Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
1507
H e r a u s g e b e r : Z e n t r a l i n s t i t u t f r A l t e Gesciiichte u n d Archologie
der Alvademie d e r Wissenschaften d e r D D R
Verantwortlicher Redakteur: Bruno Krger
Redaktionssekretr: Marie-Luise Dunkelmann
Redaktionskollegium: G n t e r B e h m - B l a n c k e , W e r n e r Coblenz,
Bernhard Gramsch, Hans Grimm, Paul Grimm, Heinz Grnert,
J o a c h i m H e r r m a n n , H e i n z A . K n o r r , K a r l - H e i n z Otto, H a n s Quitta,
Friedrich Schlette, E w a l d Schuldt
A n s c h r i f t d e r R e d a k t i o n : 1086 B e r l i n , L e i p z i g e r S t r a e 3/4
P o s t f a c h - N r . 1310
INHALT
Abhandlungen
T. Bader ( S a t u M a r e ) : N e u e B e i t r g e z u d e n m y k e n i s c h e n
t e r n von T y p A a u s R u m n i e n
T. Malinowski
J A H R G A N G
20
Schwer1
17
S . Krger ( B e r l i n ) : S t a m m u n d S t a m m e s v e r b a n d b e i d e n G e r m a n e n
in M i t t e l e u r o p a
27
H. Machajewski
(Poznan): Siedlungsformen in D^bczyno bei Bialog a r d ( M i t t e l p o m m e r n ) a u s d e m 3.6. J a h r h u n d e r t ..,
39
51
Heindel ( B e r l i n ) : A v e - M a r i a - S c h n a l l e n u n d H a n t t r u w e b r a t z e n m i t .
Inschriften
N. Benecke, W. Reymann
(Berlin): BONESORT-ZIAGA" ein System zur computergesttzten Datenanalyse von Tierresten aus
archologischen A u s g r a b u n g e n
1986
65
81
Besprechung
R. Rolle: T o t e n k u l t d e r S k y t h e n . T e i l I : D a s S t e p p e n g e b i e t (A.
ler, B e r l i n )
Hus139
VEB
D E U T S C H E R
VERLAG
D E R
Annotation
'
H . Hinz: M o t t e u n d D o n j o n . Z u r F r h g e s c h i c h t e d e r m i t t e l a l t e r l i c h e n
A d e l s b u r g ( H . Brachmann, B e r l i n )
143
Anschriften
144
der Verfasser
W I S S E N S C H A F T E N
BERLIN
^'
" , X t3 H E M
INHALT
AI'LittitllltUHCII
T. BADER ( S a t u M a r e ) : N e u e B e i t r g e z u d e n m y k e n i s c h e n
tern vom Typ A aus R u m n i e n
Schweri
N. BENECKE, W. REYMANN
(Berlin): B O N E S O R T - Z I A G A " ein Sys t e m z u r c o m p u t e r g e s t t z t e n D a t e n a n a l y s e -v'on T i e r r e s t e n a u s a r chologischen A u s g r a b u n g e n
A.
-5?
HUSLER ( B e r l i n ) : Z u d e n s o z i a l k o n o m i s c h e n V e r h l t n i s s e n
der Zarubincy-Kultui-
81
in
145
I. HEINDEL ( B e r l i n ) : A v e ^ M a r i a - S c h n a l l e n u n d H a n t t r u w e b r a t z e n m i t
Inschriften
:
55
201
B. K r g e r - ( B e r l i n ) : S t a m m u n d S t a m m e s v e r b a n d b e i d e n G e r m a n e n
in M i t t e l e u r o p a
27
R. LASER | ( B e r l i n ) : R m i s c h e S t e i n g e f e a u f d e m G e b i e t d e r D D R
171
H. MACHA^EWSKI ( P o z n a n ) : S i e d l u n g s f o r m e n i n D ^ b c z y n o b e i B i a l o g a r d ( i v t i t t e l p o m m e r n ) a u s d e m .3.6. J a h r h u n d e r t
39
T. HIALINOWSKI
17
(SIupsl-c): U b e r d i e P o m . m e r s c h e K u l t u r
51
181
Forschungs- und
D.
Ausgrabungsbcriclite
KAUFMANN
(Halle/Saale): Ausgrabungen im linienbandkeramis c h e n S r d w e r k v o n E i l s l e b e n , K r . VVanzleben, i n d e n J a h r e n 1980
b i s 1984. 5. V o r b e r i c h t
237
E. KIRSCH ( B e r l i n ) : G e r m a n i s c h e K a s t e n b i - u n n e n v o n B e r l i n - K a u l s dorf
103
R. LEINEWEBER ( S a l z w e d e l ) : U n t e r s u c h u n g e n a u f e i n e r S i e d l u n g d e r
r m i s c h e n K a i s e r z e i t bei Z e t h l i n g e n , K r . K a l b e / M .
91
TH. SCHOKNECHT ( B e r l i n ) : G e t r e i d e f u n d e a u s H e l f t a , K r . E i s l e b e n
253
H . u . R. SEYER ( B e r l i n ) : B e r l i n - M a r z a h n 9 ( H e l l e r s d o r f ) e i n e n e u e
sptgermanische Siedlung. Mit einem Beitrag von
HANNS-HERMANN
MLLER ( B e r l i n )
121
ZfA Z. Archol.
20
Berlin
115
1986
BESPRECHUNGEN
270
Z. Kratochvil: T i e r k n o c h e n f u n d e a u s ' d e r g r o m h r i s c h e n
M i k u I c i c e . I. D a s H a u s s c h w e i n (H.-H. Mller, B e r l i n )
268
Hus-
VON T I B E R I U B A D E R ,
SATU M A R E
Mit 2 Abbildungen
Annotationen
von
Mitteleuropa
276
1^43
B. Novotny: F u n d e m i t t e l a l t e r l i c h e r h a n d w e r k l i c h e r E r z e u g n i s s e a u s
I g l a u ( M h r e n ) ( H . - J . SfoH, B e r l i n )
274
J . D . Speth: B i s o n K i l l s a n d B o n a C o u n t s . D e c i s i o n M a l d n g b y A n c i e n t H u n t e r s ( H . - H . Mller, B e r l i n )
Anschriften der Verfasser
AUS R U M N I E N
Siedlung
R. R o l l e : T o t e n k u l t d e r S k y t h e n . T e i l I : D a s S t e p p e n g e b i e t (A
ler, B e r l i n )
SCLIWERTERN V O M T Y P A
DAS
PROBLEM
NRDLICH
DER GISCHEN
EINFLSSE
VON GRIECHENLAND,
DIE ANWESENHEIT
DER GRIECHISCHEN
DES GEBIETES
RAPIERE,
S C H O N S E I T L A N G E M I N D E R FACHLITERATUR HART U N D U M S T R I T T E N , D I S K U T I E R T .
FORSCHER
( J . V^ERNER,
LOCKENRINGE,
USW.
FR M Y K E N I S C H E "
BRONZEZEITLICHEN
27.3
DIESE
1 4 4 ^ 278
J.
ANSICHT
SCHWERTER,
BOUZEK,
DIE VERSCHIEDENEN
J.
VLADR
U.
A.) HALTEN
INNERHALB
DER MITTEL-
UND
FAYENCEPERLEN
NORDEUROPISCHEN
KULTUREN.
STTZT
SICH
AUCH
AUF
DIE
DER R U M N I S C H E N
BISHER
IN ZWEI
GRERE
GRUPPEN
ENTDECKTEN
EXEMPLARE,
LOGISCH GEGLIEDERT W U R D E N . B E K A N N T I S T , D A G . K A R O
A
SPIRALVERZIERUNG,
VERZIERTEN K N O C H E N G E G E N S T N D E ,
ELEMENTE
EINSCHLIELICH
GRBERRUNDES
DIE
DIE
MYKENISCHEN
ERFAT
UND
SANDAR^
UNTERTEILT
HAT: T Y P A
BESSERT.2 Z | I E R W H N E N W R E ,
MOUCHA:MPS
D A SCHON J .
NAUE
TYPO-
WIRD
MEHRERE
(1903,
BERNOMMEN
S. 5
B.
HOREDT,
UND VER-
FF.) U N D A . E . R E -
( 1 9 2 6 , S . 3 3 FF.) D I E M Y K E N I S C H E N SCHWERTER I N Z W E I G R O E
GRUPPEN
EINGETEILT J H A B E N .
F.
DIE
DER
LNGSTEN U N D SCHMLSTEN K L I N G E N
SCHULTER
I N SANFTER
RUNDUNG
GEHREN Z U M T Y P A .
A B ; AUS DIESER
D I E S E H R SELTEN ERHALTEN I S T . D I E I N D E R R E G E L
BIS
Z U DILEI. NIETLCHERN
GLEICHMIG
KANTIGE,
ZUR B E F E S T I G U N G
VERJNGENDEN
DREIECKIGE
SEHR K U R Z E
DES GRIFFES
SCHWERTERKLINGEN
ODER R U N D E M I T T E L R I P P E
SPRINGT
SIND
S I E SCHLIEEN AN
EINE
G R I F F Z U N G E VOR,
GRIFFZUNGE
VERSEHEN
DURCH
EINE
SEIN.
KANN M I T
DIE
KRFTIGE,
VERSTRKT. M A N C H M A L
SIND
DIE K L I N -
G E N V E R Z I E R T . L I N K S U N D RECHTS U N T E R D E R S C H U L T E R I S T J E E I N E W E I T E R E N I E T E
BRACHT W O R D E N ,
HOLZ
DIE AUCH
ODER K N O C H E N
D E M HALT
DES GRIFFES
U N D W A R VEREINZELT
DIENTEN.
D A S HEFT
W I E AUCIR D I E N I E T E N
SICH
SCHARFANGE-
BESTAND AUS
M I T REICH-
VERZIERTEM G O L D VERKLEIDET.
FR
G.
DIE RUMNISCHEN
SCHWERTERFUNDE
K A R O RICHTIG Z U E R F A S S E N . G E N G E N
BESTEHT
DAS P R O B L E M ,
D I E ZUR V E R F G U N G
DEN T Y P A
STEHENDEN
U N D TYPOLOGISCHEN E L E M E N T E FR E I N E SICHERE K L A S S I F I Z I E R U N G
NACH
STILISTISCHEN
DIESER F U N D E ? D A S
Zf A Z. A r c h o l .
20
6579
Berlin
1986
IMit 7 A b b i l d u n g e n
56
, Ingo
Heindel
Ave-Maria-Schnallen
A b b . 2.
A b b . 1.
Varianten der
Ratimenbeschriftung.
a) U m l a u f e n d e I n s c h r i f t
(Slupn i c a , W o : . T o r u i i , V R P o l e n . M 1:1,
n a c h W . G a e r t e 1929); b)' U m l a u f e n d e E i n z e l b u c h s t a b e n (Lcknitz,
K r . P a s e w a l k , D D R . M 1:1, n a c h
U . S c h o k n e c h t 1977); c) D e r R a h m e n ist n u r z u r Hlfte beschriftet
(Badingen,
Kr. Stendal,
DDR.
IVl 1:1, u n p u b l i z i e r t .
Altmrkisches M u s e u m Stendal, IV-C-c-28).
Ave-Maria-Sdinallen sind rund, eckig oder sechspafrmig.. Sie sind aus Silber, vergoldetem Silber oder Bronze, Kupferlegierungen bzw. Zinn und Zinnblei-Legierungen gegossen. Ihr uerer Durchmesser mit 2,010 cm. Die Breite
ies bandfrmigen Rahmens betrgt 0,30,8 cm, die Strke etwa 0,050,2 cm.
i)ie Auenseite des Rahmens weist eine rechteckige oder trapezfrmige Ausspaung von 0,20,35 cm Breite und 0,150,4 cm Tiefe zur Aufnahme des Dernes
iuf. Im baltischen Gebiet sind solche Schnallen auch durchlocht. Der spitze und
jrazile Dom, der oft, fehlt, ist meist aus dem gleichen Material hergestellt. Er
:st unverziert.
Die markanteste Verzierung dieser Schnallen besteht aus einer gravierten oder
estempelten Inschrift,, meist in einem Linien-' oder Perlkranzrahmeri eingefat.^
\uch Nielloeinlagen kommen vor (u. a. Kekkomki 41, Bingen 10). Bei den Inschriften treten zwei Varianten'auf: 1. Der Schnallenrahmen ist mit einer umaufenden Inschrift oder einem Buchstabenband mit Trennungszeichen verziert.
l. Die Inschrift befindet sich nur auf einer Hlfte des Rahmens, die andere ist in
:er Regel unverziert (Abb. 1 ac). Bis jetzt konnte nur eine Abweichung von
ier zuletzt genannten Verzierung beobachtet werden (Bingen 10, tordiert)
G l r i d i c o d e r fihnlichp Inridiril'tpn r x i . T l i o i ' o n nidil, n u r iiuC ruiltoUiUoi'liclifii S e l i n a l '
cn, s o n d e r n a u c h a u f z e i t g l e i c h e n o d e r j n g e r e n T o n g e f e n : M i t t e l a l t e r l i c h e K e r a m i k . . . 1963, S. 12, 29, A b b . 12; K . R e i c h e r t o v 1965, S. 7 3 ; C a s o p i s N r o d n i h
M u z e a 133, 1964, S. 86, A b b . 2 4 2 5 ; A r c h e l o g i c k e r o z l h e d y 15, 1963, S. 240, A b b . 80.
Auf R s t u n g e n u . a. W o z e l 1979, S. 39, A b b . 1 3 ; a u f a n d e r e n G r t e l t e i l e n I. F i n g e r c i n 1971, S. 131, A b b . 218 u . a. u n d . n i c h t z u l e t z t a u f S a k r a l g e g e n s t n d e n w i e G l o c k e n
i n d A b e n d m a h l s k e l c h e n . E r w h n e n s w e r t d i e F u n d s t e l l e U e n z e (11). N e b e n e i n e r A v e Maria-Schnalle auch eine Kirchenglocke mit gotischen Minuskeln: A v e M a r i a gracia
J e n a (Die K u n s t d e n k m l e r d e s K r e i s e s W e s t p r i g n i t z . B e r l i n 1907, S. 297).
und
Hanttruwebratzen
67
B i n g e n , K r . M a i n z - B i n g e n , B R D . o. M . ( N a c h H. J o h n o v 1958)
(Abb. 2). Eine weitere Besonderheit ist die doppelseitige Verzierung des Schnallenrahmens (Ldse 23: av. mit Buchstaben Amor vincit omnia, rev. mit Kerbreihe bzw. Rankenornament; Lund 24; av. und rev. mit nicht mehr lesbarer Inschrift; Riga 38: av. und rev. mit fast vollstndigem Ave Maria). Die wenigen
Funde erlauben jedoch keine weiteren Schlufolgerungen." Von den Ave-MariaSchnallen konnten 52 ;Schnallen von 33 Fundstellen erfat werden.
Eng mit den Ave-Maria-Schnallen verwandt sind die Hanttruwebratzen, die
mit und ohne Insdarift aus Gold, Silber, Bronze, Zinn oder Zinn-Blei-Legierungen vorkommen.'' Es sind runde, im Durchmesser etwa 1,510,0 cm groe
Schnallen, deren Rahmen durch zwei Paar, sich zum Gru umfassende Hnde
gekennzeichnet sind (Abb. 3 ab). Nach A. Oldeberg wurden sie zweiteiUg gearbeitet. Die gegossenen Rohformen wurden durch Schmieden oder Lten zusammengefgt, die Handpaare graviert (A. Oldeberg 1966, S. 135). Neben den
Inschriften treten auch andere Verzierungselemente auf. Hufig ist der freibewegliche Dorn schmucklos, kann aber auch mit Schild, Rosette u. . verziert
sein. Wurden Dorn und Rahmen zusammen in einer Form gegossen, wie mglicherweise bei Schnallen im Pritzwalker Fund (13), so hatte diese Schnalle ihre
Funktion als Verschlu verloren; sie diente dann hur als Kleiderzier, die mit
sen an der Kleidung befestigt wurde (Pritzwalk 13; Amunde 27). Es konnten
38 Schnallen von 15 Fundstellen aufgenommen werden.
Der Inhalt der Inschriften beider Schnallenformen kann in fnf Gruppen eingeteilt werden.
Abb.
Hnntti'uwrbriil.'.'.r'n,
a) M i t U m s c h r i f t u n d v e r z . D o r n ( D u n e auf G o t l a n d , D n e m a r k . M 2 : 1 , n a c h
A . O l d e b e r g 1966); b) U n b e s c h r i f t e t m i t v e r z . D o r n ( W i e n , s t e r r e i c h , o. M.,
n a c h H . J o h n o v a 1958)
58
Ingo
Heindel
Ave-Maria-Schnallen
A b b . 4.
N i e d e r d e u t s c h e Inschrift auf e i n e r
Gewandschnalle
(Zeleznodoroznyi,
obl.. K a l i n i n g r a d , U d S S R .
M 2 : 1 , n a c h W . G a e r t e 1929)
und
Hanttruwebratzen
69
OT zu lesen. Die genannten Autoren deuten die Inschriften wie folgt: Herr IVO
und OTTO MEIDet ABGtter, HILF GOT MARIA HR (istos) und die unvollstndige wie (G) OT (t) X (Maria) x (Hristos) x (Hilfe).
Teilweise entsprechen die rumnischen Schnallen grenmig denen in Mittel- und Nordeuropa oder sie sind um das Doppelte grer (7,2 und 8,1 cm). Von
den Bearbeitern werden sie ins 14. sowie in die vierziger Jahre des 15. Jh. datiert und deutsdaen Siedlern zugeschrieben, die in mehreren Etappen seit der
2. Hlfte des 14. Jh. nach Moldavien kamen. Es sind mit die ltesten deutschen
Texte im Moldaugebiet (E. und V. Neamtu, S. Cheptea 1984, S. 120, 266, 269).
Zwei Gewandschnallen, davon eine Ave-Maria-Schnalle, wurden in einem in den
vierziger Jahren des 15. Jh. abgebrannten Hause, den Befunden nach das grte
und reichste, gefunden. Die Schnallenumschrift Herr IVO und OTto MEIDet
ABGtter" kndet wahrscheinlich von der Auseinandersetzung zwischen deutschen Katholiken (in, einer orthodoxen Umwelt) mit den Hussiten (E. und
V. Neamtu, S. Cheptea 1984, S. 120).
2. Gruppe: Bibelzitate.' Conclusiones und Invokationen.
WERBUM DOMINIK (1. Petr. 1,25); AM (e) N; S NICOLAU; DEI.5 In Dnemark
wurde eine Hanttruwebratze gefunden (Kalo 2), die als Unikat anzusehen ist.
Es ist eine kleine goldene, nur 1,8 cm im Durchmesser zhlende SchnaUe. In
einer einfachen Linienumrahmung befindet sich die Umschrift S NICOLAU,
wobei die einzelnen Buchstaben durch waagerechte und senkrechte Strichornamente voneinander getrennt werden sowie durch zwei plastische, sich zum
Gru vereinende Handpaare. Die Verehrung des HL Nikolaus als Patron besonders der iSeefahrer und Kaufleute beginnt in der katholischen Kirche relativ
spt im 10. Jh., im Gegensatz zur orthodoxen Kirche, wo seine Verehrung schon
im 6. Jh. nachweisbar ist. Besonders breitete sich die Nikolausverehrung im
11. Jh. aus, nachdem 1087 die Reliquien des Heihgen von Myra nach Bari berfhrt worden waren.
3. Gruppe: Schnallen mit Zitaten rmischer Dichter.
In diesem Zusammenhang ist bis jetzt nur ein Zitat aus Virgils Hirtengedichten
Anllich eines, S e m i n a r s des Bereiches A l l g e m e i n e Geschichte des Historischen
I n s t i t u t s d e r A . - M i s k i e w i c z - U n i v e r s i t t i n P o z n a n w u r d e 1981 d u r c h B o g d a n B o l z
e i n e r u n d e , z i e m l i c h r o h g e f e r t i g t e A v e - M a r i a - S c h n a l l e a u s O s t r w L e d n i c k i (31)
v o r g e s t e l l t . S i e w u r d e 1980 a u f d e m v o m 10.14. J h . d a t i e r t e n F r i e d h o f o h n e e r s i c h t l i c h e n F u n d z u s a m m e n h a n g e n t d e c k t . I h r D u r c h m e s s e r b e t r g t 3,5 c m . A u f d e m R a h m e n b e f i n d e t sich e i n e u m l a u f e n d e I n s c h r i f t , w e l c h e g e r a h m t u n d n u r z. T. l e s b a r ist.
E s s i n d 1 8 0,2 c m h o h e B u c h s t a b e n A M M A M M A M M ? A M M ( A b b . 7).
Nach B. Bolz h a b e n die ersten drei Buchstaben u n d die letzten drei einen greren
A-bstand v o n e i n a n d e r . D i e a n d e r e n b e r l a g e r n sich. D i e s e 18 B u c h s t a b e n e r g e b e n
s e c h s G r u p p e n z u d r e i sich i m m e r w i e d e r h o l e n d e n B u c h s t a b e n . N a c h s e i n e r A n s i c h t
s i n d d i e s e B u c h s t a b e n g r a v i e r t (B. B o l z 1984, S. 95). I n W i r k l i c h k e i t s i n d s i e j e d o c h
gestempelt. Die Inschrift h a t auf der durch B. Bolz als Buch- oder R e l i q u i e n b e u t e l k a m m e r i n t e r p r e t i e r t e n A v e - M a r i a - S c h n a l l e s a k r a l e n C h a r a k t e r (B. B o l z 1984,
S. 95, 98). D i e t e i l w e i s e v e r s t m m e l t e n b z w . v e r d r e h t e n U n z i a l e n
liest er als
A r i ( o s ) g l e i c h b e d e u t e n d m i t d e m l a t e i n i s c h e n S a n c t u s (B. B o l z 1984, S. 9697).
Dies, ein E n k o l p i o n u n d ein g o l d i n k r u s t i e r t e s Messer, hnlich den altrussischen Opferm e s s e r n d e s 9. J h . , a b e r a u c h b e s t i m m t e M e r k m a l e i n d e r B a u a u s f h r u n g s a k r a l e r
B a u t e n lt i h n zu d e m Schlu k o m m e n , d a in Ostrw Lednicki der lateinische Ritus
d e s c h r i s t l i c h e n K u l t e s d u r c h d e n b y z a n t i n i s c h e n a b g e l s t w u r d e , z. B . d u r c h b y z a n tinische Missionierung. Z u d i e s e m T r u g s c h l u k o n n t e B . Bolz n u r k o m m e n , w e i l er
d i e v o r h e r , r i c h t i g a u s g e l e g t e n U n z i a l e n A M (e) N m i t g r i e c h i s c h e n B u c h s t a b e n d e s
m a z e d o n i s c h e n S t i l s d e s 9.10. J h . v e r g l i c h (B. B o l z 1984, S. 9697, A n m . 3). S o
w u r d e n i c h t . n u r d i e A v e - M a r i a - S c h n a l l e a l s s o l c h e f a l s c h i n t e r p r e t i e r t , a u c h k a m es
durch den epigraphischen Vergleich zu einer v o l l k o m m e n e n F e h l d a t i e r u n g .
INGO
70
BEKANNT A M O R V I N C I T O M N I A
BEWEISEN
HEINDEL
AVE-MARIA-SCHNALLEN
UND-HANTTRUWEBRATZEN
71
TUNG GEWANN. ERST I M 15. U N D 16. J H . VERLOR DAS SILBER ZUGUNSTEN DES GOLDES
WIEDER AN GEWICHTIGKEIT,- WEIL SICH EINMAL DIE SILBERLAGERSTTTEN I N E U R O P A ER-
4. GRUPPE:
D A N E B E N FANDEN, VERMUTHCH M E H R
AVMALVAMTTRUARM
(N)E; AMCTHONCTRTNOC;
" (OL); V A N R X I
FRUMBRATE
ODER
ANRUAN:
(AAUBRETE);
A B E
3. GRUPPE:
: M : +
H; H N T+
N A +
TH; +
T ... T + ; AT; : M : +
: M
: M : .
ALS MARIA ZU
LESEN.'
WEISEN DIE A V E - M A R I A -
SCHNALLEN EINE WEITERE BESONDERHEIT AUF. V O N ZEHN FUNDSTELLEN WURDEN 29 E X BEKANNT, B E I DENEN
HLFTE DES BGELS BESCHRIFTET IST. D I E ANDERE HLFTE IST UNVERZIERT M I T A U S NAHME DES TORDIERTEN BINGER STCKES. A U C H VON D E N I N DER REGEL GEOMETRISCH
VERZIERTEN RUNDEN
(MEDDELANDEN
A B B . 19.7).
J.
GEWANDSCHNALLEN
FRANS
LUND
CHERRY
MCHTE
UNIVERSITETS
DARIN
HISTORISKA
MGLICHE
Z. B . AUS L U N D ,
MUSEUM
LOKALE
1947,
TRADITIONEN
13. J H .
S . 22,
ERBLICKEN
GRTENTEILS
VERWANDT, BILDEN
(40). D I E S E LEGIERUNG,
BEMERKUNGEN
Z U M MATERIAL
'
U N D ZUR TECHNOLOGIE
DER A V E - M A R I A -
SCHNAUEN U N D HANTTRUWEBRATZEN. S I E WURDEN AUS ALLEN FR DIE SCHMUCKANFERTIGUNG ZUR DAMALIGEN ZEIT VERWANDTEN METALLEN HERGESTELLT. D A V O N IST GOLD M I T
3 SCHNALLEN VERTRETEN. A U S SILBER WURDEN 32 STCKE HERGESTELLT, 20 AUS BRONZE.
14 SCHNALLEN SIND AUS EINER NICHT NHER BEZEICHNETEN KUPFERLEGIERUNG,
GENANNT NRNBERGER
PROBE, WURDE
E I N WEITERES
MOMENT
DER BENUTZUNG
5 AUS
Z I N N U N D 2 AUS EINER Z I N N - B L E I - L E G I E R U N G . V O N 14 SCHNALLEN IST DAS MATERIAL U N BEKANNT. D I E V E R W E N D U N G VON GOLD B E I DER HERSTELLUNG VON SCHNALLEN IST U N -
EINER
Z I N N - B L E I - L E G I E R U N G WAR
SICHER DIE VORSPIEGELUNG EINES EDLEREN METALLS, DES SILBERS. ERZEUGNISSE DIESER
LEGIERUNG HABEN EINEN DIAMANTENEN
DUNG, DIE NACH V . J E N S E N ALS BILLIGERE PREISKLASSEN" GEHANDELT WURDEN ( V . J E N SEN 1980, S . 117118). INTERESSANT SIND DIE SCHNALLEN AUS EINER Z I N N - B L E I - L E G I E BESONDERS I M DEUTSCHEN G E B I E T VERWENDET. D E R ZUSATZ VON BLEI VERBESSERTE DIE
I1T.+ H - 1 - + H T +
BUNTMETALLE,
DEI F G NA B N M R O A ; A M N . .
NEUER
VOR-
(Z. B . U B
laWeii WAI-AN illU gi'ijur WarU'hliaiuliiJlllvcil, nii-liL da i|t:i- Pi-uiUikli..n LcaciSCHNALLEN BETEILIGT, DA SIE I M ALLGEMEINEN ALS NICHT ZNFTIG ANGESEHEN WURDEN,
Z. B . I N LNEBURG U M 1400 ( E . B O D E M A N N 1883, S . 96).
W I E WURDEN DIESE SCHNALLEN GETRAGEN? U N D WER TRUG S I E : I M 12. B I S Z U M A N FANG DES 13. J H . ERFOLGTE EIN STILWANDEL I N DER M O D E . W A R SIE VORHER NOCH STARK
DER ANTIKEN TRADITION VERHAFTET, SO V/URDE N U N DAS HEMDARTIGE FALTIGE O B E R GEWAND LNGER ALS VORHER ( A . V. HEFNER-ALTENECK 1879, S . 37, T A F . 69). TEILWEISE
WAR ES GERAFFT U N D GEGRTET. D I E R M E L SCHLSSEN ENG A M HANDGELENK AB U N D
WURDEN NACH OBENI WEITER. N E B E N D E M RUNDEN ODER OVALEN HALSAUSSCHNITT TRAT
EIN SCHLITZARTIGER AUSSCHNITT DES OBERGEWANDES AUF, DER DURCH EINE KLEINE RUNDE
ODER M E H R P A F R M I G E SCHNALLE GESCHLOSSEN WURDE ( A B B . 5). D A Z U DIENTEN AUCH
DIE AVE-MARIA-SCHNALLEN U N D HANTTRUWEBRATZEN.^
DFER K R E I S DER TRGER SOLCHER SCHNALLEN KANN WOHL ZIEMCH ENG GEZOGEN W E R DEN. SCHON DIE RECHT AUFWENDIGE HERSTELLUNG, DAS Z U M TEIL KOSTBARE MATERIAL
U N D VOR ALLEM DIE INSCHRIFTEN WEISEN AUF EINE BEGRENZTE TRGERSCHICHT. E I N E B I S LANG NOCH UNPUBLIZIERTE FUNDSTELLE VON SEEHAUSEN, K R . PRENZLAU (17), ERLAUBT DIE
VERMUTUNG, D A AUCH ANGEHRIGE DER GEISTLICHKEIT DERARTIGE SCHNALLEN ZUR O R DENSTRACHT TRUGEN: I N UNMITTELBARER N H E DES OBERIRDISCH NICHT M E H R ZU ERKENNENDEN ZISTERZIENSERNONNENKLOSTERS WURDEN I M WASSER, AN DER ALTEN UFERLINIE,
^ V . J e n s e n 1980, A b b . 8: S t r a b u r g e r D o m , F r a u e n f i g u r i n d e r S y n a g o g e ; A b b . 9 :
K i b e , D o m , m n n l i c h e K o n s o l f i g u r ; I . F i n g e r l i n 1971, S. 65, A n m . 277, m i t w e i t e r e n
Beispielen. Manessische Liederhandschrift. Schnallen u n d Agraffen, die den Mantel
"zusammenhalten u n d in der Mitte d e r Brust bzw. auf d e m rechten Schlsselbein g e t r a g e n . w r d e n , zhlen nicht zu d e n Ringschnallen oder Ringbroschen, weil sie viel
g r e r u n d d a m i t auch in i h r e r Konstrulvtion s t a b i l e r s i n d als oben g e n a n n t e
(M. C r e u t z 1909, B d . 2, A b b . 2 1 4 ; E . B a s s e r m a a n - J o r d a n 1909, S. 76 u . a.).
Ingo
Heindel
A b b . 5.
Ave-Maria-Schnallen
und
Hanttruwebratzen
73
ina Schutt des Klosters unter anderem eine Ave-Maria-Schnalle und zwei
Hanttruwebratzen gefunden.
Neben den vermutlich zur vermgenden Geistlichkeit gehrenden Trgern
(was andere Funde, auch die von Edelmetallen, andeuten) zhlten Adel und
Stdtebrgertum wohl zu den Besitzern dieser Schnallen. Diese Annahme wird
durch die Fundumstnde untersttzt. Eine goldene Hanttruwebratze aus der
Burg zu Kaie/Dnemark (2) ist einem zumindest wohlhabenden Adligen als
Trger oder berbringer zuzuordnen. Auf eine wohlhabende Person deutet auch
eine Ave-Maria-Schnalle aus Bronze hin, die in einem Hause mit reichen Funden, u. a. mit einem wahrscheinlich schon lteren Limoger Teller und Rstungsteilen, in der Vorburgsiedlung der Burg zu Gseholmen (5) gefunden wurde.
Hort- oder Vergrabungsfunde in Pritzwalk (13), Kolding (4) und mglicherweise
auch in Ldse (23) knnen Kauf leuten als Besitzer zugeordnet werden (E. Steingrber 1956, S. 69; V. Jensen 1980, S. 120). Auf einen Geldverleiher weist wahrscheinlich der Schatzfund von Slagelse./Dnemark hin (F. Lindahl und J. Steen
Jensen 1985, S. 171).
Zur Verbreitung der Ave-Maria-Schnallen und Hanttruwebratzen lt sich
beim gegenwrtigen Forschungsstand folgendes sagen (Abb. 6).
1. Ave-Maria-Schnallen:
Diese Schnallengruppe kommt im gesamten Ostseekstenbereich und im sich
daran anschlieenden Hinterland bis zu 210 km Entfernung von der Kste vor.
Nrdlichste Fundstelle ist MikkeU Tuukkala (43), stUchste Novgorod (40) und
sdlichste Bingen (10). Die westliche Verbreitungsgrenze wird durch die Linie
(O) 5
A b b . 6.
74
Ingo
Heindel
Ave-Maria-Schnallen
2. Hanttruwebratzen:
Wie die Ave-Maria-Schnallen ist auch diese Gruppe im gesamten Ostseekstenbereich und im daran sich anschlieenden Binnenland verbreitet (38 Exemplare
von 15 FundsteUen). Die westhchste Fundstelle ist Lanercost/Schottland (45),
die sdUchste Pritzwalk (13). Novgorod bildet die stlichste und Tre/Norbotten
(28) die nrdhchste Fundstelle. Eine Wiener Schnalle kann bei der Bearbeitung
nicht in Betracht kommen, da sie ein Sammlungsstck ohne Fundortangabe ist.
Ebenso die Schnalle mit der Fundortangabe Deutschland".
Nur wenige Funde stammen aus archologischen Grabungen, aus eindeutig
datierbaren Fundstellen bzw. Fundverbnden. Meist werden sie durch epigraphische Einordnung datiert. Allgemein werden die Ave-Maria-Schnallen ins
13. bis hchstens in die 2. Hlfte des 14. Jh. datiert. Als terminus ante quem
sind die Novgoroder Siedlungsschichten von 12301260 und 13601390 und
auch die Schatzfunde Gotlands, die 1361 vergraben wurden, zu nennen. Grabungsbefunde, z.B. aus Gsehohnen (5): 2. Hlfte 14. Jh.; Stargard/P. (29),
Schicht II: 14. Jh. und Cedynia (30), Grab 130: 13. Jh., widersprechen dem nicht.
ltere, aber auch neuere Erkenntnisse der Epigraphik datieren diese Schnallen
ebenfalls ins 13. und 14. Jh
Als jngere Formen sind die Hanttruwebratzen anzusehen (I. Fingerlin 1971,
S. 79). Sie werden von der 1. Hlfte des 14. Jh. bis zum Ende des Jahrhunderts
datiert. Schriftliche Quellen weisen auf eine sogar noch jngere Datierung hin.
Zunfturkunden z.B. schreiben vor, da zum Erwerb des Meisterbriefes eine
Ringbrosche mit dem Motiv der verschlungenen Hnde als Meisterstck angefertigt werden mute. Sie sollte hauptschhch nieUiert (geblackmalet) sein, z. B. in
Riga 1360, 1542; Wismar 1403 und 1543; Lbeck 1409, 1492. In Lneburg forderte man Schnallen mit Buchstaben und in Bremen mit Laubwerk verzierte
(I. Fingerlin 1971, S. 28; B. Bucher 1889, S. XXX; K. Schiller und A. Lbben
1931. Bd. L S . 411).
'
7,\voi
ITr.^pirlien d v i r r i r n
f r rlip V o r b r n i l u i i K ein*
Avp-MMii^-.'^^i'linMllr^n
iinrl
und
Hanttruwebratzen
75
Schn frhzeitig schlssen sich andere Stdte des Ostseeraumes und des Hinterlandes der Hanse an, bzw. die Hanse erhielt in diesen Stdten Niederlassungsund Stapelrechte. So waren Lbeck'und andere norddeutsche Kstenstdte bis
zur Oder, aber auch z. B. Anklam, Demmin, Pritzwalk und Stargard/P., Mitglieder der wendischen Hanse. 1201 errichtete der aus Lbeck stammende
Bischof Albert in Riga einen deutschen Bischofssitz und bergab dabei ganz
Livland der Mutter Gottes. Von dieser Zeit an war Riga Ziel bewaffneter Pilger
aus dem niederdeutschen Sprachraum, die die Heidenmission untersttzten.
1282 erfolgte Rigas Beitritt zur Hanse.
Lcknitz lag im Mittelalter an einem wichtigen pommerschen Grenzpa im
Randowtal, der die Verbindung der Strae RostockDemminPasewalk wahrscheinlich bis nach Stettin herstellte und sicherte.
Gotland war eine der Hauptniederlassungen der Hanse auerhalb des Reichsgebietes. Ldse war hansische Niederlassung in Schweden. Der nordstlichste
Sttzpunkt der Hanse war bis 1494 Novgorod. Andere Fundstellen, wie Kolding,
Arhus, Badingen, Uenze und Menz, lagen an wichtigen Handelsstraen. Die
Fundorte Ostrw Lednicki (iVbb. 7) und Gniezno waren bedeutsame militrische
und politisdie Sttzpunkte des frhen polnischen Staates. Sie lagen an wichtigen
Straen.
Neben der Hanse, ihrem .Handel und kriegerischen Auseinandersetzungen darf
die deutsche Ostexpansion nicht vergessen werden, die ebenfalls zur Verbreitung dieser Schnallenformen beigetragen haben knnte. Die Eroberung und
Christianisierung der spteren Mark Brandenburg begann unter den Askaniern
in der 1. Hlfte des 12. Jh. Davon, aber auch von bewaffneten Auseinandersetzungen mit Mecklenburgern, Pommern und Polen drften die mrkischen
Fundorte Menz, Rauschendorf und Lcknitz und die pommerschen bzw. polnischen Fundorte Stargard/P. und Cedynia zeugen. So kann auch der Pritzwalker Scl.atzfund mit kriegerischen Ereignissen der 1. Hlfte des 14. Jh., z. B. mit
der Frnde >:wi.>dTcn dem M;irk(-:r;iTon Liidwit; und dem Herrn von Werle 1332.
in Verbindung gebradht werden.
Mehrfach kam es zwischen den Askaniern und den verschiedensten Frsten,
Herren und Stdten zu Spannungen. Die markgrfhohen Bemhungen, den lbischen Handel und Lbeck selbst in die Hand zu bekommen, stieen auf Wider-
Abb.
7.
Ingo
76
Heindel
Ave-Maria-Schnallen
stand. 1314 kam es zu einem Bndnis der Holsteiner und Mecklenburger Herren
und Frsten mit dem Dnenknig gegen den Brandenburger Markgrafen und
den pommerschen Herzog. Im Feldzug dieser Koalition gegen Brandenburg und
Pommern stieen die beiden Machtblcke bei Gransee aufeinander (J. Schultze
1,961, S. 229, 236). hnlich sah es in Pommern und in der spteren Neumark aus.
Die beiden Fundorte Stargard/P. und Cedynia waren ursprnghch pommersche
Kastellaneien. Mitte des 13. Jh. erwarben die Askanier das Lnddaen Zehden.
1283 wurde Stargard/P., seit 1248 im Besitz der Johanniter, aber unter pommerscher Lehnshoheit, durch die Askanier erobert. 1292 erfolgte der Beitritt der
Stadt zur Hanse. Die Fundorte Slupski Mlyn, 2eleznodoroznyi, Slupnica, Salaspils, Tervete, Valjala und Riga waren Ortschaften bzw. Stdte im Ordensstaat
bzw. gehrten zum Erzbistum Riga.
Finnland und Karelien waren vom 12. bis zum 18. Jh. mit Schweden verbunden. Seit 1155 wurden von Schweden aus Kreuzzge in diese Gebiete unternommen, um die heidniscien Tavasten und Kareher zu christianisieren und sie
dadurch unter stndige schwedische Herrschaft zu zwingen. 1249 fand der wohl
bedeutendste Kreuzzug unter Birger Jarl statt, dem es gelang, die schwedische.
Herrschaft in Finnland und Karelien zu festigen. E. Kivikoski ordnet die AveMaria-Schnallen und Hanttruwebratzen dieser Kreuzzugszeit zu und datiert sie
vom 13. bis zur 1. Hlfte des 14. Jh. (E. Kivikoski 1973, S. 132).
19. H
A
H
A
A
A
H
Ohne Fundort
20. H
7. H
21.
22.
23.
24.-
A?
H
A
HA
25. H
Wien
Ragnisholm
Skallsj
Ldse
Lund
M . R y d b e c k 1964, S. 244.
A . O l d e b e r g 1966, S. 135, A b b . 437.
M . R y d b e c k 1964, S. 245, A b b . 7.
R . B l o m q v i s t 1947, S. 134135, A b b . 18, 20,
21, 22.4; A . W . M r t e n s s o n 1972, S. 138
b i s 139, A b b . 10.1.
C. R. af U g g l a s 1936, S. 2 1 , Taf. 2 3 ; A. O l d e b e r g 1966, S. 135, A b b . 438.
M . R y d b e c k 1964, S. 244.
R. C. af U g g l a s 1936, S. 14, Taf. V I . 33.
R. N o r b e r g 1932/33, S. 76, 78, 8283,
A b b . l a c , 3. 4 5 .
Dune
26. A ? S t e n s t u g a
27. H
Amunde
28. H T r e
VR
Polen
29. A
30. A
8. A ? F e m o
35. A
36. A
Lbeck
Bingen, Kr. Mainz-Bingen
':DR
11. A
12. A
!3. H
14. A
Pritzwalk
Menz, Kr. Gransee
5. A
Rauschendorf,
Gem.
Sonnenburg, Kr. Gransee
! 6. A L c k n i t z , K r . P a s e w a l k
17. H A S e e h a u s e n , K r . P r e n z l a u
8. A
Mittenwalde,
sterhausen
Kr.
Knigs
Wu-
Ledno-
UdSSR
37.
38.
39.
40.
, S I U P M C A , W O J . TORUN
: aI
BRD
9. A
! 0. A
34. A
V. J e n s e n 1980, S. 118119, A b b . 5.
D a n e f a e 1980, S. 197, 33, A b b .
V. J e n s e n 1980, S. 118119, A b b . 6.
V . J e n s e n 1980, S. 115118, A b b . 34.
S. L a r s e n 1951, S. 2 1 , A b b . 4.
F . L i n d a h l u n d J . S t e e n J e n s e n 1985, S. 128,
135, A b b . 1.5, 1 1 .
F . L i n d a h l u n d J . S t e e n J e n s e n 1985, S; 136.
(Nicht k a r t i e r t ) .
V . J e n s e n 1980, S. 117, A n m . 7.
Hjarup
E. B a s s e r m a n n - J o r d a n 1909, S. 80.
Schweden
A Ave-Maria-SchnaUen
H Hanttruwebratzen
77
Osterreich
nnemark
1.
2.
.3.
4.
5.
6.
Hanttruwebratzen
Deutschland
31. A
Fundliste
und
B . B o l z 1984, S. 95101, A b b . 1.
Unpubliziert. M u z e u m Pocz^itkw P a n s t w a
P o l s k i e g o w G n i e z n i e , 163/82.
W . G a e r t e 1929, S. 328, A b b . 265 a b .
R. B o g u w o l s k i 1978, S. 203, 208, A b b . 2.
U
Z e l e z n o d o r o z n y i , obl., K a l i n i n grad
;Tervete, ray. Dobele
A
A
A
HA
Salaspils
Riga
Valjala
Novgorod
41. A
Kaukola-Kekkomki
42. H
Suotniemi
Finnland
4,
43. A
Mikkeli-Tuukkala
44. A " _ T u r k u
Grobritannien
45. H
L an e r c ost (Schottland)
H. Johnov
kartiert).
(Nicht
78
Ingo
Heindel
Literaturverzeichnis
A i l i o J . 1 9 2 2 : K a r j a l a i s e t soilceat l i u p u r a s o l j e t . I n : F i n s l t a F o r n m i n n e s f r e n i n g e n s
T i d s k r i f t 32, 3 , S. 2 5 .
B a s s e r m a n n - J o r d a n , E. 1909: D e r S c h m u c k . L e i p z i g .
B l o m q v i s t , R . 1 9 4 7 : S p n n e n och s l j o r . I n : K u l t u r e n 1947, S. 120155.
B o d e m a n n , E. 1883: D i e l t e r e n Z u n f t u r k u n d e n d e r S t a d t L n e b u r g . H a n n o v e r .
B o g u w o l s k i , R. 1 9 7 8 : S p r a w o z d a n i e z p r a c w y k o p a l i s k o v ^ c h n a g r o d z i s k u w c z e s n o s r e d n i o w i e c z n y m w S l u p s k i m M l y n i e , p o w . G r u d z i a d z , w l a t a c h 19711972. I n :
K o m u n i k a t y A r c h e o l o g i c z n e , S . 201206.
B o l z , B . 1984: I n s k r y p c j a n a b r s i z o w y m k r a z k u z O s t r o w a L e d n i c k i e g o . M a t e r i a l y
dyskusyjne. I n : M e n t e et litteris. O k u l t u r z e i spoleczenstwie w i e k w srednich.
Poznan.
B r i v k a l n e , E . 1 9 7 4 : T e r v e t e s s a k t a s . I n : A r h e o l o g i j a u n E t n o g r f i j a X I , S. 121140.
B u c h e r , B . 1889: D i e A l t e n Z u n f t - u n d V e r k e h r s o r d n u n g e n d e r S t a d t K r a k a u . W i e n .
B u c h w a l d , C. 1904: R o m a n i s c h e S k u l p t u r r e s t e d e r P f a r r k i r c h e i n T r e b n i t z . I n : S c h l e - '
siens V o r z e i t in B i l d u n d Schrift 3, S. 6571.
C a u n e , A . 1 9 8 3 : A r h e o l o g i s k i e p e t i j u m i R i g a l a i k n o 1969. L i d z 1980. g a d a m . I n :
A r h e o l o g i j a u n E t n o g r f i j a X I V , S. 86124.
C h e r r y , J . 1980: M e d i e v a l m e t a l f i n d s f r o m L b e c k . I n : L b e c k e r S c h r i f t e n z u r A r c h o l o g i e u n d K u l t u r g e s c h i c h t e 3 , S. 175178. ,
C r e u t z , M . 1909: G e s c h i c h t e d e r M e t a l l k u n s t . B d . 2, S t u t t g a r t .
, '
D a i g a , J. 1980: I Z r a k u m i D o b e l e s k a p s e t . I n : Z i n t n i s k s a t s k a i t e s sesijas m a t e r i l i p a r a r h e o l o g u u n e t n o g r f u 1979. g a d a , p e t i j u m u r e z u l t t i e m , S. 4 8 5 3 .
D a n e f a e . T i l H e n d e s " M a j e s t a e t D r o n n i n g M a r g a r e t h e I I . 16. a p r i l 1980. R e d a k t i o n
P . V. G l o b , K o b e n h a v n .
Delius, W. 1963: Geschichte d e r M a r i e n v e r e h r u n g . M n c h e n , BaseL
F i n g e r l i n , 1. 1 9 7 1 : G r t e l d e s h o h e n u n d s p t e n M i t t e l a l t e r s . M n c h e n , B e r l i n ( W e s t ) .
G a e r t e , W . 1929: U r g e s c h i c h t e O s t p r e u e n s . K n i g s b e r g i. P r .
;
H e f n e r - A l t e n e c k , H . v . 1879 u n d 1 8 8 1 : T r a c h t e n , K u n s t w e r k e u n d G e r t h s c h a f t e n v o m
frhen Mittelalter bis E n d e des Achtzehnten J a h r h u n d e r t s hach gleichzeitigen Oria i n u l e a . Ifi^tiiiUruri a m IViam, l.ul. l, iiiY!), u u . a, iiiill.
H e i k e l , A . O. 1889: T u u k k a l a n l y t . I n : F i n s k a F o r n m i n n e s f r e n i n g e n s T i d s k r i f t 10,
S. 179224.
H e y d e b r a n d u n d d e r L a s a , F . v . 19351936: D i e B e d e u t u n g d e s H a u s m a r k e n - u n d
W a p p e n w e s e n s f r d i e s c h l e s i s c h e V o r g e s c h i c h t e u n d G e s c h i c h t e . I n : A l t s c h l e s i e n 6,
S. 339376.
J e n s e n , V . 1980:. 14 d r a g t s p a e n d e r f r a K o l d i n g . I n : H i k u i n 6, S. 115120.
J o h n o v , H . 1958: S p o n k y j a k o s o u c a s t l i d o v e h o o d e v u . I n : S l o v e n s k y N r o d o p i s V I ,
12, S. 3126.
Koch, R. 1985: D i e .Kirche v o n F r a u e n w a h l . I n : D a s a r c h o l o g i s c h e J a h r i n B a y e r n
1984, S t u t t g a r t , S. 163164, A b b . 119.
K i v i k o s k i , E. 1951: D i e E i s e n z e i t F i n n l a n d s . B i l d e r a t l a s u n d T e x t . T e i l II, H e l s i n k i .
1973: D i e Eisenzeit F i n n l a n d s . B i l d w e r k u n d T e x t . N e u a u s g a b e , Helsinki.^
K s t e r , K. 1983: P i l g e r z e i c h e n u n d P i l g e r m u s c h e l n v o n m i t t e l a l t e r l i c h e n S t r a e n ( A u s g r a b u n g e n i n S c h l e s w i g 2).
L a r s e n , S. 1 9 5 1 : G s e h o l m e n . I n : F y n s k e M i n d e r 1, S. 1524.
L i n d a h l , F . , S t e n n J e n s e n , J . 1985: S k a t t e f u n d f r a S l a g e l s e 1883. I n : A a r b o g e r f o r
N o r d i s k O l d k y n d i g h e d o g h i s t o r i e 1983, S. 123182.
M r t e n s s o n , A . W . 1972: M e d e l t i d a m e t a l l h a n t v e r k i L u n d . I n : K u l t u r e n 1972,
S. 125150.
M a l i n o w s k a , H . 1969: B a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e n a c m e n t a r z y s k u w C e d y n i w l a t a c h
19671969. I n : M a t e r i a l y z a c h o d n i o p o m o r s k i e 15, S. I I I 1 5 9 .
M a l i n o w s k a - L a z a r c z y k , H . 1982: C m e n t a r z y s k o s r e d n i o w i e c z n e w C e d y n i . T o m I I I ,
Szczecin.
Mittelalterliche K e r a m i k in der Tschechoslowakei. Ausstellungskatalog, Prag.
N e a m t u , E., N e a m t u , V., C h e p t e a , S . 1 9 8 4 : O r a ? u l m e d i e v a l B A I A i n s e c o l e l e X I V
X V I I . I I . C e r c e t r i l e a r h e o l o g i c e d i n a n i i 19771980. l a ? ! .
Nejstarsi Pfemyslovci ve svetle antropologicko lekafskeho vyzkumu. Hrsg. W. Vlcek,
Prag.
Ave-Maria-Schnallen
und Hanttruwebratzen
N o r b e r g , R. 1 9 3 2 / 3 3 : D e n m e d e l t i d a s i l v e r s k a t t e n f r n
H e m b y g d f r e n i n g s r s b o k , L u l e , S. 7284.
79
Tre. I n : Norrbottens
Lns
N o r d m a n , C. A . 1924: K a r e l s k a J r n l d e r s s t u d i e r . I n : F i n s k a F o r n m i n n e s f r e n i n g e n s
T i d s k r i f t 34, 3 , S. 1200.
O l d e b e r g , A . 1966: M e t a l l t e k n i k u n d e r V i k i n g a t i d o c h M e d e l t i d . S t o c k h o l m .
R o g o s z , R. 1966: D o t y c h c z a s o w e b a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e n a d w c z e s n o s r e d n i o w i e c z n y m
S t a r g a r d e m ^ . I n : M a t e r i a l y z a c h o d n i o p o m o r s k i e 12, S. 261370.
R y d b e c k , M . 1964: T h o m a s B e c k e t s a m p u l l e r . I n : F o r n v n n e n 59, S. 236248.
' R e i c h e r t o v , K . 1965: S t f e d o v e k a k e r a m i k a ze S e z i m o v a listi, T b o r a a K o z i h o
Hrdku. Prag.
'
:
S c h i l l e r , K., L b b e n , A . 1 9 3 1 : M i t t e l n i e d e r d e u t s c h e s W r t e r b u c h . B d . 12, M n s t e r
(Reprint).
S c h o k n e c h t , U . 1 9 7 7 : K u r z e F u n d b e r i c h t e 1975. B e z i r k N e u b r a n d e n b u r g . I n : B o d e n d e n k m a l p f l e g e i n M e c k l e n b u r g . J a h r b u c h 1976, S. 342.
S c h u l t z e , J . 1 9 6 1 : D i e M a r k B r a n d e n b u r g . B d . 1, B e r l i n ( W e s t ) .
S c h w i n d t , T h . 1893: Tietoja K a r j a l a n r a u t a k a u d e s t a ja sit s e u r a a v i l t a ajoilta K k s i s a l m e n k i h l a k u n n a n alalta saatujen lytjen m u k a a n (Aus d e m Eisenalter u n d
spteren Zeiten ,Karelens nach im Bezirk Kexholm gemachten Funden). Finska
F o r n m i n n e s f r e n i n g e n s T i d s k r i f t 13.
S e d o v a , M. V . 1959: J u v e l i r n y e i z d e l i j a d r e v n e g o N o v g o r o d a ( X - X V . v v . ) . T r u d y
n o v g o r o d s k o j a r c h e o l o g i c e s k o j e k s p e d i c i i . T o m I I , S. 223261 ( M a t e r i a l y i i s s l e d o v a n i j a ! p o a r c h e o l o g i i S S R 65).
1^81: J u v e l i r n y e i z d e l i j a ; d r e v n e g o N o v g o r o d a ( X X V . v v . ) . M o s k v a .
S e l i r a n d , I . 1976: N e u e G r a b f u n d e b e i d e r K i r c h e z u V a l j a l a . I n : E e s t i N S V T e a d u s t e
A k a d e m i a T o i m e t i s e d . U h i s k o n n a t e a d u s e d 25, 1, S. 7 1 7 3 .
Steingrb.er, E. 1956: A l t e r S c h m u c k . M n c h e n .
S t u b a v s , A . 1974: S a l a s p i l s a r h e o l o g i s k s e k s p e d i c i j a s 1973. g a d a d a r b a r e z u l t t i . I n :
Z i n t r | i s k s . a t s k a i t e s s e s i j a s m a t e r i l i p a r a r h e o l o g u u n e t n o g r f u 1973. g a d a
/ p e t i j u a a u r e z u l t t i e m , S. 5964.
T h o r d e m ^ h , B . 1 9 3 9 : A r m o u r f r o m t h e B a t t i e of W i s b y 1361. V o l . I, T e x t . , S t o c k h o l m .
U g g l a s , . C . R. a f 1 9 3 6 : G o t l n s k a s i l v e r s k a t t e r f r a n V a l d e m a r s t a g e t s t i d . S t o d c h o l m
U r k u n d f e n b u d i der S t a d t F r e i b e r g in Sachsen. Hrsg. H. Ermisch, Bd. III,
( C o d e x S a x o n i a e r e g i a e I I . 14) 1891.
Leipzig
y i o U e t - l e - D u c , M. 1873: D i c t i o n a i r e r a i s o n n e d u m o b i l i e r f r a n c a i s de e p o q u e carloving i e n n e l a r e n a i s s a n c e . B d . 4, P a r i s .
W o z e l , H . 1979: T u r n i e r e . E x p o n a t e a u s d e m H i s t o r i s c h e n M u s e u m z u D r e s d e n . B e r l i n .
Z e m i t i s , G. 1934: i z s a r d z i b a s i r z r a k u m i T e r v e t e s s a n a t o r i j a s d r z a k a p s e t . I n : Z i n t n i s k s a t s k a i t e s s e s i j a s m a t e r i l i p a r a r h e o l o g u u n e t n o g r f u 1982. u n 1983. g a d a
p e t i j u m u r e z u l t t i e m . S. 124127.
Zeichnungen: Gerda Eitner, Berlin (ZIAGA)