ei nand er v e rbin
'

d en so d a ss d ie W el t ni c ht m ehr ein Chao s ist so nd er n aus


, ,

d ie se m ein in v er sc hie d e n e Rei c he und For m e n d er Exi ste nz


Aether L uft W a sser E r d e or a i sc h e W e se n e lie erte
( , , g n , ) gg d
, s ,

( i ns o fe rn al ler d i ngs w ohl geor d nete s) U ni v er sum si c h e nt falte t .

W ähre nd al so d em E m pe d okle s d ie E ntsteh ung d er c o nc re te n


Dinge d as letz te Ergeb niss d es M ischungspro c esses ist häl t
Anaxagoras d as Co nc rete für d as U rsprungl ich e und was d em ,
.

E m pe d okle s d as Ur spr üngl ich e Ei nfa c he und G l eich theil ige ist , ,

die v ie r Ele m e nte e r sc hei nt A naxa ora s al s ein Z usam m enge


, g
setz t es al s unaus esch ied enes A re at sc ho n or ga ni
g gg g

2 7 ) P l ut P . eric l . 4: ( Anax agoras) 5 404140 0 447; 0 5 441g 640t 5 745 0 4 73


05 7 0 67

54740 140 47 0 7 4 04 4 04g 5 44 0 40 445 05 404g . S im pl ic in


. Phy s . fo l . 67 (F r . 5 0 0 7 5 144
057
7 71 5 7 50 9, 74547 4 0 64 0
50 An ax agoras .

ora s ber ie f si c h fur d ie se n Sa t z n a m e ntl ic h auf die Er fah r un


g g ,

d a ss in d er N at ur » aus Alle m Alle s Alle s i n Alle s ,

s elb st ins Ver sc hie d e ns te und E nt e en eset z t est e si c h v erw an


g g g
d el n k a nn was ni c ht m o gl ic h sei n wür d e we nn ni c h t in Alle m
, ,

Alles a uc h sei n G egenth eil late nt m itenthal ten wäre D ab ei


, , .

a uch d as bek annt e Para d oxo n d es Anaxagoras d er S c h nee se1 ,

sc hwa rz weil er aus W a sser be stehe d as W a sser aber d unk ler


, ,
.

Art sei Al le s Ei nz el ne in d er N atur ist hier na ch ei ner seit s


u ne nd li c h c o nc re t a nd r er seit s a ufs e ngste unter si c h v er wa nd t

, ,

nur d ur c h fiiess end e c o nt in uirlic h e U nt er sc hie d e


ge t re n nt ; die

Leh re d es Anaxagora s eri nnert d am it an die Leib ni t z s c he n Mo
na d e n v o n d e ne n gle ic h fall s je d e d as ga nz e Uni v er sum in si c h
'

ab spie gelt und d o c h k eine d er a nd er n v oll k o m m e n gl ei c h ist


. .

E in weiterer Ha up t unt er schie d v o n E m pe d okle s ist d ie Lehre ,

d a ss E rkenntniss und Be we gung ni c ht Th ä tigkeiten d er M aterie _ ,

s o nd er n ei ner ei ge n e n gei st ige n S ub sta nz d es d en E inz é lwesé n ,

i m m ane nte n 7 0 6 g si nd ; auc h hier geht d ie P hilo s0 phie d es ,


.

A naxa gora s auf scharfe Auseinand erhal tung d es q ualitati v Ver


sc hied enen aus ei n e Ric h t ung we lc he Em pe d okles auc h e inge
, ,

sc hla ge n ab e r nic ht folgeri c h t i g ü berall d ur c hgeführt hat


,
.

U eb ereinstim m end m it d ie ser Beto nung d er S el b stand igk eü


d es gei sti ge n Ele m e nts im Univ er su m ist auc h d as W e ni ge ,

was ü ber d ie prak t isc he Lebe nswei sheit d es A naxa gora s beri c h

t et wir d Er soll d as äussere G l ück fü r et wa s I nd ifierent es


erklär t habe n w o m it s ei ne sc hon er wahnte A eusserung ü ber


,

einsthnm t d a ss d ie Betra c h t ung d es Hi m m el s und d er Or d nung


,

d es W el t a ll s d em Lebe n d en hö c h ste n W er t h v erleihe ; in wi ss e n


sc h aftl ich er W ei se h at j e d o c h a uc h er d ie prakti sc he Seite d er

Philo soph ie no c h ni c ht a ngebaut .

8 1) Fr . 6 : 4 54 445 7 541 1 04 ( ausser d em 70 6 45 ) 0


74 47 4 5 9 440 40 047 4
4 5 4 5 x5 4

57 74 047 4 4 74047 4 5 4
; 440 40 04 5 7 5 0 4 4 . Fr . 13: 0 6 745 4446040 4 044 4 54 5 7 4 61 5 7 4 745 0 44 44
) 0 65 5
5474 0 745 740 744 044 745 1 5 745 4, 0 414 5 45 95 0 445 7 54745
« 40 6 4
440 4
40 0 6 0 414 5 4
4 5 440 4
405 7 54745 40 6
5 5 0440 6 .A ist P y s r , 11 :
. h
5 4 40 6 7 4 617 4 III
4417 5 47 044 4
4 0 04
. 40 40 1g 4 61 74 047 4 4,
4 04 5 4
447 4

5 454 4 5 5 0547 5 4 40 6 7 5 5 5 4 0 410 6 7 7 47 7 5 4445 7 0 7 .

32 ) S xt E m p Bye .
, . rrh I
13 : A 4 61 1 5 4174447 5 47 044 4 447 4445 7 04 547 45 4 45 5 4,
. .

5 4 4 74 444517 65 4410 5 0 44 745 74747 5 g,


7
45 4 5 1 047 ,
5 5 65 4410 5 0 4 4 4 74044 74 444617 540 04 44 5 1 047
5 0 4 4 C ie L uc ull c 2 3. 31
'

. . . . .
D ie Ato m istik .
51

5 . U eb er gang auf di e At o m istik .

A naxagoras b egieng d en W i d erspr uc h z ur Erkl ä rung d es ,

W er d e ns ein ge ist ige s Pri nz ip aufz ustellenL d ie s e s Prinz ip aber


d o c h nur al s m e c ha ni sc he Ur sa c he wirk e n z u lasse n Ueb er .

d ie ss S pielt bei ihm d er 7 0 6 4 d ie s e Rolle ei ne s be we ge nd e n


Prinz ip s nur im Be gi nn d er W eltbil d ung er gibt nur d en
erste n Ansto ss wirk t nur al s er ster Be we ger als 04044747447 740 5 419;
, , 4

im wei t e m Verlaufe d er W eltbil d ung tritt er ganzl ich z u r üc k ,

und d ie N atur ge stalt et s i c h selb st n a c h blo s phy si kali sc he n


G e set z e n E s war d aher v o m Sta nd p unk t d er m e c ha ni sc h en
.

N aturerkl aru ng aus nur c o nseque nt w e nn ei ne and ere die ato , ,

m isti sch e Philos op h ie v o n k e in e m id eelle n B ewegungsminz ip


d ie ser Art d as d o c h nur wie d er m e c h ani sc h wir kt et wa s wi ss e n
, ,

wollt e und v iel m ehr d en Ver suc h m a c hte d ie m e c h anisc he N a ,

t uransich t auf ihre m ei ge ne n Bo d e n ohn e Z uhül fenahm e ei n e s


ü ber nat ü rl ic he n o d er ge isti ge n P ri nz ip s r ei n d ur c h zufüh ren, d as

W er d en und die Be we gung aus d er N at ur d er Mat erie s elb st


ab zuleite n d ie N at ur aus si ch s elb st z u erk läre n Die Ato m i
,
.

stik ist d ie Volle nd ung d es v or s o kr ati sc he n N aturreali sm us .

13 D ie
. At o m i stik .

1. D i e S ti ft e r d er At o m enl eh r e .

Die Stifter d er Ato m i stik si nd L e u c i p p u s und D e m o


kritus Bei d e Mä nner wer d e n v o n d en Alte n na m e ntli ch
.
,

v o n Ari sto t ele s g e wöh nli c h zu sam m en enannt


, g d er Eine als d er ,

Urheber d er A nd ere al s d er wi ss e nsc haftli che Ausb il d ner d er


,

ato m isti sc he n Lehre W eit e r als d ie se s W e ni ge ist v o n L eu


.
, ,

c ipp ni c ht bek a nnt ; auf sei ner Per s o n und s ei n er Lehre r uht

t iefe s D unkel S chri ften v o n ihm wer d e n z war a ngeführt aber


.
,

ihre A ec h th eit wur d e sc ho n im Al terth um bez w ei fel t E s ist


kei n Br uc h st üc k d er selbe n auf uns ge ko m m e n Da wir ihm .

r
1) A ist . d e Xeno ph . G or g M eliss 6 :
. . 74046 0474
55 0 57 4 0 44
; A5 4174474740 41 7404

1 0 0 445 7 0 44; 1 5 7 0 44; 7 5 7 0 04744 044 D . . L IX .


, 46
M é y ocg A404740 0 440 g, 5 7 0 4 745 04 8 5 5
:
'

400 040 4 0 7 A5 4174474740 41 40040 47 5 57 044


'

. D a e e r
g g n wi d d er M é y o4g A404740 0 440 g ge
'

wö h nl ich , z . B . D io g . L aert IX .
, 39 und 46, b ei Suid . v . A74445 np44 0 g, d em
D em okri t z ug sc e hrie ben .
D em ok rit .

s i ht s E igenth um l ieh es z uschreibe n k onne n so fallt für


om it n c ,

uns se ine Le h re m it d erje nige n d es De m ok rit z usa m m e n .

D e m o k r i t v o n Ari s totele s ( Met I 4 12 ) als 51: 04t0 0 g


, .
, ,

d es L eucipp be z ei c h net ist in d er thrac isc h en Sta d t Ab d era , ,

ei ner j o nischen Colo nie gebore n ; er war wie er selb st v o n sic h , ,

sa t
g ( D L IX 4 1) ier i Jahre j er l A axa or S ii
'

ü
'

i

, v
. z
g . ng a ,s n g a s é r .

Vater soll so rei c h ge we se n sei n d a ss er d en X erxe s auf sei ner ,

Rückkehr nac h A sie n in Ab d era b ewirth en k o nnt e ( D L IX . .


,

Dem o krit aber v er wand te s ei n v äterlic hes E rb th eil auf


"

Re isen d ere n er si c h selb st in e inem auf uns ge kom m e ne n


Bruc h stück e rü hm t worin er sagt : » Vo n alle n Me nsc h e n m ei ,

n er Zeit habe ic h d as m ei ste Land d urc h irrt die m eiste n L uft ,

stri c he und La nd er
ge sehe n un d d ie m ei ste n unterri c htete n ,

Mä nner geho rt und in d er G eom etrie neb st Bew ei s ha t m i c h


,

N ie m a nd ü bertroffe n selb st ni c ht die W ei se n d er A egy ptier


"

.
,

bei d e ne n ich fünf Jahre in d er Frem d e ge we se n bin « ( G le m -


.

Alex Strom I 15 6 9 ; Mulla c h Dem o o r p


. .
, D ur c h d ie se
, . . .

R ei se n un d d ur c h ununt erbro c h ene s uner m ü d li c he s S t ud i um

er warb sic h De m okrit ei ne so gro ss e Ma sse v o n Ke nntni ssen ,

wie sie k ei n a nd erer d er fr üh ere n Philo sophe n und unt er d e n


spä t ere n nur Ar s totele s be se ss e n ha t an sieht d ie ss v o rz ü g
i M .

li c h aus d em Verz eic h niss ) s ei ner äusserst z ahlrei c he n S c hr ift e n


3 '

in w el c he m ni c ht nur v iele eth ische und phy sische S c hr ift e n


all gem eine n Inh alts a ufgeführt we rd e n s o nd er n auc h S c hr ifte n ,

ü ber ei nz el ne Proble m e d er N aturk und e uber Mathem at ik ,

A st ro no m ie G eo graphie ü ber Musi k und Poe sie ü ber A r z ne i


, , ,

ku nst G ram m at ik M al erei und s ogar ü ber Kriegswisse nsch aft


, ,
.

M an d arf a nneh m e n d a ss d ie se S c hri fte n d en ganz e n Um fa ng ,

d es d a m al ige n W i sse ns um fa sst habe n Lei d er sind v o n ihne n


'

s ehr we ni ge Br uc h st ü ck e auf uns ge k o m m e n d ie M u l l a c h ,

( Berl 1843) ge sa m m elt hat A uc h d ie Dar stell ung De m o krits


. .

L IX
2) D 39
. D io d o r v o n S icil ien
. , . erwah nt eines funfj ah rigen
Aufe nth a lt s d es D em ok rit in A egj pt en 98 . Aeli an Var Bist . . IV ,
20 :

74
745 7 7404t 74 0 0 g m b; Xo4l ö ocio o g 74041 B a ß o l ä woc 74 041 71: p t ab; M oty o o g 74 041

Auch
Strabo bez eugt er habe einen gro ssen

7EOÖ g 1: 0 i7; 7 40 4 04;
0 0 44 1 677 I v öä w .
,

Theil e
Asi ns d u r chstreift , Strab X V 1 38 p 7 0 3 : 740 M 747 1: 74g A0 £04g
.
, , . .
"

,

-

745 7474047 74
415 7 0 7 .
'

3) D io g . L IX .
, 46 —

49 .
D em okrit .
53

wir d v on Be zieh ung auf Rhyt hm us und G lanz d er


d en Alte n ‘

in
I

Re d e gelobt C ic G rat 2 0 d e ora t I l l E s fällt unter die


, . . . .
, .

sen U m stä nd e n auf und ist a uc h sc h on d en Al t en a ufgefalle n


,

d a ss Plat o d er fa st alle fr ühere n Philo s op h e n irge nd ei nm al


er wähnt d en N a m e n d es De m ok r it nie ne nnt Die s e o ffe nbar
,
.

efliss entlic h e N ic htbea c ht ung h at w ohl d ari n ihre n G r und


g ,

d a ss Plato sei ne n philo sophi sche n S t a nd p unkt v o n d e m j e ni ge n


d es De m ok rit d ur c h ei ne allz utiefe Kluft getre nnt sah Hö ch
ste ns k ö nn te ei ne i nd ire kte Be z ieh ung auf De m okrit in d en
i en Stelle n d es T h nd Sophi ste s ge fund e n w er d e n
j g
en eätet u ,

in wel c he n Plato ei ne n alle s U nsi c htbare l äugnen d en Materia


lism us be streitet Aus d em glei c he n G r und e u m d es m ate ,

rialistisc h en Cha ra kter s s ei ner Lehre wille n hat De m ok rit auch ,

v o n ne uere n G esc hic h tsc hreib ern harte B eurth eilungen er fahre n

m üsse n be s o nd er s v o n Rit t er d er ih n in Ei ne Kla sse m it d en


, ,

Soph isten stellt ihm Ruh m re d i gk e it und A nm assung unph il o


, ,

S O phisch e Viel wisserei g r u nd sät z li c h e Zer stör ung aller w ahre n

W i sse nsc haft Ma ngel an philo sophi sc he m Z usa m m e nha ng und


, .

N ie d ri gkei t d er sittli c h e n G e sinnung v or wir ft : lei d e nsc ha ftli ch


üb e rtriebe ne A nk lage n die Zeller I 8 42 ff auf ihr ri c htige s , , .

Maa ss z urückgeführt hat W i ss e nsc haft li c her Er ns t leuc htet .

aus Alle m her v or w as uns v o n D e m okr it beri c htet o d er m it


,

s ei ne n ei ge ne n W orte n überlie fert w ir d Sei ne Philo sophie hat .

alle Mä ngel aber auc h alle Vor züge ei ne s c o nseq uenten Mate
,

rial ism us:

4) D . L . I X, 40 .

5 ) Vgl D L . ogar d ie S age P l ate habe D em okrit s


. . a. a. O . wo s ,

S chriften so v iel e er ihrer z usam m enbringen k onnt e v erbrennen gewollt ,


'

sei j e d o c h v o n z wei ih m befre und et en Py tha oreer n d a v on ab em ahnt


g g
w or d en weil d ie B ucher D em okr it s bereit s e ine z u gro sse V erbreit ung

gefund en .

6 } S o ph p 2 46 a : 0 5 445 7 s ig 7 747 5 5 0 60 047 0 6 74041 4 0 6


. .
, 74 647 04 4

5 74740 410 4 ö 440 x410 £ £ 0 7 4044 40 64 0 4467 0 7 74040 5 4 5 4 74 0 0 0 80 Ä747 5 74040 74


7
0
4
4 47 04 ‚

( w as anget astet od er berührt wer d en k a nn) , 4 0464 0 7 0 614104 74044 0 60 4047


450 4
4
264
15 7 0 4, 4 617 5 5 641 744117 ,
407 0 4
4 5 x0 7 5T
7 044, 74 044 04400 0 7 0 6 7 1 5 4
; 40

1404 0214047
0 . 15 5 , e : ( es gibt P hil osophen) 0 438 5 7 621 740 0 10 415 7 0 4
Th eaet .

74 0 5 647 0 07017 4 044 43 ; 4 0 T7 x5 0 0 f7 Ä 04[35 0 9 044 , 14 647 65 4 0 640 0 044 0 7 0 5174 54440 65
4740 44

xö 445 7 0 4 (i) ;

57 0 410 £ 04g
415 05 4 .
54 e o r
D m k it .

2 . D em o k rits L eh r e v on d en At o m en.

Die Ato m enl eh re Dem okrit s ber uh t auf d e nselbe n Vo raus


s et zun e n v o n d e n e n s ei n e bei d e n Vor gä nger E m pe d o kle s un d
g , ,
.

A naxa gora s ausge ga nge n si nd Auc h er lä ugnet al s und enk


,
.
,

bar ein wirkl iche s W er d en


,
ein W er d e n aus ni c ht s A uc h .

er behaup t et ) v o n d en ursprunglic h en Stoffe n kö nne keiner


8

in d en a nd er n ub ergeh en k ei ner zu G r und e gehe n ; alle s W er ,

d en sei nur v erä nd er t e Z usa m m e ns et z ung le t zt er unv erä nd er


li c her G rund st offe Fer ner stim m t er m it A naxagora s d ari n
ü berei n d a ss er ei ne une nd li c he Anz ahl s ol c her unv erand er
,

li c her U rsto fie a nnim m t Die se Urstoffe si nd na ch ih m da


'

her ne nnt er sie 044 0 4404 ) 10


unth eil b ar obwohl ausge d eh nt ,

und raum erfüll end a ber wege n ihrer Kle inheit ni c ht s i nnli c h ,

wahr neh m bar ( 040 0 044 04) I st De m ok r it bis h ieh er Ha nd in


H and m it Anaxa goras gega nge n so wei c h t er d ari n v o n ihm ,

ab d a ss er seine n Atom e n alle qualitati v e Be sti m m theit ab


,

S pri c h t E s ist d ie ss das unter sc he id e nd e Ha up tk e nnz ei c he n d er


.

A t o m i sti k Die A to m e d es De m ok rit untersc hei d e n si c h v o n ein


.

a nd er nicht d ur c h ihre Q ualität sond er n ei nz ig d ur c h ihre ,


'

7) D . L IX.
, 44 . Arist . de 0 0 6 1. III , 7 : 0 4 745

04 E 44745 60 7415 04 74044 A7444 0


740 44 0 7 1 047 0 047 0 0 0 47 4;
0404 0 4 0464 0 1 ‚ 04
1 7 5 7 5 0 47 5 5 0470 474
744417 00 0 404 400447 0
445 7 747 45 7 5 0 47 .

8 ) A ist r . Phy s III .


, 4 : A74440 740 44 0 ;
' '

0 06 5 7 5 4 5 0 0 7 5 5 5 4 5 0 0 0 7 47 7 5 0 0 044 4 617

740 44
14 0 17 407 0 4
4 7.
9) A ist r . d e gen . e t corr I .
,
2 : A74440 740 44 0 ;
'

74044 A5 14 74474740 ;
'

, 4
74 0 47 0 047 45 ;
4 04 0 4474
44 044 04
(8 . u. ) 4 74
7 0470 40 44410 47 74 044 4 74
7 4 5 7 5 0 47 5 74 4 0 4
14 4417 740 40 6 0 4, 6404740 4
054

445 7 74044 0 41 4 74 40 5 4
4 0 7 5 7 5 0 47 74 044 400 0 0047 , 4 0455 4 65 74044 9 5 0 5 4 0470 40 44410 47 , 8 . I
0 417 40 4 04 45 7 04
4 445 7 7 5 7 5 0 47 740 45 4 ( d ie ) , 6 4041 0 0 44 5 7 04 65 At o m e 400 0 0 047 . de c oel .

III , 4 : 4 0 4 617 740 614 40 7


445 45 0 617 (4 617 044 0 444417 ) 0 4144741 0 7473
"

7 5 7 7 040 0 0 4.

10 ) C ic . d e fin . I , 6 : D em ocritus at o m o s quas appell at , id est c o rpora


ind iv id ua . S im pl ic in . Phy s . F0 1 8 : 4 04 5 1 044440 114 04
404 74 0 4
4
0 0344044 04 044 0 4
404 7404

10 67 4 5 ; A ist r . M et . VII , 13, 17 : e o r


( D m k it ) 4 04 445 4 5 0 74
7
4 04 044 0 4404 0 00 404;
740 45 4. Plut Co l o t p 1110 : 0 430 404; 044 0 440 41; Auch sonst k om m t 044
. ad v . . .

044 0 440 4 v o r z B D L IX 44 : 4 04; 044 45 40 41; 04745 40 0 41; 5 47 044 74044 04 74747 0 0 ;
, .
4 . . .
4 ,

1 1) Pl ut ad v Colot p 1 110 5 4 4 040 745 7 5 4 A74440 74044 0 ; ; 0 00 404; 04745 4 0 41;


7 . .
0 .

40 044 0 440 4
1 ; 4 5 74044 6 404400 0 41g 5 4 4 65 04740 40 41; 74044 0474040 5 4; A rist d e
'

0 ,
.

gen et c o rr I 8 : 04745 4004 4 0 74747490 4


. .
; 74044 040 0 044 04 6 404 0 444740 04 7 44 04 4 4
, 717 0 7 74417 4 .

d e co el III 4 : 4 04 740614 04 4 45 5 0 7 74747 9 5 4 45 7 04 5 40 04 4 45 7 5 0 4


5 4 6 5 04640440 5 4 04
4 4 4 4 74
.
, ,
.
e o
D m kri t .
55

G ro sse owie d urc h d ie m it d er G ro ssenv erschie


u nd G e stalt , s

d enh eit ge gebe ne v er sc hie d e ne S c h were Ihrer m aterielle n


Besc h affe nheit na ch sind sie si c h alle glei c h sie be stehen aus
ei ne m und d e m selbe n Stoff Ebe nso hat weiterhi n d ie Verschie .

d enh eit d er Dinge v o n ei na nd e r d ie M a nni gfalti gkeit d er Er ,

sc h einungswel t ihre n G r und ei nz i g in d er v er sc hie d e ne n Fi gur ,

Or dnung und Stellung d er z u G r uppen v erbund e ne n Atom e ,

wel che d ie Di nge bil d e n ni c ht aber in ir ge nd wel c her q uali t a ,

tiv e n Differe nz So hat De m ok rit alle Unter sc hie d e d er


Q ualität auf d en Unter sc hie d d er Q ua ntität z urüc kge fü hrt ; die
quantitati v e Be sti m m theit ist d as Urspr üngl ic he d ie Q ual itäte n ,

d as Abgeleitete .

3. D er G r und d er B eweg ung .

D as W
er d e n und Ver gehe n be steht nac h De m ok rit d ari n ,

d ass d ie Ato m e si c h bal d m it ei na nd er v erbi nd e n bal d v o n ,

ei nand er tre nne n N un fra gt sic h worei n d er G r und d ie ser ,

Bewe gung und w e c hsel nd e n G ruppirung d er Ato m e z u s et z e n


ist . De m okrit suc ht ihn st att wie A naxagor as m e 1nem im ,

m ateriellen Pri nz ip in d en A to m e n s elb st z u fi nd e n , Die un .

e nd li c h v iele n Ato m e befind e n si c h nä m l ic h in d em unbegre nz t


ro sse n >> l eere n « Ra d e er i d r d ie Be we un
g u m ; i s st es , e g g d er
At o m e erm ö gli c ht D ie Realität d es leere n Raum s ist ein Ha upt
.

satz d es ato m i st i sc he n Sy s t e m s d en De m o krit i


m g G e e nsat z ,

e
g g e n d ie el eatisc h e Lehre auc h so a us d r ückt : » D as S eie nd e

15
sei um ni c ht s m ehr al s d as N ic h ts eiend e «
) und » d as Volle

12 ) S im pl . in Phy s . fo l . 10 6 : 4 74
17 6 404400 0 047 044
14 617
( d er A t om e) 74044 04

pé y e0 o g 74044 0

x 744404 4 40 5 44
5. r
A ist . d e g en . et co rr I
.
, 2 : 4 04 0 4404404 04745 4004
x73
'

5 740 473
0 047 .

13) A ist r . M et . I , 4, 14 ff . : 4 049 745 40 0 0 47 547 044 4 0 5 4g, 0 x7fi4104 45

0 5 0 47

74044 4 04 47 5 74044 6 404405 0 5 47 7 040 40040 4 4 0 07 0410 41 40 74044 74044

40 4
'

440 7 0 7 14 4417 65 0 445 7 0410 440 4; 0 x 744404 5 0 4 47 , 74 65 6 4040 47 4) 4 0454g , 65 4 0 0 744;


*

'

0 5 0 4g
6404405 05 4 44 040 40 157 A N
" '

4 4 0 41 0 x7444044 4, 40 65 A N 40 0 N A 4 04 5 4,
5 40 65
Z 40 6 N 0 50 5 4 .

14) A i st r . d e gen . et corr I .


, 8 : 1 7 40 4 0445 7 04
04
4 445 7 7 5 7 5 0 47 740 45 4, 640474410
445 7 04 6 5 400 0 0 047 .

15 ) M 7} 40 65 7 74 4 0 447465 7 547 044 Pl ut . ad v . Co lo t .


p 1109
. .

Arist M et . . I , 4, 12 .
56 e o r
D m k it .

nl d i ht s m ehr al s d as L eere
h d ie Ato m e) um
(

to fi peg , . . n c

U d ie po si t iv e Realität d es Leere n era


( T Ö m zu v n

sc h aul ic h en be z ei c hnet es D em ok rit bi sweilen im G e ge nsatz


, ,

e e e Er füllt he it d er Ato m e al s d as D unne (pocv öv


16
g g n d i -

) ) ,
.

Die S c h were d er Ato m e bewirkt d a ss sie ni c h t r uhe n sondern , ,

im l eere n Ra um si c h >> ab w ärt s « bewe ge n ; die Ver sc hie d enheit


d er S c h were d er ei nz el ne n Ato m e aber ha t z ur Fol ge d a ss sie ,

s i c h ungl eic h m assig be we ge n u nd d aher ei na nd er sto sse n und

d rä nge n und so ist d e nn die ga nz e uner m e ssli c h gro ss e Ato m e n


m a sse v o n Ewi gk eit her in ei ner sc h wi nge nd e n wirbe lnd e n ,

Be wegung (öiv n) begriff e n I nnerh al b d i eser e wi g fortgehe n


d en Be we gung e nt stehe n i nd e m G lei c he s und G lei c he s si c h an

z ieht allerorte n G ruppirungen o d er Co m plexe ) v o n Ato 19

m en : d as si nd d ie Körper d ie ei nz el ne n Di nge wel c he d as , ,

Univ ersum e nthal t wel c he aber 1nsgesam m t nur v o rnh ergeh end e ,

Ato m enz usam m ensetz ungen sind (so auc h d ie Seele w el c he aus ,

d en fe inste n un d b ewegl ich sten Ato m e n d en Fe ueratom e n be , ,

st eht ) F reili c h w ar m it d ie se n S ät z e n d ie so une nd li c h m an


.

nigfaltige Be we un
g g und G e stalt ung d er D i nge k ei ne swe gs
wahrha ft und v oll stä n d ig ab geleitet und erklärt Auch bleibt ,

l o r uvrioc o wt v w n ia) und die h ied urch


.

we nn d er G egensto ss ( &M n

herbei gefü hr t e W irbelbew e gung ( 5 6m) d er Ato m e d er e i nzi ge

16 ) Ar ist : M et -
. I ‚ 4, 12
-
.

17) D . L IX . . 44 ; cpé psc ß ocz


. év t t)? ö 7up ö wo o né v oc; mocg

IX , 45
t fig ö £v ng och: é ocg o ö o
q
*
g 1: 7 g
} y ev é o ewg notv rwv

. S ekt
E m p l X‚ 113: dig äl eyo v
. .

é pc Anpanpn o v ö £w; g x wei to u ö % o o po g St ob


‘ ' ’ ’ ' '

ot noch ö no
‘ '

7u ,
nocc *
ocv ocy q . .

E cl o g . I , p 8 48 :
. x weto &occ

coc 7t pärcoc
"
o d> porcoc wwc & Ä Ä nl o r un i oc v é v I Q)
’ "

Bil d ung d er Ato m enco m pl ex e erk l arlsD em o krit aus d er Vör


D ie
ausset z ung d a ss G leiches m it G leichem sich z usa m m en fi nd e Z ur B e
, .

st ä tigung d ie ser Annahm e führt er an


(S ext E m p ad v M ath . . . .

d a ss au ch gleichartige Thiere sic h z u eina nd er ha lte n ebe nso b eim W o r ,

fel n d es G etraid es gl eic h gro sse Kö rner sic h z u sam m enfind en .

19) Ar ist d e c o e l I I I , 4 : t ?) ro ircwv od er 6 1 6


'

t ä) V npcr cco v pey e&ö V


f
. . 4

ov ) mcl o m7; noch nepm l é en n ocv t oc y ew öco d occ



é
'

pn ou .

2 0 ) Arist M et l 4, 16 : ae m v vjo ewg, ö& ev Önocpxet n o der,


'
. .
, nepl W T) ; 1

na d
. 0 5 1 0 i na pocnl no tco g m fg ä l 7l o zg é qc&üpwg &cpeto o w . . S im plic in . Phy s . 74
8 napt Anp.öx pv co xß d ico m ö co pov co o bt
wö £v v n noch 1 q

ti p
' ‘

ö co mpt

0 *
% ( V7 10 W
* “
cpoc v r v
_

v o wo w m at x occp igo oco av w}v ö e


co v eig cnv t otfi


cv cö nä v
* * * *
.
58 Py thagoras .

d er s w er d e n wir d ie ss fi nd e n in d erje ni ge n Philo sophie , zu wel


ch er wir nun ü ber gehe n, in d er pythagorei sc hen .

14 . D er P y t h ago r eism us .

1. P y th ago ras .

In Pythagoras hat Sage früh z e itig d as B il d e ine s hei d ie


l ige n wund erth ä tigen in ei ne m v ertrautere n Verh ält niss zu den
, ,

G ö tt ern stehe nd e n Ma nne s a usge m alt ; sie h at sei n Lebe n m it


Fabel n und Er d i c htunge n all er Art ge sc h m ückt Z wei P l ato .

niker Porphyr ( 1 um 8 0 5 n Chr ) und J am b lic h (um


°

. .
,

haben d ie se sagenh afte n U eb erlieferungen ge sa m m elt und v er


.

arbeite t : bei d e Biographie n si nd auf uns gek om m e n ) sie 1

lass e n ni c ht z weifel n d ass wir in ih ne n eine n h i st or isc he n R 0 ,

m an v o r uns habe n D as Fabelha ft e und W und erbare uber .

wiegt in Pytha gora s Lebe n so s ehr d a ss m an d araus sogar



,

Ver d a c h t ge gen sei ne hi stor isc he Per sö nli c hk eit sch 0 pfen könnte
d o c h ist d ie se d a d ur c h si c her ge stell t d a ss sc ho n X e nopha ne s ) 2
,
4
und Heraklit später Hero d ot ) s ei ner Er w äh nun th u n und
g ,

d ie Rö m er ihm z ur Zeit d er S am niterkriege ( um 3 2 0 v C hr ) . .

ein Sta nd bil d


ge s et z t habe n W as v o n ih m gla ubha ft ü ber
liefert wir d be schrankt si c h d arauf d a ss er auf d er I nsel S a
, , ,

m o s gebore n si c h na c h m al s z ur Ze it d es Tyr anne n P o ly krates


, ,

( g
v .l Porphyr in d ie unt erital isc h e P fl anzstad t Kroto n ü ber
.

e sie d elt u n d d ort z um Beh ufe sittli c h so c ial er Re fo rm e n in


g ,

d ie ser so wie später in a nd er n grie c hi sc he n Colo nie n U nterita


,

lie ns ei ne n Verei n G lei c h ge si nnte n d en » pytha gorei sc hen Bund « ,

1) J am b l it P y th A ccedi t P o rph d e v it P y th ed Ki essling


. de v . . . . . .
_

18 15 ed W esterm ann in G obe t s Ausg d es Bio g L aert


. . R o h d e , d ie . . .

Quellen d es J am b l ic h us in seiner Biographie d es Py thagoras, Rheinisches


M useum für Phil o l o gie Bd XX V I S 5 5 4 if XX VII S 2 3 ff , . , . .
, . .

2 ) Biog L V II I 36 . .
, .

3) D io g L VIII 6 IX 1 v gl o h S 2 3
. .
, .
, . . .

. .

4) E d t I V 95 : E l l viv wv 0 0 t ig 7 H o tl ocyö pn
) d o ö ev eo wcu p o o cpco cr
° " '
*
. .
,

5 ) P lin H N XXXI V 12 2 6 : inv enio et P y th ago r ae et Al cib iadi


. . .
, , ,

i n c o rnib us c o m it ii po sit as esse statua s cum bello S am nit i Apo ll o Py thius ,

j u ssiss et fo r t issim o G rai ae ge ntis e t a lt eri sa pient issim o sim ul a c ra c e l ebri

loco d ic ari : ea stetere d onec S ull a dictat or ib i curiam fac eret


,
.
Py thagoras .
59

g e sti ft et hat Sei n e B l u th


. e fällt z wisc h e n die 6 0 und 7 0 Olym . .

pia d e 5 40 5 0 0 v Chr I m U eb rigen r uht auf sei ne m Leben


,

. .

tie fe s D unkel : d e nn was v o n d en wei te n R ei se n e rz ählt wir d


d ie er in d er Ab si c ht unter no m m e n habe n s oll d ie unt er d ie ,

v er sc hie d e ne n Völ k er d er Er d e v erth eil t e W i sse nsc ha ft in si c h

z u v erei ni e n
g ist gro ssenth eil s z wei felha ft un d n nv erb ürgt ;
we ni ger d as was v o n s ei ne n E nt d e ckunge n in d er Math e m a t ik
, ,

Akusti k und A stro no m ie ü b erlie fert w ir d d a er wie d er Vor


.
, ,

wur f d er Vielwisserei (no l uuocd in) be wei st d en Heraklit ih m ,

m a c h t je d e nfall s ungewöh nli c he Ke nnt nisse be s e ss e n habe n m uss


, .

W as e nd li c h v o n sei ner W ir ks am k eit in Kroto n v o n d em E in ,

d ruck d en er d ort d ur c h sei n er ste s A uftrete n se ine B erecl


, ,

sam k eit und G e stalt herv or gebr ac ht v o n d er göt t er glei c hen ,

Vereh r ung d ie er d aselb st ge fund en v o n d er plötzli c he n Sitten


, ,
.

v er ä nd er un d i er in d e r ü ppi e n Sta d t herbe i e führ t habe n


g e , g g
soll erz ahl t wir d ist id eal isirt d ur c h rhetor isc h e Au sm al uri g
,
.

N o c h tie fere s D unkel lie gt auf sei ner Lehre D a ss er kei ne .

S c hri ft h interla sse n hat wir d ausd ruckl ich be z e ugt ) u nd m uss 8
,

a uc h aus d em Stillsc h weigen d es Aristotele s und d er A risto te


li ker ge sc hlosse n wer d e n Ja es wi rd ihm ni ch t ei nm al ein .
,

be stim m ter Lehr sat z philo sophisch e n I nhalts z uge sc hriebe n


Ari stotele s re d et wo er pytha gorei sc he Lehre n be spri c ht
, nie ,

v o n Pyt ha or as selb st so nd er n i mm er nur v o n d en P th a


g y
g o re e rn Plato führt ihn Rep 6 00 b unter d en M änner n . _
,

6 ) N ur die Reise d es Py tha goras


a h Aegy pt en ist nicht unwahr n c
sc h einli ch d a G rie che nl and und b esond ers S am os z u seiner Z eit in V er
,

k ehr m it A egypten sta nd en ; auc h ist d ieselbe v erh ä l tnissm assi


g gut be
z eugt ( l so cr Busir c 1 1 C ie d e F in V 2 9 O f E d t II 8 1
. . . . . .
, . . .
, .

7) P o rph c 18 J am b l 37 ff Just in XX 4
. . . . . .
, .

8 ) P o rph c 5 7 . Plut d e Alex f or t I 4


. . . . .
, .

9) M it Ausnahm e v o n M a gu M o r I 1 : aber d iese S chrift ist nicht . .


,

v o n Arist ot el e s v erfa sst .

10 ) D ie St ell e M et I 5 10 i wel cher P er ähnt wird steht k ri


n w .
, , , .
,

tisch ni cht ganz fest S onst k om m t P b ei A b lo s Rhet o r I P 2 3 v o r


.
. . .
, ,

hier aber nicht m it bestim m t er Be iehung auf philoso phische W irk sam z

k eit Zu v ergl eichen ist j ed och d ie B eweisf ü run Z e l l e r


h

444
.

g s ,
we l che z eigt d ass d ie G rund ged anken d es pythagoreischen Sy stem s
, » <<
,
d ie L ehre v o n Z ahl W eltharm o nie u d l n u f P e lb t z urück e
g , r au s s
g
. .
.

führt werd en k ö nnen .


60 Py tha goreischer Bund .

auf , d ie wie
er si ch a usd ruc kt ei ne eigenthum liche Lebe ns
, ,

wei s e ( öö o v o d er t pöit 0 V 150 0 860 0 ) ge s ti fte t habe n



'
M an ka nn .

daher m it W ahr sc hei nli c hkeit blo s so v iel sage n d ass er d er ,

Sti ft er ei ner si ttli c h reli giö se n G e no sse nscha ft gewe sen ist ir? ,

nerh al b d ere n si c h d ie so e na n nte py th a gorei sc h e Philo soph ie


g ,

d h d ie Zahle nlehre sam m t d en d a m it v erb und e ne n ko sm o lo gi


. .

sc he n S pe kulatio ne n e nt wi c kelt hat , .

2. D er py th ago r isc h e e B und .

M an m uss ub erhaupt d en G e si c h t sp unkt fe sthal t e n, d a ss


d er P y th ago reism us ni c h t e in e philo sop h i sc he S c h ule im e nge m
Si nne d es W or t s , so nd er n ei ne Lebe nsge m ei ns c haft G l eic hge
sinnt er
g e w e se n is t D as Ba n d d a s ih n z.u s am m e nhielt w a r , ,

ni c ht ei ne philo sophi sc h e D o k tri n so nd er n ein prak ti sc he s I n ,

teress e d ie ge m ei ns am e Ver fol gung ethi sc her und politisc her


, .

Z we cke .

a) Der ursprungl ic he Z we ck d es pythagore isc hen B und e s


war d ie si t tli c he Er z ieh ung d ie gei stige und m orali sc he För d e ,

r ung sei ner G e no sse n A uf stre nge Z uc ht d es Le be ns und d er .

G e sinnung zwec kten alle Ei nr ic htunge n d es pytha gorei sc he n


B und eso rd ens ab D ie Ta ge s or d nung war stre ng gere gel t ;
.

Fr üh stück Mahl z e it Bad Spazierengehen G ym nasti k Musik


, , , ,

alle s hatte sei ne be stim m t e Tage sz ei t ; so gar be so nd ere Spei s e


v eror d nun e n soll Pytha ora s hi nterla sse n habe n w e nn lei h
g g g c ,

d ie N a c hri c hte n hier über n a m e ntli c h ü ber d as py t ha gorei sc he


,

Verbot d es F lei sc h Fi sch und Bo hnenessens sc hwanke nd und


'
,

wi d er sp r e c h e nd si nd D ie Mitglie d er d es B und e s v erband

11) Einige S chrift steller berichten d ie Py thagoreer hatten sich


a ller Fleischspeisen enthalt en D L V III 37 44 Aristo x enus d agegen , . .
, ,
.

( aus T arent m it Py tha goreern wo ] bek annt ) sagt Py tha go ras habe ,

sä m m tl ich e Fl eischspeise n er l a ub t ( n awm CÖÜ Ä OC c o v xwpet v é 0 8 £ew äucpo xoc)


'
'

m it Au snahm e d es a ckern d e n Stiers u n d d es W id d ers D L VI II 2 0 .


, . .
, .

Athen X p 4 18.
,
Aristot e l e s : gewisser Theil e d er Thiere D L V III 19
. .
, . .
, .

G ell I V 1 1 5 1 : o pinio v etu s fal sa o ccupav it e t c o nv al uit P y th ago r am


.
, , ,

ph il o s o ph u m no n esit av isse ex anim al ib us item ab stinnisse fabul o quem , ,

x b ocpo v G r aec i ap e ll ant 11 : Aristot el es scripsit d e P y t h ago ricis quod


p .
,

no n ab stinuerunt ed undis ani m alib us nisi pau c a c a m e q uad am nä m l ich , ,

d er G eb ärm utter d es H erz ens u s w ( s j ed o ch G ö t t l i n g G es Ab


, . . . .
, .

hand l S 313 R o h d e Rhein M useum XXV I S 5 5 8


. . .
, D en G enuss
.
, .
Py tha go reischer B und .
61

d ie e ngste G e no sse nsc haft , d ie d ur c h d ie ge m einsc ha ftli c he n


Ueb ungen d es Leib es und G ei ste s be sond e rs aber d ur c h die ,

e m ei n s c ha ft li c he n Mahl z eite n ( o uo o ir n
oc
) v er m i t tel t w ar So g ar
g .

G ü t erge m ei nsc ha ft soll unter ih ne n geh é rrsc ht h ab en d o ch


"

r ei ne übertre ibe nd e
13
ist d ie se N a c hri c ht wahr sc hei nli c h ) n u

F olger ung aus d em py tha gorei sc he n G r und satz d en Fre und e n ,

sei Alle s A uc h d as kl ingt sage nha ft w as v o n d er ,

Aufnahm e in d en B und erz ahlt wi r d ; nam li c h d ie Aufz uneh


m e nd e n seie n stre nge n P ru fungen z uer s t ei ner phy sio gno m i ,

sc h eil d a nn ei ner m or al isc he n P rufung d u r c h zw eij ähr i ge s


o d er gar fünfjährige s ) S c h w eige n unter wor fe n wor d e n Da ss
“ .

es im pytha gorei s c he n B un d e j e n a c h d em G ra d e d er W e ihe n , ,

m ehrere O rd enskl assen ge gebe n h at d ie ge wöh nli c h unt er d em


'

N a m e n d er Exoteri ker und Esoteri k er unt er sc hie d e n wer d e n


ist ni c ht unWah rsch einl ich un d d em C harak ter s ol c her gehei m e n
'

Verbi nd unge n ga nz a nge m e sse n N ur d ar f m an d ar um ni c ht .

g la ube n d ie Py t
,
ha g oreer hät t e n ei ne a u ss c hlie ssli c h u nt er d en
E soteri ker n fo rtgepfianz te G ehei m wi sse nsc haft gehab t I hre G e _
.

h eim l ehre be st and t h eil s in ihre n Or gie n o d er ihre m gehe im e n


G otte sd ie nste t heil s in sym bol isc he n Spr ü c he n und rel igiö s
,

ascetisc hen G la ube nss ät z e n und Vor sc hri fte n N ur auf ste

d er Bohnen soll Py thagoras na ch d en Einen em pfohl en nach And ern ,

Verbo t en habe n G e ll I V 1 1 4 D L V III 2 4 34 . K r i s c h e d e so ciet


.
, , . . .
, . . .

P y t h scopo po litic o p 33 b estreit et ent schie d en d as an geb liche py th a


. .

go r eisch e Fl eischv erb o t al s ein e E r d ic htun g ; eben so p 35 d as B ohnen .

v erbot D as L e tz t ere erk lär t er fü r ei n M issv er st änd niss d er py t h Vo r


. .

schrift x o d pco v &né xeo 8 ocn . d er d e m ok ratischen Ab stim m ung d h V er , . .

fassung .

12 ) P o rph . v . I 9 P . 20 . D . L VI II .
, 16 . G e ll .
, .

13) Vgl K r i s e h e d er sie p 2 7 if wid er l egt


.
, . . .

14 ) D L VI I I 10 wo o q é l mv V III 2 3 YÖ LO V un8 é v fiy t 8 c
‘ ‘

c c c
:
. .
, : x o o .
, : e o oc .

15 ) G e ll I 9 2 : Py thagora s a pri ncipio a d o l e sc ent e s


.
, , q ui se se ad ,

d isc end um o b tul er ant é po no v a v c l d v erbum signific at m ore s nat u


'

,
c o o s .
,

ra sque h o mi num c o nj ect at io ne q uad am d e oris et v ultus ingenio d e que


t o tius c orpo ri s h abit u scisc it ari J am b l 7 1 Vgl Apu l d e M ag p 48 . . . . . . .

Bip no n ex om ni lig no ut Py tha go ra s d ic eb at d eb é t M er curius e sculpi


. : , , x .

16 ) J am b l 94 G ell I 9 3 f . D io g L a ert V III 10


. .
, , . . .
, .

17 ) O rig Phil o s I 2 . .
,
.

18 ) E ine d ie ser V orschrift en war z B : k ei nen To d ten in wo ll enen . .

Kl eid ern z u best a tt en H d t II 8 1 S ie erinnert an Aegy pt en , wo .


, .
62 Py thagoreischer B und .

reo type t ra d it io nelle S a t z u ngen o d er Sprü c he d ie ser Art , i ht


n c

au f wi sse nsc ha ftli c he Unter suc hunge n kann Lehre n u nd sic h

auc h d as ber ü h m t e » ocö t 0 g äc oc be z o e n habe n D ie wo hl b e


p g « .

z e u te Th a tsac h e d a ss selb s t F raue n an d en G ehe im nisse n d er


g ,

S c hule The il ge no m m en haben lässt glei chfalls fol ger n d a ss ,

d ie se G ehei m ni s s e ni c h t in ph ilo sophi sc he n s o nd er n in reli giö s en ,

Lehre n G ebräuc he n und W eihungen be stand e n


,
.

b ) N ebe n s ei ner e t hi sc h so c ialen Tend e nz hatte d er py tha -

reisc h e B und aber a uc h ei ne n p oliti sc he n Z we ck S c ho n v o n


g o .

Pythagor as wir d er z ähl t er h abe si ch d ur c h politi sc he W irk ,

s am k eit h er v o rgeth an habe in Kroto n an d er Spi t z e e ine s Ver


,

eins v o n 30 0 Mä nner n d en Staat habe e nd li c h d en


Kro to niaten so wie a nd er n Stä d te n U nter italie ns G e set z e ge gebe n
,

D L V III 3
.

. Die se n N a c hr ic hten wi d er spri cht j e d o c h d as
, .

Z eugniss Plato s d es älte ste n und unt errichtetsten G ewährsm anns



, ,

d er d en Pytha gora s al s Sti fter ei ner eigenthü m lich en W ei s e d es


Pri v atlebe ns be z ei chnet , und ihn als s ol c hen v o n d en S taats
m ä nner n und G e set zgeber n z B v o n Solon und C haro nd as , . .
_ ,

unter sc he id et ( Rep X D as d agegen fi .ist hi storisc h v er


, /

b ü rgt d a ss d er py t hago rei sc he B und i m Laufe d er Zeit ei ne


,

a usgebreitete politisc he W irksam k ei t und grosse n Einfluss auf


d ie unteritalischen Staate n ausge übt hat Die m eiste n Staats .

m änner d er grie c hi sc he n Colo nie n Unterital ie ns sind aus ihm


her v or gegange n ( P o ly b II Die politi sc he Te nd e nz d es
.
,

B und e s w ar e ntsc hie d e n ari stokra t i sc h ; s ei n I d eal die Herr sc haft


d er Be ste n W o er Bo d e n ge w a nn gi ng sei n Be strebe n d arauf
.
, ,

d ie d ori sc h ari sto kra t i sc he n Ver fa ssungsfor m e n ge ge n d em o kra


-

ti sc he N euer unge n aufre cht z u erhalte n o d er wo d e m okrati sc he , ,

Ver fa ssunge n be sta nd e n sie in ari sto krati sc he um zubil d e n , .

8 . G enesis d es P yt h ago r eism us.

Aus d er wei t en Verbre itung die d er P y thago reism us in


,

U nt er it alie n ge wa nn, und aus d em gro sse n Ei nfl uss , d en er auf


d ie öffe ntli c he n Verh al tniss e ausübte , fol gt v on s elb st , d a ss er
h er a h I I 12 3 a uch
n c , d ie L ehre d er Py thagoreer v o n d er S eel enwand e
r ung entlehnt war . .

19) D . L VI II .
, 41 . Jam b 2 67 . .

2 0) D . L V III .
, 3 . Just XX 4 .
, . J am b l . 2 5 4 2 60 . .
P y th ago reism us .
63

i e and er n Urspr ung geh ab t und auf ei ner a nd er n Ba si s be


e n n

ruh t h at al s ei ne ge w öh nli c he P h il ö so ph ensch ul e Die se sei ne



.
,

Basi s war d er d ori sc he S tamm sch arakter al s d e sse n E rz eugniss ,

und gei st i ge B l üth e er a nge seh e n wer d e n m u ss Mit R e c ht —

h at m an d ie py t ha gore isc he Philo soph ie in ne uerer Ze it als d ie


d o ri sc he Ph ilosoph ie z u betra c hte n a nge fa nge n A l s A us
fluss d es d ori sc he n G e ist e s er sc hei nt d er P y th ago reism us z uer st
v er m ö ge sei ner v orherr s c he nd e n Ri c h t ung auf d as E t hi sc he :

d e nn gera d e d ie s e R ic ht ung auf d ie sittli c he Er z ie h ung und


Ausb il d ung d es S ubjek ts d er I n d i v id ualität war ei ne c harakte
,

ristisc h e E igenthü m l ic h keit d es d ori s c he n Sta m m s Daher er .


_

i nner n d ie I nstitute d er Pyth agoreer ihre D iscipl in und Tage s ,

or d nung z B ihre S y ssitien ) ( ge me insc haftli c he n M ahl z eite n)


,
. .
22
,

so v iel fa c h an die e nt spre c he nd e n Ei nri c ht unge n d er Sparta ner ,

u nd a uc h die Sage d e ute t auf d ie se n Z usa m m e nha ng hin i nd e m ,

sie beri c htet Pyth agora s habe sic h in Kreta und S parta a uf
,
/

eha l te n u m d i e d or ti ge n G e s e t z e k e nn e n z u ler ne n J amb l 2 5


g , , . .

D orisc h e Sinne sart b eurk ml d et d er P y th ago reism us fer ner in


s ei ner poli t i sc h e n Ric h t un ei n er e n t sc hie d e ne n Vorliebe fü r
g s ,

die ari stokrati sc he Ver fa ssungs for m d ie s ei n p oli t i sc he s I d eal ,

war und d ie er ü berall a ufre c ht z u erhal t e n o d er h er z us telle n


,

suc hte . Vor z ügl i c h abe r z e ugt fü r d en d ori sc he n Ur s pru ng d es


P yth ago reism us die be d e ute nd e Rolle w el c he d er C ult d es A pollo , ,

d ie ser c hara kteri st i sc he C ult d es d ori sc he n S t am m s bei d en P y ,

th ago reer n ge sp ielt hat B em erkens werth ist in d ie s er Hi nsi c ht


.

be so nd er s d as Bestrebe n d er Pythagoreer d ie Per so n d es P y ,

th ago ras und die Ei nri c ht unge n d es py t ha gorei sc he n B und e s


auf Apoll o z u r ü c kz uführe n M an e rz äh l te si c h . Pythagoras
s t a m m e v o n Apollo ab u nd d ie Satz unge n d es v o n ih m t if
'

es
, g
t ete n B und e s h ab e er v o n d er d elphisc he n Prie steri n The m isto
_

kl eia ü ber k o m m e n ( D L V III 8 2 1 P o rph c . .


, Ac h u
. . . .

l ic h soll L ykurg sei ne Sat zungen ( d en sparta ni sc he n % öo no g)


v on d er d elphi sc he n Pythia ü ber ko m m e n habe n ( E d t I . .

De nselbe n Si nn hat die Sage v o n Pythagoras gol d e ner H ü fte ’


,

2 1) O . M u ller , D o rier I 368 ff B o c k h Philol S


, .
, . . 39 : » D er
P y th ago reism us ist d ie ä ch t -
d orische F o rm d er Phil o so phie . «

2 2 ) E uo o £n a ( St rab V I .
, 1 . 12 .
p 2 63
. . J anib l 98 ) . .ö£u oc
cpz d er S par
t aner (Plut . Lyc . Krisch e p 32 . .
64 P y th ago reilsm us .

un d Be z iehung in wel che er


d ie ,
Apo ll o priester A bari s ge
z um

s e t z t wir d Der Apo llo cult z wec kt e v or z ü gl ic h auf Rei mi

Be s ä nft i un d Le id e G em ü th s u nd
gung ( )
x oid oc o : g
p g g d es
er n

sc ha ft e n ab und d essh alb w ar d ie M usik


,
we il sie sol che R ei ,

nigung und Har m o nie im G em ü th be wir k e n s oll t e e in Ha upt ,

b estand theil d es apolli ni sc he n Cult s A uc h auf d ie se m P unk t e .

ber ührt si ch d er P y th ago reism us m it d er apolli ni sc hen Rel igio n


die Pytha goreer le gte n auf die Musi k d en grö sste n W erth und ,

m a c h t e n v o n ihr d en fl eissigsten G ebrauc h aus d em gl ei c he n ,

G rund e we il sie d as G em ü th rei nige s t ärk e und


, ,

An d en d ori sc he n S tam m sch arakter eri nnert auc h d ie gea c htete


Stell ung wel c he d ie Fraue n bei d en Pythagoreer n einnahm e n so
, ,

wie die Vorliebe d er Pythagoree r für Si nnsprü c he und G no m e n

2 3) Ael . Var . Hist II .


, 26 :

p l
ng Ä ey at 67co uö
r o ré

v Kpo ml v wnö v '


t ÖV

H 0 8 a y o po w Anö l ) .wv oc ö nepß o peno v
' '

npo o ocy o pebso tl occ D io g . . L V III


.
, 10 : er
o
s ll v o n h h
o c st eh rw urd igem Ans ehen , o epv o npené c rocro g, g w e esen sein ,
m al
moct ö ö € o w elxo v t 35 Y nepß o öé wx* &cpw
°

né v o g

oc8 a ept oarco ö , ä) g str; A nöl 7l wv 3

of n .

G ö ttling , G es Ab b . bo lischen Sinne ist d ie


. S . 2 7 9 : in d em selben sy m

S a ge z u v erstehen d ass Py thagoras um Z eichen seiner gei stigen Ab


, z

k unft v o m h y perb o reisc h en Apo ll o se ine gol d ene Hüft e gez eigt habe ,

d e nn d as G o l d w ar S ym bo l d es H y perb o reerl and es woher Apoll o nach ,

d er M y the st am m t e u nd d ie H üft e ist S y m bol seiner Prod uk tionsk raft ,

d h seines geist igen Verm ö gens


. . D L V III 2 1 : Aristipp sagt 110 0 0: . . .
, ,

ourcö v ö v o nao d üv occ , 511 dl fi8 a ocv fiy o psuev äu o v 110 8 60 0



o öx
' '

y o pocv .

0 . M u ller , D orier I
Priest er d es Apo llo ( Virg Aen
, 2 2 1 : P anth us ist . .

II 318 f1
,


.W ir gewinne n d ad ur ch L icht über d ie w und erl iche und
r ä t h selh aft e G e schicht e wie Py t ha gora s im H erä o n z u Ar gos d en S chil d
,

d es P anth o id en E uph o rb o s al s sei nen erk ennt u nd sich d a d ur ch al s die sen ,

Heros in fr üherem L eben erweist D enn d en E uph o rb o s wählt e er aus .

k einem an d er n G r und e al s w ei l er ihn w ie sich sel bst al s Apo l lo priester


, , ,

betra cht ete Vgl a uch K r i s c h e p 6 8


. Abar
. is w ar im H y perb o , . .

reerl and geb o ren ; d ie S agen über ih n u nd P s J am b l 9l 14 1 . . . . .

2 4) Q uintili an IX 4 12 : P y th ago reis c ert e m o ris fuit e t c um ev i


.
, , ,

anim o s ad l y ram
gil assent , ex cit are, q uo essent ad agent um erec t io r es ;

et c um so m num
peterent , a d c a e nd m p ius l ni m nt s r e re e e ut si quid
fuisset t ur bid io rum co git at io num , c o m po nerent . M ehr b ei Krisc h e p 39 . .

25) Fl at Prot . . 343: 0



EpÖ TC O Q figv nö v n al a cä w 1: 7) g cpcl o o o cpiocg,

ß pocxo l o y toc Ueb er d ie S y m b o l a d es Py thagoras s G ö t t


ng l anwv m v} : .

l i n g gesam m elt e Abhand l ungen 18 5 1 S 2 7 8 316 D ie S y m b o l a waren


, , .

.

rein prak tischer ethischer N at ur und be zogen sich auf d ie A usübung


, ,

d er C ard inal tugend en .


66 P y th ago reism us .

Die tü rm t e , W l e es h ei sst unt e r Kyl o ns


d e m ok ra t i sc he F arthe l s ,

Anführ ung d as H a us d es M ilo n in w el c he m d ie p y t hagore isc he ,

G e sell sc haft v er sa m m el t w ar ste c k t e es in Bra nd und v ertrieb ,

d ie P y t ha goreer aus d er S t a d t J am b l c l 35 Porphyr 54 fl ,


. . .
°
>

D L V III 39 C o nflikte d ie s er Art habe n si c h in d er Fol ge


'

. .
.
,

z e it ö fter er ne uer t A uc h P olyb ius ge d e nkt ( II d o c h oh ne .


,

e a ere A abe d er Ze it s c hv v erer Ver fol u n e n d e e n d ie


'

n u n g g n
g g , ,

Py t ha goreer in G ro ssgriec henland a usge se t z t w aren und wobe i „

d ie Ve rs am m lungso rt er d erselbe n e ingeä sc her t wur d e n D ie se


Verfo lgunge n d ie sic h uber ga nz Unter it al ie n er st re c kt e n hat t en
, ,

z ur Fol e d a ss die Py t ha goreer a uswand erten und na c h G rie


g ,

c he nl and z o e n
g E s w ir d d ie ss na m e nt lic h v o n d e n P th a o
y .
g
re ern L y s i s un d P h i l o l a u s erz ahl t wel c he Bei d e Thebe n
zu ihre m W oh nsi t z wäh l t e n ; Philola us w ar Ze it ge no sse d es
Sokra t e s ; d ie bei Sok ra t e s To d e a nwe se nd e n S im m ias und Keb es ’

hatt e n ih n z uv or in Thebe n geho rt Ph ilolaus ist wie ,

g la u bha ft beri c h t et w ir d d e r er s t e Py tha goreer d er e tw a s , ,

S c hri ftl ic he s ü ber py t hagorei sc he Philo s ophie v er fa sst hat

27) P o ly h . II , 39 : % oc0

o ög po bg
xou év 1 0 19 11 011 05

I 1 ocl io w 1 o no cg,
'

q v M e y od l nv E l l ocö oc C Ö C$ n po o a y o geo o né v nv , é v é npno o w 1 ao o ev é ö ptoc 1<ö v


‘ ‘ ' ° ' ‘
* " '
x oc1 oc 1

H 0 8 a y o pe iwv 118 1 01 1016 1 01 y s v 0 pé v o o % 1v 7; noc1 o g ö l o o xepo ö g ( ll g m in) 718 0 1


. a e e
ö g, Co o öcv 7cpcb1 mv ö pä w é

ö at ep 710 71e 61 0 )
'

eix € é x oco 1 ng
'

1 cö v ocv 0

ö wccp&ocpé v 1 wv , ß 1 01g x oc1 äl knv m ocg


' ’ ‘

7101000 10 n o o v e v; é x eiv o ug 1 e 0 g 1 0 71 0 0 c
; 11 6

Ä acg &v o ml no 8 fiv o u cpo v o u o 1 oco s wg x 0ct n o w1 o ö ocmäg 1 ocpocxfig E igenth üm


'
' '

. % occ
. .

lich ist d ie Au ffassung d es po l itis che n W irk ens d er Py tha go reer b ei A p


pia n Bel l M it h r 2 8 : noch e v I 1 ocl iqc 1 ö 1 n 0 8 a y o pco otv 1 wv 0 0 0 1 npa y nocu o v
’ '
*
. . .

él w pocv v euo ocv ö nö 1 epo v 1 upocv v wv


ß
' '

é ö o v oto 1 e uo otv noch é 5 1» 10 100 1 m


"

oc o v 1 o , 13 11 .

28) Plut . de G enio S o cr . 13 é net é 5é n so o v a i '


x oc1 0c 71 07 15 1g

é 1o u
.
ptocc 1 00 v
H u%ocy o m ä w c 1 oco er p011 710 w ev M e1 o mo xmp
'

é v u 0 11, ä1 1 o uv eö paüo o
'

x . % 1 0 1g 0 0 v e0 1 610

ow év o tx £ o‚
c lt ö p

o f Ko l u wswz
'

a s pcé 0 nx ocv ,
x occ

ö : é cp0 e rpo w é
. v 31 0)
10 1 n otv 1 ocg,

m at Aüc aö o g , mc ö uncsocpé v wv
'

it t ® :l o l oco u v é wv ö v 1 wv 31 1 öcb np a act x o o q 301 .

10 7169. e I n At hen
Py thago reer z ur Z eit d er m ittlern Ko m ö die m ü ss n d i e
in grö sserer A n ahl sich au fgeh alte n habe n d enn sie w ur d en v o n d en
z ,

Ko m ö d iensch r eib er n z um G egenst a nd eige ner St üc k e gem ach t D L V III , . .


,

37 . 38 .

2 9) F l at P h aed 6 1, d ol ö Ké ß ng wb g Ä é y ecg, ii)


'

: 7) p€ 1 0 i v ocö1 ö v 10 61 0
°
. .

Z cbx poc1 e é 10 S e nc1 ö v siv a n, é w1 0 v [3101C6 0 0 011 ; Ké ß ng, 0 0% &a m


'

, o 15 ö oci,
ö oc1 e 0 m d 2 1pptocg 71 5 01 1 ä> v D 1710 7101q 1 wy ey o v ö 1 eg; 7 15 71 e y lo y s
'

01 0
'

x 0 15 . . 1 0 10 W ( c

S nap ö v ö n 0 0 710 0 0 *
ö vg1 ä 1 o , di g 0 öé o c

71 011 l l o l oto o ipc o ö o oc, ö 1 e

fint v
'

v .
1
I >c 71ap 0

10 61 0 n o cei v .

30 ) D . L . V III , 15 .
Py thago reer .
67

B ruc hstuc ke ei ner S chrift si nd auf uns gek o m m e n


s sie si nd

d ie ei nz i ge d ire k t e Q uelle unserer Ken nt nis s d er py t ha gorei sc he n


Philos ophie E twa s später als Philolaus wirkte in Thebe n d er
.
, ,

Pytha goreer L y s i s d er Lehrer d es Z u Pla


t o s Ze it war d er P y th ago re ism us in G ro ssgriec h enl and wie d er
z ur B l ü th e e l a ngt ; an d er Spi t z e v ieler Staate n sta nd e n P y
g
th ago reer und aus d er A nsc hauung d ie ser Z ustand e m ag Pla t o
,

d ie I d ee gesc h 0 pft habe n d en S t aa t e n k o nne ni c ht eher ge ,

h o l fen wer d e n al s b is in ih ne n Ph ilo sophe n ,


E iner
d er ber üh m t e ste n Py t ha goreer d ie ser Zei t w ar A r c h y t a s in
Tare nt Er ge no ss d as Ver t ra ue n sei ner Mi t bürger in hohem
. .

G r ad bekle id e t e s e c h s o d er s ieben m al d as Am t ei ne s Stra t e ge n


, ,

und s oll al s Fel d her r nie be sie gt w or d e n s e in Vo n s ei ner .

M ä ssigung S anftm uth un d Herabla ssung wer d e n v iele An ec d o ten


,

er z ähl t Er s oll ei n e philo soph isc he S c hule geh al t e n h abe n ;


unt er s e in e n S c h u ler n wir d er a uc h Plato Ueber
d ie Philo sop h ie d es A r c hyta s h at A ri stotele s ei ne eige n e S c hr ift
in d re i B ü c her n ge sc hr iebe n wora us her v or geht d a ss er ,

philo so ph i sc he S c hrift e n v er fasst h at ; aber d ie unter se ine m


'

N a me n auf uns ge ko m m e ne n Br uc h st ü c ke si nd säm m tl ic h o d er

d es P yt h ago ireers L ehren nebst d en B ruc h



31) B o c kh ,
P h il o l ao s
t
s uc k n e
eines W erk s 18 19 s , . D ie A ech t h eit d er F ra gm ent e ist neuerd ings
arig efo c h t en w or d en ; v gl j e d o ch Z e l l e r I 2 5 9 if .
, .

32 ) D L V III 7 C orn N ep E pam 2 phil o so phi ae praec ept o rem


. .
, . . . . :

habuit L y sim Ta entinum P y th ago reum ; c ui qui d em sic fuit d edi tus
r , ,

ut ad o l esc ens tri st em a c sev erum senem om nib us aeq u al ib u s suis in fam i
.

l i arit at e ant epo su erit ne que priu s a se d im isit quam in d o c trinis t ant o
, ,

ant ec essit c o nd isc ipul o s u t fa cil e int el l igi po sset pari m o d o super at u um , , r

om nes in c eteris artib us N ac h Plut d e gen S o cr 8 13 liess er ih n . . . . .

gar ni c ht v o n sic h sond er n L y sis l eb t e in E a m inond a s H au se b is z u


p ,

seinem To d u nd w ar d in T heben be grabe n


, . .

33) D io C h ry so st G rat 49 :

I 1 ocl t c

. . OE ö 1 cct ne1 oc ö no v o iocg noch


ei pr w; g ) än o l : 1 eöo ocw o , ö o o v é x ei v o : ( d ie Py thagoreer) 1 ocg n o l stg ö ce cn o v
' ‘ ' '“

xpo v o v .

34) C ie Tus c . . IV , 36 : ex q uo il l u d l au d at ur A rch y t ae , q ui


q uu m
v illico fa c t us esset ir at io r , »
q 110 te mod o , inq ui t , ac c epissem , nisi ir at u s

essem !« A elian Var . . Hist XII .


, 15 : 710 711 0 0; äxu> v o iz é 1 oog 1 0 1; no u

ö poc é 1 é pnet o , 115 1 66


'

ö £ 0 rg . 71 02v 0 o cpo 1 6111


35 ) C ie d e fin . . V , 2 9, 8 7 . B riefw echse l z w sc i hen B eid en D . L V III
.
,

80 . 81 .

36 ) D . L V .
, 25 : a epc 1 71
g
‘ ’
A pxö 1 o o l o o o qo i x
cpu g .
68 Pythagoreer .

m it we ni ge n
A usnah m e n E in a nd erer berüh m ter
Py tha goreer j e n er Zei t war T i m a u s d er L o krer d er in d em ,

le c h na m i ge n D ialo ge n Pla t o s d as W or t führ t Die e ’

g i s n

j ü ngern sch r ift st el leri sc h th atigen Py t ha goreer n d ie zu Sokra t e s ,

un d P lato s Zei t gebl ü ht habe n v or z ü lic h d e m Philola us


g ist ,

die philo s ophi sche Aus b il d ung d es P y thago reism us na m e ntli c h ,

d er Zah l e nlehre z uzusc hreibe n , .

5 . D ie py th ago reisc h e Z ahl enl eh r e .

rund ge d a n ke d es P y th ago reism us ist : D ie ganz e W el t


D er G
ist Zahl u nd H ar m o nie U nd z war ist es zuna c h st die Z u
r ückführ ung al les Seie nd e n auf die $ Z a h l was d ie E igenthü m ,

l ic hkei t d es py th a gorei sc he n Syste m s aus m a c ht .

A ri sto t ele s erklärt d ie Ar t und W e ise wie d ie Pyth agoreer ,

z u d ie ser A ns c ha uung ge ko m m e n si nd Met I 1 if fol gen , .


, .

d erm aassen : » Die Pytha goreer ware n die Er ste n w el c he d ie ,

Ma t he m at i k m it Er fol g be t rieben Hie d ur c h leb t en sie sic h .

in d ie M at he m ati k hi nei n und k am e n auf d en G e d a nk e n d as, ,

Pri nz ip d es Math e m ati sc he n die Zahl sei d as Pri nz ip d er Di nge , ,

ü berh aupt D a sie an d e n Zahle n v iele Aeh nlic hkeit en m it


.

d em was d a ist und wir d wahr zuneh m e n glaubt en und z war


, , ,

m ehr A eh nl ic h keit en al s an Fe uer Er d e und W a sser [ d en , ‚

&pxoci d er j o nisc hen Ph ilo sophe n und d es E m pe d o kle s] d a s ie ,

d e sgle ic he n er k a nnte n d a ss d ie Unt e rsc hie d e un d Be z ieh unge n


,

d er Tö ne zu ei na nd er auf Zahle nv erhäl t ni sse n ber uhe n so fan ,

d en sie d ie Zahl sei d as Er ste in d er ga nz e n N a t ur


,
sie sei ,

Pri nzip (&pxfi) d er D inge u nd ihrer G e st alt unge n und Verhalt


ni sse u nter ei na nd er sie sei d as W e se n ( d ie 0 0 0 506) v o n Alle m «
,
.

Diese Ablei t ung ist r ic hti g aber z u all ge m ein ; m an m uss z u ,

37 ) H a r t e n s t e i n, d e Arch y t ae T arentini fr agm ent is phil o so phicis


18 33 . G r u ppe ,
üb er d ie Fragm ent e d es Ar ch y t a s un d d er ä l t ern P y
t h ago r eer, 18 40 .

Pl at
?
1 71g é v I 1 oc7l top
Tim 2 0 , nw1 oc1 vgg d w 71 071e
'

38 ) . . a: T ino uo g ö ö e, s öv o

e v &pxocg
‘ '

0 t é öö ö ö o 1 epo g 1 G> v ex ec , e y to 1 ocg n


'

o tö
p g,o 0 0 501 z en y v s t o sv g . 1 ocg n .

’ ‘

é nnv ö o 5av
'

ocg 1 G w é v TC ÖÄ € L u e1 o mexe tpcc 1 ocn pt7l o o o cpiocg 6


1 e m d 1 1n
*
. , c

&npo v &n oco ng é l fil u% ev


’ '

eu .

39) A ist r . M et . I , 5 , 3: 1 0V öl ov o öpocv öv äcpno v £ av i


e v ocz ö né l ß
oc o v m al
&01311 0 v
'

.
Pyt hag oreer .
69

ihr hi nz uneh m e n, d ass d er we se ntli c h e Z usam m e nha ng zwi sc hen


d en B egrifl en M a a s s und Zahl es war was d ie Py t ha goreer ,

z u d er A nsc ha uung be sti mm te >> d as Pri nz ip d es Mathe m ati sc he r1


, _

sei d as Pri nz ip d er D i nge ü berhaupt « E in M aassv erh ä ltniss .

ka nn nur in Zahle n a usge d r ü c k t wer d e n Daher ko nnt e n die .

Pythagoreer d en G e d ank e n d a ss d as Uni v er sum ein Sy s t e m v o n,

M aassv erh äl tnissen s ei a uc h so a usd r üc ke n d as U ni v er sum sei


, , .

nac h Zahle nv erhäl t ni ss e n ge sta lte t und geor d net o d er k ur z we g, ,

es sei Zahl d as W e se n d er Di nge be s t ehe in d er Zahl


, Auf .

d ie se G e ne si s d er Zahle nlehre führe n d ie G r und e w el c he die ,

Pythagoreer fur sie a ngebe n Sie m a c he n ei nm al d ara uf auf .

m erksam d a ss nur m it d er Zahl ein klare s und si c here s Pri n


,

z ip d es De nk e ns un d Erk e nne ns ge gebe n sei Al le s was er . >>


,

k annt wir d « sa gt Ph ilola us ( Fr 2 S 5 3 und F r: 18 S 141 . . . . . .

145 ) > e nthält Zahl


> d e n n oh ne Zahl k a nn ni c h t s ge d a ch t
,

n o c h er k annt wer d e n oh ne sie is t Alle s und e utli c h und unklar


, ,

d ie Zahl aber m a c ht i nd e m sie d ie Di nge m it d er See l e h ar


,

m o niseh fügt es m ö gli c h


. d a ss Alle s e r ke nnbar und na c h sei
, ,

nem Verhält niss u nter s i c h b e sti m m bar w ir d « G äbe es z B . . .

k ei ne Zah l 30 ware k ei n De nke n und E rk e nne n d es R ä um l ic he n


,

u nd Ma t erielle n m ö gl ic h ; d as Rä um li c he u nd Ma t er ielle bliebe


d unk el ununter sc hei d bar w e nn es si c h nic ht z u Fla c he n und
, ,
-

Körper n v o n be sti m m ter u nd unter sch ei d barer Art b eso nd er t e ;


U nter schei d barkeit d er Flä c he n und Körper aber ber uht auf
'

ihrem nur in Zahle n a uszud r ücke nd e n v er s c hie d e ne n G rö sse n


m aa ss , und auf d em Maa ss d er A nz ah l ihre r Seite n ( Dreie c k ,

Viere ck ; Pyra m i d e Kub us) ; alle s R ä um li che ist al so er st d urc h


,

Zahl et wa s Be st i m m t e s u nd Erk e nnbare s o d er die Zahl ist d as ,

ei nzi ge E rkenntnissprinz ip d er Di nge Aber sie ist ni c ht blo s .

E rkenntnissprinz ip sond er n a uc h Realpr inz ip >> d u


, f ährt
Philolaus fort > die N at ur und Ma c ht d er Zahl a uc h in all en
,
>

m e nsc hli c he n W er ke n und G e d a nke n so w ohl in alle n ha nd werk ,

lic he n Künste n al s in d er M usenkunst « d h es kann ni c h ts , . .

Taugli c he s und Bra uc hba re s v er ferti gt wer d en oh ne exac te s


Maa ss o d er oh ne Zah l ; es gibt k eine To ne ohne ein in Zahle n
auszud r üc ke nd e s Maa ss v o n S c h wi ngungen d es tö nend e n Kö r
per s ; glei c he s o d er unglei c he s Z eitm aass [ R hyth m us und Me
trum , ist wie d erum ni cht s als Zahl K ur z : all es Sei n ist nur .
70 Pyt hagoreer .

ein in Zahle n ausz ud r uc k end e s Maass v o n Q uantität und all e ,

Unter sc h ie d e und Verhältni sse d er Di nge red uciren sich auf


v er sc hie d e ne ei na nd er e nt we d er glei che o d er ungleic he ei nand er
, ,

e nt we d er e nt spre c he nd e o d er e nt ge ge nge se t z te M aasse d er Q uan «

t ität . E in Haupt gr und e nd li c h fü r ih r Z ählpr inz ip war d en *

Pythagoreer n in d em Um s tan d e ge gebe n d a ss sie sic h die E nt ,

stehu ng d er W el t n ur in d er Ar t er kläre n z u kö nne n gla ubte n

d ie W elt sei z usa m m enge se t z t aus z we i Ele m e nte n oé necpoc und


n epa iv o v r oz o me: pcoc un d 7 é pocg d h aus U n b e g r e n z t e m und


'

1 . .
, ,

B e g r e n z e n d e m D ie S c hri ft d es Philolaus b e gann m it d em


.

Satz e : > es ist no t hwe nd ig d a ss d ie Dinge e nt we d er alle be


>
,

g re n z e nd o d er,
alle unbe gre nz t , o d er so wohl be g re nz e n d al s

unbe gre nz t w ora uf ( na c h e ine m ni cht m ehr v orha nd e ne n


Zwi sc h e nsätz e ) die E ntschei d ung fol gt d a ss we d er d as Er ste ,

n o c h d as Z weite s o nd er n nu r d as Dri tt e die Z us a


,
m m e nset z ung ,

d er W elt aus n s pociv o v w und ä n e: poc z um al a nz uneh m e n s ei .

A nd ere Pytha goreer z ählte n fol ge nd e d ur c h al l es Da sei n h in


d ureh geh end e G e ge nsatze auf 1) G re nz e und Unbe gre nz t e s ,

2 ) U ngera d e s und G era d e s 3) Eins u nd Viele s 4) Re c h t e s und , ,

Li nk e s 5 ) M ännl ic he s und W eibl ic he s 6 ) R uhe nd e s und Be


, ,

wegt es 7 ) G era d e s und Kr um m e s


, 8 ) Li c ht und F insterniss .
, ,

9) G ute s u nd Bö se s 10 ) glei ch sei t ige s und ungleiehseitiges


,

( i c ht d ur c h E in G rund m äass be st i m m t e s) Viere c k


n A lle
d ie s e G ege ns ät z e ( die auf z ehe n a nge se t z t si nd we ge n d er H ei
l igkeit d er Zeh nz a hl ) k o m m e n w ie bei d en m e ist e n ga nz v o n ,
42
se l b s t
) erhell t z u r ü c k auf d e n e r,s te n au f d en d er G re n z e ,

und d es U nbe re nz t e n ; d as » Viele « ist d ie n o c h ni c ht be st im m t


g
be gre nz te Me nge ge ge nü ber d er Ei nheit « d ie nic h t m ehr und »
,

nic ht we ni er al s ebe n Ei ns s o m it be gre nz te Q ua ntität ist ;


g ,

40 ) Vgl . r
A ist . M et . I , 5 ,
28 : o f II . 0 00

1 ocg

icg
0cpxr .i
=
z r
pp coc
'

c ml

nenepoco né v ov ‚ zart 1 0 ä necpo v .

41) A ist r . M et . I , 5, 9: 71 é pocg 11 041 nepc1 1 0 v öip1 co v , ev x ocl


t
z en

71 1 7)30 0 5 510 1» m at

g, ocpco 1 e pö v ,
06005 1» 11 011 0 73
10 , ?; peno ö v noch m v 0 0 nev o v , 0 0 8 0

m al % oc n0 7ko v ö cm o 1 0 wo mö v , wwv o v noci é 1 epö nnx eg


‘ '

n noch
‘ '

,
cpc g z oc: g, 1 e1 po .

42 ) Vgl A ist E th N ie
. r , 5 :
. 1 0 no mö v 1 0 0
«
. . II (3
1115 60 0 0
( gehö rt z um
Co g 0 6 H 0 0 a y ö peto r
l ei z oc5 0 v , 1 0 0 &y oc0 0 v 1 0 0 n ens poco pé v o 0 Hi wi d a u s

. er r
d rucklic d as G ut a ls S p c i s d em n enepoco pé v o v al s d em all gem ei
h e e e .

n ern B egriff sub o rd inirt .


Z ahlenl ehre .
71

d as >> R uhe nd e « ist , we il r uht i nnerhalb be sti m m ter G re nz e ; es ,

d as » Be we gte is t Da sje ni ge w as sol c he fe ste Be gre nz ung ne


«
, _

irt d as » G era d e « eht v o n E ine m P unk t e in festb egrenz ter


g ; g
Ri c htung ei ne m a nd er n P unk t e z u , d as s c h we ift

n a c h alle n R ic ht unge n ab ; ist d as was sic h i nnerhalb ,

d er ih m ange wie se ne n S c hra nk e n halt d as was sie uber , ,

s c hrei t et ; d as ibt A lle m Be re nz un


g g g ,

lö sc ht alle Unter s c hie d e aus ; d as > Re c hte « und d as > Männlic he > > «

wer d e n (in U eb ereinstim m ung m it Vor st ell u nge n w el c he wir ,

a uc h sonst im Alter th um fi nd e n) z um > Begrenz e nd e n « gerec h >

net weil sie d as Krä fti gere d as Beherr sc he nd e sind ( v gl Anm


, ,
. .

Vo n d ie se m G e ge nsatz e d es Be gre nz e nd e n und d es U n be


g re nz te n fa nd e n nun die P tha oreer
y g d a s s er nir e nd s m ehr
g ,

sic h wie d erfind e al s in d er Zahl Alle Zahle n z er falle n in un


, .

g era d e u n d g era d e o d er : U n gera d u n d G era,


d s in d d ie 0 10 1
e oc

1 0 0 020 10 1 0 0 A ri t Me t I 5 i Ele e te d Zahle welt ;


1 ( s d e m .n er n .
, ,

d as Unger ad e a be r fa nd e n s ie w ei t er sei v o n d er N at u
,
r d es ,

n epo: iv o v o d er wenepoco u é v o v , d as G era d e v o n d er d es 0inecpo v ;


d as G era d e na m li c h la sse si c h ins Unbe gre nz te fort hä l ft ig


theile n d as U ngera d e d age ge n la sse d ie s e une nd li c he hälft i ge
,

Theil ung ni c h t z u weil bei Di v i sio n ei ner u ngera d e n Zahl


,

d ur c h Z wei d ie er s tere fort w ä hre nd wie d er h erausk o rrim t al s


Zähler d es Br uc h s d er sic h bei a lle n sol c he n D iv isio ne n e r gibt ;
,

d ie gerad e Zahl ist s o m it v er sc h wi nd e nd e d ie u ngera d e is t fe st ,

stehe nd e Z ahl gro sse u nd h at d ie Kra ft d urc h A d d itio n (z B ,


. .

4 3) je d e gera d e glei c hfall s z u e iner s ol c he n fe st stehe nd e n


Zahl z u erheben ( 7 ) Dies e Lehre fa sst z war m a t hem a t i sc h
b e t ra c htet nur et wa s A euss erl ic h es ins A uge und sie hie ng bei ,

d en Pytha goreer n z ud e m m it ganz fre m d ar t i gen und un m athe


'

m atiseh en Vor stell unge n d er Al t e n ü ber d en Ve rz ug d es U nge

43) S im pl ic . in Arist . Phy s III .


, 4 . fo l . 10 5 : 10 ä netpo x» 1 0 1; 6601 10 1)
&0 10 p0 v äl ey o v 0 10: 1 0 1100 1 nev ötp1 10 v , di g cpoco w O Z é g Ö LP€ ÜG
'

i
‘ “

ny n ,
1 occ e g 1o oc LOC

1 0 0 0 eig £o oc ö wcc o b sv o v
’ ’'
ä nezpo v 11011 0: 1 hv

p n ocp sie ; LG OL
y
né c n 0 101505 0 19 é n ä netpo v 1 0 0 0 nepc1 1 0 v 710 00 1 38 01; 71epoc£v ez 0101 0 m o

x ocl
'

. .
,

Pl ut
‘ ‘

l ö st y ace 0101 0
'

0 eig 1 6: 10 ö zocipeo w uaest . ro m . D ie


:
1q v ‚
0: . . .
q un

g erad e Z ahl i st m ännlich , y ö v mo g 7 010 0 0 1 1 x ocl 31 0 011 6 ? 10 0 (3


10 1 60 0 0 0 V1 10 é
Kocc 0 10: 10 0 0 né w0 v

eig 1 öcg
'

p0 v ocö ocg 0 nev ä pt t o g , 11 018 0


'

pev o g
. . . mep 10 710 ,
8 73
xeöpo w ps 1 0450. x ev i7v 0v 0 £ 0 <0 0 1, 10 0 00 715 0111 0 0 nö pco v &et 1 c nl fipeg ö a o l eine1 o n .
72 Py thagoreer .

ra d e n v o r d em G era d en zusa m m e n aber es sc hien nun eben


d en Pytha goreer n d er U m stand d a ss d er d ur c h alle Sp h äre n d er ,

W elt hi ndur c h gehe nd e G e ge nsat z z wi sc he n 71é pocg und 0£716 : 0 0 V


°

auc h im Reic h d er Zahl si c h al s G rund gegensatz wied erfind er ,

wi c h t ig ge nug u m ih ne n al s Bew e is d a fü r z u d ie ne n d a ss die


, ,

Zahl für alle s Da sei n d as Be st im m e nd e sei o d er d a ss d ie Zahl ,

v erhält niss e z uglei c h W el t v erh äl tnisse s eie n Ebe nso klar ist .

aber auc h hier d ass d en Pytha goreer n al s Le t z te s ü be rall d ie, ‚

Id ee d es M aasses v or sc hwebt D as Be gre nz e nd e ist ni c h t s A n .

d ere s al s d a sj e ni ge was in die Di nge fe ste M aasse br ingt d as , , „

Unbe gre nzte aber d a sj e nige w as ei ne s sol c he n fe ste n M aasses ,

e ntbehr t ; Maa ss u nd Be gre nz theit M aassl o sigk eit und G renz ,

l o sigk eit sind im W e se ntli c he n ga nz d ie s elbe n Be gri ffe .

Z e l l e r I 45 1 D as N ah er e ist (v gl Anm 43) d iess : D ie un


44) , . . .

g era d e Z ah l b l eib t b ei d er H al b irung d ie m an v ornehm en wi ll st ehe n , , ,

sie S prin gt b ei j ed er H al b iru ng wie d er hera u s al s Zähl er d es B r uchs d er ,

d eswe gen herau sk om m t weil d ie D iv isio n nich t aufgeht ( 3 , ,


brig sie k ann d urch ih r b l eib t
"

ein all ez eit


u s . >>
nö pw v n7rfipe g v on ü «
,

H al b i ung ni cht w e ggebra cht w er d en ; sie ist al so eine Z ah l gest al t d ie


r ,

in ihrer S elb st st and igk eit sich b eh aupt et sic h ni c ht aufl ö se n lä sst ; d ie ,

ungera d en Z ahle n sind unv er ä n d er l ic h fe st e H al t unk t e od er G ro sse n


p
v o n fest b eg enzt em U m fa nge im Z ahlensy st e m e
r sie sind u nab ä nd erliche ,

I nd iv id ual grö ssen And ers ist e s b ei d er gera d en Z ahl . D iv id ir t m an .

sie m it Z w ei s o geht d ie D iv ision j e d erz e it auf


, es bleib t v o n d e d iv i , r

d ir te n Z ahl nicht s übrig 6 4 z erfällt in z wei 32 32 in z wei 16 16 in


, , ,

z w ei 8 u s f (i nd em d as b ei
. . herau skom m end e 1 b ei d en P auch
. .

g era d e i st s S d ie gera d e Z ahl se t t al so d er Aufl o sung in k l einere


,
. . z

T heil e k einen W id erst and entgegen sie ist haltlos sie lä sst sich in d er , ,
»

M itt e ent z w ei seh neid en


« sie ist nur Z ah l grö sse überha upt nicht fe st e
, ,

Z ahl s ie ist nu Ko m pbsit um aus Theil en nic h t b e grenz t es Z ahl ind iv i


,
r ,

d uu m Z u b em erk en ist d ass 6 12 u s w d esgl eichen 10 14 und ä h n


. , , . . .
, ,

liche Z ahl en in d enen nicht bl o s z wei so nd ern ein ungerad er F ak tor


, ,

( 3 5 7 ) st e ck t b ei d en P nicht um &p 10 v sond ern um ge m ischt en


, , , . z 1 ,
z

G enu s d es &p 10 é 0 0 0 geb o ren ( Z e l l e r I S 32 1


1 11 N un k ann m an
1 0 v , .

freilich sagen : auch u ngera d e Z ahl en k a nn i ch so d iv idi en d a ss j ener r ,

Rest nicht herau skom m t z B 3 d urch 3 ( 1 u s 5 d urch 5, . .


, . .

( 1 ,
u s aber
. E i n U nt erschie d ist d a
. 3 ( 9 2 7 u s f ) k a nn i c h : , . . .

nur d ur c h 3 5 (2 5 7 5 u s f ) nur d ur ch 5 in d e angegebene n W eise


, , . . . r

d iv id ir en d h ich k ann d ie u ngera d e n Z ahl e n nicht h alb ire n wie d ie


, . .
,

gerad e n ich k ann sie auseinand erl e ge n ( 3


, 1 1 aber nicht ein
f ac h z er l egen ; h iegegen ha lt e n sie St an d sie sind z u be stim m t z u k o n , ,

kret d az u W eit ere s Z e l l e r S 32 3 P r a n t l Arist ot e l es Phy sik S 489



. . . . .
,
74 Py thagore er .

tre nnt Ei ns v o m Ei ns so d a ss z wei r äumli ch e nt fer nte


d as ,

P unkt e u nd d ur c h sie d ie L inie e nt s teh t ; ebe nso häl t d as 01715 1

0 1) d ie L inie n aus w el c he n d ie Flä c he d ie Flä c he n aüs wel


0 , , ,

c he n d er Körper er wa c h st r aum l ic h u nd d am it s o aus ei n a n d er ,

d a ss Flä c he und Korper wir kli c h e nt stehe n R aum ausd eh nü ng -

wir kl ic h z u Ta ge t re t e n k a nn 115 0011; und 01715 10 0 1! z usa m me n .

sind al so Pri nz ip d er W el t na c h Sub sta nz und For m D ie . .

Ele m e nte aus wel c he n d ie si c htbare N a t ur be s teht führte n die


, ,

Py tha goreer glei c h fall s auf Fi gure n auf di e fünf regel m ä ssige n ,

Körper d er G eo m e trie und d a m it auf Zahle n z urü ck Die Er d e ,


.

soll t e aus k ub u sfö r m igen Ko rpern b es tehe n 11 s w ei ne Lehre . . .


, ,

m it w el c her bere it s d ie W ill kü r in d ie s i c h d ie se s m ath em ati ,

sc he E rkl arungsprinz ip ba l d v erliere n m usste sehr sta rk z u ,

Tage t rit t Bei d er weite m Anwe nd ung d e sselbe n waren d en


.

Py t ha go reer n ha upt sä chli c h d ie Verhäl t ni sse d er Zahle n unt er


e ina nd er selb st d as M aassgeb end e wo m i t sie j e d o c h z uglei c h ,

auc h ihre m u s i k a l i s c h e Be d e utung v erba nd e n D ie ein .

fac h st en aber in ihrer Be d e ut u ng univ ersell ste n Zahle n sind


,

1 2 3 4 d a m it ihne n alle R eal itat be ginnt


, , , ,
Die er ste d ie .
,

U rz ahl ist d ie E i n s ( 1 0 5 v ) ; aus ihr sta m m e n ü berha up t alle


Zahle n und d am it auc h alle s Se in ; sie ist in d ie ser Be z iehung


n am e nt li c h d a d ur c h v o n W i c hti gkeit d a ss sie na c h py thago ,

reis c h er Leh re s o wo h l u ngera d e al s gera d e ist und d a ss sie , .

so m it a uc h d ie W u r z el u nd Q uelle d er k o s m i sc he n G run d egen


g
s ät z e d er G re nz e un d d es Unbe gre nz te n ist Ei ne we itere

s ruch d en Z e l l e r ( l 35 5 ) in obiger Stelle fi nd et d a ss d as 01715 po v (715


p , , , 1

v ) hier al s t re nnend e s so m it be grenz end e s P rinz ip a uftre t e erl edigt


'

v 0 , ,

sich d a d ur ch d a ss unt er T rennung v iel m ehr d ie A useinand e h al tung z u


,
r

v er st ehe n ist D as 01 0 1; spa nnt d ie D reiheit z ur Flä c he d ie Vier z um


. 715 1 0 ,

Kö r per gl eichsam aus schiebt sich hinein wisc hen d ie Z ahl e n wie es
,
z ,

in d ie W e lt ü berhaupt hineingeht u nd m a cht so d ie an sic h b l o s m ath e


'

» «
,

m at isch en Z ahl e n u Prin ipie n d es Kö rper li c he n freil ich eige ntlic h b l os


z z ,

z u P rinz ipie n d er G r ö sse o d er d er ab st rak t e n Au sd ehnung noch nic ht ,

aber auch d er M asse nhaftigk eit und S chwere ( Arist M et I 8 Vgl . .


, , .

P r a n t l z ur Ste ll e Phys I V 6 S 499 T re nnung ist ni c ht .B egren , . . .

z u ng ;
j ene ist b los ne gativ S cheid ung (St o h l Begrenzung ab er ist , .

U m sch l iessung E infügung in ( ir ge nd we l che ) F or m


, .

48 ) Arist M et I 5 8 : 1 0 0 5 0 0 30 0 0 1 0 1 x 101 0
. .
, 0 10 v 71011 0
, 0 1 1 1 0 01 5 1 15 01 1 1
’ ‘
01 00 1; 05 5 v 5 6 0q 1c00 1 5 0 10 1/
' '

715 0 111 0 v , 10 10 0 5V 715 71 5 0 0: 0 0 5 V0 V, 10 05 10 0


Z ah l enl ehre .
75

Haupt zahl ist d ie D r e i d a sie z uer st Anfang M itte und End e , ,

h at o d er Zahl e 1ne s l n sic h a b ge sc hlo ss e ne n G a nz e n ( z B d er . .

Fi gur) ist au c h die V i e r s o fer n in d en v ier er ste n Zah le n

z usa m m e n 4 1 bereit s d id v ollk o m m e n e Zahl


( 1 2 3 0 )
-

Zehe n e nthalte n ist F ü n f ist d ie er ste Zahl w el c he d urch


.
,

A d d ition aus d er er st e n gera d e n Zahl ( Z we i) und d er er ste n


ungera d e n
( D rei ) e nt steht w ie S e e h s d ur c h M ulti pli c a t io n ,

d ie ser be id e n ; sie si n d so m it d ie er ste n Zahle n in wel c he n d as ,

G era d e ( Unbe gre nz te Unbe sti m m te Sto ff li c he ) und d as U nge


, ,

ra d e ( Be gre nz e nd e Besti m m e nd e ) untre nnbar v erei ni gt si nd


,
.

Ver wand t m it ih ne n ist d ie S i e b e n aber v er schie d e n v o n d er ,

F unf d a d ur c h d a ss sie nic ht wie d ie se Fa c tor ei ner Zahl inner


,

halb d er Deke s ( d er Zehe n) ist v o n d er Se chs d a d ur c h d ass , ,

sie k ei ne n Fa c tor h at >> m u t terlo s «


( selb st ständ i ge n N atur) ist
, ,

v o n bei d e n d a d ur c h d a ss sie d ie Kra ft d er Drei und Vier in


,

sic h v erei ni t ; d ie Ac h t z a h l e n t s pri c ht w ie d er d er W ur z el


g
d es reale n Sei ns d er Vier und ist die Zahl d es har m o ni sc he n
, ,

Einklangs ; die N e u n z ahl theilt m it d er Vier d ie G lei chheit


d er F ac to ren d ur c h d ie sie e ntsteh t
, die Z e h n z ahl ist d ie
d er Zahle nreihe ihre G re nz e s et z e nd e sie w i ed er z ur Ei nheit ,

z usa m m e nfa sse nd e Zah l d a alle s w eitere Zähle n nur W ie d er ,

hol un g d er z eh n er ste n Zahle n ist sie e nthält so m it d ie N atur ,

u nd Kra ft aller Zahle n in si c h und sie ist d ie Zahl d es Ab ,

s chl uss e s d er Volle nd ung d er ho c h s te n Or d nung in d ie A lle s


, , ,

si c h fü ge n m uss d as ober ste M aassv erh ä ltniss d es U niv er s um s


,

Di e se n Verhältni sse n d er Zahlen unter ei nand er soll nun so ,

w eit n a c h d en m a ngelha fte n Q uellen hier ü ber geurth eil t wer d e n


k a nn ihre k o sm i sc he Be d e ut ung e nt spre c he n
, W ie aus d en .

5 111011 1 0 01 10 1; ( 71 011 7 010 0101 10 1)


’ '

71 011 1 0V 0 010 10 110 1; 5 71 10 0 5 v 0 g,


010 10 0 0 0 g 0 5 1 01» 0 710 1» 0 0011»0 V
'

. 0 .

49) Arist de eo el o I 1: 10 71011 1 01


'

.
, 71 00 1 1 0 0; 1 010 11» (0 0 10 1 011 15

1 5 0 1 13 7 010 0 5 0 0 11

71 011 71 011 010 xq *


1 0 1» 010 10 110 1» 5 x5 1 1 0V 1 0 0 71011/1 0 g, 05 1 0v

1 71g 1 0 1010 0 g .

5 0 ) Alle d ie se Angaben Vier u s w theil s b ei d en C o m u ber d ie . . .

m ent at o r en d es A rist ot e l es ( M et I theil s in ( J am b l ieh s) Th eo l o gu .


,

m ena arithm etic es ( ed A st ) Vgl Z e l l e r I 36 8 ff


. . .
, .

5 1) Arist M et I 5 6 : 1 5 715 10 1
. . 0 5 71 0 9
, , 0 0 715 1 71 011 71 010 011 71 5 0 15 1717)» »

cpé v o11 1 03v 010 10 0 071 100 0 1v Philol fr 18 ( Bö kh S 139


» .
ne y o11 01 7 010 71 011 . . .
'

71011»1 5 M 71 011 71 01v 1 0 5


;g 0 rö g 71011 0 5 110 71011 01v 0 0 10 71 11»10 8110 010x171 71011
*
76 Py thago reer .

v ier er sten Zahle n d as ko rperlic h e Sei n e nt steh t so ist ) F unf ,


52

die Zahl d er b estim m t ern q ualita t i v e n Be sc ha ffe nheit und G e


s t al tun d er D in e Se c h s d ie Zahl d er Be seel t h ei t d r Be fa sst
g g ,e ,

he it d es ( für si c h unbe s ti m m te n) m ateriellen Sei ns unter ein \

es zu s a m m e nhalte n d e s und sei ne Be we ung r e el nd e s u nd 4 7e


g g
sti m m e nd e s i nnere s Lebenspri nz ip S iebe n d ie Zahl d er
Helli gk eit d er G e sund heit d er Ver nunft Ac ht die Zahl d er
, , ,

L iebe Fre und sc haft Klughe it E rfind ungsgab e ( d es har m oni


, , ,

s c he n Z usa m m e nfü ge ns d er G e si nnu nge n und G e d a nk e n ; N e un


)
a h A er ier ) s 01p19 110 g 10 0271 1g 10 0 g Z ahl d er G erec ht i
( n c n d n v al , g , _

k e it d er gle ic he n a usglei c he nd e n W ied erv ergel t nng


, , Zehe n
d ie Zahl wel c he d ie G l ie d er ung d es Uni v er sum s d ie Zahl d er
, ,
.

Hi m m el skörper be sti m m t w ie Dre i d ie E inth eilung d e sselben ,

in 0 10 11110 ; ( d as Fe uer d er Per ipher ie) Köo po g ( d ie Re gio n , .

5 5
d er G es tir ne ) und d ie ir d isc he Re gio n unter d em Mo nd e )
W irkl ic h wiss e nsc haftli c h e Be st imm unge n lie sse n si ch na t ur
'

li c h auf so lc hem W e ge nic ht gebe n ; j e m ehr m an ins Ei nz el ne


g ie ng d e sto w illkü rli c her
,
je m ehr m an d ie Zahl v erh ä l tnis se ,

auf G ei st ige s a nwa nd te d e sto hohler un d si nnlo ser wur d e Alle s , ,

u n d die s patern Py tha gore er v erlore n sic h d aher in ei ner ebe nso

tro ck ene n als a ussc h weife nd e n Zahlen h antastik i nd e m d er


E ine d ie se d er A nd ere wie d er and ere Anwe nd unge n d er ein


,

z el ne n Zahle n auf die W irkli c hke it m a c hte

6 . D ie Ko sm o go nie und Ko sm o l o gi e d er P yth ago r eer .

Auf d em G r und ihrer Zahle nlehre baue n nun d ie P y tha

52) Theol . Arith m .


p . 56 : ( 317107 1010 ; 05 , 115 1 01 10 no10 nno11 171 0 v ué y e&o g
0 1010 1 01v 5 v 1 5 1 p010 1, 71 011 xp1b 5 71 105 € 01né w; g cpüo eco g 5v

1 p1xg
*
o 1v 71 5 v

© 0xwo 1v 05 5 v 5 5 010 1 , v o üv 0 5 71011 ö y ie1o1v 71011



10 0 11 6 l
'

0101 0 ey o nev o v

o w 5 0 10 1 01 71 011 cp171101v 71 011 71 011 5 71 1V0 101V
' ‘

q
cp ) g 5 v 5 30 0 p010 1 , n5 1 171
. cpn uv ; 1 1v
5v ß vj v 011 1 o 1g 0 5 0 1v
'

o on .

5 3) Asc l epia d es z u Arist M et I 5 ( Z e l l e r I . .


, ,

EÖ V 05 1 5 1 1 01901

64101 6171 Ä 10 9 , 71 5 v 1 5 10 10 05 5 5 10

010 19növ 5 l eyo v 10 0 C ÖV 05 cpuo 1710 v 0 13
3p.01 ,

5 n1[ao xo v .

5 4) A ist r . M a gna M o r . I l , . 34 . N ic . V , 8 . A l ex and er zu Arist M et . .

I ,
5 : 1 0 1; 10 0171 1g
’'
10 0 v 01p19p0 v
°

b 1ov
n p1 äÄ € Y O V 5 1v 011 1 0 61 0 v 05 0 1

p5 v
. 1 0v 1 5 0 0 01p01 el e v o v , 0 1 05 1 0v 5 W 5 01 .

5 5 ) Vgl unt n S 7 9 ff . e . .

e
5 6) Vi l so l c s M at i he er al b ei Th c o n v on S m y rna , N ik o m ach us v on

G era sa, in d en Th eo l o gum ena arith m et ic es, b ei M ak ro b ius u . s. f


.
Ko sm o gonie .
77

r eer ei ne Lehre U n i v e r s u m auf wel che ni ch t we niger


v om

eigent h ü m lich ist al s je ne Die W el t ist ih n e n ein n a c h .

M aassgab e d er Zahlen v erhäl t ni sse har m o ni sc h geor d ne t e s G an —

ein 71 00 1 10 g ein Ausd r uc k d en P fih ago ras z uer st z ur


, ,

Be z e ic h nung d er W el t gebrauc h t habe n soll Ph ilola us be


a nn s ei n e S c hr ift m it d er E nt w i ckl un d es G e d a nk e ns d a
g g ss ,

d as Uni v er sum al s e in e Verbi nd ung v o n G e ge nsä t z e n ein h ar


m o nisc h es G a nz e s sei Aus S t rei t e nd e m u nd E ntgegengesetz . >>

sa gt er ( Fr 3 S be steh t d as Se ie nd e und d ar um
. . . >>
,

hat es billi g Har m o nie in sic h d e nn Har m o nie ist d es Viel ,

e m i hte n Ei n hei t u nd d es Z wi e t rä c h t i e n Zu sam m en stim m un «


g sc g , g
I n F ragm 4 ( S 6 2 ) suc h t er zu z e ige n d a ss d ie Har m o nie die
. .
,

Form sei unter wel c her allei n d er Ko sm o s habe e nt st ehen


.

kö nne n : » d e nn d a d ie U rgrü nd e ( d as Be gre nz t e u nd Unb e


g re nz t e ) ei na n d er w e d e r äh nli c h n o c h Ei n e s S t am m e s ware n , ,

s o w äre es ih ne n u nm ö li c h e w e se n z u ei ne m w o h l eo rd né t en
g g g ,

G anz e n z u wer d en w are ni c h t d ie Har m o nie in sie ei nge ga nge n «


, .

W ie Let z t ere s ge na uer zu d e nk e n sei d arub er er fahre n wir frei ,

5 9
li c h nur we ni g N a c h ei ner S t elle d es Arist o t e l e s ) ist d as
.

Erst e was e nt sta nd d as Eins (1 0 fév ) d as sowohl d as For m


, , ,

prinz ip d es 115 d al s d as in si c h ent h ielt Sofor t ,

na c h d e m d as Ei ns e nt st a nd e n war be ga nn d er Pro c e ss d er Be ,

wäl tigung u nd G e st al t ung d es 0171 5 190 V d ur c h d as 115 p01; ( v o m


Ce ntr um d er D i nge aus wo d as ev sei ne n Ort h at) Auf d ies e , .

W eise bil d ete sic h die W el t ; sie ist be gre nz t ( ni c ht une nd li ch


wie bei d en A t o m iste n) u nd h at die G e stal t d es n a c h alle n


Seite n glei c h m ässig S ich erstreckend en d ie G e s t al t d er Kugel , .

5 7 ) D io g . L V III 33 :
.
,
71 010

&pno v 1o1v
'

0 0 V5 0 1 01V011 1 01 07111 . V II I , 85 : 0 0 715 1


0

( d em Phil ol aus) '

7101v 1 01 01v 0
'

w 71 g
7
71 011 ä pno v 101 7 115 0 0 011 Vgl F l at
7
. . .

G org 5 0 8 ,. a: 10 010 1v 0 1 0 0 100 1, 71 011 0 00 01v 0 v 71011 y fi 3 71 011 01v 0 p1071 0 0 g


v 71011 0 5 0 0 1

710 1v wv 101v 71011 cp1k 101v wcppo o üv nv 0 1710110


1 r1 o uv é xe 1v 1 101 7 1
71011 710 0 1 1 0; 71 011 0 71 011
7
v

1 41 01 , 71 011 1 0 öl ov 10 6 1 0 0 101 1 0161 01 71 0 0 p0 v 7101Ä 0 0 0 1v ,


0 071 0 171 0 0 n101x1 0 00 5 0171 0

7ko1c 1o1v . Xen M ena . . I l


, ,
11 : 0 71 01710 0 n5 v 0 g 0 110 5 v
0 0 1010 1 1 71 0 0 n0 g D ie ser
.

A usd ruck m u ss a lso S ok rat es Z eit no ch’


nic ht all gem ein gebräu chli ch
'

zu

gew e sen se in .

5 8 ) D L VIII . .
, 48 .

5 9) s. Anm . 46 .

60) 8 . Anm . 48 .

6 1) 5 . A nm . 46 .
78 Py thagoreer .

U m gebe n ist d ie W el t kugel v on d e m j e nige n Theil d es 0171 5 10 0 v ,


d er n i c h t in d ie W el t b il d un
hereinge z oge n g » « wor d e n ist ; d ie se s
01115 1 0 V 5 510 1 0 0 > Leere « 71011

5 50 xvpz u n d v o n
'
i d
’'

0 s t a s >
,

ih m wir d w ei t er ge sa gt : die W elt athm et aus ihm e in d as >>

Leere d en Hauch und d ie Ze it d ie se gehe n aus d em 01115 10 0 \J


, ,
'

in sie ein , u nd wie s ie aus d em (3


1715 190 V ei nath m et ,
so athm et

sie a uch wie d er aus <<


in d a sselbe D as he isst wo h l : D er
auss erwel tlic h e u nbe gre nz te Ra um e nt hält al s sol c her in sic h
d as Ausge d eh nte o d er d as » Leere « in d em S inn e d er rä um li c he n
Expansio n wo z u auc h d er Be gr iff » Ha uc h <s ge se t z t wir d ,

w eil d ie se A usd eh nung al s sic h b é wegend ge d a c h t ist ; d ie se s


expansiv e Elem e nt s t rö m t for t währe nd in d ie W el t ein um ihr ,

n e ue s B il dungsm at er ial z uz ufü hre n wo ge ge n um gek ehr t d ie ,

W el t d ie v erbra uc hte n S t offe in d en unbe gre nz t e n Aussenraum


fo rtwahr end ab se t z t e ine v o m O r ga ni sc he n Lebe n entno irnm ene
,

A nsc ha uung d ie aber a uc h wie d er z e igt


, w ie ü berall d er G e ,

d a nk e d er Be wäl t i gung und G e s t al t ung d es For m lo s e n d ur c h


d as Pri nz ip d er For m d ie py t ha gorei sc he G r und id ee ist ; a uc h
d ie Zei t « k o m m t aus d em 01115 10 0 \ in d en 71 00 p0 ;
» w e il er st I .
,

d ur c h die se n for t w ä hre nd e n G estaltungsmo c ess in W ahrheit ein


Zeit l ebe n in d er W e l t ist W ir sehe n h ieraus z ixgl eich d a ss

.
_ ,

d ie I d ee d es W er d e ns d e m py t ha gorei sc he n Syst e m so we nig


fre m d ist al s z B d em herakl itisc he n un d d em o kritis0h en ; d as
,
. .

01115 1p0 V sc hl ie sst a uc h d as Ele m e nt d es sic h Be we ge nd e n d es ,

W e c h sel n d e n und Verä nd erl ic he n in d as nun aber frei


lic h d ur c h d as 71 5 001g o d er d as For m pr inz ip b em eistert un d in
Or d nung und Harm onie gebra c ht wir d J a so ho c h st eht d em .

pythagorei sc he n Syste m d ie Be we gung d a ss es d ie Lehre v o n ,

d er Bewe gung sä m m tl ic her W el tk örper a uc h d er E rd e a ller


'

, ,

r
6 2 ) A ist . Phy s IV . 6 : 1
5 10 11 0

5 90 010 011» 71 011 0 1 II . % 8 VÖV, 71 011 5 71 5 10 15 71011
11 71011 1 0 0 0 10

1 13 o
2 ö po1v ® 5 71 10 6 0171 5 190 1) 71: V8 0 1LOUC O Q
. 01v 0171 v 5 0 v 71 5 V0 V,

p1€ 5 1 1 01g 100 0 5 1g. St o b . E el . I , p 38 0 : . 1 0V 0 0 0 01v 0 v (hier , w ie in d er ari

sto t el isch en Stelle ,


W elt ) 5 1v 011 5 v 01,

0 5 71 10 0 0111 5 10 0 1) xp0 v o v
15 7 1 011 nv o i; v 71011 1 0 715 v o v
'

. Pl ut .
pl ac II
.
, 9, 5 711 0 g 10 0 71 0 0 1
1 0 1) 10 71 5 v 0v ,
5 1g 0 &v oca v s1 0

710 0 n0 ; 71 011 55 0 5 . Vgl B o c k h ,


. Philo l S . . 10 9,
6 3) s. Anm . 47 .

6 4) s. S . 71 . Recht bem erk t P r a n t l z u Aristo teles Phy sik


M it

S . 4 99, d er » u nbegre nz t e H au ch erinnere fast an O r i e n t a l i s c h e s « .


Kosm o logie .
79

d ings in k rei sför m i ge n , -


sam m tl ich d ur c h E in Ce ntrum b estim m
t en Bah ne n in Ko sm olo gie eingef ühr t h at
d ie .

Die Leh re d er Py t ha goreer v o m B a u und v o n d er B e _

we gu n g d er W el t zu d ere n Z u st a n de k o m m e n ihre nur


.
,

u n v oll st ä nd ig ü berl ie ferte n Vor st el lunge n v o n d en ph y s ikali


"

s c he n Ele m e nt e n un d ihre a stro n o m is c he n Theorie n m i t ge wir k t

habe n ist fo l ge nd e
, .

I n d er M i tt e d er W el t befi n d et si c h d a sje nige w as d er ,

Ausga ngsp unkt d er ga nz e n W el t bil d ung war d as E ins um , ,

we l c he s si c h sam m tl ic h e V el tkö rper ( 0 100119011) im Kre is e be


V

we ge n D ie ser M i tt elp unkt d er W el t häl t d ie ga nz e N a t ur


.

z us am m e n u nd is t Si t z d e s so e na nn t e n C ent ralfeuers v o n wel


g ,

c he m Er l e uc h t u ng u nd belebe nd e Er w ä r m ung in d ie W el t aus

e h t Philo l a u s n e n nt d aher die se s Ce n t r um d er W e l t die 5 0 1 101


g .

1 0 0 71 01v 1 0g d en H eerd d es All s


,
m it A nsp iel un g auf d en Al t ar ,

d er He s t ia d er sic h im Mit t elp unkt e d er S t aate n


,
im P r t
{y a ,

ne u m be fa nd und auf w e lc he m d as e w i ge Fe uer d ie L ebe ns


, , ,

fiam m e d e s S t aate s bra n nt e ; a uc h H aus o d er W a c he d es Ze us


, ,

M utt er d er G ö tt er wir d es ge nannt Da ss wir d ie s e C en


tral feuer n i c h t sehe n h at d ar in s ei ne n G r und d a ss w ir auf d er
, ,

v o n ih m ab ek ehr t e n Er d hä l ft e w oh ne n ; s e in Li c h t e m p fa n e n
g g
w ir auf m ittelbare m W e ge d ur c h d ie v o n ih m e rle uc h t ete So nn e .

Der V el tkö rper si nd es z ehe n w eil die D ek as d ie v o l lko m


V
,

m enst e Zahl ist : na m l ic h z u ober st ( am e nt fer n t e ste n v o m C en


t ral feuer) die F ix sternsph are d a nn die f ünf Pla n e te n h iera uf , ,

die So nne unte r ihr d er Mo nd s o d a nn d ie Er d e und e n d l ic h


, ,

65 ) Phil o l . b ei S t o b E cl l , 46 8 : . . 1 0 71 0 011 0 v 010 n0 0 0 5 v 10 ev 5v 11 5 115 0 19


c

E 0 1 101 71 01715 11 011. I , 48 8 : I 710 71010 g


<> 1 710 p 5 v n5 0 1p 71 1 0
715 1 71 5 v 1 po v ,
0 715 0
c

E 0 1 101v

0 7101V1 0 g 7101715 1 71 111 A10 ; o 1710 v 71011 p7q 1 5 pa 0 5 6671, [3wno v


'

71 011 0 0 v 0
>dq v
10 . 15 71 011

11 5 1 0 0 1) 1000 e ; auch A10 9 100 710171 7} Arist . de c o el oII 13 Z 0 g nö py g


, , 01v o

(Z e l l e r I , Al s G rund d afür , d a ss d as fe urige Elem ent seinen S it z

im C entrum d er W e lt h at wird , Ari st . de co el o I I 13 an ge geben


, :

1 111110 1 011 0)
'

1 iq v
' °
'

11 0 0 0 7p1 5 1v 0 7101px5 1v xcb pocv ,


s 1v 011 05 71 6 0 n5 v
1 4111131 5
7 7113 10 05 ( 1 111 11171 5 0 0 v )
°
715 0 01g 1 6777 115 1 0150 10 0
7
7 1 011 1 0
0 0 11, , 5 0
)( 011 0 V 115
.

00v 115 0 011; (d as p5 0 0 v i st


. 715 0 011
; u nd d aher v o rz üglicher al s 1 p 10 5 1 01
.
€ 0 d er,

Zwischenraum e hem d ie E rd e und


,
in w l c sic h b e d ie übrigen St erne
w egen ) a p g . ist ab er a uch d as
s o1

d er ä u sserst e Umk reis d er
W elt wo d aher ein weit e s d em C ent ral feuer ent sprec hend es F euer d as
, z , ,

F euer d er Periph erie sich befind e t ( s S , . .


80 Py thagoreer .

ein v o n Pyth agoreer n se i s blo s d er Zeh nz ahl zu lieb o d er


d en

z ugle ic h au s a nd er n G r und en a ngeno m m e ne s z eh nte s G e stir n


z unä c h st d em C entralfeuer d ie so g G e ge ner d e Je nse its ,
.

d er F ix sternsph ä re um gibt d em C entral feuer e nt spre c he nd d as , ,

Fe uer d es Um krei se s (1 0 715 0 15)( O V 71 0 0) die W elt (Anm 6 5 ) .

und tre nn t sie v o n d em um sie her lie ge nd e n 61715 1p0 V ( leere n

Raum ) D ie ge gense it ige n A b st ä nd e d er W eltko rper sind wie


.

d er u m d ur c h d as G e s et z d er Har m o nie be d i ngt ; sie e nt spre c he n


e n a u d e n I nter v alle n d er m u si kal isc he n O c ta v e D a nun je d er
g .

re gel m ässi g sc h winge nd e Körpe r e inen To n v o n si c h gibt so ,

er z eugt d ie G esam m tb ewegung d er H im m el sko rper eine n Ac c or d


v on Tö ne n w el c h er d er m usik al isc he n Harm o nie e ntspric ht
, .

E s ist d ie ss d ie pytha goreis c he Sphäre nhar m o nie Da ss wir .

d ie se Sphäre nm u si k ni c ht höre n hat seine n G r und in d er Ver ,

wö h nun g unsere s G ehör s ; w ir ub erho ren sie weil w ir sie v o n ,

G eb ur t an z u hore n ge wö hnt si nd «
Die Um kreisung d es
C ent ral feuers le gt die Sonne in jährli c hem d er Mo nd in m o nat ,

l ic h em d ie Er d e in t ä gli c h e m U m la uf z uruc k ( Bö ckh Ph S


,
. .

W ir st o ss e n h ier zum er ste nm al auf d ie Beha uptung d a ss die ,


Erd e sic h be wege N ur d ar f m an d ar um nic ht a nnehm e n


. ,

P hilola us habe d ie Ax enb ewegung d er Er d e geleh rt Bei Philo .

laus ro tirt d ie Er d e we d er und si c h s elb st no c h um d ie Sonne , ,

s o nd er n u m d as C ent ral fe uer Die Ax end rehung d er Er d e lehr .

t en er st d er S y rac usaner H iket as un d d er Py t ha goreer E kph antus ,

d ie Ax end reh ung sam m t d er Be w e gung um die So nne d er Sam ier


'

A r ist ar c h u nd nac h ih m m it h inz uge fügt e r Be gr ü nd ung Se


, , ,

l eukus aus E ry th rä d er e ige ntli c he Vorlä ufer d es ,

6 6) Arist . de II 13 711
c o el o , : 1 » 0 5 y fiv , 171)
5 71 1 1 ö10 1:pwv 371711p 1pé
711

p5 0 0 011 71 5 01 0 n
1 é 0v Stob E cl I
0 . . .
, p 48 8 : 71 5 p1 1 0 n5 0 0 v 0 5 71 01 0 117p1011 01 0 5 101
.

o ö po1v ö v ( F ix st er ns h äre ) 5 1p (T

TCÄ OLVY) TOC Q , n D 0 5 7171v n
' '

50
'

01
5g
x0 05 175 1v , p , v,

Aris t M et I
’ ’

ö cp 1 071 ö cp 1 77v 61v 1 1x0 0 v 01 . . .


, 5, 6 : 5 71 5 1 05
71 019 5 11 011 0 0 71 5 1 71011 711
1 0 011» 71 5 717 ) 5 V 71 171»
» 11
1 010 10 n1 100 0 1v 71 011 1 01 105 00
3 0 15 1 10 011 1 1 7v ,

01 71011 11 1 0 0 p01v 0 v W e lt ) 0 5 71 01 115 11 5 11011


' '

p5 v 11 0 7
cpo10 1v ,
0 v 1 10 v 05 5 v v 5 01 p0 v o v .

0 113
1 10 61 0
'

0 5 71 011 q 7
v 1

7

qv 01v 1 1x0 0 v 01

D ie 01v 1 1x0 00 v ist in



e e
Y 717 w ie

ere E r d e ( Arist d e c o el o II
u ns u nd d a sse lbe gilt v o n d en .
,

übrigen W e lt k ö rper n ( St o b l .
,

6 7 ) Arist d e c o el o II 9 .
, .

6 8) B ö c k h Phil o l S 12 2 Ueber H ik et as E kph antus H erakl id es


, . . .
, ,

v o n P ont u s Arist ar ch v o n S a m o s hand elt B ö c k h üb er d as k osm ische


, ,
P y tha goreer .

r e gio ne n sind gleic h v oll ko m m e n ( v gl S es


g ibt a u c h . .

s ol c he in w,
el c h e n die M ater ie ge ge n For m und Or d nung sic h
s trä ub t in d ie Har m o nie d es All s z u f üge n sic h w ei gert ; z u
ih n e n gehör t die Er d e ; und d as Lebe n auf d er Er d e is t d aher \

ein unv oll ko m m e n er Z us t and in w el c he n d ie Seele d ie an sic h , ,

>> Har m o nie ist nic ht v o n N a t ur


« s o nd er n
, nur d ur c h e ige ne ,

S c h uld ge kom m e n sei n kann und wel c he n s1e d aher wie d er ab ,

s t re ife n m uss um z u d en rei ne m Re gio ne n w oher sie st a m m t


, , ,

z u r ü c kk ehre n z u d urfen .

W ie in d er ur spr üngl ic he n py t hagore isc he n P hilo s0 ph ie d ie


Lehre v o n d er G otthe it sic h ge st alte t e und in welc hes Ver ,

h ä ltniss d ie selbe z u d er Lehre v o n d em er st all m ä lig im Laufe


d er Ze it sic h bil d e nd e n W el t all ge s etz t w ur d e ist ni c h t be ,

k annt d a die S c h ri ft e n d es Ar is to t ele s ü ber d ie Py tha goreer


,

v e rlore n si nd .

Die E t h ik d er Py thagoreer h at ei ne st ar k e rel igiö se F ar


b ung Sie lehrte n d a ss d ie M e nsche n ein Besitzthum gleic h
.
, ,

s am ei n e Heer d e d er G öt t er s e ie n ( P h aed 6 2 b ) d a ss d ie G ötter .


, ,

fur d ie M e nsc he n sor ge n ( ebe nd a s ) d a ss d as h ö c h ste G e s e t z .

und G ut d ari n be s t ehe G o t t z u folge n d ie Or d nunge n d er , ,

G ött er z u ehre n v o n aller Ver unre inigung d ur c h Begier d e und


,

Lei d e nsc haft sic h fre i z u m ac he n d ur c h A usüb ung stre nger ,

T uge nd G ot t ah nl ich z u w er d e n S ie for d er t e n Bewahr ung d es .

M aasses ( o upprsr pioc) in Alle m Beherr sc h ung d es Affe kt s geo rd , ,

n ete Lebe nswe ise Be för d er ung d er Or d nung und Har m o nie in
,

d er W el t 2 B d urc h Tre u e und W o r th alt en d ur c h Ehr fur c h t


"

, . .
,

v o r A el teren und El t er n d ur c h H eiligh altung d er Ehe d ur c h , ,

d as Be strebe n > ni c h t Fre un d e z u Fe in d e n> s o nd eri1 Fe in d e z u ,

Fre und e n zu d ur ch Ka m p f m it d er U nge set z l ic h k e i t


u nd E inst ehe n fü r d as G e se t z Aber w i sse nsch aftl ic he Be
d e ut ung ko m m t d er E t hi k d er Py t ha goreer n o c h ni c h t z u Sie .

habe n z war ei nz el ne Tuge nd e n be gr iffl ic h z u be st im m e n ge


su c h t z ,B d ie T uge nd selb st al s Har m onie d efiuirt ebe ns o
. .
,

d ie Fre und s c ha ft al s har m o nisc he G lei c hhei t é v on0 pöv co g ,

7 3) P h aed . 62 , b : 0 né v ro r 60 0 102 130 65 y é no n ö o x e f, ä) Ké ß v gg, 8 5 Ä é yeo


0 .
'

10 0 eo bg sfv o u iq pä> v CO Ö Q é m nel o upé v o o g, n och


"
ro b g d v 0 pd mo o g äv
-
.

w m nnov cwv 0 5 0 C g s?v a c D L VIII 2 7 : npo v o eto ö ocn 1 0 v man


'

rä 0 sö v

"
. . .
,
/.

7 4) D L V I , 2 2 2 4 . . II —
. 33 Stob E cl o g E th p 6 4
. . . . . ff
.
El eaten .
83

( L V III die G er ec ht igk eit a l s W ie d er v er geltu ng ( 0 w



D . .
,

1 17c5 7t 0 70 0g Ari st Eth N ic V s o nst aber sic h be nü t


. .
g g d ie .
, ,

ethi sc hen Be gr iffe auf Zahle n z uruckz ufü hren ein Ver fahre n ,

bei W elc he m d ie wi sse nsc haftl ic he U nfr uch t bark e it d es Zahl


pri nz ip s am grell st e n h erv or t ri t t I m Ueb rigen aber behaup t et .

d er P y th ago reis m us ei n e a usge z ei chnete Stelle in d er E nt wic k


l ung d er grie c h isc he n Philo sophie er hat m it Re c ht d ie phy
sik al is c h e u nd k o sm olo gisc he Be d e utung d er Q uantit äts und
M aass v erh äl tnisse her v or gehobe n er hat in a c h t grie ch i s cher ,

W ei s e d as Pri nz ip d er ge st al t e nd e n und or d ne n d e n For m für


d as w e s e nt l ic he Pr inzip d er W eltb il d ung er klär t u nd er hat ,

m it d er A ufst ell ung d es G e ge ns at z e s z wi sc h e n d ie se m Pri nz ip


d er For m und d em for m lo se n Ele m e nt d es 0én ecpo v d er p l a t o

ni sc he n Ph ilo s op h ie v orgearbei t e t w el c he nur in a nd erer W e is e ,

d ies e D u a l i t ä t e i n e s i d e a l e n F o r m p r i n z i p s u n d
.

e i n e s m a t er i e l l e n f o r m l o s e n S u b s t r a t s z ur G r und la ge
ihrer W el t ansc hauung ge m a c h t ha t .

5 15 . D ie E l eat en .

W ie d er um g ei ne be d e u te
e1 nd e Ri c h t un
enth um l ic h g d es

D e nk e ns t ri tt auf i n d er el eatisch en Ph ilo sophie D ie se P hi lo .

s o hie hat ni h t d n id eale n Z u d py t ha orei s c he n ; aber


p c e g er
g
sie z ei gt in ge w iss er B ez ieh ung ein m it d e m selbe n v er wa nd te s
S trebe n Sie ist näm li ch in ihre n G r und leh re n ni c h t m ehr
.

Spek ula t io n auf N a t ur for sc h ung ge grü n d et wie d ie ü bri ge n ,

v or s o kr at i sc he n Sy s t e m e ) ( a uc h d as pytha gorei sc he m it sei ner


1

m a t he m a t isc he n G r und la ge ) es si nd s o nd er n sie ha t e in e n s u b ,

j e c t i v e n A u s
g ga n sp u n k t : s ie Will n u r v o n ei ne m r e i n e n

Se in e t was wi sse n d h v o n eine m Se in an u nd in wel c he m


,
. .
,

k ei ne N e ga t io n ke in E nt stehe n und Ver gehe n k e in e Ver and e


, ,

r ung k eine end li c he Be sc hrä nkung ist d as v iel m ehr e wi g d as


, ,

selbe u nd s c hle c h t hi n allum fa ss e nd ist I n fo l gerec ht er For t .

7 5 ) A i st r . M et . I , 5 , 2 9: 735 01 10 6 t i eo t t. Ä é y e w % cct ö piCeo 0 oac,


np€ ocv co
*

N o w8

ö m) .ä> g é n a py par eü0 nc oez . XIII , 4, 6 : ne pc u v wv ö l iy co v , (in; r o hr

; 710
t ”
'

0 t i é o ci x occpö g 7 ) t b ö iv o u

y g
o e eig; ro e & t
g p p g 0 0 ocv fim o v ,

o ov
*

‚ ov 7 0cpo g . . .

l) D aher Aristoteles di e El eat en ni c ht cpeo m o é n nne t , wie d ie Jo nier


P hy s . I 4 III 4
, .
,
.
84 E leat en .

bil d ung d ie ser Lehre kam d ie el eatisch e S c hule z u d em Sat z e ,

d a ss alle W and elba r k ei t und alle Vielheit und Ma nni gfalti gkei t ,

wel c he wir z u be m erk e n gla uben t rü glic h er S c hei n sei


, un d ,

d a ss ebe n h ier in d ie ss z ur E rkennt niss z u br inge n d ie A ufgabe


, ,

d es ph ilo sophi sc he n De nk e ns be ste h e .

Die el eatisch e Philosoph ie ha t in d rei auf ei na nd er fol gen


d en G e nera t io ne n d re i Stuf e n d er E nt wi c klung d ur c hl aufe n .

D en G r und z u ih r ha t X e n o p h a n e s gele gt s e ine Phi .

10 30 p h ie ha t ei ne n reli giö se n Ausga ngsp unk t er v erla ngt d a ss , ,

m an d ie G o t the it al s ein ihre m W e s e n na c h sc hle c hth in ab so


l ute s Sein d e nk e und er fa sst m it d ie ser G ottheit die W elt z u
, ‚

E ine m G a nz e n z us a m m e n P a r m e n i d e s stellt d en Begriff


.

d es Sei ns selb st an d ie Spit z e ; er be w ei st d a ss es k ei n N i c ht ,

se in gebe n k ö nne u nd d ass d a h er d as Sei n al s nie m al s ni c ht


,

s eie nd so nd er n al s un ewo rd en un d e wi al s nie und ni r e nd s


, g g , g
s ic h v erä nd ernd s o nd er n si c h selb st st ets glei c h b l ei b e nd
, un d ,

al s ein G anz e s d as untre nnbar in sic h z usa m m e nhä ngt und in


,

nerh al b s ei ne s gesam m te n Um fangs ü berall d ie s elbe v olle Rea

litat hat o d er al s unth eilb ares und id enti sc h es E ins ge d a c ht


'

wer d e n m ussé . Z e n o e nd li c h wid erlegt ml em isc h d en S c hei n


und d ie Mei nung d a ss Verä nd er ung und V ielhei t e t wa s Rea
,

l es sei.

Die S ch ule hat ihren N am e n v o n d er grie ch i sc he n P fianz


sta d t El ea o d er Velia in L u c anien ( U n t er ital ie n) wo Xeno ph a ,

nes al s Ei nwa nd erer Parm e ni d e s und Ze no al s Eingebore n e


,

leb t e n Elea war e ine G run d ung d er tapfern und freih eitslie
.

be nd e n P h o k aer die ihre Vat er sta d t P h o k äa v erla ssen hatte n


, ,

um n ic ht in d ie Kn e c ht sc ha ft d er Per ser z u gerat he n E dt I , .


,

1 6 4 16 7
. . Aus d ie ser S inne s art d er P ho k aer erkl art es sic h
auch v iel l ei c ht w ie d ie sonst ni c h t be d eute nd e Sta d t d er Sit z
,

t ie ferer B il d ung und d a m it auch e iner so ei nfl ussre ic he n phi lo


so ph is c h e n S c h ule hat wer d e n k ö nne n Auc h Ma ssilia ei ne
.
,

a nd ere C olo nie d er P h o käer war ei ne d ur c h W issensc haft u nd


,
'

ei t i e B il d u n a us e z ei c h nete Sta d t
g s g g g .
Xenophane s .
85

5 16 . X eno ph anes

1. S ei n L eb en .

Der Sti fter d er eleatisch en S c h ule Xen0 pham s wur d e z u , ,

Kolophon ei ne r j e ni sche n Sta d t Kle ina sie ns gebore n F ruh


, ,

z ei t i g au s se iner Vater s ta d t v ertriebe n bra c hte er s ei n u b riges ,

Lebe n i n grie c hi sc he n Stä d te n Si c ilie ns und Unteritalie ns und ,

so a uc h in Elea z u Er selb s t sagt in ei ne m auf u ns ge


ko m m en en G e d ic h t es s eie n jet zt 6 7 Jahre ,
d a ss er unstet im ,

helle ni schen Land e um h erirre un d d ie se s V and erl eb en habe er ,


V

im 2 5 ste n Lebe nsj ahre a nge trete n Er stand folgli c h im ‚

93ste n Lebe nsjahre als er d ie se s G e d i c h t v er fa sst e


,
Auf j e ne n .

W and er unge n s oll er i n d er W e ise d er al t e n Rhap so d e n seine


G e d ic hte selb st v or getra ge n habe n D L IX 18 Die A ngabe n ,
. .
, .

ü b er s ei ne Lebe nsz eit gehe n w e it ausei na nd er ; es lä sst si c h nur ,


/

so v iel sa ge n d a ss er in d er z weite n Häl ft e d es se c h ste n Jahr


,

hund erts gebl uht ha t ; er war alter al s Herakli t (v gl S . .

Se ine ph ilo soph isc he Lehre h at er in ei ne m ei ge nen G e d i c ht


v or etra e n
g g d as v o n S pä tern u nter d em Titel 7t 5 pi cpüe s wg c itirt
,

wir d . Die w e nigen Bruc hst ück e se iner Di c ht unge n d ie auf uns ,

g e k o m m e n s in d h at z uer s t d e
,r Hollä nd er K a r s t e n g e s a m m elt
( 8 30 ) ausser d e m M u 11 a c h I 10 1 ff
1 ,
.

2 . S e i ne L eh r e .

Die no c h v orha nd e ne n Bruch stucke d er Di c ht unge n d es


X e nop h an es be z iehe n sic h ha upt säc hli c h auf d as W e se n G otte s ,

d e sse n Ab soluthei t und U nv eran d erl ichk eit er ge ge n d ie anthro

po m o rphistisc h en Vo rstel l ungen d er Vol ksreli gio n gelte nd m a c ht


'

Sei ne Aeusserungen ü ber d as W e se n G ott e s la ute n so : > E in >

G ot t ist unter G ötter n und M e nsc he n d er H o ch ste d en S terb


‚ ,

l i c he n we d er an G e stalt v er glei c hbar no ch an G e d a nk e n G anz .

A uge ist er g a nz Ver sta nd


, g a n z Ohr M ü helo s be we gt er
,
.

Alle s d ur c h sei n e s G e ist e s De nk e n I m m er v erharrt er in d em .


selbe n Sta n d e und be w e t si c h ni m m er « W e d er W er d e n


'

1) D . L IX.
, 18 .

2) D . L IX.
, 19 .

1) Fr . 1 —
4: e ig 0 5 0 9 ev 0 5 0 10 1 nad

0cv 0 0 037c0 10 1 pé v ccrco g,
. 0 151 5 651101;
86 Xeno phanes .

n co h Ver gehen k o m m t irgend welc h em t te z u Die M en ‘

s eh en aber d e nke n si c h die G öt t er m e ns c he n äh nli c h ebe nso wie ,

die Lö w e n we nn sie m ale n kö nnte n d ie G ö tt er l ö we nar ti g bil


, ,

d en wu r d e n ( Fr 5 Be so nd er s Ho m er und He sio d habe n . .


\

d ie G ö t ter gesc h m ah t un d h erab gewür d igt ind e m sie ihn e n , ,

w as A lle s bei d en M e nsc he n ei ne S c h a n d e is t a nd i c hteten , ,

D ieb stah l Ehebr uc h und Be t r ug ( Fr ,


A uss er d e m wir d nun .

aber ber ic hte t Xe nopha ne s habe gelehr t A lle s sei E ins 5v , , ,

5 01011 1 0 71 01V und d ie s e s allum fa ss e nd e Ei ns sei G o t t ) S c ho n


"
3
,
,

P late d er al teste Ze uge sa gt d ie v o n X e no pha n e s be gr ü nd e t e


, , ,

el eat isc h e S c h ule eh e v o n d er A nsic ht aus A lle s sei E ins


g ,

A ri st o tel es fügt h inz u : X e n opha n e s er kl är t e z uers t Alle s sei '

»
,

Eins ,auf d ie ga nz e W el t se ine n B lic k r ic h te nd sagte er ,

d as Ei n s sei G ot t W ie d ie s e I ne inss etz ung v o n G ott und <<

W el t z u d e nk e n ist d ar ü ber ist k e ine A ngabe v orhand e n. Xe ,

no phan es l ehr t e d ie r ä um l ic he Une nd l ic h k e it d er W el t er

0 41 0 10 11» 0 p0 110 g 0 0 1 5 0 0710 1; 0 901 , 0 01 0 0 0710



0 7„ g 05 0111 0 0 5 1,
" ‘

v o et 05
1
v 101 .
, ; 1
’ ’
0170 1 0111 01v 5 0 0 5 710 v 0 10 A 15 1 0
'

>19010 011V5 1. 5v 1 010 1 1


v 0 0 0 epsy 1 710 W1 c1 0 0 5 né v e1v


% 1V0 0115 VO V 0 005 v , 0 00 5 11 1v 01Ä Ä 0 0 5 V 0170 117 .

2 ) A ist r . Rhet . I I , 2 3: E . 0 1 1 0 p0 110 g 610 5 00 0 0 0 ;


. 0 6 y ev é 0 0 011 19010
0g 0 5 0 0 9 0171 0 0 01v stv Ä é y o u0 w
'

1190 1 5 910 9 7 019 o enß ociv e1 pv q 5 1v 011


11 0 0 0 1 1 0 1 0 19 (511

71 0 1 5 0 5 0 0g . Ebend a : ’
E 715 011 011g 5 910 1 10 0 0 1, 5 1 00 0 0 1 1 % 115 0 11 0 0 5 0; 11 011 0 973111}
-

0 .

1 95 v 0 5 0 V 071 0 7101| 1[301V0 0 0 1 11 f} ’


1 0 0111

0 0 0 0 1v 5 . 5 0 910
110 v

3) S im pl . in A ist r . Phy s . fo l . 5 : „10111 1 0 1» 019t 01 0 1 ev 10 0v 11011 71011)

E ev o cpo1wzv C ie A c a d X
'

0 710 1 10 5 0 0 011 19170 111 0 . (95 0 199010 1


10 9 . . I I , 37 : . unum

esse o m nia d ixit , n equ e id esse m ut _ abil e et , id esse D eum . S ext . E mp .

H y po t . 225 : 5 0 0 7 11 011 1Q5 5v 5 1v 011 1 0 71 01v 11011 1 0 V 0 5 0 1) 1190


001 7} 1 0 11
5 71010 111.
G a l en . Hist . c. 3: X . zw eifelt e über Alle s un d l ehrte nur d ie ss, 5 1VO11
'

7101111 01

5v
'

71 011 1 0 0 1 0 ÖTC OCPXS LV


4) Pl at S o ph . . 2 42 , d : 10

E Ä s o11 1x 0v 5 0 v o g, 01710 E ev o cpo wo o g
' '

0195001 5
10 9 5 v 0 g 0v 1 0 g
'

öv 11 01710 0 1115 v 01 10 0 15 € 5 9x5 1 011 1 o tg 11 0 0 0 1g


v ov , 11 11 01V1 11W 0 .

5 ) M et . I , 5, 2 1 E . 05 0 10
7191 ; 10 01 10 1) 5 v te a g 0 00 5 v 0 005 1 7) g

1900 5 11) g 01 10 00 5 1 5 901g (d er E inheit 71 0 1 01 Ä0 yo v od er 0Ä nv ) 5 0 111 5 0 1


'
10 ) 0

0170 1 1 0v

7 501, eig 0l ov 0 0 901v 0 v 0171 0 0715 10019 10 5 1v 011


2 <911,0 1 1 0 V ‘

Zu
eini ger Erk lärung d es M itt e l s at z e s di e n en d ie v o rhergehe nd en W ort e
H a pp5 v £ 0 ng [1 5 V 7 019 5 0 131 5 10 0 11 011 01

EÖ V Ä ö y o v 5 v 0 g 011 15 0 0 011, 1115 1 10 0 0 9 05 10 0
4 011 01 1 0 1 m, 0 10

0

11 011
n5 v 9010 115 v 0 v , 0 0 0171 5 190 1)
“ *

qv 71 5 115 cpv ; 0 1v 0101 0 .

6 ) A ist r . de c o el o I I , 13: 0 1 11 5 11 7 019 01115 190 1; 10 y ?; g 5 1v 011


11 011 11) 17 1
3 7
r

5 71 01715 190 0101 11 5 901C10 0 0 011 Ä é v o v 1 s g, (0 0 715 9 E 0 Ko l o eo mo g F
'

12
'
10 010 1v 1» 1)
, . . .

1 01 11011 11) 5 g 01115 190 1» 11101115 1 .


_
Xeno phanes .
87

leh rte ,
Er d e al lm alig aus d em Feuc hte n e nt sta nd e n
d a ss d ie
se1 und s ic h wie d er in W a ss er auflö s e ( äh nl ic h w ie Anax im an

d er) er leugne t e al so was d ie W el t betr iff t W er d en und , ,

Be we gung ni c ht W ahr sc hei nl ic h d a ch t e e r s i c h d ie G ot t hei t


.

al s ein W e s e n d as v er m ö ge sei ner U ne nd l ic h k eit an d er W elt


,

kei ne G re nz e habe s o nd er n s ie v iel m ehr in s ic h be fa sse


, und

z war s o d a ss alle in d er W elt v or gehe nd e n Verä n d er unge n v o n


,

d er ober s t e n G o tt h ei t be wir kt w er d e n oh ne d a ss d ie se selb st ,

d ad ur c h i n ihrer s c hl ech th i nigen R uhe ir ge nd ge st ört wer d e .

Die v erä nd erli c he W el t ist in G ot t al s in ihre m unv eränd er


li c he n Trä ger und Bew e ger D en G e d a nk e n d es rei ne n Sei ns .

h at al s o X e nopha ne s nur auf d ie G o tt hei t d ire k t ü bertra ge n ;


aber d ie ss fre il ic h s o d a ss die W elt die Re gio n d es v erän der
, ,

li c he n Sei ns d er G o tt heit d ur c ha us unter geor d net un d d ah er


,

ni c ht sel b sts tand iges Sei n ist .

Int ere ssa nt ist d ass X e nopha ne s berei t s auc h uber d ie G e


, /

n esis d es Er k e nne ns u nd u ber d ie Fra ge o b e in v olle nd ete s ,

Erk e nne n m ö gli c h sei refl ek tirt hat Er sa gt : > ni c ht v o n An


,
. >

fang an ist Alle s o ffe nbar s o n d er n er st i m Laufe d er Zei t ,

fi nd e t m an d ur c h e ige ne s S uc he n Be ss ere s auf G a nz G e wisse s .

aber w ei ss k e in Mann über G ö tt und d as W el t a ll ; s elb st we nn


wirkl ic h Ei ner n o c h so Vol l e nd ete s e nt d e c kt e er we i ss selb st ,

n i c h t d a ss er W ahrhe it ge fun d e n ; Me inung ist über Alle s v er


,

hängt << u nd X e nopha ne s spr ic h t d aher s ei ne A n sc hauunge n

s e l b st nur aus al s Sol c he s d as ih m d er W ahrhe it äh nli c h er,


>>

sc he in e < Vo n sol c he n Be d e nke n in Be t re ff d er E rk ennt ni ss


<

d er W ahrhe it s ind d ie N a c h fol ger d es X e nopha ne s frei ; sie


s pre che n ihre A nsic h t e n v o m Se ie n d e n m it k a t e ori sc her G e
g
wissh eit u nd in stre ng apo d ik t i sc her D urc h fuh rung aus .

7) Z e l l e r I 498 , .

8 ) F r 16 : 0 0 1 0 1 0171

0 5 0 1 0 W )1 0 1g X90 v 1p
'

. 019x73
g 7C O WC OL

C7; 1 0 0 w eg 5 195 0 910 110 0 0 1v 011


15 1v 0 v . Fr 10 p5 v
. 0 0V 5 01v hp
0 01195 g 0 0 1 11

7 019

Y é V8 C
'
0 01 5 1 19 5 0 1 011 5 10 11
0 g 010 191 0 5 10 11 15 71011 010 0 01 715 7 10 715 91 7101111 10 1) 5 1

0101 0 g ö p03g

11 011 1 01 11017110 1 11 1 0 x0 1 15 15 1 5 0 ;1 5 v 0 1» 5 171 10 V , . 0 0 11 0 10 5 ,


0 0 11 0 1; 0 5 711
71010 1 1 5 1 0 711 011.

9) Fr . 15 : 1 110 1 01 0 5 00 5010 1 011 n5 v 5 0 171 01 01 1 o tg 5 1 0110 10 1 .


88 P arm enid e s .

ar m eni d es.

l . P

S e in L eb e n .

Parm e ni d e s wur d e z u Elea gebore n ; er war re ic h und v o n


v or ne h m e m G e sc hle c h t Ueber die Zei t seiner Bluth e si nd d ie
.

Be ri ch t e ni ch t übereinstini in end : am m ei ste n G la ube n v er d ie nt



die wie d erhol t e A ngabe P lato s Parm e ni d e s sei 6 5 Jahre alt ,

in Be gle it ung d es 40jähri ge n Ze no z u d en Pa na t he näe n na c h


Athe n gek om m e n u nd d or t m it d em noc h seh r j unge n Sok rates
,

st , d ie se s

z us am m en et ro fien D a So k rate s um 47 0 ebore n i


g g
Z usam m e ntreffe n al so etwa um s Jahr 45 5 st at tge fund e n hat ’

so m ag d ie G eb urt d es Par m e ni d e s um s Jahr 5 2 0 a nz use t z e n



.

s ei n Da ss er S c huler d es X enophane s ge w e se n ist wie über


.
, ,

liefert wir d w äre hier na c h c hro nolo gisc h ni c ht unm o glic h .

So we nig sonst v o n sei ne n Lebe nsum stä nd e n N ähere s ü ber


liefert w ir d , so ei nst i m m ig ist d as gesam m te Al terth um im
Ausd r uc k d er Ehr fur c h t v o r d e m eleatisc h en W e ise n in d er
Be wund er ung v o r d er Tie fe sei ne s G e iste s wie v o r d em Er nst ,

u nd d er Erhabe nheit s e iner G e si nnung Par m e ni d es >> d en


G ro sse n « ( ö 1157 01g) ne nnt ih n Plato Soph 2 37 a .
,
.

l ) Th eaetet . 18 8 , e: 0 011 0 01
11 150 1
5 71 01v 0

S o phist . 2 17 , c: 11 0100 5 1110 33 710.0 5 75 v 0 0 71v 5 y 10


v 5 0 g ib v ‚ 5 11 5 1V0 0 0 017101 0 91
1 01 5 0v 1 o g 710 5 0 301 0 0 . Au sfuh rlich er im D ial o g P arm eni d e s p . 12 7 ( es
wi d r erz ählt Parm enid es , u nd . Z e no seien z u d en P a na the nä e n g ek o m m en)

1 0v 0 5 v 0 03 1 110100 5 v 10 7 ; v 5 0 11 017101 73
0 7) 710 5 9[301 7p1 efv a11, 0 1000 0 01 31 al ö v 0 5

Z r wwv a 0 5 5 y y bg
'

31 017 010 0 1» 1 1
7v 0 101v , 715 01 5 1 71 0 017110 1 01 71 5 V1 5 31011 5 57131 0 111 01
°
.

5 1 1T w 1 5 1 1 010 01310 V1 01 1 01 5 5 07 011 ,


05 31 011xo10 15 n o1 10 5 1v
*
31 011 1 5 7 5 0 0 011
0101 01» 71 0110 131 & 1 0
0 11010 0 5 v 10 0 0 7 5 7 0 v 5 v 011 '
31011 01710 5 11» 0 5 0101 0 1
3g 5 107) 7101001 0
11

) 5 311 0 g 1 5 1 0 0 g 5 v K5 01 15 131 1
110 30 0 1130 14 5 0 71 110131 5 0
31011 (3 0 011 0v 2 10 310 011 7)
'

x 0 1 15
°

0 1 0

011 710 0 1;

1i/011

31011 1 1v 01g 0101 0 6 71 0 70 10 0 g . 2 10 31 0 011 7 ; 0 5 1 01 5 0 100 0 0 01 v 50 v .

r
2 ) A i st o t el e s gi bt übrigens d ie s e N achricht nu r al s S a ge , M et . I , 5,
2 1 : 110100 5 V10 7; g 1 0 01 0 0 1 5 7 5 1 01 1

3) F l at Th eaet 18 3,
. . e: H a p 5 v 10
n ng 0 0 1 10011v 5 1 011 1 0 10 0 0110 0 10 1
;
f 011101 0 5 1v 0 g 1 5 7 010 0 11 71 01v 0 v 50 71 01V0

1 13 01v 0 01
°

15 e va11 g 710 5 0
4 1

301
[ n
°
31 011 0 0 1 5 1001W
) 8018 0 9 11 5 x5 1v 7 5 W 0110 V
7101V1 0171010 1 G eb Tab 0 . . . . 2
01v 710 31 011

5 0 10010 1; 31 011 0 5 1v 0 g 715 01 1 0 7 10 05 31 011 5 0 7 10 110 0 017 0 05 10 1» 1 1v 01


11 0100 5 v 105 10 v 5 Qn7110 31 10 g

ß éo v .
90 P arm enid es .

n c a h ih m v o r Al lem w e d e r g e w o r d e n n o c h v e r g a n g
. ,

l i c h (v 5 9 69 . E s ist nic h t ge wor d e n ; d e nn es m ü sste


.

s o nst v orher nic ht e w e s e n s ei n u n d d ie ss is t un m ö li ch da


g g , ,

in d ie se m Fall nic h t ab zusehe n ist w ie es ü berha upt hät t e z ur


\
,

Exi st e nz ei ne s Sei ns k om m e n solle n es k a nn nur e ntwe d e r v o n ,


j eher se in o d er gar nic ht s e in ( v 6 2 o d er m üsste es aus


.

ei ne m sc ho n Seie nd e n her v or ge gange n sei n was wie d er um un ,

m o gl ich ist d a es v o n d ie se m er st e n Se ie nd e n ni c ht v er sc hie d e n


,

wäre ( v 6 8 . Ebe ns owe nig ist d as was ist v er gä ngli c h d a , , ,

es,
w e nn es j e nic ht wäre k ei n Seie nd e s ware ( v 7 0 , W ie .

oh ne A nfang und E nd e so ist d as w as ist a uch o h n e a l l e s


, , ,

F r ü h e r o d e r S p ä t e r es war ni c ht und wir d ni c ht sei n , ,

so nd er n es ist ga nz d a in e w i er G e e nw ar t ( v
g g 6 1 7 5 . .

die Zeit fi nd e t auf es k ei ne A nwe nd ung ; es ist u n v e r ä n d e r


l i c h u n b e w e g l i c h in ste t er D ieselbigk eit in sic h T11h end
,

8 2 G a z d as G lei c he ilt a h s e iner B esc h afien


( v. n g uc v o n

heit E s ist E i n G a n z e s d as nir ge nd s geth eil t o d er theil


.
,

bar ist d as v iel m ehr ab sol ut in sic h zusam m e nhä ngt ; es ist
,
'
nur S c hei n d a ss es ein N ahe s und Fer ne s
, d a ss es rä um li c he
.
,

Tre nnung im Se ie nd en gebe es ist ü berall Sei n an Sei n d as


Sei n ist ni c ht tre nnbar o d er z ers tre ut so nd er n ein €uv ex5 g, ein
'

ü berall sc h l e c hthi n z usa m m e ngehöri ge s K o n t i n u u m ( v 60 . .

6 2 80 90
. . D as Seie nd e ist ebe nso s c hle c hthin e i n

a r t i g uo uv o yev é g es ist ganz g l e i c h 7101V 00 0 10 v d a es m r
, , ,
.
,

gend s m ehr o d er we ni ger Sei n st ärk ere o d er sc h wach ere Rea ,

l it ä t ist es ist wie ein unth eilb ares so ein unter sc hie d lo s sich
, ,
s

7 01V1 0 0 5 \1 10 0 11 ( v
s elb st
g le ic he s Ko n ti n uu m ( v 6 0 78 . . 1 .

E s füllt eb end esswegen Alle s aus d ur c h sic h s elb st es is t in ,

ih m ü berall Sei n an Se in nir ge nd s ei ne L ü ck e un d Leere

( v . D as Se in is t e n d l ic h a u c h n i c ht et w a e in u n be gre nzt

in s W e it e si c h er stre c ke nd e s Sei n ( 0 0 31 011 5 715 01 7)1 O V) ; d e nn in


d ie se m Falle w ür d e ih m d ie Volle nd ung fehle n es ist v iel m ehr ,

in si c h be grenz t und ab ge schlo sse n und so v ollk o m m e n si c h


s elb st
ge n ü ge n d ( v 8 8 f ) .Z u d ie s e n
. Prä d i k ate n d e s Seie n

D ie S pat ern d ruck en d ie L ehre d es P .


gewo hnli ch so aus , er be
b aupt e, 5 v 5 1V011 1 0 71 01v (Pl at o F arm 12 8 , .
)
a ,
5 v 5 1V011 1 01 % OCÄ O ÜIL€ V06 _ 7101V1 01

( Soph 2 42 , d ) , 5 v 0 15 1 011 5 5 1011 1 0


( AristI 5 M et D o ch heben auc h

. öv . .
, ,

sie d ie Unv er änd erlichk eit und . Unbeweglichk eit d es 5 v herv o r ( Flat .
P arm eni d es .
91

d en f ugt Par m e ni d e s no c h ei ne spe z iellere Be sti m m ung h inz u


'

er erklärt d as D e n k e n für z usam m enfalle nd m it d em Se in ;


d e nn, s a gt er ,
d er G e ge nsta nd d es De nk e ns istebe n d as Seie nd e
( v. u n d d as D e nk e n ist n ic h t oh ne d a s Sei n innerhalb ,

d e sse n es s elb s t ist ( v w eil ja überha upt a usser d em Se ie n


.

d en ni c ht s ist ( v 96 Exi ste nz und Denke n sind so m it im


.

Se ie nd e n unge sc hie d e n ; wo Se in ist ist a uc h De nke n P ar , .

m e ni d e s v er glei cht d aher ( v 10 2 1 0 9) d as Seie nd e m it ei n er


.

w ohl ger und ete n v o m Ce ntr um , na c h alle n Seite n h in glei c h

wei t ab st ehe nd e n und in alle n Theile n sic h gl e ic he n K ugel ;


d am it wi l l er sa ge n d as Seie nd e ist z war ein Au s ge d eh nt e s
, _,

abe r ein in si ch Volle nd ete s und ein ü berall glei c h Reale s ohne
ir ge nd wel c he G r ad unter sc hie d e d er Exi ste nz .

Hiem it sind d ie Prä d i kate o d er M er km ale ( 0 7110 011 01) auf '

e z ahlt d ie Par m e n i d e s s ei n e m Sei n beile t i n d er A ufz ahl un g


g , g ;
d ie s er E igensc h aften d h in d er Be sc hreib ung d es rei ne n o d er
,

. .
_

ab solute n Seins be st eht s ei ne ganz e po sitiv e Philo sophi a Aus


,

d ie se m Be griff d es 0v zieh t nun Par m e ni d e s d ie n e gati v e Fol


'

ger ung d a ss alle s Da sj e ni ge was d ie s e m Be gri ff d es rei n e n


, , ,

g lei c har t i g e n v o l le n
, d e t e n Sei n s n i c ht e n t s pr ic ht 11 h d a s s ,
. .

Alle s was ein


,
0v ist was in ir ge nd ei ner Be z ieh ung ein
,

N i c h t se in ein W er d e n ein E nt stehe n und Ver gehe n ei ne Ab


, , ,

und Z unahm e ei ne Unglei c hheit e ine n Ma ngel ei ne B es ch rä n


, , ,

kung d es Sei ns ei ne Tre nnung in Thei le , e ine Zer spli t terung ,

in v iele s und m annigfalti ge s Th eil d asein an si c h zei gt ni cht , ,

ex istirt . Vo n d ie ser Ar t ist nun aber d ie W el t w i e sie uns ,

d u r c h d i e S i n n e er sc he int u n d Par m e ni d e s spr ic ht d aher ,

d er W el t d er sinnl ic he n Ersc hei nung d ie w ir kl ic he Exi s te nz


ab Z war spie gel n uns unsere S inne d as urtheil sl o se A uge
.
,

u nd d as s c halle nd e Ohr ein Sei n d es N ic h tseiend en


, ein Viele s , ,

ein W er d e n und Ver ehe n u aber i


g s w v o r ( v . d as .st . .

e in I rrw ah n ; m an m uss d er Ver nunft ( Äöy o g) un d n i ch t d en


t ä usc he nd e n Si nne n fol ge n ( v nu r Ei ne W ahrheit gibt es
.
,

d ass d as Se ie nd e ist d a ss es n ur Se in gib t wi> g 5 0 1 1 ( V 5 7


, , .

d a ss d as Seie n d e wie E i ne s in si c h so a uc h d as Ei nz i ge ist ,

was Sei n h at ( v 96 .

Th eaet . 18 0 , e : (i»; 5v 15 7101v 1 01 50 11 31 011


'

5 0 1 3q 315 1»
'

0101 0 5v 0 031 8
XO V
5
x10001v , 5 v 3 31 11 5 11 011. Arist M et . . I , 5 0131 1m1 0 v 10 71 01v ) .
P arm enid es .

Soweit d er erste Theil d es G e d i chts M an sollte glaube n .


,

d ie Philo s ophie d es Par m e nid e s sei hier z u E nd e ; na c h d e m d er


Sat z d a ss nur d as Se ie nd e ist na c h sei ne m po sitiv e n I nhal t
, ,

u nd sei ne n ne gati v e n C o nse q u enz en e ntwi c k elt w or d e n ist b le ibt ,

ni c ht s m ehr z u erört er n ü bri g D e nn was kö nnte no c h h in


.

z u e fü t wer d e n w e nn d o c h d as N ic h ts eiend e d h d as
g e
g g , ,
. .

t h eil t e und z ei t l ic he Sei n und e nk bar ist we nn wie Par m e ni d e s


, , ,

m it a usd r üc kli c he n W orte n sa gt alle s D as Tr ug ist was die


, ,

u rth eilsl o sen taub un d bli nd d ahint aum el nd en G e s chle c hter d er


,

Sterbli c he n ( v 49) für wirklic h halten nä m li c h W er d e n und


.
,

Ver geh e n d en Ort v er ä nd er n die Farbe we c h sel n (v 99


, ,
.

Die er s chei ne nd e N atur al s d as G ebiet d es geth eil ten und v er


:

ä nd erlich en Sei ns ist nur d ie Sphäre d es N ich tseien d en


-

,
und ,

fol geri c h t ig k ann es v o n ih r we d er Lehre n o c h W i sse nsc ha ft


ebe n D e nno c h lä s t Par m e ni d e s d er Lehre v o m Sei n n o c h
g . s

eine n z wei t e n Theil fol ge n d er al s Lehre v o m N ichtseiend en


,

blo ss hypo t heti sc h v o m S t and p unkt d er genieinen Mei nung aus


, ,

ei ne Er klärung d er er sc hei ne nd e n N at ur gibt ; Par m e ni d e s sc hei nt


d abe i d ie A b si c ht gehabt z u h abe n d ie ge wöh nli c he W el t auf
,

fa ssung d er wa h re n we nigs t e ns a nz unäher n i nd e m er a usführ t , ,

wie si c h a uc h d as si nnl ic h er sc hei ne nd e M a nnigfalti ge auf ein


fa c he und in alle m W ec h sel beharre nd e Pr inz ipie n z ur ückführe n
l a sse . Die zuv or gel äugnete N at ur Wir d jetz t als ei ne v o n d er
S innenwah rnehm ung aufged rungene Th at sac h e wie d er ei nge
fü hrt freili c h u nter d em Vorbehalt d a ss ihr Se in und W ahr
, ,

hei t ni c h t z ukom m e Par m enid e s m a c ht d aher d enUeber ga ng v o n


.

d em er ste n Theil sei ne s G e d i ch te s auf d en z wei t e n m it der Be


m er ka ng d er W ahrhe it Re d e un d G e d a nk e sei j et z t e sc hlo sse n
, g ,

und v o n n un an s ei nur st erbli c he Mei nun und t r ü geri sc h er


g
S c h m uck d er Re d e z u v er nehm e n ( v 10 9 111 . .

Der Erkl ä r ung d er N at ur legt Par m e ni d e s ( v 1 18 12 2 ) d en .


G e ge nsat z z weier Ele m e nt e z u G r und e ine s z arte n und fei ne n , ,

d es Fe uer s o d er L ic hte s ( 1010 15 , 7 0 0 u nd ei ne s s ch were n


1
, ,

d i c h te n k alte n d er N a c ht o d er d es D unk el s (v 0 5)
, ,
I hm s elb st .

g ilt
, w ie er sagt nur d as erst e d er bei d e n fur wah r und wirk
,

li c h ( v es ist wie d as Seie nd e 5 010 1 1 ) 71 01V1 0 0 5 1 10 0 1 0v


.
1 d as ,

z wei t e er klärt er für e ine irrt h um lic h e M ei nun fu r in W a h r


g ,
94 P arm enid es .

d a ss
er Herakl it s Phy sik b ei se iner Lehre v o n d en ’
ub erein ,

» blo s m e nsc hl ic he n Mei nunge n « ü ber d ie G r und e d er N at ur


er sc heinunge n be so nd er s ber ücksi c htigt hat
'

0 1 05 10 0 0 5 6v 1 01 1 1 wcpo t
a 0 0 17) g 1 0 10710 1 15 , 15 370 10 1 5 9 , 0111 0 11 01 106 7101 , oj g _‚ 1 0

1v
'

71 5 ?1 5 1V 1 5 11 01 1 0 0 11 5 01 1 1 0101 0 1» v ev 0 0 10 1 011 11 0 0 7101v 1 mv 05

71 1 11 1 00 71 0 15 5 0 1 1 11 5 715 0 80 g . D enk t m an an d ie oben S . 2 8 Anm . 17 an

g ef ühr t e n A u s sp r ü c he H era k l i t s 1 010 0 1 0 Q Iw 11 011 1 3W p g u s w an



1 1
'

5 10
' '

. . .
,

d as Fra gm ent 0 51 z l 0 11 10 5 1 S c hl eierm


5 1 1 S 148 so ist es sehr
15 oc 0 5 1 » . .
,

w ahr schein lich d a ss P auf H erak l it ie lt , D as cp p ö v 01 übertr ä gt auf


. z . o e 1 1

Heraklit und seine Anhä nger d essen S at V 105 0 9 01 d ie se lbe An z


'

71 01 1 01 5 0 1,

spiel u ng wie Fl at
.
,
Th eaet 17 9 e D ie al l erd eutl ich st é A nspiel u ng aber
. .
, .

l iegt in d em 711v 0 0 g 11 5 1 0 0 0 9 v gl S 2 9 Anm 18


71 01 1 1 0 5 ,
. . . . .

9) Al s G run d d av o n d a ss er au ch d ie 0 0 5011 d er M ensc hen v ortragt , ,

trot zd em d a ss ihnen k eine W ahrheit z uk om me gibt P v 12 1 an d a ‘

, . .
,
>>

m it k ein e M einun g d er St erb lic hen unbe spro chen b l eibe D ass er aber .
«

d essungeach t et d iese www; ß p 1 wv seiner eigenen A nsich t v o m S eien d en o

m ö gl ic hst annah er t geht au ch no ch au s W e it erem al s o be n a n


, ge führ t ,

wur d e her v or D ie beid e n El em ent e d as L icht e und d as N ä c htige füll en


. »
, , ,

m it ein an d er a ll e n R aum k o nt inuirl ich aus ( v 12 5 ff ) wie d iess au ch


'

« . .

d as 0v thu t W ie d ieses Kug el gest alt h at so b est eht auc h d as sinnl ic h


.
,

sichtbare U niv ersum au s ecp v o u H o h l s h a en d eren grö ssere d ie k l ei


'

01 o1
p , r ,

neren um sc hlie ssen un d i n w e l che n d ie beid e n El em ent e


gl eichm ä ssig

er th eilt sind
v I n d er M itt e o d er u unt er st s c hwebt im W e ltra
. um eine z .

Ku gel d ie au s d em d unk el n o d er fest enEle m ent be st eht w ahr scheinl ich d ie


, ,

E r d e S ie ist um geben v o n einer 0 1 1001W j


.
( L uft) ; d ari n fo lge n wei 5

t ere au s beid en El em enten gemischte po110 1 ( d ie S ph ä re n d e d er E rd e na 0 15 < r

h er en Sterne ) auf d iese wie d er um e ine 1 5 1001 7) 0 0 100 73g (d er Fixst ernhim m e l
,
0 11 71

od er au ch d as py thago reische F euer d es Um kreises) auf d iese end lich ,

eine PÖ W ) au s d em fe st e n d unk e l n E lem ent b est eh5nd


G T€ C C wie »

eine M auer d en ganzen W eltr aum al s o berst e Ho hlk ugel einschliessend


« .

I n d er M itt e d er gem isch t en 5 0 1v 01 (a lso im St ernenhim m el) thront 01 1 0 1

ei ne G o tt in A £pwv a uch A1wq Av d y wq ( gl Heraklit o b S 8 3) u a


,
o1
, ,
v . . . . .

g e n a n n t w e l che , A ll e s l e it e t n am e n tl ic h d e n L e b en s pro c ess in d e m sie


, ,

d ie S ee len ba ld 5 6 é pcp v ö g 1g 0 6 10 5 ; se nd et
11 10 bal d um gek ehrt
. oc o 5 1 15 1 ,

( S ee l enw a nd eru ng ) Alle s w as ist h at 112 v v ä> w ( S ein u nd D enken


.
, , 10 0 »

sind se lb st d er To d t e h at z w ar k eine E m pfi nd ung v o n L ic ht und .

W ä rm e und L ebe n w eil au s ih m d as be l ebend e F e uerele m ent entwichen ,

ist wo l aber e m pfind et er Kä l t e und St ill e und was s o nst d en G egensat


,
z

um L ebe nd igen bil d e t


z M it d ieser L ehre d ass j ed e s El em ent d as ih m .
,

G lei ch art ige e m pfind e t so wie m it d er L ehre v o n d er Kugel ge st alt d es ,

S eins ist P V orgänger d es E m p e d o k l e s (v gl o b S 36 ff )


,
. Zu b e . . . .

a chte n i t d ass die L ehre v o n d er E inartigk eit und G leichheit d es S eie n


s ,

d en m it sich se lb st ( S 90 ) nicht so u v er st ehe n i st al s gä b e es i nner . z ,

halb d es Seiend en k einen Qualität sunt erschied ; z um S eiend en gehö rt j a


Z e no .
95

Elea gebore n S c h uler u nd Liebli ng (1170110 111 01 P arm


Ze no , in , .

12 7 ) d es Par m e nid e s w ar n a c h P la t o ( eb d ) 2 5 Jahre j ü nger ,


.

al s d ie s er al s o um d as Jah r 495 v C hr geboren


,
Er kam . . .

40 Jahre al t in Be gle it ung d es P ar m e ni d e s z u d en Pa nathe näe n


na c h A t he n wo er sei n e S ch rift ei ne v ielle i c h t in d ial o gisc her
, ,

For m ab gef asste Ab h an d l ung d ie Plato in se in e m Par m e ni d e s


na c h geb ild et habe n k ö nnte v orla s Er sc he int d en grö sste n ,

The il sei ne s Lebe ns in Elea z ugebra c h t Z u habe n D L IX 2 8 . . .


,
.

D er Ver suc h s e ine Va t er st a d t v o n ei ne m Tyra nne n z u be freie n


, ,
'

s o l l ih m d as Lebe n e k o st et habe n Der Her ga ng wir d v er


g .

sc hie d e n u nd s a e nha ft er z ähl t ; ei nst i m m i


g g aber w ir d d ie Sta nd

h aftigk eit ger ühm t m it d er er sei ne n gra usa m e n To d ertrag en ,

habe n soll

2 . S eine P h i10 30 ph i e.

Ze no st eh t auf d e m selben philo s ophi sc he n Sta nd p unkt wie


Par m e nid e s und unter sc hei d e t sic h v o n ihm nur d a d ur c h d a ss
, ,

er für die eleatisc he T h e se , d as w e c h selnd e und Manni gfalt ige


d er Er sc hei nungswelt ex istire n i c h t ei n en a nd er n Be wei s führt , .

Eine fal sc he Beha upt ung ka nn nä m l ic h auf z weierlei Ar t wi d er

a uc h d as v 0 5 1v
(S . Seiend en b ez eichnet d ie S ich sel b st gl eichh eit d es
nur d iess d ass ü ber all d ie selbe v o ll e Int ensität d er R eal ität
, d iese lb e ,

v o ll e Stärk e d es S eins sei U nd d e s w e g e n w eil d as S eie nd e d as .


,

v o etv in sic h h at k ö nnen innerhalb seiner b ei d en S ubj ek ten d e s v o etv


, , ,

d e n (30 0 10 1 j e ne fa l s c hen M einu nge n


,
ü b er d as W e se n d er D ing e ent
» «

st ehen E ine Z usam m enst ellung und Erklär ung d er k o sm ol o gischen


.

F r agm ent e d es P fi nd e t sic h R i t t e r et P r e l l e r historia phil gr aee


. . .

et ro m ex fo ntium l ocis c o ntex t a pag 93 sq q


. . .

1) D L III 47 . .
, .

2 ) Pl at P ar m 12 7 c . .
, .

3) D io g L IX 2 6 2 7 C ic T use II 2 2 5 2 : Z eno pr o po natur E l eat es


. .
, . . . .
, , ,

q ui perpessus est om nia potins qu am c o nsc io s d el end ae t y r annid is ind i


c aret C ic N D I I I 33 8 2 : Z eno nem E leae ac cepim u s in t o r m ent is
. . . .
, ,

n ec at um Plut ad v C ol o t 32 : Z vjv wv
. T7)V TÄ 15 1 1 01V 0101 0 6 01011 13 10 1 1 13
. .
0 7 3 .
'

1 »

10 0 61v
96 Z eno .

le gt w er d e n e ntwe d er so d a ss m an d as G egentheil bewei st


,
-

, ,

o d er so d ass m an d ie fal sc he Beh aup t ung aus sic h selb st wi d er


,

le gt d h ihr na c h wei st d a ss sie m it i nnern W i d er spr üc he n


, . .
,

behafte t ist D en er stem W eg sc hl ug Par m e ni d e s ein d en


.
, _

a nd er n Z e no i nd e m er nac h wie s d a ss Vielheit und Be we gun g


, ,

et wa s an sic h W id ersmech e nd es folgli c h U nd e nkbare s und U n ,

mo gl ich es s eie n Er v er fa sste wie er b ei Pla t o Par m 12 8 sa gt .


, .
,

s ei n e S c hr ift in d er Ab si c ht d em Par m e ni d e s zu Hü lfe z u ,

ko m m e n u nd nac h z uweisen ,
d a ss d ieje nige n wel c he d as Ei ns

, ,

d es Par m e ni d e s lä c herl ic h fi nd e n und v er spotte n si c h m it d er ,

A nnah m e e ine s Viele n i n no c h v iel gro ssere und lä c h erli c here J

W i d er sprü c he v er wic kel n als Par m e nid e s m it sein e m Ei ns I n , .

d er That v er folge n all e Be we ise d es Ze no d en Z we ck d ie Vor ,

Stell ung v o n e1ner V ielh eit G eth eilth eit d es Seie nd e n u s f , . . .

aus si c h s elb st hera us z u w i d erle ge n Vorzügli c h b er üh m t sind ‚ .

Zeno s Bewe i se gege n d ie B e w e g u n g ; sie laute n so


a) D ie Be we gung ist u nd e nk bar d a d as Bewe gt e i m m er ,

v orher die Hal ft e d es R aum s z uruc klegen m uss ehe es z um ,

Ziele gela ngt und so in s Une nd li c he for t d h d ie Be we gung


,

, . .

k a nn gar k e ine n A nfa ng gew i nne n d a je d er The il d es Ra um s , ,

d en d as Be we gt e z u d ur c h laufe n h at w ie k lei n er a uc h ge se t z t

wer d e v o n N e ue m e in e Theil ung in s Une nd li c he v erstattet


Bei d ie se m Bewei se d es Z e no ist j e d o c h d ie une nd li c he Theil


b arkeit d er Ze it ü ber s ehe n
, D er un e nd l ic h th eilb are Raum wir d .

v o n d em s i c h be we ge nd e n Körper z ur ü c kgele gt we il auch d ie


"

Zei t in wel c her d ie ser Raum z uruc kgel egt wir d une nd l ic h
, ,

t h eil b ar ist so d a ss a uc h auf d as kle inst e R aum theil c h en


,
d as ,

z ur ü c kgele t wir d ein ebe nso u ne nd li c h kle ine s Z eit th eil ch e n


g ,

ko m m t .

b) Der so ge nannt e A chilleus : d as Langsa m ere z B ei ne , . .

S c hil d k rö t e k a nn v o n d em S c h nellere n d em sc h nell füssige n


,

Ac hil leus nie ei ngehol t wer d e n ,


d e nn d er Ver fol ge n d e m uss
i m m er v orher d a er st a nko m m e n v o n wo d as Fliehe nd e auf

4) Arist P h y s Vl , 9 : . .
'
1 5 1 1 010 5 g 5 10 1 1 07 0 1 715 01 0 1 110105 x0 7; 1 5 g
3011 0 101 1 0 00 V 5 113 1 0

710 01 5
"

0 0 0 71 0 711010 1 0 1g 771 0
710 1 9 0 5V 0 71 5 0 1 1 0 13 prq 71 1V5 10


711110 0 0 5 0 ; 6110171 5 0 0 011 1 0 105 00 0 5 v 0 v 71 0 0 g 1 0 1 5 710 g, 1 5
7 01 0 5 EW 1 0 11;
S im pl fo l 2 36 , b n0 1g , &v 0 w 711v o ö pev o v
'

710 7 0 19 . . . : 5 1 5 0 11 71 1v 71 7; 10
'

5v 7t 8 7t 8 0 010 |1 é 1/19 Xpo V1p 01715 10 01 0 15 515 v 011 ‘


10 0 1 0 05 d 0 0 v 011 0 v .
98 Zeno .

d e nen d a nn w ie d er
Da sselbe gil t und so fort in s U nend ’
v o n ,

lic he ; es sc h iebe n si c h i m m er ne ue G rö ss e n z wi sc he n d ie G ro sse n


hinein die G rö sse fi nd et kei n M aass u nd Z iel m ehr es ist Al l e s
, ,

unm e ss bar un d u nfa ss bar gro ss b ) W e nn es v iele D inge gibt .


,

so si nd es ihrer no t hw e nd i g so v iel e al s sie sin d we d er m ehr , ,

no c h w e ni ger ; d ie Zahl d er v iele n D i nge ist al s o e ine be s t im m t e

Zahl Ebe nso no t h w e nd ig ist aber a uc h d ie e nt ge ge nsteh e n d e


i
.

C o nseq uenz: W e nn es v iele D i nge gib t so sind ( wie v orhi n ,


g e z ei t
g w ur d e ) z wis c he n alle n im m er w ie d er a nd ere D i nge ,

z wisc he n d ie se n wie d er a nd ere 11 s f d as Viele ist al so unend . . .


,

l ic h an Z ahl
G e ge n d ie u nm ittelbare und v olle W ahrhe it s i n n l i c h e r
E m p f i n d u n g u n d W a h r n e h m u n g ist fol ge nd e Ar gu
m e nta t io n geri c htet : » W e nn ein S c heffel G etrei d e bei m U m fal l e n
e in G erä usc h g bt
i so m ü sste a uc h ein Kor n o de r ein Z eh n
,

tausend t h eil ei ne s Kor ns be im Falle n ein G erä usc h gebe n d e ss e n ,

S t ark e sic h z u d er S tärke d es G erausc hes d es S c heffel s ge ra d e


s o v erhal t wie sic h d ie G rö sse d es Kor ns o d er Kör nc he ns z ur
,
-

G rö sse d es S c he ff el s v erhält ; kur z ra usc h t d er S c h e ffel so ra usc ht ,

auc h d as Korn u s f ; ra usc h t d as Kor n nic h t so rauscht


. . .
,

auc h d er S c heffel nic ht


Ver wa nd t m it d en Be w e i se n fu r d ie u ne nd lic he G ro ss e d es
Viel e n ist Ze no s Ar gum e nt atio n gege n d en Be griff d es R a u m s

W e nn wie m an a nnim m t alle s E x istiren d e irge nd wo d h in


, , ,
. .

ei ne m Or t ist so m uss a uc h d er Or t um z u ex istiren irge nd


, , ,

wo o d er in ei n e m Orte se in d ie ser wie d er in ei ne m d ri t te n ,

un d s o fort ins Une nd l ic he ; d ie s s aber is t unm o gl ic h ( e nt we d er

w e il m it d ie se m s t ete n Fortgehe n v o n 0 rt z u Or t sic h d er ‚

W id er spr uc h ei ne s u ne nd li c h gro sse n und d o ch wie d er v o n .

e ine m d r itt e n um sc hlo sse ne n Raum s er gäbe o d er : w e il v o n ,

ei ne m une nd lic he n Raum auf d en m an bei d ie se m For tgehe n ,

k äm e nic h t m ehr g e s a gt wer d e n k a nn d a ss e t wa s in ih m sei


, , ,

d a ss er e t wa s um sc hl ie sse ) ; al so ist es m it d em Raum nic h t s . .

Z e n o will a uc h hier z e ige n d a ss d ie S inne nw elt und sinnl ic he ,

Vor st ell u ng we it e ntfer nt w s Fe st e s und Haltbare s zu gebe n


, ,
et a ’

7 ) S im l pi . n Aris t . Phy s .

8 ) Arist . Phy s . VI I , 5 . ad h . l .
M el isslu s .
99

v iel m ehr d as G eb ie t d es 0 V sei, w o sic h ni c ht s fix iren la sst ,


0171 5 1 0
-

o nd ern alle b egrifl lic h e Be st im m t hei t in d er h ier herr sc he nd e n


R elativ it ä t aller Be z ie h unge n sic h in ni c h ts v erflü ch tigt „

F ü r d ie For t b ild ung d es el eatisc h en S y st e m s hat Ze no z war


m ehr n e gati v e al s po sit iv e Bed e ut ung d a er nur die pole m isc he ,
.

Se it e d e s selb en w eiter e nt wi ck elte ; aber in d er G e sc h ic hte d er


Ph ilo sophie ü berh aup t nim m t Ze no e ine u m so wi c ht igere Stelle
ein ,
er ist Urheber d er D i a l e k t i k d er Unt ersuc hung d er ,

W ahrhe it d er p h y sik al i sc he n Be gr iffe ; d er d o gm atistis c h e C h a


r akt er d er er ste n Perio d e d er gr ie c h isc he n Ph ilo s oph ie geht m it
'

ih m am e nt sch ie d e nste n z u E nd e W ie Ze no d en Soph ist e n .

ihre Ha upt wa ffe n ge ge n d ie her gebr ac hte A ns ch auungsWeise ge


l ie fert wie er auf Pla t o s d ialek t i sche U nt er suc h unge n a nregend
,

e inge w ir k t h at s o ist er a uc h ein Vor gä nger d er Kant i sc he n


,

Kr itik m it ihre n A nt ino m ien d ie glei chfall s gege n d ie O bj ec ,

t iv ität d er sinnlic he n Er fahr ung geri c hte t sind .

E in e we ni ger erh ebl ic he S t ell ung al s Ze no nim m t s e in Ze it


e n o s e M l i u u Sa m o s ein Staa t sm a n n und F el dh err
g s e s s s a s ,

s e iner Vater s ta d t b l uh end um 444 v C h r


,
Er be feh l igt e im . .

Jahr 442 d ie s am isch e Flo tt e wel c he ein v o n Per ikle s behufs


_ ,

Bela ger ung d er Sta d t z ur ü c k gel a ss e ne s athe nisc he s G e sc h wa d er


be sie gt e (Thüc y d I wur d e j e d o c h n a c hher v o n Peri kle s
.
,

ge s c hla ge n d er h ie ra uf Sa m o s e rober te s Plut Th em isto c l


, , . . .

c .2 P er ic l c 2 6 ff
. . . Aus s e iner in u ngeb und e ner Re d e v er
.

fa sste n S c hr ift 71 5 0 1 1 0 0 0 v 1 o g hat uns S im pl ic 1us in s e ine m


'

C o m m entar z ur ari st otel isc he n Physik b e d e u t e n d e B ru c h st uck e


erhal t e n ge sa m m e l t v o n Bra nd i s und Mulla c h Pla t o se t z t d en
, .

M elissus d em Par m e nid e s na c h ( T h eä t u nd A ri s to t ele s .

wir ft ihm w ie fre ilic h a uc h d em X e n op h a ne s M a ngel an d ia


, ,

l ekt isc h er B il d ung ( &YPO LM O Q M et I 5 2 2 ) und lo gi sc her .


, _
,

S c här fe ( 100 0 1 171 0 ; Phy s I 3) v o r I n d er Tha t ha t aber a uc h .


,
.

er d ie el eatisc h e Lehre d u r c h eigene B ew eis fü hrungen z u be ‚

kraft ige n j a s elb st for tz ubil d e n ge s uc h t


, U nt er d en er st e n .

G e si c h t sp unkt falle n s ei ne pole m isc he n Be we isfü hr unge n ge ge n


-

d ie Vor ste l l unge n v o n e in e m W er d e n u nd e iner V ielhe it d es

9) A istr . Phy s I V . , 3 S im pl
. . ad h . 1 .
10 0 M elissus .

Seins Aeh nl ic h w ie Par me ni d es suc ht er z u z ei ge n d a ss d em


.
,

E inen Sein we d er E nt st ehen no c h Ver gehe n we d er W a c h se n no c h ,

A b nah m e w e d er qual itat iv e no c h ör t l ic he Verä nd er ung ( Fr 1


,
. .

11 a uc h ni c h t Kö rperl ic hk e it zuk o m m e we il d ie se ein e M ehr ,

h e it v o n Theile n v ora usse t z te ( F r D ie si nnli c he n W ahrn eh .

m unge n die uns e ine Vielheit u


,
nd M a nnigfalt igk eit v or sp ie gel n ,

t ä usch e n uns ; d e nn wäre all d ie se s Ma nni gfalti ge wirkl ic h so ,

m usste es s i c h al s s e ie nd uns d ar s t elle n und nic h t al s in ste ,

t em W er d e n un d steter Veran d erung be gri ffe n ; nun aber er


s c hei nt uns d as W ar m e im Ueber ga ng z um Kalte n d as Harte ,

z um W ei c he n d as Belebte z u m To d ten o d er u m ge k ehrt


,
wir ,

s ehe n nie ein w ahre s so nd er n i m m er nur ein sc hei nbare s Sei n


, ,

ein N ic h tm eh rsein d es Seie nd e n ein Sei n d es v orher nic h t ,

Se iend e n so m it überal l d as G egenth eil d es w ahre n Sei ns ( Fr


, .

M el issus sc hei n t wie aus sei ne n Fra gm e nt e n her v orgeh t


, d ie ,

el eatisc h e Lehre z unä c h st im G e ge ns a t z ge ge n d ie j o nisc h e Phy

s ik e ntwi c k elt z u h abe n un d in d er That ha t t e er u nter J o


, ,

niern l ebe nd die aller nä c h ste A uffor d er u ng d iej e ni ge Se ite d es


, ,

el eat is ch en Pri nz ip s her v or z uhebe n wel c he ge ge n d ie d am al s ,

no c h blü hend e j 0nisch e N aturph ilo s0 ph ie fest z ustelle n war .

Allei n ebe n aus d ie s e m s e ine m Ver h ä l tniss z u d e n j o nisc hen


Phy siker n sc h ei nt a uc h ein ih n e n be fre und ete s Ele m e nt se iner
Leh re z u stam m e n Al s d as E igenth üm lic h e se i ner Lehre gib t
.

n ä m l ic h Ari s t otele s d ie Beha up t ung an d as Ei ns s ei une nd li c h ,

( M et I . 5 , w as a u c h d ie Fra m e nte b e st ät ige n ;


, g M elissus
erklär t d as Seie nd e für &715 10 0 V we il es we d er A nfa ng no c h ,

E nd e habe ( Fr in d ie ser Une n d l ic hk e it d es Seie nd e n fa n d


.

er sei ne Ei nh e it b egru nd et so fer n es ni c ht z we i Une nd l ic he ,

z u le ic h o d er n ebe n e ina nd er
g g ebe n k ö n n e N a c h Ari s to t ele s

ist d ie s e U n e nd l i chk e it d es Se ie nd e n fü r M el issus wie fü r Xe ,

no ph anes z u lei c h
g u
, n e nd li c h e S t o ffa u sd e h n un g ( a a O : 5 1
1 . . .

71011 01 13a ) w o ge ge n er d ie M ö gli c hke it ei ne s leere n Ra um s ,

s o f er n d a m it ein E x is t ire m d es N ic htseiend en e s e t z t wäre fü


g r ,

Fr 3: 1 0 5 01715 10 0 v [ 5 0v ] , 5 v 1 7 010 00 0 071 00 1 00v 0111 0 0171 5 10 01


'

10

. 5 5 0

5 01011,

5 x 0 1 01v 71 5 0 011 11 71 0 0 9 017171n7101 °


01715 10 0 7) 0 5 10 5 0v , 0 0 71 010 01 71 1 5 10 1 01

5 0 V1 01

5 v 010 01 0 5 0V
'

1 .

2 ) W ie hiem it d ie U nk o r per lichk eit d es S eiend en (F r . 16) z u v ereini

gen sei, ist u nk l ar .


10 2 o h
S p istik .

e ebe n d as subj e c ti v e Vor stelle n sei d as allei n M aass eb end e


g g , g
und allei n E nt sc hei d e nd e ; für j e d e n E inz el n e n sei m ith in d as

j g
e n i e w ahr w as i h m al s w ahr er s c hei ne ; e ine obje c t iv e
,
all ,

e m ein ul t i e W ah rhe it gebe es nich t Die s e n Sta n d p unkt d es


g g g . .

S ubj ec tiv ism us hat d ie bi she ri ge Philo sophie aller dings v o rb e


rei t et : d ie heraklit isc h e Leh re v o m Fl uss aller Di nge und die
z er störe nd e D ialek t i k d ie Ze no ge ge n d ie Er sc he inungswelt
,

g e ü b t hatte bo t W a ff e n ge nug z ur Be streit ung aller obj ec t iv e m


,

W ahrhe it wesswegen si c h auc h Pro t agora s an Herakl it G o r


,
-

g ia s an d ie Elea te n a nge sc hlo sse n h at A ber d ie M ö gli c h k eit .

ei ner o bj ec tiv en W ahrh eit u nd E rkennt niss z u l ä ugnen so wei t ,

war Ke iner d er bi sheri ge n P h110 30 phen ge gange n ; im G e ge n


the il : S i e hatte n alle ein obje c t i v e s Pr inz ip d er W ahrheit z u
ergrü nd e n und aufz ustelle n ge sucht B is z u jen e m E x tre m ist
. .

e rst d ie Sophist ik v or ge sch ri t t e n .

Der E r st e d er d as Prinz ip d er S ubj ec tiv itat ausge spro c he n


,

hat war P r o t a g o r a s Er t hat es in d em ber ühm t en Satz e


,
.

> d as Maa ss aller D in e ist d er Me ns c h


>
g ( 7101V1 1 W
0 05 1 0 1) 1

01V0 0 10 71 0 g , G w 0 5V 10 1 50 1 1 , 0 5 po q 0v 1 1nv , 10 9 0 0 71
' ‘

0 11
'

1 ; 11

5011 D .

Pla t Theaet 15 2 a
L . IX 5 1 . . .
,
. 16 0 , d 16 6 , d C raty l
. . .

38 5 e und s o nst) D ie s e r Sa t z hat na ch Prota gora s e i ge ner



.
,

A usle gung fol ge nd e n Si nn : d ie D inge si nd fü r m i c h so be >>

sc h affe n wie sie m ir ersc hei ne n


, für ei ne n A nd er n so „w ie , ,

sie ih m b rsc h einen 5 2 G rat 3 8 6 a) ; alle s


( Th e aet 1 a « .
,
. .
,

Vorst elle n beruht auf Ei nd r uck e n d er D inge auf d as I nd iv i


d ua m d ie se Ei nd r ü ck e s ind ab er v er sc h ie d e n w e il d ie I n ,

d iv id uen v er sc hie d e n s i nd ; d a sselbe k a nn d em E ine n a nge nehm


sei n
g e
, falle n d e m A n d er n n i c h t, A uc h s i nd die Ei n d r ü c k e d er .

Dinge auf d ie Ind iv id uen v er sc hie d e n na c h d ere n Z ust ä nd e n ; D em ,

d er frier t er sc hei nt d er s el b e L uft z ug war m w el c her D em d er


, , ,

erh it z t ist kü hl v or k o m m t u s f ( Theaet 16 6 e 15 2 b ) M an


, . . . .
, .
,
.

k a nn s o m it nic h t s a ge n : d ie D inge sind so s o nd er n nur : sie ,

er sche ine n e ine m M e ns c he n und z war ebe n j etz t so ; was d ie , ,

D inge selb st se ie n d ar über la sst si c h nic h t s ausm a c he n ; es gib t


,

we d er ein o bj ec tiv w ahre s und all ge m e ingül t ige s n o c h ein fe ste s ,

und b l eibe nd e s Er k e nne n es i bt n ur ein E m pfi nd e n Vor ste lle n


g , , ,

M e ine n ni c h t e in W isse n
, Die no thwend ige C o nseq uenz d ie ser
.

Lehre war die pra ktisc he Fol ger ung d a ss ü ber je d e n G ege n ,
S o phistik .
10 3

t
s and d ie v er sc hie d e ns te n j a gera d e z u e ntge ge nge setz te Vor ,

stell unge n und Mei nunge n gle i c h gut m o gli c h se ie n u nd lei c h


g
ut behau ptet und pla usibel ge m a c ht w er d e n k ö nne n o d er d a
g ss ,

für und ge ge n Alle s glei c h gut ge spro c he n wer d e n k ö nn e


ein Sat z d en glei c hfall s Prota gor as z uer st aufge stellt habe n
,

soll und d en fa s t alle Soph ist e n s i c h a ngee igne t habe n .

Die se n G r und sat z d ass es ni c h t s Anund fürsich seiend es k e in 71 010


, ,

010 1 0 0 11 gebe d a ss Alle s nur Sa c he z ufälli ger Vor stell ung un d


,

Meinung sei habe n spätere Soph iste n i nsbe so nd ere auf Re c ht


und Moral a nge wa nd t Sie d r ü ck e n ihn hier so aus : gut o d er
.

sc hle c ht ist ni c ht s an sic h 100 0 5 1 s o nd er n nur d ur c h Mei nu n


, g ,

( 0)
0 0 5 o d er d u r ch Sat z un o d er w ill k ü rli c he U b 5 in k u n ft
7

g e er ,

Die se The s e die L augnung all ge m ei ngültiger Urth eil e


,

und W er thb estim m ungen im G ebiete d es Sittl ic he n ist fü r d en


,
a n z e n Stand p unk t d er Sop h i sti k am m e is te n c h arak teri s t is c h
g .

N ur ein a n d erer Ausd r uc k d er selbe n A nsic ht ist d er Sat z d er ,

v o n d em Sophi ste n Thrasy m ac h us i m er ste n B uc he d er p la t o


ni sc he n Rep ubli k und v o n d em Politi k er Kallikl es in Plato s

G or gia s a ufge stellt u nd v er fo c h t e n w ir d : d as natu rli eb e Re c ht


s ei d as Re c ht d Star k e 71 5 11 1 10 1
( 10 es m d e s 0 ,
!

wer in ei ne m Staate sei es d ur c h W a ffe n e walt ei es d u r c h


, g s ,

Re d e ge walt d ie Mac ht habe d er gebe G e set z e na c h sei ne m


'

, ,

Beliebe n und N ut z e n u nd was ein Ma c hthabe nd er auf s ol c he


,

W ei s e in s ei ne m Intere ss e fe st ge setz t habe d as sei in j e d e m ,

Staate Re c ht ; was d a ge gen d em N ut z e n d es Ma c hth abe nd e n


'

z uwi d erla ufe he isse re c ht s wid ri g


, Die se A nsi c ht v o n Re c ht
und G e set z war b ei d en Sophi s t e n ni c h t et w a blo s Theorie ,

s o nd er n ebe nso sehr Praxi s n ä m li c h b ei d e ne n v o n ih ne n ,


w el c he ,

si c h auf die Re d e ku nst w ar fe n I st nam li c h d as G ute und .

S c hle c hte d as G ere c hte und Ungere c h te nur Sa c he w ill kürl ic her
,

Mei nung und Satz ung so ha t d ie U eb erred ungskunst unbe .

s c hr ä nkt e n Spielra um ; Je d er k ann sofer n er nur d as Tale nt ,

und d ie Ferti gk e it d a z u be sit z t A nd ere überre d e n z u Allem , ,

1) D . L . A,5 1 771 0
710 1 9 5 107) 0 0 0 Ä 0 7 0 0 g 5 01011 715 01 71 5 71 0 017 11011 0
01111 0 1 9 01v 1 171 5 1

né v o ug 01717173710 1g, d h einand er ent ge gengeset z t , aber b eid e gl eich probabel


'

. . .

2 ) Pl at G org 38 2 , e ff : 1 0 0 171 0110 1» 0 0 1000 5 1, &717101 110 0 10 R ep 1I 364, 3.


'

. . . . . .

0171 0 71010 101 71 011 010 171 101 0 0 5 7j (1 0 110 7) 71011 v 0 ; 1 1p 0110 xp0 v d e L eg
°
. X , 8 8 9, e .

3) Pl at . G or g 48 2 ff 491
. . . 192 . R ep . I , 338 343 . .
10 4 S o phistik .

w as und auc h sei ; ni c ht d arauf ob Et wa s wahr und


wie es

re c ht an sic h ist s ond er n d arauf woz u m an die Me nsc he n , ,

bringen k ann ko m m t es an D aher bil d ete n d ie Sophisten die


,
.
_

Re d ekunst be so nd er s aus al s al s die K unst,

fü r und ge ge n j e d e Sa c he z u spre c he n und insb eso nd ere wie , ;

es ge na nnt wur d e >> d ie s c h wac h ere Re d e z ur stä rk ern z u m a


,

c he n « ( t ÖV m m » Äöyo v x peiv cw no 1etv ) d h gera d e a uc h sol c he . .

Behauptunge n wel c he nac h gem ei ner Ansi c ht unhal t bar o d er


,

sc h wer z u v erth eid igen si nd als b ei fall s und gl aub ensw erth ,

d ar z ustelle n .

E s v er steh t s i c h v o n selber d a ss es bei sol c he n A nsi c hte n ,

d en Soph iste n ni cht um E rgrund ung d er W ahrheit s o nd er n ,

le d igli c h um Er we ckung rhetori sc he n S c heine s z u thun sei n .

ko nnte P l at0 und Ari stotele s d efiniren d ie Sophi sti k d essh alb
.

g era d e zu al s d ie K uns t S c hei n z u erre ge n al s cpocv w , , ‚

al s S c hei nw ei she it cpoc1v o pé m o o cpfio1 I n d er That ,

ber uh t e die S t är ke d er m ei ste n Soph iste n ni c ht auf ei ne m d er


Sa c he auf d en G rund gehe nd e n W isse n s ond ern auf d erFerti g
'

k e it z u re d e n D as Re d e n uber G e ge nstä nd e aller Art war


.

i h ne n die Ha upt sa ch e So ruh m t si c h H ipp ia s bei X e nopho n .

d a ss er ü ber je d e n G e ge nst a nd j e d e sm al wie d er et wa s N e ue s z u


s a ge n wi ss e ; G or gia s erbietet si c h b ei Pla t o ( G or g 447 c ) .
, ,

j e d e Frage d ie an ihn ge st ellt wer d en wol le auf d er Stelle und


, , .

aus d e rn S t e reife z u bea nt worte n


g
Je weniger es d en Sophi ste n so na c h z u thun w ar u m An
b au und Pfle ge d er W i sse nsc ha ft um ihrer selb st W ille n d e sto ,

ei fri ger wand te n sie ihre Fert igk eit in Re d e und Vortrag d az u

4)Pl a t S oph 2 8 2 R ep V 45 4
. . . .
, .

5 ) Arist ot Rhet II 2 4 p 1402 a . Arist .


, . .
, . . N ub . 8 82 sagt S trepsiad es
zu S okrat es : ö nwg ö s (Phid ippid es) é % eiv w C (l) ‘

Ä o y w 11019770 31 011 , 1: 0 v npa£c '


'

fim o v oc, ö g £ öiö m o1 Ä é y wv &v o wpé ne1 mo v x pelm o v ov äo1v



ö <m g é

11011 1: 0 v

1: 0 v 0 11,
f

,

S o k r : 0161 0 1; p0137}0 8 1 011 n ocp 011n ot v m t v


ö e nv} , 1: 0 v 1515 131 0 1»


y o öv 1 é xv n . . .

Äöy o w . Streps . : é { 1b ö
*

Öt7t € l pt
.
'

10 61 0 y o ö v ps nwgo
' ’

,
ö nwg 1t po g 7101V1: 01 1 61
‘ '

öt
°

: 1011 &v r1l é y e1v ö uwjo sc o11 .

a
6 ) Pl t S o p . 2 36 , h . c.

7) Arist . M et . I V, 2 , 2 4 . El ench S o ph . . 1 .

8 ) M em . I V, 4, 6 : b
ne1pc noc1 71011v 0v 1 1 Ä é y ew d et .

9) Quint XII .
, 11, 2 1 : G o rg ia s quo q ue sum m ae senect ut is q uaerere

aud itores , de q uo quisq ue v ellet j ub eb at , .


10 6 S ophi s tik .

allen d ie se n Be z ieh unge n in ihre m ga nz e n Treibe n ha


In ,

b en die Sop h iste n d ie grö sste Aeh nl ichkeit m it d en E ncy kl o


ä d isten d es v o ri ge n Ja h rh und ert s : w ie ü ber h a u p t je n e s Ze it
p
al t er A t hens d er fra nz ö sisc he n Aufklär ungsperio d e entS priclnt .

A uc h d ie E nc y kl 0 pä d isten h abe n w ie die gr i e ch isc he n S ophi s te n


, ,

in r eligi o ser und pol it isc her Hi nsi cht ei ne a ufklärer isc he Ten
d e nz v er fo l gt un d skept is c he I d ee n in Um la uf ge se t z t ; a uc h s ie
s i nd i n alle n S h aren d es W i ss e ns sc hr ift steller isc h th ati
p g ge
we s e n und , haben d urc h d ie se S c hri ft st el lere i z war z ur Ver
bre it ung m a nni gfalti ger Ke nnt nisse und z ur För d er ung fo r m el len
B il d ung v ie l be igetrage n aber d ie W isse nsc haft selb st m e ist
w e ni g ge för d ert .

2 . D er Z us am m e nh ang d er S o ph i stik m it d en S i tt e n und C ul t urz n


stä nd e n i h rer Z e it .

Da ss je d e Ph ilo sophie d as Abb il d ihrer Zeit ist sieht m an ,

be so nd er s an d er So ph is tik sie is t d ie Ph ilo soph ie d es Zei t


,

raum s d er Auflö s ung d er al t helle ni sc he n Lebe nsfor m e n d er ,

G elte nd m a c h ung d es Pri nz ip s d er S ubj ec tiv it ät ge ge n d as O h


j e c t iv e un d A ll ge m ei n e d er S itte u n d d es S t aa t e s D ie Leh re n .

d er Soph is te n spra che n ; w ie Pla t o m it Re c h t be m er kt ( Rep .

V I 493 a) nur d ie selben G r und sä t z e aus d ie se it d er z weite n


, , , ,

Häl fte d es fünfte n Jahrh und er t s d as Verhal t e n d er gro sse n


M ehr z ahl in d en b ür gerl ic he n und ge sell ige n Verh äl t ni sse n l ei
.

tete n I st d ie Ab sol ut he it d es ei nz el ne n S ubj e c ts d as th eo re


.

t i sc he Pri nz ip d er Sophi st ik so t ri tt uns d ie s e s Pr inz ip in ,

pra kt isc her Anwe nd ung als sc hra nk e nlo se s Strebe n na c h ind i
v id uel l er Bere c h t i gun Freihei t und M a c h t in a lle n Krei s e n
g ,

d es d a m ali ge n n a m e nt li c h d es athe nisc he n S t aat s u nd Pri v at


,

lebe ns e ntge ge n E s war fü r G r ie c he nla nd d asje nige S t a d i um


.

s e iner s taatli c he n u nd sit tli c he n E nt wic k l un hera nge k o m m e n


g ,

in wel c he m d ie I nt ere sse n d es I nd i v id uu m s nic h t m ehr d em


a l lgem e ine n G e se t z und W ohl sc h we ige nd si c h unteror d ne n ,

s o nd er n ihr es Re c hte s inne wer d e n und n un d ie se s Re c h t in ,

ei nsei t iger d as Obje c ti v e ni c ht m ehr a chte nd er W e ise v er fol gt


,

8 1T.Ä OCG OLV 9 5 0 11 6719 6


'

ö1v ß pcnn iv wv 11 011 0 0 8 10 pd 110 11 11 011 &nocprnn ocrcnv 30 10 W)


° ' “

Pre aw r1pwpiocv

r i; v ö no
'

ö é v a Äd d pq1 ’
t Ö V 117173
0 10 1) &ö m et v , s öl a o ü ev o v
ß n öv
rc .
S ophistik 10 7
'

w ir d . E s k am m ehr Ei nz el ne sich
un d m ehr d ahi n , d a ss d er

g e w öh nt e in s e iner sub j ec t iv en A nsi c ht


,
in se in e m per sö nli c he n ,

Vo rtheil d en M aass stab für s ei n Th un und La s se n fur s e in .


,

W o l le n u nd W ir k e n z u s uc he n D as: o fferitlic h e Lebe n wur d e


'

z u ei n e m T um m elplatz d er Ehr u nd Selb st suc ht d es u nge ,

zügel t e n S t rebe ns na c h Ei nfl uss u nd Herr s cha ft ; d ie pol iti s che n

Partei käm pfe d ie d ie grie c hi sc he n Sta at e n w ähre nd d es pelo


,

p o n n esisc h en Krie gs er s c h ü t ter t e n z ersto rt en d ie Pietät und ,


.

unter g r ube n d en ge s et z l ic he n Si nn : Th u c yd id e s k la gt m it t ie fe m

Unwille n ü ber d ie Ver wirr ung aller sit t li c he n Begriffe d ie zu ,

s ei ner Zeit ei ngeri sse n D as H erk o m m e n hatte s ei ne


Ma c ht v erlore n ; d i e m d en d e m okra t i sc he n Staate n G rie c he n
la nd s oh ne d ie s o ft ge nug wirkl ic h na c h r ei ner W illkür ge ge
be ne n und w ie d er u m geä nd erten G e set z e er sc hie ne n al s ei ne
blo sse U eb ereinkunft d er herrsc he nd en G e wal t en d ere n Beo b ,

a c ht ung fre ie s Bel iebe n d es Ei nz el ne n se1 d as si tt li ch e G efü hl ,

al s W ir kung st aat sk l u er Er z ieh un


g g ( G or g 48 3 e ) d er G la ub e .
, ,

an d ie G ötter al s m e nsc hli c he Erfi nd ung z ur Ei nsc h ü ch ter ung


d er freie n Th atkraft d ie Fam il ienpietät al s v 0 1
,
1 0 g m e n s c hli c he n
,

Ur spr ungs , d en je d er A nd ere d ur c h U eb err ed ungskunst um z u


änd er n bere c htigt sei k urz d er pro tago reisch e Satz d as ,

S ubje c t sei d as M aa ss aller Di nge wur d e prak tisc h a ufs Tre ust e ,

bef ol gt so d a ss m an sa ge n k a nn d ie Sophi sti k habe nur d ie


, ,

theoretisc he For m el ge fund e n fü r d as pra kti sc he Lebe n und


Treibe n d a m ali ger Zeit .

3 B eurth ei l nng d er S o ph ist ik .


.

N a c h ihrer it tli c he n Seite ka nn d as Ur th ei l uber die So


"

phistik nur un gü ns t ig la ute n Sie war nic h t nur d er Ausfluss .

l l ) Th ucy d . III , 82 : 1 iq v 8 010 0 0 1011»



01 € 110 0 1V (G e lt ung) 1 13
311
'

0 v 0 poc1 1o v

01v

ä 5 171011030 8 1 ( na c h ihrem 01710 7 10 1 0 g


nev
°
1 .

01v 0 0 101 é v 0 n10 0 73, pé l l n0 1g 0 5 . Ö € Ü J OC . e ön pem jg , 10 00 0 100 0 1» 1 0


01 6
011101110 0 0 1) 7cpo 0 xnno1
'

12 ) Ari st o ph . N ub . 14 2 0 ff . D er Vat er S t r epsi ad es : 0170 1


0 0 0 011
10 6 vo

n1Cet ocu1 0 1a 11 011 é 0 01 10 01 0 11010 xe1v ( näm lich v on s einem S ohn geschl agen zu

S o hn Phid ippid es : 0 0 11 0 0 1» &Vhp 0 ‘


1 0 1) v 0 p0 v 0 0 115
. 10 7
1 1 0 1» %v 10

(3
30 11 5 0 wu1 7
' '

1 0 0 xo ,
31011 71é v äne10 e t o bg 1101 10110 0g ; 5
1 1 1 0 1» 0 50 0 1 1
71 011v 0 v 010 1 0 710 111 0v 0 et v 011
'

0 1é 0 111 , 1 0 0 ;
'

v o p0 v 1 0 1; 71 011 epo1g
10 8 S o phistik .

und Ab spi egel ung ei ner m oralisch v er falle nd e n Ze it s o nd er n


d ie ,

s ie h at au c h ihrer s e its hi nwie d er um z ur U nter rab un d al t e n


g g er

S itt e z ur Ersc h ü tt er ung d er sittli c he n u nd rel igiö se n Ueber


,

z e ug un e n
g m i t g ir kt
e w Au c h philo so ph isc h k a nn d ie Be d e u
.

t ung v o n M ä nn er n ni c ht ho ch a n ge sc hla ge n w er d e n wel c he ,

g r u n d s ät z l i c h d ie M o g l ic h k eit e in er obj ec ti v e m und all ge m e i n


u lt i en E rkenntniss i n Abre d e z o ge n D a e e n ist s c ho n d as
g g g g .

nic h t zu l äu gnen d a ss sic h d ie Sophi st e n in unter geor d nete n


,

Z wei ge n d er W i ssensc haft Ver d ie nst e er worbe n h abe n P ro d ik us .

z. B ha t d ur c h s e in e Un t er suc hunge n uber d en Unter sc hie d


.

s innv er w a n d t er W ör t er s ic h um Spra c h for sc h un u n d S y no ny


g
m ik v er d ie nt ge m a c h t ; ein Ver d ie ns t d as a uc h Sok rate s a ner ,

k a nnt e i nd e m er s e in e Vorträ ge be s uc hte ( Bro t 34 1 a M en


, .
, . .

96 d ) und ihm S c h ü ler z uwie s ( Theaet 15 1 b )


, Protagoras.
,
.

h at gram m atisch e U ntersuc h unge n ü ber d ie R ed eth eile a uge


.

s t ellt D L IX 5 3 f Ar ist Rhe t III 5


, . .
, . . An d ere S 0ph isten
.
, .

habe n si c h m it d er Er klär u ng alter D ic h t er ab ge ge b e n und


.

hie d ur c h d ie Spra chwisse ns c ha ft geför d er t Soph ist e n ware n es .


,

wel c he d ie erste n Lehrb üc her d e r Rhe tor ik ( 1 é xv a 1) ge sc hriebe n


habe n G or gias na m e ntli c h hat gross e n E infl uss au f die a t ti
.

s c he Bere d s a m ke it s elb st auf d ie a tt isc he P ro s a aus eü b t lm


, g . .

S tyl d es Th uc y d id es z B ist d ie N a c hah m ung d es go rgiani


. .

sc he n S ty l s ni c ht z u v er ke nne n Auc h I so k rates. d er be st e ,

Styli st unt er d en grie c h isc h e n Re d ner n war S c hüler d es G o r ,

g ia s Fer
. n e r h a b e n d ie Sophi st e n d ur c h ihre Tr ug u n d Fa n g
sc h l uss e d ie sie m it be s o nd ere m I nt ere ss e a usb il d e t e n d en
, ,

G r und z u d er spatern for m ale n Lo gik gele gt S ie nö th igte n .

we nigs te ns ihre G e gner d en For m e n d es D e nke ns m ehr Auf


,

m erks am k eit als bis her z uz uwe nd e n w ess wegen wir d enn a uc h ,

so gl ei c h d en So krate s u nd ei nz el ne s o k ra t is c he S c h ule n m it lo

g isc he n U n ter su c h u n g e n be sc hä ft i t sehe n


g E n d l ic h habe n v iele
.

Sophi ste n die Verbre itung nü t z l ic her Ke nnt nisse unter d em


rö ssern P ubl ik um e f ör d er t I n kei n e m Fall d ar f m an d ie
g g .

alter n Sophi ste n e ine n G or gias und Pro t agora s für so ganz
, ,

l ä cher lic he un d alber ne F igure n hal t e n al s w el c he s ie in Pla ,

t o s gei s t re ic h iro nisc he n S c hil d er unge n er sc hei ne n D ie gro sse



.

Be w und er ung d ie Be id e in Athe n ge fund e n habe n wäre al s


, ,

d a nn unbe grei fli c h Da gege n ware n s pätere Soph iste n wie s ie


.
,
110 Prot agoras .

Lehrbarkei t auszufrage n und d a sic h Pro t agora s bei d er Be


,

ant wo rtung d ie s er Fr age n in W id er spr ü c he v er w ic k el t so wei s t ,

ih m Sok rate s sei ne P ri nz ipl o sigk eit und s e ine n Ma ngel an


W e ge n sei ne s B uc h s uber
'

w isse nsc haft li c he r Me t ho d e n a c h .

d ie G öt t er d e ss e n A nfa n , gsw orte so la ut ete n : » v o n d en G o t0ern _ j

k a n n ich ni ch t w i sse n w e d er d a ss S i e sin d no c h d a ss sie nic ht


, ,

s i nd : d e nn Viele s v erhi nd er t d as z u w i ss e n so w ohl d ie U n


, ,

kl ar he it d es G e ge nst a nd e s al s d as kur z e Lebe n d es Me ns c he n «


D L I X w ur d e Pro t a gora s z u Athe n d er G o t tlo sigk e i t
( . .
,

a ngekla gt (IX Seine S c hrift e n wur d e n na c h d e m m an d ie


, ,

Exe m plare d er selbe n v o n ih r en Be sit z er n ei nge sam m elt ha tt e ,

auf ö ffe ntl ic he m M ark t e v e rbra nnt ( IX er selb st aber ,

u nd soll i m S c h ifl b ruc h d e n To d gef und e n habe n ( IX


'

entfl o h , ,

5 5 Sext E m p IX
. . N a c h d en Ze ugni ss e n d er Al t e n k a nn
.
,

ih m ein per s ö nl ic her a c h t ungswü r d iger C harak te r nich t a b ge


spro c h en w er d e n Die unsit tl ic he n C o nseq uenz en seiner L eh re


.

z u z iehe n d av o n sc he int ih n sit tli c he S c he u zuruc kgeh al t en z u


,

ha be n M it W ar me er k e nnt er b ei Pla t o an d a ss d ie Tuge nd


.
,

d as S c hö nste sei ( P ro t d ahe r sic h a uc h Pla t o be gnü gt


.
,

ih m gä nz li c he Unklarhe it ü ber die N at ur d es Sit tli c he n v o rz u


wer fe n w ähre nd er im G or gia s und in d er Rep ubli k d ie j ü nger n


,

Sophist e n al s grund satz m assige Verth eid iger d er Unsitt l ic h k e it


auft re t e n l a sst W ie Pro t a gora s se ine Lehre v o n d er S ubj e e
.

t iv it ä t alle s Er k e nne ns ( ob S 10 2 ) ge na u er a usfü hr t e und b e


. .

g r ü nd e t e ist n ic h t
,
s ic her be k a nn t I n Pla t o s Th eat et w ir d
.

d ie selbe m it d er Lehre d er H erakl itee r v o m Fl uss a l l er D i nge

( g
v l. o b S 2.5 ) in Verb i
.nd ung ge s et z t u nd d e m ge m äss so d ar

st ell t : Alle s is t in s t e t er Be we gung b e gr iffe n u nd z war so


g e

w ohl d as Obje c t ( d ie D i nge ) al s d as S ubje c t ( d er M e nsc h ) ; i n


Fol ge d ie ser ununterbro c he ne n W a nd el ung so wohl d er w ah r
n eh m e nd e n I nd iv id uen al s d er z ur W ahr neh m ung k o m m e n d e n
_

D inge ist k ei n e obje c ti v e a ll ge m e ingül tige E rk ennt niss m o gl ic h ,

s o nd er n nur s t e t s w e c h s e l n d e Aff ec t io ne n d er I nd iv id ue n d ur c h

d ie E ind r uc k e d er D inge und s o m it n ur z ufal lige un d t e m po


rä re E m pfi nd un ge n und Vor s t e l lunge n d er I nd iv id ue n uber d ie

D inge . E s wir d je d o c h aus d er p l a t o ni sc he n Dar s t ell ung nic h t


klar ,
ob Pro t agora s selb st d ie se h eraklitisirend e Be gr ünd ung
se iner E rke nnt nissl eh re a ufge s te l l t ha t P 168 b nim m t sic h . .
,
G o rgi as .
11 1

P rota gora s d er Beha up t ung a 1v s10 0 o n 1 01 71 02111 01 an ( v gl p . .

c—

d ) un d p 15 2 f s a gt Sok rate s imG ehei m e n ( 011 011 0 0001 10 )


,
. . .
,

h abe P s e in e n S c h uler n die Leh re m itgeth eilt


. d a ss ni c ht s an ,

u nd fü r si c h so o d er a nd er s sei s o nd er n A l l e s in s t ete m W er ,

d en be gri ffen sei ; p 1 6 6 d d a ge ge n be h aup t et Prota gora s nu r .


,

d ie ss al s D as was er g e s c hriebe n « habe ,


é
p p r ov € % OCG C O V »
,

101 3 1} 5 01011 1 611) 1 5 öVEU W 11 011 pi} und au c h p 1 7 9 18 3 wir d


11 ,
. .

s ei n e Lehre zwar m it d er d er H erak l iteer z us a m m e nge stell t , z u

g lei c h aber al s e ine m it d ie ser n ur v er wa n d t e ni c ht id e n t i s c he ,

behan d el t ) W ie d ie ss aber auc h sei se ine Beha up t ung ist


2 a
.
,

d as i nd i v i d uelle Vor stelle n o d er Me ine n ist d as Maa ss al l e s Er


k e nne ns A lle s ist ( gle ic h ) w ahr « ( D L IX 5 1)
,
>> I rrthum . .
,

u nd W i d erl e gung s ind unm o gl ic h ( D L I X 5 3 15 0 0 0 71 é 0 1 1v


'
. .
,

we il v o n A l le m d as E n tge ge nge set zte beh aup t et w er

d en k a nn Sä t z e w e ge n d eren Ar ist otele s d ie pr0tagö reisch e


, ,

Lehre d er L äugnung d es Sat z es d es W i d er s pr uc h s gle ich st ell t


M et I V 5.
, .

2 . G o r gi as.

D er b eruh m t e
er Zeit na c h st Pro ta goras
ste Sophi st s ein , ,

w ar G or gia s G ebore n z u L eo nt ium i n S ic ilie n k am er w ä h


. .

re nd d es pe10 po nnesisch 0 n Kr iegs 42 7 v C hr n ac h A t he n um . .


,

d ie Sa c he s ei ner d ur c h Syra k us be d rä ngte n Va t er s t a d t z u fü h re n


D io d S ie XII 5 3
. D ur c h die N e uheit sei ner k unst re ic h e n
.
,
.

2 ) W ahr scheinl ich ( v gl Ritt er et P re ll er p 135 ) set z t e P d ie h e


3
. . .

r akl itisc h e L ehre v o n d er 00 7} d er D in g e m it d er v o n d er 0110 0 0 0 11


; in eine
ih m V erbind ung E s ist nicht s v o rh and en al s Bewegung
eigent h ü m l ich e .
-

u nd z w ar u nen d l ic h v ie l er s ich B e w e ge n d er innerh al b d ie ser


B ewegung gibt es W irkend es (11 0 10 611) und L eid end es ( u ot0 x0 v ) o d er Affio i
rend es u nd Affio irb ares ; wenn eine Affek tio n eine s Afficir b aren d u rch ein '

Affic irend es eint ritt so e nt st eh t eb end am it eine 0 10 0 0 0 1g al l e E m pfin


, . .

d u nge n u nd d arau s e nt st ehe nd e n V o r st e ll u nge n u s f sind nur m o m e n . . .

t ane Prod uk t e so l cher Affektio nen und sind o hne d iese g ar nicht v o r
h and e n ; W eiss S c hw arz L ei c h t S chwer u nd so al l e und j e d e E m pfin
, , ,

d u ng s f si nd nic ht s an sic h S eie nd e s


. . son d er n bl o s Prod uk te v o n ,

A fl ek tio nen d es S ubj ek t s d urch ein O bj ek t ( 11 0 10 6 1 ) Pl at Th eae t


'

1 . .

p 15 2 f 15 6 Arist M et I X 3
. . . . .
, .

3) Vgl Arist M et I V 5 1 : 1 01
'

7101V1 01 01011 cpa 1v ö nev o1 011 7 0 7


1
. . .
3 } , ,

4) 7;v 01110 0 1 0110 é 1110 1/ &pxmpeo ieu1 hg I f ‘


1 wp,
07‚ Ö S LVÖ W}TL Ä o yo u
' ’

0 11 o pv ia g 0
* ’
11
112 G orgia s .

Re d ew e ise m a ch te er in Athe n d as gro sste A ufsehe n ; d ie ath e


ni sc he J uge nd d r ä ngte si c h v o l l Be gei ster ung z u s ei ne n ö ffent

l ic he n Vorträ ge n und i n s ei ne n Unt erri c ht F l at H ip p m aj ,


. . .

282 b ,
N a c h gl ücklic h bee nd igte m G esc h aft keh rte er wie d er
.

n a c h Si c ilie n z ur üc k S päter d a ge ge n find e n wir ih n wie d er .

holt in Athe n z ulet z t in The ssalien wo er unter d er v o rneh


,

m en Juge nd v iele Be wun d erer fa nd (M en 70 b ) un d sic h .


, ,

d ur c h P runkred en in Pr iv at v er sa m m l unge n s o wie d ur c h d en ,

Unterri c h t d er Juge nd v iel G el d v er d ie nte Sei ne prahleri sc he


O stent at io n d ie si c h a uc h in d er Pra c ht sei ner Kle id ung z eigt e
, ,

wir d v o n Plato ö fter s v er spotte t G or g 447 c 449 c und s o nst ,


.
, , .

Er starb in hohe m Alter etw a gl ei c h z e it ig m it So k rat es .

G or gia s war m ehr R he t or al s Philo soph Er h at z war , .

auc h ei ne philo sophisc he S c hrift v er fasst unt e r d em Titel » v o m


N ich tseien d en o d er v o n d er N at ur « wori n er auf d ie Be ,

w eisführungen d er Eleate n ge st ü t z t z u z e ige n suc hte d ass ü ber , ,

ha upt ni c ht s sei und d a ss we nn et wa s sei es nic h t erk e nnbar


, , , ,

we nn se ie nd und er k e nnbar nic ht m itth eil b ar s ei n w ü r d e ,

710 1 1) 71 0 0 8 x10 v 01010 8 010 1 01) 0 61 0 0 01 011 1 8 )( 1) 01g 710 13


31 0 1;
8 58 6 08 , 0 1011 01 011 01 1 771) 0 0 1010 1 8 1011) 1 0 0 0 6 1 0 1) 10 0g (3
111 0 0 0 10 0 1 8 0 10 0 0 1)

71010 01 1 611) 0 010 711 15 61 0 0 0 61)
’ '

01 011 011) 1 0 01g eig 1 01g A 0 7


7)
'

1 01M3011) 8 11) 1) 0 1) 01g 0


z

v om 1 1 01 01 8 e1g 8 1; 1 0 1) 0 770 0 1) 1 otg A 0 7 } 1) 0110 19 718 0 1 17 1 0 0 0 0 09110


; 01 01 7 0 x ; 7 0,

01011 1 1 0 E Q 1 8 58 10 1; 8 58 71 1 7 358 1 0 0 g A0 73v 0110 170 , ö v 1 o1g 8 6100 8 10 01 011 101


8 1) 1 0 1) 1 1 1 70;

1 0 1 07 0 10 1; 70 1 0 g 7 010 8 x 0 7 10 011 0 1 77g 1 8 58 10 1; 0 x7; 0 011 10 0 0 10 (n u R ed efigur en)


710 1
'

e e
71 8 0 11 1 0 1 8 0 0 1Q , &v 1 10 81 0 1g 01 011 10 0 01 11 11 0 1g 01 011 71010 10 0 1g 01011 Ö } L O T€ Ä BÜTO LQ 01 011 1 10 11) .

81 8 0 0 1g 1 0 10 61 0 115 ,
01 1 0 1 8 0 8 1) 0 101 10 58v 0 v 171
; 7 01 011 010 01 8 0 7) g &710 0 0 x7; g 61510 61 0 ,
1 81 0

08 g 71 8 10 01g 1 0 00 A0 nv oc£ o ng 0 0 0 0 01x 7; 0 011 1 0 113 1

5 1 0 g 0 8 1) 0 010 11 010 0 8 1Q 8 1)

A8 0 1) 1 11) 0 1Q , 0 ‘ ‘
1 0119 A0 73
1) 011g 8 71 1 1 8 xv 7; 0731 0 0 101 7} 1 771) 8 11
5
A 8 0 1) 1 11) 0 0 g 8 71 0 1000 011 0 .

5 ) F o pv 1a g 0 A 8 0 1) 1 11) 0 15 0 0 1010 1 71g 0 8 60 0 01101018 1 0 0 710 0 0 10 0 101 0 0 8 1) .

ä> g 101 011) 101 011 0 g 10 1) Ae o v 1 1v 1nv 1 01 01 011 8 1) 1 8 1 1


0 0 73 1
0 0 8 0 0 5 8 1) 1
0 0 1 1

71 011 10 101 8 7110 8 158 19 P runk r ed en , d ecl am atio nes


0 1 01
( ) 01 011

C D VÖ) V 1 o t g v
'

8 0 1g X0 710 011 01 710 1 1 01 € 1pY O1C ' ’


OL CO 01011 8 1 011
38 1) 8 01 “
5 710 58 17 79 71 0 1 8 10 9
6 ) P lin . H . N . X XXI I I , 24 .
5 83 : aur eam st at uam G or gia s L eo ntinu s
D e lphis in t em pl o po suit sibi ; t ant us erat d o c end ae art is o rato riae
'

q u a est us. E r hint erl iess j e d o ch bl o s 10 0 0 G o l d st at eren 2 0 0 M ine n


(c . 15 0 0 0 M ark ) , I so cr . 71 8 0 1 &v 1 10 0 0 . 15 5 f .

7 ) 11 8 01 10 6 0 71 0 v 1 o g 718 0 1 1060 8 10 1
;
8 ) S xt e E mp . ad v . M ath V II .
, 65 : 81) 11 0 „ 718 01 10 6 0q

*

'

01) 1 0 g 7) 0 1 1060 8 10 g 1 0 101



01 011 01 1 0 8 50 g 81) 0 8 V 7 010
'

Q
'
718 01011 010 018 6 01 8 1

0 1 1 0 60 81) 8 0 1 1 01 1 1 71 011 0101 011 011 7g711 0 1) (nicht erfass


'

b ar) &v 0 0 037110 01 1 81 0111 01 17 8 &v e p0 7jv e u1 o v ( nicht


°

10
114 P r o d iku s .

b il d et zu habe n Sei ne Re d ek unst hatte d as E igenthü m lic h e


.
,

d a ss sie d er Pro sa ei ne poet isc he Färb ung z u gebe n suc hte .

G or gia s be wer kstell igte d ie ss theil s d ur c h A nw e nd ung un ge


wö hnlich er und ne ugebil d e t er W orte poeti scher B il d er und
Me t apher n theils d ur c h die Anwe nd ung ge wi sse r R ed efiguren
, ,

wel c he d en Z we ck h att é n d er Pro s a ei ne n rhythm i sc he n sy m , ,

m etri sc he n kunstm ä ssig ab ge m e ss e ne n B au z u gebe n Die se


'

.
, ,

o rgianis ch en R ed efiguren si nd ( A 4) i A t the e ( 1


g n m d e n i s 01V1 .

d ie G egeneinand erstellung paralleler Sa t z glie d er (71010 10 01,


un d d ie d em Rei m sic h a nnäher nd e A sso na nz d er
S c hl usssyl b en E in N a c hbil d d ieses go icgianisc hen
'

R ed estyl s ist A ga t ho ns Re d e in Plato s G a stm ahl be sond er s ’

e
g g e n d en S c hl uss h in 1 96 b 1 97 d , , .
,

3. P r o d ik us.

Der Tu ch tigst e un d
Sophi st en war Ac htb arste un ter d en
P ro dikus aus d er I nsel Keo s 110 0 0101 0 0 0 0 101211 8 0 0 9 sa gte m an .

spri c h wör t li c h und a uc h Plato re d et n ic ht oh ne A c ht un


, g v on

ih m Se ine par an e cisch en Vorträge ü ber ethi sche M aterie n


.

,

z . B u ber d ie W ahl d es Lebe nswe gs übe r d ie ä usser n G üt er


.
,

u nd ihre n G ebra uc h ü ber Lebe n und To d 11 s w , at h m e ten . . .


,

sit tli c he s G e fühl ; v o rz uglic h b er uhm t w ar im Al terth um sei n

» Herakle s am S c he id e we e <<
g Xen M em II A u sser d e m . .
,

hat er si c h d ur c h s e ine U nt er suc h unge n ü ber d en U nter sc hie d


sinnv er wa nd ter W ör t er se in e 0 10110 8 0 19 1 15 1 um d ie
,
)

Sy nonym ik un d Spra c h wisse nsc ha ft v er d ie nt ge m a c ht ; I n P l a


t o s G e sprä c he n wir d s e iner sy no ny m i sc he n Unter s c hei d unge n

h ä ufi g Erw äh nung

1 1) p 197 d . : 0 80 10 9 0 8 1) 0 1018 10 1 0 1 0 9 08 71 710 0 0 1,

710 010 1 0 1 0) 0 8 1) 7t o p1v ,


& y p10 1 n1 01 0 8 1017100 10 0 0 9 8 60 8 V8 1019, 010 10 0 0 9
0 0 0 0 8 118 1019
°
010 0 10 0 19 , 8 0 0 0 10 0 19 ‘
87110 8 71719
8 1) 81) 100 310 ,
1 8 1) 8 1) 710 7 10 18 01011

0 10 1 1
00 010 10 1 0 9 11 . S. w .

e l k e r P ro d ik us v o n Keo s Vo rg änger d es S o k rat es


12 ) W , ,
im N .

Rhein M us I 4 18 33 Kleine S chrift en I I 393 11


. .
, . .
, .

13) E r wir d auch in Pl a to s S y m p 17 7 b


’ °

110 0101718 0 0 9 .
, , 90 7
(0 0 718 0 0 [38 711 10 1 0 9 110 0 0 1010 9, erw ah nt .

14) Pr o t .
p 8 40 8 4 1 35 8
. . . . Charm .
p 16 3 . . L a ch .
p 197 . . C r aty l .
p 38 4
. .

Thucy d id es b ee
il d t sic uc h a h n c ah P r o d ik us , M ar c ell . v it . Thuc . 36 .
4 . H ippias.

Hippi as v o n Eli s w ar ein Poly hi stor d er si c h d ur c h d en ,


Um fang s ei ne s W i sse ns ( 710 710 0 010 719 heisst er bei Xen M em . .

I V 4 6 ) v o n d en ü bri ge n Sophi s t e n unter sc hie d wenn er ih nen


, ,

,

auc h an Pr unksuc h t und Prahlerei ni c ht s na c h gab Al s ein .

ei t ler und ruh m red iger Mann er sc hei nt er a uc h in bei d e n an


.

g ebl ic h plato n i sc he n Di alo ge n in d e ne n er d as W ort führt ,

Sei ne St ud ie n und Unterrich tsv o rträ ge bez o ge n sich h auptsä ch


li c h auf Mat he m atik Phys i k A stro no m ie a uc h auf Arc hä o
, ,

lo gie und G e sc hi c hte D ur c h die Vorle sunge n d ie er üb er ,


je ne Materie n h ielt hat er w e ni gste ns nü t z li ch e Ke nnt ni sse


unter d em gro sser n P ubli kum v erbreitet .

S p e n g e l , art ript p 5 4 B l a s s d ie attische B ere d sam keit v o n


. sc . .
,

G orgias b is z u L y sia s S 2 13 , . .

15 ) B eid e D ia l ogen sind be st ritt en D er erst e h and elt ub er d as .

W esen d es S chö nen d as Hippias v o n S ok rat es befragt na ch v iel en v er


, , ,

gebliche n V er suche n nic h t re cht z u d efinir en weiss w essh al b d er D ial og ,

resu ltatlos end ig t D er k leinere Hippias v ert h eid igt d en S atz d a ss d er


.
,

v or s ätz lic h L ü gend e be sser sei al s d er unv orsät z l ich L ü ge nd e u n d d er


, ,
.

j enig e d er freiwillig ungere cht hand elt besser al s wer u nfreiwill ig so


, , ,

hand elt h at übrig ens h auptsä chlich d en Z we ck d en prahl erisc hen S o


, ,

ph ist en z u wid er l egen un d lä cherli ch z u m achen .

16 ) Fl at P rot 8 15 c

. 8 18 e Hipp m aj 2 8 5 c d
.
, .
, . . .
, . .

17 ) Hipp m aj 2 8 5 d : Hippia s h ält w ei l e s d ie L eut e am g ernst en


. .
, ,

horen Vor tr äge 718 01 1 6 1 Y VÜ V 611) 1 8 7100310 v 01 1 111


,
1) S )1 6 1) 1 01 11 ) 71 01 1 1

01 011 0 101 10 8 11W , 15 9 1 0 010 110110 1) 8 011 10 8 4 0 011) 7


011 71 0 718 19 , 01 011 0 0 71717 13 1
0 7 1) 71010 7 19 1 719

010 xo110 710 y 1019 *


.
1 16 S okrates .

Z w e it e r Ab s c h n it t .

D ie S ysteme d es Begriffs .

21 . U eb er g ang auf S o k r at es .

D as Re c ht und Ver d ie nst d er So phi st ik be stand d ari n d a ss ,

sie d as Pr inz ip d er S ubj e c tiv itä t o d er d es freie n Selb stbe wuss t

se ins a ufgebra c ht ihr Unre c ht d ari n d ass sie d ie e nd li che o d er


, ,

e m piri sc h e S ubj ec tiv ität z um Pri nz ip erhobe n d ass sie d as z u ,

f äll ige W olle n und Vor stelle n d es In d i v id uum s auf d en Thro n


-

g e s e t z t hatte . W ohl tr itt b ei je d e m Vol k e ir g e n d ei n m al e in

Zei t p unkt ein W o die freie Reflex io n erwa ch t wo d ie Ueber


, ,

liefer ung d as Herk o m m en d as Po siti v e ihre bi s her ige Auc to


, ,

r it ät u nd bi nd e nd e Kra ft v erliere n wo d as S ubj e c t na c h G rü n


,

d en fra gt und d ie For d er ung erhebt d a ss was es an er ke n ne n


, , ,

u nd be fol ge n s oll si c h v o r ihm al s v er nü nft i


, g a u s w e is e D ie se .

For d erung ist aller d ings bere ch ti gt ; d age ge n ka nn a nd erer se its


v o n De mj e ni ge n d er s ie ausswic ht , ge for d er t w er d e n d a ss
, ,

er ni c h t sei n z ufälli ge s per sö nl i c he s Mei ne n und Beliebe n z um


M aassstab se ine s U rth eilens u nd z um Ka no n sei n e s W olle n s
und Ha nd el ns z u m a c he n s i c h v er m e sse A nspruc h auf G el t ung
.

u nd A nerk e nnung h at d ie zu auto no m isc h er S elb st stä nd igke it


und Selb st be st i m m ung for t ge sc hr itte n e S ubj ec tiv it ä t nu r d a nn ,

w e nn ihr De nk e n u nd Th un ob wohl frei ,


d o c h k e in subj ec tiv ,

will k ü rli c he s ist w e nn d a sselbe v iel m ehr s elb st wie d er beherr sc h t


,

u n d ge tra ge n wir d v o n e t wa s Obje c ti v e m d as hei sst : we n n es ,

g etra g e n u n d beherr s c h t w ir d v o n d em Be s trebe n d ie wir kli c he , ,

obj e c t iv e Be sc haffe nhei t d en wir kl ic he n obje c t iv e m W erth d ie


, , ,

wirkli c he n o bj ec tiv en Be z iehunge n d er D i nge z u e ina nd er k u rz


, ,

d ie wirkl ic he n o bj ec tiv en Ver h äl t ni ss e d er Di nge wahrh eitsge


,

m ä ss z u er ke nne n und d ie s er E rk enntniss ge m ä ss zu urth eil en


u nd z u han d el n Blo s d a sj e nige De nk e n und Th un kann ein
.

Re c h t auf Exist e nz be si t z e n d as d en wirk l ic hen Verhältnisse n


,

d er D inge a nge m e sse n ist und ih ne n gere c h t z u wer d e n suc ht .


118 S okrates .

Hebam m e wora uf Sokrate s in Plato s Th eatet p 149 sc her z


,

.

haft a nsp iel t ind e m er v o n si c h sa gt er treibe d ie se lbe Kunst


, , ,

wie se ine M utter d ie ge isti ge Heba m m e nkunst ( Mäeuti k) ,

Vo n sei ner J uge nd und Bil d ungsge sc hi c hte ist we ni g be ka nnt .

Er s oll a nfa ngs die Kunst sei ne s Vaters d ie Bild h auerkup st ,

betriebe n h abe n ( D L no c h Pa usa nia s d er P erieget


. .
, ,

sah auf d er A k ropoli s die Stat ue n d re ier be klei d e t er G ra zie n ,

d ie Sokrate s N a me n t ragen Als s ei ne Lehrer in d er Phi



,

3
l o so phie wer d e n A n axagora s un d Ar c helaus ge na nnt ) : allei n
d ie s e A ngabe v er d ie nt k ei ne n G laube n Er m ag w ohl m it
philo sophi sc he n Mä nn er n Um ga ng gehabt habe n z B m it P ro , . .

d ikus : aber d ass er ni c h t aus ei ner ei ge ntli c he n Ph ilo sophe n


s c h ule her v or ge a nge n
g n i c ht för m li c her S c h ü ler e in e s a nd er n ,

Ph ilo sophe n gewe se n ist s o nd er n s ei ne philo sophi sc he De nk ,

wei s e sic h selb s t stän d i g gebil d et h at sagt er b ei Xen0 ph o n s el b st ,

S
( y p m 1 5 : 0
.
10 019 0 19 010 CO U
00, PYO ÜQ 1 9 101710 0 0 101019
6
’ ‘

u nd es fo l gt d ie ss auc h aus d er v ö l l ige n N e uhe it se iner philo

s0 h isc h en Ri c ht ung D age ge n hat t e er sic h sc ho n fr ü he in


p .

d en geb il d ete n Kre ise n Athe n s be we gt ; er war beka nnt ge


w e se n m it d er gei strei c he n A spa sia d aher er si c h ö fter sc her z ,

haft als ihre n S c hüler be z ei c h net er war Fre und d es Musi kers
1) P l at Th eaet 149, . . a : 1
8 1 01 0 601 3 110171
010 019, 1119 8 1 1 16 8 1 1 0 1
0 0 9 0 011019 0 017101

Y E VVOL1OC Q , 1
0 81 719
( 30117 0 Th eä t . : 710 71 1 0 61 0 11 8 7101 0 0 0 01 S o k r : &0 01 01011 0 1 1 8 711
. .

1) 0161 71 Th eä t S o kr 6 10 0 1

1 71 15101 7 010 019 ;
1 017171
17
10 8 6 11) 1) . : 0 60 010 16 9 . . : 8

0 1 1. Vergl eich ungspunk t e S ok ra tes z war nicht se lbst W eisheit : d a ss »

g ebare n k a n n u nd will (w eil er nic h t d enAnspruc h m a cht etwa s N eu es


«
, ,

eine Theo rie o d er D o ct rin aufz ust ellen) d a ss er aber wohl z u unt ersch ei ,

d en v erst eh t o h d ie G eist esgeb urt en And erer ä ch t un d wahr o d er L ü ge


, ,

und S chein sin d und d a ss er A nd ern d a z u v erhil ft


, S chö nes und G ut es
z u fi nd en u n d ans L icht z u bring e n ; d e sgl eichen d ass er sich d ara uf ,

v er st eht S o l che für d ie seine Hilfe nicht d ie ihnen z uträgliche wäre z u


, , ,

and ern fur sie pa ssend en G eb urt she lfern z u bringen (p I n l et z t e .

rer B eziehung schreib t sich S o krat es auch d ie Kunst z u k uppel n 0 010 1 0 0 ,

718 101, z u, X en . S y m p 3, 10 . . 4 , 5 6 ff .

2) P aus IX .
, 35 , 7 : 2110 010 011 719 18 0 710 0 1 719 8 9
7
1 71
1) 0101 0 0

710 7111) 8 0 00 0 6 X 010 11 10 1) 017 01710 011 01 A 0 71V0110 19 '

01011 1 016 1 01 0 8 1) 8 0 1 11)


0 0 0 110 9 81) 8 0 0 711 1 7

( w o g e ge n d ie j üngeren St atuen die ser G ö tt innen


u nb ek leid et gebil d e t wu d r e n) .

3) D . L . I I , 19 2 3 4 5 . . .

4) Vgl S 43 Anm 8 S 46
. . . . . . .

5 ) K in M nae, 6, 36 : 0 01 A1
. e . II ’
aux , 10 9 710 1 8 é y 1o
‘ ’
A0 71010 1019 71010 0 0 01 .
F ersö nl ic hk cit .
119

Da m on d es Di c hter s E uripi d e s Sonst wi sse n wi r v o n sei


nen fr ü he r en Lebe nsj ahre n d ass er e ini ge Fel d z üge m i t ge m a c ht ,

hat auf d e nen er si c h d ur c h Uner schro cke nhe it u nd Ausd a u er


,

h erv o rthat F lat S y m p 2 19 e ff B io g L II 2 2 f I n d en


- “

.
, . .
, . . .
, .

S c hri fte n d er Sok ra t iker er sc hei nt er als ein sc ho n ä lterer Ma nn ,

und d ie se n sei ne n S pä t ern Lebe nsj ahre n ist d as gl ä nz e n d e Bil d

e nt no m m e n d as sie uns v o n sei ner Per sö nli c h keit überliefert


,

habe n A lle sei ne S c h üler si nd d ari n ei ni g nie e ine n einsich ts


.
,

v oller n be sser n und gerech tern Mann ke nne n geler nt z u habe n


, ,

a l s d en So k rate s (Ken M em I 1, 1 1 2 1 I V 8 10 f F lat . .


, .
, .
, , . .

P h aed 118 u na m e nt li c h in Ken0 ph o n s Me m orabilie n er



. .
\

sc hei nt er al s Muster d er Frö m m i gk eit S elb stb eh errschung U n , ,

e ige nnü t zi gk eit und Charakter fe sti gk eit M it d ie se n V or zü en


g .

s ei ne s I nner n sta nd s ei n uns c hö ne s Aeussere in sel t sa m e m C o n

t ra st Er hatte breite S c h ulter n ei ne n hä nge nd e nBauc h v o r


. , ,

eq u olle ne A u e n e in e auf estü lpt e N a s e ro e n M un d u n d


g g g g ss , , ,

d ic k e L ippe n ( Ken S y m p 2 19 5 5 kur z d en A usd r uck d er


. .
,
.
,

Si nnli c hk e it und e ine n ge wisse n Z ug d er Stupi d ität D aher .

v er li c h m an ih n m it d e n Sile ne n u nd Satyr n ( Ken S y m p 4


g . .
,

19 F lat S y m p p 2 15
. . ei ne Parallele die in m ehr als
. . .
,

Einer Be ziehung z utri fft : d enn So k rate s hatte ni c ht nur d ie


t sio
gn o m ie d er Sile n e n auc h A nd ere s an ihm s ei n z wa n
g , ,

lo s es S ic hgeh enl assen s eine uner sc hütterli c he G em nth sruhe ,

sei n e unstö rb are t La e ei heiter t t i h iro i ‘

g u e u n s n s po sc es n ,
-

sc he s W e se n d er Z auber sei ne s W ort s und Um ga ngs


, d ie ,

Tiefe sei ne s G ei ste s eri nnerte d irekt an d as jo v iale Treibe n ,

an die K uns t be z a u ber n d er us k u nd di e G abe d en Di n e n


M i g ‘

ins I nner ste sc ha ue n d er W ei she it wel c he d ie Sage d en Sile ne n ,

z usc hrieb I n Fol ge d es Co nt ra ste s z wi sc he n sei n e m Aeus


.

s ern u nd I nner n hatte d ie Per sö nl i c h k eit d es S ok rate s e t w a s so


}

E igei1 th üm lic h es d a ss F l ato v o n ih m sa ge n kann ein Me nsc h


, , _

Sei ne sgle ic he n sei no c h nie cl agewesen ; einJe d er d er gro sse n


Männer he ut iger Zeit la sse sic h m it ir ge nd eine m gro sse n

id . O eco n 3, 142 P l at i M enex en 2 8 5 f


. . . : Aspa sia un d Ko nno s, 0 51 0 1 11 0 1
0 00 8 10 1 0 10 010 01011 0 1, 0 11 87 11 0 0 0 1010719, 71 0 8 0

0711 0 0 101719 . Vgl S . c h m id t , E po


chen und Kat astrophen 18 7 4 , S . 93 ff . S . 10 1 ff 390 ff
. .


6 ) F l at . L a ch .
p . 18 0 . 197 . v gl . R ep II I , p 40 0 . . . 42 4 .

7) D . L II .
, 18 . 22 .
12 0 S ok rat es .

Manne ) d er Vergange nheit v erglei c he n nur Sok rate s ni c ht


8
,

S 2 2 1 A uc h d en G e ge ns at z z wi sc h e n sei ner s c hei nbar


( y p m .
,

e m ei ne n u nd e w öh nlic he n Re d e wei s e und d em d el n und


g g e

hohe n S inne sei ner Beleh rung z wi sc he n se in er v or gebli ch e n ,

U nwi sse nheit und sei ner v er ste ck te n W ei sheit z wi sc he n sei ne r ,

be st änd igen Verliebtheit und sei ner Vera c ht ung körperl ic her
S c hö nh eit hebt F la t o in je ner ber üh m te n S c hil d er ung in sei nem
Sy m po sio n ( p 2 15 2 2 2 ) m it d er be gei sterte n W är m e her v or
.

wel c he z ei gt wel c he A nz iehungskraft Sok rate s gera d e d ur c h


,

d ie s e ab nor m e Ori ginalität o d e r sei n e s W e se ns auf A lle

a usü bte d ie ih m nahe ka m e n


,
Be z ei c h ne nd ist auch d iess an .

d er S c hil d er ung in F la t o s G a st m ah l d a ss er ein Ma nn ist d er b ei


, ,

g e g
s e ll i e n Ver anl a ssunge n ein stark e s M aa ss d es G e nusse s ni c ht

sc heut ,
aber m itte n im G e nuss Herr sei ner selb st bleib t S y m p .

1 7 6 c 2 14 a 2 20 a ; al s alle and er n Th eil neh m er d es G el ags


,
.
, .
,

m ü d und t r unk e n in S c hl a f ge sunk en si nd geht er allei n n üc h ,

t er n v o n d a nne n 2 2 3 d Ein e etwa s rä th sel h afte E igenth ü m , .

lich keit an ih m ist d as 0 011110W W , d as er si c h z usc hrieb U nter _


_
._

d ie se m D äm o nio n v er st an d er ni cht wie d as s pätere Al terthum ,

e la u bt h at ein per sö nl i c he s W e s e n ei ne n G e ni us s o nd er n
g g , , ,
f
>> etwa s G öttli c h e s « ein i nnere s Orak el eine i nnere Sti m m e , ,

v o n d er er u nwill kürli c h A h nunge n O ff e nbar unge n v er nah m , ,

d ere n W e isunge n aber nie auf phil o sophi sc h e o d er all ge m ei n


sitt l ic he D inge s o n d er n auf d ie pra kti sc he Z we c km ä ssi k ei t o d er
, g
U nzw eck m assigkeit ei ner v orz un eh m e nd e n Ha nd lung auf d en ,

u te n o d er sc hli m m e n Er fol g ei ne s Vorhabe ns U n ter n eh m e ns


g ,

s ic h be z o e n
g

8 ) Vgl . d . Vf D issert
. . u ber d ie C om pos . d es pl at onische n G ast m al s .

9) Vgl . d es Verf . G e schicht e d er P hil o s0 ph ie im Um riss S 30 , . . W ie


e
w nig S o k rates al s N euerer in Z ucht und u nd Sitte (woz u Aristophane s
d ie A nk lä ger ih n m a c ht en) a nge sehe n wer d en d arf beweisen d ie Z ü ge ,

al t erth ü m lich er R eligio sität d ie ih n aufs B e stim m t est e v o n d en S ophi


,

st en u nt er sch eid en E em pfi ehlt d ie M a ntik


.
gl aubt an Tr aum ersch ei
r ,

nung en O pfer t fle issig spricht v o n d en G ö tt er n ihrer All wisse nheit All


, , , ,

ge ge nwar t G üt e im m er m it d e gr ö sst e n E hrfur cht u nd gibt am S chl uss


, r ,

seiner Verth eid i un sr e d e d ie feierl ichst e Ver sicher un


g g g se ines G l aub ens
an ihre Ex ist e nz M it d ieser seiner Ansc hl iessung an d ie V olk sre ligio n
.

hängt es z usam m en d ass selbst d as neue an sich aller äussern Aukt o


,
12 2 S ok rat es .

heite n an heilsa m en Belehr unge n an nutz lic hen W arnunge n


, ,

lie ss er es ni cht fehle n ; er suc hte unter Er zü r nte n Ver söh nu ng ,

u nt e r E nt z w e ite n E in tra c h t z u st ift e n er be för d er t e G e se l l i k eit


g , ,

Bek annt sc ha ft u nd Freund schaft e n d er Me nsc he n unter e inand er .

Ei ner a ct iv e n Theilnahm e an pol it isc he n A ngele genhei t e n und -

Staat sge sc häfte n wid m ete er sic h ni c ht wahr schei nli c h in d er ,

U eb erz eugun g d ass d ie W ohl fahr t s e iner Va t er st a d t v o r Alle m


,

v o n ei ner t ü c h t i e n Er z ieh un
g g d e r Ju e nd abhä n i
g gg se i (Ken .

M e m I 6 15 F l ut Apol p 2 9
.
, , . Se ine n Um gang m it d em
. . .

h era nwa c h se nd e n G e sc hle c ht klei d ete er ger n in d ie nationale


Fo rm d er » gr ie c h isc h e n K nabe nliebe ; er be z e ic h nete si c h selb st «

al s ei fr i ste n Erot ik er Ke n S ym p 8 2 De nno c h find e n wir


g . .
, .

ni c ht d a ss d ie s er U m ga ng v o n se ine n Fe ind e n sittli c h v erd ach


,

tigt w or d e n wäre ; F lato beto nt die Rei nhe it d ie ser Verhält ni sse
aufs N a ch d rü ckli c h ste ( S ym p p 2 19 c ) ; er st in s pä tern Zeite n . .
,

hat boshafte Verl ä um d ung sie a ngeta stet .

Dass aber die W irksa m ke it d es Sok ra t e s so nst m a nnigfa c he n


A nsto ss erre gte und Mi ss d e ut unge n a usge se t z t war lä sst sic h ,

d e nken Sei ne E nthaltung v o n eine m be st im m te n Ber uf sei ne ,

Ma nier ube r alle s M ö glic he lo gi sc he Erör t er unge n und B etrach


,

t unge n a nz ustelle n l ie ss ih n Viele n al s e ine n u nprakt isc he n


,

u nd v or witz i ge n und S c h w ä tz er er s c he ine n se ine


'

G e w oh nhe it m it Le ute n j e d er Art S t aat sm ä nner n Re d ner n , , ,

D ic h t er n Kunstlern Hand werk ern u s w a nz ubind e n und sie


, ,
. . .
,

ü ber ihr W i sse n a usz ufra ge n s ei n u ner m u d lic h es Be stre be n , ,

d a sj e nige was ih m anVor st ell unge n Beha up t unge n und G r un d


, ,

s ätz e n A nd erer m a n elhaft und v er fehlt er sc h ie n d ur c h sc h ar fe


g ,

Pr ü fung in sei ner N i c hti gke it a ufz uz eige n o d er >> d ie Le ute ihre s ,

N i c ht wi sse ns z u ü ber führ en « be so nd er s wo er es m it A nm a ssung ,

und Eitel kei t v erb und e n s ah m a c h t e ih n M a nc he n unbeq ue m ,

und v erha sst D as N e ue und Para d oxe so d a nn d as v iel e ,

seiner E rgeb nisse für d ie Ze it ge no sse n hat te n d ie ub erlegene ,

l l) Ken S y m p 6 7 : 2
. . , 10 01 0 011 0119 0 100 0 7 1 10 1 719 é 7t 1% 01Ä 0 0 116 VO Q , 1 0300 118
19 ( id F l at Apol 18 b ) Ken O ec o n 11 , 3 agt S
'

1 8 0 > 0 0 W 100 0 111 10 1 7 . . .


, . . . s . v on

sic h: 0 9 &Ö O Ä S O Xä ÜV
'

18 0 0 01 15 01011 (3 18 1 0 8 17
18 0 0 1 ( 018 0 0 13011 8 1V Arist o ph . N ub .

12 ) Ken M em . . I , 4, 1 : 10 09 71017 1

o io né v o n9 8 108 V011

F l at . Ap ol og . 2 2, e: 8 01 1 010 1 71
0 1 17 19 (Pr üfung d es W issens d er
M enschen) 710 7171011 gl p 21 23
'

o v o10 1, v
00 1 y ye . . . .
W irk sam k eit .
23

Kunst d er B eweisfuhrung , d ie ih m fur Alle s z u G ebote sta nd ,

und wohl a uc h se in e Art un d W ei s e z u m Beh uf d er W ec kun


g ,

s elb st stä nd i e n N a c h d e nk e ns s ei ne n M itunt erred nern m it n e a


g g
tiv d iale kti sc h en Ar gum e ntatio ne n ge ge n he rk ö m m li c he all ge
m ei n a nge no m m e ne Vor stell unge n z uz uset z e n m it A rgum en

'

t atio ne n wel c he nur auf Ersc hü tter ung d er Mei nung d a ss m an


, ,

an s ol c he n Vor st ell un e n s o la n e s ie ni c ht be r iffli c h unter


g g g ,

suc ht und be wie se n si nd s c h o n d ie ga n z e W ahrheit habe , k ei ,

nesweg s aber auf e ine v oll s tä n d i e Erle d i un d es F ragep1inkts


g g g
bere ch net ware n und d aher d en Sc he in ge suc hte rS pitz find igkeit
o d er gar be d e nkl ic her Be gri ffsv er wirr un g her v orr ufe n k o nnt en
''

d ie ss Alle s bra c hte ih n in d en R uf d a ss er wie die Sophi , ,

ste n s ic h d ara uf le e d ie s c h wach ere Re d e z ur stär k ere n z u


, g ,
>>

m a c he n« d h die W ahr h eit wegz uv ernünftel n und d as U n


. .

w ahre al s w ah r d ar zustel l e n F u r d ie s e M issd e utung z euge n


n a m e n t li c h die W ol k e n d es A ri stopha ne s d ie Oly m p 8 9 1; ,
.
,

42 3 v Chr z um er ste nm al aufge führ t wor d e n sind


. . und in

wel c hen So kra t e s al s H auptr epr asent an t ei ner leere n kl ugel nd en , ,

d estruc tiv en S ch einweish eit so wie e iner v er d erb l i c he n neum o di , _

s c he n E rz ieh u n sweis e d ar e stell t is t A u c h d as politi sc he Ver


g g .

hal t e n d es Sokra t es m uss te bei Viele n A nstoss erre ge n Er .

h a tte s i c h v o n d en Staa t s a ngele ge nhei t e n im m er fer n gehalte n .

N ur ein ei nz ig e s M al in sei ne m Lebe n hatte er ein ö ffe nt li c h e s


A m t beklei d e t al s Pryt ane in d em Pro c e ss d er n e un Fel d herr n ,

d ie n a c h d er S c hla ch t bei d en Arginus en ( 40 6 v C hr ) unge . .

. bew eist S d em sic h weise d unk end en E uth y


Ken M em I V 2 .
, . » «

d e m us d er R eihe n a c h : L ü ge u nd B e trug k o nnen unt er gewisse n U m


s tä nd en gerecht sein u nab sichtl iche s L ü g e n ist schl im m er al s ab sicht
,

liches G esun d heit k a nn gan ebenso übel wie gut sein ; E bek ennt es
, z .
,

k om m e ih m j etz t Al l es and ers v o r al s er es sic h bisher v orgest e llt habe


_ , ,

und er m ü sse wi d er W ill en d ie sen Sät en seine ( l ogische) Z ustim m u ng z

ebe 1 8 2 0 I h d ie e B k t i br i e w r S s
'

g n —

n u s. m e enn n ss z u ng n a z ,
.

Ab sicht w ei l er ih m z eige n wo llt e d ass es ihm an W eisheit no ch fehl e


, ,
» «

ab er seine g a n z e Ansicht über d as w as in d iesen Punk ten W ahrheit ,

sei ha tt e S
, eb end essw egen w eil es ih m hier ni ch t u
. m B e l ehru ng sond er n
, ,

um »Ueb erfuhrung u nd Anregung z um D enk en z u thun w ar k eine s


«

wegs ausge sprochen Vgl S 115 Anm 15 .. . . . . .

14) F l at Apol 18 b 19 b : 2 1 0v 011 1 0 0 710 7 0 7 010 11 1 0) 71 0 15 1)


. .
, .
, . 8 1

0 8 00 0 9 0171710 89 71 0 18 1V Ken O ec o n. . 11, Vgl . ob . S . 10 4 .


12 4 S okrat es .

re c h ter W eise v o r G eri c ht ge stell t wor d e n ware n war aber ,

hiebei in Co nfli c t m it d em ge setzw i d r ige n Verla ngen d es auf


geregten Vol k s gerath en Fer ner hatte er sei ne n W i d erwille n
g ge e n m a n c he d e m o k rat isc he Ei nri c ht unge n so wie s ei ne Vo r ,

liebe fur st re ngere Ver fa ssungsfor m e n wie d ie sparta ni sc he n ie , ,

v erhehlt u nd o ff e n d en Satz a usge spro c he n


, d a ss nur d er W is ,

s e nd e d er wir kli c h sta atsk und ige M a nn ni c ht aber d er nä c h st e


, ,

Be st e , in o ffentl ic h en A ngele genheite n d reinsprec h en sollte (Ken .

M em H I .
, I 2 e ine pol it isc he G e s i nnung d ie unt er
, , ,

s ei ne n S c hü ler n na m e ntl i c h bei Plato und X e nopho n si c h wei t er

a usb il d ete E nd l ic h w are n t alen tv olle und gebil d ete aber ent
.
,

artete Mä nner wie Al c ib ia d e s und Kritias d ie d em athe ni sc he n


, ,

Vol k so v iel Uebl es zuge fügt hat t e n sei ne S c h üler gewe se n ,


.

Ke in W und er we nn er M e nsc he n d ie ihmfer ner stand e n al s


, , ,

ein s c hle c h t er Patriot ersc hie n Da ss ein star ke s Vo rurth eil .

ge ge n ihn we it v erbre itet un d tie f gewur z elt gewe se n sei n m uss ,

s ieht m an a uc h d ara us d a ss X e nopho n no ch la nge n a c h So


,

k rate s To d e es nö thig fa nd e ine S c hri ft z u se iner Verth eid igung



,

z u v er fa sse n D ie s em Vo rurth eil ge ge n s ei ne G e si nnung und


.

s e ine W ir ksa m k eit ist d e nn Sok rate s a uc h wir kl ic h 2 4 J ah re


na c h d er er ste n Auffü hr ung d e r aris to ph anisch en W ol k e n z um
'

Op fer gefalle n Al s na c h d em Stür z e d er d re issi g Oli gar c he n


.

d ie d e m ok ra t isc he Parte i wie d er an s Rud er ge k o m m e n war


g la ub t e sie m it d er fr ü here n polit isc he n Or d nu ng d er D i nge


,

auc h die al te S itte und De nkwei se w1ed erh erstel len die sophi ,

stisc h e Z eit b il d ung d ie na c h ihrer A nsic ht d as Ver d erbe n ü ber


,

A t he n gebra c ht hatte a usrot t e n z u solle n ,E in Ausfluss


d ie ser Te nd e nz war d ie A nkla ge d es So k ra t e s M el etus ein .

15 ) Fl at . Apo l . 32 , b Hellen I 7 D as
. Ken M enu
. . I , 18 . IV ,
4, 2 . .
, .

aufg estift et e V o l k d as f ür d ie Hinricht u ng d er A ng ek l a gt e n w ar wollt e


, ,

über all e z usam m e n auf ein m a l a b ge st im m t wisse n w as w eil es ge se t z , ,

wid rig w ar S o k rat e s nicht z u gab tro t z d es T obens d er M enge ge gen


,

ih n. D ie Angek l agt en w ur d en d essung eac ht e t v erur th eil t und hinge


richt et ; d as Volk bereut e d ann spät er seine U eb ereilung .

16) E in anal oger F a ll hu nd ert J ahre später w o ebe nfa ll s ein e d em o ,

k ratisch e Re ak tion ge gen d ie v o n D e m e t rius F h al ereus be günstigt en P hi


l o so ph en st a ttfand s Z u m p t P hil o s0 ph ensch ul en S 17
, . . .

17 ) 0 F r H e r m a n n d isput atio d e S o crat is accu sat o rib u s im G o t


. .
, ,

tinger L ec tio nsk at al o g für d as W intersem est er 17 S M el etus war .


12 6 S ok rates .

19
n am entli c h ) Ei n er d er Verba nnte n war gewe se n die m it
Th rasy b ul z urü ckgek ehrt ware n und d ie Herr s c haft d er Drei s ,

sig ge s tür z t ha t te n Sok rat e s v erth eid igte si c h m it d em Stolz e


.

d er Unsc h ul d ; allei n er wur d e ob wohl nur m it ei ner M ehrhei t ,

v o n we ni ge n Sti m m e n für sc h ul d ig Do c h hät te ,

er auc h jetz t no c h d er v o n sei ne n A nkläger n beantragte n To d es


strafe e nt gehe n kö nn e n we nn er s i c h d e in U rtheil d es Volks ,

eri c ht s un ter w or fe n und ei n e a nd ere Stra fe ge ge n si c h bea n


g
tra gt hätte Als er je d o c h statt d e sse n d ie U eb erz eugung aus
.

s pra c h ö ffe ntli c he Spe isung im Pryta ne um v er d ie nt z u habe n


,

( F l at Apol . 3 6 ,
d ) erb itterte. d ie s e s Selb s t g e fü hl d ie Ri c hter
,

so s ehr d a ss er m it ei ne r w eit grö ssern Sti m m e nm ehrhei t z um


,

To d e v erurtheil t wur d e Er t ra nk die Fl uc ht v ersc h m ähe nd , ,

na ch d reissigtägige m A ufenthal t im G efä ngniss d en S c hierli ngs

be c her im 70 ste n Lebe nsj ahr im Jah r 399 v C hr Se in To d


, , . .

v er k lär t e ih n in d en A uge n sei ner S c h üler v olle n d s z u j e ne m

u rbil d li c he n Char ak t er al s wel c he n ih n be so nd er s Plato auf e


g ,

fa sst und v erherrl ic ht hat

19) Er war d er H aupt ankl ag er und wird auch in d er Apologie P l a


to

behand elt (p 18 2 9
s so M el et us . . . lieh nur seinen N am en z ur
Ank l ag e .

2 0 ) F l at Apol 36 a : si 1 0 319 p 011 pe é n cso v 6> v clni pwv &no rc cp üy v; div


'

. .
, . 0v 1 e 1 c s e
, .

2 1) D ieser R ic h t ersmuc h i st im Al t erth um und in d er ne ueren Zeit


v erschie d e n b eurth eil t w o r d e n D er äl tere C at o u rt h eil te 1 0 v w po 1 ;
'

. ‚
,
1 v

y ev 0 psv o v é n 1xe1peiv , 15 0 0 v 011 0 v i v , 1 0 0 01v v etv 1 9


'

ß io110 v
'

7101710 v 71 011

79 7101

1 0 10 0 9 , 71 011 01710 0 v 1 01 71 011 710 0 9 é v o1v 1 io19 1 0 29 710 0 19 0 0 9 019 %7171 0 V1 01 71 011
0
p8 0 10 1 01V1 01 1 0 0 9 710 7111 019 , Pl ut C at m aj 2 3
'

be o e eren
E ns v o n d en N u . . . .

F o r c hh am m e r d ie Athener und S o k rat es d ie G e set z liche n und d er


, .

R ev olutionär 18 37 G egen ih n L i m b u r g B ro u w e r Apo l o gia S o c ratis


.
-
,

c o nt ra M e l iti re d iv iv i c al um niam G ro ningen 18 38 B e n d ix en Ver ‘

.
,

m uth un gen uber d ie T en d enz d es re v olu t io nä ren S ok ra t e s 18 39 Hein .

siu s Sok rat es nach d em G rad e s einer S chul d 18 39


,
.

2 2 ) D ie Ank lä ger d es S o k ra t es sollen ba l d na ch d e ssen To d Oly m p ,


.

95 ge s t raft M el et o s sogar g et ö d t et wor d e n sein D iess l ä u gnen F o r c h


, ,
.

h a m m e r S 6 6 und G r o t e Bd V III p 6 7 5 D ie Trad ition v erth ei


.
, .
, . .

d i gt H e r m a n n d e S o o r a c c us p 8 F o r ch h am m er u rgir t Xeno phon s



. . . .

Sti llschweigen m it Recht : Xeno phon h ätt e sic h gewiss z u S okrates G un


:

st en und R e chtfertigu ng auf d ie se n Ak t d er R eue ber ufe n Herm ann .

beruft sich auf I so c r P erm ut 19 : 0 0 1 0 0 0 6 9 071 ö wv o t v 01 1 1 47 71 0 1 0


. . 101

1 0

e ,
7
1
’ ‘ ’

71 011
'

Ä71017119 01 10 9 0 71 pe1 epé l 1 63v 0 07 739 prn na1
'

710 0 v1 n ce 081

71010 0 0 90171011 7;
é l é yxo o Yev o pé v wv ,
11
30 1 0 0 710 710 v X0 0v o v 0 10171171 0 0 0 01 pé v 0 1»
11
Phil osophie d es S ok rat es .
12 7

2 . D ie P h il o s0 ph ie d es S o k rates

S c h] ei e rm ach er uber
erth d es S o k rates al s Philosophen 18 15 d en W .

ab g ed in d e s s e n W W III 2 2 8 7 ff r. . .
, .
, .

a ) D ie Q u e l l e n f u r d i e E r k e n n t n i s s d e s s o k r a t i s c h e n
P h il o s o ph i r e ns

Ei ne Dar stell ung d er Philo sophi e d es Sok r at es hat d essh al b


ro s e S c h wi eri k eite n w eil sei n gan z es P h il o s0 phir en c o nv er
g s g ,

sato risc h war Er hatt e k e in p h ilo sophi sc he s Sy ste m d as er


.

,

in fortla ufe nd e n Vorträge n e nt wi c k el t h atte ( F lat Apol 33 . .


,

a b ) ; es war ihm ni c h t u m M itth eil un ei n er D o c trin z u t h un


.
g ,

so nd er n um W ec k u n d s W i ss e nstrieb s u m Bil d u n d S u b
g e g es ,

j ec ts zur Klarhe it d es De nk e ns und Erke nne ns z 1ir Tü c htigk eit ,

im Le b e n und H a nd el n ; d ie se n Z w e c k hatte sei ne M äeuti k

( Theaet p sei n be st ä n d i ge s Fra ge n und Pr üfe n ( é pw1 ä v


. .

Xen M em I 2 36 0931 01Ce1v F lat Apol 2 2 e 2 3 c


. .
, , , . .
, .
, ,

Xen M em I V 4 . se in u n erm u d l ic h es Be s trebe n


.
, , Alle s und ,

Je d e s und z war n am e ntli c h sit t li c h prak ti sc he G e ge nständ e dia


,
-
,

lo gi sc h z u erörter n Je d er G esmä ch ssto ff auc h d er z ufälli gste .


,

und unbe d e ut e nd st e ge nü gte ihm z u d ie se m Z w e ck d er Bi l d u n


, g
und Er z ieh ung Ei ne z usa m m e nhä nge nd e Lehre d es So k rate s
.

ist d aher uns ni c ht überlie fer t wor d en Do c h hat sei n S c hüle r .

°
X e n o p h o n i n s ei ne n Ano nv npo v eüpo1m 2 10 71 0 011 0 0 9 ( M e m o .

rab ilia eine C hara k teri st ik d es s o k ra t is c he n Lehre n s u nd W ir


)
'

017170) 7101930 » é ne90 pno e 0 9 0 0 0 1a ß l n9 ev 1 019 i; 0é w9 61v efö ev ä ps wo v


' '

0 01v 1 10 v ,
10

71 0 0 1 0 0 0 7) II
71 0 6111 0 v 1 019 . N a c h D io g , 43 : M e717; 1 0 0 0 0 0 01v 011 0 v 71 011 é y v 10 0 01v
.
' '

ist M el et us gerichtlic h v erur t h eil t word en d a sse lbe gi bt Th emi stia s an

G r at XX p 2 93 ; D io d o r d age gen bericht et XI V 37 0 0 770 0 9 pe1 e;1 5 7173


9 7;

.
,
.
, :

0 10 718 0 10 09 0 1 0 0 7 719 sfxe


71 011 1 é 710 9 6171 0 11 0 0 9



o171 é 711 e1v ev . S uid .

M é l n1 0 9 : a sse lbe b ei A ugust C D


11 011 8 1 10 10 97 ; 0 710 1 6371 A9 n v a iwv

. D . . . V III ,

3 Plut d e in v id 6 D ie A nk lä ger d es S okrat es w urd en später v o n ihren


. . . :

M itbü rgern so geha sst d ass N iem a nd F e uer b ei ihnen a nz ünd et e N ie


, ,

m and ihnen au f ein e F r age An two rt gab : b is sie sic h erh ä ngt e n w ei l sie ,

d iesen H as s ni cht ert ra ge n k o nnt en U eber d ie R ed e d es S o phist en un d . .

Rhetors P o l y krat es ge gen S ok rat es s S a u p p e frag m O rat gr p 2 2 2 .


, . . . . .

H e r m a n n d e S o cr acc p 15 f B l a s s att B ered sam k eit II 337 f


. . . .
, .
, .

Ueb er L y sias Verth eid igungsred e o d er R ed en 8 S a u p p e a a O S 2 0 3 -


. . . . . .

H e r m a n n a a O S 16 B l a s s att B ered sam k eit v o n G o rgias b is


. . . . .
,
.

L y sia s S 34 1 f , . .
12 8 Sokrat es .

k e ns un d ei ne rei c he A uswahl sok rati scher G e sprä c he gegebe n .

Die s e A uswahl ist z war nic ht d arauf bere c hnet ein Bil d v o n ,

d er ga nz e n L eh rth atigkeit d es So k rate s z u bieten ; aus I 4 1 , ,

( w o X e n opho n sa gt : » m an solle ni c ht blo s w ie Ma nc he be , ,

o io é v o 0 g 8 60 0

trac hte n 01 071 € 1V0 9 ev ex a 1 0 0 9 7102v 1
“ ' ''

, p .

V011 00 10 1 03v %Äeyxsv , so nd er n au c h 01 710v 0 0 V7 0


30 0 5 0 8 1 0 19 O UV
'

und d a na c h pr üfe n o b So k rate s im Sta nd e ge we se n


,

s ei,
die w el c he m it ih m um gi nge n sittli c h besser zu
, ,

s o wie aus A nfang u nd S c hl us s d er S c hri ft un d aus ihrer gan

z e n Halt ung geht her v or d a ss X e nop h o n ei ne Verth eidigungs


,

sc hri ft für s ei ne n Lehrer z u v er fa sse n beab si c hti gte w el c he im ,

G e ge nsatz z u d en A nkla ge n d er I rreli gio sität und d er Juge nd


v erd erb ung ( I 1 1) die Reinheit W o hlthätigkeit und Ver
, , ,

d ienstl ic hk eit d er e t h i s c h e n W ir ksa m k eit d es Sok rate s na c h


we is e n auf die a nd ere Seite d es sokra t ische n P hilo sophirens
d a ge ge n auf d as 098 1 02C5 1V o d er é l é yxs1v und ü b erh aupfiauf d as
,

m ehr W issensd:h aftl ic h e an s ei ne m F hi10 30 ph iren nic ht n äher


ei ngehe n sollte d aher sol c he s n ur z er stre ut und kur z im d ritten
, ‚

u nd v ier t e n B uc he v or k o m m t Ab er X enopho n gibt d o c h ei n


.

sehr um fa sse nd e s Material ; und e in e in v iele n Be z ieh unge n in

t er ess ant e Er gä nz ung erhalte n d ie Me m orabili en d ur c h z we i


a nd ere S c hrifte n v o n ih m d as 2 0 0 7100 10 V und d en O E>1 0 V0 0 171 09
,
. .

Tiefer al s X e nopho n h at F l a t o se ine n Mei ster aufgefasst ; aber


er ist nu r m it gro sser Vorsi cht z u gebrauc he n F lato ha t sc ho n .

in d en b ei Leb z eite n d es Sok r ate s ge sc hr iebe ne n » sok rat isc h e n «


Di alo ge n sei n Lebe n und W ir ke n in selb st stä nd ig gei streic her
W e ise repro d uc irt ; no c h m ehr ist d ie ss d er Fall in d en spä tern
W erk e n in wel c he n ihm Sok rate s d as I d ealbil d d es 1017100 0 100 9
,

is t d em er se i ne Phil os ophie in d en M und le gt ; o bj ec tiv er e


,

h is tori sc he S chil d er unge n gebe n unter d en fr ühere n plato ni sc he n


S c hri ft en nur d ie Apolo gie unt er d en spätern d as Sy m po si o n
,

u nd ei nz el ne A b sc h nitte d es F h ä d o .

b) D ie R i c ht u ng d es s ok r a t i s c he n P h il o so ph i r e n s.

D er G e ge ns t a nd d er
bi s heri ge n Spe c ulatio n war die Er
k ennt niss d es Uni v er sum s ge we se n wel c he m an in m annigfal ,

t igster W ei se z u realis iren unter nah m Die s e Ric ht ung d es .


130 Sokrat es .

W e ge , d en er al s d en all einwah ren erk a nnte , d ie Me nsc he n z um


W i sse n v o n d ie se n o d er je n e n D i nge n heranz ubil d en , sie z ur
E insic h t zum Verständ niss, z um r ic ht ige n U rth eil in Die se m
o d er Je nem a nz uleite n ; d as war d ie po siti v e Seite sei ne s W ir
k e ns . ar war es ih m na c h d ie ser Se ite d ar um z u th un
U nd zw

die M e ns c he n hera nzubil d e n z ur re c hte n E rk enntniss De sj e ni ge n ,

w as z um prakti sc he n Lebe n gehör t und W i c h t igk eit für d as


sel b e habe n k a nn Diej e nige n G e ge nst änd e d age ge n m it wel
. .
,

c he n d ie ä lt er n Philo sophe n sic h b esc h aft igt h at t e n die phy si ,

sc he n und m etaphy si s c he n Fra ge n fa nd e n k ei ne Stel l e in se iner ,

l e h r e n d eln Th ätigkeit Denn : s e ine Bek a nnt sc h a ft m it d en .

Leh re n sei ner philo sophi sc hen Vor gänger ha t te ihn z u d er


U eb erz e ugung ge führt d a ss d er Me nsc h ni c h t im S t a nd e sei


, ,

d ie obje c ti v e W el t z u erke nne n d a ss d ie se E rkenntniss v iel m ehr ,

üb er d ie d em M e nsc he n ge set z te n G re nz e n hinausliege und d a


her Be sch ä ft i gung d a m it et wa s Unnüt z e s und Unfr uch tbare s ,

n i c ht z um W ohl d es Me nsc he n Aussc h l a ge nd e s Der Be


w ei s fur d ie U nm ö gli c hkeit d er E rk enntniss d er o bj ec tiv en W elt
l ag ih m hauptsac hl ich in d em W id er streite in wel c he m d ie bis
_
,

h erigen Sy ste m e unter ei n a nd er sta n d e n so m e i n ei nz el ne n ,

Fehler n die er an ihre n Theorie n


, Sok rate s gab
d aher d ie E rfo rsc h ung phy si scher und m etaphy si sc her Proble m e
_


auf un d er k lär t e d ie > m e nsc hli c he n D in e « ( 1 01 01V90 00 715 101 Xen

g > .

M enu I 1 12 16 ) fur Da sj e nige


.
, ,
. w o mit d ie Philo sophie z u ,

th un habe N i c h t d ie D i nge ausser uns v o n d ere n W e se n wir


.
,

ni c h t s wisse n k o nne n z u er for sc he n ist u ns er Ber uf ,


s o n d er n

d a z u is t d as W i ss e n d a d en M e ns c he n und was ih n a ngeht z u ,

erk e nne n ; ni c ht Unbegre iflic he s z u ergrü nd e n ist d ie A ufgabe ,

so nd er n d a sj e ni e z u w i sse n w as m an wisse n k a nn u nd v o r
g , ,

alle m A nd er n d as was m an wi sse n m uss u m in al le n m e nsc h


, ,

l i c he n Angele ge nhe ite n z u Haus e z u s e in und ü berall v ernünf


t ig ha nd el n z u k ö nne n Al s d er e inz ige G e ge nst a nd d en ,

d ie Ph ilo soph ie z u lehre n habe er sc hie n ih m so m it d as m e nsc h ,

2 3) Xen M ena . . IV , 7, 6 : 1 01 0 0po0 1101


'

(od er 10 1 0 0110 01 101 ,


1 01 38 101 I , l , 12 .

15 ) 01 8 0 08 1 01 01v 0 0 10710 19 é v 0p1€ ev s1v 011, 1 0V



0 8
_
0 01 0 9 8 0 19 01v fiv e11 o
Cn1 0 0 v 1 01 01 0 718 1V0 1 0 01107 0110 011 0 011
2 4) I , l , 13 f . IV , 7, 6 . 7 . 3. Anm . 30 .

2 5 ) M em . I V, 6 , 7 . 7, 2 —

10 . I , l , 16 .
Prinzip d er so k ra tischen Philoso phie .
131

li che Lebe n m it all s eine n Verh äl tni sse n , A ufgabe n u nd Ver


fli h t d i E rk enntnis s d e s für d en M e n s c he n W i c h t i e n
'

p c u nge n e
,
g
und N üt z l ic he n d es für d en M e nsc h e n G ut e n und Er st rebe ns
werth en , die E rk enntniss wahrha ft m ensc hl ic her G l ü c k sel igk e it
und T uge n d ; all es an d ere W isse n erklärte er in d em M aasse

für ger ingfü gig un d w erth lo s al s es ke in e Be z ieh ung z um prak ,

t i sc he n Lebe n habe ( I V ,

Die Ph ilo soph ie d es Sok rate s war d aher ihrem p o si ti v e n


I nhalt e na c h b l o s e t h i s c h e r N a t ur w e sw e ge n bei d en \

Alte n gewöh nli c h die Be gr ü nd ung d er S i t t e n l e h r e al s se in


ei enthü m l ic h es Ver d ie n st be z eic h n et wir d Allei n we nn
g
Sok rate s in d ie ser W ei s e d ie P h ilo soph ie in e ngere G re nz e n
eins c h l o i al s s ei ne S pec ul at iv en Vor gä n er es
ss , g geth an hatte n ,

ab er ih r d o c h a uc h ei n e b is d ah in ungeah nte E r w e it er ung


so
g .

d ur c h se in e For d er ung d a ss m an nic h t b l o s ein W isse n ü be r ,

haup t und irge nd w el c her A rt so nd e rn ein wir kl ic he s ein rec h , ,

t es und ga nz e s W isse n er strebe ; d a d u r c h d a ss So krate s die se ,

For d er ung; a ufstell t e und d ie z ur R ealisirung d er se lb e n noth


w e nd ige M e t ho d e d es Erk e nn e ns angab d a d ur c h ist er gera d e ,

so d er Urheber d er ph ilo s oph is c he n E r k e n n t n i s s l e h r e w ie ,


.

d er Eth ik gew or d e n ; d ie se bei d e n phi10 8 0 phisc h eii W isse


,
n sc h a ft e n -

hat er ins Lebe n ger ufe n .

c ) Pr i n z ip d e r s o k r a t i s c h e n P h i l o s o ph i e .

Ei nig w ar Sok rate s m it d en Soph iste n in sei ne m z wei fel n


d en Verh al t e n ge ge n d ie M o gli c h keit e iner theoret isc he n Er

2 6 ) A i st r . . I
M et , 6 , 3 : 2 170 71 0 011 0 0 9 710 0 1 né v

1 01

119171 01 w1 011 0 0 0 0 0v 0 0
71 0 01 ,

71 0 0 1 0e

17; 9
7
100 0 8 10 9 0 0 0 0v , é v 1 0 0 1 0 19 97)1 0 0 V1 0 9 71011

715 0 1 0 0 1o pä w 71 0 101 0 0 07110 1 73 0 01v 1 0 9 1 q v 0 101v 0 101v n so


'

,
4, 4 d e p

7
ebe XIII . ar t .

a nim , . I
l p 6 12 , a, 2 9 071 1 2 10 71 0 011 0 0 9 1 0 Qy; 1 e1v 1 01 715 0 1 100 0 8 10 9 0 71711
. .
33 ,
171 0 71 711v 01v

71 00 9 0 0 1 n v )( 0 7 0 10 0 V 0100 1 iq v
}
*
71 11 1 1 117
1 710 71 11 171 131) 0 0 1 101710 0 0 100 0 v 1 e g
. .

C ie Tu sc
. S o crat es prim us phil o so ph iam d ev o c av i t e c o el o et in
. V , 4:
nrb ib ns c o ll o c av it et in d o m o s et iam int ro d ux it et c o egit d e v it a e t
, ,

m o rib us rebusq ue b o nis e t m al is q u aer er e .

2 7 ) D L I I I 5 6 : 1 719 ( 01710 0 0 101019 0 ) 10 7 0 9 710 013 0 0 1» né v i v 0 0 V0 8 10 119 10 9


. .
,

0 100 0 171 0 9
,
0 0 01 0 0 0 ) 00 E on/1 0 011 739 1 00 0 09m1 0
-
1 0V 1 pi1 o v 0 0 l111011 10 v 1 0V

0 101710 011 171 0 v , 0 1 8 Ä 8 6 10 0 p7 7) 0 8 1, 14


‘ ‘

71011 1 11 2 10 71 0 011 739 0 09171 q v


'
7
\' : 1 7q v

II , 2 1 C ic Tusc III S o crat e o in nis , q nae est de


'
el o a y o ru w 4: ha
q . . . .
, a

v it a et m o rib us, p il h oso phia m anav it .


132 S ok rates .

k enntniss d er N a t ur in d em aussc hlie ssli chen W erth , d en er


, .

auf B il d un g d es S ubje c t s z um Lebe n le gt e ; ei ni g war er ebe ns o

m it d en phil o so ph isch eren unter d en Soph ist e n d ari n d a ss er -

un t er d ie s er Bil d ung d es S ubj e c t s z um Lebe n ni c ht ein äusser

li c hes M itt heilen v o n Ke nntni sse n und v o n Re gel n für s H a n


d el n so nd er n ei ne A nleit ung zu ei ge ne m Denk e n ü ber d ie Di nge
,

u nd selb st stä nd i ge m Betra chte n und Unter such e n d er Dinge


v er sta nd . Aber im rei ne n G e ge nsatz e z u ihne n stand er d a
d ur c h ,
d a ss s i c h aus d er Ri c htung sei ne s P hil o s0 ph irens ni c ht
ei ne Auflö sung alle s und je d e s Erk e nne ns in subje c tiv e Vor
s t ell ung so nd er n ger ad e d as G egenth eil hie v o n er gab Sei n .

Pri nz ip ist ni c ht Zer stör ung so nd er n R ealisirung d es Erkenne ns


, ,

ni c h t sk ep t i sc he Vernic h tiguu g s o nd er n Verstän d niss d es O b


,

j e c t iv en ,n i c h t A nw ei sun
g d e s S ubje c t s z u d er
gehal t sleere n K u ns t
r hetori sc he n S c hei n u nd B l end wesens ; so nd er n was er will ist ,

d ie ss : d a ss d er Me nsc h si c h erhebe z u d er F ä hi gk eit in d en


j g
e n i en Di nge n w el c he , in d en Berei c h d e r m e nsc hli c he n Er

k enntniss falle n sic h ein W i sse n zu bil d e n d as ih n in d en ,

S tand s e t z t ei ne v o llgenügend e Ei nsi c ht in d ie Sac he um die


,

es si c h h a nd elt z u habe n, und so wie im D e


, . nke n s o im th ä ti

n Lebe n über Alle s was ihn a n eht o rientirt All e m w o init


g e , g , , ,

er si c h befa sst ge wa c h se n z u sein


, .

D as N ähere d er Lehre d es Sokrate s hierub er ist d ie ss Alle s .

Vor stelle n h at na c h Sokrate s nur W erth s o fer n es z u ei ne m ,

wir kli c he n W i sse n v o n d er Sa c h e erhobe n d e sglei c he n alle s


,

Thun nur sofer n es aus ei ne m s ol c he n W issen her v orge gange n


,

ist . D as S ubj e c t soll ü ber ni c h t s et wa s beha upte n und m it


ni c h t s si c h z u thun m a c he n be v or es wei ss, was die Sa c he ist
*

und um was es sic h bei d er Sa c he hand elt o d er be v or es Re


,

c h ens c h aft d ar ü ber


g ebe n k a nn d a s s e s ei n
,
e obj e c ti v e E rk e n nt

ni ss d er S ac h e wirkl ic h habe ,
Z wi sc he n si c h s elb st und s eine
.

Mei nunge n und E nt sc hlie ssunge n m uss d as S ubj e c t d ie I d ee d es


r ic h ti ge n W isse ns stellen ; es d ar f ni c ht urtheilen und be sc hlie sse n ,

b is sei n Vor stelle n d ie ser I d ee a d äq uat b is s ei n Vor stelle n ein ,

se in er W ahrheit si c h be wu sste s Erk e nne n e w o rd e n ist ; d e nn


g
d er Me nsc h ist v o n N atur ein v er nünftige s z um W i sse n be,

fäh igtes W e se n u nd es ist d aher ein W i d er spr uc h o h ne wirk


, ,

l ic he s W i sse n et was z u m ei ne n o d er z u beh aupte n und eb enso ,


134 S ok rat es .

b are r D ifierenz e n für er sch ie d e n z u halte n nur wer wei ss


'

v ,

was e ine Sa c h e o d er Ei ge nsc haft ist ist d av or si c her z ufälli ge , ,

o d er äusserlich e Mer k m ale d er Di nge für d ie Haupt sa c he zu


'

n eh m e n s o wie und ga nz insbe s o nd ere d av or Ei gensch afte n , ,

w el c he die Di nge nur unter ge wisse n Um s ta nd e n und E in


s c h r ä nk un e n o d er nu r r e l a t i v habe n ih n e n unbe d i n t o d er
g g ,

ab so lut bei z ule ge n und d a m it be so nd er s u ber W er t h o d er U n ,

wer t h d er D inge so w ohl theoreti sc h al s praktisc h


nu r wer we iss w as e ine Sa c he ist o d er was s ie in si c h sc h lie sst
, ,

w as 2 B S t aa t u nd Staatsk unst
. . was Kr i e gs und Fe ld herr n ,

k unst ist un d was z u ih r gehört k a n n si ch in i h r v er suc he n ,


-

u nd k a nn b eur th eil e n was fü r Me nsc he n d a zu t a ugli c h si nd ;


wer aber d en Be gr iff v o n Staat 11 s w ni c h t hat geht in . . .
,

Al l e m fe hl was er d ari n u nter neh m e n o d er d ar über behaupte n


,

m ag ( III 1 8 4 ebenso wer v o n si c h selb st k ei ne n Be


, . . .
,

g r iff hat so n d er n i n fal,sc he n Vor st ell unge n v o n sei nen Fähi


g
k ei t en und Krä fte n be fa nge n ist ( III 7 9 I V „ 2 2 4 , . .
,

W er d a ge ge n d ie Be gri ffe v o n De mj e ni ge n wo m it er z u th un ,

e e
g n s v er
m isc he wenn er d ie S onne fur ein 716 0 genauer fur einen 71190 9
, ,

0 101710 po 9 er rt hab e (v gl o b S
k lä d ieser N a chweis wir d geführt m it . . .

t el st R efl ex io n au f d ie g anz v er schie d enen E igensc haft e n m üd W irk ungen ,

we l che e iner seit s d er S o nne and erer seit s d em 7 6 0 71 1 71 zuk om m e n , 1 . . . .

31) M em III 8 5 6 ( N achweis d a ss t rot z d er W o rt v ersch ied enh eit


, , .
,

d as G ut e au ch schö n d as S c hö ne auc h g ut ist) Au ch III 4 ( N ach wei


, .
,

sung d ass k ein so gr o sser U nt erschied z wische n Ha u s und S t aat sv er


,
.

w al t ung sk unst ist wie M a nche gl auben) k ann v er gl ichen werd en


, .

8 2 ) I V 2 37 f (N a chw eis d a ss 718 V1 gar nicht b l o s i n äusserer U n


, , .
, 01

z ul anglich k ei t d er M it tel so nd er n eben sosehr in d em M issv erh ä l t niss sel b st


,

gr o sse n äu sseren Be sit z e s z u d en B eg ier d en und W ünschen d es M enschen


besteht ) .

38 ) III 8 7 : 710 71710171 19 1 0 1 8


, 6 w190v 71 0 0 8 1 0 6 710171 0 v 00 1 71 1 1 0
, 1 1 01

&y oc% 0 v 7110 0 6 71 01710 v 0 0 1 1, 710 71710171 19 0 0 1 0 0 0V 710 0 9 ö po po v 7101710 1)


"

71 0 0 9
'

71 01a ato x00 7 , 1 0 0 0 71 0 0 9 71 017 70: 71 01710 v 71 0 0 9 0 00 0 0 v 0110 XpÖV .


'

7 010
617 01901 pé v 71 011 71 017 01 00 1 1 71 0 0 9 01 01 V 8 0 ä x n, 710171 01 0 18 71 011
. 71 0 0 9
01 01 V 0
71 01 71 1 9; Eine s und
asselbe fol gt hieraus z ugleich kann gut und D , ,

nich t g ut schö n u nd nich t sch ö n u gl eich sein ( 01 0101 01 71 7 01 1 8 71011 o110 x 0 01


, z 1 01 ,

07 6 1 1
1 01 71 1 71 00 1 01
0 eb en so fern etwa s in Einer Rück sicht gut ( schö n)
8 01 ,

in einer a nd ern d as G egent h eil hiev on sein k ann (v gl [ V 6 IV 2 _


.
, , ,

31 36 : S chö nheit R eich th um Ansehe n j a sel b st Stärk e G e sund heit und


, , , ,

Verst and sind nicht schl e chtwe g &y o13 sie k ö nnen auch Anl ass d es U 11 ‘

01
,

heil s für d en M enschen werd en .


L ehre v om begrifflichen E rk ennen .
135

h at , ke nnt , d er w ei ss , wie be griff er m it Alle m d aran ist ; d ie


liche E rkenntniss m a c h t die D inge d e m M e nsc he n klar und
ibt ih m d ie Mö gl ic h keit ri c ht ige U r th eil e ü ber sie z u fälle n ;
g ,

sie g ib t ihm eb en d ami t die M ö gli c hkei t , auc h in prax i d as d en

Di nge n A nge m esse ne d as Re c h t e und Z we c km ä ssige d as N ütz , ,

l i c he u nd G ute z u fi n d e n und z u t h un D ie s e n G e sic h t sp unk t .

d es S t rebe ns n a c h be gr iffli c her Ei nsi c h t häl t So k rate s ü berall


fe st ü berall d r ingt er d ara uf
,
d a ss m an sa ge n kö nne was , ,

d ie se s o d er j e ne s Di ng ist wel c her Art o d er G a t tung es a nge ,

höre in wel c hem Um fa ng und war um ihm d ie ses o d er j e ne s


, _

Pr äd ika t beiz ule ge n sei o d er nic ht stet s for d ert er d ass ,

m an ni c ht z usa m m e nwer fe was ni cht z usa m m e ngehört so n d er n , ,

unter sche id e w as v er sc h ie d e n ist


,
d a ss m an ni c ht s ub erseh e , ,

was z um W e s e n ei ner Sa che gehört s o nd er n A lle s was sie in , ,

si c h be grei ft si c h v er ge ge nw är t ige
,
d a ss m an ni c h t in Ba usc h ,

und Bo ge n u ber d ie Sa c he n re d e s o nd er n auf G r und b e r iff


g ,

lic he n Verst ä nd ni sse s v o n ih ne n spre c he d a ss m an ni c ht unv er ,

m it telt et wa s be z wei fle u nd l ä ugne o d er etwa s v ersic here und , .

be h a upte sond er n alle G e si c ht sp unkte die hiebei ber üc ksic hti gt


, ,

w er d e n m ü sse n bea c hte E s ist d ie ä c h t gr ie c hi sc he Klar


,
*

h e it d es De nk e ns un d Be so nne nhe it d es U r th eils d ie Sok rate s ,

m it d ie se r s e in er For d eru ng be griff li c her Einsi c h t aller U n re ife


un d G eistestragh eit aller E itelk ei t und A nm a ssung ( I V ,

so wi e aller S O ph istisc h en Ver wirr ung d er B egriffe ( I V 4) ge ge n ,

ü ber stellt ; ni c ht leere Ei nbil d unge n und Mei nunge n ni c ht nu ,

be griff en ub erlieferte Vorau sset z ungen und unv er stand e n z u


sam m engeraffte Ke nnt ni s se ni c ht ho hle W orte und Re d e ns arte n , ,

34) M em . IV , 6, l : YN
0 71O 71 1 01
0 7 1 0 19 0 0 110 6 0 1, 11 8 71 a0 1 0 v ‘
EÜJ V ö v 1 1nv ,
0 0 0 8 71 0 1

äÄY)Y 8 . 5 , 1 1 : d as Streben d er Menschen m uss sein 80 q 71011 710 ,

7 10 0 1 01 718 7 0 V1 01 9 71 01 1 171
7 8 v 7) (unt erscheid end na ch G att ungen) 1 1 0 8V 0

w

01 1901 71 0 0 0110 8 10 8 011, 10 7


11 08 ib . 12 : 8 1071 0 8 71 011 1 0 0 101718

Y S O 3OCLö v 0 0 a 0 8 7; v 011 8 71 1 0 6 0 0 v 10 v 1 019 71 0 1v n [30 0 718 0 8 0 8 011 0 1 01 71 8 { 0 v 1 01 9 01


’ "
* 7
71 01 1
'

y é v r; 1 01 71 0 01 7 11 01 1 01 , 8, 1 3 . III
E s ist b em erk enswerth , d ss

. a selbst
b ei d em l ht
m ö g ic s S . Xe o ho
po pul arisir end en Be r n p D ia n d er g iff d es »

l ek tisch en her v orb lick t « .

35 ) D ie B el ege in d en bisher ang efuh rt en St e ll en ; a usser d e m I 4 ,

(s S
. . S c h l e i e r m a c h e r a a O S 8 0 4 : S okrate s h at d ie Kunst . . . .
_

richtiger B egriffsb il d ung und Begriffsv erk nupfung gelehrt .


136 S ok rat es .

i ht willkurlich e und sc heinbare Aufstell unge n uber Die ses


n c .

u nd Je ne s s o nd er n d ie be griffli c h e nt wi c kelte Ei nsi c ht in d ie


,

D inge und d ie Verh al tnisse d er Di nge ist es was nac h ih m d en ,

Me nsc hen W ei se t üc hti g einflussreich gl üc kli c h m ac ht ( I V


, , , ,

d) D i e s ok ra tisch e M ethod e .

D as b egrifilic h e Erk e nn e n , z u wel c he m Sok rate s A nleit ung


'

ebe n w ill er f äll t in z w e i Seite n : er will leh re n , wie m an Be


g , z

ri ffe bil d et m i W i e n n d em W as d er D i n e o d er ih rer


g , u e n s s v o g
Ei ge nsc hafte n z u habe n und er w ill lehre n wie m an Be griffe , ,

v erk nu pft o d er urth eil t d h w ie man d a z u gela ngt ei nem


, . .
,

D i nge E t wa s bei zule ge n o d er ih m ei ne E ige nsc haft zuz usc hreibe n


in b egrifil ich v e rm it t elter W ei se D as Er ste d ie ser Bei d e n ge

.

sc hi c ht d a d ur c h d a ss ei ne Be gri ffsbe sti m m ung v o n D em um


, ,

w as es sic h ha nd e lt ge suc ht und a ufge st ell t wir d


,
d as Z weite ,

d a d ur c h d a ss auf d e m G r un d e d er ge fund ene n B egriifsb estim


,

m ung be wie se n wir d d a ss ei ne m D inge ei ne Ei ge nsc ha ft bei


,

z ule e n o d er ab z uspre c he n sei


g B e g r i f f s b e st im m un
g al so .

u nd B e w e i s realis iren d as Erk e nn en ; s ie si nd d ie bei d e n M O

m e nte d es Ver fahre ns w el c he s So k rate s e insc h lä gt um ein be


, , ‚

riff lic h es W iss e n z u S t a nd e z u bri n e n o d er d er s o k rati sc he n


'

g g ,

M ethode .

1 D i e B e gr iff s b e s t i m m u n g
. Die Be griffsbil d ung .

be steht na c h Sokrate s d arin d ass m an ge n au d efinirt was ein , ,

D i ng o d er ein e Ei ge nsc ha ft sei Darauf gie ng Sokra t e s v o r .

Allem aus ; d as Er ste was er that war d ass er b ei De n e n , , , ,

wel c he s ic h m it ih m unterre d ete n d en Si nn fü r D efinirung d er ,

B e griffe z u er we c k e n suc hte und sol c he D efinirungen v o n i h ne n


for d erte N i ch t Re d e n und Re d e nsarte n über d ie Di nge z B
.
, . .

d a ss F ro m m igkeit et wa s S c hö ne s sei s o n d er n e ine be sti m m te ,

A ussa ge was Frö m m i gk eit sei will er habe n


, ni c ht W orte ,

v o n unbe st im m t a ll ge m e i ner Art will er höre n so nd er n ei ne ,

36 ) Xen M em . . IV , 6, 2 : 8 1718 1 ii E 08 007111 8 ,


710 10 v 11 v o ni€ e19 8 00 8


Ko17l 7110 1 0 1» W) At , 8 CPY]
"
5v

8 110 11 ;

[38 10171 X 011 0 9 , ’


. E xe19 0 S ITC E I V , 0 710 10 9 1 19 0
8 00 8 873
; 80 1 0 1;
1 wora uf d ie U nt d ung fo erre rt geht , b is 4 d er 8 00 8 9 de
ß 73
finirt (117010 0 8v 0 9) ist .
138 S okrates .

2 . B e w e i s Z um be gri ffli c he n Er k e nne n d er Di nge


D e r .

g eh o rt d a ss ü ber d ie D i n e nic ht s blo s ge m ei nt o d er beh auptet


, g
w er d e d a ss m an v iel m ehr uber sie e t wa s a nneh m e o d er aus
,

sa ge nur we nn m an die N a c h wei sung gebe n ka nn d a ss e in e m


, ,

Di nge s ei ne m Begrifie ge m ä ss D ie ss o d er Je ne s wir kli c h z u


ko m m e N ur be gri fflic h v er m ittel t e U rth eil e solle n ge fällt w er
.

d en Ebe ns o uner m ü d l ic h wie im D efiniren ist d aher Sok r ate s


.
, ,

im Be wei se n
-
s a gt X e nopho n
.
( M em I V 6 13 .
, , .

>> ih m ei ner in e tw a s w id er spra c h und k e ine n be st im m te n G rund


a nzugebe n wusste s o nd er n o h ne Be weis ( 01V8 1) 01710 08 158 10 9) J e
,

m a nd e n fur e ine n gro sse m W ei se n S taat sm a nn o d er Hel d e n '

u d gl
. erklärte als So krate s e s z ugebe n wollte so fuh rte er
.
, , _

e w öh nli h d en Streit auf d en v ora us e se t z te n G r un d be ri ff


g c g g
z ur üc k ( ä711 t v 0 11 00 8 0 11) 8 71 01 V 7 1v 7102v 1: 01 1: 0 v
ü

}7 8 V 0 u n “

g e fahr auf fol e nd e Ar t : S o k r : Hält st D u D en en1 en


g j g w el c h.en ,

d u r ü hm s t für ei ne n be sser n B ür ger al s D en wel c he n ich nenne ?


, , ,

Der A nd ere : Aller d i ngs S o kr : W olle n w ir d aher ni c ht v o r . .

Allem sehe n was z u e ine m gute n B ü r ger gehört ? Der A nd ere


,

G a nz re c h t S o kr : B ei Ver walt ung ei ner Ka sse w äre w ohl


. .

Derje nige d er be ssere welc her die G el d a ngele ge nhei t e n d es Staate s


,

v erbe sserte im Kr iege D erje nige , w el c her ih m d en Sie g ü ber ,

d ie Fei nd e v er sc haff t e in d er Vo lksi mrsamm lung Der wel c her ,

d en Parteiun ge n ein E nd e m a c hte u nd E i ntra c h t sti ftete ? Der


A nd ere : So d ü nkt m i ch D urc h d ie se Z uru ckfüh rung auf d ie .

Vorausset z ung m ac hte er auc h s ei ne n G e gner n d ie W ahrheit


e inle uc hte nd « D b : we nn es si c h d ar um h a nd elte zu ei ne m
. . .
,

Urth eil ü ber e t wa s o d er z u ei ner E nt sc hei d ung d ar über z u


k o m m e n ob ei ner Per so n ( o d er Sa c he ) ei n e Ei ge nschaft bei z u
,

lege n sei gie ng Sokrate s d en W eg : er e ntwi ck elte z uerst d ie


,

be griffl ic he D efini t ion d e r Ei ge nsc haft z B d er ei ne s gute n , . .

Bür ger s überhaupt na c h ihre n ei nz e l ne n Merk m ale n u nd m a chte


,

d a nn d ie Anwe nd ung auf d ie Per s o n v o n d er es si c h fra te


g , ,

ob ihr d ie s e E ige nsc h a ft bei gele gt wer d e n sol lte o d er : er hielt ,

d en Be gri ff d er Per so n und d en Be gr iff d er E ig e nsc haft unter


si c h z usa m m e n un d l ie ss auf d ern W e e d er S chl ussfol er un
g g g
d ie E ntsc hei d ung herv or gehe n ob bei d e c o n ruiren o d er nic ht
g , ,

ob s om it d er Per so n d ie se Ei ge nsc haft bei z ule ge n sei o d e rni cht .

S c hl üsse o d er lo gi sc he Be wei se hatte n nat ü rl ic h a uc h And ere


S o kratische M e th od e .
139

al s Sokrate s ( so na m e ntli c h die Elea t e n) la ngst gebra uc h t ; ab er


nur er for d erte ub eral l s tre nge n Be w e i s und nur er d ra ng d a ,

ra uf d a ss d er Be weis auf d e m W e ge d er b egrifilic h en Verm itt


,

l ung ge führt w er d e Auc h Definit io ne n k onnte n je na c h Be d ar f


.

auf d em W e e d er her e ste l l t wer d e n Z B d a s d as


g g s . . .

G ute s o v iel sei als Da sje nige w as ei n e m D inge v o n be sti m m ter ,

Ar t ( S 137 ) nü t z li c h ist wir d so be wie se n : gut is t


.
,
nu t z

lich aber ni c hts ist alle n D ingen z ugle ic h nutz l ic h d a im G e


, ,

genth e il D a ss elbe D em n üt z l ic h Je nem sc hä d li c h s ei n k a nn


,

al so ist gut 3 a d as e inem be st im m t e n D inge N üt z l ic he (M en1


. . .

I V 6 8 v gl I I I 8 2 N atü rl ic h aber w ar e s d a ss m it

-
.
, , .
, , ,

d em Be wei se n n i c ht in s Un e n d l ic he r ü ck w ärt s ge ga nge n wer


d en k o nnte ; in d er Re gel geht d aher So k ra t e s nur b is z u so l


c he n Vora uss et z un e n z ur ü c k w el c he al s all e m ei n z u e sta nd e n
g g , g ;

o d er als selb stv erstandlic h gel t e n k o nnte n ; we nn er e t w a s »

ausfuh r te « sa gt X e n opho n
, so nah m er d as A nerkannteste
,
»

z um A us a n sp unkt e 0 101 EG) V 1027110 1201 ö o l o o u é v io v


( 0 n y p

g g
w eil er d ie s e Ar t d er E nt wi c kl u ng fü r d ie s ic her ste hiel t da
her ich k ei ne n w e iss d er es so v er sta nd e n hä tt e d ie B eistim
, ,

m ung d er Z uhörer z u erha lt e n wie e r << ( I V, 6 , So wer ,

d en z B in d e m obe n an gefuhrten Falle ( I V 6 13 f ) d ie


. .
, ,
.

Merkm ale e ine s gute n B ur ger s n ic h t w ei t er bewie se n so nd er n ,

sie wer d e n al s lei c ht un d sel b stv ers tandl ic h ei nfa c h co n

s tatirt .

D ie Beweisfuhruugen o d er S c hl usse d es So k rate s si n d je


na c h Um stä nd e n s ehr m a nni falti A l H u t nn t e rs ch ied unter
g g s a
p .

ih ne n t r itt d ie ss her v or d a s s sie t heil s d e n W eg d er r a t i o


,

n e l l e n t heil s d en d er e r f a h r u n g s m ä s s i g e n o d er e 1n
,

p 1 r i s c h e n B e g r u n d u n g ei n sc hlage n .

R a t i o n e l l argum ent irt So krate s v o r Alle m d a nn we nn ,

er z eigt d ass in Me inunge n Behauptunge n o d er Ha nd l unge n


,

e tw a s d em Be griff d er Sa c he Z uwid erlaufe nd e s e ntha l t e n sei ,

o d er w e nn er um ge k ehrt z e ige n wil l w as d as Begriffsgem asse , ,

d as Sa c h und Z w ec k em äss e
g i n e in e m e
g g ebe n e n Fa l le sei .

Sehr h ä ufig ist bei ih m d ie N ac hweisung d es B egriff swid rigen ,

d es W id ers mech end en d e s U n un d W id erv ernü nftigen in Mei


,

n un e n
g Behaupt unge n und Hand l u nge n ; er hat nam e nt li c h d ie
,

Kunst ausge übt , s eine G egner d urc h Fra ge und A ntwort in


140 S okrates .

W i d e r spr u c h e er wic keln und sie so ad a bsur d um zu fub


zu ‚v

r en Rat io nell v er fährt er fer ner we nn er aus d em W e se n ,

ei ner Sa che d ie U nm ö gl ic hk e it v o n e t wa s ableitet we nn er z B , . .

M em I V 6.
,
7 d en Be wei s d a ss n icht A lleswissen
, ,

s o n d er n 8 71216 1 7] l in e ine m be s t i m m te n G ebiete sei (v gl .

auf d enSa t z gr und e t : 0 0 118 1 0 0 1 01v 0 0 1im u



S .
p 0 0 v 011 0v 8 1V011

1 01 ö v r o1 71: 01V1 01 é 7t 56 1 010 0 011 ;


'

ein Sat z d er ( ob wohl ni c ht n aher ,

ero rtert) über d as blo s E m piri sc he hi na usgeht Ja so we nig .

er sonst ü ber d ie Sphäre d es e m piri sc h Erk e nnbare n hi n aus


S pec ul atio nen a nstelle n will I_ 4 b e wei st er d a ss m an e ine , ,

g öttl ic h e Vor seh ung e ine 100 0v n 0 19 é v 131


0
,
7101V1: £ 1 7 ) a nneh

m en m ü ss e weil n a m li c h d ie z we ckm ä ssi ge Ei nri cht ung d er


,

W el t s o woh l an si c h selb st al s in Betra c ht ihrer ungehe uren


G rö sse ni c ht d ur c h ein v er nunft lo s e s Spiel d es Z ufall s entstan
d en s e in k ö nne so nd er n n oth we n d ig auf ei n e n v ernünf
"

ti ge n Urheber und Or d ner d er D inge hinwei se


'

4 und

ni c ht m ind er w eil es unv ernunftig v o m M e nsc he n wäre


, zu ,

m e ine n er z war d ie s er kl ei ne The il d er W e l t habe Ver nunft


, , , ,

a usser ihm aber in d em gro sse n Ko sm o s sei nir ge nd s Ver nunft


'

z u fi nd e n s o nd er n
,
er h ab e sie allei n im Be sit z e Ver
w and t hie m it ist auc h d ie Ar gum e ntatio n ge ge n d ie ko sm o l o
i sc he n S ec ul at io nen d er alte m Philo s ophe n : alle sol c he Ver
g p
suc he d as W e se n d es Univ er sum s z u er k e nne n er wei se n si c h d a

d ur c h al s v erk eh rt d a ss die wel c he d ie selbe n a nstellte n auf


, , ,

d ie entgegengesetztest en Mei nunge n gekom m e n seie n ind e m


d ie Ei ne n beh a upte n d as Se ie nd e sei nur Ei n e s
,
d ie A nd ern , ,

es s ei une nd li c h an Zahl die Eine n ni c ht s be we ge si c h


,
d ie , ,

And er n Alle s s ei in ewiger Bewegung ; d ie sen rei nen W i d er


,

s tre it d er A nsic hte n u nter e in and er kö nne m an nur m it d en


v er nunft lo se n W i d e r spr ü c he n v err ück ter Me nsc he n unter ein
a nd er v er glei che n M em I 1 1 1 14 Da Sokrates v erla ngte
, .
, ,

.
,

Ty rannen Kritias und C h arikl es ( Erst erer fruh er sein Freund


40 ) D ie
und S ch ül er ) v erbiet e n ih m Jünglinge d ie Kunst d es Red ens z u l ehren , .

S erw id ert o b sie d am it d as R ech t red en m einen so d ass sie a lso d as


.
,

R ech tred en v erb iet en od er o b sie d as U nrich tigred en m einen so d ass


, ,

fo l gt e s ie gebiet en d as R ec h tr ed en und habe n a l so ni cht s d agegen d a ss


, ,

m an R e d ek u nst in d ie se m S inn l ehre I 2 34 Aehnlich es ib 36 I V .


, , . . .
,

4 7 frag t S d en S ophist en Hippia s d er 018 1 a o uv o v 1 1 Ä é Y € W will ( S


'

. .
, ,

o b er a u ch im AB C und E inm a leins z u ne ue m ge d e nk e .


142 S ok rates .

ein A nal o gieb eweis : E inwur f d es Hip pia s d a ss m an d en


d en ,

G e se t z e n d er S t aa t e n kei n e n G ehorsa m sc h ul d i g sei weil sie ,

v o n De ne n wel c he s ie ge gebe n so o ft wie d er um ge sto sse n und


, ,

v e ra nd er t w er d e n w i d erl e gt er d a m it d a s s m an a uc h im Kr ie ge
, ,

d e n Krie gsge set z e n gehor c he ob woh l s ie nur für d en Kri e , g

el t e n a l s o nu r v o rnhergeh en d e G ü l t i gke it habe n ( ib Ueber


g ,
.

d ie v iele n H inr ic h t unge n wel c h e d ie d rei ssi g Tyra nne n v o r


n ah m c n u nd ü ber d ie Art und W ei s e


, wie sie B ür ger ge ge n ,

B ü r ger a ufhe t z te n a usser t er : es k o m m e ih m so nd erbar v o r


, ,

we nn ein K uhh irte b ei d em d ie Heer d e im m er kle iner und d ie


,

Kü he i m m er m a gerer wer d e n nic ht gel t e n la sse n w olle d a ss ,


-

er ein sc hle chter H ir t e sei ; aber no c h weit so nd erbarer sei es ,

w e nn E iner als Vor s t a nd e 1nes Staate s die Be v ö lk er ung und .

d en s it tl ic he n Z ust an d d e ss elbe n in Ver fall bri nge und si c h ,

d o c h ni c h t sc hä m e und nic h t ei nsehe d a ss er ein sc hle c hter ,

Vorsta nd d es Staate s sei ( I 2 Dass es unv er nün ftig sei , , ,

bei S t aat sge sc häfte n ni c h t auf T üc hti gkeit z u s ehe n so nd er n


Staa tsbea m t e d ur c h Loo se n z u wähle n be wei st er d a m it d as s , ,

N ie m a nd e ine n auf s ol c he Art G e wählt en z um S t e uer m a nn -


,

Bau m e ister o d er Flö t e nspie ler a nneh m e n w ur d e währe nd d o c h ,

h ier Fehler d ie e iner m a c h t we it we niger ge fährli c h si nd als


, ,

in Staa t s a ngele ge nhei t e n ( I 2 d a ss d er W i sse nd e ni c h t, , ,

d er U nwi ss e nd e im S taate herr s c he n s oll d a m it d a ss d ie s s in


, , ,

L an d wir th sch aft , G e werbe u nd K unst ü berall so gehalte n wird


( III 9
,
1 0 ,
W
. as d er Re d n er d ur c h Be isp iele und G l ei c h

nisse be wirk t U eb e rz eugung d u r c h Hi nwei sung auf e inz el ne


,

Fäl le wel c he D as was er lehre n wil l v era nsc hauli c he n d as


, , ,

b e wirk te So k rate s d ur c h s e ine Er fahr ungs U nd I nd uc tiö nsb e

we is e G efiissentl ic h be d ie nt e er sic h d a b ei d er triv ialste u


Bei spiele aus d em tä gli c he n Lebe n ; i m m er und e wi g spo t te t e ,

m an über ih n führe e r La st e s e l S c h m ie d e S c h ust er u nd G erber


, , ,

im M und e al lei n So k rate s h ielt e ine v er stä nd li che Ueber

_
r oteles se tzt d as philosophische Ver d ienst
41) A ist d es Sok rat es i n d ie
D efi nit io n und I nd uc tio n M et I 6 3 ( o b A nm XI I I , 4, 8 0 60

.
, , . . :

8 0 1 1v , 0 1 69 81 0 9 7107 0 0 9 11011 1 0

1 19 01V 13
1110 0 0 17 ) 2 0 0 1 0 011 8 1 0 111 01110 9 10 18 01111 1110

0 0 1Q8 0 0 0 1 11 010 0 710 0 “


1 0161 01 1 010 80 1 117 010 1010
1 71 8 01 1 hv 010x hv 8 7110 1 7111719 . ib . 4
9 9, 35
. .

42 ) Ken M em . . I , 2 , 37 : 61717101 10 1 08 8107) ( Kr it i a )


s ,
Ironie .
143

e ugung für m ehr w erth al s G lanz und Pr unk h oher Re d e n


z ,

u nd er v erst ark te d ie U eb erz eugungskraft s e in er Be w e is e nur

d e sto m ehr je m ehr er sic h an An alo gie n aus d er All en be


,

kannte n W irkl ic hk ei t d es Lebe ns hiel t Aller d ings aber ha tt e ' ’


"
-

d as Zuruck geh en a uf d as e m pir i sc h Be k annt e und Vorliege n d e


für Sokrate s z uglei c h a uc h e ine h ö h e r e erke nn t nisstheo retisc h e .

Be d e utung na m li c h in Betreff t ransc end enter Fra ge n und Pro


,

b l em e an wel ch en nat ü rli c h au c h er nic h t ga nz v orbei gehe n


k o nnt e ( S Da s J enseitige ist n a ch Sok rate s d e m Me nsc he n
.

u ner k e nnbar ( I V 7 oh ne Z weifel d e sw e ge n we il Wir ni c h t


, , ,

d ie M i ttel o d er Data habe n um z u b egriffli c h s ic her b egrund eten ,

Vorstellunge n v o n d e m selbe n z u gel a nge n A nd rer sei t s je do c h ka nn .

m an a uc h nic h t v er kenne n und le ugne n d a ss es ein G ö ttli c he s gib t , ,

weil die er fahr ungsm ä ssi g v orlie ge nd e Z wec k m assigkeit d er W el t


ei nric h t ung uns z u d er A nnahm e z wi ngt d a ss nic h t Z ufall (1 0m) , ,

s o nd er n Alle s or d ne nd e Ei nsic h t ( 7 v 011171) d em W eltall ‚sei ne


G e stalt ge geben habe ( I 4 4 ff I V B is z u e ine m ge , , .
,

wi ssen G ra d e k a nn m an v o m B e k a n n t e n a u f U n b e k a n n t e s
sc hlie ss e n ; a uc h d ie s e S c hlussfor m gehör t zu d er Be wei sm etho d e

d es Sok rate s .

A us d er Art und W ei se d es so krati sc he n P hil o s0 phirens


ergab si c h auc h D as was m an d ie s o k r a t i s c h e I r o n i e
'

n e nn t In d em Sok ra t e s in se ine n U nterre d unge n m ei st d en


W eg geh t d a ss er d ur c h Frage n D as w as d er And ere ü ber
-

, ,

die Sa c he wei ss o d e r z u wiss e n gla ub t her ausz ube k o m m e n suc ht , ,

erre gt er d en S c hei n al s wolle er v o m A nd er n si ch belehren


0 8 73
0 8 1, 102 11311 0 011 8 9, 1 10 1 0 110 1 8 10 1) 11 011 1 10 11 1 8 111 0 v 11011 1 1
0 v
_ )( 017 11 8 11W , 11 011 7 010
0 10 011 0101 0 0 9 7 3 0 7; 11 011 011 8 1 p10 0 011 0 1010 0 710 0 0 8 v 0 0 9 0 71 0 0 0 6
0 . Pl a t . Symp . 2 2 1,
e: 8 1 1 19 80 8718 1 0v
11 2 10 11 0 011 0 0 9 0111 0 0 8 11) 710 w ,
cpocy et ev

01v
'

1101v 0 Y 8 Ä O LO L 1 0
9 7 010 ( L a st e se l )
’'
11 0 10 1 0 W ov o 0 11 01v 0 7; 7110 0 9 Äé Y S L

11011 519 11 011 0 110 1 0
1 1171

1 00 0 0 9 ( S attl er) 11011 [10 0 0 0 0 8 111019 ( G erb e r ) , 01 011 618 1 0 101 1 10 v 0101 10 1» 1 0101 01 10011
118 1 011 Ä é Y $ LV , 10 0 1 8 01118 10 0 9 11 011 01V07) 1 0 9 01v 0 0 10 710 9 1101 9 0117 1 11 0) 710 7 10 1; 01011 017 8
G o rg 490 f . . : Kal lik l es : 10 9 018 1 1 0101 13
1 71é
'

Y S LQ , 0
1 E O3M POL CS Q
'
. S okrat es
00 p0 v o v 7 8 , 10 K017171111 718 19, 01717101
. 11 011 11 8 0 1 1 10 v Ka l i . z V ?) 10 09 0 8 0 0 9,
& L8 XVÖ Q 7 8 018 1 0 11 0 1 8 019 ( S c ust
‘'
h er) 18 11 011 1111013
118 019 (W al k er ) 01 011 11017 8 10 0 0 9
he
(Kö c ) 718 w 11 011 1011 0 0 0 9 0 00 8v 71 010 8 1 , 10 9 718 01 1 0 0 1 10 v i nt v ö v 1 o1 1 0 v 710 7 0 17 .

43) Pl at . S y m p 2 16, . e: 8 10 111\18 0 0 0 8 V0 9 01011 11 011 10 v Q 7101V1 01 1 0 1; 010 1) 71 0 0 9

10 09 01v 0 0 10 710 0 9 0 1011 8 718 1 . R ep . I , 337 , a : 0161 73 8 110 0 0 101 8 10 0 0 78 101 2 10 11 0 01

01 1 0 61110 11 0 1v 010 0 011 01811 0 0 11 8 0 8 7100 0 19,


'
1 0 0 9, 0 8 10 10 V8 0 0 10 0 8 01011 7101v 1 01 110171
710 v 1CO W C S LQi 0111 0 11 01v 0 10 , 8 1 1 19 1 1 0 8 8 0 10 1 1 0
'

.
144 S okrates .

l asse n , wahre nd
er in d er That re c ht wohl wei ss auf was er ,

h ina us will j a d ur c h s ei ne F ragstel lung und d ur c h d ie Ri c h


, .

t ung d ie er d u rc h sie d em G e sprä c he gibt selb st d er Beleh


, ,

re nd e ist I nd e m er fer ner W id er3pruc he an d en Tag


trete n lä sst , in wel c he d er A nd ere sic h v erwi c kel t ( S 1 39 .

w ähre nd er selb s t d a d ur c h d ass er k ei ne fer t i ge n Beh a upt unge n ,

a ufstell t so nd er n D as was er sagen will i m m er zugleich b e


, , ,

we ist sic her d a v or ist in W i d er spr ü c he v er wi c k elt z u w er d e n


, , ,

sc he int er ein ü berle e ne s j a spötti s c he s Spiel m it d em A nd er n


g ,

z u treibe n A uc h k a nn er es ni c h t unterla sse n h in und


wie d er di e E inb ild ung eines M itunterred ners z u iro nisiren 1

o d er bei sei nem I nd uc tio nsv erfahren d ur c h v er fä ngli che Ver


glei c h unge n aus d em Allta gslebe n o d er d ur c h d e d uc t io ad ab
s urd um ei ne n S c hei n d es 8 710 10 1) auf d en A nd er n z u wer fe n
7 .

o d er ihm we nigste ns in iro ni sc h v erbl ü m ter W eise anzud euten _


,

d a ss s ei n Verst ä nd niss d er Sa c he d e nn d o c h no c h ni cht so v ol l


k o m m e n sei al s er v iel leich t g l aub e Bei Manc he n erre gt e

d ie se s iro ni sche W e se n Erbitter ung ( Xen M em I F lat . .


,
.

R ep I 38 7 a) ; aber es H o ss v o n selb st aus d er c o nv ersa t ori


.
, ,

sc he n Ma nier d es So k rate s un d wu r d e v o n ih m m it gei stre icher ,

Ur ba ni t ät u nd i m m er nur z u d em Z w e cke d en W i ss e nstrieb ,

a nz ule ge n und d ie Unwisse nheit z u belehre n und z u be schä m e n ,

g e h a nd habt W e nn m a n
. ih m v or war f > er fra e n a c h D i n e n
g g ,
>
,

d ie er re c ht wo l a l s o b er ni c ht s v o n ih ne n wi ss e und ,

e r » spre c he ü ber nic ht s s ei ne ei e ne A ns i c h t so war d ie ss


g
nic h t ri c ht i So k rate s >> w us3t e « aller d ings w e n n er fra gte
g .
, ,

woh l was er er fra ge n wollte


, aber m it d e m >> Fra ge n « war es ,

ihm v öll ig er nst ; e nt we d er woll t e er j a d urch Frage n d ie er _ ,

an d en A nd er n ri chte t e d e sse n W i ss e n und Mei ne n er for sc he n , ,

o d er hatte er m it d em Frage n d ie Ab si ch t d en M itunterred ner ,

auf G e si c ht sp unk te hi nz ufü h re n v o n w el c he n aus d er ebe n jetz t ,

44) Xen M em . . I , 2 , 36 : 0 0 78 , 0
1 2 10 11 0 011 8 9, 8 10 10 9 11 1
0 9 8 X8 1 1 01

71718 10 1 01

45 ) M em . I V, 4, 9 : ( Hippia s zu S)
. 0
1 1 17 61717110 11 11 011 017 8 7 019, 8 0 10 1 10 1; 0 8 1)
8 718 7 w 0 0 8 y v d1mzv 0171 0

11 011 7100 71 019, 0101 0 9 0 O Ü5 8 Vl. 0 87110 v Ö TC é XS W 0

10011118 0 0 011 718 0 1 O 0 0 8 V0 ib i 1 1


9 . .

4 6 ) M em . I V, 4, 7 s .. Anm . 40 . A u ss erd em I V, 2 , 4 5 . . 10 .

4 7 ) M em . I ,2 , 8 5 ; s S 140 u nd 142
. . .

48 ) M em . I I I , 5 , 2 3 2 4 6 , 5 ff
. . .
1 46 Sokrat es .

(I ,
1 , 15 2 , 5 7 . i h abgebe n sond ern tuchtig wer d e n
. III 9 9)
, ,
s c ,

i m Lebe n und fü r s Lebe n ; d as ist Sok ra t e s Me inung und d a ,

d ur c h d a ss er d ie ss a usspra c h und in sei ner W ei se wi ss e n


sc h aftlic h b e m nd ete is t er d er Urheber d er ph ilo sophi sc he n
g
Ethik für alle Zeite n ge wor d e n .

D as b egrifilich e Erk e nne n d er Di nge z u w el c he m Sokrate s ,

anleite n will sc hei nt z unä ch st e t was v o m Ha nd el n sehr Ver


,

sc h ied enes zu s e in E s s c hei nt in ei ner ga nz a nd er n Sphäre


.

z u lie e n A llei n bei Sok rate s si nd be id e nic ht blo s aufs E ngste


g .

v er knü p ft so nd er n sie falle n era d e z u in Ei ns z usa m m e n Der


, g .

Me nsc h soll d ie m e nsc hlic hen Di nge ri ch tig zu erke nne n suc hen ;
d am it d a ss er d ie se E rk enntniss hat ist er a uc h fäh ig ü berall
, , ,

ri c hti g z u hand el n ; ha t er d iese E rkenntniss ni c h t so wir d er ,

ü berall irre n und f eh lgehe n So m it ist m it d em r e c hten “

Erke nne n auc h d ie T üc hti gkeit d es Ha nd el ns o d er d ie T ugend


d a T uge nd ist nur prak ti sc he Ausü b ung d es r ic h t ige n W is se ns
, ,

sie ist d as ri chti e W i sse n s elb st um e s etz t in Ha nd l un und


g g g
Tha t .

Alle T uge nd ist d aher na c h Sokrate s ri chti ge s W i sse n v o n


D em w as z u t h un ist o d er W e isheit
, G e nauer sind es d rei ,

Sät z e wel c he er b ezugl ic h d ie ser Lehre aufstell t


, .

1) M an ka nn d as G ute ni c ht t h un oh ne z u wi sse n was , ,

gut ist
2 ) W er wei s e ist o d er d as G ute wei ss d er thut es auc h , ,

d a alle s Th un nic ht s A nd ere s ist al s d ie ss d a ss m an ei ne Ha nd ,


.

l ungsweise ei ner a nd er n v or z ie ht w e il m an sie al s d ie be ssere ,

erk annt hat

5 1) s. A nm . 28 und 29 .

5 2 ) Xen M em

. . III , 9, 4 : 0 0 10 1011: 08 71 011 0 10 100 0 0 0v nv 0 0 0 1100 198 11 , 61717101


1 01
1 03 p8v 01 017101 1 8
.
y 1y wöo x o w o1 xpfio ö o11 0101 0 19 11 011 1 10 1 01 o110 x001
8 10 0 1 01 8 0710188 10 0 011 0 0 1 0 v 11 011 0 10 1000 v oc 8 u 1v e 5 z 8 107) 0 8 11 011 1 70v ÖW OLLO O ÖW ) V
0 18
p . .

11 011 1 i 1
v
*

01717 mv 71 01 0 01v 010 8 1 90» 0 0 1 101v


0 f
s v 011. r
A ist E t h N ic
. . . VI , 13 : 100 0 v fic e19
038 1 0 11010 019 1 019 0108 1 019 . Ed . E ud . I , 5 : 8 11 10 1 73
0 019 608 1 0 8 1V011 71 010 019 1691
610 8 1 019 . 8 71 10 1 700 7) auch Flat Fro t . . 35 2 u s.

5 3) M em I I I , 9, 5 01 8 09 X ) 00
. : 0 10 87110 1 010 8 v 0 0 9 ( 1 01 0 13101101 11 . 1 . .

v 010 0 011 7139011 1 8 W , 017171151 91 011 8 &v 8 yxe10 10 0 1v 01110101 01V8 1V .

5 4) M em . III , 9, 5 : 0 01

ö1v 1 0 09 1 01 0 111 01101
‚_ 1 . 71 . 8 10 0 1 019 0170 10 &v 1 t
10 01 10 v 710 0 8 7180 9 011 .
Tugend lehre .
1 47

3) W er d as
S c hle c hte thut k e nnt d as G ute nic ht o d er ist , ,

unw e is e d a er d as S c hle c h t e fü r d as Be ssere h äl t


,

H ier sc he int nun freilic h d er Einwur f nahe zu l ie ge n : d as — f

re ch te W i sse n m a c h t n o c h n ic ht a uc h d as re c hte Ha nd el n aus ,

Viele th un d as G ut e nic h t d as sie re c h t wohl k e nne n Aber , .


,

er wid ert S o k rate s ü berall ha nd elt d er M e nsc h so , wie er h an ,


-

d e ln z u sol le n gla ub t o d er na c h d em Be gr iffe v o m G ute n d en , ,

er ha t ; h at er d aher i m m er d en r ic h tige n B egrifi v o m G ute n ,

so wir d er a uc h imm er r ic h t i g ha nd el n ; wer sc hle c h t ha nd el t ,

d er häl t d as S chle c h t e d as er er w ähl t fü r gut und hat fol gli c h , ,

nic ht d ie ri c ht ige E rk enntniss S ie gt z B in e ine m Me nsc he n . . .

ei ne sc hle c hte Be gier d e so ist d ie ss nur em Be w e is d a fü r d a ss , ,

es ihm am re c h t e n W i ss e n fehlte ; hat er d as re c h t e W i ssen ,

so k a nn es v o n d er ih m e n t e e n e s e t z t e n Be ier d e nic ht ü ber


g g g g
ltigt wer d e n E s ist z w ar hiebe i a uss er A c h t ge asse n
l ,

d ass d ie M a ch t d es bö s e n W olle ns d en Me nsc he n s elb st ge ge n


sei n klar s t e s W isse n v om Bess ern v erble nd e n k ann ; aber es
ist ri c ht ig d a ss d as Wähle n d es S c h l ec h t ern i m m er d ur ch ei n e
,

Ver d unkel ung d es W i sse ns be d ingt ist und d a ss es d aher für ,

d ie Sit t lic h k e it v o n gro sse m W ert he is t e ine klare E rk enntnis s ,

5 5 ) Xen M em I I I , 9, 4 : 9 0V 0 9 0 f) 0 0 0 639

v o 0 1 10 0 10 71 0 011 1 0 111 019 0 0 1 8


*
. .

0 0 100 09 0 01 8 0 10 100 0 11019 8 111011.

5 6 ) M em I V, 6 , 3 : 0 09 110 0 0 0 01 0 0 9 ( d er G o t t erv er eh rung


. 10 9 10
) 0
8 10 1 9
01V,
°'
8 10 8 17) 10 9 08 1 0 9 0 8 0 09 1 10 01v 011 0

A0 10 60 9 1 0 0 9 0 8 0 0 9

10 . 0 8 1 10 011) 0 0 71 01711 10 9
0 18 1 011 0 8 111 10 61 0 71 0 18 111 i) 10 9
'’
0 10 8 110 0 01 0 Al l w9 0 8 1 19 0 8 0 0 9 1 10 01,
; 7 0 0 11 .

10 9 0 18 1 011 0 0 71 0 10 011.
°

0 8 111 ; O 010 01 1 01 718 0 1 1 0 0 9 0 8 0 0 9 110 0 1 01 8 10 10 9 110 1 10 9


0 0 0
0111 10 09 0 80 09 0
1 10 1 7)
'

u n11 ist al so Ebenso 6 , 6 in B ez ug au f d ie


G ere c htigk eit : 0 1 '
TC O LO ÜVTS Q 01 0 1 10 0 0 1
1
%8 Ä S Ö O UCSL 0 171 01101 710 10 60 1 un d sin d

0 1710110 1 . 0 18 1 0 0 11 1 111019 71 8 10 8 0 0 011 1 0 19 \10 0 0 19 8 10 0 1 019 01 0 1 110 0 0 1 71 8 118 0 0 0 0 1 0 071


ä ?10 7 8
'
. E 100 1 019 0 8 01 0 8 1 710 18 111 0 18 1 1
01019 0 18 0 0 011 0 8 11 710 18 111 1 016 1 01 ; 0 0 71
äY ( O Y 8 . 0 10 019 0 8 1 1v 019 \
0111 01 71 0 10 6 v 1 019 0) 01 0 10 111 011 0 8 111 ; 0 071 Y LO Y S
S . Al so
s ind : 0 171 0110 1 0 1 8 1001 8 9 1 01 718 0 1 0111 0 0 10 710 0 9 110 0 10 01 ; Fl at . F ro t f 35 2 : K.OLAÖ V
'

71 011 0 0 11 1 ä PXE LV 10 6 01110 0 10710 0 ,


71 011 8 0111718 0 1 19 1 017 010 01

71 011 1 01 71 0171 01 , 0111 0 71 0


0 7) 0 8 V0 9 0170 1 17101t
E ine z Th a nd ere B eweisfüh rung X en M em
ß o n0 et v 0 01v 0 p10 n1p
'

11 . . . . .

I II 9 4 : Je d er M en sch thut D as w as er al s d as ih m Z ut r ä lichst e a n


, ,
g ,

sic h t W er eine Unm ä ssigkeit b e ge ht d er gl aubt es sei ih m z ut r ä glich


.
, , ,

u nm ä ss1
g z u sein D arin a b er irr t er sich ; U nm ä ssi gk eit und sonstige
.

Unt ugend ist wie S o k rate s so nst beweist ( s S


, nie m a l s z ut r ä gl ich . .
,

al so niem al s gut für d en M enschen ; Unt ugend ist so m it I rrth um _


.

10
148 S okr at es .

d es G ut e n habe n und si c h d ie selbe d ur c h ni c ht s tr ube n z u


zu

la ssen ; und z ud e m v er st eht ja S okrate s unt er d er E rkenntniss


d es G ute n ni c h t ein o b erflä chl ich es W i ss e n v o n d e m selbe n so n ,

d er n ein be gr iffl ic h v er m i t tel t e s W i sse n o d er d ie be sti m m t e


E insi c h t d ass ebe n nur d ie se s Ha nd el n d as re chte o d er z weck
,

e m a ss e Ha n d el n sei S c h wieri ger d a gege n ist fo l ge nd e Al


g
t ernativ e W e nn Untuge nd U nk enntniss d es G ute n ist so fragt
.
,

si ch w ei t er : ist sie v e rsc h ul d e t e o d er unv er s c h ul d ete Unkennt


niss d es G ute n ? I st sie v e rsc h ul d ete U nkenntniss d es G ut e n ,

so ist sie d o c h ni c ht blo s U nk ennt niss s o nd er n sie


geh t her ,

v o r aus ei ne m Be gehre n w el c he s si c h ni c ht um Kenntniss d es


,

G ute n k üm m er t e so nd er n rü c k si c htslo s s ei ne n W eg gi ng o d er
, ,

aus e ine m Begehre n wel ch e s si c h ge ge n d ie Kenntniss d es


,

G ut e n v er sc hlo ss und v er s t o c kte um d ur c h d a sselbe ni c h t in


se ine m Th un gesto rt z u wer d e n ; Untuge nd ist al so G l eidh gül
t igkeit d es W ille ns o d er d er G e si nnung ge ge n d as G ut e und
e e n d ie Kenntnis s d a v o n ni c ht blo ss e U nkennt niss d es Ver
g g ,

s ta nd e s und d er Sa t z d a ss T uge nd blo s W iss e n Untuge nd


blo s U nwissenheit sei ist fal sc h I st aber Untuge nd unv er
, .

sc h ul d ete U nk ennt niss d es G ute n d a nn ist sie aller d i ngs ga nz ,

un d gar ni c ht s al s U nkennt niss und d er Sat z d a ss T uge nd


, ,

W isse n U nt uge nd U nwisse nhei t ist ist ri c h t i g ; alle in d a nn


, ,

hört alle si t tl i c he Z ure c h nung auf d ie Be gier d e v er d unk elte

5 7) Eine U eb ersc hatz ung d es W issens in sittlicher Hinsicht scheint


herv orz utret en Xen M em I V 2 19 f W er absichtlich fal sch liest o b
. .
, , .
,

wohl er d as L e sen v erst eht ist ein besserer L e ser al s d er wel cher unab
, , ,

sichtlic h fa l sc h l iest w eil er es nicht od er ni c ht re cht v er st eht


, G era d e .

so ist , w er ab sichtlich eine Ungerecht igk eit b egeht obwohl er weiss w as , ,

G ere chtigk eit ist be sser in d er G ere chtigkeit al s d er wel cher d eswe gen
, , ,

etwas Ungere cht e s thut weil er gar nicht weiss was gerecht ist und
, , .

w as ungere cht D iese Arg um ent ation gib t aber nicht d ie ganz e M ei
.

n ung d es S ok rat es ; d e nn sie wid erspricht seinem sonst beharrlich fe st

geha lt e nen S at z e d a ss
, w er d as G ut e k ennt
, es a uch t hut D och ist .

sie b e ac h t enswer th d ur ch d en U m st a nd d ass sie es al s m ö gl ich ausspricht, ,

d ass nich t b lo s d er im G ut e n U nw issend e so nd er n a uch d er d as G ut e


W issend e d agegen fehl en k ann E ine be so nd ere Ausführ ung d er Thesis
.
,

d a ss d er ab sichtl ich F ehle nd e besser sei al s d er un ab sich tlich F ehl end e ,

gibt ( S 1 15 ) d as G esmä ch Hippia s m ino r


. . aber m it d er ausd rücklichen ,

E rkl arung d a ss d ieselbe nic h t e nt schied e ne M einung d es S okrat e s sei


, ,

sond ern nur eine sic h ih m aufd rin end e Ansicht


g (p 37 2 . .
15 0 S o krates .

n ahe lie gend e C o nseq uenz d er Lehre d ass je d e T ugend é m o w; nvg ,


'

ist war d er Sat z d a ss alle Tuge nd e n e ins und untre nnbar sind ;
, ,

sie unt er sc he id e n si c h z w ar v o n ei na n d er d ur c h d ie v er sc hie

d e ne n G ebiete d es Ha nd el ns m it wel c he n s ie z u th un habe n , ,

aber d em W e se n n a c h sind alle Dasselbe prak tisc he E insi c h t .

Ob So krate s die se v o n P lat e in seine n D ialo ge n Protagora s


und M e no be spro c he n e C o nse uenz sc ho n a usd r ü c k l ic h e zo en
q g g
ha t ist ni c ht nac h zuweis e n ; m ehrere s e iner x eno ph o ntisc h en
,

G esp rac h e ko m m e n aber d ara uf hi na us ; weil er ein Ha nd el n


for d er t d as na c h alle n Be z ieh unge n hin d as Ri c ht ige tr ifft
, ,

so m a c h t er wie d erholt d ara uf a ufm er ksa m d a ss m an z um H an ,

d el n alle und j e d e Tü c hti gk ei t m itbri nge n s o m it d ie ganz e ,

T uge nd habe n m uss ( v gl M e m III 1 I I I . .


, .
,

Tie f ei nsc h nei d e nd e C o nseq uenz en ergaben si c h aus d er


I d entifiz irung d er T uge n d m it d em W i ss e n in d er Lehre v o m ‚

h ö c hst e n G u t e D ie T uge nd be wei s t So krate s fo rtwäh ,

r end ist die G rund be d ingun g d er G l ü cksel igkeit d a nur d er


'

, ,

Ei nsi ch t ige z we ck m ä ssi g hand el n som i t s e in W ohl si c her n , ,

s ei ne W ünsc he errei c h e n un d d ie G üter d es G l uc k s gebra uc he n ,

und geriiessen ka nn o h ne d a m it si c h s elb st z u sc ha d e n


,
D ar .

aus er ab sic h v o n selb st


g d a ss n ic h t ä uss ere s G l ü c k so nd er n
, ,

d ie T uge nd d as no thw endigste E rfo rd erniss u m gl u ckl ic h z u ,

s e in o d er d as grö sst e G ut ist ( I V 5


, Hö c h st e s G ut ist , ,

sie d a nn a uc h i nso fer n


»
al s sie d en Me nsc he n z u alle n A ufgaben
,

d es Lebe ns t üc ht ig m a c h t und ih m d a mit d as frohe Be wusst


sei n e w ähr t A lle m e w a c h s e n z u sei n A lle s m it u te m Er
g ,g g ,

fo lg a ngre ife n und a usri c ht e n z u kö nne n ( I 6 9) d essgl eich en , ,

i nso fer n al s es k e ine grö ssere A n neh m li c hk ei t gebe n kan n al s


, ,

d as Be wusst s ei n i m m er weiter v o rwarts z u ko m m e n im m er


, ,

be sser z u w er d en ( I 6 8 9 IV 8 ,
e nd l ich weil sie d e n
,
. .
, , ,

Me nsc he n frei m a c ht v o n d er K ne c h tschaft d er Si nnlic hkeit


b ange wurd e, ht e ih r etwa s gescheh en D a wand te sich S okrates
es moc
an A ntisthene s und s a t e : i c h d e nk e m an bra u c h t hier nur z uz useh en
g »
, ,

um nicht l ä n er z u weife l n d a ss au ch d ie T apfer ke it si ch l ehre n l a sse


g z , ,

wenn d och d ie se o b wo hl ein W eib s o k uhn sich in d ie S c hwerter st ürz t


, ,
. «

Arist Eth N ic I I I 11
. . .
, .

60 ) D ie h ieh er gehö rigen D ia l o gen sind M em I 5 6 ( G e3prach m it .


, .

d em S ophisten Antiph o n) I I 1 (m it Aristipp ; H erakl es am S cheid eweg e)


.
,
.

I V 5 ; auch F l at Apol 8 0 a b
, . .
, . .
Tugend lehre .
15 1

u nd Begier d e ( I 6 Fol gt d er Me nsch d en Triebe n d er


, ,

Si nnl ic hk eit so ist er » S clav e < d er selbe n er v erlier t d ie Frei


,
<
,

h eit m it G ut e m und W erth v o l l em sic h z u be sc häft ige n d ie ,

Freiheit m it klarer Ueb erz eugung d as G ute z u w ähle n d as ,

S c hä d li c h e z u m e id e n er wir d d ur c h sei ne G e nusssuc h t v o n D em


, ,

w as er selb st al s d as ihm Be ssere erk e nnt ab ge z o ge n u nd z um ,

E rw ähle n d es S c hl ec h tern ge z wunge n ( I V 5 3 d er G e , ,

nusssü c h tige ist sei n ei ge ner s c hli m m ster Fe ind d e nn er v er ,

d erb t sic h Habe und G ut Seele und Leib und m a cht sic h A n ,

d er n wi d ri g und v erä c h t li c h ( I V 5 3 ff I 5 2 D as Be st e , , .
, ,

ist d aher für d en Me nsc he n die nie d er n Triebe gar n ic h t auf ,

kom m e n z u la sse n s o n d er n m ö li c h s t w e nig z u b ed urfe n und


g ,
.

z u be gehre n ; d a m it k o m m t er d em Voll k o m m e nste n d er G ot t ,

h eit am nac hsten )


,
61
d a m i t be wahrt er si c h die Fähi gk e it ,

ü berall t uge nd haft z u ha nd el n ( I V 5 1 1 1 2 ) f M ä ssi gung , ,


.

und Selb s t beherr s c h ung ist s o m it G r und la ge a ller T ugen d ( d ps


1 779 x pm rig I 5 4) un d h ie d ur c h aller G l ü ckseli gk eit ; ohn
, ,
e sie
unter sc hei d et si c h d er Me nsc h in ni c h t s v o n d en blö d e ste n
Thieren und v o m v er n unft lo s e n Vieh ( II 1 5 I V 5 Die , , .
, ,

Selb stbeherr sc hung schlie sst n a c h Sokra t e s e ine n frohe n G e nuss


d es Lebe ns nic h t aus s o nd er n sie t rä gt z u ih m bei j a sie er , ,

m ö gl ic h t ih n erst weil nur wer m ä ssig und e nthalts a m im


, , ‚

G enie sse n ist w ir kli c he n G e sc h m a c k am A nge neh m e n und Fre ud e


,

d aran (statt Ueb ersättigung und E kel ) e m pfi nd et ; aber gera d e


d araus geht her v or w1e W i c h t ig sie fur d ie G l ü ckseli gk eit ist
,

( IV 5 9
, , .Auc h hat d ie Selb st beherr sc hung d ie Mä ssi gung , ,

d ie Abhärt ung d en ho h e n W erth d a ss sie d en M e nsc he n v o r ,

allen v er weic hli c he nd e n und schwer zu befrie d i ge nd e n B ed ürf


ni sse n u nd G e wöh nun e n be wahrt un d ihm hie d ur c h d as Lebe n so
g
lei cht und a nge neh m als m ö gli c h m a c h t d e sglei c he n d a ss sie , ,

ihn befähi gt auc h m it W e ni ge m auszuk o m m e n und alle n o ch


,

so harte n E nt behr unge n d ie an ihn k o m m en kö nne n m it , ,


'

Lei ch t igk eit z u ertra gen ( I 6 5 A uc h and ern G elusten wie , , ,

z B
. d er Hab suc ht ge ge nü ber gil t Da sselbe d a ss m an si c h v o n
.
, ,

6 1) M em . I , 6 , 10 : äo m ocg , 83 Av u cpö

v , t i »
p eö ö o u o v iocv
n .é v c
o io p p rpucp v

n
noch no ko ré l w siv ocz é y d) öE pE: v pq ö ev ö g ö et o ü occ ü s i o v ? CÖ

niCco


s co . vo to
'
.
- *
. e v o a,

ö e ä) ; é )l ocxto u m»

6 38 60 0 , ö é é yy u

né v Stet o v CÖ

10 x 0cc n " '


o «

min» %s £o o é yyo rov cw


'

10 6 ro ü
15 2 S okrates .

ih nen nic ht ab h angig m a che n,


i ht sei ne Freiheit v er
an sie n c

liere n s oll ( I 2 6 6 ,
>> N i c ht s A nd ere s th ue ic h
, .
, al s d a ss ,

ic h um h ergeh e um J ung und Alt u nter e uc h z u ü ber führe n


, ,

ni c ht für d en Le ib und für d en Be sit z z u er st und glei c h s ehr

z u s or ge n al s v ie l m ehr fü r d ie Seele
,
d am it d ie se so t üc ht i g , _

al s m ö gl ic h wer d e i nd e m ich z ei ge d a ss ni cht aus Be sit z Tu


, ,

g e nd k o m m t s o nd e rn aus T u e nd Be sit z und alle and er n m e nsc h


, g
l ic he n G üter insgesam m t eigenthüm l ic h e u nd ge m ei nschaftli che «
,

( F lat Apol. p . I st . w i e Sok ra t e s lehrt alle


,
T uge n d v er ,

nü nft ige Ei n si c ht ist sie Be d ingung aller G l uc kse l igk eit so wie
, ,

u b erh aupt aller Voll ko m m e n heit d es Me nsc he n so fol t wirk


g
l ic h al s h o c h ste A ufgabe die Verm ei d ung alle s Desj e ni ge n was ,

d er v er nü nft ige n S elb stbe sti m m ung z uwi d er ist und ihr Ei ntra g
th ut Auc h in d er E t hik hat So krates d er Philo sophie alle n
.

N at ur ali sm us ab ge stre ift und ihr na m e ntl ic h d er Sophi stik ge


genüb er ein e nt sch ie d e n gei sti ge s G eprage ge gebe n ; s elb st d ie
I d ee d er Me nsc he nwü r d e auf wel c h e S pätere Zeite n d ie Moral ,

ge gr ünd et habe n kli ngt an in d em Satz e


,
d a ss d er Me nsc h ,

nic ht in » sc h m ä hli c her « W ei se ( M e m I 2 2 9 f II 1 5 ) .


, ,
.
, ,

S cl av en und Th ieren si c h glei c h stelle n so n d er n s ei ne Ver nunft ,

g ebra u c he n u n d sie fur d as Hö ch ste was er hat ansehe n soll , , .

Auc h ind er Behand l ung d er übri gen T ugend e n prä gt si c h


die E igenthü m l ic hkeit d es S t a nd p unkte s d es Sok rate s na c h ihre n
we s e ntl ic he n Seite n in sehr be sti m m ter W ei s e aus .

F r ö m m i g k e i t ist W isse n und Thun d e sse n was d er ,

Me nsc h d en G ötter n sc hul d ig ist Verehr ung Anr ufung Be ‘

, ,

fragung ihre s W ille ns und Rath s ; d ie ss Alle s aber d a d er ,

Me nsc h e in eige ne s W i sse n v o n gottlieb e n Di nge n ni c ht hat ,

in G em assh eit d es G e set z e s d er Sta d t ( v öp<g n: ökewg Xen M em . . .

IV 3 , , es a nd er s m a c he n wolle n wäre unnü tz und eitel


I 3 W er t h otte erehr be i sst sic h abe r
( , , D e r d e r G sv u n g m
ni c ht na c h d em ä usser n A ufwa n d bei Op fer n u nd d er glei c he n ,

s o nd er n na c h d er G e sinnun I 3 aus d er s ie her v or geht


g ( , , ,

und s ie be steht ar n i c h t blo im ä ussere n Die nste so nd er n


g s ‚ ,

we se ntli c h a uc h d ari n d a ss d er Me nsc h ü berall a uc h im Lebe n


, , ,

d as Ri c hti ge und Re c hte t h ut ; d er ist go ttgel ieb t d er gut h an ,

d elt ( III 9 ,
Die A nr ufung d er G otter soll ni c ht besti m m te
,

G ü t er so nd ern nur d as G ute ü berha upt e rbitte n d a d er Me nsch


, ,
15 4 S o k rates .

un ter ei nand er ( II 3 18 d ie natu rl ieb e Befahigung und


, , .

N e igung d es Me nsc he n z ur Fre und sc haft ( II 6 2 2 d ie u ns , ,

in Ver sta n d und Spra c he a ngeb ore ne M ittheilungsfahigkeit ( IV ,

3, d ie ss A lle s w e ist u ns d arauf h in e inand er z u nü t z e n ; ,

was z u ge ge nsei t ige m S ic h nutz en be sti m m t ist hiezu ni c ht z u


v er we nd e n d as wä re r eine 02p0m9500 ( II 3
, w er a nd er n nütz t .
-
, , ,

d er nut z t a uc h si c h selb st d ur c h E hre und Da nk d ie er si c h -

er wirbt ( I I I 7 9 und s o nst) A lle s W isse n soll d aher prak


, , , .

tis ch sei n und m an so ll so m i t die W i ssensc haft e n nic ht weiter


,

betreibe n al s d ie prakt i sc he n Lebe nszw e c k e es er for d er n ( IV 7 )


, ,

ob wohl es ei nz el ne Me nsche n gibt wel c h e n d as Erk e nne n al s ,

s ol c he s a uc h oh ne prakti sc he A nwe nd ung genügt ( die Philo


,

so ph en I 1
, ,

Die hö c h st e T uge nd un d Kunst unter alle n ist d ie p o l i


t i s c h e T h ä t i g k e i t ; sie v erla ngt am m ei ste n E insicht u nd ,

sie k a nn am m ei st e n G l üc kseli gkeit für Alle h erv o rb r1ngen


( IV ,
II 1 sie ist d ie sc hw er ste
, ,
aber d es E insic h ts ,

v olle n w ü r d igst e T uge nd ( III Sie s oll d aher um d es ö ffent ,

li c he n W ohl s wille n v o n je d e m Tuc h tigen ge üb t we rd e n so we ,

nig m an ü ber ihr die Be sc hä fti gung m it si c h se l b st v ernac h


lä ssige n soll ( III 7 2 u nd so s ehr d ie Be fa ssun


, , g. m it ihr ,

je d e m U nt üc ht igen ab z urathe n ist ( III 1 j a ihm gar ni c ht , ,

z usteht d a n ur d er T üc h t i ge z u ihr fahig ist


,
E in w ir kl ic her .

Herr scher ein wir kli c her Heer führe r u s f ist nur d er wel
, . . .
,

c her die Sa c he v er steht d ie Me nsc he n m o ge n ihn d a für halte n ,

und d a z u er w ä h le n o d er nic ht ( III 1 th ö ric h t ist es D y , , ,

nast en wel c he z ufälli o d er d ur c h U surpa t io n o d er Betr ug d as


, g
S c ep t er führe n o d er Le ut e d ie v o n d en nä c h st e n Be st e n o d er
, ,

d urc h d as Loo s z u Herr sc her n ge wählt si nd fur wirkli c he Kö ,

ni ge und Obri gkei t e n z u h alte n ; nur d er ist es d er z u re giere n ,

v er steht ( III 9 , ,

D as S c h ö n e hatte fur Sok rate s al s >> Eroti ker « ei ne hohe


Be d e ut ung ; er re c h ne t e es oh ne Z we ifel z um Hö c h st en unter
d em v iele n G ro sse n un d Trefil ic h en d as d ie W elt e nthä lt und ,

d em Me nsc he n d arbiete t ( I V 3 I n d er Re gel freilic h , ,

fa ll e n ih m v er m ö ge sei ner Ri c ht ung auf d as Prak ti sc he d ie


Be gri ff e &yafl öv und nal öv in Bi ris z usa m m e n ; schö n ist wie ,

8 5
'

ut D asj eni ge w as z u etwa s wo l z u bra uc he n ist III


g , , , ,
S o kratische S chul e . 15 5

S ho i ein z wec km assig geba ute s n i c ht ein m it


( . sc n st ,

G e m äl d e n un d so nsti ge n Ver z ierun ge n ausge stattete s Ha us d ie ,

m e hr Beha ge n n eh m e n al s gebe n ( ib Do c h v erst and sic h .

Sokrates wie auf M usi k ( S


,
s o a uch auf and ere K u n s t e
.

a n u t u nd be z ei c h n e nd fü r ihn ist d a ss er Maler und Bil d


g z
g , ,

ha uer d arau f hi n wie s ni c h t blo s d as Aeussere Körperl ic he so n


, , ,

d er n a uc h d as Innere d ie E m pfi nd unge n Aff ek te un d C harak


, ,

tere d er Seele und z war i nsbe so nd ere e d le tüc hti ge und l iebe ns
, ,

werth e Seele nsti m m unge n und ei ge nsc haft e n d ar z ustelle n


-
da , ,

die s e zu sehe n a nge neh m er is t als d ie e nt ge ge nge s et z te n ( III ,

10 , 1

f) D i e S c hul e d es S ok r a t e s .

F ur d ie rei che gei sti ge A nre gung w el c he v o n Sok rate s ,

ausgien g z e ugt am m e iste n d ie Ver s c h ie d e nhei t d er R ic h t unge n


, ,

in w el c h e s e ine S c h ule si c h th eilte Sei ne S c h uler s t reb t en


.

w ie d er um na c h ei ner b est im m t ern w iss e nsc h aft li c h fo rmül irten


D o c trin sie su c h t e n wie d er Sy st e m e zu bil d e n wie d ie Ph ilo
, ,

30 phe n v o r So kra t e s ; aber sie s c hlo ssen si c h an ihre n Mei ster


an und Je d er e nt nah m v o n ih m
, was se iner G ei ste sa rt z usa gt e
, .

Die E ine n habe n die R ic h tung d es Sok rates auf d as Be gri ff l ic he


und D iale k t isc he we iter v er fo l gt w i e Pla t o un d die M egarik er
, ,

die A nd er n s ei ne Ri c ht ung auf d as E t hi sc he u nd Prak t i sc he


.
,

wie A ntis t he ne s und Aristipp Die m ei st e n d iese r A uffa ss unge n


.

wä ren ei nsei t ig ; P l a t o ist d er Ei nz i ge d er d en g a n z e n So ,

krates er fa sst und d e sse n I d ee n z u e in e m v oll stä nd ige n Sy ste m


d er Philo sophie for t e ntwi c k el t ha t N o ch b is auf d ie Sy ste m e
.

d er d ritte n Perio d e er st re ckt si c h d er Einfl uss d er Sok ra t ik ;


d e nn aus d en C y nikern si nd d ie Sto ik er aus d en C renaik ern
y ,

Ep ikur aus d en M egarikern d ie S kept iker her v or ge gange n


,
.

M an k a nn s a ge n fa st alle nach so krat isc h en Philo s ophie n s e ie n


.
,

t ie fer e R epro d uc tio nen d er So kra t i k Zu nac h st be t ra ch ten wir.

d ie d re i e inseiti ge n und unv oll k o m m e ne n A uffa ssunge n o d er


For t bil d unge n d er sokratisc hen Lehre d ie unter s ei ne n nu m i t ,

t elb aren S c hü ler n he rv or ge t rete n sind a) d ie Ph ilo sophie d es


Anti st he ne s o d er die c y nisc h e Ph ilo s ophie b) d ie Philo sophie ,

d es Aristipp und d ie cy renaisc h e S c hule c ) d ie P h ilo sophie d es ,

E ukl id es und d ie v o n ihm ge gr ünd ete m e gari sc he S c h ule .


C y nik er .

23 . A ntisth enes und d ie C y nik er .

Ei nsei ti g an d ie T uge nd lehre u nd d as prakti sc he Beisp iel


d es So kr ate s hiel t si c h A n t i s t h e n e s Er war anfa ngs S c h üler .

d es G or gia s und sc hlo ss sic h er st in sei ne n spä tern Jahre n ,

d a nn aber auch als u nz er t re nnl ic h er Be gleiter an Sokrate s

an . Er wir d auc h unter d e ne n ge na nnt d ie bei Sokrate s To d e ,


anwe se nd F l at P haed 5 9 b

ware n , . N a ch Sokrate s To d e
.
,
.

s tift et e er e1ne S c hul e im Ky no sarges ei nen G y m nasio n d as , ,

für ni c h t v o ll b ürtige A t he ner wie er ( D L VI be stim m t


'

. .
, ,

war . N a c h d ie se m G y m nasio n z ugle ic h w ohl auc h m it iro ni ,

s c her Be z ieh un auf ihre Lebe ns we ise w ur d e n s ei ne S c h üler


g
O y niker ( v o n x üv sg H und e ) ge n a nnt ( D L V I
,
. .
,

Die Philo soph ie d es A nti sthe ne s war v or z ügli c h a ufs Prak


t isc he geri c hte t E in Be wund erer s ok ratisc her G e ist e sk raft und
.

"
G ei ste sfreihe it erklärte er d as t uge nd ha fte Lebe n (t o x 0m: 0cpe
‘ ’

tip )
Cvj v ) für d en E nd z we ck d es M ensc he n fü r d as hö ch ste und ,

Ei ne G ut ( VI , d ie T uge nd für allei n hi n rei c he nd z ur


G l ü c kseli gkeit ( V I ,
I n sei ner A uff a ssung d er T uge nd
sc hlo ss er sic h ebe nfal l s eng an So k rate s an Er erkl arte : z ur .

T uge nd ist v o r Alle m nö thig cppöv no cg d h Ei nsi c ht in D as


. .
,

z u be ehre n und z u m e id e n z u th un und z u la sse n


j g
e n i e , w a s g ,

ist ; d e nn n ur d ur c h d ie s e Einsi c ht ge wi nnt m an d ie fe s te


U eb erz eugung v o m Re c hte n wel c he zur T uge nd nothwe nd ig ist
V : t et o g oto c al é o roci: o v c öv o w
nfi y öé
'

( I 1 3

etv
, x p pp n ,
re oep x 0 na
pyr ce

npo ö iö o o fl occ wie M au er n m it wel c he n m an d ie Stä d t e um gibt


, , ,

r ei
xn év r o tg a ö r ä> v &v aÄcbr o ng l ay wno tg) , und

er h ie l t d ah er d ie T ugend für Aberlehrbar 5 L5 06W t f] (VI , ‘

g e n a u ere U nter s uc h unge n ü ber sie a nzu s t elle n h iel t er fü r

ü berfl üssi g d a es b ei d er T uge nd auf d as Ha nd el n na c h d er


,

ri c h t ige n Ei nsi c ht auf d ie é pyoc, ankom m e und sie d aher ni c h t


,
.
,
.

v ieler Re d e n und Ke nnt niss e so nd er n nur so krati sc her Stär k e


,

b e d ü r fe ( D L VI . . D ie Ha upttuge nd ist ih m d ie Ver


,

a c htung d er Lust und d ie Abhärtung gegen Unlust ub erhaupt ,

l ) Xen M em
. . III , 11, 17 . D . L . VI ,

o e e
2 ) G ö t t l i n g , D i g n s d er C y niker, d d ie P il o er h oso phie d es grie
ch isc h en P ro e r a ea e e
l t a i ts, g s m m lt A nd l ung n , 25 4 bha e I .
15 8 C y niker .

k o m i sc h he itere s zuglei c h je d o c h o ft wi d er wä rtige s und sch aam


,

lo se s Zerrb il d d es so krat isc he n G ei st e s Die berüh m t e ste F igur


d ie ser R ic h t ung ist An ti sthe ne s S c h uler D i o g e n e s v o n S i

n ope d en P l ate ei ne n t o l lgewo rd enen So k rate s na nnte


,
D io .

e e S c h üler w ar K r a t e s d er d ur c h s e ine n S c h üler Z eh ö


g n s

d en Ueber ga ng z ur Stoa bil d et I n d er H o c hs t ell ung d er Tu .

e n d u n d Ph ilo sophie be wahr t e n d ie C y niker ei ne Eri nner ung


g
an die ei ge n tli c he So k r at i k » Ver nun ft m ü ss e m an habe n o d er ,

ei n e n S t ri ck << Äöyo v ß po ov
x ) pfle g t e Dio g e n e s z u sa e n
g ( D .

L VI
.
,
und auc h d er B il d ung ge sta nd er e ine n w e it h ö hern
.

W er t h für d ie G l üc kseligkeit z u al s alle ä usser n G ut er ihn ,

habe n kö nne n A be r d ie For d er ung d ie ser O y niker d a ss si c h ,

d er Me nsch alle s De sse n ent äussere was uber d as no th wen


d igst e N aturb ed ürfniss h i n ausgehe und ihre Behaupt ung d a ss , ,

d ie Be frie d igung d ie s er n a t ürli c he n Be d ü r fniss e ke i nerlei Be ‘

sc h rä nk ungen d ur c h ir ge nd w el che R üc ksi c h t auf m e nschli c he


Mei nunge n v o n Ans t a nd und S chi cklic hk eit unterliege n d ü r fe
führ t e e ine b ettelhaft sc h m u t z i ge Le b e nswei s e und e ine Roheit
d es G ebare ns m it s ic h in Fol ge wel c her ihre T uge nd nur als ,

ei ne a nd ere Art v o n Egoism us al s Strebe n ni c h t blo s v o n d en , ,

Laster n wie sie w oll t e n so nd er n a uc h v o n d en Pfl ichte n und


, ,

S c hra nke n d es ge m ei nsam e n m e nsc hl ic h e n Lebe ns sic h z u e m a n


c ipiren er sc he int Da z u k am d a ss d ie C y niker j e m ehr sie
,
.
, ,

s ic h v o n aller ge m ei nnü t z i ge n Th ä tigkeit lo ssa gt e n d e st o m ehr ,

ihre Befr ie d i gung in ei ne m leere n Zursch autrage n ihrer Be


d ürfnissl o sigkeit und ih rer E rhabe nhei t ü ber m e nsc hl ic he B e
g ri ff e v o n ge si t teter Lebe ns wei s e suc h t e n w el c he s ih ne n d en ,

ere h t e n Vor wu r f d er O ri in al it ä tssuc h t u nd Ei t el k e i t z uz o


g c g g
we nn sch o n ni ch t z u l äugnen ist d a ss sie es a uc h fü r ihre n
Ber uf hiel t e n an d er Be sser ung ihrer N ebenm e nsc he n z u ar
,

bei fe n Ausser d e m er m a ngel t e d as Tugend id eal d er C y niker


.
,

d as nur in E nt sa gung und Abhär t ung be st a nd z u s ehr alle s ,

po siti v e n G ehalts al s d a ss es ei ne fr uc h t bare E inwirkung au f


,

d ie Zei t ge no sse n hatte a usübe n ko nne n Z war st ell t e n sie be .

5) D . L VI
.
, 68 : ö eiocv
no n eine ro i g „a v é o:g o wcppo o öv nv ,
ro t g öé
npeo ß o re po zg 7c0cpoq r o ü é ocx», ro t g ö e n é w; c nnl o üro v , t o t ; ö >s n l o uo £ o tg x o o p.o v etw a.
' ‘ ‘ '

6) D
'

. L VI
.
, 46 . 6 9 97
. .

7) D . L VI
.
, 26 41. .
C y nik er .
15 9

r e its Theorie n uber d as so c iale Lebe n auf wel che na chher d ie


S t oik er w eiter führte n : sie erklärte n E he und S t aat für ü ber
flü ssig ja für v er wer fli c h ; ni c h t na c h m e nsc hlic he m v öno g so n
, ,

d ern na c h d er N a tur m ü sse m an lebe n ; W eiber und Ki nd er .

s olle n A lle n e m ei nsa m s ei n ; d er ri c h t ige St aat sei ni c ht d er


g „

r auf e a h t e U t er sc h ie d e n d es Ra nge s u nd S t a n
j g
e n i e d e , g m c n n

d es d er E hre und d es A ns ehe ns ber uht


,
so nd er n all ei n ein ,

sol c her d er v o n d ie se n u nd s o nsti ge n Tre nnunge n d er M e n


,

s c he n u nter e ina nd er ni c ht s w u ss t e s o nd er n A lle


g lei c h m ä s si
g ,

in si c h um fa sst e wie d as U ni v er sum alle W e s e n und alle Kla s


,

sen v o n W e s e n Allei n d ie se alle G esittung aufhe be nd e n


Lehre n ko nnt e n so w enig al lgem einern A nkla ng fi nd e n als es ,

später äh nl ic h extre m natu ral is t isc he n S o c ial sy stem en hat ge


li nge n kö nne n .

Die theoreti sc he P hi10 30 phie u nd s onsti ge W i ssensch aft


k o nnte fü r die C y niker naturl ic h nur s ehr geri nge s I nt ere sse

habe n Sie wol l te n n i c ht s wiss e n v o n Logik und Physi k v o n


.
,

G eo m etrie A strono m ie M usi k un d so nsti ge n unnö thigen


, ,

p a ra d ie s er Art ( D L V I 7 3 1 0 3 u n
. d ri c hte
. t e n ihre
,
n .

Spott d a gege n Zu Je m a nd d er e ine n Vortrag ü ber die ps


.
,

r é w oc hiel t, sa te Dio e n e s : w a n n b i t d u m Hi m m el hier


p g g s v o

unte n a nge k o m m e n ? ( V I d ie G ra m m ati ker unt er suc he n ,

die Lei d e n d es O d y sse us k e nn e n aber ihre ei ge ne n ni c ht ,


d ie ,

Musiker s tim m e n d ie Saite n d er Lyra habe n aber selb st unge ,

s t im m t e Seele n d ie Mathe m a tiker sc ha ue n na c h So nne und


,

Mo nd se h e n aber ni c h t d ie D inge die z u ihre n F usse n l ie ge n


, , ,

d ie Re d ner re d e n ei fri g v o m Re c hte n und thun es selber nie


V A h hier rt re ib en die C y nik er d as as So
( I
, 2 7 u c u b e w ,

k rat es gelehrt hatte in fal sc her W ei se So krate s hatte (Xen


,
. .

M em I V . 8 3 5 ) d ie W i ss ensc haft en d e r G eo m e t rie u nd


, .

A st ro no m ie si c h a ngeei gnet ( und w ur d e d a rob v o n Ar istopha ne s


v er spot t et S 12 2 ) er hat t e ih ne n praktisc he n W e rth z uge
, .

s t a nd e n und blo s d a z u er m ah nt
,
s ie ni c ht weiter al s d ie prak ,

L VI D iogene s
' '

8) D nev 8 0cpcl o g ,

38 0cv rcr cü é v occ


. .
, : e cpocc me v o p cp.

x o wozg e?v ocr ( UVOCEX OCQ ,


n otü ec ö E l öyo v 7 2 : el s y e es wert ö st v


ö e cpb o 1: 0cg

rv , .

x o wo üg 1 0 61 0 m d ro b g o ié 0cg ib : eüy ev s tocg ö é m d ö ö é ocg m al 1 00


öe . .

wroc ö cé n0cc jnocroc miocg i Äé w nö v nv ö püiq v


'

0cü coc a o
'

ro u *
npo no o p
.v %0 e v occ re «

wé v 63 : é pwrnüelg n, Ko o po no l h ng, äcpn


"

no kv ceto w el v 0 a n/ nö ü e v ei
‘ '

%0o nq n
'
.
160 Aristipp .

t i sc he n Z we ck e es erfor d er n z u treibe n ( ib ) ; die C y niker abe r


nei ge n m ehr und m ehr d a z u al le Be sc häft i gunge n die ü ber , ,

d as s c hle c hthi n U ne ntbehrli c he irge nd wie hi nausgehe n fü r über ,

fl üssi g z u erkläre n und so auc h na ch d ie ser Seite d er Unkultur


d as W or t z u re d e n .

N o c h e ntsc hie d e ner gie nge n d ie C y niker uber So kr ate s


S 5 i a s in ihre n r eli 10 3en A nsich t e n S e lehrte n
( . 1 2 ) h n u g i .

nur die T uge nd ist es was d en Me nsc he n d en G ötter n näher


,

bri ngt ( S t ob E cl II 13 . A nti sthe ne s und Dio ge ne s er


.
, ,

klärte n d en G laube n an Heili gk e it ge wisser Or t e o d er Thiere ,

d e sgle ic he n d en G la ube n an My sterie n W ei ssagunge n und ,

Tra um d eut unge n fü r eitel n D unst (D L V I 4 2 4 . .


.

, . .

59 . N ic ht eix öv eg so nd ern gute Mä nner si nd Bil d er d er


,

G ötter ( ib .d ie G otthe it ist ni c ht m e n sc he näh nli c h so n

d er n es ist nur Ei ne G o t theit wel che Alle s erfü llt und in ,

Allem ge ge nwär t i g ist ( V I 37 C ie N at Deor I 13 : Anti , . . . .


,

s the n e s pop ulare s Deo s m ul to s natural em unum e sse d ic it ) , .

Ohne Z we ifel hat zu d ie ser Pole m i k ge ge n d en Vol ksglaube n


auch d er W i d erwille ge ge n d as v iele U nsittli c he in d er grie
c hisc h en Mytholo gie m itge wirk t ( b ei C le m Al Strom II 2 0 . . .
,

sa gt A nti sthe ne s : Ti)v Acppo ö irn v x ö wx mt 0ct o €eüo oct t er sc hie ss e n)


n(

ö r c 7co M öcg f flv x a)l öcg m al 0c ocüocg oetx ocg ö cé cp


ß

ei Äoi o q u ,

„ y y o v

0 3cpev ) U nd so habe n d e nn d ie C y niker na c h d er rel igiö se n


.

Seite d o c h z ur L auterung d er bi sher gelte nd e n Be griffe etwa s


bei ge t ra ge n gera d e wie sie ungea chtet al ler i hre r U eb ertrei
,

b unge n d en W erth und d ie N o thwendigkeit d er Sittli c hkeit


e nergisch gelte nd gem a cht habe n .

5 2 4 Ar istipp und d i e C y renai k er


. o d er H ed o ni k er .

A r i s t i p p u s im uppigen C yre ne gebore n wur d e d ur c h


, ,

d en R uf d es Sokrate s na c h A t he n ge fü hrt ( D io g L II und . .


,

blieb h ier b is v o r d e sse n To d e im Um ga ng m it ihm ( P haed .

59 oh ne je d o c h auf sei n genusssuc h tiges Le b en z u v er


"

z ich ten Vo n heitere m G em ü th geselli ge m Tale nt ge sc hi ck t , ,

9) Cl em . Al . P ro t rept .
p 46 :
. A . &eöv o öö ev t é o m é v occ cpno lv ,
ö tö nep
ocö cö v é x nocüstv ö üv o wocc
'

o üö el g eta o v o g
*
.

l ) Xen M em . . I I , 1, 1 : é ö ö aez pm 6 . w por


'

mg ro wcö e
'
S aal ey önev o g a po
16 2 Aristipp .

L ust wel c he na c h ihm Ziel d es Lebe ns ist b e stim m t Aristipp


, ,

n äher d ah in : 1) sie sei po s i t i v e L ust o d er p o siti v e s G e nie sse n ,

a ngeneh m e Erre gung v) öo v iq é v m v f; o en ni cht e twa b lo sse


, ,

S eh m erzl o sigk eit 2 ) sie sei L us t d es Auge nblicks , G e nuss


o d er Vergnüge n d es Mom e nt s 1fi öun oifl ewc no v öxpo v o g, 10 0rc0 m pé ,
.

p og
ä h
ö ov o d er*
i; ö ovh u ep: w
h( E in z el l ust ) ; n a c h ihr le h rt A ri ,

s tipp m uss d er Me nsc h s t rebe n sie m uss er er gre ife n o d er sic h


, ,

v er sc haffe n und m it ihr sic h be gnü ge n : d e nn wir kö nne n i m m er

nur ü ber d ie j e weili ge G e ge nwart v er füge n Ver gange ne s kö nnen .

wir ni ch t fe st hal t e n und auf z ukü nft i ge L ust ni ch t sic her re ch


n en ; a uc h v er gnü gt nur d er je weili ge u nm i tt elbar em p fund e ne ,

G e nuss s elb st n ic ht aber Eri nn er un


g an sc ho n
, gehabte o d er
Hoffnung auf er st z u erwar t e nd e Fre ud e n E in d auerha fter
o d er gar beharrli c her froher Zustand d es ga nze n Lebe ns wäre
z war wunsc h enswerth und gut a ber er k a nn n i c ht Z wec k s ei n , ,

und i st ni c ht z u be gehre n d a die R ealis irung eine s s ol c he n


Zustand e s glei c hför m iger Lust die Kraft d es Mensc hen ü ber

stei gt und i m m er auch m anches Unange neh m e in d en ‚Ka uf


geno m men wer d e n m uss um sic h A nne hm li chk ei t e n z u be ,

reite n G l ücksel igk eit ist d er Ko m plex d er E inz el genusse ,

pm o ürw cps üy epv , &Ä mö o v oc 87 o v iz



öé v ( i) ;
f
'

C arstv , T8 * *
gq v é v ocv rtocv 0cüv ä . :
*

gö v

eö ö o n mhv nä o r
.
Crö o ug, nö v o v ö

dn o npo e o rm ö v .

6 ) W ie E pik ur lehrt e . D II 8 6 : 8 60
.
L .
, 71 020 7) Öcp£o ro wr o ,
nö v o v m d
mq v nev l eiocv a £v no w ( sanfte E rre gung)


äö o v q v 5 11: 0 v 0 v r pocxet o w % tW )
1 0 1» 0 8
* '
«
, _

ow 8 9 : f; öé ro ü &Ä y o üv ro g ö vce€ octpeo cg, ö) g e tpmo u nocp E m no üpq1 ( 8 7 :


' ’ ’
. .

u ocr oco rn nocr m i ; d as u ig W o l find n r h e


71 än 0cv 0ccpé o sr &Ä y vzö öv wv h be e 0
’ ’

m d o 0vf &v o xl no toc, Ungestö rtheit ,



E . &no öé xs ro a) , 5 0 e

0nrco t g na e?v ocz

*
.

fgö o v q , o ö ö s
*

&nö o v ioc &Äwö u1v


' ‘
é v mv v
'

p er
'

7 0cp etw a &pcpö repoc ; . blosse S chm erz


l o sigk eit ( &no v toc) o io v el 10 010 3 66 0 v r0
' '

g é o r t % aroccrcoco cg.

7 ) Auch diess G egensat z gegen Epikur D L II , 8 9 : o öö e x 0 noc uw)


‘ ‘

. . .

0 cy ocfl ä w
' ’
*
w ö p r1ps c x ey E m
'

ö ö t fi 3 p
ö & l ü

v
pz v
. a c v a po o o x ocv o v v v c 0co no r e eto occ,
n e

% o üpcp änl b erocr 7 009 1 6) xpo wp 130 1 7; g ctexfi


'

g x tv nnoa
. II, 6 6 : Aristipp o mé '

.

Korns ECÖV n apo v rwv m é 0 7) p00 ö é nö wp mö l oco o w 1 63v


' '

oi 6

rip; o
'

,
0

po v cwv
'
*
. At hen XII p 5 44 : A q v
.
, . . r

*

fiö enzocüenocv
'

ré l og f
s v ocz
. m d no v ö xpo v o xt
siv occ. D . L II 8 7 f s unt A nm
.
,
. . . . 9 Ael ian Var
. . Hist . . XI V, 6 : nö v o v y ocp

finé repo v ? wä c ü ocv o v w


‘ ‘

äcpoco x ev CÖ npo c ö o m b n
‘ '
s v occ t o n ocpo v , rs öé t o
ire
"
ev o v
p
nev y oop &n o l wl é v o c, sfv 0 a

CÖ CÖ

öé ötö v ; l s crcep s am t .
’'
" "
ov ,

8 ) D L II, 90 : 4256 n o wnm 0: é v £wv


'

ö x7l v ; pßc n o l 7l ocm g é v ocv u o üo fl-ocr


'
. .
fiö o v cö v .

(z B Arbeit , Anstrengung) ä) g ö eo x o l e3cocr o v &0 po co


ocöro cg cpoc£v s o 0 0 a r0 v
‘’
*
«
. .

nö v w fiö o v i eö ö occ o v iav 91 : &pé c ms c ö


' ‘
rä ö v, C ÖV o o cpo v
’ ’

n no co üv roc. ourco tg, nvrre


'
Ari st ipp .
16 3

d er er gan ge nen ge ge nwä rtigen und z ukunftigen ; sie ist Z we ck


v ,

nic ht an sic h s o nd er n nur um d er E inz el genü sse wille n die in , ,

di e s e m Ko m plex e nt halte n s i nd
D ie L ust wel ch e na ch Aristipp d er Z we c k d es L ebe ns ist , ,

b efasst in sic h so wohl körperli c he s al s gei st ige s Ver gnügen Z war .

erklärt er körp erli c he Lust für be s ser o d er z u eine m ange neh


m en Le b e n n o th wend iger al s gei sti ge und körp erli c hen S c hm er z , ,

fü r sc hli m m er als Seele nsc hm er z ; a ber er re c h ne t z um G e nuss ,

lebe n a uc h ge ist ige Fre ud e n wie z B Fre ud en d es Um gangs , . .


,

Fr eud e an S chauspiele n Fre ud e am W ohlbefind e n d es Va t er


'

land s Je d e s Ver gnü ge n d er ei nen o d er and er n Art ist gut ,

m ag es auc h aus s o ge nann te m U nanst and iger1 her v or geh en ; d ie


d em G enusse e t w a e nt ge ge nst ehe nd e n Be gr iffe v o n rec h t u nd


unre c h t v o n e d el un d une d el si n d ni c ht Re el n d er N at ur
g ,

s o nde r n co nv ent io n el l e Vo rstell unge n ob wohl d er Ver st ä nd ige ,

ni c ht s ge ge n s ie Verst o ssend es th un wir d w e e n d er S tfafen


g
und d er Un ehre d ie er si c h d a d ur c h anz ieh en W ü rd e G ut ,

ist fer ner Alle s was Mitt el z um Ver gnü ge n sei n k ann wie ,

z .B d er R eich th um d a k ei n G r und v orhand e n ist sic h sei ner


.
, ,

(in A ll em ) fq ö é wg C 7pi pryce notv v oc cpocüo


'

wm é 7cm ö v mg 60 0 100
'

no . 14011 0: 10

n l söo ro v 64910 8 ? 8% öiv pio w ( fiöo v hv ) fiö é wg é n 0 wocw; ( es


'

n g npo d ninr o % ocv


' '

x . ‚

ge nü gt j e uw eil en ein V er g
,
nü gen w irk lich a ngenehm d ur chz ubrin e n ; m an
z
g
m uss nicht z u v i e l G e nüsse woll en) .

9) D L II 8 7 f ö o x et ö a ot g sea t é k g s öö occn v i g ö coccpé pen Té Ä Q


’ ’
'
. .
, , : 0 rc r o o oc t O

eiv occ epfmö v



'
né po g fi q v, eöö o a o v iocv 716 0

piev { 0cp

'
x 0cccc
*
ö o v n es éx. 1: 61v n

VG) » o ücrmpx actg o w 0


oapn n o üv ro a m d 0: E fl apcpx m o ef o a m al t
on né l l o uo a c fl

.
,
s vo u

q v f; ö o v q v 8 1 « m m 0ip
’ ’

nv , &)O l oc
’ ‘

t i)V eöö o a 0 öz ocö v


hv
‘ ‘

p.o v tocv 0

re n s pm
* *
c et
‘ ‘

,
' “
ö .

‘ '

naroc aspo g fiö o v 0cg .

10 ) D L II 8 9: &Ä yq ö o v ocg em
'

a exm öcg fiö o v &g x 0cl cm


'

. .
, 3 1t 0co ocg t
01 &g b

p0rcm oct g
.
fiö o v oct g m d &Ä y nö o o r y ev é c10 0cz
'

.
(wi e E pikur l ehrte) . noch y ocp é nl

WL?) r g ti g n o npé ö o g sö nns ptqc ü


(
"

,
n ep

C ä
'
iö £ qc , xocpo

w é yy tv so S ac -
. Cl m A l e . .

Strom II p 4 17 : xa ipsw f}p019 pi}


.
, . .

nö v o v é nt fgö o v oüfg ( S innenl ust en) , &Ä Ä 0:


m at é nl ö prl toccg noch é n: t cpcl o r cnto ag


. . D L II , 90 : m w ptno uné v wv S pvjv o eg
. .

etw a m d y äcp
f; ö é co g ö mo üps v 91 : rö v cp£l o v ] 17779 xpeiocg äv ex oc
.

pé po g o cb noct o g, pé )( pi g ö w 7t 0cpp, &o n 02Cso ö occ 90 : no Ä b p.é v ro c t cö d mxm ä w


. . . v
_

wnov cm ocg
'

f; ö o v ä w t ä t; ow nwcm öcg &netv o ug efv o n noch 1 00; ö x) vjo etg xe£ po eg r äre; . . o .

11) D . L II .
, 8: etw a
. ö i=
. ?gö o v q v &y ocü o v , a ö‚w 0 mö t ä W &o xnpo rotrwv
T 7) V
' * ‘
' ‘ ’

7 é v mw &ÄÄ o i3
’ ’ ‘

v f; f; ö o v iq ö c ocö t hv ocips cq
Y &p % 0ct cg ä w vco g ei n

st a päcfi
* *

. .
,

93 : pm a to xpöv , 60 0 100 v o n
'

äcy ocfl öv re s?v occ cpüo s c öt% occo v u oc7l ö v


'

noch . ö ev r
p
a uf. 30 3 1 ( v gl . d ie s ophistische L ehre S . 6 né v ro r . o n o eö oct o g o ö ö ev

öft e
tocg m al ö ö äocg

no v npocäez. ö wc rocg é m x erpé v ocg
' ‘

q . .
16 4 C y rena:iker .

nic ht z u e ine m behagl i c he n und ge nussrei c he n Leben zu b e


d ie ne n
So sehr nun aber A ristipp nur d ie Lust als Lebe nszwe ck
elte n lä sst so sehr halt er d ie v er nü nft i ge Einsi c ht cppöv n
g , o cg, ,

fü r noth we nd ig; um d ie s e n Z we c k ni c ht z u v er fehle n M an


m uss wi sse n w as gut und übel ist : m an be d ar f d iese s W i sse n
, ,

u m si c h lo szum a c he n v o n alle n d e m Pri nz ip d er L ust e nt ge ge n

s tehe nd e n > leere n « Vo rurth eilen wie Aberglaube To d e sfur c ht


. >
,

und m e nsc hli c he G e set z e es si nd und d e sglei c he n u m si c h frei , ,

z u erhalte n v o n alle n auf fal sc her Mei nun


g ber uhe nd e n Lei d e n

s c haft e n wel ch e d ie Annehm li c hkei t d es Lebens stören wie


, ,

Liebe und Ha ss Mi ssgunst und N ei d Hängen an aussern D in , ,

g e n w ie Habe ,
und Be sit z al s ob m an ni c h t a uc h oh ne sie ,

leben u nd gl ückli c h sei n m an be d ar f d ie cppöv n o :g

ebe nso d azu si c h v o m G enusse selb st ni c ht beherr sc he n zu


lassen sond ern si c h so in d er G e walt zu behalte n d ass m an ,

si c h stet s d av on lo srei sse n und d as U eb ermaass d es G e niessens ,

12 ) D L II n o wrcmö v fiö o v äg s iv ocz
’ '

. .
, 92 : nl o üro v

,
b ö öt 0: 61 0v a ipe1 6v .

D ie no l eré l ecoc wied erholt v erth eid igt , z. B . 6 9: o ööé v a w7l üec na l no l o re

M E»; m et nochö g Ü ; v v gl 7 5 f
. . .

13) Vo n o cg o d er o o cpi0c ist b ei D L wie d erho lt d ie R ed e


B Z
'

cppo v n . . . . .

78 äö eö nn v , 7pco v n ocpoc w pocrn 91 : t l)V cppo v nc na 0w


‘ ‘ ' ’
Ö TC Ö CS pev
'

o o cptocg
'‘
oc

: v
*
.

0 öv nt v afv a n, é oco r‘q v ö é ocipem jv , &M öc ö coc r0c eg onnr73g n epwwo nsv oc

6
‘ ‘ ' '
-
0 .

14) D . L II .
, 91 : CÖ V o o cpö v wire cpü o v fio ew, nvrcs é poco fl rjo so üau, i) 5 8 L0 L

'
‘‘ ’

v iv eo üo u 7 0cp r ocüroc m ania a sv iqv ö ö € 0cv ( 92 : ö üv oco ftocz



. . .

ö occpo v tocg é wcö g siv 0cc % 0 d rö v a c pt 0 0 worco u cpo ß o v é x cpeüys w LÖV nepl &y oc0 6 w
’ '
''
. .

% 0cl x 0 mö v Ä o o v é x e oct v a öw
y p p ; e e a e ra e e e erh e
) G g n ll s T nsc nd nt v
'

h i lt sic .

A sk eptisch wie Prot agoras ; wi r wissen nur v o n 7c 0 n (Em pfind ungen


'

.
,
01

und E ind r ü ck en i ht ab er D i e 92 020 7) erk lär t A für


) n c v o n n g n : 71 . .

% 0v cml mcr nicht aber cp ä w y tv em d aher er rof


c peo m oc für üb erflussig
’ ’ ’ '
oc , oc c, c

h ält II 72 : rot ötp o roc ü ertüero t 7) t o y or pl Apvjm o ev 0c möv ocöriqv önepo n


.
, c vc ‘ c

,
o

n wq v 1 0 5 nl s £ o v o g elfv 0 u

Habe und Besit z ist gut aber m an soll sich .


,

nicht d ara n h ä ngen Plut d e cupid d iv itiarum 3 : A st:b&et ’


ib 78 , . . . . .

Ä é y sw, Ö CL 70 l & pé v n g é o & £e w, no l 7toc ö é n iv wv , nkq po ünev o g ö é p.v; ö é no re,




7c0 .

l no v 0 0cv erocc, t t CÖ 71:010 0 g m d t lg 93 ö tocüeo zg m d


o bg tocrpo üg ß ocö ( € ec m a
'

npö g t
'

. .

mi1g ötv &nocl l öé n g äxwv we l tv ocg ö é a oa e m d uem v; aé v o g


'

ocy et et : cé cet
n
'
x

t xwptwv nocpo v u o v nad


'

ö é x oc t pocrcé € ocg äré pocg o ev wv et a z


. r o c ocür ocg noch 7: 0 70 161v .

6 7 £v sro a neo r ö g, &7LÄ é n ä M oc o ev ré rorco a % 0cl &py o rwet nad &nl vj


’ ’ ’

ocp epto o

y 0 .

pm1: o g ec m 11: 0cv rwv , 0 5 1: 0 g o f» : o tero a ö eto ü ocz ü epo meüo o v ro g x 0cl ö s täo m g,
' ' ’
.

’ ’
0ccp atriocg ro üro né no v ü ev .
166 The od orus .

d es Lebens beför d ert So gr und e t er bei Xen M em I 5 I V .


-
. .
, .

5 ( v gl S 15 1) se i ne Erm ah nung z ur Ent hal t sa m ke it d arauf„


. .

d a ss ein e nthal t sam er Me nsch a nge nehm er lebe al s ein unent ,

h al t sam er ; ebe nso hat er d em Aristipp selb st ( II 1 10 ff ) .


, , .

M ä ssi gung in d er L ust v o m G e si c ht sp unk t e ine s v er nü nfti ge n


Lebe nsgenusse s a us e m p fo hlen D ie se n G e si c htsp unkt nü n

hielt A ristipp ei nseiti g fe st i nd e m er ei nerseit s d en Lebe ns ,

n u fü d e n hö ch ste n Z we c k a usgab a nd erer sei t s abe r al s


g e ss r ,

Mitt el zur Erreic hung d ie se s Ziel s v e rnü nft i ge E insic h t M äs ,

sigung Bewahr ung v o r leid e nscha ftl ic her S uc ht und G ier Be


, ,

wahr ung d er Freiheit d es G ei s te s für no t h we nd ig erklär t e .

Die weitere E ntwickl ung d ie ser ph ilo sophi sc he n S c hule


d re hte sic h um d ie n ähere Be sc haffe nhei t d er z u er strebe nd e n
L ust d h um d ie Fra ge n ob die körperli c he o d er d ie gei stige
, . .
,

L ust ob blo s die Lust d es G eniessens o d er a uc h d ie d es H an


,
.

d el ns d as Ziel d es m e nschli c he n Strebe ns se in solle


. so wm um , .

d ie U nt e rsuc hung ob und wie wei t ein Lebe n in L ust wir kli c h
,

errei c ht wer d e n ke nne E s gehöre n h ieh er fol ge nd e Philo


.

se phe n .

1) T h e o d e r u s em S c h uler d es j ungern ) Aristipp (I I


,

,

al s G o ttesl ä ugner b ei enannt ö 0c0 eo g fa sst d ie z u erstre


°’

g ,

be nd e L ust ni cht m ehr wie Arist ipp als ei nz el ne L ustem pfin , ,

dung sond e rn al s Sti m m ung al s d a uer nd e n G em ü thszust and


, ,

auf . Er d rückte sei ne Lehre in d er Form el aus : d as Begeh .

r ungs und Verab scheuungswü r d ige sei ni cht G e nuss und Be


s ch werd e ö
(fi ; o w mo d n o v o g) o d er d i F i d i k it d Tra er

s n n e e u g e u n u ,

(x p d l n), D L II Z e k Lebe
‘ ‘
a oc m o a 98 w c d es
. . ns sei d i
,
e x poc,
oc .

und z war d ie xocpäc é 7t i cppo wjo ec, d ie Fre ud e ü ber d en Be sitz d er



.

2 1) Auc die h L ehre d es Ant isthenes ist


aufz ufassen al s v er nic ht so , .

wer e f sie d ie in d em S inne d er Annehm l ichkeit d es L ebens. S ie


.

v erwirft L u st und G e l üst im S inne d es G enusse s und d er G enussb egier .

A nnehm lichk eit d es L eb ens aber rec hnet sie unt er d ie G ut er wel ch e d ie , . .

T ugend und insbesond ere d ie Veracht ung d er L ust d es G enusses d em


. .

M enschen z uwe ge bringe Z B Antisthenes S t ab F l o ril 2 9 65 : i; ö o v o g


. . . . .
*

D ioge nes D L

rä ; per& h; nö v o eg ö wowcé o v &M öx 126 % 95 1 61v n wnv
‘ '

re . ro r o c 112 0 . . .
,

V I 7 1 : W} ; f; ö o v 7; g na occppö m ng
„ sobal d m an sie ge l er nt h at
*
r o .

2 2 ) D ieser war ein E nk el d es G ründ er s d er S chul e . und ih m wir d ,


.

d ie bestim m tere Ausbil d ung d er cy rc naisch en L ehre z uge schrieb en v gl . .

D . L . II, 8 6 .
Theo d orus .
16 7

Ei nsi c h t ( d a wer die Ei nsi c h t hat im Stand e is t ganz n ac h


, , ,

ei ge nem Er m esse n z u lebe n und z u hand el n) Die Einsi cht sei .

d aher ein G ut d er M a ngel d er E insi c h t ein Uebel G e nuss und


, ,

Be sc h wer d e d agege n seien M itt el d inge ( pé o oc) d a d er G e nuss


d em U nweisen auc h s c ha d e n d ie Be sc hwer d e d a ge ge n v o m W ei
'

s en ü ber wund e n u n d z ur Q uelle d es W ohl se ins ge m a c ht w er


d en ka nn A nd erer s e it s bek a nnte si c h Theo d or us m it fre cher
.

O fl enh eit z u e ine m re ine n sitte und m e nsche nv era c hte nd e n E go is


m us W as fur v erbo t e n gil t Stehlen Rauben und d er glei c he n
.
, , ,

ist ni c h t v o n N atu r un sittli c h es ist blo s d a für erkl ärt wo rd en


u m die Thore n im Zaum z u h alte n ; d er W e ise kü m m er t si c h


um d ie s e 5 050: ni c ht und w ir d si c h d aher j e na c h Um stä nd e n

A lle s erlaube n was ih m beliebt ; G ere chti gk ei t ist aller d ings


,

ein G ut ( w ohl : we il es th ö richt ist And er n zu sc ha d e n und ,

d a d ur c h h intend rem sic h selb st U nl ust z u berei t e n) aber sie


ist k ei n G es e t z d em m an unbe d i ngt z u fol ge n hä t te, D em
/

Vaterland bra uc h t d er Tuc h tigé s e in Lebe n ni c h t z u op fer n ;


d enn er bra uc h t seine Ei nsi c h t ni c h t zu v erliere n fur die U n
v ernü nft ige n ; sei n Vaterla nd ist d ie W el t ni c ht d ie s er ei nz el ne ,

Staat Fre und sc haft ist ein W ah n : die Unv er nü nfti ge n sind
Fre und e nur so lange sie ei nand er be dü rfen d as aber ist k ei ne
, ,

Fre und sc haft d ie W ei se n d age ge n sind selb st stä nd i g und bra u


,

c he n d aher k ei n e

2 ) Ei ne n z wei te n ga nz a nd er n d ustern u nd tra ur ige n G e , ,

ge nsatz z u d er heiter n Lebe nswei shei t Aristipp s bil d et d er


C y renaiker H e g e s i a s .

Vo n d er Frage ausgehen d ob d as Pri nzip d er L us t in d er ,

wirkli c he n W elt auc h d ur c h fü h rbar s ei be m er kte er Z weier l e i , .

E s ist v o n N a tu r nic ht s ( sc hle c h t hi n o d er unbe d ingt ) a nge


nehm und u n a nge neh m D asselbe k ann d em Ei nen Lust be .

reiten weil er es lange e ntbehre n m usste o d er weil es d en ,

2 3) D . L II .
, 99 : x l é claew t e

I: . 71
.
(tö v o no eö oct o v
) é v
nv; ö é v
y öcp etw a

ato xpö v cpüo ec , än 0cür o t g 8 0 57) g
ig

octpo
né v ng, o üy x ecrocz

. t .

é v ea oc G W &cppo v wv 1
'

T 7) g t 98 :
fig <ppö v r1c1 v noch ö m o ao o öv n

o ev o x .
v .

2 4) ib . 98 .

2 5 ) ib CÖ w

j es m al cp: l io w ire ev 0 £ cppo o cv 0c111rnv e?v occ wire ev


’ ’ ‘
. ocv r pez
.

‘ ‘
o o :po t g zei
«
g n ev y ocp r 7; g xpeiocg &v a 1pe 0 eto ng noch ri p» cptk iocv ex no ö d w efv occ
*

ro t ; o o cpo üg 0cfrcocpx ecg ö rcocpxo v r ocg 11 "


' '

q ö eto 0 oc: cpiÄ co v .


16 8 H egesias .

Rei z d er N euheit für ihn hat d em A nd er n Unl ust weil er es , ,

s at t ha t Arm uth und R eic h thum k o m m e n für d ie L ust d es


.

Lebe ns nic ht in Betra cht ; d ie Rei c he n habe n ni c ht m ehr Freud e


al s d ie Ar m e n Ebe nso ist es m it S kla v erei und Freiheit m it
.
,

e d ler und une d ler G eb urt m it Ehre und Unehre j a m it d em , ,

Leben selb st ; d em Thore n ist es nü tzlic h (weil er es v iellei c ht


no c h weiter bri nge n ka nn) d em Ver nünfti ge n ist es glei ch ,

g ü lti g ( we il er s c ho n Alle s errei c ht hat w as d er Me n sc h er ,

strebe n k a nn) L ust ist al so wohl d as Ziel (o x o nög) ; abe r


.

m an kann ni c ht si c her a ngebe n woraus sie z u sch öp fe n wo ,

d ur c h sie z u ge wi nne n sei 2 ) U nd ni c ht b lo s d ie ss so n ,

d er n d as Lebe n sc hlie sst Unl ust aller Art in si c h d er m an


s ic h ni c ht e nt z iehe n k ann Unser Körper ist v o l l v o n v ielen .

Leid e n und unsre Seele le id et d ar unter m it und hat k eine Ruhe


,

d a v or ; d as S c hi cksal v ere itelt so v iele unserer H offnunge n ;


G lü c kseli gkeit ist v ollko m m e n unm ö gli c h sie ist ein U n d i ng ; ,

L eben und N ich tl eb en sind glei ch b egeh renswerth W as


aus all D em folgt ist d ie ss : Die Aufgabe ist ni c ht s owohl d ie
, ,

G ü ter z u er strebe n ( d ere n es ja so we ni ge gibt) sond ern Uebel ,

z u flie h e n und nur d ie ss z um Ziele z u s etz e n ni c ht ( allz u) m üh ,

seli d tra uri g z u lebe n Die ss erre ic ht m an d a d ur c h d a


g u n ss .

m an ge ge n all e die D i nge die na c h ge m ei ner Me inung L ust ,

v er sc haffe n gl eich gultig ist ( d a es m it j e ner Mei nung ja ni c hts


,

ist) Die ss z u wi sse n d arin be steht d ie W ei sheit Me nschen , .


,

d ie er fehle n sieht wir d d er W ei se d arob ni c ht ha sse n s o nd er n , ,

s ie ei ne s Be sser n z u belehre n suc he n weil er wei ss d a ss N ie , ,

2 6) D . L II.
, 94 : o öö é v mö é g

0 önel oznß o wo v
'

ö öm

" ro t ; ö ö g äxew
o no ww m po v t o b g nev
) €ev cc no v
'

A10c ö é
‘ ‘ '

f .

7l o yev e?v o u o üöé w pn); yocp ö roccpepöv ru> g ijö ec


' ‘

H ev iocv m d nl o üt o xß npö g . .

0 011 r o t ; nl o eo io o g ir) t o bg né v mqag Ao nl eto wé n: £cmg é l eu0 eptqc &ö coccpo mv npö g
'

fgö o v üg pé r po v wort eö y é v eww ö o c y ev e tqc nad ö o fi tqg 95 : un d up näv &cp


ocv äcö o fi
'

. . .

Cäv l uo rcel é g etw a, 1 111 655


'

po v z. EÖ
' ’
&ö coccpo po v .

"
2 7 ) ib 94 : Y] V eüö occno v tocv öl wg &ö üv aro v eiv o a 1 0 nev v ocp o ä> poc : ro l l äi v

" °
E .

.

'

&v o menl üo 0 o u noc0 nnom o v , t üv ö ? chuxiq v c upxrcoc0 eöv t ig tp0 m n al rapoco c eo 0 occ
' ' "

. ) cu .

v no M oc rc ö v x ocr é l ntö oc nw7u1 ew, 61c m : e 5 161 1 0161 0: &v ürcocpm o v


‘ ' ‘ ’ '

ri p» ö e 1: 11xn

no v to w stv o u rv; v re Cerhv nad EÖV 0 0cv ocro v a ipe1 0 v


' '

eö ö o a . .
'
.

2 8 ) ib 95 f o ürw nl eo v oa
o ew ä w & roc0 6 w ocipé o ec ,
'

170v c o cpbv ev

. . : o öx t

(b g ev 1: 61v % amö v me l t t0 é nev o v M) é m ö


T? w Ü n ö é l em ;
“ “

v g cpo
v vg, a g n ) v g ; v p
ö ö n nepwtv ec 0 o a t o t g &ö coccpo gi p oco c napt 1 60 no rncm ä t ür; fi öo v fig

pä) g
* *
.
1170 E uk l id es:

wirkli c hen N at ur d er Di nge in unv erso h nb aren W i d er spr uc h


geräth .

3) Am m ei st en ethi sc he n Charakter t ragt d iej e nige Lehre


v o n d er L ust wel c he d er C y renaiker A n n i k e r i s a ufge st ellt
,
*

h at . S ie behaupte t kei n Pri nz i p d as ab stra c t d ur c h d as Lebe n ,

d ur c h zuführe n sei s ie m ah nt n i c ht v o n e iner t hät i e n Theil


, g
nah m e = am Lebe n ab um d er z u furc h tend en Unl us t wille n ;

so nd er n sie erklär t : aus d em Ha nd el n l a sse sich auc h we nn


es m it m anc h e n Be sc h wer d e n v erb und e n sei d o c h i m m er m ehr ,

o d er we niger L ust z iehe n und ebe n d ie ss aus d er ei nz el ne n , ,

Ha nd lung so v iel L ust z u sc höp fe n als m ö gli c h s ei d er Z we ck ,


d es L ust d ie s e r Art aber entsprm gt v or zügli c h


au s d er th at i en Th eil nah m e an d e nje ni e n e elli e n Verbi n
g g g s g
d unge n die in d er eö v o : a o d er d er ge ge nsei t i gen Z unei gung
d er Me nsc he n wurz el n Sol ch e Verhältni sse si nd F am ilienl ieb e
.
,

Fre und sch aft Vaterland slieb e und d er W eise wir d si c h d aher
, ,

an al l D em b et heiligen er wir d d em Zug d es W ohlwolle ns ,

folge n und d a b e i glü c klic h se in w e nn er a uc h m a nc he s Una n ,

g eh m e und S c h m erz li c he z u er fahre n habe n wir d


e n Diese .

Leh r e ist d er m it d en naturl ic h en Verhält ni sse n d es Lebens '

sic h wie d er in Ei nklan s e t z e nd e He d o nism us w ahre nd d ie d es


g ,

H egesias d en Uebe r ga ng v o n Arist ipp z u Epik ur v erm ittelt .

"

25 . E uk l id es und d ie M egar iker .

M e gara gehör t e z u Sok rate s ) e ifri gs te n



E u kl i d e s aus
1

S c huler n ; w ir fi nd e n ihn bei d e sse n letz ter U nt err e d ung an

32 ) O l em Al ex Strom II, ÄO Q
°

2 1, 5 130 Av v m epewr 6 8 710 0 [310 1 Té


'
-
. . . : of . 10

® pto né v o v är oc€ 0 w, änd erng b e npotäewg tb z.o v ön ocpxew t é l o g, er.


'

o bbé v
‘ ‘

7139035e nepzy w v o pé v n
. v fib o w1v .D as W it D L , 96
'

. e ere . . II . Ritter et
Preller p 16 7 f
. .

e
G ll VI , 10. : d e cret o suo At h enienses c av er ant ,
ut , q ui M egar is
c iv is esset i ntul isse Athe na s ped em pr eh ensus esset,
, si ut ea r es ei ho
m ini c ä pit al is e sse t Turn Euclid es , q ui M egaris erat
. qui que ante i d
d e cret um e t e sse A th enis e t au d ire S o crat em co nsue v erat , po st q u am id
' ‘

d ec ret um sanx er unt , sub t unic a l o nga m u


no c t em, c um ad v esperasc eret ,

lieb ri ind ut us et pa ll io ( ein b untfarbiger M ant el


,
Trac ht d er H etaren)
v ersic ol o re a m ict us et c aput ric a v el at us e d e m o sua M e garis A thenas ad
,
.

S e c re tem c o m m eab at „ ut v el no ctis aliq uo tem po re c o nsilio rum serm o


num q ue ej us fier et par tic eps : r ursusq u e sub Iu cem m il lia passuum paulo
(‚P haed 5 9 e) und na c h Sok rate s To d e nahm e n m eh

wesend .
, , .

rere Sokratiker ihre Z ufl uc ht z u ih m ( D L II unte r . .


,

ihne n P l ate d er s ei ner Verbi nd ung m it d em M egarik er ein


De nk m al im Th eätet ge setz t hat Aber a uc h m it d er elea '

tisc hen Lehre besch äft igte si ch E uklid es und in d er That ist
s ei ne Philo s ophie eine Co m bi na t io n d es so krati sc he n und d es
el eatisc h en Pri nz ip s I nd e m er einer s eit s m it So k rate s d as G u te
.

al s hö c h ste s Obje c t d es W i sse ns a ns ah g ab er d ie se m Be g ri ff e ,

a nd rerse it s eine m etaphysisc h e O bj ec tiv ität ind e m er ih n m it


d em ab sol ute n Sei n d er Elea t e n id entific irt e ; er erk lärte es für
d as alleini ge obje c ti v e S ein, f ü r d as ei nz i g wirkli c h E x istirend e .

N ur D as ist gut was Ei ne s sich selb st glei c h unv erä nd erli c h


, , ,

und nur d ie s e s G ute ist W as ni c ht so ist wie d as .


,

G ute ( d as Viel fa c he d as si c h ni c ht d ur c ha us G lei c he d as Ver


, , ,

ä nd erl ic he) is t ni c ht W as ist nun aber d as G ute ? N a c h


5
D L II 10 6 ) ist d as G ut e d ie Ei nsi c ht ( wie sie b ei Sokrat e s
. .
, .

d ie Kraft ist wel c he d as G ute sc hafft) ; auc h Ver nunft G ott


,
.

he it ka nn es gena nnt wer d e n W ei t ere s ist v o n E ukl id es Lehre


.
.

ni c ht be k annt I n Plato s Sophi ste s wer d e n p 2 46 b und 2 48



. . ,
,

a nebe n d en El eate n eibcb v cpil o : a ngefü hrt wel c he v o mc 0it m ' ’


,
. .

na l 0co chport oc etb


n für d as wahr e Sei n ausgeb en alle s Körperli c h e


.
,

aber für blosse yé v eo cg ( W er d en) erkläre n und ih m d aher d as


Prä d i kat d er 0 0 0 600 ab spre c he n M an ist v er sucht bei d ie s e n .
:
,

eibä w cpil o : an die M e arik er z u d e nk e n s Z e l l e r II 2 14


g ( .
,

S chwier igkeit m ac ht nur d ie ss d a ss d ie selbe n ihre m öv r wg öv ,


.

alle Be we gung und d am it a uc h alle Cre1; und cppöv ne : g ab S pre .


'

c he n und es al s ei n hehre s u nd heili e s aber v er nunftlo s e s


g e

Unbe we gte s hi nste llen ( p 2 49 w as z u d em v o n Dio ge n e s .

am plius v iginti 8 W egstund en) ead em v est e ill a t ect us


'

passus
re dihat .

2 ) D ie Unt erred ung wird angebli ch a h d er Aufz eichnung wied er


n c

e eben d ie E uklid es m it Hulfe d es


g g S ok rates selbst z usam m engestellt
z u haben behau t e t
p .

3) C ie Ac a d II 42 : M egaric i id bonum sol um e sse


. .
, d ic eb ant , quod
esset unum et sim ile et id em sem per .

4) D L II 10 6 : E uk l id es t oc &v rm ein v oc rqö &y oc0 qö efv ocr


. .
, e .

'

cpocc x cev .

5) E CÖ &y oc0 bv &necpoctv ero : ro l l o t g ö v ön0co z dl o önev o v , nev y &p


été

' '
. ev . x

cppö v
no rv , örE be 0 eb v m al ä l ll o re v o üv nal 1 60 Ko m et
‘ '

. .
17 2 M egarik er .

v on Laerte Beri chtete n ni c ht passt Vielleicht war aller d i ngs .

d ie ss d ie ur spr üngli c he Lehre d es E ukl id es d a ss w ir kl i c he s Sei n ,

nur d en Be gri ffe n o d er I d ee n d er Di nge z uk o m m e weil nur ,

d ie se stet s eins un d glei c h m it si c h selb st und s o m it allei n gut ,

d h ni c ht d er Hi nfälligk eit Verd erb niss S c hle c hti gk eit unter


. .
, ,

we r fe n si nd d er alle s Si nnli c he alle s W er d e nd e Be w e gte und


, , ,

d er glei c h e n unterlie gt Spä t er aber ko nnte E uklid es si ch zu


.

d er Ko nseque nz genö thigt ge sehe n habe n d a ss a uc h D as was , ,

die I d ee n d er Dinge in si c h trägt d ie Ei nsi c h t d er göttli che , ,

Ver stand e wig sic h sel bst gleic h sei und d aher m it z um G uten
,

ehöre ( ie auc h Par m e ni d e s s a t : wo Sei n ist d a ist a uc h


'

g w g
De nk e n) W ah r sc heinlic h bleibt je d e nfall s d ass die e ukli d i sc he
.
,

Philo sophie ni c ht oh ne Ei nfl uss auf d ie E nt steh ung d er I d ee n


lehre Plato s ge we se n ist

.

I n i hrer weite m Ent wi c kl ung nah m d ie m egari sc he S c hule


wie fruher d ie el eatisc h e e ine ne gati v d iale kti sc h e Ri chtung


,
.

Da sie alle s c onc rete Sei n und Erke nne n l äügnete so konnte ,

nur d ie Be st reit ung und W i d erle gung d er ge wöh nli c he n A n

sch auung und E rkenntnissm etho d e I ntere sse fü r sie h ab en Die


m ei ste n d er fol ge nd e n M egariker si nd fa st nur d ur ch ge wi sse


Tr ugsc hlüsse ber ühm t ge wor d e n wel c he d ie Unm ö gli chke it Vieles,

v o n e i nand er z u unter sc h ei d e n die tä usc he nd e U nwahrheit d es


'

si nnli c he n Sei ns Vor stelle ns und Erke nne ns ind ire ct d arthun
,

solle n , w esswegen sie E r i s t i k e r und Dialekt ik er ge na nnt


wur d e n . Die Tr ugsc hlü ss e w er d en be sond er s d em E u b ul i d e s
bei gele gt ( D L II . . Der erste ist d er « Verbor ge ne » o d er
,

« Verh ü llte » o d er d ie « Elek tra » : d ie Ele k tra k e nnt Ore s t al s

ihre n Brud er d en v o r ihr stehe nd e n Ore st aber k e nnt sie ni cht


,

al s ihre n Br ud er ; al so ke nnt s ie z uglei c h ni c ht was sie k e nnt ,

Er ei i li he Vor tell f W i d er spr c he


( w s ,
d a ss di e s nn c s u ng n u r au ü
führt) . E in zw ei t e r äh nli c her ist d er « P seu d o m eno s » o d er L üg
_

ner : W e nn d u lügst und d abe i sa gs t d ass d u l ügest so l ügst , ,

d u und re d e st z uglei c h W ahrheit ; Th eo phrast sc hrieb d rei ,

C hry sipp se ch s B üc her über d ie se n S c hl uss ; d er Koer P hiletas


stud irte si c h d ara n z u To d e Der « G ehörnte » (x epocrfm) lautet
.

so : we nn d u et wa s ni c ht v erlore n ha st so ha st d u es ; Hör ner ,

aber ha st d u ni c ht v erlore n ; al so ha st d u Hör ne r Vierte ns .

d er « Sorite s o er a erer Fo r m <pal ax pög, « Kahl kop f» )


( d in nd
17 4 P lat e .

d em Hoh en und E d eln zu


ge wa nd t m it aller Kra ft d er G e si n
'

nun g un d d es C
harakt er s . Se ine intelle kt ue lle Begab ung w ar
e in e a usseror d e ntli c h g ro sse Er war D i c hter und Denk er .

z u le ic h u nd z war n ic h t et wa blo s Ph ilo s o h s o nd er n a uc h


g , p .
,

Ma t hem a t iker innerhal b d er Ph ilo soph ie selb st eb enso Meist er


,

st re nger D ialek t i k a l s a usge z ei c h n et d urc h gei st v oll e n G e d anken

reic h t hum N a c h d e m er s c ho n in fr üher Juge nd m it d em


.

H erakl iteer Kraty l us ( S 2 5 ) v erkehr t ha up t sä c hli c h aber m it


.
,

d er Di c htkuns t sic h be sc häft i gt hatte kam er al s a wanzigj ähri ,

ger Jü ngli ng z u Sok rate s mit d em er b is z u d e ss e n To d in ,

v e r t ra utem U m ga ng sta nd Dass er d ie sem Um gang d ie Ric h


.

t ung sei ne s ge isti gen Le b e ns v er d ank e h at P lat e hi nlängl ic h ,

d a d u r c h ang e d e ut e t d ass er d en Sok ra t e s zum W o r t fü hrer sei ner


,

m ei ste n Dialo ge n m a c ht wo m it er sei ne e ige ne Ph ilo so phie


,

n ur al s e nt wi c k elte So k r at i k e r sche i ne n la sse n will N o ch a m .

S chlusse sei ne s Lebe ns soll P l ate de n Au sspr uc h gethan habe n ,

er d ank e d er Vor seh ung ha up t sä c hli c h d afü r d ass sie ihn ge ,

r a d e z u Sokr ate s Zeiten hab e gehöre n wer d e n la sse n Die


Er stlinge sei ne r Dialoge n ha t P late na ch D L 111 35 no c h . .


,

zu So kra t e s Leb z eite n ge sc hriebe n N ac h Sok rate s T o d e v er



.

lie ss er d am al s ge ge n 30 Jahre alt in G e sellsc haft and erer


.
, ,

Sokrat ik er sei ne Vater sta d t v ielleicht aus Fur c ht d ie Verfo l , ,

ö c hte s i c h auf So kra t e s Fre und e ausd e h ne n Er be ab


g gu n m g .

s i c h z unä c h st na c h Me gara z u E uklid es s e ine m altere n Mit ,

sc hü ler , d em Sti fter d er m e gari sc he n S c h ule d er d a m al s be ,

reit s se ine ei ge ne philo sop h i sc he Ri c ht ung ei nge sc hla ge n hatte .

D ur c h d en Um gang m it E ukl id es wur de P late ohne Zwei fel


m it d er eleatisc h en Philo soph ie näher v ertraut ; an Plato s Be

sc h äft igung m it d ie ser knu fte si c h die A usbil d ung se in e s ei ge


p
nen Sy ste m s so wie d ie Ab fa ssun d er G e sprä c h sgr uppe w el c he

, g ,

m it d em Th eatet be gi nnt und weiterh in die A usei na nd er set z ung


m it d em el eat isch en ( und m e ga risc he n) Pri nz ip und d ie B e .

g r ü n d u n g d er I d ee nlehre z um I nhal t hat ( Sop h i s te s Poli t ik u s , ,

1) Plut . M ar 46 . . L a et . 111, 19, 17 : er sei d enHim m e l fur v ierer l ei


d ankbar, e s r tlich , d ass er al s M ensch
ht al s Thier z weitens d a ss u nd nic ,

er al s M ann und nicht al s W eib d rittens d ass er al s G r1eche und nicht , ,

al s B arbar V ier te ns un d h aupt s ä chli ch d ass er gera d e z u S o k rat e s Z ei


, .
,

t en d as L ic ht d er W elt erb lic k t habe .


.
L eben .
5 75
3

Parm e ni d e s) Sp äter berei st e P l ate Aegypte n und C yrene ,

w o er d en M athe m a t ik er Theo d or us ( M itunterred ner im Th eä


t e t Sophi st e s un d Pol it ikus) be suc h t e ( D , L III
, Vo n .
,

n o c h grö ss erer Be d e ut u ng für Pla t o s E ntwic kl un g w ar s ei ne


"
-

Re ise na c h G ro ssgriec henl and und Si c ili e n wel che er e t wa ,


"

10 Jahre n a c h Sok rate s T o d e u nt er nah m I n G ro ssgriech em


land wur d e er m it d er pytha gorei s che n P hil o s0 phie genauer be ‘

k a unt die ebe n d a


, mal s in ihrer hö c h st e n Bl üth e st an d M it .

d en nahm h aftest en Pytha goree rn na m e nt l ich m it A rch yta s in ,

Taren t an wel c he n z we i d er plato ni sc he nB riefe g eri c h t et si nd


,

( Brie f IX u n d X I I ) u n d m i t T 1m ä u s v o n Lo
,
kr i d en P l at e i m -

g lei c h nam i e n G e sprä c h


g v erherrli c ht h at st and er in p er so n ,

l ic h em Ver keh r E r sch ei n t d ur c h d en Um ga ng m it d en P y


.
-

thago r eern m it d em prakt i sc he n L ebe n m it d em e r se it d em


'

To d e d es Sok rate s ganz z erfällen war wie d er ausge söh nt

2 ) D er T h e a t e t gi t sic sch o n ä uss rli ch al s meg arisch kund ‚


b h e .

o er er
s f n d em E uk li d es al s E z ä l u ng in Unt e r d ung d es S krat s r h e er re o e
ee
in d en M und g l gt wi d D er Th eä tet h a
r e
t j d o c n c nic t s m it d er
. h h oh
el eat isch en L ehre z u t hun sond ern ist ge ge n d ie pr o t ago reisch h erakli


-

tische E rkenntni sstheo rie geschrieb e n An d enTheä t et k nüpft so d ann .

d er S o p h i s t e s an D ie Unt erred ner d es Th eä t et m a chen am S chl usse


.

d essel b e n au s T a gs d arauf d as G espr ä ch fo rt uset z en D ie se F ort set z un g


‚ ,
z . .

ist d er S ophi ste s d e in sei nem E ing ang a usd rü ck lich d en F a d en d es


,
r

g e st r ig e n G e spr ä chs aufnim m t u nd sic h al s W eit erführung d esse lbe n

ib t I m E in a n d es S o hi st e n n ehm e n d ie U nt erre d ner sic h v o d as r


g .
g g p ,

W e sen d es S ophist en d es S t a at sm a nns u nd d es Phil o sophen d er R eihe


nach z u unt ersuchen D iess ist d ie G ruppe d es S o p h i s t e s P o l i t i k u s


.
, _

u nd P a r m e n i d e s ; d enn d er l et z t ere
_
in w e l chem d er perso nific i t e ,
r

D ial ek tik er i n d er P erso n d es P arm enid es auftritt ist d er v erheissene -

cpt l ö e o cpo g.

Ueb er Pl ato s Reisen s U e b er w e g Untersuchungen uber d ie E cht


3)

.
,

heit und Z eitfo l ge pl ato nischer S chriften S 117 ff Z e l ] e r II 349 ff . .


, ,
.

S u s e m i h l neue J ah rb f Phil o l ogie und Pä d ago gik 18 8 0 S 7 19 ff


, . . ,
. .

4 ) Hiefür z e ugt z uerst d er D ial o g G o r g i a s w e l cher so st ark al s


"

m o gl ic h d as po litische L eb en d er Z eit weg en seines v ö l lige n M a nge l s an


S inn für sittlic he G eset z e und Z w eck e v erurth eilt üb er a lle St aatsm änner ,

Athen s m it A usnahme d es Aristid es d en St ab bricht und nicht T heil



,

nähm e an d er P o li tik sond ern d as St rebe n für s ic h sel b st gut und re cht
,

z u l ebe n al s d as d em M en schen N o t h w end ige ausspricht F erner T h e a e t . .

17 3 c :
,
D ie recht en Phil o so phe n k ennen v o n Ju gend auf d en W eg auf
»

d en M ark t nicht no ch wissen sie w o d as R athh aus od er d er G ericht sho f


'

, ,

o d er sonst ein ö ffe ntl icher V er sam m lungsor t ist Vo n G e se t z en und V o lk s . .


17 4 P lat e .

d em Hohen und E d eln


e wa nd t m it aller Kraft d er G e sin
z ug

nu ng u n d d es C h arakt er s Sei ne intelle kt uelle Be gabung war


.

eine a usseror d e nt lic h grosse Er w ar D i c hter und Denk er .

z u le ic h u nd z war n ic h t et wa blo s P h ilo soph s o nd er n a uc h


g , .
,

Ma t he m a t iker innerhal b d er Ph ilo soph ie s elb st e b enso Me ister


,

st re nger D iale k t i k al s aus e z ei c h net d u r c h


g ge ist v ollen G e d a nk e n
reic h th um N a c h d e m er sc ho n in fr üher Juge nd m it d em
.

H erakl iteer Kraty l us ( S 2 5 ) v er kehrt ha uptsä c hlic h aber m it


.
,

d er Di c htkuns t si c h be sc häftigt ha t t e kam er al s z wanz igj äh ri ,

er Jü n l in z u Sok rate s m i t d em er b is z u d e ss e n To d in
"

g g g ,

v er t ra ut em U m ga ng sta nd Da ss er diesem Um gang d ie Ri c h


.

t ung sei ne s ge istigen Lebe ns v e rd anke h at P late hi nlänglich ,

d a d ur c h a ng ed e ut et d a ss er d en Sok rate s z um W o r tfü hrer seiner


,

m ei ste n Dial o ge n m a c ht w om it er sein e ei ge ne Phi l o s ophie


,

n ur al s e nt wi c k elte So kr at i k ersche i ne n la sse n will N o ch am .

S c hlusse sei ne s Lebe ns s oll P l ate de n Au sspruc h geth an haben ,

er d ank e d er Vor seh ung haup t säc hli c h d a für d ass sie ihn ge ,

ra d e z u Sokrate s Ze i t e n hab e geb ore n wer d e n lasse n



Die
Er stlinge sei ner Dialo gen ha t P late nac h D L I I I 35 no c h

. .
,

z u Sokr a t e s Leb z eiten ge sc hriebe n N a ch Sokrate s T o d e v er



.

lie ss er d am al s ge ge n 30 Jahre al t in G esell schaft and erer


, ,

Sokra t ik er seine Va t er st ad t v ielle ic h t aus Fur c ht die Verfo l , ,

ö hte s i c h auf So kra t e s Fre nd e aus d eh ne n E r be ab


g gu n m c u g .

s ic h z unä c h st na ch M e ara z u E ukl id es s ei ne m altere n M it


g ,

sc hüler , d em Sti ft er d er m egari sc he n S ch ule d er d am al s be ,

reit s sei ne e ige ne philo sop h i sc he Ri c ht ung ei ngesc hl age n hatte .

D ur c h d en Um gang m it E uklid es wur d e Pla t e oh ne Z wei fel


m it d er el eatisc h en Philo sophie näher v ertraut ; an Plato s Be

sc h ä ft igung m it d ie ser knü p fte si c h die Aus bil d u n s ei ne s ei e


g g
nen Sy ste m s so wie d ie Ab fa ssun d er G e sprä c h sgr uppe w el c he
, g ,

m it d em Th eatet be gi nnt und we iterhi n d ie A usei na nd er set z ung ,

m it d em el eat isc h en ( und m e gari sc he n) Pri nz ip und die Be

g r ün d u n g d er I d ee nlehre z um I nhalt h at
( Sop h i s te s Poli t i k u s , ,

1) Pl ut . M ar 46 . . L ac t . 111, 19, 17 : er se i d enHim m e l fur v iererl ei


d ankbar, erstlich er
h und nicht al s Thier z weitens d a ss
d ass al s M nsc e ’

,
.
,

er al s M ann und nicht al s W eib d ritt ens d a ss er al s G r1eche und nic ht


, , ,
.

al s B arbar Vier te ns und h aupt sä chli ch d a ss er gera d e z u S ok ra t e s Z ei


, ,

t en d as L ic ht d er W elt erblick t hab e .


17 6 P l at e .

werd en ein ; auc h h at er aus d er pythagorei sche n Lehre und


zu s

aus d er A ns ch auung d es pytha gorei sc he n Lebe ns m a nc he I d ee n

s o w ohl m etaphy si sc her al s ethi sc her N atur sc h 0 ft nam ent


ge p
li c h d ie G rund i d ee sei ner Rep ubl ik d ass im v oll kom m e nen ,

Staate die Phi lo sophen d ie Inh aber d er W e isheit allei n nn d


, ,

unum sc h rankt re giere n d ie ü bri ge n B ürger e i ne n v ölli g m e c ha


,

ni sc he n G ehorsa m lei ste n m üsste n Sein Aufe nthal t in Sic ilien


. .

b ra c h t e ih n in ein nähere s Verh altniss zum ältere n Dio ny sius


( 40 6 Der Sc hwa ger d e sselbe n D ie ein e d ler für P l ate , ,

be gei ste rter Jüngli ng h atte d ie A ufm erks am keit d es Tyranne n


,

auf P l at e gele nkt Allei n es kam zwi sc he n Beid e n bal d z um


.

Bruc h D urc h se ine F reim üthigkeit und die rückh al tsl o se Stre nge
.

sei ner U rth eil e re gte P l ate d en Zorn d es Dio ny si us ge ge n si c h

auf ,
und d ie ser wur d e sei ne s z ud ri ngl iche n ph ilo s0 ph isch en
Bei chtv ater s d en er anfangs m it Sc hätz e n übe rhäuft hatte all
,
.
,

m äl ig so her z l ic h m ü d e d a ss er ihn ei ne s T ags auf ein S c hi ff


,

set z e n lie ss und wie d er hei m sc hi ck te Pl ut D ie 5 Auf d er ,


. .

Seefahrt wur d e P late in Ae gina wie es heisst auf A nstiftung ,

d es Dio nysi us auf d en S klav e nm arkt gebrac ht und v erkauft


, ,

b esehl ussen ehen und h eren sie nicht s W ah l um t rieb e od er M ahlzeiten


s .

o d er T rink ge l age m it Fl ö t enspie l erinnen a nz ust elle n fällt ihnen nicht ,

im T raum ein .O b sic h Jem and in d er St ad t woh l od er übel be fi nd et ,

o d er w as i rge nd Einem v o n seine n V orfahren h er N ach t h eiliges anhä n gt ,

d as ist d em Philosophen so unbek annt wie d er S and am M eer ,


J a er .

weiss nicht einm a l d ass er d as Alle s nicht weiss : d enn in W ahrheit ist
,

es nur sein L eib d er in d er St ad t h erum wand elt ; sein Sinn d er a ll es


, ,

d as für k lein und für nicht s acht et i st fern d av on u nd t reibt sich im


, ,

Him m el um her ind em er d ie N atur d es Alls erforscht Au ch d er .«

auf d en Th eä t et ba l d fo lgend e P o l i t i k u s v erh ält sich nur e rst


kritisch d ial ektisch z um B egriffe d es St aat s und spricht wed er ein V er
-

trauen z u einer Besserung d er politischen D inge noch eingehend ere Vo r


s chlä ge z u einer so l che n aus ; m it bitt erer Ironie wir d in ih m auf d ie
Anfei nd ung und Verurth eil ung d es S ok rate s in einem b eso nd ern Ab
schni tt e ange spie lt ( p I m Th eat et wird sie in E instim m ung m it
.
,

d er in d iesem D ial og a llen po l iti schen D ingen e nt gegengeha lt enen Ver


achtung am S chluss im T o ne d er G leichgültigkeit (p 2 10 ) berührt ; im
, .

M e 11 0 ähnl ich aber m it scharfer Hinweisung auf d ie S chwi erigk eit f ür


,

d ie St aat en t ücht ige M ä nner z u bek om m en (p 8 9 b is z um S chl uss) G e . .

rad e d iese unm uthige Abwend ung v o m wirklichen L eb en trieb P l at e


z ur S pe c ul ation hin di e ihm sol ang er S chü l er d es S o kra t es gewesen
, ,

W ar fer ner st ehen m usst e


, .
L ebe n .
17 7

je d o c h v o n d em C yrenaer Annikeris ausge lo st (D L I II 2 9 . .


, .

D em Dio ny si us h at er später ein De nk m al ge set z t in sei ner


Rep ublik w o die S c hil d er ung d es Tyra nne n die d en Haupt ‚ ,

inhalt d es a c hte n und neunteri B uc h s bil d e t in v iele n sp re ,

c h e nd e n Z ü ge n an d en ältere n D io ny si us eri nnert .

N a ch d e m P l at e im v ier zi gste n Lebe nsjahr e na c h Athe n


z ur uck gek eh rt war fing er an in d en sc hatti ge n Hai ne n ( D
, , .

L III 7 ) d er Aka d e m ie ei ne s a usserhalb Athe ns in d er N ähe


.
, ,

d es Ko l o no s Hippi e s gele ge n e n G y m nasio ns z u lehr en un d ,

S c h uler um si c h z u v ers a m m el n Ei ne gro sse A nz ahl v o n .

M e nsc he n aller Sta nd e un d Lebe nsalter d r ä ngte sic h z u se ine m


Unt err ic ht ( ei ne A ufz ähl ung D L III 46 ) unter ih ne n wer d e n . .
,

Fel dherr n und Staat sm änner wie C hab rias und Dem o sthe ne s , ,

e n a nn t Ueber d ie Art und W ei se sei ne s U nterri c ht s fehle n


g .

uns n ah ere N a c hr ic h t e n ; s ie m uss u r s pr ü ngli c h ü ber wie ge n d


/

d ialo gisc h ge w e se n s ei n d a P late auf d ie se For m d er D ar


,

s t ell u ng im G e ge n s at z e e n d i ophi ti s c he n P runkré d en so


g g e S s

ss e n W ert h W

g ro . le g t ie j e d oc h d ie S c hri fte n Plato s ei ne n


.

Fort schritt v o n d er d ialo gi sc he n Dar stellung z ur sy ste m ati sc he n


a ufwe ise n so sch ei nt P late a uc h in sei ne n Lehr v orträge n d er
,

ak ro am atis eh en ( d o c ir end en) Metho d e i m m er näher e k o m m e n


g .

z u sei n M an seht d ie ss auc h d ara us d a ss Ari stotele s d ie Vor


.
,

t ra ge Plato s ü ber d as G ute ( n epi r atya0 o ü) nach gesch rieb en


hat ; ein N ac hschreibh eft d as si c h unter Ari stotele s W er ke n ,


'

b is auf Si m pli c i us erhal t e n hat ) 5

Ei ne Epi so d e in Plato s spätere m Lebe n bil d et s ei ne z weite ’

u nd d ri t te Rei s e na c h Syrak us
. Er unter nah m sie auf Veran .

l assung s ei ne s Fre und e s und Verehrer s D ie z u d em Z we c k d en , ,

i nz wisc he n (36 8 ) z ur Herr schaft gela ngte n j ü ngeren Di onysius ,

Dio s N effe n philo s ophi sc h z u bil d e n und wo m ogl i c h auch


m oral i sc h z u be k ehre n Viellei c ht v er fol gte er d abei wie d er


.
,

siebe n te d er plato ni sc he n Brie fe a nd e ut et d en weite m Z we ck , ,

s e in pol i t i sc he s I d eal in Syrakus z u v er wir kli c he n und d ur c h ,

ph il o s ophi sc he Erz ieh ung d es j unge n Tyr anne n Philo sophie und
H errs c h erthum in Ei ne r Ha n d z u v ere ini ge n Allei n d ie se s

5) Br and is d e per d itis Arist o t elis libris d e id eis e t d e b o ne 18 2 3


,
. .

6 ) Vgl . F l at L eg I V, 7 0 9 f : » G ebt mi r einen j ungen T y rannen,


. . .

S c hw e gl er , G eec h . d . gri e c h . P h il o s o ;_fl fie . 3. A u fl . 12


17 8 Pl ate .

Exper im e nt e iner F urstenb ekeh rung sc heiterte ganzl ich Voll .

etä usc hter Ho ffnun k ehr t e P l t n be id e n Re ise n na c h


g g a e v o

A the n z uruck .

P l ate blieb b is in sei n hohe s Alter im Be sit z e sein er

ge ist ige n und körperli c h e n R ü st igkeit C i c ero s Angabe er s ei



.
,

s c hreibe nd e s torbe n ist iellei h t n i ht b u h t äbl ic h z u v er


g v c c c s

st ehe n ber ec h t i gt aber i m m erh in z u d em S c hl usse er sei b is


, ,

an s e in E nd e s c hri ft st elleri s c h th ätig ge we s e n N a m e nt li c h .


wir d über l ie fer t m an habe b ei Pla t o s To d e auf e in er W a c h s

,

t a fel d en Ei nga ng d er Polit ik v iel fa c h um gearbeitet ge fund e n ,

D L III 37
. .
, .

I n s ei ne n letz te n Lebe nsjahren soll Plato s A nseh e n in d er


S c hule etwa s ab ge nom m e n habe n es solle n Spal t unge n unter ,

se ine n S c h uler n ei ngetrete n s ei n A ri stotele s wir d er z ähl t


.
,

fieng an si c h e ine n e igen e n Krei s v o n Z uhörer n z u b il d e n und


,

Pla t o s Lehre z u be strei t e n, was z u ä r gerli c he n Reib unge n ge


fü hrt habe D L V 2 , Vgl hier ü ber unt e n


. .
, . 32 . .

P l ate st arb im Jahr 347 v o r Chr im 8 1ste n Lebe nsjahre .


, ,

na c h S eneea ( Ep 5 8 ) an seine m 8 2 st e n G eb urt sta ge


. Be stattet .

w ur d e er auf d em Keram ikus in d er N ähe d er A k a d e m ie wo ,

no c h Pa us a nia s sei n G rab m al sah ( I 30 , ,



D ie S c hri ft e n P l äto s sind v o l lst a nd ig auf uns ge ko m m e n .

E s si nd 44 W erk e in 6 4 Buc h e rn d ie unä cht en S c hr ift e n m it ,

e z ählt I hre D a rs t ell un sfor m ist d ie d ialo gi sc h e M an d ar f


g .
g .

d ie s e For m n i c ht für e in e z uf äll ige H ul l e o d er ä usserl ic h e Z ier


ra t h d er plato nisc he n P hilo s0 ph ie a nsehe n so nd er n sie h ängt ,

m it d er Te nd e nz d er s elbe n a ufs inni gste z usa m m e n S c ho n .

Sok ra t e s hat t e e nt sc hie d e n d ie Ab si c h t gehabt ni c ht Leh re n ,

m itzut h eilen s ond er n z u sel b steigener A uffind ung d er W ahrhe it


,

a nzulei t e n Z u d em glei c he n Z we ck be d ie nt si c h P l ate d er


.

e
m it gu t m G ed aeh t niss leichter F assungsgabe ausgerustet m annhaft
u nd ,

u n d gr o ssar tig ge sinnt ( pey ocl o npenn) d ab ei so gl üc k l ich d ass z u seiner , ,

Z eit ein tü c htiger G eset z geber l ebt e und d urch einen gunstigen Z ufall
z u ih m geführ t w ur d e so w ä re v o n S eit e n d er G o ttheit fa st Alle s ge
,

um eine n St aa t im hö ch st en G rad e g lü c klich


s c h eh en w as nö th ig i st
, ,

zu m achen . «

7 ) C ie d e . sen . 5 pl cid
: ac a a lenis senectus q ual em ,
acc epim us P la
t o nis , q ui uno et o ct o gesim o nn a o scrib ens est m ortuus:
180 P l at e .

ge sc hr iebe n s n i d,
ob wohl sch o n wisse nsc haftli c her gehalten al s
d ie x en0 pho nt iseh en d as ä c h t e G ege nbild d er s ok rat isc he n W ir k
,

sam k eit und Meth o d e na c h ihrer ne gati v d ialekti sc hen o d er


k ri t i sc he n Seite ( S sie s i nd ins esam m t é ) l e m m o i
g
.
y Ih r .

I nhalt ist d er : v er m ei nt li c hes W i sse n al s d as was es ist al s , ,

N ic h t w i ss e n a ufz uz ei ge n ; es t rete n in ih nen Per so ne n


,

au f w el c he ir e nd et wa s z u wi ss e n wohl zu v er stehe n ir ge nd
, g , ,

etwa s erkläre n behaup t e n lehre n z u kö nne n m ei ne n aber v o n


, , ,

Sok rate s d es G egenth eils ü berführt wer d e n ; die G e spr äc he


sc hei ne n d aher re sul t atlo s z u e nd i e n ; aber ihr Z we c k un d ihr
g
Ergeb ni ss ist eben d ie ss zu Q< ü b erführen » z u z eige n d ass d ie, , ,

Leut e d ie ss und Jene s nic ht wi sse n d ass som it ein wirkli c hes ,

Erk e nnen d er Di nge ni c h t so v erbreitet und nic ht so lei c ht ist ,

al s man e tw a gla u bt Z w e c k und Er geb ni ss is t


, auf so v iel ,

fa c he s N ich tVo rh and ensein wir kli c he n W i sse ns und auf die

S c hwier igk eit d es G el ange ns z u d e m selb e n v o n wel c her die ,

Me iste n no c h gar kei ne Ah n ung habe n aufm erk sa m z u m a c he n , ,

und z uglei c h , s o fer n Sok rate s d er d en Be wei s h ie v o n F ü hre nd e

ist ih n al s d en M a nn d ar z ustel le n d er b is jet z t unter Alle n


, , ,

die für W ei s e gelte n allei n wi sse und lehre n kö nne , wie


,

m an wir kli c h zu e ine m W i ss en z u gela nge n v er m a g A usg e .

sc hlo sse n ist d abei n ic ht die M itab sic h t m ittel st d er E rö rt e ,

h Z e l l e r nim m t d ie ss obwo hl nicht ohne alle B ed enken an


8 ) Au c ,
.

( II , 4 5 0 D as G l eiche h at sich au ch spät er B b ei S chül ern v o n ,


z. .

Kant und Ficht e wie d erho l t D er Unt erschie d is t a ll er d ings v o rh and efi


, . ,

d ass P l at e ni cht b l os im G eist u nd Sinn seines L ehrers s chreib t so n d ern ,

d iesen selb st auftret e n lässt All ein eben d urch S ok rat es war d er D i al o g
.

d ie w esentliche F orm für phi l osophische M itth eil ung gewor d en ; u nd w enn ,

P l at e seinen L ehrer se lber re d en lä sst so h at d ie ss s einen G rund d arin , ,

d a ss d ie Ab sicht P s w e se ntl ich auc h d ie w ar Sok rat es al s d en einen



.
,

u nd a lleini gen M eist er d ia l ogischer u nd d ia l ek tisc her W eisheit seinen


Z eit geno ssen in l ebend iger V eranschaulichung v o r Auge n z u st ellen .

Z ugleich sa gt e diess Pl at o s k ünstlerischem Sinne z u E r thu t d ami t



.

nicht s And ere s in schrift st e l lerischer F or m al s wa s er u nd a nd ere S chü l er ,

d es S ok rat es au ch in m ünd l ic hein V erk ehr z u t hun lä ngst begonne n


hatte n (Apol p 2 3 c : 5 v eer n r ea ax o l o e0 o üv r g 0 19 notl c oc xo 7w; e v
. .
, 0 o . e , or o
'

o ct ,
'

nl o eo cwr ocrwv nocro : xo dpo ee w d no öo v reg e5e cocgo nev wv maiv 0cv 0 pui
' ' ' ’ '

o t r ä> v a bro
'

, _

11 011 0061 0 1 : c0 71710 m1g ne nr


ne w ao üo w ä l l o e g e€ et d l
no ü v r oc c , el coc äncxe1r
'

; el v
*
.
,

A l s P l at e seine n L y sis v or l a s sa gt e S o kra t e s : Herak les, wie v ie l h at d er


,

j u ng e M a nn über m ich g el eg en ! D . L III


.
, 35 .
S chriften .
18 1

run
g d er z um je d e sm ali e n Th em a d es
g Dialogs gew ählte n G e gen
s tä nd e o d er W i sse nsfra e n d ie s e selb st auc h sa c hl ic h na c h irge nd
g
ei ner Seite h in z u bele uc hten und e twas über sie aufz ustelle n ,

ebe nso ist nic ht ausge sc h lo ssen die Tend enz n ebe n d er
'

und
7

Mei stersc haft d es Sokrate s im Er ke nnen auc h seine he ilsa m e


ethisc h pä d agogisc he W ir ksam k ei t auf J ung und Alt her v ortre t e n
-

z u la sse n Und zw ar ge sc hieht d ie ss Alle s theils ge ge nuber v o n


.

W i ssbegieri ge n und W issensfreun d en ü berha upt ( Laie n) the il s ,

ge ge nü ber v o n Soph iste n Der L y s i s d iscutirt in d er a nge


.

e
g g ebe ne n W e is e W e se n un d G r u n d d er Fre und sc ha ft ( s c ho n

m it Be z ieh ung auf v o n A n d er n v er suc hte Er klär unge n d e ss elbe n


p 2 14
. . d er C h a r m i d e s ( m it Kritias al s H auptunterred
ner) d en Be ri ff d er o wcppo o üv r ( unter d ere n v er sc hie d e ne n z ur
g ;
Verh a nd l ung ko m m e n d e n Definitio ne n be so nd er s d ie bea chte ns
w ert h ist sie sei d as W iss e n v o n d em
, was m an wei ss un d ,

d em was m an ni c ht wei ss d as Be wusst sei n uber W i ss e n und


, ,

N ic htwi sse n p 41 d er L a c h e s d en d er Tap fer keit ; d er


. .

g r ö s s e r e H i p p i a s unter suc ht s a c hli c h s ehr ei n gehe nd d en


Begriff d es S chö ne n d er k l e i n e r e ei ne S 115 und 148 sc hon
, .,

er wäh nte eth isc he Fr age 1m P r o t a g o r a s e nd li c h stellt


P l ate Sok rate s und die er ste n Sophi ste n d es Zeitalt er s ( P ro tago
ras ,P ro d ikus H ippia s) ei nand er ge ge nü ber ni c h t in Betre ff
,

spec ieller W i sse nsproble m e ( wie in d en z wei H ippiasd ial o gen) ,

s o nd er n in Be z ieh un
g a u f d ie pra k ti sc he Ha u pt un d G r und fra ge

wer sind d ie wahre n Lehrer d er W ei she it Sokrate s o d er d ie ,

Sophi st e n ? M it t el st einer ausfü hrli c he n Di scussion theil s uber


d ie wahre W issensm eth o d e the il s über d en Sa t z d a ss alle , ,

Tuge nd em o t flp ) ist wir d er wie se n d a ss die Mata d ore d er


, ,

9) S c h w e g l e r hielt d ie beid en Hippia s fur unacht D er k l e i n e r e .

ist in neuerer Z eit m i t R ü ck sicht auf arist ot elische B ez iehungen au f ih n


r est it uir t w e r d en ( Z e l l er II 392 m ehr no ch v er di ent e d ie ss d er
,

g r ö s s e r e w e gen seiner um fa sse n d e n u nd scharfe n B ehand lu ng d es B e


'

griff s d es S chö n en D a ss er w enig erw ähnt wir d


. k a nn seinen G run d ,

d arin haben d a ss ä sthe tis che Unt er suchungen w ie er sie anst ellt f ür
, ,
.
,

d ie S chrift st e ll er fol ge n d er Z eit en weni I nt eresse hatt en Vgl M ü l l e r


g . .
,

G esc hi chte d er Theorie d er Ku nst b ei d en A lt e n I 5 9 Später al s d er , .

k l einere ist er a ll er d ings w ahr scheinli c h d a d ie 3 D efinitio nen : x ocl ö v ,

61cpé 1 1no v p 2 96, 715 0 p 2 98 , dx pé 7krno v u nd auf Ae h nl ic h es


p 30 3,
. . .

or a
im G gi s (p 47 5 499) v usd ut n
. . ora e e .
18 2 P l at e .

Sophistik wohl d e n W ille n habe n die T uge nd lehre n und zu

die unerl assl ic he W i c h t i gk e it d er än 10 rhpn q fü r d as prak ti sc he


Lebe n a nz uerke nne n d a ss sie aber trotz i hrer la nge n sc hö ne n
,

Re d en ü ber d ie T uge nd ni c h t wi ss e n was sie ist und wie alle ,

Tuge nd en d ari n ei ns sind d a ss sie em o tfjl m si nd s o nd er n d ie


,
'

E rk enntniss h ie v o n er st bei So k rate s ler ne n m usste n ; So krate s


wei ss w as T uge nd ist und we i ss m ittel st d er kla re n F drm d er
, ,

Bel ehr ung d ur c h Frage und Antwort ( b ral é yee 0 occ) auc h A nd ere
zu d ie s em W i ss e n z u bri nge n die Soph i ste n abe r wi ssen
bei d e s ni c ht in und m it d ie ser äl ey äcg d er Sophi st e n er gib t
si c h in d ie s e m D ialo g z ugle ic h ei n e po sit i v s a c hli che E ntwic k

l ung d er Lehre d es Sokra t e s v o m W e sen d er 0cperv; ( é m o rhnn) ’ '


=

und m ehrerer wic hti ger Fol er un e n d er s elbe n z B d ass N ie


g g , . .

m a nd em oipa prciv ec ( v gl S
. . .

D en U e b e r g a n g z u r z w e i t e n P e r i o d e bil d e t ei ne -

R eihe apolo geti sc h pol e m isc her S c hri ft e n her v or ger ufe n d ur c h
-

d ie Ankl age und Verurth eilung d es Sok rate s und d ur c h die


auc h na c h d ers el be n w oh l no c h fort d a uer nd e A nfei nd ung d er
s o k rati s c he n Philo s ophie in At h e n ; in ih ne n wir d I nhalt und
T o 11 ein unter sc hei d e nd and erer al s bi sher d ie d ial ektisc he ,

For m bleibt (z Th selb s t in d er Apolo gie ) aber sie wir d z um


. .
,

G e fä ss für po siti v e ethi sc he Ansc ha uunge n und Lehre n w el c he ,

na c h v er sc hie d e ne n Seite n hin m it gro sse m Er nst und N a c h

d r uc k ausgesmo ch en wer d e n Der E u t h y p h r o n auf d ie


.
,

A nklage d es Sokrate s Be zug nehm e nd b eha nd elt in d er b is ,

h erigen n e gati v d ialekti sc he n W e ise d en Be gri ff d er F rö m m ig


k ei t ; er er m a ngel t aber ni c h t auf d as Ver wund ersam e d er An
,

kla ge ei ne s M a nne s wie Sokrate s we ge n G ot t lo sigk eit auf d ie ,

in Verglei c h m it d er ge wöh nli c he n weit wür d igere A nsi c ht d es


Sok rate s v o n d er G o t thei t auf d e n Ernst um die W ahrhe it
, ,

d er sei ne n d ialek t isc he n E ro rterungen z u G r und l ie ge h inzu ,

w ei se n . N a c h d em To d e d es So kra t e s si nd ge sc hr iebe n d ie A 0
l o g i e und d er K r i t e w el c her d arle gt wie So krat es d ie un
, ,

be d ingte Pfli c ht d em G e setz e d es Staates zu gehor c he n auc h


,

w e nn m an d ar unter lei d e t und n ie Unre cht m it U nre c ht z u


v er gelte n er we ist und hienach hand elt Ver wa nd t m it ihm
,
.

10 ) Vgl . Bo n itz pl at onische St ud ien S , . 2 37 ff 2 6 8


. .
18 4 Pl ate .

l ing aus Elea « d er W o rtfuhrer und zw ar so d ass er d as elea , ,

ti sc he System in d as plato ni sc he hinüb erl eitet ind e m er z e igt d a ss , ,

d as el eatisch e Sei n oh ne an s ei ner Realität ei nz ub üsse n re c ht wohl


, ,

ein Viele s ( ei n e Vielheit v o n I d ee n o d e r


y é v n d er Di nge ) sei n
'

k a nn .D em I nhalte na c h st eh t d em Sophis te s na h e d er P a r
m en i d es ein s c h w ier i e s
, g f a st rath selh aftes W erk Plato s
,

.

W ahre nd im Sophi ste s d ie W e iterbil d ung d er el eatisc h en Lehre


m it E nt sch ul d igunge n an Par m e ni d e s d ar über v or ebra c ht w ir d
g ,

d a ss m an w e iter gehe als er ge wollt ( p 2 41


, . tritt d ie ser nun
s elb st auf m it e iner Erör t er un
g welc he v o n d er in j e ne m G e
,

sprä c h
ge gebe ne n N a c h w ei sung d er I d ee n al s d es wahre n Sei ns '

z unä c h st fort s c hreitet z u d er Betra c ht un d e s Verh äl tnisses d e r


g
I d ee n z u d en S innendingen d ere n yé v n ( G attungsbe griffe ) sie
,

si nd u nd ihre s Verhält ni ss e s z um Me nsc he n : ibt es I d ee n v on


, g '

Alle m was in d er Si nne nwel t ex istirt und k a nn d er M ensch


, ,

s ie er k e nne n d a sie ü b er d ie S inne nwelt erhabe n si nd ? P er


, .

k lärt d a ss d ie se Fra ge n z u bejahe n s eie n t ro t z m a nc her S c h wie


, ,

ri keiten w el c he sie in si c h sc hlie sse n u nd geht d a nn w e iter


g , ,

z u ei ner z weite n E ro rt erun w el he ei n e Probe d a v on ebe n


g c, g
will in w el c her W eise o d er Metho d e m an z ur Lö sung d er
,

sc hw er st e n d iale k t i s c h e n Proble m e v or ehe n soll ; d ie se M etho d e


g
besteht d arin nic ht blo s etwas Best i mm t e s d as uns al s w ahr
, ,

ersc hei nt als wah r z u setz e n so nd er n auc h d as G egenth eilige


, ,

al s ei ne an sic h m ö li c he Vora usset z ung a nz uneh m e n u nd d a nn


g ,

v o n hier aus z u unter suc he n was aus bei d e n Vorausset z unge n


,

s i ch er ebe ; d ie e Met h o d e d Pr ü fe n e in er The i n d n


g s e s s s s a e

aus ihr resultirend en Ko ns eque nz e n führt P d ur c h an d em .

Be griff d es Ei ns (wäh re nd im Sophi ste s d er and ere el eatisc h e


G r und be gr iff d er d es Sei ns z um A usga ngsp unkt ge no m m e n
,

war) er z eigt : 1) we nn man blo s » Ei ne s « a nni m m t


, . s o hat ,

m an d aran eine n ga nz und gar inh al tl o sen Be gri ff ein leere s ,

W ort s o m i t ni c ht s Seie nd e s und ni c hts Erke nnbare s ; 2 ) we nn


,

m an d em E ine n d as Sei n z usc hreib t und d ara uf reflek tirt was ,

in d ie se m At t rib ut d es Sei ns w irklic h ge d a c ht ist so er gib t


'

si c h d as G e e nth eil er ibt si c h d r Be ri ff e ine s Re ali t ät


g e s , g e g
in sic h e nt halte nd e n alle Fülle d er Ex is t e nz u nd d er Q ualität
,

in s i c h b e fa ss e nd e n so m it a uc h erke nnba re n E ine n ; 3) w e nn


,

es k ei n Ei ns s o nd ern b l o é ses Sei n oh ne al l e Ei nheit


, g ibt s o ,
S chriften . 18 5

er gibt si c h e ine blo sse Ma ss e v o n Se in ei ne sc hle c h te c haoti ,

tisc he Un e nd li c hk e it i nnerhalb wel ch er nic ht s Ei nhe itl ic he s ,

Be st i m m te s Unter sc h ie d en es k ei n fest er P unk t v o n Exi stenz ist


, , ,

w el c he so m it in W ahrheit k e ine Realitä t h at u nd ebe nso a uc h


v o m E rk e nne n ni c h t er fa s s t w er d e n k a nn k ur z : h ebt man die ,

E inhe it auf so heb t m an auc h d as Se in auf ; d ie s e ga nz e Er


,

ö rterung ob w ohl sc hei nba r nur al s ei ne Probe d er wahre n


,

M eth o d e d es P hil o so ph irens ge gebe n un d in k e in e m po si t i v ab


s c hl ie ss e n d e n E nd erge b niss z u s a m m e nge f a sst s c hei nt sa e n z u


g ,

z u wolle n d er el eatisc h e Be griff d es E ins bleibe aller d i ngs wie


, ,

N r 3 ge z ei gt wir d no t h we n d i g G r un d be gri ff d es D e nk e ns aber


.
, ,

er k ö n n e nic ht blo s in d er ab strakte n N egativ ität d ie in N r 1 , .

er sc h ei nt ge no m m e n so nd er n auch k o nk ret (N r 2 ) gefa sst


, ,
.

w er d e n al s E inhei t wel c he Ei nheit d es U n t ersc hied e ni c h t d es


, , ,

N ich t unters c hied s ist al s seinerfül lt es ,


alle Art v o n Real it ä t
um sc h lie sse nd e s Ei ns ; s o um ge st alte t habe a uc h d as el eat isc h e

Pri nz i p sei ne v olle W ahrhei t ebe nso aber auc h d ie (pl at o


ni sc he ) I d e e w el c he a uc h ni c h t ab stra kt e s Ei ns s o nd er n h e ,

stim m te r B e rifi is t d er ein e M ehrhei t v o n D i nge n u nte r si c h


g ,

befa sst und s ie z ur Ei nhe it ei ner G at t ung v erei ni gt I n die . _

z weite Per io d e ehör t a u s er d e m d er M e n o w e e n ei n er A n


g s g ,

spiel un auf ein ge sc hi c htli c h e s E reigniss d es Jahr s 395 p 90 A


g .

di A sll ) ni c h t v o r d ie s er Zei t v er fa sst ; in d ie s e m D ialo g


( s . e u .

w ird d ie im Pro t a gora s n ur d er Prahlerei d er Sophi ste n m it


ihrer Kunst d es Tugend ü nterric hts h ypothet i sc h gegenüb erge
s tellte Be z wei fl ung d er Lehrbar k e it d er T uge nd d ur c h U nter
'

ri c ht po sit iv a ufge stell t d age ge n ab er auc h die Lehr e zum


,

er ste n Male v or gebra c ht d a ss d ie Seele als unsterbl ic he s o ft


, ,

ähre nd Parm enid es d en B egriff d es S eins an d ie Spitz e stellt e


12 ) W
( S . 8 9 ha tt e w oh l Z e n o d en d es E ins z um picim aren g em acht w i e ,

seine ha u pt s ä ch lic h g e ge n A ll es w as V iel heit ist gericht et en B eweise


'

, ,

v erm uth en l a ssen D aher ist im D ial o g Z e no d em P ar m enid es b eige


.

s el l t ; d as g a nz e G e spr ä ch geht v o n einer S chrift Z e no s ge gen d ie V ie l


heit aus ; und bez eichnend für d ie d en E l eatism us über sich se l b st h in


ausfuh r en d e T e nd enz d es D ial o gs ist hieb ei d er Um st a nd d a ss Z eno au s ,

seiner S chrift geg en d ie Vielheit si c h w enig m ac ht ind e m er er klär t er


, ,

hab e sie nur aus j ugend licher Streitl ust v erfasst und sie sei ohne seinen ,

W ill en in d ie O effent lic hk eit gek o m m en (p Ueber Z we ck und .

A ech t h eit d es D ia l o gs v gl P l a n c k Be d eut ung und A echth eit d es P


.
, . .

J ah rb für k l a ss Philol ogie 18 7 2 H 7 8


. .
, . . .
18 6 P l ät o .

m a l s gebore ne s W e se n in d en Zeite n fr ühere n Lebe ns auf d er


E rd e und in d er Unterwel t ( wom it die Seele nwa nd erungslehre
d es P ar m e ni d e s S
ergli c he n wer d e n kann) alle s E x istirend e
. 94 v

bereits ke nne n geler nt habe d ass d aher alle s o ge nannte pqi , .

d ncn g v iel m ehr ocv oipv no cg sei und d a ss ( ebe nd ar um ) d er Me nsch



.
,

auc h oh ne é m o rvj pxq die d urc h Lehre und Ler ne n erlangt wir d
, ,

im Be sit z e d er ri c ht ige n Ei nsi c ht und d a m it d er Tü c hti gkeit


und T uge nd im Ha nd el n s ei n kö nne D em Th eä tet und d em .

Sophi stes k a nn z ur Sei t e ge stellt w er d e n d er K r a t y l u s d er ,

d ie Frage ob die Be ne nnunge n d er Di nge in d er Spra c he <püo ec


,

o d er v öpep se ie n in theil s er nster theils heiterer Polem i k ge gen


.
, ,

d ie pro t ago reisc he und hera kliti sc he E rkenntn issleh re beh a nd el t ,

d a ss auc h in d er Sp ra c he k e ine W illkü r s o nd er n W ahrheit ,

sei be wei st und d a ss es ü berhaupt wahre E rkenntniss gebe er


,

härtet Ver wand t ist d en H auptgesprac h en d i e ser Peri o d e auc h


. .

d er E u t h y d e m u s wel c her m it v iel S c her z aber we ni ger G ei s t


, ,

und S c här fe al s wir s onst es bei P gew oh nt si nd


, Sokrate s .
,

d en Soph iste n g eri nge m S c hlags (S 10 9) al s d en Ma nn ge ge n .

ü berstell t d em es m it d er B il d ung d er M erisch en z ur Ei nsi c ht


,

und T u e nd er nst ist ; z u lei c h wir d So k rate s d aru b er ere c ht


g g g
ferti gt d a ss er ub erhaupt m it Le ute n v o n so abe nt e ue rl ic h
,

h ohle r Eri stik s i c h ei nlä sst ; d as G a nz e e ine Ver wahr ung P s



.

d agege n d a ss m an d ie s ok rati sc he Ph ilo soph ie und S c hule m it


,

ir ge nd wel c her S o ph isti sc he n Ri c htung in E ins z usa m m enwer fe .

I n d en G e sprä c he n d er d r i t t e n P e r i o d e hat Pla t a v o m


G e si c ht sp unk t d er I d ee nlehre aus wel c he v o n je t z t an al s an ,

erkannt v ora usgesetz t wir d so wie unter A nlehnung an py th a


,

o reisc h e Lehre n d i o n rete n Sphäre n d r Eth ik und Phy sik


g e c c ,
e

um fa ss e nd u nd m it d er Te n d e nz d ie ei nz el ne n Di szip l i ne n z ur
,

Total ität ei ne s Sys t e m s z u v erk nupfen bear b e ite t Sein G e nius ,


.

e nt faltete j etz t d er Fe ssel n d er al tso kratisch en und eleatisc hen


,

Dialekt i k e ntle d i gt sei ne S c hwinge n z u freie m Fl ug und be


,

wegte s i c h n a c h alle n Re gio nen hin in d er ih m a ngebore ne n


j uge nd li c he n Frische ; d as Dialo gi sc he wir d blo s belebe nd e Form
'

d es V or t rags und m a c ht v iel fa c h l ä ngern Expo si t io ne n und


Re d en Platz ; die Darstell ung w e nd et si ch an d ie O effentl ich
k e it ni cht m ehr an d en e nge n Krei s d er S c h ule ; d ie B egei
,

st eru n fü r d as Hö c h ste tri t t un ehe m m t her v or und er gie sst


g g
18 8 Pl ato .

in d er Hi nwei sung auf die Erhebung d es G ei ste s u ber d as I r


disc h sinnl ich e zu d er W elt d er I d ee al s d em Hö c h ste n und
v gl . S u se m ih l S . recht e Re d eform b ei d em G egenstarid e
7 18 ) war d ie
d es G anz en wel cher d er E ro s d ie L iebe z um S ch ö ne n ist ; wie er gl üh t
, ,

se lb st d er nü cht ernst e unt er d en N ü c ht ernen Xe nophon d a er im G ast , ,


u

m al au f d en Preis d ie se s G o tt e s k o m m t ! Au f ein ge eift eres Alt er weist r

h in d ie L eicht igk eit d ie v o n all er d ial ekt isch breiten Um ständ l ichk eit
,

d er früheren D ia l o ge freie M eist ersch aft st o ffb eh errsch end er B eh and l ung ,

insbesond ere d er m it w enige n St ri chen pr ä cht ig gegebene G r und riss d er


wahre n R ed ek unst ( p 2 7 1 .Ueber W eiteres v gl P l u n t k e Pl ato s .
,

U r th eil über I so k rat es S 7 ff : D ie D iktion d es D ialog P h ä d us ist


. . » r

z w ar v o n d er s o k ratischen Einfachheit ent fernt und erinnert an d en


D icht er Pl at o ; aber d esha lb br aucht m an ni cht in d em V erfa sser d en an
ehe n d e n P h il oso he n z u erbl ick en so nd er n d arf v iel m ehr d e n phil o so phi
g p ,

rend en D ichter eine d urc h d en St off herv orgerufene R em inisc enz (W ied er
,

auf nahm e) d er f üh ern D ichtungsv ersuche P s erkennen D er ganz e Inhalt


r .

.

se t t l a nge s St ud ium d es W e se ns d er Rhet orik v o ra us E in and erer G rund ‘

z .

[ P h .n i ch t z u fr üh z u set en] ist d ie fr ühere E nt st ehung d es G or gias


z Im .

G orgias wird nur d er prak tische E influss d er Rhetorik behand e lt nich t ,

ab er ihr wissenschaftliches F und am ent sie d essh al b m it v ernichtend er ,

W u cht angegriffen und gerad ez u al s S chm eichel ei v erworfen I m P h d a . .

g e g e n z eigt sich offenb ar ei ne


g r ö ssere R u he u nd eine nic h t a ll u ne i
g . z

rend e Polem ik ; d ie se grö ssere O bj ek tiv ität und d ies Vertiefe n in d as innere
W esen d er Rhe torik weist j ed enfall s auf eine spät ere Z e it al s d er G o rgias
'

D er I nha lt d es P h ä d r us in d em P d ie l et ten G r ünd e sein er e igenen . z

philosophischen Ansicht i hrem gan z en Um fange na c h a usein an d ersetz t ,

passt für d ie Z eit am best en in d er er na ch d er R ü ckk ehr v o n seinen ,

R eisen d en Pl an o ifentl ich z u l ehren gefasst hatt e und im B egriff w ar .

ih n ausz uführen S et t er d och auc h gera d e hier ausd rück lich d en schrift
. z

lichen Abfassungen we l c he k eine G ew alt über d ie G em üth er hätten


,

(p . d ie Kraft und M ac ht d es l ebend igen U nt erricht s ent ge ge n d er ,

sich t ie f in d i e S eel en d er Z uhö rer einpr ä gt Unm ö glich konnt e d ies P . .

z u einer Z eit sa en w o er no ch nicht m ü nd lich auft ra t sond ern er st am


g , ,

B eginn seiner s c h r i f t s t e l l e r i s c h e n Th ä t igk eit stand [z B z u << . .

L ebz eiten d es S o krates] Ueber d en M e n o ( S 18 5 ) geht d er P h ä d rus


. .

hinaus d urch seine L e hr e v o n d er d ereinstigen h i m m l i s c h e n Pr ä


'

exist e n d er S eele welche an d ie py thagoreisch em ped o kl eisc h e L ehre er


z ,
-

inner t ( gl Z e l l e r I
v . An I s o k r a t e s k onnt e P sel bst w enn
,
.
,

er im E uthy d em us i h n wegen seiner Abneigung gege n d ie Philosophie


g e t a d e lt ha tt e ( p 3 0 4 .ff v gl o b S j e
. t t d.a er b ei seine m H in
. . z ,

austre ten an d ie gro ssere O effentl ich k eit Ank nüpfungspunkt e suchen
m ocht e re ch t w oh l eine fre und l iche ad h o rt at io richt en (P h aed r p 2 7 8
,
. .

'

S elbst d er M ann im E uth y d em us ist m it v iel W ohlwo llen behand elt


(p . $ v er
> e i
zhe n m uss m a n S o l che n und ihne n nic h t

d enn m an m uss J ed en lieben d er nur ir gend etwas v ernunftig behan


S chrift en .
18 9

Alleinwahren , d as fur ih n gibt es . Fer ner geh o rt in d ie se Zeit


d er Dialog P h i l e b u s , d ie Frage beha nd el nd ob E insi c ht o d er ,

d e lt u nd m it Ernst d urcharbeit et « ( gl P l n t k S 13 Z ud e m ‘

u e , v . .

aber k a nn d er E uth y d em us (in wel chem S ok ra t e s al s G reis a uftritt ) n a c h


d em P h ä d ru s geschrieben sein ( v gl S u s e m i h l , S . . D ie Bez iehung
a uf H e l ena P h aed r 2 43 w e ist v ie ll eicht hinüber auf d es I so k rat es
p . .

E ncom ium Helenae besond ers


( d as w ahrscheinlich a h 3 93 v erfa sst n c

ist (v gl B l a s s attische B ere d sam k eit I I


. d ie in d iese Z eit fall end e ,

Abwe nd u ng d es I so kr at es v o n Proz e ssred en z u h ö h e r n T hem en wie ,

d ie Hel ena m ocht e in Pl a t o t rot z I s Angriff auf Pl at o s frühere L ehre


’ ‘ ’
.
,

v o n d er E inheit d er T u end en H e l 1) d ie Hoff nung erwe c k e n d a ss er


g ( .

für d ie Philosophie nicht v erl oren sei (p 2 79 a : s wä re ni cht z u v er .


,
e

w und ern wenn er n po no ü ng fig 9;Äm i g nepl a bro üg t bg Ä ö y ug o f;


''

, o 1: oc 128 o o ,

ö v é m xetpec , n7l é o v n oclö wv ö zev é w o c m b no &cp é v wv Ä o y wv , äu rs


'

öv
‘ ‘

v an
*
. t< ce .

é &v (Proz essre d en)


’ ‘

ö ; mq &no xpv jo oct é nt ne i g en ö s n g a n ä yo c


‘ ’

z zöv
'
oun g C OC Ü EOC
' '

Ö p p i) 8 ‘‘
et 0 1 é poc) . Au ch d as
beruhigt e U rth eil uber d en im G orgia s
(p 15 5 fl aufs Heftigst e a nge griffene n P er1kl es (P h aed r p 2 6 9 f ) und d as
'

. . .

Z urück tret en d es N e stor G orgias in eine schon v ergangene alte Zeit » «

gegenüb er d en j üngern R h et o ren P ol us Th r asy m ach u s u A (p 2 6 1 2 6 7 ) , . . . .

w eist auf e ine spät ere Abfassung al s z B d ie d es G orgias und d es M e no ,


. . .

U eber d asVé rh ä l t niss d es I so k r ates z u S ok rat e s 3 S c h r ö d e r quaestione s .


,

I so cr at eae S 1 41 P l unt ke
, .S 5 5 ff B l a s s attische B ered sa m

.
,
. .
,

k eit II S 11 1 73 uber d as z u Pl at o eb d S 2 9 ff
, . . , N och in d er R e d e . . .

71:epl &v rcö c mg


. einer S el b stv e th eid igung d es I ge gen T ad ler und A n
'

o e , r .

k lä ger d ie er e 35 3 im Alt er v o n 8 2 J ahren schrieb k nüpft I an P l a


, .
, .

t o s Apol og ie unv erk ennbar an ( B l a s s eb d S 40 u nd in seinem



. . .

Briefe an d en Ty rannen D iony sius ( c 36 9) sagt er 3 ube d en N a ch . r

theil schrift licher M itth eil ungen gegenüber v o n m und l ich en wenn et was : »

v o n d em G e sa t e n m issv er st a nd en od er ni c ht
g ge gl aub t wir d k ann d er , ,

wel cher sel b er gegenw ärtig ist d ie sen beid en U eb el st ä nd en abhelfen


i

7} ( w v ) ; w enn aber s o e t w a s b ei d em b lo s G e schriebenen v ork om m t


1 e
,

so fehlt es an d em
der berichtigen k o nnt e ( ai m äcm v ö ö wpüat wv ) ; d enn
, o

weil d er S chreiber ferne i st h at d as G e schriebene N iem a nd z ur Unt er ,

st üt z un
g ( äpv ; noc 1 0 6 (30 7; 8 7] o v o g é cm ) ; gan ähnl ic h sagt Pl a t o P h aed r
'
'
o t v z .

p 2 75 e : d ie ge schriebe ne R ed e wenn sie angegriff en od er be schim pft


.
, ,

wird 1 0 6 noc pö g ä t öst c ß 0 718 o 6 öt ö g ( sie selb st ) y o p o ö


‘ ’
1: s
n v e 0 8 oc
*
, coc oc o r oc

ö 1: e B n8 ü ö uv ocro g

o o c ou ocö c ®
*
.

D
S y m p o s i o n ist na ch einer u nz weid eut igen Ans iel un
as
p g p 193, a .

auf d ie 38 5 o d er 38 4 erfol t e Z err eissun


g g d er St a d t M antine a in k l e ine
ge schrieben (U e b e r w e g ,
D orfgem eind en ba l d na ch d ie sem E reigniss
Z eitfolge pl at S chr S 2 19 f Z e l l e r II , S .
d er P h ä d r u s
. . . .

c. 38 7 , al s Plat o in A then ö ffe ntl ic he


St ell ung al s L ehrer d er Phil osophie
und d am it auch wie d er z weite Theil d es D ia l o s z ei t d er w ahren
g ,
g ,

auf philosophische D ial ektik und Psy cho logie gegr und et en Bered sam
190 Pl ato .

L ust d as h o c h ste G ut d as W
erk ube r d ie R e p u b l i k d er
s e i,
,

Tim ä us Dar st ell ung d er plato ni sc he n Lehre n v o n d er E nt


st eh ung u nd G e st alt ung d er W el t u nd d er K r i t i a s ni c ht , ,

v olle n d ete For tse t z ung d es in d er Ei nle it ung z um Tim äus


(p 2 0 2 6 ) be go nne ne n M yth us o d er Ro m a nes v o m Kr ie ge
.

z wisc he n Al tath en u nd d em I ns el s taat Atla nti s .

Auf d ie d re i Ha up t perio d e n d es pla t o ni sc he n S c ha ffe ns fo lgt


nö c h al s v i e r t e die Sp ä t z eit d es Philo s ophe n in w el c her er ,

si c h no c h w e it m e h r al s bi s he r d er pytha gorei sc he n Lehre an

g e sc hlo sse n ha t ( Z e l l e r II 8 0 5
s . Aus ihr sta m m e n ,

d ie zwöl f B uc her ü ber d ie G e s e t z e in w el c he n Pla t o sei ne m ,

in d er Rep ubl ik d ar ge st ell t e n Staa t si d eal ein z w e ite s v o n d en


e m pirisc he n S taat s for m e n we niger ab we iche nd e s nac h fol ge n lie ss ,

er st na c h 35 6 ge sc hriebe n ) gro ssarti g d ur c h d ie Begeiste


r ung und d en Er nst w o m it d er gre i se P hilo soph für d ie S itt


,

l ic he Rei ni gung und Lä uter ung d er Me nschhei t sei ne S t i m m e


erheb t sz s Pla t o s Te st a m e nt an die N a c hwel t d as G e d iege nst e
,
.

, ,

w as d as kla ssi sc he Al t erthum in e thi sc he m G ebie t e her v o rge


bra c ht h at
k eit zu ehm en begann W enn m an einm a l sich d urch d en S chein d es
n . ,

nec oc
p w ä
.> ö g n i
e c h t u d er A nnah m e bestim m e n lä sst
z d ass Pl at o w o hl ,

schon al s n cpo m o v d ie I d ee nl ehre und d en ga nz e n im P h ä d us m it ih r v er


'

e c r

k nüpft e n G ö ttliche s und M e nschl iche s gr o ssartig um fa sse nd e n G e d ank e n


geha lt b e se sse n d a ss er sod a nn J ahre l ang v o n al l D em gesch w1egen
, ,

s ich m it fo rm a l er sokra tischer Begr iffsk at ec h ese beg nüg t i n V e r g l e i c h


'

m i t P h ä d r u s i n h a l t s a r m e D ial o ge in M e nge gesc hrieben habe ,

wel che ( um eine n Au sd ruck S chl eierm achers in d er Einl eit ung z um L y si s

z u v erwe nd en) u m d ie S o nne d es P h ä d rus al s Pl anet e n o d er v iel m ehr


Tr abante n bescheid e n d ürftiger N atur sich bewegt h ätt en (w ährend an
sich se lb st d h n i c h t i n fa l s ch e N ä h e um P h ä d r u s ge br a c h t
, . . z
,

d ie se L y sis C h arm id es u s w ganz re spec t abl e St erne am Him m e l pl a


, . . .

t onischen G eistessc h aff ens sind ) k ur z : w enn m an d en P h ä d r us einm a l


,

i n S pät ere J ahre set z t d ann ist k ein G ru nd d age gen v o rhand e n ih n d er
, ,

Z eit v ö lliger Reife d es Philoso phen u uth eil en und ihn al s d as W erk z z ,

z u be tr acht en m it we l chem d ie S onne ebe n d ieser H ö h enepo ch e d es pl a


,

tonischen G eiste s in ihrem v oll e n G lan e aufgeht z u d er er sich in d en z , ,

Arbeit en d er J ahre 399 b is 390 und d arü ber all m ä l ig em po rgerungen ,

hatte .

14) S u s e m i h l E inleit ung z ur U eb ersetz ung d er v po n S 974 o


'

, . .

15 ) P l a t o n i s c h e s S y s t e m
» wird m it Re cht d ie in d en S ch rif
«

t en d er z weit en u nd d ritte n H auptperiod e v or liege nd e G est a lt d er pl a


.
192 Pl ato .

ge s et z t wir d , l l e n G r und sie fur pla t o nisc h zu


so habe n wir a ,

halte n m ag sie nun v o n Pla t o aus d ruc klic h in d ieser F o rm


,

g m
aus es o c h en o d er nur al s s i c h v o n selb st er gebe nd e G lied e

r ung sei ner Lehre geha nd hab t wor d e n sei n .

28 . D ie pl at o nisc h e D ial ekt i k o d er d i e W issensc h aft


d er I d een .

1 . B e gr i ff d er D i al ek tik .

e ige nt li c he n Be d e utung d es W orts is t Dialekt ik


N a c h d er
d ie K unst ei ne w i sse nsc ha ftli c he Unterre d ung z u führe n ins
, ,

be so nd ere gespr ä ch swe ise in Frage n und Ant worte n Erk e nnt
ni sse zu e nt wi c k e l n A uc h Plato , d er hierin si c h unbe d i ngt
an So k rate s a nsc hl ie sst d efinirt d ie Diale kt ik so N un ist
aber auc h ih m d ie Kunst d er r ic hti ge n G e sprä c h sführ ung
z u lei c h
g di e K u nst d er Er z e u un
g g ri c hti ge n W i sse ns o d er
Er ke nne ns und er gebrauc ht d aher d en Ausd r uc k D ialekt ik
,

auch z ur Be z ei c h n ung d er lo gi sc he n Oper atio ne n d ur c h wel ,

c h e na c h ih m w ahre E rk enntniss z u Sta nd e k o m m t und z war ,

t heil s in we itere m the il s in e ngere m z uglei c h aber höhere m , , ,


I

Si nne D ialektik im we ite m Si nn ist ih m wie Sok ra t es , ,

z u na c h s t d ie K unst d er Be gri ffsbil d ung und B egriffsv erk nüpf


u ng ; d er D iale k t i ker v er steht es d as Viele und Ma nnigfal t i ge , ,

d as in d er T h at Ei ner G a t t ung d es Sei ns a ngehör t unt er ,

d en Be griff d ie s er G a ttung z u br inge n und d ie s e n Be gri ff v oll


stä nd i
g z u be sti m m e n so d a ss m an ni c ht imD unk el n ble ib t
,

s o n d er n Alle s k lar gele gt wir d und er v er steht d e sgleic he n ,

1) Vgl . S . 135 . Anm . 34 .

2) Plat R ep VI I , p 5 34, e: D ie ö tocl e% u % rj ist d i ej enige '

. . . n octö etoc, eg
9
79 é pcnrä v re x aar &no x piv eo ß ocz é m o rv; no v é o rocroc 0 50 12 t äo o v 1: occ O E nori ö eg
‘ ’

. .


3) P h aed ri p 2 6 5 , d : eig p£ ocv Zöé ocv o uv o g> ä> v coc öty ew 1: oc no kl ocx r; äuss

‘ *
. .


f ”
'
é v oc, lv äx oco 1: o v öpt€ ö nev o g ö fil n o zp, n epl. 0 5 30 1 ö tö oco x ew é üé l a wer
'
u a pn o g;
di ess v ersteht ist ö ral ewua ö g p 2 6 6 b D as d ialektische Verfahren heisst
, .
, .

nac h d ie ser S eit e a uc h o utw w v ib 2 66 b ( v l R e


r y j g p V II p 5 37 c : 6

. . .
, , .
, ,

c u o m m g ö ocl w m ö g 6 es
v

o c Ebenso gehö rt d a u d ie Kunst v er


e c , z ,

sc hied ene D inge auch wirk lich v o n einand er z u u nt ersc h eid en nic ht s u ,
z

v er we chsel n w as begrifflic h v ers chie d e n ist S oph p 2 5 3 d ‘

Ö ao n
'

oc
'
. .
, : E

y é w; ö co upei o 9occ mins t ocöro v siö o g ät epo v fiy vio oco üo u pric e é t ep0 v ö

. ov rocör v

al em m g c v o o ev é m o w
'

cüv 0 6 1 7 5 ö n efv occ ;


' '

j

n ä p n gn ng
D ia l ek tik .
193

zu erke nne n und z u sage n wel che Be gri ffe m it ei na nd er v er ,

bund e n v o n ei nand er prad ic irt wer d e n kö nne n und wel c he


nic ht Fer ner a b er gehört z ur Dialek tik im weite m Si nne ,

d ie Kunst d es E inth eil ens j e d er G att un g v er sc hie d e ne n

Arten b is z um S peciell st en und E inz elnsten herab d am i t m an ni c h t ,

im A l lge m ei ne n bleibe so nd er n d ie b eso nd ern und i nd i v i d uelle n ,

Ei ge nsc haften d er Di nge erke nne Aber : d ie ss Bei d es d as


S ub sum ire m d es Ei nz el ne n unter d as Allge m ei ne d es G attungs
b egrifis und d as Z erth eil en d es G attungsb egrifis in d ie unt er
'

ih m st ehe n d e n Artbe gri ffe ist n o c h n i c ht d ie ga nz e Dialek tik ,


.

Sie hat v iel m ehr m it all D em z uglei c h die A ufga b e d ie letz te n ,

Pri nz ipie n z u find e n z um Unbe d i ngte n d as G r und und Ur sa c he , ,

alle s Sei ns ist a ufzustei gen und so d as Erke nne n ni c ht blo s


,

be gri fflic h z u glie d er n so nd er n ihm a uc h ei ne n Ab sc hl uss ei ne , ,

ober ste Zusa m m e nfassung z u gebe n D ie se s Let z t e o d er Unbe . .

d ingte ist z u fi n d e n nic ht im G eb iet d es a io 8 1qr öv , w el c he s nac h


d er L eh re D erer s elb st d ie es für d as A llei ni ge erkläre n d es
_
, ,

Protagora s u A k ei n fe ste s und bleibe nd e s Er kenne n ge wah rt


. .
, ,

4) S oph . 2 5 3, d :

j
i t e x o wwv ei v é % occ roc ö üv ov co u . a ocl ; pi} ö wmpiv ew
ö nr
%9rccc
‘ '

y é v o g é nio r oco 8 o u V . orher : d er M usiker weiss e he h here , w lc ö u nd

tiefere e
T ö n s i c m i t i n nd h e a er v erbind en l assen und w el che nicht ebenso , ,

d er D i alek tik er ,
n o t oc 7co £ o z
.
g o o ncpu> v ei 1 61v y ev ä wm d no i oc öt7l 7l nl oc 0 6 ö é xsro u;
E bd .
p . 252 : e e e d ie Ruhee ehr a
k nn nic ht B w gung s in und um g k t ,
beid e B egriff e l assen k eine ni € cg z u ; w o hl aber kö nnen b eid e B egriff e
m it d em d es S eins v erb und en z B d as hö chst e S eiend e so wohl al s , . .

unbewegt un v er ä nd er lic h wi e al s sich bewegend (sofern es


, cppö ,

man; h at) ge d a cht w erd en (p se l b st ni) k ann j e d e s ö v sein so


’'

. ov ,

fern es nicht Al l es sond ern D iess un d J enes nicht B d as G rosse nicht


, , z . .

k l ein d as Hä s sliche nicht sch ö n ist ( p 2 5 6 f ) Vg l z u all d em S okra t es


, . . .

S . 133 ff .


5 ) P h aed r . 2 65 , e: '
to

nocl
'

w mm . öv ;
sn ö öv oco 8 ocr . 1é nv ew , x om:

6698 904

( G lie d er) , m e,
1t é cpr n och pi} é m xecpsi v x ocrocy v üv occ pé po g nnöé v x ocx o ö nocy ei .

pe u r po ncp
'

xpd> pev öv . . 2 7 7, : a uf b
e iön t é nv ew n é xp1 120 0 ocrnv} r o o

A usfüh r .

liche , z . r h e hr e e e e
Th m it v
. her e
i l H um d u c g fü t or B ispi l so l c Ö l d tpé 0 € t g

(ib p 2 66 b ) h at Pl at o in d en D ia l o gen S o phist e s (p 2 18 2 31 2 65


. .
, .

.
-

2 6 8) und P o l itik us (p 2 5 8 if ) gegebe n A u ch pr aktisch ist d iese Kun st


. . .

d es E int h eil ens v o n unbed ingte m W erth : d er R e d ner m u ss nicht bl o s


d as W esen d er S eel e überh aupt k e nnen um auf d ie S ee l e n d er M ensc hen ,

z u wirk en so n d er n er m u ss au c h die v er schie d ene n qau


, xfig 7 é w; k e nnen ,

um z u w isse n wie er auf so v ers c hied ene N at ure n d ie es unter M en ,

schen
gibt einwirk en so ll ( P h aed r 2 7 1
, . .

S h w gl c G h 1 g i h P h il ph i 3 A fl
e er
,
e ec . ( . r ec . 10
oe e. . u .
194 Pl at o .

ond er n nur möv ; nur d ur c h d as v o etv ist es


im G eb iet d es
'

s vo

z u errei c he n U nd z war be steht es in ni c ht s A nd re m


. als in ,

d er G e sam m th eit d er Be gri ffe eiö é o u d er Di n e el he '


Eö w
'

n g c , , ,

d as De nk e n er k e nnt D ie 8 167; d er Di nge sind stets d ie s elbe n ;


.

nur d ie si nnl ic he n Di nge und wie sie d ie m e nsc hl ic he n Vo r , ,

s t ell unge n und M e inunge n ü ber sie si nd d em W er d e n und W e c h

sel u unt er wor fe n ; d ie s cönd a ge ge n ä n d e r n s i c h n i c h t


’'

d a d er ,

Be gri ff e in es Di nge s stet s d er s elbe ist we nn a uc h d iese s Di ng sic h ,

ni c ht i m m er glei c h bleibt und ni c h t v o n Alle n gle ic h a nge sehe n

wir d ; und d e swe ge n w eil d ie 8 1871 si c h ni c ht ä nd er n s i n d sie


, ,

auch und z war sind sie w eil nur d as U nv era nderlic he wahr
, ,

h aft es Sei n hat nic h t b lo s ein Seie nd e s ü berha up t s o nd er n s ie


, ,

si nd w a h r h a f t e s und d a s e i n z i
g w a h r h a f t e Sei n d as ,

öv 1: wg öv z u Wel c hem d ie ih ne n glei c h na m i ge n si nnl ic he n E in


,

z el ex ist enz en si c h nur wie v ergä ngli c he N a c h o d er S c hat t e n .

b il d er z um e wi g Urbil dl ic hen v erhalte n kö nne n D as oberste .

G e sc h äft d er Dialektik ist d ahe r d ie s e s : ni c ht blo s die y é v v ;


d ie s er und je ner ei nz el ne n Di nge a ufzusuc he n und sie begri ffli c h

z u d efiniren un d einz uth eil en s o nd er n d ie G esam m t heit d er ‚

é w eiö n o d er I d ee n v o r A uge n z u habe n ihre Verhält ni ss e


y ; , ,

z u ei na nd er z B ob d as ei ne eiö o g d em a nd ern lo gisc h unter


,
. .

o d er ü ber geor d net ist o d er w el c he b e sond ere Be d e ut ung e ine m,

siö o g z uko m m e z u unter suc he n u nd a uc h i nn er h alb d er 5 18 7)


, ,

s elb s t w ie d er um ein Hö c h ste s u nd Unbe d i ngte s aufzufind en d as ,

d er le tz te G r und und d as ober s t e Pri nz ip aller a nd er n ist In .

d ie se m Si nne d a ss sie d ie W issensc haft v o n d en I d ee n o d er v o m


' '

wahre n Sein 7cepi T Ö ö v rwg ö v än cc rfi


, un is t in d ie s e m Si n n , ,

ist sie d ie h o c hst e aller W i sse nsc ha ft e n D ie a nd er n €: m o wj


o n habe n es nur zu th un m it D em w as d e m st ete n W er d e n
n .
, ,

d em E nt stehe n und Ver ge h e n d er st ete n Ver änd er ung unter ,

6) Phil eh . 5 8, a: D i e ö üv ocmg ro ö
'

ö coc7l é y eo 8 ocr, d h : . . T i] v

nepl. i: a o v

noch

öv rwg noch CÖ '


% ocroc r ocör o v erd en a lle auch nur


&el necpim ö g (é m o rfinnv ) , w


halbwegs Vernunftigen für halt en R ep V II d ie no mp® &7l v g9w mom ; W G) c
'

. .
,

5 32 : d e r D ial ek t ik er geht a ll e ocia9v ; g b ei S eit e l asse nd m itt e l st d es



or

e
G d na k e n s ( ö wc 1 6 7167 )
0 0 auf D

as u w as
0 J e d e s an si c h se l b st ist ( ein z ,

ö ä u v äuao co v ) u nd lä sst nicht ab b is er d a s G ut e sel b st (die



z ö
ocn
*
o ,
,

hö chst e I d ee S 2 0 3) ur r7 v o v} z ergreift ; d am it l angt er an é tc ocöup i? ’ '


o c oe T
.

7
10 1 vo mo ö Té ÄE L .
196 Pl ato .

i heres fe ste s wah re s Erk e nne n ge wahre n und sie hat


ein s c , , ,

v o r alle n a nd er n W i sse nsc ha fte n a uc h d as v or aus d a ss sie D as , ,

was blo s Vora usset z ung ist ni c ht z um G r und le ge nd e n o d er An ,

fang m a c h t so nd er n z um wa hrhaft v oraussetzungslo se n (unbe


,

d ingten) A nfa ng v o n Alle m z um let z te n Seie nd e n v or d ri n t


g ,

und v o n ih m er st aus z u alle m W eiter n was aus ih m si c h er ,


-

ebe n k a nn auf d em W e e d es De nk e ns wie d er he rab stei t


g g g
Darum ist d ie Dialektik o d er d ie W i sse nsc haft d er I d ee n al s
d er G r und la ge alle s Sei ns die er ste W isse nsc ha ft » sie lie gt wie ,

d as ober s te Kra nz ge si m s über alle n a n d er n Ke nnt ni sse n ei ne ,

and ere kann uber sie hina uf ni c ht m eh r ge setz t wer d en so n ,

d er n m it ihr e nd i gt alle s W i sse n d as es gibt « (R ep V II 5 34 e ) ,


.
, „ , ,

w ie es m it ihr wahrhaft a nfängt .

Die Philo sophie strebt n un aller d i ngs auc h no ch nach


Mehrere m al s na ch d er E rk enntniss d es reine n S ei ns o d e r
d es R ei c hs d er I d ee n ; sie er for sc ht die N atur d es ga nz e n
All s sie will auch d as si nnlic he Sei n er ke nne n W e nn sie
, .

I
9) R ep V , 5 11 : D as h o c h st e v o nmv ist d sj nig , was d er l ö y o g ( die
.
‘ -
'

a e e
Ver nunft ) er re
g ift ö rocl é y eo 9ocv ö f wocner, ind m sie b ei d en Ö no fi é o ecg
.
'

e
nich r e ehe b e b
t al s b ei P inz ipi n st n l i t, s nd n sie z u wi klic n V us o er r he ora
s et z ungen g leichsam z u Auft ritt en und S chwungbrett ern m acht tv oc '

1 0 6 a ocv cö g &pxiq v id w, &a tocnev o g ourcij g , u otl cv


' ’

ué xpc &v o 1ro 8 é ro u ä7t i *

ocö é octo ü m(p


xo pev o g 1 61v é a eimg é xo né v co v , o örwg é 1t l rel euv q v
' ‘

’ ’ ‘

&ÄÄ s 1ö ec w ocöw i g ö c oczmi w eig aun ac, % ocl



nocw o moco w o öö ev l a po o xprbuev o g
' ’' ’

r el em öc sig ei ö
j n p 5 10 :
. . D ie S eele
ht d ann d as h o ch st e v möv wenn
su c o ,

sie eg ö a 9é o mg z ur oi t o v o nö 0 ro g geht nur m itt e l st B e griffe n we it er


o e c e ,

schreit end öa ö 8 e rg ist D as wov on d as D enk en au sgeht d as W irk l iche


. o , , ,

d as v o n d er W irk lichkeit ih m z ur B e t ra cht ung V orgel egt e od er an d ie


Hand G egebene ; die D ial ektik erkennt d asselbe al s ein B ed ingtes d as ,

einen h ö h ern let t en nicht m ehr auf w e1tere S einsb ed ingungen rückwärt s
, z ,

weisend en Ursprung h aben m uss ; d iesen U r spr ung sucht sie ind e m sie ,

v o n a ll e m S innliche n d as d em W irk l ichen a nhä ng t


,
absieht nur seinen , ,

re inen G ed anken od er B egriff festhält unter d en Begriffe n wied erum b is ,

z um l e t z t en d er d ie Vorausset z ung al l er and ern ist ( I d ee d es G ut en)


, ,

a ufst eigt und d ann v o n ih m aus m ittelst d er ihm nächst v erwand ten
,

B egriffe z u allen weit em fort schreit et b is d as gan e Reich d er D enkb e ,


z

g r iffe in sy st em a t is c h e ni Z u sa m m e nha n g her g e st e llt i st L e t t ere A ufg abe . z

h at Pl at o freilic h nicht wirk lich ge l ö st s o nd ern sie nur im P arm enid e s ,

ge st reift sie sc hw ebt e in s ä t ern T a gen einem


p m o d er nen Philosophe n

d er I d ee ( S 3) au ch wied er v o r al s d as W erk wel ches d ie D ial ek tik


» « .
,

z u v ollbrin e n habe
g .
I d eeril eh re .
1 97

nun ab er hiez u fortgehe n will , d ann m uss sie das G ebiet d er .

» Dialektik « und d er reinen G e wi ss he it und Si c herheit wel ch e ,

d ie se r ei ge n ist v erla ss e n
,
und si ch be g be n auf d as G e b ie t
e
d es m ehr nur W a h r s c h e i nl i c h e n des eix ög d es G la ub ,

hafte n d er wicm g ; d ie Philo sophie k ann z B wohl er we i


,
. .

s en,
d a s s d as stet s nur W er d e nd e ( d ie W el t ) n othwe nd i g ei n e
Ursa c he habe n muss weil es al s nur ent stehend und v er
g ehe n d s e in e Ex iste nz nur v o n e in e m A nd er n her ha b e n un d ,

d a ss s ie nur na c h d em Muste r d es urbil d l ic he n Sei ns ge for m t


sei n k a nn aber s ie k a nn kei ne &wn
, ß u
x pc w é v o c Äö o c m ehr d ar
y
ü ber a ufstelle n w i e d ie E nt stehung d er Si nne nwelt w r kli c h
,
i
v o r si c h e
g g ga n e n is t ( Ti m ae u s p 2 8 A uc h u n.te r d en

ph ilo sophi sc he n W i ss e nsc hafte n al so ist d ie Dialektik d ie ein


g ga nz s i c here auf unerschutt erl ic h fe ste m G r und e steh e n d e
zi e , .

Sie allei n ist in v ollem Si nne änco t fipn; d ie and er n d em Seie n


,

d en zustr ebe nd e n W isse n sc hafte n d ie G eom etri e und d ie ihr


v er wa nd t e n si n d blo s
, ( Verständ niss nur be d i ngt par ,

tiell es Begrei fe n) m it ihr z usam m e n v ön


, o eg
( V e rn unft erk ennt

ni ss) alle ub rigen Erke nntni sse ko m m e n ü ber a icm g und sinccc foc .
,

z usa m m e n 8 6505 , ni c ht hi naus


( Rep V II 5 34 f ).
,
.

2 D i e G ene sis und d ie M o tiv e d er pl at o ni sc h e n I d ee nl eh re


. .

W e nn mn

a d er Lehre Plato s na c h ge ht
E nt stehung d er

,

d a ss es I d ee n alle s E x istirend en gebe d a ss sie d er al l einwahre ,

G ege nsta nd d es Er ke nne ns ebenso d as wahre Sei n und d as


,

Pri nzip aller and er n E xi stenz seie n so er wei st sie si c h al s her ,


'

v or ge an e n aus d er Bek a nnt sc ha ft Plato s m it d er h erakl iti


g g
s c he n Lehre v o m Fl uss aller Dinge m it d er sok rat isc he n Lehre
,

s o w ie v o n d e ss e n U n entbeh rli c hk eit für alle s V is


V
v o m Be gr iff ,

sen u nd
, m it d er el eat isch en Lehre [v o m rein e n Sei n Sie ist .
-

e nt sta nd e n aus d er Einwir k ung wel c he d ie se Lehre n auf Plato s


,

for sc he nd e n G ei s t ausü bt en in G em ä ssh eit se i ner I nd i v i d ualit ä t .

Plato ist ( S 1 7 4) früh z e it ig m it d er Philo sophie d er H erakl i


.

teer bekannt ge wor d e n und d ie se ha t auf seine Ansch auungs


,
- z

wei se ei ne n nie m al s w ie d er ga nz v er wi sc hte n Ei nd r uck ge m a c h t .

A ri stotele s ber ic h t et hier über Metaph I 6 2 XIII 4 3 ff 9 .


, , .
, , .
,

34 ff Fol ge nd e s : > Pla t o w ur d e v o n Juge nd auf und z u aller


. >

erst v ertra ut m it d em H erakl iteer Kraty lus und m it d er hera


198 Pl ato .

k liteischen Lehre d as s
alle s Sinnl ic he ( ä nocv roe röc ocio ünt oi) in
'

b e s t ä nd i gem F l usse so m it ei ne W i ss e nsc ha ft ( äm o rfi


, pq )
n d a v o n

nic h t m ö gli c h sei u nd auc h später hielt er d ie se Me inun fe st


, g .

Al s aber So k rate s si c h m it d em Sit t li c he n be sc häfti gte u nd gar


ni ch t m it d er G esam m t natur im Si tt l ic he n aber d as All e m e ine
, g
( roc x oc8 6l o n) a ufs uc h t e und er stm al s d ie A ufstell ung v o n Be

g riffsb es tim m un en
g ö co oi
( p u ) z um G e ge nsta nd s e ine s N ac hd en
k e ns m a c h t e s c hlo ss Plato d e swe e n si c h ih m an
, g und k am ,

n un z u d er A nsi c ht d ie A ufstell ung v o n Be gr iffs b e st im m un e n


, g
kö nne nic ht in Betreff s i n nl ic her Di nge ge sc hehe n d ie ste t s ,

im Flie sse n sind so nd er n n ur


, in Be t re ff nic ht si nnli c her
.
D i nge ( nepi é t é q ) ; d e nn es sei unm ö gli c h v o n irge nd etwa s ,

S innli che m d as ja stets si c h v er ä nd er t ei ne be griffli c he Art ,

o d er G attungsbe sti m m ung ( x o wbv o po v ) a ufz ustelle n ; s oll es


v on ir ge nd etwas W issenschaft gebe n so m uss es a nd ere al s
die si nnli che n nä m li c h bleibend e W ese n gebe n (é t é pocg
ö eiv r rv oig cpüo ecg s wocc u a poc r äre; oc€o &mocg nev o üo ocg) De mje ni ge n
‘ ‘

nu n w as be gri ffli c h be sti m m bar ist gab er d en N a m e n €5 é occ ;


, ,

die S innendinge aber l ie ss er a uss erhalb d ie ser stehe n z uglei c h ,

je d o ch nac h ih nen be na nnt wer d e n i nd e m sie The il an ih ne n ,

( ué fl eäw) und d aher glei c he n N a m e n m it ih ne n ( d er M e nsc h :


d ie Me ns c h h eit) h abe n Sok rate s t re nnte d ie Be griffe no c h
.

nic h t v o n d e n Di nge n ; aber Plato und d ie Sei ne n thaten es ,

sie m a c hte n d ie Be gr iff e u nter d em N a m e n Eö é occ z u o ö o iocc xr e

ro r oc£ « ( hypo stasirten sie z u selb ststä nd i g ex istirend en S ub


p
st anz e n
) . I n d er Tha t ha t Pla t o d ie h erakl it eisc he A nsi c ht v o n

d er Si nne nwelt i mm er beibehalte n D as e inz el ne sin nl ic he D a se in .

ist ihm ein Flie sse nd e s ü berall W e c h sel nd e s ein ni c h t wahrha ft


, ,

Reale s so nd ern z wi sche n Sei n und N i c h t sei n So und A nd er s


, ,

sei n st et s H in und Her gehe nd e s und in u nbe sti m m ter Mi t te


S c h webe nd e s , v o n d em es eb end esswege n nur Vor st ell ung M e i ,

nung ( öö é oc) oh ne bleibe nd e und allge m ei ne G ül t i gk eit aber ,


k ei n W isse n k ei n fe st s t ehe nd e s und ab ge sc hlo ss e ne s Er ke nne n


,

g ib t ; m a n k a n n v o m s tet s W e c h s el nd e n n i c ht s a ge n w as es ,

s ei , weil es nie m al s et wa s ist so nd er n i m m er wie d e r an


,

d er s S ch o n i n sei ne n sokrati sc he n und d e n auf sie fo l

10 ) Vgl Kr aty l 439, d 5 1) t ö ptl cö g,


S o kr npo o em etv el
'

&p
'

. . : . : 0 o ov 178
200 Pl at o .

d en Fel se n und Ei c hen um klam m er n) und weil


b uch stab lich
ih m fe ststand d a ss G ei stige s s o wohl , die t o xfi selb s t al s die ,
<

p syc hisc he n Ei gensc hafte n Einsi c ht G ere c h t i gk eit u s w . . .


,

nic ht Öpocroc m ei 027131 02 s o nd er n nur occ cb ocroc s ei n k ö nne n


( b
‘ ’

u , i .

p . 111 d ie ser Zeit d es S uc he ns na c h ei ne m wahre n und —

z u lei c h
g gei sti g e n Sei n trat ih m di e el eat is c h e Lehre n ahe ; ihr
e ntnah m er d en G e d a nke n d ass es ein d ur c h d as D e nke n zu er ,

fa ss e nd e s unv eränd erl ic he s Sei n gebe ; z uglei c h aber m o difiz irte


'

er d ie el eatisch e Lehre wohl im A nsc hl uss an d ie M egariker ,

( S . d a h in d a ss d as w ahre Se in ni c h t , e in k örperl ic h e s ,

was es a uc h bei Par m e nid e s n o c h w ar s o nd er n ein unkö rper ,

l ic h unsi nnli c he s Sei n sei


-
und d a ss es ni c ht al s ein ab str ac t ,

e inhe itli c he s untersc hied l o ses und d aher d ie reellen Unter schie d e
,

d er D i nge d ieW elt ni c h t er kl äre nd e s so nd er n al s ein i nhalt


, , ,

v ol l e s Sei n ge d a c ht wer d e n m üss e : d ie se s Bei d e s er gab si c h


ih m d a d ur c h d a ss er d as eleat isc h e Sei n m it d en s ok rat is c he n


,

( m e gari sc he n) eiönid entifizirte S ie gebe n d em De n k en Dreier


'

l ei z uglei c h : 1) ein u nv erand erlic h es Se in 2 ) ein unsi nnl ic he s Sei n


'
'

, ,

3) ein Se in w el c he s d ur c h d ie Unter sc hie d e d er y é v n d ie es in


, ,

si c h e nthalt W ur z el und Vorbild d er M a nni gfalt igkei t d es


,

si nnli c h er sc hei n e nd e n Da s ei ns ist .

3. P l ato ’
s L eh re v on d en I d ee n.

A us d em
Bi sher ige n er gibt si ch fol ge n d e r Be griff d er pla
to nisc h e n I d een Vo n Seiten ihrer logi sc he n N atur a nge sehe n
k
.

is t d ie I d ee ( stö o g o d er iö é oc) d as be gri ff l ic he W e se n o d er d as


W as ( r i ecm ) d er Dinge ; S i e ist d as was j e d e G att ung v o n ,

oun: ö

Dinge n an si c h o d er für si c h selb st b e tra c htet ist E ,
’ ‘ ‘

( Rep V I 4 93 . e ) o d er 6
, é c r w é
f x occ5 t 0 \i
( 5 0,7 b ) z B anrco l: o
, ,
. .

&ya 8 6v , t o x a l o v C Ö ö tx o ao v , ö m occo o üv n,
‘ ‘

io o v , TÖ é ocö t

q
*

py ,

to oc

o wc po o üv
p n, é m o mpn Ä .
( Rep.V I‚
b .
,
507 , . P haed . 65 , b .

d 74 , b 10 0 P haed r 2 47 b ) ocö v q o ö o ioc ( P h aed



u nd . .
, c. .
, ,
.

78 , c. Par m . 135 ,
a) ; s ie is t d as Allge m ei ne im Ei nz el ne n ,

V öv o

d as eiö o g q eig t ocö t 0


‘ ‘
sv € x ao r o v n epi ex aco roc r oc oc
,

Äayé

u a é 7crcpé po nev ( ep
R . X ,
5 96 , a) , d as x oct eiö o g

pev o v ,
. ‚ ex a o )0 l fo v Ebv a io fl
fi o ewx» eig ev ) .o y ro uci1 Eo v o apo ö pev o v

1 1) Vgl . s 18 3 ff
. .
I d eenlehre .
20 1
'

aed r 2 49 to é u: i ( Par m
‘ ’ ‘

( P h . b) ,
d as ev ov ocinro a ä o cv .

) da
lei h ) Ä 2 ew o er ové g
'

132 s év
c u o q d i i gd as d p zu
,
c , g e .
, .
,

d ie in Viele m in ei ner Une ndl i c hk eit v o n Viele m ( ä u ecpo v )


17 v gl Par m p 131

ist ( Phile h p 15 d as é n i 1roco t

. . . . . .
_

x o wöv o d er x o zv ö v s c hle c htweg ( Th eaet p d as y é v o g é x oi . .

o t ou
( Par m p 1 3 5 a 1 3 4 . d ) . d a s t ocö t öV £: 7t i mi s t (S m
, .
y p , , .

p 2 10 b) Unter e inand er stehe n d ie I d ee n in d em Verh äl tniss


.
, .

d er lo gi sc he n Ueber Unter und N ebe nor d nung ; es gi b t I d ee n


v o n weitere m u nd e ngere m O d er v o n e nt spre c he nd e m U m fa nge ,

d ie I d ee d es C61 0 v ist wei t er al s d ie d es Thieres o d er d es M en


sc he n d ie d es Me nsc he n be fa ss t in sic h d ie bei d e n G e sc hle c hter
,

u s f ( Tim 30 e )
. . . M an d ar f je d o c h aus d ie se m lo gi sc he n Verhält
.
, .

niss d er I d ee n z u ei na nd er ni ch t fol ger n d ie I d ee n se1 e n na c h Plato ,

blo sse subje c t i v e Begr iffe blo sse logisc he Ab strac tio nen v o i; uarm , ,

nt xj
u r g Plato
. be s tre i te t d ie s e A n s ic ht i m P ar m e n i d e s a u sd rü ck

l ic h ( p .Die I d ee n si nd z w ar nur d ur c h d as De nke n z u


erfasse n v o m: oé (Tim : p 48 e) uöv rp 8 saaroa Vi?) o d er sil m pwei ‘ '

, .
, ,

ö cav o igc ( P h aed r p 2 47 c P h aed p 6 5 a ) ocö pocroc x oci 55n



v -
. . .
, . .
, ,

&v a io ö q ror ( Tim p 5 2 a )


r
. sie si nd d ie &xpcb u
. .oct 0 9 4 063 540 X7) , ,

'

oir co r o g m ei &v o rg farblo se 0 0 505


'

n c1 ( g e sta l t lo s e u n ber ü hrbare ) 0 , ,

( P haed r p 2 47 . Aber s ie habe n obje c ti v e Realität ; sie s ind


.
, „

12 ) öv u o g ö v
( P ha e d r p 2 4 7 c e Rep X p 5 97 . d ) d a s. n ow , . . .
,
.
, ,

t € ÄG) Q öv
( Soph p 2 48 e Rep V p 47 7 a) Die I d ee ist
_ . .
, . .
, .
,
.

ein ces t öv
wä y

( Ti p 2 7 d ) i é w i

m d f u h m i v o g
r n s

r e o r c a r e e
; .. .
, ,

öks8 po v u po o ö exo ué v n ( Phile h p 15 b ) ocei % oct oc r ocö r oc äxo v


’ ‘ ‘

. .
, ,

&m wrcwg ( Tim p 38 a ) o bö é tuo r e o ö öoc


'
o ö ö ocu ä > g &Äl o iwo cv
.
pfi
.
, , .

é v ö exö uev o v ( P haed p 7 8 d ) sie ist e wig occö co g ( Tim P 37 ’ '


'

.
.
, , ,
.
,

und e wig si c h selb st lei h 2 6 p 4 8 e


g c 1 10 05 e ö v ( Ti m u , . .
,
.

ei nfac h po v o enöé g ( P h aed p 7 8 d ) d h nur sie selb st ( ocör ö


.
, . .
, , . .


91 05 8 015 1 5 h
( )
i n i ht er m i ht m i t k örper li h terbli c he m
1
c v sc . c s

W ust und Ta nd so nd er n eil m pwé é , x oc8 a pöv , oé um ro v (S y m p ,



.

p 0 6 1 8 eig é ocnr o eio ö e ö ev o v oiM o &ÄÄ0 8 ev e ur e ocö t o s i;


‘ ‘

x u
.

c
,

&)Ol o n o r LO V ( Tim p 5 2 a ) p 5 a ) V o n je d er
oi e é g
p p ( 3 . .
, , . .
,
.

I d ee gilt was Plato im G astm al v o n d er I d ee d es S c hö ne n sa gt


, .

» D as S c ho ne s elb s t hei sst es hier p 2 1 1 a ist e wi g ( d ei öv ) .


, ,

we d er e nt st and e n n o c h v er gä ngli c h we d er w a c h se nd no c h sc h w in ,

d e nd ; ni c ht in d er e ine n Be z ieh ung sc hö n i n d er and er n h äss ,

lich so d a ss es d en Ei nen so d en A nd er n a nd ers er sc hie ne ;


, ,
20 2 Pl ato .

auc h k a nn
i ht si nnli ch wahrge no m m en we rd en et wa wie
es n c ,

e in G e sic ht o d er ei ne Ha nd ; auc h ist es nic ht an ei ne m And er n

é é t é c
( v pp s o nd er n es ex istirt an und fü r si c h ; alle s An
d ere was wir sc hö n ne nne n ni m m t an ih m Theil d o c h so d ass
, , , ,

w äh re nd d ie se s A nd ere e nt steht und v er geht d as S c hö ne selb st ,

we d er m ehr no c h we ni ger wir d und ni c h t s d abe i lei d et « D ie , .

I d ee ist m ithin in Pl ato s S inn etwa s d ur c haus Obje cti v e s ; ja ’

sie ist ih m d as allei n wir kli c h un d wahrha ft Seie nd e d a d em ,

stet s we c h se l nd e n stet s z wi sc he n Ent stehe n und Ver gehe n hin ,

und h ers c h wankend en sinnli c he n Da s ei n ebe nd ar um ein Sei n im

eige ntli c he n und v olle n Si nne d es W orts ni ch t z uko m m t


Zur Er sc he inungswelt v erhalte n si c h d ie I d ee n al s Muster „

b il d er 71: 06p065 8 57 11 0&1506 ; d ie si nnli che n Ei nz el d i nge a io 8 v coi)


, r
v erhalte n si c h z u d en I d ee n al s N a c ha hm unge n ( u fi )
cu n oqw A b ,

bil d er ( Öuo ubuonzoc eix öv eg) o d er Ab sc hatt unge n ( eiö w) oc , Je d e s .

Einz el d ing ist d a sje ni ge was es ist nur d urc h sei ne Th eil nahm e , ,

( ué 8 eäcg x o wwv icx ) an d er glei c h nam ige n


,
Hierna c h be
ant wortet si c h d ie Fra e
g v o n was es I d ee n gebe d ah in: v on , ,

Alle m was ex istirt ; d e nn w o v o n es k ei ne I d ee gäbe d as wäre


, ,

ab sol ut nic h t P arm 130 ff E s gibt al so I d ee n nic ht n ur


, . .

12 ) Tim . 5 2, a : gib t z w i y ew; [ i


es e h er bl os G a ttung] d es S eien
d en fl v fxo v , &y é w mo v
x oct & t 0u1t öt eiö o g cZ &v cö l e8 po v , &ö po wo v noch
‘ ‘ ’

: =
nev to x oct

&7l l wg &v o dc il mo v , 6t 0 8 5 92 v o nd rg é m c x o ns é v , t b ö é ö nd wuno v öno co v


'

ecl
' ’' '

t 0 .

nxev
é x eiv q1 ö strcepo v , mo v y s v wrco v , a ecpo pnné v o v d ei y wv o hev o v t s é v u w
' ' '

octo &
'

t e .
,

d ico l l ünev o v , ö ö län net ogio 8 i; o ewg a eptl pnt o m 2 7, (1



m p m ei a od l v
' ' '

ä et 8 s v

t0
r n *

zu un t ersc heid en ist to


ö v d e i, y é v ec w o rm äxo v , und y ryv ö ns v o v ni: v d ei,


. _

t P h aed 7 9,
‘ '

öé o ööé co ns . ö poct ö v nnöé tco us noct oc t d öt 0c


ov . a : to .

13) Parm . 132 , d : %no we x oct occpoch»et 0 u diät äxew t ot n ev etönt aöt oc Ö o nep
‘ ’

nocpocö eiy n Ü CO LQ é o m é v o u m d i ö no w1
'

ov coc äc nocv occ é v


'

f) cpb o ec, TÖC öé ä l 7l oc e vo u


' ' ‘
C CO
'
. .

Tim 48 , . e: es b
gi t 5 60 s éö v; d es S ins : äv nev di g a a porö eiy noct ng siö o g
’ ‘

e ‘

ö nö t e8 é » v o mö v m al

drei x oct 0c t 0u1t d öv , ninnnoc ö é n ocpocö eiy no no g ö st nepo v ,


y é v s o w e xo v x oci ö poct öv E la o v eg P h aed r 2 5 0 , Tim 5 2 , c siö wl a S y m p


.
'

. b . . .

2 12 , a.

14) P h aed Je m and sagt es sei et was schon


. 10 0 , c. d : W enn m ir , ,

weil es eine schö ne F arbe eine sc h ö rl e G est alt od er d ergl eichen h at so , . ,

gebe ich auf d ie se Ant wor t nicht s ; d as aber ha lt e ic h fe st : 5 1 1 0 13% ä 7l 7l o .

C l. u ms? ocöt ö x aÄ ö v é x e iv o u t o ö x ocÄ o ö sit e n ocpo o o ioc si t e no wwv ioc , sit e


ö m;; ö l } mo d önwg a po c ocy o g é wr 0 6 y d p ät l t o ö t o ö cwxup€€ o no a, &H



aeuo n Öt t .
'

t cjö noch ? naw m t öc mx koc y iy v ew c x oc7l oc Auc newcl ocnß ocv ew t ä W eiö ä wP h aed
'

.
‘ '
. h '

10 2 u. s ; . äxew i p papqaiq v t o ö
t ei ö o ug P h aed . 10 3, 6. v gl . 10 4, d .

15 ) Parm . 130 : P m nid ar e es fragt d en S ok rates ; gib st d u eine anund


204 Pl a to .

s am e n und W o hl th ätigen al le s physi sc h und gei stig Vo llko m ,

m e ne n gebe n ; d ie se Q uelle ka nn nur i nnerhalb d es alle in wahr


hafte n Sei ns in d er I d ee nwel t ge suc ht wer d e n und unter d en
, , ,

I d ee n ka nn es nur d ie I d ee d es G ute n s ein wel c he d ie ss A lle s ,

S c hafft u nd w ir kt ; sie ist so m it d as Ober ste im I d eenreic h und .

im Uni v er sum ü berha upt W ie d ie So nne Alle m Ent stehe n .


,

N ahr ung und W achsth um sc ha fft und m e sie d as Si c htbare ,

si c htbar m a c ht und so d ie Q uelle alle s Er k enne ns d er si c ht


baren D inge ist so ist d ie I d ee d es G ut e n D a sj e ni ge was Alle m
, ,

d as Sei n u nd W e s e n gib t und ebe nso a l le s wahre Erk e nne n .

d e sselbe n u nd alle s so nsti ge Re c hte uud S c hö ne m ö gli c h m a c ht ,

sie ist d aher so gar no c h m eh 1 al s Se i n sie steht no c h über ,

d em Sei n an W ü r d e und
"

4. B ed eut ung und W ert h d er pl at o ni sc h en I d eenl eh r e .

Plato re d et v o n s ei ner I d ee nwelt m it gro sser Be gei sterung .

Vor Alle m gehört hieb er die Allegorie im P h ä d r u s p 2 46 ff , . .

Par m e ni d e s begann s ei n Lehr ge d i c ht m it d er Er z ähl ung wie ,

v iel gewand t e ( a uc h d as Ve rbor ge nste und E ritlegens te auffin


d e nd e) Ro ss e ih n in stü r m e nd er E i l auf ra sc h d ahi n sause nd e m
W a ge n z um Aether e m po rgetra ge n und ihn z u d er G ötti n ) 20
'

g e fü hrt habe n w el c h e ku nd ig e m,
Ma nn e Alle s e nth ü llt un d a uc h
ihm glaubha fte W ahr h eit offe nbarte Aeh nlic h d i c htet Pla to
v o n d en Seele n d er Me nsc he n ü berh aupt : al s sie d erei nst no c h

m it d en G ötter n in d er hi m m li sc he n R e gio n v er weilte n auf

fl u el ten G e spa nn e n d as W el t all um krei se nd u nd ihre Kra ft


g e
g ,

z um Fl u
g na c h obe n no c h ni c ht geläh m t war ( d ur c h Liebe
z um N ie d er n
) d a d u r fte n si e, w ie d ie G ötter und in ihre m G e ,

fol ge n o c h ü ber d en Hi m m el hi naus z u ei ne m üb erhim m lischen


, ,

rei ne n und h eili gen Ort (ba spo upd v co g t 07t 0 g p 2 47 c äyv bg .
,

19) R ep . VI , 5 04 —

5 09 y wv w0 x o nev o cg ni;
5 09 , b: t oi g
' '

no v o v t b

yw v obc x eo 8 o u wo u
'

b a b t 0 6 &y ocfl o ö u apei v o w, ocl l ac x ocl t b eiv oct i)v


’ ‘
cpo m ai

ce t
*
.


ig

1m
w
° ’
o bo iocv é x e£v o u
'

o lm &Ä7L

bw o g
' '

no
ou npo o ei v o u, o bc iocg t 0 6 o oc8 0 6 iat t .

ä u s x ewoc 60 6019 V II
'

ß e ioc 5 17 ,
'
0 1t peo ,
x ocl b o v ocps c ba s pé xo v ro g
. .
, c : t0 6
&ya 8 o ü l bé oc ocöm ö ptl ä>v t e m a

iv t
'

7c650 1 n a t x ocl iöv mit £ oc, t e ö poct ® cpä> g

x oa . o e
i t bv t o öt 0 0 ml pwv ( d ie S nn ) t ex 0 60 a , äv t e v o nt ® a bt i; x upioc d l fi 8 s wcv
m d v o ö v a a poco xo pé v n Vgl d ie L
. d es E ukl id es, S 17 1 f
. . ehre . .

2 0 ) Vgl . S . 94 Anm . . 9 .

2 1) M ull ach F ragm .


p il h .
gr . I

, 114 ff .
I d eenlehre .
205

p . 2 5 4, b) , d em G efild d er W ahrhe it
( a ebio v , jq
e ; 0117
}
8 s i0 10 p 2 48 b ) si c h erhebe n und d ort d ie rein e n und ewi ge n
.
, ,

Ur gestalte n d es S c hö ne n und G ute n und aller Dinge sehe n ,

w el c he s S c haue n die allei ni ge N ahr ung d es Hö c h ste n in d er


S eele d es v o üg ist
,
Darum w eil s ie d ies e W e se nhei t e n
, ,

e sc haut sind u nsre Seele n in d as Me nsch e nl ebe n herei n ge


g ,

boren m it d er Erinner ung an je nes R ei ne und Ewi ge und em ,

fi n d e n a uc h in d ie s e m sterb l ic hird isc h en Da s e in d en unwid er


p
stehl ic h en Dra n s in al l e n si c htbare n D ingen w el c h e s ei n
g e , , ,

z B d es U rsch o nen
. . Abbil d si nd wie d erzuerkenne n I n umge , ,
.

k ehrtem G a nge ni c ht v o n obe n na c h unt en so nd er n v o n unte n


, ,

n a c h obe n und w ie d er m it be so nd erer Be z ieh ung auf d as S c hö ne

und d ie Liebe wel c he es erwe ck t ,


stellt d asselbe d ar d as ,

S y m p o s i o n , p 2 0 7 ff : d ie hö c h st e Volle ndung alle s L ie . .

bens j a d es Lebe ns selb st be steht d ari n ni cht d ie se s und jen e


, ,

e inz el ne im m er nur unv oll st ä nd i g und unbeständ i g S c hö ne an


,

Ko rpern an G e stalte n und Farb e n o d er auch ei nz elne s gei st i g


, , ,

S c hö ne an Hand l unge n an Kennt ni ssen und R e d e n aufzusuc he n ,

und s ei ne L ust
. d ara n z u habe n so n d er n v o n d ie se m Ei nz el ,

sc hö ne n st ufe nwei s e i m m er höher aufz ustei ge n b is m an d as ,

S c höne selb st in seiner Reinheit erbli ck t ( p 2 11 d : ?: Vt 016 8 0 .


,
.

[
3 6 [
0 0 ein s fa o n 0170 10 8 1 3101t 01v 0 pd mc fl ewpé v o 0111t b t b
’ ’

p p q . .

Aber a uc h an a nd ern Stelle n n am e ntli c h in d en B üc her n ü be r ,

d ie R e p u b l i k ist v o n d er Ebé oc un d ihrer Be d e utung aus


,

führlich und ei ngehe nd d ie Re d e D as rei ne und ewi ge VVesen


'

d er Dinge allein ist ga nz D as was es i st ni c h t m it a nd ere m , ,

ihm Fre m d e n o d er gar E ntge ge nge set z te m (z B Unsc hö ne m ) . .

behaft et und es allei n ist im m er d as was es


, es ist

ni c ht s W e c h sel nd e s S c hwa nke nd e s Ta us c he nd e s an ihm es


'

allei n ist so m it v o n d er Art d es G ut en ( &yatl o scbé g Rep V I .


,

5 0 9 a) , es alle in ist , d as W ahr e ( Rep IX 5 85 f S ymp .


, . .

2 1 2 a u s ) und G ö tt li c he ( R e V I 5 0 0 c S m
y p 2 1 1 e
p
. .
, .
, , . . .

Phileh 6 2 a) ; wer es ke nnen gel er nt h at un d in sei ne Be


.
,

trac h tung si c h v ertie ft d er leb t é v 11 0171 020 00 1! W j <5 0 1g ( Rep V II


'

,
.
,

5 19 c) un d es fäll t ihm sc hwer d en t é u o g v o n


, , r ö g z u w el c he m , ,

er sic h erhobe n wie d er z u v erla sse n un d in d er m e nsc hli c he n


,

22) s. s 20 1
. .
206 Pl ato .

W el t d es S c he ins, d es W ahnes d es Stre ite s s i c h wie d er z ure c ht ,

z ufind en ( p 5 1 7 , d Aber d essungeac h tet is t d as Er k e nne n


. .

d er I d ee o d er d es rei ne n W e se ns d er Di nge a uc h für d as th ä


L c h st e n W i c ht igk ei t
'

i eb en v o u d er ho I n ihm lle in ist


t e
_ g a .

W ah rh eit f N ic ht Alle s, was u nt er Me nsc h e n fur gut , gere c h t ,


'

sc h ön 11 . s . w .
gilt , is t es w ir kl i c h ,
s o Viele s d er A rt ist es

nur sc hei nbar , w nur in m e nsc hli c her M e inun , o d e r


g ir d gar
Unwahrhe it u nd Tr ug al s W ahrheit ausgegeben N u r wer .

W e s e n und Be gri ff d er Di nge w ir kli c h erk a nnt ha t k a nn in ,

Al le m im Er k e nne n und iinr H a11d eln


, W ah re s er s t rebe n und ,
-

t h un sei es für sic h selb st sei es fur A nd ere


, D ie I d ee ,

und v o r Alle m d ie I d ee d es G ute n ist M us t er ( nocpoib e1y u oc Rep .

V I 5 0 0 e ) f ür Alles was d er M e nsc h v o rneh m e1r l nag ; ohne


, , ,

sie ist er ei ne m Bli nd e n glei c h d er im D unkeln t appt und


ni c h t s re c ht ausz ufü hre n we iss
‚ Derjeni ge d age ge n d er auf ,

2 3) S y m p 2 12 , a : b pä wu , 113 ö po nbv , t b x ocl o v ( D em wel c her d as


'

. .
, an

si c h h e eh
S c ö n si t m it d em , wo d u c es sic rh htb ar r
w i d , m it d er Vernunft) ,

d em w ir d es m ö gli c h eib w l oc ? bit e o lm el b u1l wv é cpa 1t t o


’ ’ '

,

&7l l &t e &M 8 o ö g ”
bb &pet hxt &Ä71197) 11 011

EE X ÖVC L
né v q», t o 1>
‘ ‘

9 pe b a pé wp Önotpxa 9 eo cpcl ei y ev é 0 8 011 71011 R ep VI I 5 2 0,


'

&8 d v om p
'

. . .
, 0

(h at m an d ie hö here h a h h er unten ß é Ä V ö p v Einsic t) , so k nn m an auc i ‘


C LO o1
"

und a ll e blo sse n b co l ( al s sol che) erk e nnen 0 0 b é wp mé


‘ ' ’
e1 a oc 1 1 t t o vo

157 87 1C é p IX 5 8 2 X 6 0 2 b w er nic ht Kenner


'

x 0 715 v 31 011 b m t v 1

1 1 te oc co % 01 01 111; t. , .
-

, , :

d es W ahren sond ern nur ist w ie z B d ie D ichter p p7] m t m


, ,
. .
, . t . cse c ol

fbv

f} xpno cbv &Ä Ä 31 01l 8 5 104 1.


b a r; p
'

s l b1b g u ep1 é % 010 t 0 11 , cpociv et occ


0
*
710 1.17) ,

t o i g 71
:0 70 10 Eg te % 0c1

nnö sv

elb o ca
'

,
t o öt o n1nfgo et oct V , 47 9 : D as an sich .

S cho ne u nd G ut e ist d ur cha us sc h ö n u nd g ut , d agegen t c


ö v 11: 0 Ä71171V 31 011 15 1)
äo u v , 8 0 1m a l o p cpocw o sw a, 11 011 b m ociwv , 3 3% ötb m o v ,
’ ‘

) äW

t 1i W
'

n1i1v t1 v . 01 x 0c1 t

tä w it 01710 13 t e 7t e.p1 x 0
'

7t O Ä Ä CC
‘ ‘

ö o iu w, 0 % &v 0 0 10 v ; ö p1noc d

C (I ) V
'
0 0 t 01 v .

6 öv w g VI 490 ,
'

TEO U x o 7 u
v bai w a t o ö ni; b Vt 0 g
'

ä ltl n et 01 11 5 t e t 0 . a

d er bv m > g cp1.l o n oc8 r g j wird um d as ö v s ic h b eeifer n u nd nic ht bl eiben é nl


*

W ah rheit nicht

t ot ; b o € ocCo né v 0 1g i
e v 011
. 7t 0 71710 1g é % CZO TO LQ '

. 493, 11 : w er d ie
h at , sc hwim m t
m it d em 00 6 g d er M inun g n d er 11 0 1 1 0 1 , 31 011 1073 0 8 1 t s 1250 e e
1 el v 011, TC L C Y) Ö S ÜO E: L, öc1t ep 01V 0 5 t 0 1, m d 8 0 8 t 011
'
5

a bt öc t 0 6t 0 1g x 017104 0110 1 ä ’ ’

)( p
-
.

t 0 10 6 t 0 g I
V , 5 0 1, a h : m an m uss B id s k enn n, nic t l s d as, was é v
. . e e e h bo
&v il po mmg,
'
o ern au ch
s nd d as, was cp ö o e 1
. b ia o ao v % oci. n a l o v
'

t . 71 ist
. .

2 4) R ep VI 48 4 b .
, ,
. c : un terscheid en sic h v on Blind en ,
d ie , w elche
ohne Kennt niss t o ö owo g é x 0co m u
'

sind un d e
k in é v ocpy e g

nocpotb e wuoc in ,

d er S eel e h aben und n icht v erm ö gen auf d as W ahrst e z u blicken und , ,

es v o n d or t h ieh er ü b erz u t rag en und s o Alle s a ufs G ena ust e z u d urc h ,

s cha u en ? V II 5 19 c : d ie &ncc ibs 11t 0 1 11 011 &Än8 eiocg ä netpo r kö nnen ni em al s


, ,
.

re cht d en St aat v erwalten bt 1 o x o n b v é v 1203 Big) o lm äxo nc w äv 01 0 5 0 t 0 , .


,
208 Pl a t a.

Alle s ist hi nfälli g und d er Verd erb m ss pr eisge geben d as rei ne ,

I d eal er sc hei nt ni c h t o d er nu r l n k urz e m A ugenbli ck al s ein


W ir kl ic he s o d er R eale s ; d ur c h d as De nk e n aber kö nne n wir
uns Alle s in s e iner Vollko m m e nhe it v or stelle n u nd d a m it d as

I d eal ergreife n sei es um es nlo s im G ei ste a nz uschaue n o d er


, , ,

auc h nac h sei ner Verkörper ung in Kuns t und Poe sie o d er na c h
sei ner Ver w ir kli c h un
g i n d er W elt z u strebe n ; d ara uf hi nge
wie se n z u habe n ist Plato s ga nz be s o nd ere s Ver d ie nst ; er hat

z um er ste n M ale d en G e d a nk e n d es I d eal s er fa sst u nd ih n z um

bleibe nd e n Eige nth um d er Me nsc hhe it gem a cht Ebenso wahr .

u nd wic h t i g ob wohl wie d er um nur d as


, was Sokrate s gelehr t ,

hatt e v erallgem einé rnd und v ertie fend ist d as was er ü ber d ie
, , ,

Be d eutung d es Erke nne ns d er I d ee fur d as prakti sc he Lebe n


ge sa gt hat Oh ne d ie se s Er ke nne n d er I d ee h at d er Me nsc h
.

we d er ei ne n klare n Begriff v o n d em was er e rstrebe n und v oll ,


-

bri nge n soll no c h ein si chere s und selb st stä nd i ge s U rth eiI ü ber
,

d en W erth d e sj e ni ge n was er im Lebe n ind en Mei nungen d er


, ,

Mensc h e n in d en Zustä nd e n d er Di nge z B im Staate ern


, ,
. .
,

irisc h v o rfind et ; u n d v o r Alle m ha t er w e nn d ie I d ee d es


p ,

G ute n ih m ni c ht v o r Auge n steh t ke in Pri nzip k ein Re gula , ,

t iv k e in Ziel
,
d as ih n im Ha nd eln u nd W irk e n si c her lei t e n
,

kö nnte so wie kei ne n i nn er n A nt rieb d a z u ub eral l nur d as ,

wahrha ft G e d eihli c he u nd m o gl ic h st Be st e z um Leit st er n sei


ner Th ätigkeit z u m a c he n st a t t im W erthl o sen w e nn auc h
, ,

n o c h so S c hei nbare n si ch um her z utreibe n


,
.

Logi sc h be t r ac htet h at fre ili c h d ie se plato ni sc he Lehre ihre


ro sse n Mä ngel Die I d ee n s ind blo s a b strahirt v o n d er S u m m e
g .

d e sse n w as wirklic h d a ist


,
und sie sind nic h t blo s nic ht d e
,

d uc irt und ni c ht in d iale k t isc he Verk nüp fung unt er e in a nd er

g ebra c h t s o nd er n ni cht e inm al eingeth eil t und geor d net na c h

d en Haupt unter s c h ie d e n d ie sie in sic h e nthalte n I n d er W elt


.
,

d er I d ee n ist Alle s bei ei na nd er : Be gri ffe v o n G ro ssenv erh äl t


ni sse n un d v o n E ige nsc haft e n ( Ka t e gor ie n d er Q ua ntität und
'

Q ualitat) Be gr iffe v o n ind i v i d ue lle n W e se n (Pfl a


,
nz e Thierh eit , ,

Me nsc hhei t) w ie v o n blo s sa c hli c he n G e ge nständ e n Be griffe


, ,

alle s N a t ü rl ic he n und alle s G ei sti ge n Syste m a t isch aber ist .

2 5 ) s 196 Anm
. . 9
.
Phy sik .
20 9

d ie ss Alle s ni c ht u nd a uc h d er A nfang h iez u wel c hen P lato


, ,

m a c ht in d e m er d ie I d ee d es G ut e n als ober ste I d ee


,
ja al s ,

let z t en G r und d es G es am m td aseins d es u nd Reale n

set z t e ist v o n ih m nic ht z ur Klarhe it gebra c h t w or d e n


, .

Ueber d ie m e t a p h y s i s c h e Be d eut ung d er I d ee n im Pla


to nisc he n S yste m wir d im nun F ol gend e n d as G e nauere si c h er gebe n .

5 29 . D i e pl at o ni sc h e P h y sik .

1. P l at o ’ s L ehr e v on d er M at er i e .

I n d erDialek tik h at sich d as Er geb niss hera usgest ellt d ass ,

es z we ierle i A rte n v o n Realitä t gibt e iner se its d as v o m De nk e n ,

z u er k e nne nd e b li t bv d ie I d ee n a nd rer se it s d as in d ie sinn


, ,

lic he W ahr neh m u ng und Vor stell ung fallen d e G ebiet d e ssen ,

w as in s t ete m W er d e n be gr iff e n ist nie m al s z u w ir kl ic h e m ,

c he m ) Sei n
'

( s i c h se lb st
g lei g ela n gt aber d o c h z u l eic h /A b
g
b il d d er I d ee is t W ahre s Sei n k o m m t d em Si nnli c he n ni c ht
.

zu ,
aber d o c h ein gewi sse s Se in es ist ni c ht bv s o nd er n nur , ,

t 1 t 0 10 0 t 0 V o io v t b bv
(Rep X 5 97 a) ; aber es ex istirt al s .
, ,

d ie s e s C O LO Ü C O V und es ist z ud e m v orh a nd e n in d er G e stalt ei ner


’ ‘

,
.

si c htbare n W elt w el c he Dauer Be stehe n und Or d nung ha t und


, ,

d ie ga nz e Ma nni g falt igkei t v en Di nge n wel c he eix bv eg d er I d ee n ,

si n d ,
in sic h be fa sst W oher d ie s e W elt u nd ihre E inri c ht u
. ng

se i ist a uc h e in e Fra ge fü r d ie Philo sophie


,
obwohl n ac h P lato ,

lange ni c h t v o n glei c h gro ss er W i c hti gk eit wie d ie Fra ge na c h ,

d em was d as o v u o g bv ist ( Tim 5 9 c


,
.
, .

Da ss d ie W elt un d ihre E inr ic ht ung ni c ht aus e twa s blo s


Materielle m erklär t w er d e n k ö nne d as st and Pla t o je d er z ei t ,

fe st ; aus k örperl i c he n D inge n wie äl t ere Philo s ophe n s ie an ,

nah m e n k a nn we d er d as Da sei n d er Seele und alle s G ei sti ge n )


2
,

no c h d ie Or d nu ng Z we ck m ä ssi gk ei t S c hö nhe it d e r W elt er k lär t


, ,
.

1) Tim . 2 7, d , s. S . 2 0 2 A nm . 12 . S e in (etw a ,
bv ) i st b ei Pl at o G e
gen sat z d es W erd ens ,
er d en
nic ht d es N ic h t ex ist ir en s, d a Begriff S ein » «

im m er im e l e a t i s c h e n S inne d es ew ig u nd beharr lic h S ub sist irend en


nim m t D em S innl ichen wir d d aher v o n Pl at o d a m it d a ss ih m d a ss
. ,

S e in abgespro chen wird nich t auc h d ie Exist enz aberk a nnt (wo m it sic h,

e l e S h er e t e e l he Pl t w h i f a d er l e d i e n)

v i c w i ig k i n w c m an in a o s P,
h il o s e n g , .

Vgl auch Tin


. a p 49 f unt .S 2 13 . . . . .

2 ) S o ph 2 46 f v gl S 2 0 0
. . . . .

S l w gl
c
g
G h d g i h P hil phi 3 A fl
e e r, e ec . . r ec . o so e. . u .
2 10 P la t o .

w er d e n In s e iner eleatisirend en
Epo che war d aher Pla t o
e e t e 010 1bp01t 01 e1ö v; al s Pri nz ip alle s Se ins z u fa sse n und er

g n ig d i ,
.
,

er klär t e d e swege n d a ss ih ne n Bew e gu ng Leben Ver nunft ni c ht


, , ,

ab ge spro c he n w er d e n d u r fe habe n sie d iese s Alles so k o nnen


s ie a uc h Ur sa c he alle s D e ss e n s ei n was an Be we gung u s w , . .



.

in d er W el t v orha nd e n ist Z ur Vol l e ndu ng k am d ie se An .

s c hauung in d er Lehre Plato s v o n d er I d ee d es G u t e n al s D em



.

j g
e n i e n w as A lle m siv ac u nd 0 0 0 101 ge w ährt
,
D a ss nun a b e r

d ie I d ee und insbe s o nd ere d ie d es G ute n a uc h Ur sa c he d e sse n


s ei, was am sinnli c h E x istirend en 0 6% 611 ist d h s e iner st ete n , . .

Veränd erl ic hk eit s e ine s ste t en S c hw a nk ens z wisc he n Se in und


,

N ic ht sei n z wi sc he n E nt st ehe n u nd Ver ehe n d as W oll t e und


g ,

k o nnt e Plato ni c h t ann eh m e n D ie I d ee w el ch e re ine s Sei n .


,

ist k a nn ni c ht d as G egenth eil ihrer s elb st her v orbri nge n


,
sie ,

k a nn an A nd ere s a uss er ih r nur bleibe nd e s Sei n u nd W e se n


v erleihe n o d er w e nigst e ns s ol c he s
, d as d ie se m m o gli c h st äh n ,

l ic h ist sie ka nn nic ht sel ber d ie Ur sa c he d er fluc htigen w e c h


, ,

sel nd en v er unrei ni gt e n G e stal t sei n in w el c her sie ( o b wohl d ie


, ,

W elt im G a nz e n un d G ro sse n ei ne d a uer nd e und geor d nete ist)


in alle n S innend ingen er sc he int E s m uss som i t n o c h ein z wei .

tes D aseinsprinz ip z ur Erklär ung d er Si nne nw el t a nge no m m e n


w er d e n U nd z war e in Pri nz ip
. d as e inerse it s ge ge nübe r d er ,

I d ee s elb ststä ndig ist d a es e ine ga nz a nd ere Fo rm d er E x i


,

ste nz be gr ü nd et al s d ie d er I d ee a nd erer se its aber auc h un ,

s el b st stand i
g d a in d ie s e m z w ei t e n E x istir end en d o c h nur d ie
,

I d ee we nn a uc h in Ei nz elexiste nz e n z erspal t e n u nd get h eilt


,

u nd n ur unv oll ko m m e n u nd v er sc hle chter t z ur Er sc hei nung

k om m t Kur z es b l e ibt nur uhri g ein e ige ne s ni c ht i d eale s,


.
,

s o nd er n a us e d e hn t e s rä m l i he aber d u r h d i I d ee b st im m
g u c s , c e e ,

bare s und d aher j e d er G e stal tu ng fäh ige s D aseinsprinz ip ei ne


Art M a t erie a nz uneh m e n D ie se Fo lger ung h at Pla t o auc h ge .

z o en m be st im m t e st e n im Tim ä us 48 e ff Er la sst hier


g ,a ,
.

v o r d er S c höp fun
g d er W el t e in m a t erielle s S u b s t ra t ei n e c hao ,

tisc he unr uhig fiuc tuirend e Masse ex istiren aus wel c he r so d ann
, ,
'

d er W el tb ild ner o d er De m i ur g na c h d em M ust er d er Id ee n d ie

3) P h aed . 96 Tim . 46 , d .

4) S o ph . 2 48 f . v gl . S . 17 1 193 Anm
. . . 4 .

5 ) R ep . VI , 5 09 . S . 203 .
2 12 P l a to .

es we d e r d ur c h d as De nk e n (v önc cg) z u er fa sse n ist wie d ie ,

I d ee n o c h m it d er E m pfi n d ung
,
wie d as S innl ic he , so n d er n ,

nur d ur c h ei ne Art v o n A nalo gie sc hl uss Äo y 10 p1b t 1V1 1108 19, , .

Tim 5 2 b .
,
E s wir d hier unv er ke nnbar d ie Lehre v o n ei ner
.

d er W eltbil d u ng v ora n g ehe nd e n e w ig e n M aterie v or getra gen ;

es wir d d er I d ee nwel t ei ne z weite S ub sta nz ein z weite s be ,

h arrlic h es Pri nz ip d es Sei ns z ur Seite ge stell t D ie ss schei nt .

n un i n ei ne m W i d er spr u c h z u stehe n m it d er Lehr e v o n d en

I d ee n na c h wel cher nur d ie se n ein sub stant ielle s Se in zuk o m m t


, ,

und m an hat d a h er ( Z e l l e r II 6 10 ff ) m it R ü ck s i c h t d ara uf


, .
,

d a ss Plato d er beäocnev f; a uc h d as Prä d i ka t xco poc gibt ge sc hlosse n


'

, ,

s ie s ei d er blo ss e Raum ni c ht aber ein p o siti v raum erful l end es S ub


,

st rat ; sie wäre ih m hier na c h d as re ine Aussereinand er ei ne Ar t ,

i m m aterieller Ausd e h nung Allei n wie kö nnt e ei ne s ol c he im


.

m at erielle Materie v o n Plato al s e ine Ma ss e be sc hriebe n w er


d en wel c he si c h be we gt
, wel c h e re gel
, un d or d nungslo s h in

und h ers ch wankt ? wie ko nnt e e in e s ol c he i m m aterielle Materie ,

die etwas sc hle c hthi n S ub sta nz lo se s und U nwirk li c he s ist ‚ d ie ,

Mac ht habe n z u bewirk e n d a ss si c h d ie I d ee in d er E rsch ei


,

nungswel t ni c ht beharrli c h ni c ht rei n und un etr ü bt so nd er n


, g ,

nur v or über ge h e nd allz eit w e c h sel nd e nt stellt v er z er rt und in


, , ,

e ine Vielheit v o n Exe m plaren z er splitt er t d ar stelle n k a nn E s


'

ist al so d er F o l ger ung nic ht ausz uweic hen d a ss d ie I d ee am


m a t erielle n Sei n ein v olli g reale s S u b strat für ih re Verwirk
l ic h ung hat Aller d ings is t d ie se s S ub strat ein sol che s in wel
.
,

c he m sie nic h t so w ie sie an sic h s elb s t ist er sc hei ne n k a nn ;


, ,

es ist ein S ub stra t d as d es Fe st halte ns ir ge nd wel c her For m


,

n i c ht fähi g ist j a d em w id e stre b t ; die y ev é 0 eco g t 18 7j V7} , hei sst


' ’

, r
es 5 2 e >> n , i m m t alle G e stalte n und was so nst i n sie hinei n
,

g ebra c h t w ir d an un d w ir d v o n ih n e n
g e s c h ü ttelt ( 0 eiem c
) aber ,

sie sc h ü ttelt a uc h s ie wie d er um d ur c h ihre ei e ne unre el m ä s


g g
sig al l er wärts hinsc hw ankend e Be we ung ( 01V10 1 1021 0 1g 11: 02

g t t oc

Äo wco nné v n) «
*
allei n nur u m so selb ststand iger ist sie ebe nd ar um
g ge e n ü ber d er I d ee Al s n ic.h t sei e n d ( v gl Z e l l e r II 6 13) .
,

be z ei c h ne t Plato d ie Ma t erie ni c ht so nd ern nu r al s in Betre ff ,

ihrer Be sc haff e nheit ni c h t ge nauer er ke nnbar U m alle e15 7;


’’
.

arithm etische Bestim m t heit that) D as E inz el d ing ist ein Prod uct (äwv o
.

v o v ) d er M ischun
g d ie ser beid e n El em e nt e Ebenso p 2 6 c d . .
, . .
E ukl id es .
2 13

a ufnehm en und abbi ld e n z u k onne n he isst es 5 0 e m uss d ie , , ,

M ater ie s elber 1t 02Vt 1 1\/ é % t ö g eib ü> v sei n ; d e swe ge n ist sie et wa s
1

so ge stal t lo se s d a ss ihre Q u al it ät fre ili c h k a um n o c h ange gebe n


,

we rd e n k a nn allei n we nn sie a uc h un
,
sa bar ist
g so ist s ie d o c h ,

real : sie ist wie p 49 f na c h ge wie se n wir d Dasj enige woraus


,
. .
, ,

Er d e Luft W a sser Fe uer her v o r und in wel che s sie i m m er


, , ,

wie d er z uru ckgeh en ; v o n Er d e 11 s w d ar f m an n i c h t S a ge n


. .
,

» sie s i nd D ie s e s « eil s ie nur st et s w e c h s el nd e


( b b e , t 0 6t 0 ) w
"

t ,

G e staltunge n in d er N a t u r si nd d ie d a k o m m e n und gehe n


>> äl s ein t bb € LO Ü CO d ar f m an n ur d as be z ei c h ne n in wel c he m
’ ' ‘

, ,

alle s W er d e nd e ge for m t wir d und in w el c he s es si c h wie d er ,

auflö st näm l ic h > d ie 7t oiW oc bexo né w; cpü0 1g«


«
,
> for m t Je m a nd
d ie se Erläuter ung wir d no c h be ige fügt Fi gure n aus G ol d
un d bil d e t s1e i m m er wie d er z u a n d er n Fi gure n um u nd es ,

s ieht nun ein Z weiter em ebe n ge for m te s Dre ie ck u nd fra gt



>> w as ist d as
(t i tico t s o ist h ierauf d ie wi rkl ic h r ich t i e
g
A nt w or t ni c ht : > es ist ein Dre ie c k « d a ja d ie s e s D reie ck so
>
,

fort wie d er m it a nd er n Fi gure n v erta usc ht wir d und s o m it k ei


nen B esta nd h at es ist ni c h t öv , ,
d ie ri c hti gere Ant wor t ist
v iel m ehr d ie : > es ist >w eil d as G ol d au s d em d ie F igu ,

g u re n g e fo rm t w er d e n d as Ble ibe nd e d ie se n , e
g g e nü ber i st

( p. 5 0 ,
Be s ti m m ter al s in d ie s er S t elle p 4 9 1 k a nn . .

ni c ht ge sa gt werd en d ass d as aus wel c he m und in we lc he m


'

, ,

Alle s gefor m t wir d ein Seie nd e s und z war ein realer Sto ff , ,

ei ne m ateries i st Je ner W i d er spr uc h d er d arin z u l iege n


.
,

s c hei nt d a ss nebe n d ie I d ee
,
d ie allei n bv r wg O V ist n o ch , ,

ein z weite s 0 8 0 9011) 0 13 a po 0 bexbnev o v y é v o g z u stehe n k o m m t ,

ist in d er Tha t ni c ht v orh and e n N i c h t e iner M a t er ie .


,

ni c ht ei ne m
. allgem ei nen und tiefer liege nd en S ub stra t d er .

S innerl d inge so nd er n nur ge ge nü ber d ie se n e i n z e l n e n s t et s


,

v erä nd erl ic he n un d h infäll ige n S innen dingen s elb s t hatte Pla t o

d ie I d ee d en A llgem einb egrififü r d as w ahre S ein erklärt


, Ra um

b
7 ) 3. z . B . Tim . 5 2, a obI d ee 0 nc1v nn w
. S . 2 02 . Anm . 12 . D as d er »
'

ist d as E inz el d in g ( d ie G esam m th eit d er E inz e l d inge) S ehr bezeichne nd .

für Pl at o s M ein u ng ist fer ner d er


p 4 8 f gem a cht e U eber g ang o m er

. . v .

st en um z weit e n Theil d es D ial o s


z
g b is j et z t g enügt e n uns wei 0 iq : z e1 ,

d as n potb ty na ( d ie I d ee ) und d as ein/11


oc e d as W er d end e und S i chtb are ;
.
:
101,

j et t ab er sind wir genö thigt no c h ein d itte$ eib g an unehm en d ie


z
,
r o z ,
2 14 Pl ato .

d az u , ewi ge W erd e n und Vergehe n , d e m d ie S innendinge


d as
unt er l ie ge n auf ein Pri nz ip ,
wie es d ie Mater ie ist z urück z u
, ,

fü hre n Ra um hiez u war im pla t o ni sc he n Sys t e m s tet s o ffen


g ela ss e n Z u d.e m sind bei d e I d ee u nd Mater ie n i c
, ht in gan z ,

g l e ic her W e is e und n ich t in gle ic he m U m fa nge S ub s t a nz e n : ewi



g
s ind bei d e aber re ine s v o ll ko m m e ne s ( wen n a uc h nur ü ber s inn
, ,

l ic h i ntell igible s) Se in h at a uc h jet z t nur d ie I d ee und sie ist ,

a uc h jet z t d as fur alle Existenz m aässgeb end e Pri nz ip sofer n ,

na c h ihr d ie Si nne nwe l t ge for m t wir d ; d ie M a t er ie d age ge n is t

e in pa ssiv er S t o ff d er alle m o gl ich en For m a t io ne n i n sic h auf


,

n eh m e n m uss un d sie ist ein unste t e s Fl ui d um


, wel c he s z war ist ,

und in d ie s er se in er U nste t i gk eit s i c h gle ic h b l e ib t abe r ebend es ,

w e ge n nic h t s wahrhaft Seie nd e s so nd er n blo s unst e t we c h se l n d e ,

G e bil d e wie d ie S inne nd inge es si nd z ur G eb ur t b r inge n k a nn


, ,
.

P la t o s Sy ste m i n s e i n e r v o l l e n A u s b i l d u n g ist al so ein


d uali st i sc he s D ie I d ee nwe l t ist für Pla t o j e t z t ocp ; nur in



.

d em S inne d a ss sie Pri nz ip D e sse n ist


,
w a s d ie D i nge si n d , ,

ihrer Q uali t ä t e n ihrer Ar t e n un d G att unge n ; d ie s e s Pr inz ip ist


,

s ie d a d u r c h d a ss sie d ie Urbil d er d ie s er Q uali t ä t e n e nthält ;


,

ni c ht aber ist sie Pr inz ip d a v o n d a s s es D inge gib t o d er d er , ,

Reali t ä t d er D i nge d as Realpr inz ip d er D i nge l ie gt a nd er s wo


, ,

es lie t i d M a t erie I d T ha t i t d ie se Lehre a


n n g nz
g er er s .

fo l gere c ht Plato s I d ee n si nd v o n A nfa ng an blo sse v o nr &‚



.

b l o s intelli gibl e W e s e nhe ite n o d er G e d anke nd inge ; sie habe n


all er d ings Realität im Si nn e d es E wi g und U nv erä nd erlic h seins ,

s ie s ind e wi u n d u nv erä n d erl i h d ie elbe n w ie B G ut in


g c s z , . .

a lle Ewi gk eit d er ab sol ut e G ege nsat z v o n S chle ch t ist o d er ,

wie m an v o n m athe m a t i sc he n W ahrheite n sa ge n ka nn sie sind ,

i m m er un d e wi g gül tig und sc hle c h t hi n unv erand erl ich ; ab er


Realität im Sinn d er wirkli c he n Exi st e nz in Ra um und Zeit ,

wie z B d as öv d es Par m e nid e s m i t s e in er st e t i ge n B aum a ns


. .

d eh nung es h at t e habe n Plato s 8 18 71 nic h t d a sie 020 161101t 01 si nd



, , ,

sie s ind nur id eel l e s Se in und ebe ns o we n ig kö nn e n s ie d ah er


,

cng Ön o b o xiq ( ä hnlic h 5 0 c d y é v n) D en bl o ssen R aum


' ' ‘

0 n
71: 10 g y v e e0 e p t ,
. t tt O1 .

al s d ritt e s a nz unehm e n w ä re Pl a t o s o schw er nicht ge fall e n ;


, aber e ne 1

m a terie ll e S ub st anz u stat uir en d as k o st e t ih n eine n E nt sc hl uss w e il


z , ,

er d am it d er I d ee eine sel bststä nd ige W e senheit gegenuber stelle n m uss ,

u nd ud e m eine w e ge n ihrer G e st a ltl o sigk eit s o schwer


z u d efinirend e z

und z u be schrei b e nd e W e se nheit


. .
2 16 P l at e .

fol ge n Sic h i m m er ei nerle i und in glei c her W ei s e v erh alte n


. »

und d a ss elbe sei n d as ko m m t nur d em G o ttlic h ste n z u körper


, ,

li c he N atur d a ge ge n st eht ni ch t in d ie ser Reihe die W el t aber ,

ist z war ein v ernunftiges C1130 v aber sie ist a uc h 0 111 101 un d
1 ,

k ann d aher ni c ht uem ß o l ij g 0é uo cpo g bleibe n ( p d ie se s


‘ ’

ihr ko rperlich es Theil war v ol l v ieler 01t 016101 ehe d er j etz1ge


% 00 1 0 g aus ih m
1 gebil d et war d ( p 2 7 3 b ) und we nn nun d ie .
, ,

Perio d e k o m m t wo ihr göttli c her x nß epv fiv q g sie allei n laufe n


,

lässt d ann wir d t b E 7) Q 71:01101101g 01V010 110 0 t 501; 7c028 0 g wie d er Herr
,
’ '
” ’

und sie gie nge d em U nterga nge z u we nn G o tt si c h i h rer nic h t ,

w ie d er a nnäh m e ihre n Lauf wie d er um le nk te und sie so her


,

s t ell te u nd uns terbli c h m a c hte


( eb d 0 I m P hil eb us p 2 3 ff . . . .

wir d ga nz py t ha gorei sc h gelehr t : in d er W irkl ic h k eit ist th eil s


ä ne1po v thei ls 7t é pocg; d ur c h Verb ind ung d es 71:é p019 m it d em 0675 8 10 0 1)
,

e nt st e ht M aass Zusam m enstim m ung Or d nung und alle s a nd ere


, ,

S c hö ne d as o metpo v al le i n kö nnte d ie ss Alles nic ht h erv o rb rilagen
, .

I m Tim aus wir d z war ( S 2 1 7 ) M anc he s al s ein blo s W ahr .

sc h ei nl ic h es ja al s blo sser eim ng v or etra e n ; aber i


, g g d e

Ab sc h nitte d es z weite n Th eils d es Dialogs v o n p 48 an in .


,

we lc he n d ie N o th wend igkeit a uss er d en I d ee n und d en Si nne n ,

d in ge n n o c h ein t ptt 0 V y é v o g a nz uneh m e n a use ina nd er ge set z t ,

wir d si nd zu s tre ng be griffli c h


, z u frei v o n m ythi sc he m Bei ,

wer k gehalte n al s d a ss sie ni cht er ns t z u neh m e n wäre n ( z B


,
. .

b ) by o g be m ev eig0 w oz x oé € ecv p 49 a 0111t b Äé o v ceg o b then0 b efl oc


y p
*
.
y .
, . .

p 5 1 b e1pm011 0 5 V t o1M 0 é g p 49
.
, .
’’ ’
.
,

2 . D i e N at ur .

hat P l ate nur e ine ei nzige S c hr ift


D er N aturphilo s0 phie

g e w i d m et d e n Tim äus d,
e sse n Ab fa ssu ng in s ei n e spä t ern ,

Lebe nsjahre z u falle n sc hei nt W ort fü hrer l n d ie se m G e sprä c h


ist d er Pytha goreer Tim ä us aus Lo k ri D em S o k rate s e ine n .

8) B e c kh Untersuchungen ber u d as k osm ische S y stem d es P l at e


S . 149 » D er Tim aus ist w ahrscheinl ic h sp ät v on P l at e z ur F o rt set z ung
d er Republik
esc hrie b en d a d er K itias w el cher m it d em Tim ä us noch
g ,
r ,

e nger z usam m enhä ngt al s d er I im ä us m it d er ; Republik v o n Pl at e al s


,
' ‘

Bruchst ück hinterl assen wurd e wie wir ih n haben D o ch sind Tim ä us , .
«

u nd Kritias fr üher al s d ie G e set z e d a in j e ne n beid en Pl at e noc h fe st ,

h ält an d er St aatsv erfassung d er Re publik d ie in d en G eset ze n m it ,

einer a nd ern v ert auscht wird .


N atur . 2 17

Vortra g uber N aturphilo s0 phie in d en M und zu l ege n , wäre


all z u unpasse nd gew ese n d a d ie ser si c h nie m it d er N at ur ah
'

e ebe n im G egenth eil die N at u r for sc h ung al s u nfr uc htbar be


g g ,

tra c htet hat t e Mit Re c ht d a ge gen trit t ein Pythagoreer al s


.

W ortfü hrer auf d a die m eist e n I d ee n d es Tim aus an d en P y th a


,

re ism us a nk nü p fe n ; so d ie I d ee d er die Körper welt belebe nd e n


g o

und in har m o ni sc her G lie d er u ng erhalte n d e n W elt s ee l e d ie Prä ,

exi ste nz und W and er ung d er Ei nz el seele n die Co nstructio n d er ,

Körper welt aus geo m etrischen F igur en und Körper n p 5 3 ff “

. .

( v gl . S . N ur in Ei ne m P unk te wei c ht Plat o v o n d en

Pythagoreer n ab nä m li c h d ar in d ass er die E r d e als r uhe nd e n


-

, ,

Körper in d en Mittelp unk t d es Uni v ersum s s etz t und d ie Pla


n eten3ph aren um sie rot ire n lä sst währe nd n a c h d er Lehre d er ,

Pytha goreer d as C entralfeuer d ieM itte d er W elt e inni m m t D a .

na c h Pla t o nur d as I nt e l l igible v o möv , ei ner s tre ng und


to ,

si c her d ialek ti sc he n Be h a nd l u ng fäh ig ist nic ht aber d ie N at u r ,

( S . 1 96 u n d d a es d e sglei c he n sc h wer ist d as W e s e n zu fi nd e n , ,

wel c he s Urheber d es W eltall s ist ( 2 8 so er klärt Plato , m an ,

m ü sse sic h in d ie s e m G ebiete m it blo ss er W ahr sc hei nli c hk eit


b egnugen ( einör eg Äöyo r und p rü fe n Tim p 2 9 b d 40 e 48 . .
,
. .
, , ,

d 7 2 d ) was ih n je d o c h ni c h t h in d ert d iej e ni ge n Le h re n die


.
, , , ,

s i c h n i c ht auf d as Transscend ent e ( G ott W eltseele u s , . .

s o nd er n auf phy si kali sc he Di nge be z iehe n m it w i sse nsc ha ftli c h ,

ei ngehe nd er Begr ünd ung v orz ut ra ge n .

D er G e si c ht sp unk t v o n d em aus Plato d ie N atur betra c htet


, ,

ist d er e t h i s c h t e l e o l o g m c h e im G e ge ns at z ge ge n d en
,

S t and punkt d er m e c ha ni sc he n N at urerklär ung d en d ie frü h eren ,

N aturph il o swh en ei nge no m m e n hatte n I hrer Sub stanz na c h .

h at z war d ie N at ur d as rei n e Sei n ni c ht d as nur d en I d ee n ,

z uk o m m t ; aber ihrer For m na c h m ag m an nun d ie W elt al s ,

G a nz e s und d ie in ihr herr sc he nd e Or d n ung betra ch te n o d er


auf d ie G e s t a ltun d es E inz el ne n in ihr refiec tiren e r we ist s ie
g ,

s i c h n a c h Plato al s ei n e Re io n d es Sei ns
g d ie d o c h so v oll ,

k o m m e n s c hö n und gut ist al s sie ir ge nd w er d e n k o nnte und


, , ,

d ie s o m i t nic ht (blo s) d ur c h bl ind e N o th wend ig


'

keit e nt sta nd e n so n ,

d ern z w eck gem ä ss so und ni c h t a nd er s gebil d et w or d e n is t Er


s a t sc ho n Sophi st
g 2 6 5 m an d ü r fe nic ht a nneh m e n d ie N at ur
.
, ,

erz e uge was in ihr ist o mö r cv o g ocit focg ocöt o puoimg z c oév eu
’ ’

.
, ,
2 18 Pl ato .

ö rav o iocg cpo o ö o ng , s o nd er n per oc Äöyo u t e z art é m o rv; pxq g S eia g


‘ '
.

o mo S eo ü y ryv o pé w g ; er t a d elt P h ae d 97 an A naxa gora s, d a ss


’ ‘

z . .

er ,
im W i d er s pr uc h m it
e ine m Pr inz ip d es v o ö g ü berall nur s ,

d ie m e c ha ni sc he n Ur sa c he n a ngebe sta tt na c h d en Z wec k ur ,

s a c he n z u for sc he n und die Z w ec k m assigkeit in d er E in ri c ht ung

d es Univ er sum s n a c h z uwe ise n Vo n d e m selbe n G e si c h t sp u


n kt .

geht d er Tim aus aus S c ho n d ie ä usse re E inklei d ung d e sselbe n


*

ber uht auf d ie ser I d ee Er gibt si c h na m l ic h al s Forts etz ung .

d er Rep ubli k ( Tim u nd d ie ss is t er in so fer n al s er die .


,

Be tra c ht ung d er I d ee d es G ute n die in d er Rep ubli k bego nne n ,

wor d e n w ar for t se t z t D ie Rep ubl ik hat t e d ie se Id ee al s d as


, .

H ö c h s t e a ufge stell t ( S 20 3) und d ie v o n ih r ge for d erte G e .

stal tun d m e h li he Lebe f h rt : e t spre c he nd


'

g es n sc c n n s au s
ge u n

s uc h t d er Tim aus d ie Ver wir kl ic h ung d er I d ee d es G ute n im


Uni v er sum na c h z uwei se n Er füh r t d en G e d ank e n aus d ass .
, _

die W el t ein Abb il d d es Be ste n , ein na c h M ö gli c h kei t Volle n


d etes K unstwer k sei Der W eltba um ei ster gut und nei d lo s .
, ,

hatte d ie Ab si c ht sie aufs Best e einz ur ic h t en und er hat sie , ,


"

d aher im H inbli c k auf d ie hö c h st e n I d ee n na c h d em M ust er

d es d es &yaß öv ,
d es x oiM rcr:: o v un d w erde noiv rac t él so v ,

ge s c ha ffe n , p 2 8 30 .

D ie W el e itli c he n Herga ng
tb i l d un g erz ahl t Pla t o als z .

E he G o t t ( 5 önpro upyög) d ie W elt ins D a sei n r ie f war z weier


.
,

lei d ie I d ee nwel t und d ie Materie je ne d as unbewe gli c he und


, ,

unv erand erl ic he Urb il d für Alle s was e t wa wer d e n ko nnt e , ,

d ie se ei ne wil d und or d nungslo s fl uc t uirend e Ma ss e Aus


Bei d e n1 z usam m e n soll t e die si c htbare W elt e ntstehen und es ,

9) D er d y ocil ö g ö m no o py ö g , no cmv; g , m c wgp


' '

tritt im Tim aus an d ie


Stell e d es d y ac8 Öv d as R ep V I 5 0 8 Ursache v o n A llem ist D a ss d ie

, . , .

G o ttheit nur al s gut ge d a ch t wer d e n d ü rfe spric ht Pl a t o o ft m it gro s ,

sem N a c hd ruck aus Theaet 176 a ( S fig o bö ocpc


c : % eö g o öö ocp . ö g .
, .

ä ö m o g, &H

(i) ; o ovi
'

me ö tnocrörocr o g . 15 1, c. P h a e d r 2 4 6, . e . 2 47, a: c
p&o
'

vog é 5w S eie n XO po ü Eo
« corcocr.
*
R ep . II , 37 9: &y ocS ö g ö S eo g _

t <>3
'

öv u ,
al so
a a a öw &v octn o g ; d ie Ursachen d es B ö se n sind nic ht b ei ih m z u suc hen .


10 ) Tim 30 ,

m w öo o v fic o x£o w öiy o v

. a: ö porc ö v n ocpockocß rnv o öx ,
60 0 164
x wo ö nev o v nl nppel ö
r g rt
za &1 0
'

m1 wg (un ter
d em nä v ö povc ö v ist eigentlic h
e e
g m int d a sj nig , w aus spät e d ie sic t e or
W lt w u d ) , sig s oi l; w er h bare e r e ’

oefrcö i; a y ev i m C 71g &t océ öocg,



y fiy o üpev o g é x etv o 1: 0 11t 0 11 no ww g ä newo v 69,
' '
.
' '

. b
t ocö t oc öm :ocwcwg äxo w oc
'

ö zex ö c mgc ev 5 2, (S . . e .
220 Plato .

Voll ko mm e nst en ge form t w er d e n sollte ein be seelte s und v er ,

nü nftiges W e s e n aber v oll ko m m e ner ist al s ein leblo se s und v er ,

nunftl o s es ( 30 a , .

W ie sc ho n aus d em so ebe n Be m erkte n her v orgeht sieht ,

Plato im Univ ersum ein aus L e ib und Seele be st e h e nd es m it “

Ver nunft be gabtes lebe nd ige s W e se n A uc h so nst sc h reib t er .

d er W elt alle Vollk o m m e nhei t z u wel ch e ihr al s d em Abbil d ,


-

d es id eale n Sei ns z ukom m e n m uss N im m er al ter nd no ch v er


'

g ehe n d si c h s e l b s t genugen d und k e ine s A nd er n be d ü r fe nd


,
12
)
lebt die W elt d as gl ü c klic h ste Lebe n ein s eliger G o t t ( p 33 , .

D ie G e stal t d es U niv er sums is t na c h Pla t o d ie Kugel for m da , „

d ie K ugel d ie v olle nd e t s t e überall sic h selb st gle ic he F igur ist ,

d ie all e and er n F igure n in sic h be fa sst ( 33 b ) D ie Be we gung , .

d es U niv er sum s ist d ie Kre isbe w e gu ng w eil d ie se al s v o l lko m ,

m en gl eic h m assige u nd in sic h s elb s t z ur ückkehre n d e B e we gung


d er Ver nunft am m ei st e n e nt s pri c h t ( 34 a ) I m Mittelp unk t , .

d es Univ er sum s befi nd et sic h unbew e gl ic h r uhe nd die Er d e , ,

U m sie krei s e n d ie übri gen H im m el skörper ; z uer st d er Mo nd ,

d a nn d ie So nne h iera uf d ie fünf P l arieten z ulet z t die Fix ster n


, ,

s p h äre Da ss Plato d ie Er d e still stehe n la sst und ni c ht wie


.
, ,

G r u p p e aus Tim 40 b na c hz uwe is e n ge suc h t hat e ine Axe n .


, ,

d reh ung d er Er d e le h rt ha t B ö c k h hi nlängli c h be wie se n ,

aher Pl ato auch l ehrt d ie W elt um schliesse all e R ealitat in


12 ) D ,

sic h sie be d ürfe nicht L uft a usser ih r Zu m E inath m en


, und sie sond ere , .

ebenso nichts nach aussen ab sie ernähre sich v o n und d urch sich selbst , .

(33 c ) w o hl Abw eisu ng d er py tha go reische n L ehre v o m ä n po v ä€ w


, , er

f (S

o z pocv o ö .

40 , b 3 R e

13) Tim l o né wgv 69 s il

: yfi n fin srép}, C ÖV ö töc
"
. v , rpo cpo v ev
.
, pocv
naw ö g n ö l o v (Ax e) cpö l o moc nal ö nnro nwö v v o wco g m at ärm

r et ané v o v ,

x ocv rio o no , u pdrmv


‘ ‘

60 1 03t é v 1: o g o öpocv o ü
'

uocc 75 98 0 0 0 0 1.
y ey o v occ n .

attisc 5 170 11»h d rangen ,


am m end rä ngen z usam m enballen Al so z us , .

sic h d r ä n end
»
g (ebenso p 7 6 b ) usam m engeba llt u m d ie Ax e d er
. , ,
z

W el tpo l e eine Kuge l um d ie W elt ax e bil d end


, Erst in d er spä tern ‚«

G r ä c it ä t heisst fk t il sich her um t reibe n k reise n


e e o cpö l ocä v o n N a c ht
ocr
. » , . «

u nd Tag ist d ie E rd e d a d ur ch d ass sie still st eh t und in F o l ge hiev on ,

d ie S o nne w el che d ie Q uell e d es L icht s ist ( 39 b ) ( auf ihr ) b a l d sicht


, , ,

b ar b al d unsichtbar ist re ge l m ä ssig um sie h er auf und unterg eht


, , ,

ö npto o py g d a d urch d a ss sie d er fo twah rend en B e w egu ng d es H im m e l s


'

o , r
\

v o n O st e n n a ch W e st e n eine Kraft d es B eharrens e nt e e nse t t d r h


g g ( u c z

w el che si e still st eht ) .

14) B o e c k h uber d as kosm ische S y st em d es Pl at o 18 5 2


, G r u pp e .
,
S eele .
2 21

Eine alte U eb erlieferung ber ic h t e t Pla t o habe in sei ne m G re ise 11 ,

al t er bere ut d ie Er d e in d en M itt elp u nk t d er W el t ge set z t z u


,

habe n d a d ie ser Pla t z al s d er E hrenpl atz im U ni v er sum e ine m


, , ,

Be sser n geb ühre U nter d ie s e m Be sser n v er st a nd er oh ne


'

Z wei fel d as C entral feuer D ie N a c hri c ht kli ngt n i c ht unw ahr .

sc h einl ich d a Plato in se ine n le t z te n Lebe nsjahre n i m m er t ie fe r


,

in d en P y th ago reis m us h ine ingerath en ist A uc h wur d e sie z u .

d er wenigern W er ths ch ä tzung d er m e nsc hli c he n D i nge st i m m e n ,

wel c he in d en B ü c her n uber d ie G e s et z e auff alle n d s tar k her


v or t ritt V II 8 0 3 f h ei ss t es : 1 65 T G) V &v d pé nwv 7cpoiypocroc 118


.
, . .

y n
oi l g o n o uöfi g o f m g in
a
,
d e r Me ns ch ist d e m? Et na i v ro v
y n w;
e

é em Spiel z e ug d as G ot t e sc haffe n d ie Me nsc he n s i nd


x np
av v ov
.
, g , ,

zu aller m ei st blo sse s &aö noc ( Kunstst ück Mario nette) o nm päc , _

&Änil eiocg ä t t oc pet é xo v reg , fur we l c he s harte W or t aller d ings


so fort Ver z e ih ung d a m it erbete n wir d d a ss d er Re d ner 7t pö g ,

r t v d eö v ocm ö rbV un d d a v o n ü ber wäl t igt ü ber d ie M e ns c h en so


habe spre c he n m usse n (v gl I .


,

3 D ie S eel e .
.

Me nsc he n und d er m e nsc hli c he n Seele


D ie S ch o pfung d es
erz ählt d er Tim äus so ( p 39 A l s d ie W e l t ge sc ha ffe n .

war b e sc hlo ss d er W eltsc h o pfer a uch no c h weiter e C ib a a uss er


, , ,

d er G es am rh t wel t ins Lebe n z u r ufe n d a m i t al le d em Be gri ff


, ,

d es C® o v inwo h nen d en Eö é ocr d e ss elbe n in W ir klic hk eit k ä m e n .

So e nt sta nd e n z uer st d ie Unsterbl ic h en d ie U nt ergö tter und ,

Dä m o ne n d ann w eil auc h sterbl ic he Ccö oc z ur harm o ni sc he n


, ,

Voll stä nd i gke it d es U ni v er sum s erfor d erli c h ware n d as M en ,

sc h en gesc h l ec h t D er W el t sc höp fer m i s c hte in d e m selbe n G e


.

fass in w el c he m er d ie W eltseele ge m i sc ht h atte n o c h ei nm al


, ,

d ie k o s m ischen Sy stem e d er G riechen Auch R ep X p 6 16 f P h aed . .


, . . .

10 9 a wir d d er Still st and d er E r d e ge l ehr t


, .

1 5 ) Pl ut N um 1 1 : D ie Py tha goreer se t z t e n in d ie M itt e d as G en


. .

t ral feuer d ie E r d e l ie ssen sie im Kreise sic h um d as C en tral feuer bewe


,

ß m y r é
'

i
’ ‘

ö e m al I ll om o v oc cpoco z ö c v v äo ß o u nepi t ür
‘ ' '

ö
'

r oun oc
gen . . vu pec
s v o v o v oc e o ; .

figg di g u oc$reo cd1c mg , E ipl ö s pé c m x occ m puo corcn v é t é ptp t e


‘ '

év étét xd1pqc

‘ ' '’
v
* *

u peim o v z
. u po o fi x o o c av . Plut . F l at Q uaest 8 : ® eo cppoco ro g te m pet , t ® 117161
. .
'
f
.

W:; t üv
'

ß ucé prp per ocné l ew, the 3 npo o fix o o o ocv &no ö o v u pé o nv xu1
'

u o v c n peo *

; 01 .

pav nocv cö g .
222 Pl at o .

d ie s elbe n Stoffe und s c h uf d araus so v iele Seel e n al s es G e


, ,

st ir n e gab Er best im m t e s o d a nn es so lle n d ie se Seele n n a c h


.
, ,

d em j e d e e ine Ze it l a ng auf e ine m ihr z uge wie se ne n S t er n


e w oh n t u n d währe nd d ie ser Ze i t Aufsc hl uss über d ie G e set z e
g
d er h ö h ern W el t or d nung e m p fa nge n h at in st erbli c he Leibe r ,

epfla n z t w er d e n u m m it d ie se n z usa m m e n d as G e s c hle c ht d er


g ,

s terbl ic he n W e s e n z u b il d e n D ieje ni ge See l e w el c he w ähre nd


.
,

ihre s leibl ic he n Lebe ns ü ber d ie S innl ic hk ei t und d ie Lei d e n


s c ha ft e n Herr wir d d arf n a c h d em To d e ihre s Lei bs wie d er
,

auf ihre n Ster n z ur ü c kk ehre n und v o n d a an ein s eli ge s Lebe n

fü hre n ; d iej e ni ge n Seele n d age ge n w el c he d ie s e s Ziel v erfehle n , ,

wer d e n bei d er z we ite n G eb ur t al s W e ib z ur W el t k om m e n ,

u nd w e nn sie si c h a uc h jet z t no c h nic h t be ss er n z um Thierl eb en


, ,

er nied ri gt ( 42 b , ebe n aus sol che n z u nie d er n Exi st e nz


.

for m e n v erurt heilt en Seele n s i nd n a c h d em Tim ä us d er h ier ,

m itu nter auc h d er I ro nie ei nige n Sp ielra u m lä sst d ie Th iere ,

e nt st and e n D ie z ah m er n Vö gel gie nge n aus d en Mä nner n


.

herv or wel c he ni cht bö se aber le icht ware n u nd s ic h z war m it


, ,

d em Hi m m l isc he n b esch a ft igten aber aus E infalt v er m e int e n , ,

d a ss d ie se Di nge na c h d em blo sse n A uge nsc hei n er m e sse n und


begr iffe n wer d e n kö nn e n ( Astro no m e n E m p ir ik er Ma t erial ist e n) , , ,

91 d e ; Tyra nne n u nd s o ns t ige Fre v ler wa n d er n in Hab ic h t e


, .
,

G e ier und W öl fe ( P h aed 8 2 a) ; Esel wer d e n d ie K ne c hte d er .


,

sinn li c he n Be gier d e n (i b 8 1 e ) ; a uc h d ie a nd er n V ier


-

.
,
u n d d ie

Viel fü ssl er e nt sta nd e n aus s ol c he n wel c he d ie W ei sheit nic h t


l ic ht en s ond er n nur d en nie d er n G el ü ste n fo l gt e n ( Tim 91 e ) ;
, .
,

aus d en unv erstä nd i sten unt er ih ne n ie n e n h er v or d ie Th iere


g g g ,

d ie am Bo d e n k rie c he n aus d e n al l erunv ern unfti s ten und


-

g
,

unge l ehr igste n e nd l ic h d ie W ass erth iere 92 a s ol c he M e n


( ,
.

sc he n w el c he na c h T uge nd u nd b ü r erl ic h er G ere c hti gke it


g
s trebte n oh ne Ph ilo sop h ie w er d e n in ge s ell ige u nd z ah m e Th ier
,

ga tt un ge n wie Bie ne n und Am e ise n v er s e tz t ( P h ae d 8 2 b )


, , .
,
.

Z ur N ahr ung d er M e nsc he n wu1 d en ge sc haffe n d ie Pfla nz e n


u nd Bä um e m it ihre n Sa m e n un d Fr uc h t e n : a uc h sie sind C mac

m it em pfind end er Seele j e d o c h oh ne fre ie Be we gung und Be


,

wusst sein ( Tim 7 7 a c v gl S .


, So war d d ie W e lt m it

. . .

C6105 aller Arte n er fü ll t und z u ei ne m v ol lko m m e ne n W e s e n


ge m a c h t d as alle s S ic htbare um fa sst ( S c hl uss d es Tim ä us p
, .
224 P l at e .

v on d er l ic he n L ust und U nl ust beherr sch t e Seele nlebe n


sinn ,

d erj e ni ge Theil d er Seele d er hu ngert d ur stet l iebt u s w


, , , . . .

u nd ebe ns o a u c h d ie M itt e l z ur Be fr ie d igung d ie s er Be d ü r fni s se

be gehrt k ur z t b é m %upnt m 611 o d er cprl o xpfipoct o v Plato eigne t


, .

d ie s e d rei The ile d er Seele d re i v er s c h ie d e n e n The ile n d es Kö r


per s zu D ie Ver nunft h at ihre n S it z im Kop f d er M uth in
.
«

d er Br ust d er be gehre nd e Theil im Unt erleib ( Tim 69


, .

W ie d ie s e d re i Kr ä fte an die ei nz elne n In d iv i d ue n si c h v er


sc hie de n v erth eil t fi nd e n s o s i nd sie es a uc h an d ie Völ ker ;
,

auc h sie unt er sc he id e n sic h v o n e ina nd e r d ur c h d as U eb erge


w i c h t d es ei n e n o d er a nder n d ie s er The ile B ei d en H elle ne n .
_

herr sc h t d ie I ntell ige nz (t b cpcl o poad é g) b ei d e n Thrac iern S c y , ,

th en ünd so nst im N or d e n d er M ut h (t b üupo erbé g) b ei d en ,

Phö ni z ier n u nd A egy pt ern d er Er werb str ieb (t b cprl o xpvj uo wo v ) ) 16

v or ,
Rep I V 435 e.
, , .

Alle d ie se v erl eib lich teh Seele n k ehre n nur d a nn wenn sie ,

e nd li c h d ie Le ibl ich k ei t ü ber wund en habe n 111 ihre n Ur z ust a nd ,

z ur ü c k ( Tim 42 c I n m ehrere n G esprach en Pl ato s ( G or g


'

. . .

5 2 3 ff P h aed r 2 49 P h aed r 10 8 ff Rep X 6 13 ff ) ist a uc h


. . . . . .
, .

v o n ei ne m To d ten e ric h te d ie Re d e v o r w el c he s d ie ab esc hic


g g ,

d e ne n Seele n ge stel l t und v o n w e l c he m d a nn d ie G ute n beloh nt


, ,

d ie S c hl e c h t e n z u er ne uter Seele nwa nd er ung und z u allerlei


L ä ut erungsstrafen v erurth eilt wer d e n W ie v iel an d ie se n o ft .

weitl ä ufig ausgespo nnenen und im Deta il nic h t m it e ina nd er


ü be re ins ti m m e nd e n E rz ahl u ngen v o m Z us ta nd d er Seele n a c h
d em To d und v o m k ü nft ige n G er ic ht m y t hi sc he Ei nkle id ung
ist wie v iel d ara n d o gm at isc he Lehre
, lä sst sic h sc h wer aus ,

m a c h e n ; ge wi ss is t nur so v ie l d a ss d ie s e Be sc hre ib unge n ni ht


c ,

d ur c haus m y t hi sc h s o nd er n z um ,we s e ntl i c he n The il er nstli c h


ge m ei nt sind G e wi ss war nic h t blo s d ie Unsterbl ic h ke it so n
.
,

d er n a uc h die Präex iste nz d er See l e und d ie W ie d ereri nner ung


oi w o rg
( r n ) d er sel be n an ihre n P rä ex istenz z ustand ebe nso d ie
& v ,

Vergel t ung na c h d em To d e ja v iellei c h t auc h d ie S eel enwan ,

d er ung P l a t o s wir kl ic he u nd v oll ko m m e n e U eb erz eugung


16 ) D i eser
hier genannt so fern d er B esitz z unä chst al s M ittel
i st ,

fur d en sinnl ichen G e nu ss begehr t w ir d .

17 ) G o r g 5 2 3 a : S o k r : ötz u 8 57 p l oc % 7l o ü Ä y o u ( v o m k unftig en G e
' '

.
, . o e oc oc o

ri cht in d er Unt erwelt) öv b pev inv; c r pütl o v sy o b l y o v in;


, o

*
'

e .
,

r

e
'

o . «
S eele .
2 25

W as we nigste ns d ie P raex istenz d er Seele betriff t , so fol gt d ie s e


v on elb st aus d em ab sc hlie sse nd en Ha uptbew ei s d er im P h ä do
s ,

für die U ns terbli c h k ei t d er Seele ge fü hr t wir d D ie ser Be wei s .

lautet so Seele und Lebe n ist e ins ; d ie S eele v erhält si c h z um


.

Leb en wie d as Fe uer z ur W är m e : wie d as Feuer nic h t and er s


,

al s war m so k a nn a uc h d ie S eel e ni c ht an d er s al s lebe nd


'

, g e

da c ht wer d e n ; wie ü berhaupt k ei n Di ng d as G egenth eil v o n


ih m in si c h aufneh m e n k a nn so sc hlie sst a uc h d ie Seele d as ,

G egenth eil ihre s W e se ns d en To d n oth w e nd ig v o n s ic h aus


, ,
.

Hieraus fol gt v o n selb st d a ss sie ebe nso gut v o r ihre m E in ,

t ri t t in d en Le ib gelebt und s o m it ex istirt habe n m uss als sie ,

n a c h d e sse n To d e fortleb t ; nim m t ihr Lebe n nie ein End e so ,

ha t es a uc h k ei ne n Anfang geh abt Um ge k ehrt fol gt aus d er .

Präexistenz d er Seele ihre Unst erbl ic hkeit : d e nn ist d ie Seele


aus ei ne m höhere n Lebe n in d as körperli c he L eb en d n et ret en
g ,

st eht sie z um Körper in k ei ner u r spr ü n li c h e n und w e s e ntl ic he n


g
Bez ieh ung so ist natürl ic h a uch i hre Exi ste nz ni c ht an d as
'

leibli c h e Lebe n geb und e n .

Dem Er wei se d er U n s t e r b l i c h k e i t d er Seele h at Plato


'

se ine n P h ä d o e w i d m et Die U n sterbl ic h k eit w ir d h ier z u er s t


g .

d ar ge stell t als e t hi s c he s prak ti sc he s Po st ulat D as ga nz e Be


, .

strebe n d es Philo s ophe n geht d ara uf s ei ne Seele v o m Körper ,

z u be freie n v o m Le ibli c he n z u re inige n


,
Er th ut d ie ss in d er .

Vor aussetz ung d ass d er Körper e ine Fe ssel d er Seele ein H in


, ,

d erniss ihrer Th ätigkeit sei d a ss d ie Seele nur d ur c h ihr e Be ,

frei ung v o m Leibe z u ihrer w ahre n Exi ste nz gela nge ; d as Thun
d es P hi lo sophe n hat fol gli c h nur e ine n Si nn we nn d ie Seele ,

ein v o m Körp er unabhä ngi ge s W e se n ist kur z we nn es ei n e ,

Unsterbli c h k ei t gibt p 6 4 ff 8 1 ff D aher a uc h d ie E inkl ei


. . .

d ung d es P h ä d o D ie Be wei sfü hr ung ist ei ne m st erbe nd e n Phi


.

l o s0 ph en i n d en M und gele gt d er ebe n d ur ch d ie R uhe und ,

Sic herhei t m it wel c her er d em To d e e ntge ge ngeht e ine n


, ,

m oral ische n Be wei s für die Uns terbli c h k eit d er Seele ab gib t .

Die e ige ntli c he n specul ativ en Bewei se sind fol ge nd e v ier


,

é l l co Ä é y e w 5 2 4, äc mv , (i ) Ka l l ix l
‘ ’
0 0 1 l é € <n oa n
'

y orp b t . t 0tüt .
etg , oz
.

é y <b d wq x o cng m o t abe> & 7Ln6 77 aiv au N ur w iss d er G o rgi s no c nic


. e a h ht , wie
d er M n und Pe o hae r e a
d us, tw s v o n d er S l nw nd ung
. ee e a er .

S c h w egl er, G e sc h . a gri ec h


. . P hil o so ph i e. 3. A u fl . 15
226 Pl ato

1) Der A nal o gie sc hl uss aus d em all gem ei ne n N a t urgesetz d ass ,

üb erall E ntge ge nge se t z te s aus E nt ge ge nge se t z te m wir d ,

G ro ss aus Klei n Kalt aus W ar m ,


L angsam aus S c h nell , ,

W a c he n aus S chlaf und um ge kehrt , Au c h Leben und .

Sterbe n sind E ntgege nge set z te s und som it gil t auc h v o n , _

ih ne n d as G e se t z d a ss Je d e s aus d em A nd er n wir d und


,

s o m it To d aus Lebe n aber a uc h Lebe n aus To d her v or


,

g eht
. O h n e d ie se n fo rtwah rend e n Krei sla uf w ü r d e am

E nd e a lle s Lebe n aufhöre n alle s D ase in ins To d sein v er ,

sch l ungen ; s o m i t k a nn d er T o d nic ht d as Let z te so nd er n ,

nu r ein v or ü ber gehe nd er Z ust and se in 70 c 72 , d (e in , ,


Be we is d er an Heraklit eri nnert)


, .

2 ) Der Bewei s aus d er &v oé uv no cg D as Ler ne n ist nur W ie d er .

eri nner ung w ie d ie ss d ara us her v or geht d ass d ie Begri ffe


, ,

v o m W e se n und v o n d en Verhält nisse n d er D inge in d ie


Seele ni ch t v o n a usse n gebrac ht so nd ern nur aus ihr selb st ,

h era us e nt wi ck el t wer d e n kö nne n ( auc h M en 8 1 al s o .

habe n wir sc h o n in ei ner früh er n Zeit d asjenige ge w usst ,

d e sse n wir uns eri nner n es m uss d aher unsere Seele v o r


,

ihrer Verl eiblic h ung ex istirt habe n 7 2 , e 7 7 a ,


, .

3) Der Bew e is aus d er Ei nfa c hhei t d er Seele W as ni c ht z u .

s am m en esetz t ist
g k ann ni c h t aufgelö st wer d e n Al so auc h
, .

die Seele nic ht ; d e nn sie ist d as unsic htbare Selb st d es


Mensc he n und d aher d em unz usam m engesetzten in alle

Ewigk ei t unv erand erten Sei n w e se nsv er wand t 7 8 b 8 0 e , ,


,
.

4) Der ( obe n scho n a nge führte) Be we is aus d er I d ee d es Le


be ns W o Seele ist d a ist Lebe n ; Seele und Lebe n ist
.
,

Ei ns N un sc hlie sst j e d e s D ing d as G egenth eil sei ne s W e


.

s e ns v o n si c h a us : d as Fe uer z B d ie Käl t e ; ebe nso d ie . .

Seele d en To d Sie k a nn nie d as d er I d ee d es Lebens


.

E nt ge ge nge se t z te in sich a ufneh m en S ie ist fol gli c h un .

st erbli c h ,
10 2 a 10 7 a
,

, .

5 30 . D ie pl ato nisc h e E t h i k .

1. D ie L h e re v on d en G ut er n.

Die ober st e Frage d er Eth ik ist bei Plato wie bei d en an ,

d er n Sok rati k ern d ie Fr age na c h d em hö ch ste n G ut


,
Plato .
228 Pl at o .

v hohem Ursprung d er Seele d er P h a d o aus : die h o ch ste


on d em ,

A ufgabe d es Mensc he n ist d ie Ablö sung d er Se ele v o n allem


Körperli ch e n d ie Rei ni gung und Be freiung v o n alle m s innli c he n
,

E m pfi nd e n Vor stel l en und Be geh ren die Z ur üc kz ieh ung d er


, ,

Seele iri si c h selb st in d ie Ruhe d es d e nk e nd e n ,

sie m it n i c h t s Unv ollk o m m enem und Ver gängli c he m s ond er n ,

m it d em wahre n und e wi ge n Sei n allein z u th un hat ; nur d ie s e


A b l o sung d er Seele v o m Leib und v o n alle m was ih n a ngeh t ist , ,

für sie d er W eg aus d er Ver se nk ung in die sinnli c he W elt


, ,

w el c he alle Seele n betroffe n hat wie d er z u si c h selb st z u ko m m e n ,

und s o z u i hrer u r spr üngli c he n re ine m und gl üc klic h ern For m

d er Exi ste nz z uruckz ukehr en


Mit d ie ser For d er ung ei ner ab so l ute n Erheb ung über d ie
s1nnlic h e W elt ist je d o c h blo s a n e ebe n w s d as al l er h ö h ste
g g a c ,

und letz te Ziel alle s S treb ens sein soll ; d a d ur c h ist ni c ht aus
-

g e sc hlo ss e n d a ss au c
, h fü r d a s Lebe n d es Me nsc he n w i e es ,

i nnerhalb d er ge gebe nen W irkl ic hk eit si c h gestaltet e t hi sc he ,

Be sti m m ungen gegebe n wer d e n Hiera uf geh t Plato in d em .

( s tar k py t h a
g o re is ire nd e n) Dialo g P h i l e b u s ( S 2 1 1) e in Er . .

unter suc ht hier d en He d o ni ke rn u nd ( wahr sc hei nli c h ) d en Me


,

garikern ge ge nüber d ie Fra ge ob xoc£perv o d er cppo v etv L ust



'

.
, , ,

o d er Ei nsi c ht d as ocyom% V p 11 14 genauer t b öv u c g &ya36v



.
, .
,

2 1 a t b C G W ocv 39wit tv wv m r; poiu o v ä pto t o v 19 d d as €o cps) u




.
, , , ,

(i) t 0tt 7t 02Vt sei d as alle n Me nsc he n G lüc ksel i gk eit zu ge


p .
,

w ahre n v er m ö ge p 11 W as sc hle c h t hi n d as G ute o d er d as


. .

Be ste sei n soll m uss fol gend e Ei ge nschafte n habe n : es m uss


s Vo l l z ureic h end es
s ei n et was Voll ko m m e ne s
( t é l eo v
) u nd et w a
( Ez o wöv ) d h Et wa s d as ni c h ts ausserhal b sei ner selb st be
,
. .
,

d ar f 2 1 a Etwas d as d ur c h si c h allei n wünsc h enswerth ( octpé


, , ,

LÖV) ist für A lle p 2 0 ff Etwa s d e sse n Be si tz alle s A nd ere


’ '

. .
, ,

e ntbehrli c h m ac ht 2 0 e E in sol c he s otyou% v nun ist we d er , .

die L ust no c h die E insi c ht j e d e für si c h L ust oh ne Ei nsi c ht .

k a nn ni c ht d as G ute in d em ange gebe ne n Si nne s ei n De nn .

ein fröhli c he s Lebe n oh ne Be wusst se in oh ne Ver st and und E r ,

& é v be ex at o s cpeö y ew bt t t ocxtc t oc cpwn b is ö po ico o rg S e® % 06t & t b ö o v o no v ,


' '


'
. .

ö p.o twc ng ö e b tx ocwv wort ö c ro v pet oc cppo v rgo ewg y ev é o & o u Vg l R ep


,
6 13, a
‘ '

. . . X
b £z o uo g &Vijp é 1t tt 7} ö eö et öcp€ t ii , eig ö c o v b uv o wb v o w il pv mcp ö po zo ö c &o a
’ '

2 ) P h aed p 6 7, c d 6 9, c 79, d 8 0 ,
. . . . 8 4, b 114, c d .
. . e . .
L ehre v om hö chsten G ut .
229

kenntniss ware thierartiges Vegetiren , d as k ei n


ein Me nsc h fur
ein ih m wü nsc h enswerth es D a s ei n erkläre n wir d ( p . U nd
um g ek ehrt : Besitz d er Einsi c ht oh ne alle und j e d e L ust o d er
i e ; n a potmm octt 0nl i g o v ä w wir d h e er lei h
ein
S ö ‘
q fi

a u c w nn z ug c ,

frei v o n Unl ust ware gle ic hfall s d em M e nsc he n ni c ht wünsc he ns


,

werth s ei n 2 1 e wie wohl es fra gli c h bleibt ob ni cht ein Lebe n


, , _ ,

oh ne L ust und Lei d wie wir es d en G ötter n z usc hreibe n m üss e n


, ,

d as allerbe s te wäre ( p 33 6 3 c ) M an kann d aher ni c ht blo s ein e s


. .
, .

v o n bei d e n s o nd er n m an m uss ein aus bei d e n ge m i sc hte s Lebe n


, ,

den aus Lust und Einsi c h t utx t b g ß to g für d as Be ste er kläre n , .

Die ser pttm bg ß io g be d ar f aber ei ner genauern be griffli c he n Be


s ti m m un
g E s fra
.
gt si c h nä m li c h : w el c he s d er bei d e n Ele m e nte ,

aus d e ne n er be steht ist d as Vo rz ügl ic h ere und d aher a uc h ,

d as Leite n d e und Herr sc he nd e d ur c h w el c he s d ieser ß to g wirk ,


.

li c h ein &yoc3b g (360 9 w ir d ? und : haben alle A rte n d er L ust


u nd d er E ins i c ht Plat z in d ie se m ge m i sc hte n Lebe n wel c he s ,

d as hö c h ste G ut für d en M e nsche n sei n soll ? Die A ntwort ist


fol ge nd e Die L ust k a nn ni ch t d as Vo rzügl ich ere und d as B e


.

herr sc hend e sei n De nn d ie L ust gehört in d as G ebiet d es


.

ä ns rpo xl (v gl S . d h in d as G ebiet d e sj e ni ge n
. d e sse n . .
,

W e se n es ist in si c h k ei ne G re nze z u h abe n si c h ni c ht be


, ,

re z e n z u k ö nne n bal d m ehr bal d we ni ger zu sein bal d z u


g n , , ,

bal d ab z uneh m e n im m er zwi sche n v er sc hie d e ne n G ra d en d er


,

I nte nsität sic h hinundh er z u be we ge n und d aher stets hinun d


h er z u sc h wa nke n z wi sc he n N i c ht sei n ünd U eb erm aass ( p 2 3 f . .

27 f ). E in so unstete s für si c h s elb st aller Beharr ung und ,

G lei c h m ä ssi gk eit e ntbehre nd e s Ele m ent ka nn ni c ht d as Höhere


un d H err sc he nd e s ei n es wü r d e d em Lebe n k ei ne n Halt gebe n , ,

es wü r d e d en Me nsc hen in ein fortw ähr end e s H inund herge _

wo rfenwerd en z wi sc he n m aassl o ser L ust und E ntbehr ung d er .

L ust v er setz e n G anz and er s ist es m it d er Ei nsi c ht ; s1e ist


.

m it Dem j e nige n v er wa nd t was d ur c h Begre nz ung ( rt é pocg) d as ,

Unbe gre nz te bi nd et d em U eb erm aasse wehrt Maass W o hl v er


, , ,

hältniss Or d nung u nd Zusam m enstim m ung ( d as öppacpo v , abu


,
. .

uet po v o bppwv o v , v öuo g, t oi€tg) in d as Unbe gre nz te bri ngt und


,

d a d ur c h alle s S c hö ne er z e ugt z B G e sund heit A nge m e sse nhei t , . .


,

d es Kli m a s und d es W e c h sel s d er Jahre sz e ite n an G e d eihe n und


Fruc htbarkeit d er Di nge weiterhi n Har m o nie geord nete Fol ge , ,


2 30 Pl ato .

d er Tone u s f ( p 2 5 . . . und
. sie ist d aher i ns be son d ere
.

v e rwa nd t m it d er Ur sa c he d es W eltall s , d er octd oa EO Ö it t ö g,


wel che alle Dinge or d net und z usam m e nhält und wel c he ja ,

S elb st nur al s ei ne ei nsi c ht sv olle ( o o cpfoc m d v o üg) ge d a c ht wer

d en k a nn ( p 2 8 N ur d ie Ei nsi c ht ka nn in d as G e nie sse n


'

d asj e ni ge Maa ss d ieje nige A nge m e ss e nheit an die N at ur d es


Me nsc hen bri nge n wel c he d as L ustl eb en sel ber ni c ht in si ch
,

ha t . W äre fer ner d ie Lust d as Höhere und Herr sc he nd e so .

d ü rfte sie ni c ht be sc hra nk t es d ür fte ihr k ei n Z ü gel a ngele gt


,
i
,

g era d e di e stär k s te u n d he ft igste L ust m üss te für d ie be ste er


klärt wer d e n W ie d ie ss auc h wirkli c h v o n alle n d ene n ge sc h ieht
, ,

wel che ihr si c h er gebe n habe n Al le in d as geh t ni c ht an : d ie


.

stärkste n und he fti ste n L ü ste fi nd e n si c h bei k ra nk e n und bei


g
ausgelassene n Me nsche n he fti ge L ust ist Zei c he n d er Zerr üttung
, ,

d er v er d orben e n Be sc ha ffe nheit sei es d es Leibe s o d er d er Seele


( p. 4 5 u n d j e h e fti g er di e L u s t ist d e sto m ehr hi nd ert sie ,

al le s a nd ere Be strebe n d as De nk e n d ie T uge nd ( p


, , Fer .

ner wäre es d o c h sehr unv er n ü nfti g d a ss Alle s in d er W el t


w e ni ger VVerth h abe n s ollte al s d ie L ust em pfind ungen d er
'

Me nsc hen d ass Verstand und T uge nd nic ht s gege n d ie se


,

s ei n d a ss ein S ch m erz em pfind end er d er an gei st ige n Vor ,

z ü e n alle
g And er n überträfe si c h fur ei ne n sc hle c h t e n M a nn
,

halte n m üsst e weil er d as Hö c h ste ( d ie Lust) e ntbehre n


,

m uss d a ss d a ge ge n d er L usth ab end e si c h d e swe ge n d es Be


,

s it z e s d es Hö c h ste n sollte r üh m e n d ü r fe n ( p U nz weifel .

h aft al so ist cppöv no rg nic ht fiö o w; d as Höhere und m uss d as


,
'

Leite nde im Lebe n sei n W as so d ann d ie ei nz el nen L ustarten


.

betrifft so ist d ie körperli c he Lust w


, ‚ ie ih r G egentheil d ie ,

körperl ic he Unl ust ein W er d e n (yé v eo rg) : U nl ust e nt steh t we nn


, ,

in ei n e m QG) O V die z um Fortlebe n no th ige Har m o nie d er Theile

ge stör t und aufgelo st wir d (so bei H unger D ur st Fro s t H it z e ) , , , ,

Lust we nn d ie se Harm o nie im Or ganism us herge stellt wir d


,

( d u r c h N ahr u n g u s f ) p .3 1. f E s
. .w äre aber g
. e wi ss s ehr
t ho rich t in d em fort w ähre nd e n Pro z e sse d es W e c h sel s z wi sc he n
,

d ie s e n Z uständ e n et w a s Hohe s und G ro sse s z u erbli ck e n da s ,

allei n d as Lebe n l eb enswerth m a c he ( p und ni c h t m in d er


.

g e w i ss is t d ie ss : alle d ie se L ü ste wel c he unl usterwec kend e S tö


,

run e n d er N at ur v ora usset z e n und nur d a d ur c h e nt stehe n d a ss


g ,
2 32 Pl at o .

d och l äc herli c h ware v o n d en D inge n an si c h z B v o m Kreis , , . .

an sic h v o n d er K u el an sic h re d e n z u konne n aber v o n


,g , ,

m e nsc hli c h ir d isc he n Zirk el n M e sswe rkz e uge n u s w ni c ht s , . . .

z u wi sse n und so , we nn m an sei n Haus baue n woll t e d av o n ,

n i c hts z u v er stehe n ( p D as be ste Lebe n ist al so d as aus .

d em Ho ni g d er L ust und d em ge sund e n nü c hter ne n rei ne n , ,

W a sser d er Ei nsi c ht ge m i sc hte Lebe n ; aber inn erhalb sei ner


ist d ie Ei nsi c ht d as Vo rz ü gl ic h ere und m uss d as Herr s chend e
s ei n und es gehöre n z w ar alle A rte n d er E insi c ht
,
aber ni c ht ,

alle L ustarten in d a ss elbe herein D as Er ste ist d as Maa ss .


,

é d alle M l l d S hi k li he é m d ori
p p
. t u n , s a assv o e u n c c c ( u pt rov st

p )
t ; d as Z w eite ist alle s Da sje ni ge w a s sc hö n un d v o l le nd et ,

und d a d u r c h Ex av öv o d er ocö m pz eg is t ( v gl 6 7 a) ; d as Dritte .


,

ist d as d em ebe n G e na nnte n be so nd er s d em pé t p , z unä c h st ,


.

Ver wand te und cppöv n o rg ;,


d as Vierte sind d ie W i sse n
sc ha fte n Kunst e G e sc hi c k li c h k eite n
, ri chtige n Vorst e ll unge n
, ,

d as F ünfte er st ist die L ust so weit sie ins gute Leb en herei n ,

g ehört d h d ie rei ne und w ahre und ü berh a up t je d e m aa ss


,
. .

v olle L ust d a nur sie selber gut ist und and er e s G ute s ni c ht
,

hi nd ert (p 6 4 .

M an m uss na c h all d em in d er plato ni sc he n Ethi k ei ne


d oppelte Ric ht ung unter sc hei d e n e in e ei nseiti g i d eal isti sc he o d er .

as c e t isc h e welc h e die hö c h ste Lebe nsa ufgabe in d er Fluc ht


,

Be griff d er ö pttv; od er &)ia0 ng &1 n0 wn bö €oc S pielt b ei Pl at o


3) D er
'

,

eine sehr wichtige R o ll e E s ist d ie V orstellung welche fak tisc h m it .


,

d er S ache auf w el che sie sich be z ieht ,


übereinstim m t aber nicht auf , ,

d em W ege b e griffliche n D e nk ens erworb en und d aher nicht im St a nd e


ist sich sel ber z u begrü nd e n R echen schaft v o n sich z u geben
, S ym p , . .

202 , a: ä<5 t t ’
Ct. n et oc äb o o cptocg m d &noc3tocg ; '
C ÖC ö p%<ic b o € ot€ ew z oct ötv en CO Ü
"

äxew Ä ö y o v ö o üv ocz ist w d . e er é tt £d a é m o t r; nrgnicht ötl o y o v sein k ann,


cst oco €ro u
,
'

n c oh a h
uc d pa0 £ oc, d a j a t b t o ü ö v t o g TUY XOCV6 W
( d as R e cht e tre ffen) nicht
'

&poct> toc ist D as ist f) ö pitn b o äoc , pet oc51i cppo c eu1g m d &noc3rtocg

Th eaet
' ‘

. . . .

18 7 ff . Kra t 38 7 , . b . P h aed r . 2 5 3, d S ie k ann im M enschen 0 q po tpqc


. .

sein ötv eo v o ü M en 99 e ; sie k ann '

.
, auch d ur ch 7t 8 t303 ent st ehe n, wie Vo ö g *

d ur ch sie st eht ebe nd e sw e en nicht


g so f st wie d ie begriff lich «
e ,

v erm itt elt e E in sic ht Tim 5 1 e M en 97 e f ; aber sie ist nicht z u v er .


, . .
, . .

acht en sie k ann im L eben sehr nüt lich sein d enn nicht Alle kö nnen
, z ,

z ur é m 0 t r„mgel a nge n M en 97 ff Pol it 309 b Tim a a 0 And ers


'

. . . . . . .
, , .

ist es in d er W issenschaft ; d ie se d ie a 1117; im hö chst en S inne u nd


t m en/ ,

die v o nc tg d ie se b eid en k a nn sie nich t erset z en (0 10 S


'

.
, .
Tugend l ehre . 2 33

aus d emRei c h d er Si nnli chkeit in d er Frei m a c h ung d es G ei ,

s t es v o m Körper in d er philo so phi sc he n O o ntem pl aü o n erb l i ck t


, ,

u nd e ine m it d er W ir kli c h k ei t v er sö hn te o d er ä s t h e t i s c h e

Ri chtung wel c he a uc h im Lebe n etwas Be frie d ige nd e s anerke nnt


,

u nd such t ind e m sie z uge steht d a ss d ie Be fa ssung d es G ei ste s


'

, ,

m it d er rea l e n W elt in W isse n und Thun ihre n W ert h un d


7

a uc h d ie Freud e an d em was ange neh m u nd W ohl ge fälli g ist


, ,

ihre Bere c hti gung habe Da zu gehör t i nsbe so nd ere d ie An


.
_

sc h auun un d d er G e nu ss d es S c hö n e n D ie sinnli che E rsc hei


g .

nung ist ni c h t blo ss d ie Tr üb ung s o nd er n z u lei c h d ie O ffe n


g ,

bar ung d er I d ee un d so auc h d as S innl ic h sc h ö ne ni c h t blo sse


,

Ver d unkl ung so nd e r n ebe nsosehr ir d isc he s Abb il d d es U rsch ö nenf;


'

s o m it k a n n auc h d ie k örperl ic he S c hö n heit ein wü r d iger G e ge n

s ta nd be ei sterter Liebe
g ( d er Erot ik
) sein : ein G e si c ht sp unk t ,

wel c her v or z ügl ic h im P h ä d r u s und S y m p o s w n d ur c h ge


fü hrt wir d ob wohl all er d ings d ie Erheb ung ü ber d as si n
, nl ic h
S c hö ne z um ge ist ig S c hö ne n in letz tere m G esmä ch wied erum
al s d ie h öhere A ufgabe her v ortri t t ( S .

2 . D ie Tugend .

Die T ugen d lehre hat Plato h aupt sä chli c h in sei ne n fruh e


st e n G e sprä c he n beha nd elt und z war h ier n o c h ganz 1 n s ok ra
,

tisc h em Si nn na m li c h v o n d em Be st rebe n geleitet alle s sittli c h e


, ,

Hand el n auf d as W i sse n z ur ückz ufü hre n O b d ie T uge nd ein .

W i sse n und ob sie lehrbar sei be spri c ht er nam e ntli c h im P r o ,

t a g o r a s u nd M e n o W e nn Plato in d ie se n G e sprä c he n
d ie be k a nnte Vier o d er F unfz ahl d er O ardinal tugend en v ora us
s et z t so ist die s e E inth eilung d er T uge nd aus d er ältere n
Philosoph ie e ntlehnt ; Plato selb st le gt k ei n G e wi cht d arauf ,

d a es ih m in j e n e n G e sprä c he n v or z ügli c h d ar um z u th un ist ,

d ie Ei nhei t und Z usam m engeh o rigkeit al ler d ie ser T uge nd e n


z u r A n er k e nnun
g zu b ri n ge n z u z ei en
g d a ss j e d e T u
, ge nd ni c ht s ,

An d ere s sei al s d as auf d as re c hte W i sse n geg rund et e H and el n


,

in e iner b eso nd ern Lebe nssphäre Später hat Plato d ie se An .

4) Vgl S 18 1 f 18 5
. . .

5 ) c o cpirx, ö m o ao o üv n, &v ö pioc, wcppo c üv r Im Prot agora s 330 , b n nne t


'

a } .

er al s fünfte T ugend d ie ö c t öt q g . D iese n nnt e auch d er G or gias p 5 0 7 ,


.

wogegen er die W eisheit weglässt . Vgl Th eaetet


. . 17 6, a o b : S 2 2 8
. .
2 34 P l ata .

i ht m o d ifiz irt I n d er R e p u b l i k gibt er ei ne Meh rheit v o n


s c .

T uge nd e n z u i nd e m er z uglei ch d en Ver suc h m a c ht d ie se


, ,

Mehrheit wi sse nsch aftli c h z u be gr ü nd e n I V 441 ff Er füh r t , , .

sie nä m li c h au f die v er sc h i e d e n e n S eel enk räft e o d er wie er si c h ,

a usd r uckt Theile d er Seele z urück ; er fa sst je d e T uge nd al s


,

d ie d er N atu r gem ä sse E n er gie und W ir ksa m k eit d er e nt spre


"

c he n d e n Seele nk ra ft und ge wi nnt so ob wohl m it ei ner ni c ht


, ,

unw e se ntl ic he n Ab wei c h ung bei d em Be gri ff d er G ere c hti k eit


g ,

wie d er d ie alte n v ier C ardinal tugend en W ei shei t näm li c h .

s ob e
( p )
o o c ioc is t d ie T u g_
e n d d e rste n Th eil s d er Seele d es l o ,

y co u z bv ,
s ie k o m m t d er Seele zu we nn d ie Ver nunft wir kl ic h , ,

wie sie v o n N at ur soll in ih r re giert ( 442 d ) ; d ie T uge nd , ,

d es 8 o ub g ist d ie Tap fer ke it


-
sie ist d ie Fo l sam k ei t
g
d es eiferart igen Th eils d er S eele gege n d ie Ver nunft v er m ö ge ,

wel c her er d as G ebot de r V er nunft d ar ü be r ob et wa s z u w a ge n ,

o d er ni c ht z u wage n z u d ul d e n o d e r nic ht zu d ul d e n kurz ob , ,

et wa s fur c htbar o d er nic h tfurc h tb ar sei befol gt und es ge ge n ,

alle L ust u n d Unl ust ; d ie d abe i in Fra ge k o m m e n k a n n (z B , .

g ge e n Liebe z um Lebe n und G e n ie ss e n


g e ge n alle F ur c ht , ,

wel c he G e fahr einflö sst ) unv erruckt a ufre c ht erhäl t und d ur c h


führt (442 b c ) ; die o wcppo o öv r; ( Selb stbeherrschung) ist die
,
.

T uge nd wel c he d ie Unteror d nung d er nie d er n The ile d er Seele


,

und be so nd er s d es Be gehre nd e n unter d ie Ver nunft be wirkt


( 442 c d ) ; d ie v ierte T uge nd e nd li ch wel che bewirkt d ass
, .
, ,

je d er Theil d er Seel e d as Sei ni ge th ut d a ss d er v er nü nftige ,

Theil regier t und b efiehl t d er dwi p ih m bei steht und d er , ,

u nv ernunftige The il gehor c ht ku rz d iej e ni ge T uge nd wel c he , ,

d ie nat urge mä ss e O r d nung im G anz e n d es Seele nlebe ns a ufre c ht


z u erh alte n hat ist na c h Plato die G ere c hti gke it ( 441 d e )
, ,
.
,

eine T uge nd die freil ic h m it d em Vorh a nd e nsei n d er d rei an


,

d er n bereits auc h v or h a nd e n und so m it in W ah rheit ni c ht ei n e -

b eso nd ere Tuge nd so nd ern d ie ocp5 t fi selb st ist ,


6 ) E s z eigt sich d ie ss nam entl ich R ep 444 e wo d er Be griff d er .


, ,

b m o uo üw; in d en d e
o übergeht : o ö x uv b b m o uo üv nv änno r tv heiss t
r o t o e
° ’

q3110 w x oc«mm otv occ x po wei v t e m d upoc cetc % occ 67t &M v fi twv ,
'

% om ic
'

ä chuxä

t oc é v

C
“ * *

t b b é &5 t% t0 W na p& cpö c w ötpxew t s m d ä pxec ti o u 63 70 10 ö tt öt7rl o n ; K o nrb fi,



.

A p a t i; nev öt p oc , di g äo m s v , Ö y te roc t é Ct g ö w ei n ne d x ocl l o g m d


’ ‘ ' ‘ '

äcpn
'

.
_

s be ätoc q »o xfig , uo m£ oc b e v o c o g t e wort a?o xo g m d ä 0 0 é v ewc


.

W i
'

s u e . e tere br
d ie bm o uo cnwn s unt . Anm 9
'

. . .
2 36 P] at o .

nat urgem asseh Befrie d igung a nwei se n und d as wi d er nat ürlic h ,


v orherr sc h e n d e pé po g dmxfjg, sei es d er S uu


. ö g o d er die é uu% pioc,
z wi n t d u r h ei n Vorherr sc he n die and er n S eel enth eil e d a z u
g c s ,

ei ner ihre m W ese n gar nic ht e nt spre c he nd e n Lust na ch zujage n ,

wel ch e z ud em an wahrer Fre ud e hö ch st arm ist d a d as S innli c h e ,

G e nusslebe n in Ver gnügunge n oh ne Dauer und oh ne die Kra ft d en


Me nsc hen wirkli c h zu sätti ge n si c h be wegt und z ud e m Ursa c he
e nd lo ser Streiti gk eite n und Fei nd sch aft en d er Me nsche n unter
em and er wir d , un d d a d e sglei c he n d as in Ehr suc ht H errsch ,

suc ht und Ra c h s uc ht sic h be w e e nd e unr uhi e Treibe n einsei


g g
t ige n M uth es u nd Stol z e s um ni c ht s ange neh m er d e nn j e ne s
.

ist ; d er Vernunftige h at d aher v o r d em in wel c he m Si nnl ic h ,

keit und Lei d e nsc ha ft herr sc ht d en Vorz ug d a ss er die wah


, ,

ren un d rei ne n Fre ud e n k e nnt und d a ss er auc h in Bezug


,

auf d ie nie d er n Seele nv er m ö e n m ehr A nneh m li c h k eit


g d es Le
be ns hat al s j e ner ( Rep IX 5 8 0
, . Kurz : die T ugend
,

be wirk t G l üc kseli gk eit d ie S chle c htigkeit Ungl ückseli gk ei t b


,

é b t b bat r b b oé ö m o g &S l wg
( I 3 5 4 a) H

p .v xo uo g e
n o v ,
a rm o , ,
.


ni sc he S eel enb esc h affenh eit é v t v; xbo xfi Euucpwv ioc ( IX 5 91 d )
, , , ,

Z usam m engestim m tsein d er d rei Ver m ö ge n d er Seele in Ei ns


( 5 0 Vocp öo ocr T pt06 öVt oc
) d ie ss ist die é ätg , na c h d er d er Me nsch
' '

u ,

strebe n u nd d ie er in alle m Ha nd el n
. si c h erhalte n m uss ( I V ,

Die übri ge n G uter si nd d aher d er T uge nd ge ge nüber


eri n a n z usc hla e n und nur so z u er strebe n und z u ge nie sse n
g g g ,

d a ss sie ihr k ei ne n E intrag thun ( Rep IX 5 92 Selb st .


,

>> U eb el « kö nne n d em M e nsc he n h eilsa m un d so m it weit nütz .

li c her sei n als soge na nn te G üter : es ist (wi rd im G orgias und


,

in d er Rep ubli k er wie se n ge ge nuber d en Vert reter n d er Lehre


, ,

d a ss d er Me nsc h Alle s was es a uc h sei ,


z u th un d as Re c ht ,

habe w e nn er d az u d ie L ust und d ie Ma c ht hat) es ist d as Beste


, , ,

k ei n U nre c ht z u th un d as S c hli m m ste


,
Unre cht zu thun und ,

G l üc k d a m it z u habe n so d a ss d ie Seele i m m er tie fer ins U n


,

rec htwo l l en hinein erath ; d a e e n ist es d as Be ssere Z ure c ht


g g g ,

w ei sung u nd Be st ra fung zu fi nd e n wel c he die Seele v o n d er ,

S chle c htigk eit z urü c kbri ngt und heil t ; d as g rö ssere Uebel ist .

ocb m etx», d as klei n ere ocb m sto S ocr G or


( 4 4 79 5 0 9 U d

8

g 6 n .

.

z ud e m ist sc hl ie ssli c h u nd d ur c h sc h nittli c h a uc h na c h a usse n ,

v o n Seite n » d er G ötter und d er Me nsc he n « . sc ho n im ge ge n


Staa t .
2 37

wartigen Leb en d as G ute d er A ner k e nnung und d er G l uck


s eli gk eit ge w i s s, wo ge ge n es m it d em La ufe n und Re nne n d er
Bo sheit bal d ein E nd e z u habe n und Vera c ht ung u nd Ele nd
ihr Ziel z u sei n pflegt ( Rep X .
,

Do c h alle d ie s e Tuge nd e n be so nd er s d ie G ere c h ti gkeit ge


, ,

lange n na c h Plato z u ihrer v oll ständ i ge n Ausbil d ung und Ver


w irklichung nic h t im Ei nz ellebe n s o nd er n er st in ei ne m sit t
,

l ic he n G e m e i n l e b e n o d er im S t a a t e E i n m a l n äm li c h
.

ist na c h plato ni sc her A ns c hauung d ie Ma c ht d es si nnli c he n


Elem e nt s ü ber d en Me nsc he n so gro ss d a ss er si c h selb st über
,

lasse n z ur T uge nd ni c ht gelange n k a nn s o nd er n hiez u d ie Sor ge


,

d er St aat sge walt fü r Erz ieh ung un d Bea ufs i c hti gung d er E in
z el ne n, s o wie ei n e auf Er z e ugung u nd Erhalt u ng sittli ch er G e

sinn ung bere c h ne t e Staat sv er fa ssung n oth w e nd i g ist


-
U nd f ü r s .

Z w e i t e w ill Plato d ie T uge nd gar ni c ht blo s in d ie I nd iv i


d ue n gepfla nz t wi sse n so nd er n sie soll die For m o bj ec tiv er/R ea
,

l it ät be k om m e n ; d ie T uge nd soll d a sie d as allei n Bere ch ti gte


,

u nd G u te ist realer W elt z usta nd s ein sie s o l l nic ht Pri v at


°

, ,

sa c he bleibe n ,
ni c h t blo s in d er G e si nnung d er Ei nz el ne n so n ,

d er n v o r Alle m in d en I nstit utio ne n d es Staate s lebe n d i g sie ,

soll I nhal t d es S t aat slebe ns s el b st w er d e n ; d ie t uge nd ha fte


Thä tigkeit d es Einz el ne n ist stet s unv ollk o m m e n unsi c her v er , ,

g gä n lic h : d aher s oll d u r c h ei ne e t hi sc he Or ani satio n d es Staat s


g
lebe ns d as G ute ei n e u ber d ie se Ma ngel d er P riv attugend s i c h
erhebe nd e Ver wirkli c hung in grö ssere m M aassstab und v o n blei .

be nd em B estand e er halten .

3. D er S t aat .

a) B e g r i f f d es Staats .

Der Z we c k d esStaat s ist na c h Plato ni c ht blo s d ie Ver


ein1 ung
g d er I n d i v i d ue n zu ei n e m ge m ei nsc h a ftl ic he n Lebe n

und z ur Erre ic h ung d er aussern Vo r th eil e wel c he ein sol c he s ,

für die Be d ü r fnisse d es Verk ehr s un d d er S ich erh eit d arbietet ; _


d ie höhere A ufgabe d es Staat s ist v iel m eh r die R eal is ir ung d er


I d ee d es G ute n die all ge m ei ne un d bleibe nd e Ver wirkli c h ung
d es sittli c he n Pri nz ip s in d er Me nsc hheit d ie E this irung d es ,

I ndiv i d uums und d er G e sel l sch a ft Der Staat s oll sich selb st
.
2 38 Pl ate .

al s Mittel d azu betrac hten d ass d ie T uge nd allge m eine u n d


bleibe nd e Mac h t wer d e : d ie ss soll d a d ur c h ge sc hehe n d a ss d ie ,

a n z e Sta at s or d nung auf E inpflanz un d T u e nd in d ie Seele n


g g er g
sei ner B ü r ger und auf unw a nd elbare Erhalt ung d er T uge nd

bere ch net und die ganz e Staat sleit ung in d ie Ha nd e d er Tu


, _

g e n d d
,
h d e s z u ga nz er u nd v oller T uge nd hera ngebil d e t e n
. .

Th eil s d er St aat sb ü r ger ele t w ir d A h d r ä uss er e Be


g g u c e ,
.

s ta nd d es Staa t e s k a nn n a c h Plat e nur d a d ur c h ge si c hert wer


-

d en d a ss er in d ie ser W e ise Or gan d er Tuge nd ist und in alle n


,

sei n e n G lie d er n u n d F unc tie nen v o m Pri nz ip d er T uge nd d ur c h

d rungen wir d De nn nur hie d ur c h k ann aller S c hwä chung un d


.

Auflösung d es S taatslebe ns v or gebeugt und all d en z ahllo se n


o h ne fe s te Z ust ä nd e unv er m e id li c he n U eb el n ge ste uert wer d e n .

Kur z d ie höhere Aufgabe d es Staat s ist die Verwirkli c hung d er


Sittli c hk eit im G ro ssen ohne w el c he auc h d ie ä usser n S taat s
z we ck e ni c ht errei c ht wer d e n k ö nne n

Mit d ie ser Staat si d ee P lat e s sc hei nt d ie De d uc tio n d es ’

Staats d ie er im z weite n B uc h d er R epublik ( p 369 376 ) an


, _
.

ste l lt im W i d er spr uc h z u st ehe n Die er ste U r sa ch e d er Staate n


,
.

g r ü n d un g s a g t er h i er
,
w a r d as B ed ürfniss (i} xpeioc)
, Da k ei n .

Me nsc h si ch selb st ge nug ( abt oé pmg) ist so nd ern Je d er Viele s


bra uc ht was er si c h ni cht selb st z u bereite n im Stand e ist so
, ,

si nd die Me nsc he n -
um si c h ge ge nseiti g in d er Be frie d i gung
_

ihrer Be d ü rfni sse H ul fe zu l ei ste n d a und d ort zu ei nem ö rt ,

lic he n Verei n (e ev o m toa) z usam m e nge t rete n d en m an Staat (t ubÄtg) ,

n e nnt 36 9 c , H ier nac h ware d er S t aa t ei ne A sso c iat io n z ur


, .

Be frie di gung d er sinnl ic h en Be d ürfni sse und z u einer d ie se m


Z we ck e nt spre che nd e n Th eilung d er Arbeit S ch o n A risto t e le s .

hat si c h an d ie ser m aterial ist isc he n De d uc t io n Plat e s ge sto sse n ’

er we nd et ein d er ober ste Z we c k d es Staat s sei nic h t d ie Be


,

friedigung d er Be d ü r fni ss e so nd ern d ie Ver wir kli c h ung ,


d es

7 ) R ep II , 36 8 , d e : >> gl eichwie gressere S chrift l eicht er z u l e se n


. . .

ist , al s k l eine , so ist au ch d ie im St aa t e v erwirkl icht e G ere c ht igk eit , d ie


'

G erec htigk eit im grossen M aasst ab , l eichter zu erkennen ,


al s d ie G erech
tigk eit d es einz e l ne n I nd iv id uum s « .

8 ) L eg I V 7 0 5 e : j ed e w ahre v o ne& toc t £ v t it p d p mj v I V


.
, , eo e e s .
, 7 0 7, d
d ie recht e G eset g ebung ielt d ara uf abz (in; ß ek £ em eg y ty v 0 o d
z , c ee te t
z en

aiv a u t o bg &v it cöno e


p g G org 46 4 b 5 15 b P ol it 30 9 e R ep I V
. .
, .
, . .
, . .
, 42 1, c.
2 40 P l at e .

ein Unter sc hie d ge m ac ht wer d e n d ie Tapfern m usse n d e ne n , ,

ni c ht blo s o cecppo e öw; u nd o w


welc he bpetoz , sond er n auc h o o cpioc


h abe n , unter gebe n s e in al s will ige und kraftige Voll stre ck er ihrer

A nor d nunge n D ie
Ei nsi c hti ge n m usse n unbe sc hrä nk t regiere n
.
,

d ie T apfern m usse n ihre n W ei s unge n ge m ä ss d en Be sta nd d es


Staa t e s wahre n die U eb rigen m üssen unt er Aufsi c ht d er bei d e n
,

Er sten i hre n nie d er n P riv atgeschä ften na c h gehe n S o m it be .

k o m m t P l ate d rei Kla ss e n o d er S t änd e w el c he d en Versch ie ,

d enh eit en d er nat ü rli c he n A nl age n


,
N ei gunge n und B esc h äf ,

t igungen d er M e nsc h e n e nt spre c he n : d en Sta nd d er Re giere n


d en ( ä pxo w eg) d en d er W ä ch ter ( cpö l o meg) d es Staat s o d er d er
,

Hel fer ( é u tz o o pm) d er Re giere nd e n u nd d en d er E rwerb trei


'

.
,

be nd e n (yswpy o i m ei bmuo upyo i) t b yé v o g ß o e l eeu s » äm z o e , ,

m ö tit bv
p v , xpnuoct t ot .

Die Re giere nd en h abe n die Leitung d es Staat s nac h i nne n


und au sse n G e s et z geb ung Verwal t ung Er z i ehung H eerfüh rung
, , , , ,

z u be s or ge n S ie m üsse n insgesam m t Mä nner sei n wel c he i m


.
,

Be sitz e d er v olle n Einsi c ht in die I d ee d es G ute n ( S 2 0 6 ) und .

in alle s Ei nz el ne was z um G ute n gehört , sic h befind e n und ,

auc h d ie no thwend igen wi sse nsc ha ftli che n Ke nntni sse für die
Erfüll ung aller Staatsge sc häft e haben sie m üsse n so m it cptl b
o o c o r sem
p ( V 4 7 3 Sie m
, üsse n d e sglei c he n Mä nner s ei n;

die sc ho n in lä nge rer Laufbah n si c h Er fahr unge n ge sa m m elt


und ihre v o l l z ureic h end e T üc h t i gkeit be währt habe n Ma nner , ,

d ie d en G r und sät z e n d er T uge nd stet s unersch ü tterlibh tre u


ebliebe n si nd Sol c he Ma nner si nd unter d enB ur ger n aufz u
g .

suc he n m it aller Sor gfalt und Stre nge a ufzuz iehe n und z u
b il d e n und wenn sie d as fünfz igs te Jahr errei c ht h abe n d ur c h
, {
,

0 oop t atio n unter die Re ge nte n d es Staats aufzuneh m e n III 412 ,


415 V I 5 0 2 f V II 5 37 ff
.
,
.
, .

Die W ä c hter o d er Kr ieger si nd d ie Hel fer d er Re giere n


d en ,
d ie Voll stre ck er ihre s W ille ns u nd ihrer A nor d nunge n .

E s lie gt ih ne n v or z ügli c h d ie Verth eidigung d es G e m ei nwe se ns


n a c h ausse n o b Sie b ri nge n d aher ihr Lebe n im Lager z u
.
,

wo S i e sl eh H ü tte n baue n in d e ne n sie So m m er s und W i nt er s ,

w oh ne n Alle L eb ensv erh al tnisse d ie ses Stan d e s si nd so ei nz u


.

r ic hte n d a ss er sei ne m B erufszwec k ni c ht e nt fre m d et wir d E s


, .

ist d aher d en W ä c hter n wie auc h sc ho n d en Re ge nte n ( d ie,


St aat .
2 41

auc h zu d en » W a chter n « d es S t aat s iin we it e m Si nne ge b ore n) ,


v or Al le m z u v erb iete n P riv ateigenth um z u be sit z e n und z u,

erwerbe n d am it sie ni c ht al s Be sit z er v o n A c kerla nd Häuser n


, , ,

und G el d Ac k erleut e u nd H auswirth e w


,
e rd e n stat t ihre m ‘

W ä ch t erb erufe tre u z u bleibe n M it S ilber und G e l d solle n .

S i e si c h ar ni c h t be fa ss e n es ni c ht ei nm al berüh re n d ü r fe n
'

g .

W as ihne n z um Lebe n no thig ist soll ih ne n z u be sti m m te n


Zeite n v o n d en ü bri ge n B ü rger n gelie fert w er d en al s Loh n d er

Bewa c hung S ie s olle n z usa m m e n S pe ise n und wie die Tr uppe n


'

.
, ,

d ie im Fel d stehe n, Alle s m it em and er ge m ei n habe n Rep III ,


.

41 5 d ,
41 7 b ,
.

D em d ri t te n S t a n d e d er d en Re giere nd e n unbe d i ngte n G e


,

h o rsam zu lei ste n hat d em S t a nd e d er Han d arbei t er


, w ei st ,

P l ate A ck erba u G ewerb und Kram h and el ,


ub erh au pt die Be ,

fr ied igung d er Be d ü r fnisse al s eigenth ü m l ic h en Ber uf z u S o nst


ist P l ate uber d en d ritt e n S t a n d s ehr k ur z d a s ein e Vo rsch rif ,

t en ü ber Er z ieh ung Lebe nsor d nu ng G ü ter ,


so wie u ber W eiber ,

u nd K ind er ge m e insc haft nur d en be id e n er st e n Sta nd e n gel t e n .

D o c h stellt er hi er d as s ehr b each tens werth e Po stulat auf es ,

s olle d a fü r ge sor gt wer d e n d a ss je d e s I nd i v i d u um d ie se s Stan


,

d es in d iej e ni ge A rb eitssph are z u wel c her es v o n N at ur Be ,

gab ung und N ei gung hat ei nge wie se n wer d e d a m i t Je d er d as , ,

M ö gl ic h st e l eis t e und z ufrie d e n sei d ur c h e in e n sei n er I n d iv i


d ualität ange m e ss e ne n Ber uf I V 42 3 , , .

_
D er so geor d nete Staat ist ei ner seit s ein Abbil d d er m e nsc h
l ic he n Seele o d er d er M e nsch im G ro sse n so fer n seine d re i ,

Ständ e d en d rei Th eile n d er Seele entS prech en : d er Stand d er


.

Regiere nd e n (t b ß enl ee u z bv ) d em d e nk e nd e n Theil d er Seele


( d em Äo y ro u z öv
) d e r Sta n d d er Krie er
, g ( t b é n tx o e m öv
p ) d em
S o nog , d er G ewerb stan d (t b xpnuo m o u z öv ) d em be gehre nd e n
Theil d em äm tte umm bv
, Ebe nso ist a nd rer se it s in ih m d ie
. ‚

T uge nd im G ro sse n realisirt ; er be sit z t d ur c h sei ne Ei nri c h t ung


d ie v ier O ardinal t ugen d en : d ie o o cpioc d ur c h d en S t an d d er Re

g iere n d e n w el
, c he d ie W i s s e nsc ha f t d er Staa t s leit un g ( ßeö o e ktoa
)
be s i t z e n ; die ocv bpeia d ur ch d en Sta nd d er Krie ger ; d ie e recppo

o üv d r h d i T t d d hle h t e d ritte S t a d e
n u c e n e r o r n u n g e s sc c m n n s

un ter d ie Re giere nd e n ; d ie G ere c htigkeit d es S t aa t s e nd li c h


be steht d ari n d a ss j e d er Sta nd d as Sei nige t hut ( t oc é oco m ö
,

S h w
c gl
e G h d g i h P h i1
er , es c ph i .3 A fl
. r ec 16 . 0 30 e. . u
2 42 Pl at e .

u pd t t er IV ,
434 , c ) und s ei ne n ei
genthu m l ich en Lebe nsber uf
erfüllt ( 433 a b ) , .

D ie c harakter isti sc he E igenth um l ichk eit d er plat o ni sc he n


Ver fassung ist hier na c h d ie stre nge So nd er ung d er S t ä nd e d ig ,

ab sol ut e Unt eror d nung d es d ritten S t and e s unter d en z weit e n


und m it d ie s e m unter d en er ste n d ie unbe d i ngt e Herr sc ha ft
d er T uge nd und d er I ntel li ge nz Die plato ni sche Ver fa ssung .

ist m it Ei ne m W or t e ei ne Ari sto kratie u nd P l at e selb st be ,

z e ic h n et sie so III 412 V III 5 44 e Freil ic h ni c ht ei n e un


, .
, , .

g ere c h t e E rb aristo kratie ; P l ate s agt v iel m ehr au sd ruc klic h : t ü c h

t ige I nd iv i d ue n d es d rit t e n Sta nd e s solle n in d ie bei d e n er ste n ,

I nd iv i d ue n d ie für d ie se ni c h t taugli c h sind in d en d ri t te n ,

v er set z t w er d e n d am it Je d er in n at ur ge m ä sser Sph ä re sei III


, , ,

415 , a —

c.

c ) D i e E i nr i c h t u nge n d e s Staat s.

D en pez ielle n E inr ic htunge n d es pl ato nischen Staat s liegt


s

d ie I d ee z u G r und d a ss d as ober ste Lebe nsge s et z und wi c h


,

t igste E rfo rd erniss d es S t aat s d ie i n nere Ei nheit d e sselbe n die ,

b ubv o ror aller B ü r ger d er Staa t so ll e ine Ei nheit sei n ,

wie E in M e nsc h wie ein orga ni sc her Leib (V 46 2


, w ie ,

im Körper d ie G lie d er so d ür fe n im Staat d ie ei nz el ne n B ur ger ,

9) D ie ser B egriff d er G erechtigkeit ist sehr ungenau ; d er B egriff


d er G erec htigk eit ist d as suu m cuiq ue nic ht b l os d as suum q ui sque , ,

d ie se s b l os N e gat iv e d er B esc hr änk u ng d es E inz el ne n au f seine S ph äre .

G era d e e e
so ist d ie Auff assung d es G erec h tigk ei tsb egrifl s in
u ng nüg nd

d er T ugend l ehre ( S 2 34) d enn d o rt be eich net P l at e d ie nat urgem ä s se


. z

Unterord nung d er einz el nen S eel enth ä tigk eit en unt er d as G an e d es S ee z

l enl eb ens m it d em N am en G ere chtigk eit d er d o ch an sic h e twa s gan , z

And ere s nam lic h ein Hand eln d es S ubj e c t s na ch aussen be sa gt


, , .

10 ) P l at R ep I II 4 15 : Zur V erbre it ung richtiger B e griffe uber d as


. .
,
»

Verh ä l t niss d er d rei Ständ e k ö nnt e v iell eicht eine erl a ub t e L üge ( F ic tion)
sehr d ie nli c h sein M an m usst e d ie M einu ng v erbreit en d a ss d er Un t er
.
,

sc hi ed d er Stä nd e au f einer u rs pr üngl ic he n V er schie d e nheit d e N atur en r

beruhe I h r seid m üsst e m an zu d en B ürgern sagen z w ar all e Brüd er


.
, .
, ,

aber nicht a lle v o n gan gleichem Stoff D er G o tt d er euch form te h at z .


, ,

d en z um R egieré n G e schi ck t en G ol d beigem ischt al s er sie s chuf d en , ,

Helfern Silber d en Hand werk ern und Ack erl euten Eisen und E rz U nd
, .

J ed er v o n E uc h eugt in d er Regel S einesgleichen


z . «

11) A rist P o l II 2 : l a pß ocv er t otüt nv ö ubd o w ö s pom q g (in Pl at o s


' ' ’
. .
,
e

Repub lik) di g öiprew v ö t t nd l to t oc u£ocv aiv au


, . 7167LW . .
2 44 P l at e .

d en, wie Ma nner und d as G esc h aft d er Bew a c h ung und


die ,

Verth eid igung d es Staat s ge m einsc haft l ic h m it ihne n v erri ch te n ,

V 4 5 1 d e 45 2 a D ie Frau e n d ur c h G y m na st ik z u d ie sem
, , . .
,
.

Ber uf heranz ubil d e n ist d er weiblic he n N a t ur ni cht zuwid er


, ,

45 6 b , Ausklei d e n al so m üsse n si c h d ie Fra ue n d er W ä c hter


.
,

d a sie T uge nd st att d er Kle id er a nz iehe n w er d e n und Theil ,

neh m e n am Krie g so wo h l al s an d er ü b r i ge n Bewa c hung d es


Staats D er Ma nn aber d er über t ur nend e W eiber la c ht wei ss
.
, ,

ni c ht was er th ut
, De nn was (fü r s G a nz e ) nütz lic h ist d as ist
.
, ,

a uc h sc hö n sc hi m p fli c h ist nur was sc h adlich ist V 45 7 a b


, , , , ,
. .

A uch an d er Re gier ung d es Staat s neh m e n tü c ht ige Frauen ganz


ebe nso Antheil wie d ie Männer ( V II 5 40 V , Zeit um , .
, ,

si c h d en gy m na sti sc he n U eb unge n d em Krie g und d en S taatsge , ‚

sc häfte n z u w id m e n habe n d ie Fraue n ge nug w eil sie na c h Auf


, ,

heb ung d es Fa m ilie nlebe ns k e ine n häusli c he n W ir kungsk r ei s ha ’

b en un d d er Unte rhal t d er bei d e n h ö h em Stä n d e v o m Staat be


stritte n wir d En d li c h gibt P late über die Erz iehung d er J u
.

g e n d die ,
bei ih m gä nz li c h Sa c he d es Staat s ist d ie ei ngehe nd ,

ste n Vor sc hri ft e n : d e nn s a t er u te Er z ieh un ist d s be ste


g g g a , ,

G e setz und ohne sie si nd d ie be s te n E i nr ic h t unge n wirkungs


,

l o s I V 42 3 e 42 5 b Er geht hieri n so weit d a ss er aus "

.
, , , , .
, ,

A nla ss d er m usi kali sc he n Erz ieh ung d er J uge nd so gar u ber ,

d ie Tonwei se n Rhyth m e n und I nst r um e nte


, d ie er in s ei ne m ,

Staate ge d ul d et und nicht ge d ul d e t w i sse n will ge naue Vor ,

sc hri fte n gibt ( III 398 c 40 3 c ) : er v er wir ft z B d ie Flöte


, ,

,
. .

u nd Har fe und erla ubt nur L ey er


,
C it her und P fe ife 399 (1 , ,
.

Auc h Ho m er und He sio d m it ihren unwü r d i ge n und unsit tli c he n


G öt t er und Hel d e nge sc hi c hte n d urfen n ic ht gele se n
. we d er ,

Tragö d ie n no ch Ko m ö d ie n d ür fe n a ufgeführt wer d e n d a d ie ,

Trage d ie d ie G em üth er e ntner v t d ie Ko m ö d ie Behage n am G e ,

m ei n e n er we ck t II 37 7 ff III 38 6 ff 394 ff X 60 4 ff
, , .
, . .
, .

Maler und a nd ere bil d e n d e Kunstler d urfen nic ht s S c hle c h t e s


und Unsittli c he s d ar stelle n die J uge nd m uss in ge sund er und ,

re iner L uft a ufwac hse n 40 1 b c A end erungen und N eue ,


. .

r unge n in d en ei nm al eingefuhrten D i c htunge n und To nweise n ,

s o wie in d en gy m na st is c he n U eb un e n sind nur m it grö sster


g ,

Vor sicht z uz ula sse n we il m it ih ne n a uc h Veränd er unge n d er


,

Sitten und d er ganz e n Si nne sart e ntstehen welc he am E nd e ,


St aat .
2 45

Auflo sung d es G ehorsam s ge ge n d ie G e s etz e und d a m it z um


z ur

Um st urz aller Or d nung führe n 42 4 , b e D ur c h alle d iese —

Ei nri c htungen erh ält d er plat o ni sc he Staat d en Charakter ei ner


gro sse n E rzieh ungs A nstalt ei ner erweiterte n Fa m ilie P late
-
.
,

s et z t a uc h ei ne hie fü r ni c h t z u stark e A nz ahl v o n B u rger n


s ei ne s I d eal staat s v ora us : tause nd a c ti v e Bü r ger m ei nt er in ,

d er R ep ubli k seie n d a z u ge nug I V 42 3 a:


, , , ,

d) A l l g e m e i ne B e m e r k u n g e n u b er d en p l a t o ni s c h e n
S taat
E s ist ei ne s ch
ehr natürli c h aufd rangend e Fra ge ob
i s ,

P l ate an die A usführbark eit s ei ne s Staat s be gri ffs ge gla ubt h at ,

o d er ob er ein bl o ses I d eal ein bl o ses Ph anta siebil d hat sch il ,

d er n wolle n im Be wusst sei n d a ss d a sselbe nie z u v er wirkl ic he n


, ,

sei d a ss es hö c h s te ns al s Re gulati v al s göt t l ic he s Para d i m a


, g ,

( Rep IX 5 92 b) d ie ne n kö nne um d ie v orhand e ne n S taaten


.
, , , ,

w enn glei c h nur in u ne nd licher A nn äher ung d ar na c h ei nz u ,

ri chte n Unzweifelhaft war d as Erstere d er F all E s spric ht


. .

d a fü r
1 ) d ie wie d erh olte ausd ru ckl ich e E rklarung Plato s d a ss er

d ie A usfü hrung sei ne s be ste n Staat s z w ar für sc hwieri g ,

aber ni c ht für unm ö gli ch un d wofer n d er Menschheit ge ,

h el fe n w er d e n solle so gar fur sc hle c hthin nothwe nd i g hal t e


, ,

V I 499 c d 5 0 2 0 V II , 5 40 d
, ,
. . Sel bst d en N a m en
.
,
.

ei ne s Staat s will P l ate nur d em v o n ihm ge sc hil d er t e n


Staate z uge stehe n IV 42 2 c E s bewei st n i c ht s hiegegen , ,
.
,

we nn er IX 5 92 b sagt s ei n be ster S t aat s ei w ohl auf


, , ,

Er d e n nir ge nd s v orhand en sei n Urbil d m ö ge v iellei c ht im ,

Hi m m el z u find en sei n : d e nn v o n d en v orh and e nen Staate n


e ntspra c h aller d i ngs k ei ner d em platoni sch e n I d eal d as er st ,

n o c h in Z ukunft z u v er wir kli c he n war H iez u k o m m t .

2 ) d a ss P l ate ausd ruckl ic h d ie Mit tel abha n d e l t d ur c h wel c he ,

die Um bil d ung d er v orhand e ne n Staate n in s e ine n be ste n


Staa t zu be wer kstel lige n sei Er sch lägt v o r d ie ga nz e .

Ei nwoh ner sc haft eine s Staat s d ie uber z eh n Jahre alt se1 , ,

au f s La n d z u sc hi c k e n nur die m i nd erj ähr ige n Ki nd er


z ur ü c k z ubehal t e n und d ie se n a c h d en Vor sc hr ifte n s ei ne s


,

beste n Staat s z u er ziehe n V II 5 41 a Die ser Vo rschl ag , , ,


.
2 46 P l at e .

e gt ganz e nt schie d e n ge ge n d ie Annah me P late habe


z u ,

s elb st d ie U nausfüh rb ärkeit sei ne s be ste n Staat s v oraus

ge s et z t .

A uch Ari stotele s set z t in sei ner Kr it ik d es plato ni sc hen


Staat s d ur c hwe g v oraus Plato s Vor sc hlä ge seie n ernst un d
,

prak tisc h ge m ei nt und er b eurtheilt sie v o n d ie se m G e


,

sic h tspunkt au s .

Die Ha upt sa c h e aber ist d ass Viele s w as am plato ni sc he n


, ,

S t a atsid e al als unprak t isch und una usführbar si c h d ar stellt -

nur v o n m o d er n e n G e s ic ht sp unk te n aus so er sc hei nt v om ,

helle nisc hen Sta nd p unk t aus d ie ss ni c ht war E s ist .

( M o r g e n s t e r n C om m d e P la t Rep p. 30 5 ff und K . . . . .

Fr H e r m a n n ; d ie hi stori sc he n Ele m e nte d es pla t on1


.
.

s c he n St aat si d eal s es am At S 1 3 2 ff ) d er N ac h w e13


'

g ,
. . .

d a fü r gel ie fert wer d en d ass fa st alle Ele m e nte d e s plato


-

nisc he n Staat s aus hi stori sc h ge gebe ne n Verfassunggm ge ,

na uer , d a ss sie d em d ori sc he n Lebe ns und Staat si d eal ,

b e so nd er s aus d en Ei nr ic ht unge n d es spar t a ni sc he n Staat s


e ntleh nt s i nd Der ar is t o kratisc he C harakter d er pl ato ni
.

s c he n Ver fa ssung d ie st re nge U nteror d nung d es Ei nz elne n


,

unt er d as G a nz e d as D r inge n auf polit isc he Ei nhe it


, d ie ,

ei nfac he Lebenswei se und d ie S y ssitien d er Krie ger d ie ,

Aussc h liessung d er selbe n v o n La nd ba u und G ewerbe d ie


u nter geor d nete Stell ung d es d ritt en o d er Ha nd wer ker
'

Sta nd e s die Theil nah m e d er W eib er an d en gy m nastiseh en


,

U eb ungen d ie Re gel ung d er E he n und d ie Leitung d er


,

Er z iehung d ur c h d en Staat d ie Stre nge und E infa c hhei t


'

d er Poe sie und M usi k d as A uss et z e n sc h w ä c hl ic her Ki nd er


,

( V 460 f )
, . alle d ie se A nor d nungen und Einri c htunge n
d er plato ni sc he n Rep u blik fi nd e n ihre Parallele n im spar

tanisc h en Staat F ür A nd ere s


. wie für die G ütergem ein ,

s c haft, fi nd e n si c h in d er spartani sc he n Ver fa ssung we nig


ste ns A nk nüp fun sp unkte M a n k a nn al so sa ge n d ie pla
g .
,

t onisc h e Rep ubli k sei ei ne S y stem atisirung d er s elbe n I d ee n


u nd Lebe nsm axi m e n auf d e ne n d er sparta ni sc he Staat be
,

r uh t e D ass P l ate gera d e d iese Verfa ss ung sei ne m I d eal


.

z u G r und le te
g , w ar n ic h t per sö n li c he Vorliebe fü r d en

spar t a ni sc he n Staat e
g g e n de,
ss e n M ä ngel und B lö ssen er
2 48 P l at e .

so ph en : h hier z ei gt si c h d er So kratiker d em i m m er
auc ,

d ie b egrifl l iche Ei ns i c ht d as Er ste und Hö c h ste ist


'

S c ho n .

Sokrate s hatt e ausgespro c he n » Kö ni ge und Herrsc her seien


,

ni c ht d ie wel c he z uf älli g d en S c epter führe n o d er v o n d en


,

nä c h ste n Be ste n ge wählt sin d o d er d ur c h s Loo s o d er dur ch

G e walt o d er Betr ug A m t und Ma c ht erhalte n so nd er n d ie , ,

w el c he Zu herr sc he n v er stehe n « ( S so will und h o fft


. .

auc h Plat e d a ss d ie M o ö e oc, d ie geb il d ete Ei nsi c h t Herri n


, ,

d es Staate s w er d e ( V I E ndli c h ge ht a uch noc h


,

ü ber Sok rate s hi na us d ie C o nseq uenz d er For d er ung d ass ,

d er Staat M ittel für et wa s Höhere s als er selb st fur d ie ,

Ver wirkli c h ung d es sittli c h G ute n sei n solle N ac h d ie ser,


.

Seit e hat m an m it Re c ht d en plato ni sc he n Staat al s ei ne


Art v o n hi stori sc he m Vorgä nge d er c hri stli c he n Kirc he be
trac htet m it d ere n hierar c hi sc he r G e staltung im Alterth um
,

u nd Mittelalter ( ehelo se Prie ster und ihre äu iz o e pbt d ie ,

Mö nc he in ab sol uter S uperiorität ü ber d en Laie nst and) die


,

plato ni sc he Ver fassung auc h gro sse Aeh nlichkeit hat


Aber a nd ererseit s s teht im pl a to ni sc he n Staate d ie R ück
si c ht auf d ie politi sc he n Z we ck e d er R uhe un d E int1 ac ht
unter d en B ür ern d o c h no c h we it m ehr i m Vor d er r un d e
g g ,

al s da ss er nur ei ner reli iö se n G e m ei nsc h a ft v er gli c he n


g
w er d e n kö nnte in d ie ser Hi nsi c ht ist d er pl ato ni sc he
Staat ebe nso sehr a uc h ein Vorbil d d es m o d er ne n Staat s
ab sol uti sm us wel c her w ähre nd d er z wei letz te n Jahrhun
d er t e d en nie d er n Stä nd e n je d e S el b stth atigk eit im p oliti

sc he n Lebe n v ore nthalte n und sie m it H ü l fe d er stehe n

d en Heer e unter d ie patriar c hal isc he Vor m und sc ha ft d er


>> re iere nd e n Kla ss e n «
g g ebe u gt hatte A u c h w as a l s Fort
.

schr itt d es m o d er ne n Staat s über d en antik e n a nz usehe n


is t die Fo rd é rung höherer wi ss e nscha ftli c her Bil d ung d er
,

Bea m te n und ü berha upt d ie a usgeb il d ete G l ie d er ung d er


.

staatli c he n F unc tio nen find et bei P late sei n Vorbil d ; d es


,

glei che n na c h a nd erer Seite hin die S e c ial th eo rien wel c he ,

s eit d em sech sz eh nten Jahrh und ert d ie m o d er ne W elt her

v or gebra c ht h at .

14) B a u r S okrat es
, und Christ us , 18 37 .
St aat .
2 49

e) D e r Tim a u s , d er Kr i t i as u n d d i e G esetz e .

T i m a u s p 2 0 ff v in d ic irt P late s ei ne m Staate ei ne


Im . .

m yth isc he präh is tori sc he Exi ste n z u m a nz ud e ute n d a ss er an


, , ,

d er i nner n W ahrheit d e sselbe n fe stgehal ten wi ss e n wol l e Er .

lä sst n äm l ic h ei ne n Prie ster v o n Sa is d em S el e n er z ähle n : die


G ötti n N eith Athe ne habe d erei nst d en ägypti sche n und
n o c h fr üher d en athe ni sc he n Staa t ( v o r 90 0 0 Jahre n) gegrü n

d et und ih m d ie s elbe Ver fa ss ung wel c he in d en B ü c her n uber ,

d ie Rep ubli k be sc hriebe n ist und d ere n G r und z ü ge a uc h in d er ,

ägyp t isc he n Ka ste nor d nung sic h fi nd e n v erliehe n I m Be sit z e , .

d ie ser Ver fa ssung ü bertra fe n d ie d erei n st ige n Athe ner alle an


d er n Me ns c he n un d v erri c htete n gro ss e Th at en n a m e ntli c h d ie ,

U eb erwin d ung e iner ge waltige n Kr ie gsm a c ht w el c he aus d em ,

d a m al s v or h a n d e n e n o c eanisc h en I ns ella nd A t la nt is ge ge nü ber ,

d en S aul en d es Herak le s grö s s er al s A sie n und Libye n z us am ,

m en ge ge n Europa hera nz o g ( w ie S päter d ie Per ser aus O ste n)


,
.

Der D ial o g K r i t i a s ) nim m t d en A nl auf d az u d ie se G e


15
,

sc hi c h te wel c he d ie Treffli c hk eit d er plato ni s c he n S taatsv er


,

fa ssung au c h na c h ihrer k r i e g e r i s c h e n Seite hin il lustrirt


habe n wur d e näher ausz uführe n ; er ist aber ni c ht v olle nd et
,

we rd en .

Ei ne and ere W e nd ung nim m t d age gen Plato s Staatslehre ’

in d en Buc h ern uber d ie G e s e t z e P late be z ei c h net z war

15 ) K r i t i a s war V etter
Pl ato s M utt er Abk e m m ling d es se
v on

] enisch en G eschl ec ht s au ch schrift st e ll eris ch t h ä ti g ( C r it iae ty ra nni c ar


, ,

m inum et c fr agm ent a ed B a c h


. Vgl S 10 5 A nm 10 und S 18 1
, . . . . . . .

B eac h ten sw erth ist Pl a t o s Hi nweisung auf A e g y p t e 11 al s d as L and


d as eine d er seinige n ähnl i che V erfassung h abe G rosses L o b wir d L eg . .

II 60 6 f Aegypt en gespend et wegen d er St ab ilität welche d ie Kü nst e


, .
,

d ort seit Urz eit en bewahrt haben W en n Pl at e eb d VI I 8 0 4 if sich . .


, .

für d ie Tur n und Krie gsübunge n d er W eiber m it grosser E m phase auf


d ie k rie gerisc hen F raue n d er Vö lk er am s chwar z en M eer ber uft so w er ,

d e n d ie W urz el n seiner L ehre v o n d en P flicht en d es weib lichen G e sch l e c ht s


im St aa t e t h eil weise au ch a usserha lb G rie che nl and s z u su chen sein .

o ög 7t 0ci/t d
'

l i; usv
‘ '

H al E 7t7tocg
‘ ‘ ' '

7t 0 717101 bb m d t oc t äi i/ ß ecpß ocpcev y ev n , g


ahrheit z u fi nd en
b tepsev öi e tro u, um W

a ,
.

16 ) I n d en G eset z en t ritt end lich einm al auch P l at e selbst auf


» «
,

allerd ings a nony m al s athenischer M ann d er sich auf d er I nse l Kret a


» «
, ,

d em L and e d es w eisen G eset g ebers M inos m it einem Kre ter Kl inias und
z ,

einem Spart aner M egill us über d ie best en St aat seinrichtungen unt erhält .
250 P l at e

auc h hier d ie G e m ei nsa m k eit d er Fra ue n und B esitz th um er al s


die für d ie Ei ni gkei t u nd Vollk o m m e nheit an s i c h be st e For m
d es Staate s ( V ,
Aber er lässt d ie se Ei nri c htung d o ch in
d er A usführ ung d er Ver fa ssung d ie er j et z t gibt ,
falle n un d , ,

er w ei c ht v o n sei ne m früh ern S t aatsi d eal a uch in so nst ige n


Di nge n sehr w e sentl ic h ab Er erklär t v o n v orn herei n be
.

s tim m t : D as Be ste ist F r i e d e und fre und li c he G e si nnung


k rie geri sc he Tap ferk eit ist ni c ht d ie ober ste so nd er n ,

die unt er ste T uge nd d er Staat m uss a l l e Tuge nd e n in s e ine n


,

B ü rg er n er z euge n ( p 6 30 . E s ist d ie ss z war z unä c h st ge ge n


d ie S p arta nisc he U eb ersc h ä tz ung d er Tapfer k eit geri c htet ; allei n
es tri ff t z u gl e ic h d ie überwie ge nd e M a c ht stell ung d er cpb) to meg
in d er Rep ubli k und d ere n fa s t blo s k rie geri sc he Er z ieh ung .

Aber auc h d ie oli gar c h isc h d e spoti sc he Herr sc haft d er d pxmn eg ' '

ü ber die a nd er n S t än d e w ir d au fge gebe n Ei ne gute Ver fassung


.
,

erklärt P late m uss d re ierle i an si c h habe n ni cht blos cppöv no rg


, , ,

s o nd er n a uc h äl sp ti aptor u nd cpr)tioc ( III 6 93 e ) D ie be ste n


, ,
.

Ver fassunge n si nd d a h e r d ie g e m i s c h t e n d h . .

s ol c he ,
w el c he e t w a s v o n Mo nar c h ie u nd etwa s v o n D e m o k ra t ie

an si c h habe n G e nau er : gut e Ver fa ssunge n si n d sol c he ,

wo d er Staa t v o n Behör d e n re gier t wir d w el c he zwar im Be ,

s it z d er v o l l zureic h en d en st aat sm annis c h en I ntel l i ge nz und d er

nö thigen Herr sc her m a c ht aber z uglei c h so be sc hra nk t sind


, ,

d a ss sie ni c h t in W ill kühr u nd G ewal tth ätigk eit v er falle n ( III ,

693 I V
.
, alle B ü r ger m ü sse n d ahe r eine n gewisse n An
t he il habe n an d er L ei t ung d es S t aa t e s und d a m it ist z ugle ic h
,

d ie ss erreic h t d a ss Alle frei si nd und k e in Ha ss d er z ur ü ck


,
.

ge setz te n C la sse n gege n d ie b ev o rrech teten e nt steht ( III 694 , .

697 V I
.
, Ei ne m o nar c hi sc he Spitz e gibt P late se ine m
Staa t e nic ht a uch s ein nunm ehr iger Staat ist ei ne Rep ubl ik
, ,

aber Rep ubli k in d er M itte z wisc hen M onar c hie und D em o kra
t ie : d ie Re gier ung ( ß o e l fi) geh t wie in d er so lo nisc h en Ver
,

fa ss ung ( I I I , her v or a us j ah rlic hen W ahle n d er in v ier


Ver m ö ge nskla s se n z er fal le nd e n B ür ger s c ha ft und d ie Vo l ksv er ,

z z l o ioc
s a m m l un
g ( é n ) hat b ei w ic htigere n Angele ge nhei t e n wi e ,

Erla ssung ne uer G e se t z e m i t z uspre c he n ( V I 7 7 2 v gl


, , . .

Ha nd e l und G ewerbe solle n n a c h d en » G e set z e n « d ie a c tiv e n


S taatsb urger ni c ht treibe n d ie se Di nge solle n Bei sa sse n und
252 P l at e .

er h ie und d a si ch zwinge n m uss sic h naher auf sie einz u ,

la sse n ( S .

E ine Hauptlehre d es plato ni sc he n System s ha t v o n d er


fortwähre nd e n U m ge staltung in w el c her d ie se s be gri ffe n bl ieb
, ,

am we nigste n Vo rth eil ge z o ge n die I d e e n l e h r e ,


Die Id ee n .

s oll t e n d as wahre Se in d ar stelle n ge ge nuber d em si nnli c he n


Da s ei n d as ebe nso N i c ht sei n wie S ein ist Sie ware n aber
, .

d o c h nur ein i d eelle s S ein sie ware n d as ewi g gülti ge Para


,

d igm a fur alle s reale Se in d er Inbe griff d er in d ie Materie z u


,

prä ge nd e n c o nc rete n Da se insform e n ; u nd sie ware n z ud e m ein


alle s Mögli c he in si c h be fa ss e nd e s A ggre gat v on For m o d er
v o n G attun s und Ar t be ri ffe n d w e d er i r e n d w oher d e d u
g g as g ,

c irt n o c h i nnerhalb se iner s elb st s st em atisirt w ar S


y ( .

Spä ter fühlte wohl P late d as B edü rfniss d ie I d ee n d em Reale n , ,

d as na c h ih ne n ge for m t w er d e n soll m ehr anz unäher n und , ,

d e sgle ic he n d as w e itere sie ir ge nd wie pri nz ipiell ab z uleite n und


,

z u or d n e n Die ss Bei d e s ge s c hah d a d ur c h d ass er d ie py th a ,

go reisc h e Zahle nlehre auf d ie I d ee n a nwa nd te Si nd d ie I d ee n .

Zahle n so si nd sie q ua ntitativ e Form e n wel c he d em W irkli c h e n


, ,

bereits näher st ehe n d a ja auc h d i e s e s Q uantität ( Vielheit


,

aller Art gro ssten und kleinste n Um fangs m annigfa chster F or


, .
,

m a t io n und Fi guratio n) ist ; und ebe nso k a nn es we nn die ,

I d een Za h le n si nd scheine n al s lasse n sie sic h d ed uciren und


, ,
.

s st em aü siren i n d e m m n B d Viele d N a t u r d er
y , a z as au s
. e r .

Zahl a ble it e t d a ss sie w e se ntli c h ni cht blo s Ei ns so nd er n m eh r


, ,

al s E ins j a unbe re nz te Me n e ist A u c h d ara uf sc hei nt P l at e


, g g . ,

we n n er d ie I d ee n d ur c h ihre Fa ssung al s Zahle n d em W irk


li c he n m ehr a nnäherte Be d a c ht ge nom m e n z u habe n d a sje nige
, , ,

was im Tim aus d ie beij ocpsv fi . war aus d en I d ee n ,

s el b st ab z uleite n und so d en s e in er bi sher i e n Philo soph ie a n


g
hänge nd e n D uali sm us d o c h no c h z u hebe n ( v gl Z e l l e r II .
,

Die se ga nz e m athe m a t i sc he Um ge staltung d er I d ee nl ehre


( w b a uc h Z e l l e r s plato ni sche St ud ie n S 2 16 ff

e r u er u A . . . .

z u v er lei c he n sin d i aber ab t r d lei h


g ) s t ,
s o s u s u n z u g c so u n

v o l l st and ig ü berl ie fert d a ss ni c ht s d a m it a nz ufa nge n ist


,
D er .

U eb ersch uss an Pha nta sie d en d as fr ühere plato ni sc he P hil o s0 phiren


,

an si c h ha t te eht in d G enth eil ei ne s unfr uc htbar k ünst


g , a s e g
Ak a d emi e .
253

li c he n S y stem at isirens u ber ; s c h 0 pferisc h b is ans End e ist Pla


to

s G e ist nur auf d em ethi sc he n G eb iete g eblieb en .

31 D i e
. a l t er e Ak ad em i e .

D ie N Lehr am t übertr ug P l ate se i nem S ch we


a c hfolge im
s terso h n S p e u s i p p u s d er die ses Am t a c ht Jahre l ang ( 347 ,


339) b e klei d ete Auf ihn fol gte X e n o k r a t e s
. d er d ur c h ,

s ei n e Si t te nstre nge und G e wi s se nha ft igk ei t berü h m te Plato nik er

D L I V Er sta nd d er A k a d e m i e 2 5 Jahre la ng ( 339


( . .
,

314) v o r N a c h ih m war P o l e m o S c holar ch d er Ak a d e m i e


.

314 2 7 0 Auf Polem o fo l gte K r a t e s auf d ie se n A r c e s i


'

.
,

l a u s d er Sti fter d er so g m it t ler n Aka d e m ie


,
.

D ie ältere A k a d e m ie ha t w e nig philo sophi sc he Lebe nsk ra ft


e nt wi c kel t S ie h at v or z ügli c h d ieje ni ge Ri c htu ng , die P l at e
.

in d er let z te n Perio d e sei ne s P h il o s0 ph irens ei nge sc hlage n hatte ,

die pyth ago reisirehd e weiter v er fol gt und d u r c h ab str use Sp e , ,

c ul at io nen d ie I d ee nlehre m it d er Zahl enle h re z u v er m it t el n


e su c h t Chara k teri st isc h für d ie se Ri c ht un g is t d er Sat z d es
g .
_

Xeno k rat es d ie Seele sei ei ne s i c h selb st be we ge nd e Zah l t ip)


, ,

di ti t aiv a u ocptS pbii ocüt bv ö cp é oce t o ü z uv o ö psv o v ( Plut pro cr



. . . .
_

an I p 10 12 Stob E 0 1 1
. . . F ur d ie E n twi c kl ung d er
. . .
,

Ethi k war es v o n Be d eut ung d a ss Xeno k rates und s ei ne N a ch ,

fol ger d ie Lehre n d es Sok rate s und P l ate v o n d er T uge nd als


un e ntbehrli c her Be d i ngung und er ster Ur sa c he d er G l üc k seli g

k eit be sti m m ter d ahi n ausbil d e t e n : d as Ziel d es Lebe ns ist ni c ht


die L ust so nd er n die G l üc ks eli gk eit be stehe nd in Be sit z und
, ,

t uge nd haftem G ebrauc h d er n atü rli c he n G üte r d h d erj e ni gen ,


. .

k örperli c he n und gei sti ge n A nla ge n und Kr äfte wel c he d em .


,

Me nsc he n v o n d er N at ur v erl iehe n si nd u nd d er z um Leben ,

er for d erli che n äusser n Be d ürfni sse u nd M ittel Fehle n d em .

M e nsc he n d ie se G ü ter so ist er d e ss u nge ac htet we nn er tu


, ,

g e n d ha f t is t g l ü c kli c h ob w ohl, n i c h t v oll k o m m e n gl u c k selig , ,

d a h iezu d er Vollbe s it z d e sse n w as v o n N at ur z um Be st ä nd e ,

unsre s W e se ns gehört n oth w e nd i g ist Die A ka d e m i ker ,

l ) S p eu si p p t c be ra ht ete S c hm er Krankheit S chwache Blind heit z, , , ,

Arm ut h, V l ust d er Ang er ehö rigen Unt ergang d es Vater land s Exil S cl a
, , ,

v ere
i u d gl al s a ax or , :_li
. . ess aber d ie fib q nicht für ein y 0 bv gelt en

ov
‘ °

oc oc ,

C ie Tu sc
. . V , 10 , 30 A rist E t h N ic V II 14 C l e m Strom II p 418 d ;
. . . .
,
. . .
, .
,
25 4 Aristot e l e s .

n ah erte n sic h
Lehre d e n C y nikern und arbeitete n m it d ie s er
d en Stoiker n v o r ( Ze no war a uc h S c h üler d es Pole m o ) ; aber
s ie wollte n s o w e ni
g al s So k ra t e s und Pla t e d en W er t h d er , ,

j enigen na t ür li c he n Kräft e u nd ä usser n D inge v erk e nnen wel c h e ,

es d em Me nsc he n m ö li c h m a c he n sei ne m D a sei n und Th un


g ,

ei ne n c o nc rete n G ehalt zu gebe n sie wol lten n i c ht d ass d ie , ,

T uge n d d en Me nsc he n d em Leben entfrernd e so nd ern d a ss sie


'

d as Lebe n lei t e und rei n erhalte .

D ie ph ilo s ophi sc he n S c h ule n in A t he n wer d e n v o n j et z t an


för m l ic he Lehra nst al t e n u nd C o rpo ratio n en Sie habe n ihre .

S c he l arc h en fdie ei na n d er re gel m ässi g suc c ed iren ; sie be si t z e n


,

ei ne n eige ne n Versam m l ungsort d er si c h v o n G e nerat io n z u ,

G e nera tio n fo rterb t un d ein e ige ne s Stiftungsv er m ö ge n d e sse n , ,

Einkünfte d er S c holar c h ge nie sst Vgl Z u m p t ü ber d en . .


,

B e s tand d er philo soph i sc hen S c hule n in Athe n und die S uc c e s


sio n d er S c h o l arc h en 18 43 .

32 . A r ist o tel es .

Ari stotele s ist a h


n c Apo ll o d o rs A ngabe Oly m p . 99,

2 Tip) s üb oc
umv tav q mo tv ät i/ eiv oct t e )t s

. s t oc v é v t o t g x oc t 0t
_
cpb o
w ä xo e
w é €w i g bh


' ‘

ötu o m ocg nev &v 3pd mo e g b pefi


'
o oc y a x at ao t oce e ui g
°

, c v rv

é xerv ,
Z m e x ocfi
'

ect il oct b b t b b g oc oc9 0 b g t


y fig &o xl nc tocg ( S c m z l sigk it , nic t

h er o e h
L u st ) '
siev 8

p

(S W OLE & 8 t 0 d t 7 g eüb o u o v iocg &nep a o t t7t oci


) n y I d p 419, a : X c . . .

kr a t e s t ip) s bb o un o v tocv ocu o b iö ceo r % T 7} CSW T 7) Q o t% s £ ocg &p5 t i7g m ei t i7) g 67m

no .
' ' f
.

peu w7; g fi b ev oopero g D erselbe f d ie s ei d ie di v ,


’ ' "
ebb o u
ou1t . : év () po v ioc, daexiq , 1) cp

d ie &pet ocl , üit ä v ee d ie e wp wwc it 0 Id p 4 19 , P


' ‘ ‘

t b tit tii V b .o n d t oc é z t ög . . . a : o

le r ne bo y no nt€ ec y o üv , xinptg nev ocpet 71g unbé u 0 t e b w ebb o upo v tocv ö nocpxew,
’ ‘
.
'

btx oc b s m d t cii v o wpo nm ä w m d 1: G3V é it t b g t i p» 5698 1 7) V


upb g s bb oc1po
' '

v ie w eiv a r C ie F in . . . II
a h d en ä l tern Ak a d em ikern ist d e finis
,
1 1, 34 : n c r

bonorum : secund um naturam v iv ere id est v irtute ad hibit a frui prim zls ,

a nat ur a d atis
(w as werh er so erkl är t wird : e m ne anim al sim u l ut ,

o rt um es t et s e ipsum e t o mnes p ar tes suas d iligit d uasq u e


, quae m axi ,

m ae sunt im prim is am pl ec tit ur anima m e t c erp us d eind e utriusq ue ,

partes ea quae prim ä d at ä s u nt n aturä a ppet it aspernat urq ue c o n


, , ,

t raria worauf C v o n j enen prim a a nat ura d at a noch w eiter anfü hrt
, .

S enec a ep
'

m em br a sensus ingenii m e ins integrztas c o rpo ri s o alet ud o )


'

.
, , , .

8 5 18 f : Xenocr at es e t S peu sippus put ant bea tu m v el so l a v irt ut e fieri


, .

pesse no n t anzen (wie später d ie Stoik er) unum bo num e sse quod ho nes tum
,

est ; absurd um est ( v o m st o ischen St and punkt) quo d (v o n X und S ) , . .

d ic it ur b eatum quid em fut urum v el so la v irtute nen fut urum autem per
, ,

fec te _
b eatum
256 Arist ot el e s .

d a ss h Ar istotele s h iebei ni c h t im m er in r uc ksic htsv o ll er


s ic

W e is e ge ge n ih n be no m m e n hat A ber es ste h e n je ne n G e .

rü c h t en be sser be la ub i t e Beri c hte e nt ge ge n wel c h e d as Ver


g g ,

h ä ltniss d es S c hü ler s z u s ei ne m Lehrer in g anz a nd ere m Li c hte


d ar s tellen und es spre c he n
ge ge n sie die Thatsachen d a ss
Ari stotele s m it Xeno krates eng be fre und et war d a ss er si c h
for t wäh re nd in s ei ne n S c hri fte n z u d en Plato nik er n re ch nete ,

und d a ss er a usd r ückli c h erklärt h at die Pole m i k gege n pla ,

toni sc he Lehre n sei ihm una nge neh m we ge n se in er Fre un d


sc ha ft z u ihre m Urheber nur d as I ntere sse d er W ahrheit be

sti m m e ih n d a z u Ja Ari stotele s h at se in e n Lehrer in ei nem


G e d i c hte d en M a nn ge na nnt wel c he n ein S c hle c hter z u pre ise n ,

ni c ht d as Re c h t habe un d d er z uer st klar d ur c h Lebe n und ,


.

Lehre ge z eigt habe di g aryar36g t e z art eb öariprev d uar y tv st arr ,



.

’ '
6
OM
P )
Jahr 343 wur d e Ari stotele s v o n Ko ni g Philipp berufe n
Im ,

sei ne m S e h n e d em d a m al s 1 3j ähri ge n Alexa nd er Unterri c ht, ,

z u gebe n W el ch e n Einfl uss er auf sei ne n Zö gli ng ge ü b t h at


.
,

be wei st Alexand er s Liebe z ur Di c htkunst und z ur W i sse nscha ft


Z e l l e r II 2 S 10
3) , , , . .

4) E b d S 16 . . .

5 ) O ft z B se lbst in d er B est reitung d er I d eenl ehre M et


, . . . 9, be
d ie nt sich A d er c o m m uni cat iv en R e d eweise : wir (Pl at onik er)
. »

gl d es Vf A nm erk ung I 9, 4 : ät r

v . . zu , z er8 ae g tpö n 0 0 g b e tz v enev , ö t r äe t r

t ar s rb n,
zart
’' ’
o ö&é v or cpartv emrr t 0 1it
'

. D ann d ie h e St elle Eth


sc ö n N ic , . . I
4 : D ie Pol em ik gegen d ie I d eenl ehre ist m ir u nang enehm ö ra b ,

r t cpt7t o ug

ötv bparg d ß ä tt ro v t
’ '

eteory a s tö r; 66 58 18 5 ötv
’'
ry et v t re r
o g s varr z art betv é n t c ui

ä l 7twg

7} Q & Ä ntt

t t ar g z ar t t or o tz rt cpr

1 71 6 '
E

s e t ar ar v ar r p s t v ,
t e za
' ”
Ä o o o cpo eg bv t arg y örp ö v w rv cptl o rv 6 iQ v 71 }
' "

orucpo t v
p ör v
'
7
‘ '
o ro v pO t t C
'
Tt .

d s r ar v . F erner P e lit . II, 6 , 3 : t b pé v ed v z eprt t bv ( Au sseror d entliches)


äxo eo r n aiv t E rez pano eg l wtbv ( etw as F eines) z art
'

ot t oü b b
'

z art
o yo r t ze t

z arrv o cö ro v
; etw as O riginelles) z at t b Cn vj v
(
*
bs r t t rz o
'

(Tieffo rsch end es) z ar)trb g ,


z av a
'

r t rug Xa l nö v
r t Z unä chst sind d ort unter d en Ä ö y o 2 wz gaw eg Pl at o s
e r e . r > r
' ’

R epublik und G esetz e v erstand en . .

6 ) Z e l l e r II 2 S 12 , , , . .

7 ) Al ex and er fuh r te auf seine n F el d z u gen st et s eine v o n Arist o t e l es


v era nst a lte t e R e cension d er I l i as b ei sic h Plut A l e x 8 i b 7 Al ex and er ,
. . . . :

l ernte v o n Aristoteles nic ht nur M o ral un d P o litik so nd ern er w ur d e ,

v o n d ie sem au ch in seine t iefere Phil o so phie eingeweiht d ie so nst G ehe im ,

lehre d er engem S chule bl ieb Al s er d aher v o n Asien aus hö rt e Ari . ,

st o t el es h ab e seine ak ro am at iseh en S chriften hera usg egebe n schrieb er ,


L eb en .
25 7

Al s d er per si sc he Fel d zug be ga nn k ehrte Ari stotele s 335 o d er ,

334 na c h Athe n z ur ück wo er im L ykeio n e in e m m it Baum , ,

gä nge n (n r: pircart 0 r) um gebe ne n G y m nasio n„ ei ne ei ge ne p hilo


-

so phisc h e S c h ule ero ffne te I n j e ne n S c h attengä ngen auf un d .

ab wa nd el nd pfle gte er sei ne Philo s ophie v or z ut ra ge n w oher


'

s e in e S c h ule d en N a m e n d er peripatet isc h en erhielt M o rge ns


s ol l er akro am atiseh e d h strengwissensch aftlic h e Abe nd s ,
. .
,

exoteri s che d h po pul ä re Vorträge er st ere für sei ne n e ngem


,
. .
,

S ch ülerk rei s letz t ere für ei ne n w e item Krei s v o n Z uhörern ge


,

hal t e n habe n Kei ne a nd e re P hil o s0 ph enschul e sc hei nt d a


m al s so be su c ht ge we se n z u sein wie d ie sei ne ; v iele b ed eu -

te nd e M änner j ener Zeit wer d e n al s s e ine S c h üler ge na nnt I n .

d ie se n A ufe nthalt z u Athe n fällt oh ne Z w ei fel d ie Ab fa ssung


;

s ei ner m e iste n S c hri fte n Ari stotele s ge no ss h iebei d er U nter .

st ü t z ung Alexa n d er s d er ih m ni c ht nur z ur Her stellung s ei n er


,

ro ss e n Thier esc h ic h t e ( Zoolo ie ) 8 0 0 Tale nt e e he nk t


g g g g sc

so n d er n au c h m ehrere Ta use n d Le ute d ie s i c h m it Ja gd und ,

Fi sc h fa ng be sc häfti gte n o d er Thier garte n und Vo gelhä user z u


beaufsi c hti gen ha t te n z u sei ner Ver fügung ge stel l t u nd beauf ,

t ra gt habe n S oll ihn v o n Allem was v ork ä m e in Kenntniss


, , ,

zu set z e n Sollte d iese N a c hri c ht auc h ü ber t riebe n sei n so ,

ih m einen Brief fol gend en Inhalt s d u hast nicht re c ht geth an d ass d u » ,

d ein e ak ro am atiseh en Vo rt ä g e e o if ent l ieh t ha st D enn w as w er d e n


r
-

v r .

w ir noch v o r d en An d ern v or au sh abe n w en n d ie s e Vo rt r ä ge G e m eingu t ,

gewor d e n sind A risto t e l es ent schu l d igt e sich ind em er entge gnet e ,

» d ie se V ortr ä ge seien herau sgeg eben u n 6 nic ht herausgegeben D a ssel be . .

b ei G ell N A XX 5 7 ff
. . .
, , .

8 ) C ie Ac a d P ost I 4 17 : q ui er ant c um Arist ot e l e P eripa t etici


. . .
, , ,

d io t i sunt quia d isput ab ant i nam b ul ant es in L y c eo


,
B io g L a er t V 2 . . .
, .

9) G ell N A XX 5
. .D ie ex ot erisc hen Vo rt r ä g e bez ogen sich auf
.
,
.

Rhetorik u nd St aat swissenschaft


10 ) A then IX 5 8 p 398 e . 1 T a l ent
, c 4 100 M
. .
,
. . .

11) P l in H N V III . 17 5 44 : A l ex and ro m agno rege infl am m at o


. .
, .

c upid in e anim al ium n at ur as no sc end i , d el egat aq ue h ac c o m m ent ati o n e

Arist o t el i, aliquo t m il l ia h o m inum in t o tiu s A siae G r aec iaeq ue t r ac t u

p arere j u ssa qu o s v en at u s
, au c upi a pisc at us q u e al eb ant q u ib u sq ue v i
,

v ari a ( T hiergar t e n) arm ent a al v earia ( B iene nst ö c k e ) pisc in ae ( F isch t eich eh
, , ,

av iaria (V ogel häuser) in cur a e ant n e quid usq u am gentium igno raretur r ,

ab eo ; quo s pe c o nt and o q u inq u a gint a fer m e v ol u m in a ill a pr aec l ar a d e


r

anim alib us c o nd id it U eb rigens st eh t i n A ristot e le s Th ie g esc h ic ht e so


. r ,

S hw g1
c e G h 1 g i h P h il p h i 3 A fl
er , e ec . ( 17, r ec . o so e. . u .
25 8 Arist ot e l es .

v iel ist in je d e m Fall gewi ss d a ss Ar istotele s oh ne A l ex and er s ,

Frei gebi gk e it nic ht im Stand e ge we se n wäre m it gross em Auf ,

w a nd e in e beträ c htl ic he B üc her sa m m l ung a nzule ge n N achfo r ,

sc h ungen über d ie Staat sv er fa ssunge n so v ieler S tad te a nzu


s telle n und sic h d as n ö thige M ater ial z u s ei ner Zool o i e z u
g
:

v er sc haff e n Später t rate n M i ssv erhält ni sse m it Alexand er ein


.
,

ind e m d ie s er s ei ne n Unw ille n ü ber d en bele id ige nd e n Freim uth


d es Philo s ophe n Kall isth en es auc h auf d e ss e n Ohei m Ari stotele s
ü bertr ug W el c he s A ufs ehe n d ie s e s M issv erh ältniss z wisc he n
.

Ar istotele s und Alexand er m a c hte sieh t m an aus d em wenn ,


12
g lei c h v erl au m d erisc h en ) G er ü c ht A ri sto t ele s h abe um si c h , ,

für d en To d sei ne s N e ffe n Kall isth enes z u rä c he n s e ine n Fre und ,

A nt ipater v era nla sst d en Kö nig z u tö d ten u nd habe d em A n


, ,

tipater d as G i ft h iez u gelie fer t Pl ut Alex 7 7 , . . .

Z wöl f Jah re h a t te Ari stotele s z u A t he n al s er ,


w ahr sc hei nli c h aus poli t i sc h e n G r und e n nä m li c h we ge n s ein er ,

n ahe n Be z ieh ung z u d e n m ac e d o n isc h en Kö ni ge n u nd s ei ner

Freund sc haft m it An t ipa t er d er G ottlo sigkeit a ngek la gt wur d e


,

U m d ie s er Ankla ge z u e nt gehe n v erl ie ss er Athe n >> d am it sic h , ,

d ie A the n er ni c ht zum z w eite nm al an d er Phi l o s o phie Versün


d ige n m ö c hte n « un d begab sic h na c h C halkis auf d er I nsel
,

E uböa wo er bal d d arauf im Jahr 32 2 v Chr starb


, , Mit . .
,

wi e in einen and ern z oologisch en S c hrift en nicht s w as auf nähere Kund e


s ,

d es O rie nt s d eut e te u nd w as er st in F o l ge v o n Al ex a nd er s F el d z ugen


,

z u A ri st ot e l e s Ku nd e h ätt e g e l a nge n k ö nnen H u m b o l d t Kosm os II .


,

191 : D er G l aub e an eine u nm itt elbare B erei cher un g d es z ool ogischen


»

W issen s d es Arist o t el e s d ur c h d ie H ee üge A l exand er s i st d ur ch ernst e rz

neuere U nt er su c hungen sehr er schü tt er t w or d e n D er se lbe S 42 8 : ich . « . >>

fi nd e in d en z oologischen W erk en d es Aristote l es nichts was auf S elb st ,

beo ba cht ung an E l eph ant en o d er gar auf Z erglied erung d erselben u z

s ch liessen nö thi t e
g . «

12 ) Z e l l e r I I 2 S 35 f , , . .

13) D en Vorw an d gab ein D io g L V 7 aufb eh al t ener Hy m n us d es . .


,

A auf sei ne n F reu nd Herm ia s in w e l che m er ih n m it H erak l e s A chill


.
, , ,

A ia xd en D ioskuren v erglic h und ihm ewigen Ruhm v erh iess


, .

14) D ie S age A rist ot e l e s habe G ift g enom m en


,
u m sic h d en V er ,

fo l gungen seiner F eind e z u ent z iehen (D L V 6 d er v o n M enagi us


'

. .
, .

ed irt e ano ny m e Biograph p 13 4 S uid ) ist fal sch (eine Verwech s


.
, . .

l ung A s m it D em osthenes) And ere B erichterst atter geben ausd rück


.

.

l ich an er sei eines nat ürlichen Tod es (v öc rp) gestorben D L V 10 Anon


, . .
, . .

M en p 18 , 6
. . .
260 Aristot e le s .

Fraue n und ihrer Kind er in se1nem Te stam e nt d as v o n D ie ,

e n e s L aert ius V 1 1 1 6 u b erliefert w or d e n u n d in s ei ner u m


g

fa sse nd e n Vor sor ge auc h für s ei ne Fre und e und e n tfer ntere n
Ha usge no sse n ein sc hö ner Be weis d er H um ani t ä t d es P hilo so
phe n ist .

g 33 . D i e S c h r iften d es Ar ist o t el es

Ueber S c hicksal d er arist oteli sc he n S c hrifte n gie ng im


d as
Al t erth u m ei ne s el t sa m e S age ( S t rab XIII 1 5 4 p 6 0 8 Plut .
, , . . . .

S ull . Arist oteles wir d er z ählt hi nterliess seine Bibl iothek


, , ,

in d er sic h a uc h se ine ei ge ne n S c hri ft e n be fa nd e n d em Theo ,

h ras t Th e0 h rast v er m a c h t e s e in e B ibl iothe k sam m t d en


p ; p
S chrift e n d es A r istotele s ei nem seiner S c h üler d em N e leus aus ,

Sk ep si s einer Sta d t in I ro as Die N a c hk o mm en d es N ele us


,
' ‘
.

v erbar e n d ie s e S c hri fte n u m sie d en N a c h st ellu n e n der b u


g g
c h ersü c h tigen ergam enis ch en Kö ni ge z u e nt z iehe n in ei ne m
p ,

Keller wo sie d ur c h Feuc h t igk e it u nd M ot t e n gr o sse n S c had e n


,

l itten So z uger ic htet wur d en S pä t er d ie S c hr ifte n d es Ari sto


.

tele s und Th eo ph rast an d en rei c he n Tejer Apelliko n ei n e n in ,

A t he n lebe n d e n Per ipatet ik er und Buch ersam m l er v er k a uft d er , ,

sie n a c h Athe n sc ha ff te und so d a nn ob wohl sch l e c h t erganz t


, ,

un d in fehlerha fte r G e s t alt h erausgab N a c h Apel liko ns To d e


, u

wur d e d e sse n Bibl iothe k v o n S ulla d er s i c h bei d er E innah m e ,

Athe ns ihrer bem ä c h t igt hat t e na c h R o m ge sc haff t wo d ie , ,

S c hrifte n d es Ari st otele s v o n d em G ra mm atik er Tyra nnie be


arbeitet und v o n d en B uc hhä nd ler n in na chlä ssige n Ab sc hrifte n
,

v erbreitet wur d e n Aus d ie se m Her ga ng z iehe n d ie Er z ahler


.

so d a nn d ie Fol er un d ie peri at etisc h e S c h ule habe d ie S ch rif


g g p ,

t en ihre s M e ister s z wei Jahrh un d erte la ng b is z u ihrer Ver ,

ö ffentl ich ung d ur c h A pell iko n n ic ht ge k an nt no c h be se ssen


, .

Allei n d ie se A nnah m e an si c h unwahr schei nli c h k a nn v o ll


, ,

stä n d i
g wi d erle gt wer d e n D ie W er k e d es Ari stotele s s ind no c h
.

wahre nd se ine s Lebe ns ga nz o d er grö ss tenth eils hera usge gebe n


w or d e n ; A b sc hri fte n d a v o n w are n j e d er z e it in d en Hä nd e n d er
S c h ule und m ehrere S c hüler d es Ari st otele s h aben C o m m e ntare
,

1) Z eller 11, 2 , s 5 0 .

16 0 .
S chrift en .
2 61

d az u er fa sst Strabo s E rz ah lung d ar f d aher d en



v nur v o n

D ri in alh a11 d sc h rift en d es Ar isto t ele s


er stan d e n w er d en v
g .

Die Anz ahl d er ar isto t eli sc he n S c hri fte n w ir d v o n D io g .

L V 34 ( und d em Ano ny m us M enagii pr 13 8 ) auf 400 v o n


'

.
, , ,

eine m a nd er n Ber ic hter statter ( D av id in Ari st C ateg S c hol . . . .

p 2 4 19 s c h fü r d ie s e A gabe a uf A nd ro n ikus
g i )
3
.
,
er n be
r uft) s o gar auf 10 0 0 B üc h er a n ge gebe n D ie Zei l enz ahl säm m t .

li c her ari st o t eli scher S c hrifte n gibt Dioge ne s L aertius V 2 7 ,

auf Sti c hen an Le gt m an d ie s e Angabe z u G rund .


,

so m uss ge fol gert w er d e n d a ss et wa d er s e c h ste Theil d er ari ,

sto t elisc h en S c hri fte n auf un s ge k o m m e n ist .

W ir be sitz e n no c h z wei a ntik e Ver z ei c h ni sse d er aristo te


l isc h en S c hr ifte n v o n d e ne n si c h d as ei ne b ei D io g Laert V
, . .
,

22 27 —

d as an d ere in d er a no ny m e n v o n Me nage h erausge


, _

eb enen Bio graph ie d es A r is t o t ele s erhalte n h at Bei d e Ver


g .

z eich nisse sin d oh n e Z w ei fe l m ehrere Jahrh und erte naeh A ri .


/

s to t el es v er fa sst De nno c h w ei che n sie v o n derj e ni ge n Z usa m


.

m eno rd nung in d er d ie ari sto t el isc he n S c hri fte n auf uns ge


,

k o m m e n sind be d eut e nd ab es si nd in ih nen B ü c her auf

e fü hrt d ie in d en auf uns ge k o m m e n e n S c hri ft e n d es Ar isto


g , .

tele s w ahr sc heinlic h al s B estand th eil e e nt halten si nd M an .

2 ) D en N a chweis r ot I 7 1 ff
s . b ei B r a n d is A ist . , .

3) Pl u t S u ll 2 6 : v o n Ty annio n er l angt e d er R h o di er And r o niku s


. . r

Abschrift en d er arist ot e lischen W erk e : er gab sie heraus und v erfertigt e , .

d ie j et z t i m Um l a uf be fi n d lic h en V erz eichnisse (n tv arz arg) Porphy r v it . . .

Plotin .24 D er P eripa t etik er A nd r o nik us h at d ie S chrif t en d es Ari


:

st o t el es eig npa y porr ta g eingeth eil t t ö g o tz s targ Öno %é o erg ( d ie v erw and t e n
r . e r ,
r

od er usam m engehö rigen M at erien) eig 0r11 bv f o v ary ary a w Hierna ch h at


z t

t e
'

d er R h o d ier A nd ro nik us ein Z eit ge nosse C ic ero s eine E int h eilung 1m d


, ,

G ruppirung d er arist ot elische n S chrift en v or genom m en .

4) D ie M e t aphy sik feh lt z B in d em Verz eich niss d es D iogene s d h . .


, . .

sie st e ck t wahr scheinl ich u nt er a nd ern T it el n Eine S chrift d es Arist o .

t ele s z ep cpl o a piarg wird ö ft ers u nd v o n Arist otel e s se lbst Phy s I I 2


r r o c , .
,

citirt ; wie sie sich u u nserer M e t aphy sik v erha lt en h at


z ist ungew iss , .

D i e P ol itik wir d m it abw eichend er B ücher ahl o d er unt er ab weichend en z

Tit el n angeführt D as Buc h nept t ö V no o arxrh g X y né v wv ist w ah rsc h ein


.
'

r e o

l ich d as fünft e Buch unserer M et a phy sik D ie gl eiche B ew and tniss .

m ag es no ch m it v ie l en and ern S chrift e n j ener V erz e ichnisse haben


n ä m l ic h d a ss sie in d en auf u ns gek om m enen aristot elisch en S c hrift en
'

al s B est and th eil e e ntha l t e n sind .


2 62 Aristot el e s .

s ieh t hieraus d ass z u d er Ze it al s d ie se Verz ei c h nisse v erferti gt


, ,

we rd en si nd die ge ge nwärtige Re d a c tio n d er ari stoteli sc he n


S ch r ifte n n o c h ni c ht ex istirt hat .

H at aber w ie sic h ni c h t b e zwei fel n la sst d as ari stotel isc he


, ,

S ch riftenthum m ehr fa c he R ed act io nen d ur c hla ufe n so erheb t


s ic h das Be d e nke n ob denn d ie S c hrifte n d es Aristotele s v o n
,

ih m s elb st fe rti
g u n d v olle nd e t h era u sge gebe n wer d en si n d ?
D ie se r Zwei fel ist aller d ings b egrund et Die S c hri fte n d es Ari .

st o t el es s i n d ausseror d e ntli ch unglei c h gearbe it et ; m a nc he sind

s ehr s or gfälti g ab ge fa sst aber v iele auc h so unv ollk o m m e n in


,

A n or d nung und Da rstellung d a ss m an be zwe ifel n m uss ob sie , ,

v o n A r istotele s selb st in d ie ser G e stalt v ero ffent l ic h t we rd en


sind Die Metaphy si k z B k ann aus v ielen G r ü nd e n ni c ht . .

so ,
wie s ie v orl ie gt v on Ari stotele s hera usge gebe n we rd en
,

5
sei n ) Daher ist v o n S c al iger ni c ht oh ne S c hei n v erm uth et

W e r d en d ie S chri fte n d es A ri s t otele s s eie n aus d en N a c h schre ibe


heft en sein er Z uhörer e nt sta nd e n D a ss in d en atheni sche n .

P hil o s0 ph ensc hul en nach gesc hrieb en we rd en ist ist v ielfa c h be ,

zeu t u nd d ie d re i R ed ac t io nen in w e l c he n d ie ari stoteli sc he


g ,

Eth ik auf uns gek o m m en ist sc he i nen j ene Verm uth ung z u ,

b estäti gen And erer se its c h ai akterisiren si c h m a nche S c hr ifte n


.

d es Ar istotele s so sehr d ur c h aphor istisc he K urz e d a ss m an sie ,

eher für C o nc epte o d er E ntwurfe halte n m ö chte d ie Ar istotele s ,

z u eigene m G ebr auc h na me nt li c h z um G e b rauc h in sei ne n Vor


,

l esuri gen nie d er ge sc hriebe n hat


' ' ‘

.
,

D ie S c hrifte n d es Ar istotele s wer d e n v o n spätern Ber ic ht


erst at tern in z wei Kla sse n geth eil t in exoteri sc h e und in esc ,

5) E rstlich wegen ihrer Zuslam m enh angsl o sigk eit D as z weit e und .

funfte B uc h 2 B sind g anz s t ö re nd e U nt erbre chu ngen


. . Z weite ns wegen .

ihrer Wie d erho l ungen S o ist d ie erst e Häl ft e d es ei l ft en B uch s ein fa st


.

w ö rtlic her Au sz ug a us d en Bü cher n I I I I V V I un d M e t XII I 4 5 ist


. . . .
, ,

eine fast w ö rtliche W ie d erho lung v o n M et I 9 .


, .

6) D L VI 5 V II 2 0 D ie V orl esu nge n Pl a t o s uber d as G ut e



. .
, . .
,
.

wur d e n v o n Arist ot e l es u A nach ges ch rieb en .Am S eh l usse d er S chrift


.

nept e e cprö t rz ä w é l é y xwv ( d er l e t z t en S chrift i m O r a ne n


g ) fi nd e t sich eine
fö rm l ic he Anre d e an d ie Z uhö rer c 33 : et ö e cpertv et err tl eoro arné v e rg Ö ptv z rl

«
. . .

D iess is t eher einem eifrigen Zuh o er nac h gesc hrieb en


v on r , al s v o n Ari
st o tel es so wö rtl ich in sein Heft aufge z e ichnet .
2 64 A istr o tel e s .

d urch U eb ersmingung d er Mittel glie d er im Bewei sv er fahre n


sc h wieri g und d unk el wir d s i nd d ie Co m m e nt are d er alte n

g rie c hi sc he n A usl e ger d es Ari stotele s U nter d ie s e n O o m m e n .

t ato ren n eh m e n zwe i d en er ste n Rang ein A l e x a n d e r v o n ,

A p h r o d i s i a s d urc h d ie G ründ li c hk eit un d P unktlic hkeit


s ei ner A usle gung S i m p l i c i u s d urch s ei n e ausgebreitete G e
,

l eh rsam keit Je ner leb t e im A nfa ng d es d ritte n d ie ser im ,

s e c h ste n Jah rh und ert n Chr G . . .

5 34 . D er al l gem ei ne C h ar akt er d es ar ist o tel i sc h en

P h il o so ph i r ens .

D asari stoteli sc he P hilo s0 phiren eh arakterisirt sic h am


'

besten d urch sei ne n G ege nsat z ge ge n d as plato ni sc he P l ate .

ha tt e d ie Obje cte d er philo sophi sc hen E rkennt niss in ei ner über


si nnl ic he n W elt e u ht Ari totele fi nd et i i n d e ebe n e n
g s c ; s s s e er
g g
W elt er ist wie d er ein Philo soph d er v olle n Si nn für d ie W el t
, ,

ha t und sie be grei fen will F ür P late ware n die I d ee n o d er


.

d ie all ge m ei ne n Begriffe allei n wah rhafte s Sei n d ie Er fah r ungs ,

w elt war ih m nur ein sc hwank e nd e s und tr übe s Abbil d d er


I d ee ; Ari stotele s d age ge n erk e nnt d ie Er fahr ungswelt wie d er
an al s d as Rei c h wir kli c her u nd w ahrer Exi ste nz und fa sst sie ,

ni c ht auf al s G e ge nsatz d es Be gri ffs s o nd er n al s W elt in wel


, ,

eher d er Be griff gege nwärti g ist ; d er Be griff ist a u c h ih m d as -

alle m E inzelsein v orher gehe nd e ihm G e stalt o d er For m gebe nd e


,

Al l gem einprinz ip aber eb end am it d a ss er d ie se s Pri nz ip ist , ,

ist er wirk li c he s Sei n sc h affe nd e Kra ft ni c h t aber blo ss e s ü ber ,

wirk li c he s und nie z u v oller W irk li c hk eit gela nge nd e s so m it ,

d o c h unwirkli c h bleibe nd e s I d eal ; d ie » I d ee n « si nd bei A ri sto

e x a n d e r v o n A p h r o d i s i a s l ebt e unter S eptim ius S ev erus ;


10 ) A l
er c o m m entirt e m ehrere Bü cher d es O rgane n d ie M et eoro logic a d ie M e , ,

t aph y sik D er C o m m ent a


. ur le t z t em
r z v oll st a nd ig herau s ge gebe n v o n

B o n i t z 18 47 E r v erd iente sich d urc h d iese Com m ent are d en B einam en


.

d es Ex eget en z art é g xn Er schrieb auch selbst stä nd ige S chriften



v e .

n pt
e tnorpné v ng (über W ill e nsfreiheit u nd S e lb st b est im m ung ) und cp rz t
e ee or

ö n ep£ar z art Äö rg
r r S i m p l i c i u s s chrieb C om m e nt are z ur Phy sik
ee . zu ,

d en Kat egorien u d er S c hrift d e c o el o u nd d er S c hrift d e anim a


,
z D ie .

m eist e n F ra gm e nt e d er v o rsok ra t ische n Phil o so phe n d ie wir be sit z en , ,

sind in diesen C o m m ent aren au fbewahrt .


Charakt er seiner Philosophie .
2 65

t ele s n c i ht j e nseits d er Ding e , s n d rn


o e in d en Di ngen d ere n
For m en sie s in d .

Die Metho d e d es Ari stotele s m usste hierna c h ei ne ganz


a nd ere sei n al s d ie Metho d e Plato s P la t e er h ebt s i c h ü ber

.
,

d ie unstet w e c h sel nd e si nnl ic he S c hei nwelt so fort z um Ueber


si nnl ic he n z um Sy ste m d er e wi u n v erä n d erli c he n I d ee n u n d
, g ,

c o ns truirt au s d ie se m h eraus d as e m piri s c h G e gebe ne so weit ,

er si c h überhaupt auf E rkl arung d e sselben e inlä sst er bleib t ,

mi t sei n e m D e nk e n stet s im Re ic h d es j e ns eiti g A l lge m ei ne n .

Aristotele s d a ge ge n suc ht z war glei c h fall s höhere Pri nz ipie n


aller Exi ste nz auf e wi ge unwand elbare Ur s a c he n die d er Ur
, ,

s p r ung v o n Alle m s i n d ; er ist nic ht etwa blo sser E m pir iker ,

er ist wie P late spec ul ativ er De nker d er z um Be d i ngte n d as


, , ,

Unbe d i ngte suc ht A l l ei n s ei ne M ei nung ist d ie


. d ie Philo ,

s ophie habe d as W ir kl i c he so wie es uns ge gebe n ist al s d as , ,

j g
e n i e Sei n z u betra c h te n um d e ss e n Er klär un es sic h h an d le
g , ,

sie habe so m i t z u allerer s t d ie se s W irkli c he selb s t z u er k e nnen

und so d a nn es auf Ur sa c he n o d er Pri nz ipie n z uru c kz ufüh ren


.
,

w el ehe sei ner Wir kli c he nBe sc h affe nheit ge m ä ss sind ; d ar um


su c ht er ü berall d as e m piri sc h G e ebe n e v oll s ta nd i
g g a u fz ufa sse n

o d er d ie e m pir isc he n Th atsac h en zu s am m eln ehe er z u D em ,

e n a ufste i t Pri ip Di e
j g
e n i g w a s ih m al s d a s n,z d e r n g a n g en o m
m en werd en z u m ü sse n s chei nt Die G r und lage s ei ne s Philo
'

so ph ir ens ist d aher d ie Er fahru ng sei ne Meth o d e d ie Verbi n ,

d ung d er I nd uc tio n m it d er selb s t stä n d ige n ph ilo sophi sc he n


Spe c ulatio n N am e nt li c h in d er N a t ur wi sse nsc ha ft v er wir ft er
.

e nt sc h ie d e n d as Äey rz rb g o d er ö rar)l ez r rz rh g e z ez stv , d as ab strac te


Rai so nn e m e nt die Ableitung ei ne s Th atsä eh lic h en aus Be griffe n
,

o d er a ll ge m ei ne n Voraussetz unge n ) und b illi gt ei nzi g d as


1

c uo rz wg o z ercetv
p s m A n m z u_
Met ,
V II 4 5
. . . .
, , .

E ine Fol ge d er unbe d i ngt e n W ic h t i gkeit wel ehe d ie em ,

p ir isc h e E rk enntniss d e s W i r k li c he n fü r Ar is totele s hat w ar ,

es d a ss er sic h m it d en E rfah rungswiss enseh aften na m e nt l i c h


, ,

m it d en Th atsac h en d er N at ur u nd G e sc hi ch t e v iel s e iti ger u nd ,

l ) W ie z. B . d ie Py tha go reer ihre G e ge ner d e aus d er Z ehnz ahl ab

g eleit et haben , ob

It pÖ g

t 0r cporrv ö ns v ar t o bg Ä e y e e g z art t örg ortr torg Cnr e ö v ce g,


'

ör7t 7l ör
'

r cparrv ö pev ar n pee é l z e v re g z art n e r


orba
'

rt b e äarg
'

a po g t rv erg za :rbv rr .

'

po1nev er e o yz ee nstv , d e c o el o II , 13 .
2 66 r ot e l e s
A ist .

ei nd ri ngli cher beka nnt ge m a c h t hat als ir ge nd ein Ph ilo s oph ,

v o r ih m Er h at i n sei ne n z ahlre ic he n S c hri fte n e ine n unv er


.

l eic hlic h en R eic h th um po siti v er Ke nn t ni ss e nie d er ele t Es


g g g .

fa l le n unt er d ie s e n G e sic ht sp unkt z uer st sei n e z oolo gisc he n


S c hri fte n die na c h P l in H N VIII 1 7 5 44 ge gen 5 0 B üche r
, . . .
, .

(q u in q ua i
g nta fer m e v ol um i na ) ge z ähl t habe n ; d a nn sei ne
)l rr etarr in wel c he n er d ie Ver fa ssunge n v o n 15 8 grie c hi sc he n
,

S taa t e n be sc hr iebe n hat ein W er k d e sse n Untergang z u d en , ,

s c h m er z li c h ste n Verl uste n z u z ähle n ist fer ner sei ne aw ar


y reyiq t exv ä) v , wor in er ei ne v oll st ä nd ige G e sc hi c hte aller Theo
r ie n d er Bere d sa m k e it ge geben hat e nd li c h d ie z ahlrei c he n
h is tori sc he n M o no graph ie n d ie er ü ber d ie Ph ilo sophe m e äl t erer ,

un d gl e ic h z eit iger Philo sophe n v er fa sste D L V 2 5 E s ist , . .


, .

fü r d ie s e se ine hi st or isc he Ri c htung c hara kteri sti sc h d ass er , ,

2) D . L V .
, 27 : n al rcet orr z a7ts r
*
ev
'

b aetv b ee öe arrv é € v ; z ew ar
'

z art é z anö v , z art

töte‚r b nnaz pat rz a t, b ) .ry orpxrz art,



arpraraz paru z art z art reparw rz art . id . o
Ari n . v it .

r
A ist p . S a
. m m l
14, 9
u ng e n d er Fr .e e rerum pub l re ag m nt : A rist o t el is .

liq uias c o ll egit C F N eum an n 18 2 7 B esser und v oll ständ iger M üll er
. . .

fr b ist gr I I p 10 5
. . 17 7 . All g Z eit un g 18 5 2 d en 2 6 M ai N r 147
. .

. .
,
.
, .
,

S 2 342 : Vill em ains L o b red e auf M ont esquieu eine v o n d er franz ö sischen
. »
,

Ak a d e m ie v o r m ehreren J ahren gekr ö nt e Prei sschrift ist inz wi sc hen v o n ,

d em Herausgeber m it z ah lreiche n Anm erk un ge n berei chert werd en worin ,

er Hoff nung m acht d ass eine s d er v erloren gegangenen grö sseren W erk e
,

d es A rist o t ele s d ie k ritische D ar st ellung a ll er d am a l s bek annt e n St aa t s


,

v erfa ssunge n ort z e l rt erorr eine Art G eist d er G esetz e d es Al t erthum s


, , ,

no ch in arabisc her U eb er set z ung auf d en B ibliothe k en d es O rient s o d er

in d en M o scheen v o n M aro eeo v orhand en s ei D er M arscha ll B ugeaud .

u nd G enera l D uv iv ier h a tt en N a chforschu ngen in Afrik a n ach d iesen


litt er ariseh en S c h ät z en z u u nt erst ü t z e n v er spro c hen d er E r st ere nam en t ,
e

lich na c h d er S chl a cht v o n I sly d en Pl an einer arabisch hell enisc hen -

M issio n n ach M aro eeo m it W arm e er griff e n d er L et z t ere aber d er no ch , ,

al s F ünfz i ger sich auf d ie arabische L itt er at ur l e t e und nicht m i nd er


g ,

m it Poly bius Strabo Arrian v ert raut e B ek anntschaft pflegte hatte


, , ,

L ust bez e ugt sel b er m it S am m el n a lter Pergam ent e in M aro eeo d as G l ü ck


,

z u v er suc hen N a ch d em T od e d ie ser beid en G enera l e k a nn nun freilic h


.

ein s o l che s U nt ernehm e n auf k eine U nt er st ü t z u ng v o n obe n re chnen aber ,

d as W erk über d ie St aa ts v erfa ssunge n so ll unt er d em Tit e l Ket ab S iass at


A l m o d et erha lt e n sein H erb el o t Bib lio theq ue O rient al e p 97 1
. «
, . .

M ü l l e r fr b ist gr II 10 2 . . .
, .

3) S p e n g e l e av ory wy u; I: 8 XVÖ V si v e artiu m seripto r es 18 2 8 Vgl


r ’
.
, . .

b ee p 2 . . .
2 68 Arist o te l e s .

1) theoreti sche Philo sophie a) Metaphy sik b ) Physi k 2 ) Prak , , .

tisc h e Philo sophie D ie se E inth eilung fällt i m G a nz e n z usam f


.

m en m it d er pla t o ni s c he n E inth eil ung in D iale kti k Phy sik und ,


.

E t hik Z u d en ge na nnt e n The ile n d er Philo sophie k om m t


.

d a nn bei Ari stotele s n o c h die for m al e L o g i k hi nzu d ie er ,

j e d o c h ni c ht als integrirend en Theil d es Sys te m s s o nd er n al s ,

propä d e uti sche W issensc haft behand elt w esswegen er ihr a uc h


k ei ne be sti m m te Stelle i nnerhalb d es Syste m s a nwei st .

36 . D ie ar ist o tel isc h e L o g ik .

Ari stotele s ist d er S c h0 pfer d er for m ale n L o gik o d er wie ,

er sie ne nnt A nalytik Die auf d ie se W isse nsc hafte n bez ügl ic he n
,
.

S c hr ifte n d es Ari stotele s si nd später unter d em N am e n O r g a .

n e n z us am m e nge fa sst w e rd en : ei n e Be z ei c h nung d er d ie An ,

si c h t d er peripatet isc h en S c h ule z u G r und e lie gt d a ss d ie L e ,


"

gik ni c h t B estand t h eil so nd er n W er k z e ug d er Philo s oph ie s ei


,

Die Haupt sc hri ft d es Organo ns sind d ie bei d e n Analy tika I n .

d en er st e n A naly tiken ( A nal priora) e nt wi c k elt A ri sto t ele s d ie .

Ele m e nte d es wi ssensc haftli c he n B ewe is es o d er die Lehre v o n


d en S c hlussen in d en z weite n A naly tiken d ie Metho d e d es
wi sse nsc haftli c he n Be we isv er fahre ns im G ro ss e n .

a) Die all e m ei ne n Ele m e nte d es lo i sc he n De nke ns sind


g g
Be gr iff U rth eil und S chl uss Vo n d ie se n Dre ien hand elt Ari
, .

st o t el es die be id e n er st e n n ur einl eit un sweis e u nd unv o l l s t ä n


g
d ig ab ; se in ei ge n tlic he s I ntere sse geht auf d ie Lehre v o n d en
S c h l ü s s e n d ie er s o a usführl ic h und grun dlich d ar stellt
, ,

d a ss s ei ne Dar st ell ung d ie s er Lehre d ie G r und la ge aller spä t ern


Bearbeitunge n d er for m ale n Logi k ge wor d e n ist D ie Lehre .

v o n d en ei nfa c he n k ate gor isc he n S c hl üsse n hat A ri st otele s z u

glei c h be gr ün d et und v olle nd et N ur in zwei P unkte n hat d ie .

in Thun rbeit aufgeht und d em Z weck e d es G ebrauc hs d ient


und . A , .

w essh al b d enn d ie g anz e m a c hend e Th atigk eit unt er d ie theore tische


u n d prak t ische v erth eilt wer d en k ann ‚«

3) M et I V 3 7 : bei z p O Ö OJV ( awörv a 7ra c z ri w) ijz rv z eaez r c pé v ag



*
r
’ ' *
.
, ,
e r E E t r e e or e .

1) S im plic in C ateg S cho l 39 42 :


Ä e y rz q z b o or b ö py arxr bv né pag
"
*
. . .
, r t »z

7g cprl aaacpta g A non in A na l pr S ch al 140 46 : ä €r6v é et r gnt v j or


‘ ”
et o rt t r . . . . .
, e r

abv Bunt

i) l Aprar et é l ö py arv ev

t brv str; n et epev né pag z art at


ay rz q
*
t er, .

mt rz et ö t r öpy arv ev
' ‘
z e t z anoraz eaor eaarv ä ö t r p.é pe g bet tv , at be H aprz a
r
*
.
, ,
L ogik .
2 69

h e ut ige Lo gi k se in W erk er gä nz t erstl ich i nd e m sie z um k a , ,

t ego risc h en S chl uss d en Ar istotele s allei n ins A uge fa sst d en , ,

hypo t h eti sc hen und d isj unctiv en z weite ns ind e m sie z u d en ,

d rei er ste n S c hl ussfiguren d ie v ier t e h inz ugefugt hat .

b ) Auf d em S ehlussv er fah ren ber uh t d as wi sse nsc haft l ich e


B e w e i s v e r f a h r e n im G rosse n W isse nschaft v o n E t wa s .

habe n wir d ann w enn wir er k e nne n d a ss es n o t hw e nd i g is t , —


, ,

o d er d a ss es si c h ni c ht a nd er s v erhalte n k ann s o m it m ü ss e n

alle wi sse nsc haft li c he n Sat z e aus no thw end igen Vo rd ersä tz en m it
tel st no th wend iger Fo l ger unge n ab gel eite t w er d e n ; d ie ss is t d ie
&n bb erärg d ie De m o nst ra t io n ,
Aber d ur c h sie allei n ko mm t d ie .

W isse nsc haft d essungeacht et ni c ht z u Stand e Ei ne De m on .

st rat io n wü r d e in s U n e nd l ic he z uruc kgeh en al so n ie w ir kl ic h ,

z u S t a nd e k o m m e n we nn alle Prä m isse n wie d er um be wie se n , ,

d h aus a nd er n P ram issen ab gele itet wer d e n m usste n


. . D ie .

ober ste n Pri nz ipie n ( arpxari) j e d er W i sse nsc h a ft kö nnen d ah er ’


/

ni c h t m ehr be wie s e n wer d e n Je d er W i sse nsc haft l iege n let z t e


Pri nzipie n arpxari z u G r und e d ie ni c ht d em o nstrirb ar sind
,

, .

Sol c he arpxari w er d e n zu m T h e il unm it t elbar v o m v eüg er ka nnt


oh ne we itere M it tel glie d er d aher s ie ei nem gena nnt w er d e n ,



so a u ss er d em Sat z d es W i d er spr uc h s n a m e nt li c h d ie arErri> arrar
p .

d er M athe m ati k W e itere ni c h t d em o ns trirb are s o nd er n v o n ,

d er W i ss e nsc h a ft a nd er swoh er a ufz uneh m e nd e Pri nz ip ie n w er

2 ) An al .
p os t I . . 2 : é n tewre b arr b

atr> p.s 8 a
'

r
_
-
fé z ora cav örz ) l r
*
i > g, at arv
'

t 7; v t

’ ”
ortr tarv ato re & ar i)
' '

n y ry v u> o z erv , br v t b t pbry p


a rar äet rv ,

O EL é z e iv aa artw
: tar sat t z art

nt) é v bé x et orr t
.
0 6t

öt) l 7l rng 2é xerv E th . . N ic . VI , 3 : wir A ll e n ehm en an ,
8
änro wrne6 ar ni; é v b é xee fi arr öt)l l
'

e> g äxs rv .

3) Ann al post I 9
. .
,
: c orv e ab v
p g ,
at r ab z äet r t a
rg
‘ '

äz arareo tb é org örpxarg


&n abet äerr . M et aph I V 4 .


, , 3 : äo t r y örp öra arrb eaaiar -

b pi) y ry v rb e z erv ,
t

( orp örz orv r wv arb üv arw v &n b
‘ ‘ '

b et eb bl

Carstv arn b b er rv € z art b et nev


: '
ro g

b er5rv eiv arr etv ar Es



ötrrerpev y örp ötv ÖTLO Q
'
etg Barb i€ ar , i> o t €
r unb O &n bb erärv .

i st z. B . v om S atz d es W id erspr uc hs u nd v om S at z ausgeschl o ssenen


d es
D ritt en k eine a bb ä g m ö glich so nd ern nur ’
rrc er r ,
eine apago gis h e W id er c

l e gun g d e ssen d er ih n l anguet v gl M et I V 4 5 , , . .


, . .

4) Eth N ic V I 6 :
' ’'
7} Q ö pxfig . é n re nt aß tz .
,
"
C
'

r r «
e arv änro cr
*


nv g s rn
'

Ä ta rar v aö v tv ar b V o px ö v Ana l po st I I 19 : sa

orl
n3é at epav
’ ‘

s e r e r t r r r . . .
, gt aö b ev

é v bé xe carr siv ert é m aw; nng,


' '

ötv
’' ’
*
v aö v ,
v eö g arv ; é z rarv ) nng arv 3 .

5 ) An al .
p ost I .
, 3: finst g <par né v , e b n are arv

é z rew; p v
'

n

orrcab e rz rrz hv stv arr,
örl ) rar ( d es Unm itt elbaren)

erns aro v
'

1: e örv arn bberz rev .

6 ) A na l .
p ost I .
, 10 .
2 70 A ist r ot e l e s .

d e n d erselbe n an d ie Er fahr ung (bpHa nd e


g gebe n d ur c h d ie .

ne rpiar) ; es sind d ie ss d ie rb rarr arpxari d ie j e d e m G ebiete d es W isse ns


’' ’

z u G r und e lie ge n w ie z B die beoba c h t e nd e A strono m ie


, . .
,

ärmerpiar d ie no thwen d ige G r und la ge ist für alle


ärt e) l eyrz a d arn aö eiäsrg und d a m it für die é z ra cv u a y fi

o r al a rz

r
n at *

A nal pr I 30
. .
, .

N ebe n d er Dem o nstratio n w el c he v o n al l gem ei


nen Vo rd ers ä tz en aus argu m entirt
'
steht d aher die änary ro yr1 ,

o d er I n d u c t i o n S ie geht d en um gek eh rte n W eg sie le itet


.
,

ir ge nd e t wa s A ll ge m ei ne s aus E inz el n e m d as lei c h t z u erk e nne n ,

o d e r b ere it s er ka nnt ist a b Auc h s ol c h e all ge m ei ne Sä t z e , ,

aus w el c he n s o d a n n wie d er s t re n e De m o ns tratio ne n ab eleitet


g g
w er d en kö nn e n la sse n sic h d ur c h I nd uc t ion ge wi nne n
, Die
I nd uc tio n hat d en Vorz ug d ass sie a nsc haul icher und einl euch ,

t e nd er und d aher eher all gem ei n v erständ l ic h ist al s d ie arz ööer


Erg und sie hat d e swe ge n nam entl ic h gro sse n W erth fü r d ie prak
t isc he P hil o s0 phie we l c he auf d ie M e nsc he n belehre nd einwir
,

k en n i c ht blo sse Theor ie gebe n will


, Freil ic h geh o rt nun
aber z u ei ner eige ntlic h be wei sk räft ige n I nd uc tio n ei ne v oll '

st ä nd i ge Kennt niss alle s Ei nz el ne n und ei ne sol c he ist u nm ö g ,

l ic h , d a d as Ei nz el ne une nd li c h an Zahl ist ; d ie I nd uc t io n


bri ngt es d aher ni c ht z um ab sol ut G e wisse n so nd er n nur zum ,

W ahr sc hei nli c he n und W ohlbe gr ünd ete n sie ge nügt nur d a , ,

wo d ie se s z ure ic ht Ver w a nd t m it d er I nd uc tio n ist no c h em


.

z w eiter W ahrs eh ei nlic hk eit sb ew eis d er Bewe is é E é v 5 ö rn v , ,

aus d em was in d er al l ge m ei ne n M e inu ng fe st st eh t o d er wo


, ,

r uber we ni gste ns d ie Ver st änd igere n ei nv er stand e n si nd E s gibt .

v i ele Fra e n f ü r wel he d u r h d as Z u ru ck geh en au f d as äv be fi ev


g c ,
c

7 ) To p . I , 12 : än ary rev n b ’ ’
i) ör7rb 1ö v z or3

é z z er e v é nt t 0r z erfi el e n

s cpe b ag, atev rat ar ev e g nept äz ararav ötprat e g z art fiv ta


'

st äo t r ß ng b é z
'

z a s pv rrc n
-

rt ö l wg bo t tv b é äz arar e v ötpraw g
'

x eg za a rararnev ag z e pt .

VI ” ‘

8 ) E th . N ic .
, 3: é z naz ané v rev z araar brb araz ar7t tar
npay rv r abv v orp
z art t 0 6 z ar30
'

abv b i) é nary ro y h örv ; äc5t r


'

b r é 7t ery e> y igg, l ey ranrja bb o al


l an, 5 v anl ä e y rapö g


s te tv ötpor arpxart , eg r

b b aal 7l ay re pb g é z TÜ W z or8 6) .e n
°

. .

é z ary re yi; ötpar .

9) To p 1 , 12 : blau br ev é n ory wy h n r8 0rv ri epav z art aarcpé e t e pav z art


’ ‘
.
n n .

e a)l 7l av ro pb g

z art ör T i) v tafi z el l etg bv b bs


' ’

ar n W e pr o nepav n z art z e rv
'’
o rv r t efg ,
.

é v arpy é m epav
'

t o b g arv u z arl ee c
' ’

[3rare t rz e nepav z art 71: p ; .

10 ) Eth . N ie . I , 2 .
2 72 Arist ot el es .

be t ra c htet es so fer n ,

es ein Seie nd e s ist t b bv av


,
d h sie , . .

er for sc ht d as W e se n un d die Ei ge ns c ha ft e n d es Sei ns Met V I , .


,

1 , 21 . XI 4 3 XI 7 2 11
, , .
, , . .

oberste n Pr inz ip ie n d es Sei ns wel c he d ie er ste Phi


Z u d en , :

l o so ph ie z u u nter suc he n ha t gehör t v or z ügli c h die G ottheit d as , ,


e wi ge über si nnli c he unv erä nd erli c he W e se n d as selb st unbe


, , , ,

wegl ic h d ie be we ge nd e Ur sa c he d es Un iv ersum s ist


, M it Be .

z i eh ung hi erauf ne nnt A r istotele s d ie er ste Ph ilo sophie auch


T h eolo gie S eekayrz vj M et V I 1 19 XI 7 15
,
«
.
, ,
.
, , .

Lei d er ist d ie S c h rift in wel c her Ar ist o t ele s s e ine n prbt q ,


*

rprl aae cpiar e n t wic k elt hat n i c ht in ihrer ur spr ü n li c he n G e st al t


g ,

u nd Voll stä nd igk ei t au f u ns ge k o m m e n D ie unt er d e m Ti t el .

» M e t aphy sik « auf uns


ge k o m m e n e S c hri ft ist k e in z usam m e n
hä nge nd es pl anm assiges G anz e s ; sie lei d e t an W ie d erho l unge n
,

und s t öre nd e n Ei nsc h ieb s el n ; sie k a nn in ihrer j et z i gen G e s t al t

nic h t v o n Ari st otele s selb st hera u sge gebe n w e rd en se in W ir .

habe n in d ie ser S c hri ft v iel m ehr ei ne Sam m l ung u nd Zusa m m en


stell u ng v er sc hie d e ner ur s p rü ngl ic h selb st stä nd iger u nd v on ,

e in a nd er unabh ä ngi ger Abhand l ungen und E ntw ür fe Die Z u


sam m enst el l ung und A nor d nu ng d ie ser Br uc h st ück e ruhrt oh n e

Z w e ifel v o n ei nem sp ätere n D iask euasten d er ar isto t eli sc he n


S c hriften her v iellei c h t v o n d em R h o dier And ro nikus d er eine
, , .

Re d a c t io n und G ruppirung d er ari stoteli sc he n S c hrifte n v orge


no m m e n hat Die ser D ia sk e ua st st ellt e d as Sam m el wer k hi nt er
.

d ie Phy sik ) und gab ih m d en unge sc hi c k t en T itel t ar pet ric t rir


3 ‘
.

cp t
o arz a .

3) D aske ua st d ie S chrift hint er d ie Phy sik stellte d azu


ass d er D i ,

v er m o cht e ih n e nt we d er d er U m st and d a ss in d er M et a phy sik d ie Phy sik ,

ö ft er s c iti t al so v orausgeset t wird ; o d er d er arist o t elische L ehrsat


r ,
z z ,

d a ss d as d em B egriff u nd W ese n n a c h F r ühere ( a a l ö y ev o d er ö 7tö g


‘ ‘

t r z rt er r7r r

p n par) d er E k ennt niss nac h ( y v rb a r) spät er i st al so d ie M et aphy sik


'

z c e r s , ,

d ie z pin n cp 7l a cpt
r spät er al s d ie Phy sik
r oe d ie b aré pa rp l a acptor I n d em
or, ,
e r r o .

Ver eich niss d er arist ot S chrift en b ei D iag L k o m m t k eine S c hr ift u n


z . . .

t er d em Tite l M etaphy sik v o r D en Tit el M et aphy sik find en wir z um .

erst enm a l gebraucht v o n d em P eripatetiker N ik ol au s D am asc enus einem .


,

Z eitgeno ssen August s d er eine b ewpt t ri >v Ap a é 7 aag n a , pu d or



re t t r et r
‘ ‘

t 0r c e rz r

schr ieb s Arist o t M et a ph


,
. ed Brand p 32 3 18 D arauf v o n Plut arch
. . . . .
,

A l ex 7 ö l v ; 3r
‘ ‘

. b g: p e r <paa z a 7t p0t y n an ia pö g b b
et r t 0rl ta v aö b é v äxa aa r r e r 7C r ere z cr r o r

a nn v o m Ano n M en

D
'

v ; a pav ö n ab v arg Y é Y pOC COC


'

or t a g z rb an é ag
x or
’ ’

p er z e e TE L.
r
y p r r . .
Kritik d er pl at oni schen Id eenlehre .
2 73

2 . Kritik d er pl at o ni sc h en I d ee nl eh r e .

Die G r und fra ge d er erste n Philo soph ie ist : was ist ein
real Seie nd e s ? t i t b öv ; t ig aö aiar Ari stoteles bea nt wortet
d ie s e Fra ge z uer s t ne gati v d urc h ei ne Kritik d er plato ni sc he n
I d ee nlehre , uber wel c h e er in z ahlrei c hen Stelle n d er M etaphy
sik wi d erle ge nd e U nter su eh unge n a nstellt z B Met I 9 III ,
. . .
, .
,

2 2 2 ff V II
, . ff 13 3 ff 14 1 ff 16 9 ff XIII 4 5
,
.
, .
,
.
,
.
, . .

N a c h P l ata si nd die allei n reale n S ub stanz en o d er e ö aiarr


d ie I d ee n Die I d een si nd na c h ih m unkörperlic he unv erand er
.
,

li c he getre nnt v o n d en einz el ne n S innendingen sub sistirend e


,

W e se n aö e iarr xrnprat ari Allei n d ie se Lehr e ist aus v iele n G r un


,
.

d en unhaltbar .

a) Vor Alle m habe n d ie Platoni ker kei ne n z urei c hend e n


Be weis für d ie Realität d er I d een geführt Die Bew ei s e die .
,

sie v e rb rin en
g si nd theil s ni c h t st r in e n t
, g ge nug theil s ver ,

wi c kel n sie in W i d er spr üc he so fer n es w e nn es für alle s ,

G l ei c h nam ige o d er unt e r Ei n e G a tt ung Falle nd e eine I d ee


g ebe n s oll I d ee n fur alle s Mö glic he a uc h für alle s Dasje ni ge
, , ,

( zwanz ig) H a u pt m a s se d es G anz en b il


'

p 13, 5 4 : nst arcpaerz rir


. z . D ie
d en di e si n B uc ebe
her : I Einleitung in d ie W issenschaft v o n d en ein er
,

und ö px t (Ab l eit ung d er se lbe n aus d em W issenst rieb d es M ensche n ins
r or
,

besond ere aus d er V erwund erung d er M enschen über d ie E rscheinungen


und B ew e gunge n d es W e lt a ll s b ri t b 3 nnaäe v
'

t ötv b pre e z art v 6 v z art , rr 0r r r e z r

tb pi > v i)pga v
tr r t e

cpr7racsacpetv 2 15 ; hist orisc h k ritische B e tra c ht ung d er
r t e ,

altem grie chi schen Sy st em e 0 3 III ( Aufstellung wichtiger Haupt .

fragen d er m et aphy sischen W issen schaft) I V ( E r ö rt erung sol cher F ragen ,

0. 2 ; F estst e llung d es S at z es d es W id erspruchs al s o b erst en l ogischen


Prin ips 0 3 VI IX ( B uc h V I z weite Einl eitung ü ber B egriff und
'

z .

Inh a lt d er a po3t n cp l e cptar B uc h V II ff L ehre v o n d er S ub st anz v o n


r ee , . ,

M at erie u nd F o rm v o n Pot en ia l ität u nd A et u al it ä t )


, W e it erhin ist b e
z .

s o nd er s wic ht i
g Buc h XI I n a c h besond erer Einl eitu ng c 1 5 d ie b e e

.
,

l ay ta d es Arist ot e l e s e nthalt end


r w oge ge n B u ch XIII u nd XI V pol em i ,

sch en Inha lt s sind (W id er l egung d er py t ha goreisch pl at onische n Z ahl en -

l ehre) Bu c h V enthält eine ungeschic k t eingeschobene R eihe v o n D e


.

finitio nen philosophisc her G rund begriffe ; B uch X ha nd elt v o m E ins u nd


v o n seinen v erschie d enen B e d e ut unge n u nd G ege nsät en ; in Buc h X1 is t . z

0. 1 8 m it F r üherem id entisch ( Anm 5 S



e 9 12 Ausz ug eine s . . .

S pä tern aus Arist ot el es Phy sik ; w ahrsc heinli ch gl eic hfal l s unä eh t B u ch II

(k urz e Einl eit ung in d ie N at urphilosophie ) .

4) M et V II 1 1 1 .
, , .

S hw gl c G e h d g i h P hil
e r, phi 3 A fl
esc . . r ec . o so e. . u .
2 74 Arist ot e le s .

w as blo s be d ingt o d er rela t i v und was v o n ganz v o rub ergeh en


d er N atur ist gebe n m ü sst e I 9 4 f , , , , .

b ) D ie I d ee n wie P late sie fa sst tra ge n gar ni c h t s w e d er


, ,

z um Sei n n o c h z um W e rd e n d er Di nge bei


,
Z um Se in tra ge n .

sie ni c h t s bei d a sie d en Di nge n ni c ht inwo h nen ( I


, ,

z um W er d e n ni c ht s da s i e k e i n P r i n z i p d e r B e w e gu n g
,

un d U r s ä c h l i c h k e i t h a b e n
. I 7 5 I 9 15 V II 8 , , , .
, , .
, ,

14 XII 6 5 10 19
.
,
W e nn es a uc h I d ee n gib t so e nt stehe n
,
.
,
.
,

d o c h k ei ne E inz el d i nge d ie an ihne n Theil habe n w e nn ni c ht , ,

ei ne bewe ge nd e Ur sa c he v orhand e n ist I 9 2 3 XII 3 11 , , , .


, , .

6 5
,
Ja die I d ee n m üsste n i m Fall sie eine W irksa m k eit aus
.
,

ü be n wü r d e n eher Ur sa c he n d er U nbe we gli c h k e it und d es S t ill


,

s ta nd s al s d es W er d e ns s ei n I 7 5 E s fehl t so m it d er pla , , , .

t onisc he n Philo sophie ganz an ei nem Pri nz ip d er Bew e gung ,

an ei ner arit iar, ö &ev 6 arpxiq ß fig wä hre nd es gera d e


l

rem
g a ,

A ufgab e d er Philo sophie ist d ie Ur sa c he d er sich tbare n W el t ,

d es W er d e ns zu er gr ünd e n I 9 36 Ohne ein Prinz ip d er , ,


.

z iv arg ibt es gar kei ne N at ur for sc hun d N at rer k lär


n g g un u ung

I , 9 40 ,
.

Ebe nso we ni g al s z um Sei n tra e n d ie I d ee n z ur Erk e nnt


) c g
ni ss d er Dinge bei I 9 1 6 Ind e m die Plat oni ker fü r j e d e s
, , .

S innend ing e1ne glei c hna m ige I d ee set z te n ( I 9 3 habe n , , .

sie nur ei n e ga n z n ut z lo se Ver d oppel un


g d e r z u er k e nn e nd e n

Obje cte v or ge no m m e n I 9 1 De nn d er Inhal t d er I d een ist , , .

g a n z d er selbe w ie d erje ni e d er d ie ssei t i e n Di n e


g , g g d ere n I d ee n ,

sie s i nd ; die I d ee n s i n d ihre m Be gr iff na c h m it d en si nnli c he n

Ei nz el d i nge n d eren I d ee n sie sind i d e nt isc h {( VII 16 11)


, , , ,

sie unter sc he id e n si c h v o n ih ne n n ur d a d ur c h d a ss sie e wi g , ,

d ie let z te m v er gä ngli c h s i nd III 2 23 Die Pl atoni ker ge , , .

wi nne n ja a uc h ihre I d ee n ei nfa c h d a d ur c h d a ss sie d en Si nne n ,

d inge n d as W ort > an si eh e ( erö t b) a nhä nge n und >> M e n sc h an


>

sic h « ( arö t aa >> P fer d an si c h » arb t brrt 7t 0 g a e


iv ttpratt ag) ( ) g
,s n III ,

2 2 4 V II 16 11
,
. D ie pla t o nisc he n I d ee n si nd al so ni c ht s
, ,
.

An d ere s al s v erewi gt e S innendinge arte 8 mar ä h nli c h wie


, , ,

m an an d en G ötter n w e nn m an sie sic h m ensc h enah nl ich v o r ,

stellt ebe n auc h wie d er nur w e nn auc h v ere wigte M e nsc h en


, ,

ärv ftprbz aug h at III 2 2 4 S t att al so d as W e se n d er , , .

D inge a nzugebe n sa ge n d ie Plato ni ker nur es gebe n ebe n ihne n


, ,
2 76 Aristot e l e s .

W ahr neh m ung ei nz el ner Di nge , aber k ein De nke n , kei n d as


Einz elne zu eine m G anz e n z usam m e nfasse nd e s W i ssen gebe n
ebenso gabe es we nn blo s Ei nz el ne s ex istirte kei n Ewi ge s ,

und Unbe we gli c he s d a alle s Sinnli c he v er geht und in Be ,

wegung ist , und es gabe k ei ne be sti m m te


°

b egriff lic h v er _ ,
*

sc hie d e ne Be sc ha ffe nheit d er Di n e äbe k ei n e G a t t n e


g es
g u g n ,

und Arte n k ei ne Q ualitä t e n es wäre kei n ind iv id ualisirtes


, ,

Sei n v orhand e n es wäre m ithi n so gut al s N i c h ts d a A ber


,

zarb ö l aa e r
1z

äat rv é z rafi; nnv Ä orß et v . III , 6 , 10 : et ni; z arb e 7l e n
'

art örpxort,
’ ’ ’

6r7t7t b g t är
r z ar3 äz arcrcar, e r1z. äc ev *
corr éz rat nt ori , il e n
z a 9r
y örp art é nre t finorr
D ie 6rpxcrt m usse n rb ak e a s ein é orv rrs p pel ka se ee 3orr arn
' '

z otv u ev

r rö v ca r
'

. za ,
.

W iM
6 ) M et . III , 4, 4 : st nev

e v b pm &é v bet r z arpar t ör z or3 äz arr n


‘ ’
ar, aöb ssv

örl 7rar natv t ar mar z art änrewjn i


‘ ‘

VO Y) EÖ V, orteb v ; e b&ev ag , s t nv) t rg 7té


’' '

brv erv ;

s v ert

er C i)V artab änra cvjpnv


n arv
' ' *

v .

7 ) M et . III , 4, 5 : wenn nur Einz el nes ex ist irt , so fol gt weit er : es

i st mör
’ ‘ ’ ’

ttb rev e bb s v eöb t ör z orw or cpfi etpst a


e öb arz tv artab rt év
'

a nt O V
'

y orp rr z a

D araus fol gert A


ä chst d iess es m üsse eine all d enn
’ ‘

z rv v g
e er é et rv . . z un ,

g e m e ine u nd z war un ent st and ene ewi e M at erie


g geben aus d er d ie E in ,

z el dinge ent stehen d a d as E nt stehen end lich eine G renz e haben und ,

d aher d a aus N ic ht s N ic ht s ent st ehen k ö nnt e ein l et z t es S eiend e s al s


, ,

S ubstra t v o n A ll em angenom m en w erd en m üsse Aber fügt er 7 b ei .


, ,
"

6717; é o t £ b rör b öry é v v vrce g t na7tb ät r nör7rl ev s ö7re y ev etv a üv



e tt cs p t e v orr, rr t

atb ag ) p7)1 8

aö a£ arv t b ,
ö net e é z etv n y ty v et orr et v arp t e üt e äet a rr
°

irb r1v ane v , örv aryz v; t r stv arr z


' ' ‘

abb s t b z orporrcorV et b b t eö t e r
‘ '

é z e£v n, äat orr arpar


'

rv

t b e bv el ev t h n v Etwas geben m uss wo


e pcp v

n rt t
za b etb e g, d . h . : wi e es ,

raus d ie Einz el d inge ihrem Stoffe od er ihrer S ubst anz n ach herv o rgehen ,

n äm lic h d ie al l ge m eine M a t erie so au ch Et wa s was bewirk t d a ss aus , , ,

d er a llgem eine n M at erie D ing e v o n be stim m t er A rt od er Q u a lität ent


st ehe n d a w e nn ni c ht s qu alit a t iv
, , Unterschied enes aus d er M at erie ent
st ü nd e in W ahrheit d oc h nicht s aus ih r ent st ünd e u nd die ses Etwa s
, , .

k ann e eben es ist '

d as s ib o g
di i d G t b rifl
( g) d t
'

nur e ne pc
p v s n , a er a un gs eg ,

w as au s d er M at erie etwa s B e stim m t es in su o genere , z B


v er schie d ene . .

N a turwe sen fo rm irt S om it m uss d er B egriff al s fo rm irend es Prinzip


.

g era d e so ree l l se in w i e d i e M a t er'

ie ; er i st nic h t m
,
in d er e w ig al s sie ,

(M et V III 5 1 : . ötv ea y v é a ro g z art cpb e pärg


, , i v t tbn z art ort naprpa t) e e ,
e e t o e r .

D as W or t eib e g ist b ei Arist ot el es wie b ei Pl a t e Ar t Artbegriff , , , ,

d aher auch id entisch m it t äv iv (s S All er dings ist d as t e orr . .

si bag di e F orm d ie po ppi7 d er D inge ; aber sib ag sel b st i st eigentlich nich t


, c

m it F orm » wied er u geben d a so nst eine Verwirru ng d er N am en ent


« z ,

st eht u nd d er C ard inal punk t


,
d es arist otelischen S y st em s d ass d er B e

g r iff e s i st w a s a ll e s S e in ,
be s t im m t o d er A ll e m S e in gi b t v er d un ,

k elt wird .
Kritik d er pl at onischen Id eenlehre .
2 77

m an brauc ht d arum d ie se s A llge m ei ne die G attungs und Art ,

be griffe kurz d asje ni ge was Ev z ar t er t G) V u e) 0tööv ist ni cht v o n


, ,

d en Ei nz el d i nge n z u t re nne n ( xrepiCerv xro prat bv z arstv XI I I , ,

4 9 9 , . m an br auc ht es ni cht al s ev 7t ar pör t r3


,
r n al ) l är z u

s et z e n E s ist und e nk bar d a ss d ie S ub sta nz s i c h ausserhalb ,

d es G e ge nsta n d e s befi nd et d e sse n S ub sta nz sie ist ( I 9 , , ,

es ex istirt k e in e Kugel a usser d en si nnli c h wahr neh m bare n Ku

el n ( VII 8 so nd er n d as be gri ffli c he W e se n d as P l ata


g , , ,

I d ee ne nnt ist d en Di nge n n oth we nd ig 1m m anent ( é v uz atpxav ) ;


,

d as etbag ex istirt ni c ht ü ber s o nd er n in i hne n al s die For m ,

wel c he je d e s Di ng z u D em m a c ht was es ist ; die ,

For m aber k ann natü rli c h ni c ht v o n D em getre nnt sei n d e sse n ,

Form sie ist .

E s er gibt si c h hieraus d a ss es ni c ht ri c hti g war we nn ,

A ristotele s im Mittel alter und auc h später no c h für d en Stifter


und Ha upt v ertreter d es N o m i nali sm us ehalte erd en ist
) g
9
n w .

Aller d i ngs beha uptet A ri stotele s gege n P l ate d ass d as Allge ,

m ei ne n ic ht nebe n und ausser d en Ei nz el d i nge n ex istire un d ,

d ass nur d ie Ei nz el d i nge ni c ht die All ge m ei nbe griffe ( t ör z ar ,

36Äae ) selb st st ä nd ige aö o iarr seien ( s


, aber m it d em G rund .

ge d a nke n Plato s d a ss d as All gem ei ne d as sub sta nz iell e Sei n



,

d er Di nge sei d a ss we nn es k ei n All ge m ei ne s gäbe k ein W is


, , ,

sen m o li c h w äre ist er v oll kom m e n ei nv er stand e n A ueh ihm


'

g , .

8 ) Anal post I 11 : é tv arrfl ;



ö er nel l ör
'

ir t
’' ‘

. .
, erb v ; nev e v év t r n ar p r 1z
er
’ ’

etv a

né w ar w
’ ‘ '

et a bb srärg äat orr, z art er n el 7rä s ta at v a


'

arv ary z n, rz rr sv rv a
ry z n .

27

0 6 y orp äet arr t b z or6 cal e n, ötv z orb al an b neaev


' ‘ '

é arv b b b
'

120 0 1 0 t ,
t

er
( t m inus m d ius) ar> z äo t orr, 630 12 abb
5
e ’

b ei ötpar t r äv

örtt bberärg . 1t b
z art t b orr

é nt trl srav rnv siv ert d e ni m a III


'

t ney é 3n

, 8 :
'

ea st aö b é v z päry nar eo t t z arpar t a


. .

mrir z exraprané v av , é v t 0 tg erb ear t 0 t g orto fi mat r; t at v emar äc t tv


t ar ortab
' ’' '

9) » N m in li sm u s « he oisst d ie Lehre a e a er her ho a er


m itt l lt lic S c l stik ,
d a ss d as A ll ge m eine ( Univ ersal e ) we d er v o r noch in d en wirk l ichen D in
gen ex ist i e sond ern b l osse subj ec ti e Z u sam m enfa ssung d es Aeh nlich en
r , v ,

d as wi an v erschie d enen D ingen be m erk en


r u nd som it b losse Bez eich ,

nung o d er N a m e s ei d en wir ei ner M ehrheit sol che; v o n u n s al s ähnli c h


,

z usa m m en efasst e n D in e
g g g ebe n ; n u r i nd iv id u e ll e D inge ex istir en d i e ,

G attungsb egriffe sind subj ec tiv e B egriffe sie sind ni c ht ant e r em pl a ,

tonisc he L ehre) und nicht in re sond ern post r em D er m ; a R eal ism us , . .


» «

d a gegen l ehrt e d ass d ie univ ers a l ia sei s a nt e r em ( al s I d een im g ö t t ’

l ich en V er st a nd e ) sei s in re wirk lich ex isü en Vgl U e b e r w e g G r und



r . .
,

riss d er G eschicht e d er Philosophie II 5 2 1 ff , .


2 78 Aristot e l es .

ist d as Allgem ei ne im Verh al tniss z um Ei nz el d i ng d as b oher e


Pri nz ip , t b z uprrbt epav , d as sei ner N a tur nac h Fr ü here N ur
e h t er n i c ht so weit w ie P l ate es in ei ne m je nseiti e n Da
g g , ,

sei n praex istiren z u la ss e n ; die G att un gsty pen; obgleic h sub


stanz iell er al s d ie ei nz el ne n Exe m plare
, gela n g e n na c h ih m n ur , .

d a d ur ch z u reale m Da sei n d a ss sie sic h in ei nz el ne n Exe m pla ,

ren v er wirk li c he n Ari st otel es ist se weni g N o m i nali st d a ss er


.
,

v i el m e h r für d en Be grü nd er d es wa hre n R eali sm us an e s ehe n


g
we rd en m uss E r h at im G e ge nsaz gegen d en transc end ente n
.

Re ali sm us d er plato ni sc h en I d ee nlehre na c h welch em d as All ,


*

g e m ei n e a n te rem is t g elte n d ge m ac ht d a ss d as Allge m ei ne , ,

nur in re wir kli c h sei z u re ale m Da sein k o m m e , .

3. B egriff d er arist o t elisch en o be tor.

Die G rundfr age d er Metaphy si k t ig e b o iar ; m uss nach


d em Bi sh eri ge n d ahi n bea nt wortet wer d e n : kei n Allge m ei ne s ,

ni c ht s was ein z arb bl e o


,
ein z arv bv o d er z erv
fi z art
ny p )
a e i
r rev e v , ,

ein sv änt ist ist aö aiar: eb e iar is t nur d as Einz elwese n


'‘

, ,
°’
ein t bb e t r ein z ar r äz orat ev
,
N i c ht d as P fer d al s al lgem ei
«

ner Be gri ff s o nd er n nur 6 5 8 b r7rrcag, d as ei nz el n e P fer d


‘’

,
ist ,

e ö e iar M an kann d ie ab e tor so d efiniren sie sei d a sje nige was


. , ,

ni c ht v o n ein e m S ubje c t z ar3 ünaz erpé v au a usge sa gt wir d so n , ,

d er n was selb st S ubje c t o d er Önaz eipev m ist wo v on d as U eb rige .


,

als P rä dieat a us e sa t wir d ; d er Be gr iff P fer d z B wir d v o n


g g . .

alle n e1nz el nen P fer d e n ausge sa gt ist al so ni c ht eb aiar: eb e iar ,

ist nur d as ei nz el ne best im m te P ferd 5 t tg r7c7rag d as ni c ht ‘'

, ,

v o n e i ne m a nd er n Di n l s P rä d ieat a us e s a t Ei n e
g a g g
S c h wierigkeit e nt steht nun hier freili ch : W e nn nur die E in

10 ) D e par t . anim I l .
, p 6 0,4 2 8.: i) z ar.t ör t i b’
) v ne p cp q v go r
, i “

e rg z e p r e mé p or bl rz fig cpbe ewg M t ap V , 3, 5 : e t t b e t b a g
. e h . II
6 1 7 ) g n p ö t e pe v z ar t nörl l a v b v , z ort 1: e ö é € ör p.cp e t v z pö t epev
'

t 7) ;

äc t 0rt brot t bv erbt Ä o y ev


'

11) M et . III , 6, 8 : et nev y orp ort örpxort star z orftal e a, e t z s aaworr eöo torr
‘ ‘ '
°

aöb é v y ärp t äW bv
z arv r t b be t r annartv er, ör7r7l ar t arev b e, b e ö ator t b b s t r

,

. VII
4, 15 : t b t bbe t r t 0rtg e öaia
bz arpxsr pbv av

V , 8 , 12 V , 13, 4 14
rrg
'

. . II . II . .

V II , 16 , 13 C ateg 5 p 3,
.
, 10 : z äraar abe tor b ez et LÖ ÖB t r annatv erv
. . . b ''
.

12 ) C at eg 5 : e be tar b é et tv in armr t e z art z prin wg z art natl rat ar


’ '

. z aprr

l ey ané v n, pwrce z or9 ö nez erné v aa t rv b g l é y et orr,


' ’
cv 6a az srpé v rp t rv t é at rv ,
aiev a t u ; ä v 9 ranag z art tm re g M et V , 3, 6 .
p
'
. . II V II , 13, 5 . 7 .
2 80 Arist o t el es .

al les Sei n z er fällt : es gibt sowohl ein unv erand erliches sich ,

s elb st lei c h beharre n d e s al s ein v erä nd erli c he s o d er d em W er


g ,

d en d em E ntstehe n und Ver gehe n unt er wor fe ne s


,
eb enso wo h l ,

sei n al s ni c ht sei n k ö nn e nd e s Sei n Die se s le t ztere uns z u .


,
:

nä c h st ge gebe ne Sei n ka nn nur er kl ä rt wer d e n d ur c h V er aa s —

s et z ung ei ne s S ub strat 6 a az ei rsv av el he s wir d u n d


( r ) au s w c m e ,

in welch e s es si c h wied er auflö st so m i t a us ei ner Alle m v o r ,

ausgeh end en und unv er m i nd er t fortbe stehe nd en M a t e r i e 6717) ,

Aus d ie ser 6717) e nt stehe n Einz el w e s e n d a d ur ch d a ss d as glei c h ,


'

wie sie e wi ge Pri nz ip d er For m in ihr w ir kt un d Exi ste nz e n


v o n be sti m m t er Art o d er G at t ung in ihr her v orbr ingt Je d e .

e b e ier im G ebiet d es W er d e ns
( ) ist e in o r iv a7 av 6 717) g z art r .

b eo g ; v o n d er 6717) hat sie d as D a sei n ( d as t bbs t r s ei n) v om ,

sib o g d ie Be sti m m theit ( d as t arbv be


) d urc h w el c he sie Die ses ,

und ni c ht s And ere s is t o d er d as t b t i So ist z B


, . .

d as Haus s ei ner 6 717) na c h S t ei n Zie gel Holz ; sei ne m etbag o d e r , ,

s ei ne r F o rm b estim m th eit n ac h ein z ur Be d e c kung v o n Me nsc he n

und G ü ter n gee igne t e s B eh ä l t niss ; v er knü p ft m an bei d e Aus _

sa ge n s e hat m an d as Ha us al s e üv a710 v o d er al s aüv 6 et av d e


'

finirt V III 2 15 , ,
.

Die M a t e r i e spi elt bei A ri stotele s ei ner seits ei ne ahnlich e


Rolle wie die pla t o nisc he beäarrrev fi: sie ist d as N i c ht o d er
,

N o c hnic htsein d er For m d as orpapcpev und arerbé g d e c o elo III



.
, ,

8 d as aröprr nev M et I V 4 Phy s I V 2 d as aéu: s rpav Phys III


’ ’
.
, .
, . .
, , ,

6 7 . d as für si c h Q ualitä tsb se und d aher a uc h Unerkenn


,

bare aiyv recn ev Phy s III 6 M et VII 10 And rer seit s


.
, .
,
.
,

ist aber auc h ein gro sser U nter s c hie d d a zwisc he n d em pla

14) s. Anm . 7 . M et . V III , 5, 5 : abb é nerv t b g 6717) é et tv , ör7171 ö e wv y é v s


e tg é O TL z art net orß e717) eig öt7171n710r


'

15 ) M et . V II , 7 , 10 . 14 : s ib o g 71é 7 w t b t t i)v eiv orr é z orrm p


'

z art t 7)v z prb


e öatarv 71é y rn b t i) v i

t 7)v . abatorv ötv ee 6717) g t b t
:
e v orr.

16 ) d e c o el o III , 8 führ t A
ar b eistim m end d ie L ehre d es . u nd zw

Tim ä us v o n d em d ie F orm en i n sich a ufnehm end e n norv b xé g an ; Phy s e .

I 9 werd en sol che bek äm pft wel che d ie G rund lage alles W erd ens ( d ie
, ,

M at erie ) 117) bv nenne n es sind aber m it d ie sen na ch d em ganz e n I nha lt


'

d ieses Kapit e l s d ie Pl at oniker ( ni cht P l at a se l bst ) gem eint und d as e t z ,

rr t b z a po orv d er M a t erie wir d ih nen im W eiter n l e d i l ich al s Ko nse



etv a
'

r rz
g
q u enz ihrer L ehre v o n d er S c hle cht igkeit ( d em z arz az e öv ) d er M at erie r

entgegengehalten .
Form u nd M aterie .
281

toni sc he n und aristotel i sc h en Be griff d er Materie : s1e ist b ei


Ari stotele s positi v e s S ub strat d as für d ie For m b il d sam und ,

e m p fä ngli c h ist j a s1 ch ih r selb st e ntge ge nbe wegt v o n N atur


, ,

nach d er For m » streb t un d be gehr t << t é cp äcptso 6 crr z art


( i o z sv
'

bpé yeefl arr ar6 t aü z art ar t 7) V é aro t aü cprzsrv Phy s I 9) und so z u



-
,
.

ihre m W irkl ic he n Z usta nd ek o m m e n m i t wir k t ob wohl s 1e


ac c id entel l aller d ings a uc h Ur sa c he d es Ver fehlte n U nv o l lko m ,

m e ne n und S c hle chte n ist .

Stoff und For m si nd d ie : bei d e n ober ste n Pri nz ip ie n d ie ,

F und am ental b egr iffe d es ari stotel isc he n Sy ste m s Z war unter .

sc he id et Ari stotele s h in un d wie d er z B Met I 3 1 V 2 , . . .


, , .
, ,

l if V III 4 8 Phy s II 3 v i e r P r i n z i p i e n
.
, , . .
, ,
nä m

l ic h 1) Sto ff 2 ) be gri ffl ic he s W e se n o d er For m t b t i i)v ,

siv ert , sibag ,


n pp ) , )
a ri 3 be w e g e nd e o d er be w ir k en d e Ur sa c h e

( px ) ) )
z rv v e s reg o d er a6 ev z rw as oag o d er 6 r
)

t

i
' ’

a t 7 g or
px q t i) g p
*

und 4) E nd ur sa c he o d er Z we ck ( t é 710 g o d er t b 0 6 fév ez ar) ; er


ta d elt es an d er I d ee nlehre d a ss sie k e in Pri nz ip d er Bewe gung ,

h abe (S und er ta d elt d ie altere n Sys te m e d ar ü ber


. d a ss ,

s ie ni c h t a u c h na c h d en Z we c ke n d er Di n e fra e n und k ei n e n
g g
G r und d afür angeb en war um d ie W elt z we ck m ä ssi g o d er sc hö n

un d gu t ist s o nd er n d ie ss m it A usn ah m e d es A n axa gora s gar


.
,

ni ch t bea c htete n o d e r es d em Z ufal l überlie sse n ( M et I 3 .


, ,

22 Allei n die bei d en le t z te n d ie ser Pri nz ipie n die be ,

we ge nd e Ur s a c he und d er Z we ck si n d w ie A ri st otele s a nd er , ,

wä rts s elb st bem erk t v o n d em z w e ite n Pri nz ip , jd em Be gri ff , ,

im W e s e ntli c he n nic h t v er sc hie d e n und je d e nfall s ni cht v o n


ih m z u t re nn e n D ie be we ge nd e Ur sa c he , w el ehe be wirk t d a ss
.
,

aus d er Mate rie etwa s Be s ti m m te s e nt ste h t ist ni c ht s A nd ere s , ,

al s d as in d er Mater ie th ati e in ihr Die ss o d er Je ne s sc haff e nd e


g ,

atb ag e1n M e nsc h er z e u t ei n e n M e he ( 6 6


, g n s c n ä v p rn rca g atv pro n e 17

y va
s v
fr d ie G e sund hei t wir d er z e ugt d ur c h d ie Eart prz f) , wel c he

17 ) Phy s . I I, 7 : art ortt tarr t é t t 0rps g, t b s fb ag, t b z rv 7) aarv , t b 0 6 äv ez ar .

epxemrr

bb ptar eig t b fl v z al 71orz rg


' ‘

b

=
y arp t i bet t z crr t b a6v ez ar ev

t ar t
nev

7) z tv narg C Q3 s rbs r t ar6t b t 0 6t 0 1g (ist d em B e r e




é b b br
t ev
g iff n ac h id n
’'
at r, t ’

t isch m i t d i ese n ) : ötv 3 pe me g


‘ ”

( 0tp örv 9 pro n av y s v v or


'
D er M ensch ist s in m . e e
atb ag, einem b egrifi heh en W esen nach M ensch S eine bewegend e o d er
'

s ‚ .

erz eugend e Urs ac he ist ein M ensch D er Z we ck seiner Ent st ehung ist .
,

d ass ein M ensc h s ei S om it i st d as b ag t ab &v b poönao auch d as b cp 0 6


. er

und . d as 06 é v sz ar d es ötv b pre nag .


282 Arist ot el e s .

n ci ht s ist als d as ( d ur c h d en A r zt wirksa m wer d e nd e) sibag


t 7 g fm iarg d as Ha us d ur c h d ie aiz ab a rrz v
h o d er d ( d em B a u
"

) e , r a s

m ei s t er v or sc h w ebe nd e ) eibag e iz iorg


; so ist es in A lle m ,

so w o h l was rpüas r al s was t é xv 7) ist ( M et V II 7 1 14 IX 8 .


, , . .
, ,

10 . W eitere be we ge nd e Ur sa c he n wirk e n aller d i ngs d am


m it d a ss ein Haus u s w e nt steht z B d er Baum e ister d er
, . . .
,
. .
,

A rz t u s f ( s S . . . aber d ie we se nt li ch er z e ugend e Ur
. .

sa c he ist d as atbag t 7 g e iz iarg u w elb st Ebe n o ist es


*
s s
) s . . . .

m it d er E nd ursa ch e Alles W er d e n h at eine n Zwe ck ; ni c ht d ie


.

T 6 l un d d as ar6t b art e v bt d Di e ihre G e talt Met I


X) i n n n (
'

p g e g . s .
,

3 , s o nd er n alle s W er d e n ist z we c km ä ssig und d aher d ie


W el t g ut und schö n ( 8 6 z art z ar71ro g t or pé v äxer t ar bb yiyv st arr
” ‘ ‘
.
,

C G) V aw r nv Met I 3 aber d ie ser Z we ck ist v o m sibeg


'
.
, ,

nic ht v er sc hie d e n ; d e nn ebe n d arauf z iel t a l le s W er d e n in d er

N at ur und W elt d a ss Et w a s v o n be stim m ter be gri ff li cher


'

Be sc haffenheit (Pfl anz e n Thiere Mensc he n 11 s w ) wer d e , . . .


,

und ebe nd e swe ge n w eil es hierauf z ielt n i c ht d ie ss o d er j e ne s


, ,

Zufällige (G leic hgultige W erthl o se) sond ern ein begrifflic h , ,

be stim m te s Sei n ein S ei n d as einen Begriff ausd r üc kt o d er


,
'

v er wir k li c ht herv orz ubringe n ist es z w e ck m ä ssi g ; d as t b 0 6


,

6v ez ar o d er d as t é 710 g fäll t s o m it zusa m m e n m it d em eibe g, we nn


le i h d i w eitere n be w e e n d e n Ur a he n o w ohl in d em G eb ie t
g c e
g s c s

d er cpüo rg al s in d em d er t é xv 7) m itthätig sei n m uss e n d a m it ,

d as sib ag o d er d er be griffli c he Z we ck v er wirkli c ht wer d e ( M et .

V III 4 7 f : 6t arv bi) t rg


, , . t i t b arit rav é z et u l eav arxrb g ,
'

t ör arit rar 71é yst arr, noie arg b ei 71é y erv ré v arg
é v bsxe r arit iorg aie v
‘ °
t arg

drv 6 pé w ig ach ier r


ing &par h i b ing z r

z t t ar z a norp
v v rar ; t r
” ’

v e 6 v ; i par t
a b 0 7t é ppar ; . t i b bg s
r ib e g ; t b t i 6 v siv arr ; t i b
b 6 f é 710 g i0 ro g bt: b ar6 t ö) So

é t 0r6 t ar ai .cp
'

r g 0 v e z ar ; t b t
'

p ro t .

m it bleibt als Ha uptunt er sc hie d nur d er U nter sc hie d v o n Be


gri ff o d er For m un d Materie ü br ig So w ohl im G eb iet d es .

unbe wusst e n W er d e ns ( d er cprie rg) al s in d em d es be wusste n


Th uns un d Her v orbri n ge ns ( Té XW )) geht er d ur c h Alle s al s
G rund v erh äl tniss hi nd ur c h .

5 . P o t enz ialitä t und Aetual it ä t .

Sofer n Ari stotele s be gri ffli c he For m und M ater ie al s le t z t e


Prinzipie n aufstellt k ö nnte sei n Syste m al s ein d uali sti sches
2 84 Aristot el e s .

e t
z ug ei ne o d er d ie and ere ( V II 15
d ie Die ei nz elne n , ,

Dinge d a ge ge n we l c he aus M aterie und For m si c h bild e n t ar


, ,

0 6v a710r ? : E 6717 g z a rt s ibaag s i n d ni c ht e wi


) g d as aus Stoff und , ,

Fo rm Z usa m m e ngesetz te lö st si c h wie d er auf o d er es e nt steht , ,

v erä nd ert sich und v er geh t ( V II 15 1 V II 8 weil e s , , , ,

d ie N at ur d er Mat erie ist s ei n und ni c ht sei n ( be sti m m te Sei ns ,

for m e n a nneh m e n aber auch ab streifen) zu kö nne n ( V II 15 , ,

3 6717)g o d er
'
z srg t e rar6t 7 v b é xs aftarr z art siv ert z art
’ ’
cpr
) r1 10 t é ,

weil d ie Mater ie ge ge n d ie For m si c h im m er a uc h glei c h gü l t i g


v erhält d ur c h d ie ihr a nhafte n d e araprcn iar A llei n we nn auc h ’
.
,

d as Ei nz el ne v erganglic h ist so ist d essungeach t et die I neins ,

bil d ung v o n For m und M aterie ein e e wi g fortgehe nd e ; wie die


For m und d ie Materie so ist a uc h d ie se Be we gung ohne An ,

fa ng und End e an ihr hat alle s E inz el ne Theil


, i m m er und ,

ü berall ist Be we gung ist Lebe n in d er W elt ( d ie Be wegung ,

anav z art ai7t aruo t b v 6z a i


’ ’
aret 6 i
6

z art é e rorr z a &

v rt t 0 6 t
. a v , px er t ei g

0 6 0 rv , ate v Co n t rg 0 6 0 or t atg cpüe er ao v eau o o r it a
) t pW
,
Phy s V III
'

.
,

W o h e r n u n d i e B e w e g u n g ? Zunä c h st und im W e
sentlic h en ko m m t sie d aher d a ss ni c ht blo s d ie Materie so n , ,

d er n ebe nso sehr d as atbag d er B egrifl als schaffe nd e For m in ,


°
,

d er W elt ist ; d ie Materie k ann ni c ht s be we ge n d e nn sie ist ,

passi v sie ist bewegli ch a ber ni c h t bewege nd sie ist Mö gli c h


, , ,

k e it d es W er d e ns nic ht aber s elb st Kra ft d es W er d e ns


,
Aber
was d eterm inirt d as eibag z u d ie ser sei ner Thätigkeit ? was set z t
d ie selbe in Be w e gung ? Die Antwort d es Ari s totele s auf d ie se
Frage ist fol gend e Be wegung kann nur e nt stehen d urc h e i n
B e w e g e n d e s a merv t b z rv e 6yev av 67c0 t rv ag arv aiyz q z rv sta
, .

*

6 0rr Phys V II 1 ; be we ge n aber k ann nur Etwa s


.
,
d as sc ho n ,

s elb st a nz e u nd v olle W ir kli c hk eit o d er Actualität hat o d er


g
ei n é v ep s i r öv s blo d r h i é
°'

y o ; d a s b ü v ar
per e v m u ss u c e n v ep .

reier öv z ur Be we gung er we c kt in Bewe gung ge set z t wer d e n ,

19) D e gener . et eo rr. II , 9: t 7)g 6717) g t b z a


'

re xerv bet t z art t b z rv 0i 0 9arr


'

Öé
'

EÖ ät é porg b o v ornero g
'

z rv et v
'

é xv 7) z art ézt ä) v

b 7) 710 ea r

be z art TÜ) V t cor> e ar



. 1t t

ré v ww
y rrv ar 0 6 y ct p ar6t b warst t b € 6710 v z 711v nv ,
60 171 7) t é xv 7) . Vgl . au ch
S . 28 1 f . .

2 0 ) M et . IX , 8 , 9 : drei é z t 0 6 b o v orper
'

. i
e v t ag
y y v e car r av 6 1t b
r t b äv e prs io‚
*

é v epy s io‚r ö Vt 0 g, atev öiv 6 prmrag eg örv 6 o maa, aret z rv ab w e g


’ '

Ö
'

p naae rz b g Ö IT p aaa rz e ü’
, . .

t rv ag TCPCÖ C O D
' '
t b bb

iv
z rv er r 7)b 7) é c ntv
äv epy eta‚
'
. Phy s II . 7 : ötv b pe mag ötv
111 , 2 7)t 0 1. t O ÖS 7 ) t e rev be
'

s ib ag b e a
'

QC rt t r t b
‘ °

ret e iaet a z rv 0 6v ,

b pumav YS W
'
. :
D ie bewegend e Ursache .
285

O d er d as sibag wirkt b ewegend in d er Art d ass i m m er ein ,

Einzel we se n in w el c he m ein atbag sc ho n v er wirkli c ht ist A n


,

sto ss ibt z ur Ver wir k li c h ung d es eib ag in w e itere n I nd i v i d ue n ;


g
und auc h alle s o nst i ge Be w e gun g k an n nur d ur c h ein W e s e n ,

d as sc ho n W ir kli c hes Se in h at her v or gebra c ht wer d e n alle Be , ,

wegung ist äv é py erar o d er A nfang d a z u und ka nn d aher nur


v o n ei n er sc ho n v orha nd e n e n E n er gie a us gehe n .

Aus d ie s em Sa t z e d a ss alle Be we gung ein Be we ge n d e s


, ,

alle s W er d e n ein reale s Sein v orausse t z t ergibt si c h s ch liess ,

li c h d er weitere d ass d ie G esam m tb ewegung d es W er d e ns d ie


,

im Univ er sum herr s c h t d as Da s ei n ei ne s e r s t e n B e w e g e n,

d e n ei ne s TC P (I) T O V z rv e 6 v v orausse t z t E in s ol c he s er ste s


, , .
'

Be we ge nd e s m uss sc hle c hthin a n ge no mm e n wer d e n Alle s Ao .

t uel l e e ntsteht z war (w e ge n d er Stet i gk ei t d es W er d e ns) z u


n ä c h st aus ei ne m g le ic harti g e n Pote n z ielle n d i e Pfla n z e au s ,

d em Sam e n die He nne aus d em E i : aber d ie se s Pote nzielle


,

e nt steht wie ge z eigt h inwie d erum aus ei ne m fr ühere n Ac tuell en


, ,

epy aia as Ei aus d er He nn e o r d em Ei ist i m m er d ie


( é v r 6v
) d , v ,

He nne f Fährt m an in d ie ser S c hl ussfol ger ung fort so gerä th ,

m an in ei ne n une nd li c he n Re gre ss : d ieHe nn e k o m m t aus d em


E i d as E i aus d er He nne und so fort ins U ne n d l ic he
, N un ist .

aber ein sol c her Re gre ss die A nnah m e e iner une n d li che n C au ,

s alitatsr eih e ph ilo sophisc h unz ulä ssig Met II 2 ( é e t iV


,
t rg .
,

z x t 0 6z öinerpar t dr artt rar t r b v 6Vt ro v ) W äre j e d e arpx q d ie


’ ‘
*
.

W irk ung ei ner and er n ai px7) so gabe e s gar k ei n e arpxr) so n


, ,

d er n aret oi
pxi) XII 10 18 D ie une nd li c he Cau sa

oi
px6 g , , .

l itatsreih e m uss a lso ir ge nd wo ab ge sc h ni t te n und es m us s al s ,

er ste s ei ne alle s A nd ere b e we ge nd e Ur sa c he ge s e tz t Wer d e n und


'

.
,

z war ei ne Ur s ac he w el c he ac tuel l ist ,


W ü r d e ein Pote n
z iel l es ,
z B : ein c hao t isc her Ur z usta n d
. al s Ur s a c he v o n Alle m ,

an d ie Sp it z e ge stellt so k ö nnte m ö gl ic her we ise gar ni c h t s


,

ex is tiren d e nn alle s Pote nz ielle ist d ie Mö gli c h k e it z um Sei n


u n d N i c ht sei n IX 8 2 8 f und XII 6 8 , ,
M an m uss fol gli c h
.
, ,
.


anneh m e n es ex istire ein a pro t av z rv a6 v d as é v epysror ist. A uc h
, _ ,


t eaev b e , b äat arr &pxiq ä bt orv atev b é v cs 713xeior
’' "

rt a iq ,
*
rru e v z rv e er
e g,
*
z a t r) g z rv
'

öiv ftpwz ag warst é z örv b po maa öiv fi prnrrav


'

t 0 6 b o v orper av t ag .

2 1) M et . IX , 8, 26 : im m er é v é py eror é t é par npb é t é porg é wg t 7) g t0 6 öret


z rv e ö w ag tt pröt ® g.
2 86 A ist r ot e l e s .

m u ss ein TC PG) C O V z rv a6 v

d esswege n a nge no m m e n wer d e n w e il


die M a t erie w ie im Ei nz el ne n so auc h als G a nz e s sich ni c h t
selb st in Bewe gung s e t z e n k a nn ; es m uss e i ne be we e n d e Ur
g
s a c he hi nz uko m m e n

7 D . as g o t t lieh e W e se n .

pG) C O V z rv aüv , d er let z te G r und d er Be we gung so


Die se s ' ’
7C

wohl al s d er Or d nung im Univ er s um , ist d as g ö t t l i c h e W e


s e n , 0 6 5 0g Aus d ie se m Be griff G ot te s er gebe n si c h fo l
.

e n d e Be sti m m u nge n s e ine s W e se ns


g
a ) G ot t ist se ine m W e se n n a c h re ine é v é pyerar wie sc ho n
aus d en G r ü nd e n fol gt aus wel c he n ein 7cpr b t av z rv a6 v a nge

-

W are se in W e se n brwarnrg , so könnte er


n o m m e n w e rd en ist .

m ö gli c her w e is e ( d e nn d ie büv orp rrg ist d ie Mö li c h keit z um E nt


g
g e en esetz t en)
g g a u c h ni c h t be w e ge n o d er ei nm al aufh o ren z u

be we ge n was und e nkbar ist d a d ie Bewe gung wie o h né An


, ,

fang so auc h oh ne E nd e ist : IX 8 2 7 ff XII 6 2 4 6 7 , , .


, , . . . .

Phys V III 1.
,
.

b) Er ist eW 1g d e nn d a d ie Be we gung d er W e l t e wi g “

ist und w e d er A nfa ng no c h E nd e ha t s o m u ss au c h d er er st e ,

Be weger d er W el t em g sein Me t XII 8 4 : arv aiyz v) t i)v aribrav , .


, ,
’ ’ ' '

6 7t b arib iao 6 arr



z iv z rv ei a

n a rv .

2 6
) Er
0 ist i m m ateriell u n v erand erlic h
) und l ei d e ns
d e nn hä tt e er M a t er ie so w are er d er Be we un
g g un d ,

Verand erung unter we r fe n und k o nn t e s i c h a uch a nd er s v er

hal t e n also a ufhöre n be we ge nd e Ur sa c he z u se in : was sei ,

n em Be gr iff w id er spri c h t A ueh m ü sst e er we nn er körper .


,

lic h w äre G ro sse habe n ; j e d e G ro ss e ab er ist


,
u nd

22) XII ,
6 , 10 : 6 y rirp f) 6717) z rv 7) aer or6t 7) é arrn 7)v , er7171d
0
_


2 3) XII det bipar siv ert t i)v orpx7 w t eror6t 7) v 6g 7) 0 60 ior é v eprsror 7,
'

, 6, 6 : .

2 : z art 0 60 ior z art é v é py sror 6


e aar.

2 4) x 11, 7 , 2 . 18 . 21 . s, 4 .

25) XII , 8, 24 : t b t i 6v eiv arr 0 6z äxer 6717)v t b é w e71é xsrer y orp


7, 2 2 : ar e piq g z art &b raripew g


n .

'

2 6) M et . XI I , 7 , 8 : 0 6z é v bé xet örr öi7171re g ex erV 0 6b ornr


6g . 7, 2 4 : &v ar71
710 io> t 0 gf
2 7) XII 7 2 4 na8 7ig
.
,
: or

r .

2 8 ) Phy s V III 6 .
, .

2 9) M et XII 6 7 .
, , .

30 ) Phy s III 5 M e t XI .
, . .
, 10 .
288 Arist ot el es .

v ersum s a s l Ei nz el we se n
Ursa c he je ner Or d nung und Z we ck ,
d as
m ä ssi gk ei t ist ah nl ieh wie ein w o h l d isc iplinirtes Krie gsheer
, ,

d ie I d ee d es G ut e n so w ohl in sich h at in s ei ner Or d nung und ,

Z uc ht al s a usser si c h in d er Per son d es 0 b erb efehl shab ers Met


, ,
r
.

XII , 10 1 ff , .

f) Da G o t t ga nz oh ne M a t erie ei n W e se n s chl e cht ist , so ist s

h in i nte l li gibel sei n Lebe n d as rei ne De nk e n ; er ist d as re ine


,

De nke n in v oller i nd i v id ueller W irkl ic hkei t o d er er ist v aüg ,

XII 7 14 15, ,
Ei ne h a nd el nd e o d er sc haffe nd e Thätigkeit
. .

7t 0 r7)t rz 7) ) k o m m t ih m ni c h t z u d d ie e bei e
( p
rc a rz n zi
q a s d n ,

Thä t igkeiten ihre n Z we c k a usser sic h habe n und dur ch ein Be


d ürfniss her v or ger ufe n sind ; G ott be d ar f ni c h t s und ha t k e in e n
Zwe ck ausser sic h er ist ar6t oipz 7) g und selb st d er Z we ck aller ,

Di nge E s bleibt fol gli c h für d ie G ottheit k ei ne a nd ere


T hä tigk eit ü br ig al s d ie d e nke nd e Betra c ht ung 7) 6 , ,

Die d e nk end e Betra ch t ung aber ist d as Ange neh m ste und
und d a G ott be st ä nd i g in s ol c her Be t ra c ht ung be gri ffe n ist so ,

lebt er d as be ste und sel igste Lebe n G e ge nst a nd sei ne s


De nkens k ann nic h t e t wa s s ei n was a usser ihm ist : d enn sei n ,

D e nk e n ka nn nur d as Be st e z um I nhalt habe n und d as Be st e ,

ist er s elb st ; fol gli c h d e nk t G o t t s i c h selb st o d er ( d a er ni c h t s ,

A nd ere s als d as D e nk en ist) sei n Denk en ist D e nke n d es D en


k e ns v 0narg v efi
,
aere g XII 9 8 ; s ei n Lebe n is t ein e w i e s Ver
g , ,

w e ile n in d em Herrli c h st e n d as u ns nur h in un d w ie d er auf ,

kur z e Auge nblic k e z u The il wir d w e nn w ir nic ht m it M ühe


auf e t wa s Be st i m m te s reflec tire n w ie w ir in d er Re gel m üss e n , ,

so nd er n unserer s elber al s d e nk e nd e r W e s e n m it Fre ud e n inn e

wer d e n XII 7 11 , , ,
.

So ist al so G o tt w ie Ari sto t eles am S c hl uss sei ner Be ,

s c hrei b ung d es ö t tl ic he n W e se ns 1 n ehobe n e m To ne sa t i n


g g g e ,

e wi ge s u nd be st es W e sen Cr6 0 v arib rav ä pre t av (XII 7 d es ,


’ ' '

, ,

33) M et XI V 4 9 D e c o el o II 12 p 2 92 b 4 : p di g öipr
.
, , .
xav , . .
, , t r eror e rr

y p a 6 b t b 6 6v E t h N ic X 8 Po l it VI I ‘

0 6b é v b ei p i äereg ä

z o a ot r or r t 0 ez r. . .
, . .
,

3, 6 .

34) Eth . N ie . X , 8
o) b7) Crö v u t 0 6 z part t s rv örcparrpao né v aa, at : b e )16r71710 V
: t
“ ’ '

t i A8 i7t8 t d t 7t 717)v ß emptor; fügt e 7) t 0 6 8 e0 6 é v é py erar, narz arpraw m


'

t 06 n e ret v

b ror<pé pe naar, 8 eo) pnt rz iq ötv ei n .

35 ) M e t . XII ,
7 , 15 .

36) M et XI I, 7 , 1 1 17 . . . Eth . N ie x , s . .
G ott esid ee .
2 89

sen rei ne S elbstb es ch auung und d e sse n Leben un


Thatigkeit ,

unt erbro c he ne Sel igk eit ist ( XII 7 1 1 1 6 1 7 d e c o el o II 3


. . .
, , ,
.


p 2 8 6 a 9 : 6 E O Ö äv é pyerar ar6 0rv aro iar t 0 6 t 0 b é o t i Crntq
.
, ,

8 . Kr it ik d er ar i st o t el i sch en G o t t esi d ee .

Die ar istote li sc he G otte si d ee V er d ie nt Bea c htung al s er st er


Versuc h d en The ism us m etaphy si sc h zu begründ e n M an m uss
, .

ih r z uge st ehe n d a ss sie init d em ü bri ge n Syste m d es Ar is to t ele s


,

aufs E ngste z usam m enh angt Sie ist na m e ntli c h eine noth .

we nd i ge C o nseq uenz d er ari s toteli sc he n Ansi c h t d a ss die M a ,

ter le sic h ni cht selb st in B eweguug set z e n kö nne so nd er n um _ ,

in Be we gung z u k o m m en ei ne s be w e ge nd e n Pri nz ip s be d ü r fe ,

U nd d a ss Ari sto t ele s d ie se s b ew ege nd e Pri nz ip nic ht al s be


w usstlo se Kraft s o nd er n al s Ei nz el w e s e n b e st i m m t hat war d ie
_ , ,

n o th wend ige C o nseq uenz s ei n er Ansi c h t d a ss nur ein Einz el ,

w e se n 0 6 0 i0r sei und real e W ir ksa m k eit habe A nd ererseits l ei


d et d ie ari sto t eli sc he G otte si d ee an be d e ut e nd e n S c h wieri gk eit en .

D as C ausal itä t sgeset z aus w el c he m Ari st otele s auf ei ne n er st e n


,

Be w e ger S c hl ie sst h at z ur lo gisc he n C o nseq uenz ni c ht d as Da


,

sei n ei ner er ste n Ur s a c he s o nd er n ei ne n une n d li c h e n Re gre ss , ,

ei ne unen d li c he Ab fo l ge v o n Ur sa c he n und W ir kunge n F er ner .

hä tt e Ari sto t ele s auc h we nn j e ner Bewei s st i c hhal t ig ware


, ,

d o c h nur d as D a sei n ei ner er ste n b ew e ge nd en Ur sa c he be wie s e n ,

n i c ht ab er d ie Exi s te nz ei n e s d e nk e nd e n l ü k eli e n be t en
g c s g s , ,

W e s e ns d as ho c h ü be r d e m Be gri ff e iner b ewe ge n d e n Ur s a c h e


,

steht Fer ner h at Ari stotele s die Einw ir kung G o t t e s auf d ie


.

W elt ganz im U nklare n gela sse n N ac h ih m be we gt G o tt al s .

er ster Be we ger d ie W elt Allei n d a er unbew egli c h is t k a nn .


, ,

er ei ne bewege nd e Th ätigk eit auf et w a s A nd ere s nic ht ausü be n .

Die se n W i d er spr uc h z u be sei tige n er grei ft Ari stotel e s ein ge is t ,

rei c he s aber nic ht sti chhalti ge s A uskunftsmi t tel we nner sa gt


, , ,

wie d as S ch au e u nd B egeh ren s werth e ei ne be we ge nd e Kraft


a usübe ohne sich selb st z u bewe ge n so üb e a uc h G ot t oh ne
, , ,

selb st in Bew e gung z u erath en al s ö pez t bv o d er é prbpev ev ei n e


g , ‚ .

Anz ieh ungsk raft auf d ie W elt aus d ie ein Verla nge n n a c h d em ,

Be s ten in si c h trage und sich ih m z u füge n strebe wie d as ,

37) Vgl . auch M et I , 9, 2 3


. . x n, 3, 1 1 .

S c h w e gl e r , G e sc h . d .
gri ec h . P h il o s0 ph i e . 3 Aufl
. .
290 Arist ot eles .

N i c d er e d em H o h eren d as Unv oll kom m e nere d em Vo llko m m e


‚ ,

n er n D iese1 b il d l i0 h e u nd m ythi sc he Ausd r uc k lä sst d ie Sa c he


‘ “

v ö l l ig uner klär t und er steht im W id er spr uc h d a m it d a ss Ari


, ,

sto t el es s o nst d er Mater ie ein ei ge ne s Be we gungspri nz ip ab


spr ic h t Ueb er diess hä t t e die Mater ie w e nn sie n a c h v o llko m
.
,

m en e m Sei n v erla ngt und d ur c h d ie se s Verla nge n be w e gt w ir d .


,

d as Streben na c h d er For m i n si c h selber ; d a d ur c h w äre e in e


etre nn t v o n d er M ater ie ex ist ir end e G o tt he it wie d er u b erflüssig
g “
,

d as be we ge nd e Form pr in zip w äre d er W elt al s sol c her i m m a


n e nt I n d er That lä sst A ri st otele s d ur c h d ie ober ste G ottheit
.

nic ht d ie z iv narg im Si nn e d er Erz e ugu ng d er v er sc hie d e n e n


G attunge n d er W e s e n aus d en bei d e n Pri nz ip ie n F ar in und
Mater ie bewir kt wer d en ; G ot t br ingt v ie l m ehr blo s d ie e wi ge
Krei sbe we gung d es G esam m tuniv ersum s her v or ) w el c he nur38

s ehr i n d ire k t auf d en Proz ess d es lebe nd i ge n W er d e ns in d er


stoffl ic he n W elt v o n Ei nflu ss ist ( s u D ass d ie .

G ottheit nur d ie se d ur c h aus gl eich m ass1ge und e wi g in si c h


z ur ü c k ehe nd e Krei s be we gung d es U ni v er s um s her v orb i n gt
g r ,

st i m m t z war a nz trefiend z u d er unbe w e gt um s i c h selb st


g
kreisend en D enkth atigkeit G otte s : aber wir er fahre n ni c ht ,

wie er sie be wirk t E ine wei t ere Sc h wier igke it ergibt si c h . ,

d araus d a ss A r ist otele s a nd er wärt s beha uptet d as Be we ge nd e


, ,

wir k e auf d as Be we gte nur d ur c h Beruhrung (6 i 5rg, öia t ea0 arr)


A ri stotele s set z t diess fo l gerich t ig a uc h v o n d er Ei nwirkung d es _

er sten Be we ger s auf die W elt Allei n wm em i m m a


38 ) M et . XII , 8 , 4: t b 6pev ev örv ory z 7) 67t 0 t rv ag z rv eto ftarr,
z rv 0 .
' '

z art t b

mav

s i v ert
’ '

arz iv z ar9 é ar0 t e , z art t 7)v öribrav z iv narv 67t b


ö t 0 V z rv 0 6 v errö te n
''

1t pr

7)v nierv bro é v ö g, t 7)v t 0 6 nerv t b g ärtt 717)v cpapa
'

z rv et afi orr z art t rv .

39) Phy s . III


V , 6 ex tr t b örz iv 7 nev , bit e örz 71r6 g z art ri>aar6t ei g
. zart ev i
t rp

ar6t r p b rarpé v e v , p.iorv z art 6r7t 717)v j


z rv 7 eer z iv narv E bd 9 : D ie Kre isbewe g ung
'

. .

sie ist ) g ( b e stä nd ig) u nd w ile sie k in e e


ist ör7t 717), é 715 re g, art rag b


'

t e o v ex7

B aum gren e fi nd et sond ern stet s um d en M ittelpunkt sich d reht sie ist
z , ,

z u gl eich R uhe ( fi p nt ) w ei l sie b v 6 bv v z ané x u nd sie ist am


'

a s e ,
t er t t z e er ,

ehest en enor717) ( gl eichm ä ssig) unter allen B ewegungen D er O r t wo


'

.
,

G ott ist u nd b ewegt ist d er ausse st e Um k reis d er W e lt Phy s V III 10


, r .
,
.

d e c o el o I 9 : tri> 8 n v b äaxart av z art b öiv re noi71rcn ar z l et v 6p v v év


' '

, s or e t t or 0 or a ,

Ö z art t b f ei 0 v 7cav ib püa8 a i cp nev Vorher a6porv ag 7) b tar 7) t 7 g é a


" '

r . r r or . e e )
'

x ort 7) g t 0 6 nerv t b g n eprcpapörg


' '

40 ) d e gen nim , 1: . a II . z rv ei v te

y orp
'

örttt a|rev av arb 6v orcav



*
.

4 1) d e gen . et c orr I .
, 6 . Phy s V II ] .
, 10
2 92 Aristot el es .

S c hrifte n zu G r und e liegt ist fol ge nd e Er h and elt d er Reihe , .

n ac h ab 1) d ie all ge m e ine n Be din un e n alle s na t ü rl ic he n Da


g g
s e ins n a m e ntli c h Raum
, Zeit und Be w e gung in d en a c ht B ü , .
,

c he m d er Phy sik ( ® o o rz b arz pöaro rg) ; 2 ) d as W el t gebä ud e in


d en S c hri fte n : d e c oele (n ept O 6 pav eü) I V B ü c her und d e ge ,

neratio ne et c o rruptio ne ( nept F ev é e ereg z art cp%aporg II B üc her ;


)
"

3) d ie or ga ni sc he N a t ur ( Hi storia anim al i um X d e partib us ,

anim aliu m I V d e
generat io ne anim al ium V) ; 4) d en M e nsc he n
,

( d e a nim a III un d m ehrere klei nere Abhan d l un e n anthr0 o l o


g p
g sc he n I nhal t s
i

1 D i e G r und b e gr iff e d er
. e lisch e n P h y sik ari st o t .

D ie allge m ei n e n Be d i ngunge n alle s natü rl i c he n Da se ins si nd


R a u m Z e i t u n d B e w e g u n g D en R a u m t btt 0 g d efi
,
.
, ,

nirt Ari st otele s al s d ie G re nz e d es um sc hl ie sse nd e n Ko rpers

e
g g e n d en u m sc hlo sse ne n M an sieht aus d ie ser D efiriitio n ,

d ass Ari st otele s d e n ab strac ten Be gri ff d es R a um s no c h ni c ht


k e nnt so nd er n w as er t 01t 0 g n e nnt ist ih m d er O r t d en em
, , ,
,

Körper er füllt Daher kann er sic h auc h d en Raum ni c h t


.

oh ne ein o b e n u nd unten d e nk e n und im Ra um e é v t 07t rp ist , , ,

ih m nur D asj en1ge was v o n ei ne m an d er n Körper um sc hlo ss e n


,

und be gre nz t ist Aus d ie se m Begri ffe d es Raum s na c h wel


.
,

c he m d er s elbe die G re nz e eine s um sc hl ie ss e nd e n Körper s ist ,

fol gt fü r A ri st o t ele s v o n selb s t d a ss es k ein e n l eere n Raum ,

gib t Phy s I V 5 9 Die Z e i t d efinir t A ristotele s al s d as


. .
,

M aa ss o d er d ie Zahl d er Be we gung i n Be zie h ung auf d as Vor


her und N a c hher d h al s d ie Vielhei t v o n Mo m e nte n d ie in
,
. .
,

aller Be we gung ist und an aller Be we gung ge z ähl t wer de n


k a nn s o fer n in d er Be we gung im m er ein Fr ü her e ine m Später
,

v orher eh t ( ein Sp ä t er auf ein Fr üh er fol gt) Er ni m m t fo l g


g
l) z ept A ta6 7)e ere g z art orto b mr
ö v, z ept M v 7 jrmg z art örv ornv 7)o ero g, nept s ao ,

ß porxaß rat r)t ag, z ept Z wfig z art 8 0rv o ne o


’ '

M arz pe ß rawrce g
'

E v rm v irev ,
'

tre pt u s pt z art ‚ ,

n e pt A v ar7cv e fig .

2) Phy s IV 4 : d er t att ag k o n nte b rrir t b z epré xs rv


.
,
'

fur id nt isc e h m it
d er ( F or m ) g eha lt e n w er d e n e et r nev a6v ötpcpr o . (napcpn u nd
’ '

t a7t 0 g)

60 171 0 6 ar6t e ö , ör717 rir b )rev atb ag t 0 6 npoty norw g, 0 b i
s t 0 7t 0 g t 0 6
'

z epanor, t 0 6 t

z e pré xt bpro
ag e r wag, G renz e d es u m sc h liesse nd en Kö rpers gegen d en um

s chl o ssenen .

3) Phy s I V .
, 11 ex tr . : bt t prev t aiv o v
'

0 xpav ag arprb nb g é crrr )


ng
z rv 7 aer
‘ '

z art er t b n p0 t epav rt
za 60 t epe v , cparv epe v .
R aum . Z eit . B ewegung .
2 93

li ch Be griff d er Zeit ah nl ich wie d en d es R aum s nur in


d en , ,

d em be sc hrä nk tere n Si nne d er A nz ahl suc c essiv er M om ente ,

nac h w el c h er sic h Da uer und S c h n elli k eit ei n er v orha nd e n e n


g ,

Bewe gung be misst ni c ht in d em all ge m eineren d er Mögl i chk eit


,

ei ner S uc c e ssion ü berhaupt Ra um und Zeit haben obj e c ti v e .

Realität ; in Be z iehung auf d ie Zeit je d o c h m uss A r istotele s


v o n sei ne m Be gri ff d er selbe n aus be m er k e n sie sei i nso weit ,

subj ec tiv al s oh n e ei n e n z ähle nd e n Ver sta nd k ei ne Zähl ung d er


,

Mo m e nt e ei ner Bewe gung und so m it k ei ne Zeit m ö gli c h


Hinsi c htli c h d er Fra ge ob Raum und Zeit al s be gre nz t o d er ,

al s unbe gre nz t z u d e nk e n s eie n er klärt si c h Ari stotele s d ahi n ,

die Zeit sei nothwe n d i g unbe gre nz t d h oh n e A nfang und ,


. .

E nd e d a je d er Z eitth eil j e d e s Jet z t z wi sch e n e in em Fr ü her


, ,

o d er Später in d er Mitt e stehe fol gli c h eine sc ho n v erflo ssene ,

und ei ne na ch fol ge nd e Zeit v orauss et z e (Phy s V III D er .


,

Raum d age ge n k ö nne unm ö gli c h als unbegre nz t ge d a c ht wer —

d en : d e nn d a er d ie G re nz e ei ne s um sc hlie sse nd e n Körp er s ist ,


so m üsste es f all s es ei ne n u nbe gre nz te n Ra um gäbe


,
ei nen ,

u nbe gre nz te n Körper gebe n Aber ein unbe gre nz ter Körper .

ist ein lo gi scher W id ersmuch d a d er Be gri ff d es Körper s d ie ss ,

is t äz r7cé b rp ( d ur c h e ine Fla c he ) rb prar


, ré v av z u s ei n III , 5 C en .

s eque nt in d er L äu nung ei n e s leere n und un b e re nz te nRa um s


g g
behauptet Ar i stotele s auc h ausser d er W elt sei k e in Raum , ,

und ni c h t d ie W elt al s G a nz e s so nd er n nur ihre ei nz el ne n ,

Theile seie n im Ra um ( d e c oel e I D a ge ge n ist ih m d er ,

Raum und die körperli c he G rö sse wie die Zeit une nd li c h d er , ,

Th eil b ark eit na c h ; nur ist er ihm n i c ht ac tuell é vepy eia r, so n ,

d er n blo s d er M ö gl ic hk eit n a c h bo v air rer ins U ne nd li c he t h e il , ,

bar ; ei ne Unter sc hei d ung d ur c h w el c he er die Ei nwe nd unge n ,

d es Elea t e n Ze no ge ge n d ie Realit ät v o n Ra um und Zeit z u


erle d i ge n gla ubt (Phys III 6 V I 2 8 Auf d ie E rö rte
.
,
.
, .

r ung v o n Raum und Zeit lasst Ari sto t ele s so d ann e in e Theor ie

4) Phy s I V
.
, 14 : 7t Ö C8 90 V

b b n7) 0 60 ng t
e ax fig ei7) ötv b Xpev ag ,

0 6,
t 0 6 6rpr8 r
"
&nap7)aerev ötv s iv ert

aav reg orb 6v ort av rt


' ‘ ’

arb uv ort aa rfi
'
t rg za
y arp av t ag

&pr8 nnw v t r eiv z r, bi et e b fil


' ’

nnb bv öi71710 7t é cpnz ev


'

ev ,
öt r 0 6b örpr3r
rag . et bb

örpr3pe rv 7) chuxn z art rhnxfig s iv e r he x7) g n7) 0 0 0 7) g


“ '

.
*
v0 6g , örb6v arm v p v av r .

7)
' ‘ ’
t b 7rpat epav nev z art ö et epav ev z w7)e er é at iv , p v eg bb t or6t eet rv ,
örpr8

pm
'

t ar eet rv .
2 94 Arist o t el e s .

d er B e w e g u n g fol ge n Er unter s c hei d et ( Phy s V 2 u s ) . .


, . . .

d rei Arte n d er z iv ne rg ei ne z iv n e rg d er Q uantität ( z art ör t b,

d h Z unah m e und A b nah m e ( arö änarg z art cpitre rg) e ine


'
a e abv ) , . .
,

z iv arg d er Q ualität
( r t b z arbv
) d h A d ( ar71

z art e w rd en
n n er s e . . .

710 i rearg) und e ine Be we gung in Be z iehung auf d as W o ( z argolr


,

d h Ort sv erä nd er ung ( cpapoi) Die Ort sv erä nd er u ng


t b 75 0 6
) . . .

be fa sst j e d o ch d ie quant itati v e und qualitati v e Veränd er ung .

w ie d er um in s i c h s o fer n Zu und A b nah m e d er Materie z u


, ‚

g lei c h A e n d erung d er Ra um v erhäl t ni ss e Verwa nd l ung zugleic h ,

d er Ue b er gang ei ner bi sher v orha nd e ne n Z usa m m e nse t z ung v o n


S t offen in ei ne a nd ere ist ( Phys V III 7 d e gen et c orr II .
, . . .
,

Ari stotele s th eilt aber d arum die ato m i sti sc he N aturan


s i c ht ni c h t na ch wel ch er al l es W er d e n blo s v erä nd erte Mi sc h ung
, ,

d h blo s Ort sv erä nd erung ist ; er ni m m t v iel m ehr ein wirk


. .

li c hes A nd erswerd en ei ne wirklic h e q ualitati v e Veränd erung ,

an : ei ne A nnahm e d er er s ei ne U nter sc hei d ung potenz ielle n ,

und ac tuell en Sei ns z u G r und e le t


g ( d e gen e t corr I 9 II . .
, .
,

7 d e co elo III
. D a ge ge n l äugnet er ein ab s ol u
, te s E nt
s tehe n und Ver ehe n
g d h ei n W er d e n au s n i c ht s, u n d zu . .

ni c ht s Al le s wir d n a c h ihm aus ei ne m Seie nd e n und z u ei nem


.

Seie nd e n ; nur d ieses e inz el ne be st i m m te Di ng e nt steh t und


v er eht
g ( d e ge n et c orr I . .
,

2. D as .
W el t geb ä ud e .

Einem Bewe ger be we gte W e l t ist wie ihr Be


D ie v on

w e ger Ei ns S ie is t ni c ht z usa m m e nha ngslo s wie e ine sc hle c h t e ,

Trage d ie ) s o nd er n sie S tellt ein z usa m m enhänge nd e s G anz e


6
,

ein w ohl eor d net e s i n ei n n d er rei fe n d e Sy te m d Sie i t


g a g s s a r s .

nic ht ein z ufälli o er e or e e o er i be ri ff


g s o d so g w d n s s n d n e n g s ,

m ä ssi g gest altete s und eor d n ete Sei n s ie ist so sc hö n und


g s

g ut a l s es
(,bei d en ei n z el n e n U n v oll k o m m e n heite n w el c he aus ,

d em W id erstand e d es Stoffe s e e n d ie For m sic h er ebe n nur


g g g )

5 ) M et . XII , 8 , 2 5 ; %v ä por . rt
za 710 e z art örpr9rrqa t b npr

ö rav z rv eüw z art
'

'
b n öipar öret z art aav exr eig öipor e 6pa d e c o el o
g %v p.av ev
'
t z rv ar
1 ev av b rv b g p.0 v ag
°
.

I , 8 9
6 ) M et . XI V , 3 , 12
äerz ev 7) : abz
'

cpr> arg é nereab rrbbng 6


e eor éz 1:63V cporr
va né v rev , die nep nax8 npßr t par)f rpb iar . XII , 10 , 2 2 .
2 96 Ar1sto t el es .

I nnerhalb d es F ix st ernh im m el s, liegt c o neent risc h m it ihm ,


d i e p l a n e t a r i s c h e R e g i o n z u wel c her A ri stotele s ausser ,

d en fü nf d en Al te n bek a nnte n Plan eten a uc h So nn e und Mo nd


re c h net Sie ist sc hon d essh al b unv ol lko m m e ner al s d er Fix
.
,

s ter nhi m m el weil sie ob wohl wie d ie ser aus Aethe r b esteh ggd
, , ,

d o c h d em er ste n Be we ger fer ner steht A uc h z er fällt sie ab .

w ei c hend v o m Fix ster nhi m m el d e sse n Ei ne Sphäre sä m m tl icb e ,

Fixster ne trä gt in eine Mehrheit v o n Sph ä re n wel che d ur c h ,

d ie A b stä nd e d er Plan e t e n v o n ei na nd er und d ur c h d ie Ver


seh ied enh eit ihrer U m l äufe nö th ig si nd D ie Be we gung d er .

P l anetenS ph aren ist ni c ht m ehr d ie rei n e Krei sbe we gung so n ,

d em e ine ungl eich m assige z usa m m e nge set z te Be we gung in sc h ie ,

fen Bah n e n Sie wir d z war v o n d er Bewe gung d er F ix stern


.

sphäre m ith erv o rgeb rac ht aber ni c ht v o n ih r allei n und Ari , ,

st o tel es sieht si c h d aher n ö t h i t f ü r j e d e d er s ie b e n Pl nete n


g e g a ,

sphäre n ei nen eige ne n Be we ger a nzuneh m e n Die se B eweger .

d er P lanetensph ären d e nk t er sic h wie d ie G ottheit selb st al s , ,

e wige unbe we gte und im m aterielle W e se n


, N un lä sst si c h
a l ler d ings ni c ht l augnen d ass d iese Annahm e ein e no th wend ige ,

C o nseq uenz d er ari stotel isc he n B ewegungsth eo rie ist : aber nebe n
d er hö c h ste n G otthe it sp iele n j e ne U nt ergö tt er ei ne selt sam e Rolle ;
be so nd er s a nstö ssig ist ihre Viel h ei t d a n a c h Met XI I 8 2 4 ,
.
, ,

Alles was ein glei chartiges Viele s ist Mat eri e hat
, , .

I n d er Mitte d es W eltgebä ud e s befi nd et sich g lei c h fal l s

e ib e K ugel aber unbe wegli c h r uhe nd d ie E r d e S ie ist d er


, ,
.

unv ollk o m m e nste Theil d er W el t; weil sie d em er ste n Be w e er


g
am fer ns te n steht Auf ihr herr sc ht statt d er W and ell o sigkeit
.

d er G estirnwel t ununt erbro c he ne s E nt st ehe n u nd Ver gehe n .

D er G r und d ie se s W e c h sel s d er die G e ge nd unte r d em Mo nd e


beherr sc ht ist die ungle ich m ässige Bewe gung d er Pla neten
,

s phäre n W ü r d e ei nz ig und allei n d er Fix ster nhim m el auf d ie


.

Er d e ei nwirk e n so wü r d e er v erm o ge sei ner sc hle c hth i n gle ic h


,

m ä ssi ge n Be we gung e nt we d er steti ge s E nt stehe n o d er steti ge s

8 ) M et . XII , 8 , 4 : é z et b prb nev


'

zarpar t

7)v t0 6 bg &TCÄ 7)V cpe parv , i)v


tt t
'
'

‘ ‘

nbv 7)v 7t pdit 7 )V e 6e tarv öi71710rg cpeparg aö aarg t 0rg t rö v


'

z rv ef v örz iv 7

cpar t z art nav ,

710rv 7)u nv é z oramv


' ’ ’ '

3rv ary z n z art iiv cpapriiv 6n arz rv 7 naa t e z r


' ' '

z t 0 1i t t r

v et ab arr z art örrb iao aöatarg. öt r rg abe iorg 6rv ary z at av s iv ert
'

p
''

cparv e t atv r
iv , t eeorrn a r
'

t e cpö arv örrb ieo g rt öiv ea


örz rv 7)t arig rt ney é b eag
''

t 7) v za za .
D ie organi sche
'

N at ur .
2 97

Vergehe n h erv o rb ri ngen Allein d ie Pla nete n nam e ntlic h die .

Sonne ü b en bei ihrer ungl eic h m ass1gen Bewe gung i nd em sie


, ,

d er Er d e bal d n aher bal d fer ner st ehe n d urch d ie hieraus , ,

fliessend en stete n W e c h sel d er W a rm e und Kälte un d al l er


h ie m it z usa m m e nhä ngend en at m o sphäri sc hen Ver änd er unge n
ei ne n ungle iche n Einfl uss auf sie aus ; d ie Fol ge hie v on i st d er
auf d er Er d e herr sc h end e W e ch sel d es E n tstehens u nd Ver
gehe ns d e gen et c orr upt II 10
, . Do c h a uc h in d ie sem W e c h .
,
.

sel d es Ent stehe ns und Ver ehe ns nim m t d ie Er d e in ihrer A rt


g
an d er U nv erä n d erli c h keit d es Hi m m el s und an d er C o nt inuit ä t

s ei n er Be we un
g g Theil s o fer n j e n er W e c h s el in e n d lo s e m Kre is
, —

lauf v o r sic h geht I n d er E nd lo sigk e it s ei ne s W er d e ns ahm t


.

d as I r d i sc he d ie Ew i gk eit un d U nv erä nd erli c hk ei t d es H im m


lisc hen nac h E in e wi ge s Se in wie d en G estirnen ko nnte d er
.
, , _

Er d e ni c h t z uko m m e n d a sie d em er ste n Be we ger am fer nste n ,

steht : d a fu r v erlieh ihr G ott ein un a ufhörli c h e s W er d e n de

g e n et
. e o rr II 10 .
, .

So z er fällt als o d em Ari stotele s d as U ni v er sum in z wei


G ebiete d as Die sseit s und d as Je nse its t ar ez ei und t er é v ftaibe

.
, ,

D as Je nseits o d e r d ie Re gio n d es Him m el s ist d as G ebiet d es


w and ello sen Sei ns und d er unv erä nd erlic h glei c he n Bew e gung ;
d as D ie ss eit s o d er d ie Re gio n unter d em Mo n d e d ie Stä t te en d
lo se n And erswerd ens z ugleic h aber d er Ort wo sic h nun hie , ,

für auc h d er R eich th um un d W e c h sel d es or ganisc he n Lebe ns


unte r d em Ei nfluss der höhere n W el tko r er e ntfalte n k ann
p .

3 D ie . o r gani sc h e N at ur.

Die N atur im e nge m S inne d es W erts um fa sst d ie F ull e


d es or ga ni sc he n Lebe ns d as d ie Oberflä c he uns erer Er d e be ,

d e c kt Alle d ie s e P ro d uc te d er or gani sc hen N a tu r wei s e n in


.

ih re m B au und ihre n L eb ensfun ctio nen gro ss e Z we c k m ä ssigk ei t


auf . W ir sc hlie ssen hieraus d ass d ie Urheberi n d er selbe n die , ,

N a t ur n i c h t na c h Z ufall un d m it bli nd er Kra ft so n d ern n a c h


, ,

Z we ck e n hand elt d a ss s1e em m o gli c h st Be ste s her v orz ubr ingen


,
"

s uc ht und ein I d eal v o r A u e n ha t d as sie z u v erwirkl ic he n


, g ,

be strebt ist W e nn sie ni c ht s d e sto we ni ger ihre n Zwe ck

9) D e c oel I
.
, 4 : b b eb g zart 7) cpüarg 0 6b nörq z areüe rv . II ,
8 : e 63bv

b g et ti e warst 7) cpö arg d e gener II 6 e 69é v naret nepieerav 0 6t 3 pratt


'
r . . :
,
2 98 r ot e l e s
A ist .

haufig v er fehlt Ueb erfl ussiges U nzwec km ass1ges und M isslun


, ,

g e n e s h er v orbri ngt s o h at d ie ss e ine n d oppelte n G r un d Der , .

ei ne ist d ie Bewusstlosigk e it ihre s Thuns Sie ha nd elt ni c h t .

na c h v er nü nft iger U eb erl egu ng u nd k l arer E insic h t s o nd er n ,

sie ist ei ne na c h unbe wusst em Tr iebe wirksa m e Kunstl erm —

Phy II Der z we it e G r und ist d er W i d er sta nd d e Ma


( s .
, r

t erie d ie d em auf Ve rwir k lic h ung d er F or m ger ic htete n Be


,

s trebe n d er N at ur si c h ent e ge nse t z t : ei ne Fol e d ie s e s W i d er


g g
sta nd s ist d as v iele Z ufälli ge Unv oll ko m m e ne ,

U eb ersehüssige (a eprt t öv 7t epit t oi ror


p ) und A b nor m e (t é pa nar)
'

, , ,

w as d ie N at ur her v orbr ingt ; s ie will ( 60 6715 t 0d ) o ft Be ssere s


h er v orbr inge n als sie h er v orbri ngt sie v er m ag es aber ni c ht
, ,

Die v ersc hie d e n e n Klasse n or ga ni sc h er W e se n Pflanz e , ,

Thier Me nsc h ni m m t Ar is t o t ele s als ge gebe ne aus d er Erfa h


, ,

r ung auf be m erkt aber d a ss d ie N at ur in d er Her v orbri ng ung


, ,

d es Lebe nd i ge n s te ti g v o m U nv oll kom m e nere n zum Vo l lk om m e


ner n v or wärt s ge h e b is sie e nd lic h be im Me nsc he n a nko m m t ,

W as z uv ör d er st d as G e m e insa m e d er Re ic he d es or ga ni sc he n ‚

Lebe ns betriff t so ko m m t alle n D rei d er P flanz e d em Thier , , ,

un d d em Me nsc h e n ei n e S ee l e z u De nn die organi sc he N a ,


.

tur unter sc hei d et si c h v o n d er unor ga ni s c he n da d urc h d a ss sie ,

d e part anim I V, 10 : 7) cpri arg é z t äi V é v bs xené v oav were? t b ß é 71t tcst ev


' '

7) cpr> arg . . .

U nd besond er s Phy s II , 8 , wo au sführ lich d as W irk en d er N at ur nach .

End ursachen geg en d ie m echanische N a turansicht v erth eidi gt und m it


d em S at z e
eschlossen wird di e N atur b erä th sich z war nicht über D as
g : ,

was sie schaffen w ill aber D as ist k ein B eweis g egen ihr z w ec km ä ssige s
S chaff en z a tt ar z art 7) t é xv 7) 0 6 [30 0 715 63t 0rr (d ie Kunst pro d ucirt ni cht d urc h
,
r

Reflexi o n) : bi t fi é xv r) ä n r t b %v z o t an z a t ev cpüa r
et e e t poi71r t bb v ec e
'

r ,
r e . o t er

All e d iese
” ‘

b 7) 710 V ö t av rg t p i r) a 6 b g b a aW 0 6 g y p äarz ev 7) r ob g
' '

r t ort er r t er t t t i or er .
,

Sätz e sind nur A nwend ungen d er al l gem einen L ehre d es A v o n d er .

Al l wirk sam k eit d es B egriffs in d er M at erie .

1 0 ) d e gener anim I V 4 auch b arpar cpbe rv ( é part ar) ist p 7t 0 7 t rv rlr


‘ '

. .
,
: t z t t e
?
ö t arv )17) z part 7) e r) t i)v z art er t i)v 6717) V 7) z art er t b atb ag cor
i e rg P o
' ‘ ‘

za
rt e cpbarv , .

I ergrari arv rb att e p 65 örv 9pe man öiv 8 pwno v z art é z 8 7) pi<1i7 y i
” ‘
'

l it .
, 6

6 npiav , 0 6t 0i zart 6 5 öry or9rb v ary ar6 0 v 7) be robe rg ß e r> 71ewrr )1 ?: v t aüt a
' '

v eab arr
*
-
.

n aretv n a71710rz rg, 0 6


'

né v cer
*
I m gl ic n
b 6v orcarr . e he S inne Steht ß eü71m orr nev

7)
b e na7171arz rg t e riv o t iev eb d 0 5
' ’

cpbarg

r ortv er
e ar ß . . .

11) D e par t a II exew ar z e l u apcpa


'

nim 10 : t or b b 7t pb g g7)v t0 9nerv


.
, .
ar n
é porv z art t 0 6t r é t epor npb é t é puiv nar71710 v z art n a710 xauat é parv ,
'

t exer t 7 )v tbé arv ii v

&71716r z ort t 0 6 6 6 ?

ö awv 6 ; 7)v 7) 1960 11; neuai71ncpev , t 0 6t 0 b sat t
'

) 1 7) nav av t 0 C7)v ,
tb 1: 63V örv 9prbz ro v Y é v ag .
300 Arist ot e l es .

u nd . s ei ne m o
xfi rar ;
r wie d as W a ch s
ei ne G e stalt v er sc hie und s

d e n sin d aber E in W e se n bil d en so Leib und Seele (d e an , .

II , sie ist ei ne im Korper al l ge ge nwärti ge ih n b eh err ,

se he nd e aber m it ihm und wie er e nt stehend e und v ergehend e


,

Kraft .

Der U nter sc hie d unter d en d r ei Rei c he n d es Or ga nisc he n


besteht na ch Ari stotele s d ar in d a ss d ie Seele d er P flanz e nur
er nähre nd (und fo rtpfl anz end ) fl pem rz fi d ie d es Thieres er ‚
,

n ähre nd und em pfind end ario ü t rz 7 , ist be im Me nsche n aber


n ) , ,

z u d ie se n bei d e n A usr ü s t unge n al s d ritte n o c h d as De nk e n o d er

d er 7 0 6 9 hi nz uk o m m t d e an II 4 , .
, .

D as Lebe n d er P f l a n z e be sc h ra nk t sic h auf die E rnah


r ung d ie Fortpfla nz ung d er G attung m iteingesohl o ssen E s
, .

fehlt ihr freie Be we gung G eschlech ts d ifl erenz E m pfi nd ung , ,

ü berhaupt ein wahrer Lebe nsm ittelp unkt p rec ömg ( d e a ni m II , . .


,

W i e m an be so nd er s d ara us sieht d a ss v iele Pfla nz e n auc h , ,

we nn m an sie z er sc h nei d et fortlebe n . ,

Die Ei nheit d es leibli c he n und ge isti ge n Organi sm us die , ,


.

d er P flanz e n o c h fehlt hat d as T h i er Je d e s G l ie d se ine s,


.

L eib s ist um eine s Zwe cke s um ei ner be stim m t e n Verri c ht ung ,

wille n d a A uc h hat d as Thier e ine n Mittelp unkt seine s


leibli c he n Organism us d er bei d en ausgeb ild eteren Thieren d as ,

Herz ist Zu d ie ser Einheit d es Körper s k o m m t bei d em Thier


.

d ie Ei nheit d er S eel enth ä tigkeit hi nz u Die ausseren Ei nd rü ck e .

laufe n in d em Mittelp unkt ei ner em pfind end en Seele z usam m e n ,

und m it d er E m pfi nd un er k nü p ft sic h in G e fü hl d r L us t
g v e e

u nd Unl us t ; m it d ie s e m d as Be ehr un sv er m ö ge n t b b pez u z öv ,


g g ,

d as sc ho n bei d en Th ieren s eh r v er sc hie d e n e 7)ü7) o d er C harak


tere und d am it Analogie n z u m e nsc hli c he n T ugend e n und Feh
ler n z eigt ( Eth N ic VI F er ner si nd b ei d en m ei sten
. .
,

Thieren d ie G e sc hle c hter ge sc hie d e n d ie ge sc hle c htli c he n Ver ,

ri c htunge n an z wei I nd iv i d ue n v erth eil t : wobei si c h d as M änn

18 ) d e part I , 5 p 645 , b , 14 : é net b e


'
t t b ö py arv m7 é v s z or t o o , äw

. . . 7r6rv t

m7 äz aro w v äv ez ar t o o , t b bis 0 6 äv ez ar
t 0 6 o daparw g paptr wg, cpawe pb 7
‘ '

be n par€ £ g
"

é o mz e
‘ '

öt 1 z art t b 6v o 710 7 pot€ erb g t r7 0 g %v ez or r6c5t e z art t b o r


'

. 0 6
or nar o ov z 6 par .

m; t äv ez ev , t po proc t ä W äpy rav äv ez e v , npb g bt né cpo z ev %z ar


'

z u t 7) 9 r o x7 )g z art t a

m ov . D ie S chrift d es r t ote le
A is s de p art b
i us anim alium ist in D u c e e rh
fü hrung d ie ses G e d a nk e ns .
D er M ensch .
30 1

li c he z um W eibli c he n v erhal t wie d ie For m und bewe ge nd e ,

Ur sa c he z ur Mater ie d h bei d er Er z eugung e i ne s lebe nd ige n


, . .

W e se ns lie fert z u d e m s elbe n d er m ä nnli c he The il d ie Seele d er ,

w eibli c he T h e il d en Stoff o d er Körper Auc h i nnerhalb d er


Thierwelt fi nd e t ein stufenw ei se s Aufs tei ge n statt D ie höhere n .

Thiergatt ungen habe n v o r d en nie d ri gere n a ufre c hte Stell ung ,

die Fähigk eit w il lküh rlich er Ort s v erä nd er ung d as G ebäre n


lebe nd iger Junge n Sti m m e als A usd r uck d er E m pfind ung fer
, ,

ner Vor stell ung o d er Ei nbil d ungsk ra ft ( cparv m o iar) und G e d a cht

n1 ss Ver sta nd Li st und G elehrigkeit v ora us D as v oll , .

ko mnienste Thier ist d er Me nsc h aber z ur Vollkom m e nheit


s ei ne s leibli c h e n und seeli sc he n Or a ni sm us k o m m t no c h e in
g
höhere s Prinz ip hinz u die Ver nunft d ere n Be sitz ih n ü ber d as , ,

Th ierreic h hi na ushebt .

4. D er M ensc h .

1 . Der M e nsc h ist d er


Z we ck d er gesam m ten ir d isc he n
N at ur ; er h at d en v ollk o m m e nste n Leib und die v ollk o m m e nst e
Seele D ie ernäh re nd e Seele h at er m it d en P flanz e n die e1n
.
,

p fi n d e n d e m it d en T h ie ren
g e m ei n ; v o r bei d e n abe r hat er d ie .

Ver nunft v oraus wel ch e letz tere Ari stotele s gera d ez u al s ein e
,

eige ne v o n d er
, v er s c hie d e ne und ü ber sie erhabe ne Kra ft

im M ensc he n z u betra c h t e n genei gt ist .

a ) D ie m e nsc h li c he S e e l e no c h ab ge sehen v o n d er Ver nunft , ,

ist v o n d er Pfla nz e n und Th ierseel e d a d ur c h v er s ch ie d e n d a ss ,

s ie we i t v ollk o m m e ner o r anisirt ist in Be z u auf E m p fin d un


g g g ,

W ahr neh m ung Ein bil d ungsk raft und G ed ä chtniss so d a ss nun
, , ,

unter stü t z t v o n d er glei c h v oll k o m m e ne n leibl ic he n Or ga nis a

t io n wie si c h d ie se z B in d er Hand d es Me nsc hen d ar ste llt ,


,
. .

d as S eele nle b e n sic h wir kl i c h v ol l st ä n d i g r ealisirt un d d er Sa t z -

z ur W ah r h e it w ir d d a ss alle s Ei nz el ne u m d es G a nz e n und
,

d a ss d er Körper um d er Seele wille n d a ist ( Anm Allei n .

d essungeac htet ist auc h d ie m e nsc hl ic he Seele an d en Leib ge


b und e n und d aher auc h wie er d em Ver geh e n unter wor fe n
'

15
( t 7 p t)
a t
)
14 ) Hist . An . IX , 1 p 60 8 ,
. . b , 7: (b ötv %poano g) € s t 7)7 <püo rv d am e
t e l eo ué v nv .

15 ) M et . X II , 3 , 10 : et
( na ch d er Auflö su ng v on St o ff und Form )
30 2 A ist r ot e l e s .

b ) W e se nt li c h v er sc hie d e n v o n d er Seele ist d ie V e r n u n f t


( 7 0 6g
) W. ie s o nst im Un i v er sum s o steht a uc h be im M e nsc he n ,

unsre m Philo sophe n d ie I ntelli ge nz so ho c h d a ss er sie ) al s


16 -

etwa s F ürsich seiend es al s rein selb st stä nd i ge ge istige S ub st a nz ,

betra c h t et D ie Seele ist in d er Z ei t e nt st and e n sie kann nich t


.
,

ohne d en Körper be stehe n und geht m it ih m z u G rund Der , .

7 0 6 g d a ge ge n h at k e in E nt stehe n und Ver gehe n : er ist v o m


Körper und v o n d er Se ele selb er v olli g unabhä ngi g und t renn


'

bar er ist überhaupt m it ni c ht s ausser ih m v er m ischt o d er


,

v er wa ch s e n ; er ist Was er ist sei er nu n i n e 1ne m Körp er


"

o d er nic h t ; er ist ewig und unsterbl ic h Fer ner ist je d e


S eel enth ätigk eit z B Eri nner ung Be gier d e Li ebe an ei ne . .
, , ,

k örperl ich e Th ät igk eit geb un d e n wo ge ge n d er v o üg m it d em ,

Leibe in kei ner Ber ührung st eht W ahre nd e nd li ch d ie


S eel enkraft e si c h stufe nwe ise aus ei nan d er e n t wi c k el n aus d er ,

E m pfi nd ung ei nerseit s die Vor stell ung und Eri nner ung a nd rer ,

die Be gier d e u nd d ie
'

s e it s d as G e fü hl fü r L us t und U nl us t ,

Be we gung ist d er v o üg ni c h t al s E ntwi ckl ungsst ufe d es psy c hi


,

s c he n Lebe ns z u be grei fe n so nd er n e r ist ein ga nz eigenth ü rn ,

l ic he s und selb stständ ige s P rinz ip ; er ist sc hle chth i n l eid enl o s
.

d ur c haus é 7€ pyeia r dtv actuelles ni c h t blo s po t e nz ielle s , ,

Sei n U m aller d ie ser E ige nsc haft e n w ille n ist er auc h ni c h t


.

etwa s blo s Diesseiti ge s N at ürli c he s M e nsc hli c he s so nd er n er , ,

ist ein G ö t tl ic h es d as and erwartsh er in d en M e nsc he n


,

Seine Th ä tigk eit ist d as Denke n er erk e nnt d ie W ahrheit d ie , ,

'

ös t epo v 6no ué v er , é v £ cw y orp 0 65 22 7 z w716e r, o to v


'
’ ‘
t r o z ez t é ov °
é 1t st 7) $ o x7)
t o ro öt o v u7) n ä o or, or7171 b
’ ’
nä c arv y ärp &ö ö v ano v ro ro g And
’'
. ere Stellen
in d . Vf Anm erkung z u M et
. . XII , 3, 10 :
16 ) N i cht
ohne Rück sicht auf d ie L ehre d es A nax agora s wi e auch
"

schon in d er L ehre v o m g ö ttlic he n 7 6g 3 d e a n III


_ 4 0 , . .
, .

17) d e an III 5 b v ö g

z at ö a ü 7) g z art a ny 7) g o 6 £a
'

E Ö
"
( ) pL .
,
:
r o 1 . O r rz r r r o
"
tbv é v epy e iö‚
’ ‘

xro pro üerg ö é o t t po v o v 120 5 19 ö z s p é c nt, z art t 0 6t 0 pav o v örü crv ar


‘ ' ' '
r .

t o v z art örtb ro v

,
. II
2 : 5 7 0 6g äo rz e clro x7) g y é v o g é t epo v s ?v arr, z art t 0 6t 0 po v o v .
'

%v öé xswrr x mpi€ eo ü arr, z aü arnep t b örtö ro v t o cp&orpt o ö


. M et
'

, 3, 10 ( A nm

. . XII .

a e e
15 ) d g g n ist d er 70 6; al s T heil »
d er S eel e v orausgeset zt .

18 ) d e gen an . . II , 3: o 6b e v

t ü é v epye tqr t 0 6 70 6 z o rv wv et o wuort rz 7)


é v é py s rar .

19) d e gen . an . II , 3 : l e £a et arr, t bv v o üv pbv o v 6 6parüev é z ero ré v arr, rt


za

%et o v eiv arr ubv o v . Eth . N ic . X , 7 ü st o v 6 7 0 6g 71: p t bv &v ö pwz o v .


30 4 Aristot e les .

g ebe n e Sei n in s ic h a ufni m m t und w e il s ie er st al l m äl i


g z ur ,

Ac t ualit ät s i c h e nt wic k elt . D ie lei d e nd e Ver nunft ist z unä ch st


nur buv oipe r o d er pote nz iell Ver nunft
. sie glei c ht u r spr ün li c h
g ,

einer S c hreibtafel auf wel c he no c h ni cht s wirklic h gesc hrie b en


,

) p7 b 8 7 6 7ca
(if £ pxer é w e71exeia_r yeypar

ist ( rö cm ep yparpuart et0 7 ) , p . »


_
.

III sie m uss z uer st d u r c h die orro ün o rg W ahr


°'

p é 7 0 7 d e an .
,

neh m ungen und Er fahr unge n erhalte n ehe sie zum be gri ff ,

li c he n Denken si c h erhebe n o d er d as All ge m eine v o m Ei nz el


nen unter sch ei d e n kann sie wir d er st all m ä l ig D as was sie ,

ist sie er füllt si c h er st al lm ä lig m it Alle m


,
was Inhalt d es ,

De nke ns ist Die rei ne Ver nunft d a ge ge n d ie hi nter und ü ber


.
,

d ie ser lei d e nd e n Ver nunft im Me nsc he n ist und wir k t ist d ur c h ,

aus a c ti v er N at ur n 0 r0 6 7 , ni c ht 71: 020 x0 7 , sie ist d ie Ver nunft


, ,

so fer n sie d as w irkli c he E rk e nne n d es all ge m ei n e n W e se ns d er

Di nge im Be sit z e hat und d asselbe in aller W ei s e anwe nd e t


un d gebr auc ht D ie lei d e nd e Ver nunft ist v ergängli c h wie ,

die ( d e an III 5 : b 7t ar0 7)t rz bg 7 0 6 ; tpüarpt ög) und sie


.
, ,

sc hei nt d aher ei ge ntl ic h zu r « l x)


m 7 z u g ehöre n Le id er hat s i ch .

Ari stotele s ü ber d as Verh ältniss zwisc he n lei d e nd er und th ätiger


Ver nunft ni c ht so klar ausge spro c he n wie es z u wunsc he n wäre , .

Die lei d end e Ver nunft ist ihm ei gentlic h D as was ge wöhnli c h ,

» Ver s ta nd « e n a nnt wir d und wo z u sc ho n im Thiere Vo rst ufe1i


g ,

sic h fi nd e n ; die t h ätige Ver nunft ist ih m D as was gewöh nli c h ,

» Ver nunft « allei n he isst d as hö c h ste Intelli ge nte im Me nsc he n , ,

d as ni c ht blos ge gebe n e Di nge z u unter sc hei d e n und z u v er


knü pfe n w e iss wie d er Ver st a nd s o nd er n d ie le t z te n Pri nz ipie n
, , ,

z .B was wahr sc hö n gut was G r und und Z we ck alle s D a


.
, , ,

sei ns se i er ke nnt und so auf glei c her S tufe st eht m it d em



'

»
,

I II 5
’ ‘
2 1) d e röo rrep
'

. an. ,
: é net b é7 örtt arc5 p cp6 c er äo t r tr t b pré 7 6717)
é z aro t rp y é v er, t 0 6t 0 b is 8 7t 0 t m
' '

b o v oruer é z et v ar, ät 6 00 7 b b
'
or t b tt r0 7
ar zart no

r, 0 70 7 7)
'

1t pb g t 7)7
“ ' ’ '

t rz b7 t r6 z o rs rv z a é x7 7) é no v ü ev ) z art é7
' ’

rv ca t a
rv ar7 z 7
*
z ,

7) 67t orpxsr7 t ar6t 0rg t örg b rorcpo parg


' '

z art bm w 0
"

t i) q . t 0 t0 6t 0 g 7 0 6g t t)?
norw ar v iv eo fl m , 0 b is t t?) n arw ar z 0 ret7 , rin; fé E‚rg t rg, 0 60 7
'

b
'

cpä> g
' '
°

po rt 0 7 y orp t t
‘ '

t rv ar z art t b cpr6 g 7t 0 tet t ar b o v a er ÖVTOC xprbprawar é v epy e ta‚r xpr6pawar


'

rn z art .


wiq g , t 7) 0 60 £qr 867 é v é py erar oret
P

0 6 t o g 0 7 0 6 9 Xo) pr0 t b g z art örz arit 7) g z a


rt &n

.

y orp t rurbt epo v t b z 0 r0 6 7 t 0 6 z aro x0 7 t 0 g


D en A usd uck 7 0 6 ; n o r7 nrz ö g


'

. r
bra h uc t A s l st für d i s n 7
. eb
o h h er n c nic t ; er k mmt ee
st b ei spä t ern . o
O o m m ent at o ren v o r Vgl Z e l l e r II 2 5 7 0 f W a l t e r d ie L ehre
'

. . .
, , ,

v o n d er prak tisc he n Vernunft in d er grie chischen P hil o swhie S 2 8 0 ff _ , . ‚ .


D er M ensch .
30 5

g o t tlic h en De nke n A uc h wie es si c h m it d er F o r t d a u e r


.

n a c h d em To d e v erhalt e lä sst d ie ar istoteli sc he Lehre im U n ,

k lare n W e nn d ie Seele sam m t d er lei d e n d e n Ver nunft im To d e


.

u nter geht so bleib t nur d er 7 0 6 g z o r7 mz br ub rig w el c her m it


, ,

S innli c he m E inz el sein und al so auc h m it d er E inz elindiv id ual it ä t

s c hle c hth in nic ht s z u t h un hat ; d ie Kraft z um hö c h ste n Er


k e nne n d ie d as I n d i v i d uum be sa ss ist un v er gä nglic h aber d as
, , ,

I nd i v i d uum selb st i st d ahi n weil ni c ht ei nm al ein G e d ank e an ,

s ei n e Ei nz elper so n und Einz elexi ste nz sein ir d i sc he s Dasei n


ü berlebt Ari sto tele s sagt d e ge ner ani m II 3 s elb st : m it
. . .
,

d em 7 0 6 g hat es d ie grö sste S c hwieri gk e it un d m an m uss ebe n ,

d a na c h s trebe n ihn z u fa sse n z art ot böv arpr7 z art z ar0 00 0 7 é v bé



.
,


C OCL.
XS

W o A r istotele s Unter sc hie d e z wi sc he n th ätiger


v on d em
und lei d e nd er Ver nunft ab sieht ne nnt er d ie I ntelli ge nz d es ,

22
Me nsc hen 710 7 0 g o d er d as 71 0 7 0 7 s x o 7 ) o d er d ie 5 rot 7 0 gar ) ”
e t pre he d d plato i he 7 0 7 r0 t rz 07 ) ; d ie spez iel l ereri U n
( n s c n e m n sc n 1

tersc hied e die er i nnerhalb d er selbe n a nni m m t wir d d as glei c h


, ,

Fol gend e er geben .

2 W as die T h a t i g k e i t d e r S e e l e betriff t
. so th eil t ,

si c h d ie se w ie sc ho n in d er Thierwel t
,
na c h z w ei Se ite n o d er ,

Ri c ht ungen h in ; sie ist theil s eine t h e o r e t i s c h e theil s ,

ei ne p r a k t i s c h e Auf die er ste Seite gehör en i nn erhalb


.

d er nie d er n d ie d ur c h d ie S innesv erm ö gen v er m ittelte


or t o 0 7 o rg
) ( E m pfi nd un g un d W ahr n eh m u n g) d ie c ar7 t or 0 f or
p , ,

d ie die bei m Me nsc he n z um be wusst e n S ic hwied erer


i nner n und W ie d erer k e nnen, z ur arv aé u7 no rg, si c h stei gert ; auf d ie ’

z weite d as b pe z t r z ö v o d er é z rfl u unt rz b v ppé o g t 7) g l


am .

e a t d er Sitz d er G e
xj7 g a u c h 7) 0 0 Q ( G em ü t h ) g
=
n n n

f ü h l e und A f f e c t e (a cid 7) und d e an I 1) und —


.
,

d es B e g e h r e n s ( ö peärg , é 7crd o piar o d er ge na uer d es .


,

H ab enwo ll ens und d es Verab sc he ue ns ( b fwärg u nd cpo y7)) D ie

2 2) d e an. 111, 10 . Eth . N i e 1, 13 VI , 2


. . .

2 3) d e an. I I I , 10 . Eth . N i c VI , 2. .

Eth . N ic . I , 13 VI , 2 . .

2 5 ) Eth . N ic . I , 13 .

2 6) E th N i e 1, 13
. . .

2 7) Eth . N ic . v r, 2 .

S c h wegl e r, G eec h . ( 1. gri ec h . P hil o s0 ph i e . 3. A ufl .


30 6 Aristot e l e s .

G efuhl e , er falle n in L u s t und U n l u s t


z und 7161t 7) , .

L u s t e nt steh t d a nn w e nn d ie L eb en sth atigkeit ( ä7 é pysrar) ,

g e för d er t U n l u st w e nn s ie gehe m m t
,
Je d e Th
,
a

t igkeit sei sie nie d erer o d er h o h erer Art k a nn For d er un g o d er


, ,

Hemm ung erlei d e n ; d ie För d er ung unserer Th ätigkeit em pfin _

d en w ir al s gut aryar0 07 d ie He m m ung al s ü bel z arz 07 ; iiiid


, , ,

ind e m nun unsere N at ur d a z u angeth an ist auf j e d e s ol c he ,

E m pfind ung z u reagiren e nt steh t d as 7) beo fl arr o d er Äuneto d arr ,


‘’

G anz klar gibt A ri stotele s nic h t an wori n d as G e fü hl d er Lust ,

und U n l ust be st eht ; e s s c he in t aber er v er s tehe d ar unter ebe n ,

die ss d a ss d ie Seele D as was sie al s &yar0 67 e m pfin d e t fe st


, , ,

z uhal t e n d as was sie al s z arz 07 e m pfind et


, ,
ab z usto sse n o d er ,

v o n si c h zu e ntfer n e n suc ht Aus d er und 7167t 7) ent . .

Eth N ic V II 18 : f t7)7

28) . .
, e v arr 718 Wt é 0 7 é 7 é py eror7

t 7) g z art or cpb

o r7 &e ör7 eua o bro w v


'

. 14 : w enn eine é 7 é py erar örv enn b b rcn o é i st , t o üi: 0 é o t r7



X , 4: z art é z oro t 7)7
0 no r7 bt r y t7 et arr
'

b 7) 71o v b b
art0

rar71rc nar ( y tv et arr é a erb &7 7) t s ar( 0 0 no rg 7) z port to t 7 ) z art 71:p


'

z art ö t t p


) é v epy 7g E b d : z ar0 é z arcn: 0 7 [36 71t £0 t 7) é o t t7 7) é 7 é py erar
°

t 0 t 0 6 t 0 7 (z pa
' ‘
rt ro t o v . .

’ ’

pb g t b z port rc n0 7 t ä) 7 6 cp 0r6t 7)7


'

t 0 6 ä prc nor b rorz erp .é v o o a t e715 r0 t art 7)


'

aröt 7) 0
°

no r7 ( T a st sinn
' ‘

w

arro ü
)
’'

7)0 60 t 7)
z art rt or a äro ar7 é o t t7
’'

s r7) z a .
y orp u . s. .

b u0 trng b e z art (a ept) b rar7 0 rorv S e wptarv , 7) ö é 0 t 7 ) b b 7)


'

Ä E LO TOCTY)
‘ '

z art T€

b is 7) 36 %x0 7 t 0 g 71:p t b h ent o a o o b a ro mrt 0 7 t r


6 7 6cp ar6t 7)7
' ' ’ '

. D : . :

s t eht b ei einer é 7 é py srar w enn sie u ngehind ert v erläuft o d er genauer , ,

wenn d as Th ä t ige am M ensche n sei es nu n ein nie d eres o d er ein hö heres ,

S eel env erm ö gen 1) selbst in gut er o d er v ollkom m ener Verfassung in


, ,

v oller I nt eg rität sich be fi nd e t ( w enn m an gut sieht ho rt leicht d enk t , , .

arbeitet u s und w e nn d a sse lb e 2 )


. . u t hun bek om m t m i t einem z

G egenst and d er fü es gut ist ( w enn m an e t w as sieht


, d as d em S eh
r ,

v er m ö ge n z u t r ä g lich o d er e nt spre che nd ist B reines L icht od er e i ne , z. .

s c hö n e F arbe o d er w enn m an e t wa s d en G eruch


, od er G eschm a ck ssinn
B efried igend es u riechen o d er u schm e ck en etwa s d em E rk ennen Be
z z ,

fried ig un g G ew ährend e s u erk ennen be ko m m t ) A l so ent st eht aus z .

u ngehe m m t er u n d d urch ihren G e ge nst and befrie d igt er so m it in j e d er ,

B e i ehung gefö rd erter Th atigk eit


z .

2 9) d e an III 7 b „t v 67 t t av t r ( E m pfi nd en im the o re tische n


'

.
,
: t 0 or o r eo or

S inne W ahrnehm en) po r 7 ? pav ar p 7 7 z at 7 0 t7 ( sagen und d enk en


, o 0 t r) c
'

r r o
'

0 r 5 ,

d a ss et w as d a sei) ö t 7 b b 7 1m npb7 5 7 ar cpö or


’ '
a n cpä a b a>
°
'
ar 0 z cor r o
*
.
,
0 ro ro r r z er

7) 9 67 ( 8 ( we nn etwa s ange nehm o d er schm er lich ist so erst re b t o d er


81
. z ,

v erab scheut es d ie S eel e ind em sie es gleichsam bej aht o d er v erneint) ,


,

rt äo t r b 7)b eo ü orr Ä unet o ü arr b é or t o & mr z ig ) L Ö


"

z art
’ “

z a t7

t t v e py e t 7 S O
7) .

t 7 t
) t (m it d em E m pfind u ngsc ent rum o d er d er C entr al em pfind u ng , d ie
al les L ebend e h at) 7t 0 b t b öry ar0 b 7 z az b v , 7) t 0 rorüt or. Eth . N ic . VI ,
2 .
30 8 Arist ot el es .

W ie sc ho n im
ie d er n Seele nlebe n d er Unter sc hie d und n

G e gensatz d es Theoreti sc he n ( arto 0 no rg cparw aro tar,


und ,

Prak t i sc he n ( bpez t rz 07 o d er 7)0 0 Q) her v ortra t so nun auc h im ,

höheren o d er im v er nü nft ige n The il d er Seele im 7107 0 7 äx0 7


o d er d er 0 ratv o rar D as 7107 0 7 ex0 7 th eilt si c h in d as é z ro t 7)
. _ _

r0 7 rz 0 7 o d er 0 8 16 0 7) t 1 z 0 7 w el c he s si c h m it A u fnah m e und
p ,

Betrachtung d es so und ni c ht a nd er s Seie nd e n d es G e gebe ne n ,

i m w eite ste n Si nn e be fa sst und in d as 71 0 7 r 0 t r z 0 7 wel c he s , , ,

s i c h be sc hä ft igt m it d em M o gl ic hen m it D em was d ur c h un , ,

sere ei ge n e Th ätigk eit r ealis irt w er d e n k a nn o d er s oll Z um


0 e1o p7rrrz 07 gehört al s h o ch stes d er 7 0 6 13 d er auf d ie Er kennt ,

niss (0 5 16 0 601) d er ober ste n u nd let z te n Pri nz ip ie n d er Di nge


si c h ri c htet ( S 30 3 N ic V I d as 710 7 r0 t rz 07 aber hat z u
. . .
,

sei ner Sphäre theil s d as Her v orbr inge n o d er S c ha ffe n ( a o ret7 ) ,

theil s d as Ha nd el n o d er Thun (nparw er7 ) Aus d em 0 0 16 07)


'

t rz 07 k om m t die W i s s e n s c h a f t aus d em 710 7 1

o t rz 07 d a ge ge n d ie K u n s t d er Inbe griff alle s De sse n ,

was d er M e nsc h her v orbri ngt ( a 0 ret) und d as t h ä t i g e L e b e n ,

( a pa t ärg Eth N i c V I 3 So f
.er n d as 710 7 10 t rz 07 m it letz te
.
, .

rem zu t h un hat hei sst es wie bei Plato cppbv no rg o d er E in


, , ,

E s geho rt in d ie ser Be z ieh ung zu ih m i nsbe so nd ere


die F ah igk eit ü ber Da sje nige was z u th un o d er z u la sse n ist
, , ,

un d z war na m e ntli c h ü ber D asje ni ge w o z u d as b pez u z 07 d er , ,

A ffe c t und d ie Be gier d e d en Me nsc he n treibe n will z u b erath , ,

s c hla ge n ([30 6 718 6 6 0 0 0 d


) u n d ei nen Beschl uss z u fasse n (z po arr
o er as 710 7 10 t m 07 m a c ht es d em Me nsc he n m ö li c h
p e to 0 arr
) d d , g ,

P ol . V II , 14 pmarr 0 60 uep7) q) 6 x7) g, 16 7 t b


0 r1fi
:
'

äxsr 710 7 0 7 z or0



ar6t b ,
t b

pé 7 z or0 ar6t b , 710 7 16 0 6a arz 0 6er7


’ ’
0 0 6z äxer .

35 ) E th . N ic . VI , 2 : 6a 0 z eé o 0 w 0 60 710 7 0 7 äx0 w or, 07 t ar56 0 5 16 0 0 6


0 é , 16 t ar
'

0 0 16 7 art &pxart nq é v bé x0 7 t arr 66717116 ; äxer7 ,




)15 7 t ar t o rar6t ar t 16 7 0 7 t 16 7 ,

718 7 910 0 16 t b 0 e 710 7 r0 t rz 0 7 t b


0 3 t 0 6t 16 7 t b na7

é v ö exb uev ar °

y örp BO D Ä 8 0 8 0 0 0 “ z art l o y £ € eo 0 orr t 016t b 7 , 0 60 etg 0 s [30 6 716 6 5 t d t a ept t 16 7 pi)


‘ '

0 0 )( 0 pé 7 16 7 60 17116 ; äxe r7 i id 7) 0 ewp7 )t rz 7) 0 rarv o ror D e an . b , 10


: 7 0 6 9 0 5 16
.
'

. . III
p7)t rz b g u nd rt parz t rz o g P o l V , 14 : b pé 7 y orp z parz u z b g äst r 710 7 0 g, 0 0 b
.
'

. . II .

0 s wp7)t rz b g .

36) E th . N ic . VI , 4: t o6 é v b exo ué v o o öt7171wg äxer7 äO t 1 t r


0
°
. z art no m
b7 rwcb v Vgl S 2 6 7

z art a pa pO V 0 é o t t n0 tno rg z art a par5rg
"

t .
'
8 CS -
. . . .

37) Eth . N ic . VI , 5 : t0 6g a ept t r cppo v tpw g 71é y o pev , ö t ar7 npbg t é 710 g tr

c z o o bart o v 8 6 ÄO Y CO O) VCOCL '


.
Ethik .
30 9

i ht na c h bli nd er A ufre gung u nd Be gier d e sond er n m it Ueber


n c ,

legung und Ab sic ht o d er frei z u hand el n Der Me nsc h ist


nac h Ari stotele s im Re c hte n wie im S c hle c h te n f rei Er k ann .

si c h aller d ings an d as S c hle c hte so gewö hnen


'

d a ss er ni c ht so ,

fort wie d er d a v o n si c h lo szurei sse n im St a nd e ist ; aber es ist


im m er sei n e ei ge ne S c hul d d a ss er d as S c hle c hte erwählte und ,

si c h d ara n ge wöh nte er hat sc ho n v o n N at ur ei ne E m pfin


d ung für G ute s und Bo se s fur G ere c hte s und Ungere c hte s d ur c h , ,

d ie er sic h v o n d en Thieren unter sc hei d et ) 4 0


er k ann d ur c h
sei ne Ver nunft d ie s e E m pfind u n z ur klare n E rk enn t niss er
g
hebe n und nac h d ie se r hand el n und so m it H err über alle nie
d er en Regunge n wer d en .

ä 39 D i e E th ik d es
'

Ar i sto t el es
. .

Der M e nsc h als w e se nt l i c h v er nünfti ge s und freie s N atur


we sen w ar d as Er geb ni ss d er Phy si k W eiter hand elt es si c h .

nun d ar um wie d er Me ns c h sei n Lebe n d e sse n G e stalt ung ih m


, ,

s elb st ü ber l a sse n ist z u be s t im m e n h at wenn er wie es ihm


, ,

g eb ü hrt d em Be
, gri ff d es Me nsc he n
g e m ass h a n d el n n i c h t aber ,

sei n Da s e in und Thun d em Zufall o d er d er t h ierisch en U nv er

nunft und Be gier d e anhe im stelle n w ill I n d er N at ur v erwirk .

li c hte si c h d er Be griff v o n selb st o d e r unm ittelbar ; d er Mensc h


hat d ie A ufgabe m it Bewusst s ein und Ab si c ht d en Be griff o d er
,

d ie I d e e d er Me nsc hheit wirk li c h zu m a c he n W ie d ie ss ge .

sch ieh t z e i t die p r a k t i s c h e P h i l o s o p h i e u n d z w ar w i


g,
e , ,

es im E inz ellebe n z u e sc hehe n hat d ie Ethi k u n d w ie


g , _

im G esam m tl eb en d ie P o l i t i k ,

38 ) ) 18 t ar
.

po arrpé o s wg Et
z N ic , 4 h . . III
ib 5 : 7) a po artpas rg 80 6 718 6 t rz 7) . .

87 t o 6 [30 6 718 60 010 0 01t y orp z ptv ar7 ceg b ps y bue0 ar z art ör t 7)7
' ’
bp8 51g

67
t 1 é cp 7)pi v '
.
*

[30 6718 6 11W . r oee e ra e a h


A ist t l s wi d m t d er F g n c d er F i it in re he e e a hr u sfu

liche Unt ersuchung III 1 8 N icht b los d as 8z 0 60 r0 7 wie es B au ch


,

. ‚
,
z. .

Kind er und Thi ere b esit en od er d ie F reiwill igk eit überhaupt h at d er


z ,

M ensch so nd ern d ie np ipso rg d ie ab solu t freie E nt sc heid ung d ar ü b er


,
o or ,

w as er thu n o d er nicht thun soll III 4 E s ist d ie s eine d er wi cht ig , .

st en Ab weichu nge n d es arist ot el ischen S y st em s v o m


pl a t onische n .

39) Eth N ic III 7 é cp 7)utv t b änr rz r zart cpar671 rg 8 67 011 ib : t o 6


° '

. .
, s s cs 0 . .

t 0 r0 6t 0 6 g ( schl e cht ) y ev é 0 arr ar6t 0 t ar t r0 r 87 t 0 tg


C 6 7 t 8 5 arv erué v r6 g z art


’' “

o r ,
1

6t 0 rg 0 rorro w eg
'

t 0 r0 y örp nept 8 z aro t ar é Vé pf € t 0t t t 0 r0 6t 0 6 1; 1t 0 10 6 0 r7


art
* * '
.

40 ) P 0 1 l , 2 : t o 6 t o z pb g TäÄÄ OC ? ; 16 0r t 0 t g8r7 0 p16 71 0 rg r0 10 7 , t b


’' ’

. a
ry or

006

rt z arz 0 6 rt 0 rz arto 6 rbiz o 6
rt a rt t 1 60 17116 7 arto 0

za za za z a 67 no r7
310 r ot e l e s
A ist .

Der Ethik hat Aristotele s die 10 B ucher d er so g H 0 rz ar .


’ ‘

e o patxerar ge wi d m et d ie oh ne Z we ifel v o n seiner e ige n e n Ha nd


.
,

herrühre n und v ielle ic h t v o n se ine m Soh n N iko m ac h us heraus


e
g g ebe n si n d S ie bil d e n z uglei c h d en er st e n Theil o d er die
.

G r und le gung z u d er sic her v o n Ar istotele s v er fa sste n H 0 711t 8 £0r


( Eth N ic
. I 1 1 0 1 3
. II 2 V ,
I I . sie b il d e n z usa m me n
. .
,
.
,

m it ihr d as G a nze t 7) g z ept t ar &7 0 0 1671 17 0r 10r710 0 0 0 10rg ( ib X



-

.
,

Die H 0 rz ar E 607)p1d ( 7 B ) und H 0 rz oi M eyatl or ( 2 B )
’ ‘
. . .

sind n a c h fa st all ge m ei ner A nsic h t spater ; d as er s tere W er k


wir d wohl auf Ari stotele s S c hü ler E ud em us z ur ü c kzufü hre n

s ei n

D ie Eth ik d es A ri stotele s t h eilt sic h in die Lehre v o m


h o c h s t e n G u t und in d ie v o n d er T u g e n d .

1. D as h ö c h st e G ut .

W ie je d e ei nz el ne Hand l ung, ( Eth N ic I 1


) auc h so m uss . .
,

d ie m e nsc hl ic he Th ätigkeit im G a nz e n und G ro sse n ei ne n Z w e c k


( t 8710 g
) habe
'

n u n d z war ei ne n l e t z t e n o d er h ö c h s t e n
,

Z w e c k d er ni c ht wie d er um wei t erer Z we ck e willen er strebt


wir d so nd er n blo s um s einer s elber wil le n ; oh ne e ine n s ol c he n


,

let z te n Selb st zwe c k wur de es d em W olle n und Th un an ei ne m


w ir kli c h e n Ziele fehl e n a lle s Be gehre n ware in d er That z we ck,

l o s eitel und leer


, es wäre ni c ht s d a ,
al s ei ne e nd lo se Reihe

v o n Z w e c k e n d es W olle ns u nd Th uns d ie ni c ht wirkli c h Z we cke


-

, ,

s o nd er n nur wie d er M ittel fü r a nd ere Z we c k e wäre n ( npbero r 8 6;



ötrcerpo v , 1b o t sfv arr z art ra
) rt artar7 t 7 7 b e€ r7
) p ) D ie sen hö c h ste n .
.

Z we ck n e nnt m an auc h d as G u t e o d er d as B e s t e d as , ,

h ö c h s t e G u t (t or7 a0 07 , t b aé pro t 0 7 ) N un fra gt si c h aber


’ ’

.
,

w as für d en Me nsc he n d ie s e s z u er strebe nd e hö c h ste G ut ist .

Hier über herr sc ht ein S t re it d er Mei nungen E s gibt z B


"

. . .

M e nsc he n wel c he d as Hö c h ste in d en Be si t z a usserer D inge


, ,

w ie R eic hth um G e nuss Ehre es gib t and erer se it s Sol c he


, , , ,

wel c he es m d en Be si t z d er Ei nsi c ht o d er in d en d er T uge nd


s et z e n ( I Allei n d ie se A nsi c hte n ko nne n ni c ht r ic hti g
,

sei n . Der R eich th um ist nic ht d as H o c hste d a er blo sse s ,

1) Vgl . Z e l l e r II 2 10 2 f R i e c k h e r
, ,
-
.
,
E inl . z. U eb ers d er .

nik Et ik
. h ,
S 6 ff And ere theil s v erlorene theil s
. . zw eifelha ft e ethische
W erk e d es Aristot e l es s b ei Z e l l e r II 2 10 8 f
.
, . .
312 Arist ot el es .

G ut ein s k o nne n , d o ch
ei ne w e se nt li c he Stellung i nnerhalb
d e sselben al s s e ine Ele m e nte un d Be d i ngunge n
,
erhalten) D ie , .

8 6 0 0110 0 7 501 , wel c he d as Hö ch ste fü r u ns ist ist ni c h t z u v er ,

we c h sel n m it 8 6t 6 xtar D as Hö ch ste d ar f ni c h t in etwa s v o m .

Z ufall ( v o n d er A bhä ngige s ge s et z t wer d e n E s ist an . —

si c h d as Be ssere d a ss G l ück sel igk ei t d ur c h d ie ei ge ne Th ätig


,

k e it d es Me nsc he n und so m i t a uc h v o n je d e m M e nsc he n er


worbe n wer d e n k ö nne al s d a ss in Bez ug auf G l ü ckseli gk e it die ,

G unst d es Z ufall s herr sc he ; Da sj e nige aber was an si c h d as ,

Be ssere ist m uss auc h als d as W ahre und W irklic he ange sehen
,

w er d en d a ja d ie N at ur d er Dinge ü berall so gut ist d a ss sie


, ,

n i c ht be sser se in k ö nnte Die G l ücksel igkei t d es Me nsche n


d ar f d ah er ni c ht in Et wa s ge such t wer d e n d as blo s v o n ausse n ,

an ihn k o m m t s o nd er n sie m uss ge suc ht w er d e n in e ine m

Thun d es Me nsc he n selb st ( I 10 v gl Pol VII Sie k a nn , . . .


,
-

in ni c ht s And ere m be stehe n al s in d er gut v o n S t atte n gehe n ,

d en o d er w oh l geli nge nd e n Thät igkeit d es Me nsc he n wie sie ,

ih m v er m ö ge sei ner N at u r eigenthü m lic h ist D er Me nsc h ist .

ni c h t ein th atl o s es, so nd er n e in th ä ti es W e se n ; fü r j e d e s t h ä


g
t ige W e se n aber l ie gt d as G ut e und d as W ohl ebe n in sei ner
ih m eigenth um lic h en Th ä tigkeit s elber s o fer n sie unbehi nd e rt ,
-

o d er gut v o n Statte n geht d as S c ho ne un d G ut e im Lebe n


wir d ni c ht d e ne n wel c he blo s t ü c htig und gut sind ,
s o nd er n ,

d e ne n w elc he z uglei c h ha nd el n zu Theil


, d ie G l ückseli gk eit ,

2) s. S . 2 82 . 2 94 f .

3) Eth . N ic . I , 6: 710 0 8 tt 011 0


“ ’ °

8 7 0rpy é o t epo v t t 8 0 t r7 ( 7) 600 d)1 0 7 101) et t


8
'

0 7) 7 87 0 1t 017 t o 6t o , et

t arxa
r t b 80 7 0 7 17 0 0 16 710 6
t o 6 13 (60 .

y örp 016717)t 6 rt 0ry ar71 art 0 no r 6 7 8 0 t t7 8 0 7 0 7


°
718 0 z a
n ® z art 71017 t t z art 07116 9 1

z art npör€ rg 8 67 011


"

87 p ät p 0 0 z et b7 z art t b 8 6 , 0 6t 16 00 58 18 7 017

tr
, tr t 017 0r0

rt 13
za 17 0 01671 16 , eta ep 80 t r t r 80 7 0 7 ar61: 0 6 . 7T.Ö C€

pO V 0 67 8z t o v o g p87 z art 0 z 6
t .


8 16 g 8 0 t 17 äpy ar

t r7 ör z a 8 0 t 17 , ar7171 010 b
' ’

t rt z paräerg, 617 0 0 167 W6 0 0 60 87 718106

z 87 ; worauf
bewi esen wird d ass v e nunftige Th ä tigkeit d as 80 7 0 7 t 0 6 r

6 7 0 0 ist
1 .D a ss d ie G l ü ck seligk eit nicht im 8 0 7 0 7 al s so l chen
. so nd er n ,

in d em gut v o n st att en gehend en 8 liegt geht au s a ll em W eit ern v o n .


,

se lb st herv or .

4) I 9 660 718 0 O 716 p111020 17 0 6x o t z 717111n 0 1 z art to x6 pbt art o r 0 t 8 10017 0 67 t 011
’ '

,
: or
,

ör7171

5 öry rov r€ b pev o r 0 6t 16 z a rt 67 87 ß trp z or7116 7 r0 1
z öry a t a pd t
'

0 t1 1 1) 7 67 o «

t 07t 8Q 0 0 1
0 6 1; 871680 710 1 7 t7 7 0 7 t 011 . .
D as hö chst e G ut .
313

ist i
e n Hand el n ) 5
n c i ht
blo s pa ssiv er Z ustand ein W as i st .

nun d ie ei enth um lic h e Th ät igkeit d es Me nsc he n o d er d as 80


g
0 7 t 0 6 7 7 0 1671 0 6 ? E s ist ni c h t d ie k örperli c he E rnahrun d e nn
7 0 g ,

d ie se hat er m it d en Pfla nz e n a uc h ni cht d ie sinnli che E m ,

p fi n d u n g d e nn
,
d ie s e ha t er m it d en Thieren
g e m ei n ; so nd er n

d ie Th ätigkeit d es Me nsc he n ist d ie v er nü nft ige T h ätigk eit d er


Seele £PUX7)Q 87 807 8 101 z art ör 7107 0 7 7)
,
'
017 8 6 710 0 6
7 D a s W ohl .

u n d G l ü c k d es Me nsc he n be st eht s o m it d ari n d a ss er d ie s e se in e ,

Th ätigkeit w irkl ic h v ollbri ngt o d er d ari n d a ss sei ne v ernünf , ,

ti ge S eel enth ä tigkeit gut und m it Erfolg v o n Statte n geht .

H iez u aber gehört no c h et wa s W eitere s ; d e nn d ie Be d i ngung


d a v o n d a ss e in e Th ätigkeit gut v o n Statte n gehe
, ist ü beral l ,

d as Vor h and e nse in d er z u d ie s er Th at igkeit er for d erlic he n Tü c h


t igk eit o d er T uge n d d a oh ne d ie se nic ht gut geh a nd elt wer
d en ka nn ; nur tugend gem ä sse Th ätigk eit ist gut v o r si c h ge
he nd e Th atigkeit So m it be steht d ie G lü ckseli gkeit o d er d as
.

hö c h ste G ut in d er t u g e n d h a f t e n T h ä t i g k e i t d e rS e e l e;

é v é pyerar z art 010 8 t 7)7 , Eth N ic I 1 6 X 6 7

. . . .
.
, ,

Die se n Begri ff d er G lü cksel igkeit v ersteht je d o c h Ari sto


t ele s nic ht in so e inseit iger W ei se d a ss er alle d iej e ni ge n G üter ,

v o n d er G lu c kseli k eit aussc h lo sse die ni c h t aus d er t uge nd


g ,

hafte n I hätigkeit her v or gehe n so nd er n v o n N at ur und Z ufall


’ ‘

abhängen Er ist no c h weit e nt fer nt b is z ur ab strac ten S ub


.
,

j ec t iv it ä t d er Stoi ker v o rz us ch reit en u n d d en Be s it z d er T uge n d ,


allei n für ge nügend zur G lü ckseli gk eit d ie aussern G ü t e r und ,

U e b e l für glei c h gülti g z u erkl äre n Er beha uptet v iel m ehr .

z ur v olle n G l ü ckseli gk e it s eie n era d e w e il i Th ä t i k eit


g s e
g ,

c h ungehe m m t ) v o n Sta tt e n
7
und z war ei ne u t u n d d aher a u
g
ehe n d e Th ä t i k i t i t a u h leibli he u n d a n d ere a u ss er e G üter
g g e s c c , ,

w el c he d ie Th ätigk eit d es Me nsc he n unter s tü t z e n und for d er n ,

0 9 t é 7 ero g
no t h we ndi
g la ng e s ,Lebe n (05 ) G e sund heit S c hö nheit r
, , ,

Verm ö ge n gute G eb ur t Be si tz v o n Ki nd er n und Freund e n


, ,

G uter die Ari stotele s z war n ic ht als sc hle c hthi n une nt behrli c h
, ,

5) Pol V II 3 : 7) 60 d 1)1 0 7 101 ätg 8 0 t 17 iid heisst d aher auch 8 6a por


.
, 8 a pör u

Y tar 8 611 0 011


3101 (Eth N ic . . I ,

6) Eth . N ic I , 6 : 8 z arcn 0 7 0
.

8 6 z art ar t

7)7 0 tz 8 1017 &08 t 7)7 &7t 0 128 A8 61 0C L



.

7 ) Eth . N ie 1, 9 10
. . . V II , 14 . X , 9 . Polit I V .
, 11 : 5 8 60 011p16 7 ß £ 0 g . b

7)7 &v enz o 0 rc no g
’ '

za
rt 0108 t .
314 Aristot ele s .

aber d o ch al soller G luck seligkeit geh o rig er s che ine n d a


zu v ,

sie w e se n t li c he Be d i n un e n und H ü lfsm ittel un e h ind er t er u nd


g g g
er fo l gre ic her Th ätigkeit sind Ebe nso sieh t er gro sse s M issge .

sc h ic k für ei ne Tr ü b un u n d Bee inträ c ht i un d r G l uc k selig


g g g e

keit an . N i em an d w er d e D e nj e ni ge n gl ü c ks el ig pre ise n d en


Pria m o s G e sc h ic k betroffe n h at E th N ic I

,
ob wohl. .
,

ä ussere s Ungl ü ck niem al s e l e nd ( 010 7110 15 ) m a c ht we nn d er Me nsc h ,

t ugen d ha ft ble ibt und so m it d ie Kraft behält ge ge n d as M iss ,

e sc hi c k sta nd z uhal t e n u nd D as w s n a c h M aass ab e d er U m


g a g ,

st ä nd e d as Be s t e ist z u t h un D ie s e Erör t erunge n z e uge n


,

v o n A rist o t ele s Um si c ht und Be so nne nheit ob wohl sie ih m


v o n Se ite n d er S t oi k er d en Vor wur f e in er sc hl afie n M oral z u


_
e zo en h abe n I m w eitere n tellt er d n G r un d a t z au f
g g . s e s ,

d a ss in Be z iehung auf d ie ä ussere n G ü t er ein m i t t l e r e s


M a a s s d er selbe n d as Be st e sei weil d ie se G üt e r nur Mitt el ,

z um t u e n d ha ften Ha nd el n se ie n d as d er H au t fac to r d er m e nsc h


g p ,

li c he n G luc ksel igkeit o d er d as we se nt lic hst e G ut ist ; U eb erm aass


d er v orha nd e ne n Mittel ist d em Me nsc he n eher sc hä d l ic h al s
u t o d er m ac h t es d ie selbe n d o c h u nn ü t w o e e n d i i
g z
g g e g e
'

, ,

st ige n G ü t er nu r um s o nut zl ic h er und wo hl th ät iger wer d e n ,

j e gro sser sie si nd ( P o l V II 1 E t h N ic I 8 X .


, . . .
, .
,

Vortreffl ic h gel ingt es d em Ari stotele s, v o n se ine n p sy c ho


lo gi sc he n G r und lehre n aus d as Verh äl t niss d er L u s t ,

z ur sit t l ic he n Th ät i keit fe st z ustelle n Er su c ht d e n al t e n S t re it


g .
,

ob d as hö ch st e G ut in d er v er nü nft ige n Th ätigkeit o d er in d er


L ust be st ehe so z u sc hl ic hte n d a ss er d ie s e A l t ernati v e uber
, ,

haupt in Abre d e st ell t i nd em er d ie wahre L ust und d ie v er


,

nü nft ige Th ä t igk eit für w e se nt lic h ei ns u nter si c h er klärt L ust .

u nd Th ä t igk eit s ind ihm nic h t e nt ge ge nge set z te un d ei n and er


aussc hlie sse nd e so nd er n we se nt li c h z usa m m e nge höri ge Begri ffe
, .

Die Lust ist ih m Er geb ni ss d er Th ätigk eit und z war d erj eni ,

nigen Th atigk eit wel c he wohl v o n Sta tt e n geh t


, w e il sie in ,

g u t e m Z us ta n d e d es S ubje c t s v ollbra c h t wir d u n d w e il sie si c h ,

z u t h un m a c ht m it e ine m fü r d as S ubje c t e Obje t S 3 6


g u t n c ( 0 .
,

A nm . sie is t d er Ab sc hl uss d ie Volle nd ung und B ekrö ,

8 ) ö£0 71 10 g 11 87 6, n7)7 narz arpro g 7 8 , 017 H prarnrz artg T ÜXO£ LQ é o vg


'

6
'

0 0 a eprz .
316 Arist ot e l e s .

87 807 8 101 d er ie d er n Triebe 1m Mensc hen her v orgehen m it d en


n

,

Vergnugungen d er Si nne ? Die Ant wort h ierauf ist : je d e L ust


h at gera d e so v iel W erth als die Th ä t igkeit aus d er sie ent , ,

steh t un d : d as Maa ss d er L ust ist d ie T uge nd Zu


ober st steht d ie L ust an d er Tuge nd und an d en_ m it T ugen d
ausge übte n G eistesth ätigk eit en ; d ie ü br ige n Ver gnügungen si nd
bere c ht igt we nn sie die T uge nd nic h t st öre n so nd ern m it Tu
, ,

e n d e n o e n w er d e n aber s ie steh e n im Ra n e tie f u nter d er


g g ss , g
ei t i e n L u st d a sie d er thierisc h en Seite d es Me nsc he n an
g s g ,

gehöre n ; sie sind s el b st d es N am e ns d er L ust nic ht m ehr werth ,

w e nn s ie m it Unm ä ssigk e it und Rohheit ge no sse n wer d e n ;


eige ntl ic h m ensc hli c he Vergnü gunge n (017 0 0 15171 0 6 sind

nur d ie Fre ud e n d es t ü c ht i e n m aassh al tend en Manne s ( X 5


g , .

VII , Die v olle nd e t d as Lebe n


(X alle W e se n ,

strebe n na ch ihr und sc ho n d ar um , m uss sie ein G ut se in

( X 2 V II
,
.
,aber sie ist ein G ut nur im Ei nkla ng m it d er
sit t l ic he n Th ät igkeit .

E n d li c h gehört na c h Ar istotele s z u ei ne m gluck seligen Le -

b en ob wohl j a gera d e weil es Thä tigkeit ist in ge wi sse m M aasse


, , ,

auc h d as G egentheil d er th ätigen Arbei t d ie M u s s e 0 x0 , ,

M an k a nn nic ht ununterbro c he n a nge stre ngt t h ätig sei n m an ,

b e d arf auc h A b spannung Erholung wel c he


ei ne Erqui ckung ( cparp0 arz star, 601t 08 101) gewahrt v o n d er Mü he
d es Thuns un d z war insbe so nd ere v o n s ol c he n G e sc hä fte n ,

wel c he ni c ht um ihrer selb st wille n s o nd er n nur d ess we en


g ,

we il sie z u ir gend b eso nd ern Z we c k e n ( z B z um Er werb ) not h . .

we nd i g si nd betriebe n wer d e n und z ud e m m it Unr uhe und Be


,

sc h werd e v er k nü p ft » W ir arbeite n u m M usse z u ge ,

wi nne n wir fü hre n Krie g um Frie d e n z u erla nge n« ni c h t um


, , ,

g e k ehrt Z w ar is t k ei n e s w e gs d er Er ns t ( 0 710 6 07 0 um d es

14) X , 5 : 16 0 718 0 011 87 8 0 7 8 1011 8t 8 0 011, z art 011 ö rorcpé per 0 8 7) 0 1619
0
'

z ar0 orpr0 t 7rcr z art 61z 0 7) z rt 7 8 60 8 16 9 0 0 0 116 9 0 7) Ö LOCCPé PO D O L z art


' ‘

art z art t 0 6t 16 7 ort 718 0t t 7)7 0 1017 0 1017 .

15 ) X , 5 : 80 117 8z 010 t 0 6
'

0 81 0 0 7 7) 6108 t 7) z art 0

ory ar0 0 9, 7) 1 0 10 6t 0 9, z art

( wahre) 7) bo v art 8 68 7 617 011 t 0 6t 16 0 0117 00 8 7 011 z art 0 69 0 61 0 9 xartper .

16 ) Eth N ic X 6 I V 14
. .P o l VIII 3
, .
, . .
,
. 5 . 7 .

17 ) Eth N ic X 7 : 0 0 z 8 1 t e 7) 8 60 0110 0 7 101



87 7) X0 717) 8 67 011 610 x0 710 6
'
. .
, t 0

0 8 0 01 7 010 tv ar
'
0 x0 7101€ ro 0 ev
'

z art 710 718 0 0


'
60 8 7 tv ar 617 16 0 8 7 P ol V ,
. . II
D ie Tugend .
31 7

Behage ns S c herz e s (710110101) wille n d a d as ware einfal


und d es ,

tig u nd k i nd i sc h ge d a c ht so nd er n d er S c her z um d es Er ns te s ,

wille n ; aber er m it alle m A n d er n was Erhol ung v o n d er Ar ,

beit ge währt ha t auc h seine Stelle 1m H abe n weil m an z ur


, ,

G lückseli gk eit a uc h M usse no t hwe nd i g h at Auc h so ns t ige


Unterhalt ung ( 0 1017 16 fi)) gehör t z u d er selbe n Vo n selb st
v er steht e s si c h d a s s Erhol un g und Unterhalt ung a nge nehm
si nd , w eil sie j a Erq ui c k ung v o n d er Arbe it ge währe n un d d a ss ,

m an d ie M usse n ur m it A nge neh m e m a usfülle n Um


so m ehr aber ist es noth we nd i g d a ss z ur M uss e d ie T uge nd ,

ni c ht fehle Die Musse so ll in e d ler ge si t te t er b il d e nd er und


.
, ,

so d ie T uge nd s elb st w ie d er för d er nd er W ei s e a usge füllt wer


'

d en ; z B d ur c h w ohl frohlic he n
. . aber a nstä nd ige n Um ga ng
m it And er n , d ur c h Be sc hä ftigung m it d er K unst u nd in ,

ober ster Li nie m it d er W i sse nsc haft m it d er 101710 0 0 10101 wel c he , ,

s o wohl die h ö c h ste Art d er Thä ti k eit al s z uglei c h d em pra k


g
t isc he n Leb e n ge genüber die be ste M uss e ist

2 . D ie Tugend .

D as ho c h st e G ut
lie gt fur Ari stoteles ni c h t je nseits d es
Lebe ns w ie für Plato s o nd er n im Lebe n ind e m es ni c hts An
, , ,

d re s ist al s d e sse n alls eiti ge reale Volle nd ung


,
E b e nso fa sst .

er auch d en Be gri ff d er Tuge nd in real ist i sc he m Si nne D ie .

T uge nd ist ihm ni c ht A b k ehr und E ntfre m d ung v o n d er W ir k


li c hk eit so nd er n sie ist ih m d az u be stim m t d ass d er Mensc h
, ,

d es D a sei ns Z w e ck v ol l ko m m e n err ei c he Alle s a t er


g .
,

ist ei ne B esc h afienh eit wel c he be wirk t d a ss ein W e s e n ,

gut o d er t üc ht ig ist u nd d a ss es d ie ih m eigenth ü m l ich e T h ä,

t igk eit gut o d er t ü c ht ig v ollbri ngt ; gera d e so ist es a uc h m it


d er T uge nd d es Me nsc he n sie ist d ie i nnere T ü c hti k eit d es
g

18 ) Eth . N ic . X , 6 f .

19) P o l . VI I I , 5 .

2 0 ) E th . N ic . IV , 14 : 08 z art 617 01710160 8 16 9 8 7 [3110 z art 87 t 016t 7)


0 8 t 01

0 0 z et z art 87 t 016 0 01 8 67 011 a


( g
0 0 171101
n e t rg

m essen) best ehend


, in d en v on A im
. weit er F ol gend en d arge ste llt en ge
sel l sch aftl ich en Til gend en .

2 1) s . 11 . am S ch lu ss d es 5 .

l) Eth . N ic . II , 5 : 71 610 01 0 6 017 örpet fi, 016t 0 te 8 6 8 X0 7 61710 t 8


318 Arist ot el es .

M e nsc he n d amit
a uc h sei ne Tuc h tigk eit z ur Ausub ung und
und

A neignung alle s De sse n was z um hö c h st e n G ut gehört So fer n , .

nun aber d er M e nsc h t heil s e m pfin d end es be ehre nd e s un d na c h


g ,

ausse n h a nd el nd e s theil s d e nke nd e s u nd er ke nne nd e s W e sen ,

ist o d er sofer n die H aupttheil e d er m e nsc hli c hen Seele d as


fi d o g un d d ie 5 102v 0 101 si nd ( S z er fällt a u c h d ie T u e nd
g .

d es Me nsc he n! in z wei Hälfte n e t hi sc he und diano etisch e Tu


ge nd
1 D i e e t h i s c h e T u g e n d be steht p sy c hologisc h be
.
,

tra c hte t d ari n d a ss d ie nie d er n S eel e nkräfte 8 0 110 9 und é 711


, ,
'

d uniar und d ie v o n i hne n ausge h e nd e n


,
z art z ai€e1g d er
p
Ver nunft ge na uer d er d as Ric hti ge for d er nd e n Ver nunft d em
,

ö pd ö g Äöyo g unt er wor fe n auf D as ,


w as die Vernunft al s d as , ,

Re c hte o d er G ute v or schre ib t hingeri c htet wer d e n und so im ,

M e nsc he n ei ne £ E1g o d er ei ne unabänd erl ic he W ill ensheschafien


hei t e nt steht k raft wel c h er er nur d as G ut e will und t h ut
,
.

Z ur eth isc he n T uge nd gehört so aller d ings E rkenntniss d es G u


t en W issen v o m G u t e n E insi c ht ( 100 15v n
,
0 1g
) d a m an ni c h t gut , ,

hand eln kann we nn m an nic ht wei ss was d as G ute ist ( V I , , ,

aber sie selb st be st eht d arin d a ss m an d as G ute d as m an , ,

erka nnt hat unab and erlich wil l und zwar um sei ner selb s t, ,

wille n ni c ht aus a nd er wei t ige n Mot iv e n ( ib


,
ob w ohl in freier .

v or s ä t zlic her W ei s e d a d ie e t hi sc he T uge nd Sa ch e fre ie n W olle ns ,

ist und d aher al s l o b l ic h und v er d ie nstli c h gil t D ie se s un

5 61710 1 8 1 5 3, t 5 ö cptl or7rp.o ö örpet iq


7I et rt ö ”
6 108 011
'

za sp ov
y arrrro 8 o ov 10 10 v
'
ES

warst EÖ ?) y örp 1 0 6 ö cpd arl no ü orosu7 8 5 ö prö pev


z art äpy o v
‘ ’
o no o ö arto v 6 °
011r10
' f

| ro v
. t .

S o ist auch 10 5 örv d pu mo o örpst q


'
*

eine ä€rg, örcpfi; g 613 1 0130


; ä v & pwn o g v iv er a11,

%g 5
’ ’ '

zart &cp 5

bb é oro t o ö äpy o v 0rn o ö oao er.

2) I 13 : ö ro p£ @e carr 63 ö rarcpo pörv TOLÜ W) V ( z wi sc he


'

, 3
*
zart f; örperv g z arrör n

und

y orp 01131: 1T) V t arg 11é v ö rorv o v rcrz örg , t örg ö e fid rz org

Ä é y o nev
‘ '

. . .

D as W ort >> e thisch « ist a l so u m pr un glich s . a. p rak tisch (T ugend d es


od er ö pez r rz ö v , T u ge n d d er G esinnung) .

3) II , 2 : EÖ
'
z 011: 0 1

rt v ö p&ö v Ä ö y o v z patrrerv z arv av


z art öz o z eto ö w . II ,

3 4 : D ie
. ethische Tugend kann nur eine 5 9 sein ; in W issensc haft und 5 1

Kunst ist e s genu g wenn d ie S a c he re ch t gem a cht wir d ; b ei d er S itt ,

lichk eit aber ist es and ers : t a z ar orpe ö g 7 1v ö nev ar 0 6z é ö v 016 0 10 g em) ‘

r r
’ ’
r r ,
r
'

1 1 71 ,

o wcppö v wg nparv cer arr, 60 0 101 z art ädrv


' '

ö rz artro g ö nparr ccnv z u) g v 11 c


“ ’
1 173,

é örv t 6 d) g , äns 1t é drv po orrpo üpsv o g

pärco v 11:1 v e TC 9o 01 1 po e v 0 z art z


z 11 g
-

(d as G ut e al s G ut e s , einer selbst will en woll e nd ) , mb öä



ör um
'

or ö t ar s
32 0 Arist ot el es .

d er d as ric hti ge W olle n v o rz eich nend en Ver nunft al s gut v o r


e sc hriebe n ist D as w s s i c h in d er Mitte hält z wi sc he n M an
g a ,

g el un d U eb erm aass I n alle m W olle n un d Th u n gibt e s d ie s e.

D rei : Ma ngel o d er Z uwe ni g U eb erm aass o d er Zuv iel M it te , ,

und v o n d ie se n Drei ist i m m er un d überall nur d ie Mitte gut

Ma ngel und U eb erm aass z er störe n o d er sc hä d i ge n d en Be stand


ei ne s W e se ns E b enm aass aber erhält ihn , alle Th ät igkeit ,

j e d e W isse nsc haft und j e d e Kunst bri ngt nur d a d ur c h Voll


ko m m enh eit in ihr W erk d a ss sie d as re c hte Maa ss o d er d as ,

Mittlere v o r A u ge n ha t und v er fol gt, wesswegen m an auc h v o n


v ollk o m m e n gel unge n e n Arbeite n z u sa ge n pfle gt m an ko nne ,

v o n ih n e n n i c ht s we u n d n i c ht s z u ih ne n h inz ut hun k u r z :
g
d as Ei nhalte n d er Mitte m a c ht sow ohl d en Me nsche n al s se in
Thun t üc hti g o d er gut und in ihr wir d al so d ie 01perfi ( nac h ,

ihre m obe n a nge gebe ne n B egrifie) be stehe n D ie Tugend ist


.
_

m ithi n z u d efiniren al s d as Ha nd el n wel c he s d ie bei d e n Extre m e ,

d es Z uv iel und Zuwe ni g v er m ei d et und na c h d er M itte zwi sc he n .

bei d en strebt ; sie ist z u d efiniren al s ei ne Mitte al s d er Mittel ,

weg z wi sc he n z wei e nt ge ge nge set z te n Untuge nd e n v o n wel c he n ,

die ei ne d as ri c h t i ge Maa ss über sc hreite t d ie a nd ere hi nter ,

d e m selbe n z ur ück blei b t Ari sto tele s geht v o n hier aus d ie

7 ) Eth 5 i) fi31z r; é 6 11 d ept


N ic II 61 0 11;
' '

,
. . :
“ ‘
z art z ä
par erg
*
é v öé “
10

é crctv ö z epß o k q z art äl l errt1; z art 1 0 né o av



8) , II ”
7 : é v 71010 1v pec ö mg é z orrv e1 é o v ,
1 61 6

ä z por o ör

6 9961 0 51 än
'

ir,
011v er r P
1 ez rar.

9) II , 2 : äv ö erar und ö z epß o l h



wirk en v erd erblich , (b c nep é 71: t 7g
17
”'
üy reéarg Ö prö new
' '

z art y örp ö z e pß arl 7ro v rar v unv aro ror z art


'

to xö o g c7; g
* *
rs EOG

é l 7te ino v rar cp&etper t ip) to xbv , ö no £ wg ö t z art 1251 710 1 61 z art C ÖC C L ECOL nl s tw z art ’ ’

äl arr r ro y rv ö uev ar cpfl e tpsr C iW ö y terarv , 8 53 oö rt 71 0 11 z art 016 5 1 z art 5


'

nnerpar
'’
za
'

c d> Ce1 .

10 ) II , 5 : z
"

örg é 7110 1 71n10 v


'

t bv Ö ne pß ol

nv p?: v .

z art r hv el l eu rv t cpeö y er,

öe

pé c o v
.
änret z art r o üü

artpett arr;

j ed e W issenschaft u nd Ku nst 0 8 1 1»
'

äpv o v 8 5 537111 31 8 3, nab g "C Ö né o o v Bl é z o o o ar z art etc


; 10 8 1 0 öty o o o or C ÖL äpy ar, öü sv '

U äxo uo rv ärcpel etv äo rrv 0 6155 z po c %et



etcö %aro rv é z rl é ye rv öc

ro i g S é. p o rg,
y ö rr o
*

v 011 ; si e s trebt n c ah d em M ittl eren, ri> g v 73g nt v üz epß o l fig z art v fig é l l etrtewg


<p&e1po öc mg

BÖ 8 5, 1: 7; g
°

pe o ö mr o g c w€ o üc ng P o l it I V , 1 1 : C Ö pé cpro v ötpr . .
'
.
*

m ov z art
"
BÖ pé c o v
. .

Eth N ic II
11) . .
, 5 : (d a j d e e Kunst und W issenschaft nac h d er richt ige n
M itt e st rebt) z art 7) örpe rh z ept npac
‘ ’' '

10 6 ué c o o örv sr n c ro xarcrcrz fl .
1 *

€e1g é 0 1 tv , é v arfg ntv 1 me


pß o kq ärparpcarv erorr äÄÄS LLPLQ rté y erorr , BÖ ö é
° ‘ '

rt

.
*
za
D ie T ugend .
32 1

e inz el nen T uge nd en d ur c h um an ih ne n na ch zuwei se n d a ss j e d e


, ,

Tuge nd d ie Mi t te z wi sc h e n zwe i Unt uge nd e n sei E t h N ic II 7 , . .


, .

Die Tap fer keit ( 01v ö peiar) ist d ie M itte zwiso h en Fei gheit ( ös rl iar)

_

und Ver we ge nhe it (ü pai0 o g) ; d ie Mä ssi gung ( 0 r o cppo 0 üv n ist e in


)
'

Mit t lere s z wi sc hen z ü gello ser G e nusssuc ht ( 01z 0 1010 501) und St um p f ’

s i nn die Frei geb igk ei t ( é keud eprömg) ist d ie re c hte


Mitte zwische n Ver sc hw e nd ung ( 810 031 601) und Kni ck erei (atv el eu
d ie G ro ssar tigkeit ( ueyarl o z pé z srar) ist Mi t te z w i sc he n
Br unke n m it R eich thum und Knauserei ; die Ho c hher z i gkeit
(uy e t
arl o r u ia
x ) Mi tt e z w i s c he n A ufg ebla s e n heit u n d K l einm uth ;

d ie G ela sse nheit ( z parörng) M itte zwi sch e n Z o rnm ü thigk eit und
sc h wa c her U nfähi k eit z u zü r ne n Ebe nso ist fer ner Fre un d
g
l ic hkeit ( cprl ior) d h d ie m it freim uthigem Ta d el d es Unre c hte n
, . .

und S c h ad lic h en v erb und e n e Urba nitä t Mitte z wi schen schwä c h ,

l ic h em Z ugefall enred eri und nie d ri ger S c h m ei c helei ei ner und


N e igung A nd ern z u w i d er spre c he n und sie z u är ger n andrer
seit s ; d er G ere c hti keit ssi nn ( v é e0 rg in Be z u auf G l uck und
g u ) g
U ngl uck d es N ebe nm e nsc he n W oh lge falle n am G lü ck d es G u ,

ten Unwille ü ber G l ü ck d es Unw ür d i ge n Mitte z wi sc he n N ei d


, ,

und S c ha d e nfre u d e ; d ie W ahrhaft igk eit ( fi


01Ä d s rar) Mitte z wi

s c he n anm aassend er Prahlerei und ü bertriebe ner sich selb st

herab set z e nd er Be sc hei d enheit ; d ie gebil d ete Heiter keit und G e


wand th eit in S c her z un d U nterhalt ung ( eö r parrcel iar) Mitte z wi
sc he n P o ssenreisserei und una nstä nd ige m W itz auf d e r ei ne n

und m ü rri sc her Härte und ri or isti sc her Ver d rie ssli c hk eit auf
g
d er and er n Seite N ur d ie ö rz arro 0 üw; hat Ari stotele s unte r
.

sei ne n Be ri ff d c ör g ni c ht re ht terbri e k o ne n
g er
p e
n .c u n ng n n .

Sie ist ihm Beoba chtung und Bewahrung d er G l eic hh eit i0 örng , ,

d es Ei ne n m it d em An d er n ; sie be steht d a n n d a ss m an ni c ht ,

für si c h z u Viel nim m t d em And er n z u W e ni g gibt o d er ih n


,

ü b erv o rth eil t ; d as and ere Extre m für si c h z u W eni g neh m e n , ,

d em A nd er n z u Viel überla sse n o d er si c h s elb st b enac htheiligen

ueo o mg 171g d pac


'

ue0 o v é z arrv etrarr z art z arro pfl o örarr t 018 t 01 ö ä pcpw t i g


’ '

é 0 1 tv örpsv q , 0 1 0 x010 11z ’4 0 5 0 01 1 0 6 pé 0 0 1)


‘ ‘

Öz epß o l aq

t fig ps v z arz iarg
*
. .

z art äl l er<
t r,g, 0 73g 6 örper 7; g pec ömg S ch l ussr ec apitul irung d er v o range

*
.

e o e
g angenen D fi niti n n d er T ug nd I I , 6 e : so m » ötpcr örpert; é € rg z po orrpsrr
z iq , é v
peo o mrr 0 5 0 01
'

& pr0 nev n Ä o y rp


' '

S c hwegl er , G e sc h . (1. gri ec h . P h il o so phi e. 8 . A ufl .


32 2 Aristot e le s

'

zum Vo rtheil d es A nd er n, ist k ein Fall und Fehle r , d er in Be


t r ac ht k ä m e 12 .

Die sp e zielle ari stoteli sc he T uge nd le hre ( III 9 V 15 ) ist ,


überrei c h an fei ne n p sy c holo gi sc he n Beoba c h tunge n und U rthei


l en : aber es fehlt ihr an wi ss e nsc ha ftli c h em Z us a m m e nha ng
Aristotele s hat we d er eine b egri ffli c he Ab lei t ung no c h eine ,

sy s te m ati s c he E inth eil ung d er T uge nd e n v er s uc ht Er nimm t .

ei ne Vielhei t und Ver sc hie d enheit d er T uge nd e n an i nd e m er ,

e e n di e nt e e n e s etz te Ansi c ht d es So k rate s ei nwe nd et d ie


g g e g g g ,

sittli c he A ufgabe und Th ätigkeit sei bei Versc h ie d e ne n v er


sc hie d e n ; d ie T uge nd d es S c l av en z B sei e ine a nd e re , al s die
. .

T uge nd d es Freie n d ie T ugend d es W eib s ei ne and e re als d ie


, ,

j g
e n i e d es Ma nn e s Pol , I 13 III
.
, 4 Allei n j e,ne Vielheit. d er
T ugend e n begre nzt und begrü nd e t er ni c ht näher ; er ni m m t
sie i nd e m er eine na c h d er a nd er n abhand elt e m pir isch aus ,

d er Beobac ht ung d es Lebe ns und d em Sp ra c h gebrauc h auf .

D as Ver d ie nst j e d o c h h at Ari stotele s si ch er worbe n d ass ,

er d ie Tuge nd e n zum e rst en Mal v oll ständ i ger aufge z ählt und '

d a ss er n am e ntlic h d ie ge sell sc ha ft li c he n T uge nd e n d ieje ni ge n ,

wel ch e sic h auf die ö p171£01 , auf d ie z o rv wv iar 716w z art


.

rt paté ewv b e z iehe n ( I V 12 II ,


v o n d en and er n unter sc hie d e n
.
,

und ih ne n i h re n Plat z in d er Sit t e nlehre a nge wie se n hat Ebe nso .

h at er d er Freund sc haft in B uch V III und IX ei ne ausführ


li c he Betra chtung ge wi d m e t welc he z uglei c h (s 40 ) ei ne .

we s e nt li c he G r und lage s ei ne r Lehre v o m S t aa t slebe n bil d et Die .

Fre und sc ha ft ist d as hö c hste aller G üter : ohne Fre und e hat d as
Leben k ei ne n W ert h ; s1e i st une ntbehrli c h sowohl im G lüc k
al s im Ungl ück sie ge währ t d em S c h wa c he n H ü lfe d em S ta r

, ,

k en Ver m ehr ung sei ner Kraft z um Ha nd el n ( V III sie k a nn ,

uns in Allem b e s o nd ers i n d er Tuge nd för d er n und v or wärt s


, ,

bri nge n ( IX 9 , . sie ist ein Lob ei ne Tuge nd d a sie d en


, ,

Trieb m it sic h fü hrt A nd ere n unei ge nnüt zig G ut es z u er


wei s e n ( V III , sie ist d as be st e Ba nd d as die Me nsc he n ,

u nter si c h z usa m m e nhalt und sie ist d aher a uc h na c h d ie ser


,

Sei t e ein une ntbehrli c he s G ut na m e ntli c h für d as b ü rgerl ic h e


,

Z usa m m e nlebe n (VIII ,

2 D ie d i a n o e t i s c h e T u g e n d befa sst in s ich a lle


'

v oll ko m m e ne n 8 56 1; d es i ntell ig ente n Th eils d er Seele al s so l


32 4 Arist ote l es .

D auerb arkeit ; sie ist die Th at igkeit , d urc h welc he d er


Me nsc h
d er G o t theit und ihr er ungetr übte n G lü c kseli gk eit am n ä ch ste n
tritt ; sie wir d v o n Ari stotele s m it d er selbe n Be gei st er ung ge
sc hil d ert m it d er er d as seli ge Lebe n d er hö c h st e n I ntell ige nz
,

d es U ni v er sum s be sc hreibt ( Eth N ic X , 7 Die se Be v or . .

zugung d er Theorie v o r d er Praxi s be weist d a ss Ari stotele s


t ro t z alles Si nnes für d as reale Lebe n d er s ei ne Lehre d ur c h ,

d r ingt ni c ht frei ist v o n d er N eigung z ur Z ur üc kz ieh ung d es


,

In d i v i d uum s auf si c h selb st wel c he alle So krati ker an si c h habe n ,


.

A llei n sie er m ö gli c hte ihm a nd erer se it s a uc h ei ne An er k e nnung


d es W erth es d er W isse nsc ha ft und d er wi sse nsc haftl ic he n Bil
d ung wel c he b isher ge fehlt hatt e und we nn auc h z u ho c h ge
, ,

stei ger t ei ne m Ma nne d er W i sse nsc haft wie Ari stotele s es ge


, ,

wes e n ist ni c ht v erargt wer d e n ka nn


, .

40 . D ie P o lit ik d es Aristo t el es .

'

D er B egr ifl d es S t aat s. -

Die Ethik untersuc ht d as h o chste G ut in Bez iehung auf


d en Me nsc he n ü ber h aupt Allei n ni c ht blo s d as Lebe n d es . .

M e nsche n an sic h so nd er n auc h d as Z usa m m e nleben d er M en


,

s c he n unter si c h be d ar f ei ner U nter suc h ung wel c he fe st stellt , ,

was d er Z w e ck d e sselbe n sei und wie es d e m ge m ä ss gestaltet ,

wer d e n m ü ss e ; e ine Unter suc hung wel c he die Ergeb ni ss e d er


Eth ik auf d as G esam m tl eb en anwe nd et Der Me nsc h ist ni c ht .

für si c h allei n d a ; s o nd er n er ist v o n d er N at ur z u e in e m ge


m einsam en Lebe n angele gt und ausger üstet Er ist ein W e se n .
,

d as m it Sei ne s glei c he n Sei ne sglei c he n z e ugt und m it ih ne n zu


sam m enl eb t er hat d ie Fähi gkeit d ur c h die Spra c he si ch an ,
2
Seinesglei c he n m itzutheil en ) und er hat Si nn für G ute s und
Bö se s für Re c ht und Unre c h t und für alle s A nd ere was ein
, ,

1) P o l . I , 2 : et 8 7) t rg 8 5 örpxfig 1 61 710 617 01011 01 cpo ö pev ar [3718 108 18 V, (3


30 718 0
6671710 11; &v ary z v; 0 5 v ö u

8v 171) 110 0 ötv o ür w
' ‘

év z art
'

t ot; za q
ö ro v c o v ö o aé e0 t arr t o b g ötv s o atv orr, 0 I0 v
' ‘

z pr pnq ö o v arg
ré v o o g rev
977711) p
) y ev é c ero g äv sz ev
z art ä 008 V t: 7 g
*
.

2) I , 2 : 710 7 0 v | 10 v 0 v ä v &0 wz o g S XS L 1 e
.
'

C oawv
'

,
ézt p 010710 6v
ri 10
1
cop

cpé [37101[38 0 0 V, Ö G TS z art 1 6 ö tz arro v


po v z art f
10 rt
za ötörz o v .
Politik . 32 5

L ebe n in G e m ei nsc h aft er br aucht um z u lebe n erm o gl ic h t ,

o d er d ie nö thigen Be d ü r fni sse si c h z u v ersc haffe n Bei stand An ,

d e re r und Verk ehr m it i h ne n und s elb st w e nn er k ei ne H ül fe

v o n ih ne n nö thig hat e m pfind et er d as Verlangen m it A nd er n , ,

z us a mm e nz ulebe n z o rv ro v iarr und d er m an nigfalti gste n


Art (im a c hte n und neunte n B uc h d er niko m ach isch en Eth ik
ausfü hrli c h be s pro c he n) sind Fol ge d ie se s G em einsc h aft st rieb es .

Kurz d er Mensc h ist d ur chaus ein z ur G e m einsc haft gesch ä ff e


,

nes W e se n er ist ein CG) 0 V 0 0 C7)V z er00 z ög , o d er er ist 1060 8 1



*

Crh o v z o kr1 rz öv ( Eth N ic IX 9 Pol I 2 III . .


,
. .
, .
,

D ie er ste und no thwendigste d er z o rv rnv iarr wel c h e aus d em ,

G em einsc h aftstrieb e d er Me nsc hheit e nt stehe n ist d ie F a m i l i e , ,

d ie 0 €z iar, d ie zweite unm it telbar aus ih r her v or gehe nd e d er F a


m ilienv erein o d er die G e m e i n d e z ri> pn; aus m ehrere n z rö parr ,
.

e nd li c h e nt steht ein Verei n d er alle a nd er n V erei ne in si c h ,

um sc hlie sst und s o m it d er h o ch st e unter ih ne n ist d er S t a a t , ,

W as ist nun d er Z w e c k d er staatli c he n Vere inigung ?


Jeder Verei n be z we ckt die Errei c h ung eine s G ute s ; d er Staat
m uss d ie ss glei c h fall s thun ; aber als d er v o rz ü gl ic hste und alle .

a nd er n Verei ne um fa sse nd e Verei n kann er nur d as v or z ug


l ich ste G ut zu sei nem Z we cke habe n Die se s v o rz uglich ste
G ut d as d es Staa t e s Z we ck ist k ann ni c ht sei n d ie blo sse B e
, ,

sc ha ffung der ä us ser n Be d ü r fni sse un d d er R e ich th um s o ns t


"

k ö nnte n a uc h Thiere u nd S cl av en e in e n Staa t bil d e n a uc h


ni c ht Ha nd el und Ver kehr s o nst wü r d e n N atio ne n d ie unter ,

si c h H and el sv ertra e habe n Ei ne n Staat bil d e n a u c h n i c ht


g ,

3) I , 2 7 010 710 0 9 1 ä717101 (‚über 1 0 115


: 31 0 1)
101 rö ro v ,
’' '

p0 v 0 v
.

0ry ar

8 0 6 z art ö rz arrio o z art &ö tz o o z art 1 rö v öt71) 1wv 0110 8 7) 0 1V 8 xsrv 1 0 61 wv


ö8
’'
. z ar

v ro v tar E O LS I o tz iarv z art 710 9


'

11\i

4) III , 6: 0 0 V8 0 0 v 1 011 1 0
X 6 8v 8 z ev . I , 2 : 0 6z 31 010
011
a 8 z 010 1 o g xro pr0 t s tg .

5 ) III 6

z art 0 8 0 )18 V0 1 6z 8) 1011 1 0 v
: 7) g 71 010 Bo nt etarg
*
, . 1 0

ö pé y o v 1 orr 10 6 GO CV
)V .

6) I , 2 : 71 0 031 7) nv tar o fz o g
z o rv r 8z a l ero v r
nv
'

br
o tz rrö v z r
'

m 8z ’
.Ä S LÖ
IT

v wv wpr
z ö v z o rv ro v tar 1 8718 10 1; 7107 1 1g. I , 1: 71 010 1€W

z o prr
o 1 ar1
'

n z art
'

71010 org TCS

0 18x0 0 0 01 1 01; 617171011; 8 0 1 tv z 01710 0 0 8v n 71 07 11g z art z o rwo v tar 71 0 7111 1z 7 ) .

7) I , 1: ö pö pev 11610 01v nv iarv


z o rv r _

ary ard o ü 1 1v 0 g 8 V8 z 8 v 0 0 V8 0 1 7 )

z o t arv , 0 7)l 15 9 71 610 011 617 018 0 6 p017110 1 01 08


'

rt 1 0 6
x01C0 v 1 arr,
'
ov 1 1v 0 0 10 za
, ; .

n1 ar1 o o
z o prr
' '

1101v 1 10 v z . 1. 71 .
( Anm . III , 9 : D er St aat m u ss sic h
z um Z weck e set z en eine CM ) z art arö1 drpz ng . V II, 8 : z o rv wv tar 8v ez ev
8v ö sxq ré v ng &pt0 1 ng.
32 6 Arist o tel es .

blo s R e c ht spfle ge u nd
Re c ht ssc hutz so wic ht ig auc h d i ese sind , ,

weil d er Me nsc h an se iner Kl ugheit und Kra ft W aff en hat d ie ,

er z um U nre c h t m is sbra uc he n k a nn ( I 2 ahe r h


) un d di e d r d u c ,

G e setz e in S chrank e n gehalte n wer d e n m ü sse n


. o d er S ch ut z
e
g g e n a uss ere F e ind e s o nst w äre er n u r e in S ic herh eit s

b ü nd niss aber ‚, kei e G e m ei nsc haft d ie fur d as H o ch ste sorgt e



,

d er Z we ck d es Staate s k a nn v iel m ehr nur D as sei n was ü ber



,

h aup t das hö c h ste G ut ist die eö öarruo v iar d as 8 5 o d er 8 6 5 01111 0 , ,

v wg z art Q?)V u nd seine A ufgabe ist d aher d ie für Alle s


, , ,

was z ur 8 135 01 1110 V101 gehört d h in er ster Li nie für d ie , . .

s ei ner M itb ür er in z wei t er für d ie ä us sere n d ie z ur


g ,

G lü c kseligkeit m itg eh o ren z u so r ge n Die s er Ber uf , ni c h t


,

blo s fü r d as Aeussere so nd er n v o r Al lem für d as I nnere fü r , ,

d ie Seelen für 776 0 ; und ö ratv o rar ( V II 1) s e iner B ü r ger Sor ge


'

, ,

z u tra e n lie t d em Staate u m so m ehr o b als o h n e Ge set z e


g g , ,

und oh ne e ine v o m Staa t eleitete Er z ieh un die T uge n d ni c ht


g g
v er wirkli c h t w er d e n k a nn ; Kra ft un d W ille d es E inz el n e n Fa ,

m ilienerz ieh ung philo sophisc he Belehr ung re ic he n d az u alle in


,

nic ht h in ; d er Staat m uss d aher m it s ei ne n E inri c h t unge n h in


zutre te n um d as zu erganz en was oh n e ih n fü r T ug e nd und


, ,

d a m it fur G l üc ks eli gk eit nur unv oll ko m m e n gelei ste t wer d e n


kann ( Eth N ic X . .
,

D ie Ansi c ht d es A ri stotele s d a ss d er Staat k ei n e blo sse ,

C riminalanstalt o d e r s onst blos ä ussern Zwe cke n d ie ne nd e I n .

stitutio n d a ss v ie l m ehr al l ge m ei n e G l ü ckseli gke it v erm itt el t


, ,

d urc h allge m ei ne sit tl iche Bil d ung se in Z we c k sei sti m m t m it , ,

d er plato ni sc he n im W e s e ntli c he n ü berei n Da ge ge n we ic ht “

Aris t ot eles in Be z ieh ung auf d en n ähern Be griff und d ie E in


ri c htungen d es Staates v o n sei nem Vor gä nger ab Er unter .

wir ft d e sse n beste n Staa t ei ner sc har fsi nni gen und tre ffe n den
Kritik Pol II 1 5 Er ta d elt d aran v or z ügli c h d ie s s d a ss
.
, .
,

Plato die grö sstm o glich e E inheit d es Staat s ( 1 0 0 101V € IV011 1 7)V

8) III , 9 . Vgl . V II , 1 : wie o iel


ub erh aupt j e d es W e sen eben nur s v

7) u nd d er t ugend haft en I h ä t igk eit theil


’ ‘
8 60 01 ) 0 V10 h at
11 1 al s e s d er 6 0
,
1 81 e

h aftig ist ,so k ann nur d ie 6 0 1 7) 6 9 71 0 11 0 01 710711g gl ü c kse l ig


a t z 711 1 01 z r 01 0 10 0

sein ; Tugend d es E in el nen und d er 0 71 9 ist D a sselbe z VII 18 1 01 71 1 .


,
:

8 z 1 0 ; ö y arü a gehö ren au ch d az u aber d as W esentliche ist 8v é pyerar z art


r r ,

6108 1 7)g *
18 718 1015 .
32 8 r ot e l e s
A ist .

ric h t i ge Maass ni c ht über sc hreitet ni c ht z ur 10 171010 1 101 wir d , ,


d ar f
sie a uc h ni c h t a usgerottet wer d e n a b ge s ehe n d av on d a ss , , d ie ss
unm ö gli c h und u na usfüh rbar wäre ( II ,

2 . D i e S t aat sv er f assunge n.

Die Ver fa ssung, ei ne s Staat s b a ngt d av o n ab w


71 0 7111 8 1
01
, er ,

in ihm z 60 10 1; ist und d ie ober ste G e walt i n Hä nd e n hat In .

d ie ser Be z ieh ung ist ein Drei fa c he s m ö gl ic h : nä m li c h d a ss ent ,

we d er Ei ner o d er d a ss W eni ge o d er d a ss d ie m ei st e n B ur ger


, ,

im B esitz d er S t aat sgewalt und Staat sre gierung si nd (z 150 10 v


8 1V011 8v 01 i) f
1 o t g 710 71710 6 g I I I Je d e d ie ser d rei ,

m ö gli c he n G r und for m e n d es Staat s z er fällt hi nw ie d er um m z we1


Unt erarte n in e ine b egriftsgem ässe
,
und ei ne be griffs

wi d rige je n ac h d e m Dieje nige n welc he d en Staat ,

regiere n d as all ge m ei ne Be st e bez we cke n ( 71 0 0g 1 0 z o rv 0v _0 o p


,
.

1080 0 V 010x0 0 0 1) o d er ihre n ei ge ne n N utz e n im Auge habe n


1
1 0 rö ro v 0171 0 37 8 ) III 7 So er ebe i h e h N
’' ’

( 71 0 1
0 ; 1 71 0 0 0 1V
g , n s c s . c s a

turfo rm en d es Staa t s 1 0 0710 1 : d re i ge m ei nnü t z i ge o d er norm ale


,

71 0 7111 8 1011 nä m li c h Ko nigthum ( ß d 6 1718 101) , A ri sto kratie


( ,

Rep ublik (71 0 7111 8 101) und d rei A barte n (z a pez ß aE0 erg) o d er v er

fehlte Verfa ssunge n (710 7111 8 1011 Pol III 6 108 0 0 011 .
, ,

Eth N ic VIII n ä m li c h d e spot isc he All einh errscha ft


( 10 -
. .
,

0 01W 1 g ) ,
Oli g ar c hie u n d M assenherrsc h aft
( n1
0 10 z 0 011 1
01
) Vo n .

d ie se n Ver fa ssunge n d efinirt A ri stotele s d as Kö nigth um näher


al s d ie auf d as all ge m eine Be st e sehen d e o d er gesetz m assige
Regierung ei ne s ei nz i ge n d ur c h T üc htigk ei t Ver sta nd und rei c he
, ,

Ausstat t ung m it G lü c ksgütern un abhängi ge n und d ie gro sse


Mehrz ahl überrage nd e n Manne s ; die Tyra nni s al s ge setz l o se
W illkü rhe rr sc haft e ine s Einz elne n ; d ie A ri stokratie al s Re gie
r ung d er Tuge nd h aft este n ; d ie Oli gar c hie al s Herr schaft d er
Rei c he n ; die Politi c als d iej eni ge Verfa ssungsform in wel c her ,

d ie Ar m e n ni c h t v o n w e ni ge n Rei c he n unter d r ü c kt si nd so n ,

d er n m ö gli c h ste G lei c hheit 1 5 ) aller Kla sse n v o n


1125
"

11

1) hier in engerem Sinne


710 7111 8 101 St aat in wel chem a ll e 710 7111 011 , .

an d er R e gierung a c t iv en A ntheil haben E th N ic V III 12 heisst sie . . .


,

auch po z pa1 tor od er d ie Verfassung in welcher m an m ö glichst v iele


1r r , ,

B urger unter d e B ed ingung gl eich m assigen B eitragens z u d en St aats


r

1ast en c ensus) z ur S t aa t sregierung hera nz ieht .


Politik .
32 9

S taatsb urgern her ge stellt ist i nd e m die politi sc hen Re c hte z B , , . .

Th eilnah m e an d er Volk sv er sa m m lung an e ine n m ä ssi ge n C en ,

sus geknupft d ie A em ter d ur c h W ahl oh ne Census na c h W ür


,

d igk eit be set z t wer d e n ; d iej e ni ge Verfas sung e nd lic h d ie er De ,

m o kratie ne nnt un d fur w el c he später d er b ezeich ne nd ere N a m e


,

O chlok ratie gebr äuc hli c h ge wor d e n ist al s d ie Herr sch a ft d er

Ar m e n (III 7 8 I V 4 ff V 7 I I I
, . . Auc h so d rüc kt er
,
.
, .
,

s i c h aus : in d er Ari sto k ratie re giere d ie T uge nd in d er Oli


rc hie d er R eic h thum in d er De m o kratie d ie Freiheit
g a ( IV 8
, , .

VI ,

D ie se se c h s H aupt v erfass ungen geht nun Ari stotele s ei nz el n


d ur c h c harakt erisirt ihre E igenthü m lic hkeiten unter suc ht unter
, , ,

wel c he n Verhält ni ss e n u n d Be d ingunge n ei ne je d e d er selbe n


a ufkom m t ; aus w el c he n Ur sa c he n ei ne je d e z u G r und e geht ;
m it w el c he n M ittel n ei n e j e d e aufre c h t erhalte n w er d e n m uss
und u nter grabe n w er d e n k a nn ; W el c he Ver fassung in Wel c he

am hä ufigst e n ü ber z ugehe n pfle gt : k ur z er unter such t die N a ,


-

turgesetz e d er Staatsfor m e n : w obei ih m die so rei c hhalti ge Ver


fassungsgesc hic hte d er grie c hi sc he n S taate n be so nd er s b ehü lflic h
e w e se n ist Ar istotele s h at in d ie s er Unter suc h un e in e n S hat
g .
g c z

d er treff e n d ste n W ahr neh m unge n n ie d er gele gt .

Die ge nannten Verfassungsfor m e n h at aber Ari stotele s ni c ht


blo s be sc hrieben sond ern a uc h b eurth eil t Er legt h iebei ei ne n
,
.

d oppelte n M aasss tab an die Ver fa ssunge n an i nd e m er ei ner ,

s e it s ihre n ab s ol ute n an d er e r seit s ihre n re l ati v e n W erth in B e


,

t rach t z ieht Vo m er ste n d ie ser bei d e n G e sic ht sp unk te aus ist


.

er ge neigt d em Kö nigthum in sei ne m S inne d h d er auf


, , . .

v olle nd eter a usserer und innerer Ueb erl egenh eit ei ne s ei nz el ne n

Mannes über Alle ber uhe nd e n Monar c h ie und d er wie d ie se

2) D er N am e O chl ok ratie k om m t b ei Arist otel e s noc h nicht v o r : er


l asst sic h erst bei Poly bius nachweisen V I 4 6 : Y é VY) p8v 8 5 8 11 011 , ,
1

01
'

710 7111 8 1<


I W 1 0 101 )1 8V, 7101v 1 eg BOCO LÄ S ÖOC , 010 10 1 0 z 0011 101,
° '

z VI 3
0 011 101 (v gl . 1 0 101 0 8 1 0 0 1 0 19
, ,
718 7 10 0 8 no v arpx 1arv , 0Ä ry a0 x tarv ,
VI 5 7 9
0 x710 z 0 011 101v .
, , .

3) Eth N ic V III 12 : Ko nig ist hg


'
0 0101 010z z art 71610 1 1 0 11 öry ard o rg
‘ ’
. .
, 5
0 08 31 0 9
1 O ÖÖS VÖ Q Q 0 8 11 011 d) 108l 1)1 01 6V

) 18V 0 0z
'

1 0 10 71 0 0 0

1 0 1; 0

ere U eb erl egenh eit d es
010 x 0 0 8v 0 1g . D ie inn z u m [3 010 1718 0 9

geb oren en M annes be sc hreiben m ehrere St ell e n d er P o litik [301 1718 65 . 0

w äre D erj enige w e l cher a ll e And ern wi e ein G ott od er H eros an T ugend
, ,
330 Aristot e le s .

auf perso nlic h e Tüchti gkeit d er H err sche nd e n be gr ünd e te n Ari


s to krat ie d e n Vorz u
g v o r d en and er n z u gebe n , weil in d i e s e n .

b e id e n Ver fa ssunge n d ie S t a at sge walt in d en Händ e n d es Be st e n


o d er d er Be ste n , fo lgl ic h die Herr sc h aft na c h M aassgab e d er
T uge nd v ertheilt sei ( V, unt er d en Abarte n er sc hei nt ihm

am we ni ste n sc hle c ht d i D e m o k ratie für schle c hter als


g e

d ie s e erkl ärt er die Ol igar ch ie o d er Herr sc haft d er R ei c he n ;


für d ie ab solut sc hle c h te ste S taatsor d nun d ie Tyra nnis we il
g ,

sw d as Zerr b il d d er be st e n Ver fa ss un S c hwanke nd d a


g s ei
ge ge n erklärt er si c h in Betre ff d es W erth v erh altniss es z wi sc he n
Kö nigthum und Ar isto kra t ie
D en ab sol ute n M aasss tab d er B eurth eilnn la sst A r istotele s
g
j e d o c h h int er d en relat iv e n z ur üc kt rete n N i c h t d ar um blo s .

ha nd le es si c h im pr akti sche n L ebe n was d ie ab sol ut be st e 7) , ,

027171139 s o nd er n a uc h d ar um was d ie unte r d en ge ,

eb en en U m stä nd e n u nd Vora usse tz un e n be ste 8 z 1 1IW 0 710


g g
z er é v ro v Verfa ssung ist (I V Auc h h ieri n unt er
'

p .
,

s c hei d et s ic h Ari stotele s v o n Pla t o d er in s ei ner Rep ubl ik ein ,

n a c h se iner Mei nun al l ein ülti es I d e al ei n e be te n S t aat


g g g s s s

e nt wor fe n hat t e wo ge ge n Ar ist otele s die c o nc rete W irklic hkeit


, ,

W eisheit u nd Kraft ub erra gt e ; einem S olchen m usst e m an v on R echt s


we gen gehor chen, I , 5 I I I , 13 . . 17 V II 3 14
.
,
. .

4) Eth N ic V III, 12 : . .
po x8 n0 0 v 8 0 1 1v 0 nno z 0 011 101 ‘
8 71 t nrz 0 0v
7 010 7rarpez ß artv er 10 710 7111 8 1019 8 10 0 9. Pol . IV
118 1 0 1001 011 7) 2
0nno z 0 011 101
,
: .

5) Eth . N ic . V III , 12 : 1 0 0 01v v 19 8 9 8 v 01V1 1019 (3010 1718 10 z art 1001\I 8 0 10 .

18 00 V 8 711 01 1 z a
'

rz r0 1 0 v 0 8 1 0 8 v 01v 1 10 v 1 10 38 711 10 1 10 P o l V, 2 . . I .

_
6 ) D ie ß ar0 r71etor ist d ie 68 711 10 1 7) Eth . N ic . V III , 12 , d ie 710 161 7) z art 9 8 10
1 011 7 ) P o l V, 2 . I es faber gt sic ra h , ob sie nic ht v i el leicht ein blo sser
N am e , ei n er tr äum t e s Id ea l ist ( 1 o ö v apor no v o v d a d ie ab
'

8X8 1 0 0z
s ol ute U eb erl egenheit eines E in e lnen über All e v ielleicht ni e wirk lich z

u n d j e d enfa ll s e t wa s S e lt e nes und V or über gehend e s ist ( P o l I V 1 1 V II


. .
, ,

u nd in d er R e gel M ehrere v er stä nd iger besser u nd zur L eit ung d er


.
, .

G e sch ä fte b efäh igt er si nd al s E iner ( I II 15 D aher ist artp rb spo v , . e1 1

1 19
01 ÖÄ 6 0 W 010 1 1 0 0 011 1
TC (3 0 171 1019 ( III
0 z Auf eine C om binatio n d es
01 01 8 ,

d urch unabhä ngige St ell un g u nd v o ll genugend e äussere Au sst a tt ung


( A nm 3) z u u ne igennüt igem und u nparteilichem R egim ent b e fähigte n
. z

Kö nigth um s m it d er Aristokra tie P o l itie o d er D em ok ratie k o m m t Ari ,

st o t el es
gel egenh eit l ich z B b ei B espre c hung d e r l ak onischen Verfas
, . .

sung ,u spre che n ( I V 7 9


z V aber er kom m t noch nic ht d az u
, . .
, ,

d ie I d ee d er gem isc hten Verf assung in gro ssartigem M aassstab e aufz u


fassen und sie g ehö rig z u w ürd ige n .
332 Arist ot el e s .

Mensche n lei c ht ub er rnuthig und b eque m die S c hl ech tgestellten ,

theil s kne ch t isch the il s z u U eb el th aten ge nei gt ; d ie Mittler n


,

d a ge ge n s eie n am ehe ste n v erträgli c h v er nü nfti


g u n d z ur B e ,

s o r un d er S t aat s a n ele ge nhei t e n bra uc hbar ; d i be s te n G e


g g g e

s etz geb er So lon L ykurg und fa st alle a nd er n ware n aus d em


, , ,

M ittelstand e ( I V N a ch d e m Ari stotele s d ie ge gebe ne n


,

St aat sv erfa ssungen d ur c h gegange n ha t gi bt er v o n V II 4 an , ,

e nd li c h a uc h die Dar st ell ung : fig peM o ücmg % ocr eöxr; v o uv eo roi ‘


.

*

v o n n ökeco g o d er d er a wM > g x pocr io m n o kcreioc ( II 1 IV


°

,
.
,

d h d er Ver fa ssung wel c he an si c h unter d er Voraussetzung


. .
, ,

d es Vorhan d en sei ns aller Be d i ngunge n ei ner v oll ko m m e n e n


S t aatse inri c h t ung, d ie wünsc henswertheste wäre Da ni c h t
m it W ahr sc h e inli c hk ei t d arauf z u re c h ne n ist d a ss wir Alle in ,

h err sc her bek o m m e n w el c he d ie G esam m th eit d er Staa t sb ü r ger


,

so an G ei st ü berra e n d a s si c h ih ne n ei nfa c h z u unterwer fe n


g s ,

d as R ic h ti ge w äre s o k a nn d er be st e Staat nur ein repub l ikani

s c her d h ein s ol c her sei n in we l c he m die B ü r ger selb st die


, . .
,
'

o fientlic h en A n ele e nheite n v er w al t e n Er m u ss so gro ss sei n


g g .
,

d a ss er fü r sei ne S ic herhe it un d sei ne Be d ü rfni sse sor ge n k a nn


o d er ocö roipm ; g ist aber ni c ht so v ol kre ic h d ass es unm o glich
, ,

wir d gute Or d nung in A lle m z u erhal t e n ; ein guter S t aat m uss


,

le ich t ü ber sehbar eö c m iv o m o g s ei n Re gier ung so wie Re c ht


,

, .
,

spre c h un u n d Kr ie f ü hr u n f ä l l t d n n o l tt o u z u aber ni ht
g g g e ; c ,

alle Ei nw oh ner d es Staat s ko nne n re giere nd e no l trocc ( ac ti v e


Staa t s o d er Vollbü r ger) sei n : d ie se d ü r fe n kei n Ha nd werk er
o d er Krä m er o d er A ckerb auerl eb en fü hren ; d ie bei d e n erstge
n a nnte n Lebe ns wei se n si nd une d ler Art
( y
& w t ) d d er Er
'

s e g u n

l a ugung d er ocperv 1 wel c he z um Re giere n no t h we nd ig ist hin


’ '

, ,

d erl ich und a uc h d er A ck erba u v erstat tet ni c ht d ie M a sse ,

wel c he zur Erwerb ung d er &pew1 und z ur A usü b ung politi sc her
'

Th ätigkeiten er for d erli c h ist er m uss d ur c h S c l av en o d er auc h ,

d ur c h (z inspfiich tige) P eriö ken betriebe n wer d e n d er G rund

7 ) Vgl Anm . . 6 .

8 ) VI I I , 2 : banausisch d em Freien nicht gez iem end ,


sind Besch afti

gung n, e wel che L eib od er S eel e o d er I nt elligenz n pö g ÖCQ '


C xpv
'

peu;

nacl 1: ong
'

n pocäezg t ocg

t 71g d pev äg ötxpncrco v &nepy ocCo v rocc ;


*
'

d as sind d ie Hand werk e


und L ohnarbeiten , öto xo l ov n o co ö c r
. rnv ön

ocv o n
*
ocv
'

noch re mewv v j . Vgl I I I , 5


. .

VI ,
4 .
P olitik ; 333

be sitz aber m uss in d en Ha nd en t heil s d es ga nz en Staat e s be


hufs d er Sor ge für ö ff e ntli c h e Be d ür fni sse t heil s d er n o ktrocr ,

s e in d a m it d ie s e d ie für Hera nb il d ung z u v ol l er capsrv ; und für


’ ’

Be sor gung d er Staa t sangele ge nhei t e nno th iiv end ige eö n o ptoc ha b en
'

V r be ste S t aat d es Ari stotele s is t al so


( II 9
,
D.e ah nl ic h ,

wie d er d es P l ate e ine A risto kra t ie d es Be sit z e s und d er Bil


,

d ung wel c he d ie Mehr z ahl v öll ig re c htlo s m a c ht und i nsbe


,

s o nd ere die S c l av erei n i c ht e ntbe h re n k a n n Be d enk e n ob d ie


"

.
,

S c lav erei re c ht m ä ssi g sei w ei st Ari stotele s d a m it z ur ü c k d a ss


, .
,

er behauptet sc ho n die N at ur b il d e M e nsc he n w el c he d az u


, ,

be st im m t seie n blo s ä ussere Die nstleis tunge n z u v erri c h te n und


,

v o n A nd er n beherr s c ht z u w er d e n
( I 5 6 nur s o v iel , . .

ibt er z u d a ss ei n e fre und li c he Beha nd l un g d es ö o ö l o g, s ofer n


g ,

er d o c h ä v ö pwaro g ist eine Pfli ch t sei w el c he d ie g em einsam e


*
, ,

Mensch e nnatur d em Herr n auferle ge (Eth N ic V III u nd . .


,

d a ss es gut sei alle n S cl av en al s Loh n d es W ohl v erhal t e ns


Aussi c ht auf Freiheit z u erö ffne n (Pol V II .
,

Al s ei ne H auptpflic h t d es S t aat s betra c htet Ari s totele s v er


m o ge sei ne s Be gri ffe s v o n d e m selbe n die Sor ge fu r tugend ge
m a sse E r z i e h u n g u n d B i l d u n g se ine r B ü r ger Die selbe .

s oll j e d o c h n i c h t wie bei P l ate in ei ner d as Fa m il ie nlebe n auf


, ,

hebend e n S taatserz ieh ung be stehe n ; s o nd er n sie soll be wirkt


w er d e n d urch ei ne G e se t z geb ung w el c h e d ara uf hi nwir kt d a s s ,
-

Alle ge m ä ss d em Be grie v oller m e nsc hli c her ocperv1 er z oge n


.
’ '

w er d e n Ari stotele s steht hier v öll ig auf d er Hohe d er Erke nnt


.

ni ss De sse n w as wah rhafte B il d ung d es Me nsc he n und d es


Staa t sb ü r ger s in sic h sc hlie sst ob wohl d ie in Pol VII und V III ,
.

hierü ber nie d er gele gte n U nter such unge n ni c h t ga nz v olle nd et


si nd . Er v erlangt G y m na st ik m usi kal isc he Bil d u ng Anleit ung , ,

z um Zei c h ne n Ei nfü hr ung in d as W issenswerth est e d er W iss e n


,

sc haft s o rgfal tige m orali sc he Er z ieh un v o n Ju e n d auf V II


, g g ( ,

1 7 V II I 2
. er v erla ngt d ass A lle zu d er Fähigk eit erz o ge n
, ,

wer d e n ni c ht blo s d as N o th we nd ige und N üt z l ic he z u th un


, ,

so nd er n a uc h d as S c hö ne zu k e nne n und z u sc h ät z e n und so


d as Hö c h ste W as d er M e nsc h in sic h ha t d en l öyo g o d er v o ö g
, , ,

ausz ubil d e n und z um G l ucksel igsten was d er Me nsc h errei c he n ,

ka nn z ur ö ewpioc si c h z u erhebe n
, Bil d ung ist se ine Mei
, ,

9) V III , 3: TÖ öe

Cm
: st v nocv rocxo ö "

'

xpv g
c cp
.o v ?jm c noc ä pp.örrs n roi g ps.
*
334 A ist r o t el e s .

nung, s oll Rohheit und G e nusssuch t v er t reiben und d as Lebe n


v ere d el n und er fre ue n D e ni e nt spre c he nd s o l l a uc h d ie poli .

tisc he Te nd e nz d es S t aa t s nic ht ei ns e it ig k rieger isch se in W ie .

es sit t l ich unre c h t ist auf Herr s c ha ft ü ber A nd ere a usz ugehe n
V II i es a uc h po l i ti sc h ge fährli c h es z u t hun :
( so ,
st geht ,

d er S t aa t auf U nterjo c h ung a nd erer Staate n aus so


g ibt er ,

je d e m seiner B ür ger d as Re c ht und d en Antrieb es a uc h m it ,

d em Herr sc he n über d ie e ige n e n Mi t b ü r ger z u v er suc he n u nd


sie s i c h z u unt er w er fe n ( V II und s elb st w e nn d ie s s ni c ht , ,

e intritt ko nnen herr sch süc h t ige S t aat e n si c h nur h alte n so


, ,

lang sie z u k rie ge n habe n ; ist es d a m i t aus so v erliere n sie ,

wie ungebra uc hte s Ei se n ihre S c här fe und v erfalle n d e m W ohl .

lebe n weil ihre B ü rger ni cht geler nt habe n a uch die Ruhe
, ,

ausz uhalten und sie v ernü nft i g anz uwend e n D er S t aat


soll d aher Frie d e n und gebil d ete n G e n uss d er Muss e die d er ,

Frie d e n gewährt si c h z u ei nem Haup tz iele se tz e n ; d a durc h m a c ht


,

er sei ne Mi tgl ied er sowohl z u guten B ür ger n als z u guten und


'

wahrhaft gl üc kli c he n M ä nner n und er füll t so sei ne Be st im m ung ,

d as h ö c h st e G ut in d er Me nsc hheit z u v erwirkl ic h en ( Vl l 14


'

.
,

R ealisirt k a nn na c h V II 7 d ie se r S t aat nur wer d e n b ei ,

M e nsc he n w el c he wie d ie be ste n unter d en Helle nen


, ,
z w ei ,

Eigensc haft e n Int ellige nz und k rie geri sc he n M ut h z um al be


, ,

si t z e n Die Vol ker in d en k al t e n G e ge nd e n und im nö r d li c he n


.

Europa sind v oll M uth besitz e n aber we niger I nt el l i ge n z un d


K unst d aher S i e zwar eher fre i bleibe n aber z ur Staa t enbil d ung
, ,

u nfäh ig und ihre N a c hbar n z u beherr sc he n nic ht im Sta nd e

y onl o <lgö xo zg noch 1 0 39 é l eu&é po cg . D as &v ocy uocf o v


'

und .
xpv] o nuo v ist l ehren
zu ,

aber auch d as nocl öv \


(ib . 2 . D ie N at ur d es M enschen st reb t nic ht

blos d arna ch & xo l etv ,


o ö p&ä) g (z we ck m ä ssig g e schäftig zu s ein) , &)O toc m al

VI I , 14 :

c xo l oc ew C ö üv oco ü o u x al c
ö nev y ocp &o xo l etv ö ö v oco üo % 06l.
'

g u
.

'

öé y e w % oct o xo l ot ew, na d ä
’ ’
'

nä l l

7co l epet v , ov ö s ipv g


v v 1v . 1 0cv ocyx oct oc noch t ar
.
XP* l
'

o cp.oc
n

ev a potr 1 3cv ,
1 56 nocl öc ö et pocl l o v

. VI I , 3: d as best e L eb en fü r
d en E inzelnen für d as G a nz e ist 6 [360 g 6 npocwcm ö g : &M öc t bv 7Cp06lt
u nd
' ‘

&v ocynoct o v efv occ n pö g é r é po ug ( H and e l n n ac h au ssen) , x ocüo mep


'

rmo v im

o .

s iv o EOLÜ C OU; npocwcm öcg r öcg uö v


'

5 569 ö co wo iocg m no v ocg mo



u v ag , 0 65 3
3
"
.
' ’
o

yw 6 npocm e w , &l 7wc


' ‘

11: 0 7t ö
xoapw né v ocg en nä kl o v öcg ocö r o re
'

[So v ö v u nv
u vo 10 t

Ä eC g

x oct t öcg ocö uö v auch b ei é €w1:s


äv sx ev & e w p£ oc 9 m al 6 .
3
L oc v 0 7 c e ug ;

pm d ( n ach ausse n gehend e n) H and l ungen sind d ie eige ntlich Hand e l n d e n


o .

t oc g ö wwo £o ug &pxwä v co v eg d ie d e nk end e n E rfi nd er und Urheber nic h t


"

o t t , ,

d ie wel che b l o s d as A eusser e d es Th uns be sorg en


,
.
336 Arist ot el e s
.

k unst ) ein un n e tbehrli c he s B il d ungsm ittel so fer n sie z B in , . .

Hym ne n und E nke m ien d as W ahre E d le und S c hö ne pre ist ,

u nd v erherrl ic h t ( Rep II 37 6 III 40 3 X 6 0 7 a ) Aber


.
,

, .
, ,
.

a nd er s ist es m it d en d ar stelle nd en K unste n wie Malerei Epo s , ,

und Dra m a . All e d iese Kunst ist N a c hah m ung ( pipxq o rg) ; und
z war ah m t sie n a c h n i c ht d ie Urbil d er d er D in e di e I d ee n
g ,

v o n d e ne n sie ni c ht s wei ss so nd ern


, sie ahm t n ac h nur d ie
N a c hbil d er de r I d ee n d ie si c htbare n D inge sie ist N a c hb il d
, ,

d es N achb il d s N a c hbil d d es E rsc hei ne n d e n ni c ht d er W ahrhe it


, ,

s elb st . U nd z war ist d ie s e N a c hah m u ng d er si c htbare n Di nge ,

wel c he d ie Kunst gibt etwa s v ölli g W erthl o ses ; sie er z e ugt ja


,

ni c h t s W ir kli ch e s ,s o nd er n blo sse S c hei n und S c hatte nb il d er

( eiö wl oe) oh ne R ealität Der Ha up tfehler d er na chahm e nd e n


.

Kunst ist je d o c h d er d a ss sie um d en Bei fall d er M e nsc he n


,

zu e w i nne n A lle s d ar s tell t was d ie s e n a n e neh m ist S o n a


g , , g .

m entl ich d ie Tra gö d ie und Ko m ö d ie Mi t Dar stellunge n r uhi


.

g er u n d v er n ü n fti g er G e m ü t h ss t im m u n ge n w el c he an si c h d ie
,

d em Me nsc he n allei n ge z ie m e nd e n si nd ist bei d er gro ssen


,

M a sse ni c ht s auszuri c h t e n ; um ihr z u gefalle n m usse n d ie ,

Di c h t er le id e nsc haft li c he und lei d e nsc ha ft lic h wech selreich e Sti m


m unge n d ar stelle n sei es trau ri er sei es fröhl ic he r Art ;
, g d as

t h un d ie Tragö d ie und die Ko m ö d ie Und d a m it füge n sie d en


.

Me nsc he n selb st d en gutge si nnte n gro ssen S c ha d e n z u I m


, ,
.

Lebe n suc ht m an S c h m erz und Kum m er z u beherr sc he n und z u


be zähm en ; i nd e m nun aber so d as >> Th ranenreic he «
d i h d as W ei c he und S c h wa che in uns
. d as sich v o n s ei ne n
,

S c hm er z e n ni c ht ger n l e sreisst so nd ern an ihne n hängt u nd


,

s i c h re c ht satt wei ne n und a usja m m er n m ö c h t e ( öo mpö o oct m at


'

o mo öü oco üocc E e alt h ie o


p x ocv ä> g m ai & n o n l e ü


n fi ) v ou m it G w ,
v n zu

r üc kgeh al t en wir d suc ht es ei n e Be frie d i un f ü r si c h auf an


, g g
d ere m W e ge ; ei ne sol c he ge währt ih m d er tra gisc he Di c hter ,

ind e m er ihm Me nsc he n v e r führt in Ungl ü ck und Jam m er um ,

Mi tlei d e n m it ihne n z u habe n und so si c h d en S ch m er z ge fü hle n


ü berlasse n (in ih ne n sc h wel ge n) z u ke nn e n d ere n m an si c h ,

so nst sc hä m t ; in d er That a b er nah rt m an d ur ch d ie se s tra


g i sc h e Mitlei d e n n u r d a s T r u b se l igs c h w ac h e ( t b ä l e en ö v ) in d er »

e ige ne n Brust und wir d so a uc h b ei ei ge ne m Mi ssge sc hick zu


sc h wa c h d a z u wer d e n es im Za um z u halte n Ebe s o ist es

,
n .
Poetik .
337

m it d em L ach erl ich en e lbe r z u thun si c h


. W as m an im Leb en s

sc h ä m e n w ü r d e d as b el ac ht m an in d er Ko m ö d ie ; d am it aber
,

g i b t m an nur d er e ig e ne n i m I n n er n d es Me nsc he n s ehl um

m ernd en N ei gung z ur A usge l a sse nheit g


"

e fähr l i c he N ahr ung .

Auc h alle ger ad e zu sc hl im m e n Be gier d e n und A ffe c te w el c he ,

in d er Tha t a usgerottet wer d e n s ollte n G e sc hle c htsl ust Zor n , ,

und d er gle ic he n nährt u nd st ä r k t die Tra gö d ie un d Ko m ö d ie


,

d urc h d ie m it d en R e iz e n d er Kunst rei c hli c h ausge stattete n


Dar st ell unge n d er s elben w el c he sie gibt und m a c ht so aus
u ns s ch le c h t ere und el e n d ere Me nsc he n al s wir s ei n k ö nnte n ,

und so l lt en ( R ep X 5 96 .
,

W as z u er st d ie K u n s t ü berha upt betrifft so leitet Ari ,

sto t el es hieri n an Plat e sic h a nsc hlie sse nd s1e ab v o n d em ,

d em Me nsche n inwo h nend en N ac h ah m ungs o d er Dar stell ungs


trieb und v o n d en v er schie d e nen Mi t tel n z um N a c hah m e n wel c he ,

er glei c hfall s v o n N a t ur be sitz t Der Me nsc h unter schei d e t .

si c h v on d en ü br ige n lebe nd e n W e se n d a du r c h d a ss er d as
nach ah m ungssu c h tigst e unter ih ne n ist Er hat so wohl Fre ud e .

am N a c hah m e n s elber al s an W er k e n d er N a c hah m ung ; er


,

fre ut sic h auf Bil d er n d en G e ge nsta nd w el c he n sie d ar stelle n


, , ,

wie d er z uerk e nne n ; er sieht im Bil d e so gar s ol c he Di nge ger n ,

d ie ih m im Lebe n w i d ri g si nd z B G e stal te n v o n geri nge n ,


. .

Thieren un d v o n Lei c h na m e n N a c hah m e n k a nn m an the il s


in G e stalte n und Farbe n t heil s in rhyth m isc h e n Be we gunge n ,

Ta t h eil s in Rhyth m us und M elo d i e d er Tö ne t eil


( n z
) ,
h s in ,

W o rt u nd Re d e sei es nun in ungebun d e ner o d er geb und e ner


,

rh th m isirter) Re d e d e s lei c h e n ent we d er in Re d e allei n o d er


( y g ,

2 ) F e et 4 : é o ix oco z ö e y ew äo o a t ip; no mu wrw oci1 £occ ö üo u v é g, x occ « m a n


‘ '
‘ ‘

. . .

ü o b cpo rm» &v ü pu mo cg é x noctö co v é o ci


'

cpo o m oct. 1 8 y öcp pa n st e ocz n ( noch ro i n: cp


*
. .

ö wccpé po uo z öv öt v € dm w, ö u nnmm oß roct ö x m m d


» ec r öcg nocürj o erg no cetro u
*

. «: c c

) pnmgnoco n nocv rocg o npei o v ö e


xocipew
'

noch t Ö
‘ ' '

ro t g
‘ ‘

ö roc n por cocg


'
r ocg .
_

é n: t t ä> v äpywv

y ocp ociv cöc Ä o mq pc


ö g ö pö ns v , 1 0 61 wv t öcg

re in e n 1 o ou nß at v o v .

i mprß wpé v ocg x oc£ po ns v ü e wpo üv reg, o to v ünpé wv r e n0 9cp0cg


'

pOCÄ LO T OL
'

e tx o v ocg ni c
' ‘

; . .

1: G w noch v ex ö
pc v tiefere G rund dieser Freud e
. D er an N a ch
ahm un gen ist d ie d em M e ns chen w e sentliche W issensb egier d e : ociu o v

nocv ü ocv e w i}ö w co v n


' ' ' ‘

m al me in e n , öu oö po v o v
. z ei g cptl o o o cpo rg
*

,
&ÄÄ O6 M oni 1
‘ ‘

ä l l o cg ö no ico g ö t 0c y ocp w e re x ocipo o o c EÖCQ e ia ö v ocg ö pö ö CL ou nß oclv s r



'
v re g,
'
c

üewpo üv rocg no wüocv ew noch o o l l o y t€ eo ü o u, t o fo v


' '

äx a o r o v öt c g é x et v o g
'

«
r
.
,
o uro

( d a ss d as Bi l d J em and en v orst ell e) .

S c h w e gl e r , G e sc h . d .
grie c h . P hi l o so phi e. 3 A ufl
. .
8 38 r ot e l e s
A ist .

in Verbi nd ung d e rselben m it M usik Aus d er A nla ge , wel c h e


d er Me nsc h zur N a c hah m ung in Re d e Rhyth m us und M usik ,

hat ist d ie D i c h t kunst e nt stand e n


,

D ie D i c h t k u n é t ist wie all e Kunst piano cg o d er Dar , ,

stell ung ; hieraus flie ss e n d ie v er sc hie d e n e n G at t unge n d e r Di c h t

kuns t E ntwe d er beric hte t d er Di c h ter ei nfa ch o d er lä sst er ,

d ie Per s o ne n v o n d e ne n er er z ählt m it unt er selb st re d e n o d er


, , ,

lä sst er d ie Per sone n insgesam m t auft re t e n ; im er stere n Falle


haben wir die l y r i s c h e Poe sie im z wei t e n die e p i s c h e ,

7
im d ritte n d ie d r a m a t i s c h e ) ; v o n die se n be id e n z ieht
Ari sto t ele s die d ra m at i sc he d er epi sc he n v o r weil d as Dram a ,

m ehr U eb ersich tlic hkeit und Ei nhe it hat al s d as laxere un d ,

d aher bel iebi ger ins W eite und Bre ite si ch ergeb end e Epo s ,

ob wohl er letz terem d en Rei z r ei c herer Mannigfal ti gk eit nic ht


ab smic h t Ver sc hie d ene G attunge n d er Di c ht k unst e nt stehe n

fü r s Z weite d ur c h d ie Ver s c hie d e nheit De sje nige n w as d er ,

Dic hter d arstellt Der Di chte r st ellt ha nd el n d e Per so ne n d ar


.

Per so ne n aber sind e ntwe d er gut o d er sc hle c h t be ss er o d er


w e ni ger gut o d er auc h ein Mit t lere s z wi sc he n gut un d sc hle c ht )
,
9

m an k ann d aher aus d er Me nsc he nw elt d as Be ssere o d er d as


.

S c hle c htere d e sglei c hen aus d en Hand l ungen d as Be ssere d h


, ,
. .

d as Be d eutend ere und Er nstere o d er d as S c hle c htere , d h d as ,


. .

3) Poe t . 1: o xv g
'

nwcoc ; xpoß pwcoc ; öo ün ö g p ( xn )


o v o g öp o r oci ; öuü uö g wort
'

&pno v ioc ; Ä ö y o g Ä ö yo g m it né t pa ; Ä o y o g m it öuüpö g (né t poc) und oi p


'

po v £oc z ug ic
. le h .

4) P o öt . 4 .

5) c. 1: E popee , D ram a , d ith y ram b isch e Poesie , wie auch z um eist


mcwq u nd sind w

ocül m üocpno cm v} ,
'

o r o l ov
'

ncnvgo ezg C Ö
* "
.

6) Vgl . Zell z ur Poetik Kap 3 M . . u l l e r II , 118 f .

7) c 3: . es k om m t d arauf an, (b g äa occrcoc mario o mo ötv t rg. M an k nn a


a hahm e n entwed er ö né v &a ocy y é l 7to w
n c %n po v n w ö n v o v

se oc =
. . e
(bal d
se l b st er z ähl e nd bal d d ie Roll e eines An d ern um neh m end ) ö$ nep 0 mq po g
, ,
o

wa t o d er (i) ; rö v u v n h ni; ner ß o l l o v r [ wi e i t d r L y rik er] o d er


’ ‘

m
'
rs , e o rcos e oc oc c oc ,

py o ö v rocg o d er ö pr
ö w oog d aher
'

a o v ocg Ci) ; a pow o v rocg noch äv


'

c c
*
c ö pä na e , „ .

8) c. 5 . 18 . 24 26 . .

9) 2

sruat ö e puno üw o prp.o ü ev o r a potrro v rocg, &v ocy wq öé


'
c. :
n
u
. ei .. ro frco o g
«

n e no uö octo ug cpocül o ug eiv occ


( ocp ‘i; ün o eö o v ocet o o ü eö nö
‘ ‘ ‘

re i ne r; ö mo l
’ ’

t ar
y x

oc g V

&per n coc n3n ö toccpé p0 0 c n notwe g),



v o cg n oct x oct ’'
ß l io
*

y ocp
*
vyro v. e r v ]

uocü finöcg
"

£ po m
'

x e v oc g m et r o co z o o g .
340 Aristot e l e s .

e d lere Per so ne n d ar wel c he d urc h ihre Hand lunge n in M issge ,

sc hi c k e gerath en so d a ss im Z usc ha uer F ur c ht o d er Zitter n v o r


,

d em U ngl üc k d as an sie herantritt und im w eitere n Verlauf


, ,

M it lei d e n m it d em U ngl üc k d as er sie erlei d e n sieht err egt ,

wir d w eil es sc h m erz lic h ist be ssere Me nsc he n lei d e n z u


, ,

A ller d i ngs d ar f es ni c ht ein gä nz li c h u nv er sc h ul d ete s M issge


sc hi c k sei n was d a rge stellt wir d ; ein s ol c he s wolle n wir ni c ht
,

m ita nsehe n s o nd er n wir v er wünsc he n es ,


und e ine Di c ht ung , ,

d ie uns ein sol c he s z ei gte kö nnte k ei n Ver gnüge n m ehr er ,

re ge n ; d er Hel d m uss an seine m Missge sc hic ke selber S c hul d


o d er Mi t sc h ul d trage n er m uss ein M ann sei n d er z war t üch , ,

t ig ist aber ei ne n Fehler begange n hat in Fol ge d e sse n er ,

u ngl ü ckl i c h wir d N ur e ine sol ch e tra uri ge F urc ht und ,

Mitle id e n erre ge nd e Hand l ung ist tragisch und es ist d aher ,

a nz v er feh l t w e nn m an aus all z u wei c her E m pfind samk eit


g ,

Trago d ien m it gute m Ausgang habe n will ; d ie Tra gö die ist


Dar stell ung einer er nste n Ha nd l ung und hat es d aher auch m it
d em Er nste n zu D ie W ir kung auf d as S ubje c t wel c he ,

15 ) e. 6: D ie Trage die ist ninno : g a pot eco g ä m d [360 0 wort s ö ö ocu mv tocg

( d ie um sc hl agt in ) c 9:
a o mo ö ocrpo v toa . . sie ist 06 növ o v a poc ewg,
'


&Ä Ä ÖL a oct cpo ß epcö v noch é 7t ee mö v . c. 13 : cpo ß epcü v noch € l sswn
öv efv o u
.
manu
g p: mjo ecö g äc mv o 14 : 8 33 0 61 0 ) o o v s o ro w
'

ocf r ö v
'

wq w re in e l ö wv
‘ '

rcn
ro cz r . . . .

püüo v , it ems 1 0 v &z o üo w oc 1:oc npocy noct oc o us v oc m d cpp£v cew m d é l eetv é n


' ‘ ' '

ß ocwo v rmv , d a ap öcv a ocü o r n g &a o üwv C ÖV O l ö éno ö o g uüüo v


' ‘ '

1: 63v e un
'
. .

16 ) e . 13 : D a d ie Tragö d ie
wnmmm v ; ist ( Anm cpo ß epä w % 06l . él ee wä
'

ev ö ü7to v , 5 1 1 0 8 1 8 ro t ; é m em ei g ötv ö pocg ö si nerocß ocl l o v w g cpociv eo ü o u


‘ '

a pär co v n

eg e ör ux tocg eig ö o crco x to w ( O Ö 7 669 cpo ß epö v o ö ö iz é l eewöv ro üro , oc70 töc nzocpö xt

é o u v , erre gt Ab scheu) e ur e ro t ; no xü npo bg



o öö

& co xiocg eig errco xtocv —
*

nero mtm ew nt v y öcp


ö o cpö ö poc npo v eg efrco ß sig öo o co x€ocv


ao v 1: o
*
oc co v
'
ocg .

cpt 7t ocv
'
ü pco no v e xo r .

öcv ß o v ( sie
ro wcüw; o ö o r ocmg , &H

0 5 138 äl so v o öre cpo
'

wür d e z war Th eil nah m e aber nic ht F ur cht und M itleid e n erregen) ö , . .

é ö öé a s pl C ÖV ö po co w; ( äl eo c té v
'

öcp a e pi EÖV &v ocäcö v o u ö o o cuxo üv r oc , ; |


" * '

y .

a s pl t b v &v otäco v , cpö ß o g ö e a ept ro v ö po ro v ) é l o r e o ö ce ä Ä8 8 W ÖV o öt e cpo ß epö v


‘ ‘
*
.
,

Äo m o g é o n ö e 1 0 10 61 0 g 6 w äre
' ‘

äcrco u 1: o o unß oct v o v ö ue c oc 5 b öipoc 1: 0 6e



*
. . . .

&pe cü ö wc<pé pmv (


*
s nd be o ers ausgezeichnet ) a o: l öm o o o üv vg
u pryce ö toc x o mto w
' ‘

nad po x3nplocx» net ocß otl l u> v


. etc
; t
"
n ö uo ro xtocv , oc70 toc ö c
v
° ‘ ’
&ua pr tocv z wei N e . ah
her : öt

&nocpr iocv pe y oc7
'

m v o to u ei pn
'

ro a [ ö n

erocäb &perüg Mo d %o mé ocg]

B e lk fl o v o ( eher ein G t er
g p&Ä Ä O V
u E d l er a l s ein S c h l e c h
Xe tpo v o g , ,

t er er eigne t sich z um t ra gischen He l d en)


,
.

17 ) c 13 : eine and ere öcrc o g d er T rage die ist d ie m it g utem Aus


. c oc c

a
g g n S i e gilt.
g er n fü r d ie be s t e C i1V t ä w ü eocr p mv &o ü é v scocv (wege n " '' «
'
Poetik .
34 1

d ie Tr age d ie a usübt ist th eil s wie bei je d em Kunst werk d ie ,

vj ö o v vfi t heil s ei n e eigenth um lic h e Sti m m ung d es G em ü th s


, die ,

Ari stoteles a oi ü oc po z g ne nnt Er sagt : Die Tragö d i e stell t .

ei ne er nste Han d l ung d ar w el c he in ihre m Verl aufe Fur c ht ,

und M itlei d e n erre gt un d hie d ur c h ei ne Rei ni gung [ b ez üg


s ol c her A ff e c te d u r c h fuhr t N a c h d er A n alo gie an
d erer ari stotel isc her Stelle n na m e ntl ic h Pol V I I I 7 ka nn ,
.
,

d ie ss nur so v er stand e n wer d en : D ie Tra gö d ie führt uns hi n ei n


in e ine Reihe v o n trauri ge n Be gebe nheite n und lä sst uns alle
Affe c te d es Bange ns und Be d a uer ns wel c he d ara n si c h knüp fe n , ,

in v olle m G ra d e d urch em pfind en ; d a d ur ch be wirkt sie d ass


d erarti ge sc h m er z li c he Aff e c te für ei ne W eile in uns z ur R uhe
k o m m e n und wir uns so m it wie d er lei c ht und frei fühle n W ie
, .

z B
. ü b erfreud ige A ffe c te d a d u r c h am be ste n z ur R uhe gebra c ht
.

wer d en d a ss sie G ele ge nheit erhalte n sic h re cht ausz ulebe n, ,

ausz u ub el n a tobe i a h i d en sc hir1erz l i


j u sz u n,
so s t e s u c m t ,

c he n Sti m m un e n z u d e ne n d as G em üth so g e n ei gt is t ; d e r
g ,

Me nsc h m uss si c h hie und d a re c ht r ü hren und ersc huttern


l asse n d a m it auf Rührung und Ersc hü tterung na c h d e m er a n
, ,

ihr si ch ersä ttigt wie d er um so gewi sser Aufheiter ung und ,

Er m a nnung d er Seele folge wie er sol c he d e sto m ehr be d ar f , ,

j e m ehr er d er Ma c ht d er a ocüüpocr oc unter wor fe n ist Hatte . .

P l ate die Tra ge d ie aus sei ne m Staate v erba nnt weil sie d ur c h ,

d er S entim ent alit at d er Th eat erpub li c a) o öx ocü m ö mp cr y ( 9


. äo u ö s *
n

w p op ö t a g é a et y ocp, 60 1 o f äx
' ‘ ‘

ö i oc g i; ö ocl l nä 7l l

o i% s ioc
'

fig
'

o v rg, ac ov t a .

üco äow é v f ö nev m é nzz ne



A Cy to ü o g,

„6309 , O pé c rng epik e r


“ ‘ ’

Q a occ
* *
co r I ) o ov .
Y ev .

7tso üg é äé pxo v rocc , nocc &no ü v rgo nec o üö le cg ö u o öösv o g Vgl o 14 : o f: y öcp
‘ ' ‘ ’ '
*
c . . .

n o w ö ei Qm
ä o : ei v i ) 6 o v q v &a ö rpocy cpö iocg, ö: l 7t öc i

” o iz e to w
*

ib : &a o . .

é l é o u m oi cpo ß o u ö t öc unuvjo s co g ä sT fiö o v i w nocpoco a s o ocäew 1 ö v uo w; v nv


' ' ‘

. . .

18 ) c 6 2 äo u v o öv r pocy cpö é oc ninnc ng a pot€ewg o a o o ö octocg,


’ ‘

. ö z é Ä é o o z oec .

cpo ß o o a spociv o uo oc T i) v 1: ä w r eco ö u nv nocüv z


'

nocrmv % ocü ocpo w


' '
’'
.

19) Arist ot el es
behaupt et hier d a ss d ie M usik v e r s c h i e d e n e ,

Z weck e und d ar unt er auch d en d er a o ü p cg habe und sa gt in d iesem


.
'

c oc o ,

Z usam m enhang : wie begeisternd e heilige L ied er heftig erregt e M enschen


beruhigen cö c msp E npei g ro xö v rocg noch n ü po eco g so m uss D a sselbe z u
, o oc oc
'

oc ,

Theil werd en d en é 7t 7; po v eg m et cpo ß v ; m o t noch ö l wg a ocünn ao sowie sonst


e
'

. r

c,

Je d em so weit er für sol che l eid entl ic h e Affecte e m pfänglich ist ; All en
,

m uss y iyv o ü oct u v a a o ü p w x occ p e ü 7; 6 v 71 9 d ur c h



s o 3 H
' ‘
s o cp . c oc o O . t

o

h iez u geeig net e M usik W as hier d ie M usik l eist en soll ; d as wir d in .

d er Poetik nun au ch d er T raged ie al s B eruf z ugewi e sen .


342 A is t r ot e l e s .

i hr Leid und W ehe e nt nerv e nd wir ke so ist Ari sto t ele s d er ,

e nt ge ge ngesetz te n Mei nung : sie th ut aller d i ngs D as was P late ,

an ih r t a d elt sie i bt d em ü pn vrö ö eg , d em äl eewöv im M en


g ,

sc he n G ele ge nheit » sic h re c h t a usz uw ei n e n und ausz uj am m ern «

(S . aber d am it wir kt sie wo hl th ätig sie th ut d en noc ,

ü fiuoct oc ihre n W ille n lä sst ihne n für e in e W ei l e v ollko m m e n ,

freie n La uf ; d a d ur c h be wir k t sie d a ss sie e nd li c h z ur Ruhe ,

k o m m e n si c h v o n d er Seele wie d er ablö se n d as G em üth wie d er


, ,

fre i fro h un d k r ä ft ig wir d G era d e je l ä nger und v iel fa c her sie


, .

Leid e n sc haue n la sst d e sto m ehr ei gne t sie si ch d az u nic ht . ,

e ine v o rü b ergehe nd e und d aher w enig wir ksam e Befreiung v o n


tr üb seli ge n St im m unge n z u gebe n (wie z B e twa ein pé )to g . . .

a aü a t m öv i blo e Tra erlie d o d er re h t d li ch e


p e n s s s u , ) s n n c
gr un

Erlei c hterung z u schaffen ( d ie x ocü x po cg z u '

So v o r ur th eilsl o s und gere c h t A r istotele s alle R ic htunge n


d er Kunst wür d i gt so erklärt er d o c h d ieje nige K unst für d ie ,

er st e w el c he d as >> B e s s e r e « z u ihre m Z ielp unk t ni m m t Die


, .

g u t e n M aler s in d d ie w el c he w as s ie m ale n z w ar a h n l ich , , , ,

20) Bernay s aristotelische Theo rie


, zw ei Abhand l ungen u ber d ie
d es D ram a 18 5 7 18 8 0 h at na ch d e m aassg eb end en St ell e P o l VIII 7
, .
, r .
,

d as Richtige über d ie a ü po cg aufge st ellt N ur ist d as W o r t ni c ht u


'
oc oc . z

ü ber se tz e n erl eic ht ernd e E ntl a d un g


» w as einen z u gew a lt sam en P r o
z ees bed eut en w ürd e so nd ern H inaussch afl ung‚ A usscheid ung se au c h ,
°

U e b e r w e g G esch d Phil I 2 15 if S pra chlich heisst


,
a: nicht
.
, .
,
.
'
C. .

Reinigung d er l eid end en Stim m ungen v o n U eb erm aass so nd ern E ntfer ,

nung z eitw eilige B ehebung d erse lbe n


, W enn U eb erw eg ( d ritt e A ufla ge .

S 17 8 ) bem erk te A m ö ge m it Unrec ht m ehr G ewicht auf d ie A ufhebung


.
, .

a l s auf d ie A nre un
g g d es G efüh l es gel egt ha b en so ist d ie ss war be ,
z

s tim m t nur P e tit 6 nic ht so 0 13 14 ( Anm 15 ) d er F a ll ; a llein d ie


.
, . . .

B em erkung ist d esungea cht et t reffend : A i st z u sehr Hellene um nicht .


,

d e G efüh l sb er uhigung d en Vor ug v o r d er E rre gung z u geben


r D ie z .

ü po g erst re ck t sich v ie ll eicht d a es heisst md>v auch auf


'

% oc oc t o ro üu o v a ,
: r .
,

and ere beklem m end e und sc hwa c he Stim m ungen wie z B S chm er Kum m er , . . z, ,

M issm ut h über triebene Unr uhe und B a ngigk eit au ch in B etreff d es eige
,

n en I c hs M it d er M ist a u sser d er w el che d ie n£ ; m o tg gew ährt ..


,

au ch noch eine s s innerlich ere üö w; (Anm 19) od er X poc &[3Ä ß n (P o l


z . o
'

. oc

oc .

VI I I 7 ) v erbund en w eil sie d en S c hm erz gefühl e n ur E rsattig ung v e


, , z r

hilft und weil sie d ieselben z ugleich a uf l ö st so d ass d ie S eel e wied er


, ,

f ei wir d Vgl Plut prob l sy m po s III q uaest 8 2 : 6 é m a v gö c g öl ö g


'
r . . . . . . e o oc
, ,

( d ie Tr auerflö t e) é v &pfi; a ocüo g z wei % occ ö o mpuo v é a ß ocl l er, npo ocy mv ö e
' ‘

i1v
' ‘ ' '
' ’'
t

o xq v s ig o ?wco v o ö cw nocroc

cp
nm pö v é €oc£pet noch ocv ocM o z sc mb Ä uamm o v
‘ ’ '
° *
, .
344 r ot e l e s
A ist .

D a Ari stotele s d ie
i d eale Behand l ung als Haupt ge setz d er
Kunst betra c htet so re d et er auc h d er r h y t h m i s c h e n D a r ,

s te l lu n
g im G e ge nsat z z ur pro sai sc he n e b enso d er V e r b i n ,

2 4
d u ng d er P o e si e m i t d er M us i k ) und d em d ur c h
Bild er und sonstige ungewo h nl ic h e Spre c hweise gehobe ne n p o s
t i s c h e n A u s d r u c k ) d as W ort und for d ert e ntsc hie d e n
2 5
,

d a ss d em d i c h t eri sc he n und so nsti ge n K unst werk folge nd e Ei ge n


sc ha fte n d er sc hö ne n For m ni c ht fehle n 1) wo hlb egrenzte
U e b e r s i c h t l i c h k e i t 2 ) v o llgenügend e G r o s s e o d er Aus ,

d eh nung 3) ab sc hlie sse n d e V o l l s t ä n d i g k e i t 4) stre nge


alle s U nno th ige und Fre m d artige fer nhal t end e E i n h e i t 5 ) be
riffs em ä sse 0 r d n u n
g g g und innerli c h n o thwen d iger Z u s a m
2 8
m e nh a n g ) 6 ) s y m m e t r i s c h e (überall ni c ht z u v iel

gl 0 15 18 : r po w
’ ’
x oc9 äa occ n 6 A7tm ß cocö ng änpocäev ri än: ocü s v mo v
' '

:o v ,
1 . v . . .

und cpcÄ o wüpwa o v ist , d ass d er A rgli stige selb st ub erlist et , d er ung r c t eehe
'

T apfere trotz seiner T apferk eit besiegt wird . nocü o 7l o u


'

( b egriffsgem ä ss)
ist eine D arst ellung wel ch e ei nem M anne W ort e H and lungen S chic k , , ,

s al e beil e t
g gem ass seine m Charak t er ; d as th ut d ie P o esie und k ann .

es t h a n w ährend d ie G eschicht e v o n einem M anne v iel ih m A eusser


,
.

liches und Z ufälliges d as ih m begegnet e er ahl en m uss , , z .

24) c 6 : fiö u pé v g Ä y o g (m it v o ll er Kraft W oh l gefa ll en z u erregen


'

. o o o

ausgest att et) ist d erj enige Ä ö v o g w el cher öuün v noch &pno v é v m d né l o g ,

o oc

h at . ib . : uel o a o r£ oc öv
tc

25) pi) w acw v f


22
‘ '

l é € eo> g ö s &pew), % o: t

e o occp?) n o acpeo r ocr n nev
*
. : e v oct .

o öv é o r w

ex '
cä w a upiwv ( d ie g wö nli c e h h geltend e Red eweise) ,

oc7tl oc rocn e wv 1: o tö w ma ö v
’ ‘

€oc7tl ocm o o o a € ev m ot g
‘ ' ‘

) . o epv iq ös z oct é z ei g a ex p n
né v n
°

€ m öv öé 7Lé y w y l ärc cocv ( ung w ö nl ic


ev Au sd uc k *
e h he r e) m d ne r oc cp o

m ai naev n ocpöc BÖ nt pwv


p at v .
'
.

ö o v noch d u aw a po w
2 6 ) c 7 : é a s t co a ocÄ ö v nocc Cr noc, ö é om fé v. n
‘ ‘ "

a ev

.
f
o ov .

v wv , 0
pé v oc ö si äxs w ( Anf ng. M itt und E nd Anm
6 n0 v o v r ocö r oc rs ro w
'

a e . e .

eré ü ec ( noct t océ et )


'

C Ö y ocp % oc7to v é v n
‘ ‘

oc7t7t oc na d n é yeü o c; Ö a ocpxew pi) co w xo v


’ ' ‘ ' ‘
' ‘ '


é o ri, Ö LÖ o öre a ocnnm po v ötv TL y é v o wo a ocl o v Qö o v Ö né y eü e g (t ere
' ‘

O C€ a a n .

ö si , nocüo mep é 1t c i
'

äx e w nev

e f: e in ;
Quno v né y s üo g, öé
' ‘

öv
rc ro üro o n: c o v
*
s vo u,

?

ä w p.6 9 wv äxe w nt v M eö pw
'

o ürco m at é at w är e 6 nn
*
t a ag, o v eo co v e v occ.

02 8 1 6 „ € n ö p o g )L é Xpt
_
-
. 10 6 o üv ö nl o g i
s v occ (grosse Au sd ehnung , so

l an g e sie ni c ht unü ber h


sic tlic h wird ) a ocl v é ot

t x ocr oc


'

ué y eü o g .

2 7) w g noch 6 1 7) 9 115 903 e 5



e. 7: a et cocc
*
ö Tip} rpo cpöiocv r e l e i oc .

€ IVOCL n£nr) o w . öÄ o v 8

so rt EÖ
'
äxo v &pxt)v noch né o o v noch t el s uv q x
;
'

; di ese m uss
j e d es G anz e remo wné v oc l xe w
i
= .

2 8) c. F abel d er Tra ge d ie) m uss eig sein Xp?) o üv


8 : D er nüüo g (d ie .
,

E i K st
nocü o ms p a oct é v m fg ötM occg
unm (
'

m é
'

t t £ é n u n
r oc g i
) oc nnn gc a v o g o u v

w erk sic h auf E inen Stoff be schrank en soll ) ö üo v é asl


0 81 0) noch c e v n ,
.
Arist ot el es .
345

und n c i ht zu we nig gebe nd e ) Anlage u nd G li ed er ung d er


Theile

Blick e n wir auf d as G anz e


h en Phi d er ar i€ t o t e l i s c

l o s o p h i e z ur ü c k so ist z u sa ge n : ihre Ha upt stärk e lie gt


,

n ic h t in ihre n s pec ul ativ en G r und lehre n so n d er n theil s in d er ,

Beha nd l ung d er spe z iellen philo sophi sc he n Disz ipli ne n theil s in ,

d er Auffa ssung d er Ziele und Z we c k e d es m e nsc hli c he n Lebe ns ,

w el c he Ari stotele s ge gebe n hat Ob was d ie Lehre v o n d en .

l e t z t e n P r i n z i p i e n betri fft d ie eiön ü ber d en Di nge n ,

stehe n wie bei P lat e


,
o d er ob sie nur in d en Di nge n w ir ke n
,

als for m e n d e Krä fte D as ma c ht im G r und e ni c ht so v ie l aus


, ,

al s Ari stotele s glaubte ; a uc h bei ih m stehe n d ie s e For m e n d u a

l i s t i s c h n ebe n d er reale n S ub st a nz d e r Di nge un d auc h ih m ,


g ela n g es ni c ht e in e g e net,is c he De d u c t io n d er s elbe n z u


g ebe n ;
was an d er plato nisc he n I d ee nlehre eth isc h wahr un d ä st hetisc h
s c h ö n war d a ss j e d e s D ing sei n v o ll ko m inenes Urbil d h at im
,

Re ich e d es G e d a nke ns D as h at Ar istotele s falle n gelasse n oh n e


, ,

hie für d ur c h ei ne wi ss e ns c haft li c he A ufklär ung d ar über woher ,

un d war um a lle d ie se For m e n d es Un i v er sum s si nd ei n e n Er ,

s a t z z u gebe n W ohl unter sc hei d e t a uc h er z w isc he n M a t e r i e


.

u nd b e g r i f f l i c h e r F e r m u nd d ie se Unter sc hei d ung ist ,

für d en ethi sc he n Chara k ter d es ari stoteli sc he n Sy s te m s v o n


e nt sc hie d e ne m W er t h ; sie ist d ie G r und l age für d ie A nsc hau
u ng d es Ar istotele s d a ss im Un i v e rsum nicht blo s blind e N oth
,

we nd igk e it so nd er n auc h Z w e ck m ä ssi gk eit herr sc h t und d aher


,

die d as N a tü rli c he z we ck m ä ssi g ge stalte nd e u nd or d ne nd e Ver

n pocäewg s iv a n (
'

n£ n7)o ig é o u , nt ng o l ng) , m at
'

ä g . noch rocür r& né pn o o v eo r oc


wpom nv 61 039 , (3
30 1 8

v o n 1: G> v n po 0 n e r o mr 8 »
s pé
. v o o u v ö g né
-
po o g
ö t o: <pé pso üocn m v et e ü ocn

ö y ocp a po gö v

oc cp oe !. p o n it é v o o % oct
pi ) cö
*
öl ov .

a po o ö v nnöé v n ou
s ? é n iö 7
n ,
t o v o üö i nö pwv r o ö öÄ o o é C C EV c 9 u nt
= d en süß e n
.

. . er
u nd n pocfi s cg sind oci é necgo ö td> ö srg d ie sc l c t st n , d
'

,
h d ie , in w l c n hehe e e he . .

F ol ge ei ne w illkürliche ist
d ie . c . 15 : nicht s soll ä l o y v sein in d er o

Hand l ung 0 2 3 : Cöo nep Q® O V ev


. .
°‘

ö l o v ; d ie hieran m uss d as D ra m a
her v o rbringen .

2 9) c f. M et . XIII 3 17 1 0 6 es a oc7ro ü
, , ué y co coc si ö
*

n t oc€ t g
'

% 06l. eo nps rpioc


m at CÖ & pto né v o v ( w e l che s L et t ere d em ö öv o m Anm 2 6 erwand t ist)
'
z s o ov . v .

S y m m etrie Einhaltung d es M aasses E inz el nen


"

, d as d em z uk o m m t)
al s Ku ns t ge se t z Pol . I I I , 13 . V , 9 .
346 Arist otel es .

nu nftigk eit d as H o c h ste in ih r ist ; sie wahrt d er » I d ee « ihr


Re c ht sie gib t auc h d er ari sto t eli sc he n Le h re ihre s Reali sm us
,

ungea c hte t d as s o k ra t isc h plato ni sc he G e prä ge e iner id eali s t i sc h


-

int el lec tual en W eltauffa ssu ng Allei n D as was Ari st o t ele s z u


.
,

n ä c h s t m it ih r beab s ic h t igt le iste t s ie nic ht ; sie erkl är t d as


,

reale W e se n d er W irkl ic h k e it ni c ht sie ist schlie ssl ic h d o ch ,

nur e ine ä ussere lo gisc he U n ter s c hei d ung an d e n D inge n ; u nd

sie ist in d er Fol ge z e it d ur c h d as ga nz e M ittelalter h ind ur c h


un d . bis ih d ie A nfa nge d er n e u er n Ph ilo sophie herein ei n e
-
.

Haup turs a c he d av o n gewe sen d ass m an ni c ht d aran d ac hte d ie , ,

wir kl ic he n N a t u r ge set z e nn d N at urk räft e z u er for sc he n d a m an ,

d ie s e in d en ar ist otel isc he n Form e n d er Di nge bereit s z u habe n

g l a u b t e M ust er
. u nd Vorbil d aber bleibt Ari stotele s in d er

Behand l ung d es E i n z e l n en d h in d er S c här fe und Fei n , . .

he it d er Auffa ssung in d er Fülle d es po sit iv e n W issens in d er


, ,

fr u c h tba r e n und ergeb nissreic h en Hand hab ung d e sselbe n m d er ,

Klarhei t und Kü rz e zu we l c her er die D ar stellung s ei ne s rei


,

c he n Ma t eria l s z u erhebe n w e iss und v o r Alle m in d er U ner ,

m ü dl iehk eit d er be gr iffl ic he n D iscussi o n die d en G e ge nsta nd ,

nac h alle n Se ite n , d ie er ir ge nd d arb iete n ka nn betrac htet ;


nic ht ab s tra c t r aso nniren s o nd er n c o n c r e t d e nk e n d as ler nt
, ,

aan b e i A r is t o t ele s Die wisse nsc haftl ic he S p r a c h e und Ter


.

m ino l o gie oh ne wel c he keine Philo sophie be stehe n ka nn ha t


, ,

ih n z u ihre m Ur h eber U nd d o c h v er st eht er a uc h d as L e b e n


.

wie we ni ge was sowohl s e ine S c hil d er unge n m e nsc hli c h er Cha


,

r aktere u nd G e si nnunge n m e nsc hl ic her Fe hler und T uge nd e n


,

in d er niko m ach isc h en E t hik al s sei ne Lehre n v o n d en sittli c he n


,

A ufgabe n d es Einz el ne n und d er G ese ll sc haft beweis e n D azu


. .

no c h h inz uge no m m e n d en Si nn fur B i l d u n g und H u m a n i

t ä t d er d iese Lehre n d ur c h d ri ngt so e nt steht d er E ind ruck


, , ,

die gr ie c h isc he Philo soph ie habe in A r isto t ele s e i ne Höhe d er


Volle nd ung erre ic h t d ie w e it m ehr z u le ist e n schei nt als m an


, ,

na c h D em was ih m v or gearbei t e t war er warte n ka nn


, ,
.

W e nn Ar istotele s fre ili c h w irkli c h d er M ei nung ge we se n


s e in s oll t e d a ss d ie Ph ilo s oph ie in kur z er Ze it ga nz z ur Voll
,

e nd ung gebra c ht se in wer d e wie Ci c ero ( Tusc III 2 8 ) be , .


,

r ic hte t se hät te er si c h hieri n äh nli c h geirrt wie so v iele D en


, ,

k er na c h ih m Ab ge sehe n v o n De mje nige n was in sei ne m


.
,
348 P eripat etik er .

s ndi gr e m pir isc he n nam e ntli c h nat ur wi ssensc haft


e sst enth eils ,

l ic he n I nhal ts ; a uc h se ine b eruhm te S c hrift ü ber die C harak


t ere beruht ganz auf Beoba c ht ung E u d e m u s aus Rho d us .
,

d e sse n N a m e n d ie eud em isc h e Ethik trä gt glei c h fall s S c h ü ler


d es Ari st otele s un d nebe n The0 ph rast e i ne Auc to ritä t d er S c hu le ,

sc he int sic h auf die Er k lär ung u nd Ausle gung d er ari stotel isc he n

Lehre b esc hra nk t z u habe n ; w e nn er v o n d en S pätern ange


füh rt wir d se ge sc hieht es fa st nur um d ie Le h re d es Ari sto
, ,

tele s z u erläuter n N ac h Th eo phrast sta nd d e ssen S c hüler


.

S t r a t o v o n L am psakus 18 Jahre lang d er S c h ule v o r S c ho n .

d er Be ina m e d es Phy sik er s d er ihm bei gele gt wur d e bewei st , , ,

d a ss er s i c h v orherr sc h en d d er N atur for sch ung z uwa nd te Er .

ha t v o n allen Per ipatetik er n am m e ist e n si c h v o m A nsehe n d es


Ari st otele s fre ige m a c ht ih n s o gar be stritte n Er lie ss nam ent
, .

l ic h d as über natü rli c he Pri nz ip d as Ari stotele s a nge no m m e n ,

ha t te d en göt t li c he n v o üg al s ei ne unnö thige Hypothe se falle n


, , ,

ind e m er d ie Be w e gung und d as Lebe n d er W elt aus d er N at ur


und d er ihr ur spr ün li c h inwo h nend en Bil d ungsk ra ft abl ei t ete
g
E s w ar nur fol geri c h t i g d a ss er a uc h d ie Tre nnung zwisc he n
,

v o üg un d falle n lie ss und De nk e n und Em pfi nd e n als Th ä .

tigkeit Einer und d er s el b e n p sy c hi sc hen Kraft be t ra c htete w el c he ,

ihre n Sit z im Vor d erhaup t d es Me nsc hen habe Sei n S t and


p unkt ist ei ne in ge wi sser Bez iehung c onseque nte Fortb il d ung
d es ar ist otel isc he n D uali sm us z um N aturalism us N o ch weiter .

ware n h ierin ge ga n ge n A r i s2 t o x e n u s und D i c ä a r c h u s no c h ,

S c h ü ler d es Aristo t ele s selb st ; s ie le ugnete n d a ss die Seele ,

ei ne e ige ne S ub sta nz sei und erklär t e n alle p sy c hi sc he n Vor


,

gä nge aus Be w e gunge n d es Körper s Die spätere n Peripa

s eine S chrift uber d ie Pflanzen (a spi pucä w Z r apto u und a s p! cpo uö v oci cö v ) c
*
o . rz
.
,

so wi e m ehrere k l einere nat urwisse nsch aftliche Abha nd l ung en ; d a nn (im


Au sz ug) seine X p w ?)p g und seine M e t aphy sik
oc oc c s .

4) C ie Ac a d I I 38 12 1 : St rat o negat opera D eo r um se uti ad fab


. .
, ,

r ic and um m und um ; q uaecunq ue sint d o c et o m nia e sse effec ta na tura d e ,


.

nat B eer I 13 35
. .
, ,o m nem v im d iv in am in nat ura sit a m e sse censet
: .

5 ) Plut pl ac I V 5
. .
, .

6 ) R i t t e r et P r e l l e r p 330 C ie Tusc I 10 A m usicus id em


. . . .
, : .

q u e p h il o so ph u s i psiu s c orpo r is i nt e nt io ne m q u an d am ( a nim a m e s se d ix it ) ;

v el u t in c ant u et fid ib us quae har m oni a d ic it ur sie ex c o rpo ris t o t iu s ,

na t ura e t figur a v arios m ot us c ieri t am qu am i n c a nt u sonos E r erneu ert e


,
.
N ach arist o tel isch e Philosophie .
349

tetiker be d e ute nd Die m ei ste n d er selbe n be sc h äfti gte n


i
s n d un .

s ich blo s m it elehrter A u sle ung un d C o m m e ntirun d er ari


g g g
s t o tel isc h en S c hr ift e n ; d er er ste d ie s er C o m m ent at o r e n w ar j e

ner A n d r o n i k u s v o n Rho d us u m s J ah r V O v o r C hr ist us d er


, ,

eilft e D iad o c h o s d er peripatetis ch en S c hule w el c her die er ste ,

v oll s t ä ndi e und k r it isc h beri c ht igt e A usgabe d e r ar is totel isc he n


g
S c hri fte n v era nst alt et e ( S .

D r it t e r A b s c h n it t .

Die nacharisto telische P hilo so phie .

42 . All gem ei ner C h ar ak t er d er nac h arist et el is c h en


P h il o s0 ph i e .

N a eh
Ari stotele s sc hl ug d ie grie c hi sc he Philo sophie ei ne
a n n e u e Bah n ein Bi s d ahi n w ar d as W issen al s s elb st
g z .

stä n d i ger Z w e c k d es P hil o so phiren s a nge s ehe n w e rd en ; v o n nun

an w ir d a ussc h lie ssli c h und e nt schie d e n in pra kti sc he m I nt er


e sse phil o so rqh irt B isher hatte n d ie ph ilo sophi sc he n Ha upt
.

sy ste m e n a c h d em Proble m
ge for s c ht w ie sic h d ie D in e an sic h
g ,

v er halte n ; j et z t wir d d as Proble m an d ie Spitz e


ge stel l t : w ie d ie
Di nge si ch z um S ubje c t v erhalte n und wie d as S ubj e c t si c h z u ,

d en Di nge n v erhalte n m ü ss e A lle s W i sse n wir d nunm ehr d er


.

Er for sc hung d ie se s Proble m s d ie nstbar gem a c ht ; al le s Erk e nne n


wir d be z o ge n auf d ie B ed urfnisse und In t ere ss e n d es Me nsc he n
'

auf d ie Er z iel un ei ne r d ie se v oll kom m e n be fr ie d i e nd e n W elt


g g
a nsi c ht Vorangega nge n ware n in äh nlic he r R i c ht ung aller
.

d i ngs s c ho n So k ra t e s m it s e iner Be sc hrä nk ung d es W i ss e ns auf


_

d ie Z we ck e d es hand el nd e n Le b e ns ebe nso d ie Soph ist e n d ie


, ,

C y niker und d ie C y renaiker ; u nd a uch d ie a n d er n Sy s te m e s o


wohl d er s ok rati sc he n al s selb st d er v o rso k rätisc h en Zei t hatte n

m it n ur w e ni ge n A us nah m e n in d er P hi10 30 phie z uglei c h au c h

so m i t d ie i n Pl ato s Ph ad e

p 8 6 ff b ek am pft e
. . Leh re ( S . Vgl . auch
S . 60 . Anm . 11.
35 0 N a öh arist o t el isch e Philosophie .

W ahrhe it fur d as Lebe n , f ur d as bj e c t iv e W elle n und Thun


su

g e s uc h t Aber
. d e r U nt er sc h ie d die ser d r it te n Perio d e v o n d en

v orher ge ga n ge n e n is t d er : d a ss d ie Te n d e nz d er P hilo soph ie


auf d ie Be frie d igung d er In tere sse n d es S ubj e c t s jetz t d ie v o r :

herr sc he nd e und d a ss sie e ine we it d urc h greifend ere w ir d al s — L

fr üher . M an find e t k e ine G enugth uung m ehr im Er k e nn e n al s


s ol c he n i n d er U nt er s uc h ung und Betra c h tung d er D i nge u m
,

ihrer se l b st w ille n in wel c her selb st ein So k ra t e s leb t e und


w eb t e w e nn gle ic h er v er l a ngt e d a ss s ie uber d ie Z we c k e d es
, ,

Ha nd e lns nic h t h ina usgehe und für sie f r uc h t bar wer d e ; m an


wil l v iel m ehr je tz t W ahrhe it nur für d as Lebe n ; u nd z war w ill
m an ei ne W ah rhe it fü r d as Lebe n wel c he für d en M e nsc he n
, .

Mit t e l und W eg z u ni c h t s G er ingere m se in soll al s d a z u : se in ,

W e ll en u nd s e in Ha n d el n s e in
ga nz e s per sö nl ic he s D a se in m
e iner m ö gl ich st v ol lk o m m e ne n und ih n z u v oll ko m m e ner G l uc k
s el igk e it fü hr e nd e n W e is e z u ge stalte n A l l er d ings aber wir d
.

in d ie ser Per io d e d ie t heore t i sc he Ph il o s oph ie d h d ie Er ,


. .

kennt niss leh re die Phy sik un d Me t aphy sik


,
ke ine s we gs v er ,

nac h l ä ss igt un d b ei Sei t e ge set z t w ie es bei d e n C y nik ern und


C y renaikern ge sc hah I m G egenth eil : ger ad e we il m an z u ei ner


.
,

si c her n U eb erz eugun ü be r d ie Fra e : w as ist W ahrhe it d ie


g g ,

d en M e nsc he n gut un d glü c kli c h m a c he n k a nn gela nge n w i ll , ,

d e swe ge n z ieh t m an d ie Fra ge : w ie k a nn d er M e nsc h z u e ine m


si c her n o d er wahre n Er ke nne n gel a nge n m it no c h gro s se rer
A nst re ngung als fr üh er in Be t ra c ht u nd suc h t n a c h d e m d ie s e ,

Frage erle d igt ist in d er E rkenntniss d es W e se ns und d er G e


,

se t z e d es U niv er sum s d ie o bj ec tiv en G r und la ge n f ur D a sje nige


auf was d as S ubje c t fü r wahr a nzu neh m e n und z ur le ite nd e n
'

R ic h t sc h nur se ine s W olle ns und Th uns z u erwahl en habe .

D ie Ur s a c he n die se s Um sc hwungs d er gr ie c hi sc he n Ph il e
'

soph ie s i nd z u suc he n in d en e e früher a


g g n so
g z v erand er ten
n

Zei t v erhäl t nisse n W ie ub erh aupt z wi sc he n d er P hilo soph ie und


d em allge m e ine n Lebe n e i ner Ze it ei ne n ahe W e c h sel wir kung


be st eh t und j e d e Ze it ph ilo sophie im m er nur d ie v orhand e ne n
Zust ä nd e ab sp ie gel t so war es a uc h h ier Se it Alexa nd er d em
, .

G ro s se n war d as al t helle nisc he Lebe n v olle nd s d em Verfal l ent


gegengegangen ; es gab bal d k e in G em einl eb en und ke ine n
G e m ei nge ist m ehr so nd er n nur no c h Pr iv a t le b e n und pri v a t e
,
35 2 N ao h arist o t el isch e Philo sophie .

For m u nd M a t erie , I d ee un d W irkl ic hkeit , G e isti ge m und Na


t ürl ich em i ht hi nwe ggeko m m e n Da m it er wie se n sic h auc h
n c .

d ie se Sy s t e m e al s u nfäh ig d em S ubj e c t D a sj e nige zu bie t e n


, ,

was es je t z t in d er Ph ilo sophie suc h t e : W ahrheit ü ber d ie hö c h


ste n Fra ge n si c her n Hal t für s Lebe n
, ber uh i ge nd e U eb erze u ,

ng über d ie sittli c he Be s t i m m un
g u g und d ie G l üc ks eli gkei t d es
Me nsc he n D ie P hil o s0 phie streb t e d aher jetz t v o r Alle m d ar
.

na c h au f fe ste n G r und un d Bo d e n z u k o mm e n
, ge ge nüber d e n
ältern Sy ste m e n ob wohl z uglei c h unter Be nü t zung d er selbe n
, ,

s o fer n j a a uc h sie e inz el ne s W ahre bereit s er k a nnt habe n k o nn

t en. M an nah m die v orha nd e ne n Sy ste me wie d er auf und


suc hte was sie W ahre s zu e nthal t e n s chie ne n zu sa m m el n und
, ,

neu z u be gr ü nd e n we sw e ge n d e nn nun a u c h d ie v or sok rati sc he n


,

Sy ste m e b e so nd er s Herakl it und De m okr it wie d er z u Ehre n


, ,

k o m m e n u nd m an be m ü hte si c h ü ber Alle s w as fruh ere S y


, .
, ,

ste m e n o ch unbe s ti m m t gela sse n z u ei ne m d efi nit iv e n Ab sc


, hluss
z u g ela n e n un d i hre Mä n el u n d L u c k e n a usz ufü lle n d a m it
g g ,

so d as B ed ü rfniss d es S ubje c t s n a c h ei ner ihm in je d er Be


z ieh u n e n ü e n d e n A nsi c h t v o n d er N atu r d er Di nge s ei ne
g g g
Be frie d i gung fi nd e I n Fol ge d ie ser A nleh nung an d ie fr ü h ere n
.

habe n d ie Sy ste m e d ie se s Ze itrau m s ni c h t m eh r d ie selb ststan


d i ge Or iginal ität w el c he je ne a usz e ic h nete ; nur im erk ennt niss
,

theoreti sc he n und e t hi sc he n G ebie t e h abe n sie N e ue s gelei st et .

I m B eso nd ern ge stal t ete n sic h n un d ie eigenthüm l ic hen


Syste m e d ie ser Perio d e in fol ge nd er W e ise .

I n d er bi sher ige n E nt wickl ung d er grie c h isc he n P h ilo so


ph ie hat t e si c h m ehr und m ehr al s Haup t sa c he h er v o rgeth an
d er G e ge nsat z z wi sc he n z w e i R i c h t u n g e n , v o n wel c he n
d ie e ine an d er Fähi gk e it d es Me nsc he n z ur d e nk e nd e n Er
kenntniss d es all ge m ei ne n W e s e ns d er Di nge und an sei ner B e
sti m m ung z u ei ne m d ie s er E rk enntniss gem assen W e l l en u nd

Hand el n fe sthiel t d ie a nd ere d agege n nur d as sinnl ic he Vor


,

stelle n u nd Be gehre n d es I nd i v i d uum s al s w ah r gelte n la ss e n

wollte . A uf d er er ste n Sei t e sta n d e n d ie m ei ste n v o rso k rati


sc he n Phi l o sophe n und u nter ih ne n ga nz be so nd er s Hera k l it ,

so d a nn So krate s d ie M egariker und d ie C y niker


, P l ate und
.
,

Ari stotele s ; d ie a nd ere Seit e war v er t rete n d urc h d ie Ato m istiker ,

d ur c h d ie Sophi s te n und d ur c h d ie C y renaiker s ie lehrte n nur , ,


N ac h arist o t el isch e Phil osophie .
35 3

d as sinnli c h W ahr ne h m bare h ab e Realität und nur d as si nn ,

li c he W ohl s ei n d es I nd iv i d uum s habe W erth und Bere c hti gung .

G a nz in d ie selbe n R ic ht unge n spaltete si c h nunm ehr auch die


nac h aristo t el isc h e Ph ilo soph ie nur m it v iel grö sserer E ntsch ie ,

d enh eit al s es bi sher ge schehe n war w eil es si c h j a j e t z t d a


, ,

rum ha nd elte unbe d i n t fe st stehe n d e G r und sät z e für d as Lebe n


g ,

aufz ustelle n Die Eine Haupt sch ule d ie s t o i s c h e stellte


.
,

si c h auf d ie Seite d es All ge m ei ne n d ie a nd er e Ha upt sc hule die , ,

e p i k u r e i s c h e auf die d es sinnli c h Ind iv i d uelle n


,

Bei d e .

stehe n z war ge m ei nsa m auf d er G r und la ge d es ari stoteli s c he n

Reali sm us und gehen so gan no ch ü ber ihn hi naus ; d er py tha


,

o reisc h plato ni sche I d eali sm us ist bei ih ne n gä nz li c h ab geth an


g
-
,

ihr Strebe n geht d ahin m it d er ge gebe ne n W elt wie sie ist , , ,

si c h ab z ufind en und d em S ubje c t ei ner v o l lko rnm enen Be


'

zu

fried igth eit m it d er W elt z u ab soluter G l ückseli gkeit ,


z u v er ,

hel fen Aber sonst si nd sie ei na nd er d iam etral entgegé nge


.

s et z t : d er S to ic ism us for d ert d a ss d as S ubje c t sei ne A ufgabe ,

u nd sei n e per sö nli c he Be fr ie d i gung o d er s ei ne G lü ckseli gkeit

d ari n erk e nne nat ur ge m äss d h in Ei nsti m m ung m it D em z u


, ,
. .

lebe n was je d em W e se n und so a uch d em M ensc he n d ie N at ur


,

d er Di nge al s G e s etz d es Thuns v or sc hre ibt ; d er Epi kurei sm us


d a ge ge n wei st d as S ubj e c t an sei ne n Lebe nsz w e c k z u suc he n

in d er Sor ge fur s ei n i n d iv i d uelle s W ohl sei n d aher d ie Stoi k er ,

an Hera klit u nd A nt i sthe ne s d ie Epi kur eer an De m o kri t und


A ristipp angek nupft habe n .

Die se n bei d e n Haupt syste m en tritt nun ab er a uc h d ie phi


l o so phisch e S k e p s i s in grö sserer Be d e ut ung al s sie sol c he ,

fr üher gehabt hatte z ur Seite Je m ehr d ie Ph ilo s ophie j etz t


, .

auf si c here s Er k e nne n d es O bj ec tiv en a us eht d e st o m ehr ko m


g ,

m en auc h die S c h wieri gk eite n wel c he e i ner v oll ko m m e n e n Er ,

kenntniss d es Obj e c t s d ur c h d as S ubje c t e nt ge ge nstehe n z um ,

Be wusst s ei n; und es bil d et sic h d aher ein glei c h falls in m eh


rere R ich t unge n z er fallend er S keptic ism us d er auf die M ö gl ic h ,

k eit d es Erk e nn e ns d er W elt v er z ic htet und je d e n Ver suc h d az u :

be streitet A uc h d ie se r S keptic ism u s hat je d o c h d as prakti sche


.

I ntere sse d es S ubj e c t s im A uge ; er z ieht aus d em Sat z e d a ss ,

es k ei n Erk e nne n ebe d i Fol er u n d a d S ubj e c t sic h


g e g g ss , as ,

ge ge n d ie W irkli c hk e it sc hle c hthi n i nd i ff ere nt v erhalte n m usse ,

S hw gl
c G h 1 g i h P h il ph i 3 A fl
e e r, o sc . ( . r ec 23 . o s0 e. . u .
35 4 St oiker .

'

und g l aubt in d ie ser r ei n e n I nd ifl e ren z d ie au f ni c ht s si c h ein ,

und d ur c h ni c ht s si ch stören lä sst v o lle R uhe und G lückseli k eit


g ,

für d as I nd i v i d uum ge fund e n z u habe n D em S keptic ism us .

g ge e nü ber w ur d e n d ieje n i g e n Sy s te m e w el c he wie d as stoi sc he , ,

und epi kurei sc h e ein Erk e nne n d er W elt fü r m ö li c h hielte n


g
und d ah er be sti m m te Le h r und G r und s ät z e aufs te l lte n do g ,

m a t i s t i s c h e Sy ste m e ge na nnt ( v o n ö öypoc Mei nu ng Be .


,

h auptung) ; unter d ie se n G e si c ht sp unk t fiele n v o n nun an selb st


v er stä nd li c h a uc h d ie n ebe n je ne n no c h fortbe stehe nd e n ältere n

Sy ste m e wel che ei ne wirkli c he E rkenntniss d er Di nge ange


,

streb t hatte n ob wohl d ie Sk eptiker d ie ser und d er fol ge nd e n


Peri o d e ihre A ngriffe haupt sä c hli c h ge ge n d en S to icism us und
Epikurei sm us geri c htet habe n Die e nt sc hie d e ne aber auch .
,

sch ro ff e C o nseq uen z m it wel c her s o woh l d ie D o gm ati ke r al s d ie


,

S k eptik er D as was ih ne n al s d ie W ah rh eit galt fe sthielte n


, ,

und d ur c h führte n hat in ihre Lehre n v iele z um Theil p a r a ,

d o x e u n d a b n o r m e E i n s e i t i g k e i t e n gebra ch t ; auch
d ie ss ei ne E igenthü m lic hkeit w el c h e die nach aristo t el isch e Phi ,

l o s0 ph ie ni c ht z u ihre m Vo rth eil


, v o n d en ältere n Sy ste m e n ,

unter sc hei d et .

43 . G esc h i c h t e d es al t er en S t o i c ism us .

Stifte r d er stoisc he n P hi10 30 phie war Z e n o Er wur d e


um s Jahr 336 v Chr ) z u Kittio n e iner h ell enisirten phö ni
2
. .

ei sc he n ) Sta d t auf d er
3
I nsel Ky pro s gebore n Soh n ei nes ,
.

Kaufm anns trieb a uc h er in se iner Juge nd sei ne s Vaters G e


,

sc h äft e ine n P urpurh and el z wi sche n P hö nicien und A t hen Da


,
.

er je d o c h in ei ne m S c hi ffbr uc h sei n Verm o gen v erlor so ent

1) Tied em ann S y stem d er st o ischen Philosophie L eipzig 17 7 6


, , .

3 Bd e .\V e y g o l d t Z eno v o n C ittium und seine L ehre 18 7 2 W e l l , , .

m a n n z ur Philosophie d es Z
, P l e c k e i s e n J ah rb b 18 7 3 18 7 7 .
, . . .

2 ) R o b d e d ie Chronol ogie d es Z e no v o n Kit ion Rhein M useum


, , .

XXXIII S 6 2 2 ff G o m p e r z z ur Chronol ogie d es Z eno und Kl eanth es


,
. . .
,

ib XXXI V S 15 4 ff
.
, . .

8 ) D L V II 1 3 (wo er ® o wm iö co v angere d et wir d ) 2 5 : Pol em o z u


. .
, . .

Z eno : ö ö y prov coc x l é m wv @ o cv mm fiög P o enul us heisst er C ie d e fin I V 2 0 . . .


, .

4) D L V 1I 2 5 . S en d e tranq an 14 : nuntiat o naufragio Z eno


.
, . . . . .

nost er q uum om nia sua aud iret s ubm er sa


, j ubet inq uit m e fortuna ,
» «
, ,
»

e x ped it ius ph il o s0 ph ari . «


35 6 Stoik er .

h al tsam k eit wur d e im Alterth um spric h wo r tl ich Er stand


d ar um auc h in gro sser u nd all gem ei ner A c ht ung d er es k ei ne n

E intra g tha t d a ss d ie Kom i ker ü ber sei ne n är m li c he n Aufz ug


,

und sei ne d ü r fti ge Lebe nswei s e S pottete n ( V II N am ent ,

li c h war d er m ac ed o nisch e Kö ni g A nti go nus G o natas ein gro sser


Verehrer v o n ihm : er be suc hte ihn o ft und hörte sei ne Vor
trä ge .

Vo n sei ne n S c hri fte n si nd nur we ni ge Br uch stüc ke auf uns


e k o m m e n so d a ss s i c h s ei n Sy ste m v o n d e n spät ern F o rtb il
g ,

d unge n d er Stoa na m e nt li c h v o n d en Z uth at en C h ry sipps ni ch t


, ,

m ehr sic he r und be sti m m t unter sc hei d e n lä sst z um al d a Ze no , ,

in spä tern Beri c hte n so hä ufig al s Ve rtret er d er gesam m ten


Stoa er sc hei nt Do c h hat m an G r und anzuneh m e n d a ss er d ie
.
,

Haupt sä t z e d es S pätern Syste m s be so nd er s Dasje nige was d en , ,

spe z ifi sc h en Charak ter d er stoi sc he n Ethi k a usm a c h t sc ho n v oll ,

stä n d i g aufge stellt we nn auc h no c h ni c ht all seit ig ausge fü hrt


,

u nd be gr ü nd et hat

Zeno s N a c hfolger al s Haupt d er stoi sc he n S c h ule war sei n
S c huler K l e a n t h e s gebore n z u A sso s in Troa s um s Jahr ,

331 ei ne stre nge u nd t ü chti ge N at ur ein Charakter v o n gro sser


,
.
,

Fe sti gkeit und Ausd auer Da er sehr ar m war so v er sah er .


, ,

so la ng er Ze no s S c h ü l er war bei N a c ht al s Lohnd ie ner G arte n



,

,
'

e sc hä fte u m s ic h d es Ta gs ga nz d er Philo soph ie w i d m e n z u


g
k ö nne n V II 16 8 M an na nnte ihn um s ei ner G e d ul d und m o
,
.

ral isc h e n Kra ft w ille n d en z weite n Hera kle s V II 1 70 Auch , .

er soll w ie se in Lehrer Zeno d em Pri nz ip d er S c h ule ge m ä ss


, ,

8 0 ( n A 99) Jahre al t s e ine m Lebe n frei willig ein E nd e ge


. .

m a cht habe n VI I 1 7 6 W ir habe n v o n ih m no c h eine n d ur c h


, ,
.

r el i iö s e n S c h wun a u s e z ei c h n ete n Hy m nus auf Ze us d n


g g g er v o ,

d en K ir c he nv äter n ni c ht selte n er wä h nt wir d als ei ner d er v o r ,

ah ne nd e n A nklä nge d es H eid enth um s ans C hristenthum I n .

7) S uid . Z r} v wv o g é y % poct é o repo g . DL V II 2 7


. .
, .

8 ) Vgl . d as P s p ism e h d er A t a hener D L V II . .


,
10 f , d as n
. a ch Z eno ’
s

To d über ein gesam m t es W irken d as r uh m end st e U rth eil fällt und ih m


s

einen gol d nen Kran E rrichtu ng eines G rabm al s im Keram ik us u nd


z ,

zweier E hrens äu l en d ec reti t r .

9) D as L e t z t ere sa gt D L V II 8 4 : schm u c k l o s &cpeké o r po v Ö Lé ÄOCß S V


. .
, ,
s .
Charakt er d es S t o icism us .
35 7

s einer ph ilo sophi sc hen Lehre sc hlo ss si c h Kleanth es ein ni c ht ,

ebe n pro duc tiv er D enk er fast in Allem an Ze no an , .


Erst d er S c hüler u nd N a c h folger d es Kl eanth es C h r y ,

ebore n zu Soli in C ic il ié n nrri s Jahr 2 80


ge storbe n

s i p pu s g , _
,

um 2 0 8 v Chr h at die stoi sch e Philosop hie all seit ig d ur c h ge


. .
,

bil d e t und z u system at isc her Vollend ung gebra c ht Er war


es na m e ntli c h d er ihr zu er st ei ne um fa sse n d e d ialekti sc he Be
,

g rund u ng gab Er g alt so s ehr fü r d en w i s se nsc ha ftli c he n

Begründ er d er S c hule d a ss m an v o n ihm sagte : » we nn C hry ,

sipp ni c ht wäre so wäre k ei ne Stoa « ( D L VII ,


Bei . .
,

d en spä tern Stoi ker n ge no ss er unbe d i ngt e Verehr ung und un


wid erl egl ich es Ansehen v or z ügli c h w e ge n d es S c har fsi nns m it , ,

wel c he m er d as stoi sc he Sy ste m ge ge n d ie G egner d er S ch ule ,

d ie Epi kureer und Ak a d e m ik er v erth eid igte Sei n W i ssen war , .

s ehr au sgebreitet u nd v iel seiti g G e sc hriebe n h at er ausser .

or d entli c h v iel m ehr als ir ge nd ein a nd erer Philo soph d es Alter


,

t hum s nä m li c h über 7 0 5 B ü c he r ( V II
, was freili c h nur ,

bei gro sser W eitsc hweifigkeit und Sor glo sigk eit d er Dar stell ung
m ö gli ch war L ei d er ist v o n d ie se n z ahlrei c he n S c hrifte n
k ei n e ei nz ige auf uns ge ko m m e n M an d ar f aber anneh m e n .
,

d a ss d ie stoi sc he Lehre wie sie uns v o n d en sec uh d ären Q uelle n , ,

be so nd er s v o n S to b äus ü berlie fer t wir d grö sstenth eils und o ft , ,

z ie m li c h wörtli c h aus d en S c hri fte n C h ry sipps ge sc höp ft ist .

g 42 D . er al l gem ei ne S t and punkt d er sto isch en P h il o s0 ph ie .

Die stoisc he Philo s ophie unter sc hei d et si c h v o n d en v o r


a nge gangene n Philo sophie n ha uptsä c hli c h d a d ur c h d ass sie d em ,

P hil o so phiren e i ne n subj ec tiv prakti sc he n Z we c k unterle gt Die .

G rundfr age d ie ser P hi10 30 phie ist ni c ht wie b isher d ie th eoreti sc he , ,

10 ) B a g 11 e t d e C hry sippi v it a d octrina e t r eliq un s com m ent


, , .

L ov a n . 18 2 2. P e t e r s e n ph il o so ph iae C hry sippeae fund am ent a Al t


, ,
.

18 2 7 .

11) N ach D . L V II .
, 17 9 oll er u Kl eanth es gesagt haben er woll e
s z ,

mi t d en L eh rsat z en ( ö y nocroc) bek annt gem acht wer d en d ie B eweise


'

nur o ,

w erd e er selbst fi nd en .

12 ) D L V II 18 0 f . d ie grosse Z ah l seiner S chr ift en r uh rt t heil s


.
, . :

d av o n her d a ss er üb er eine n u nd d enselben L ehrsat z wie d erho lt B ücher


,

schrieb theils d av on d ass er sich sehr z ahl reicher und ausführlicher


, , .

Cit ate bed ient e M ehr b ei Biog L a a O


. . . . . .
35 8 Stoiker .

Fra ge a h d em W e se n d er Di nge so nd er n d ie Fra ge nac h D em


n c , ,

was d as S ubj e c t z u be gehre n und z u thun habe D as W i sse n ist .

d en S t oi k er n Mittel für d as t uge nd ha ft e und gl uckl ich m a c he nd e


Hand el n ; es er sc he int ih nen als noth we nd i g nur beh ufs ei ner
wahre n E rkennt niss d es T äl e r; TO Ü [3io u und ( v o n hier aus) behufs
allseiti ger Voll ko m m enhei t d es S ubje c ts Die äl tere n S t o iker d ie .
,

no c h e nger m it d er c y nis ch en Ri c ht ung z usam m enhiengen habe n ,

so gar ei ne ge wi ss e G eri ngsc hät z ung d es theoreti sc he n W isse ns


an d en Tag gele gt . So soll Ze no d ie z ur hö h ern Bil d ung ge
.

h o rigen W isse nsc ha ft e n d ie äwüz l co g woa öe£oc ( z B M ath em a


,
. . .

tik G ram m ati k) , für nut z l o s erk lär t habe n ( D L V II un d


'

. .
, ,

v o n sei ne m S c h üler Ari sto aus Chio s wir d beri c h t e t er habe ,

auc h d ie P hysi k und Lo gik v erwor fe n d enn j e ne über stei ge ,

unser n Ver stand d ie se nü t z e u ns nic ht s : nur d ie Ethik gehe


,

un s et wa s an (D L VII Ueber sol c he be sc hra nkte


. .
,

E insei t i gkeit war nu n freili c h ein Ma nn wie d er gel eh rte C hry ,

s ipp hi naus : d o ch a u c h d ie s er er klär t si c h ge ge n d ie aristo te


,

l isc he Ansi c ht d ass d em P h ilo swh é n ein betra c hte nd e s auf


, ,

wisse nsc haft l ic he For sc h ung ger ic htete s Lebe n ( ein ß £o g o xo koc
o r m ö g) z uko m m e und d a ss d ie d ampias o d er Be sc ha ul ic h k eit d ie
'

hö c h ste G lück seligkeit sei ; so lebe n s agt er h ie s s e d er L us t , ,

frö h nen ( Pl ut d e S to ico rum repugnantiis c


. Der wahre .

Z we ck d es P hilo s0 phir ens ist al so d en Stoi ker n ni c ht d as W i sse n


al s sol c he s s o nd er n d as W isse n
, so fer n es z um re c hte n prakti ,

s c he n Verhalte n fü hrt und z u d e m s elbe n m it ehört und m itwir kt ;


g
d ie Philo soph ie ist ih ne n Lehre und U eb ung prakt isc her W ei sheit
D ie Stoik er st ellte n d a m it die gesam m te P hil o s0 ph ie unter d en
G e si c ht sp unkt d er E t hi k so sehr d a ss C h ry sipp sa ge n ko nnte d ie
, , ,

Phy sik sei z u k ei ne m and er n Z we c k e z u treib en als um G ut ,

un d Uebel un ter s c hei d e n z u ler ne n

I n ihrer E int h eil ung d er P hil o s0 phie habe n d ie Stoi k er die


D reith eil ung in Lo gi k Phy si k und E t hi k a nge no m m e n
,
Unter .

S en E p 8 9 : philoso phia stud ium v irtutis est , sed per ipsam


. . v ir
t u t em . nec v irt us e sse sine st u d io sui po te s t , neo v ir t ut is st ud ium sin e
ips a . Plutd e pl acitis ph il o so ph o rum , pr o o em
. . : ( d ie St o iker behaupten) ,

l t w öt m w ?

r i };

cpc o o o cp o o q o s v ocz jg
ocper r . .

2 ) P lut d e St o ic repugn c 9 : ai m &M o o cpo o cw n d em


' ‘

. . . . u v ög é v enev
"
nm v ; so tw, ) 7cpö g t ip) nepl &y oc8 ä w no mä w ö coco roco w.
' '

p£oc nocpocl f
f
360 St oik er .

hatte ( s ei ne gram m ati sc he n S chrifte n D io g Vl I 192 La sst


'

.
,

m an d ie se Zuthaten bei Seite so bil d en d en Hauptinhalt d er


stoi s c he n Lo gik Unter suc hunge n ü ber d as Erk e nne n , und z war .

insbe sond ere ü ber die Fra ge wie m an z u ei ne m w a h r e n E r ,

k e n n e n k o m m t o d er über d as K r i t e r i u m ( Mer k m al ) d e r

wa hr en Vo r st el lu ng Die Stoiker lehren hierüber F ol .

gend es .

Die Seele ist ursprunglich ei ne leere Tafel ein unb eschrie ,

be ne s Blatt Papier Sie gewi nnt d en I nhalt ihre s Bewusstseins .

erst d ur c h d ie r eale n Ei nd r ü cke wel c he an sie k o m m e n Je d e ,

Vor stell ung (cpocv roco ioc) e nt steht nä m li c h aus d er occo frno ng o d er ’'

W ahr neh m ung o d er aus d er Ei nwir kung ei ne s v or stellbare n


,

G e ge nst and s ( cpocv roao r öv ) auf d ie Seele sei es nun d a ss d ie ser ,

G ege nsta nd ein ä ussere s Di ng ist o d er etwa s I nnere s wie z B , ,


. .

E m pfindunge n G efühle Affe c te und so nst ige Z ustä nd e fer ner


, , ,

Tr iebe und Be ge h r unge n d ie in uns sind und d ara us her v or , ,

g ehe n d e Ha n d l un ge n k ur z alle oc€o fl coi


n ( D io g V II 5 2 f Pl ut
,
*
.
,
. .

pla c phil I V 12 : 7cocV ö t t av ö üv vrcocc x weiv t ip) nho xfiv , d e


. .

,
‘ '

S to ico rum repugnantiis c 19 m id n und Hand l unge n ; C ie A c a d .



. .

II 7 20 d olor et
, , Die se Ei nwirkung d a c hte n si c h
die Stoi ker al s Ab d r uck d es G e ge nst and e s i n d er Seele al s ,

l x;
r üm o o cg é v < w v D L V II 4 5 5 0 Sext E m ad v Math
"

p . .
,
. . . . . .

V II 2 2 8 : cpt oco (oc äc ci % ocr ocö ro b g 1 6nwo cg é v <ho xfi (Der s


,
*

.

V II , Kleanth es v er glei c h t d ie se n Ab d r uck m it d em Ab


d r uck ei ne s Sie gelri ngs in W a c h s Aus d ie se n Ei nd rü ck e n

l) Plut d e pl a c phil IV
1 1 : ö r ocv y sv v n9fi o ötv üpoono g, äxez ro i ns

. . . .
,

no v m o v né po g 1: 7) g cho x 7; g ri> o nep xocpmv eö epy o v sie; o mo y pmcpvgv


‘ ' ' ’ '

eig 1 0 61 0
* *
.
,

6

p Gr u o g 5
'

ntocv é x oco rnv é ä»oc7ro y potcpero a fig


'

1: c v v o u ö v
°
n r ocv ocy poccp fig
r pö no & v go wv
‘ '

g é o rcv ö ö coc oc t o

rä> v e .

d e pl a c phil IV ”
2) Plut . . .
, 12 : cpo wcoco toc é ö t l
* '
. n oc&o g
'

év vg clm xfi y wa
'

m

cpocv roco rö x

ö äo rt cö no zo ö v
'

é v ö em v önev o v é noch "co


'

nev o v , n eno z
*
oco r o 138 x o g. .

"
ö w ö üv mo
'

f Ä s o v .o v m et 71:6 w 0 m v e tv ip) h
‘ '

T Y) V cpocv rao iocv , EÖ


‘ ’

o ov ’ "
cc u
. t c o xv v
; .

3) S ext . E mp . ad v . M ath VI I , 2 2 8 : . Kl so
'

w8 ng i manes
'

rö m o o w
'

öao n ep "
t bv w ö ocwco l tco v y wo né wzv
ö coc

T
1: < wq po ö r önwo w . D . L V II 45
.
,

cpocv roco to w siv a


ci mürrwo w é v n imm) , .
'

ö v o pocro g o l % eio> g (im eigentlichen


S inne d es W or t s) net ev nv ey né v o o &no

nö v r im: wv T Ü) V év m ; p® M b 10 6

ö ocwwkto o ywo né v u> v et te d afur d en m il d ern Ausd ruck tre


. C h ry sipp s z

er h d ie Fähigk eit d er S eele eine ind efinibl e M enge v o n


po te) c ng und v gl ic ,

Vorstellungen in sich aufz unehm en m it d er E igenschaft d er L uft d ass , ,


E rk enntnissl eh r e .
36 1

und W ahr neh m unge n bil d et i h s o d ann i nd e m d ie Eri nnerung s c ,

d as G lei c hart ige v erknüp ft d ie Er fahr ung äpms cpioc J e m eh r


'

.
, ,

wir Er fahr ungen sam m el n und d ie selbe n unter e inan d er v er


knüp fe n d e sto z ahlrei c here und fe ster stehe nd e Be griffe v o n
,

d en D inge n an und ausser uns be k o m m e n wir ; auf d i ese m W e ge


b il d en si c h insbesond ere d ie alle n Me nsc he n d ur c h sc h nit tli c h
e m ei ns a m e n u n d i h r De nk e n und Th un le ite nd e n m wa tiv
g
v o cocc o d er 7cpo l fi cbecg
( Vora u ss e t z un e n an die w ir uns halte n
g , ,

we il sie si c h d ur c h d ie Er fahr ung b es tatigt habe n) o d er d ie ,

z n a t ü rli c h oh n e Abs i c ht und Sy ste m e nt st ehe nd e n un d al l


g a n

e m ei n wer d e nd e n c o m m une s n otitiae rer um A u h d u r h sc ho n


g c c .

r efiec tirtere Verstand essc hl ü s. se aus d er Er fahr un er w e itert si c h


g
uns er Er k e nne n i nd e m d ie Ver nunft im Me ns c he n o g fort
, ( y )
Ä ö
w ah re nd sol c he S c hl üsse z ieht und s o sic h we iter uber d ie W elt
belehrt ; so sc hl ie sse n wir aus klei nem Kugel n d ie wir ge sehe n , ,

d a ss wie s ie a uc h d ie Er d kugel ei n en Mittelp unk t habe (D io g .

V II 5 3) u d gl ; a uch d ie se Erk e nntni ss e h e isse n äv v o nocc und


, . .

eh ö re n z um int el l ec tuel l en G e m ei n ut d er Me nsc hheit A uf


g g
ih ne n b a ut S ic h s o d a nn e nd li c h a uc h d as wi ss e nsc ha ftl ic he D en
k en über die W elt die é m o rvj pn o o cpioc, auf i nd e m d ie Ver nunft , .
, ,

auf d em W e e d es S c hl ie sse ns m ehr und m eh r auc h z u ent


g
fernt eren Ziele n d es Erk e nne ns z B z u d en l et z t en G rund e n , . .

d er W elt v or d ri ngt , Die erste Q uelle alle s W i sse ns aller ,

sie , w enn Viel e z usam m en red en o d er s chreien n7w; y oct und d am it ere ,

po ub o s ng ( V er ä nd erungen) inM a sse z um a l in sic h aufnim m t S ext E m p , . .

V II , 28 1 .

4) Pl ut p il d e pl ac h
V, 11 : ato &av o nev o ri mwo g, o fo v Ä srm o ö , o mel I ' ’

. . .


9 6v ro g ocö r o ö nv n
ö p v ; v äxo o c w ö w v ö ö pms cö et g sco M occ y é v wv rocc,

*
.

176 138 cpoco w exew ä nn e up i o w


n ecpé oc y oop é o u 1 6 t ä w ö po ecö c


'

én 3 öv . .

Plut Pl ac I V . .
,
11 ( na ch d en W or t en in Anm . 1 u nd . r d») 5
°

cpuo w.c nné v o o g rpörco o g (a é o tl nm g, nwjpn,


é v v o uö oci ö g y iv o v r occ x oc cöc mo in; s ip



v pav
* —
. .

’ ’
äh netptoc) m d &v s m rei oci ö hö r; öL finsré poag ö tö oco nocl iocg u occ äm ns

r co g

Ke iocg ocm: occ nev d ä % ocl o ö v rccz pö é uetv ocz 5 3


5 noch n p o 7w

. e v . on
v v o z . . v oe c , .
i
h e ng
c . C ie A c a d . . II , 7 ,
ens alia v isa sie arripit ut h is
21 . 30 : m ,

s t a tim ut at ur , aligna reco nd it e quibus m em oria utitur c et era au t em


, ,

sim il itu d inib us c o nstit uit ( c o m b inirt si e) ex quib us effieiuntur notitiae '

rerum quas , G r aeci t urn é w o ioag t um npo 7c bs cg v . o c ant .

6 ) C ie . Ac a d . II
ratio argum entiq ue c o n
, 10 , 30 : eo q uum cc ssit a e
c l usio erum q ue innum erab ilium m ul t it u d o
r
( Vernünftige Argum ent ation
im B und e m it im m er w eit er sic h ausb reit encl er Kenntniss d es R ea le n) ,
36 2 Sto iker .

uns erer Vorstell unge n un d hierna c h d ie W ahr


G e d a nke n ist
neh m ung ; s ie ist es d ie uns d en Stoff unserer E rkenntniss
,

l ie fert ; all unser W issen ist urspr üngl i c h d urc h sie uns an d ie
Hand ge gebe n W ie sc ho n Ari stotele s d er Erfahr ung m eh r
Re ch t eib geraumt hatte als P late und a nd ere sei ner Vo rganger
, ,

s o thun es no c h m ehr d ie Stoi k er E s ist ein äh nli c her G a ng


.

d er E rkenntnissl eh re wie sie ih n a uc h in neuerer Zeit ge no m


,

m en h at n a c h d e m die Epo c he d es apriori sc h specul ativ en Phi


,

10 30 ph irens ab gelau fe n war Die Stoi ker wollte n e ine si chere


.

reale G rund la ge für d as Erk e nnen ge winnen ; d e swege n re c ur


r irten sie a nz un d sc hle c hthi n auf die Er fahr un oh n e d ar u m
g g ,

d em De nk e n d as Re c ht ab z uspre c he n m ittel st co m b inat o rischen ,

S c hlie ssens v o m z unä ch st G e gebe ne n z um F ernerliegend en v o m ,

Ei nz el nen z u m A ll ge m ei ne n und G anz e n fort z uschre ite n Da ss .

d as D e nke n d ie W ahrheit aus si c h selb st Seh0 pfe s chie n ih ne n


'

ni c ht m ö li c h ;
g und s ie habe n a usd r ü ckli c h d ie p l ato nisc he n

I d ee n für blo sse subje c ti v e Ab stractio nen ( é v v o huam ) erk lär t ,

wel c he n in d er W ir kli c h k e it ni ch ts d ire c t e nt spre c he weil es ,

in d er W ir kli c hk eit k ei n allge m ei ne s so nd er n nur i nd i v i d uelle s ,

Dasei n (ni cht ei ne Me nsc hhei t so nd er n nur be sti m m te M ensche n)


,
.

gebe wel c he aber s c hl ie ssli ch d o c h nur d er W ir kli c h k eit ent


,

no m m e n seie n d a oh ne W ahr neh m ung wir kli c her Me nsc he n


, ,

Di nge u s w d o c h N iem and auf d ie I d e e d es Me nsc he n 11 s W


. . . . .

g e k o mm e n ware ( Stob E el I . .
,

Da alle s unser W i sse n auf d en aus Si nne swahr neh m unge n


ge sc höp fte n Vo rstell unge n und auf d en h inwie d er um aus d ie se n
ab elei t ete n Be ri ffe n ber uht d ie e bei d e aber a h t ü l i h
g g s n ,uc r g c

sei n kö nne n so erhebt si c h z unä c h st d ie Fra e : wo rnach lä sst


, g
s ic h b eurtheilen wel c he v o n unser n Vor stell unge n wahr u nd
,

wel c he fal sc h sind na c h wel c h e m Mer km al k ö nne n wir d ie

wahre n Vor stell unge n v o n b l o sen Ei nbil d unge n (cpo m oio n ocroe
)
unter s c he id e n E s ist d ie ss die stoi sc he Frage na ch d em a pt
r
fip c o v d e r W a h r h e i t d e r V o r s t e l l u n g e n ( cpocv roco io u) .

Die se Frage sobal d sie er nstlic h aufge wor fe n wir d ist v o n je


, ,

t um et per c eptio c um or
m nium appar eto et ea d em ratio perfec t a h is
gr ad i bus ad sapientiam perv enit Vgl 8 , 2 6 . . : l
arg um enti c o nc usio , quae
est g raeee &n ö ö ec5zg, it a d efinit ur : R t i , qu a o ae ex rebus per ceptis ad id ,
quod no n percipieb atur, ad d ucit .
364 Stoiker .

jenige , was uns d ie G e wahr ihrer W ah rheit gibt ; was einl euch
tet was e v i d e nt
,
ist , D em wei c ht d ie Seele ; es z u le ugne n, wäre
wi d er d ie N at ur E ine sol c he Vor stellung, wel c he d ie Kraft
hat d ie Seele z u fasse n und für s ic h ei nzunehm e n na nnte n d ie
, ,

Stoik er cpav roao toa x oct ocl nm m fi D as Kriteri um o d er d as Migzel ,

d ie W ahrheit z u er ke nne n ist fol gli c h die cpo wroao toa x oct ocl n
'

n ,

na ch W as aber d ie aus d en cpav roao iocz ab geleitete n Be griffe


betrifft so ko m m t unter d ie se n d en G em einb egriffen die si c h
, ,

u nwillkürl ic h ( cpüo ec) g ebil d et und Allge m ei nheit erlangt habe n ,

o d er d en äv v o coac, wel c he zuglei ch 1rpo )ehnlaecg sind (S W ahr .

heit z u : a uch die wpöÄnabzg die praesumtio o m nium h o m inum ,

( S en ep 1 17 d er c o nsensus h o m inum d ie o uV
' ‘
. .
, 7pl s coc

o d er c o nsuet ud o (Plut rep St 10 C ie A c II ist ein . . . . . .


,

Kriterium d er W ah rheit ) 11
ei ne Ansi c ht , in wel c her die
Stoiker ganz m it Heraklit überei nstim m e n ( S .

Vo n d ie ser E rkenntnisstheo rie aus v erth eid igten d ie S toiker


in ihrem Streite ge ge n die S keptiker und ne ue n Ak a d e m i ker
d en Sat z d a ss d ie W ahrh eit er k e nnbar sei
, Sie th aten d ie ss .

8 ) C ie A c ad . . l ibra po nd erib us
I I , 12 , 8 8 : nt n c ss ee e est , l anc em in
im po si tis d eprim i sie anim um perspi euis c e d ere ; nam quo m od o no n po
,

test anim al ull um no n appet ere id quo d aeco m m o d at um ad naturam ,

appar eat sie no n pot e st obj ec t am r em perspic u am no n approbare


,
.

9) S e xt ad v M ath V II 2 5 7 : d ie cpocw % oct oc7 m


m m v z é v ocpyq g m d
'
*
. .
. .
, ,

nl nm m q o öo oc no v o v o o xl r<ö v r prxd w cpocel Ä ocp[3c2v srac (ergreift uns beinah



,
.
, , ,

wi e m an sagt an d en H aaren) x ocroco ruö o oc 7) pä g eig o o yx ocrottl eo w D L ,



. . . .

VI I 5 0 : leno w
d a b ö nocpxo w o g wurde 1: o ö nocpxo v é v o mo r
'

né v n% oct
' ‘

, cpocv roco ioc

ö w y é v o v co

äv o mo rew mo né v n m d é v oc7reo cppocy co né v n, m


‘ ’ '

ocnö prq Önocpxo v


' ’
o ioc o z

r e g. D er W ort b ed eutung ah
n c i st cpo w roce ioc noct ocl m v cm q

diej enige Vo r
st ell ung , wel che oll en E rgreifen z um nicht
es b is z ur % oct ock
'

nchcg , z um v ,

wied er fahren l a ssend en F e stha lt en eine s V or ge st ellt en al s eine s wirk


lichen (nicht bl o s eingeb il d eten) Obj ects bringt s Anm 13 Vgl H e i n z e , . . . .
,

Z ur E kennt nissl eh re d er Stoik er S 2 7 ff


r , . .

10 ) D L V II 46 S ext ad v M ath V II 2 2 7 : x prwgpwv o iv uv pocc w ' ‘

. . . . . . 1: c
, ,

V II 2 5 3
'

d l vgd s toc; s ?v c o t ötv ö peg 5 1 0 L 1: 7] V x ocrocl nm m hv cpocv oco iocv


oc 0
'
r .
, .

1 1) D io g V II 5 4 : Xpbo m no g % pv cvjpzoc cpn w e?v oc o do d no w noch 7t pö l v;


' '

.
, . e z
.

4nv . W enn d or t b eigefügt wir d and ere ältere Stoiker haben auch d en ,

ö pd ö g l ö yo g f ür ein a pv w; pco v erkl art so w ir d sich d ie ss woh l e nt we d er


'

auf d ie A nm 7 erw ähnt en sub j ec tiv en B e d ing unge n d es richtigen Au f


.

fa ssens d er D inge o d er d ar auf beziehen d a ss d ie V ernunft im wissen


, ,

scha ftl ichen V erfahre n im S c hliessen im Aufbau d es Sy st em s keine n


,

F ehl er b egeht Vgl D io g VII 5 1 ff , . .


, .
D as W irk liche .
36 5

i nsbe sond ere v o m prakti sc he n G e sic ht sp unkt aus : d e nn ein B e


ehre n u n d Ha n d e l n sei ni ch t m ö li c h w e nn m an nic h t e ine
g g ,

be s t im m t e Vor stell ung v o n d em hab e worauf d as Ha nd el n ge ,

r i c h t e t s ei ; ei ne t ugend haft e F estigké it v o ll end s ein Ha nd el n


'

na c h Ueb erz eugungen und G r und sät z e n sei ni c h t d e nkbar we nn ,

d ie W ahrheit ni c ht erk e nnbar und folgli c h k ei ne fe ste Ueber


z e u un o n d er W ahrheit m o gli c h A uc h ist n a c h ih ne n
g g v

d ie E rkenntniss d er W ahrheit k ei ne swe gs ein a ussc hlie ssli c he s


Ei ge nthum d er W i sse nscha ft o d er P hilo s0 phie ; alle Me nsc he n
habe n an d er W ah rheit Theil d ur c h die ihne n v o n d er cpüe cg z uge
führte n x o n v o d äv v o wa, All e z B wi ssen cpüo s t v o n G u t und Uebel .
. .
,

v o n Re c ht und S c hle c h t D ie äm o rvj pxq unters chei d et sic h v o n .

d ie ser all ge m ei ne n Kenntn1s s d er W ahrheit nur d a d ur c h d a ss ,

sie ei ne d urch Ku ns t d e s v er nü nfti ge n Argum entirens z um A b

sc hl uss gek o m m e ne u nd d a d ur c h aller d i ngs z u ei ner Ueber »

z e u un sk ra ft w el e he die n o t itiae c o m m u ne s n o c h ni c h t hab e n


g g , ,

zu ab sol ut unum stö ssli c he r U eb erz eugungskraft erhobe ne E r ,

kenntniss d er W ah rheit ist ) 13

5 46 . D ie st o isch e P h y sik .

toi sche Phy sik e nthä lt in si c h d ie Lehr e v o m W ir k


D ie s

l ich en überha upt , d a nn die Lehre v o n d en let zte n G r ünd e n d er


Di nge und d ie T h eolo gie hierauf d ie Ko sm olo gie u nd d ie An ,

th ro po l o gie .

1 D ie
. st o i sc h e L eh r e v om W irk l ic h en ü b er h a upt .

Die G r und a nsi c ht v o n wel cher d ie N aturphilo s0 phie , d er


Stoiker a usgeht ist d ie auf d en er ste n Anb li ck ab nor m e
, Be

12 ) C i e . Ac a d . II , 8 .

13) D io g . V II , 47 "
ciq v äm o rvjmz
v cpoco w

x ocrotk
nrv oce cpocl

fi ääw é v
w npo gö é äs z &ner otnr mro v f mo Ä o y o n
cpocv coco t ä
'
‘ ‘ '

. S ext . E m p VI I , 15 1 :
. 1: 9
7v do
% oci öcpsrocfl ero xJ m C ie A c a d II
' °

cpoc7tij wort Beß oc£ ocv :ö Äo yo o 47 ,


'

g . . .
,

145 et h o c quid em Z eno gest u c o nficieb at N am q uum ext ensis d igitis


: .

a d v ersam m am ma o st end er at v isum ( cpo wroc toc) inq uieb at h uiusm o d i est , o ,

, .

D eind e q uum pau l um d igit e s eo nstr inx erat assfisus ( uyx oc o d e rg) huins
'

, , e r c o

m od i Tum .
q uum pl ane c o m presser at pugnum q ue feeer at
, co mprehefl ,

sio nem (na ro l nl m) ill am e sse d iceb at Q uum au t em l aev am m anu m a d


'

c c . .

v e t er at e t iII um pugnum ar et e v eh em ent er üe c o m resse at scientiam


'

r
-

q p r ,

t al em e sse d ieeb at cuius c o m po tem nisi sapient em esse nem inem


, .
366 Stoik er .

h aupt ung : nur d as Ko rperl ieh e


real alle s Seie nd e ex istire s ei ,

n ur als ko rperl ieh es Se in ausser Körper n gebe es ni c h t s W irk ,

li c he s N i c ht nur die s i c htbare n Di nge und d eren E ige nsc ha fte n


.
,

Krä fte und Z ust änd e si nd na c h ih ne n et wa s Ko rperl ic hes ; ein


Korper ist v ielm ehr a uc h d ie Seele so wohl G otte s al s d es M en
sch en und k örperli c h si nd
, eb end am it a u c h al l e Be we gu nge n ,

alle Th ä tigkeiten alle Z uständ e o d er Be sch a ff enheite n d er Seele , ,

z B ihre tuge nd ha fte o d er lasterhafte Be schaffe nhei t d ie d pa


. .
,

cr u nd die ne miez Aller i s s ind die körperli c he n S ub sta nz e n


'
*

1 d n g .

s ehr v er sc hie d e ner N a t ur ; die S ub sta nz d er Seele is t ei ne an

d ere al s d ie de s Leib s d ie S ub sta nz d er See l e ist feiner als d ie


'

d es Leib s sie ist ein 7cv eö n a ; aber a uc h d as wv eö pux ist ei ne


,

körperli c he , we nn glei c h no ch so fei ne S ub stanz Ebe nso sind .

d ie ( v o n d er G ottheit ausgehe nd e n) Krä fte o d er we nörnreg ( Q ua


l itäten) wel ch e d ie G e stalt und Be sc ha ff e nheit d er N a t urd inge
, _

be sti m m e n nv eö pazraa, p ne um ati sc he S ub stanz e n wel che auf d ie


, .
,

gröbere Mater ie for m gebe nd ei nwirk e n Al s G r und fur d ie se .

Ansi c ht gebe n die Stoi ker an : seie nd ist nur was wir kt (m usst) ,

u nd auf si c h w irk e n lä sst as aber ir k t o d er auf


(w eäe ec
x ) ; w w
si c h wir k e n la sst ist ein Körper ; nur ko rperl ich e S ub stant ia ,

l itä t gibt ei ner s eit s Kra ft etwa s z u v er ä n d er n nur k örperli c he s , ,

Sei n ist a nd rer seits affic irb ar o d er v erä nd erli c h ; ein I ntelli gi ble s ,

ein rei n G ei sti e s k o nnte ni c ht s t hun und ni c ht s lei d e n Alle


'

s
g

1) Plut . de eo m m unib u s n o t it iis a d v ersus S t o ico s 30 : ö v roc nö v oc röc

o d> n ocroc % ocl e ö o n», é ne tö b ö v r e g EÖ n




e re i v TL m d 7c 0c e
'

x e w .
pl ac .
p il h .

IV , 20 : n ocv
"

re m v e ünev ev o di noc é o u v
'

. D io g V II 5 5 f : o fö noc é o u v cpu) v rf
.
, .
' '


noc é o u w 77 cpw

y öcp 7t peo ce ö o oc mei ; e me ö e no w &ne


" ' ‘

nocv re n ere ö v oö n eue?

cpwv e öv rwv . 15 6 riq v s fv o a


" ‘

1 <1> v ( b t) x iq ncpo é g fini v n v e ö noc , Ö LÖ % 0Cl


'
: v . ce oo

mea eiv ocu 15 7 : sie is t ein n v e ünoc äv d e ppew r ein: cp finäcg eiv ocz é nnv ö eo g

ed r
. .
y ecp .

Ö lt Ö 15 8 ö me l e ineo e c

re in en x rv et o d ocn : oc d c

a l r £ ocg mi n
'

% occ

. : » 71 ö t ept
r ocg a

re

nv eö noc Ep0 1t 06g


"
'

. S to b aeus E c l o g . II , 1 14 : p e r do g cpoce l r öcg ourcocg u


’ ‘

p
fiv n ev m g
( e t antiam )

e ö né pet V7) g % a8 ö rcö o roco w s cun d um sub s , m ad ö —

i

ö f) ne d d pat i p
‘ '
°
. ö
ec noc n ä e ocv s v e d, y ocp Ö LO WO LOLV % o d canxiq v
l e d> noc at v een .

Pl ut pl c . a I .
, II : E rwdne l n otv roc
'

t d oc é

t L OL o wne u u öc c
°
nv e ö porcoc y oop

. repugn .

S t o ie 43 : C h ry sipp

e ö ö ev 600 10 r öcg é g s?v oc£


c

. at 7 v oc é p Ot t; n
cp e cv
°
ö nö
r ei ne n y öcp
'

Ko d

e uv exerocc 1: 0c e ct r e if no cö v äuoco s iv e d rc i
»
n ocroc. öv fé € ec
*
cev e rv e

né wo v é xco v d 7) p é crcw, d v e x knpö rvrcoc |l ev é v e rö vq o , no x v o w coc


'

c d cce g ö
' '

xe o ov
*

r

l euuermoc ö é v &py ö prp % ocl o ö o c

ö é v Ä td cp ,
'

H ocv rocxe ü ö l nv , &py ö v .

é € é oco ci jg d &ntv mev ö u e net o d ecc wen w d ne cpoctv e ue r,


' ‘
ig n öi
*
%o e ce n
, q e r ocg

n e nö r v gr oc g n v e ü noc c oc e ö e ocg x oc t 1 6 v e u g
*

( Kr ä f te ) & e p cb ö s z g, e ig
36 8 Stoiker .

hieri n an Ari stotele s si c h a nschlie sse nd z w e i v o n ei nand er


u nz er t re nnli c he körperli c he P r i n z i p i e n ( ocpxoei) auf ei ne n ’

G run d st o fi und ei ne G r und kra ft G r und stoff o d er M a t e r i e


( w p cb
m ö l v; D L V II 1 5 0 ) ist ih ne n Da sje ni ge
. w as v o n d en
.
, ,

Di nge n ü bri g ble ib t wenn m an v o n ihrer c o nc rete n Be sti m m t ,

heit o d er Q ualität ab strahirt d ie alle n Di nge n zu G r und lie ,

e n d e ih n e n e m ei n a m e S u b sta nz ( eö o toa) , aus d er Alle s wir d


g , g s

( fi
é é
t g örc ö nn o r eüv
y iv er occ D L V I I Die se S ub stanz . .
, ,

d as S ub strat alle r Di nge , ist for m und q ual itätslo s o£ e pqp
p eg

% eci dir e n e g z w ar fü r alle G e stal tun


:
, g e m p fä ng li c h u n d j e d er Ver
wa nd l ung fähig aber an si c h be we gungslo s E s m uss d aher
, ,

um sie z u be we ge n u nd z u ge stalte n sie in c o nc rete Ei nz el ,

d i nge z u v er wa nd el n ein z wei t e s Pri nz ip i n ihr wirksam sei n ,


.

Die se s z we ite Pri nz ip d urc h w el c hes in die Materie Form und ,

L eben k o m m t ist d ie ö öv a pcg m v nn w) ; er) ; 13a (Stob E el ,


. . .

p . d ie sc h öp feri sc h bil d e nd e V e r n u n f t ( Äöy e g) d ie d er ,

esam mten Materie inwo hnt und sie ü berall d ur c h d ri ngt Sie
g
v erhäl t si c h z ur Materie wie d as W irk end e (t b ne ceüv ) zum ,
-

Lei d end e n (noto xev ) Die se s w eltbild end e d ie Materie bewe .


,

sc he nd e Pri nz ip r e viv en
e d e e talte e beherr (
‘ ‘

g n g s , n d u n d ev m e v

3) D io g . L V II .
, 134 : d em ?

octr cet g &pxdcg siv e d. rr
öv öl wv 5 130 , mb n eceüv

Te nev edv n d exev i hv ä ne cev fil m,


‘ ‘

LÖ e ö o tocv bv
'

wxev

ne d ''
no . s v e d. v ,
r r
te ös
n e re ö v '
t ev é v ocörä Ä o y e v , rö v S ee m
*
' '

S ext . E mp . ad v . M ath IX .
,
11 : o f ti me
Ä é y ev ceg ecpxöcg , d eev ne d ä ne zev ö knv , EÖ V nev d ee v no cet v

8 60
‘ ‘

fig o r eäcg ,
'
* '
1:

ö ne tl r3cpocc n, r iq v ö öl nv noto xew re ne d rpé nee Bocc S en E p 6 5 : d ieunt
'
‘ -
. . . .

o e e
St i ci no st i, d uo ss in rer r a r e
um n tu a, o a a a
x quib us m ni fiant : c us m
et m ateriam m at eria iacet iners res ad om nia parat a eessatur a si
.
, , ,

nem o m o v eat c au sa au t e m id est rat io, m at eriam form at et q uo eunq u e


.
,

v u lt v ersat e x ill a v aria opera pro d ueit


, .

4) D L V II 134 15 0 S ext E m p ad v M ath X 312 : o 7ce ieo m d



. .
,
. . . . . .
, c

é v ög e <b nov co g C i7V


" ’
r iö v ö l wv ön eo *

i
cv o ocv re y é v eo w ei E rwm e i . &px’r; y öcp CÖ V
'


ö v rwv m an ocfrcebg d n e ceg 87173 ne d ö t ö ?.wv rpe7v cvj

. S en . Epist . 65 (s .

Stob E cl o g I 32 2 : Z i} v l t , e öe iocv eiv o u rcö ehr e "

. .
, . v ö v rwv notv rwv upcörnv

ö ) w; v 7 wv e né v nv D ie

wa hrnv ö e n ä o ocv &tö rev , m d 61 8 e öt s é 7kocru n


'

70 18 50»

, 0 .

M at erie heisst eöo £oc ne rv t; b ei M arc Au re l XII , 30 .

5 ) Stob E el I . .
, p 32 2
. : TOCÜTY) Q öl ng) ö tocS eW TÖV 1 0 6 n: ocv rö g
*

l o y ev , d v äv re z
'

. ei na pné v vgv x ocl e ö o cv . D io g . L . VI I 138 : , eig ö mocv


'
1 0 6 ueo
'

ne o
né pe g ö v /
3ue n ö v e üg, Pl ut d e pl a c
na d o mep é cp
' ’

in öv
c i)

am
« . . .
p il h . I 7 ,

Vgl Anm 3 H e i n z e L ehre



n v eö poc ö t7r ö t 6 1 0 0 1 0 6 x e o ne o d ie
'
x ev . . . .
,

v om L o go s in d er griechische n Phil oso phie 18 7 2 S 79 ff , , . .


L ehre v on d er G ottheit .
369
*
x öe pe u D L V II . .ne nn e n d ie S to ik er G o t t ( 95 6g)
,
Bei d e .

Pri nz ipien d as lei d e nd e o d er d ie Materie und d as wirke nd e o d er


,

d ie G o tt he it sind wie d em B egrifi n a c h ,


so in d er W ir kli c h ,
,

k e it in e ngst er W e c h s elbe z ieh ung unt er sic h; sie s ind untrenn


bar m it e in a nd er v erbund e n sie sind nur z we i Se ite n Ei ne s ,

und d e ss el be n W e se ns wie be im M e nsc h e n Seele un d Leib


, .

D as W eltall ist so m it ein be seel t e s und v er nü nft i ge s W e s e n ,

ein C& e v äpd>uxo v m d Äev m öv o d er v e epöv


.
D L V II 139 142 , . .
, .

u s . .d e ss e n Leib die M a t eri e d e sse n Seele d ie G otth eit ist


, ,
.

E s kö nnte a uffalle nd sc hei ne n d a ss d ie S t oik er d ie s o ns t , ,

u b eral l so e ntsc h ie d e n auf die E inhei t all es Sei ns d r ingen d ie ,

L ehre v o n z wei Pr inz ipie n beib ehal t en und so d o c h n o c h e ine n


Re st d es plato nis c h ari sto t el isc he n D ual ism us in ihr Syst em
-

a ufgenom m e n habe n Auffalle n k ann h ie b ei insbe sond ere d ie ss


'

.
,

d a ss d ie stoi s c he G o t the it auc h ein o ® poc ist wie d ie fil m : wo z u .


,

z wei d p eci , w e nn Alle s d o c h n ur o d> poc s o m it Ei n e S ub sta n z


x .
,

ist ? E ntwe d er w ar es d en Sto iker n gera d e d e swe ge n we il sie ,

an d ie Stelle d es Spirit ual is m us d er plato nisc h aristo t el isehen -

G otte si d ee e ine n a uc h die G ot t he it so m atisc h a uffa sse nd e n Rea .

l isinus ge set zt ha t te n d ar um z u t hun fü r d ie W elt e ine n e ige


, ,

nen Ur s t o ff anz uneh m e n d a m i t G o tt un d W elt d o c h ni c ht v ölli


, g
v e rmi s c ht w ü r d e n O d er ist d ie s e Unt er s c hei d ung z w eier ecpxec5 ’
.

nur eine relat iv e o d er te m poräre ; er st s ei t G o t t aus s einer -

ei ge ne n S ub stanz e ine W el t her v orgehe n la sst in wel c h er d ie se ,

sta nz sich in
g ö tt li c he S u b gröbere Ele m e nte auf W el c he sie so ,

d a nn belebe nd e inwir kt ( z B W a ss er und Er d e ) um ge wa nd el t . .


,

h at , e rst s ei t d ie ser Zeit i st ein neceö v und ein 7ceio xev o d er


z wei G att un en d es Se ins d a w o u fre i l i h d r A u sd r uc k
g z c e ,

oci n ic ht r e c ht s ti m m e n w ill E s ist d ie ss ein u nk l arer P unc t
oc
px .

d er stoi sc he n Lehr e .

3 . D ie st o isc h e Th eo l o gi e .

Da ss si c h d ie Stoik er d ie W eltseel e o d er seho pferisc h eKraft ,

d ie G o t the it al s e di pee v or gestell t habe n


,
folgt v o n selb st aus
.
,

ih re m G r und sa t z e d a ss nic ht s real sei was h ieh t k örperl ic h ist


, ,
.

S ie d a c h t e n sich d ie G ot t hei t al s ein körperl ic he s W e se n u nd ,

be st im m te n d iese kö rperlic he Be sc haffe nheit G o tt e s al s Hauch


'

( nVeö n oc
) und z war ge nauer al s nv eö poa nupfb ösg o d er nupeecöé g
, .
,

S hw gl c eG h d g i h P h i1
er , ph i
esc .3 A fl
. 24
r ec . 0 80 e. . u .
370 Stoiker .

o d er auc h al s Aether ) ( ob wohl sie unter letz tere m nic ht wie 6


,

A r istotele s ei ne v o m nüp v er sc h ie d e ne fü nfte S ub sta nz v erstan


,

d en C ic A c a d I 11
,
Al s fe ur ige S ub stanz d a c h t e n sie
. .
, , ,

wie Hera kl it G ott d e swe ge n weil er d as sc had e nd e un d ge


, ,

stal te nd e P r inz ip d er W elt ub erall aber ni c ht s An d ere s al s d ie ,

W är m e d as lebe nd e Pri nz ip in d er N a t ur d ie treibe nd e Kr aft ,

d es Lebe ns und W ac h st hum s ist Sei ner körperl ic he n N at ur


un gea c htet ist aber G ott &y é v v n re g ne d ä cpd oc r e g
p ( D L V II . .
,

un d er ist ebe ns o wie ein physi sc he s a uc h ein gei sti ge s , ,

u nd m oral isc he s W e s e n
. E s ist d ie Ver nunft d er W elt ( v eö g .
,

Äöy e g re ö n a v rög) er ist ein i ntell ige nte s ”


gute s ) seli
) und v ollk o m m e ne s ) W e se n ( Ccö ev ) ; d ie S to iker nennen
11 12
'

es

ih n Vater d es All s n oct notv r wv


( D L V II sc hreibe n , . .
,

13
ih m Vor s ehung z u ) und sage n v o n ih m , er s ei m e nsc he n

fre und li c h wo hl th ätig ( eö epyeu ne g eö n e mr cne g) , ,

s or ge fü r Alle s bestrafe die S c hle c h t e n und belo hne die


6) Hauptst ell e Stob . E cl o g . I , 5 6 if . Ace y é v v; g ne d Kl eo w9ng S eÖv
'

d mxv gv
'

T i)v nec h e n H e e e: ö oöv ce g nv eö p Z i; v


Äé y e ne z r eö ne d n o pö ö eg
'

.oc v e e
'’
.
pe v
ö E rwtne g
' ‘

v eö v no e n
'

o e nö pcv ev . B e n35 g rö v octd é poc d eev &necpv gv ocr e


'

. E i ne
Z usam m enst ell ung d er v erschied enen B ez eichnung en auch D L V II 139 . .
, .

Plut ad v S t c 48 rev d eev &pxi3v ö v roc e d> noc v es pö v ne d v eüv é v 6763 we r


. . . . : .

nö p v e epo v P o rph ap E u seb P r aep E v a ng X V 16 Plut d e pl a c


'

eöew . . . . . .
,
. . .

p hi l I 7 nv eö n. oc ö v 7; nev ö z 6 1 0 0 1 0 6 ne o n
,
eo A e t her C i e N D I 1 4 .
’ '

. . .
-
.
, ,

Ac a d II 4 1 12 6 Plut pl ac phil I 6 : ö p£ € ev rocc I 7] V re r: S eien e i: "

36 . .
, , . . . .
,

E rwzine : e ö r u> i poc v e epö v pepcpbv , perce


ne d n o pä> ö sg, e ön äxe v


' ‘ ’

o tocv ei n
°
7cv ez sv
x

oc70 kev ö ei g Be b l srocr


'

ß .

7 ) Vgl . V arro L L V . .
, 5 9: ( nach Z e no) anim al ium s em en ignis is,

q u i nim a a ae Z eno st atueb at ignem ess e


m ns e . C ie A c a d . . I , 1 1, 39 :
ipsam n t u a ram quae q uid q ue gigneret et m ent em atque sensus , ,
.

8 ) Pl ut ad v St 48 : r ö v d ee v v e ö v é v 6 70g nece ö o w D io g L VI I
'

. . . . . .
,

i
’ '

i nä w cm xv 1.
l
né pe g ö winer ö
'

nö o n noc30cnep é d)
'

138 4 s ie
; ö mocv r eö eu . v e üg ,

D io g L V II 135 : v e ö v siv er: d eev 134 : 6 é v öl r; l e y e g 8 sö g


'
-
. . .
.
,

9) D L V II 14 7 : ?; tö ev Ä e wnö v v e epe v
'

. .
.
, ,

10 ) D L V II 147 Cd > e v nane ö n ocv cö g d v enlö enw v


. .
,
*
.

1 1) Pl ut d e St oic r ep 8 8 Qiö ev nocn0cpwv


'

. . . : .

12 ) D L VI I 147 : QT) 0 V ré l ewv . .


, .

18 ) D L V II 138 : e ne o pe g ö te cnetr e u nocröc v eö v ne d npö v e rocv V II '

. .
. .
, ,

gej) e v npev emcnö v nö e ue o ne d r äi v é v no e pcp Plu t d e St o ic repugn


'

147 ,
. . . . .

E nine upev notl ccrcec notxer oc: ne d npö g t o b g &v oc: pe ö v rocg

38 : ( C h ry sipp ) 7upeg TÖV

r nv n pöv e nocv . Ebend as . 34, 5 Z n b ei St o E cl o g I , 17 8


. e o b . . .

r
14) A iu s D id y m us b ei E u seb . P r aep . E v a ng X V .
, 15 : G o tt orgt fur
s

d ie M ensche n ,
ist w o h l t h ä t ig, g üt ig, m ensc h enfreund l ieh u. s . w . Plut .
37 2 St oiker .

d ie ha ffend e N at ur selb s t
sc se in sc h 0 pferiseh es W irk e n ge h t

d aher v o r si c h m it d er N o th w end igkeit e in e s N at urpro z e sse s .

Ebe nso ist es m it d er Vor seh ung G o tt e s G ott ha t z war (30 15 .

Äno : g und ist d ie npöv e coc wel ehe d ie Or d nu ng d er W el t auf:


re c h t erhält ; aber er wird and erer se it s w ie b ei
'

d er W el t or d nung wie d er um id entifiz irt : er ist na c h d en S to i


k er n sel b st d as G e s e t z d as Alle s beherr sc h t selb st d ie d v d ynn , ,

o d er die sina ppé v n w el c he d en G a ng d er D inge in unab änd er


.
,

l ic her W eise be sti m m t ; und a uc h w enn er d er Äöyeg 6 naiv

t mv äpxö pev e g o d er ö w; ne> v he isst ist d a m it m ei ste ns nur d as


'
.
,

G e set z v er nü nfti ger G e stal t ung we l c he s in d er W elt w altet , ,

v er sta nd e n D ie d rei Be gri ffe : nat ü r l i c he s Pri nz ip d er D inge ,

G e set z d er Di nge selb st stä nd ig p er sö nli c he Ma c ht ü ber d ie


D inge sind in d er stoi sc he n G otte si d ee so u nt er e ina nd er v er
,

b und en d a ss v o n einem rei ne n Thei sm us nic h t d ie Re d e sein


,

k a nn Ueber Herak lit gehe n die Stoi ker d am it hi naus , d ass


.

sie G ott al s gei stig sit ü ieh es W e se n fa sse n ; aber sie v erbi nd e n —
.

h ie m it wie d er unm i tt elbar d ie A uffa ssung G otte s al s na tü rl ic he n


Prinz ip s un d o bj ec tiv en G esetz e s d er D inge E s ist ih ne n ebe n .

d ar um z u th un G ott und W elt m o gli c h st in E ins z u setz e n ;


un d d a z u k o m m t n o c h d as w eitere I ntere sse : sie wolle n d em

Alle s b eh errsc heh d en W el t ge setz d a d ur c h d a ss sie es m it d em ,

W e s e n d er G otthe it id entifiz iren und es k ei ne swe gs etwa v o m .

W ille n d er G o tt he it abhä ngig m a c he n d iej e ni ge unbe d i ngte ,

O bj ec tiv ität gebe n auf w el c he sie a u c h so ns t ü berall d as hö c h ste


,

G e w ic ht gelegt habe n .

19) Auc h v on d er CpÖO LQ heisst es D . L V II


. 15 6 : sie ist wi e mexv zn6v ,
ö ö ip Becö i€ ev s ig y é v eo cv , ö : t ep é o r c nv s ö nec m peecö e g ne d r exv estö é g

. .

2 0 ) All es e h eh
in d er W el t g sc i t noor d n’/iv ne wnv cpüe cv na d ne ad ' *

r öv

Plut repugn St 34 ; A ll e s st eht unt er E inem gem einsam en


é ne£v 7; g l ö y o v . . .

G eset z v e no g ne we g D L V II 8 8 ; All es y ty v s cocc nec5 s ind ppé wgv D L


' ' ’
*

, . . . .

V II 149 u s und d aher m it ocv ocy nv; od er sch l ech thi niger N othwendig
, . .
'

k eit Stob E el I 18 0 u s Aber d iess A ll es ist G ott selb st


. .
, D L V II . . . . .
,

135 äv s iv e d d eev ne d sin Alec ,


'

: re ne d v e üv ecpnev nv ne d : ro l l e dg reé t é p0 dg
ö v enoco teccg n pe ge v enoaäeöd occ
'

. St o b . E cl . I , 17 8 : ei na pné v r; nach Ze o n öö
g n: v v runiq fig ö l 7) g w ür d dee ocür wg , uh ö coccpe pe v 7t pö
'
v od n % 06 EÖL na d div u v a:
'
r
'

v e : oav n e d cpüc n
v noc7rst v . id . v on C h ry sipp p 18 0 . . D . L . VI I , 8 8 : ö v ö ne g
ö no we g, ö o rcep é o d ö wc notv r wv é pxe nev eg, ö ocr
‘ ‘

ö ö pd b g 7Le y e g, z cö g dev r ip
' ' ’
v

Art . u Pl t re
pugn . . St 34 : ö ne we g t n
.
g cpö o s wg Ä e y e g ist e ind ppé v 7) , npöv ecoc
‘ '

ne d Z s ö g .
Kosm ologie .
37 3

4. D ie st o i sc h e Ko sm o l o gi e .

ImA nfang ex istirte nur G o tt h d as U rfeuer wel c he s , .


,

z u lei c h die hö c h ste I ntelli ge nz


g o d er di e h o c h ste I nt elli ge nz , ,

w el c he z uglei c h d as U rfeuer ist ; N i c ht s ex istirte m it ih m al s


d ie 0 5 6 60: o d er n pdrm s ei es nun d a ss unter d ie s er d ie ,

öttli c he F eu e rsub st anz selb st ( so fer n sie Sto ff fü r a n d ere Exi


g
stenz fo rm en w er d e n k a nn) o d er e ine nebe n G ott ex istirend e , ,

in d ie se m uranfängl ich en Z usta nd e aber v o n ih m no c h ni c h t


e hie e e ei7t 0 ce g 6 17 z u v er stehe n ist Da es aber d as

g s c d n )
W e se n G otte s ist sc haffe nd er G ei st z u sei n so lie ss er ebe nso
, ,

v er m ö ge i nnerer N o thwend igkeit al s m it freie m W ille n d ie


W elt si c h bil d e n Die W eltbil d ung wel c he in ihre m Verlaufe
.
,

lei c h fall s ebe nso n ac h no th wend igem G e s et z wi e k ra ft d er


g
d ie se m G e set z ge m ä ss walte nd e n Vor seh ung G otte s v o r si c h
eht be sc hreibe n d ie Stoi ker so G ott l ä sst auf d em W e e d er
g , g .

Ve rd i chtung die gesam m te 0 5 6 50: aus Fe uer in Luft aus L uft ,

in W a sser si c h um wan d el n ; aus d em W a ss er sc hl ug si c h d ie


Er d e n ie d er nach obe n ab er stie g aus ih m wie d er e m por die
,

at m o s phäri sc h e L uft un d d u r c h die Ver d ünnung o d er Verfei


,

nerung d er L uft trat e nd l ic h a uc h wie d er d as Fe u er und in

d en hö ch ste n Re gio ne n d er A ether n eb st d en le u c hte nd e n G e


stir n e n ans T a ge sli c ht Aus d en so ausge sc hie d e ne n v ier
Ele m ente n e nt sta nd so d a nn d as Ei nz el ne d er W el t be so nd er s ,

d as Lebe nd i ge , i nd e m d ie sc haffe nd e N atur aus ih n e n die v er


s ch ied enen A rte n un d G att un ge n d er Di n e bil d ete t heil s d ur c h
g ,

v er sc hie d e nart i e M isc h un theil s d ur c h v er sc hie d e narti ge G e


g g
st al tung ; wie d as U rfeuer d ie U rsub stanz d er Di n e ist so b e
g ,

2 1) Vgl . S . 369 .

2 2 ) Plut . repugn St . . 41 : e sv v 6
ß nev ev ne d n ocxnv e pev e v
'

si g ö ö eep
nad y fiv na d EÖ

ew a
cr eecö e g
n

r pé ns o d acn D . L V II
.
, 142 : y iv eed acr ö s .

röv

d raw é n n npe g i; w ef ca
‘ ’
nö o n e be iac ö v pewrcac, Ö
'

ev em ?; ö c &é pe g eig c t ra
a cxn
“ * ‘
,

nepé g a drceü e no r acv d net el


ee d re 5 6 é äacepoad ij na d em
fi .

nl é e v l em nv d ev o p, s iz e: na
‘ ’

Qcö ac
' '

n üp ame y ev v v g c cd n£ 5 w é n me i ne n cpncac me nad


* *

nad t ar

&M
y é v vg v gl ib 136
oc C h ry sipp b ei Plut
.
pugn St 41 : f;
. _ . . . re . .

öé unpe g nem ß el v g é eu ro wdrcv r ö t d é pe g eig ö ö enp r pé 1cer ocr


'

na d é n rei nen

yn g fi cpwm né v ng d bp d v acd nncä racc Äsm nv epé v e n ö é 1 0 6 &é pe g ö o d9q p a s p:



‘ ‘ *
.

Xetract nö nkqa, e i

&c né peg é n 9al oto evgg need 1 0 6 fiÄ £en d v d m ev racr ..


37 4 Stoiker .

fa sst auc h d ie Q ual itä t en d urc h wel che d ie Materie be sti m m te


es ,

For m und Be sc haffe nhe it erhiel t , und i nsb es o nd ere d ie z e uge n


d en Krä fte in s i c h d ur c h wel c he d ie v er sehie d e ne n G att unge n ,

d es Or ga nisc he n e nt sta nd e n und d er Fortbe st a nd d er selbe n d ur ch


Fortpfla nzung ge sic hert wur d e
D ie E ige nsc ha fte n w elc he d er W elt v er m o ge ihre s W e s e ns ,

und Ur spr ungs z uk o m m e n sind fol ge nd e Die W elt ist ein , .

im leere n Ra um sc h webe nd e s kugel för m i ge s G anz e s Sie ist ,

v o n ihrer See l e d er G o tt heit in a ll e n ihre n Theile n er füllt


, , ,

d u rc h d r un ge n z us a m m e ngehal t e n und belebt , N i c h t s in ihr


is t iso lirt s o nd er n Alle s is t in Z usa m m e nha ng und W e c h sel
wir kung wie d ie ss na m e nt li c h d er Ei nfl uss d es H im m li sche n
,

auf d as I r d i sc he z ei gt N ir ge nd s ist in ihr Z ufall o d er


W ill kü r ; Alle s so wohl d as G a nz e selb st al s d as E inz el ne in ,

ih m eht ei e G a ng le digli c h
ge m ä ss d em d ie W el t bil d ung
'

g s n n .

und d a m it a uc h die N at ur und Be sc h affe nheit u nd d as Th un

u nd Le id e n j e d e s e inz el ne n The ile s be st im m e nd e n G e set z e wel ,

c he s the il s ö v ö pe g ö ne cv ö g t heil s d ie d ur c h Alle s hi nd ur c h ,

ehe e Ver f t ö Ä ö eov dpxö sv e g,


g n d n u n y eg n atv r
p ge na nn t wir d
,

Alle s in d er W elt ist und ge sc h ieh t d aher auf no thwend ige W e is e ,

o d er : Al le s wir d regiert Vo n d em Verh ängni sse Alles ist G lie d in ,

d er une nd li c he n Ket t e v o n Ur sa c he n und W ir kunge n, aus wel cher

2 3) Plut . r ep. St . 43 : rd g ö é ne re 1zmocg, nv eüp.arcec


'

e no acg ne d 1 6v eng d epui


ig öcv é yy é v cnv racc né pee z ng , stö eneretv äneco ro: na d exv; nov ct€ ewöl

ö scg , e . 1: 7) g
*
.

D . L V II
. 148 : 56 1 : ö e CPÜO I Q d i ng é € acöv ?jg n cv e nné v n, nacr ot e nepnacn ne b g

.

Ä e y e ng t o cs l e ö o d nad o nv é xe no ar rd 6 5 acö ci7g


' ’

aca

re
*
. .

24) D . L V II
.
, 140 : ev a:
"
ce v

ne o nev
'

eiv occ, na d re d r ev ns nepace né v ev , e x 7; nar


*

yd p t ie e w &pneö w nacrev

ääcnd ev
'

äxe v rac pee: ö é n po g n£v n r e re ce üre v


*
o cpa a g v .

a dy t o n n epn s iv e u C Ö tw a

nexnpé v e v d n s rpe v , ö nep d e d>nocw v


ös
'
'
nev ev e .

25) D . L V II
.
, 138 f . : rö v no e po v
'

e tnst o d a u
. nac cac v e ö v *

nad npo v e cacv , eig


'

ö macv Ü pé pe g ö winev re g g cl; nxfig (D OC 53


' ’
OLÖ CO v e ö , need o
'

re d mep é cp t fi 8 7)

ö r div div ö E fpsrev , er div


’ ’

nfsv |1 ä l l öt nev y acp di g ä €cg nexui pnnev , di g Ö t oc


‘ ‘

. ev ,

div ö s di g ( d ie

mdi v ö crcd w v e ö pmv öi di g Ö t öc y s nev m e ü
ir
'

öv

na d v e üg , r ed
* *
cc
,

S eele d es M nsc e hen) . S ext . E m p P y rrh h y p I I I , 2 18 : G tt ist


. . . o nv s ö noc

ö v 7; nev na d ö zd . TÖ V eiö exd d> v (a uc h


d ur c h d ie wid ig st n D ing ) r e e .

2 6) D . L V II .
, 140 : é v öE t di nö o ptp pmö ev e

occ nev 6v ,
oc70 1
’ ’

fiv cö o d acg .

OC Ö CO V y d p &v a v not€ ecv


' ‘

re ih e cd> v e ö pocv teev n pe g r d é n £y ecac bnnv e cocv na d


' ' *
o

o nv r ev tacv . S onst auch cd ecoc


o n na n
'

C ie N . . D . I I I , 1 1, 2 8 .

2 7) 9. Anm . 20 und . 29 .
37 6 Stoik er .

Die Vollk om m e nheit und S c he nheit d es W eltgeb äud e s , d ie


v er nü nfti e Z w e c km ä ssi gk eit s ei ner Ei nri c ht u nge n habe n di e
g .

Stoiker j e d er z eit al s hauptsächl ieh sten Be weis fü r d as Da sei n


G otte s und fü r ihre Lehre v o n G ot t al s d em Äöye g d er d ie
.

W elt sc h af t und be se elt gelte nd ge m ac ht C ie N D II 5 , , . . .


,

Plut d e plac ph il I 6
. D er Vollko m m e nheit d es Univ er
. .
, .

sum s thun die m a nc herlei Uebel in d er W elt k ei ne n Ei ntra g .

Ei ne nano ü cpüo cg, ein selb ststä ndi ge s Pri nz ip d es U eb el s gibt ,

es in d er W elt ni c ht Soge nannte physi sc he Uebel wie ,

Kra nkheiten Pe st ile nz e n u d gl ,


sind unv er m e id li c he Er eb
g . .
,

niss e o d er N ebe nfol ge n d er nat ü rli c he n Ver h ält ni sse d er

u nd sie wer d e n v o n d er göttl ic he n W eltre gier ung a uc h z um


G ute n z B z ur Be st rafu ng d er Bö se n
,
. . z ud e m ,

k o m m e n sie für d en t uge nd ha fte n Me nsc he n w ie die Ethi k ,

z e igt r ni c ht in Betra c h t D s m orali s c he Uebel aber o d er


g a,
a .

d as Bö se ist aus d er W elt we nn sie ei nm al sei n s oll ni c ht ,

w e gz u b ri nge n , d a m it d er A nla ge z ur T uge nd a uc h d ie z um


G egenth eil d er s elbe n ge gebe n ist j a es wir k t selb st z um
G ut e n m it und ist z um Be stehe n d es G ute n u ne nt behrl ic h :
w e d er E rkenntniss d es G ute n no c h Th u n d es G ut e n wäre m ö g
l ic h wenn ni c ht d as Bö se al s s ei n G egensat z ex istirte und
wenn es ni c ht d ur c h s ei n D a sei n d ie T uge nd z um Kam p fe für
d as G ute h era usfor d erte und sie in d em selbe n wa c h hielte ub te ,

E pict etu s Enchirid ion e 2 7 : se w eni g al s ein Z iel z um N icht


31) . »

t r eif en aufgest ellt ist k ann es eine name d cpö e cg in d er W elt g eben ; d as
,
«

n acne v k ann nicht Z we ck d er W e lt sein u nd h at som it k eine sel b st st ä n


d ige Realität .

32 ) Pl ut r ep St 47 : i: ac pav noct d pé pe g cpö eee c nad nwvjo ee cv é v c nv g


‘ '

. . . . . .

name: nel l d y iv e rocc nad ncnl önawac t ?) ö s t di v öl cnv 1 möé v C h ry sipp G ell

*
. . .
,

V II 1 : Krankheit en kö nnen nicht principal e nat urae co nsilium sein


,

s ed c um m u lt a a tq ue m a gn a gi neret par er etq u e apt issim a e t utilissim a


g ,

alia quoque sim ul ad gnat a sunt incom m od a h is ipsis quae facieb at eo ,

h aerent ia c a que no n per na t ura m


, se d per se qu e ll as q uasd am nec essa ,

r ias fac ta d icit quod ipse appell a t naot ae na panel eöd ne : v ; d er Kopf d es
,

M ensche n z B m u sst e aus feinem Kno chen eo nst ruirt wer d en ; d a d urch
. .

wurd e er schwa ch u nd gebre chlich . .

33) Pl u t rep St 35 . . . .

34) G ell VI I 1 : m it d er v irt us wer d en au ch d ie v itia d er M ensch


.
,

heit angeboren propt er affinit at em .


Kosm ol ogie .
37 7

Ebe n d ari n z ei gt si c h d ie G ro sse G ott e



und )
b est arkte s ,

d a ss er d as S c ho ne und H ä ssli c he , d as G ute und Bö se z u e ine m


Sy ste m e wiger Har m o nie z usam m engrd net D as W ir kli c he ist .

n oth w e nd ig v ernu nft ig gut : d ie se nS at z hat k ei n e Philo s ophie


, ,

so e nt sc h ie d e n gelehrt w ie d ie s tois che ; d er plato nisc he n E nt ,

z weiun m it d er W elt stellt sie d ie Lehre d a ss n i c ht nur d ie


g ,

G ot t h eit so nd er n au c h d ie W el t gut sei und d a m it d ie ab solut e


"

, ,

Befrie d i gung m it Alle m was ist ge ge nuber .

Diese so v ollko m m e n und har m o ni sc h ei ngeri c h t e t e W elt


h at j e d o c h k ei n e n e wige n Be sta n d W ie sie ei ne n z eitli c he n .

Anfa ng gehabt hat so ni m m t sie a uc h ein E nd e in d er Ze it ; ,

wie sie ei nst aus d er U rsub stanz her v or ge ga n ge n ist s o k ehrt ,

s ie , we nn ihre Zei t ab gela ufe n ist w ie d er in d en Ur z ustan d ,

z uru ck ; wie sie d a d ur c h e nt s t a nd d a ss d ie U rsub st anz z u grö ,

ber n u nd k ältern Stoffen v er d ic htet war d wel c he so d a nn d ur c h ,

d ie Kraft d es U rfeuers wie d er um in alle n The ile n d ur c h d runge n


und belebt wur d e n so er star kt d ie se s U rfeuer im Lauf d er
Ze ite n no t hwe nd ig so sehr d ass all m äl ig alle s Fe ste aufgelö st ,

wir d ; d ie W e l t m a c ht r ü c kwärt s d ie s elbe n Pha se n d ur c h m it ,

tel st d ere n sie e nt s ta nd sie w a n d e l t s i c h in W a sser L uft und , ,

e nd lic h wie d er in Feuer um ; d ie se s allein ble ib t ü bri g na c h ,

d em es d ie gesam m te s o ns t i ge M a t erie in si c h a ufge z ehr t h at


N a c h d ie s e m W eltbra nd ( é n7r0 pcne tg) ist so m it v o n alle n W e se n
nur no c h d ie G otthei t un d ihre Aet h ersub st anz v orhand e n ; Ze u s

ist bei sich allei n d as Uebel und d as Bö s e ist m it d er W elt


,

35 ) Plut . de Stoic . r ep . 35 , 3 :
( C hry sipp sa gt ) nacnioa Y IV8

C OC L nad
.


n
'

ocöt 7} m ug naecd ev k e y ev ,
' ’

yi
' '

na d, iv e öt ei g ei nen,

t t i; g a n a crcceg
cxpv g

W ö rtlich d assel be
i

v et a d 7cpö g t ac e l ec


e iit s y ocp C &Y OL6 Öc

“ ‘
71v
*
'

. ad v . St . 14, 2 .

G ell V II 1: Chry sippus in l ibro quart o : ni hil pro rsus istis


.
, nepc n pev e iocg

insu l siu s , q bona esse po t uis e si no n essent itid em m al a


ui o pin ant ur s ,
.

nam c um bona m a l is c o n t r aria sint u t r aq u e n ecessum est O o sit a int er


pp ,

se se e t qu a si m ut uo a d v er so
q uaeq ue ful t a nisu consist ere ; nu ll um a d eo
c o ntr ari um est sine c ont rario a lt em Q uo enim pa ct o j ustitiae sensus .

e sse posset nisi essent inj u iae ? quid i tem fort it ud e int ell igi po sset nisi
, r ,

ex ignav iae o ppo sitio ne ? quid cont inentia nisi ex int em perantiae ? S e ,

nec a d e pro v id entia 11 3 m ar c e t sine a d v er sario v irt us , : .

36) Pl ut repu gn St 39 . i; t 6 nö p n clanxiq adi€ a d anv xdi g né xpcg


. . :

0 e e et s ,
_

ö v sig a n /iv é äacv acl ebo p t bv öl nv C ie N D II 46



i
c t . . . .
, .
37 8 Stoiker .

erlo sc hen Alle s ist rei ne s Lebe n und rei ne Vernunftigkeit


,

B ei d ie s er A uflö sung d er W el t in Fe uer ble ib t es je d o c h ni c ht


s o nd er n n a c h d e m d ie W el tv e rb rennung v olle nd e t un d d as gro sse

W el tjahr ab ge l aufe n ist be gi nnt wie d er e ine ne u e W eltb il d ung ,

d ie w ie d er u m ga nz na c h d e nselbe n G e s et z e n
( d ra nö o pn en g)
und in d er s el b e n Ze it w ie d ie fr ü here Je d e n eue , ,

W el t e n t spr ic ht d aher d er fr ühere n so ge nau d a ss in ihr i m m er ,

wie d er die s elbe n M e nsc he n unt er de ns elbe n Verhäl t nisse n lebe n


w er d e n ( Cle m Al S t ro m V 1 p 5 49 Ori g e C el s I V . . .
, , . . . . .
,

Die ser Kre isla uf geht fort und wie d erhol t sic h e nd lo s gle ic h
för m ig in d er u ne nd l ic he n Zei t weil d ie nat ürli c he N o thw en ,

d igkeit d er En tw i c kl ung d er Di nge es nic h t a nd er s ge st a t te t .

Daher ist d e nn a uc h d ie W elt im W ese nt l ic he n s t et s Eine und


d ie s elbe ; un us die s par o m ni est ( S en ep w er d as U ni . .

v er su m Ei nm al ge sehe n hat d er hat es ge sehe n wie es zu ‚ alle n , ,

Ze it en ist
Da ss d ie Stoi ker in i hr er Ko sm olo gie si ch an H e r a k l i t
angesc hlo sse n und d as Me ist e v o n ihm e ntleh nt habe n be d ar f .
,

k e ine s nah ern Be we ise s I n se ine m Sy stem fa nd e n sie d ie n a .

turalist iseh e Auffa ssung d er G o tt hei t al s sc höp fer isc her S ub sta nz ,

d ie sie be d ur ft e n we nn sie G o tt und W elt s o in Ei ns s e t z e n ,

w ollte n wie es ih ne n er for d erli c h s c hie n um d ie W el t al s ein


, ,

v om
g o tt l ieb e n W e se n d u rch ä n i
g gg abh ä n i
gg e s und in alle n

Theile n v o n ihm be s eel t e s Sein d arz us tel le n I n sei ne m Sy ste m .

fa nd e n sie d e sgle ic he n v or ge z ei c hnet d en ab sol ute n C ausalz u


sam m enh ang d er A l le s so wohl m it d em gö t t lic he n Ur w e s e n

8 7) Pl ut repugn St
41 : d r aw ännd pwc ng y é v v p: o u, d cel en Cfiv nad € di e v
. . .
'

( EÖV ne o pev ) adv ect cpne c e ß ev v d nev ev d a dd tg ne d nocxnv e pev m eig d d mp na d


'
°
’ '
'
.

y 73v na d t e o wn
*
a nee cd é g t pé nee d d t

ad v St 17 : dt ocv é nnnpcbo mez EÖV neepev . . .



'

O d CO L ,

ev e dö ÖT LO ÜV d nel e inew c, t e d d l ev cppe v cpo v äs t c TY) VL% OLÜ C OL



nacnö v n
' ' '
‘ '
.

na d. e e cpe v .
'

ib . 36 : C h ry sipp s agt : é em é v au
. t di nev &v d pu mcp t b v Aion na d
‘ '

EÖ V .wr dv é nnöpwo : g y é v macr, pav o v ötq>


' ‘ '

de danxn n pö v ez d t acv
'

ä

"
ne e p
.e v
,
"
C e .

d acpt ev d v t Aid ocv ocx mps i v edt ac


di v d ed> v n pe v e wcv
’ '

é id ö pe ü

oc t ev t , .
nev e
pé é id add ö cac1: el etv d pcpe cé pe ng
e d e tacg
"

v e ng
ptacg C 7) Q t 0 6 é pe g
' '
. . .

38 ) Auch n eul wy ev eo tac u nd &ne nact d o m e t g wi d sie g nann r e t , M Aurel .

XI L aet I nst V II 2 3 Z e l l e r III 1 15 4


, . .
, .
, , .

9
3 ) St o b E el I 4 14 : Z r}v wvr n a d KK
.e acv d ez n a d X
.
pno i7c
,m a
p p
c é o nez E
"
I) V
' ’
.
'

e d o tacv ( M a t erie
) pS TOLBOZÄ ÄS W adav eig e né ppac eig t b mi p nad natl w é n t e i n: e n , ,

d at et sl et e d a d i ö : acnö o pno w, div


'
TO LOC Ü CY)V t p eiac n pö t epev
'
. .

40 ) M . Au rel V I .
, 37 . XI , 1 .
380 Stoiker .

i t im G ehir n so nd er n in d er Br ust ei ne A nnahm e fur


n ch , ,

wel c he sie al s Ha uptgr un d gelte nd m a c h t e n d a ss d ie Sti m m e , ,

d ie s er A usd r uck d es G e d a nke ns und d er G em ü thsb ewegungen ,

aus d er Br ust k o m m e D ie e i nz el ne Me nsc he nseele ist na c h


I

sto isc her Ansi c ht v e r g an gl i c h p p fi:


c d ac t sie üb erd am r t ,

z war d en Körper ni c ht aber d ie W e l tper io d e


. in d er sie ge
, ,

b ore n is t so nd er n sie kehrt m it d er W el tverb rennung in d en


,

Urs toff o d er in d as go tt l ieb s W ese n z ur ück N ur d ar über


w a re n d ie Sto iker v er s chie d e ner A nsi c ht ob alle Seele n b is z ur ,

W eltv erb rennung fort d a uer n o d er nur d i e Seele n d er W eise n , .

D as Er stere be ha upt ete Kleanth es , d as Let z t er e C h ry sipp .

D as Op fer e wi ge r E x i ste nz m uss s o m it b ei d en S t oi ker n d as


I n d i v iduum bri nge n ; e wig ist nur Ze us d er ober ste G o t t Da , .

e
g g e n wir d u m so be sti m m ter a us e spro c he n
g d a ss d er Me nsc h ,

al s v ernunftiges W e se n d er Z w e c k d e r N a t ur d er , er ste ,
-

G e ge nsta nd d er göttl ic he n Vor seh ung G ott selb st ebe nbü rt ig ,

und w e se nsv er wa nd t D ie V e r n u n f t ist v o n N at ur d as


Herrsc he nd e (fiyspo v nndv ) in d er m e nschlic he n Seele ; d er M ensc h
.

hat d ur c h sie d ie Kraft d ie W ahrheit zu erke nne n und d ie ,

nie d er n n at ürl ic hen Triebe z u be m ei stern d er Me nsc h ist ge ,

sc ha ffe n z u v er nü nft i er Lebe nsfü hr un


g g zu
ge ist ige r V o l l k o m ,

m enheit S c hlie ssli c h hoben die S t oi ker al s ei ne we se ntli c h e


4 7 ) G al en
II p 2 41
. d e H ipp o er et Pl a t . .
, . .

48 ) D L . . V II , 15 6 C ie Tusc
I 31 7 7 Stoici d in m ansuro s aj unt . . .
, , :

a nim es semper negant 8 2 7 8 : Stoici dieunt anim e s m anere e corpore


, .
, , ,

q uum ex eess e int sed no n sem per D erse l b e f ührt 32 7 9 d ie G rü nd e


r , .
,

d es P anä tius gege n d ie Unst erblichk eit auf E iner d ieser G ründ e ist .

q uid q uid nat um sit i nt erire : na sci aut em anim o s : quod d ec l aret eo rum
,

sim ilit u d e
q ui pro er eent u r quae et iam in ingeniis no n sol um in c o rpo
, , ,

rib us a
ppareat .
49) D . L V II
.
, 15 7 . Pl ut . ac
pl . h
p il . IV , 7 .

5 0 ) C ie O ff . . I , 7, 2 2 . F in . III , 2 0, 6 7 . N . D . II , 5 3 6 2 if . . Porphy r .

de ab st in I I I , 20 find g dt di v na d 600 173


l 5 38 0 1 xacpw é ne wio acw e ,
'
. d 0

Vgl Anm

de t d Qdi d . . . 43 .

5 1) Pl ut .
pl ac I V .
, 21 : t i g a x7; g
d v di t act ev pé pe g t e dye pev tnö v t e t e
‘ '
‘ ‘

ne ue d v d g cpt eco £ ecg na d t d g e n na wocd eee zg nad a do d v e s tg na d ö


'

i pnd g , na d
t
y .

t o dt e Ä e y ce nö v nac710 6 0 1 C ie N D .
, 5 9, 147 D L V , 8 9 : nCPU) Ü) ist
. . . II . . . II
n ene mpé m weeg t i; v ö nel ey tav 11: t

e g 120 6 Bie n . St o b . E 6 1 11, 10 8 . : äxe ev


y acp accpe p

tt nd g f ( Ausst a
B ä igung) nacpac t 7) g cpdo s co g nad 7t pe g t av t 0 6
u n g, "
e h ‘
' ’

na d r; ne v ce g e d peo w na d 7t pö g Ci v t di v ö i di V ed cn ecd ecacv nad 7t ö g t oag date pe


'
* ' ‘
" '

] p| p

ag na d 7cpö g t d g &nev e v o ei g nac coc t b o d c cnv e v


' ‘
va pi pp
*
. .
Ethik . 38 1

S e ite d er m e nsc hl ic he n N or d a ss sie auf G e m e i n at ur h er v ,

s c h a f t angel e g t ist d ie M e ns c he n sin d Ei ne s G esc h le c h t s,


,

sie si nd d er selbe n v er nü n fti ge n N a t ur th eil h aftig sie sind v o n ,

N atu r d es ge m e insam e n Lebe ns fäh ig und b ed urftig ; je d er


M e nsc h ist ni c ht blo s u m s ei ner selb st so nd er n auc h u m d er ,

and er n wille n und m it d em Triebe m it a n d er n z usam m enzusein


e sc ha ffe n er ist nic h t nu r e in Cdi e v Äey cne v s o nd er n a u c h ein
g , ,

Cd i e v n e )1m n e v n e cv w v cn dm ,
ku r z a uc h d as m e nsc h

l ic he G e sc hle c ht b il d et ein z usam m e ngehöri ge s G a nz e s im Kle i


n e n W ie d as U ni v e rsu m im G ro sse n
,

g 47 . D i e E th i k d er S t o ik er .

1 D . as o b er st e M o r al pr i nz ip.

Die E t hik d er Stoiker ist ganz auf ihre Phy sik gebaut ,

w el c he d ie G r un d la ge n fü r sie e nt hält D ie Phy si k h a t t e


'

e z ei t : d ie W elt ist nic h t et wa ei ne blo s se M a ss e e inz el ner


'

g g
sinnl ic her Ex iste nz e n; sie ist v iel m ehr ein v o n d er gottl ieb e n

Ver nunft belebte s und be seelte s nac h i h re m G e set z unab änd er .


,

li c h ei nger ic h t ete s und se ine n W eg gehe nd e s G a nz e s D as E in }

z el ne ist nur The il un d G l ie d d ie s e s G a nz e n aber es ha t An ,

th e il an d em Leben und d er Lebe nsk raft d e sselben ; d er M ensc h


insbe s o n d er e ist d er hö c h st e n Kraft im Uni v er sum d er gö tt ,

l ic he n Ver nunft th eilh aftig ob wohl d ie Ver nunft sic h in ihm


, ,

nur al lm ä ligj z ur E rkennt niss d er W ahrhei t e n tw ick elt ob wohl ,

sie fer ner in ih m z us a m m e n ist m it d en n ie d erere n nat url ic h en


_

Triebe n und ob wohl auc h er b l o s The il d es G a nz e n und sc hle c ht


,

hin v o n ih m abhängig ist Mit G e nseq ue nz fl ie sst aus d ie s er .

A nsic h t d er G r un d ge d a nk e d er stoi sc he n E thi k n a m li c h d ie ,

For d er ung d a ss d er M e nsc h ni c ht grund satz lo s und wil lk ü rli c h


,

han d le son d er n m ittel s t sei ner Vernurift igkeit d ie Stell ung d ie


,
-

ih m im W el tganz en a nge wie s e n ist erk e nne und aus ihr s e ine
"

Ansic h t ü ber s e ine Be s t im m ung s c höp fe D er Me nsc h v e rla nge n .


,

5 2) St o b . E el I I , 132
. u . ä v d pe me g cpd e ez i; tp0 V 710 wen ne v n a d ne m o
s. : .

ne v
vn

na d C ie . 0 111 1, 4, 12 F in I I I , 2 0 , 6 5 ff
.
, 14, 48
. . II -

l) Pl ut . re
p St . . 9: C h ry sipp s ag t ,
o dn äc mv 60 1Ä wg e dö

e ine n
'

a ne pev

é nsl d et v w

ei d ÖV acd d1v na d nocnd w Ä d y ev d g d p:i t d g

di v edd éi d ad d äid

t t o t —

a0 0 1
’ ’

sd ö o a e v tacv , 7ig ne wfig cpö c e eng na d d it ö


d ne 7ig t 0 6 ne o no n ö ce tnvio s ei g.
'

n
*
t t *
38 2 St oik er .

d ieS t oi ker s oll erke nne n was fur ein Ver halte n se iner N at ur
, ,

un d s e in e m nat ü rl ic he n V er h ält ni ss e z u a nd er n W e s e n an e
'

g
m e ss e n ist un d d a na c h lebe n ; er soll s ei n W o l l e n i n E inkl a ng
,

se t z e n m it D em was d ie Or d nung d es Uni v er s um s ih m al s


,

R e gel fü r s ei n Hand el n v or ge sc hriebe n h at i n d e r Be sc haffen


hei t s ei ner N a t ur und se iner nat ürli c he n Be z ieh ung z u a nd er n
nebe n un d a u ss er ih m ex is tirend en W e s e n ; er s oll t h un was
z u t h un fü r ih n G e set z ist v er m ö ge d er na t ü rl ic he n E inr ic h
t ung d er D inge D ie S t oiker d r ück e n d iess ge wöh nli c h aus
.

d as t é )10 g t 0 6 ß ie n sei in U eb ereinstim m ung m it d er N at ur z u


,

lebe n d uel ey enpé v wg o d er atne) e dd mg t d) cpd e ec Cijv noct d cpüe cv


,
. .
"

«
,

Cvj v nat urae c o nv enient er o d er co ngruenter v i v ere nat uram seq ui


, , .

O d er m it R üc k si c h t d ara uf d a ss D as was fü r d en Me nsc he n , ,

G e set z ist nur ein The il d es alle n W e se n ihre G e s e t z e v o r


,

sc hrei b e nd e n u ni v er s elle n W e l t ge se tz e s ist C é ÄO Q ist : lebe n ’

g e m ä s s d er N at u r s e iner s e l ber ( d es Me n s c he n ) u n d d es W e l t
all s ind e m m an ni c h t s t h ut was v erbie t et d as allge m e ine G e
, ,

se t z w el c h e s D ass elbe ist m it d er d ur c h Alle s h ind ur c h gehe n


,

d en alle n W e s e n d as R ic h t ige ( d h D as was für d ie E rh al


, . .
,

t ung ihre r selb st und aller a nd ere n zw e c k m ä ssi g is t) v o rsc h rei


bend en G esam m tv ernunft o d er m it d er ober st e n G ot t heit selb st
Kl eanthes sa gt e : D er M e nsc h habe nur in U eb ereinstim m ung
m it d er a ll ge m ei n e n N at u r z u lebe n ne : v hv pdv o v e d né u ,

d t na d é it 1 pé pe ng) ; C h ry sipp d a ge ge n d r ü ck te sic h so aus


m an m u sse so wo h l d er al lge m e ine n al s d er m e ns c hl ic he n N atu r
fol ge n (t i jv E€ ne cv hv na d Zöiwg t I] V &v d pmniv n ) D L V II 8 9
' ‘
v “

. . .
, ,

E in we s e ntl ic her U nt er sc h ie d d e r A uffa ssung lie gt j e d o c h in


d ie ser D iffere nz d es Au sd r uc k s nic ht ; ; d ie m ensc hlich e f N atur
h at ja na c h a l le n S t oi ker n ihr W e se n und ihre G e se t z e n i c ht
aus s ic h s elb s t s o nd er n d u r c hau s nur aus d e m W e s e n un d d e n
,

G e se t z e n d er G esam m tnatur ; i nso fer n ge nügt es z u s a ge n : m an


s oll blo s d er G esam m tnatur fol e n A ller d i ngs aber l ie gt w oh l
g .

2) D . L . VI I , 8 7 f pé pn elelv
. : . ad finé repa u cpd e et g . t0 6 d) 10 n, ÖLÖ JCS P ’’

d ne ke üd wg t i] cpzi e et 1 nact öc ecd t e d na d noct öc


'
d ne p é

é 710 g y iv e ca u t e Cfiv ,

t
*
. <
5 t .

t i)v t di v e 71mv , é v e we d w acg , div d nacy o pe d ew e twd ev ö ö pe g ö ne rv ö g,


‘ °

e d ö ev v

d o rt : p é e t tv d d pd e g Ä ö y e g d toc n atv u nv é pxö pev e g , acd t ö g di v di Act, v


‘ ‘
- e t n ac

e ö v g t e d t <p t i g t di v ö v m w ö wcnv ; csewg Ö VC L


'

y p .
38 4 Stoiker .

in ab st rac to s o nd er n d as v ernunftige Be fol ge n d er real e n N at ur


,

u nd Or d nu ng d er D inge ( w el c he aller d i n g s ei n e v er nü n ft ige


ist) war d as Moralpr inz ip d er S t o ik er u nd nic h t blo s S e iner ,

Äey : nh s on d er n sei ner g a n z e n d v d pwn tv n cpd cnc; ge m ä ss soll


,

na c h ih ne n d er Me nsc h sic h v erhal t e n E in s ol che s Leb en ,

d as m it d er d ur c h Alle s d u r c h d ie m e nsc hlic he wie d ur c h d ie ,

G esa m m tnatur hi nd ur c hgehe nd e n W el t or d nu ng in U eb erein


ist d en S t o ik er n d as Cfiv nact acpet fi
’ ’

st im m u ng s t eht ,
.V , d as t u

g en d h af t e Lebe n ( D L V II . .
,

N a c h s t o isc her Lehre sc hre ibt d ie go t tlich e W eltor d nung


n i c h t blo s je d er G att ung v o n W e se n d ie G e s etz e v o r na c h w el ,

c he n sie z u lebe n habe n ; s o nd er n sie be s t i m m t a uc h ihre S c h ic k

s al e b is ins E inz el nste hi ne in sie ist d ie A lle s unwi d err ufl ic h ,

so und n i c ht a nd er s lei t e nd e s ipacppé v n o d er 7t pöv d ( S 37 4

So m it ist d er M e nsc h cpd e s : unbe d i ngt v o n ihr abhä ngig und


es e b e rt fol li h z u ei n e m m it d N a t u r ü b 1nst imm é nd en
g g c e r er e

Lebe n a uc h d ie ss : in wid erspruchlo ser Ei ns t i m m ung z u le b e n


m it d en F ü gunge n d es Verhä ngni sse s D ie se Se it e d es na nd .

cpd o w C v w ir d
fi w ie es s c he in t u n t,er d e n ä l t er n S t oi k er n n ur ,

v o n Kl eanth es be st i m m ter her v orgehobe n Dage ge n ist sie


s ehr w i c ht i bei d n S ä t n w el ehe d a fu r d e n A u sd r u c k ed a
g e p er ,

4) Stob . E cl . II , 132 : t od

awd
'

pe mo n t 0 g Cohe n Ä e y rne ii ,
8 v me ö , cpd o er
.

ne )1m ne d , E iQV d pav lq v n d e aw t i] v ötv d pmnev nad t ’q v ed ö aane v to w


t nad

cpaco
’ ‘
1t epc

Qw?gv acne l e nd e v d nd pxs w na d ö nel e y e npé v nv Vgl p 2 2 4 : ( EÖV e ecpe v


’ ' ‘

cpd es t
"
. . .

y ocpv} o ew ne d woand ene wjo so d o u) d ne l e nd etv y d e t ocö t a d) cpd e ez fi t 0 6 710 7 1


° " '
. c t . C

e t tne ö na d ne wwv rne ü nad cp0 1000 17 10 0 fl


'

5 ) E piet E u ch 5 2 . .
(D issert . IV , 1, 131 . 4 , 34) fuhr t d ie Verse d es
Kl eanth es an : A y e ö é
" "
di s

enpwu n, O man 7130 6 dn


"
edy
'

nad ,
i) H ev iv
°

d cact et acy ns v e g 9 g d atapa d y d env e g 8 é 71w,


'

s tpt
' ’
'
d ie °

M) nanö g y s v e nev e g,
e dö é v dt t ev äctepacc . Vgl ü rig ns C h ry sipp D
. b e . L V II
.
, 88 : T ug nd und e
G l ü ck sel igk eit ( ß te n) ist d a, d t aw 7t o wcoc
'
enpe t a
c it pd t t 7 t d t nam ic e np<pcn
*

)
( d er S eel e) 1t pe g t ijv t 0 6 d l en d re tnmeö Bed

v ie w 120
'

é nocercp ö adnev e g
‘ ‘

6 1t acp *

71no w D er selbe E piet D iss II 6 9;f : né xpcg ö w ötöv ; 71d pe r 17 t ac é €fig d s l


‘ ‘
. . . . .
, , ,

t di v pwv (
s d cpnscn é um rer apt io r um ) äxe po u 1t pe g t e w y xaw ew t div nott a
. t cpd o w
‘ ‘ ' ‘

d d t ö g y d e p d d s ö g t e te n

t wv é nl enu nev é n e in s t ö é y a pö e w, Ö C l v e e ef v
‘ '

o ev

. . .

per nocd e tnacpcacc v 6 v , nad di pnuiv ö w é it d d t ö


*
le e a
A uff a l nd ist nu r d i ss, d s s
‘ ’
.

d ie St o ik er d ie Fol gsam k eit gegen S chick sal u nd Vo r seh ung nicht a uch
al s eigene T ugend neben d en a nd ern anes t a d aufgeführt habe n ’

.
L ehre v on Tugend und G l ü ck se ligkeit .
38 5

pé e t ne cg, b eifall ige Z usti m m ung zu alle n S c h ick unge n d es Ver


h än gniss é s, gebra uc he n

2 . D ie L e h r ev o n Tugend und G l uc k sel i gk eit , v on G ü t e rn und U eb el n .

D ie Tuge nd in d em obe n a nge gebe ne n S i nn e ist na c h d en


Stoi ker n Da sj eni ge , wo na c h d er M e nsc h s trebe n soll S ie ist .

d ie Vo lle nd ung e ine s Ver nunft we se ns W ie es d er Me nsc h ist ,

t e Té ÄS LO V noct d cpd e w Äe y rneü D L VI I o d er d Rea i


(

i l
'

e . .
,
l

s ir un
g d es Be g r iffs d es M enseh en ; u nsere e ige n e N a t ur treibt
iind führt uns z u ih r h in

pe g t d ti t 7)v f) d cpd cng D


7 t .

L VII . d ie Seele d es Me n sc h e n a ls v er nünft i ge ist d a z u


,

seh afl en U b ereinstim mii n i d a z e Lebe n z u bri n e n


'

g e e g n as
g n
g
de t : n en e rq pé m 7t pö g t i)v d ueÄe yia v :t atVt e g t 0 6 (die n V II

je d er M e nsc h sc h ä m t si c h v o n N a t ur d es S c hle c hte n z um ,

Zei c he n d a ss Je d er v o n N a t ur d as S itt lic h gute al s d as alle in


,

Re c hte ansieh t ( V II er kann z war auf I rr we ge geführ t ,

w er d en d ur c h Ei nflüsse v o n ausse n und v o n i nne n her aber die ,

N atur wei s t ihn auf d ie Tugend al s d as Re c hte h in ( d cpe ppd g ) 7


_ .

6) E piet D iss . . I 12 8 II 2 3 42 Z ur ed apé m cg so ll


, , .
, , . o o sch o n Hera
k l it aufgeford ert haben S c h l e i e r m a c h e r W W III
, . .
,
2, 77 . v gl .

oben S 33 35 f . . .

N a eh S t o b ä us ( E el II .
, p . 132 ) be stim m te Z e n e d as t é 710 g b l os al s
’ ’

ö pe k e y e d pé v eeg di v , t0 6t 0 d sat t nec8 d v ac l ö y ev na d . o d pcpmv ev Ü )v , di g t di v


n acxe pé v ei g C‚d1v w w nano ö o upev e dv u nv ; Kl eanth es fugt e zu erst b ei : t ?) cpd e e t .

D em rieh t D iogene s L ind em er V II a gt :


'

v v i d ersp ab er v . .
, 87 s 1t pdit e g ö
Z i)v é v t di 1t e pl ö wd pe me n cpd e ewg
'

t é 710 g ed1t e

te ö . t

r) cpno s z . Au e h schrieb
Z ein W erk 7t epl 130 6 nact d cpd e w Böen (ib
. _
. u nd gera d e Z
'

. .

. s e thisc he

L ehren waren ( S 35 5 ) so naturalistisch d ass er nur v o m 6 Cfiv t ?) cpö e s c


.
,
.

au sge ga nge n sein k ann Z ud em wird er es nicht in d as B elieben d es


.

I nd i v id uum s ge st ellt haben w e 1 c h e m G rund satz ( M y e g) es fol ge n will , ,

d a er hi em it d ie subj e c t iv e W illkür auf d en Thron ge set z t haben w ür d e ,

w o v on so nst nur d as ab so l ut e G egent h eil b ek ann t i st W ohl ab er k ö nnt e .

er in d er L ehre v o n d er s d ö a upev ioc d av on a usgehen : v o r Allem m uss m an


nac h E inem st et s fe st geha lt e nen G r und sa t z e l eb en d a ein L ebe n ohne ,

einen sol chen d en M enschen in d en ewigen Streit v ersch ie d ener und ent
e e n e set z t er N eig un ge n un d M a xim e n v er s et z t un d ih n hie d urc h un
g g g
l ü ck sel ig m a c ht V o n h ier aus k onnt e er d a nn d a z u fo r t g ehen : d ie ser
g .

E ine und const ant e G rund sat z ist gen auer d er enel e y enpé v ei g t i) cpde er
"

. .
,

Cfi v d
,
a n u r d er o b j e c t i v e n N a t ur d er D ing e w ahrha ft e u n d b l e ibe n d e
Prinzipien für d as Hand el n ent no m m en werd en k ö nnen .

7) Ausga ng spunk t e richtig l eit end e Antriebe , .

S h w glc G
e h 1 g i h P h il
er, e sc ph i 8 A u fl . ( . r ec . o so e. . .
38 6 Stoik er .

did wo w d did VII


ö t é
p pc e ng Die Tuge nd ist also fur d en ,

Me nsche n um ihrer selb s t wille n z u er strebe n ( d c adit 1q V ’ ‘

e d d ca 2 t wac cpö ß ev é )1n td aa C l t di V s äeed ev ib und sie



. .

h at ihre n Z w e ck ni c h t ausser si c h wie z B He il kund e und , . .

Staa t skunst sond er n sie ist Z we c k an si c h selb s t (C ie F in III


, . .
,

7 ,
sie ist per se ips am G e ge nsta nd d er Be wund er un
g d d r ,

Begei ster ung d es Me nsc he n wie a nd rer se it s d ie S c hle c hti gk eit ,

v o n N at ur G e ge nsta nd d es Ha sse s d er Vera c ht ung d es Ab , ,

sehe ns Aller ist


( ib 1 1 3 6 .
,

D ie T uge nd ist aber nic h t blo s d as d er N at ur d es M en


sehe n allei n a nge m e sse n e Verhalte n ; so nd er n sie ist a uc h ein

G ut ( d yad dv ) und z war d as ei nzi ge G ut


, d as es fur ih n gibt , ,

o d er d as Einzige was ihn gl uc kl ich m a c ht Hier nun ist es


, .
,

w o d ie Ab wei c h ung d er stoi s c he n Lehr e v o n d er d er m e iste n


früh ern Philo sophe n be gi nnt Die se ware n z war d ari n einv er .

st a nd e n ge w e se n d a ss die T uge nd d as wi c h t i gst e u


, nd w ese nt

l ieb st e G ut für d en M e nsc he n sei ; aber sie hatten m it A us


n ah m e d er C y niker ( und d er M egariker) nebe n d er T uge n d auc h

no c h a nd ere Di nge z B G e s und heit ,


la nge s Lebe n W ohler
. .
, ,

g ehe n Fre,
u d e R e ic h th u m,
Ehre e d le G eb u rt Ma c h t Fre
, un d , , ,

sc ha ft er folgrei c he W ir ksam ke it und Thätigk eit al s 017 0 c a


, ,

er kannt na c h wel c he n die N a t ur d es Me nsche n st rebe und


, ,

d ere n Be si t z zur G lü c ksel igk e it ( s d deccpev taz) gehöre D ar in nun .

we ic he n d ie Sto ik er v o n ih ne n ab Ei ne sol c he Mehrhei t v o n .

G ü ter n er ka nnte n d ie S t o iker ni c ht an A ls ein W i r kli c he s .

G ut er sc h ie n ih ne n nur ein sol c he s G ut d as ab sol ute n W ert h ,

hat und unter alle n Verhäl t nisse n ein G ut bleib t ; was d agege n
nur ei ne n rela t i v e n und be d ingt e n W erth h at sc h i e n ih ne n ,

d ie se n N am e n gar ni c h t z u v er d ie ne n E in G ut in j e ne m ab .

s o l ut en Si nne d es W e rts w ar in d en A uge n d er Sto iker nur


d ie T uge nd und sie ist d aher d as e inz ige G ut d as s ie al s so l


, ,

c he s a nerk e nne n d as E inz ige ,


was na c h ih ne n d en M e nsc he n ,

g l ü c kli c h m ac h t D ie T u e nd er sc hie n ih ne n nic h t blo s al s


g

8 ) C ie . Ac a d II 42 130 : Aristo Zeno nis aud it or re pro b av it quae


.
, , , , ,

ill e verbis ,
» nihil e sse b o num nisi v irtut em ne qu e m al um nisi quo d
, , ,

v ir t ut i e sse t L VI I, 10 1 : d y ocd ev s iv ecc


'

n oc71o v

c o ntr arium D CÖ
'
’ '
«. . .
pav o v
Öe

t0 6t 0
( t e

nac71e v

) d pet hv ne d te

n et é xev &pet fig . Id . C ie . Parad o xon I .


38 8 Stoik er .

S ipp ) die z ur en c y k l is_c h en Bil d ung gere c h nete n é m cnöeüuocroc, *

al s da s ndi c c)l o o o o ioc , cpr)l o y pocp oct n d oc cpcl o yewper pioc u s f


p p , . . . .

( S t ob E c l II 12 0 . a nd rer seit s d ie z uv er si c htli c he kraf


.
, .
,

t ige sc h m erz lo se fre ud i ge und freie Stim m ung w el ehe die Tu


, , ,

g e n d d er Seele g e w ähr t d
( p , pp nu ,
d oog : ö v oz & Ä o n ioc
x p ,
oc öc e ö c
ppo «
,

o üv s Be wusst se in t ü c h t i z u sei n ( EÖ a ö r ö v
n é k u d p )
f u n d d ’
s s a a
, g ,

é ocur ® efv occ o no o ö oci o v m d sö öa iuo q ) D Ä L V II 94 ff 10 1


'

. . .
, ,

Aber streng geno m m e n ist d ie ss A lle s nur gut so fer n es wirk ,

l ic h z u unserer T uge nd be itra gt d a nur die T uge nd ein v oll ,

k o m m enes G ut ist ( Se ne c a d e v ita beata e 15 : ne ga ud ium .

qui d em quo d ex v irtute ori t ur q uam v is bonumsit ab so l uti


, , ,

bo ni p ar s est) E be nso urth eil ten d ie S toiker uber d as Uebel .

N ur S c hle c h t i gk eit gilt ih ne n al s Uebel ; d as e inzi ge wirkl ic he


U ngl ü ck d as d en M ensc he n tre ffe n ka nn ist d ie ss d a ss er
, , ,

sc hle c h t u nd d a d ur c h m it d er W ahrheit o d er d er N at ur d er
D i nge in W i d er spr uc h v oll v o n Unv er nunft S c h w a c he Ue b er , , ,

m ut h und s o nst ige n v er fehlte n N ei gunge n und Le id e nsc ha fte n


ist (C ie Tusc II 12 2 8 : nihil est m al um
. . ni si q uo d t urpe
, , ,

atque v itio sum est) .

W as z wi sc he n T uge n d und S c hle c h t igk ei t in d er M itte


l ie gt ist nac h stoi sc he n Begri ffe n we d er ein G ut no c h ein Uebe l
, ,

d a es d en Me nsc he n we d er glü c kli c h m a c he n k a nn we nn ih m ,

die T u ge nd fehl t no c h ungl üc k l i c h w e nn er t uge nd haft ist ;


, ,

alle s D ie ss ist so m it für G l üc kseli gk eit o der U ngl ü ckseli gk eit


lei c h ü l t i o d er m A d iaphoro n Die so g aussern G ü ter ,
g g g e .

Lebe n G e sund he it S tä rke S c hö nhei t e d le G eb urt R eic h th um


, , , , ,

u s f si nd d e swe e n ni c ht e t w a s wirkli c h G ute s w eil sie zur


. . .
g, ,

Tuge nd und z war nam e ntl ic h z ur Kraft und St ä rke d er Seele


nic ht s beitra ge n weil v iel m ehr v o nih ne n eb enso w o hl ein sc h l ec h
,

12 ) -
Stob . E cl . II ,
136 : T G) V
‚ ocy oc&ä
°

w rot pé v o wocy x ocüoc n po g eöö occpo v iocv ,


.
’ ’ ‘

nv} m d &v o w ws v &pet öcg n oto ocg m d möcg é v epy e iocg möcg x pn
’ ‘ '

öé x octoc

coc r ocg 136


'
.

wm ct oc b é m mö e üpov coc

6% w nv m at
‘ ’ '

e rm ocg m et s ö cpp o z
'

0 ocv o öé x ocpocv 138 r oc _ .

13) S ext . E m pir . ad v . M a th . XI , 61 : cpocc tv &ö t occpo po v


'

pv rce a pö g
c0
'

mo v tocv p.v rce 7t po g % o mo ö ocmo v iocv e o Ä l nß ocv o pev m ö o nua cv ö nev o v


% oc3
'

e ö ö oc
'

_
oc ,

t ww Ö y is wcv % c v o e o v noch notv n och coc nl etc noc 1: äi v


no mx oc
' ' ‘ ‘

coc e co
* '
cpoco 138

g &Ö LOC CPO pOC w y xocv e w , e ö ö occn wire npö g m mo ö o


' ' ‘ ' ‘

ém o v iocv

o ö coc 1: ö p7rce n po g u

po v iocv o o v 1 e tv e w
'

&ö coccpo po v (S W atv ;


'

mö g xpfio &oct ,
‘ ’

y oop é c mv

. . noch % o .

ö zoc n ocv cb g ö d pem nev % ocl ä> g, o ö e noch mo t g napt O di


‘ ’ ‘ ‘

ö g, ö y re £o‚
% o m£op ö e % o mc

*
. .

U,
’ ‘
no cé nev ü g äo u xpfio üo u, ö co t eein öcv ei n

po m
"

n o ré ös x o mc

*
S
L eh re v on d en Ad iaphora .
38 9

ter d em w ahren W oh l d es Me nsc he n zuwi d erl aufe nd er al s ein


, ,

g uter G ebra u c h g e m a c ht w er d e n k a nn Co nseq u e nt hielte n s ie

auc h d ie e ntgege nge setz te n Z ustä nd e To d Kra nkheit S ch m erz , , , ,

Arm uth Unehre ni c h t fü r U ebel ; d a sie k e in H ind erniss d er


, ,

T uge nd und som it d er G l ü ckseli gke it si nd j a sogar wie z B , . .

Arm uth Kra nk he it s o nsti ge s ä usser e s U ngluck unt er Um stä n d e n


, , ,

d er T uge nd d es Me nsc he n sehr heil s a m und ih m so m it sehr nü tz


li ch sein kö nne n ( S en d e pro v id entia II 2 : bonus v ir o m nia ad .
,

v er sa ex erc itatio nes p u tat IV 6 : c ala m i t a s v irt uti s o cc asio est 7 .


, .

110 3 Deus quo s probat quo s am at ind u rat


, rec o no seit
,g ,

x ereet III , 3 : nihil m ihi v i d et u r infel ic ius eo


( pr ü f t ) e ,
. c u i nihil ,

unq uam ev en it ad v ersi no n lic uit e ni m illi se ex eriri


p ) ,Die .

Stoik er erklärte n d aher d ie Di nge die im ge m e ine n Leb en al s ,

Uebel gelte n ebe nfall s für A d iaphora D L V II 10 2 10 4


, , . .
,

I n Folge i h rer Ri c ht ung auf d as N at ur ge m ä sse k o nnte n


und wollte n j e d o c h d ie Stoi k er k ei ne swe gs so we it geh en j e d en ,/

U nter sc hie d z wi sc he n d en soge nannte n äussern G ü t er n und


U eb el n z wi sc he n Arm uth und R eich thum G e sund heit und Kra nk
, ,

heit u s w z u l äugnen Sie be strit ten gar ni c h t d ass die s oge


. . .
, .
,

n annte n ä u sser n G ü ter d er N atur gem ä sser (wurde cpüo w Stob E el . .

II 142 f 1 48 d ie so gen Uebel wi d er d ie N at ur (naapaa cpüo W


. .
,

ib C ie Tusc .II
. . d a ss j e n e brau c hbar un d v o r th e ilh aft
,

eö xpn co m m o d a) „ d ie se un beq ue m und unbra uc h bar ( 660


( o roc ,

xpn o roc i n c o m m
,
o d a ) seie n A u c h fa nd e n sie w e n n unt er d en .
,

Di nge n k e in V erthunt erschied v orha nd e n sei so falle j ed er


V

G r und zu ei ner v er nü nfti ge n A uswahl unter ih ne n und s o m it


fa st je d e s M o t iv fa st aller Inhal t ei n e s v er nunft und d a m it
,

fli h t m ä sen Ha nd el ns we ; d as le t z te Lebe nsz iel ist al s d a nn


p c g e s g
s tum p fe Ind iffere nz D as w ollte n d ie Stoi ke r v o n A nfa ng

14) Pl ut . de s toic . r ep. 31 : CD äcm v 5 6 xpfic oco & ocz noch % o mb


c g, 10 61 0
afv o u,prme x o mö v 71: ) l o rm p ö é x ocl Ö v cs iqc

day oc3o v
‘ '

cpoco t . n och Ö(i) p i pov co g


ffl o u

mä> g x pä wcocc n otv reg o f äcv ö mo n ö co 7t ep o öö ev é c m ”CO Ü C Q D L


' ‘

xo
* '
W äcy a36v . . .

VI I , 10 3 : di g iö co v 6 S eppo ü ü eppocév ew, 6 öm >


EÖ $ öxe w,

170 .
'
. 0
*
to o n och 1 0 6 &y oc

ß l ocm ew
‘ '

30 6 ® <pel et v , 0 6 0 6 p.ocl l o v ö s di cpe7l et ß l ocm er


‘ '

Ö nl o ö c o g
"

1: o . .

Mo d
. Ö y is coc o f m öé poc
.

oc
y oc3o v
‘ '

o irce nl o ü1: o g o ö t e ö ie coc


y . S en . ep. 87 :q uae
neque m agnitud inem o a a nim d nt nee fid uei am nee se c urit at em , no n sunt

bona ; d iv itiae a ut em e t bon a v al et ud o et sim i li a h is ni il h horum fa


eiunt ; ergo no n sunt bona .

15 ) Plut . ad v . St . 2 3 S en . . ep . C ie L eg . . I ,
2 1, 5 5 . F in ni, 2 1,.

69 . D ie reine Ad iaph o rie t ellt e Z eno s S chüler


s

A ris to al s hö chst es
390 Stoiker .

an n c i h t sond er n sc ho n Ze no erk a nnte ei ne n W erthuntersc h ied


,

unter d e n glei c h gü lti ge n Di nge n an ; sie th eil t en d ies elbe n in

d re i Kla sse n in v or z uz iehe nd e z u v er wer fe n d e und sc hle c h t hi n


, , .

g l e ic h g u l t ige D ing e Vor z uz iehe n n po nyp é v ov n a nn t e n , .

d ie S t oi ker Da sje ni ge was z war no c h k e in G ut ist aber e in en , ,

relati v e n W erth (d äiocv ) hat u nd d a h er im C o l lisio nsfal l s ei

nem G egenth eil v or z uz iehe n ist : z B Lebe n z ure ic h e n d e s Ver . .

m ö ge n Ehre gut e G eb ur t Be si t z v o n Elter n und Ki nd er n


, , ,

k örperli c he Vor züge wie G e sund he it L eib esstärk c S c hö nheit , , , ,

und be so nd er s gei sti g e Vo rz uge wie gute A nla ge n G e sc h ick , ,

lic hke ite n Fer tigkeite n Et wa s G ute s sind R eic h thum und G e
, .

su n d h eit ni ch t d a sie d em Me nsc he n a uc h s c hä d l ic h w er d e n


,

und k einenfall s ih n si c her und unt er alle n Um stä nd e n gl uc k

li c h m ac he n kö nne n d as k a nn nur d ie T uge nd ; aber we nn sie ,

ge ge n A rm uth und Kra nkhe it in d ie W ahl k om m e n so v er ,


i

d ie ne n sie d en Vor z ug C h ry sipp er klärte es s o gar für v er .

rü c k t R eich thum G e sund hei t S c h m er z lo sigk e it Voll st änd igk eit


, , , ,

d er G lie d er fü r ni c h t s z u a c h t e n und n ic ht d ar na c h z u stre b e n ,

Pl ut d e Stoi c rep 30 2 Als ein z uVer wer fe nd e s ( o mo n po n


. . .
,
.

yg 1 é v o v f eieet um reiec taneum ) be z e ic h ne t e n sie Da sje ni ge was


, , ,

d em Vor z uz iehe nd e n e nt ge ge nge s e t z t is t und v er nünftiger wei s e


ni c ht G e ge nsta nd freier W ah l sei n k a n n t oc o mocäiocv ä o v roc
‘ ’

x , ;

Wie Arm uth Kra nk heit S c h m e rz unz eitiger To d Unehre


, , , , ,

S c h wä c he u s w Z u d er d ri tt e n Kla sse d en sc hle c hthi n gle ic h


. . .
,

gül t ige n D i nge n re c h n ete n sie D asje nige was auf uns er n leib
, ,

Z iel auf C ie Ac ad . . II
o e a quae Z eno l n m ed iis esse ,
42 , 130 : ea m m nt ,

v o l uit nu ll a e sse eensuit


, huie sum m um bonum est in h is reb us neu .
,

tram in part em m o v eri quae &ö q mpioc ab ipso d ieitur G egen ih n aber , coc .

w ir d v o n d en a nd ern St oik er n ( C ie F in I l l 15 5 0 ) be m erk t : w enn k eine . .


, ,

d ifferent ia rer um w äre e t c o nfu nd eret ur o m nis v it a u t ab A ist o ne ne, ,


r ,

q ue ull um s apie ntiae m unus aut O pus inv em ret ur q u um i n t er res e as , ,

qu ae ad v it am d egend am pertinerent nihil o m nino int ere sset neque ,

u llum d el ec t um ad hib er e o po rt er et .

16 ) S . d ar ub er St o b . E cl . I I , 146 —
15 6 . D . L V II .
,
10 5 —
10 7 . S ext .

E m p P y rrh H y po t
. III 191 ad v M ath XI 6 2 ff C ie d e fin I I I 15 5 1
. .
, . . .
, . . .
, , .

17 ) ein v ora estelltes v orgezogenes v orz u iehend es D ing b ei


ng ,
z ,

C ic ero pro m o tum pro d uetum a uch p aepo sit um St ob E el I I 15 6


, ,
r . . .
, .

18 ) ö xo v oc &gt w D L V II 10 5 A u ch M m su n1e nd a wer d e n


'

r c e r o . .
,
. oc ,

d ie se D inge genannt Stob I I 15 0 C ie Ac ad I 10 36 d ie ihnen ent ,


.
,
. . .
, , ,

g eg engesetz ten ä)wq m : oc .


392 Stoiker .

d em C y nism us a h er st ehe nd erkl ä rte sie so gar fur nic ht


n c o h n ,

2 l
nat ur ge m ä ss ) u nd ob g le ic h die a n d er n Stoi k er ni c ht so
, w e it
gie nge n so w are n sie d o ch d ari n e inst i m m i g : sie habe nur
,

W erth so fer n sie aus d er T uge nd o d er aus sit t li c her Th ätig


,

keit e nt spr inge o d er : W erth habe ni c ht d er G e nuss (fi , öo v fi ) ,

s o nd er n nur d ie Heiter ke it Fre ud igkei t Z uv er si c ht w elche d as , , ,

tuge nd hafte Leben beglei t et

3. T ugend und P fl ic h t .

1 . Aus d em s t o isc he n M oralpri nz ip ,


n c a h w el c he m das C é ÄO Q ”

650 0 d ari nbe steht Me nsc h in Einsti m m ung mit , d a ss d er


d er N at ur leb t er gibt
si c h d er s toi sc he Be gr iff d er T uge nd
,

v on s elb st : sie be steht


d ar in d a ss d er M ensch d a z u gelangt ,

alle n W id em pruch m it d e m N a t urge setz v o n si c h ab z uthun und


all se in W olle n und Ha nd el n sc hle c hthi n und unbe d ingt na c h .

d em G e set z e z u be s t i m m e n O d er : d ie ocperfi ist e ine ö tocd € o cg .


’ ’

ö po ) o y o o ué v n ( D L V II 8 9)
. . e ine ö coid so cg almxrj g o üpcpwv o g
. .
, .

ocö r 7cs i ö l o v T ÖV Stob e n e Defi nit io n


fi p ß €o v ( E el II i . .
, ,
.

bei w el c her na c h alle n a nd er n Er klär ungen d er Stoiker d as


ö uo l o yetv I f; cpüo ec m itz uv ersteh en ist D ie T uge nd ist ni c ht .

blo ss e v erand erlic h e s äcg wie bei Aristoteles so nd ern sie ist , ,

ö coiü eo cg Z ust and ( D L VII , sie be steht in d em v o llko m . .


,

m e ne n sc hle c hthi n unv erä nd erl iche n G eric h tet sein d er Seele auf
,

d as G e set z al so ist sie ö coid s o cg


glei c h för m ige sittli c he Ver ,

2 1) S ext . E mp . ad v . M a th . XI , 734 t ip; ö p.ev


‘ ’
E n ix o o po g

ocy oc

S öv ?
s v occ cp o w m pä 70 l o v fiatl e inv « ( Ant isthe nes) no mö w

n
'
ö ös s imb v » cv e i v n
&n o W) g c no äcg &ö coccpo po v m d o ö npo nv né v o v &Äl oc KÄ s ocv 6 ng nev wär e
’ ‘ ' ‘ ' ‘

o f 5 .

m wöc cpö o w ocö rq v s fv ocn, pryce &550 w exs w é v 1: Qi B£( p ö ö s A pxé ö mro g
‘ ' ’ ‘ ’ ‘

u ov coc
* °
.

cpö o w nev s?v o u di g cocg é v poco xd l p ( A c s l ) 1: p£xocg, o öx_l ö e m d &550 w e xew


'

. he ‘

I l o wocin o g ö e 1: woe nev % occoc cpüo w Öu ocpxe w , u v öo ö e nocpöc cpüo w


‘ ‘

D ie d i

*
‘ ' ‘

. re
a a a e
H upt uff ssung n : d em E piku e sc int d ie fiö o v h al s ein G ut , d em r r he
"

Antist he ne s al s ein U ebel , d en St oik ern al s ein Ad iapho ron .

22) D . L V II
94 : é m y ew aänocroc &pev 73g e?v occ wgv me xocpocv noch t üv
.
, 1 16 .
' ‘

ib 96 : &y ocfl oc 6 0cpo o g noch cppö wgpoc m d é 7l e o


‘ '

e ö cppo o öv nv m d r ot nocpo ml vjo coc . . .

% s pioc m d Té ptl) t g noch eö cppo o üw; na d ocl o nfoa S n c ep 66 , 5 Vgl n .


. e ea . . . obe
S . 38 8 .

2 3) Stob . E cl I I , 136 :
. nav cö
'
n oc6

é oco co v
*

n o wfv ö w; v emö g m d &nocpocß o nwg .


'

m y xocv eu» C ÖÖV n po nyo o pé v wv nov coc cpö o w St F l o ril nepc ob nt ocg
‘ ‘ ‘

s ö ö ac
' ‘

n po g i: a "
. . .

22 : Xpö o wm o g s gt , a
upo x ö m o v u äm y £y v eo ü occ n/we öö o uno v io w,
öt '
‘ ’
oci né o oct
11: poc ecg
'

ä ( d ie einz el nen pflieh tm assigen Hand l ungen) npo gl ocß co o c


'

mb [3é ß bcco v
L ehre v on d er T ugend .
393
fa ssung d er S eel e Z u d ie ser t uge nd hafte n Seele nv er fa ssung ge
.

la ngt d er M e nsc h d a d ur c h d ass er d ie N a t ur m it wel ch er er


'

, ,

e inst im m e nd lebe n s oll , w ahrha ft er k e nnt , u nd sic h ü b t d ie s er ,

E rkenntniss ge m ä ss z u h an d el n o d er er erlangt d ie T ugend


d ur c h é m o rfiunund a o m ; o cg die T uge n d ist W i sse n un d Th un
D e sse n w as z u th un ist é m o cvj pnm d r é xv n
, und sie k a nn so ,
*
.

mit nur auf d em W e ge d er E rk enntniss d ur c h é m o rfiun geler nt , ,

und d urt eb ung er w orbe n w er d e n ; in G ot t ist die T uge n d


v on N at ur v or ha nd e n d er M e nsc h aber m uss sie sic h m it ,

W isse n ane igne n ; d er ?: v oé pero g ist d swpnrm o g m d 7co vq r m o g


‘ ‘

EGi V n pa x r é u> v
( D L V II alle T u e nd e n ber uhe n auf
'

g . .
,

8 5 mpfi uocr oc ( Er k e nnt nisse n) und k o m m e n d a d ur c h z u Stand e ,


\

d a ss d er M e ns c h d ie se n Erk e nnt ni sse n fol gt d a ss er ih ne n se in e


o o y z ocroifl s o zg Z ti ibt d d a na c h ha nd elt ( ib 90 :


( u s m m u ng) g u n .

äxo uo c o üo r a o cv é x d ewpnuoir wv , sind d ewpnuo mz o d, 91 : äxo o o c


o u x ocr ocd
y Dara uf é o scg)
d a s s d ie .
,
T ugend gel er nt w er d e n m uss ,
ber uh t die prakt isc he W ic ht igk e it d er Philo sophie D ie Ke n nt .

n iss d er N atur o d e r d er gö t tli chen und m e nsc hl ic he n Di nge ,

w el c he z ur T uge n d geh o rt wir d d ur c h cpul c o o cpicx g e n a u er , ,

d ur c h die cpuo m v1 er worbe n W el c he ebe n d ie s e D inge z u i hre m


'

I nhal t ha t Auc h no c h nac h e iner and er n S ei t e ist Phi


l o so ph ie z ur T uge n d nothwe nd ig : z um re c hte n Ha nd el n gehört ,

w e il d er M ensch C® o v Äo y m ö v ist a u c h d as v er nü nft ige Ha nd el n , ,

t o cppo v eiv ; so wohl d ie se s al s je d e s a nd er n re c h t e n Han d el ns ist



'
.

d er M e nsc h nur d a nn sic her we nn er d es ri c ht ige n U rth eil en s ,

sic her ist we nn er geler nt h at


,
alle Vo rst ell unge n z u prufen , ,

d as W ahre v o m Fal sc he n z u unter sc hei d e n nur r ic ht ige n Vor ,

é wcm ö v m d iö é oav 756v 1: woc l otß wöw D L VI I , 12 7 : di g öst Ö p8 ö v sfv ocn


‘ '

x occ 7c7 . . .

äül ßl öv , öroo g ö ix o öé ö m o w O Ü CS ö s ö m ocruir s po v o ö cs ocö m cbrepo m


‘ ’

ov o r ps o u
ov
’ *
.

2 4) Plut .
pl ac . h
p il pr o o em : cpul o cso cpio w ä c m q o w r é xw; g é m mö e io o
. .
*

ém *
cv jö eno v 5

etw a er h
nio w m at ocv co rocr co e
&pev nv Hi ist die P il o so ph i
’ ' ‘

se lb st al s d m ; c be eichne t ; es gehö rt aber weit er z u m E rwerb en d er


e z

Tug end ebenso sehr j a no ch m ehr d ie pr ak tische U eb ung d ie U eb ung in


, ,

und d u r c h D L VII 2 6 St o b E 0 1 11 2 12 v gl Anm 2 3


'

py e oc, . .
,
. . .
, , . . .

2 5 ) S ext P y r h h y p I I I 18 8 D ie St o iker sagen


° '

r
pi CPUXi)V ocy ö oc
’’
. . .
, : ,
7t e . oc

e?v n é xv g u o g G enau er St o b E el I I 92 10 4 110 : D ie


‘ ’

CÖ Q
'

oc v c
'
oc r p g ,
C oc er oc . . .
, .

&pet océ sind é m r f;pocé u v


o

. m d Té XVOCL .

2 6) Plut pl ac pr o o em
. .
(nach d en Anm 2 4 angefah rt en W . . orten)
57 v
‘ ‘

&pS C ÖLQ ö e y ev m o nocrocg r pet g, cp 0 o z i) v , 8 L u 7) v , Ä 0 Y


'

cocg
’ '
.

ist d ie angewand te é m cn v gmfi


'

.
394 Stoiker .

s t ell un ge n s ei ne Zusti m m ung z u gebe n , in d er U eb erzeugung


v o m R ic h t i ge n si c h d ur c h n ic ht s beirre n la sse n ; d ie ss Alle s zu

aber erla ngt er nur d urch d ie ö coc) ex u x fi; a uc h sie ist noth .

w e nd ig z ur ocpervi O d er ( Be id e s z usa m m e nge fasst ) : d ie


’ '

ist o o cpi oc ; nur d ie o o cpioc be fäh igt d en M e nsc he n z um


ri c hti ge n Ha nd el n G ut ha nd el n aus blo ss er N at ur o d er aus .

G e woh nhe it ist d en S t oi ker n n o c h nic h t Tugend ; T uge nd ist


ih ne n nur d a sj e ni ge Hand el n d as aus be wusster E rk enntniss ,

d er ober ste n sit t li c he n Pri nz ipie n und aus unum stö ssli c her Ueber .

z e u ung v o n ihrer W ahrhe it her v or geh t und ge ü b t ist v o n d ie


g ,

se n Pr inz ip ie n aus alle s Ha n d el n b is ins E inz el n e hi nei n ri c h


tig z u be sti m m e n D ie Be gri ffe T uge nd u nd W ei shei t w
. e rd e n
d aher b ei d en Stoi ker n pro m isc ue gebra uc ht : d ie G ute n si nd
d ie W e is e n ( o o cpo i) , d ie S c hle c h te n d ie Thore n ( pp i, ä cppo v s g) . .

D ie Stoi k er le ugnete n nic ht d a ss es a uc h a nd ere v o n N at ur , ,


-

v or h a nd e ne o d er d ur ch U eb ung z ur a nd er n N at ur ge w or d e ne
T uge nd e n gebe wel c he ni c ht in grund sätz lic h be wusst em H an
,

d el n be st ehe n s o nd er n unrefl ec tirt wir k e nd e


, g ut e Fähi g k eite n

a g z um G ut e n sind o e a te
( ö uv oiu ) di ö

e s
g n nn n d d s c pnt o r oc erocc
p ,

n ( i nt egritas) , io xüg u nd @di pff) , Ö yiecoc und x oil l o g d er


’ ’

oc u crc g
p
Seele A ber wa hrha ft e und eige ntli c he T uge nd en si nd sie ni c ht
.

sie bil d e n sic h erst aus d en grund sät zli c he n Tuge nd e n z B ,


. .

G e s und heit d er Seele aus d er o wq> po o üv n und sie kö nne n sic h


auc h an M e nsche n wel c he d ie wirkli c he T uge nd ni c ht haben , ,

so m i t an S c hle ch te n v o rfind en wahre T uge nd ist nur d as ,

S ich sel b stb estim m en na c h d em G e set z (C ie A c a d I 10 . .


, ,

D ie b eso nd ern T uge nd e n er gebe n sic h aus d em Be gr iff e


d es m e nsc hli c he n Hand el ns ü berhaupt D as m e nsc hli c he H an .

2 7) D . L V II
.
,
46 f . : ocö ciq v
*
öé ö noc7l em m viv &v ocy x ociocv ?
s v occ , m d
& per iq v é v w &per ocg : wo iocv ( Sicherheit F ehl
' ’

e iö s c re oc7cpo m

é xo o o o
nepu v or

sc hl üsse n) é m o mfinnv , 10
'

6 n o r e ö st o uy x oc cov ctö eo ö
*
m m d nv} , t i7V
" '
öE

ocv em o u
ö
*
c m ( S icherheit v o r
oc Tau seh ung d u rch i rgend we l c he n S chein) , o o pö v

Ä o yo v über s |i i} é v ö cö o v o u ourt qi , C"


Y)V ö é &v el ey äiocv ( U n ersc h ütter

u pe g T.Ö eix o g,
' ' ' ’
'
.

bark eit d er U eb erz eug ung) , to xii v é v Äö y cp , dio re pi; &nocy eo ö occ &7t OLÖ CO Ö
' ’ ’

ocv r m s ips v o v & uov cocco mroc ( Si cherheit agem Z ustim m en


°

s ig BÖ
'
'

,
öé v or v

z um n c s ä h t e n B e s te n ) , ä€ w &v occpé po o o o w möcg cpocv r oco iocg s ig r ö v ö pö ö v l


'

o
yo v .

6m öé v eo ö é r; g ö coc7t em m fig S e mptocg rö v öim wro v äo eo ö oac é v ) to y op


'

0 t o o cpö v

M.. Vgl S . . 363 .

2 8) D . L . VI I 90 f , . Stob . E el . II , 110 . C ie Tusc . . IV , 13 .


396 Sto ik er .

u n tr en n je d e T uge nd sieht auf d ie a nd ere und h il ft ih r


b ar ,

ih r W erk re c h t zu v ollbri nge n Die Seele nr uhe w el c he die .

o ce c o o ö w be w ir k t k o m m t a u c h d er <ppöv n o cg u s w z u S te tten
pp ; ,
. . .

die d v ö peioe k ä m p ft für d ie G ere c h t i gk e it u s w ; die cppöv no cg . . .

h il ft ü berall d as Re c h t e w äh l e n und d as Unre ch te v erm eid eii .

W er Ei ne T uge nd wirkl ic h h at d er hat alle weil d ie G rund , ,

sät z e aller T u e nd e n ( ihre ober ste n G e s et z e ) d ie s elbe n si nd


g
Aus d em st oi sc he n T uge nd be gri ff fol gt v o n selb s t d a ss

nur ei n e s ol c h e Hand l u ng d ie aus d em Bewusst sei n d es G e ,

s etz es und aus v oller E insic h t in d as


. was z u th un ist ent , ,

spr in t a l s ei n e v o l l k o m m e n t u g e n d h a f t e H a n d
g ,

l u n g gelte n k ann Ei ne s ol c he Han d l ung ne nne n d ie Stoik e r


. .

ab sol ut ric hti ge That x ocr é pd wuoc S ie unt ersc hei d e n d av o n d ie ,


.

e ni e Ha n d l un swe ise e z w ar ater i ell d em G e set z e


j g g d i m e
,
nt
spri c h t aber nic h t aus bewusster sittl icher U eb erz eugung und
,

ni c ht aus v oll ko m m e ner sit tl ic her E insi c h t her v or ge ga ng e n ist .

E in e sol c he Hand l ung ist z war d em G esetz gem äss sie v er ,

s t ö sst nic h t e e n d as mad fi z ov d h g e ge n d as G e z ie m e nd e


g g . .

o d er d ie Pfl ic ht aber sie ist nur eine ué o nn pä é cg, sie hat kei
,

n en m oral isc he n W erth sie ist nur ge s e t z l ic h ni c ht t uge nd ha ft , , .

N ur d ie gute n Ha nd l unge n d es W e is e n o der T ugend ha ften d h , . .

d e sj e nige n Me ns c he n d er d as sit t li c h G ute v ollk o m m e n er ke nnt


,

und es v ol lko m m e n d ur c h führe n k a nn s in d x ocr o pd chpoct oc die d er , ,

ge wöh nli c he n Me nsc he n blo s a md hx o v roa o d er pé o occ


E ine weitere C o nseq uenz d es sto isc hen T uge nd be gr iffs ist
die Beha up t ung d er S to iker d a ss es z w i s c h e n T u g e n d u n d ,
.

L a s t e r k e i n M i t t l e r e s gebe E s fol gt d ie ss d ara us ,

30 ) St o b . E 0 1 I I , 110 :
. no wocg rö e
' ‘
'

t ocg ocpsrocg ,
’ '
o o ocz
. é m o i: finoct eiet noch

S ewpv 1nwcoc äx e w m d ré 7l o g t ö ourco , ö co m d &xwg


woe > io r o ug efv occ
’ ‘


' ' '

XVOCL, n

x o ze . .

EÖV y oop n£ o w äxo v roc n oteocg äxew m at ro v % orcoc p£ocv npocu o w oc m ov ie n oto oag
‘ ‘ ‘ '

. .

npocrre w
'

.
'

. l occg, d
n o wocg C Ö( 7t occ ä> v ß l é ne w % o d roc öno cerocy pé v oc &M v g

*
.
'

aher
d ie Tu gend e n v o n d en St o ik ern m it S chütz en v erglichen wurd en , we l che
a uf E in Z ie l sch ie sse n ; j ed e s treb t d as cé k o g in ihrer W eise an .
r

31) C ie O ff I I I 3 14 : h aee enim o ffic ia d e quibus his l ibris d i3pu


, .
, , ,

t a m us m e d ia St o ici appell a nt : ea c o m m uni a sunt et l at e patent ; quae


,

e t ingenii bonit ate m ulti asseq uunt ur et pro gressione d isc end i I ll ud .

aute m o ffic ium quod re c tum (a ocr o pö wpoc) iid em appell ant perfectum
,
'

atque ab s o l ut um est et ut iid em d ieunt om nes num eros habet nee


, , , ,

pr ae t er s apient em c a d ere in q uenq u am pot est .

32 ) D L V II 12 7 St ob II 1 16 : &pst fig noch % o miocg o öö é v aiv a u perocé ü


. .
, . .
,
. .
L ehre v on d er Tugend .
397

d a ss a h d en Stoi ker n v o n Tuge nd nur d a d ie Re d e sei n ka nn


n c ,

wo die re c hte sittli c h e E rkenntniss und die unbe d i ngt e Ri c h


t ung auf d as S it tli c he v orhand e n ist W o es an d er v ollen .

Ei nsic ht und E nt sc hie d e nheit fehlt d a ist k e ine T uge nd ; sie ,


kann nur e ntwe d er ga nz o d er gar ni c ht aber ni c ht th eilweise ,

be se sse n wer d e n Der Unt er sc hie d z wi sc hen T uge nd und U n


.

t uge nd ist d aher ein ab sol uter pri nz ip ieller ; j e d er Me nsc h st eht ,

e nt we d er ganz auf d er Se ite d er Tuge nd o d er w e nn d ie ss ni c ht , ,

d e r Fall ist auf d er e nt ge ge nges etz te n


, er ist so m it no th wen ,

d ig e nt we d er ein gut er o d er ein s ch le c hter Me nsc h : ein Mi t t


lere s z wi sche n Bei d e m gibt es so we ni g als z wi sc he n ei ne m ,

gera d e n u nd k r um m e n Ho lz ( D L V II E s gibt d em

. .
,

n a c h fü r die Stoi ker nur z wei Kla sse n v o n Me nsc he n Sol c he ,

w el c he die é m o rf; un und d ie in ih r ber uhe nd e ocper v; be si t z e n


’ ’

und Sol c h e wel c he sie ni c ht be sit z e n


, Je ne si n d d i e G u t e n .

o d e r W e i s e n o d er G ebil d ete n ( e no uöocto c o o cpo i &o r eto n) d ie se , , ,

d i e S c h l e c h t e n o d e r T h o r e n (cpocö l o c umbo i, ocu ociöé uro c)



.
,

I n j e ne n sind v er m ö ge d er U nth eilb arkeit d er T uge nd alle


Tuge nd e n in d iese n alle La ster v erei ni gt
, Je d e Hand lung
d es e n o uö ocfo g ist t uge nd ha ft ( D L V II 12 5 ) o d er ei ne Ver
'

.
.
,

wirk lic hung s am m tl ich er T uge nd e n ( Stob E c l II d er . .


,

S c hle c hte um gek ehr t k a nn gar nic ht s re c ht t h u n Hieraus fol gt i


.

wie d er um d a ss alle gute n o d er weisen M enseh en glei c h t uge nd


,

haft alle U nweisen o d er Thore n gl ei c h sc hle cht si nd ( S t ob II


, .
,

Ob Je m a nd h und ert Stund e n o d er nur E ine v o n sei ne m


H eim at h so r t ent fe rnt ist in bei d e n Fälle n ist er a usserhalb
,

d e sselb en ; so ist auch wer nic h t d u r ch a us t uge nd haft hand elt


, ,

n o c h ni c ht in d er Re io n d er T u e nd
g g ( D L V II D as . .
,

N ä m li c he gilt v o n d en ei nz el ne n Ha nd l unge n : a l l e g u t e n
H a n d l u n g e n (x oct o pfmb uocroc) und a l l e V e r f e h l u n g e n
( n p fiu ) s i n (1 e i n a n d e r g l e i c h d a alle in gle ic her
& u r ocroc
,

W e ise j e ne in d em al l einwahren Pr inz ip d er T uge nd ha ft igk ei t


, ,

d ie s e in d em fal sc he n o d er v er kehrte n Pri nz ip d er S chl ech t ig

33) Sto b .
Q3 rs Z v ; v e wc m d m f g d a our co ü o rwtu o t g cpt l o
I I , 198 : &pé c mec ’
C
' ’ ’ ‘

po cg, 5 0 0 y é w; C (I) V &v 3pcb nwv e?v o u, LÖ nev t ä w e n o ub cx ice v , EÖ b r


o be C Ö V epodi
'
’ '' ‘ "
s

) unv m d C Ö nev t 6 w o no o ba iwv ö noc n ocv cb g Bio o xpfio ö ocr m f g &psro üg, EÖ
‘ '
’ * ‘
.

1: 6i i/ cpocb7tmv

öe t g no
rou mioccg .
398 Stoiker .

k e it ihre Q uelle habe n ; z wi sc he n w ahr und wahr fal sch und ,

fal sc h gib t es k ei n e n Unter sc hie d


2 E s fra gt si c h no c h was d as R e c h t e o d er P f l i c h t
.
,

m a s s i g e ( x a 8 fix o v ) in d en e inz el ne n G ebiete n d es Ha nd el ns
ist o d er was d as t uge nd hafte Ha nd el n z u ei ne m sol c he n m a ch t
, .

Die A ntwor t ist : D a sj e nige was die N at ur o d er d as W eltge ,

s et z d em Me nsc he n v erm o e sei ner E i e nsc haft al s v er nünfti e n


g g g
W e s e n s und al s Th eil s d er G esam m t natur gebietet W as d as .

Er st ere be t ri fft so ist al l e Una c ht sa m keit U eb ereil ung Un


, , ,

kennt niss alle s Mei ne n und I rre n


, be so nd ers aber alle s Ver
falle n in alle Be gier d e na c h G e nuss alle Fur c h t alle , ,

Betrub niss d er Ver nunft zuwi d er ( Stob E cl II Der . .


,

M ensch soll z war nic ht o mocflrj g im Si nne d er U nem pfind lich


k ei t u nd G e fü hllo si gk ei t sei n wie d ie M egariker lehrte n , .

aber er soll ocv é p


d a d ie ss d er N at ur z uw id er ware .

m e no g ( D L V II 11 7 ) sei n o d er k ei n noéö o g Ma cht ü ber si c h


. .
,

e w i nn e n la sse n u n d Alle s m it r uh i ger Ver nunft a ufneh m e n


g
u nd beha nd el n W as so d a nn d en Me nsc he n als N atur we se n
.

a ngeh t so ist je d er M e nsc h um S ei ner selb st u nd um seiner


Mit m e nsc he n wille n ge schaff e n ( S Som it hat er zunä ch st .

d ie Pfli cht si c h selb st z u erhal t e n o d er die 71: päi t d x o nöc cpüo cv


, , _

sic h z u v er s c ha ffe n fall s n i c h t höhere Pfli c hte n ( z B Auf . .

op fer ung fü r d as Vaterl a nd ) es and er s v erla nge n Ebe nso aber .

hat er die Pfli c ht d er x o cv wv m h cpö o cg d es Me nsche n o d er d em


,

ö fx occo v in A lle m z u ge nü ge n sei ne n N ut z e n nie m al s m it S c h a ,

d en für d en N ebe nm e nsc h en z u er st rebe n Re c ht z u ü be n u nd ,

für d as Re c ht z u k ä mp fe n fur s ei n e Ver wa n d te n und M i t b ü r ger


,

und ü berh aupt fü r d as All ge m ei ne z u th un was er k a nn d es , ,

g lei c he n U m a
g g n u nd Fre u nd s c ha ft m i t A nd er n z u pfle ge n

34) C ie . P arad . 3 : bu i m 5 66
"
ä nocpcv}norcoc noch
*
coc x oct o pö ei
'

noc1 0c . D . L .

V II , 12 0 .

35 ) S en . ep. 9: h o c int er no s et M eg aric o s i nt ere st : o ter sapiens


n s

v inci t quid em ineo m m o d um e


omn , sed s n e t it , i l l o rum ne sent it quid e m .

gehö r t ms l et c ö o u m mnpico v
36 ) Z u d en % oc8 CÖ ö y ce £ ocg é d octo fl

"
x o v r oc 7c

noch 1 6c ö uo coc, L VI I 10 9 C ie F in I I I 18 5 9 : int el ligitur quo niam


D . .
, . . .
, , ,

se ipsi om ne s nat ur a d ilig an t t am insipient em quam sapient em sum ptu ,

r um quae secund um naturam sint rej ect urum q ue c ontraria


, ,
.

37 ) B el ege hi efür übera ll beso nd ers C ie O ff I 7 16 III 15 F in


,
. .
, . .
,
. .
40 0 Stoiker .

v on P faue n u nd N a c hti galle n und d erglei c he n Di nge erkl ä rte n , ,

sie für L ux us d er nur z ur S ittenv erd er b niss beitra ge ob wohl ,

d ie spat ere Stoa v o n d ie s e n cy nisc h en Ele m e nte n d es ur sprü ng


li c he n Sy ste m s sic h m ehr und m ehr lo ssagte Ei ne b aro c k e .

C o nseq uenz d er st o isc he n Lehre v o m All einwerth d er Tuge nd


w ar e nd l ic h d er Sat z d a ss es für d en G ute n Pfli c ht werd e n
,

k ö nne d a s L e b e n f r e i w i l l ig z u v e r l a ss e n
, E s ist _
.

d ie ss d a nn d er Fall we nn d ur c h N a c hla ss d er N at ur ( ö cöc C Ö


,

o d> oc &v sm rfi ö 7t pb g T Ö ö u o u t ?) dmxi O l


u en
ov
py eiv
j y pio d o r i n
m f
.

Plat P h aed p 6 ) o d er d ur c h unheilbare Kra nkheite n (VÖG O L


. . .

&v iaaro c) o d er d ur c h Ver stü m m el unge n (u npcb o scg) o d er d ur c h


fur c htbare n S c h m er z (o z l npo r é poc ocl mö t ) o d er d ur c h s o nsti ge s

Zusto sse n v o n Sol c he m was gege n die N at ur ist d as Lebe n, ,

d as an s i c h sc ho n nur be d i ngte n W erth h at v olle nd s alle n ,

W erth v erliert ( D io g L V II 130 Pl ut ad v St 11 C ie F in . .


, . . . . . . .

III 18 : in q uo sunt plura c ontra nat uram aut fore v id entur


'
°

, ,

h uins o fficium est ex v i t a ex c ed ere) woge ge n d er wel c her d as , ,

N atur ge m ä sse hat im Lebe n z u bleibe n v erpfli c htet ist


,

4. D er st o i sc h eW eise .

Da d ie Sto iker nur eine unbe d i ngt v ollk o m m e ne ocperfi al s ’

wir kli c he T uge nd und al s wir kli c he n W eg z ur G l ü ckseli gkei t


a nerka nnte n s o war ih n e n ei ne H auptau gel egenh eit d ie D ar
,

s t e l l un d e j e ni e n M e ns c he n d zu d ie er Voll k o m m e nhe i t
g s g er s ,

u nd d er aus ihr fl iesse nd e n G l u c ksel igkeit wir k li c h gela ngt ist ,

o d er d ie Dar stell ung d es W e i s e n im G e ge nsa t z z um Thore n .

S ie will d as Muster De ss e n se in was d er M e nsc h errei c he n k a nn ,

und sol l Die Be schreib ung d es W ei se n wel che d ie S t o iker


.
,

g ebe n ist, W e i se (o o cpö g) o d er t ü c hti g ( e n o ubocio g)

ist Derj e nige wel c her d ie T uge n d wir kl ic h ha t d h wel c her


, , . .

( na c h stoi sc he m Begriff De ssen was z ur g ehört ) di e Ke nn t ,

ni ss der gö t tl ic he n u nd m e nsc hl ic he n Di nge d ie d iale ktisc he ,

40 ) D .Plut Sto ic rep 6 2 1 Athen V III 8 13 Cl em


L . VI I , 33 . . . . . . .
,
-
, . .

Strom V 11 p 5 8 4 S ext E m p ad v M ath XI 194


.
, , . . . . . .
, .

4 1) D ie selbe is t ausser Viel em b ei C icero S ene c a Pl ut ar ch haupt , ,

sa chl ic h e ntha lt en D L VI I 115 12 5 18 8 f Sto b E el II p 116


. .
,

. . . .
, . .

12 2 ff 18 4 ff 196 ff 2 2 0 if
. S ie schl iesst z ugl e ich eine c oncret e Au sfüh
. . .

r ung d er L ehre v o n Tugend und Pflicht sowie v o n d er G l ückseligkeit , ,

in sich .
D er W eise .
40 1

Ausbil d ung d er Ver nunft und alle a nd er n T uge nd e n th atsach


l ic h be sit z t und fo rtwah rend ausu b t Der W ei se und nur er .

ha t eine na c h alle n Seite n hin v o l l k o m m e n e S e e l e


h x 1) E al a S e i t e W i ss e ns
' ’

( r el ec cc c u v in m n .c h d e r d e s

v er steht nur er in W ahrhe it d ie gottliebe n und m e nsc hli c he n


G e setz e ; nur er v er st eht d ah er w ahr h a ft G otte sv erehr ung W ei s ,

sagung und R ec h tsub u ng ; n ur er w ei ss was wirk l ic h gut und ,

ü bel is t un d v er s t eht
,
d aher in W ahrhei t Re d ek unst Staat s ,

und H a usv er w al t ung ; nur er ist wahrhafter Diale kt iker , Kri

t ik er wahrhafter Ke nner d er W i ss e nsc h afte n und Kü nste gute r


, ,

Di c hter we nn er auc h d ie ss Alle s no c h nic ht wirkli c h im E in


,

z el ne n k e nne n und ausübe n geler nt hat ( er hat ü berall d ie


ri c hti ge n Pri nz ipie n und zu Alle m d ie v o ll z ureic hend e G ei ste s
bil d ung) Er ist se lb st se in be st er Ar z t weil er auf sei ne
.
,

N at ur und G e sund he it A c ht gi b t E r v er w und e rt si c h ü be r .


.

ni c ht s was ge sc hieh t
,
er be wund ert na m e ntl ic h ni c ht so ge nannt e
,

a usseror d e ntl i c he Dinge wie warm e Q uel le n fe uer speie nd e Ber ge


, ,

und d er glei c he n weil er Alle s in s ei ne m n at ü rli c he n Z usam m e n


.
,

hange d e nkt Der W ei se m ei nt ni c hts ( an bo EoiCec) d h er
.
, . .

begnügt sic h ni c h t m it sc h wa chen Verm uthu ngen und hält


n i c ht s fur w ahr was er nic h t klar u nd be s ti m m t er ka nnt hat
,

er irrt v erre c h net sic h in nic ht s er hort und sieht ni c ht s falsc h


, , ,

ü ber sieht und ü berhört ni c ht s v er fehlt nie d en W eg in s ei n ,

Haus o d er so nst ein Ziel ; er täusc ht si c h in ni c ht s w eil er


ni c h t s Unge wisse s er warte t und ni c ht s an si c h Fal sc he s für

wahr hält und w ir d ni c h t betro ge n ; es ist ihm n i c ht s unbe


,

k aun t und v erbor ge n ( Äocv 8 d v en o öbé v abr bv ) w eil er nie v ora us _ ,

fäl sc hli c h urth eilt etwa s sei ni c ht o d er kö nn e ni c ht sei n (w ie


,

besc hrä nk te Leut e es t h un) ; er v erä nd ert ebe nd ar um auc h sei ne


A nsi c ht nie und b ra uc ht nie e twas z ur ückz uneh m e n Er ist .

ni c ht ar gwöh ni sc h d a er auf kei ne unge wi sse n Verm uth ungen


,

si c h ei nlä sst und ni cht m i sstra ui sc h


, d a er si c h v o r k ei ner ,
'

Täusc h ung fur ch t et er ist v iel m ehr Mann d es Vertrau e ns (u i


,

es fe s t e n F ür wah rh al tens w ohlbe r ü nd et e V


o r cg
) , d g r o rausse t z un

g en
. G era d e so v ollk o m m e n ist er auc h i n p r a k t i s c h e r
B e z i e h u n g Er will stet s Da sselbe ; er t h ut nie et wa s ge gen
.

s ei ne n W unsc h o d er E nt sc hl uss w eil er nie m it si ch unei ns ,

S h w gl
c e G h d g i h P hil phi 3 A fl
e r, o sc . .
26r ec . o so e. . u .
40 2 St oiker .

ist , un d er alle s et wa E ntge genstehe nd e bereit s in Re ch


weil
nung ge z o ge n ha t ; er sc hiebt n ic h t s auf ( d v aß d l l era z) um es ,

d ann hi nte nd r ein gar nic h t z u th un so nd er n er v erle t blo s


g
Die ss und Je ne s um d er Or d nung in d en G e sc häft e n w illen
,
'
st o mocüv 1g ;

( ö a e pr i ö et occ
) Er .i er v er wun d ert är gert fu r c htet; , ,

betrü b t si c h uber ni c ht s Er ka nn zw ar a uc h ersc hre c ke n und


.

S c h m erz e m pfi nd e n d e nn a uc h in d er Seele d es W ei se n bleibt ,

ob wohl sie geheil t ist ei ne N arb e zuruck ( Ze no S en d e ira I


,
.
,

16 7 )
,
aber er l e gt sic h Alle s was ihn ausser F assung ,

bra c hte sofor t wie d er z ure c ht und v o m S c h m er z wir d er ni cht


, ,

g eq u äl t , w eil er ih n fur k e in Uebel hält und ihm m it d er Seel e

ni c ht na c h gibt ; st att d ie Di nge z u fü r c hte n ni m m t er si c h v o r ,

d em S c hä d li c he n in A c ht ( eb Äocß eiro a) und wei c ht ihm aus


e F ur c ht v o r d em G e se t z un d Be hä
( é )
x x l iv ec ; di d ie sc m u n g
d ur c h Ta d el und Strafe ist bei ihm er set z t d urc h aciönpo o üv n .

und oiyv sioa, d urc h ei ge ne s N i c ht wolle n d es Unre c ht s Ebenso ist .

b ei ih m d ie é m d uuioc er set z t d urc h ß o ökno cg eö v o ccx, &arcoco pbg ,


.

un d &yoi1w; o cg d ur c h v er nü nfti ge s G efall enfind en an d en Dinge n


, ,

d ie fi bo v fi d urc h xocpoi , d ur c h t é pchtg , eö cppo o üv n, eb&o pioc, kurz


alle si nnli c h l eid entl ieh en Affe c te (u ot8 n) d ur c h v er nü nfti ge Be


wegungen d er Seele ( eö l o ym m v i; o ecg und b pé é ecg) o d er d urch
'
sbnocd eco a Der W e ise wir d sic h w ohl auc h be tri nke n aber
.
,

ni c ht sic h berausc he n ( o iv co d fi p: v o b psd uo d rj o srocn bt) ; er


o sro u E .
-

,
.

k a nn aus Mela nc holie o d er Al tersgesch wä tz igkeit hin und wie


d er auf selt sam e G e d a nk e n k o m m e n aber er gibt ih n e n k ei ne n,

Bei fall ; er wir d nie in W ah nsi nn o d er N arrhe it v er falle n E r .

ist ehrli c h s owo h l ge ge n si c h selb st i nd em er s t ets in W ahr


,

heit gut z u s ei n be d ac h t ist al s gera d e unv er stellt und unge


, ,

suc ht ge ge n And ere ; er wird al s F el dh err und in a nd er n G e


sc hä ft e n n o th ge d rungen d ie L üge und Li st a nwe nd e n aber
nic ht auf Täus c h ung sei ne s N ä c h ste n é pm l o éo v
n )

7t i oc7 oi
( t äi V n

ausgehe n Er sc ha d et N ie m a nd e n t hut N ie m a nd e n S c him p f


.
,

un d G e w al t an d a er alle m P flic h tw id rigen a uswe ic ht und in


,

D em was N ie m a nd e m sc hä d li c h ist in d er T uge nd s ei n G l ück


, , ,

hat ; er kennt ni c ht N ei d u nd S c ha d e nfre ud e ; er is t v iel m eh r


alle in d er M a nn d er A nd er n wahrhaft nütz e n kann weil er ,

i n A l le m was er t h ut
, re c ht v erfahrt (naiv roc sö m ust) Er .

al lei n erk e nnt im G e set z etwa s G utes und wei ss es z u seh atzen
40 4 Stoiker .

Muhe und To d fur d as Vaterla nd auf si c h z u neh m e n be son


d er s in Staate n d ie ei ne n Fort sc hritt z um Be ss er n z ei ge n I n
, .

d e ss wei ss er a uc h als Pr iv a t m a nn r uhi g z u lebe n ; er bleibt


v o m Staat sl ebe n fer n we nn er nic h t s nü t z e n k a nn ; auc h oh n e
,

Fre und e ist er we nn es sei n m uss si c h s elb st ge nug wie Zeus;


, , ,

n a c h d e m er d ie W elt in si c h z u r ü c kge n o m m e n u nd um m e nsch

li c he Mei nunge n und G eb r äuc he k üm m ert er si c h ni c ht er w ir d ,

j e na ch Um stä nd e n M ensch enfl eisch ko sten E nd li c h ist d er .

W ei s e auc h d e r a b s o l u t G l ü c k l i c h e E r ist frei ; d e nn .


,

w eil er gut ist und nur G ute s will gibt ih m d as G e set z Frei
_ ,

heit z u tha n was er w ill E r ist Herr scher und Kö nig z war
, , .
,

ni c ht i m m er d er é v é pyecoc aber i m m er d er ö wid eo zg nach d a


, ,

Kö nigsein sov iel ist als v or gehe n kö nne n oh ne Je m a nd e n Re ,

c h ens ch aft gebe n z u m üsse n ü


( 9i
02 & v un s ö u v o g) Er ist rei c h .

o d er h at Alle s ; d e nn er hat so v iel G ute s al s er z u ei ne m ,

v oll ko m m e ne n L ebe n be d ar f und Fähi gkei t Alle s z u e r , werbe n


und re c ht z u brau c he n Er k ann v o n N iem and en be sc hä digt
.

w er d e n d a er auc h ge ge n Bele id i ger gere c ht ble ibt s om it d ur c h


, ,

Belei d i gunge n k ei ne n S cha d e n an sei ner Tuge nd lei d et ; er wir d


v o n N i em a nd e n be sc h im p ft d a er d as G ute in sic h ( nic h t in
,

d er Mei nung A nd erer ) h at Er ist nie m it et wa s G e sc h ehe ne m


.

unz ufrie d e n ; er ist frei v o n Re ue we il er i m m er d as Be ste ,

t hat was er th an k o nnte ( Se ne c a d e b enefic iis I V


, er hat ,

e in l ü k l i he A lter w eil er t u e n d h f t u bri n t u nd e ine n


g c c s e s g, a z
g ,

g c kli c h e n To d weil er m it T uge nd st irbt


l ü , Er ist gro ss und . .

erhabe n we il er z u errei c he n w e iss was er erre ic he n will und


'

, , ,

auf d er ei ne s Ma nne s wü r d i e n Höhe s teht ; er ist s tar k und


g
k rä fti g we il d ie W ei sheit ei nm al im M e nsc he n v orha nd e n Alle s
,

an si c h z ieht und ste t s wa c h s t und z uni m m t ; auc h s c hö n ist

er er m ag a ussehe n wie er will d a s eine Seele sc h ö n ist und


, ,

d ie Z uge d er Seele i m m er sc hö ner s i nd al s d ie d es Körper s ,

( C ie. fi n I I I
. 2 2 , A uc h i
,
ns o fer n is t d ie W e is hei t v oll
ko m m e n al s ihre Be sit z er
, auc h oh ne si c h z u ke nne n wohl
"
wolle n d und a c ht ungsv oll ge ge n ei na nd er ge si nnt si nd und so
e inand er nü t z e n ; w e nn e in ei nz i ger W ei ser irge nd wo auf d er
Er d e a uch n ur d en Fi nger auf d ie re ch te Art a usst re ckt so ,

h abe n alle W ei se n N ut z e n d av o n ( Pl ut ad v S t sie habe n . . .

ebe nd aher auc h Alle s unter si c h gem e in ; kur z sie bil d e n sz s .


De
r W eise . 40 5

eine unsi c htb are G em ei nd e d ere n Mitgli ed er d urc h glei ehe n


G ei st und gle ic he G e sinnung oh ne d a ss es n äherer Bez ieh unge n ,

und w eiterer Um stä nd e be dü rfte unter ei nan d er v erb un d e n sind . ,

Bei d en T h o r e n d age ge n o d er b ef D enen wel c he d as wahre ,

Pri nz ip d er Tuge nd und d ie se selb st ni c ht habe n find et v o n ,

al l d ie ser Vollk o m m e nheit u n d G l ü c k s eli gk ei t d as ab sol ute G e

n t h eil statt m ö ge n sie a uc h no c h so v iel h abe n und be sitz e n


g e ,

u nd no c h so gro ss und gl üc kli c h sc hei ne n ; sie unter sc he id e n

si ch nur d ur c h d ie a ussere G e stalt v o n d en Th ieren ( Kl eant hes

Stob F lo ril nepi occppo o ümg


. .

D urch d ie Dar stell ung des W ei s e n habe n si c h d ie Stoiker


n ebe n ihr en so nsti ge n eth isc he n Le ist unge n auc h d as Ver d i enst

um d ie W i ss e nsc haft d er Moral er worbe n die G e stalt u ng wel c he , ,

d as Lebe n d ur c h d ie sittli c he I d ee e m p fä ngt in ih rer W ei se z u ,

realer A nsc ha uung gebra c ht z u h a b e n ihre Dar s t ell ung d es


W eise n ist nic ht s An d ere s al s d ie z ur Per s on gewo rd ene/sitt ,

li c h e I d ee E in blo sse s h ohle s Vo llko m m enh eit sid eal i st sie


.

ni c ht ; d e nn es lie gt im W e se n d er Sittli c h k eit d a ss sie i m m er ,

I d eal ist ge genüber d em e m pirisc h wirkli c he n Leben A uc h .

s ieht m an aus e iner Reihe ei nz el n er Z üge d a ss sie wir kl ic h ,

au s Lebe n a nknü p ft un d d arauf bere c hnet ist wirkli c h M uster ,

für d as Lebe n z u wer d e n W as an d ie ser Dar st ell ung d es W ei s e n .

v erk ehrt ist und d aher sc ho n im Al t erth um Ta d el u nd Spott


43
)

h erv o r gerufe n h at ist v o r A llem d ie aus d er ga nz e n sto isc he n


,

Leh re a uch i n S i e ub er gegangene G eri ngschätz ung d es Aeussern ,

d ie Beha upt ung d a ss d er W e is e sch o n als sol c her rei c h Kö nig


, ,

11 .s w sei ; sit t li c he W ahrh eit ist a


. . uc h ab er es ist
g e w i ss d a ss die Sto iker in i h re m St re b e n
, di e G l ü c k s el igk ei t
le d i gli c h v o n d er T ugend abhä nge n z u la sse n z u weit ge ga nge n ,

si nd ; es ist ni c ht z u be streite n d a ss sie d as S ubje c t in fal sc her ,

42 ) Vgl S c . hl eierm a c he r ,
Kritik d er Sitt enl ehre W W z ur Ph ,
. . .

I S
, . 68 16 3 2 6 0
. . . Ka n t ,
Kritik d er reinen V ernunft ( ed Hart enst ein) .

S .

orat S at 1 3 12 4 S i d iv es q ui sapiens est et sut or bonus


43) B . .
, ,
: , ,

et sol us form osus et e st rex eur opt a s quod habes ? E p I 1 106 : ad , ,


. , ,

sum m am sapie ns u no m inor est J ov e d iv es l iber h o no r atus pul cher , , , , ,

rex d eniq ue regum .

44) Vgl K a n t T uge nd l ehre S 2 33


.
, , . .
40 6 D ie spä t ern Stoik er .

W e ise abh angig und sic h selb st genugend habe n d ar stelle n


al s un

w olle n o d er d a ss sie d ie Kra ft d es S ubje c t s sich selber gl ück


, ,

l ich z u m a c h e n z u ho c h ange sc hla ge n habe n Ebe nso haben


,
'

S i e e ine Fähi gk e it d es M e n sc he n z ur Errei c h ung s i t tli c her Fehl

l o sigk eit behaup t e t wel c he d ie Kra ft d er m e nsc hli c he n N at ur


,

ü b er st eigt und inso ferne aller d i ngs ins t ransseend ent Hohle sic h
v erir r t

Sehr auffäll ig tr it t fer ner in d er D ar stell ung d es W e is en


.

die ei nseit ige W i c hti gk e it her v or wel ehe die i ntelle c t uelle und ,

d ie lo gisc he F ehl lo sigkeit b ei d en Sto ik er n hatte Sie t a d eln .

d ie a ri stotel isc he Ho c hhalt ung d er ü ewpioa ; aber s ie setz e n an


d er en S t elle e i ne fal sc he U eb é rsc h ä tz ung d er Kunst irrthuin frei
'

z u d e nk en und z u ha n d el n u nd trauen au c h hier d em M e , nsc he n

m ehr z u al s er v er ma g so bere c ht igt a uc h an sic h ihre H in


, ,

w e isung d ara uf is t d a ss es Aufgab e d es M e nsche n ist


, s ic h ,

d ur c h wahre G e is t e sb il d ung z u al l sei ti ge m Verstä nd niss d er


D inge s o wie zu m ö gl ic h ster C o rrec th eit und C o nseq uenz in
,

alle m Thun zu erhebe n E in wei t erer Ueb els tand m it wel c he m


.
,

die Sto ik er ni c h t fer tig z u werd en W usst en er gab s ic h aus d er .


,

A b straetheit d es G e ge nsat z e s z wis ehe n G u te n und S c hle c hte n ,

w el c he n sie statuirten ( S Auf d ie Auff or d er ung ei ne n


.
,

W e isen in ihre m S inn e a ufzuz e ige n ware n d ie S to ik er natü r ,

l ic h ni ch t im Stand d iess z u S elb st d ie Be s te n ein


'

S o k ra t e s, Dio gene s A nt isthe ne s ware n na c h ihre m Urth eil nur


, ,
'
auf d er S t ufe d er 7cpo x o m 1 d er fort sc hrei t e n d e n A nnäher ung
,

an d ie T uge n d ( D L V II . N un ist aber d er Fo rtsc hrei


.
,

t e nd e ( u po nbnrwv ) na c h ihre m ab strac t en T uge nd be gri ff um


nic ht s be ss er al s e in La s t erha fter ( D L V II W ä hre nd . .
,

al s o d ie Stoiker a nfangs säm m tl ich e M e nsc he n in die z wei Klasse n


d er W ei se n und Thore n ge sc h ie d e n hatte n s o z e igt sic h jet zt , ,

d a ss es in W ir klic hk ei t gar k e ine n W ei se n gib t s o nd er n d ie ,

W elt ga nz aus Thore n be steh t E s h atte d ie ss b ei d en Sto iker n


.

eine ih ne n im Al terthum o ft v or ge wor fe ne M oro sität und Härte


gege n A nd e re ( das o a ud pwrcöv ) z ur Fol ge ; ja m an k o nnt e hier
aus d en S c hl uss z ieh e n d a ss al l e s si t tl ic he S t rebe n v er gebl ic h
,

sei W e il d er M ensch ja d o ch e in S c hle c hter ble ibe s o la n e er


, g ,

nic ht ab sol ute Vol lk o m me nhe it errei c ht hat E s war ein lo gi .

45 ) S ext . E mp . ad v . M a th . IX , 133 .
40 8 P anä tius .

m orali sc he n Untersc hie d unter d en G ute n sowohl als unter d en


S c hle c hte n anz uerk e nne n nö th igte sie die prakti sc he Er fahr ung , .

Sie m usst e n z ugebe n d ass z wische n d er u po x o mfi d em sittl ic he n


, ,

Fortsc hri tt und d em Z ustand e m oral isc her Unheilbark eit ein
,

Unter sc hie d sei Auc h d ie Po st ulate d er W eibe r und Ki nd er

g e m ei nsc ha ft und so nsti e Hi nterla ss e nsc hafte n d es


g C y nisiiius

k a m e n bei ih ne n m ehr und m ehr in Ab ga ng .

I nd e m die Stoiker m it sol c he n Zuge ständ ni sse n d en Ri go


rism us d es u r spr üngli c he n Sy s te m s z u m il d er n ihm d ie sc hro ff ,

s te n Spit z e n ab z uspre c he n suc hte n nah erten sie si c h d em Sta nd ,

p unkte d er a nd ern Syste m e m it d e nen sie b isher im Streit ge ,

lege n hatte n I n Fol ge d ie ser A nnäher ung st um p ft e n sic h d ie


.

G ege ns ät z e d er philo sophi sc he n S c h ule n ab ; es trat all m al ig


ei ne Verm ittlung und Verm i sc h ung d er p h ilo sop h i schen Par
t eien ein ; d as ga nz e P h ilo s0 ph iren nah m ei n e eklekti sc he Ri c h
t ung an W as so m it d en spä tern S to ic ism us im G e ge nsa t z
.

e e n d en ä l t rn c h arakterisirt ist einesth eil s s e in Strebe n


g g e ,

nac h Pop ular itä t n a c h Ausglei c h ung m it d en Be gri ff e n und


,

Be d ür fni ss en d es ge wöh nlic he n Lebe ns and er ntheil s sei n ekl ek


'

t isc he s Verfahr en .

Der Er ste d er d iese Bahn einsehl ag, war P a n a t i u s aus


,

Rho d us geb a m 18 5 ge st um 112 v Chr Sei n Strebe n


, .
, . . .

g ie ng d ara uf d ie stoi sch e P hi10 30 ph ie z u p0 pul arisiren


, was ih m ,

d a d ur c h gela ng d a ss er sie nich t sc hul m ä ssig s o nd er n red ne


, ,

ri sc h und ge m einfasslieh v ertrag Ver m ö ge d ie ser Te nd e nz


be sc häfti gte er sic h we niger m it d er Lo gik und Phy sik al s m it ,

d er pr akti sche n Seite d er P h il o s0 phie I n s e iner Behand lung .

d er Sitte nlehre wi c h er i nso fer n v o n d en ä ltern Stoiker n ab ,

als er d ie E t h ik d em ge wöh nlic he n Lebe n a nzupa sse n suc hte .

I n d ie ser Ri c htung sc hrieb er sei n ber ü h m t e s W er k a b er d ie


Pflic h t nepi t 0 6 aad fix o w o g ( C ie ad Att XV I 11
, wel . .
, ,

c he s Ci c ero se iner S c hri ft d e o ffic iis z u G r und ge l e gt h at Er .

be sti m m te d ie s e S chri ft ausd r üc kli c h nicht für die v olle nd ete n


2) D . L V II .
, 91 : t s% pig
pro r
*
bb, t b öa ocpm igv (wirk lich)
ip) ocpewjv , aiv a u
. t

; t o b g n epc E e mpoct n m d Aco y é v n


'

b y ev é o d o
"

b H o c s zb etv co g,

cp o tv év
n t u
. npo no nr .


na d Av u 0 8 é v n .

3) C ie F in I V, 2 8 , 7 9
. . . O ffII 10 35 : po pul arib us v erbis est a gen
.
, ,

d um et usit at is, id q ue eo d em m od o fe cit P anaetius .


Posid onius . 40 9

W ei se n , s ndo er n Fort schritt z ur W ei sheit B e


nur fur d ie im
"

riff enen : wesswege n er in ih r ni c ht v o m x m ö pd wn oz so nd er n


g ,

v om a ad x o v ha n d elte A uc h d ie e klekti s c he R i c h t ung d es


fi .

spä t ern S to ic ism us t r itt in P anätius z uer s t he r v or Er be wa n —

d er t e d en Plato spra c h v o n d en an d er n b er ü h m te n P hil o so

phen d er aka d e m isc he n und peripat etisc hen S c hule m it A c ht ung


c itirt e sie o ft )
5
un d nah m m anc he A nsi c h t e n v o n ih ne n an .

P anätius ist e nd lic h d a d u r c h hi st ori sc h be d e ute nd ge wor d e n ,

d a ss er v or z ü gl ic h d a zu bei getra ge n hat d em S to ic ism us b ei , .

d en Rö m er n Ei nga ng un d Verbre it ung z u v ersch afien


.
Er .

in n ä m li c h v o n A t he n aus w o er sic h z um Philo sophe n v o r


g g ,

bereite t ha t te na ch R o m kam hier in nah ere Verb ind ung m it


, ,

L ä lius und m it d em jü nger n S c ipio Afri c a nus d er ih n in se in ,

Haus aufnah m und d e sse n st eter Beglei t er er v o n d a an w ar d


, ‚ .

U nter s eine n S c h üler n w er d e n m ehrere v or neh m e Ro m er ge


nannt .Se ine letz t e n Lebe nsjahre bra c hte er in Athe n zu „ wo
er d er sto isc he n S c h ule v e rstand .

U nter d en S c hüler n d es P anatius ra gt P o s i d o n i u s her


eb ore n z u Apa m ea in Syr ie n um s J ahr 135 v Chr Er
v or , g _
. .

hielt z u Rho d us e ine philo sophi sc he S c hule und wurd e hier v o n


Ci c ero d er auch spat er no c h in Br iefwe c h s el m it ih m sta nd
, ,

s o wie v o n P o m pej us d er s ei ne n U m ga ng s uc hte und sc hät z t e ,


,

gehört Er war d er G elehrte ste d er Stoi ker sehr v iel seiti g in


.
,

se ine m W i sse n und se iner Th ä tigk eit I n se i ne m P h il o s0 ph iren .

g i e n g er d ie , v er m ittel nd e u n d e k le k ti s c he R ic h t u n g s ei n e s

Lehrer s P anätius n o c h we iter v erfol ge nd d ar auf aus d ie sto i , ,

sc he P hil o s 0 ph ie so v iel m ö li c h m it d er pl at onisc he n u nd ari


g
sto t el isc h en a usz uglei c he n d ie we se ntl ic he Ueb ereinstim m u ng
,

d er philo sophi sch e n Sy ste m e d arz uth un und d ur c h ei ne ge sc hi ck t e


Ver sc h m el z ung d er v er sc hie d ene n Ansic h te n alle n W i d er stre it
au s d er Ph ilo sophie z u v erba nne n U m ge kehr t gi e ng d as glei c h .

z eit i e Ha up t d er A k a d e m ie A n t i h u n A k al o n ( i 6 8
'

o c s v o s
g ,

v. d arauf aus d ie S t in die A k a d e m ie h inü ber z uleite n


,
.

4) C ie Tus c . . om nibus locis d iv inam


l , 32 , 7 9 : P an aetius P l at o nem ,

s apienü ssim um sanetissim um ,H o m er um ph il o so ph o rum appell a t


, _
.

5 ) C ie d e fin I V 2 8 7 9 : P an aet ius se m per habuit in o r e P l ato nem


. .
, , ,

A rist o t el em X eno c rat em Th eo ph r ast um D ic aearch um


, ,
ut ipsius script a , ,

d e c l ara nt .
410 S to icism us b ei d en R ö m ern .

So all ge m ei n und v erbreit et war d a m al s d er G ei st d es ph ilo so


phis c h en S y nc retism us .

49 . D er S to i c i sm us b ei d en R o m er n .

A uc h S päter h at d ie stoi sche Philo sophie b ei d en R o m ern


fort währe nd A nkla ng und Verbreitung ge fund e n Unter alle n .

r ie c h isc he n Sy ste m e n s a te sie d em rö m i sc he n G ei ste am m ei


g g
st e n z u I hre prak t i sc he Te nd e nz ihre Ab nei gung gege n alle
.
,

unfr uc htbare Spe c ulat io n ih re M ä nnli c hk e it ihre sittli c he ,

Stre nge ihre Her v orheb ung d es Be griff s d er P erso nl iehkeit ihr
, ,

Tugend path o s ihre Re si gnat io n und W eltv erac htung


, d ie ser
a n z e Charakter d er stoi sche n Ph ilo s ophie m usste sic h d en e d
g
ler n Rö m er n be so nd ers in d er Epo c he d er unter ge he nd e n Frei
he it d urcha us e m p fehle n Unter d em De spoti sm us d er Kai s er .

fl ü c h teten si c h die politi sc he n O ppo sit io nsm ä nner gro sstenth eil s
z ur stoi s c he n Philo sophie Der S to icism us ge wa nn hi ed ur c h .

ei nen pol it isc he n Charakter w ur d e polit i sc h anr üc hi g : er m a c he , ,

h ie ss es d ur c h s ei ne arro gantia
, s o wie d urc h sei n e Anh ä ng ,

lic hkeit an al t rö m i sc he s W e se n und die rep ubli ka ni sc he Staat s


°

fe r m unz ufrie d e ne und unr uhi ge Kop fe Viele Stoi ker si nd


u nter d en Kai s er n d es er ste n Jahrh und ert s ein Op fer ihrer G e
2
sinnung g e wor d e n ind e m sie hi ngeri chtet ) o d er v er ba nnt
wur d e n Vo n D o m itia n w urd e ei ne P hil o so ph enaustreib ang
.

aus R o m a ngeor d net d ie auc h S t oi ker z B d en E piktet be


, , . .
,

tra f

1) T a c XI V 5 7 ( R ub ellius P l aatus w urd e b ei N ero b esch ul


. A nn .
,

d ig t ) ne fingere quid em eupid inem o tii sed v eterum R o m ano rum im it a


, ,

m ent a pr aeferre assum pt a et ia m S t o ic o rum arro g antia sec t aq ue


,
quae ,

t urbid es et nego tio rum ad petentes fiat X V I 2 2 .


, .

2 ) Unt er N ero R ub ell ras P laat u s Th r asea Pa t us L u c an ; M a so nius


'

, ,

un d Cornutus w urd en w enigstens v erbannt Unter Vespa sian wurd e .

H el v id ius Priso n s S chwiegersohn d es Th r asea P ä tus hingerichtet ; u nt er


, ,

D om it ia n J unius Ru stic us .

3) D io C ass L X V II 13 (D om it ia n) b v P o ö u x o v bv A po ukö v o v o m
‘ ’ ’

.
,
: t o t

é % t ecv ev , ö t t é epcl ötM .l o


' ' ‘

é a bt

o c o q> ec. a t 7gg 7; g ng


'
t oai t t r) g x oct oc cpr
*
. oc te

o o cp£o w o dt tocg uxv o t b at) i o w o , m d aut e t aocw eg é 5nk ot9n w oc5 th g é%


'

o . of l —

co C 7)
' '

Agric 2 : in super
entiae professores atque em

P ui pv gg . Tac . . ex pul si s api

nis b ona ar s in ex il ium ac t a P l in P aneg 47 : st ud ia sapientiae quae


. . .
,

prio rum t em porum im m anit as ex sil iis punieb at G el ] X V 1 1 3 : ne que . . , ,


412 Epikureism us . Epikur .

sc h e Philo sophie d en Kai serth ro n M ar c Aurel ist d ie let z te .

be d eut end ere Er sc heinung auf d em G eb iet d er stoi sche n Phi


l o s0 ph ie we nn m an d ie Reflex io ne n un
, d Betra c h t unge n d ie er ,

in s ei ner S c hri ft E ig é ocm: bv a nstell t Philo s ophie ne nne n d ar f , .

Diese S chrift z eigt ei ne sc h wa nk e nd e philo s ophi sche Haltung ,

aber e ine n pflichtt reuen ed eln und hum a nen Si nn rei n v o n


_ , ,

aller S el b stub erh eb ung D as kaiserlic he A nsehe n und d ie kai ser .

li c he F ü r sorge v er sc haffte n d er sto isc he n Philosophi e im Zeit


alter d er A nto ni ne n o c h einm al gro sse G eltung und z a hlrei c he n
Anh ang ; sie war d a m al s ü ber d ie ga nz e rö m i sc he W elt v er
breitet .

50 . D er E pik ur eis m us .

l . E pik ur ’ s L e b en .

Epik ur Soh n ei ne s atheni sc he n Burgers wur d e im J ah r


, ,

342 v Chr z u Sa m o s wohi n si c h se in Vater al s Colo ni st ü ber


. .
,

ge sie d elt hatte gebore n Die Be ka nnt sc haft m it d en S c hrif


,

t en D e m ok r it s s o l l ihn z um P h ilo s0 ph iren a ngere gt habe n D


’ '

L X 2 ; er na nnte sic h a uc h anfa ngs e inen D em o kriteer ( Pl ut


.
, .

ad v Col
. un d in d er That ist Viele s in sei ner L ehre
. na ,

m ent lich s e ine Phy si k aus De m o k rit ge sc höp ft I n Seine m , .

36ste n Lebe nsjahre erö ffnete er in At h e n ei ne philo sop h i sche


S c h ule d er er b is zu sei ne m To d e v erstand Die Sc h ule hielt
,
.

er in d em G arte n, d en er z u Athe n be sass und in sei ne m Te .

st am ent d er S c h ule v er m a c h t e ( D L X 10 E r führte . .


, .

in d e m sel b e n m it s ei ne n z ahlrei c he n S c h ü ler n und Fre und e n ein


r uhi e s t heil s d r w i sse nsc haftl ic he n For sc h un , theil s heiterer
g e , g
G e selli gke it ge wi d m e te s Leben D ie S ch ule hiel t eng z usa m m e n .
,

und d ie Fre und sc ha ft d er Epi k uree r w ir d o ft r üh m e nd er w äh nt .

Freili c h wir d a uc h v o n d er G e nusssuc ht und sc hnö d e n W ollust


d er epi kuri sche n Heer d e er z ählt aber d as Mei ste v o n d ie se n
sc hi m p f lic he n N a c hre d e n sc h ei nt U eb ertrei b ung z u se in De nn .

d ie G r und sät z e Epi kur s we ni gste ns ware n ni c ht für sc hwelge


1) W esha lb seine F ein d e behaupt eten er ,


sei nic ht 7 v nc twg &0 t c5g D .

L X
.
, 4 .

2) H er . Ep . I , 4, 15 m e ping u m t nitid um
: e e bene cu rat a cu te v ise s,
c um rid ere v oles E pic uri d e g g po rc um re e .
Epik ur . 413

ri sch e Lust und Epi kur selb st wir d wege n s ei ner Ma ssigk eit
g e rü h m t Ob w ohl. in d en let z te n Jahre n s ei n e s Lebe ns m it

körperli c he n Lei d e n be h a ftet d ie er m it gro sser Sta nd ha ftigk e it ,

e rtr ug starb er m it d er R uh e und H e i t er k eit e in e s w ahre n Phi


-

10 30 phe n al s ein G rei s v o n 7 2 Jahre n 2 70 v C hr , . .

Epi kur war ein sehr fr uc htbarer S chriftsteller w: o )luypoc ,

cpdrrorco g ; er s ch rieb we ni ger al s C hry sipp aber m eh r al s Ari


D L X Sei n e S c h ule hat stre ng un d oh n e


sto t el es ( . .
,

Spalt unge n an sei ner Lehre fe stgehal t e n ; a uc h hat si c h u nter


d en S ch ü ler n und A nhä nger n d es Ep ik ur k ei n Ei nz i ger aus

g e z ei c h n e t m it A u snah m e et wa d es Rö m er s L u c reti us
,
w ora u s

fol gt d a ss d ie S c h ule kei ne n wi sse nsc ha ft l i c he n F o r tb ild ungs


,

t rieb be se ssen hat Ep ik ur be gü nsti gte a uc h ei ne freiere E nt


.

wi ckl ung s ei ner S c h ule ni c ht : im G egenth eil er er m ah nte sei ne ,

S c h üler sei ne S c hri ften im G ed ä ch tniss z u behalten ( X


, und ,

fa sste fur sie s e ine Lehre n in Auszuge na m e ntli c h s ei ne Moral , (

in 44 H auptsprü c he ( Küpnoa ö ö a ) z usa m m e n Die se Spr üc h e si nd .

uns nebe n v i ele m A nd er n v o n Epi kur s Ha nd v o n Dio ge ne s v o n



, ,

L aört e ei ne m gro sse n Verehrer d ie se s Philo s ophe n im z eh nte n


, ,

B uc h s ei ner G e sc h ic hte d er grie c hi sc he n P hi10 30 ph ie 139 15 4) —

erhalte n w erd en A nd ere Hauptquelle n si nd : C i c e r o , bes o n


. .

d er s d e nat ura D eo rum lib 1 d e F inib us b o n or um et m al o rum


_
.
, _

lib 1 und 2 S e n e c a d er v iel e Spr üc he Epikur s a nführt


.
, ,

un d P l u t a r c h in d en S c hr ifte n : A d v er sus C o l o tem ( ei ne n



S c huler Epi kur s) und N o n po sse suav iter v i v i se c und um E pieurum .

I n H e r u l a n u m si nd S ch ri fte n v o n Epi kur und m ehrere n sei


ner A nhä nger au fge fund e n u nd z um Theil hera us e ebe n we rd en
g g
Z l r l ll 1 36 3 0

( s
. e l e 7 7 , ,
. .

2. D er S t and punk t d er epikureisc h en P h il o so ph ie.

Ep ik ur s philo sophi sc her S t a nd p unk t ist sehr be st i m m t aus



=
°

g e s pro c he n i n sei ner De finiti o n d er Philo s ophi e Er n e nnt sie .

e ine Thätigk eit w el c he d ur c h be gri ffl ic he Unter sueh unge n ein


,

s eli e s Lebe n z u W e e b ri n t Die P hilo sophie hat ih m al so


g g g
3) r e t i n s C arus ( c 94 5 4 v Chr ) v erfa sst e d as L eh rge
S . L u c .

. .

d icht D e R erum N a tura 11 6 eine H au ptqu ell e für d ie Kenntniss d er , .


,

L ehre E pik ur s

.

4) S ext E m p ad v M a th XI 16 9 :

. E n ia o e po g ält re C i)v cpil o o o cpio
. . .
,
e
' '
414 St and punkt d er epikureischen Philosophie .

aussc hl ie ssli c h ein e n pra kti sc he n Z we ck ; alles W i sse n h at ihm


nur so v iel W erth al s es A nleit un
g z ur G l uckseligkeit gibt
, .

S chon d ie Stoi ker hatte n d as theore tisc he I ntere sse d em prak


t isc he n unt ergeor d ne t ( ob wohl sie v oll ko m m e ne Ausbil d ung d es
W i sse ns z u d em re ch nete n was d ie Äo y zwq cpüo cg d e s Me nsc he n

ih m al s et w a s z u Er strebe nd e s v o rsc hreibe ) Epikur th at d as .

s elbe no c h v iel e nt sc hie d e ner : er erklärt alle theoreti sc he n


W isse nsc hafte n d ere n Betrieb k ei ne n prakti sc he n N utz e n bri ngt
, ,

für unnü t z und ä ussert ge ge n sie unv erho hle n e G erings ch ä tz


ung Selb st die Physik st ellt er unt er d ie se n G e si c ht sp unk t
er will sie nur um ihre s prakti sc he n N utz e ns wille n weil m an ,

oh ne Kenntniss d er nat ü rl ic he n U rsa c he n d er Dinge ni ch t frei


v o n F ur c ht und S c h reek niss d es Aber la ube ns s ei n ke nne be
g ,

triebe n w i sse n ( X ,

So fe r n fü r Epikur d ie prakt isc he Lebenswei sheit d as Ziel


d es P hil o s0 ph irens ist steh t er auf d em glei c he n Bo d e n , W i e
,

d er S to ic ism us ; bei bei d e n ha t d as P hil o s0 ph 1ren d en Z we ck ,

ei ne N or m für d as Begehre n und Ha nd el n d es Me n sc hen auf


z ufind en : bei bei d e n hat fol li c h d ie E t hi k d en Pri m at Allei n
g .

ebe nso gro ss ist a uc h d er G e ge nsatz zwisc hen beid e n Der .

S to ic ism us gie ng auf d as Allge m ei ne : er suc hte ein Al lgem ein


pri nz ip d as d ie ga nz e N at ur z usam m e nhält und ihr Or d nung
,

und G e setz gibt ; e r v erla ngte v o l le S el b st entä usserung d es I n

d iv id uum s an d ie se s G e set z ; er lehrte u nd z war weit e nt

sc h ie d ener al s So k rate s
, Plato u nd Aristotele s ,
d a ss d as
G ut e ,
wel c he s d as N at urge se t z v or s chreibt um sei ner s elb st , ,

ni c ht um ei n e s per sö nli c h en Vo rth eil s wille n z u th un sei u n d ,

d a ss es so gar k ei ne G lü ckseli gke it gebe al s ebe n d ie se s W el len ,

und Be fol ge n d es G e set z e s u m s e iner selb st wi l le n ; und er


hatte z ugleic h d as G e setz selb st so all ge m ei n ge fa sst d ass es ,

é v é py et oo; eiv occ


Ä ö y o cg noch ö ml o y wpo i g t b v s bb o dpo v oc ß to v nepm o co ö o o w D . . .

. X
L , 12 2 : pel et ofcv xpiq CÖC a o co ö v w C"Y) V ebb occno v tocv 148 : D ie w
" '
o o cpioc . ahre
n ocpoco z euocäew c eig Ti)v t 0 6 ök o » B lo c nanocpcö t moc
'
'
.

5 ) A n P y t h o k l es sc i E hr eb .
(D L X
. .
,
noccbetocv nä o ocv , nocx ocpt o c,
'

cpeüy m s C ie F in
.
, 2 1 : M usik
. . I , G eom etrie , Arithm etik , A strono m ie a

fal sis initiis pro fec t a t v e era esse no n po ssunt e t , ,


si essent era nihil
v ,

afferr ent , q uo iueund iu s i . e m elius v iv erem us ib


.
, . : in po et is nu ll a so l id a
utilit as, o m nisq ae pueril is

est d el ect atio .


416 Epik ureism us .

nic ht gro ss er , al s sie


ere m Auge er sc hei nt ( D X
uns W as .
,

m an S innentauschung n e nnt ist ni c h t ei ne T ä us c h ung unserer,

Si nne s o nd er n unsere s U rth eils : wir m üsse n näm l ic h unsere


,

Me inung ü ber d as Obj e c t d er E m pfind ung v o n d er E m pfind ung


s elb st unter sc hei d e n : d ie s e M ei nun k a n n fal h ei n w ähre nd
g s c s ,

unsere Si nne i m m er nur W ah re s a ussa ge n M an m uss d ah er .

sehe n ob d ie Vor stell unge n d ie wir aus gebil d e t habe n si c h


, , ,

be währe n ; was bei wie d e rholte m W ahr neh m e n


o d er was d ur c h ex perim ent irend es W ahr nehm e n sich i m m er neu
be st ä ti gt d as ist untrügli c h ( X 5 0
, ,

Aus d er S inn enwah rneh m ung er wä c h st bereit s unter M it ,

wir kung d es Äo yco ubg ( X d ie Al l gem em v o rstell uug 7t pb


, ,

1nrhtg ( auc h äv v o coa und x oc6 o l cwh v öno zg é v o mo z snaé v n X -


,

D ie n pöl nchcg e nt steht d a d u rc h d a ss o ft m al s ge m a c hte id enti


,

s c he W ahr neh m un e n si c h im G ed ä c h tniss z u Ei ner Vor stellun


g g
v erk nü p fe n ; so e nt steh t z B d er Be griff >> Me nsch« d ur c h ö f
. .

t ere s Sehe n v o n Der Ausd ruc k d er Vorstell ung


ist d as W ort ( öv o noa) M i t tel st d es W e rts ka nn je d e Vor stell ung
.

b eliebi g her v or ger ufe n wer d e n Sobal d m an sagt . so

st eht auf G r un d d er v ora n e a n e ne n Si nne swahr neh m unge n


, g g g ,

d as all ge m ei ne Bil d d es Me nsc he n ( 5 t 67t o g CO Ö &v 8 puo rco u) v o r “

D ie a pö)hq chcg hat d ie selbe W ahrheit


'
d er Seele . W i e d ie o do ,

8v ; o cg , auf d er sie ber uht (X W eiter bil d e t si c h d ann ,

d as W i sse n d ur c h Verm uth ungen o d er Hypot h e s e n w el c he d ie ,

Ver nunft ( b Äo y co uög) bil d e t so z B d ie ga nz e Philosophie , . .


,

w el c he ü ber die cpa cv öuev oa z u d en oiön l oc v or z ud ri nge n strebt


( X 32
, .alle sol c he 5 6505 o d er ÖTC ÖÄY)QIJ LQ be d ar f aber glei c h
fal l s d er Be s tä ti gung o d er Be währ ung ( d es é m uocprupeio ö ocn) d ur c h
'

die s i nnli c he Er fahr ung (X ,

I m prak ti sc he n G ebie t ist Kriteri u m d as 7c028 0 g d as G efuhl *

d er L ust und d as d er Unl ust ; nur was Lust erre gt ka nn w ü n ,

sch enswerth o d er gut nur e i ne a llei n h iera uf gegra nd e t e A n


,

si c ht o d er L ehre ka nn wahr o d er ri c htig sei n ( X 2 1 C ie ,


. .

F in . I,

5 . D ie epik ureisc h e P h y sik .

Epikur will d ie Physi k nur um ih re s prakti sc he n N utz e ns


wille n betriebe n wi sse n so fer n sie uns nä m li ch v o n d er F ur c ht
,
Phy sik .
41 7

v or a usser uns und be sond er s v o n d en ab ergl aub isc h eh


d er W elt
Vor st ell unge n ü ber d as Uni v er sum wel c h e d ie m e nsc hl ic h e
F u r c ht sa m k eit zu ihrer Q ual er so nne n h at fre i m a c h t und ,

eb end am it z u unserer G em ü th sruh e b e itra gt W ü r d e n u ns ni c h t .


,

sa t er u n e w öh n li c he Hi m m el ser sc he inunge n s c hre c k ha ft e


g g , ,

N at urerei gni ss e wie G e wi t ter und Er d bebe n


,
die F ur c h t v o r ,

T o d un d U nter welt in uns erer G em ü th sruh e store n so be d ü r fte n ,

wir d er N atu r wi sse nsc haft ni c h t ( D L X So aber ist


. .
,

R uhe d er Seele und n ngetrü b te L ust oh ne W i sse nsc h aft d er


N atu r ni c ht m ö gli c h ( X ,

I n d er Ausführ ung s e iner Phy si k sc hlo ss si c h Epi k ur an


De m okr it an d e sse n N at urlehre ih m w e gen ihre s c o nseq uenten
,

M at eriali sm us am m ei ste n z usagte W ie De m okrit so hält auc h .


,

er nur d as Körperli c he für real N ebe n d em Körperli c he n .

n im m t er auc h hieri n d em Dem ok r it fol ge nd no c h ein z weite s


, ,

Pr inz ip an d en leere n Ra um (t b z sv bv , r) X(i) pd ) t ei ne Annah m e


, ,

die er d essh al b fü r n oth we nd i g halt weil s o nst d ie K örper ,

k ei ne n Ort hätte n z um Sei n und k ei ne n Ra um z ur Be we gung ,

( X ,
A u sser d en Körper n u n d d em leer en Ra u m g ibt es

n i c h t s Dritte s E nd li c h h at sic h Epikur d ie At o m enlehre De


.

m o k rit s a ngeei gnet Die Korper si n d na c h ih m aus ungewo r


.

d e ne n i mv ergä ngl ieh en und unv er än d erli c he n U rb estand th eil en


'

o d er Ato m e n z usa m m e nge set zt Die se Ato m e ware n v o n E wi g .

k eit her we ge n ihrer S c h were in ei ner Be w e g ung be gri ff e n ,

wel c he nach unte n z uglei c h aber ( hieri n wi c h Epi kur v o n De


,

m o kr it ab ) we nn a uc h nur um ein M i ni m um seit w ärts g1e ng


, , .

I n Folge d ie ser De c li na tio n auf ei nan d er sto ssend un d v o n ein


and er abprallend geriethen sie in ei ne sc hwi nge nd e o d er W ir
b elb ewegung d ere n Pro d uc t w eiterhi n d ie W elt ist
, Die s e
W el tbil d ung ist nic ht nac h Z we c k e n er fol gt so nd er n n a c h d em ,

G e setz d er N o th wend igk eit Ep ikur erklär t si c h wie De m ok rit .


, ,

e nt sc hie d e n ge ge n je d e Teleol o gie d h ge ge n d ie Mei nung ,


. .

6 ) C ie F in I , 6 , 19 : q uu m ill ud o c c a rreret, si m ni
. . o a d eorsum e re
gio ne ferrent ur t ad l ineam , nun qu m f e , ut at o m us a ore a ltera alt eram
p osset attingere , it aq u e at t u lit r em c o m m entic iam : d e c lin are [nocpey a l i
V
e rv ] d ixit at o m um per paul l um , q uo ni hil posset fieri m in us . I ta effic i

c om pl exiones et c o pul atio nes t e ad h aesio nes ato m o rum int er se , ex q uo

efficeretur m und us .

S c hw e gl er , G e ec h . ( 1. gri ec h . P hil o so phi e. 3. A u fl .


418 Epikureism us .

d a ss d ie Ei nri ch t ung d er N at ur auf ei ne n Z we ck bere ch net sei .

Je d e N at urer sc hei nung ist Pro d uc t na t ürli cher Ur sa c he n und


aus re in nat ürli c he n Ur s a c he n z u er k läre n Vo n d ie s er N atur .

a nsi c h t aus be streite t Ep ikur die ge wöhnl ic he Vor stell ung v o n


d en G ötter n und d en Volksglaube n an d as W alte n ei ner Vor

seh ung . Der G laube an die G ötter ist ein E rzeugni ss thei ls
d er Unw i ss e nheit ü ber die w ir kli c he n Ur sa c he n d er Di nge theil s ,

d er F ur c h t ; die F ur c ht ist a uc h die G r und st im m ung d er Re


l igio n (L a er V I 5 0 if a
.
, . . und v o n d ie se r Fur c ht d ie ser .
,

Störung d er G em ü th sruh e d en M e nsc he n z u befreien ist d ie


, ,

Hauptaufgabe d er Philo sophie N ic ht s d e sto we ni ger l äugnet


.

Ep ik ur d as Da sei n d er G ötter ni c ht : aber sie grei fe n nach ih m


ni c ht t h ät ig in die W el t angel e genh eite n ein S ie si nd sel ige .

W e se n fre i v o n aller Sor ge und M ühe die si c h um die W elt


, ,

und um die M e n sc he n nic ht s be küm m er n Dieser G otter gibt .

es unz ä hl ig v iele Me nsc he näh nli c h in ihrer G e st a


. lt ab ei o h ne ,

fe ste gre ifbare Korper v iel m e h r m it ätheri sche n Leiber n aus


,

e st attet f ü hre n sie in d en I n term und ien d h in d en Z wi


g , , . .

sc h enrä um en z wi sc he n d en u ne nd li c he n W elte n w el ehe Epi kur ,

na c h D e m o k rit a nnah m unter e wig heitere m Him m el ein un


,

e s t örte s u nd u nv erganglic h es Lebe n Die se G ötter Epi kur s


g .

sin d hö c h s t selt sa m e Fi gure n Viellei c ht ha t se ine ganze G ötter


.

lehre nur d e nselbe n prakti sc he n Z we ck wie sei ne ü bri ge Phy


'

sik ,
na m l ic h die Fu r c ht v o r d en G ötter n und eb end am it ein
,

störe nd e s H ind ern iss d er G em uthsruh e z u be sei ti ge n Epi kur .

sa t a uc h a u sd r ü c kli c h nu r sol c h e G ötter w i e er sie a nne h m e


g , , ,

s e ie n ni c h t z u fü r c h t e n ( v gl C ie N at Deor I 2 0
. . .Er .
, ,

lä sst d ie G otter stehe n um nic ht m it d er all ge m ei ne n a pbl n


i
rn
g ,
d a ss e s G ötter gebe ( D
, L X . 12 3 f ) i n
. W id
,
er s treit u n d .

d a m it in ir ge n d wel c he be unr uh ige nd e U nge wi ssheit ü ber d ie s e


Fra ge z u gerath en ; aber er fasst sie so auf d ass sie d em M en ,

sc he n k ei nerle i Fur c ht ei nja e n Pl t po e


g ( u n ss s u av . . .

D ie Seele ist d em Ep ik ur wie d em De m okrit ein aus d en


, ,
.

fei nste n w arm e n Ato m e n be s t ehe nd e s v o n d em Körper ,


in ,

we l c he m sie lebt z usa m m e ngehal t e ne s ebe nd ar um aber m it ih m


, ,

s i c h a uflö se nd e s und si c h in s W eite z er stre u e nd e s W e se n D L


(

. .

X 65
, A ber die Seele ist v er m ö ge d er Fähi gkeit d er Ato m e ,

ein freie s
si c h na c h v er sc hie d e ne n Seite n z u be we e n
g ( A n m .
420 Epik ureism us .

a nd el n gru nd en ko nne n E b enso ist es m it d em S c h m er z ; er


H .

allein ist es was Wir fü r c hten u nd we i nber wir uns betrüben, .

L ust und S c h m er z si nd d ie Be we ggr ünd e alle s W ol le ns und


N ichtw o ll ens alle s Be ge h re ns un d Verab sc h e ue ns ,

W as ist nun aber L ust ? w o hat sie ihre n S it z und U r


'

? I n d er Bea nt wort ung d ie s er


spr ung ? wie i i
st s e z u ge wi nne n

Fra ge n w ei cht Ep ikur v o n d en He d o niker n d er sok rati schen


Epo c he na m e ntli c h v o n Aristipp we se ntli c h ab weil er » G l üc k
, , ,

s eli gk e it d es ga nz e n Lebe n s « w ill und w ei l er es m it d er U n ,

l ust wel ch e d em Lebe n a nhafte t ni cht so lei c ht ni m m t wie


, , ,

Je ner es geth an hat t e


a) D ie er ste Abwei ch ung Epi kur s v o n Aristipp ist d ie : d a ss ’

er ni cht d en G e nuss so nd er n die S ch m er z losigk eit für D as er ,

k lart was am m ei ste n L ust ge währe und was a llei n z ur G l uck


, ,

13
s eli gk ei t une ntbehrl i c h sei Er sagt : am v o n S c h m erz und

enim habet m ens nostra q uid q uam ( ausser


1 1) C ie F in I , 12 , 41 : nee . .

d er v olupt a s) a b i c o nsist at t anqu am in ex t em e o m nesq ue e t m e t us e t


,
r , _

aegrit u d ines ad d o l o rem r eferunt ur n ee pr aet e ea est r es a ll a qu ae sua ,


r ,

nat ura aut so ll ic it are po ssit aut a ngere 42 et appet endi et refugiend i . :

e t o m nino rerum gerend arum initia pro ficiscunt ur aut a v o l upt at e aut
a d ol e re Quoniam autem id est sum m um bono rum v el ult im um v el
extrem um quo d ipsum na ll am ad aliam rem ad id au tem res referun
. ,

t u r o m ne s fat end um est su m m um e sse b o nu m iucund e v i v ere


, _
16 5 4 , .
,

v ol upt a s est sol a quae no s v o c et ad se et al l iciat suapte natura, .

12 ) E pikur s L ehre h at w eit m ehr V erwa nd t s chaft m it d er d es D e mo


k r i t al s m it d er d es Ar istipp
, J ener ist auch in prak tischer B e iehung . z

E pikur s Vo rgä nger D as Hö ch st e ist ihm d ie 5 Ld) ( d as W ohlsein) od er


-

. 8 80
''

ö 9 uuta (W o hl g em ut h eit ) und er l eit et d ara u s ab : p p t 7) g


e dun ,
-
. 5t

n piv ) Bi » B escheid enheit in d en A nsprü c hen an d as L eben ( d a G enuss


et o ,

d nd Habsucht d ie Ruhe d es G em a th s z er st ö ren) G ere cht igk ei t ( d a nur ,

d as G es e tz W o hlbefi nd en fü r A ll e aufre cht erhält ) E ntha ltung v o n N eid ,

u nd M issgunst W ohlw oll en ge e n J e d erm ann m it A usnahm e d er B ö sen


g , ,

fr ö hl ic he s v o r R e ue bew ahrend es Thu n d er Pflicht B esch äftig ung d er


'

, .
,

S eel e m it D em was ihre Einsicht v erm ehrt und ih r ein ungest ö rt es G l ück
,

g ew ährt m it W isse ns cha ft u nd B il d ung ( S


, Arbeit für D a sj enige .
,

eg di v i g &v ü pe wcmg (M u l l a c h D em o c r
'

0 n y ocl
‘ ‘
z d Ä ptcpo
'

t L
y iv c a e oc o oc c
*
e o t e ,
.

fr agm S 16 4 ff . Pl ut ad v C o l
. I n Vie l em gieng Epikur freil ich
. . . .

au c h v o n D em okrit ab .

13) D L X 131 : ö t ocv Äé y co nev fib o v hv Cé Ä O Q ö a otpxew o b 0Lg C Ö V & d



" '
t 0 i
'

. .
, ,

m d mé v ocg b
‘ ’ '

év mo 7t ocüo a Äé y o nev , &) LÄOL t b pr)t s &) Ly ei v


' ‘ “

t oi v t ocg o _ ze . z v coc

t ap0tt t eo ö m
'
o d> poc
pY C S ) % OLTÖC <. ux p hv o uv s ipo w e g.
'
. -
Ethik .
42 1

Unruh e (v o n Unlust d es Ko rpers o d er d er Seele ) frei z u wer


d en , th a n wir Alle s (n ic ht aber um d ie se s o d er j e ne s Ei nz el

g e nuss e s w ille n) d h Fre ih eit v o n Unl ust v erla n e n wir a n


, g. .

b e d i n g t ; und we nn d ie selbe v orhan d e n o d er ei nge t rete n ist ,

si nd wir v o l l k o m m e n z ufr ie d e n : d ie N at ur w ill ni c h t s W ei

tere s m eh r we nn d ie se Befrei ung d a ist


, E s gil t d ie ss so
w ohl v o n gei s t i ger al s v o n k örperli c her L us t D ie gro ss te ge i .

s t i e L ust be steht d ar in d a ss w ir be frei t wer d e n v o n E t wa s


g , ,

d as uns qu äl t und be unr uh igt ; d ie grö sste körperl ic he L u st


d an n d a ss w ir v o n ir ge nd wel c her k örperl ic h er Unlust frei wer
,

d en sei d ie ss nun e in e una nge n eh m e E m pfi n d ung ein körper


, ,

li c her S c h m er z o d er sei es ein B ed ü rfniss eine Be gier d e na c h


"

, ,

e t wa s A ngeneh m e m wel ehe S till ung v erla ngt und uns d aher , ,

ehe d ie se ei nge t rete n ist in Unr uhe u nd Unl ust v er set z t ,


Volle L ust ist d a m it d a d ass d ie oct ocpocäfoc d er Seele und d ie ,


&no v ia und oco xq o ioc d es Körper s gew on ne n ist d ie &ao v ia



d ur c h Heb ung d es S c h m erz e s d ie oto xl no ioc d urc h Be fr ied igung ,

d er Be gier d e na c h et wa s A nge neh m e m d as uns I m let z ,

t ere n Falle ist aller d i ngs G e nuss d as un e ntbeh rl ic he M it tel z ur


S c hm erz lo sigk eit ; aber er ist nur M ittel z u d ie ser Alle r G e .

nass ha t nur W erth fü r d as l uc ksel i e Lebe n s o fer n und so


g g ,

weit er z ur S c h m er z l o s igkei t be it rä gt und er hat d a m it d a ss , ,

er d ie se uns ge w ährt s ei ne n Z w e c k er füll t G e nü sse w el c h e, .


,

die Si nn e no c h über d ie Be fre iung v o n S c h m erz und U nr uhe


h i na us a nge neh m affiziren ge währe n z war a uc h L ust ; aber sie ,

kö nne n d ie L us t ni cht v erm ehre n s o nd er n nur m a nn i gfalti g

m a c he n ; d as Maa ss wo n a c h d ie G ro ss e ei ne s Ver gnüge ns si c h


,

be stim m t ist ni c ht d ie Q uanti tä t d es G eno sse ne n o d e r d ie Stärk e


,

d es s i nnl ic he n Kitz el s s o nd er n d ie Kraft die es h at leibli c he , , ,

14) D . L X
.
, 42 8 Ü CO Q xo2v
: EO
'
&a o ww u poct t o nev , o m e g

'

&) l y ci 1nev

ö t ocv b s 6LTLOLE t 0 6 t 0 nept i) noLg y é v mo a Ä 0 8 BOCL ö ?) g
' ‘ ' "

1t ocg t
p7)t 8

Qmet v

äxo w o g t o d Cuöo u ß ecb ide w di g a pb g ev ö é o v t L it c
) g xezne w,
' ’

P
C U
)0 . 0 Li if.

5 b fig d mxfig t 0 6 o d1p g ocy oc8 bv n npeo ö vjo em


o u al

s t epo v ,
( t t na d
. .oct o a.

15 ) D . L X
.
, 12 8 : t ö t e Y ÖLp fiö o v i) g xpe io w äxo uev , 55t 6% t0 6 pi) TC OCp

ei v o u C i)v
' '

fiö o v iq v (z B . . w il e u ns e twa s w ehe th at, o d er w eil wir hungern ,

d urst e n, eine em pfind en oc7 wdi nev


äv ö ewc Anm 17 ) ocÄ y di pev 55t bb ni)



*

_ , s . . ,

f mé n
fig fibo v äg b eo ns d oc
'

o t .

16) l’°XÜQ &t ocpocgé oc X , 12 8 136 ; o ei po wo g &no v ia ib 136 ; oco xl v g ib


— . . o ioc .

12 7 au ch ö y iewc ib 128 Vgl X 8 7 t é 710 g ist ocö o pö ß co g Ciiv


. . . .
,
42 2 E pik ureism us .

o d er ei st i e Unl ust a ufz uhe b e n A uc h so d r uckt Epik ur


g g
sic h aus : nich t d ie fi ö o v h é v % W f)Ö S L ( die po siti v erre ge nd e L a st “

d es G e n usse s) s o nd er n d ie r) öo v iq noct oco muo m% fi ( d ie r uhige


, ,

e s et z t e L ust) be stehe nd in d er U ngest o rth e it d es Le ibe s u nd


g ,

d er Seel e ist Z w e ck ; d ie fiö o v h é v m v i p ec ist Z we ck n ur a l s


,

Mi t tel z u d ieser so fer n sie d a z u d ie nt d ur c h St ill ung e iner , ,

Be gier d e uns fre i v o n d er m it d ie ser v erb und e ne n U nl ust z u


m a c he n Z war ist an si c h j ed e L ust d er N at ur ange m esse n
o d er gut k e ine L ust ist an sic h o d er v o n N at ur sc hle c ht
,

aber es hat nic h t je d e d ie W irkung U nlust z u v erbann e n ; alle ,

s ol c he L üste sind gle i c h gü lt ig Hat t e n s a gt E piku r d ie G e .


, ,

nü sse d er A so t en d ie Kra ft u ns v o n d er F u r c h t v o r d e n uns ,

d roh e nd e n U eb el n und v o n al le n S c h m e rz e n zu be fre ie n und


uns d as d em körperl ic he n W ohlbefi nd e n z utragl ic h e M aa s s de s

Be gehre ns zu lehre n so wäre n s ie nic ht z u t a d el n ; alle in d ie ss ,

A l l e s v erm o gen sie n ic ht und d a ru m sind sie nic h t anzust re , ‚

b en J a : das Be gehre n d es G e nuss e s ist d em M e nsc he n


sc hä d li c h u n d
ge fährli ch D u r c h G e n uss su c h t W oll ust l ib id o .
, ,

ko m m t nur U nr uhe und Q ual ( turb ul entia) in d ie Seele un d ,

d ie Ver str ic k u ng in sie k a n n be w ir k e n d a ss ei ner in Uebel ,

aller Ar t Kra nkheit Verl ust v o n Habe und G ut S c hand e und


, , ,

Strafe v erfällt ( C ie F in I 16 5 0 14 . .
, ,
.

17 ) D . L X .
, 144 : 0 5 % é a a b € et o a fiö o v h _ äv

t ig o ocpn i, é tt 5 Lb öLV o mocä t b
noct

äv b ewcv ocl

yo üv 0LÄ Ä OL
’ ‘

nb v o v no m il 7te co
*
a. C ie Tu se . . III , 2 0 , 47
E . ait no n c rescere v o l upt at em d ol ere d etra et e . D . L X . 139 : ö po g
,
t o d

w ö no o ö ö w t b

oc7ty o üw o g

ney é ö o o g di V fiö o v d w no t bg 6 0 7128 506 5p8 6 L9 '

t t 0

(l eibliches W ehe) i) b

m
°

z ocf)ö v bLV xpo v o v ocky o


év i5cm b
‘ '

pav o v
.
ä,
*

or -
t üv f
t

eele ) ”
l uno üuev o v (Bet rub niss d er S t b e o v ocp
.c o ce
p po v .

18 ) D . L X
..
, 136 f Kupnv octa o i C i)V k a t ao t mi oct m hv
: o
'
’ ’

üb ‘
ovq v 0 5% 57 s
; é v % Lv n ib
° '

r t ip 0 b e d ucpo cé pocv , d uxvfig


' ‘

v o um, ös d

n n
ov v o eL iL0 o e1 uo no g
*
. .

E . s a gt : nev y öcp &t d pd äid iL0LL &no v é a it d t oco t nnoct m o d


ö ö o v oci i)
eio w ,

Xocpoc %

OL L ‘

eucppo o uv n % OC EÖC

z tv no w é v e py e iqc ß l é no v w a noct oco t 7)v oiL i
sich b e

r uhige n ,
Z ust and , nat a 0 t nnoct Lico g
'

: . r uhig , g eset t ( z z u st ä nd

lich Cic ero : v o up l tas in t


s a bilit ate , st ab ilis .

L X ”
w ocy octl o v ob
'

19) D

12 9 : b cpi1cav o iz e iocv

. . a oco oc b LOL t e xe ,

|i é v t
. oz
. 7t & 6 0L o dpem . X , 14 1 : o bö e p
.é oc
hö o v i1 % 0L9

äoun iq v m mo v
'

2 0) X ,
142 : et t 0L n o w m

;

cc t di V nept t 0 ii g d e u>t
'

o ug al o e t o b g cpd
ö wcv o ia g, bg 8 0cv o wo u &Ä y nb ö v wv , e t t t e tb
‘ '

ß o ug CT t o te 7t e pi pet ed> po W it 0LL


*

)Q

. . .

'
'

di V é m 90 pad w é b ib oco z ev ö ne nd: a ine ö oc


öLV a 0 t e e é xo
‘ °

7t é pocg t bLV, mo d o öz n ev t L

ocet mg .
42 4 E pik ureism us .

e mpfi nd e t Lust und Un l ust i m m er nur so la nge als er ebe n ,

jet z t a nge neh m o d er una nge nehm affiz irt ist ; a nd er s ist es m it
d er Seele : s ie ist 5 LO2V0 LOL s ie hat Eri nner ung Vor st ellung , , ,

De nk e n und sie h at d aher nic ht blo s d as ebe n j etz t G e ge n


wartige s o nd er n a uc h die Ver ga nge nheit und d ie Z uk unft v o r
,

Auge n ; L ust und Unl ust d er Verga nge nhei t d er G e ge nwart , ,

d es ga nz e n Lebe ns sc h webe n d er Seele for t wä hre nd v o r un d


wirk e n auf sie ) 2 3
d ie ei ne ( d ie L ust ) erfre ue nd u nd erbei ,

t ernd d ie a nd ere ( d ie U nl ust) b etrub en d w eh th uend be , ,

ä ngst ige nd U nd z war gi lt d ie ss na m e ntl ic h v o n d er Unl ust


. .

Die Unl ust d es Lebe ns ist fo rtwah rend G e ge nsta nd d er Vor


s t ellun g d es M e ns c he n u n d lä sst ih m k e ine R uhe ; sc ho n lä n st
g
v er ga n e n e Uebel be t r übe n n o c h gar ni c h t v orha nd e ne Uebel
g ,
.

sc hre c ke n ihn un d so e nt stehe n d e nn in unserer Seele nebe n


,

d er U nl ust ü ber ebe n jetz t unm i t telbar e m pfund e ne körperli c h e


Lei d e n no c h Weitere Arte n v o n U nl ust nä m l ic h die wohi n d er ,

x ) und d es cpöß o g, und d ie se 1t 028 7) o d e r xemd weg ( S tü r m e )


'
t a poc v .

d er Seele si nd ebe n d e swe ge n w e il z u ih n e n s am m tl ieh e sc ho n


, ,

erlit t e ne o d er erst befür c hte t e Uebel z usa m m enwirk e n v iel h ef ,

ti ger al s d ie m it d em Auge nbli c k ko m m e nd e n und gehe nd e n


,

k örperli c he n S ch m er z e n G anz be so nd er s ist es d ie Z uk unft . r ,

was uns be unr uhi gt : d ie Voraussic ht d es To d e s d es sc ha ud er ,

2 3) D . L X .
, 137 : d ie C y r enaik er xeipo ug t &g
'

ow nwcm ocg äc7l y nö o v ag


‘ '

Ä é y o em t di V d uxm d w , 0 be ( E pik u ) t d g d uxm ocg r '

. t ip) y o üv O OLpiL OL b L OL
' ‘

t b

pb t b n a p e l ö ö v % 06l b
' ‘

li nt m d ö LOL

a oc v n o v o v öe f . . t

iiv fib o v ocg eiv o a t 7) g chuxfig


b p é l 7t 0 6t di g
‘ ‘

n d e i o v ocg

71: OL p iL OLL t o v . o iL OLL .

C ie Tusc
. . V , 33, 95 f . : om nia iucund a , quam quam sensu corporis iu d i
e t r
c n u , ad anim am
t am en, q uo c ir c a c o rp us g u d t am d ia , d am
r eferri a ere
pr aesent em sent ir et v o l upt atem , anim am t praesent em per c ipere p it e ar er
c um c o p r ore e
t pr0 3pic ere v enient em nee praet eritam praet erfiuere sinere .

I
F in , 17 , 5 5 f : m a lte m i
. a ore e e e
s ss . e o ore
t v o l upt at es t d l s anim i, q u m a
c or poris : n am c or o re nihil nisi
p prae se ns e t quo d a d e st sent ire po ssum us ,

anim e a ut e m e t a et e it a e t fu t ura U t e nim a c q u e


r d o l eam u s a nim o
p r . ,

q uum c orpore d o l em u s fie i t am en m a gna a c c e ssio po t est si al iq uo d


, r ,

aeternum et infinit um im pend ere m al um nobis 0 pinem ur J am ill ud -


.

q uid e m per pic aum est m ax im am ani mi aut v o l upt at em au t m o l estiam


s ,

plu s au t ad b eat am aut ad m iseram v it am affe r e m o m ent i q u am e era m r ,

ut ru m v is si ae u e d ia sit in c or ore
q , p .

2 4) C ie F in I 17 5 7 a t iis b o nis erigim ur q u ae ex spect am us sie


. .
, , : , ,

l aet am ur iis qu ae r eeo rd am ur , .


Ethik .
42 5

h aftesten aller Uebel un d die U nhei m lic h k e it Wel c he d ie ,

Z ukunft we ge n ih rer Unge wi sshe it w e ge n unserer S c h wä c he ,

und we ge n d e r we c h sel nd e n U nst e t igk e it d es G e sc hi c k s für un s

hat , d ie ss Be id e s er z e ugt in uns th eils F urc h t ü berha upt t h e il s ,

i nsbe s o nd ere F ur c ht v o r N aturersc h einüngen ( pm é wpa ) d ere n ,

Ur sa c he n w ir ni c ht k e nne n und d ie wir d aher als Ungl üc ks ,

bote n ans ehe n und ebe nd aher k o m m t a uc h d ie Fur c ht v o r d en


,

Di nge n nac h d em To d e d e sglei c he n die Angst v o r d en G ötter n ; ,

ü ber allher v o n obe n und v o n u nte n


,
v o m Hi m m el un d v o n ,

d er Unterw el t her si nd wir be unr uhi gt ; j e d e L a st wir d ge st ört ,

d ur c h d ie se b e ugen B efurc ht un gen Aus all d em geht her


v or d a ss es s ic h h auptsac hl ic h um d ie Ber uhigung (y ockn
, wo nög —

X 8 3) o d er d ie OLt OLpOLELOL d er Seele hand el t w e il d ie Le id e n


, ,

d er Seele v iel störe n d er s ind al s d ie körperl ic he n S c h m er z e n , .

Vo n d ie s e n Vora usset z unge n aus ist na c h Epi ku r d er W eg


z ur G l üc ks el i k eit fo l e nd er
g g .

1 ) D ie L ust d er k örperl ic he n S c h m er z lo s igk eit wir d er re ic ht


a) d ur c h d ie ri c ht ige A nsi c h t v o n De m je nige n was wirkl ic h ,

Bed ürfniss ( xpeiac) unserer N at ur ist und d ur c h d ie auf d ie s e r ,


.

ri c h t igen Ansi cht ber uhe nd e N aturgem assh eit d es Be gehre ns


u nd Th uns D ie Be gier d e n ( é tt L3ii pid L) s i nd t he ils n a t ü rl ic he
.

(pc uo m o d
) theil s ei n gebil d ete ( z ev a i
) Die er s tere n di e n at ü r .
,

li c he n si nd t heil s z uglei c h no thwend ige


, t he il s blo s
nat ü rl ic he ( n 0v o v cpuo m o d) N othw e nd i g sind s ol c he Be gier d e n .
,

w el c h e ein unum gä ngli c he s B ed ürfniss uns erer N at u r a nz eige n ,

25) D . L X .
, 12 5 : t b cpps öé cn o wo v t di i/ xo md> v 8 0LVOLt 0 g
'

. C i e F in
. . I ,

18 , 6 0 : zu d en and ern m al a aeced it etiam m ors qu ae qua si sax um


,
Tan
t a lo sem per im pend et .

2 6 ) D L X 142 : s t
‘ '

. .
, nnb ev findcg OLE n ept t di V nat s ui pei v Öno chio a fiv ö xl o uv

% OCI. OLE n ept 9 OLVOLt


'

O L) , a nn 0 5% O W n eo geö e ö peü oc cpumo 7l o y iag . 143 : m an k


nicht v o n se iner A ngst frei m achen

tb v p ß o bpev o v f m p d» % Upt0) d t
c o . e t ;
'
t ,

w enn er nicht w eiss w as d ie N at ur d es Univ er sum s ist sond er n v o r d en


, ,

D inge n besor gt ist w el che d ie pü9 m d em M e nsc he n v or spie g el n


, dic5 3 . t

05 % ip} d y eo pu no l o y ta g &a s pa io ug ( rein) t d g


c c &no l auß tv e w 144 : es o .

hilft nicht s sich Sicherheit v o r M enschen u v erschaffen di v 6 8 019 1) 0 5


, z , t 8 713

TE EO) V x a ü eo t dit wv di V 0 IC Ö Y 7) g d a l üi g é v d neipm 142 o t cpö o L ß


‘ ‘

iL OLL t iL OLL t di V :
’ ’ :
.

( Anm u nd ß o g w e ge n net é co poc in d em


” '

C 7) Q b L OL g X7)

L OL i/O

. C OCPOC cpo

Brief E .

Herod ot X
s an , 77 —
83 . C ie F in. . I 18 , 60 : super st itio , q ua

q ui est im b utu s quie tus nun u m q a e sse pote st .


42 6 E pikureism us .

un d d ere n Be frie d i gung die U nl ust d es Bed urfnisses v oll ko m m e n


a ufhebt wie z B d er Hunger z e igt d a ss d ie N at ur e twas be
,
. .
,

d ar f un d se ine Still ung d ur c h E sse n alle Unl ust a ufhebt


,
Sie .

un d ihre Be frie d igung sind > n othwe nd i


g « t heil s z um Lebe > n

s elb st the ils z ur S c h m er z lo si gkeit d es Körper s theil s ebe nd a


, ,

m it z ur G l ü ck se l i gkeit Blo s nat ürli c he Begier d e n si nd d ie


.

j ge ni e n d ere n Be frie d i gung z ur Erhalt ung d es Lebe ns und z ur


,

Be freiung v o n U nl ust ni c ht u ne nt behrlic h ist und d eren Be ,

fried igung auc h ni c ht si c her z ur S c h m er z losi gk e it führt wie ,

z. B d ie St ill ung d er Be gier d e nach ko stbare n Spei se n z war


.

>> nat url ic aber theil s für d as Le b e n und für d ie Befrei ung
v o n d er Unl ust d es H unger s ub erflüssig ist theil s kei ne Si cher ,

h eit d afü r ge wa h rt d a ss sie wir kli c h in v oll ko m m e ne S c h m er z


,

l o sigkeit v er set z e ( z B nic h t d ie G e sund he it sc hä d ige o d er


. .

U eb el keiten be wirk e) Die s e é m d upio u nbv o v cpuo m o d ko nnen


. .

die L ust blo s v erm annigfal t igen ( S und es is t lei c ht , v o n .

ih nen ab z ust ehen we nn ihre Be frie d i gung ni c h t z u erlangen ,

o d er hint enna c h sc hä d li c h s ei n sollte Be steht aber Je m and .

'
unbe d i ngt ( m it o no uövq o z m o v o g) auf d er Be frie d igung sol c her

Be gier d e n so ist d ie ss wi d er d ie N a t ur 7t OLpOL t ip} é ao t d W cpüo w


, , ,

ow fl pdrrco u

s ol c he s Be ge h re n ist b l o sse m e nsc hli c he Ei nbil d ung ,

z ev o ö o äü d ie cpuo m r
, ) is t ei n e new ) g e w or d e n W e n n .

m an si c h d er e ingebil d e t en Be gier d e n d ur c h d ie e infa c he E in


sic h t d a ss sie ei ngeb il d e t si nd
, e ntsc hl age n und na c h d er ,

N at ur ni c h t n a c h d er öÖEOL lebe n geler nt hat w e n n m an ebe nso


, ,

d er b l o s ge nusssüc hti ge n Be gier d e n ( d er &v a yz o do a) Herr


u nd m it D e m z ufrie d e n e w or d e n i t w d as n o th wend ige
.
g s a s ,

N at arb ed ü rfniss will so ist m an sic h er ,


nie m al s U nl ust so n , ,

d er n st et s d ie hö chste L ust z u e m pfi nd e n M an wir d nie m al s .

Unlust e m pfi nd en d e nn alle s N at urli eb e ist lei c ht si c h zu


v er s c haffe n at r s t fe st be
( eb nö ccn o v
p ) ; d e r R e ic h t h u m d er N u i
g re nz t u n d m ü he l o s z u er w erbe n w ähre nd d ie ei n g ebil d e t e n ,

B ed urfnisse ins M aassl o se z u gehe n pfle ge n ) 2 7


M an wir d
v ie l m e h r s t e ts die hö c h ste L ust e m pfi nd e n d e n n d ie B efrie
d iga ng d es w irkli c h v orha nd e ne n Be d ür fni sse s ge währt d ur c h
2 7) D L X, 144 : m d
'

. . 0

C 7) Q
'
cpüo e ce g 11: 1 0 6t 0 g iL O d di pL0 t 0LL . s bn ö c
*
co g

äc mv , 0 be t di v x ev d w ö o tf; d w eig OLit 5 Lp0 1/ äz n £m



ea St o b . F l o r il . a s pt ers pa

me ta g 30 : di bl iy o v Ex o wo v
’ ‘ '

o öx iz ocv 0 v , 6LM OL TO Ö C Q) o böäv


'

vs .
42 8 Epik ureism us .

neh m es al s Unange nehm e s habe n al so gera d e z u a nge neh m s i nd ,

B ei stärk ere n und l ä ngere n S c h m er z e n aber m uss m an si c h d e r


W ahrhe it be w uss t s e in d a ss we nn e s u ns n ur n i c ht an i nn erer , ,

L ust und Freu d e fehl t alle p hysi sc he Unl ust lei c ht z u ertra ge n ,

ist we il wie Seele nsc h m e rz w eit ungl ü ckl ic h er m a c ht al s Kö r


, ,

persc h m erz u m ge k ehr t S eel enfreud e s tark e i


so , g n u g st um ,

körperl ic he S c h m e rz e n erträ glic h z u m a c hen ja sie fur nic ht s ,

z u a c h te n Sol c he S eel enfreud e die wir d em Kö rpersch m erz ,

e nt ge genhalte n ist t heil s d ie L ust d er Erinnerung an fr ühe r


,

e m esse ne Fre u d e n wora n es d em wei s e n Ma n n e nie m al s fe hlt


g ,

t hei l s d ie Fre ud e d er z ur W ei sheit gela ngten Seele an si c h


selb st an d er E rhabe nh ei t a b er a ussere Di n e w el c he s ie d ur h
, g c ,

d ie E rkennt niss d er wahre n G l ück seli gk eit un d d urc h alle m it


d ie ser E rk enntniss ge gebe ne n i nn er n G ü ter ge wo nne n
2 ) D ie L us t d er OLt OLpOL€ £OL C T d

) Q uxfig in Be zu
g a uf d ie To ‘ '

t al itat d es Le b e ns auf Verga nge nheit G e ge nwart und Z uk unft , , ,

wir d glei c h fall s d a d ur c h errei c h t d a ss m an alle leere Me inung ,

v erba nn t un d d ie N at ur d er Di nge wirk li c h ke nnt Seele n .

30 ) D L X 140 . .
, . C ie F in . . 15 , 4 9 . II , 28 f .
( si g ra v is d olor , b re
v is ; si l ongus l ev is) , II 19 I II 17 . Tusc .
, .
, .

31) C ie . F in I . d ol ores nunquam v im t ant am h ab ent ut no n


, ,

plu s h ab eat sapi en s quo d g aud eat,


quam quod angatar , .

32 ) C ie . F in I 19 6 2 : s apiens sem per est in v o l upt at e : ne que eni m


.
, ,

t em pus est ullum q uo no n pl us h ab eat v o l u pt atum quam d o l o rum N am


, , .

et praet erita grate m em init etc E pikur schrieb v o r seinem To d an I d o .

m n e eu s : t ip) n ocz ocpio w öty o v t s g iL OLL


‘ '

öLp.OL T€ Ä€ U C G WTS

Q t 0 6 [Sio n äy poapo
'

tv t acti t i e t porry o o pia t e na pnx o l o e d y) x a ö uo ev repm ot


'

1L OLi 7LOL97 ) ba s e
pev ö n

°
.
,

ß o 7vhv o ba d no l e trco v m t 0 6 é v é ourco i g p.ey é 9o ug A Vt Ltt apet ott t et o b is b


"

. . 7t OLG L t o

t o Lg t b iL OLt OL

di ti t xai po v ett L t d»; Y € Y O VÖTG) V


y Le |i di v uw)pxg D L
b Lal o . . . X , 22 .

L X ” "

33) D 1 18 : z ö w et peß l ce 3p 0 e o cpo g, aiv o u C ie


‘ '

. . . O t öv eö b o dpo v oc . .
,

Tusc . I I , 7 , 17 : E . d ici t, si ur at ur s api ns, e si c r ucietur , in P h al arid is


t auro si erit , d ic et » Q uam suav e est ho c ! qu a m ho c no n c a o r l« V , 2 6,
73: » quam pr o ni hil o d uc o l« S en . ep . 6 6 , 17 » D ul c e est et ad m e ni i l h
per tinet l« E ben
aussen h er bekom m t d er W eise z u em
d ur c h Qu a l v on

p fin d en w i e re ic h,
er i st an inner n G ü t er n d es G eist e s ( t he il s an sic h ,
.

theil s ge genüber d er th ö ich t en M ehr ahl C ie F in I 19 6 2 insbe so nd ere r z . .


, , ,

ge ge nüber v o n M e nsche n w e l che A nd ere qu äle n ) an G üt ern gegen wel che , , ,

d er ä ussere S ch m er g ar nic ht in Fr age k o m m t j a al s H eit erk eit er


z ,

regend er v ergeblicher Versuch erscheint ihm etwa s U eb l es an a thun


, ,
z ,

ih n nied erz uz wi nge n .


Ethik .
42 9

sc h m er z wegen v e r g a n g e n e r Le id e n ist Th o rh eit ; d as Ric h


t ige ist v er gange ne Uebel in Verge ssenheit z u begra be n und
,

nic ht U nange n eh m e s s o nd er n A nge neh m e s i n d er Eri nner un


g ,

fe st z uhalte n D er Seele nsc h m er z u ber Uebel un d Lei d e n in —

d er G e g e n w a r t wir d ü ber w oge n ei nm al d ur c h d ie stet s o ff e ne


H inaussic h t auf be ss ere Zei t e n in Ver ga nge nhe it und in Z u
k unft s o d a nn d ur c h d ie E insic h t d a ss v erm ö ge d er E nd l ic h ,

k eit d er m e ns c hl ic h e n D i nge uns Mi ssge sc hi c k d ie ser o d er je ner


A rt nun ebe n treffe n k a nn ( Missge sc hi c k etwas e infa ch N a t ur
li c hes ist) u nd end lich d a du r c h d ass m an d e m S c h m e rz “

n ac h gibt d er B etrüb nis s und d e s W ei ne ns si c h ni c ht er wehrt


, ,

w obei m an fi nd e n wir d d a ss in d ie ser W eh m uth s el b st w ie d er ,

ei ne L ust v erb e rge n lie gt ; d as G egentheil w are Rohhe it D ün ,

k ei o d er Toll heit W as sc hlie ssli c h d ie Z u k u n f t a ngeh t ,

so w er d e n wir a uc h hier ber uhi gt d urc h d ie re c ht eA nsi c h t v ö n

d er N a t u r d er Sa c he Die Zukunft ist w e d er unser so d ass .


,

wir si c her auf s ie re c h ne n d ür f te n no c h d ur c h a us ni c h t unser , ,


se d a ss w ir je d ie Hoffnung auf sie au fgebe n m usste n w ie ,

M a nc he in d er Ver z w eifl ung tha n ( X N o c h we ni ger ,

34) C ie F in . .e oria t o rq uentur ; sapie n


l , 17 , 5 7 : st ril ti m al o r um m m
t es b o na pr aet erit a grat a r ec o rd atio n e reno v at a d el ect ant
,
E st a ut em , .

sit a m in nob is ut e t a d v er sa qu a si perpe tu a o b liv io ni e b r u am üs e t se


, ,

c u nd a iuc u nd e ac su av it er m em inerim us 12 4 1 I I 32 10 4 b o na pr ae .
, .
, ,
:

t e it a no n effl uer e sapien ti m a l a m em inisse no n e po rt e e N a ch S e ne c a


r ,
r .

b enef III 4 ta d e lt e E quo d a d v er su s pr aet erit a sim a s ingra ti w ährend


.
, .
, ,

d o ch certio r nu ll a sit v ol upt as qu am q uae iam eripi no n po t e st ,


.

8 5 ) Vgl A nm 34 C ie T usc V , 2 6 , 7 4 5 E u na se d ic it r ec o r d a tio n e


. . . . . .

a c qui sc e ere pr aet er it ar um v o l u pt at u m 33,


96 : p p t u s t c e n t ex t as , er e a e
v o l upt at es in s pi n tre e erfo s mp , q
a e e
uum ex spect at io sper at ar u m v o l up .

t at um percept ar um m em oria iungeret ur I I I 17 38 .


, , .

36) M etro d o r in einem T rost schreibe n an seine S chw e ster S en . ep


.

98 9 : m ort a l e est om niu m m o r t alium b o num


,
.

37 ) M etr o d o r ib 99, 2 2

a d et o oc ne v C7)t 7)

604 0 5 50; é
'

. : t Lg 0 t L, 0 0 L

t é

OL iLOLt OL t o üt o v t bv iL OLLp0 i/.


'

An d L A re . . : äo t w t Lg i) b t t ?) we
en

w) g t . l . D a n i g , d e M et r o d o ri v it
n t smiptis, 18 7 0 , a e S . 45 .Pl ut .

osse 20 : d ie E pik u reer c r ev a x


t o Lg OLVOLLpO Ü G L M a a g i L OLL b OLi 0 OL iL OLL


'

no n p
Ä S U LOCLQ notxo w o a, iL OLL ) Lé y o uc a, t 7) i1 n t b d a d 9eg

po o g é nt di V c l ’ '

t OLLg t TS

ö cp é t é po u iL OLiL 0 6 un o v o g Ön otpxew , di )1 0 t 7 ) L o g
'

x atl e m d wo w OLÄ L17t LOL7 8 0 50


v .o m a g &i
'

OLt O U i L OLL

Ä uo e ng D L . . . X
1 18 : bwc t e 0 8 0 11 ö t 5 nev t Lg

BÄ O ÜTOCL, äv 8 a
'

iL OLL |1 L1 8 L iL OLL 0 1)1 05 € 8 L 0


'

5 o o cpo g .
430 E pikureism us .

d urfe n w ir o ge nannte n Vorbe d e ut ungen sc hre ck e n o d er


u ns v o n s

v o n e iner a n ebli c he n s in ocppé v ä t i e la e U er T h


g n g g n s n ss n n s . u n .

un d Lei d e n w ir d ni c ht be st im m t d ur c h unabä nd er li c he N o th

we nd i gk eit s o n d er n t he il s d ur c h d ie
, the ils un d z w a r

haup t sä chli c h d ur c h uns selb st d ur c h unser v ernunftiges ,

De nk e n u nd H and e ln D ie C ÜXY) ist fü r d en W ei se n v o n w e




.

nigem Belang d a d as Me iste v o m ri c h t ige n Vernu nftgeb rauc h


,

ab h ä ngt ; ist es aber nic ht m ö gli c h ge we sen ein v o n ausse n ,

an un s k o m m e nd e s M issge sc hi c k z um Be ss er n z u we nd e n so ,

g e w ähr t es
g rö ss ere L u st m it Ver n u n f t Mi ss ge s c h i c k al s oh n e
,

Ver nunft d ie G unst d es G e sc hi cks z u habe n (X 133 f , .

W as aber d en T o d betri ff t so geht er uns ni c h t s an , Unser .


'

G e ist und Körper wir d d ar o b ih n aufgelö st d as Aufgelö ste aber ,

ha t k ei ne E m pfind ung m ehr und was em pfind ungsl es ist geh t , ,

u ns nic ht s an ( o ö ö é v 7Lpb g N a c h d em To d gib t es nic ht s


für u ns w eil wir ni c ht m ehr sind ; i hn s elb st fü r c hte n i st wi
, ,

d ersinnig : d e nn we nn er d a ist sind wir ni c ht u nd s olange , ,

wir d a sind ist er nic h t und ko m m t er w irkli c h


, ,
s o sc ha d et ,

er uns ni c ht s ; ü ber d ie A ussi c ht auf ih n si c h b etrub en ist so “

m it leere u nd e itle Mei nung Der W ei se für c htet al so d en To d .

ni c ht und e b e ns o we nig häl t er es für ein Uebel


, . d a ss es d a z u ,

ko m m e n m uss (X 12 4 De nn : zwei m al k annm an nic h t


,

ebore n w er d e n u n d n i ht e w i z u lebe n ist n oth we nd ig


g c , g
Auc h ist k e in G r und d a war um m an e wi ge Fort d a uer wün ,

s c he n s ollte W ie m an ni c ht die gro sst e Me nge v o n Spei se n


.

u nd G etränke n s o nd ern d ie a n e ne h m ste n si ch z um G e na sse


, g
ni m m t so , a uc h ni c ht d as längste so nd er n d as a ngeneh m ste ,

Lebe n (X ,Ei ne une nd li c he Lebens z e it hät te ni c ht m ehr


L ust und G lü ckseli gk eit al s ei ne begre nz te ; d e nn d ie Fre iheit ,

v o n d er F ur c ht v o r To d u nd Je ns e it s und d ie Ei nsic ht d a ss
.
,

uns ere N at ur w ie nur e ine s be sc hränk te n Be st ehe ns so a u c h


, ,

nu r e ine s be gre nz te n M aasses v o n L u st fähi g ist und d a ss m an ,

s i c h d ie se s le ic h t v er sc ha ffe n k a nn d ie ss Alle s m a c ht die L ust ,

u nd d a m it d as Lebe n in je d e m A u e n bli ck v oll ko m m e n


g (nav

) )
t 5 17 9 ib W as G o t t b etrifit so z er st re ut d ie r ic htige

145 f . .
,

8) Stob . F l o ri l meet cpa ö wl £ a g 2 8


. : ( Epik ur) y ey o v a nev öl7t OL€
'

.
°

big

0 iL iL

tio n y ev é 0 9a v b ei b e

t bv O ddi c )1 7) iL é t

eiv o a. id . Plut . no n po ss e 30 .
432 Epikureism us .

in al le m ThunL ass e n d ar na c h sic h ric hte n (X 135 146


u nd , . .

Th a t m an d ie ss so w ir d m an ob wohl d er M e nsc h d ie , ,

hö ch ste G l ück seli gk eit d ie G l üc ksel igk eit d er G ot th ei t ni c ht , ,

e rrei c he n kann (X wie ein G ot t unt er d en M e nsc he n ,

lebe n ; d e nn ein Me nsc h d er so in unsterb li c hen G utern lebt , ,

ha t k ei ne A eh nlichkeit m ehr m it ei ne m sterbli che n We se n


(X ,

ac h alle m B isheri ge n wir d die G l uc ksel igkeit ob w ohl sie


N ,

in d er L ust be steht ni c ht erla ngt d urc h bli nd e s G e nie sse n o d er ,

N ic h tsth un s o nd er n d ur c h wa c h e s und klare s Sel b s t be w usstse i n


, ,

d as d ie Be dingunge n d er G luck sel igk eit k e nnt und sic h nac h


ih ne n ri chtet Vo n d ie se m Sat z e aus ko m m t a uc h Epikur zu
.

ei ner T u g e n d l e h r e Er sa gt : zu r G l üc ksel igk eit ist no th ig .

b / 0 Lg ( X K u nst v er n ünftig z u lebe n ( ars v i v e nd i C ie


'

L
pp ) i 7 , .

'
F in I 13 .
,
oh ne OLpt t 7) in d ie se m S inne ka nn m an d as
,

t é ko g ni c ht errei c he n Sie be gre ift folge nd e E inz el tugend en in .

si c h Z ur Be frei un g v o n be unr uhi ge nd e n Vor stell ungen v o n


.

G ott und W el t z ur E rk e nnt niss d es N at ur ge m ä ss e n un d z ur


,
.

ri c hti ge n W ahl d er Lust ist nö thig die all sei t ige Ei nsic ht in
die göt tli c he n und m e nsc h lic he n D i nge o o cpia Zur wir kli c he n , .

Ausübung d ie ser E insi c h t ist er ford erli c h d as F esthal t e n d es


W il l e ns an ihr un d z war : t heil s d ur c h o wcppo e üv n wel c he d ie
, ,

G e fü h l e und Affe c te z w ar nic ht unter d r ü c k t aber sie m ä ssigt und ,

die Be gier d e n und Lei d e nsc ha fte n im Za um häl t t heil s d ur c h


&v ö peia S t ä rk e d es G ei ste s wel c he d ie unv er m ei d l ic he n S c h m er z e n
, ,

und A engst en d es Lebe ns z u ertrage n z ur Si c herheit ,

U nge st örthe it und A nneh m l ic hk eit d es ä usser n Da se ins s o wie z ur


-

i nner n R uhe d er Seele ist erfor d erl ic h d ie 8 LiLOLL0 05 W ) , d ie E nt


40 ) D . L X .
, 117 : E . s a gt , t bv e o cpb v 7LO295 0 L né M e w e o e xed v c eo d ) m,
obb s v é uno b Leö 7) e se ö m 7t pö g t i)v e o cp£ ocv
‘ '

Ab z u m ä ssig n sind d ie a
totö n . er e .
_

r
Epik u S en ep 18 , 10 im m o d ic a ira gignit insaniam C ie F in , 14,
. . . . . I
47 t em per ant iam ss ex pet en d am , ae a e e
quia p c m nim is afferat t eo s e
quasi concord ia q uad am pl acet et l eniat t est e nim q u ae in rebus aut . .
,

ex pet end is a ut f ugien d is ra t io nem ut seq uam ur m onet ; nee e nim sa t is

e st ia d ic are quid fac ien d um n o n faeien d um v e sit sed st are e t iam opor
, , ,

t et in eo quo d sit ind ic atum Vgl d ie OLLi t piL


, A nm 2 9 . .

OL
'

:L LOL
-
. .

4 l ) Vgl S 42 8 G eistesstärke ist nam e ntl ich d e swegen Tugend


. . .
,

w e il es so o ft nö t h ig ist S chm er z M ühe und d gl auf sich z u nehm en , , . . ,

um d a d ur ch V ergn üge n z u ge winne n D L X 12 9 C ie F in l 10 . .


,
. . .
, .
Ethik .
433

halt ung v o n Be sc h ä d igung And ere r und ebe nso alle s D as was , ,

uns so ns t d ie Z un ei gung A nd erer v er sc hafft W i e z B Da nk , . .

barkeit W ohl wollen Mil d e , Th eil nah m e


,
O ö it äG t LV 7) ö é d i g C7)V
,
°
*

567 8 0 130 0 cppo v fnco g iLOLL z o d ® g iL OLE 5 LM OCIGI Q (D L X 132 . .


, .

ist nur d urc h otpet 7) z u errei c he n un d sie wir d d u r c h


'

&pS t 7) sic her errei ch t : 0 5 % z c o v i wg iL OLE ö L1LOLLL9 L; iL OLE 7LOL) LGi Q


pp n _

Ü) h ö é w OLpt t 7) und 7 5 0 Vf si nd v o n d e r N at u r
’ °
V dé i/5 0 t 06 g ) )
unauflö sl ic h m it ei n a nd er v erk nupft (ib c
ppöi/7)0 Lg ist t b .

py
.é ur co v &YOC 0 ÖV ( ib '
e

s gibt k e inen G e nuss
. d en m an ,

nic h t e ntbehre n kö nnte oh n e G l üc kseli gk ei t d arob z u v erliere n , ,


'
d ie d est 7 ) ist d as Ei nzi ge was z ur sc h l e c ht h i n un ent ,

b eh rlic h ( d xcbpco m g v o n ihr) ist ( ib


-
I n d e s s : nur d a z u .
,

un s gl ü c k li c h z u m a c he n ist d ie T u e nd d a Sie hat wie d ie ,


g .
,

Heilkund e ihre n Zwe ck ni cht in si ch so nd er n d ari n d a ss sie


, ,

E t wa s, d ie G l ü ckseli gk eit be wirkt ni c ht um i h rer K unst , ,

s o n d er n um ihre s N utz e ns wille n wir d sie gelobt und ange


s t rebt ( C ie F in I. 13 Die Mei nung d a ss d ie T ugend
.
, , ,

um i h r er selb st wille n a nz ustrebe n sei ist U nsinn D as iLOLÄÖV , .

o d er h o nestam al s sol c hes ist ein S c hatte n (C ie F in I 18 ein . .


, ,

leere s W o rt ( E pik Athe n XII 14 6 7 : n eo o m ö w t di 7L OLÄd1 7LOLE


. .
,

t o i g % 8 VÜ) Q OLfi t b 3a u oiCo um7 0 t OLV u ö s ia


°
cv 7 5 0 t
n n u ) n o rd
) ,
.

Auc h d ie Lehre v o n R e c h t und S t a a t hat Epikur v o n


sei ne n G r und sä tz e n aus beha nd elt und h ier er st k o m m e n die ,

G ensequ e nz e n d er selbe n v oll stä nd i g z um Vor sc hei n .

W ie alle Tuge nd so beruht a uc h d ie G ere c hti gk eit auf d em,

l o we rn t 0 6 e upcpé po % o g ( v gl D L X . Ein e nat ürlic he . . .


,

G e m ei nsch a ft ( cpuo Lz 7) % O LVQ WIOG) unter d en Me nsc he n fi nd et ni c h t


st att ( E piet Di ss II 2 0
. selb st unter Elte rn und Ki nd er n
.
, ,

ni cht ; nur aus Ei e nnu tz liebt d er Vater d en Soh n


g d ie M utter ,

d as Ki nd d ie Ki nd er die Elter n ( Pl ut d e a m ore pro lis


, .

D as so ge na nnt e Re cht d er N at ur (t b t fig cpbe ewg o d er


D as was all ge m ei n al s Re c ht gilt
, ist ein e üpß o ll o v t 0 6 c up ,
. .

42 ) C ie F in . . I , 16 . v gl . S . 431 . C ie 1 . . c. 5 5 3: d iligi et c aram esse


iucund um pr o pt er ea,
est qui a tut io rem v it am et v o l upt at em effic it pl e
nie rem .a bar eD nk k it i st ar Tugend no n
zw h o n est a m est sed quia
,
quia ,

u t il e aber d er W eise xotpw 5 5 cpi7tmg iLOL1 nocpo ü n


( S en B enef 4
. .
, 8L c

iL OLL &uo üe w ö uo twg D . L X 1 18 ; auch e e yrv d> pn äl eo g sind ih m nicht


.
, .
,

frem d
S ch we gl e r, G h d eec . . gri e c h . P hil o so p h i e. 3. A u fl .
4 34 Epikureism us .

cpé ein
er st v o n d en Mensc he n a ufgeri c hteter Vertrag
po v ro g , ,

d er d en N ut z e n Al l er s ic her s t elle n w ill d ahi n gehe nd d a ss , ,

Kei ner d en A nd er n besc hä d ige und sic h v o n ih m be sc h äd i ge n


la sse ( eig t b pi) )3ÄOZR TE W ß l d ttt L O d er : d as

Re c ht ist ni c ht et wa s Ansich seiend es (t i z oc8 é OLUt Ö) ; so nd eifn ’

es ist ei ne beim Zusam m e nlebe n d er M e nsc h e n no thwendige


U eb ereinkunft (o uv d fi z
n) z u w e c h s el sei t i er Si c herhei t
g E s
g ibt .

d a her s a gt Epikur wei t er aller d ings im All ge m ei nen (iL OLt OL t b


, ,

berall lei he s Re c ht iL OLLO V t b OLfi t b)


z o wöv
) i ( tt OLG L t b ö£
"

e n ü g c ,

s o fer n ei ne s ol c he U eb ereinkunft z ur U nterl a ss ung und Ver

hü tung gege nse it iger Be sc hä d igung ü berall wo M e nsc he n z u ,

sam m enl eb en nü t zli c h ist und in d er Ha upt sa c h e ü b erall die


,

s elbe s ei n wir d ; aber d ara us fol gt nic ht, d a ss ni c ht im Be so n


'

d er n ( 1L OLt OL t b LbLO V) je na c h Ver sc h ie d e nheit d er La nd er und


‘ ’’

and erer m it wirk e nd er Um st änd e an v ersc hie d e ne n Or t en auc h


v er sc hie d e ne s Re c ht s ei A uch d ar f m an ni c h t m ei nen alle s
.
,

v ertra sm ä ssig fe st ge stellt e


g ( po s i tiv e
) R e cht se i i n W ahrhei t

ö £7LOLLO V . W irklic h gere c ht ist nur d a sje nige Re c ht wel c he s ,

wirkli c h nü t z l ic h is t E inr ic h tunge n wel c he si c h in d e r Er


.
,

fahrung al s n ü tz l ic h er wei se n ( t b é tt LpOLpt ti pb fi öt L e o n cpé pa )


.
,

si n d ,
w eil sie nü t z l ic h sind auc h gere c h t m ö gen sie nun v o n
, ,

alle n Men8 c he n anerka nnt sei n o d er nich t Hören sie m it d er


'

. .

Z ei t auf nüt zli ch zu s ein so si nd s ie auc h ni c ht m ehr gere c ht


, , ,

ware n es aber d essungeac h tet so lange al s sie nü t z l ic h ware n ,


.

G ar nie gere ch t ware n sol c he E inri c htunge n wel c he sich gar


.
,

nie al s nüt zli c h b ewahrte n G e ge n I nd i v id ue n un d Völk er


.
,

wel c he d en S ic herheit sv ertra g nic ht ei ngehe n kö nne n o de r


wolle n ib t es we d er R e c h t no c h Unre c ht at urlic h d er
,g ( d a n .

Si c herheit sv ertrag nur Sinn h at unter Vorausset zung d er G e ge n


se it i gk e it) Der G r und unserer Verpfli c h tung z ur G erec h
t igkeit ist ni c ht s And ere s als D as was d as Re cht sel b s t ist
, , ,

unser N ut z e n und z war ins be s o n d ere d er U m st and


,
d a ss Kei ner , ,

d er et wa s ge ge n d ie be stehe nd e n R echtsv erträ ge th a t je m al s ,

s ic her ist m it sei ner Ha n d l ung v erbor ge n z u bleibe n


,
An sic h .


ist > U nrec htthun « (7) ocöi a) nic ht s S c hle chte s ( o b iLOL3 é OLUt 7)V

>

ath en o d er se in
)
iL OL7LÖV ; aber i n d ie H ä n d e d es Ri c hter s g e r

43) D i ess All es D . L X .


, 15 0 . 15 2 f
. Vgl . Herat . S at . 1, 3, 98 —
12 4
.
436 E pikureism us .

v iv e nd o 3 . I st je d o chd ie perso nl ic h e S ic herh eit n c i ht an

d er s zu erlange n ,
so ist Herr sc he n und Kö nigsein ein natü r

l ic he s G ut auf wel c he Art und W e ise m an auc h d a zu gela nge n


,

k a nn ( D L X Auc h Ehre und Ruh m habe n d ie se n


. .
,

Z we ck per sö nli c her Si c herhe it ; um d ies er wille n habe n d ie be ‚

r ühm te n M ä nner na c h Ber ühm theit ge streb t : m it Re c h t wenn ,

sie sie errei c hte n m it Unre c ht we nn ni c ht ; d e nn an sich ist


, ,

Ehrgeiz et wa s Hohle s und Eitl e s und so m it d er N atur zuwi d er


( ib .

D as h o ch ste a uss ere G ut ist


a h Ep ikur ni cht d er Staat n c ,

s o nd er n d ie F r e u n d s c h a f t Sie ist d as b e st e Mittel z ur.

Seli gk e it d es ga nz en Lebe ns wel c he s die W ei she it erfind e n kann ,

X Sie be freit v o n d er U nhe im li c hkeit d es ei nsa m e n


( ,
u ns

Lebens und ge währ t a us Si c herheit ( C ie F in I 2 0 6 6 D L . .


, ,
. . .

X ,
sie ist a uc h d em W eise n in Ar m ath K ra nkheit und ,

a nd er n Le id en Bed ürfniss (S en ep 9 1 sie b ü r t d a fü r


g . .
,
.
,

d a ss k e in Uebel d as uns t rifft all z ulang und e wi g währt


, ,

D L a wir d er Th eil nah m e A nd erer si c her si nd ;


( . X . d ,

sie allei n m a c h t d ie G e ge nwart wir klic h ge nussrei c h fur d en


M e nsc he n und erheiter t d ie A ussi c ht in die Z u kunft ( C ie F in . .

I , 2 0 66 s ie e w ährt d as Vergnu en gel iebt z u wer d e n


.
g g.

ib Sie r ht aller ng s auf d em ei ge ne n B ed ürfniss


( g
v l . . u d i

( b LOL t oLg xpeia g D L X o d er auf d er Selb stl iebe


( C i
‘ ‘

. .
, e .

F in l . aber sie und aller G e nuss d en sie gewährt ist nur


.
, ,

m o glic h we nn m an d en Fre und W i e sic h s elb st lieb t und d a


,

r um a uc h an sei ne n Leid e n und S c h m er z e n th eil nimm t ( C ie -


.

F in I 2 0 .
,
Die Z unei gung z um Fre und e ka nn so stark
,

wer d e n, d a ss m an für ih n d ie sc h wer ste n S c h m er z e n und so gar


d en To d auf si c h nim m t ( Pl ut ad v Col 8 D L X . . . . . .
,

W o hl th at er we ise n ist a nge neh m er , al s W o hlthat e m p fange n


( 5 5 tLO L8 W 7 5 L07 é e t L t 0 6 m io a v Pl t po e 15 pla
'
t b ) x u no n ss c . . .

III 2 ) , we il m an bei m W o h l thun d as Be wusst sei n hat z ur ,

G e wi nnung und Erhaltung d es so hohe n G ute s d as d ie Fre und ,

s c ha ft ist s e l b s t bei z utra ge n


, G üter ge m e insc haft unt er .

48) S en . ep. 19, 10 : ant e c ircum spiciend um est , c um quibus e d as et


bibas qu am quid e d as et b iba s ; nam sine am ico v i sc erat io l eo n1s ac

lupi v it a est .
Ethik .
437

e e
s 1n n S c h ulern ei nz ufahren , wie Pytha gora s , v er sc hm ä hte Epi
' ’

YÖCP siv ou t b ei 5 mio t 0 1i ö é


pi
’ ’ ’

kur : OLtt L0 t 0 1i ii t d i ii o ei v , c

7uev D L X . .
, 11 ; m it Me nsc he n
um gehe n auf d ie m an baue n ,

und v ertra ue n k ann d as ist d as W o hl th u end e d er Fre und sc haft


.
,
.

U m sie zu er werbe n m uss m an A nd er n e ntge ge nko m m e n ( X , ,

ind e m m an ih n en die A ussic ht auf ein v er gnü gte s Lebe n


bei und m it uns erö ffnet w ie d e nn Epi kur selb st d ie I nsc hrift ,

an sei ne n G arte n s et z te : » m d ng hier w ir st D u g ut b l eibe n


Fre li _
, ,

hier ist Ver gnü ge n d as hö c h ste G ut ( S en ep 2 1 « . .


,

A uc h Epikur hat sei n Le bensi d eal im Bil d e d es W e i s e n


v er körpert W eisheit k ann m an erlange n d ur c h d ie Er
k enntniss d er N at ur d er Di nge un d d ur c h d as Be strebe n ih r
e m ä ss z u lebe n Erle ic h t ert wir d d as G ela nge n z ur K unst d es
g .

Lebens d a d urc h d ass m an ei ne n gute n Mann sic h zum M aster


,

ni m m t und glei c h sa m u nter s ei ne n A uge n lebt 11 6 ) ,

>> Thu e Alle s so al s ob Epi kur auf d ic h s ahe << ( ib 2 5


, ebe n .
,

d ahi n z ielte n a uc h d ie Mahnunge n Epi kur s ih n nic ht z u v er



,

e e d e i e d M etro d o r s G eb urt sta j ährli h z u feier n


g ss n u n s n n u n c
g

( D L X 16
. . Die Eri nnerun g an d en Mann ist Epi ku r s
.
,

Mei nung hält die Eri nner ung an sei ne Lehre n wa c h und die
, ,

A nschauung der G l ü c ksel igkeit we lc he er d ur c h sei ne Lehre n ,

gewann be k räft i gt d ie G e wisshei t d a ss d ie G l üc ksel igk eit auf


, ,

d em v o n ih m v or ge z ei c h nete n W eg z u er l ange n sei A usser


Lehre und Ueb ung wir d aber auc h e ine ge wi sse n at ü rli c he An
lage erfor d ert ; > nic ht aus j e d er Körperbe schaffenhei t ( Te m pe
>

ram e nt u s f ) und ni c ht aus j e d em Volk e k o nne n W eise her


. . .

v o r eh eni « I st m an e inm al wei se ist die W ei sheit b LO28 5 0 LQ


g ,

e w or d e n i t k ei n R ü k fall m ehr z u er warte n; > a uc h i m


g so s , c >

S c hlafe ist d er W e ise sic h selb st äh nli c h « wo ge ge n d ie Thor ,

h eit unstet und ohn e fe ste G r und s ä tz e » stet s neu z u lebe n an


fä ngt « ; » Alle gehe n sie aus d em Le b e n weg al s ob s ie ebe n
_
,

erst in d asselbe gek o m m e n w are n << (S en ep 2 2 sie ler ne n . .


,

ni c ht s ob w o hl es be sc h werli c h ist se m per v ita m inc h o are ( 2 3


, , ,

Die W e is e n sind kei ne swe gs alle ei nand er gle ic h ; es kann >>

ei ner weiser sei n al s em A nd erer « D em W e ise n ist nun z war


,
.

W i sse nsc haft und Bil d ung nic ht Sel bst z we ck er wir d si c h z B ,
. .

49) H auptst ell e D . L . x , 117 —

12 1 .
438 Epik ureism us .

>> i h t m it m usikwisse nsc haftlic he n Proble m en und m it ph il o l o


n c

i s eh k rit isc he n U nt er suc h unge n ab gebe n « ( Pl ut no n po ss e


g
-
.

aber er h at Fre ud e an to nk ünstl erisch en und d ra m atisc he n Auf


füh r unge n j a m eh r Fre ud e al s je d er And ere und wei ss , ,

allei n ü ber M u sik und Di c htkuns t ri c hti ge G e d a nk e n auszm

spre c he n G e m äl d e und Bil d er wir d er in se ine m H ause


a ufst elle n w e nn er wel ehe ha t si c h aber ni c ht d ar über grä m en
, , ,

so er k ei ne hat Er wir d ob wohl oh ne d as P ublikum eifri g .


,

an s ic h z u ziehe n e ine S c h ul e erri c hte n ; er wir d S c hri ft e n ,

s c hreibe n sie je d o c h nur we nn er m uss


, ö ffe ntli ch , ,

Er w ir d d as Lebe n auf d em La nd e lieben aber ni c ht d em C y ,

n ism us hul d ige n ; er w ir d im N o th fall d ur c h sei ne W eisheit


s ic h U nterhal t er wer b e n er wir d ü berhaup t auf Besi t z be d a c ht ,

s ei n und fur se ine Z uk unft s orge n Vo n Liebe sl ust wir d er .

si ch n ic ht ü b erwält ige n la sse n H eirath en und Ki nd e r z eu


n w ir d r in d er R e el ni c h t ; j e na c h U m st ä nd e n Wir d er
g e e g
je d o c h in d ie Ehe tre t e n aber nicht j e d e neh m e n Sei ne ,

Die ner wir d er strafen aber auc h Mitlei d ü be n Um E hre , .

5 0) E pikur rechnet auch d ie d es G eh o rs und G e


zu d en 7) 0 0 7 OL£ _

sichts ( Anm . u nd k om m t so v o n seiner B e d enik au s


. u einer g ewissen z

A nerk ennung d es Aesth et isch en d as d en Stoikern g a nz im Ethischen ,

aufgieng .

5 1) E pikur S en 2 9, 10 : . nun u am q o pl acere nam quae


v e l ui o
p pul z

ego sei o no n rob at po pulus


p quae probat popul us ego nescio ,
.

5 2) D . L X 118 ev o ue in Ct v nee
..
,
: o

nev C ÖÖé TCO CS


'

,
&Y OCTWTC Ö V b e,

ei pi) iL OLL

s ßl h occ ev . C ie Tu sc . e h l e chtlic he n Ver gnugungen E pi


. V , 33, 94 : d ie g sc
c urei fa cil e s c o m m u ne s in e o esse di eunt easq ue si nat ura , m d i sit as , ,

req ui at n o n genere aut l oc o aut ord ine


r ,
sed fo rm a aet at e figura m e , , ,

tiend as put ant ab iisq ue ab stinere m inim e e sse d ifficil e si aut v aletud e
, ,

aut o fficium aut fam a po stul et o m nino q ue h o c ge nus v o l upt at um o ptab il e ,

esse si no n o b sit pro d esse nunquam


, ,
.

5 3) D ie L esar t D L X 119 ist unsicher ind e m Einige l esen iLOLL p7)7 . .


, ,

iLOLL y gw) e w K
o 71
e Senec a (Hierony m us a d v ersus J o v inianu m I p 191)
.. t . . . , .

g ib t ( s Z e l l.e r I I I 2 45 9) an : E r are d ic it sapient i ineund a c o niugia


, ,
.
,

qui a m ult a inc om m o d a ad mi x t a sunt nuptiis ; wie div itiae honores et c , .


,

it a e t ux er es sit as in bo no rum m al o rum q u e c o nfinio ; grav e a ut e m v iro


s apienti v enire in d ubium
,
utr um bona m aut m al am d uct urus sit Da ,
.

h er d as O L p W) 3 L m a g : er w ir d sic h v o m a nche n sche ue n er wir d


‘‘
OLt OLL 0 5 0 OL r ,

nur w ähl en na c h G e wissheit o b ih m d ie E h e L ust bereit e t sowie wohl , ,

au ch nach ind iv id uellem W o hl gefall en Ehelosigkeit war R egel b ei d en .

Epikureern (E piet D iss I I I 7 . .


, ,
440 S k epticism us . Py rrho .

hanger habe was bei d en ub rigen S ch ule n ni c ht d er Fall sei


,

( X ,
Epi kur ist m it s ei ne m freie n Stand p unkt tro tz alle s

Unre ine n und N ie d rige n d as ihm anhä ngt ein Vorlä ufer spä
, ,

t erer Epo c he n d er G e sc h ic h t e in wel c he n d as Re c ht d es Ind i


,

v id uum s m ehr al s es im Al t erth um e hah z ur A ner k e nnun


, g sc
g ,

geko m m e n ist .

5 51. D er S k ept i c ism us .

1 D . er al l g em eine S t and punk t d es S k ept ic ism us.

D en Sy st e m e n d er Stoi ker und Ep ikureer


d o grnatisch en
st e ht in re ine m G e e nsat z z ur Sei t e d er S keptic ism us d er d ie
g
Erk ennbarkeit d er o bj ec tiv en W elt d ur c h d as Subj e ct leugnet
und d e swe ge n auf d as theoreti sc he W i ss e n v er z i c htet I nd ess .

h at auc h er m it d em S to ic ism us und Epi kure ism us d ie ss ge m e in ,


d a ss ihm d as prakt 1sc h e I nt ere sse d es S ubj e c ts 11 1eht gl eic h
u l t i i t : er leitet u d r Ver z i ch t lei st un uf d i Er k e nn t
g g s a s e g a e

niss d er Obje c te al s no th wend ige F o l ge d ie v oll stä nd ige I n

d iffere nz d es S ubje c ts ge ge n d ie W el t ab und glaubt d a m it


v ol lk o m m e ne G em ü th sruh e u nd m it d ie ser so wohl T uge nd al s .

G lü ckseli gkeit ge wo nne n z u habe n .

2. D er ä lt ere S k eptic ismus.

S t ifter d es S kepticism us war P y r r h o v o n Elis no c h ein ,

Zeit ge no sse Alexand er s d es G ro sse n in d e sse n Heere er bis ,

na c h I n d ie n z o N a h ei er R kk ehr ah m er
g i
( a m c s n ü c n

d as Lebe n ei ne s Philo sophe n an und lebte in sei ner Vater sta d t . .

Der Ei nfl uss d er m egari s c he n S chule und d as St ud i um d es De


m o krit sc hei nt ihn auf sei n e sk epti sc h en A nsic hte n ge fü hrt z u
h abe n Er hat nic h t s S c hri ft li c he s hi nt erla ss e n ; d ie N a c hr ic h t e n
.

ü ber sei ne Lehre sc he ine n aus d en Beri c hte n se ine s S c h ü ler s


T i m o n d es S illo graph en
, g e sc höp ft z u se in Die ser v ertrat .

1) Vgl S 35 3 G ell ia s
. . . XI , 5 : quo s P y rrh e ni co s phil o sophes v o ea
m us h i G r aeeo c o gno m ent o e nerct 0 1 appel l antur : id ferm e signific at
qu asi q u aesit o res et co nsid erato res . N ihil enim d ecer nunt , nihil c onsti
t uu nt ; in q uaerend o sem per c o nsid erand o q ue
sed sun t , q uid nam sit em

nium rer um , d e q ue d ec erni c o nstit uiq ue po ssit .

2) e LM o g ist S pott ge d icht . Tim on aus Phlias um 2 36 ) sc hrieb d rei


Py rrho .
441

n ca h P y rrh o s To d e die skept isc he Ri c ht ung ; aber ei ne eigent


l ic he S chule hat a uc h er ni ch t ge st iftet und die pyrrho nisc he ,

Ri c h t ung ist bal d wie d er ausge storbe n oh ne d a ss sie es z u ei ner ,

e nt wi ckelte n Theorie d es S keptic ismu s gebrac ht hät t e .

W er gl ü c kl ich sei n will sa gt Ti m o n m uss auf Dreierlei , ,

s ei n A u e rich teri : er st ens w ie si nd d ie Di n e be s c ha ffe n


g g
z wei t e ns wie habe n wir uns z u i h ne n z u v erhalte n
,
d rit t e ns was ,

3
er wä c h st uns aus d ie sem Verhalten ? ) Auf d ie er ste Frage
ab er d ie A ntwort : d ie Di nge si nd fur uns ingesam m t glei c h
g
i ht z u e rm e sse n) iL OLE ocv é z pn oc ( nic h t
(

ocö d po pa 7LOLE d e t oé fl n
"
7 t a
) n c y
z u b eurth eil en) so d a ss wir w e d er wahre n o c h fal sc he Aus
,

sa ge n uber sie m a c he n kö nne n W e d er d ie OLL0 37)0 Lg gewährt


’'
.

uns ein si c here s W i sse n d a sie u ns die Di nge nur so kund gibt , ,

w ie sie uns er sc heine n ni c ht aber wie sie sind ( D L IX


, , . .
,

10 5 fin ) no c h d ie ö ÖEOL ; al l e unsere Vor s tellunge n selb st d ie


,

Be gr iffe v o n G ut und BO S ber uhe n ni c ht auf obj e c ti v e m W i ss e n , ,

so n d er n auf tra d it io n eller Satz ung und auf G e w öh nung ; v b p<


p .


7LOLL 5 8 6 L ( IX , Je d e s Di ng ist 0 5 )L OLM O V t öö e, i) t böL ‘

Ja soga r 0 5 )1O270 10 11 äet Lv o ba


( A i t l ap E Pr

€ G CW

r s o c us . . . .

E v XIV . M an d ar f d ah er nic ht s a nneh m e n und gla ube n


,

m an k a nn nic ht s po siti v beha upte n ( öpiCew) D L IX , . . .

10 2 fin 10 4 und . es lä sst sic h je d er p ositi v e n Behaupt ung


,

d ie e nt ge ge n ge s et z te Beha upt ung ge ge nüber stelle n IX 10 6 , ,

OCVC t9S G LQ iL OLE io o e 3é v em C Ü) V Äö wv ib D as Verhalte n


’ '

y
' ’ '
.

d es Ph ilo sop h e n z u d en Di nge n k ann d aher nur gä nz li c he Z u


r ückhal tung d es Urth eil s sein ( äu o xfi OL<pOLd OL, IX ,

61 . Die se Z ur ückhalt ung d es Urth eils gewährt uns G luck


s eligk eit : d e nn ihr fol gt w ie ein S c hatte n ( IX d h ga nz
, , . .

v o n s elber d ie Uner sc hü tterli c hk e it d es G em ü ths d ie OLt OLpOLELOL


, ,

o d er d mo2fts m ( IX W er die skepti sc he Stim m ung a nge


,

n o m m e n und auf alle ei ge ne Mei nung v er z i c htet h at d er leb t

B a cher Hex am et ern in d enen er all e griechischen Philosophe n


O L)OLO L in ,

m i t Au s nahm e d es Py rrho und v erw and t er Richt unge n m it ga lligem


W it z v er spott et e .

3) Arist o kl es b ei Eusebius praep e v ang XI V 18 : T cp7) ei b ei v t b v . .


,
.

ovw p.o v 7 c ew eig t ßl é u sw


né l l e bb o u j

pLOL t OLÜt OL , 7Lpdi t 0 V nev b no i oc né cpex e t oL

wno na
'

ö s tn epo v b t: Xpi) t pö it o v

t LVOL npb g OLÖt OL b LOL7LS I G 30LL, t el eo t oci o v


'

npo ‘'

bb t i 1L3 9Lé 0 t OLL t o i g o üt ci g äxo uc n .


442 S k epticism us .

oh n e Etwas z u wahle n o d er z u m ei d e n also in Ruhe oh ne ,

Lei d e nsc haft o d er Begier d e in v ölli ger G l eich gult igkeit gege n
,

d ie aussern G ü ter und Uebel ( OLö LOLLpO pLOL IX oh ne Sorge ’

und M ü he ( &u pa y n o o üv I a it hat er z u l eic h a uc h


'

n X d m g ,

d ie T uge n d ( sofer n d ie se ja ebe n d ar in be steht d a ss m an frei ,

v o n Be ier d e und al l d er l eich en ist


g g )
3
. D er j ünger e S k ept ic ismus .

G ro ssere Be d e utung al s d er S keptic ism us d es Pyrrho ha t


d er ei nige Jahrh und ert S päter a uftrete nd e n e ue S kept ic ism us ,

d er z u e iner zusa m m e nhä nge nd e n E nt wi c klung d er sk epti sc he n


De nkwei se und z u e iner um fassend en Pole m i k gege n alle Phi
l o s0 ph ie d ie et wa s Be sti m m te s al s wahr behauptet o d er ge ge n
, ,

d en Do gm ati sm us fortge sc hr itte n ist .

Die er ne uerte Anre gung z u d ie ser D e nkwei se gab A e n e


s i d e m a s aus K no s 1so s (auf Kreta) d er e twa um d en Anfa ng ,

d er c hri stli c he n Zeitrec hnung lebte und a c ht B uc her Äöym fl ub


b d w s m sc hr ieb D ,
L IX .1 1 6 . E r f
,
a ss t e di e Haupt r ü nd e
.
g
e e n d n D o m a t i s m us in z eh n t pöt t ö L Be w e isfor m e n z usa m
g g e g , ,

m en d ie al l e d en Zwe ck habe n die Unm ö glich keit e ine s o bj ec


,

t iv e n W isse ns d arz uth un D L IX 7 9 ff D ie U nm o glichk eit


,
. .
, .

eine s o bj ec t iv en W i ssens w ir d v o n ihm 1) bewie se n aus d er


Th atsach e d ass d ie s elbe n G e ge nst ä nd e auf v er sc h ie d e ne lebe nd e
,

W e se n so v iel fa c h ganz v er sc hie d e ne Ei nd r ücke her v orbr inge n .

2 ) I nsbe s o nd ere sind die Me nsch e n k örperlic h und gei st ig ü ber


al l v er sc h ie d e n ; fol gli c h k a nn ü ber W ahr neh m unge n —

Vor ,

st ell un e n u w n i c ht s A ll m in u l t i s a usge sa gt w e rd e n
g s . . .
g e e g g e .

3) Die v er schie d e ne n S inne s a ge n o ft Ver s c hie d e ne s u nd so gar


E ntge ge nge set z te s ü ber d ie D inge aus ; d erselbe Si nn stell t uns
o ft d ie Di n e v er sc hie d e n d ar
g ( z B d er G e si c h t sinn
.
) ; u
. n d w ir

wi sse n nic ht ob d ie S inne d ie wir habe n uns d ie Di nge v oll


, , ,

stä nd ig ge nu be k a t a he 4 Die er s c h ie d e ne n k örper


g nn m c n ) v .

li c he n und ge isti gen Z uständ e Stim m unge n u s w wir ke n ,


. . .

4) C ie A c d
. a . II
Py rrho l ehrt sapient em ne sentire quid em
, 42 , 130 : ,

e a m o m ent a qu ae Z eno in m e d iis v o la it


, (d ie g leichgültige n D inge) quae ,

n o m inat ur F in III 13 43 : i nt er optim e v a l ere et gra v issim e


. .
, ,

aegro t are nihil prors a s int eresse I V 16 43 : Py rrho q ui v irtut e c o n


.
, , , ,

stitut a nihil o m nino


, quod appetend um sit reliq uit
, , .
444 S kepticism us . S ext us .

d ie M o gl ic h keit d er W ahr neh m ung und E rkenntniss d es N atu r


li c he n be streite n .

Später in d er er ste n Halfte d es d rit t e n Jahrhund erts h at


, ,

be so nd er s d er Arz t S e x t u s m it d em Bei na m e n d er E m p i,

rik e r ,
w eil er z u d er e m p iri sc he n S c h ule d er Aer z te gehör t e ,

d en S k eptic ism us weiter a usgebil d et W ir be sit z e n v o n ihm .

d re i B üc her Pyrrho ni sche H ypo ty po sen und eil f B üc her ge ge n


d ie M a d nno mx o i ( G ra m m ati k er Re d ner G eo m eter Ar it h m e t iker
, , , ,

A stro no m e n Musiker) u nd ge ge n d ie Philo sophe n (Logi ker


, ,

Physiker E thik er ) Auc h er be st rei t et haupt säc hli c h die Er


,
.

kennb arkeit alle s De sse n was ü ber d ie Er sc he inungswel t hin


,

ausliegt und greift d aher m ehr d ie W i sse nsc haft als d ie Er


,

fahru ng und e m p iri sc he Praxi s m ehr d ie ph ilo soph isc he n S y


ste m e al s d en ge m ei ne n Me nsc he nv er s ta nd an I n pra kt i sc her .

Be z ie hung er strebt d er S kept ic ism us d es Sext us gera d e zu e ine


A usgl ei c h ung m it Lebe n und W ir kli c h k eit S ex tuls gibt z u .


,

d a ss d as Pri nz ip d er rei ne n A d iaph o rie in d er Praxi s ni c h t


d ur c h z uführe n sei und d aher a uc h d er S keptik er in Be z ug auf
,

sei n Lebe n und Ha nd el n d er Er fahr ung d em Her ko m m e n d er , ,

U eb erlieferung fol ge ; er gibt d e sglei c he n z u d a ss m an sic h v o n ,

d en a nge neh m e n und una nge neh m e n Ei nd r ucke n d ie ser und


j e ner D inge und Zuständ e d ur c h k ei ne Sk ep si s lo sm a che n ke nne ,

und d a ss m an d aher in Be z ie h un u f d as N atü rl ieh e o d er N oth


g a

we nd ige ni c ht na ch o moid enoc , so nd er n nur na c h ner pco m é d s coc


nac h m ö gli c h ster Behaupt un ei n er r u hi e n S t i m m u ng z u s t re


g g ,

b en habe .

g 52 . D i e m ittl er e und neue Ak ad em i e .

A uc h plato ni sc he S c h ule ha t in ihrer spatern E ntwi c k


d ie
l ung al s soge nannte m ittlere u nd ne uere Aka d e m ie ei ne sk ep
t i sc he Ri c ht ung e inge schl age n Vo m e ige ntli c hen S keptic ism us
.

aber unter schei d et si c h d ie m ittlere und n e ue Aka d e m ie d a


d ur c h d a ss sie ei ne stre ng wi sse nsc h aft l ic he Haltung h at un d
,

zu
g e wi sse n be s ti m m te n Er geb n i sse n d e s w i s se n sc ha ft li c he n D en

ke ns z u gelange n suc ht währe n d je ner h ienach gar ni c ht st rebt


, ,

so nd er n d am it z ufrie d e n ist allen Probl e m e n d es De nke ns ge


,

ge nü ber z ur R uhe ge ko m m e n zu sei n g era d e w i e e


g g e nü,
ber
d em Lebe n .
M ittl ere Ak a d em ie . Arce sil aus .
445

Sti ft er d er soge na nnte n m i t tlere n A ka d e m ie (D L I V 2 8 ) . .


,

ist A r c e s i l a n s G ebore n u m s Jahr 316 in P it ane (in Aeoli s)



.
,

ü ber nah m er na c h d em To d e d es Krat es d en Lehr stuh l in d er


Ak a d e m ie und st arb im Jahr 2 41 v C hr Da er ni chts S chri ft . .

li c hes hi nt erl asse n hat so ist unsere Kennt niss sei ner L eh re ,

u nv oll stä nd i g und unsi c her Verehrer Plato s aber au c h P y rr ’


.
,

h o s ( D L I V 32 ab er d en sk epti s c he n Ele m e nt e n d er

.
g .
,

s o k rati sc h plato nisc he n Ph ilo s ophie


-
ei ne w e itere E nt wi cklung .

Er trug sei ne Lehr e in For m ei ner Pole m ik ge ge n fre m d e An


s i c hte n na m e ntl ic h e e n d ie stoi sc he E rk enntniss th eo rie v o r
, g g ,

Die Stoi ker h at t en die G ewi ssheit d er S innenerkenntniss be


h auptet ; Ar c e sila us b eha upte t e im G egenth eil es gebe kei ne ,

si c here W ahr neh m un Die Stoi k er hatte n d as Kriteri um d er


g .

W ahrheit in d er cpocv roao ioa x oc cocl nm m h d h in d er Lebe nd ig *

, . .

k eit und U eb erz eugungsk raft ei n er Vo rstell ung ge suc ht ; Ar c e


sila us e nt ge n ete
g ei n e fal s c he Vor stell u n g k,ö nn e ebe n so v iel /

sc hei nbare U eb erz eu un sk r aft habe n l ei ne w ahre d ie cp av


g g a s , ,

1: oco ioc x ocr ocl


m q kö nne fol gli c h d a sie ebe nso gut fal sch al s

cu x ,

wahr s ei n kö nne n i c ht Kriteri um d er W ah r h eit sei n ; C ie A c a d


,
. .

II 2 4 7 7 : d o ceb at null am tale esse v i sum


, ,
c ocv r ozo ioav
p , ) a
v ero ut no n ej usm o d i etia m a fal s o po ssit e sse
, E s ist al so .

unm o gl ich etwa s z u wi sse n ; und auch ni c ht ei nm al d ie ss d a ss


, ,

wir ni c ht s wi ss e n kö nne n k ö nne n wir gewi ss w i ss e n Es ,

bleibt folgli ch ni c ht s übri g al s si c h aller un d je d er Zusti m m ung ,

z u e nthalte n é né xs w I m prakti sc he n Lebe n d a ge ge n in d er


, .
,

W ahl z wi sc he n gut und b ö s rieth er d as s ö l o y o v W o hl b e , ,

gr ünd e t e o d er d ie ss d a ss si ch für e ine Ha nd lung m ehr G r ünd e


, ,

a nführe n lasse n als für ihr G egenth eil zur Ri c htschnur z u ,

1) C ic . de O rat III
arn s P l at o ni s libris serm o
.
, 18 : Ar c e sil aus ex v

nib usq ue S o c raticis h o c m axim e arripuit nihil e sse c er t i quo d aut sen , ,

sib u s aut anim o per ci i


p possit z q ue m fer unt prim um in sti tuis se no n , ,

quid ipse sentiret ost end ere sed contra id quod q uisque se sentire
, , ,

dix isset d isput are


, .

2 ) C ie A ca d I 12 . 45 : Ar c esil aus negab at esse q uid q uam


.
, ,
q uo d , ,

seiri posset ne il l ud quid em ipsum quod S o c rat es sib i reliq uisset S ic


, ,
.

om nia l at ere in occulto N e que esse q uid q uam quo d c erni aut int elligi .
,

posset quibus d e c ansis nihil o po rt ere neque pro fit eri nequ e affi m are r

q u em q uam ne que assensio ne approbare Huic ratio ni quo d erat co nsen .

t aneum facieb at ut c ontra om nium sent entias d issereret


, .
446 N eu e Ak ad em ie . Karnead é s .

n eh m e n im G e ge nsat z ge ge n die S kept ike r wel c he ihre Zwei ,

fel a uc h auf die sittl ic he n Be gri ffe ausd eh nte n u nd beha upte t e n ,

d er Unt er sc h ie d z wi sc he n gut und b ö s ber uhe auf d er Sat zung ,

ni c ht auf d er N at ur .

D ie nä c h ste n N a c hfol ger d es Ar c e sila us w are n unb ed eu


t e nd : erst K a r n e a d e s gebore n in Cyre ne um 2 14 ge storbe n , ,

12 9 v C hr ein Mann v o n gro sse m S c har fsi nn gab d er S c h ule


. .
, ,

ei ne n ne ue n A ufsc hwung ; er war d er Sti fter d er so ge na nnt e n


ne ue n Ak a d e m ie Sei n Ver d ie nst be steht d arin d en skep t i sc he n
.
,

Stand p unk t d er S c hule wisse nsc haftl ic h begrü nd et z u habe n .

Er hat sic h ni c ht wie Ar c e silaus begnügt d ie se n S t and p unk t


, ,

n ur pole m i sc h d urc h z ufuh ren d en D o gm ati s m us nur zu wi d er ,

le ge n so nd er n er ha t auc h d en Begri ff d er W ahr sc hei nli c hk eit


, ,

d er na c h d er Lehre d er ne ue n Aka d e m ie an d ie Stelle d es Be


ri ffs d er W ahrhei t tri t t e n a u er er for ht u n d die G rad e ; d er
g g sc
-

W ah r sc hei nl ic h k eit fe stz ustelle n ge suc ht S ei ne Pole m ik war .

h a upt sä c hl ic h ge ge n d ie stoi sc he E rkenntnissth eo rie geri c hte t ;


er v er d ankte sei ne Ber üh m theit v o r All em d em S c har fsi nn wel ,

c he n er in d ie ser Be streit ung d er Stoi k er z u e nt wi c kel n G e a

l egenh eit fa nd , und er sa gte d aher o ff e n v o n sic h s elb st : » we nn


C hry s ipp ni c h t w äre so wäre ic h ni c ht « ( D L I V Er “

. .
, ,

suc h t e e e n d i Sto ik er n a h uw e e n d a s kei n Ke nnz ei c he n


g g e c z i s ss e

d er W ahrhei t gebe und d a ss es fol gli c h unm


,

,
ö gli c h sei d ie ,

wahre Vor stell ung v o n d er fal sc he n zu unter sc hei d e n Der


Haupt ner v se iner Bewei sführ u ng war d ass es v iele falsc he Vor ,

st ell unge n ebe d i d en wahre n u nunter s c he id bar äh nl ic h s eie n


g e , ,

d a ss fol gl ic h d ie G re nz sc he id e d er wahre n und fal sc he n Vor


st ell un n i c h t u er k e nn e n sei E r pfle t e d aher hi nt erei na nd er
g z g .

3) S ext . E mp . VII , 15 8 . A . lehrt : ö nspt nocv r wv é né xco v


'

% ocv o v cet 1: 6cg

ocipé c et g m d qauy ßcg noch x o wcö g cocg 7t poc5 a g TL?) e öl o y q ö, d nn : w nev eöö o u
"
‘ ' '

e “ i
cl

r E 7) Q <ppo wjo emg, E iJV ö ? cppö V


po v £ ocv n s pwiy v e o fl o u ö u3 no w m v eto üo u é v t o i g noc
' * ' ''
. . . .

t o p8 u ß noco r, C Ö ö e nocmo püwpoc eiv ocn, o nep npocxü ev euko y o v äxe r C iJv o mo l o y iocW
‘ ' ‘ ’
’ ’ ’'
.

ö npo o é xwv öv m d
' '

o ® s öl o y cp x o no pü cb cset e öö occ o v rg
nc s c.
f
t

4) Sext . E mp . ad v . M ath VII .


, 15 9 : 5 Ka pv eoeö ng
'

ob nö v o v 1: 0 Cg

E rwm o t g,
'

&Ä7Loc m ai n ä c z mpio o

. t o i g npö ocö w ü 7t ept % pv m d 5 9; 7 t )

wo g |i é v ocfrc® x oci x o wö g n pö g u ocv rocg öv nocpicrcwcccc, Ö t t o ööé v


'

é c t i Ä o y o g, % cx
'
'
. .

é cm v ö m: l üö g &)Lnß o fm
'

e iocg 0 6 l ö y o g , o f m ocio ü n air cpocv c oco ioc,


°

% prv rzpco v c cg ,

&)O LO naw
'

l v zß ö nv ö toccbeüö et ocr
‘ '

t t. 1: 63v cocö coc c o l


m äpöcg
"

y oop v
' '
. . .
448 N eupl atonism us .

s c h einl ic h beanstand e t si nd (m üo wat x oci o mzepio rcoco r o n)


un d un

we il sie v o n a nd er n be stä t i gt w er d e n es gibt 3) Vor stell unge n , ,

wel ehe wahr sc hei nli c h unbeanst a nd et ,und al l seit ig erfor sc h t

si nd % oci m ai nepcwö eo né v a c) we nn alle m it ih ne n z u ,

sam m enh ä nge nd en Vor stellung e n sich glei c h fall s al s wah rsch ein

li c h und unbeansta nd et ergebe n habe n Auf d as e thi sc he Lebe n .

h at Karnead es d ie se Lehre v o n d en W ahrseh einl ieh keitsgrad en


so a n e w e n d e t d a ss er lehr t e in Be z ug auf gle ic h ülti e D i nge
g g
g , ,

k ö nne m an s ich m it d er blo s wa h r sc hei nli c he n Vor s t ell ung be


n ü n in Be z ug auf W i c hti ge s m ö ge m an s i c h an d ie unbe
g g e ,

anstand et e in Be z ug auf N o thwendiges


, wie z B G lü cks el ig ,
. .

k eit an d ie all seiti g er fo rsc h t e W ahr sc hei nli c hk eit halte n ( Sext
,
.

E m p ad v Math V II 16 6 f
. . .
, .
,

Trotz alle s S c har fsi nns d ur c h wel c he n Karnead es s1ch aus


,

z ei c h nete beurkund et si c h a uc h in d em S keptic ism us d er Aka d e


,

m i k er in d er Verz i c htle ist ung auf d as W i sse n in d er B esch rä n


, ,

kung d es Erke nne ns auf d ie w ahr sc hei nl ic he M ei nung ein al


ternd es N a c hla sse n d es wi ss e nsc h aftli c he n G e is te s ein Erlö sc he n ,

d er philo sophi sc h e n P ro d uc tiv ität .

Vi e r t e r Ab s c h n it t .

re r Neuplato nismus .

5 3 U eb ergang
. auf d en N eupl at o nism us .

S c ho n Sy ste m e d er S ubj ec tiv ität beweise n wel ehe E nt ,

w i ckl ung d er G ei st in d en let z t e n J ahrh und er t e n d er an t ike n


Zeit ge no m m en hat N i m m er be frie d i gt v o n d er o bj ec tiv en
.

W elt , z o g s i c h d as S ubj e c t m ehr und m ehr i nd iffere nt auf sic h


elb t u u k Ver ebli h s u c h t e e s ei ne n fe ste n Halt ; bei d e m
s s z r c g .c

Zerfall al ler Lebe nsv erhält nisse bei d er c haotisc he n Ver wirr ung ,

aller Begri ff e fa nd es ke ine n Die se Unbefrie d igt heit und Halt


.

l o sigkeit d es Be wusst sei ns gi ng al l m ä lig ü ber in ein G e fühl


d es Ueb erd russes an d er i m m er we ni ger Be frie d i ge nd e s biete n
N eupl at onism u s .
449

d en G e ge nwart ; Z wei fel an A lle m was ei nst d er alte n


d er
W elt als wahr und gut ge golte n er z e ugt e statt d er v er m einte n ,

Seelenruh e v iel m ehr d as G egenth eil ; d er seh nsüc htige Drang


na c h etwa s Hö h ere m al s d ie er sc hei n en d e W elt d as B ed ü rfniss ,

ein ab sol ut G ew i ss e s z u habe n m a c h t e si c h


g el t e n d Die s e .

Stim m ung ist es in w el c her die Reli gio nsbewegung d er d rei


,

er ste n c hri s tli c he n Jahrh und erte wurz elt und wel c he d em Chri _ ,

stenth um d en Ei nga ng so sehr erlei c hterte Ab ge sto ssen v o n .

d er W irk li c hk e it unfähi g im al t e n reli giö se n G la ube n z u v er


,

h arre n und ungläubi g ge ge n d ie wi d er spre c he nd e n Mei nungen


d er Philo s ophe n s eh nt e
,
m an sic h n a c h ei ner Erh eb ung ü ber
die W elt d er E nd li c h k eit und v erlangt e n a c h rei ner z wei fel ,

lose r W ahrheit ; Be freiung v o n d er E nd li c hk eit d urch Erheb ung


z um Ab s ol ute n Be freiung v o n aller U ngewissheit d ur c h un
,

m ittel b are E ini gung m it d em Ab sol ute n wur d e d as I d eal d es


Zeitalter s A ueh die P h il o s0 phie m usste d ie se m Dra ng fol ge n /

u nd rel ig10 s w er d e n Di e Philo sop h ien d ie ser Zeit habe n alle


.

ei ne n transc end enten m y sti sc h th eo s0 phisc h en Ch ara kter W as


,
.

sie suc h e n ist ni c h t d as er sc hei ne nd e Re ale


, s o nd er n d as j en ,

s eiti e G öttli c he
g d as U
, eb erwel t l ic h e u n d d er W e g , auf d em ,

sie es suc he n ist ni c ht d er d es De nk e ns so nd er n d er W eg d es


, ,

unm ittelbare n S c hau e ns d er E ksta se ,d er Verzuckung in d as


Mysteri um d er göttli c h en W elt ; m it d ie se m m ystisc he nTre ibe n “

v erbi nd et sic h m a nni gfa c her A ber gl a u b e Ha ng z u Z aub erkünst en ,

( Th eu r gie ) G
, la u be a n W u n d er D ä m o nen und göttli che E rsc h ei
,

nunge n . Die Verm i sc hung d er grie c hi sc he n und orie ntali sc he n


Denkwei se d ie ha upt sä chli c h in Alexa n d rie n v o r sic h gi ng und
,

d ort die alexan d ri nisc he R el igi0 m phi10 30 ph ie er z e ugte ( ihr Haupt


v ertreter d er J ud e Philo Ze it ge no sse Chri sti) fö r d er t e d ie se n
, ,

Z ug d es Ze itge ist e s Ei ne sy nc retistis ch e Ver m i sch ung al ler


.

Rel igio ne n und Philo sophe m e k am auf m an ge d a c hte auf d ie


sem W e ge d ie z er s t re ute n Sp ure n d er W ahrheit z u s a m m el n ,

d en reli giö se n G laube n v o n n at io nell en Ei nseiti gkeite n und ein

g e se hli c h en e n V e r d er b niss en z u rei n i ge n un d ei n e P hil o s 0 ph ie

zu s ti ft e n , die z ugle ic h uni v er sale Rel i gi o n s ei n ko nnt e Alle .

d ie s e Be streb unge n und Vor stell unge n j e ner Zei t fa nd e n ihre n


co neent rirtesten A usd r uc k im N e u p l a t o n i s m u s d er d em ,

be reit s erstar kte n C h ristenthum gege n über d en letz te n v erz wei ,

S h w gl
c e Ge r,h d g i h P h i1
esc .
ph i
. 3 A fl
r ee . 29
0 80 0. . u .
45 0 N euplatoniker .

felte n Ver suc h m a c h te d er heid niseh en W elta nsc hauung ei ne,

d ur c h R ü ckgan g z um Pla t o ni sm us geläuterte reli giö s und phi ,

l o s0 phisc h be fr ie d ige nd e Fa ssung und B egrun d ung z u gebe n ,

ein hei d ni sc he s G e ge nbil d d es C hristenth um s z u st i ften D er ,

N eup l ato ni sm us b il d e t so d en E nd ab sc hl uss aller i d eali sti sc he n


Ri c ht ungen d er g rie c hi sch e n Philo soph ie Er v erla sst d en R ea .

lism us d er d ritte n Perio d e und geh t wie es in d er z w eite n ge , ,

sc h ehen w ar d ara uf aus aus ei ne m i d eale n Prinz ip d er Di nge


, ,

ein Sy ste m obj e c ti v er Ph ilo s ophie ab z ul eite n Er ist d ie let z t e .


,

ni c ht unwü r d i ge w e nn sc ho n ni c ht m ehr rei n helle ni sc he Kra ft


,

a nst re ngung d es grie c hi sc he n G ei ste s

s 5 4 . G esch i c h t e d es N eupl at o ni sm us .

G ru nd er d es N e uplato ni sm us ist A m m S a k k as o n ius -

d er um s Jahr 2 0 0 n Chr zu Alexa nd rie n ei ne S c h ule d er Phi


. .

l o so ph ie sti ftete wel c he m an d ie neup l ato ni sc he na nnte


,
ein ,

N am e d er d ari n sei ne n G r und hat d a ss d ieN e uplatoni ker z u


, ,

nä c h st nur S c h ü ler und Ausle ge r Pla t o s s ei n w oll t e n und in


-

,

d er That ihre m ei ste n I d ee n aus ih m ge sc höp ft habe n we nn


sie a uc h v iel Ar ist oteli sc he s und S t oi sc he s m it einm isc hten Da .

Am m o nius s elb st ni c ht s S c hri ftli c he s hi nterla sse n h at so gilt ,

uns al s er ster Vertreter d er ne uplato nisc hen Ri c ht ung sei n


Sc h uler P l o t i n u s geb z u L yko po lis in Ae gypte n 2 0 5 n
, . .

Chr ge st 2 70 d e sse n z ahlreic he philosophi sc he S chri fte n s ei n


.
,
.
,

S c hüler Porphyri us in s e c h s E nnead en geor d net na c h d es Mei st er s


To d hera usgab (Plo t Opp ed C reuz er Ox for d 18 35 ; ed Kir c h
. . .
, .

h o if , Die se S c hrift e n Ploti ns si nd uns d ie tre ueste und


fr isc he st e Q uelle d es ä c h t e n N e uplato nism us Plo t i n lehrte in .

R o m wo er gro sse s Ansehe n ge no ss un d v iele S c hü ler um s i c h


,

v er sa m m el t e d ie ihn al s ub erm ensehl ieh es W e se n v erehrte n


, .

Zur V erbreitung d er plo tinisehen Lehre hat d as Mei ste be ige


t ra ge n P o r p h y r i u S geb i n P hö nic ien ( o d er Syrie n) 2 33 n

, . .

C hr ge st um 30 4 d er glei c h fall s z u R o m l ebte und lehrte


.
, .
, .
,

u n d d ur c h s ei ne fa ssli c he und ge sc h m a ckv olle Dar stell ung d em

N e upla t o ni s m us v iele Fre und e erw arb .

1) K i r c h n e r die Philosophie
, d es Plotin . 18 5 4 . Zeller m , 2
s 8 68
.

772 .
45 2 G e schicht e d es N eupl atonism u s .

steller v o n d em wir no c h ausfuh rlic h e C om m e ntare zum Plato


,

be sitz e n ) 3

Der sp ä t ere N eupl ato nism us wie er sic h se it J am b lic h ent ,

wic k el t hat u nter sc he id e t sic h v o m alte m


, pl o tinisc h en d urc h ,

d as U eb erh and neh m en d er M y st ik un d d es A berglau be ns P IO —


. :

ti nus hatte z war d ie M ö gli c hkei t d er M agie und Zauberei z uge


g ebe n aber
,
fü r sic h s el b st k e in e n G e bra uc h d a v o n
ge m a c ht .

Dage gen h at d ie spätere S c h ule d ie The urgie d h d ie Kunst


.
, .
,

G öt t er u nd D ä m on e n d ur c h z a ub eri sc he E inwirkunge n z u z winge n ,

höher ge stell t al s d ie Philo sophie und d em t ol lste n A ber glaube n ,

an W ahr sa ere i Za ubere i V isio ne n un d w e issa e n d e Traum e


g
g , ,

eh u l d i t So er z ählte n v o n J am b l ic h sei n e S c h üler er erhebe


g g .
,

si c h im G ebe t m ehr al s z eh n Elle n ü b er die Er d e Vo n Pro ’


‚ .

kl us w ir d er z ähl t er habe v o rb ed eutend e und offe nbare nd e


,

Trä ume gehab t d ur ch wel c he ih m z B kund geth an word e n


'

. .
,

sei d a ss in ih m die Seele d es P y th ago reers N iko m ac hus woh n e ;


,

fer ner er habe d urc h sein G ebe t Krankhei t e n gehe ilt h abe
, ,

d ur c h Zauber m i t tel Re ge n be wir k t und Er d bebe n ge st illt D ie .

m ei ste n be d e ute nd ere n N e uplato ni ker d er spä t er n Ze it hab en


öttl i c he W e r k e v ollbra c ht und in d ie Z ukunft ge sc ha ut A lle
g .

sc h wär m eri sc he n Ele m e nte d es sterbe nd e n H eid enth um s v er


band en si c h z ulet z t m it d em N eupl atoni sm us so d a ss bei d e , ,

H eid enth um un d N e uplato nism us Ha nd inHand m it ei na nd er ,

u nter in e n D ie s e r U nter ga n d es N e uplato ni sm u s wur d e j e


g g .
g
d o c h nic ht blo s d ur c h s e in e Alter ssc h wä c he und i nnere Er
'

s c höp fu n herbe i e fü hr t o n d er n a u c h d ur c h a uss ere G e wal t


g g s ,
.

Se it d em S ie ge d es C h rist enth um s wur d e d as H eid ent hüm v o n


d en c hr is t l ic he n Ka is er n v er fol gt S c ho n al s P ro klus nac h At he n
.

kam w are n d ie A nhä nger d e r hei d nisc he n Reli gio n d ere n le t z te


, ,

Vo rkam pferin die ne uplato nisc he P h ilo s0 phie war z u ei ner ge ,

d rü ck t en h nd in Z urü ekgez o genh eit lebe nd e n Se c te ge wor d e n .

Die T e m pel st a nd e n v ero d et h e id nisc he R el igio nsüb ungen d ur fte n


,

nu r no c h im G ehe i m e n be ga n e n wer d e n E nd li c h fü hr t e Ka iser


g .

3) S einen ersten Al cibiad es h at C reu e 18 2 1 z um


C o m m ent ar z um z r ,

C at y l us B o isso nad e 18 2 0
r u m P ar m e nid es St a llb aum 18 40
,
z um Tim ä us , z

S chneide r 18 47 herausgegeben Ausgabe seiner W erk e v o n Cousin in.

6 Bänd e n 18 2 0 18 2 7 —
.
N euplatoni sch e L ehre nach Plotin .
45 8

Justi nian eine n e nt sc hei d e nde n S c hlag gege n die hei d ni sc he


P h ilo s0 phie ind em er im Jahr 5 2 9 ein E diet erlie ss d as v er
, ,

or d nete d ass N ie m and m ehr z u Athen P hi10 30 ph ie solle lehren


,

d ü r fe n
. Daher w and erte n d ie v o rz üglic h sten d er d am alige n Phi
l o so ph en d er n e uplato ni sc he n S c h ule unter ih ne n S i m p l i e i u s , ,

d er gelehrte A usle ger d es A ri stote l e s na c h Per sie n z um Kö nig ,

C h o sro es aus d er im R ufe stan d ein philo soph isc her F ü r st im


, ,

Sinne Pl ato s z u sein S ie fa nd e n si c h j e d o c h ge t ä usc ht und



.

k ehrte n w ie d er n ach Athe n z urü ck w o ü bri ge ns ihre S c h ul e

g e s c hlo ss e n blieb M it ih ne n gi ng d ie h ei d ni sc he Philo sophie


.

z u G rabe .

55 . S y stem d es N eupl at o ni sm us nac h P l o t i n .

1 D . as S c h auen d es Ab so l ut e n.

Mit d em Ver fall d er al tere n ph ilo sophi sche n S c hule n und


u nter Einwir kung d es S k ept ic ism us hat t e si c h al l m alig ein M iss

t ra ue n ge ge n alle s d iale k t i sc he P h il o s0 ph 1ren ausgeb il d et M an


v er z w ei felte am philo sophi sc he n De nk e n U nd d o c h gi ng d as .

Strebe n d es G ei stes auf ein schlech th iri ge wi sses Er fa sse n d es


G öttli c he n m it w el c he m E ins z u w er d e n d er D ra ng d es v o n
,

allem ge gebe ne n Se in und W i sse n unbefrie d igte n Ze it alter s


war Vo n d ie se m Drang be seelt v er suc ht e m an m it
U eb em pringung aller d ialek t isc he n Ver m i tt l ung d as A b s ol ute
z u er rei fe n d urc h ei n un m ittelbare s i nn ere s S c ha u e n d as alle
g ,

Tre nnung z wi sc he n d em M e nsc hli c hen und G öt tli c he n a bsol ut


v er nic hte n s oll t e D as Hö c h st e «
. lehr t Plot in k a nn we d er
»
, ,

d urch d ie S inne er fass t w er d e n d e nn al le s A eusserl ieh e und


,

Körperli c he ist w e se nloser S c hatte n und die sinnli c he E m pfin ,

d ung ein Tra um ; no c h d ur c h d as reflec tirend e o d er v er m ittelte


De nken ( Äo y co pög ö cc2v o ccx ) d e nn d ie s e s ist m it d er si nnl ic he n
, ,

Vo r st ellung aufs e ngste v erb und e n und f ü hrt ü ber d as Si nn ,

li c he und Zeitli c he nic ht hi na us ; ni c ht ei nm al d urc h d ie rei n


apriori sc he Th ätigkeit d er Ver nu nft (v äno ng) d e nn a uc h b ei ,

d ie ser fi nd et no c h ei n e Z w eihei t e ine Tre nnung z wisc he n d e m


,

4 ) A usfuh rlic h b ei Z um pt , ber


u d en Best and d er phil oso phische n
S c hul enin Athen S . 6 0 ff .
45 4 Pl otin .

Denk e nd e n und d em G ed a c h t e n statt d as S ubje c t h at d as Ob ,

j c et no c h ausser sic h ; so nd er n e inz ig d ur c h ei ne unm ittelbare


B er uhrung d er Seele m it d em gö tt l ic he n wobei al ler Unter
sc h ie d d es göt t l ic he n und m e nsc hl ic he n Sei ns a ufhör t : d ur c h ein

S c ha ue n ( d eä o tl oac) d es U eb ersinnlic hen k o mm t d ie Ei nigung m it


ih m z u Sta n d e B ei d ie se m S cha ue n höre n al le Be gr iffe auf ;
.

d ie Be sti m m t heit d es De nke ns und die Klarhe it d es S elb s tb e


wusstseins v er sc h wi nd e n in ei ne m Z usta nd m y sti sc her Ver
z ü c k un
g ( é
f x o roco zg ä , )
v d o uo cä v ; d ie Seele v er liert ih r S el b stb e

wusstsein ,ind e m sie m it d em U r E ine n ga nz E ins wir d ; sie -

erä th in e in e n Z us ta n d d er Tr unk e nhe it d er ü ber j e d e n so n


g ,

st i e n G e n uss
g geh t und nic ht m it W or t e n be sc hriebe n wer d e n
k a nn . N a t ürli c h k a nn ei n s ol c her Z usta nd w ähre nd d es ir d i
sc he n Lebe ns im m er nur v o n k ur z er Da uer s ei n ; Plot in er z ählt

je d o eh d ie ses S cha ue n d es G ö t tli c he n und d ie v o llige E ini gung


,

m it ihm o ft m al s an sic h s elb st er fahre n z u habe n ( E nn I V 8 .


, ,

2 . D as W e se n d es Ab so l ut en.

Soll d as Bewusst sei n d ie G e wi sshei t habe n d ur c h se in ,

S c h a uen d es G öttl ic he n wirkli ch d as Hö c hste d as Ab s ol ut e er , ,

re ic ht z u habe n so muss v o n d ie se m G öttli c he n alle un d j e d e


,

Be sti mm ung d ur c h d ie es wie d er um v erend lieh t w er de n k ö nnt e


, ,

e nt fer nt wer d e n W ie subj ectiv ni c h t d er v o ö g o d er d as De nke n


.
,

so nd er n d as , was ü ber d em D e nke n st eht d ie ei nfa c he intel ,

lec t ue ll e A nsc hauung d as Er st e und Hö c h st e ist : so ka nna uc h


,

o bj ec tiv d as ober st e Pri nz ip d er Rea l itä t nur d as ab solu t E in


-

fa c he sei n es d ar f nic ht ein in sic h geth eil tes S ei n wie z B


, ,
. .

d as De nk e n es ist no c h we ni ger e ine in Ele m e nte aufl o sb are


,

Sub sta nz se in ; es m uss v ielm e h r Da sje ni ge s ein aus w el che m ,

aller u nd j e d er Unt erschie d erst se ine n Ur spr ung hat d as aber


.
,

s elb s t n o c h ü ber alle n U nter sc h ie d erhabe n ist W e nn so d as .


Ab sol ute d as sc hle ch t hi n Ei nfa che ( ä nl o ö v ) ist so ka nn es a u c h ,

ni c h t in Be r iffe
g ge fa ss t n ic ht m i
,
t W or t e n d efin irt wer d e n ;

es ist sc h l e c h t hi n transseen d ent é a é x ewoa notv r wv b egreifl ieh


( ) u n , ,

fol gli c h a uc h d er Spra c he unerrei c hbar ) 1


m an ka nn nur N e

gativ es v o n ih m a ussage n : z B es sei oh ne G re nz e n


_
. . uner ,

1) öv o noc ocöt ® 0 0 npo o v g


'

x eu
,
E nn . VI , 9, 5 .
45 6 Plotin .

aus G o t t ge d a c ht , und wie er d a sse l be m it d er v o rh ergegange

nen Aussc hliessung aller Th ätigkeit aus d em Be griff G otte s


v erei ni gt ha t d arüber hat er si c h nur in Bil d er n a u sge d r ü ck t
,
D as .

Urwe sen sa gt er sei v e rm öge sei n er F ülle glei c h sa m ü b erge


, ,

fio ssen ; wie ei n e Q uelle Flü sse n d en Urspr ung gebe oh ne in ,

d ie ser A usströ m ung sic h z u er sc höp fe n so habe auc h d as Ur ,

we s e n oh ne Ver m i nd erung o d er Verä nd er ung sei ner S ubsta nz


d ie Di nge er z e ugt ; die G ottheit sei glei c h sam ei ne So nne wel c he ,

d as U niv er sum wie L ic ht strahle n a usströ m e D a ss sich Ploti n .

d ie ser Bil d er s pra c he be d ie nt h at d ar in se ine n G r un d


, d ass er
v o n d em Pro z e ss d er E nt stehung d er W el t k e ine n ph il o so phi
s c h en Be r iff gebe n k o nnte d a ein sol c her b ei sei ner ab strac ten
g ,

G otte si d ee gar ni c h t m o gl ic h war Ei ne eige ntli c he E m a natio n


.

aus G ott ist die W elt nach pl o tinisc h er Lehre ni c ht : Ploti n


hat d ie ser Vor stell ung ob wohl sie sei n e n B il d er n und G lei c h
,

ni sse n h ä ufig z u G r und e lie gt ausd r üc kli c h wid er spr eche n


, ,

und sie ist a uc h m it se ine m G otte sbe gr iff e unv er t rä gl ic h ; d e nn

bei j e d er E m anation gibt d as E m ittirend e ein e n Theil sei ner


'

S ub st a nz an d as E n1 anirend e ab w ähre nd nac h Plot in bei d er


,

Erz e ugung d es Univ e rsum s e ine s ol che M ittheilung d es gö tt


l ic he n W e se ns ni c h t stat t ge fund e n habe n k a nn d a er sic h d as ,

Urwe sen al s ab solut in si c h selb st be sc hlo sse n und gesc hie d e n


v o n alle m E nd l ieh en d e nkt .Er lehrt d aher d as Ab geleitete
v erhalte si c h z u m Er ste n o d er z um Ur we se n nic ht w ie d er Theil

z um G a nz e n s o nd er n wie d ie W ir ku n z ur Ur sa c he ; d as U ni
, g
v ersum s ei ni c h t aus d er S ub s t a nz d es Ur w e s e ns ge no mm e n ,

s o nd er n nur d ur c h d e sse n wir k e nd e Kra ft her v or er ufe n A lle in


g .

a uc h d ie se Ur s ä chli c hk ei t d es Ur we sens ist m it d e m pl o tinisc h en


Be griffe d iese s Urwe se ns sc hwer z u v ereinige n ; d e nn für d ie
U rsac h e ist es B ed ü rfniss und N o t hw end igk eit z u wir ke n ,

w ähre nd d as Ur we se n Ploti n s ab sol ut si c h s elb s t ge nüge nd
und k ei n e s A nd er n b e d urft ig se in soll E s bleibt d ur cha us un
.

klar wie d as Er ste ein Z we ite s er z e uge n k a nn oh ne sic h d abei


, ,

zu b eth eil igen .

3) W o d as W irk en freier
Ent schluss ist ist d iess a ll erd ings nicht
,

nothw end ig : aber b ei Pl otin i st d er F or t g a ng v o m Ab sol ute n z um E nd

lichen nicht d ur ch einen W ill ensact v erm ittelt sond ern d urc h innere ,

N o th w endigk eit h erb eigefuh rt .


D ie Stufenfol ge d es S eiend en .
45 7

4. D ie S t ufenfo l ge d es S e i e nd e n.

D as v o n Ur we se n z uer st Erz eugte ist unter allem


d em
Seie nd e n d as ih m am nä c h sten St ehe nd e aber es ist bereits ,

unv ollk o m m e ner al s d as Er ste ; d e nn d ie Ur sa c he ist i m m er un d

n othw e nd i g v ollk o m m e ner und k rä fti ger al s d as v o n ihr G e ,

w ir kte D ie se r Fortgang v o m Vo ll ko m m enern z um U nv o llko m


'

m e ne m fin d et aber a uc h weiterhi n statt b is z u d en nie d er ste n ,

For m e n d er Exi ste nz herab j e weiter etwa s v o n d er er sten


Ur s ac he e nt fer nt d urc h Mittel ur sa c he n v o n ihr getre nnt ist
, ,

d e sto unv oll ko m m e ner ist es D ie G esam m th eit d es Seie nd e n


.

s tellt so m i t ei ne ab steige nd e Stufe nfol ge d ar d ere n ober st e ,

G lie d er allei n m it d em Ur w e s e n no c h in näh erer W esensv er


waud tseh aft stehe n Die St ufenfol ge in w el c her d as Se iend e
.
,

e nt stand e n ist d e nkt si c h Plotin so D as er ste E rz eugniss d es


,
.

Ur we sens ist d er v o ü d as De nke n die I ntelli ge nz d er Ei nfa c h


, ,

heit d es Ei ne n no c h n aher d ur c h ihr rei n gei stige s W e sen ; aber —

bereits Unt er sc hie d und G e ge nsa t z ( D e nkend e s und G e d a c h t e s) ,

Lebe n und Bewe gung (D enk th ätigkeit) in si c h enthalte nd D ie se .

ober ste I ntelli ge nz Ploti n s ist ganz d er ari stoteli sc he v o üg nur


v o n d er er st e n Stelle z u r z weite n h e rab gerüc kt D er v o n d em .

v o ii ; pro d u c irt e I nhalt s e in e s De nk e ns si nd d ie I d ee n d ie ( pla ,

toni sc he n) Urbil d er alles c o nc re t e n Sei ns ; d er v o ö g ist nach


d ie se r Sei t e d er x öo po g v o n r ö é , in. wel c he m d ie s e I d ee n n o c h
z ur Ei nhe it unter si c h be fa ss t sub sistiren ; er ist d er S ch 0 pfer
d er i d eale n Vielheit d er For m e n w ie d as Eine S c h 0 pfer d es
,

Seins ü berhaupt Aus d em v o ö g geht v er m ö ge se iner pro d uc


.

t iv en Kraft d ie er v o m Ei nen hat d as Pri nz ip d es reale n Le


, ,

be ns her v or die S e e l e , und z war z un ä c h st d ie allge m e in e o d er


,

W elt s eele wel c he aber so d ann auch d ie v o n ihr er z e ugt e n E in


,

z else el en in sic h be grei ft Die nlmxr; ist die G re nz e d er i ntel


.
'

ligib el n W el t sie ist n o c h in G e m ei nsc ha ft m it d em v o ö g d er


, ,

sei ne I ntell ige nz an sie m itth é il t un d sie so wo h l d ie I d ee n d er


,

v iele n D inge al s d as U r Ei ns sc ha ue n la sst ; aber sie re ic h t b e


-

reit s auc h in d ie Si nne nwelt hi nü ber D e nn d ie Seele t ri t t in .

Verbi nd ung m it d em l etz t e n unv ollk o m m e nsten und hie d ur c h


d ie R eihe d es E x istirend en b egriffsgem ass ab sc hl ie ss e nd e n Ele
m e nt m it d er M a t e r i e
, sie we nd et si c h in die Materie
45 8 N e uplato nism us .

hi ne in um sie n ac h d en i d eale n Urbil d er n d es % Öo po g v o mög


, .

zu e stalte n u nd z u for m e n und ihr e i e ne s Lebe n ihr m itz u


g g
theile n D ur c h d ie se Verbi nd ung d er S eele m it d er Materie
.

e ntsteht d ie E r s c h e i n u n g s w e l t d as d ur c h Or d nung und ,

G e stal te nf ülle im m e r no c h schö ne aber d o c h ni c ht wahrhaft


wirkl ich e in st ete m Fl uss u nd W e c h sel auf und nie d er we ge nd e


,

Abbil d d er intell igib el n W elt De nn d ie Ma t erie aus welc her .


,

sie ge for m t w ird ist ni c h ts W irkl ic he s


'

, s ie ist bl e ser S c hei n , ,

blo s e Mö gli c h k eit d es Sei ns und sie is t ebe nso fo rm lo s blei


, ,

be nd er For m o d er fe ste n Se ins unf ah ig j a fo rm feind lieh als s ie , ,

f ü r d ie For m e m p fä ngli c h ist Die se A uffa ssung d er M aterie al s


.

d es N ic htseiend e n sc hlie sst si c h an P late an; nur geht Plot in


d ar in ü ber P l ate h inaus d a ss er die Materie ent sc hie d e n al s d as
,

U rub el (n pärco v x o mé v ) fa ss t al s d en G r und alle s S c hle c ht en


,

und Bö se n in d er si nnl i c he n W el t und v on hie r aus auc h in


l
d er Seele d ie an sich gö tt li c h und gut
, , nur d u r c h d en C o n ,

tac t m it d er M aterie d em Bö se n und d em Uebel anhei m falle n


k a nn .

5 . D as sub j ec t iv e G eist e sl eb e n .

Die pra kt i sc he C o nseq uenz d ie ser Lehre wel eh e d ie d ua ,

l istische Se ite d es Plato nism us z ur e inz ig m assgebe n d e n m a c ht ,


ist d ie Fl uc h t d es G e iste s aus d er nie d er n si nnl ic he n W el t
W ie d ie W elt seel e so s t ehe n auc h d ie ei nz el ne n Seele n in d er
'

Mitte z wi sc he n d er über sinnli ch en und d er si nnl ic he n Re gio n


d es D a sei ns Sie sind aus d er Vernunftwel t d er W elt d es v o üg
.
, ,

ihrer ei ge nt li che n H eim ath wo sie sich aufgehalte n habe n ehe


, ,

sie ins Zei t lebe n ei ntrate n herab ge st ie ge n und ins Si nnl ic he


,

ei nge gange n um d asselbe z u gestalte n und z u belebe n Diese s


,
.

Eingehe n in d ie Körper wel t be wirkt d a ss d ie Seele ihre s him m ,

l ischen U r s pr ungs v er ge sse nd an d as Materielle si c h v erl ier t .


,

und so G e fahr lä uft in d e m selbe n unter z u ehe n i h re s Verba n


, g ,

d es m it d er go tt lich en W elt ihrer Rei nheit Kraft und G l üc k


, ,

seli gk eit auf i m m er beraubt z u wer d e n Die A ufgabe d es .

Mensch e n k a nn d aher nur d ie sei n : sei ner wahre n H eim ath


wie d er z uz ustrebe n alle s D as v o n sei n er Seele l o sz ulo sen was
, ,

z u ihre m wahre n W e se n ni c ht h rt d ie Ba nd e d es Körper


g e o

li chen m ehr und m ehr ab zustr eifen Die se Reinigung (x oi0 cxpo cg) .
Z usat z e .

Zu S . 17 5 . er e e e e
t wi d , w g n d er in d er E inl it ung ( p 142 )
D Th ät e r .

sic h v o rfind en d en A nspiel ung au f e e hah or h e h h


in S c l c t b ei K int , g wö nl ic
in d ie Z eit d es erst en k orinthisc he n Kriegs ( 394 38 7) ge set t und z war —
z ,

( s Z e l l e r II 1 35 3) in d ie er st en J ahre d esse lben D a gegen rü ck t ih n


.
, , .

und m it ih m d en S ophist e s u nd P olitikus R e h d e ( Ueber d ie Ab fassunge

z eit d es T h 11 J ah rb
.
, fü r Phi lo l 18 8 1 H 5 ) in d ie Z eit nach 374 her ab
. . . . .

I so k rates sa gt in d er E inl eitu ng u s einer p 374 ge schrieben en L o bre d e z .

auf d en Kö nig E v ago ras : d ie W eisen re d en so nst über All es aber &v ö pö g
>>
,

&peri; v ö coc 7k ycnv é y a wnco äs w d as ist s chwer m d n pi 63v mo co üm > v h at b is


‘ ' '

o c s 1:
, ,

j et t Keiner v o n ihnen geschrieben


z D ara us ieht Rohd e d en S chluss . « z

v er 374 g ab es ir1 G rie che nl an d k eine in P ro sa v er fa sst en E nk em ien auf


'

Z eit ge nossen ; im Th eä tet ab er werd en b ei d er S chil d erung d er R e d e


k ünstl er d er Z eit ( p 17 4 f ) é y m bp auf Kö nige u nd T y ra nnen und Ac hu
. . coc .

liches erw ähnt ; fol glich ist d er Th n ac h 37 4 geschrieb en I ch gl aube . .

1) d ie Aeusserung d es I no ch k eines M a nnes T u g e n d (e . » « .

no ch k eine i d er G e ge nwar t ( c 2 ) seien v o n R e d nern



ä v ö p e g oc y oc 0
» 0 « .

v erherrlicht w e rd en d iese Aeus serung schl ö sse d as V orhand ensein


,

sc hm eichl erischer é y x d> p auf Kö nige Ty ranne n u d gl gar nic ht aus


coc ,
. .

( eben L o b red nereien so l cher schl echt e n S o r t e h at nat ür lich P l at e b ei sei


ner g eringsch ät ige n S chil d erung im Auge)
z .

2 ) E s ist nicht z u erweisen d a ss P v o n ge sc hriebe nen é y a c> pzoc spre che


'

. .
, .

E r red et im ganz en Z usam m enhang ( p 17 2 17 7) nicht v o n L o go graph en .


sond ern v o n a c t iv en in G eric ht sh ö fen und ah nlic h en O rt en a uftret e nd e n


.
,

öviw p g ( 17 2 0 v gl 17 3 c d 17 4
s , . .E r sagt m an m üsse h ö r e n
, . .
, ,
» «
,

wie Kö ni ge und Ty rannen é y x wpzocä w o u ( 17 4 d ) ; er geht v o n d a weit er


'

. o .
,

ü ber z u L obpreisun ge n v o n 10 0 0 0 P l eth ren L and e s al s w und er wie grossen


R eic ht hu m s ; er f ährt fort m an hö re L eut e ö nv i v d ie 7 reiche
,
» « » e «
,

Ahnherrn haben ; u nd er schl iesst m it d em Spott auf L eut e d ie sich ,

s e l b s t b er üh m en 2 5 Ahnen b is z u Herak l e s hinauf z ähl en z u k ö nnen


, ,

Vo n Re d ner n ist b ei d en L etz t gena nnt en gar nic ht m ehr d ie R e d e ; d ie


L obpreisungen wege n eigenen od er Ah nenreieh th um s weisen gl eichfall s
nicht auf R e d ner not hw e nd ig h in k einenfall s no t hwe nd ig auf s chreibend e ,

Red ner sie konnte n m ünd lich d a od er d ort v orgebracht werd en sie
, ,

k onnt en e tw a auch in L obged icht en ( ö pwo w ) auf D iesen od er J emen ent


. »
Z us ätz e .
46 1

ha lten sein ; Ko nige und T y rannen k onnt en gleichfall s m und lich in Pr unk
red en v erherrlic ht w erd en .

3) D ie W o rt e t pocw v Ba e l é é yuwnu € ö p v v ( 17 4 d ) set z en ud em


'

i1 o r oc oc e o , z

nicht not hwe nd ig g anz e R e d en v orau s ; s ie k ö nnen eb enso gut v o n


ge
l egenh eitl ich en k ürz eren än wo (ih ) auf Ty ra nne n u s f v erst an d en oc c . . . .

wer d en w oz u d ie Ausl a ssung d es Pol us über A r che l aus G org p 47 1 ein


, . .

B eispie l abgib t W ie d ie L o b red n ereien auf L and u nd Ah nenreieh th um


.

w oh l m eist k ürz ere in nerha lb eines g ö sser n Z us a m m enhangs


, o rge r v

bra cht e änocwo eines M annes eines y é v g ( 17 4 e ) nicht ab er ganz e é y


z
.
,
o , ,

m ö pc w aren
oc so k ann es au ch b ei d en T y ra nne n u
, s f d er F a ll ge . . .

w e se n sem .

N och m ocht e i ch u 2 ) d ara n erinnern d ass Pl at e p 17 4 (1 selbs t z , .

angibt d ass er nicht blos é n iv o ng ( v o n R ed nern D ichtern) so nd ern auc h


,
oc , ,

6 9 6111 öt 70 unv pey ocl ocnx i g im A u ge h at ;


17 4 1 u ihne n w i r d B d as Sich
oc z z . .

s el b s tb eruh m en d er H e ak lid en p 17 5 a geh ö re n [ rpv o pé v m k ann . es vo

w e gen seiner C o ord in at io n m it &v cpepö w eev ib und 6 ö n né cev p 17 5 b oc . 0 v oc v .


,

nur m e d ium ; gl oriari sein ] F a l sches R uh m en j ed er S ort e will er, .

geisse l n o b woh l d ie R e d ner z u n ä c h st es sind d ie ih m d en A nl a ss z u ,

d iese m ga nz en E x cur s p 17 2 17 7 ge gebe n haben .


Z u S 18 5 D erP a r m e n i d e s k ö nnt e w enn man d en w eit e n Theil


. .
-
, z

d i r e c t nim m t al s P er siflirung d er ganz en el eat isc h pl atonische n Eins


,
-

l ehre v o n S eiten eine s D ritt en erscheine n E r k o m m t j a p 166 d arauf


, ,
. .

hinaus : o b m an d as Eins al s existent o d er al s nicht existent set z t in “

beid en Fällen er gibt sich d as c o ntrad ict o riseh E nt gegengese tz t e für es


u nd für d as A nd ere z ugl eich ( v gl z B p 160 163 m it 142 Au s . . . .

d em E ins k a nn m an A lle s som it N icht s ab l eit e n ; es ist ein l eerer ,

B egriff ein Pha nt o m (v gl d ie v o n Rohd e angeführt e l ehrreiche S chrift .

v on A pe l t Us ü ber P 18 79
, S . A ll ein d ieser A nnahm e wid er
.
, .

spricht d er a cht pl at o nische grun d l ich e e nstw ü rd ige erst e T heil , ,


r .

Viell eicht ist die S a che so P 12 9 ( 1 Th ) sagt S o kr ate s ( m it d iesen . . . .

W ort en d as H auptthe m a d es g anz en D ia l ogs angebe nd ) D as w erd e : »

ich bew und ern w e nn Einer ö l v ourc 1 6110 n M & o 1t ö e tä noch 5


’ ‘

av i

sc = o 0 o c o ez oc
,

ÖC a o l ) l ö i; v Ä W as ist d ie ss And ere s al s d as Prin ip d er g an




T oc s « C. .
, z

en pl a t Phil osoph ie d a ss äv n M o m ü d fLv ist (P hil eb p 14 ff R ep '

z .
, o c, e = . . . .

V II 5 2 4 D en B eweis d a ss E lv 70 1 1 führ t P p 142 15 5 ( 2 Th ) = 11 0 0 —

w irk l ich A ll erd ing s bew


.
, , , . . .

. eist er au ch d as G egenth eil d ass v nicht m m , , e i

(j a überhaupt nicht ) i st (p 137 u nd so auch no ch ga v i eles . r

and ere A nt ithetische A b e r : d as h at d en i n d i r e c t e n Z wec k d a


.
, r

z ut h u n d a ss m an a ll er d ings beweise n k a nn
, v sei 70 1 2 ; genauer : es ,
s 710 0

so l l d ia l ek tisc h ge eigt w er d en d a ss sic h au s d em v g a M a n c h e s


z ,
s r

un d so au ch d as v o n S G efor d ert e d l a t o i sche äv d ugl ei c h Vie l


( a s p n . as , z

heit ist) d ed uciren lässt D az u aber k o m m t no ch ein weitere s M o m ent . .

P bew eist d as G egenth eil d a v on d ass äv 7co M o sei auch d eswegen weil
.
,
'

c , ,

d as g e schi c htli che D e c o r um es v er l angt D em P k o nnte ein B e weis d a . ‚ .

d a ss es 0 M o gebe j a d as äv sel bst no l l oc sei nur d a n n in d en


' '

v on ,
7t c , ,
46 2 Z usätz e .

M und g l gt e e werd en wenn m an ih n auch d as E nt gegenge set z te be


,

e e e
w is n li ss ; Plat o konnte d em P nicht d en Selb st m ord um uth en
. » « z ,

sein eige nes Prinzip d ass nur é v sei z u wid erl egen (A p e l t S
, , , .

woh l aber k onnt e er w enn er i hn einm al al s G ro ssm eist er v iel seitig st er


,

D ial ek tik a uft ret e n l asse n wollt e ih m i n n e r h a l b e i n e r R e i h e


,

m ehrerer &no ö e té ecg (unt er ihnen au h d i e d a ss 311 nich t m ü d ) auch d ie


c ,

d a ss %v 7co l l beilegen D ie R eichha ltigk eit d er a ntithetis chen


'

da
.
,
oc .

A r gum e nt atione n in Th 2 ist v ie ll eicht O pposit ion ge gen d ie m e garische


.

St erilität und energische Hinweisung d arauf d ass m an nich t ein paar


,
.
,

d ürre The sen aufst ell en (p 135 . sond ern All es nach a lle n S eit en be

t ra chten soll ; insofern ist P au ch Bild d es w ahren cp7k zp g ( S


.
'

1 o eo z o .

wiewohl d as ganz e Ar gum ent enspiel 7c uö coc heisst ( p w eil es nur


'
» o « .

auf d ia l ek t ische I nflussb rin gen d es st arre n E ins nicht auf eige ntlich
s ,

l o gisch e Beh and l ung d es Prob l em s angel egt ist Al so : d er P ist d ia


°

. .

l ek tisch e Apo logie d er pl L ehre . d ass es I d een gebe und W id er le gun g


, ,

d er ab st ract el eatisch en L ehre v o m E ins neb st W arnung v o r st é ril ab


st rac t em P h il o so ph iren überh aupt wie es sich b ei el ea tisch D enk end en
,

herausge bild et ha tte .

Das könnte Ihnen auch gefallen