ARTIKEL IMPLEMENTASI UNDAK USUK BASA ANAK

SEKOLAH DASAR

Imeldasari Sutisna
3D_ Program Studi PGSD UPI Kampus Tasikmalaya
imeldasutisna@upi.edu

Abstrak

Undak usuk basa Sundan atanapi basa Sundan mangrupikeun ragam basa Sunda anu ngagaduhan aturan pikeun
ngagunakeun basa anu saluyu sareng norma sosial Sunda. Usuk usuk basa aya gunana pikeun silih hargaan jeung
silih hormat. Sistem ngagunakeun sistem basa usuk usuk aya hubunganana sareng kalungguhan pangguna basa
(jalma anu diajak ngobrol, nyarios sareng nyarios). Aya tilu jinis léngkah basa usuk, nyaéta basa lemes / sopan,
loma / sedeng jeung basa garihal / kasar. Basa sopan dianggo pikeun nyalira sareng pikeun anu sanés sapertos dina
kecap dongkap sareng sumping (datang). Léngkah basa usuk lahir kusabab pangaruh Mataram dina pertengahan abad
ka-17 anu ngarobih masarakat kulawarga nuju masarakat kelas sosial, nimbulkeun léngkah basa usuk. Sanaos
anjeunna mangrupikeun pangaruh ti komunitas sanés, anjeunna ngagaduhan nilai-nilai luhur anu tiasa nunjukkeun
watek masarakat Sunda anu berbudaya sareng ngagaduhan norma. Basa usuk usuk saluyu pisan sareng konsép sopan
santun, anu duanana nunjukkeun prosedur komunikasi sareng panggunaan basa anu saé sareng aspek kasopanan,
kalebet lentong / nada sora, pasemon / mimik, rangkulan / sikep, sareng penampilan.

Kata kunci: léngkah-léngkah basa usuk, tatakrama basa, sopan santun

A. PENDAHULUAN ngandung hartos yén sopan santun dina basa

Basa mangrupikeun média utama dina
interaksi sosial individu dina hiji masarakat
umum. Unggal masarakat ngagaduhan sopan
santun masing-masing di masarakat, kalebet
masarakat Sunda anu ngagaduhan tatakrama
basa atanapi léngkah usuk basa. Léngkah basa
usuk ieu penting kusabab masalah tatakrama
sering janten polemik di masarakat. Bédana
tatakrama, ngagunakeun tatakrama anu teu
pantes, sareng faktor linguistik sareng non-
linguistik anu teu pantes sering janten paséa.
Pamakéan basa Sundana beuki kakikis unggal
poé, kitu ogé. Dalam jurnal (Kulsum, 2020)
Penguasaan léngkah-léngkah basa usuk
kurang pisan di masarakat, sababaraha urang
mikir yén ngan ukur ngagunakeun basa
Sundana cekap. Sanaos léngkah-léngkah usuk
basa sanés ngan ukur prosedur komunikasi
sareng jalma sanés, tapi ngandung hal anu
penting, nyaéta sopan santun. Anggo léngkah
usuk-basa anu saé, jalma pasti ngagaduhan
tingkah laku atanapi sopan santun, ogé
bakal ngagambarkeun kaalusan karakter hiji
jalma.
Léngkah-léngkah basa usuk atanapi tatakrama
basa mangrupikeun ragam basa Sundana
anu digunakeun atanapi dipilih dumasar kana
kaayaan panyatur, saha anu diajak nyarios
sareng naon anu diajak nyarios. Dumasar
kana makna basa usuk basa Sunda, hartosna
tahapan-tahapan atanapi tahapan-tahapan basa
Sunda. Basa usuk basa ogé dihartikeun salaku
tatakrama basa. Pangertian ieu dicandak
pakait sareng fungsi hambalan basa usuk basa
Sunda, nyaéta pikeun tujuan silih hormat dina
kahirupan sosial.
Pamakéan léngkah basa usuk tujuanna pikeun
silih hormat, ngahargaan, jeung hormat dina
kahirupan sosial; dina komunikasi sareng
batur. Sanés niat pikeun milah sareng atanapi
nunjukkeun béda dina kelompok sosial di
masarakat. Anggo léngkah-léngkah usuk basa
aya hubunganana sareng diluyukeun sareng

@3E _PGSD_Rendi Rizki Sutisna_Pengimplementasian undak usuk basa di lingkungan anak sekolah dasar: Bahasa
Sunda
kaayaan umur, jabatan, pangetahuan, sareng
kaayaan jalma anu nyarios, diajak ngobrol,
sareng anu dibahas.
Penguasaan léngkah-léngkah basa usuk
dianggap penting pikeun urang Sunda, sabab
aya paribasa hade ku omongan goreng ku
omongan (alus atawa goréng batur gumantung
kana naon anu dicarioskeun) hartosna yén
sadayana ogé dianggap saé atanapi goréng ku
batur gumantung kana kecap urang atanapi
basa anu urang anggo. Pangajaran léngkah-
léngkah basa usuk dina raraga ningkatkeun
kaparigelan basa Sunda dianggap penting
sahingga dina tingkat pendidikan anu
diajarkeun di sakola ieu kabuktosan ku
kalebet léngkah-léngkah usuk basa dina
kurikulum pendidikan. Cara-cara sanés anu
tiasa dilakukeun dina kahirupan sadidinten
lumayan saderhana ngawasa basa usuk usuk,
kalebet: 1. Sering merhatoskeun ka jalma
sanés anu basana saluyu sareng undak usuk
basa, 2. Sering maca buku anu ngagunakeun
basa anu saé, 3. Gaduh sikep kritis kana
nalika maca atanapi ngupingkeun jalma sanés
nyarios, 4. Biasa nyarios nganggo léngkah-
léngkah basa anu leres sareng leres, 5. Dina
prakna, biasa nyarios gancang teuing supados
aya waktos kanggo milih jeung ngatur
kalimat.
B. PEMBAHASAN
a. Penerapan Undak usuk basa di
lingkungan anak Sekolah Dasar
Larapna léngkah basa usuk saluyu sareng data
anu kuring lakukeun ku niténan barudak
sakola dasar di lingkungan imah kuring.
Kanyataan yén barudak tiasa nyarios basa
Sunda dibuktikeun ku katerampilan
komunikasi nalika ngobrol sareng kuring, tapi
nalika aranjeunna nyarioskeun langkung
seueur ngeunaan paham kana bahan dasar
usuk dasar, barudak gaduh kasusah sareng
sababaraha ogé henteu terang nanaon tentang
matéri éta. Ieu jelas cerminan yén barudak
@3E _PGSD_Rendi Rizki Sutisna_Pengimplementasian undak usuk basa di lingkungan anak sekolah dasar: Bahasa
Sunda
sakola dasar anu lahir sareng netep di bumi
Sunda, henteu ngajamin yén budakna ngartos
dasar usuk léngkah dasar sanaos aranjeunna
parantos diajar di sakola. Nanging, nalika
nyarios, sakapeung murangkalih nganggo
léngkah usuk basa tanpa disadari, ogé nyarios
sareng jalma anu langkung sepuh nganggo
loma usuk dasar léngkah, sakapeung
murangkalih ogé nyarios nganggo undak usuk
basa lemes, sakapeung anu teu sopan, sabab
barudak kadang nyarios basa sunda, kadang
nyarios. lesu sareng kasar, ieu ogé janten
perhatian kuring nalika niténan paguneman
sareng murangkalih, sakapeung murangkalih
ngajawab ku kataloma, lemah sareng bahkan
anu ngajawab paguneman ku basa anu kasar.
Siga basa budak
Kumaha basa munggaran anu kadéngé di
bumi, bahkan ti lingkungan, barudak bakal
kapangaruhan ku basa, khususna basa
Sundana. Teras ogé dina nerapkeun bahasa
Sundana ogé kadang-kadang béda pikeun
unggal murangkalih ti sagala rupa daérah,
utamina, kusabab paniatan kuring aya barudak
anu ngalih ti Bandung ka Tasikmalaya.
b. Menganalisis anak usia sekoklah dasar
tina penggunaan bahasa anu digunakan
ku anak.
Teras kuring ngalakukeun analisa
langkung jauh tina paguneman sareng
murangkalih, yén budak sakola dasar
sering ngagunakeun basa Sunda sareng
kadang nganggo basa kasar, teras aya ogé
anu ngagunakeun basa Sunda Loma
sahingga barudak sakola SD langkung
ngagunakeun basa Sunda campuran tapi
pikeun jalma anu anu langkung sepuhna
condong ngagunakeun basa Loma.
Nanging, halangan dina panerapan basa
Sunda nyaéta kadang barudak henteu sadar
 nalika nyarios nganggo léngkah usuka
dasar, malahan sacara teu langsung nyarios
basa Sunda kalayan épéktip tapi henteu
terang naon léngkah dasar usuk éta. Peran
pamahaman barudak sakola dasar, henteu
ngan ukur ku guru, tapi ogé ku pentingna
peran sepuh di bumi seueur mangfaatna,
pikeun méré pamahaman ka barudak
ngeunaan léngkah-léngkah pikeun usuk
basa, ngobrol ka kolot siga naon, ngobrol
jeung babaturan naon eusina, ngobrol
sareng kelompok umur. naon anu kedah
dihandap na.
C. SIMPULAN
Undak usuk basa mangrupikeun struktur
basa Sundana anu eusina ngeunaan
modéren ieu. Kaleungitan sikep sopan
santun dina bagian murid mangrupikeun
panyabab kurangna formasi karakter.
Sikep sopan santun dicirian ku kalakuan
hormat ka sasama anu hadé anu
kolot, sasama, ogé ngora, ngagunakeun
basa sopan, teu boga sipat sombong. Dina
kasopanan, panggunaan basa anu saé
sareng leres atanapi numutkeun norma
dianggap saé. Di sagigireun gaya
biantara, luhur sareng handap
D. DAFTAR PUSTAKA
ADDIN Mendeley Bibliography
CSL_BIBLIOGRAPHY Kulsum, U. (2020).
Penguasaan Undak Usuk Bahasa Sunda
untuk Meningkatkan Sopan Santun Umi.

tatakrama, atanapi tatakrama dina nyarios Caraka, 9(3), 143–148.

numutkeun susunan umur, nyaéta basa

Structures, M. B. (n.d.). No 主観的健康感を
loma, basa lemes, basa kasar. Padahal
中心とした在宅高齢者における 健康
dina palaksanaan barudak sakola dasar,
関連指標に関する共分散構造分析
dina ngalarapkeunana, barudak langkung
Title. 1–8.
resep nganggo basa Sunda atanapi basa
Sunda campuran, maka ogé ngeunaan (Structures, n.d.)

pamahaman barudak ngeunaan léngkah

pikeun usuk basa, aranjeunna ngalaman
kabodoan atanapi kabingungan dina
aplikasi nalika nyarios nganggo basa
Sunda. sorangan.
Sikep sopan anu janten budaya karuhun
urang ayeuna parantos hilap
ku sababaraha urang. Sikep sopan santun
anu ngahargaan pisan nilai-nilai hormat
ka batur, anu ngora ngahargaan anu lami,
sareng anu lami ngahargaan anu anom
henteu katingali deui dina kahirupan

@3E _PGSD_Rendi Rizki Sutisna_Pengimplementasian undak usuk basa di lingkungan anak sekolah dasar: Bahasa
Sunda
@3E _PGSD_Rendi Rizki Sutisna_Pengimplementasian undak usuk basa di lingkungan anak sekolah dasar: Bahasa
Sunda