S u t l e r « SBerfe

tit Sixt<Sαί

f ü n f t e r 23αηb
S u t l e r s SB e r f e
in Slueroafyi

f ü n f t e r S3anb

3)er junge g u t t e r
herausgegeben Don

Grid) V o g e l f a n g t

Xritte Auflage

Qöalter be ©rupier & Co., Berlin 1963

 Dieser Band ist ein photomcchanischer Nachdruck
d e r 2 . durchgesehenen Auflage von 1955.

Archiv-Nr. 32 14 63 1
©

1963 by Walter de Gruvterfic Co., vormals G. j . Göschen'sdie Verlagshacdlung · J. Guttentag,

Verlagsbuchhandlung * Georg Reimer · Karl J. Trübner ' Veit Sc Comp. Berlin 30
Printed in Germany

O h n e ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es nicht gestattet, dieses Buch oder Teile dar-
aus auf photomechanischem Wege (Phocokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen.
Druck: Thormann & Goetsdi, Berlin
 Vorwort.
Die Ergänzung der „Studenten-Luther-Ausgabe" durch einen
Band „Der junge Luther" bedarf keiner Rechtfertigung. Die Initia
Lutheri, ζ. T . erst im letzten Menschenalter wieder entdeckt und
veröffentlicht, sind der Schlüssel nicht nur zu Luthers Lebensge-
schichte, sondern ebenso zu seiner Lehre und seinem Werk: sie allein
erschließen uns das Verständnis für das Werden der Reformation.
Schwieriger als bei den anderen Bänden dieser Ausgabe war die
Auswahl und Textgestaltung. Der Grundsatz, jede Quelle, die ge-
boten wird, ungekürzt zu geben, mußte aufgegeben werden. Wohl
Predigten und Disputationen, aber keine der wichtigen exegetischen
Vorlesungen der Frühzeit konnte ungekürzt geboten werden. Lücken,
die daher zu spüren sind, werden hoffentlich durch die Mannigfaltig-
keit des Dargebotenen wieder gutgemacht. Auf noch größere Schwie-
rigkeiten stieß der Herausgeber bei der Textdarbietung. Zwar konnte
er sich bei der Römer-, Galater- und Hebräerbriefvorlesung an die
mustergültigen Ausgaben von Ficker, v. Schubert und Hirsch-
Rückert anschließen, bei a l l e n anderen Stücken aber, vor allem bei
der i . Psalmenvorlesung, mußte auf die Handschriften zurückgegangen
und der in der Weimarer Ausgabe fast durchweg fehlende doppelte
kritische Apparat erst hergestellt werden. Ist doch der Zitaten-
nachweis aus Bibel und Tradition gerade für Luthers Frühzeit be-
sonders wichtig, da der Kampf zwischen biblischem und scholastischem
Denken sich noch in ihm selbst vollzog.
Der Apparat mußte gleichwohl auf das für diese Ausgabe Not-
wendigste beschränkt werden. Die oberen textkritischcn Noten sind
für die Römer-, Galater- und Hebräerbriefvorlesung ganz gestrichen,
nur Abweichungen von den Ausgaben von Ficker, v. Schubert und
Hirsch-Rückert verzeichnet. Im übrigen sind Abweichungen von der
Weimarer Ausgabe stets, Belanglosigkeiten und Selbstverständlich-
keiten aus den textkritischen Noten der Weimarer Ausgabe, bzw.
aus eigenen Handschriftenkollationen aber nicht verzeichnet. Das
gilt auch für die ι . Psalmenvorlesung, bei der am meisten kritisch zu
bemerken war gegenüber der Weimarer Ausgabe, für die sich aber
der Herausgeber dieses Bandes vorbehält, einen umfassenden
VI Vorwort.

Apparat sowie eine Gesamtanalyse des handschriftlichen Befundes

in einer zweiten, berichtigten Auflage von Bd. I I I und I V der Wei-
marer Luther-Ausgabe vorzulegen, wozu er von der Kommission
zur Herausgabe der Werke L . s beauftragt ist.
Als zeitliche Grenze ist (mit Ausnahme einer Predigt) das Jahr
1 5 1 8 angenommen, d. h. der Abschluß der Vorlesung über den He-
bräerbrief. Denn die vier frühen Exegetica (Psalmen- bis Hebräer-
briefvorlesung) gehören ebenso sachlich, wie schon in der formalen
Anlage (Glossen und Scholien) zusammen. Mit dem Jahr 1 5 1 8 ist
zugleich der Anschluß an den ersten Band dieser Ausgabe gewonnen,
der mit den Ablaßschriften und den kleinen deutschen Sermonen
von 1 5 1 9 beginnt.
Herrn Superintendent D . Buchwald habe ich zu danken für
Verifizierung einiger Zitate.

Königsberg P r .
Erich Vogelsang.

Mit Rucksicht auf den Wunsch des Verlages, daß dieser Band
ebenso wie die vorangegangenen möglichst im Manuldruck erscheinen
möchte — und auch mit Rücksicht auf die Erhaltung der Arbeit
E. Vogelsang·. — ist lediglich der Text der Vorlesungen über den
Römerbrief (S. 222—304), Galaterbrief (S. 327—343) und Hebräer-
brief (S. 344—374) auf die inzwischen erfolgten Neuausgaben in
der WA umgestellt (an den Kollationen wirkte E. Reichert mit) und
Sind einige Versehen berichtigt sowie Literaturangaben hinzugefügt
worden. Wenn die Neuausgabe der ersten Psalmenvorlesung in
der WA vorliegt, wird der Zeitpunkt gekommen sein, den Band —
auch in der Auswahl der aufzunehmenden Stücke — stärker umzu-
gestalten.
K. Aland.

„Die Nadiricht, daß die zweite Auflage des Bandes vergriffen sei,
traf im selben Augenblick ein wie die Vorankündigung der ersten
Lieferung der Neuausgabe der ersten Psalmenvorlesung. Gerade zu
einer Zeit, in welcher die Erörterung der Anfänge Luthers besonders
lebhaft ist, darf der vorliegende Band nidit lange fehlen. So wurde
die Kompromißlösung einer Zwischenauflage gewählt. Sobald die
Neuedition der ersten Psalmenvorlesung abgeschlossen vorliegt, wird
eine eingreifende Umgestaltung des Bandes erfolgen, welche die Er-
kenntnisse der heutigen Diskussion voll berücksichtigt.'' Κ. A.
 Inhalt.
Seite
Literatur und Quellen X
I. Aus den Randbemerkungen. 1309/10 1
a) Zu Augustin 2
b) Zu Petrus Lombardus 4
Zwei frühste (Erfurter?) Predigten. 1510 oder 1512 (?) 19
III. A u s der ersten Psalmenvorlesung. 1513/15 38
a) Randbemerkungen zu Faber Stapulensis 41
b) Glossen 46
c) Scholien 84
d) Bearbeitung für den Druck (Herbst 1516) 208
IV. A u s der Römerbriefvorlesung. 1515/16 222
V . A u s den Randbemerkungen zu Tauler. 1515/16 305
VI. Zwei Disputationen. 1516/17 311
a) De viribus et voluntate hominis sine gratia. 1 5 1 6 . . 312
b) Contra scholasticam theologiam. 1517 320
V I I . A u s der Galaterbriefvorlesung. 1516/17 327
V I I I . A u s der Hebräerbriefvorlesung. 1517/18 344
IX. D i e Heidelberger Disputation. 1518 375
a) Conclusiones 377
b) Probationes 380
c) Vorbereitende Niederschrift 392
d) Probationes zu zwei philosophischen Thesen . •. 403
X . Predigten bis etwa 1517 405

Luther V . b
 IX

Literatur zum ganzen Bande.

H. B o t h m e r , Der junge Luther. 1925.
Κ H o l l , G e s . Aufs. Bd. I (Luther) 2. A u f l . 1923. Bd. III (Der
Westen) 1928.
W . K ö h l e r , Luther und die Kirchcngeschichtc (bis 1521). 1900.
Fr. L o o f s , Dogmengeschichte. 4. A u f l . 1906. S. 685 ff.
Κ . A . M e i ß i n g e r , Luthers Exegese in der Frühzeit. 1911.
Α . V . M ü l l e r , Luthers theologische Quellen. 1912.
O . S c h e e l , M . Luther. Bd. II. 3. A u f l . :93ο.
— , Dokumente zu Luthers Entwicklung (bis 1519). 2. A u f l .
1929·
E . S e e b e r g , Luthers Theologie. Bd. I. 1929.
R. S e e b e r g , D i e Lehre Luthers (Dogmengeschiclitc IV). 1917.
E. W o l f , Staupitz und Luther. 1927.

W e i t e r e L i t e r a t u r bei Scheel, Dokumente, S. V I I I .

S p e z i a l l i t e r a t u r i n unseren Einleitungen zu den einzelnen Schri ften.
L u t h e r s Q u e l l e n und allgemeine Nachschlagewerke für die T h e o -
logie seiner Frühzeit bei Meißinger, Luthers Exegese S. 8s f.
und bei Ficker, Römerbriefvorlesung, W A 56 S. X X X I I I f f .
Z u r C h r o n o l o g i e : G . Buchwald, Lutherkalendarium. (929.
 XI

Quellen, die im krit. Apparat häufig zitiert sind:

d ' A i l l i s. Petrus de Aliaco.
A l t e n s t a i g , Joh., L e x i c o n theologicum. Antw. 1576.
(Pseudo-)Ambrosius (Ambrosiaster), Commentaria in tredeeim
epistolas S. Pauli. M P L 17, 357.
A r i s t o t e l e s , Opera, ed. Bekker. Berol. 1831 ff.
A u g u s t i n u s , Opera, Basil. 1506; ed. Maurin. Paris 1679 fr.; M P L
32—47. Besonders: Enarrationes in psalmos. MPL 36/37.
Epistolae ad Galatas expositio. M P L 35, 2105 ff.
Biblia cum g l o s a ο r d i n a r i a [et interlineari] et expositione [Nicolai
de] L y r a e literali et morali neenon additionibus [ P a u l i Bur-
g e n s i s ] ac replicis [Matthiae Doering]. Basil. 1507.
B i e l , Gabriel, Collectorium in quattuor libros Sententiarum.
B o n a v e n t u r a , Expositiones in quattuor libros Sententiarum. Qua-
racchi 1882 ff.
B u r g e n s i s s. Biblia.
C a s s i o d o r u s , in Psalterium expositio. Basel 1491. M P L 70, 9 ff.
C h r y s o s t o m u s , Joh., Homil. in Hebr. Opera Bd. X I I . Paris 1735.
M P G 63.
Erasmus, Desiderius, Novum testamentum omne. . . una cum
annotationibus. Basil. 1516.
Faber Stapulensis, Quincuplex Psalterium. Paris 1509.
— Epistolae divi Pauli apostoli cum commentariis. Paris 1513.
G e r s o n , Joh., Opera. Antwerp. 1706.
G l o s s a ordinaria, interlinearis s. Biblia.
Hieronymus, Opera. Venet. 1497/8. Besonders: Exposit. psal-
morum. M P L 26, 1277. In epistolam Pauli ad Galatas c o m -
mentar. M P L 26, 307.
L y r a s. Biblia.
Migne, Patrologia Iatina et graeca. 1844 ff. = M P L und M P G .
Onus ecclesiae [Berth. Pürstinger]. 1531.
P e t r u s d e A l i a c o (d'Ailli), Cardinalis Cameracensis, Quaestiones
super libros Sententiarum. Argent. 1490.
P e t r u s L o m b a r d u s , Sententiarumlibri quattuor. Quaracchi 1916.
R e i s c h , Greg., Margarita philosophica. Argent. 1504.
Reuchlin, Joh., Rudimenta linguae hebraicae. Phorcac 1506.
— Septem psalmi poenitentiales. 1512.
T h o m a s Aquinas, S u m m a theologica (u anderes). R o m 1882 ff.
 I. Aus den Randbemerkungen zu Augustin
und zum Lombarden. 1509/10.
Im Herbst 1509 wurde Luther nach einem Jahre des Studiums
in Wittenberg nach Erfurt zurückgerufen, wo er alsbald als Senten-
tiarius über die Sentenzen des Petrus L o m b a r d u s zu lesen hatte.
Den Text des Lombarden hatte der Sententiar Wort für Wort zu
verlesen und schwierige Stellen zu erklären. Luthers Handexemplar
der Sentenzen, das er hierfür mit Randbemerkungen versah, ist uns
erhalten (Weim. Ausg. 9,28 ff.). Die Bemerkungen sind recht
verschiedenartig: Textkorrekturen, Verweise, Inhaltsangaben, zu-
stimmende, kritische, polemische Noten, ζ. T . auch ausführlichere
Darlegungen. Jedenfalls haben wir darin die ersten theologischen
Aufzeichnungen von Luthers eigener Hand. Da er von etwa Mitte
November 1510 bis April 1511 durch seine Romreise beansprucht
war und im Spätsommer 1511 nach Wittenberg ganz übersiedelte,
wird er das Wesentlichste seiner Sentenzenvorlesung Herbst 1509
bis Herbst 1510 absolviert haben.
Etwa in gleiche Zeit fallen seine Bemerkungen in einem Bande
A u g u s t i n i opuscula (W. 9,2 ff.) und zu Augustin, de trinitate und
de civitate dei. Der Opuscula-Band trägt von Luthers Schrift die
Notiz: Moritur b. Augustinus Anno domini. 433. Et nunc scilicet
1509. fuit mortuus ad 1076 annos. — Ob diese Randnotizen Luthers
erste eingehende Beschäftigung mit Augustin widerspiegeln, läßt
sich nicht sicher sagen, ist aber wohl wahrscheinlich. Die antipela-
gianischen Schriften Augustins (Luthers Lieblinge seit der Zeit
seiner Römerbrief-Vorlesung) fehlen jedenfalls darunter.
Wir geben den Text gegenüber der Weim. Ausg. nach eigener
Hs.-Kollation, dazu den Augustin-, bezw. Lombardustext, soweit
Luther ihn unterstrichen hat oder soweit er jeweils zum Verständ-
nis der Bemerkungen Luthers notwendig ist.
L i t e r a t u r : O. S c h e e l , M . Luther II 388 ff. (Tübingen 1930)
3. 4. Aufl. M . B u r g d o r f , Der Einfluß der Erfurter Humanisten
auf Luthers Entwicklung bis 1510 (Leipzig 1928).
Luther V 1
 2 Ia. Randbemerkungen zu Augustin 1509.

ia) Randbemerkungen zu Augustin.

W 9, 9 l s
(M PL 33, Z u Confessiones I X 33. [Luther unterstreicht im T e x t Augustins:]
823' non est ergo tempus corporis mottis ... mihi visum est nihil esse aliud
tempus quam distensionem: sc. cuius rei tescio: et miror si non ipsius animae:
[am Rand unten:] Hanc Augustinianam disputationem multi non 5
acceptant quasi quae temporis naturam non apte expresserit. Vera
tarnen est, si inspicias, et licet in verbis discordet, in re tarnen idem
dicit quod moderni. Dicit enim quod tempus sit distensio sive men-
sura in animo de motu. Quod nullus nostrum non affirmat. N a m
omnes dicimus quod tempus duo importat, scilicet motum et muta- 10
tionem sive mensuram ejus: quae nusquam est quam in anima. Igitur
idem dicimus quod Augustinus nisi quod signification suppositale
ipse vocat numerationem quod nos connotativum: Et connotativum
ipse vocat motum quod nos numerum dicimus. Igitur idem dicimus
utrique. Sicut ergo 'praesens de p r a e t e r i t o i . e. numeratio praesens is
in animo de motu praeterito: ita nos oportet dicere: praeteritus motus
numeri praesentis, quoniam nemo potest numerare praeteritum vel
futurum motum nisi in animo praesenti. Motus enim sive praeteritus
sive futurus non vocatur tempus nec praeteritus nec futurus nisi a
numeratione in anima. N o n autem potest numerari nisi praesenter 20
in anima sit numerus. Quando enim anima cogitavit vel cogitabit, non
cogitat: igitur nec numerat. Sicut igitur nos negamus quod numerus
se solo sit tempus, ita ipse negat quod motus se solo sit tempus, sed
includit utrumque, utpatet quando dicit 'praesens de praeterito scilicet
motu'. 25
W 9, 12.
(MPL 39, Z u A u g u s t i n , de v i t a et m o r i b u s c l e r i c o r u m , s e r m o I.
ls68 ' ) Hos duos sermones velim legeret Garrulus Blactero et Augustinianae
gloriae Zoilus Vimpfelingus, sed admonitus prius ut rationem suam
quae longo pertinaciae et invidiae morbo alio peregrinata est revocaret
et specillum aliquod talpinis oculis suis adhiberet. Sperarem quod 30
puderet saltem durissimam et impudicissimam frontem ejus. Hugo
itidem in Expositionibus regulae allegat verba Augustini ubi dixerat
Augustinus 'fateor de preciosa veste erubesco' etc. quae cum sint in

8 ff. Zum Zeitbegrifl der moderni d. h. der Nominalisten vgl. Biel,

in II sent. dist. 2 qu. 1 art. 1, besonders nota 3. 15 f. sicut ergo etc.,
nämlich nach Augustin. 28 ff. Zum Streit Wimpfelings mit den Au-
gustinern (W. behauptete, Augustin sei nie Mönch gewesen) vgl. O. Scheel,
Luther 113 S. 410 ff. 31 Hugo de S. Victore, Expositio in regulam b.
Augustini c. VI (MPL 176, 897). 33 Pseudo-Augustin, Sermones ad
heremitas; vgl. Scheel a. 0. 400 A . 4.
 Zu de vera relig. c. 40—de trin. 112. IV 3. 3
sermonibus ad heremitas factis: Cur tu senex et frenetica larva Hugo-
nem incusas ? Cur ecclesiam dei corrigis ? id est cur tarn impurissime
mentiris 1 Hos scilicet non esse Augustini. Verbis virtutem illude
superbis. w

5 Z u de vera relig. c. 40 [L. unterstreicht] . . .ut harte primam (mpl 34"

speciem putet quae omnium infima est: natura sc. corporea quam per I39'

lubricos sensus caro male dilecta nunciaverat: ut cum aliquid cogitat:

intelligere se credat: umbris illusus fantasmatum. Haec sententia gran-
dissima est in recessu et totam philosophiam stultitiam esse etiam
10 ratione convincit. Intellige quae legis. w g ^

Z u A u g u s t i n j de trin. I 12, 26. 'Sicut habet pater vitam in (MPL 42,

semetipso, ita dedit vitam habere filio in semetipso'. Cum autem spiritui 8391
saneto approprietur per apostolum vivificatio: quia 'spiritus vivificat'
et 'spiritus suscitavit Jesum a mortuis', potest intelligi etiam alio
15 modo: quod 'sicut pater habet vitam (i. e. spiritum sanctum) in semet
ipso (i. e. producit), Sic dedit et filio habere vitam (i. e. producere
spiritum sanctum) in semet ipso'. Quae intelligentia per hoc videtur
confirmari, quod ait non simpliciter 'Dedit vitam', sed 'dedit vitam
habere'. Hoc enim non frustra additum est. Quod autem alibi dicit
20 'Ego sum resurrectio et vita' etc. licet vere de deitate exponatur, tarnen
magis proprie de ejus humanitate intelligitur, saltem in eo sermone
quem tunc fecit, quia dixit 'Qui credit in me'. Sed hoc credere est
in humanitatem ejus credere, quae nobis data est in hac vita pro vita
et salute. Ipse enim per fidem suae incarnationis est vita nostra,
26 justitia nostra et resurrectio nostra. Qui dicit se nobis daturum vitam
aeternam i. e. spiritum sanctum cum patre et filio. Ergo in eo textu
videtur loqui de vita et resurrectione quae est per fidem ejus. Ilia
autem est ipse in humanitate sua: postquam vitam sequetur
eterna vita. w ^
30 Z u A u g u s t i n , de trin. IV 3. duplae morti nostrae Salvator (MPL 42"
impendit simplam suam; et ad faciendam utramque resuscitationem 891'
nostram in sacramento et exemplo praeposuit et proposuit unam suam . . .
indutus came mortali, et ea sola moriens, sola resurgens, ea sola nobis
ad utrumque concinuit, cum in ea fieret interioris hominis sacramentum,
35 exterioris exemplum; .. .'vetus homo noster simul crucifixus est' etc.
Crucifixio quippe interioris hominis poemtentiae dolores intelliguntur.
Crucifixio Christi

n j o h . 5, 26. 1 3 2 . Cor. 3, 6. 14 Rm. 8, 11. 15 f. Joh.

5, 26. 20 Joh. 11, 25. 22 Joh. II, 26. 25 {. Joh. 10, 28. 30 ff.
s. u. S. 13536; 25217 ff.; 348,5.
 I. Randbem. zu Aagustin u. zum Lombarden 1509/10.

significat sic crucem poenitentiae in qua

sacramentuml moritur «nima peccato.
{ < >quia
hortatur pro veritate corpus morti offerre
exemplum vel cruci.
'Transfiguravtt corpus humilitatis nostrae cotifOTITIC carport gloriae 6
suae.'
Potest illud simplum alio etiam modo ad duplum comparari
redimat animam a morte, sic per mortem suazn
mortem momordit
Ut Mors Christi
faciat animam mori peccato, ut sic simus cruci- 10
fixi mundo et mundus nobis.
... . . IChristo 1 Et utrunquefacit mors (Christo)
Aliud est mori{ , > ? 0. I . lest resurrecao.
„,
W 9, 23« 1mundo ' Christi. Sic vivere 1mundo I1
(MPL 42, Z u Aug., de trin. X V 23: memoria hominis, et maxime ilia
IO®°' quam pecora rum habent, id est, qua res intelligibiles ita continentur, ut IS

non in earn per sensus corporis venerint: Nota tu dignum quomodo

different memoria brutorum et rationalium: verum homo pene ju-
mentum factus est, quia incorporea difficulter capit, nisi quae cor-
w ^ poralia sunt per fidem abjiciat.
(ΜΡΐ/ί" Z u A u g . d e civ. dei IX 4. Stoici delectentur msi novitate ver- 20
3s8) borum: Stoicae igitur reliquiae sunt hodie maxima pars philosophorum.
W 9, S7„ Nam in nudis verborum novitatibus et aequivocationibus certant.
(MPL 41, Z u A u g . de civ. dei X I X 4. Sed eorum qttoque ndrus est error:
03°) Sed multo mirior nostratium qui Aristotelem non dissonare catholicae
veritati impudentissime garriunt. 2φ

i b ) Randbemerkungen zu Petrus Lombardus.

w 9, 29, [Auf der inneren Seite des vorderen Einbanddeckels:] Quam-
quam non penitus refutandam predam philosophiae ad Sacra theolo-
giae accomodam duxerim: Tarnen in hoc vehementer placet Magistri
sententiarum Prudens continentia et puritas intemerata, quod in om- 30
nibus ita innititur ecclesiae luminibus, maxime illustrissimo jubari
et nunquam satis laudato Augustino: ut tanquam suspecta habere
videatur quaecunque a philosophis sunt anxie explorata, sed nondum
nota: Et certe nimis dedite in illis vepribus involucris et quae nugis
mens stint proxima [versari]. Quid est quaeso quam labjmnthos 86
sibi irreplicabilis erroris moliri et subter harenam fodere? Et, ut

35 [versari] a. R. 36 irreplicabilis W. A.: irrepicabilis, vielleicht

auch irremeabilis Hs.
5 Phil. 3, 21. 24 f. s. u. S. 32318 ff.
 Zu sent. I dist. ι—16. 5
significanter dicam, Sysiphium saxum volvere isioneumque orbem
rotare? Quis tandem erit opinionum et pugnacissimarum sectarum
finis? Mundus plenus est Chrysippis immo Chymeris et hydris.
Nihil poterant poetae expressius et facecius effingere, quo illas philo-
s sophorum jurgia, pugnas et sectas riderent, quam monstra talia ridi-
cule sanej propria tarnen et urbana mordacitate salsissima.
Dilige ergo integros et fideles purosque authores aut saltern (si
ita fieri sit necesse) populari fac sint tibi familiaritate conjunct!, philo-
sophos inquam i. e. opiniosos dubitatores. —
10 Hilarius Ii. 7. c. 25. Non relictus est hominum eloquiis de dei
rebus alius quam dei sermo. Omnia reliqua et arta et conclusa et
impedita sunt et obscura. Si aliquis aliis verbis demonstrare hoc
quam quibus a deo dictum est, volet, aut ipse non intelligit aut legen-
tibus non intelligendum relinquit. Haec ille. Quomodo credent haec
15 nostri subtiles magis quam illustres ?
Z u lib. I. dist. 1. c. 8. Hie notandum, quod voluntas potest ali- w 9, 31,
quid velle absolute i. e. quia est libera.
Z u lib. I. dist. 9: Ego nisi aliter diceret b. Augustinus, Ego w 9, 38,,
dicerem, quod pater non est pater nisi ex filio sive filiatione. Ita nec
20 apud seipsum sapiens, sed per filium qui est eius sapientia qua est
sapiens. Nec apud se ipsum bonus nisi per spiritum sanctum qui est
eius bonitas. Ita quod quandocunque nominatur potens, sapiens,
bonus, semper simul nominantur omnes tres personae. Ratio est, quia
pater est relativum. Et ut hie dicit Ambrosius: non potest nominari
26 nec did pater, nisi connominetur et filius. Sic Sapiens et sapientia
sunt relative. Et non potest nominari talis, nisi et filius connominetur.
Zu lib. I dist. 16 c. 4: non tantum patre sed etiam seipso et spi- w 9l 4Ill
ritu sancto minor factus est et etiam minonatus paulo minus ab angelis.
[Dazu findet Luther die Randnote vor: . . . dicit glosa: minor fuit
so angelis corpore et non mente und schreibt:] Haec reputo falsa pro
majori parte, quia si mente non fuit minor angelis, ergo non fuit
homo, quia excessit spiritus limitem. Ergo glosa intelligitur: mente
1. e. virtutibus mentis.

5 f. quam [ut gestr. 6 sane [et gestr.

ι Sisyphus u. Ixion: Ovid. Metam. IV 460 sq. 2 opiniones,
seclae = scholastische Schulmeinungen; s. u. S. 13033 und Ro. II 16518.
3 Chimaera: ζ. B. Vergil. Aen. V I 288. 10 Hilarius, de trinit. VII 24 ff.
(MPL ίο, 221) dem Sinne nach; vgl. W. 8, 838 (1521). 18 Augustin,
nämlich in dist. 9 c. 1 des Lombarden. 24 Ambrosius, in cap. 6 der
dist. 9, von Luther unterstrichen: cum enim patrem dixeris: eius etiam
filium designasti, quia nemo ipse pater est sibi. 29 Glosa zu Hebr.
2, 7; s. Hebr. Vorl. HR 11911.
 6 Ib. Randbemerkungen zum Lombarden 1509/10.

Nec fuit in eo gratia infinita formaliter nisi effective vel sub-

stantieller: quia dubium est, an sit creabilis infinita gratia, quam-
quam vere maior fuerit angelis gratia et gloria: quia 'plenus* et
tarn plenus quam capere potuit. Nec est necesse ponere infinitam
in eo gratiam formaliter, quia maiorem arguit excellentiam in eo 5
esse fontem et originem gratiae et plenitudinis effective.
Haec tarnen mecum dijudica, pie lector. Credo enim si angelus
vel intelügentia ei aequalis, assumeret corpus, non f.eret homo. Ergo
hie similiter.
w 9. 4zs4 Z u lib. I dist. 16 c. 5: 'Pater maiorme est': possuntetsecun- 10
dum earn regulam intelligi quam Augustinus Ii. 2. c. 1. <de> trinitate
ponit, ut talia verba scripturae 'non ostendant alium alio maiorem,
sed solum quis de quo sit'. 'Nec in illis inaequalitas, sed nativitas
ostenditur.' Et ita hie loquitur Hylarius. Ideoque non sunt intelli-
genda sicut sonant, quasi de magnitudine loquantur, sed potius de 15
distinetione et processione personali.
Ego dicerem, quod illa maioritas patris nihil aliud est quam quod
pater habet a nullo, quod sit deus, filius autem a patre et sic idem
est esse prineipium, esse authorem, esse originem filii quod est «ma-
iorem esse filio. Illa autem maioritas nihil ponit dignitatis [saltern 20
essentialis übergeschrieben] in patre quae non sit in filio. Unde
quando dicitur: Maioritas est in patre et non est nec potest esse in
filio, nihil est aliud quam: pater est pater et pater non est nec potest
esse filius. Illa enim maioritas nullo modo a patre est distineta
nec ratione nec formaliter nec realiter. Ergo maioritas patris est 25
pater ipse, pater autem nihil est sui ipsius, ideo est maior non se,
sed filio i. e. est pater filii, non sui.
w 9, 4 2„ Z u dist. 17. c. 5. Pro manuduetione solvendarum authoritatum
Augustini.
Primo sciendum, quod Charitas (quiequid sit de possibili) de facto 30
semper datur cum spiritu saneto et spiritus sanetus cum ea et in ea.
Secundo quando Augustinus dicit quod dilectio est deus, non
intelligatur cum praecisione seu exclusive i. e. quasi dilectio sit tan-
tum deus, Sed concedendo quod dilectio sit deus, Sed non tantum. |
w 43 Sed est etiam dilectio creata. Sicut 'Christus est fides, justitia, gratia 35

3 5 ff. Sicut Christus etc. mit anderer Tinte geschrieben.

I zu formaliter — effective — substantialiter vgl. S. 1362» (W. 3,

41915). 3 vgl. J o h . 1 , 14. 1 0 Joh. 14, 28. 1 1 ff. Augustin, de
trin. I I c. 1 u. 3 ( M P L . 4 2 , 847) fast wörtlich. I 4 h i c = dist. 1 6 c. 5.
3 5 I. Cor. I, 30.
 Zu sent. I dist. 16—20. 7
nostra et sanctificatio nostra'. Et videtur Magister non penitus ab-
surdissime loqui: in eo quod habitum dicit esse spiritum sanctum.
Quia commentum illud de habitibus opinionem habet ex verbis
Aristotelis rancidi philosophi. Alias bene posset dici, quod spiritus
5 sanctus est Charitas concurrens seipso cum voluntate ad productionem
actus amandi, nisi sit forte determinatio ecclesiae in oppositum.
Z u dist. 17 c. 17: (Augustinus) tractans illud verbum Apostoli
<Röm. 8, 38): 'Charitas Dei', inquit,' . . .est virtus, quae ammi nostri
rectissima affectio est, quae nos coniungit Deo': Ad hanc authoritatem w 9, 44,
10 quae expressa nimis est: quia deo conjungi per charitatem est quasi per
medium ad objectum, diceret Magister, quod Augustinus hie loquitur
de actu charitatis 'qui nos deo jungit', habitus autem adhuc est spritus
sanctus. Et ita possent omnes authoritates solvi.
Z u dist. 17 c. 18. quia alios actus atque motus virtutum operatur W 9, 44,
15 Charitas·. Quia Charitas est imperium virtutum et regina meritorum.
Z u dist. 19. c. 5. Divinae veritatis ratio: Ratio divinae veritatis w 9, 45,
consequatur i. e.

i. e. quod non potest intelJigere natura, potest attingere Veritas scrip-

turae et fidei i. e. attingi posse dicat.
Z u dist. 19. c. 10. Alio quoque modo idem probat Augustinus: w 9, 45,,
E x ista 2 a ratione Augustini sequitur, quod universale in re non
25 est quid unum, sed est collectivum sive collectio omnium specie
similium, quia unum animal non est genus nec habet species: igitur
solum modo multum animal (per oppositum) habet species quod
verum est.
Z u dist. 20. Ego autem, licet multi inclyti doctores sic sentiant, w 9, 46„
30 tamen quia non habent pro se scripturam, sed solum humanas ra-
tiones et ego in ista opinione habeo scripturam, quod anima sit imago
dei, ideo dico cum apostolo 'Si Angelus de celo' i. e. doctor in ecclesia
'aliud docuerit, anathema sit'.
6 determinatio ecclesiae (Denifle, Luther I 38): determinatum
essentiae W. A.
ι ff. Die Hochscholastik „kommentiert" hier den charitas-Begriff
des Lombarden durch den aristotelischen habitus-Begriff, ζ. B. Bona-
ventura (in I sent. dist. 17 p. I a. 1 qu. 1 concl.): Etsi Deus sit Charitas
effective et spiritus sanctus appropriate, . . . ponendus est tamen
h a b i t u s c r e a t u s animam informans, quae dicitur Charitas formaliter.
Zu Luthers Polemik vgl. Scheel 113 446. 24 s.u. S. 324^ f. (W. 1,
22629). 31 Gen, i, 26. 32 ff. Gal. 1, 8.
 8 Ib. Randbemerkungen zum Lombarden 1509/10.

w g, 47, Zu dist. 22 am Anfang: Sicut randdae logicorum regulae somni-

ant et puncto nulleitatis suae infinitam deitatis latitudinem metiuntur.
w β· 47« Z u dist. 23. c. 4: et verius est <sc. deus> quam cogitatur: Hoc
verbum olim erat verum: nunc tanta est philosophorum subtilitas,
ut etiam si verum esset, falsum esset: quia nihil est nostris incom- 5
prehensibile et ineffabile.
w 9. 561». Zu dist. 36. c. 4 am Ende: Ratio est: quia peccatum non est
aliquid, sed negat aliquid. Bonum enim et malum differunt sicut
ens et nihil. Unde deus seit bona et mala: utpatet tantum: Seit entia
et non entia: jam patet improprietas locutionis, quia quod nihil est 10
sciri non potest.
w 9, 57i Z u dist. 38. c. 1: Notandum, quod relative sunt sibi mutua causa
essendi aut sunt neutrum utri causa, quia mutuo se ponunt: igitur
licet divina potentia sit causa creaturarum, tarnen praescientia dei non
minus est causa creaturarum nec magis quam creatura est causa prae- 15
scientiae dei: quia sunt relativa et mutuo a se denominantur. Nec
potest fieri, ut deus praescierit, si non sunt futura, nec possunt esse
futura, si non praescierit. Ex quo sequitur ultra: licet homo sit causa
hominis, non tarnen pater est causa filii. Et nisi philosophia multa
monstra peperisset nobis: multa facile solveremus quae nunc sunt 20
impossibilia solutu. Ecce omnis philosophia dicit, quod pater sit
causa filii, quod proprie non est verum. Quia homo non habet
hoc nomen nisi, postquam generaverit filium: post autem causa-
tionem jam non est causa.
Corollarium sequitur. Deum praescire aliquid et ipsum non 25
evenire posse est destruere primam partem: et quod deus non praesciat
et simul praesciat quod implicat, ergo, sicut res, potest non praescire.
Quam cito hoc dixeris, etiam dixisti deum potuisse non praescire,
quod verum est. Error autem venit inde, quod imaginantur prae-
scientiam esse quandam regulam hacrentem in deo immutabilem, 30
cum hoc sit falsum. Sed sie debent imaginari: sicut deus videns
et objecta ei praesentia, ut nobis videntibus accidit. Totum illud in-
cluditur in praescientia.
w 9. sin Z u dist. 38 c. 4: ostenditur... praescientiam Dei non esse cau-
sam malorum quae praescit·, . . .praeseivit illa sola notitia, sed non 35
beneplacito autoritatis... ecotwerso praescit bona tanquam ea quae
facturus est, ut illa praesciendo simul fuerit ipsius notitia et autoritatis
beneplacitum: Sed tarnen praescientia non est causa eorum, quia non
necessario facit, si praescit: licet necessario agat, si sit causa.

7 Biel, in II sent. dist. 35 qu. un. concl. 1. G: peccatum nihil est.

12 relativa: vgl. die Kommentatoren des Lombarden: zu I sent. dist. 26 c. 2.
 Zu sent. I dist. 22—sent. II dist. 12. 9
Zur ganzen d i s t . 3 8 : Ista omnia [nämlich über scientia und w 9, s 8 10
praescientia dei] non intelliguntur, nisi quisassuescatintelligereprimo,
quod omnia nomina de deo dicuntur per discursum creaturarum et
ideo improportionabiliter. Secundo illud ps. 'Quoniam mille dies ante
5 te sicut dies hestierna quae praeteriit', oportet intellectum exuere om-
nibus phantasiis praeteriti, futuri, praesentis temporis, quoniam sicut
ipse respectu creaturae nullum habet tempus, ita econverso creatura
respectu illius non est in tempore, sed omnia simul fiunt, et tem-
porum vicissitudo est solum in comparatione rerum mutua et mul-
10 titudine. H o c cum sit profundum, alias dicendum erit: quia mira-
bilis hie latet eruditio. Sicut igitur, quanto res magis accedit ad mul-
titrudinem et tempus, tanto minus est; et quanto magis accedit a d u n u m
et extra tempus, tanto maius est: N u n c igitur, sicut ego non possum
nescire, quod in puncto mihi praesens videtur, et tarnen non sum
15 causa, quare hoc sit, immo possit non esse, ita coram deo sunt omnia.
Huius manuduetionem capiamus ex nobis: sicut spiritus est
in loco, ita deus in tempore et loco. Sed spiritus in qualibet parte
totus et in toto totus est simul, ergo etc. E t sicut anima in corpore
et qualibet parte corporis, ita deus in toto mundo. Anima enim
20 non habet heri nec eras, sed semper vigilat.
Zu d i s t . 4 1 . c. 1 . obduratio vero non est sine merito: licet ob- W 9, 5921
duratio non sit sine merito, tarnen reprobatio est sine merito.
Z u l i b . I I . d i s t . 7 . c. 4 . Ad hoc enim repugnat gratia: non natura: w 9, 62,,
S e d contra gratia non necessitat, sed inclinat.
25 Zu d i s t . 1 2 . c. 2 . {quod Sancti tractatores videntur super hoc w 9, 65,,
[sc. de rerum creatione] quasi adversa tradidisse.) Tu autem, mi
lector, quisquis eris, hoc tibi dictum velut a stulto quodam notato:
Quod nunquam est compertum fumos terrae illustrare celum, sed
magis impedire lucem super terram. Volui autem dicere, quia theo-
30 logia est celum, immo regnum celorum, homo autem terra et ejus
speculationes f u m i : tu intellige reliqua et quae sit ratio tantae di-
versitatis inter doctores. Item nota, quod nunquam sus docere
potuit Minervam, et si praesumat aliquando. N e c araneis telis capi
possunt feri leones et ursi, immo nec pisces aut volucres. Haec quia
35 stultus stulte dixi: facile veniam merebitur temeritas mea et irre-
verentia. Interpretatio enim physica super theologiam etiam a sanetis
tradita non arguit crimen laesae maiestatis reprobata.

11 quanto*: quando W . A . : qfi Hs. (wohl verschrieben).

1 ff. vgl. Fr. Blanke, Miszellen zu Luther, Z. syst. Theol. I V

(1926/27) S. 235 ff. 4 Ps. 89 (90), 4.
 10 Ib. Randbemerkungen zum Lombarden 1509/10.

W 9, 67,4 Z u dist. 16. c. 4: ita propter imaginem trinitatis: Posset etiam

optime did, quod homo sit imago dei, quod imitetur deum in esse
et agere: quia ipse regit minorem mundum i. e. corpus, sicut deus
maiorem. Deinde quia format verba, sicut deus etiam, vide alibi.
W 9, 70,, Z u dist. 26. c. 2: 'Non est volentis neque currentis': Hoc textu 5
tan tum vult, quod ista expositio sit reproba quae ex isto verbo
apostoli intelligit aequalem principalitatem gratiae et voluntatis
respectu opens. Quoniam si sunt aeque principales, tunc sicut valet
dicere 'non est currentis et volentis* etc. ita valebit dicere 'non est
miserentis, sed habentis, volentis'. Nunc autem posterius est contra 10
w 71 positum Apostolicum, igitur primum non | valet. Quare non debet
ibi subintelligi signum exclusivum, sed absolute intelligendum et
totum deo tribuendum 'Non est currentis nec volentis, sed tantum
miserentis dei'. . .
w
9. 7'. Z u dist. 26. c. 3: bona voluntas comitatur gratiam, non gratia 15
voluntatem: tanquam ducem. Eodem modo intellige liberum arbi-
trium in malo: Quia sicut gratiam [darüber: quae virtus est] comitatur
ad bonum velut ducem et tractricem, Ita comitatur infirmitatem sive
legem carnis cui copula tum est (sicut tunc gratiae) ad malum velut
ducem. Et ita utrinque liberum est et utrinque aliter agere nequit 20
(loquor de gratia consummata et infirmitate non sanata). Sed in fide
est mixtura et temperatio utriusque extremi, usque dum ad speciem
perducamur.
Sicut ergo voluntas inter mala plura libera est eligendo nec tarnen
bonum potest per se eligere, ita eadem inter bona plura libera est nec 25
tarnen malum ammodo potest eligere. Sed vita media i. e. Christiana
quasi medio etiam modo se habet ad utrunque flexilis, difficilis ad
bonum, sed non impossibilis sicut illa, et facilis ad malum, sed
non necessaria Servitute sicut illa. Nec est tam facilis ad bonum sicut
beati nec tarnen impossibilis ad bonum sicut miseri. Sed tarnen 30
extremae ambae nituntur in necessitate et impossibilitate. Sic haec
media tantum in facilitate et difficultate. Beati enim necessario
eligunt bonum et impossibiliter maltun. Miseri autem impossibiliter
bonum et necessario malum. Sed nos faciliter malum et difficulter
bonum. Sive id sic melius exprimitur, quod miseri impossibiliter 35
quidem eligunt bonum, sicut beati impossibiliter malum. Non
tarnen forte necessario eligunt malum, sicut nec illi necessario eligunt

6 reproba*: reprobo W. A.

3 homo: minor mundus (microcosmus) s. u. S. 31η (W. 4, 599" ff·)·

4 alibi: ζ. Β. s. u. S. 41öS. 5 Rm. 9, 16. 20 s. u. S. 321 3 (W. 1, 22415),
 Zu sent. II dist. 16—30. II

bonum, sed utrinque libere, licet hi necessario sint in Servitute peccati

et illi necessario in Servitute justitiae. Quae servitus non minuit
libertatem utrinque, sed manet utrisque libertas.
Sive sic sive aliter dicatur, sufficit, quod res ipsa sane intelligatur.
β Nam utique verum est, si impossibile est ipsum ad bonum per se
surgere, necessario per se vertitur ad malum, aut saltem manet sub
malo, si non ipsum eligat. Verumtamen quia deus semper praesto est,
nec ideo liberum arbitrium damnatur, quia non habet gratiam aut
habere non potest, sed quia oblatam et exhibitam non aeeeptat vel
10 aeeeptam non custodit et non comitatur ducem gratiam, sed retrocedit
et stat rebelle ipsa progredi volente. Sicut in beatis non ideo est
beatitudo, quia habent gratiam praecise, sed quia earn aeeeptant et
consentiunt eam habere.
1 Verum notandum est, quod sicut ad bonum principalitas est w 72
15 gratiae, ita ad malum principalitas est voluntatis, concomitante hic
infirmitate, illic voluntate.
Z u dist. 26. c. 4: Fides enim qua iustificatus es: Talis fides non w 9, 724
est sine charitate et spe. — Dicit <Augustinus> gratiam, per quam
liberatur arbitrium et praeparatur voluntas, sitam esse in fide Christi.
20 'Fides enim Christi (ut in eodem ait) impetrat quod lex imperaf: Ad ista
intelligenda valet ista authoritas b. Gregorii posita infra Ii. 3. dis. 25.
c. 5. ubi dicit 'istas esse aequales scilicet fidem, spem, charitatem,
operationem' et per consequens, alioqui non possent esse aequales,
quantum verba ejus sonant. Unde et hic non simpliciter fides dicitur,
25 sed <quae> per dilectionem operatur vel qua justificati sumus.
Z u dist. 26. c. 8: Ilia autem cogitatio sive voluntas quae fidem w 9, 721.
et charitatem aliasque iustificationes praecedit, non sufficit ad salutem...
Hac voluntate concupiscitur | tamquam merito de congruo, non con-
digno I ilia bona voluntas, quae est magnum bonum.
30 Z u d i s t . 27. c. 7. Quicquid habes meriti, praeventrix gratia w 9, 73,,
donat:
Nil deus in nobis praeter sua dona coronat.
Z u dist. 30. c. 1. Quando de peccatis disputatur, hic syllogismus w 9, 73,
semper notandus est: ί Omne malum est nihil et
35 { Omne peccatum est malum, igitur
( Omne peccatum est nihil.
2 Servitute*: servitate W. A.
18 dicit Augustinus: enchir. c. 106. 20 f. Augustin, enchir. c.
117; s. u. S. 3 9 1 1 z . 21 Gregor bei Petr. Lombardus, sent. III dist. 2 5 c. 5 .
30 nach Denifle (Luther 141) seit Albertus Magnus (Summae 2. pars, tr. 18,
qu. 1) gebräuchlich; s. auch W. 9, 9916 (15x6 zu Tauler). 36 s. o. S. 87.
 12 Ib. Randbemerkungen zum Lombarden 1509/10.

w 9, 73,, Z u dist. 30. c. 5: qwdam putant originale-peccatum esse reatum

poenae i. e. debitum, propeccato prirrd hominis ... nec culpam esse i. e.
peccatum, nec poenam. Culpam non esse ipsi fatentur: quia Adam ha-
buit culpam ejus. Quia reatus sequitur ad culpam. Volunt igitur
dicere, quod Adam fedt culpam, sed non posteri. Sed tarnen pro illa
culpa omnes pariter sunt rei aeteraae et temporalis poenae. Ita reatus
est medium inter culpam praecedentem et poenam sequentem et est
ipsum debitum poenae pro culpa,
w 9, 73,, Z u dist. 30. c. 7: Quid ergo originale peccatum dicitur?
Fomes peccati scilicet actualis „10
lex carnis 1. e. carentia lustitae onginalis
lex membrorum qua absente non potest caro
concupiscentia nisi in injustitiam i. e. pec-
tyrannus catum, ideo dicitur fomes
languor naturae peccati etc. 15
... ostenditw, fotmtem pecati ssse concupiscentiam: Quae concu-
piscentia est etiam inoboedientia carnis, peccatum, lex membrorum,
quae omnia sunt nihil aliud nisi privatio oboedientiae carnalis, quia
peccatum originale est Nihil seu privatio sicut omne peccatum quoad
formale: quoad essentiale autem est ipse motus carnis immo ipsa 20
caro et sanguis privata virtute et gratia. Ideo enim caro concupiscit,
quia est deserta a gratia et virtute.
Z u dist. 30. c. 8. occulta enim tabe: Quae tabes et quaecunque
assumuntur positive significantia nomina in exprimendo peccato
originali debent privative exponi. Non enim est genus, qualitas, 25
calor aut humor vel deformitas tabida vel putrida, cum haec omnia
sint creaturae et bonae, licet poenales quandoque, Sed solum ablatio
virtutis et fortitudinis ex carne, i. e. ramali homine.
w 9, 74,7 Z u dist. 31. c. 7. Ex quibus omnibus intelligendum: Primum
quod in baptisatis auifertur culpa, sed non poena originalis peccati. 30
2 u m quod caro sic punita non potest animam venientem in se
non polluere simili peccato cujus poenam portat. Haec enim est
detestabilis maledictio carnis nostrae, quod ita vilificata est, ut licet
in se non sit peccatum, tarnen propter suam feditatem qua libidinose
seminata est privat animam justitia originali. Nec est digna, ut anima 35
quae ii conjungitur justitiam talem habeat, ne forte ex hac et ipsa im-
primis esset et sane. Est igitur haec poena carnis a deo inflicta, ut
non possit reeipere in se animam, nisi earn culpabilem faciat originali

9 ff. Formulierungen des Lombarden, denen L. nicht zustimmt

(s. S. J4:); vgl. unten S. 8ο!4 und 25214.
 Zu sent. II dist. 30—32. 13
peccato. Et ita utraque etiam dimissa culpa: poenalis manet et in
praesentia.
Z u dist. 31. c. 9. Nota, quod transfusio originalis peccati fit w 9, 74,,
non alio modo quam quod deus justa poena sic statuit, ut omnis caro
5 quae ab Adam per legem coitus venit, sic sit damnata, ut quam cito
cum anima copulatur, ipsa tota persona, simul et anima et caro propter
unitatem personae, Et quia sic est naturalis filius Adae, debeat esse
in carentia originalis justitiae. Unde licet, sicut Augustinus dicit,
quod 'peccatum in parvulos non transmittat propagatio', quod verum
10 est: sequitur tarnen ipsam propagationem. Nec libido potissima
causa est, sed ordinatio divina in punitione carnis Adae quae sic |
propagatam vult in vindictam peccati carere justitia. Unde et si w 75
Magister dicat, quod feditas carnis facit animam contrahere pecca-
tum, ubi opinionem suam de peccato originali praesupponit, scilicet
16 quod sit genus qualitas. Ego tarnen puto, quod si purissima esset
caro atque etiam sine libidine seminaretur, adhuc tarnen propter
vindictam Adae, eo quod de Adam venit per generationem, ipsa
cogeret animam secum carere justitia originali i. e. habere peccatum
originale ex judicio divino sic eam et quiequid ei in personam eandem
20 copulatur puniente.
Z u dist. 32. c. 1. Sed licet remaneat concupiscentia post baptismum, w 9,7511
non tarnen dominatur et regnat sicut ante: Et ex hoc iam patet, quod
peccatum originale non est ipsa concupiscentia seu fomes, quia non
tota aboletur, sed tantum debilitatur, peccatum autem originale totum
26 aboletur.
c. 2. Quia etreatus ipsius solvitur: qui solus est et totum peccatum
originale, prout reatus includit culpam, alias secus.
Nam ilia concupiscentia in carne est nihil nisi inoboedientia
carnis ad spiritum quae de se non est culpa, sed poena, quia si esset
30 aliquo modo culpa et non dimitti in baptismo diceretur, injuria fieret
baptismo et gratiae dei. Igitur ante baptisma est ei annexa culpa et
reatus tanquam poenae temporali quae omnino manet post baptismum,
et non est mala nisi occasionaliter inquantum ratio contra eam sibi
in pugnam pro poena inoboedientiae primae relictam debet certare,
36 ut quae prius cum facilitate potuit dei praeeeptum in omnibus carne
oboediente sibi implere, nunc propter inoboedientiam suam in poenam
cogitur cum difficultate et in omnibus renitente carne implere. Sen-

8 Augustin, de fide ad Petr. c. 2, zitiert von Bonaventura z. St.

(dist. 31 a. 2 qu. 3). 13 Magister = Lombardus, II sent. dist. 31 c. 6.
24 aboletur seil, per sacramentum; s. u. Z. 30 ff.
 Ib. Randbemerkungen zum Lombarden 1509/10.

tentia igitur Magistri non est tenenda, scilicet quod peccatum originale
sit formeSj languor naturae, tyrannus etc. Haec enim omnia sunt
nomina carnis inoboedientis, furentis, indomitae contra spiritum
quae sic facta est ex ablatione justitiae originalis. Sicut si equus rupto
freno sessore etiam invito rebellet et lasciviat, facit omnia, sicut est 6
natura sua, si non assit frenum: Ita et carni naturale est ita furere,
sed per justitiam regeretur . . .
'Dimittitur cortcupiscentia carnis in baptismo: non ut non sit, sed
ut non imputetur in peccatum.'
Ecce ex his omnibus liquet, quod solum reatus solvitur. Undevide- 10
tur Augustinus concupiscentiam dupliciter capere, primo prout includit
culpam, et sic potest dici malum in carne, et sic forte Magister loquitur
de peccato originali. Alio modo sinitur cum exclusione culpae. Et
sic non est per se mala, sed est poena tantum et per accidens mala,
prout anima non vincens earn peccat ex ejus inclinatione etpondere.| 15
w 76 Unde dicit Apostolus, quod concupiscentia non nocet his <qui> se-
cundum Christum vivunt, quia non est malum deleta culpa, sed tantum
pondus et inclinatio ad malum quam sic deus esse voluit in poenam
Adae.
Dupliciter itaque concupiscentia seu fomes dicitur malum, primo 20
quia habet ipsum malum i. e. absentiam freni, quod est justitia ori-
ginalis. Secundo quia est occasio mali i. e. peccati actualis. Sed ipsa
neutrum illorum est, cum malum sit nihil.
W 9, 7910 Z u d i s t . 39. c. 3. (quomodo .. . homo etiam qui servus est peccati,
naturaliter vult bonum):. . . Unde ad illam quaestionem dicitur con- 25
tinuando et extendendo quod supra dictum est de esse boni et mali,
quia sicut malum i. e. non esse non est nisi in bono, ita intellectus
falsus non est nisi in intellectu vero, et voluntas mala in voluntate
bona, et sicut non potest malum esse nisi ipsum sit bonum, ita repugnat
intellectum falsum esse et non esse verum et voluntatem malam non 30
esse bonam. Quia igitur intellectus, inquantum est, est verus, ideo
non cessat inclinari naturaliter ad verum, quam diu habet esse intel-
lectuale non obstante, quod viciatus sit falsitate. Sic voluntas quamdiu
in suo esse manet, non potest secundum hoc esse non inclinari ad
bonum, licet secundum vitiatum suum esse inclinetur ad malum. 35
Unde est eadem voluntas. Sicut idem corpus et corpus morbidum,
inquantum corpus est bonum, et non morbidum. Et tamen morbus
non potest esse nisi in corpore etc.
ι s. 0. S. i2jo. Die ganze Erörterung hier steht in scharfem Gegen-
satz zu Ro. I I 14320 ff. (hier S. 2 5 1 ) . 8 Augustinzitat des Lombarden;
s. u. S. 24129. 16 wohl Rm. 8, 1. 24 ff. s. u. zu S. 9025. 26 supra:
s. 0. S. H 3 4 .
 Zu sent. I I dist. 32—sent. I l l dist. 12. 15
Z u d i s t . 4 0 . c . 4 : Qui aliena furatur ut pauperibus tribuat, non pro W 9, 791«
bono (ut aiunt) furatur . . . Ita etiam et hominem per adulterium a morte
liberare, malum esse dicunt. Verum est, quando actionis et finis unus
est actus seu volitio, secus si distinctis acribus volita sunt. Nam velle
6 reficere pauperem propter deum semper est bonum, licet velle ad hoc
furari sit malum. Sicut pharisaei gratiarum actio non fuit in se mala,
sed jactantia qua ad ipsam nisus est.
I Nota: Magister dicit has duas mirabiles propositiones: w 80
A. 'Nec ex voluntate actio fit mala, sed ex actione voluntas fit prava.'
10 Cum tarnen non aliter actio possit esse mala nisi a voluntate prius
mala, intelligitur igitur sie: 'Nec ex voluntate' (scilicet qua finis
est volitus) 'actio fit mala', quia sicut finis est bonus, ita et
ipsius voluntas seu volitio est bona. Sed tarnen actio fit mala
utique ex voluntate, scilicet quae talem actionem vult, non
15 quae finem illius actionis vult. Et hoc patet, quando dicit
'Sed ex actione' (scilicet qua volita est actio, non finis) 'voluntas
fit prava'.
Β . 'Nec omnis actio mala ex fine et ex voluntate mala est', sicut
supra dictum est, intelligitur scilicet ex fine et ex voluntate
20 illius finis, tarnen utique ex voluntate illius actionis actio est
mala, cum nulla sit actio mala, cujus non praecesserit voluntas
mala.
Z u l i b . I I I d i s t . 4 (Quare in scriptura saepius tribuatur incar- w 9, 84,
natio, quae est opus trinitatis, spiritui saneto ...) c. 2 a m S c h l u ß :
26 Aliae rationes latent quae etiam potiores sunt: ideo credere oportet
et verbis scripturae fidem profiteri et linguam illis aptare et non
econtra.
Z u d i s t . 12. c. 3 : Non est ambtguum, animam illam (sc. Christi) w 9, 88,
entern unitam verbo, peccare non posse: Christus non potuit peccare
30 propter identitatem personae divinae, quae est super omnem legem,
sicut dixit: 'Dominus est filius hominis etiam sabbati': consequenter
et totius legis. Unde si contra totam legem fecisset, non tarnen peccasset.
Corolarium.
Quod Christus venit non solvere legem, non debet intelligi, quod
35 legem impleverit per opera secundum legem, quia sic nunquam est
impleta nec potest impleri. Sicut apostolus ad Romanos disserens:
Sed quia dedit gratiam, per quam opera legis grata fierent deo, quia
sine gratia lex non impletur, etiam si omnia ejus opera fierent.

9 und 18 sent. I I dist. 40 c. 3. 31 Mt. 12, 8. 34 Mt. 5,

17; die abgelehnte Auslegung ist die Augustins (MPL. 34, 1230).
 16 Ib. Randbemerkungen zum Lombarden 1509/10.

W 9, 90,0 Zu d i s t . 23. c . 1—3 ( Q m i n't /«fei etc.):

'Iustitia dei revelabitur de fide in fidem'
'de fide inform! in fidem scilicet formatam' N i c o : L y r a ,
ad R o 1 s c ^ c e t pwesenti in
fidem i. e. comprehensionem: Glösa ibidem.
5
alii aliter.
Posseme dici 'in fidem' id quod creditur, i. e. objectum fidei
scilicet in futurum habendum secundum acceptionem magistri? V e l
ita 'de fide veteris testamenti in fidem novi testamenti', vel de fide
docentis seu praedicantis in fidem discentis vel audientis, scilicet ut 10
unius fides nascatur et crescat de fide alterius, sicut una candela de
alia accenditur vel sicut vinum de vase pleno in vasa alia derivatur.
W 9. 90» Zu dist. 23. c. 5: Si vero quaeritur, utrum illa informis qualitas .. .
accedente charitate remaneat et fiat virtus, an ipsa eliminetur et alia
qualitas succedat Glösa Ro. I quae virtus sit? Utrum libet sine periculo 15
potius est divinum oraculum implorandum quam dici potest. Mihi
autem videtur, quod illa qualitas, quae prius erat, remaneat et accessu
charitatis virtus fiat: Hoc non credo, quia puto, quod utrumque maneat
quidem, sed sunt duae fides, infusa quae venit et recedit cum charitate.
Z u d i s t . 23. c . 6. Ex quo sensu dicatur una fides: D i c o certe et 20
teneo quod tres theologice sint inseparabiles. E t fides quae remanet
cum peccato mortali non est ea, quae possit martyrium obire et
caetera. S e d est acquisita et naturaliter moralis, quae accedente
examine deficeret, quia non elevat naturam super se. E t bene secun-
dum Magistrum: quia si Charitas facit totam personam gratam, cur 26
non et ipsam qualitatem, quia omnium potentiarum actus et habitus
per charitatem gratificantur, quae sola est virtus et omnes alias
facit virtutes.
w 9, 91, Zu d i s t . 23. c. 8. (Descriptio fidei; Hebr. 11,1): quae potius
est commendatio fidei quam diffinitio, quia exprimit nec essentiam 30
nec accidentia ejus, sed solum effectus ejus et vim seu virtutem ejus
effectivam sicut de illustribus viris solemus facere.
c. 9. Z u m Schlufl: fides facit subsistere i. e. sperari ea quae non
videntur. Spes enim servat quae fides praedicat et docet.
Z u m Schlüsse der distinctio: 'Fides est substantia rerum speran- 35
darum' [darüber: i. e. antecedens necessarium spei], 'argumentum

2 Rm. J , 17; s. u. S. 224 (Ro. II 1422), wo Luther Lyra, Glossa

ordinaria, Augustin und Paulus Burgensis ζ. St. anführt. 7 Diese drei
Auslegungen bei Petrus Lombardus, Collect, in epist. D. Pauli z. St.
(MPL. 191, 1323); vgl. W. 10 I 2, S. 517. 15 s. zu Z. 2. 21 tres
sc. virtutes. 29 Hebr. n , 1.
 Zu sent. III dist. 23 — 25. 17
non apparentium' [darüber: Kuntschafft, signum]. Quod ista locutio
sit metaphorica, patet ex suo correlativo, quia substantia est f.dei
construction est merita et opera. Sed merita non aedificantur mate-
rialiter super fidem, ut notum est. Sed sicut nemo potest sine funda-
5 mento aediücare, ita sine fide nemo sperare et bene agere. Ex hoc
autem, quod dicit: 'sperandarum rerum', sequitur quasi Corolarium
quod fides sit 'argumentum non apparentium', quia 'spes quae
videtur non est spes'. Non est itaque determinatio phisica vel
logica, sed theologica. Sicut quasi diceretur: Quid est Christus?
10 respondet logicus: est persona etc. theologus autem: est 'petra',
'lapis angularis' etc. Sic fides est argumentum i. e. signum etc.
est merum accidens relativum, Sicut quid est homo? Respondetur:
est filius dei.
Est itaque fides hoc modo substantia, sicut Isaias 7. 'Nisi cre-
16 dideritis, non permanebitis.' Item dominus in Evang. Jo. 8. 'Nisi
credideritis, quia ego sum, moriemini in peccato vestro.' Hoc sub-
sistere ergo et permanere quod est in spe, non est, nisi praeexistat fides.
Est ergo fides 'argumentum non apparentium' (i. e. notificatio respectu
et de non apparentibus) 'substantia sperandarum rerum' (i. e. sine
20 qua nemo potest sperare et per consequens bene agere).
Zu dist. 24. c. 3. Quia cum fides sit ex auditu: 'Fides ex audi- w 9, 92,,
verborum sonantium: ad aures carius: qui vocatur verbum Christi,
sensus seu intellectus i. e. qui recipit sensum illorum, ille habet fi-
tu'
dem. Assensus enim ad istum sensum est fides, licet non videat,
26 quomodo sensus ille verus sit.
Unde pulchre ponit ordinem apostolus. Fides i. e. assensus fit
ex auditu i. e. apprehensione [darüber: perceptione] significationis
seu sensus verborum. Qui est interior auditus. Et ipse per verbum
Christi i. e. praedicationem Christi qui est auditus exterior de Christo.
30 Verbum autem Christi ex praedicante, praedicans ex missione. Et
quod primo loco ponendum erat: Invocatio fit de fide. Unde per
contrarium est iste ordo: mittitur, praedicatur, auditur exterius, in-
telligitur praedicationis sensus interius, assentitur, invocatur, salva-
tur etc.
86 Zu dist. 25. c. 2. z u m G a n z e n : Tria oportet credere minores w 9,
etiam

4 fundamentum: so der Lombarde, sent III dist. 23 c. 3. 6 f. Hebt.

11, 1. 7 f. Rm. 8, 24. 10 petra s. u. S. 4717. 11 lapis angularis:
1. Petr. 2, 6. 14 Jes. 7,9. 15 Joh. 8, 34. 21 Rm. 10, 17. 26 Rm.
10,17.
Lather V 2
 ι8 Ib. Randbemerkungen zum Lombarden 1509/10.

'Quod deus est' apostolus: Oportet accedentem

credere, quia deus est et quod
remunerator est' sperantium in
explicite 'Quod remunerator est' se. Hebr. X I .
Quod deus redemptor est. Actuum: 'Non enim est in 6
alio salus.' Et in hoc creditur etiam mysterium trinitatis,
quia filius dei conceptus per spiritum sanctum etc.
93. Z u dist. 30 am E n d e : Signa rancoris non tenetur dimittere,
i. e. beneficia spiritualia quae amicis exhibentur et conversatio non
tenetur. Generalia autem tenetur ut sunt orationes generates etc. 10
Ita ut nihil optet mali iniuste inferri.

I ff. Hebr. 11, 6. 5 Act. 4, 12. 8 Biel, in III sent. dist. 30 qu.
un. concl. 5 ; s. u. S. 2517 (W. 4, 59420); W. 1, 47915 ; 4 8 i i 3 f f .
 II. Zwei frühste (Erfurter?) Predigten
1510 (?) oder 1512 (?).
Die Zwickauer Bibliothek besitzt aus der Hinterlassenschaft des
Erfurter Predigers Andreas Poach einen Band (Cod. XXV), in welchem
Poach zwei Lutherpredigten verzeichnet hat, die er überschrieben
hat: Έ χ αότ&γράφψ Lutheri, quod reperiebatur in Monasterio Augustin:
Erffurdiae" (Weim. Ausg. 4, 590—604). Kawerau bemerkte dazu
(W. 4, 588): »Der Inhalt ebenso wie die in Quästionen und Distinc-
tionen sich bewegende Form dieser Sermone bezeugen, daß sie recht
früher Zeit der Predigttätigkeit Luthers entstammen müssen. Man
möchte wohl an Luthers zweiten Erfurter Aufenthalt denken (1509—10);
. . . wahrscheinlicher dünkt uns, daß sie den vor der Wittenberger
Stadtgemeinde gehaltenen Predigten zuzuzählen sind und daß Luthers
eigene Niederschrift dem Freunde Joh. Lang (vgl. W. 1 , 19) über-
sendet wurde, durch den sie dem Augustinerkloster in Erfurt ver-
blieb, so daß Poach Abschrift von ihr nehmen konnte." Buchwald
(W. 22 S. LXVIII) bemerkt zu der Predigt über Joh. 3 , 1 6 : ? 1512,
14, 16. Die Entscheidung zwischen 1509/10 und 1512—16 bedeutet
nichts anderes als die Entscheidung darüber, wann Luther überhaupt
mit Predigen begonnen hat. Frühestens während seines zweiten
Erfurter Aufenthaltes (Herbst 1509—Herbst 1510) kann er von dem
Generalvikar seines Ordens zum Prediger ernannt worden sein;
vorher reichte die theologische Vorbildung dazu nicht aus. Andrer-
seits forderten aber auch die Satzungen der Erfurter theologischen
Fakultät ausdrücklich, daß der Sententiar (welcher Luther eben
1509/10 war) nur dann zur Lizenz zugelassen werde, wenn er nach
Abschluß der Vorlesungen über die Sentenzen sich auch im Predigen
geübt habe (O. Scheel, M . Luther 3.4 II 553; vgl. H. Boehmer, D. jg.
Luther S. 89). Es bliebe also 1510 wie 1512 ff. denkbar. Der Auf-
findungsort würde immerhin am ehesten für Erfurt sprechen. Ent-
scheidend ins Gewicht fällt aber der Inhalt der Predigten, welcher
in der Unselbständigkeit der Problemstellungen und -lösungen das
früheste, nahezu ungebrochen scholastische Stadium der Theologie
Luthers zeigt (vgl. die Anschauung vom Menschen S. 27s, die Wertimg
2*
 20 II. Zwei frühste Predigten 1510/12.

der Vernunft, der Philosophie und Juristerei S. 316.1»; 2716 u. ö., der
Sündenbegriff S. 374, Verdienstgedanke S. 2i 3 3 j 33:5, die Vorstellung
von Christus als Vorbild und als Richter S. 253; 2926; 3324 u. ä.).
In alledem sind sie ζ. T . noch scholastischer als die Randnoten zu Au-
gustin und dem Lombarden 1509/10. Sie sind also so früh wie nur
möglich anzusetzen, vermutlich überhaupt die allerfrühsten erhaltenen
Predigten. Da die 2. Predigt eine Pfingstmontagspredigt ist, so möchte
man an Pfingstmontag, den 20. Mai 1510, oder, sollten die Bedenken
für eine Predigttätigkeit schon in Erfurt Zu groß sein, auch wohl an
Pfingstmontag, den 31. Mai 1512, denken. Später als 1513 sind sie
kaum denkbar.
Vgl. E. Vogelsang, Zur Datierung der frühsten Lutherpredigten
(Zeitschr. f. K G . 1931 S. 112 ff.).

w 4.590, <SERMO.> 1

E x αύτογράφψ L u t h e r i q u o d r e p e r i e b a t u r in Monasterio
Augustinen: Erffurdiae.
' Q u a e c u n q u e v u l t i s ut f a c i a n t v o b i s h o m i n e s , et vos
f a c i t e i l l i s . Haec e n i m est lex et p r o p h e t a e . ' Tres erunt δ
partes huius sermonis. In prima dicam notabile aliquid pro intro-
ductione, in secunda dabo conclusionem utilem pro nostra informa-
tione, in tertia solvam quaestionem pro dictorum declaratione.
Pro prima notandum, quod triplicia sunt bona hominum.
Prima sunt externa, ut sunt aurum, argentum, pecunia, vestes, agri, 10
domus, servi, uxores, filii, familia, oves, boves, equi etc. Et haec
vocantur externa, quia sunt extra naturam hominis. Secunda sunt
bona corporis et personae, ut sanitas, fortitudo, pulchritudo, mem-
brorum dispositio et aptitudo corporis et sensuum, item fama et honor.
Haec vocantur bona media, quia non sunt externa extra personam 15
sicut prima, nec sunt interna, ut quae iam sequuntur, sed media inter
haec duo. Tertia sunt spiritualia scilicet et interna, ut sdentia, virtus,
Charitas, fides. Et haec bona vocantur interna et spiritualia, quia
sunt in sola anima et spiritu. Et ipsa figurantur per bona externa et
media, quia aurum significat scientiam et sapientiam, vestes signi- 20

1 SERMO fehlt. 8 quaestionem* (s. u. S. 25 Z. 16): quan-

tum W. A. Poach (Abbreviatur verlesen).
4 Mt. 7, 12. 9 nach Aristoteles, Eth. Nie. I 7. 1098 b. 13; so
auch z . B . Reisch, Margarita philosophica p. 241: dreierlei bona: ex-
terna, corporis, animi. 20 aurum = scientia traditionell, ζ. B. Gl.
ord. zu Hiob 3,15. — vestes = Charitas etc. ζ. B. Gl. ord., Lyra u. a.
zu Ps. 44, 10.
 Matth. 7, 12 21

ficant virtutes, charitatem et castitatem, patientiam etc., quae si

fuerint in anima, tunc dicitur ipsa esse ornata, sicut corpus exteriori-
bus vestibus ornatur.
In his bonis potest se homo quilibet duobus modis habere ad
5 proximum suum: primo, quod potest in ipsis ei nocere et malefacere,
secundo, quod potest in ipsis ei prodesse et benefacere. Exemplum
primi, ut quando quis rapit bona externa, et quando destruit sanitatem
corporis percutiendo aut venenando, et quando interna bona aufert,
scilicet seducendo in errorem contra scientiam aut incitando ad malum
10 contra virtutem etc. Exemplum secundi, quando dat ei victum et amic-
tum, quando infirmitatem eius sanat aut defendit eius corpus, item
quando alium docet et incitat ad bonum etc. Unde habemus in scrip-
tura duas regulas, quibus circa ista bona nos debemus 1 regi, psal. 33. w 4, 591
'declina a malo', quoad primum, 'et fac bonum', quoad secundum,
is Pro s e c u n d a parte est haec notanda doctrina unica: non sufficit
ad salutem, quod aliquis proximo suo non nocet aut non malefacit in
his tribus bonis, sed requiritur etiam, ut in ipsis ei prosit et benefaciat.
Haec doctrina probatur triplici autoritate: ratione, autoritate et simi-
litudine. R a t i o n e , teutonice au£ bet öemunffi. Quia si hoc sufficeret
'20 ad salutem, tunc multa ligna in sylvis et multi lapides in medio man
deberent salvari, quia ista nemini nocent aut malefaciunt in illis bonis,
ut bene patet. Sed hoc est falsum. Igitur ille qui solum non nocet,
similis est illis, nec sufficit ei hoc ad salutem. A u t o r i t a t e , teutonice
mit gefpruc^ett 6ct @cfytiffi· Prima est thema, quia dicit: 'quaecun-
25 que vultis, ut faciant vobis homines.' Non dixit: 'quaecunque vultis,
ut non noceant vobis homines, in iisdem non nocete et eis', licet et
hoc verum sit et oporteat esse, sed non sufficit, sed facere etiam aliis
debemus. Et ex hoc quilibet intret in cor suum et videat, an vellet
ab aliis sibi dari vestes, edere, bibere, hospitium et bona externa, si
30 careret. Item, an vellet quod alii famam suam defenderent et honorem.
Item, an vellet, quod alii eum docerent, consolarentur, incitarent ad
bonum etc. Quod si sic viderit se velle et ipse non facit alteri similiter,
peccat et non merebitur vitam aeternam, quia non vult facere alteri
indigenti, quod vellet sibi fieri indigent!. Ergo contra legem et pro-
35 phetas facit, quae in isto verbo Domini omnes comprehenduntur.
Secimda est parabola de divite Epulone Lucae 16. Qui non ideo fuit

14 primum für durchstrichenes proximum. 35 quae: wohl auf

ein aus legem et prophetas zu entnehmendes leges bezogen.
13 f. Ps. 33, 15 = Ps. 36, 27 in diesem Sinne traditionell; ζ. B. ab
duplex via virtutis: Bonaventura, in sent. IV dist. 32 art. 3 qu. I ad I.
36 f. Lc. 16, 19; vgl. Gl. ord. z. St.: dives, quod sua non dedit, torquetur.
 22 II. Zwei frühste Predigten 1510/12.

damnatus, quod rapuisset vel malefecisset alicui in his bonis, quia

de suis bonis epulabatur et induebatur quotidie splendide etc., sed
ideo quia n o n benefecit in his proximo suo, scilicet L a z a r o . E t iam
satis nos docet ista parabola, q u o d n o n sufficit non malefacere aut
nocere, sed oportet q u o q u e prodesse et benefacere, nec sufficit ' d e c l i - 6
nare a malo', sed oportet 'facere et b o n u m ' . T e r t i a autoritas est
parabola de servo pigro M a t h . 2 5 , q u i accepit u n u m talentum, teutonice
pfltttö, et abscondit i n terram etc. H i c n o n f u i t damnatus, quod aliis
abstulisset, sed ideo, quia aliis n o n dedit. Sic fiet nobis. Talentum
e n i m nobis datum est possibilitas nostra, teutonice Uttfet eetmßgen. 10
H o c enim non ex nobis, sed ex D e o habemus, tarn in bonis externis,
<quam> internis et mediis. I n his omnibus quicquid possumus,
tenemur alteri facere. Q u o d si n o n fecerimus, tunc talentum D o m i n i
abscondimus et c u m illo servo damnabimur. U n d e dicit A p o s t o l u s :
'Inalterutrumadministrantes', ' s i c u t u n i c u i q u e d i v i s i t D e u s ' , t e u t o n i c e : 15
ein i g t i c ^ fol fcem attbettt Be^ötffen fein, ϋ α ΐ η α φ im @ot öectt^en
H o c est omnium C h a r i t a s et vera vita Christianorum. Quarta, quia
w 4, 592 D o m i n u s in iuditio non dicit se | dicturum, quod ei nocuerint aut male-
fecerint i n his bonis, sed quod n o n benefecerint. Unde Math. 25:
E s u r i v i et non dedistis m i h i manducare, sitivi et n o n dedistis m i h i 20
bibere etc.' Non dicit sie: ' H a b u i comedere et vos rapuistis mihi,
habui bibere et abstulistis', sed 'quia n o n dedistis'. E t ergo facere
oportet bene, et n o n solum n o n malefacere. Sic similiter: 'Hospes
eram et n o n collegistis m e , n u d u s et n o n operuistis m e , infirmus f u i
et n o n visitastis m e ' . N o n dicit sie: ' D o r n u m habui et expulistis', 25
licet et ista sint damnabilia, sed n o n sufficit ista omittere, sicut dictum
est. E o d e m modo de aliis bonis intelligendum est, u t : 'infamatus f u i
et m e non excusastis, inhonoratus f u i et non m e defendistis'. Item
de bonis animae: 'Tristis f u i et non m e consolati estis, errans f u i et
n o n m e doeuistis etc.', quia tenemur excusare, defendere, consolari so
et docere p r o x i m u m , in quo utique Christo faeimus, q u i c q u i d faeimus,
sicut ibidem dicit: 'Quicquid uni ex minimis meis fecistis, mihi
fecistis'. E t ergo innocentia n o n sufficit, sed oportet etiam ibidem
esse beneficentiam qui potest. Q u i n t a , quia dicit Β . Augustinus:

12 quam fehlt. 34 qui (I) verlesen aus si potest? vgl. S. 249.

5f. s. 0. S. 2113. 7 Mt. 25, 18. 15 1. Petr. 4, io. i.Cor. 7 , 1 7 .

19 Mt. 25,42. 23 Mt. 25, 43. 32 Mt. 25, 40. 34 bei Biel, in I I I
sent. dist. 30 qu. un. concl. 5 zitiert als von Ambrosius: Fame pasce
morientem: si non pavisti, occidisti. Später (W. 6, 2736; W . 37, 11321
s. dort) oft bei Luther als Ambrosiuszitat.
 Matth. 7, 1 2 .
23
'pasce esurientem: si non pavisti, occidisti', id est si moreretur ex
hoc, idem esset ac si tu occidisses, imo quantum in te est, ipse more-
retur. Ergo tu occidisti, teutonice: iff gleicf) fo ötel alö f>ette(lu in
geio&fef. Eodem modo de omnibus aliis ut sie:
5 Vesti nudum Vestisti Spoliasses
Collige peregrinum Hospitasti Expulisses
Pota sitientem Potasti idem Sitire fecisses
Consolare tristem Sipotuisti Consolatuses est Tristasses
Doce errantem et non Docuisti quasiii Seduxisses
io Corripe peccantem Corripuisti tu ipse Peccare fecisses
Excusa infamatum Excusasti Diffamasses
Sana infirmum Sanasti Infirmasses.
Ratio omnium est, quia haec omnia vellemus nobis ab aliis fieri, qui
possent, quando indigeremus. Ideoque sub mandato Dei tenemur et
15 nos facere, si possumus, quando alii indigent. Haec enim est lex
et prophetae, ut supra patet in themate. Unde etiam Eccle. 17:
'Mandavit Dominus unieuique de proximo suo.' Idem etiam sonat
praeeeptum illud secundum, quod est simile primo, quia omnia con-
tinet, legem scilicet et prophetas, scilicet: 'Diliges proximum tuum
20 sicut teipsum.' Hoc est idem, quod dicit: 'Quaecunque vultis, ut
faciant vobis homines etc.'
Nunc tertio e i m i l i t u d i n e etiam probatur. Ager, qui bono se-
mine est seminatus, non sufficit ei, quod non profert spinas et tribulos
et zizania, sed debet etiam fructum proferre domino suo et aliis de
26 semine sibi commisso, alioquin maledictus erit. Sic nos, qui sumus
ager Dei et 'pater' coelestis 'agricola est', et Apostolus dicit, quod
'agriculture Dei' sumus: dedit nobis | semina sua, id est bona externa, w 4. 593
interna, media. Non sufficit, quod ista accepimus et non germinamus
spinas, offensiones et tribulos, nocendo proximo, sed etiam fructum,
so bene ex illis faciendo aliis: sic etiam erimus bonus ager. Secunda
similitudo, quia bestiae et irrationabilia animalia istam legem tuentur.
Videmus quando porcus mactatur aut capitur, alii videntes circum-
strepunt et grunniunt quasi miserentes, sic gallinae, anseres et in
omnibus bestiis quando vident, quod aliud de suo genere necessitatem
36 patitur, naturaliter condolet, tristatur et si potest, adiuvat. Et solus
homo, qui rationalis est, suo proximo necessitatem patienti non suc-
currit, non miseretur. Ο pudor et scandalum! Insuper etiam inferunt

i 6 f . Eccles. 17, 1 2 . I 9 f . Mt. 22, 39. 26 Joh. 1 5 , 1. 2 7 1 . Cor.

3, 9. 3 6 Für die Scholastik liegt der Nachdruck auf 'in casu necessi-
tatis' (Bonav. in sent. I I I dist. 3 0 a. 1 qu. 5 concl.); s. u. S. 31819.
 24 II. Zwei frühste Predigten 1510/12.

potius quam tollunt necessitatem alteri alter. Unde recte dixit Seneca
quaesitus, quid esset nocentissimum homini: respondit 'quod homo',
scilicet unus alteri. Quia unus homo potest alteri nocere in omnibus
tribus bonis, quod non potest ullum elementum aut corporalis cre-
atura, quia occidit, rapit, vulnerat, infamat, comburit, seducit, con- 5
tristat. Super haec adhuc odium et invidiam servat, quae simul
non potest facere ignis vel aqua vel leo vel ursus, sed unum illorum.
E x ista doctrina possunt nunc multae spetiales et sequelae
doctrinarum accipi, scilicet p r i m a : qui videt nudum et non vestit,
si potest, non salvabitur. Probatur per thema, quia non facit, quae- 10
cunque vult, ut sibi faceret alius. Si autem ipse sic nudus esset,
vellet utique se vestiri ab eo qui potest.
S e c u n d a : qui videt esurientem et sitientem et non pascit, si
potest, damnabitur. Patet, quia vellet sibi fieri et tarnen non facit
alteri. Et sie contra legem et prophetas agit, quia in his stat lex et 15
prophetae, ut supra in themate.
T e r t i a : qui audit alteri aliquem detrahere et tacet et non ex-
cusat, peccat, quia sibi vellet aliter fieri. Igitur et sic fit 'peccatum
alienum', quando non resistit.
Q u a r t a : qui peccantem vidit vel errantem (scilicet moraliter 20
praeeipue) et non docet et non corripit, scilicet monendo, sed potius
arridet vel applaudit, peccat simili peccato. Patet, qui in bono spiri-
tuali non facit, quod sibi fieri vellet aut saltem velle deberet et de aliis.
Q u i n t a : si illi sic peccant et damnantur, qui non faciunt bene
et non prosunt in his bonis suo proximo, ubi manebunt illi, qui in 25
his malefaciunt et nocent alii ? Ubi manebunt, qui per rapinam, per
usuram, per fraudem, per mendatium, per vim et potentiam alterum
suis bonis exterioribus privant ? Ubi manebunt, qui aliorum famam
lacerant et detrahunt, quod iam adeo frequens est, ut nullus quasi
attendat ? U b i manebunt, qui alios ad peccatum trahunt, ut fit in 30
ebrietate et crapula, quando alter alterum inebriari cogit et per hoc
nocet eius animae et corporis bonis, quia sic anima peccat et corpus |
w 4, 594 infirmatur per gulam et luxuriam ? Ubi manebunt tales, si illi peccant,
qui solum consentiunt videntes et non resistentes ? E x his nostris mo-
ribus intelligitur, quod iam lex et prophetae nihil curantur et nulla 35
est quasi vita Christiana. Ubi manebunt adulatores et discordatores
hominum, si illi peccant, qui discordes non concordant ? Ecce non
solum non 'facimus bonum', sed nondum 'declinamus a malo',

20 mortaliter, aber übergeschrieben die Korrektur moraliter.

I f. Seneca Epist. 107, 7: „homo perniciosior feris omnibus".
18 f. peccatum alienum (Ps. 18, 14): s.u. S. 5716.
 Matth. 7, 12. 25
et ita nullam illarum duarum regularum tenemus, sed omnia per
contrarium facimus.
Unde ultimo Sexta: ponat quilibet hoc exemplum Domini ante
oculus suos tanquam speculum et bene notet ipsum, quia bonum
5 est, et habebit totam legem et prophetas. Non ego dico, sed ipse
Dominus met, scilicet: 'Quaecunque vultis ut faciant vobis homines,
hoc vos facite illis. Haec est lex et prophetae'. Ecce in quam brevi
verbo habetis omnem scripturam! Sit ergo hoc verbum cuilibet
speculum et in ipso et secundum ipsum videat in omnibus operibus
10 suis, an sic faciat proximo suo, sicut sibi vellet fieri, et an sie vellet
sibi omitti, sicut ipse alii omittit. Quod si se talem invenerit, speret,
quod salvabitur. Si autem non, rogo et moneo, ut emendet se, ne
pereat, et non curet, quia multi sunt tam in secularibus quam spiri-
tualibus, qui hoc non agunt. Ipsi habebunt 'suam mercedem'. Multi-
15 tudo peccantium nulli praestabit patrocinium et auxilium in die iuditii.
P r o tertia parte est questio: posset quis cogitare apud se:
1. 'Anne sufficeret, quod alten bene Vellern in corde?' maxime si
ab eo esset laesus aut offensus. 2. Sic dicunt multi: 'Ego volo eum
dimittere in pace, sua expedire, nihil ei bene vel male facere.' 3. Item
20 dicunt: 'Nonne quae ego habeo, mea sunt? possum eis uti, sicut
ego volo.' Respondetur pro primo, quod videat, an ipse vellet, quod
alius sibi faveret bene in corde et contentus esset, quod nihil in opere
fieret sibi. Si non, tunc non sufficit ei. Quia non dixit Dominus:
'Quaecunque vultis, ut faciant, eadem favete eis', sed 'facite eis'.
25 Quis autem est contentus sua voluntate bona, si quis opere potest ?
Ideo non sufficit. Sed respiciat ad speculum illorum verborum,
scilicet an sibi sie vellet fieri. Pro secundo: Quia non potest semper
sciri causa, quare offensus offendenti non benefaciat, an scilicet amore
vindictae vel amore iustiae, vel timore periculi aut alterius mali, ut
30 si timeat [sciat], quod ille offendens ex hoc magis roboretur et conforte-
tur ad malum et proterviam, ut si ebriosus, lusor, percussor: ideo
non potest melius dici quam quod speculum horum verborum ante
conscientiam suam ponat et videat, an talis causa eum moveat, quod
propter earn etiam sibi non vellet bene fieri ab aliis, si haberent contra
35 eum talem causam. Tunc salvus est: alias suadeo, ut sibi caveat.
Quia istam regulam Dominus servabit: 'Quacunque mensura mensi

4 quia bn [bene] est Hs.: bonus? 17ft. A. R. wundschen.

30 sciat übergeschrieben.

14 vgl. Mt. 6, 5. 16. 17 s. o. S. 185 (zu sent. III dist. 30) und
S. 31818. 36 Mt. 7, 2.
 26 II. Zwei frühste Predigten 1510/12.

f u e r i t i s , eadem r e m e t i e t u r e t v o b i s . ' I p s e e n i m b e n e videt c o r e t |

w 4, 595 c a u s a m , q u a m h a b e m u s . E r g o si sic vellemus nobis a D e o r e d d i , sicut
p r o x i m o faeimus, b e n e stamus. S i a u t e m sic e x mala voluntate d i e i m u s :
' V o l o e u m dimittere, sua e x p e d i r e ' , quaero a n velis e t i a m , q u o d t i b i
D e u s d i c a t : 'Volo te d i m i t t e r e , t u a expedire et nihil t i b i dare vel 5
aufferre?' Quis h o c v e l l e t ? E t tarnen ipse faciet, si sie f e c e r i m u s
p r o x i m o e x insufficient! causa. P r o tertio dico, quod b o n a q u a e c u n q u e
s u n t a D e o et n o n data a d r e t i n e n d u m vel a b u t e n d u m , sed a d dispen-
sandum. E r g o q u a n d o quis retinet, u b i n o n d e b e t , vel a b u t i t u r , t u n c
i p s o facto fiunt n o n sua, e t i a m si habeat ea i n postestate sua, sed sunt 10
D o m i n i sui, qui est D e u s . N o s a u t e m o m n e s servi eius e t c .

<SERMO.>
E x οίιτογρcitpuj q u o d i n v e n i e b a t u r in Monasterio
Augustinen. Erffurdiae.

Sic Deus dilexit m u n d u m , ut u n i g e n i t u m daret. I o h a n . 3 . 15

M i r a est emphasis i n istis verbis e t proprietas, sicut est m o s
S p i r i t u s saneti. N a m n o n est locutor ullus, q u i t a n t a m i n s e r m o n e
p r o p r i e t a t e m et e n e r g i a m habeat sicut i p s e . Quod bene in figura
m o n s t r a t u m est, q u o d i n linguis igneis a p p a r u i t : i n lingua proprietas,
i n i g n e energia. S i c u t e n i m n u l l u m est significantius s i g n u m , q u a m 20
i n lingua viva, quae magis proprie et signate r e m indicat q u a m di-
g i t u s , ο cuius et q u i c u n q u e gestus c o r p o r i s , q u a m e t i a m c a l a m u s vel
s c r i p t u r a , ita Spiritus s a n e t i locutio emphaticoteros prae omnibus
l o q u i t u r . E t hoc m a x i m e i n oratione R h e t o r e s m i r a n t u r . D e i n d e sicut
ignis est activissima creaturarum e t m a x i m a e energiae, ita v e r b u m 25
S p i r i t u s saneti, quando n o n apparuit i n digito, litera vel alia corporis
s i m i l i t u d i n e , sicut i n M o s i s tabulis, n e c i n aliquo colore aut qualitate
alia q u a m ignis ad ista d u o signanda. S e d n o n omnes id pereipiunt,
n e c c r e d u n t illi, q u i gentiles eloquentias i a c t a n t .
S i c est in verbis propositis. S i n g u l a v e r b a sunt ignis e t lingua, 30
q u i a Quis dat, quid datur, c u i , quo m o t i v o , ad quid ? o m n i a p u l c h e r -
r i m e tanguntur.
Quis? D e u s , n o n h o m o , n o n totus m u n d u s , n o n m i l l e m u n d i ,
s e d incomparabilis c r e a t o r . D a t o r si esset angelus, m a g n u m debuit
p u t a r i : m a x i m a dignatio. | 35

12 SERMO fehlt.

15 Joh. 3, 16 = Das Evangelium des 2. Pfingsttages (1510, 1 5 1 2 ?

vgl. Einleitung). 19 vgl. A c t . 2 , 3 . 20 fl. Vgl. Augustin, de doctr.
Christ. II 3.
 Joh. 3, 16. 27

Q u i d dat? Filium, non aurum, non argentum, non quicquid w 4, 596

potest cogitari, sed quod non potest cogitari a nobis: quo ipse nihil
maius habet ac diligit. Non enim nos possumus eum comprehendere,
ideo nec moneri ex nobis. Ideo ipse quasi mirans tacuit nomen patris
5 et allegat nomen Dei et suum: 'Sic Deus dilexit mundum'. Qualem
filium? 'Unigenitum', nec habet plures tales.
C u i ? mundo: cuius non eget, qui eum offendit et ei resistit:
non dicit 'homini', quia hoc nomen bonitatis: sed 'mundo' [per
antiphrasin],
10 Quo motivo? propter nimiam charitatem, non propter
nostram bonitatem, cum simus mali et solus Deus bonus: nec meritis
nostris, quae non sunt. Non ait 'sic placuit' aut 'sic magnum quid
est ipse mundus'.
Q u i d f a c i t ? Dat, non ostendit tantum: non mutavit, non
15 vendidit, non commodavit, sed facit eum nostrum. Quia donatio,
dicunt Iuristae, constituit possessorem recipientem stantibus condi-
tionibus liberaliter et munifice et gratis, ut vere possimus cum B. Vir-
gine cantare: 'Quia fecit mihi magna, qui potens est'.
A d q u i d ? foelicissimo fine, scilicet 'ut non pereamus, sed habe-
20 amus vitam aeternam'. Triplex malum, scilicet naturae, culpae, mi-
seriae: primum contra esse, secundum contra gratiam, tertium
contra gloriam.
Nunc ergo quam mira sunt verba ista [ista circumstantia est in
omnibus donis eius consideranda]: tantus donator, tam insigniter ex-
25 pressus: tanta donatio similiter: ad tam necessarium finem: ex quam
optimo motivo: quam maxime egenti: ita ut non possit esse maior do-
nator nec maius donum nec melius motivum nec melior causa [finis]
nec melior facti modus [quia datio] nec magis necessitato et utilius
recepturo. [Omnia sunt in summo et fastigio.] Ratio singulorum est:
30 Quia nullus alius erat receptor: Diabolus enim est ineptus re-
cipere.

4 moveri? 8 f. a. R. per Antiphrasin. 17 munifice: mag-

nifice W. A. (s. u.). 23 a. R. Ista bis consideranda. 27 finis über-
geschrieben; quia datio übergeschrieben. 28 a. R. Omnia bis fastigio.

8 f. per antiphrasin: im Gegensinn, nämlich zu mundus = rein (wie

'lucus a non lucendo'). 11 Vgl. Mc. io, 18. 12 placuit sc. mundus
deo; quid = aliquid. 15 ff. liberalitas und munificentia sehr häufig
als Bedingungen der donatio in den Rechtsquellen; ζ. B. Glosse zu
Cod. Just. 5, 9, 3; 8, 5, 3; Dig. 39, 5 u. ö. — 'gratis' ζ. B. im vocabu-
larius utriusque iuris. Nuremb. 1481 s. v. donatio. 18 Lc; 1, 49.
20 vgl. ζ. B. Bonaventura, in II sent. d. 25 p. 2 dub. 1.
 28 II. Zwei frühste Predigten 1 5 1 0 / 1 2 .

Quia nulltts alius donator sufficiebat: quia oportuit habere.

Quia nullum aliud donum satis erat pro nobis.
Quia motivum iustitiae vel ex iustitia dari non potuit.
Quia alio modo non sufficiebat, quia pro nostro oportuit nos
satisfacere: ergo daretur necesse erat. 5
Quia ad nullum alium finem necesse erat. Et ita omnia sunt
plena proprietate et calore igneque verba.
Sed conferamus in unum documentum omnia breviter.
Quod Deus pro nostra salute tot et tanta facit, debet nobis esse
magna excitatio, ut et nos ipsi pro propria saltern salute faciamus ali- 10
quanta. Hie sane natura docet: si alius sic pro me laborat et non solum
hortatur verbis, [sed etiam factis] non potest me magis provocare, ut et
pro me ipse agam. Quia autem hoc fit inter nos, verum quanto magis
w 4, 597 inter nos et Deum. Qui | cum sola hortatione deberet nobis esse suf-
ficiens causa, quia tammagnus Dominus pro nostra salute sollicitudinem 16
et monitionem viz deberet assumere: sed nunc maxima facit supra
quod monet et suadet. Nimis ignavus est, qui alium pro se conspicit
verbis et factis laborare et adhuc non etiam ipse aggreditur. Iste
enim est vilissimus inter homines. Sed nos coeci non advertimus
hoc etiam coram Deo sic esse. Quid autem et nos facere debeamus, 20
sequetur infra: quia 'Qui credit', solum ut credamus etc.
Quot ergo et quanta facit et dicit pro nobis Deus?
P r i m o quidem de dicere eius patet, quod totam scripturam
nobis dedit, tot prophetas et Apostolos, tot Doctores nobis dedit,
qui earn exponerent et libros facerent. Nam isti omnes laborarunt 25
nobis. Item adhuc quotidie nobis statuit praedicatores, similiter
propter nos. Non enim sibi laborant, sed nobis etiam.' Ista benignitas
Dei quam maxima debuit sufficere a tanto Domino tam vilibus pec-
catoribus exhibita. Quanta sit haec gratia, docent gentium et philo-
sophorum errores, labores, miseriae. 30
S e c u n d o . Sed non solum sic locutus est pro nobis, sed etiam
fecit j ut omnia breviter tangamus:
primo totum mundum, quem ipse omnino ad hoc creavit, ut per
ipsum nos adiuvet advitam, sicut et Apostolus: 'Omnia cooperantur
in bonum his, qui secundum propositum vocati sunt sancti'. Dedit 35
igitur eum similiter nobis, ut sit noster, et quicquid omnis creatura
agit, est nostra coactio tantrum si volumus. Aliud enim nihil requiri-

10 facimus. 12 sed bis factis übergeschr.

21 Joh. 3, 18. 34 Rm. 8, 28.

 Joh. 3,16. 29

tur. Dedit autem eum ad tria, scilicet ad usum [qui servit nobis quo
ad esse], ad intellectual et ad affectum. In his enim stat cooperatio
mundi, secundum quod tria personarum vestigia in ipsis invenimus,
scilicet essentia, quantitas, qualitas: haec tria insinuant s. trinitatem.
6 D e usu dicit Dominus: 'Qui facit solem suum oriri super bonos
et malos' et Moses Deut, 'quae creavit Dominus Deus tuus in signa
et tempora cunctis gentibus'. Quod de sole, hoc de qualibet <(creatura)>
intelligitur. Sic Angelos dedit singulis hominibus, sic Archangelos
congregation!, principatus principibus, potestates regibus etc.
10 Ista sunt maxima et mirabilia, et viluerunt nobis assiduitate. Quis
non miretur, si uno die aliquo fax ab Oriente in occidentem volaret ?
omnes nos et oculos aperimus stante Comoete, et illud nobilissimum
decus non miramur, solem, et tam lucentes fibulas stellarum in node,
quia solita sunt ista. Ideo pauci glorificant Deum in ipsis et gratias
15 agunt. Et in hoc cooperantur nobis, quod eorum potentia et servitus
monitorium est nobis <eius> qui | dedit illas; quoniam si non essent, W 4, 598
quando tunc memoraremur Dei ? Item sic B. Augustinus in sermone
super Ioh. 2: 'Vinum factum ex aqua omnes stupuerunt, et unus
non est qui miretur per tot terras in tanta varietate saporum, colorum
20 et virtutum vina ex terra fieri: quod mirius est. Unus est suscitatus:
mirantur, et tarnen anima et caro fuit. Tot nascuntur singulis pene
diebus ex sola fece carnis humanae, ubi nec caro nec spiritus est'.
Alius usus rerum est affiictivus, quando mala sustinemus: ilia
adhuc magis sunt ad usum nostrum data, quia magis cooperantur.
25 Sicut sunt passiones, paupertates, ieiunia. Hunc usum et coope-
rationem sicut Christus nobis in exemplum ardentius assumpsit,
ita nos stultius eum horremus. Sed quis omnia numeret? quod
omnia quae in creaturis fiunt, sine nostro opere nascuntur: quia
non est virtutis nostrae nisi praeparare in omnibus tam temporalibus
so quam spiritualibus, quo facto frustra est omnis sollicitudo.
ι qui bis esse übergeschr. 3 tria: trium? 4 Vor essentia
Esse signi. 7 creatura fehlt. 16 eius fehlt. 20 virtutum*:
virtutem W. A.

ι f. Vgl. Biel, in II sent, d: 15 qu. un. H. 3 vgl. zu S. 3015. 5 Mt.

5,45. 6 Gen. ι, 14; Deut. 4,19. 8f. vgl. die Kommentatoren des Lom-
barden zu sent. II dist. 9 u. 11. 12 vgL zu W ΙΟ I I, 57I1. Juli/August
1506 war ein sicher bezeugter und berechneter Komet sichtbar; dann —
abgesehen von Phantasieprodukten, Verwechslungen mit Meteoren, Halo-
Erscheinungen u. ä. und kleinen, nur von Fachastronomen beobachteten
Kometen — erst wieder 1531; vgl. Pingr£, Comitographie, Paris 1783
I 48t (dementsprechendW. 4,597 Α. 1 zu korrigieren!). 17 ff. Augustin,
Tract. VIII u. IX in loh. 2 (sinngemäß).
 30 II. Zwei frühste Predigten 1510/12.

<Secundo> instruunt nos: unde Christus omnes suas per para-

bolas sententias docuit ad populum. Inde sumuntur multa pulchra
proverbia, ut notum est in Salomone. lob 12. 'Interroga iumenta,
et docebunt te, volatilia coeli, et indicabunt tibi. Loquere terrae, et
respondebit tibi, et narrabunt pisces maris.' Sic qui videt lupum vel 6
ursum, intelligat Diabolum: ovem, intelligat seipsum et imitetur.
Et quicquid sie de rebus sumitur, hoc non fallit, quia Deus hoc
loquitur.
Sed hie multum hebuimus: qui 'videmus nunc per speculum
in aenigmate' ait Apostolus. Speculum id est scriptura: qua ducente 10
cognoscimus, quid res significet et doceat. Sed non solum sic in
practicis instruunt, verum etiam in speculativis. Unde Apostolus
Ro. 1. 'Invisibilia Dei per ea quae facta sunt, intellects conspiciuntur.'
Sap. 13. Ά magnitudine spetiei et creaturae cognoscibiliter potent
creator horum videri.' Ad hoc sunt vestigia Trinitatis etc. Quare is
clamavit Isaias: 'plena est terra scientia Domini et velut aque'. Qui
non videt mysteria Dei, coecus est.
Deinde tertio a f f e c t u m nostrum provehunt: quoniam cum
omnia bona sint amabilia, creaturae sunt delectabiles. In quibus
non quidem satiatur <homo>, sed provocatur et irritatur, atque velut 20
sustentatur pedibus afiectuum tanquam in gradibus, ut ascendat
in creatorem suum et discat cogitare: 'Si hoc tarn dulce et iueundum,
quod pedibus supponitur meis, quantum erit creator omnium!'
Sic enim habent creaturae maximam cooperationem ad amandum
Deum, dummodo non ibi sistitur. Sic ascendens scalam non ideo 25
premit gradus, ut ibi quiescat. Sic nostri pedes sunt suavitates et
W 4. 599 affectus I in creaturis, qui cum sie signantur, non debent ibi quiescere,
ne forte ruat, sed ascendere in Deum. Sed quot non solum ruunt,
sed nec ascendunt! Sic ait Sap. 13: 'Etenim in operibus illius cum
conversentur, inquirunt: et persuasum habent quoniam bona sunt 80
quae videntur. Quomodo non huius dominum facilius invenerunt V
Exempla sunt: Aurum et divitiae sunt amabiles, eibus, vinum et
panis, forma mulierum et ornatus rerum. Haec omnia sunt irrita-

1 A. R. 2. 18 A. R. 3. 20 homo fehlt. 28 ruat; ruant?

3 1. Kön. 4, 32; Hiob 12, yl. 9 f. 1. Kor. 13, 12; Gl. ord.
und Lyra deuten auf die dunkle natürliche Gotteserkenntnis: speculum
= anima, bzw. creatura. 13 Rm. 1,20. 14 Sap. 13,5. 15 über
die vestigia trinitatis im Anschluß an Rm. i, 20 vgl. Petrus Lombardus,
sent. I dist. 3 c. 1. 16 Jes. II, 9. 22 ff. Dagegen s. u. S. 3885
(Heidelb. Disput.). 29 Sap. 13, 7ff.
 Joh. 3, 16. 31
menta et velut plexae in viis euntes ad verum terminum monstrantes.
Stulti, qui herent. Vita est via nostra per sylvam latronum infer-
norum, in quibus istas directiones et monitoria Deus nobis posuit.
Secundo dedit pro salute nostra nos ipsos nobis ipsis. Hoc est
s adhuc maius, et est tot et tanta, quantus est totus mundus, unde quidam
philosophi ex instinctu Spiritus Sancti concordant cum Domino
dicentes hominem esse mundum. Et hie est mundus quern sic dilexit
Deus. Et in alio loco vocatur 'omnis creatura'. Quid enim est omnis
creatura [quod verbum plus habet quam omnium philosophorum
10 studia et volumina, quia cuiusque creaturae nomen convenit etiam
homini]? est mundus. Quid est mundus? Est homo, sicut hie ex
Euangelio et philosophis patet. Omnia enim similia sunt in homine
quae in mundo. Unde Moses dixit: 'Creavit Deus hominem ad ima-
ginem et similitudinem suam'. Similitudo et imago in hoc stat, quod
15 est anima sanctae Trinitatis similitudo: latet in corpore, sicut Deus
in mundo invisibiliter: regit similiter corpus, et rectum videtur,
rector latet. Corpus est visibile coelum et terra, oculi sunt stellae,
tonitrua et fulgura sunt verba irae, quae obscurant frontem, i. e.
coelum, et oculos, i. e. solem et stellas. Capilli et pili sunt sparsae
20 sylvae, et multas alias similitudines. Excedit igitur homo, quod ipse
est sui mundi compos, liber, rector, sub solo Deo. Ideo licet Angeli
sint perfectiores, tamen homo est mirius animal. Nulla est etiam
corporalis creatura liberi arbitrii. Et hoc est excellentissimum, quia
hie est ratio, quare omnis mundus ei cooperatur in bonum: ipse enim
26 {operator) propter liberum arbitrium, hie autem <cooperatur> propter
vitam aeternam. Ideoque qui non habent liberum arbitrium, non
possunt creaturas habere pro cooperatoribus et ad vitam aeternam,
sed est pars inter alias. Nobilissimum est hoc donum, frusta enim
esset mundus homini datus, nisi hoc haberet, et tamen non esset
30 hoc frustra, etiam si mundus non esset datus: quia hoc solum suf-
ficere posset ad salutem, cum mundus non sit nisi quidam monitor
et index. Sic igitur homo est microcosmus.
Tertio dedit suum dilectum et unigenitum filium et fecit ipsum

9—11 Von quod bis homini zu creatura beigeschrieben. 25 ^ope-

r a t e ) und ^cooperatur) fehlt Hs.
I in 'plexae' (?) müßte eine Bedeutung wie 'Wegweiser' stecken.
4 Secundo: cf. primo S. 2833. 7 homo = microcosmus: Aristoteles, Phy-
sik VIII 2, 252 b. 26; Thomas Aqu., S. th. I. II qu. 2. art. 8 ob. 2; Reisch,
Margarita philos. p. 875; s. o. S. io 3 (W. 9, 6714). 8 Mc. 16, 15. 13 Gen.
1, 26. 15 s. o. S. 103: Luther selbst zu Petrus Lomb. sent. II dist.
16. c. 4. 23 creatura liberi arbitrii: Petrus Lombardus, sent. II dist.
24 c. 5; s. o- S. 1Ο16 ff.
 32 II. Zwei frühste Predigten 1510/12.

nasci nobis, cum ista omnia non nos provocaverint ad collaborandum

Deo nostro pro nostra salute. Hoc enim est maximum donum, in
w 4, 600 quo omnia | nobis dedit et pro nobis fecit. Unde Apostolus [Col. 3.
'Omnia et in omnibus Christus'.]
Et qui vult, legat et videat: quicquid possumus nominare et desi- 5
derare, huius offitium habet Christus et sic nominatur in scriptura:
exempli gratia panis, potus, vestis, calor, lux, frigus, via, Veritas, vita,
sanitas, gaudium, honor, et quid differo 1 omnis creatura, omnis
syllaba digitis monstrant in hanc imam personam et dicunt: Ecce hie
est, qui dare vobis et esse potest, quod nos non dare, sed solum 10
ostendere possumus, quia quicquid in nobis est usus, scientiae et
affectus, solum inditium est et odor ad ipsum, in quo haec vere sunt.
Quis nobis ista credit ? Non superbi, non avari, non luxuriosi, non
gulosi etc. His enim iam videmur fabulas loqui, quia scilicet manibus
id non possunt palpari, putant hoc ridiculum esse. Ego autem dico is
in Spintu.
Et sicut declarata sunt ilia tria, scilicet usus, instructio, affectio
in creaturis, quodlibet dupliciter, scilicet usus blandus et asper,
instructio practica et speculative, affectio amoris et odii, quid scilicet
nolle et velle debeamus: ita potest melius in secundo, i. e. homine 20
ipso, idem declarari, sed optime adhuc in Christo. Sed relinquo
aliis id.
Hunc igitur 'filium nobis natum, nobis datum', nostrum fecit
Deus pro nobis, quia iam 'os ex ossibus' nostris 'et caro de carne'
nostra, et dicit, sicut David dixit 2. Reg. ad filios Israel: 'Os meum 26
et caro vos'.
Ad quid igitur dedit ista tria ? Audi: 'ut non pereat, sed habeat
vitam aeternam', i. e. de summo malo perveniat ad sumrmim bonum.
Nihil sunt tria: primum obviatessentiae, quod proprio vocabulo dicitur
n i h i l , aliud obviat vero et dicitur f a l s u m , aliud dicitur malum et so
obviat bono. Sic stmt tria: ens, verum, bonum, et tria opposite:
nihil, falsum, malum. Et sicut ilia sunt idem, ita et ista: quia in omni
creatura si unum, invenitur et reliquum. Et in hoc lucet vestigium
sanctae trinitatis. Quia quo ad esse indicat pattern, qui est tota essentia
et fons divinitatis, quo ad verum indicat filium, qui est Veritas, quo ad 85

3 f. Col. 3. bis Christus a. R. (5 Zeilen später).

3 Col. 3, 11. 14 etc. = die übrigen 3 der 7 peccata capitalia
(Petrus Lombardus, sent. II dist. 42 c. 8): invidia, ira, acedia. 17 s. o.
S. 291 S. 20 in secundo sc. dono: S. 314. 23 Jes. 9, 6. 24 vgl.
Gen. 2, 23. 25 2. Sam. 19, 12. 27 Joh. 3, 15. 30fi. vgl. Bona-
ventura, in I sent. dist. 3 p. 1 art. un. qu. 2.
 Joh. 3, 16. 33
bonum indicat Spintum sanctum, qui est bonitas. Etista tria senserunt
etiam philosophi, quando distinxerunt bonum entis, bonum artis, bonum
moris, et per opposite, idem enim est quod prius. Nunc igitur sicut
in natura id quod non est, est nihil, est falsum, est malum, ita in gratia
5 peius: peccator est nihil contra patrem, falsus contra filium, malus
contra Spiritum sanctum. Et Pessimum in inferno: ubi damnatus est
summe nihil contra patrem, summe falsus contra filium, summe malus
contra Spiritum sanctum. Sic enim tribus gradibus excedunt se ista
falsa, mala et nihila: in positive, comparativo et superlativo. Nunc
ίο igitur ad vitandum malum et acquirendum bonum dedit nobis ista
Deus, item ad vitandum peius ι et ad acquirendum melius, et ad vi- W 4, 601
tandum summum malum et acquirendum summum bonum et op-
timum, i. e. naturam, gratiam et gloriam, et eifugere nihil, culpam
et miseriam. Haec sunt pulchra, erudita et subtilia et late possunt
15 multiplicari. Inde enim quae non sunt rationalia, solo primo bono
et malo sunt obnoxia. Homo autem omnibus tribus bonis aptus,
igitur et malis.
Quid nunc igitur nobis cooperandum est Deo pro nobis tanta
operanti? Respondet Dominus:'Omnis qui credit in eum.' Credere
20 igitur sufficit: hoc est nostrum cooperari. Et alibi: 'Qui crediderit et
baptisatus fuerit, salvus erit.' Dicis autem: 'Ego credo, ergo sufficit.'
Respondeo tibi: Sufficit, sed oportet et nos scire et credere, quod tu
credas. Nihil autem scitur, dicunt philosophi, nisi per aliquod signum
et medium. Christus igitur factus homo iudicaturus vivos et mortuos
25 libenter praemiabit tuam fidem, si monstrare poteris aliquo signo ei
te habere fidem. Nam nec ipse nunc <cognoscitur> nisi per aliquod
signum sit. Quae autem sunt signa? Respondet Dominus: 'Signa
autem eos, qui credunt in me, haec sequentur' Marci ultimo. Igitur
esto securus, quicunque credis, salvus eris, solummodo ut possis hoc
3o etiam aliis notificare et significare, alias quis credet te habere fidem ?
Mercenarius enim frustra sedet iuxta praemiantem, si non mone-
faciat et det ei signum per verbum vel alias, quod meruerit. Sic oportet
et nos Deo significare quod crediderimus in eius filium et dicere:
'Ecce, Domine, credidi.' Sed sciendum: locutio oris nostri non est
35 locutio nisi humana et cum hominibus, et illam non curat Deus.
Sed oportet nos divina locutione cum eo loqui, quod est operari.

26 cognoscitur fehlt Hs.

19 Joh. 3, 15. 20 Mc. 16, 16. 23 ζ. B. Petrus Lomb. I sent,

d. 1 c. 1 (nach Augustin): res per signa discuntur. 24 vgl. Sym-
bolum Apostolicum. 27 Mc. 16, 17.
Luther V ·,
 34 II. Zwei frühste Predigten 1510/12.

Sic enim 'ipse dixit et facta sunt'. Discutiat igitur quilibet seipsum,
an id signum possit ostendere.
Sed ecce, nos omnia pervertimus: tanta et tarn maxima dona Dei
(quis non terreatur et horreat ?) in pluribus stmt frustra quam utilia.
In maiore aut m i n i m o ista tria et quodlibet illorum s e o r s u m vertitur 6
nobis in damnum pro usu, in coecitatem pro Instructionen in malitiam
pro affectione. Magna haec est miseria. Sicut enim de Domino dictum
est 'positus est hic in ruinam et resurrectionem multomm in Israel':
ita de quolibet illorum trium intelligi potest.
Et ideo secundum quod ista tria dona sese excedunt, tanto magis 10
nocent, quia gladius quanto melior, tanto horribilior. Inde cum dicit
scriptura de primo, quod 'armabitur creatura ad ultionem inimicorum,
et pugnabit pro eo orbis terrarum contra insensatos', hoc fit primo,
quando omnia ei cooperantur in malum naturae, culpae et miseriae,
quia ex usu rerum augescit in peccatoribus corruptio naturae, 15
quia introducunt mortem. (Et huic malo subiecit nos omnes Adam.)
W 4, 602 Secundo augent peccata: quia usus requirit 1 rationem reddendam
coram Deo, toties, quoties. Et peccator quanto magis utitur rebus
Dei, tanto magis incidit malum culpae. Similiter malum miseriae:
quia omnis creatura erit damnatis poena solo aspectu: quam noluerunt 20
habere pro conspectu. Et hic est primus gradus. Secundus est liberi
arbitrii: quae erit maxima poena, quia nihil gravius conscientia mala
etc. Quia sicut sine libero arbitrio non iuvarent creatuarae, ita sine
mala conscientia non punirent eum. Ideo ipsa est causa, quare illae
eum affligant. Et hoc erit pessimum malum, quia non potest a se 25
fugere conscientia, semper sibi praesens est, et ideo etiam omnis
creaturae terror, quod etiam faciunt in praesenti vita: quia impius
sicut mare fervescit. Tertius et maximus hororr et summum malum
est iudicem habere, quem collaboratorem nolumus habere, qui quanto
grandius nunc donum nobis est et 'omnia in omnibus', ita erit tunc 30
gravissimum damnum: quia auferet omnem gloriam et maximam
miseriam solo aspectu etiam inferet. Et hoc ideo, quia istis tribus
non fecimus nos dignos: Primo pro usu accepimus damnum. Secundo
quia cum in illis deberemus discere, quid faceremus et amaremus,
fiximus pedes in ipsa tantum et non per speculum vidimus, sed tan- 35

5 in maiore a u t mio H s . : in maiore autem n u m e r o W . A . 7 afflic-

tione Hs. 17 augent; augentur oder augescunt? 2 4 f . illae e u m :
illae eam Hs.

1 vgl. Ps. 32 (33), 9. 8 Lc. 2, 34. 1 2 Sap. 5, 18. 2 1 . 20 vgl.

W 19, 22614 il. 2 7 f· Jes. 57, 20. 30 C'ol. 3, 1 1 . 3 1 f. vgl. 2.
Thess. 1, 9.
 Joh. 3 , 1 6 . 35
quam in speculo solum nosipsos contemplati sumus. Et didicimus
quod amaremus non amanda, odiremus non odienda. Ideo in omnibus
puniemur.
Credo autem quod omnis error perveniat ex hoc, quod non pure
5 credimus, quod mundus sit creatura Dei et vestigium eius: quia si hoc
crederemus recte, non ibi in vestigio haereremus et per consequens
non excoecaremur nec damnum ex ea sumeremus.

Cur quam maxime petimus veram fidem in ista oratione: 9lu Mttett
»it t>€B fldligctt @itfl ? Respondetur: Quia 'est substantia rerum
ίο sperandarum'. Et hoc declarat utrumque per multa patrum exempla
Apostolus Hebr. n : 'quod quis videt' hie et videre potest, 'non est
spes' et monitorium spei.
i . Difficultatem fidei: quia {est) ponere pedes super non apparens
clausis oculis et extendere pedes super id, quod magnum est et glo-
16 riosum. Ideo homines, qui sunt assueti confidere in thesauros et
praesentia, difficulter istos calceos exuunt: quos tamen necesse est
exuere cum Mose volentes ad ignem rubi accedere, id est Christum,
per fidem.
Signum huius diffidentiae est et quod stant super praesentia,
20 quia ruentibus praesentibus ruunt et ipsi, quia fides eorum non 'est
substantia sperandarum rerum', sed substantia praesentium rerum,
non 'argumentum non > apparentium', sed experimentum apparentium W 4, 603
et patentium. Sic multi ut honores sumant, vitam et animam exponunt
et mira praesumunt. Quia sic instabilia sunt vota et funda.
25 2. Alii amittentes bona corporis et domus divinas adeunt et
Diabolos consulunt.
Corollarium.
Pauci sunt qui credunt vera fide: ut patet in signis eorum, quanto
magis in fine vitae, quando omnia nobis suppeditata fuerint et patebit

1 3 { e s t ) fehlt. 23 salvant Hs. 24 funda so; vielleicht fumida Hs.

8 S. Durch einen Zwischenraum von dem Vorigen getrennt; doch

scheint es nicht eine dritte Predigt, sondern der Schluß der voran-
stehenden Pfingstpredigt zu sein; ζ. T. sind es Wiederholungen von Vor-
hergehendem. 8 Das seit dem 13. Jhdt. (Berthold von Regensburg)
bekannte Pfingstlied: Nun bitten wir den hl. Geist: um den rechten
Glauben allermeist. 9 Hebr. 1 1 , 1 (s. o. S. 1619 ft.). 1 1 Hebr. I I , 4 ff.;
Rm. 8, 24. 17 Exod. 3, 5; die Deutung des Dornstrauchs auf Christus
(seit Gregor, hom. in Ezech. lib. I hom. 7, 10: MPL. 76, 845) traditionell.
20 f. Hebr. 1 1 , 1. 24 funda (?): vielleicht wie das französ. fond.
3*
 36 II. Zwei frühste Predigten 1 5 1 0 / 1 2 .

omnia nihil esse quae fecimus, et sola mala restare, tunc (si) non
sumus assueti credere, quomodo credemus tunc?
2.
Homines abutuntur creaturis Dei: quia debet (homo) discere
explicare ab eis affectum et discit eum implicare, et debet ipsas per- 6
currere et incurrit, et eas conculcare et sese supponit: ad modum
Diaboli omnia subvertit.
3·
Vita haec exilium est et vallis lachrymarum, sicut Christus ostendit
et omnes Sancti. Apostolus: 'peregrinamur a Domine'. 'Vae vobis, 10
qui habetis hie consolationem vestram, et qui ridetis.'
4·
'Nescio qua natale solum dulcedine captos
Ducit et immemores non sinit esse sui.'
Nonne dulce est, quin dulcissimum, '©an » i t fjeimfattt attS 15
btefem elenb V Quanta est in istis verbis emphasis: §eim au3 Mefem
etenö! Unum sonat risum et tripudium, aliud lachrymas et rugas
ostendit.
5·
lam quis elementum et articulum primum Symboli et orationis 20
dominicae recte orat 'Credo in Deum patrem creatorem coeli et
terrae' ? Ore sic dicunt, corde autem 'Credo in coelum et terram',
quia non dicit, 'si carere sit necesse temporalibus, cuiuslibet generis
sint, tarnen es salvator meus'; et 'si haberem te, etiam si non me sal-
vares'; et 'sine te ero miser nec foelix', quis sic dicit? 26
Item 'Pater noster qui es in coelis': sed corde dicunt: 'Pater mi,
qui es in terra', quia hie nec 'noster' nec 'coelum' meminit, sed
privatim incedit per terram.
W 4, 604 Doctrina.
Magis optat Deus nostram salutem, quam nos ipsi. Patet, quia 30
maiora facit pro ea quam nos, sed opera sunt testimonium voluntatis.
Secundo quia dat (et non reddit) prior, antequam mereamur, quia
dedit unigenitum: non commodavit nec ostendit nec dixit de eo, sed
dedit. Sic totum mundum. Sed dices: 'quomodo dedit ? tamen non

I ( s i ) fehlt Hs. 4 (homo") fehlt Hs. 24 sint, et non tamen

es salvator meus, etiam si haberem te, non me salvares, et sine te non
ero etc. Hs.

9 vgl. im Salve Regina „Ad te clamamus exules filii H e v a e . . . in

hac lacrimarum valle". 10 2. Kor. 5, 6; Lc. 6, 24 f. 13 f. Ovid, ex
Ponto I 3, 35. 36. 15 f. Forts, von S. 358. 34 mundum sc. dilexit.
 Joh. 3 , 1 6 .
37
habeo eum in potestate mea'. Respondetur: hoc dicimus 'habere',
quod in voluntate nostra est et ex eo facere possumus, quod volumus.
Sic ex filio Dei datum est nobis facere, quicquid volumus. Quia qui
peccatum facit, nihil facit. Ergo ex filio Dei peccatum facere non est
6 quid ex ipso facere, sed nihil. Alias quicquid volumus, ipse est, quia
sic omnia sunt in potestate nostra, quam in ipsis exercere possumus,
quomodo volumus, dum modo non faciamus nihil.
Sic dicit B. Augustinus, quod 'uti est assumere aliquid in facul-
tatem voluntatis propter aliud',
ίο I. Magnum est mundus donum et mirabile, quia viluerunt mira-

I
habitationem iucundam et amplam,
utilitatem,

instructionem: 'videmus nunc per speculum'.

ίdamnum Ί
16 2. Haec dona frustra, ut plurimum, quia abutuntur ad | coecitatem I

I
pattern (malitiam J
filium

20 Spiritum sanctum. primo totus mundus, qui est pri-

mum datum (?)
3. Poena sequitur, quia pug- secundo ipse met est: conscientia
nabit cum eo contra sua erit poena <maxima, quia)
animus nec a se potest fugere: et
tarnen non potest se non horrere.

2 3 <maxima, quia) unleserlich, zum Sinn s. 0. S. 34zj.

4 s. o. S. 87 (W. 9, 565 fi.). 8 Augustin, de trin. X cap. 1 1 n. 1 7 ,

zitiert von Petrus Lombardus, sent. I dist. 1 c. 3. 12 f. s. 0. S. 291 ff.
1 3 I. Cor. 13, 12.
 III. Aus der i. Psalmenvorlesung 1513—15.
Am 19. Oktober 1512 wurde Luther doctor in theologia und sollte
darauf als Nachfolger von Johann von Staupitz die lectura in Biblia
versehen. Ob er sogleich mit einer Genesisvorlesung begann, ist
sehr ungewiß (vgl. Boehmer, L.'s erste Vorlesung S. 4; Ficker,
L.'s erste Vorlesung — welche? Stud. Krit. 1928); sicher ist aber,
daß er im Sommer 1513 mit der 1. Psalmenvorlesung begann. Wir
haben davon erhalten:
a) Randbemerkungen zum Psalterium Quincuplex
des F a b e r Stapulensis (Ausg. Paris 1509)5 darin finden sich die
f r ü h s t e n Aufzeichnungen für das Kolleg. Denn erstens benutzte
er Fabers Psalterium schon für die Gestaltung seines Psaltertextes
(ζ. B. hier zu S. ηητ%) und für die Abfassung der Summarien (am
8. Juli 1513 im Druck erschienen; s. zu b), indem er ζ. T . Formu-
lierungen aus Faber übernahm und dabei oft gerade zu Fabers 'Tituli'
seine Bemerkungen einschrieb. Zweitens begann er in Fabers Psalter-
text eine Zeilenglosse einzuschreiben (W. 4, 4671), offenbar weil
der von ihm selbst für diesen Zweck zum Druck besorgte Psaltertext
noch nicht aus der Presse gekommen war. Auch inhaltlich finden
wir hier allerfrühste Aufzeichnungen (ζ. B. hier zu S. 4220). Gleich-
wohl sind nicht alle Randnoten zu Faber so früh; ζ. T. stammen
sie aus der Zeit der Glossen- und Scholienarbeit, ζ. T. aus noch
späterer Zeit (noch Hebr.-Vorl. S. 246,2 [Hirsch-Rückert] hat Luther
Faber zu Ps. 21, 32 nachgeschlagen). Gedruckt sind die Adnota-
tionen zu Faber nur W. 4, (463) 466—526.
b) Die Glossen ( = Wolfenbüttler Psalter) hat L. als
Zeilen- und Randglossen in den von ihm selbst besorgten Druck des
Psaltertextes eingezeichnet. Für den Druck, der am 8. Juli 1513 er-
schien (s. S. 8424), hatte er einePräfatio und kurze Summarien (Inhalts-
angaben) zu jedem Psalm vorher verfaßt. Diesen Text gab er dann
seinen Studenten in die Hand, damit sie auf die breiten Seitenränder
und in den weiten Zeilenabstand seine „dictata super psalterium"
(WA Br. 1, 560) im Kolleg eintrügen. Seine eigenen Glossen sind vor
allem in dem ersten Teil der Vorlesung zum guten Teil wirkliche
 III. Aus der i. Psalmenvorlesung 1513— 15.

'Collecta' (W. 3, 286J5; W A Br. 1, 56,), d. h. aus „allen Skribenten so

man haben kann" (W. 50,519) gesammelt, in erster Linie aus Augustin
und der Glossa ordinaria, in zweiter Linie aus Nicolaus von Lyra und
Faber Stapulensis, weniger häufig aus Cassiodor, Paulus Burgensis, Jo-
hannes de Turrecremata und Joh. Reuchlin. Sehr oft ist der Autor nicht
namentlich genannt, oft nur durch ein „alii e x p o n u n t . . . " angedeutet
c) D i e S c h o l i e n ( = D r e s d e n e r Psalter) geben dann die
ausgeführte Texterklärimg, durchaus nicht zu jedem Psalmvers,
sondern allein zu den Luther gerade wichtig oder schwierig erschei-
nenden. Bisweilen hat er auch ganze Psalmen übersprungen, was
wir jedoch nicht immer sicher feststellen können, da durch fehlende
Lagen und Blätter uns reichlich ein Viertel dieser Dresdener Hand-
schrift verloren ist. Wie die Analogie zur Römerbriefvorlesung, von
der uns L.s Handschrift und studentische Nachschrift erhalten sind,
vermuten läßt, wird L . im Kolleg sein Manuskript oft stark umge-
staltet und für das Diktat gekürzt haben. Mannigfache Durchstrei-
chungen, Korrekturen, Randbemerkungen, Wiederholungen, unvoll-
endete Sätze, momentane Notizen (Ζ. B. hier zu S. I6O9 App.) zeigen, daß
wir nicht gleichsam einen druckfertigen Kommentar (abgesehen von
den Teilen unter d), sondern eine Materialsammlung nur für L.s
Hand vor uns haben. Seinen Studenten hat er, wie die Nachschriften
zu anderen Kollegs zeigen, aus Glossen u n d Scholien diktiert.
Über das z e i t l i c h e V e r h ä l t n i s v o n G l o s s e n und S c h o -
lien läßt sich im Einzelnen nichts Sicheres sagen. Die Druckanordnung
der Weim. Ausg. verführt leicht zu dem Fehlschluß, als habe L .
Glossen und Scholien zu jedem Psalm nacheinander ausgearbeitet.
Aber auch Boehmers These (L.s 1. Vorlesung S. 21), bis Ps. 30 sei
Glosse und Scholie ungefähr gleichzeitig, später sei L. mit der Glossen-
arbeit den Scholien immer um etwa 30 Psalmen voraus, ist u. E. noch
unsicher genug. Verschiedenerlei Schrift und Tinte, oft zum selben
Psalm, Rasuren, Nachträge und dergl. lassen die Abfassungszeit
der Glossen nicht immer sicher bestimmen; in der Regel sind sie
aber vor den Scholien ausgearbeitet.
Für die Bestimmung der Z e i t des g a n z e n K o l l e g s haben
wir nur zwei wirklich sichere Anhaltspunkte. 1. für den Beginn:
Am 8. Juli 1513 erschien der von L . besorgte Psaltertext bei Joh.
Grünenberg im Druck. Vermutlich nach den Hundstagsferien (13. Juli
— 1 5 . August), am 16. August 1513 begann L . das Kolleg (Boehmer
a. O. S. 5). 2. am 1. Mai 1515 hatte L. auf dem Kapitel der Augustiner-
eremiten in Gotha 'contra Vitium detractionis' zu predigen. W. 4,22I27
(zu Ps. 108) lesen wir: „qui contra detractionem praedicare voluerit,
 III. Aus der i. Psalmenvorlesung 1513—15.

hunc psalmum in manus sumat"; es folgt eine ausgeführte Predigt-

meditation, die also etwa März oder April 1515 verfaßt sein wird,
d. h. der erhebliche Rest der Psalmenvorlesung (W. 4, 224 ff.) fällt
dann in das Sommersemester 1515, einerlei ob L . nur bis Ps. 125
oder bis Ps. 150 gekommen ist. Herbst 1515 begann er dann mit der
Römerbriefvorlesung (s. u. Einleitung S. 222). Zu diesem Ansatz der
Vorlesung vom 16. August 1513 bis etwa 20. Oktober 1515 stimmen
auch Hinweise auf ζ. T. datierbare Predigten dieser Zeit im Text (vgl.
meine Untersuchungen Z K G . 1931 S. 116 ff.). Demnach kann man
sich den Fortschritt des Kollegs etwa so denken: um Weihnachten
1513 bei Ps. 30; im Sommer 1514 bei Ps. 50; Herbst 1514 bei Ps. 70;
Weihnachten 1514 beiPs. 84; Ostern 1515 bei Ps. I I O J Herbst 1515
bis Ps. 125.
d) Bearbeitung f ü r den Druck vom Herbst 1516. Am
26. Okt. 1516 nennt L. sich 'lector Pauli, collector Psalterii' (WA Br.
1, 72,) und am 9. September 1516 (zum Datum vgl. WA Br. 1, 53 f.)
schreibt er anSpalatin: 'rogo te, ut pro me illiMartino mercatori (der
Leipziger Buchdrucker Martin Landsberg oder ein Student Luthers
Martinus Mercator, derzeit in Leipzig: WABr. 1,55) respondeas,
ut scilicet non expectet dictata mea super Psalterium. Quae quamvis
mire cupiam nusquam et nunquam edi, tarnen coactus praecepto
(wessen ?) nondum quidem satisfeci, nunc autem absoluta professione
lectionis Paulinae (nach Schluß der Römerbriefvorlesung), huic uni
me dedam operi assiduum. Sed et ubi absoluta fuerint, non ita sunt
collecta, ut me absente (etwa in Leipzig) possint excudi. Deinde
placuit Dominis Magistris Artistis, ut nostri chalcographi (Johann
Grünenberg) cura imprimatur. Quod tarnen ante quadragesimam ne
incipi quidem potest.' Von dieser Psalmenbearbeitung, die nie er-
schienen ist, an deren Stelle L . aber im März 1517 wenigstens die
7 Bußpsalmen (W. 1, 154 ff.) herausgab, sind uns, wie Boehmer
(a. O. S. 34—41) überzeugend nachgewiesen hat, zwei größere Frag-
mente erhalten. Erstens die Auslegung von Ps. 1 und 4 (W. 3,1513—
2618; 3921—6O7), die also in der Weim. Ausg. zu Unrecht zwischen
den Stücken von 1513 erscheinen. Zweitens die Auslegung von
Ps. 22—24 (W. 31 I 462—480), die nach Form und Inhalt weder
eine Fortsetzung der 2. Ps.-Vorlesung, noch ein Stück aus dem Kolleg-
heft von 1513 sein kann (vgl. Boehmer a. O. S. 38 ff.). Unsere Noten
im Apparat mögen das noch bekräftigen.

Unsere Auswahl aus der 1. Psalmenvorlesung berücksichtigt

alle vier Gruppen; bevorzugt sind natürlich die Scholien. Vollständig
 Randbemerkungen zu Faber Stapulensis. 41
gegeben sind die Glossen zu Ps. 6; 9; 22; 50 und die Scholien zu
Ps. 30; 50; 71. Im übrigen sind nach Möglichkeit größere Zusammen-
hänge gegeben; auf eine Blütenlese besonders interessanter kurzer
Worte ist verzichtet worden.
Die Textgestalt beruht durchgehend auf eigener Hand-
schriftenlesung; daher, vor allem in den Glossen, die öfter beträcht-
lichen Abweichungen von der Weimarer Ausgabe. Der Apparat
ist wiederum auf das Notwendigste beschränkt (vgl. Vorwort S. V).
Literatur (chronologisch): A. W. Hunzinger, L.s Neu-
platonismus in der 1. Ps.-Vorl. (1906). Κ. A. Meißinger, L.s Exegese
in der Frühzeit (1911). E. Hirsch, Initium theologiae Lutheri
(Festg. f. Kaftan 1920). Η. Thomas, Zur Würdigung der r. Ps.-
Vorlesung L.s (1920). H. Boehmer, Luthers erste Vorlesung
(1924). Joh. Ficker, L.s erste Vorlesung — welche? (Stud. Krit.
1928). K. Bauer, Die Wittenberger Universitätstheologie und die
Anfänge d. deutschen Reformation (1928). E. Vogelsang, Die
Anfänge von L.s Christologie nach der 1. Ps.-Vorlesung (1929).
H. L a n g , Die Rechtfertigungslehre in L.s 1. Ps.-Vorl. N. kirchl.
Zeitschr. 1929 S. 8. F r . H e l d , Augustins Enarrationes in Ps. als
exegetische Vorlage f. L.s 1. Ps.-Vorl. Stud. Krit. 1930 S. 1—30.
Fr. Huck, Die Entwicklung d. Cfyistologie L.s von der Ps.-Vorl. zur
Röm.-Vorl. Stud. Krit. 1930 S. 61 ff. Im übrigen die Literatur S. VIII.

l i l a ) Aus den Randbemerkungen zu Faber Stapulensis.

1 [Auf der Innenseite des vorderen Buchdeckels.] 'Non resur- W 4, 468.
gent impii in iudicio'. Quid est iudicium? Est autem executio
iustitiae et redditio maxime vindictarum.
Unde ad literam notum, quod iudicium est, quo iniustus
5
punitur et liberatur iustus in causa sua, excluso re
io etc.
Allegorice autem: que tarnen in ps. χ pro litera est, quo Deus
pater vindicavit Christum, perdendo Judeos et destruendo et disper-
10 gendo per omnes terras. Et in hoc iudicio non resurgunt, sed magis
indurantur et peius ruunt. Unde usque hodie est hoc iudicium super
eos, et tarnen non agnoscunt suam culpam, sed magis excusant suam
impietatem. 'Et stant in via peccati' sui erecta cervice. Sic 'iustus
liberatus est et traditus est impius pro eo\ Quia causam Christi Deus
15 iudicavit, sed illi non emendantur isto iudicio. Quare recte dicit

1 Ps. 1, 5 2 fl. cf. S. 10930 ff.; 151 ff. 13 f. Prov. u , 8.

 I I I a. Randbemerkungen zu Faber Stapulensis.

w 469 psalmus: | 'Non resurgent impii in iudicdo': Iudei non convertuntur

ex pena vexante eos. T r o p o l o g i c e sic: quia Deus querit salvare
spiritum, sed huic resistit caro, que vult divitias, voluptates, honores,
ocium, iram, invidiam, gulam etc. Sed per hec opprimitur pauper
spiritus et fit iniuria ei, cum ipse deberet dominari et prevalere. Ipse 5
enim est Iacob, cuius sunt primogenita. Tunc Deus iustus zelans
pro equitate 'faciens iudicium inopis et vindictam pauperum' ineipit
percutere carnem et humiliare, ut surgat liberius anima; auffert
ocium, divitias, honores, infert autem paupertatem, contemptum,
morbum, persecutionem, castigationem. Non enim potest spiritus 10
vivificari et regnare, nisi caro mortificetur et serviat. Sed quando hec
inferuntur impiis, qui 'stant in via peccati' (i. e. qui sibi innocentes
videntur et excusant seipsos in peccatis), non resurgunt in isto iudicio,
sed peius ruunt in detractionem, blasphemiam, furorem, inflantur
et malignantur, iusti autem resurgunt et magis crescunt isto iudicio 15
et petunt sic iudicari a Domino carnem suam. Et si Dominus non
vult, tunc ipsi seipsos iudicant, castigant et corpus in servitutem redi-
gunt, ut spiritum roborent. Ut ait Apostolus: 'Si nos ipsos iudica-
remus, non utique a Domino iudicaremur. Cum autem a Domino
iudicamur, corripimur etc.' Ecce iudicium ergo hoc est castigatio se- 20
cundum carnem, et hoc tunc [prodest], quando suseipitur et non
murmuratur. Quod si murmuratur, iam 'non resurgunt impii.' Sic
frequens in prophetis est: 'Iustitia et iudicium preparatio sedis eius.'
Et 'Sion in iudicio redimetur'. Et Isaie 9 'Corroboret illud in iudicio
et iustitia amodo et usque in sempiternum'. Iustitia est vita 25
spiritus, iudicium est mortificatio carnis. Et hiis duobus regitur
sedes Christi. Hoc est iudicium ' d e c l i n a r e a m a l o ' ; scilicet
ea, que sunt carnis bona, sunt mala spiritus: quod fugere non potest
fieri, nisi caro mortificetur. 'Et fac b o n u m ' , (id est iustitiam).
Sic 'Dominus mortificat et vivificat, deducit ad inferos et reducit, 30
percutit et sanat, pauperat et ditat', damnat carnem ut <s>alvet
spiritum. Et qui huic damnationi resistunt, sue saluti resistunt. De

1 5 autem*: antem W. A. 21 prodest übergeschr. 31 ff. in < >

ergänzt, was durch abgerissenes Papier verloren.

7 Ps. 139 (140), 13. 18 I. Cor. I i , 31 f., in der Mönchspraxis

gern gebrauchtes Wort, als Bernhardzitat (aus sermo 3, 7 in adventu)
bei Luther W. 4, 19819. 20 cf. W. A. 4, 4688 est enim hoc iudicium,
scilicet pati omnia que carnem mortificant, ut paupertas, contemptus,
frigus, estus, infirmitas, persecutio. 23 Ps. 88 (89), 15. 24 J e s . I,
27; J e s . 9, 7· 2 6 - 2 8 Ps. 33 (34), 15; vgl. W. A. 4, 5911 (hier S-. 2i, 3 ).
30 1 . Sam. 2, 6 f.
 Ps. ι,6. 43
iustitia autem allegorice dicit et tropo<logi>ce simul Apostolus: 'Ut
nos simus iustitia Dei in illo', scilicet Christo. Iudei autem et gentes
sunt iudicium Dei in seipsis. Et <spiritus> noster est iustitia Dei,
caro autem maledictum et condemnatio et anathema, scilicet cum
5 Iericho sic posita in iudicium. < A n ) a g o g i c e erit damnatio
futura, extrema vindicta et omnium iudicium novissimum, in quo
multo minus resurgent impii, quia ista pena non erudientur ad sa-
lutem, sed extreme malignabuntur et corruent in eternas blasphemias
et detractiones contra Deum. Quorum nunc initium et vix figura
lo agitur in illis, qui tropologico et allegorico iudicio indignantur.
Immo et literali iudicio semper obnititur carnalis homo et indigne fert
se condemnari, etiam si sciat sese meruisse, adhuc nititur sese
ornare et iustificare et iudicium effugere. Quandocunque ergo vides
aliquem inflari et furere ex | sua castigatione et discipline, due oculos w 470
15 ad futurum iudicium et cogita, quomodo ille inchoat tale iudicium
et quam horribiliter illi magis inflabuntur et furient.
Corollarium. Hoc verbum 'Non resurgunt impii in iudicio' non
debet intelligi: i. e. in tempore iudicii, quasi scilicet extra tempus
iudicii resurgant, sed omnino sicut iacent verba 'In iudicio', i. e. ex
20 eo vel in eo quod iudicantur et puniuntur. In iudicio seu per iudicium,
sicut si dicas: Stultus non emendatur in flagellis vel per flagella. Unde
melius fuisset translatum ad modum locutionis latine: Impii non re-
surgunt iudicio seu punitione, sicut melius dico: Stultus non emen-
datur flagellis quam in flagellis. Est enim locutio ista Hebraica, ubi
25 'In' ponitur cum ablativo comitantem significans causam vel instru-
mentalem, ut 'Eduxit eos de Egypto in manu forti et in brachio
<exte>nto', quod Latinus sine 'in' diceret: 'Eduxit eos manu forti.'
Sic hie: non resipiscunt, non resurgunt iudicio sive ex iudicio sive
per iudicium inflictum eis, sed peiores fiunt.
so Corollarium 2. Licet tam iustitia quam iudicium sit redditio
imicaique quod suum est, tamen in Scripturis est talis differentia,
quod iustitia est redditio boni bonis, iusti iustis, et sic semper respicit
bonum reddendum, iudicium autem est condemnatio et <V)edditio
mali malis, vindictam impiis inferre, a sic liberare iustos oppressos
35 et vexatos. Utrunque ergo iustitia et iudicium est in extremis duobus,

3 spiritus fehlt Hs. (Papier abgerissen). 14 aliquem*: aliquant

W. Λ. 15 quomoclo*: quando W. Α . : Hs. nur η (davor Papier ab-
gerissen) .

I f. 2. Cor. 5, 2 1 . 24 ff. selbständige Beobachtung L.s vgl. W. i ,

1082; Ro. I 1 3 1 3 ; W. 5, i o i j 3 . 26 Deut. 7, 8; 9, 29. 32 f. s. u. S. 905.
 I I I a. Randbemerkungen zu Faber Stapulensis.

sed iustitia frequentius in solum uno, scilicet bono, iudicium autem

semper in utroque, scilicet discernens malum et bonum, ubi iustitia
solum bonum reddit.
Queritur autem, cur Scriptum non appellet punitionem suo
nomine, sed vocat eam 'iudicium' ? Sine dubio, quia facilis est homo 5
ad vindictam, ut discat eam non ex affectu, sed iudicio inferre. Et
ideo punitio tarn necessario requirit discretionem, ut etiam nomen
iudicii exinde sibi vindicet. Non sie iustitia aut misericordia aut
benignitas, quia non facilis est homo ad excessum in illis. Igitur
vindicta et punitio semper sit iudicium aut cum iudicio. 10
Hec autem omnia dicta sunt de iudicio damnationis, punitionis,
vindictae etc., ex quo fiunt istae iustae. De iudicio autem discretionis
et electionis non voluit nos Deus multa scire: ideo ei relinquendum.
Quare psalmus 9, in quo multa de iudicio ponuntur, non de iudicio
discretionis, sed iam dicto debet intelligi, et 'pro occultis' similiter 15
ad hoc exponi, quod patet ex verbo eiusdem psalmi dicentis: 'Quoniam
fecisti iudicium meum et causam meam'. Et iterum 'Qui iudicas
iustitiam' id est iudicando impios das iustis iustitiam suam et premium.
discrete
mitis 20
Est itaque in summa iudicium benigna vindicta, damnatio,
hylaris
debita
castigatio. [
w 4, 47s,i Zu Ps. 8: Iste Psalmus habet dorsum (i. e. hystericus est de homine 25
creato), habet et faciem (i. e. propheticus est de Christo); in illo
recitat preterita et que post tergum erant: in hoc autem prophetat,
que ante fuerunt et futura in Christo.
w
4 47S18 V. 5. Quid est homo humana natura quod memor es etus tu ipse per
te ipsum: aut filius hominis quoniam visitas eum tu ipse per te ipsum? 30
Omnia subiecisti etc. Hoc verbum arguit quod de solo Christo loquatur,
quia nulli hominum subiecit omnia, sicut apostolus exponit Hebr. 2.
w 4, 476, [Zu Fabers Inhaltsangabe von Ps. 8: Psalmus de Christo domino:]
Sed quid dicemus ? B. Augustinus et multi alii de homine simpliciter
intelligunt. Respondeo: Non negamus hystorice et in gratiarum 35
actione hec did a David. Et sie b. Augustinus et illi intelligunt. Ve-

1 2 vgl. W . 4, 8120 (hier S. 1801) und W . 18, 55018. 1 5 ff. Ps. 9, I. 5.

2 5 u. 34 de homine creato verstehen den Psalm (Pseudo-) Hierony-
mus und Augustin, de Christo Nicolaus v. L y r a und Faber Stapulensis;
vgl. Luthers Glosse (hier S. 5 1 ) und Scholie W . 3, 8124. 3 2 Hebr. 2 , 7 ;
5, Hebr.-Vorl. H R 11818 ff.
 Ps. 1 , 6 ; Ps. δ; Ps. 3 0 , 2 ; Ps. 50; Ps. 7 1 , 2. 45
rum simul prophetat sub istis verbis hystorice dictis. Unde literalis
sensus propheticus principalis bene concurrit cum literali hystoriae
recitatae. Et in huius signum hystoriae in psalmis prerupte et obscure
narrantur, ut dent intelligere, quia propheticus sensus ad literam potior
6 est. Alioquin quis dixerit David prophetam ex hoc, quia veteres
hystorias in metra redegit. Sicut quis luven cum Hyspanum dicat
prophetam ex eo, quia Euangelia in leges versuum reduxit? Alius
igitur est sensus hystoriae, alius prophetiae in hoc et multis psalmis
aliis. Alias quis non possit similis esse David ? Nam et ego aliquam
10 hystoriam possum in versus breviter disponere.
Zu Ps. 30, 2: In iustitia tua libera me, non utique in mea, W4, 487,
que nulla est.
Zu Ps. 50: Nota ex hoc saltern psalmo, quod tituli non indicant w 4, 496,,
psalmum esse de materia, quam indicat, sed occasionem ex ea sumptam.
is Nam hie multa dicuntur et prophetantur, que nullo modo ibi facta
fuerunt. Sed est sumptus ex eo, quod cum David dixisset 'peccavi',
Natan ait: 'Transtulit dominus peccatum tuum.' Ex hoc intellexit
David, quod qui confitetur se peccatorem, veniam acquirit et quod
omnis homo est peccator et solus deus iustus, iustificans et iustificandus.
20 Unde dicit: 'Tibi peccavi, ut iustificeris', i. e. non inveniar iustitiam
meam habens, ut tua sit in me iustitia. 'Libenter gloriabor in infirmi-
tatibus meis, ut tua virtus in me habitet.' Libenter confitear me
peccasse, ut gratia tua in me abundet. Ego infirmus, ut tua sit
in me virtus, ego malus, ut tua bonitas in me locum habeat. Ideo
25 'Ecce in iniquitatibus conceptus sum', i. e. 'quod natum est ex carne,
caro est'. Joh. 3. 'Sed caro et sanguis regnum Dei non possidebunt':
ideo 'nisi renatus quis fuerit ex aqua etc.' Male itaque Lyra et contra
intentionem Apostoli exponit istum versum 'ut iustificeris in ser-
monibus tuis', quia nec ordo sententiae nec locus hystoriae concordat,
30 ut ideo deus iustus sit in promissis, quia propter peccatum David non
revocaret promissa. Immo utique iustus fuisset, si revocasset. Ideo
sicut dixi et apostolus allegat, intelligendum est.
Ps. 71, 2: Deus iudicium tuum non hominum regt da: ergo erit W 4, 504,„
Deus ille rex, quia Deus nulli dat quod suum est, nisi Deo. ludicare

11 iustitia im Druck von Luther unterstrichen.

6 Juvencus, Historia evangelica (ζ. B. ed. Faber Stapulensis Paris

1499). 1 1 s. u. S. 6413; 754. 17 f. 2. Sam. 12, 13. 20 Ps. 50 (51),
6. 21 f. 2. Cor. 12, 9. 25 Ps. 50 (51), 7; Joh. 3, 6. 26 I. Cor. 15,
50. 27 Joh. 3, 5. Lyra z. St. erklärt 1) utpromissio tua mihi facta
impleatur prout decet tuam veritatem. 2) (moraliter:) 'in sermonibus
tuis' quibus promisisti peccata dimittere vere poenitenti.
 46 I I I b. Psalmenglossen 1513/15.

popidum tuum, i. e. ad iudicandum, vel ut iudicet et sit 'iudex vivorum

et mortuorum' in iustitia fidei: et pauperes tuos spiritu in tudtcio. Susci-
piant monies tanquam legati et missi, i. e. Apostoli pacem Euangelium
pacis et iustitiae populo i. e. ad populum: et colles discipuli iustitiam.
Judicäbit iudicio reget pauperes. Et humiliabit calummatorem Judeum, 5
diabolum, haereticum, carnem.

III b) Aus den Glossen.

W 3, » „ [ j r ] PRAEFATIO IHESV CHRISTI
filti dei et domirti nostri in Psalterium
DAVID. 10
'Ego sum ostium; per me si quis introierit salvabitur, et ingredietur
et egredietur et pascua inveniet.' loh. X. 'Haec dicit Sanctus et verus,
qui habet clavem David, qui aperit et nemo claudit, claudit et nemo
aperit.' Apo. 3. 'In capite libri scriptum est de me', psal. XXXIX.
'Principio, quod loquor vobis' Ιο. VIII. 'Propter hoc seiet populus mens 15
nomen meum in die ilia, quia ego ipse qui loquebar Ecce assum.'
Testis primus Moses.
'Si rum tuipse praecedas, ne educas nos de loco isto.' 'Dixitque do-
minus: fades mea precedet te et requiem dabo tibi.' Exo. xxxiii.
Secundus Zacharias propheta. 20
'Dominus' Ihesus Christus 'est oculus' lux et visio 'hominis et
omnium tribuum Israel.' Zacha. IX.

8 if. Si vetus testamentum per humanum sensum potest exponi

sine novo testamento, dicam quod novum testamentum gratis datum
sit. Sicut arguit Apostolus, quod Christus gratis sit mortuus, si lex 25
sufficeret.— 21 f. Ps. 33. ' A c c e d i t e ad eum et i l l u m i n a m i n i ,
et f a c i e s vestre non c o n f u n d e n t u r . ' A l i i autem c i r c u e u n t
et q u a s i dedita opera f u g i a n t C h r i s t u m , ita d i f f e r u n t

8 S. der früheste gedruckte Luthertext; vgl. Einleitung S. 38.

26 ff. von L. seitlich rechts und links angestrichen und durch eine
• Γ markiert.

1 Gl. int. 'ad iudicandum'; vgl. das 'Symbolum apostolicum';

das Gericht hier also anagogisch gedeutet; vgl. dagegen W . A. 3, 46120
(hier S. 15615). 3 Gl. int. praesciatur per legatos. — Gl. ord.: 'montes'
Aug. apostoli. 6 Gl. int.: diabolum. 11 Joh. 10,9 (vgl. u. S. 38831).
12 f. Apoc. 3, 7. 14 Ps. 39 (40), 8; s. u. 2143,. Joh. 8. 25. 15 f.
Jes. 52, 6. 18 f. E x . 33, 15. 14. 21 f. Zach. 9 , 1 . 25 vgl. Gal. 2, 21.
26 f. Ps. 33 (34), 6. 27 alii: in erster Linie Nicolaus v. Lyra und die
Rabbinen (vgl. W . 3, 3914; 122«; Ro. II 6619 u. ö.), aber auch die
V ä t e r (vgl. W. 4, 88,; 3056).
 Praefatio. 47

Tertius Petrus apost.

'Omnes prophetae a Samuel et deinceps, qui locuti sunt, annun-
ciaverunt dies istos.' Act. 3.
Quartus Paulus apost. I Cor. 2. W3l 13
s 'Non iudicavi me scire aliquid inter vos, nisi Ihesum Christum et
hunc crucifixum.'
[51>] Ex quibus tale educitur filum directorium in hoc caliginoso
et sacro labyrintho.
Omnis prophetia et omrtis propheta de Christo domino debet in-
10 telligi, tust tibi manifestis verbis appareat de alio loqui. Sic enim ipse dicit:
'Scrutamini scriptwas': 'illae enim sunt, quae testimonium perhibent
de me', alioqui certissimum erit, scrutantes deftcere scrutinio. Quapropter
quidam nimis multos psalmos exponunt non prophetice, sed hystorice,
secuti quosdam Rabim hebraeos falsigraphos et figulos Iudaicarum vani-
15 tatum. Nec mtrum quia alieni sunt α Christo (id est veritate). 'Nos
autem sensum Christi habemus', ait apostolus.
Quicquid de domino Ihesu Christo in persona sua ad literam di-
citur, hoc ipsum allegorice de adiutorio sibi simili et ecclesia sibi in omnibus
conformi debet intelligi. Idemque sirnul tropologice debet intelligi de quolibet
20 spirituali et interiore homine, contra suam carnem et exterior em hominem.
Exemplis id palamfiat. 'Beatus vir qui non abiit' etc. Liter a est dominum
Ihesum non concessisse in studia Iudaeorum et 'generationis pravae et
adulterae', quae tempore suo concurrebat. AUegoria est ecclesiam sanctam
non consensisse malis studiis persecutorum, hereticorum et impiorum

25 a c c e d e r e c u m t e x t u a d e u m . E g o a u t e m q u a n d o c u n q u e
habeo aliquem textum nuceum, cuius cortex mihi durus
e s t , a l l i d o e u m m o x ad p e t r a m et i n v e n i o n u c l e u m s u a -
vissimum.

6 'crucifixum letztes Druckwort auf Bl. 5 r. Darunter handschrift-

liche Bemerkung, die beginnt: Apost; das übrige (3'/j cm) ist sauber
abgeschnitten. 7 filum*: filium W A .

2 f. Act. 3, 24. 4 ff. 1. Cor. 2, 2. 7 filum directorium =

Ariadnefaden. 10 Solche Ausnahme ζ. B. Ps. 50 (51), 7: hier S. 6914.
11 f. Joh. 5, 39. 13 quidam: vor allem Nie. v. Lyra s. o. S. 4627; gegen
die rabbinische historische Exegese wendet sich auch die Präfatio des
Faber Stapulensis. 15 f. 1. Cor. 2, 16. 17 ff. s. u. S. 16015 ®·"> 2Ι 43°!
3393«i 4I9i°; W. 1, 50736 (1518); 5, 64411. (1521); vgl. E. v. Dobschütz,
Vom vierfachen Schriftsinn (Hamack Ehrung 1921) S. 1 ff.; E. Vogelsang,
Die Anfänge von Luthers Christologie (1929) S. 16 ff. 21 Ps. I, 1.
22 f. vgl. Mt. 12, 39. 24 zu diesen 3 Gliedern (persecutores usw.) s.
u. 13418 ff. 27 petra = Christus (W. A. 3, 2 2 7 3 4 ) ; nucleum: vgl. End.
I 6 S , (17. III. 1509).
 48 I I I b. Psalmenglossen 1 5 1 3 / 1 5 .

christianorum. Tropologia est spiritum hominis non consentire suadelis et

suggestioni carnis adversariae et impiorum motuum corporis peccati. Sic
psal. 2. 'Quare fremuerunt gentes' etc. Litera est defremitu Iudaeorum et
gentium contra Christum in sua passione. Allegoria est contra tyrarmos,
hereticos et impios principes ecclesiae. Tropologia est contra tyrrarddem, 5
tentationem et procellam carnalis et exterioris hominis tmpellentis et
affligentis spiritum, habitaculum Christi. Ita psal. 3 'Domine quid
tnultiplicati sunt' est querela Christi de Iudaeis suis inimicis ad literam.
Allegorice est querela et accusatio ecclesiae de tyrannis, hereticts etc.
Tropologia autem est querela seu oratio devoti et afflicti spiritus in 10
tentationibus constituti. Suo modo in aliis sentiendum est, ne clause libro
oneremur et non vescamur.

w 3, <S8lt PSALMUS VI.

Oratio Christi pro suis passiombus et peccatis membrorum suorum ut
mediatoris inter deum patrem et homines. Psal. Sextus. 15
v 1
· Titulus. Ad Victoriam in organis super octavam i. e. i n C y t h a r a
vel psalterio octo c h o r d a r u m seu ogdochordum Psal. David ei revelatus.
v 2
- Domine ne in furore tuo s e d i n charitate arguas m e : neque in ira

1 4 f. ( R ' ° ) . Q u i a i n isto p s a l m o nulla fit c o n f e s s i o p e c c a t i , s e d

t a n t u m q u e s t i o p e n a r u m , ideo principaliter s u n t v e r b a C h r i s t i , q u i 20
sine p e c c a t o in m u l t i s tarnen p a s s i o n i b u s f u i t . S e c u n d a r i o a u t e m p r o
suis m e m b r i s j que i n peccatis sunt et i n poenis s i m u l . ( R u ) D e s c r i b i t u r
a u t e m in isto p s a l m o multiplex circumstantia p e n a s C h r i s t i a g g r a v a n s
E t t u q u o q u e si vis a f f e c t u m h u i u s p s a l m i et s a p i d u m intellectum
e x u g e r e , imaginare D o m i n u m t u u m r e d e m p t o r e m t u u m m i t i s s i m a 25
charitate et pietate g e n i c u l a n t e m c o r a m p a t r e , o n u s t u m p e c c a t i s tuis
et totius m u n d i , ac p r o eis a m a r i s s i m e Hentern e a d e m q u e d e t e s t a n t e m
i n d i g n a b u n d u m . T u es p r o q u o t a m a r d e n t e r orat tantus m e d i a t o r . Q u i d
e r g o r e s p o n d e s ? Q u i n fles et oras c u m flente et orante c u m te et tua
miseria. — 1 6 ( R l u ) H i c victoriam i l l a m d i s c u t i a m u s . — l 7 ( R r u ) M y s t i - so
c u m o g d o c h o r d u m e s t E c c l e s i a et a n i m a fidelis i n fide resurrectionis.
— 18 ff. ( R ° ) D i f f i c i l l i m u m est credere D e u m e s s e p i u m et m i t e m in
p e r c u s s i o n e et correptione sua, s e d o m n i s p a t i e n s t r e p i d a t et timet,

30 f. Die beiden Randglossen von W. A. in den Text eingeordnet.

3 Ps. 2, 1. 7 Ps. 3 , 2. 14 f. Faber Stapul. z. St. propheta in-
ducit Christum: patrem orantem ea quae membrorum sunt sua facientem.
Dagegen Augustin: orat ecclesia — damnationem (extremi iudicii) metuens;
so auch Gl. ord. und Lyra. 17 Lyra z. St. instrumentum quod ogdo
chordas habet. 19 ff. vgl. W. 1, 15931 (Bußpsalmen 1 5 1 7 ) ; W. 5, 2015
(2. Ps.-Vorl. 1519 ft).
 Ps. 6. 49
tua sed in misericordia corripias me i. e. ostende te, quod sitnoniraista 1
mei tua percussio. Est eiusdem sententie iteratio propter vehementiam w 3, 69
affectus. Miserere mei i. e. misericordiam ostende domine quoniam v. 3
infirmus sum i. e. in passione sum: quod est infirmorum, quia abscondit
5 tunc fortitudinem suam: Sana me domine a percussura et vulneribus
quoniam conturbata sunt ossa mea i. e. omnes vires, quia infirmus sum,
ossa tremore concussa. Et anima mea turbata est valde 'tristis usque v. 4
ad mortem': sed tu domine usque quo, quam diu ? q. d. ista facies v. 5
et fieri inspicies? Convertere domine qui es aversus in deserendo me
10 in passionibus et eripe animam meam 'non relinquens in inferno' earn:
salvum me fac a passionibus et morte propter misericordiam tuam,
tanquam propter finem, i. e. ut glorificetur et ostendatur misericordia
tua. Quoniam ideo ne sic corripias me, quod sit solum correptio non
est in morte qui memor sit tui confitendo et laudando: in inferno autem
15 quis confitebitur tibi? q. d. nullus, immo ibi misericordia dei non v. 6
laudatur sed blasphematur et maledicitur. Laboravi i. e. anxius fui

ne ira et furor Dei sit super eum. Quare orat hie Dominus, ut hoc
ipsum cognoscat, quoniam non in ira sed suavitate corripiatur et
percutiatur a patre. Ps. 140 'Corripiet me iustus in misericordia et
20 increpabit me', ut supra ps. 2. Quia alia est ira misericordie, alia seve-
ritatis. — ι (R lu ) Tunc Deus corripit in ira, quando suis correptio tan-
tum est poena et non emendatio vel profectus. Christus autem
exauditus in hoc psalmo, fructuosissime est percussus, quia totum
mundum sua passione redemit. 'Disciplina pacis nostre super eum.'
26 — 6 (R1 °) Sicut ossa sunt robur corporis, ita virtutes sunt ossa vel
robur anime. Unde et infirmitas anime et passibilitas affectuum est
quedam caro eius. — (R'°) Ps. 29. 'Advertisti faciem tuam a me et
factus sum conturbatus.' — 8 f. (Rr °) Omnis mora est longa patienti,
immo in quolibet affectu, ut spe, amore, timore, dolore, odio. —
30 ι if. (R'°) Quia misericordia est finis petitionis nostre, ut scil. nota fiat
et gratias agant liberati agnita misericordia. Alioquin misericordia dei
nusquam appareret. — 1 4 f. Hoc est urgentissimum impetrandi medium,
quia nihil Deus requirit ita sicut gloriam nominis sui etc.

11 misericordiam tuam setzt W. A. hinter finem. 27 f. Ps. 29 bis

conturbatus setzt W. A. hinter odio (Z. 29).

6 u. 25 Faber z. S t . : ossa = animae vires. 7 f. Mc. 14, 34.

9 Faber z. St. qui es aversus. 10 Ps. 15 (16), 10. 19 Ps. 140
(141), 5. 20 Ps. 2, 12 f. Zu ira misericordiae — severitatis vgl. W .
ι, 159z, ft.; 5, 20338 (Holl, Luther» S. 41 f.). 24 f. Jes. 53, 5.
27 P s . 2 9 (30), 8. 28 f. = W. ι, I6O 3 3 .
Luther V 4
 50 III b. Psalmenglossen 1513/15.

vel factus in agonia Luce 22. in gemitu meo suspirio singulari, lavabo
V. 7 i. e. humidum faciam per singulas nodes lectum meum: lachrymis meis
stratum meum rigabo. Est eadem sententia. Tautologia ad exprimen-
dam vehementiam et perseverantiam. Turbatus est ita quod non ita
ν. 8 sereno vultru a furore id est ex indignatione mea etc. acutus meus: 5
w 3, 70 inveteravi q. d. 'habitavi cum habitan|tibus Cedar: multum incola fuit
anima mea' inter omttes immicos meos quia prolongaverunt persecu-
V. 9 tionem in me. Discedite a me omnes, qui operamitii tniquitatem i. e.
qui pertinaces estis ad operandum iniquitatem et non de ovibus meis:
quoniam exaudivit ostensurus misericordiam suam dominus vocem 10
v. 10 fletus mei pro me et meis. Exaudivit dominus deprecationem tneam:
dominus orationem meam suscepit. Repetit ter 'dominus* et 'orationem'
ad mysterium trinitatis et abundantiam affectus et gratiarum actionis
V. 11 exprimendam. Erubescant confundantur super peccatis suis et con-
turbentur i. e. irascantur vel tristentur, vel in salutem vel damnationem 15
vehementer omnes inimici mei: convertantur i. e. avertantur ad bonum
vel peius et erubescant valde velociter.

1 Uno 'gemitu' dicit, quia continuum fuerit suspirium totius

vite sue. Et 'meo', quia fuit solius Christi. Et maximus, cui
nullus similem habebit unquam. — 2 f. Hyperbole est q. d. Non 20
dormio ulla node, qua non fleverim et sie quasi semper lavem
lectum meum. — 4 Serenus est oculus, qui hylariter et placite in-
tuetur aliquid. Turbatus autem, qui rugatus et minax est. Christus
autem flens in poenis semper vidit causam fletus sui, seil, peccata
nostra et talia cum turbato oculo et fremitu inspexit. Johannis XI. 25
Ihesus iterum 'turbavit seipsum' et 'tremens venit ad sepulchrum'.
Credendum autem est huic psalmo, seil, quod Dominus saepissime
fleveritj maxime in noctibus, licet hoc in Euangelio non sit scriptum.
Quia qui dicit 'Beati qui lugent' utique primus omnium et maxime
luxit. Et Tren. 1 'plorans ploravit in nocte et lachrymae in maxillis 30
eius'. — 12 f. Ter dicit 'dominus'. Ter quoque 'orationem':
vocem, deprecationem, orationem. — 14 ff. Prophetice non optative,
nisi iis qui volunt esse pertinaciter inimici.

ι L k . 22, 43. 6 f. Ps. 120 (121), 5 f. 9 v g l . Joh. 10, 26.

12 Gl. ord. z. St.: ter dominus: o s t e n d i t . . . trinitatem. 13 Gl. int.
z. S t . : A u g . repetitio crebra ex affectu. 15 Gl. int. z. S t . : A u g . illis
conversio a d confusionem qui noluerunt habere ad salutem. 20 f. v g l .
W. 5,2ii6. 25 f. J o h . 1 1 , 33. 38. 29 Mt. 5, 4. 30 Thren. I, 3.
 Ps. 6 — P s . 8, 5 ff. 51

Ps. 8,5 Quid est homo i.e. humana natura collective i.e. homines quod w 3. 80,
memor es eins: aut filius seil. Christus hominis | adam | virginis quoniam
visttas eum hypostatice assumendo per filium. Minuisti eum paulo- v. 6
minus ab angelis per incarnationem ostendisti minutum filium tuum,
5 qui idem est hominis. Sic transit in Christo a natura humana in versu
precedente ad naturam divinam in isto. Sicut et alibi sepissime facit
Scripture: gloria i. e. claritate personal! et naturali et honore seil. V. 7
regni coronasti eum: et constituisti eum Heb. 2. Dominum et 'heredem
universorum' super opera manuum tuarum, creaturas, quia et angeli
10 sunt opera Dei. Omnia Heb. 2. nihil excipiendo subiecisti sub pedibus V. 8
eius dominio oves et boves umversas per que significantur omnia terrestria:
insuper et pecora campi.

ι [Vide infra ps. 48 in commento.] — 3 f. Phil. 2. 'Exinanivit

semetipsum.' Si autem est minutus, ergo fuit magnus, non enim
15 dicitur minui, qui non prius fuit magnus, unde in isto versu patet
utraque natura Christi. Et quod non apte de homine exponitur, quod
sit minor creatus angelis, quia sic etiam de sole deberet dicere et aliis
creaturis. — 10 f. Ecce iste psalmus ad literam de homine create
exponi debet. Et tarnen propter unum verbum scilicet 'omnia',
20 quod proprie nulli convenit nisi Deo solum, de Christo exponit
Apostolus, licet quis possit si vellet hoc 'omnia' restringere ad se-
quentia. Unde cum iste psalmus minus videatur exponendus de
Christo quam multi alii, fecit mihi animum Apostolus, ut fere omnes
de eodem domino intelligam.

2 Hs. hat über hominis adam, darüber virginis, beides mit verschie-
dener Tinte und Feder: W. A. läßt adam fort. 7 f . i. e. claritate bis
naturali und seil, regni om. IV. A. 13 vide — commento deutlich ein
Nachtrag, Schrift und Tinte wie Dresdener Bl. 61 (Ps. 48). 15 dicitur
Hs.: dicit W. A. 19 scilicet om. W. A. — omnia in Hs. unter-
strichen.

1 fi. vgl. unsere Bemerkungen oben zu S. 44*5 ff. 3 hypostatice

assumendo: vgl. Petrus Lombardus (und Kommentatoren) sent. I I I d.
2 sq. 8 f. Hebr. 2, 7 u. 1, 2. 9 f. Augustin z. St.: et angeli sunt
opera Dei. 10 vgl. Hebr. 2, 8. 13 infra: Schi, zu Ps. 48, 3: W . 3,
2739 ff., w o Luther den Unterschied von Adam, Enos und Is darlegt.
13 ff. Diese Deutung von Ps. 8, 6 und Phil. 2, 7 auf die Inkarnation (so
auch Ro. II 1019; hat Luther in der Hebr.-Br.-Vorl. aufgegeben,
s. u. S. 349; W 5, 27117 ff. 21 quis = Augustin, welcher bis V. 5 de
homine creato, ab V. 6 aber de Christo auslegt. Petrus Lombardus sent.
II d. 1 c. 8 gibt beide Deutungsmöglichkeiten von Ps. 8, 8.
4*
 52 III b. Psalmenglossen 1 5 1 3 / 1 5 .

W 3, 83m PSALMUS IX.

Laus et gratiarumactto ecclesiae pro deiectione persecutorum et
tyrannorum et adiutorio sibi a deo per Christum exkibito. Psalmus Nonus.
ν. ι Tit. Ad Victoriam pro äbsconditis filii Psalmus David.
v. 2 Confitebor gratias agam et acceptum referam tibi domine Ihesu in 5
toto corde meo non in labiis tantum nec corde dimidio: narrabo pre-
dicabo omnia mirabilia tua opera tua, que sunt omnia miräbiliter
v. 3 facta vel verba tua ps. 118 'mirabilia testimonia'. Letabor in spiritu
et exultabo spiritu et carne simul in te non in mundo: psallam nomini
V. 4 tuo ad honorem nominis tui altissime. In convertendo i. e. cum conversi 10
fuerint, seil, in bonitate vel severitate inicum meum Iudeum, hereticum,
tyrannum retrorsum seil, a via sua mala vel a facilitate nocendi: in-
W
ν 8 t ßrmabuntur infirmos se agnoscent et fient humiles et1 sie peribunt fient
amici a facie tua presentia vel revelatione tui. Quoniamfecisti executus
es iudiciutn meum vindictam iustam et causam meant seil, iustitie mee, is
quia iniuste me persequebantur: sedisti super thronum i. e. factus es
Iudex, ut supra 'Dominus iudicat populos' qui iudicas iusticiam vin-

6 f. (R r m ) Amor et vehementia affectus facit omnia facilia, immo

nihil impossibile videri. Sic hie 'Et omnia narrabo mirabilia'. —
7 (R l m ) 'Mirabilia' hie adiective capitur, 'omnia' substantive. — 20
8 f. Econtra sicut ps. 6. 'Inveteravi inter omnes inimicos meos.'
Exultare est iam plus quam letari: quia exultare est letitiam cordis
redundare in sensum et carnem iocundissimo quodam motu. Ps. 83
'Cor meum et caro mea exultaverunt in Deum vivum.' Quando ergo
anima gaudet sic, quod erumpit in voces, verba et serenitatem vultus, 26
tunc exultat. —14 Afaciei.e.agnitione tui et revelatione. 15 Ps. 117.
'In nomine Domini, quia ultus sum in eos', ut b. August, exponit.

10 i. e. om. W. A. — conversi fuerint: Hs. converserfuerint in-

einander korr. 17 f. vindicas [pro gestrichen], in übergeschrieben.
18 f. amor — narrabo mirabilia: mit dunklerer Tinte (später ?) nachge-
tragen. 21 'Inveteravi — meos' om. W. Α.; vgl. W. 5, 28834. 22 iam*:
in W. A. 25 verba om. W. A.

2 Faber Stapul. 'Adverte' z. St. hic psalmus quedam confessio et

gratiarum actio est. 8 Ps. 118 (119), 129. 9 non in mundo: bei
Augustin breit ausgeführt. 11 in bonitate vel severitate: so Augustin
dem Sinne nach. 12 Gl. ord. ut nil nocere possint. 15 f. Aug. so
dem Sinne nach. 17 Ps. 7, 9. 17 f. Lyra z. St. iudicium discutionis
in fine mundi, quo singulorum merita et demerita discutientur, ut poenae
vel praemia secundum ordinem iustitiae reddantur; s. u. zu S. 53 Z. 19.
2 1 Ps
18 f. W. 5, 28826 ebenso. 20 vgl. W. 5, 28833. · 6> 8 ·
23 f. Ps. 83 (84), 3. 26 f. Ps. 118 (119), 1 1 . 27 Aug. nur sinnge-
mäß so; vgl. zu Z. 15 f.
 Ps. 9, ι — ί ο .
53
dicas in iustitia iudicando, das unicuique suum. Increpasti per v. 6
predicationem apostolorum arguisti gentes de peccatis suis et sic
periit impius August: conversus in pium et iustificatus; nomen eorum
quo prius vocabantur impii delesti inaeternum i. e. ut ineternum sint
5 pii et omniao non dicantur impii, et in seculum saeculi. Inimici Iu- V. 7
deorum et tyrannorum defecerunt defuerunt i. e. non potuerunt per-
ficere furorem suum usque ad mei perditionem, sicut voluerunt
[ inimicorum cessaverunt et consummatae ( s u n t ) | frameae furoris sui
I i. e. potestates nocendi | in finem | omnino et inaeternum | ad con-
10 summationem meam, quam intendebant: et ävitates i. e. inferiores et
communitates, quorum iam nominavit potestates et superiores eorum
destruxisti ad fidem convertisti. Periit memoria eorum i. e. nomen, ita
quod non amplius memoretur vita eorum pristina cum sonitu i. e.
velociter sicut sonitus | Hiero: cum ipsis | et dominus meus, Ihesus v. 8
16 Christus inaeternum permanet, quia 'regni eius non erit finis'. Paravit
in iudicio ut iudicium exerceat vel ad iudicandum thronum suum sedem
suam, que est in Ecclesia: et ipse tudicabit orbem terrae in aequitate V. 9
i. e. sine acceptione personarum, est idem et aequus omnibus: tudi-
cabit populos in iusticia reddens unicuique quod suum est. Et foetus v. 10

20 5 ff. Unde b. Hieron. sic habet: 'Inimici complete sunt solitu-

dines in finem.' 'In finem' autem Scripture verbum proprium est,
quod significat omnimodam alicuius cessationem ineternum. Teuto-
nice e$ i»et ein ent>e, ti ffl auf. 15 f. 'Paravit in iudicio thronum
suum.' i . sic: Per iudicium perfecit thronum suum, sicut ps. 88.
25 'Iustitia et iudicium preparatio sedis eius.' 2. Sic: qui ad iu-
dicandum ordinavit et disposuit. E t huic concordat Hebr. Est autem
hoc iudicium vindicta iusta, qua spoliat diabolum suis armis in hac
vita.

4 i. c. om. W. A. 8 S. die gegenüber W. A. eingefügten Worte sind

eine unler([) den Drucktext geschriebene, zweite Zeilenerklärung, die Kaw.
W. 3, 8418/7. den Text wiederholend zu einer R. -Gl. ausgebaut hat. 11
quorum Hs.: quia W. A. 22 teutonice: Hs. teu. 24 sie: om. W. A.
25 qui*: quod W. Α.

ι f. Lyra ζ. St. increpasti per praedicationem apostolorum; vgl.

ausführlich W. 5, 29418. 3 Aug. z. St.: iustificatus est impius et factus
estpius; vgl. W. 5, 2906. 4 f. so Augustin dem Sinne nach. 14 Hieron.
= Psalt. hebr. 'cum ipsis' statt 'cum sonitu' = W. 5, 2991; velociter =
W. 5, 299^. 15 Luc. 1 , 3 3 . 16 f. Gl. ord.: sedem suam. 19 Aug.
und Gl. ord.: in aequitate: ex mentis digna reddens. 20 Hieron. =
Psalt. hebr.; ebenso W. 5, 296J5. 23 Ps. 88 (89), 15. 26 Ps. hebr.:
'stabilivit ad iudicandum solium suum' = W. 5, 2992g. 27 ähnlich
Aug. und Gl. ord. zu Ps. 7, 7.
 54 Illb. Psalmenglossen 1513/15.

est dominus ipse refugtum pauperi i. e. Christiane: adiutor in oportuni-

tatibus i. e. tempore quo oportet | cum utüitatibus | in tribulatione.
v. 11 Et iste versus est consolatorius tribulati. Et sperent in te qui noverunt
fide sana rumen tuum: quoniam non dereliquisti derelinques querentes
v. 12 te dornine Ihesu Christe. Psallite domino qui habitat in Sion Ecclesia 5
militante et triumphante, annunciate inter gentes studia eins opera mira.
W
y' Potest sic intelligi: annunciate studia I eius inter gentes, que in gentibus
fecit, ut sequitur. Quoniam requirens sanguinem vindictam sanguinis
eifusi pauperum eorum recordatus est: non est oblitus, licet distulerit,
v. 14 differat clamorem pauperum Christianorum. Miserere mei dornine: vide 10
hurmlitatem abiectionem | Hieron. afflictionem | meam quam patior
v r
· 5 vel que venit super me de irtimicis meis. Qui exaltas quanto me illi
magis deprimunt me de portis mortis introitibus ad infernum | colle-

1 In omnibus scripturis fideles Christi vocantur pauperes, sicut

et ipse Zach. 9. 1 f. Alii secundum id Apostoli 1. Cor. 10 'fidelis 15
Deus, qui non patietur vos tentari supra id quod potestis. Sed
faciet cum tentatione proventum.' — Christus enim [in principio
vel medio] non semper adiuvat in tribulatione, sed permittit quando-
que tribulationem ad summum invalescere. Et tunc adest. 4 Facta
dicit, quae tamen fienda petit, quia semper Ecclesia est militans et 20
triumphans in hac vita. 5 f. Vertit Exhortationem ad omnes fideles,
precipue apostolos et discipulos. 8 Requirit dominus sanguinem
martyrum, sicut Abel de Cain. Sed meminit scil. quando ex merito
sanguinis martyrum multos convertit ad fidem. Et sic vindicta ista
semper in Diabolum redundat, qui amittit tortores martyrum a se 26
possessos. 13 Hec vita est non nisi porta ad futuram. Nunc autem

ι i. e. om. W. A. 11 f. Zu der Umstellung gegenüber W. Α. vgl. W.

5> 30837 /· 12
illi*: ille W. A. 15 id Apostoli*: Apostolum W. A.
17 f. in — medio übergeschrieben. 19 ff. Facta — vita: von W. A. falsch
S. 85:6 eingeordnet.

2 Gl. int.: in quibus opus est. Lyra: in tempore oportuno.

4 Lyra: per vtram fidem. 5 f. Gl. int.: in praesenti ecclesia; L y r a :
in civitate coelesti; vgl. W. 5, 30639. 6 'opera mirabilia': W. 5,
30719. 8 Gl. int.: requirens ultione. 9 licet distulerit: bei Aug. breit
ausgeführt. 11 Hieronymus ( = Psalt. hebr.) übersetzt 'afflictionem' statt
'humilitatem' = W. 5, 30831. 13 Zu portae (mortis) unterscheide 1)
= collegia vel potestates (W. 5, 309:1: curiae) 2) = peccata (cupidi-
tates) nach Augustin und Gl. ord. (s. u. S. 55 Z. 16). 3) Luthers eigene
D e u t u n g : portae mortis = introitus ad infernum (aeternam mortem);
letzteres W. 5, 30915 ff. festgehalten. 15 Zach. 9, 9. 15 alii:
wer? 1. Cor. 10, 13. 21 f. Gl. ord.: fideles provocat ad laudem.
23 ff. Auch Lyra deutet auf die martyres; ebenso Luther W. 5, 3081 ff.
 Ps. 9, 10—17. 55
giis vel potestatibus seculij: ut annunciem omnes Iaudationes tuzs i. e.
promptus essem, si possem omnes in portis collegiis vel potestatibus
filiae Sion Ecclesie. Exultabo in salutari tuo, i. e. salute vel in te, qui es V. 16
salutare, non in salute carais: infixae sunt i. e. capte sunt verbo et
5 exemplo et merito martyrum gentes in interitu in martyriis sanctorum
quem fecerunt non semper ipsi iidem, sed eiusdem generis gentes.
In laqueo isto deceptione et insidiis. Et hie tangit proprie hereticos,
sicut in precedenti tyrannos, utrobique autem dominus capit eos
suis consiliisj quem absconderunt insidiose tetenderunt: comprehensus
10 est pes eorum, ita ut iam ambulent non sibi sed Christo, qui cepit eos.
Cognoscetur revelabitur dominus Christus iudicia faciens ista mirabilia, v. 17
quod eos destruit propriis eorum operibus et studiis, dum enim
martyres destruuntj seipsos destruunt: in operibus manuum suarum
comprehensus est peccator seil, dum agnovit ea esse mala, erubuit et

16 sunt multe porte, i. e. introitus ad mortem eternam, sicut et ad vitam

etemam. Omnes tamen una scil. per peccatum, quod est porta
amplissima.
4 if. Capiuntur gentes, tyranni in morte sanctorum, quando ipsi
persecutores et consentientes in martyria convertuntur ex merito
20 martyrum patientium. Et sic migrant de societate perseqentium
. decrescunt . , .
in societatem martyrum ac sic . [Capiunturl heretici et
crescunt
seductores in astutia sua et deceptione sanctorum, quando ipsi
convertuntur, qui maximi inter eos sunt, quando inter se discordes
25 fiunt, ut sicut b. August, de Manicheis etc. Sic allegorice usque
hodie, quando mala societas dirimitur per eos, qui a malis erant
quasi laquei parati aliis. Etiam aliter, quando eorum argumenta in
ipsos retorquentur. Ut Augustinus de quodam refert acutissime
respondente cuidam heretico, an deus volens genuisset filium an
so nolens. Quia mentitur iniquitas sibi et semper in suis verbis capitur
mendax, quibus alios voluit seducere. — Sensus horum omnium
est, quod Christus per patientiam et passionem martyrum etiam
ipsos tortores et persecutores eorum Diabolo abstulit et convertit,
ut in Euangelio Luce XI pulchre Dominus describit.
2 promptaHs.— in portis [1. e. Ecclesiis gestrichen]. 11 Christus*:
W. Α. dafür Christo ista mirabilia. 14 f. Umstellung der Zeilenglossen
gegenüber W. Α.

7 Gl. int.: laqueo — fraude. 19 f. Ebenso W. 5, 30814 intelligimus

de conversione impiorum, merito(l) sanguinis et clamoris martyrum
facta. 23 ff. vgl. W. 5, 31430 ff. 28 Augustin, dial, quaest. 45 qu.
7 (MPL. 40, 736). 34 Lc. 1 1 , 22.
 56 III b. Psalmenglossen 1513/15.

V. 18 deseruit ea, ut amplius in viam peccati non eat captus. Corwertarttur

peccatores in infernum i. e. agnoscant sese inferno et ira dignos: si-
v. 19 militer convertantur omnes gentes quae obliviscuntur deum. Quoniam
w 3, 86 non in 1 finem ineternum, licet ad tempus fiat sic | immo negando plus
affirmat q. d. maxime memor erit patientie pauperum ineternum | 6
oblivio erit pauperis Christianorum: pacientta pauperum non pertbit
V. 20 in finem ineternum. Exurge ostende te domine, non confortetur homo
non prevaleat nec resistere possit: iudicentur gentes iudicio condem-
nandos se agnoscant in conspectu tuo qui in conspectu hominum sibi
V. 21 sa ivi et digni videntur. Constitue domine pater Christum legislatorem 10
legis fidei super eos: ut sciant gentes quoniam homines sunt et sic hu-
milientur.

w 3. 94* (Ps. 10, 8) Quoniam iustus dominus reddens unicuique, quod

meretur et iusticias dilexit: aequitatem vidit nullius personam acceptat
vultus eins. 15
w 3, ii4u (Ps. 1 7 , 1 1 ) Et tunc ascendit agnitus est esse superior super Cheru-
bin super omnem intelligentiam et seiende plenitudinem et volavit

2 Deut. 32. 'Ego deducam ad inferos et reducam. Ego percu-

tiam et sanabo.'
16 if. Ascendit, volat. Descendere, ascendere, volare omnia de 20
Deo dicuntur non formaliter sed effective. Exprimitur enim in
hiis incomprehensibilitas divinitatis, quam vident extatici et con-
templativi, ut apostolus Ro. XI. 'o altitudo etc.' Quia sicut volantes
nos non possumus consequi, apprehendere, sic Deus supereminet
et incomprehensibilis fit omni contemplanti et sursum spectanti in 25
celum divinitatis. Iste ascensus et volatus non fit, nisi prius 'inclinet
celos' et descendere faciat eos, quia 'Accedit homo ad cor altum et
exaltatus Deus'.

4 f. immo — inaeternum: Randgl. 10 Christum korr. aus

Christus; vgl. 525; 545: domine Christe.

7 'Exurge' deuten Aug., Cass., Lyra auf das Endgericht. 10 Aug.,

Cass., Gl. ord.: legislator = antiChristus; dagegen W. 5, 32238. 13 f.
Augustin ζ. St. iustum diligit et odit iniustum; Hugo Cardinalis: bona
dabit dominus bonis et mala malis; ähnlich Gl. ord. und Lyra. — Zur
Sache s. u. S. 905. 17 Gl. int.: exaltatus est super plenitudinem scientiae.
22 nicht nach dem An-sich-sein, sondern im Sinne der bewirkenden
Ursache; vgl. Stud. Krit. 1917 S. 387; s. u. S. 136« ff. 23 Rm. 11, 33.
26f. vgl. Ps. 17 (18), 10. 27 f. Ps. 63 (64), 7 f.
 Ps. 9,18 ff.—Ps. ίο, 8—Ps. 1 7 , 1 1 f. 26—Ps. 18, 13. 57

1. e. magis ac magis sublimis est: volavit super pernios omnes virtutes V. ia

ventorum spirituum tarn celestium quam humanorum. Et posuit
tenebras latibulum suum i. e. factus est incomprehensilibis ita, quod
attingi non potest 'habitans lucem inaccessibilem' | vel in fide latet et
6 videtur per tenebras intellectus per negationes, in circuitu eius·, quia
ipse in medio eorum, tabernaculum eius Ecclesia triumphans una cum
angelorum choris: tenebrosa aqua obscura doctrina, que docet obscuros
fieri mundo in nubibus predicatoribus | contemplativis aeris Ecclesie
in sublimibus volantis, volare enim est in sublimibus suspensum esse.
10 (Ps. 17, 26.) Cum sancto sanctus eris sanctificans et sanctificatus: et
cum viro innocente innocens eris neque tu noces neque te ipsum noxium
habet. Et cum electo electus eris tu eligis eum et ipse eligit te: et cum
perverso perVerteris i. e. perversus putaberis ei.
(Ps. 183 13.) Deltcta i. e. multitudinem omissionis quis intelligit? w 3, 12c,,
15 q. d. nullus nisi tu, ideo ab occultis meis ignorantie et omissionis
peccatis munda me: et ab alienis peccatis, scil. quia alios non correxi,
ubi potui, vel tacui, dissimulavi, excusavi etc. parce servo tuo. Delicta w 3, 129,,
proprie sunt peccata omissionis, que nos intelligere non possumus,
etiam dum bene operamur, eo quod 'ex toto corde et omnibus viribus
20 10 Quia gratia Dei aliis est antidotum, aliis venenum. Sic lux w 3, n6„
solis lutum indurat et ceram mollit. Sic apostolus 'aliis sumus odor
vite in vitam, aliis odor mortis in mortem'. Sic de Sacramento dicitur
'Mors est malis, vita bonis* etc. Et 'lex iram operatur', que tamen
est iusta et sancta et bona. Sic Christus dicit sese esse 'ursum' in
25 via ludeis, 'ruinam' et perditionem, et 'lapidem olfensionis et petram
scandali'.
sancto sanctus eris i. e. sanctificatus ab eo. Sed magis proprie,
i. e. in omnibus cooperaberis ei ad sanctitatem.
innocente innocens eris i. e. omnia tua erunt ei innoxia.
Cum
electo electus eris i. e. omnia tua facies ei electa et eliget te.
perverso perverteris i. e. omnia cooperabuntur ei in malum,
sicut sanctis omnia in bonum.
ι sublimis [et incomprehensibilis factus gestrichen. 31 perverte-
ris . : pervertes Hs.: perversus W. A.
3 Gl. int.: (Aug.) incomprehensibi!itas. 4 vgl. 1. Tim. 6, 16.
4 f. Gl. ord.: (Aug.) in his tenebris ubi videntes per fidem ambulamus.
5 per negationes: s. u. zu S. 9417. 7 Gl. int.: obscura doctrina. 8 Gl.
int.: praedicatoribus. 13 ff. vgl. Petrus Lombardus sent. IV d. 21
c. 5. 16 Lyra 2. St. negligit corrigere. 19 Lc. 10, 47. 21 2. Cor.
2, 16. 22 f. dicitur: i m 'Lauda Sion Salvatorem' V. 52. 23 f. Rm.
4. 15; v g l · R m · 7, I 2 · 24 f· Thren. 3, 10. Lc. 2, 34; 1. Petr. 2, 8.
31 f. vgl. Rm. 8, 28.
 58 III b. Psalmenglossen 1 5 1 3 / 1 5 .

Deum diligere' tenemur. Et raro vel nunquam sie faeimus. Et

utinam maiore parte cordis et virium faceremus facienda.

' 3, «a«.. PSALMUS X X I .

De crueifixione Domini et poems eius in cruee ac tota die carnis suae
Psalmus XXI.
V. ι Tit. Ad victoriam pro cerva matutina. Psal. David.
v. 2 Dens deus meus respice in me: quare me dereliquisti in manibus
Iudeorum subtracto auxilio deitatis ? longe a salute mea i. e. non sunt

serpentes, diabolos necat et de-

vorat, 10
facilis et velox 'ad currendam
6 Christus vocatur 'cerva', quia
viam', i. e. libens et promptus
facile parit hinnulos suos, i. e.
filios suos.
'Matutina' autem, quia Deus. Deitas enim Christi est mane, humanitas 15
autem est vespere. Et sie 'vespere et mane dies unus', i. e. homo et
deus unus Christus factus est. Igitur est sensus tituli: psalmus pro
homine divino necante diabolos. Hic autem Christus, qui per crucem
suam destruxit serpentem antiquum. — 8 f. (R°) Verba dicuntur tunc
prope esse, quando cito efficiunt id quod volunt, quia time videntur 20
virtute sua quasi tangere ipsum effectum et movere. Longe autem sunt,
quando non fit quod petunt, quia tunc videntur non attingere et quasi
longe distare ab eo quod petunt, quia non sunt efficatia. Ut teutonice
3 φ fjafc ηαφ fem t>a (»in, unb tnepn »ort feittb ηαφ gar fern baroott.
Ita et econtra res longe est a verbis, quia non videtur pereipere vel 25
audire ipsa. Hic tarnen magis tribuitur verbis quam rebus, quia
insolitum fuit verba et orationes Christi non efficere, cum defectus
in re non esset vocata. (R o r ) Hebr. sic: 'longe a salute verba rugitus' vel
clamoris 'mei', quasi dicens clamo et rugio, et tarnen adhuc non liberor
nec salvor. Et idem est 'verba delictorum etc.' quia iste clamor eius 30
propter delicta nostra fuit ei. (R ol )Quoniam tribulatio proxima est, ideo
salus longe est, verba autem delictorum prope.

29 dicens*: di W. A.

4 vgl. Hebr. 5, 7. 7 — Mt. 27, 46; Lyra z. St. in manibus Jude-

orum. 7 Faber z. St. deseruisti meos. 8 subtracto etc. vgl.
W. 5, 60119. Faberz. St.: tu teipsum subtrahis. 1 1 f. vgl. Ps. 18, 6.
11 ff. Gl. ord. und Lyra deuten cerva auf humanitas Christi (so auch
Faber), matutina auf die Auferstehung. 16 vgl. Gen. 1, 5. 8 ff.
28 f. Psalt. Hebr.: rugitus; L y r a : in hebreo . . . rugitus vel clamoris.
 Ps. 21, 1—7. 59
efficatia ad impetrandum mihi iam salutem verba delictorum meorum
facta I et delicta meorum, pro quibus pacior, faciunt, ut salus mihi non y
sit. Dens mem clamabo vel etiam si clamarem per diem totam, ut in
cruce, et non exaudies quia dereliquisti: et node per totam noctem,
5 ut in horto et non ad insipientiam mihi i. e. non ignoro causam, vel
non ideo ero insipiens, ut te non adesse sentiam | Hebr. 'nec est silen-
tium mihi'|. Sed potius ecce Tu autem in sancto in coelo habit as, V.
q. d. scio quia presens es, licet me non adiuves: laus Israel q. d. nec
ideo non laudandus quia deseris. In te speraverunt cum eos derelin- V.
10 queres patres nostri Abraham, Isaac, Iacob etc.: speraverunt quia non
est spes, si quis non deseratur, ut spes locum habeat et liberasti eos
tunc q. d. et me tamen non liberas ? Ad te clamaverunt non despera- V.
verunt aut alio fugerunt in tribulatione, sicut modo faciunt pusilla-
nimes, et salvi facti sunt: in te speraverunt et non sunt confusi, q. d. hec
15 est ergo sapientia, quod hec scio de te, etiam si me non exaudies,
quia et illis sic fecisti. Sed tamen quia plus me deseris, Ego autem V.
sum vermis i. e. non solum confusus, sed contemptus et minus nihil
reputatus, et non homo: obprobrium hominum quia omnes me opprobriis
impetunt et me obiiciunt pro opprobrio meis discipulis et abiectio
20 pubis, quem abiiciunt, et propter me etiam eos, qui mei sunt. Ipsi

7 vide ps. 2 'qui habitas in coelis'. — 8 f. Hoc verbum debet

quilibet in tribulatione positus dicere, quia aliqui putant Deum non
esse aut dormire, quando eos non cito liberat. Nec laudant eum,
nisi cum benefecerit. Hie autem etiam dicit 'laus Israel', cum deserit.
25 Non tantum ait 'laudandus', sed ipsa 'laus', q. d. tota laus eorum tu es
et nihil aliud, etiam cum deseris. — 9 Elevat spem suam et intentio-
nem in Deum. Confirmat exemplo patrum hanc Dei proprietatem,
scil. quod soleat derelinquere et tamen non procul absesse. Vel sic
possunt etiam intelligi: Ecce tu presens es et illos exaudisti et libe-
30 rasti. Me autem dereliquisti et non solum confundi permisisti, sed
etiam vermem fieri et per me alios confundi, ut sim illis opprobrium,
qui me credunt, et abiectionis causa.

6 f. Hebr. bis mihi hat W. A. anders eingeordnet. — nec Hs.: non

W.A. 12 liberas Hs.: liberares W.A. 21 vide bis coelis; mit
hellerer Tinte später geschrieben, in W. A. als Zeilenglosse. — habitas
Hs.: habitat W . A .

5 in horto: auch Gl. ord. und Lyra deuten auf Gethsemane. — Faber
7.. St.: neque causam ignoro. 6 f. = Psalt. Hebr. 18 Augustin
z. St.: unde non homo? quia deus. Faber: per summam humilitatem.
 6o Illb. Psalmenglossen 1513/15.

v. 8 sunt abiecti, ego autem abiectio, unde dicuntur abiecti. Ornnes vi-
,,v· ? denies me deriserunt me: locuti sunt labiis Hebr. 'dimittunt labium' et
'V 130
moverunt caput. Dicentes: | Speravit in domino, eripiat eum: salvum
v. 10 faciei eum quomam vult eum. Isti duo versus patent Matth. 27 et
Luce 17. Quomam tu es solus sine alio patre qui extraxisti me carnem 5
ι Omnes' referendum est ad eos tan tum, qui eum deriserunt,
ut supra ps. 6. 'Inter omnes etc.' Vel sic, quod ista dicit pro se et
suis. E t sic absolute verum est, quia eum et suos omnes alii derident.
— 5 q. d. Ego sum per te ex electissimis virginis sanguinibus in-
carnatus, quia ex tota came eius extraxisti et elegisti intimam ad meum 10
corpus fabricandum. Et sic Extractio ista non debet referri ad na-
tivitatem tantum, sed simul ad incarnationem cum nativitate. Quia
sic vere est extractus de ventre. Alii autem filii hominum extxa-
huntur ex lumbis patrum. Hie autem solum est 'fructus ventris'. Et
ex hoc arguit suam innocentiam, quia non est meritus penam sicut 15
alii filii hominum. Item 'extractus' potest etiam referri in pecca-
tum originale. Quasi diceret: ' T u es qui extraxisti me de ventre', quia
per spiritum sanctum extraxit carnem eius de carne virginis, sicut
apis favum mellis ex flore non violans florem, sic nec spiritus sanctus
virginem. Alii autem generantur a viris per violationem matrum et 20
extrahuntur et veniimt ex lumbis potius quam ventre. Sensus ergo
est: talem filium unicum virginis, qui per te factus sum sine viro,
sine peccato, non exaudis et derelinquis? Et hoc nobis incutere
debet stuporem, quod virginis filius et talis pro nobis patitur. Sic alii
de ventre matris proiiciuntur in terram et abiiciuntur in iram et manus 25
diaboli, eo quod sunt 'filii ire'. Hie autem filius gratie et glorie, et
tarnen deseritur, qui suscipitur ab utero matris in sinum Dei.
3° quia 'Deus meus es tu de ventre', quia cognovit et amavit eum et
cum eo fuit dominus semper usque in hanc diem, in qua deseruit.
Est ergo sensus: Qui mecum hucusque semper fuisti, ita ut me 30
ipse formares in utero et educeres et post per virtutes et miracula
glorificares, quare me nunc dereliquisti ? Hoc autem 'extraxisti' non
significat violentiam, sed impotentiam nature, quia natura talem
filium producere non potuit. Potuit tamen eum Deus ex natura ex-
trahere, ut sic esset vere naturalis filius et tamen supernaturaliter. In 35
quo simul innuitur, quod sine peccato conceptus et natus est, quia

10 elegisti [ad von Luther gestrichen·, elegisti ad W. A.

2 = Psalt. Hebr. 4 f. Mt. 27, 43; Lc. 23, 35. 7 Ps. 6, 8.

14 Lc. 1,42. 26 vgl. Eph. 2, 3.
 Ps. 2 1 , 8 — 1 2 — Ps. 22, I f. 61

virginis assumpsisti mihi de ventre clauso utero virginis spes mea ab

uberibus matris tneae i. e. speravi ab initio vite mee in te; in teproiectus v. n
sum ex utero quia ab instant! conceptionis sue habuit cognitionem et
amorem Dei: alii abiiciuntur autem in iram et diabolum. De ventre
5 matris mea deus metis es tu, quia te colui ab initio mee vite, eo quod
fui semper perfectus homo et vir, quod alii non possunt dicere, quia
Deum non habent, qui eum non cognoscunt et amant qui sunt sine
Deo: ne discesseris a me. Quoniam tribulatio proximo est et ideo salus V. »
mea longe te derelinquente: quoniam non est qui adiuvet, sed sum
ίο solus.
P S A L M U S XXII. w 3i

De Ecclesia laudante Christum super eruditione versu ι et 2 et

gubernatione versu 3. 4. 5. ac de refectione sacramenti eucharistiae
v. 6. 7. 8. 9. Psal. XXII.
15 Tit. Psal. David. V. 1
Dominus Ihesus Christus verus Deus regit me, tu, non diabolus vel
caro, et nihil mihi deerit quia non deficient omni bono ps. 33 in loco v. 2

natura eum non ex se dedit (haec enim non facit nisi peccatorem
dans, eo quod peccatrix est, non potest nisi peccatorem dare), sed ex
20 se trahi passa est. Et sic ipsa in corruptione eligi ex se permisit et
separari, quod erat incorruptum etc. 4 Cur autem sic iterat
nativitatem suam et matrem ? Quia sic innocentiam suam allegat
et gratiam, quam habet apud Deum, quia ab utero Deus cum eo
fuit, ergo q. d. nec nunc deseras, qui semper et tanta mihi fecisti.
26 Edam nunc spero, ut facias.
17 Quia secundum Apostolum Christus 'omnia in omnibus' est
et facit, quod sanctis 'omnia cooperantur in bonum': ideo in nullo
deficiunt.

2 f. in bis utero in W. A. anders eingeordnet. 7 amant, qui*:

amant et W. A. 16 ff. In Ps. 22 finden sich Glossen von zwei- bis
dreierlei Schrift und Tinte; auf die Reproduktion dieser Verschieden-
heiten muß hier verzichtet werden. 18 haec enim*: hoc enim W . A .
19 est, non Hs.·. est et non W. A. 20 sie [existens in Hs. gestrichen:
sie existens W. A. 24 nec nunc Hs.: nec W. A.

1 Faber z. St.: de utero virginis clauso. Die Deutung auf die

Jungfrauengeburt ist traditionell (Augustin, Lyra u. a. z. St.). 3 Lyra
z. St.: anima Christi ab instant! conceptionis fuit repleta virtutibus et
scientiis (vgl. Petrus Lomb. sent. III dist. 13). II S. vgl. zum Folgen-
den W. 31 I 464 ff. (Ps. 22: Oct. 1516), hier S. 21616 ff. 12 Augustin u.
Gl. ord.: ecclesia loquitur Christo (ähnlich Fabers 'Titulus'). 17 vgl.
Ps. 33 (34), II. 26 Eph. 1, 23; Col. 3, II (vgl. hier S. 323); nicht 1. Cor.
15, 28, wie W . A. angibt. 27 Rm. 8, 28.
 62 III b. Psalmenglossen 1513/15.

paseuae i n Ecclesia, ubi pascuntur verbo Dei vel scriptura ibi me

collocavit t u cum aliis multis. Super aquam divinarum scripturarum
vel doctrinas doctorum, quia sine doctore in scripturis nullus proficiet
[ vel super aquam baptismi | refecttonis spiritualis educavit nutrivit me,
V. 3 et sic patetj quod d e spiritu loquitur: et per hoc tmimam meam non 5
t a n t u m m a n u m , n o n corpus convertit H e b r . 'refecit'. Deduxit me
profi cere m e faciens, ad ulteriora deduxit super semitas iusticiae, que
est fidei et coram D e o : propter nomen tuum, u t glorificetur, n o n propter
w i 4 o meritum meum. Nam et si ambulavero vixero, quia ι sic necesse est
tn medio umbrae mortis H e b r . 'in valle mortis', ubi sunt mali, heretici 10
vel tyranni, non timebo mala, licet in medio eorum s i m : quoniam tu
mecum es p e r fidem et gratiam. Virga tua directionis Euangelium vel
castigatio et baculus turn idem sustentaculum: ipsa, que a m b o sunt
v. s v e r b u m Dei, me consolata sunt. Parasti in conspectu meo, quia coram
Ecclesia celebratur sacramentum, mensam sacramenti Corporis: 16
adversus eos, quia i b i roborantur et augentur dona et gratia, qui tri-
bulant me 1. Demones, 2. homines 3. peccata. Impinguasti abundare
fecisti in oleo gratia vel oleo letitie caput meum, m e n t e m m e a m vel

10 Esaie 9. 'habitantibus in regione u m b r e mortis', que videtur

esse vita huius miserie. Q u e licet mors non sit, tamen est vita morti 20
similior ac propior q u a m vite, u t testis est Gregorius: ' I p s e enim
quottidianus defectus' etc. Ideo dicit: est u m b r a mortis. — 12 Ver-
b u m enim D e i dicitur virga ps. 2 et 44 et baculus, quia sustentat spe
corda, et consolantur, sicut ait apostolus Ro. 15. ' Q u e c u n q u e enim

18 oleo*: eo W. Α.; Drucktext hat eo, von Luther durchstrichen,

dafür am Rande oleo, mit späterer Randglosse ζ. T. darüber hinweg
geschrieben.

I Faber: pascit me doctrina. 4 f. Gl. int. (Aug., Gass.): super

aquam baptismi ( = unten S. 21711 f.). 4 Faber z. St. enutrivit.
6 = Psalt. Hebr. 8 f. Gl. ord. (Aug.): non propter meritum ( = unten
S. 2192). 10 Gl. int. (Cass.): heretici. 12 Gl. ord. (Aug.): in corde
per fidem. 12 f. Faber z. St. virga: directio —baculus: sustentatio.
Lyra: baculus me sustentans. 15 Gl. int. (Aug.): communionem cor-
poris Christi (ähnlich Faber). 17 Lyra: daemones — homines. 18
Augustin: oleo—laetitia spirituali. 19 Jes. 9, 2. Augustin z. St. haec
vita = umbra mortis (vgl. hier S. 21914 ff. gegen Augustin). 21 f. Gre-
gor, homil. in Evang. II hom. 27, 1 (MPL. 76, 1275) temporalis vita
aeternae vitae comparata mors est potius dicenda quam vita. Ipse
enim quotidianus defectus corruptionis quid est aliud quam quaedam
prolixitas mortis. 23 Ps. 2, 9; Ps. 44 (45), 7. 24 Rm. 15,4.
 Ps. 22, 2—6 — Ps. 24, 8 f. 63
spiritum: et calix meus sanguis inebrians spiritus ebrietate, ut carnem
non sentias, quam praeclarus est clarificans scil. claros faciens in spiritu.
Non est in Hebreo. Et misericordia tua, gratia tua, que ubique fere v. 6
misericordia transfertur: apud Apostolum autem semper fere gratia
5 vocatur idem verbum, scilicet 'Hen': subsequetur me non enim sufficit
prima, sed proficere oportet magis ac magis, omnibus diebus vitae meae.
Et subsequetur, ut etiam ad hoc inhabitem post hanc vitam in domo
domini Ecclesia triumphante: in longitudine dierum, i. e. ineternum. |

(Ps. 24, 8). Teth. Dulcis bonus et rectus iustus dominus: propter W 3, 144,
10 hoc, quia talis est, utiliter potest, legem dabit, docebit, instituet
delinquentibus, peccatoribus in via, i. e. legis usu, quia via est lex in
actu operis.
Joth. Dinget mansuetos, quia tales sunt dirigibiles, multos enim v. 9
violenter coget, in iudttio, ut possint iudicare bonum a malo, et literam

15 scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, ut per patientiam

et consolationem scripturarum spem habeamus.' Per doctrinam in-
telligitur virga, per spem baculus: per consolationem patet.
ι Ebrietas spiritus facit, ut coram seculo ebrii videantui et stulti,
quia loquuntur spiritualia, que non intelligunt carnales. Et carnalia
20 bona nihil curant, sicut ebrius facit. Veruntamen tunc sunt non solum
clari, sed et preclari (i. e. in spiritu coram Deo illustres), ut supra
ps. 15.
9 'Bonus', ideo 'effundit' et 'docebit'; 'Rectus', ideo 'rectitu-
dinem' et 'viam'. — 1 4 Quando dicit 'iudicium', notat quod dominus
25 verbo decreverit et iudicaverit fieri in docendo. Quando autem 'vias',
notat quod dominus opere idem monstraverit; et quod docuit verbo,
etiam facto eundo explevit in exemplum. Et sic 'iudicium' est doctrina
Christi, 'via' autem est praxis eiusdem, utrunque nobis in exemplum.

9f. dabit bis peccatoribus*: dabit delinquentibus, docebit, instituet

peccatores W. Α.: Hs. schreibt docebit, instituet über dabit; pecc. (so
abgekürzt) über delinquentibus.

I Gl. ord.: Christi sanguis. 3 'quam praeclarus est' fehlt im

Psalt. Hebr. Darauf macht Fabers 'Adverte' aufmerksam. 3 ff.
-1ΠΓΙ1 2 i C · 8 Augustin: inaeternum. 9 L y r a : rectus = iustus. —
Augustin z. St. rectus est dominus, qui post misericordiam vocationis
et veniae, quae habet gratiam sine meritis, digna ultimo iudicio merita
requiret. 22 vgl. Ps. 15 (16), 6 23 'effundit' = Eccli. 18, 9?
'docebit' = Ps. 24, 9,
 64 Illb. Psalmenglossen 1513/15.

a spiritu, vanitatem a veritate, quod i u d i d u m est doctrina euangelii

sui: docebit mites, quia tales sunt 'docibiles D e i ' , vias suas Euangelii.
v . 10 Caph. Umversae viae dormni, in quibus ambulant sui, misericordia
[quia ipse dulcis et mitis] et Veritas [quia ipse rectus et iustus]
I gratia et plenitudo | i . e . nan iustia propria et vanitas|: requirentibus 5
per fidem testamentum eins scilicet n o v u m , quod est spirituale et
testtmoma eius ab apostolis et discipulis nunciata.

W 3 , i6 3 i o PSALMUS XXX.

Imploratio auxilii a patre et quaerela Christi de ignominiosa et

magna passione sua. Psalntus XXX. 10
V. ι Tit. Ad victoriam psalmus David.
v. 3 In te solo, quia derelictus in passione, dotmnesperavi,nonconfundar
sicut impii ineternum, sed sufficit ad tempus hoc passionis: in iusticia
tua, quia iustus es Iudex | quia secundum iusticiam hominum putant
V. 3 me iuste crucifixum, libera me. Inclina ad me aurem tuam quia in 16

2 U n d e nullus contentiosus potest esse doctus in Uteris sacris,

nisi ab homine, sed non a D e o immediate. — 3 f. Quia misericordia
sine iustitia est ignavia, iustitia autem sine misericordia est crudelitas
secundum Gregorium. V e l ad literam hie dicit, quod via D e i non
est incredulis 'misericordia et V e r i t a s ' , sed 'stultitia et scandalum'. 20
8 if. Quanto iste psalmus simplicior est, tanto maiores habet
quaestiones et profundissimas. Quia quidem. . . 12 Exordium psalmi
indicat anxium et derelictum esse eum, qui loquitur, quia a spe i n -
cipit: q. d. C u m undique sim derelictus, in te solo mihi spes est.
Sed videtur hie prophetare potius usque ad versum 1 1 , qualis f u - 25
turus sit pater ad eum i n passione, cum ceperit orare.

4 f. quia bis mitis und quia bis iustus hat Luther gestrichen und dafür
gratia bis vanitas mit anderer Tinte später dazwischen geklext. W. A. ver-
merkt das Gestrichene nicht und setzt i. e. non bis vanitas S. 14433 unter
die Randglossen. 21 f. quanto bis quidem von W. A. falsch (S. 16426)
eingeordnet, steht in Hs. am untersten Rand.

2 Joh. 6, 45. 3 fi. Zum Gedankenfortschritt in Luthers Selbst-

korrekturen s. u. S. 154J1 ff.; 17213 ff. Augustin z. St. (misericordia) do-
nando peccata: (veritas) merita iudicando. Die augustinische Deutung
von Ps. 24, 10 ausführlich behandelt bei Petrus Lombardus sent. I V d.
46 c. 1 u. 5. 9 Gl. ord. (Aug.): hic describitur humiliatio Christi mar-
tyrumque. Fabers Titulus: inducit propheta C h r i s t u m . . . patris au-
xilium implorantem. 13 f. Ps. 30, 2 ( = Ps. 70, 2) hat neben Rm, 1,
17 in Luthers Anfechtungen eine verhängnisvolle Rolle gespielt; s. u.
S. 905; 14 Faber z. St.: in iusto tuo iudicio. 19 Gregor, epist. 1,
25. 20 Ps. 24 (25), 10; 1. Cor. 1, 23.
 Ps. 24,9 f.—Ps. 30,1—8. 65
profundo sum tribulationis et 'humiliatus nimis', ideo te inclina [cum
me non possim eruere]: accelera cito me resuscitando, ut eruas me, ut
non cum aliis usque in finem mundi dimittas. Esto mihi in deum pro-
tectorem in morte et in domum refugii, cui commendem a n i m a m
6 meam moriens: ut salvum me facias a morte. Ideo tu esto etc. Quoniam v. 4
fortitudo mea, quia in te fortis sum et esse studui [elegi], non in carne
aut brachio seculi, et refugium meum es tu a me electum et a te positum
mihi: et propter nomen tuum, ut gloriiicetur in me nomen Deitatis,
deduces me ad finem perduces per totum vite mee cursum et enutries
10 me in vita mea. Ideo etiam nunc Educes me de laqueo hoc scilicet mortis v. 5
et crucis, quem absconderunt, i. e. per insidias paraverunt et nulla iusta
causa mihi ad meam perditionem: quoniam tu es protector mens te elegi.
In manus tuas potestatem tuam commendo spiritum meum: redemisti me v. 6
redimes vel redimere pre'destinasti a morte dondrte deus veritatis | i. e. w i« 4
15 spiritusj non litere | i. e. verax et fidelis in promissis reddendis. Odisti v. 7
observantes Iudeos pertinaciter amantes vamtates, i. e. literalia tantum
sine spiritu: supervacue 'frustra' et sine fructu, immo cum damno
salutis I vel ut infra psalmo sequente 'abundanter'. Ego autem in v. 8
domino, non in vanitate, speravi: exultabo etiam in corpore et sensu
20 et letabor in anima in misericordia tua, que est gratia tua peccata
dimittens et penas. Quoniam tu respexisti oculo misericordie humili-
tatem meam humiliationem vel 'afflictionem': salvasti de necessita-

te q. d. Cum per totum vite cursum me deduxeris et enutrieris,

etiam nunc mihi refugium esto etc. — 10 'Laqueo quem absconderunt',
26 'redimisti me'. — 13 Potest autem 'me' exponi pro corpore suo mystico.
— 16 Vanitates sunt omnia, que non iuvant spiritum ad vitam fu-
turam, sed tantum iuvant carnem ad vitam presentem, ideo ista
stint litera occidens, hec autem spiritus vivificans. Unde et lex, cum
sit tota umbra, non Veritas ipsa, que est Christus in Euangelio: obser-
80 vantes earn vamtates observant, quia promissionem nolunt dimittere.

I f. cum bis eruere gestrichen. 3 f. protectorem von Lidher

handschriftlich verbessert aus dem Drucktext 'pectorem'. 6 elegi über-
geschrieben.
1 Ps. 37 (38), 9. 8 Gl. int. (Aug.): ut glorificeris. 10 Faber:
de retinaculo mortis. II Gl. int. insidiis — Faber: per insidias.
13 = Lk. 23, 46; Gl. int. (Cass.): potestati tuae. 15 GL int. (Aug.):
non fallens in promissione. 17 Psalt. Hebr. hat frustra statt super-
vacue. 18 Ps. 30 (31), 24 retribuet abundanter facientibus superbiam.
19 Gl. int.: qui non est vanitas. 20 Lyra z. St.: tua gratia. 21 Lyra
z. St.: oculo misericordiae. 22 Ps. Hebr.: afflictionem (s.o. S. 5411).
28 f. vgl. 2. Cor. 3, 6.
Luther V r
 66 I I I b. Psalmenglossen 1 5 1 3 / 1 5 .

tibus tribulationibus, quas evadere nequivi animam meam Hebr. 'et

V. 9 cognovisti tribulationes anime mee'. Nec conclusistifinaliterreliquisti
me in manibus itümici mei Diaboli vel populi Iudaici: statuisti fixe
'posuisti' in loco spacioso 'in latitudine' pedes meos, ut esset mihi lata
V. 10 via evadendi. Quia q. d. ergo nunc Miserere mei domine quoniam tri- 6
bulor: conturbatus est, licet non excecatus, ut fit in ira mala, in ira
zelo contra peccata, pro quibus patior, oculus mens intellectus vel
spiritus, anima mea et et per eam tota sensualitas et venter meus me-
V. 11 moria mea secundum Augustinum et Cassiodorum. Quoniam defecit
diminuta, finita, abbreviate est, 'consumpta' est in dolore vita mea: et 10
antti mei, defecerunt, finiti in gemitibus, quia in dolore mortifera est:
utrumque patet quod Christus semper fuit in dolore et gemitibus.
Infirmata est in paupertate, quia destitutus omni, Hebr. 'in iniquitate',

2 Different 'tradere' et 'concludere', quia Christus est 'traditus

in manus peccatorum', sed non conclusus. — 3 f. q. d. talem scio 15
te futurum in passione mea (quia prophetice ista predicuntur), ideo
nunc petit in casu istius neccessitatis positus, quo talis esse Deus
speratus est. — 5 ff. Secundum Cassiodorum ideo frequenter iterat
hic dominus querelas de passione sua, ut eam piis mentibus diligenter
memorandam commendet: quia quam ipse sic pertulit et comme- 20
morat, iustum est eos commemorare, pro quibus pertulit. — 6 Ps. 6.
'Turbatus est a furore oculus meus.' Quia non solum 'ira', sed omnis
passio 'excecat oculum mentis' in malis et turbat saltern in bonis.
Oculo autem mentis turbato etiam anima fit tediosa et totum corpus,
quod ipsa vivificat et sensificat. Unde hic oculus pro superiori parte 25
anime, anima autem pro inferior!, venter pro ipsa carne vegetabili et
sensitiva, quia 'Esca ventri, venter escis' secundum Apostolum, licet
secundum Augustinum tropice pro memoria capiatur. Sic et oculus
ad literam potest accipi.

5 mei Hs.: me W. A. 8 spiritus*: spes W. Α.: sps Hs.

1 1 mortifera*: morticinis W. A.: Hs. undeutlich. 1 2 utrumque patet
quod*: ut^ pt? q Hs.: ut patet praeteriti quia W. A. (und anders einge-
ordnet). 21 6 Hs.: 5 IV. A.

1 f. = Psalt. Hebr. 3 Gl. int. (Aug.): diaboli. 4 Psalt. Hebr.:

posuisti in latitudine. 5 ff. zu V. 10 vgl. Adnot. zu Faber W 4, 4876 ff.
7 Gl. ord. (Cass.) oculus = intellectus. 8 f. Gl. ord. (Aug.) sensualitas.
— Gl. ord. (Cass.) memoria. 10 consumpta = Psalt. Hebr. 13 f. in
iniquitate—fortitudo = Psalt. Hebr. 14 f. vgl. Mt. 26,45. i8Cassio-
dorus z. St. (MPL 70, 210 A) dem Sinne nach. 21 Ps. 6, 8. 22 f. Gl.
ord, (Aug.) ira oculum mentis cecat. 24 zur Sache s. u. 10227 ff. u.
35515 ff. 27 i. Cor. 6, 13. 28 Augustin s. o. zu Z. 8 f.
 Ps. 30, 8 ff.—Ps. 32, 22 f.—Ps. 35, 6. 67
virtus mea 'fortitudo' humanitatis: et ossa mea robur corporis et vires V. 12
anime conturbata sunt.

(Ps. 33, 22). Tau. Mors peccatorum scil. Iudeoram pessima quia γ 187,1

eterna | Hebr. ' i n t e r f i c i e t i m p i u m m a l i t i a ' : et qui oderunt iustum

5 Christum et suam iustitiam diligunt, delinquent in peccatis manebunt,
quia alibi non est salus nisi in Christo: ideoque necessario sunt in
delicto, qui Christum et iustitiam eius oderunt et sunt insalvabiles.
Ρ he. Redimet dominus animas non corpora servorum suorum: et V. 23
non delinquent non erunt in peccatis necessario sicut illi, quia diligunt
10 iustum, quia iustificantur in Christo, omnes qui sperant in eo, non in
sua iustitia.
(Ps. 35, 6). Domine Deus pater, in coelo est coelestis et sursum y 1' 19911

9 Sic illud I. Ioh. 3. O m n i s qui natus est ex deo, non peccat.'

Sensus est: quod peccata etiamsi qua habent, per Christum eis non
15 imputabuntur; loquitur autem potissimum de peccatis ante baptismum,
sine quo omnino peccat, i. e. in peccatis est omnis homo. Secundo
sic: Quia non peccant necessario, sed si volunt possunt non peccare.
Sicut Dominus dicit: ' Q u i manducat me, non morietur ineternum',
i. e. non cogetur mori sicut corpus, quia anime eius vita est caro
20 Christi. 12 ff. Loquitur contra literalem populum, quia Messiam
sperat in bonis terrenis et infimis regnaturum, qui tamen 'in coelo'
et 'nubibus', i. e. sanctis spiritualibus in fide suspensis et umbratis,
i. e. nubibus spiritualibus, regnat. Nihilominus tamen 'Misericordia
domini' ilia 'in coelo' et celesti plena est omnis terra. E t hie 'homines
26 et iumenta salvabis, Domine, sicut multiplicasti misericordiam tuam,
D e u s ' . Ecce iumenta in terra sunt et tamen salvantur et misericordia
celestis eis datur. N o n ergo tua misericordia promissa est speranda in
terra nobis danda, sed in coelo. 'Et Veritas', i . e . impletio eiusdem mi-
sericordie, que per legem et prophetas significata est, non usque
so ad terram, i . e . terrestres et terrena sapientes pertingit, sed 'ad nubes',
i . e . sanctos per fidem a terra elevatos et suspensos a sole iustitie. Sensus
ergo est: Misericordia tua non dignus est nisi qui credit et sperat. I n
fide et spe enim est misericordia tua i n hominibus. Ideo per spem
est i n coelo, per fidem sursum i n aere super terram. U n d e cum

4 interficiet bis malitia unterstrichen.

3 ff. Faber ζ. St. (Adverte): de indelebili delicto Iudeorum osorum

Christi intelligitur. 4 = Psalt. Hebr. 13 1. Joh. 3, 9. 18 Joh.
6,51. 24 f. Ps. 35 (36), 7.
5*
 68 I I I b. Psalmenglossen 1513/15.

spiritualis, non in terrenis donis misericordia tua, i. e. gratia, quam

in Christo promisisti: et Veritas tua Hebr. 'fides tua' i. e. fidelitas seu
impletio promissi tui, que est Christus, usque ad nubes, i. e. sursum,
V. 7 non ad terram. Iusticia fidei tua qua coram te iusti sumus sicut monies
dei I Hebr. 'Domini' | alta, insignis, notabilis: indicia tua diffinitiones 6
sententie abyssus multa incomprehensibilia et abscondita sicut pro-
funditas aque.
W 3, 378,, Ps. 49, 6. Et anmtnciabunt manifestabunt vel exequentur codi
angeli vel apostoli [et sancti] iustitiam seil, dei reddentis unieuique
meritum [fidem]: quoniam deus Ihesus Christus iudex est. Sela. 10
W 3. 379ι V . 14. Immola sacrifice deo sacrificium laudis [i. e. confessionis]
sacramentum Eucharistiae: et redde per verum latriae cultum solve
ahissimo vota tua in baptismo et alias promissa.
W 3, 280, V. 23. Sacrificium laudis confessionis, non pecorum hottorificabit

accentu legendum est 'in coelo, usque ad nubes', q. d. hic utique et 16

non alibi. Unde Esaie 60 vocantur fideles Christi Nubes dicendo:
'qui sunt hii, qui ut nubes volant et quasi columbe ad fenestras suas V
E t ipse textus psalmi cogit nos sane nubes hic ad literam non aedpere,
quia Veritas non est nisi in intelligentibus. Ideo nubes intellectuales
notat. 20
11 Quia ut infra ps. sequenti 'Holocaustis non delectaberis'. E t
supra ps. 39. 'Sacrificium et oblationem noluisti'. Ideo 'Sacrificium
Deo spiritus contribulatus, cor contritum' etc. — 14 f. Soli enim
Deo laus et honor debetur, hominibus autem non nisi confusio et
nulla laus. Quia hic Deus sibi vendicat totam laudem et ab omnibus 25
aufert tanquam cultum sibi soli debitum, ps. supra 'laudabilis ni-

4 f. Randglosse zu V. 7: sanetus in Ecclesia et fide Christi declinans

a malis ad bonos gestrichen. 8 ff. Bei der Glosse von Ps. 49 ist drei-
malige Durcharbeitung Luthers wahrscheinlich: a) erste Glossenab-
fassung: mittelbraune Tinte; b) Durcharbeit bei der Scholienabfassung:
schwarze Tinte (z. B. W. 3, 27838; 28023); c) einzelne Nachträge: blasse
Tinte (ζ. B. W. 3, 27940). Die Abgrenzung ist im einzelnen nicht immer
sicher; hinzu kommen Rasuren. 9 f. Die ganze Zeilenglosse von et
sancti bis Christus auf Rasur. Daneben, über iudex est. Sela. anderes
fortradiert. Im besonderen aber scheint et sancti und fidem Nachtrag zu sein.
I I i. e. fehlt W. A. — i. e. confessionis wie 21 ff. Quia bis contritum etc.
deutlich ein Nachtrag.

2 u. 5 = Psalt. Hebr. 5 f. Faber Stapul. z. St.: sententiae tuae,

preadiffinitiones tuae. 9 Faber: archangeli. — Augustin deutet V. 6
auf das Endgericht. 12 Faber Stap. z. St. eucharistiae sacramen-
tum. 16 Jes. 60, 8. 21 Ps. 50 (51), 18. 22 Ps. 39 (40), 7.
22 f. Ps. 50 (51), 19. 24 vgl. Bar. I, 15. 26 Ps. 47 (48), 2.
 Ps. 35, 6 f . - P s . 49,6. 14. 23— Ps. 50, 1 £. 69
vero cultu glorificabit me: et tüte in illo sacrificio iter supple est quo
ostendam tandem manifestabo tili salutare dei eternam salutem.

PSALMUS L. W 3. 384,
Optima pemtencium et confiteri volentium eruditio et exemplum.
5 Psalmus L.
Tit. Ad victoriam psalmus David ei revelatus, quando occasione V. 1. a
illius facti, de quo 2 Reg. 11 et 12, venit ad eum Nathan propheta:
quando intravit ad Bathsabe, quod interpretatur filia iuramenti.

mis'. Deo igitur reddere possumus <nihil> nisi sacrificium confessionis.

10 Non enim requirit nostra sed nos. Est autem sacrificium confessionis
agnoscere et confiteri omnia accepta Deo et sese prompte in vicem
offerre ex toto corde: et licet sacrificium altaris sit vere quod hie laudis
didtur, in quo omnium vota et laudes offeruntur, tamen non est
omnium, sed eorum tantum, qui etiam seipsos in illo et cum illo
16 [in effectu et re sacramenti] offerunt. Non enim sufficit nobis, quod
placeat 'ex opere operato' et non 'ex opere operands'. Quia non ideo
nobis datum est, quod tantum ex se placere debeat, immo omnino
ex nobis. Alioquin iam non esset sacrificium. Quare frustra edificant,
ornant, multiplicant Ecclesias ac instituunt missas, qui non et ipsi
20 sacrificant seipsos in sacrificium laudis et confessionis. Que confessio
consistit in verbo et opeie et animo.
4 [Potest quidem psalmus iste secundum hystoriam in persona
David intelligi. Tamen secundum propheticum sensum debet accipi
in persona nature humane (i. e. ecclesie) Christi: quod patet, quia
25 hie peccatum originale allegat et in fine pro Zion suprema orat. Sed
et apostolus Ro. 3 sic eum allegat et exponit.]

ι illo aus Korr.: tali(f) W. A. 15 in bis sacramenti a. R.

22—26 Potest bis exponit ein Nachtrag. 24 ecclesiae) Christi*:
ecclesiae Christi) W. A. 25 suprema*: supera W. Α.: supä Iis.

4 = der 4. Bußpsalm; vgl. Luthers Auslegung 1 5 1 7 : W. 1, 184 S .

7 2. Sam. 1 1 u. 12. 8 'filia iuramenti': Hieronymus, Interpret, nom.
hehr.; cf. W. 4 , 4 9 7 1 : 'filia quietis'. 12 sacrificium altaris: vgl. zu S. 6 8 , 1 2
und die Scholie. 15 Petrus Lomb. sent. IV dist. 8 c. 3 und dist. 9 c. I
u. 2 : nur die boni empfangen die res s a c r a m e n t i , das corpus Christi
mysticum, die mali genießen das Sakrament essentia, non salubri
e f f i c i e n t i a ; s. u. S. 35816. 16 opus operatum — operands: Bonav.,
sent. IV dist. 1 p. 1 art. un. qu. 5; Biel, in sent. IV dist. I qu. 3 art. I
lit. Β . Luther später ζ. B. Uns. Ausg. Bd. 1, 15515. 45826. 22 f. Faber
(Titulus) psalmus quid humanum continet, non prophetiam; s. o.
S. 4513 S. 25 hie = V . 7; in fine = V. 20. 26 Rm. 3, 4.
 70 III b. Psalmenglossen 1 5 1 3 / 1 5 .

V. 3 Miserere met detts, quia miser et miserabilis sum: secundum

magnam misericordiam tuarn non secundum ullum meritum aut opus
meum, sed secundum meram misericordiam tuam, gratis. Et secun-
dum multitudinem, quia non tantum magna, sed et multa sunt peccata,
miserationum tuarum non secundum multitudinem meritorum: dele 5
V. 4 iniquitatem meam, i. e. iniquitates. Amplius, i. e. multum vel copiose,
multipliciter | Augustinus: 'magis magisque' lava tuipse me ab ini-
quitate mea, non enim lex et baptismata eius me lavare possunt, sed
solus tu. 'Impossibile est enim peccata auferri per sanguinem etc.':
v
· s et a peccato meo munda me. Quoniam iniquitatem meam ego cognosce 10
confitendo | pura et vera confessione | q. d. nihil habeo, quo merear
lavari, nisi quia agnosco et confiteor peccatum meum. Et hoc etiam
solum sufficit coram deo: et peccatum meum contra me est semper per
v. 6 displicentiam et contritionem. Ex tali cognitione confiteor, quod
Tibi soli peccavi, i. e. agnosco et confiteor, quia sic vere est, quod 15
coram te, non quod Mosi et legi in peccatis literalibus peccavi. Ps. 18
'Ab occultis meis munda': quia etiam infans unius diei coram deo
peccat, i. e. peccator est, et malum coram tefeci: et hoc ideo sie confiteor
ut iustificeris verax et iustus solus proberis et iustificator gratis, non

6 'Amplius' enim est nota urgentissimi et impacientissimi om- 20

nis morae affectus, q. d. vix expecto, donee me ad perfectum laves.
— 18 if. Alii enim bonum coram deo faciunt et non peccant, ut iusti-
ficentur ipsi in suis sermonibus. Et hoc est nihil aliud nisi Deum
mendacem arguere et condemnare ac iudicare in sermonibus eius,
quasi sint falsi. 1. Iohannis I 'Si peccatum nos habere negamus, 25
Deum mendacem faeimus.' Talis erat olim Saul et usque hodie
Iudei, contra quos apostolus Ro. 3. loquitur. Unde b. Hieronymus:
'Confessio peccati est laus dei.' — [[Expressio est precedentis et
simul contra Iudeos et omnes eos dicit, qui non agnoscunt sed excu-
sant vel extenuant peccata sua et in iustitia legis et suis mentis pec- 30
catum suum se purgare putant, ut allegat et exponit Apostolus Ro. 3.
Et s u n t i s t i duo v e r s u s d i g r e s s i o a s u o p e c c a t o ad o m n i a

28—S. 71, 24 Expressio bis econtra von Luther durchgestrichen.

32 f. E t bis peccata unterstrichen.

4 Faber: quia multae sunt transgressiones meae. 6 iniquitates

= Psalt. hebr. (Fabers 'adverte'). 7 'magis magisque' bei Augustin
alsPs.-text. 9 Hebr. 10, 4. 16 f. Ps. 18 (19), 13. 25 1. Joh. 1, 10.
26 I. Sam. 15, 23 ff. 27 Rm. 3, 1 f. — Hieronymus, comm. in Dan. zu
9, 20; ähnlich auch zu Ps. 103, 1 ; vgl. W. 6, 1596 (1520). 31 Rm. 3, 4.
 Ps. 50, 3—11.
71
ego, sed potius confundar et omnis homo mecum, in sermonibus tuis,
quibus iustitiam tuam promisisti et omnes in peccato esse decrevisti, et
vincas prevaleas in iustitia illis cum iudicaris ab iis, qui excusant et
seipsos I iustificant. Ecce enim adeo coram te sum peccator, utsietiam y
5 peccatum adulterii non esset, tarnen adhuc coram te non iustificatur
ullus homo, quia in iniquitatibus conceptus sum: et in peccatis, i. e.
originali, quod est multa peccata, ut supra Ps. 31, concepit me mater
meay sicut omnes alios matres eorum concipiunt. Ecce enim veritatem v. 8
dilexisti non umbram legis in iustitiis suis, sed veritatem iustitie tue,
10 que est humilitas et confessio peccati, accusatio sui: incerta et occulta
sapientie tue i. e. mysteria et spiritum in litera occultum | Hebr.
'absconditum et arcanum sapientie tue' manifestasti mihi per spiritum
sanctum 'Nunc autem' toti mundo 'est manifestata'. Ro. 3. Nunc au-
tem mihi, seil, quoniam confessus sum, quod tu solus iustus et quod
15 omnes sumus in peccatis. Asperges me dornine per teipsum, non v. 9
Aaron aut Levita, hyssopo 'occulta' seil, et mystica, quam 'mihi
manifestasti', et mundabor in veritate et spiritu: lavabis me tu per
aquam gratie vel baptisma et super nivem, i. e. plus quam corporalis
albedo, scil. spiritualiter, dealbabor in mente. Auditui meo interno, v. 10
20 scil. conscientiae per peccatum et morsum inquietae, dabis per inspira-
tionem gratie tue gaudium et laeticiam: et tunc exsultabunt ossa humiliata
vires anime per peccatum deiecte et contristate. Averte fadem tuam a v. n

u n i v e r s a l i t e r t a m sua q u a m t o t i u s m u n d i p e c c a t a secun-
dum regulam, qua scriptura transit de specie in genus et econtra]].
26 15 ff. Respicit ad illud Exod. 24 et Hebr. 9, quod omnia post
lectionem legis aspergebantur hyssopo et lana coccinea tincta in san-
guinem hircorum et vitulorum. Et hoc mystice fit, quando asper-
gimur sanguine Christi in spiritu.

11 f. i. e. bis sapientiae tue W. A. anders eingeordnet. 14 quo-

niam*: quam iam W. A. (quoniam vermutet).

4 f. Gl. int. (Aug.): non quod de adulterio natus, sed quia in omnibus
trahitur iniquitas ex adam. 5f. cf. Apoc. 22, 11. 7 Gl. int.: originalibus
et actualibus; vgl. Ps. 50 (51), 7 als Schriftbeweis für die Erbsünde: Petr.
Lomb. sent. II dist. 30 c. 6; dist. 32 c. 8; dist. 33. c. 3. 7 supra: Ps. 31
(32), 1: s. u. S. io6xf. (W. 3, 1753). 11 f. Psalt. hebr. (Faber). 13 Rm.
3, 21. i6f. cf. V. 8. 18 Gl. int.: aqua baptismi. i8f. Lyra z. St.: quia
dealbatio spiritualis maior est corporali. 19 f. Faber: interno auditui
conscientiae. 23 f secundum regulam: die sieben exegetischen Regeln
bei Lyra im zweiten Prolog zur Postille (vgl. Meißinger, Luthers Exegese
S. 39 f.); es ist die 4. der sieben Regeln des Tichonius (bei Augustin, de
doctr. christ. III 34). 25 Ex. 24, 8; Hebr. 9,19.
 72 III b. Psalmenglossen 1513/15.

peccatis meis, i. e. noli ea attendere et semper in conspectu tuo habere,

ut vindices: et omnes im'quitates rneas dele, seil, per oblivionem, ut eas
V. 13 non imputes. Cor mundum, quia per peccatum veteravit, crea de novo
presta in me dem, non corpus mundum, sicut lex: et spiritum rectum,
i. e. spiritualem rectitudinem, non literam seu literalem rectitudinem, 5
sicut lex, irmova in visceribus meis in interioribus meis anime, non in |
V.'IJ exterioribuSj vestibus et membris, sicut lex. Ne proticias me cum
reprobis, sicut Saul et synagogam, a fade tua a lumine vultus tui: et
spiritum sanctum tuum per quem das spiritualem sanetitatem, ubi lex
secularem tantum, vel ipsam sanetitatem spiritualem rte auferas a me. xo
V. 14 Redde mihi quia per peccatum amisi laeticiam salutaris tui salutis tue
vel Christi tui: et spiritu principali [spiritu liberali, non servili, sicut

4 f. Quia per compendium et 'verbum abbreviatum' ducit ad

salutem et dirigit per directum, ubi lex in circuitu ambulat. Christus
autem exaltatus omnia traxit ad se, quia ipse centrum omnium, quo 15
habito omnia habentur in circumferentia et ipse 'in omnibus omnia
adimplet'. — 9 N o n carnem sanctam, sicut lex, in qua Iudei
gloriantur. — 12 Spiritus iste 'principalis' dicitur contra spiritum
servilem, qui est spiritus timoris et violenter sanctificat: ideo non per-
manet. Sed principalis est spiritus libertatis et voluntarius: et ideo 20
permanet et confirmat. Unde dicitur in Hebr. a verbo Nadib, quod
significat principem vel spontaneum et liberalem et beneficum et
voluntarium, que omnia sunt contraria servili conditioni, quia non
voluntarie et liberaliter et benefice facit, sed coacte, invite et ma-
ligniter etc. Igitur hunc spiritum principalem appellat Apostolus 25
ubique fere spiritum libertatis, quia facit liberaliter servos Christi.
Alii spiritum rectum filio, sanctum ipsi spiritui sancto, spiritum
principalem patri tribuunt. Item alii: spiritum rectum propter in-
tellectum quem dirigit, sanctum propter voluntatem quam sancti-
ficat, principalem propter memoriam quam stabilit atque confirmat, so
cum sit unus atque idem spiritus. Tales enim devotorum distri-
butiones, etsi ad literam non faciant, tamen quia vera et pia sunt,
tanquam euangelica fragmenta colligenda sunt et nequaquam ab-
iicienda [[quantumvis litere non consonent]].

12 Hs. liberali et liberali; spiritu bis lex auf Rasur. 34 quan-

tumvis bis consonent gestrichen.
2 Faber Stapul.: dele — manda oblivioni. 12 Gl. int.: Christi.
13 cf. Rm. 9, 28. 14 f. Joh. 12, 32. 16 f. cf. Eph. I, 23. 18 fi. s.
u. S. 20830; W. I, 1923 (Bußps. 1517). 26 cf. 2. Cor. 3, 17; Rm.
8, 15 u. ä. 27 f. alii = Augustin und Gl. ord. ζ. St. 33 f. colli-
genda: vgl. End. 1, 67»: collector psalterii sum.
 Ps. 50, 11—20.
73
lex] confirma me. Docebo isto psalmo et aliis atque exemplo meo imquos V. 15
vias tuas seil, veritatis et spiritus: et impii increduli ad te convertentur
per veram fidem, dimissa umbra et litera. Sed in hoc officio mihi
resistent* ideo Libera me de sanguinibus [carnalibus et literalibus ludeis] V. 16
6 deus, dens salutis meae qui salvas me: et exultabit exultanter pronunciabit
lingua mea iusticiam tuam qua tu iustificas et qua coram te iusti sunt,
non meam vel legis vel humanam. Domine 1 labia mea aperies queso, w 387
ut aperias dando fiduciam et sapientiam loquendo, ut Luce 'Ego dabo
vobis os et sapientiam': et tunc os meum annunciabit ubique predicabit
10 laudem tuam confessionis bonorum tuorum et malorum meorum.
Quomam si voluisses sacrificium seil, pecorum et carnale dedissem
libens, sicut Uli dant: utique sed holocaustis ut supra psalmo prece- v. 18
dente et 39 non delectaberis. Sacrificium gratum et acceptum deo
i. e. tibi deus spiritus contribulatus propter peccata compunctus, non V. 19
15 caro afflicta, sicut Iudei, ut Isaie 5 8 : 'Ad contentiones ieiunatis': cor
contritum et humiliatum non tantum foris in hypocrisi et veste, ut
pharisei Matth. 5, deus non despicies immo maxime respicies, Isaie
66: 'Super quem autem respiciam nisi super quietum et humilem
et trementem sermones meos V Benigne fac benefac per Christum v. 20
20 mittendum domine in bona voluntate tua non mentis nostris Sion

ι f. Hoc enim officium docendi vias Christi nulli competit nisi

Ecclesie, quare etiam vox ista: quia prophete et lex prenuncia-
verunt quidem tales doctores Ecclesie, sed non fuerunt. Unde dicit
Ieremias: 'Mittam piscatores, et piscabuntur eos.' — 2 [[Optima
25 satisfactio est, ut qui cum aliis peccavit et peccare fecit, rursum quoque
alios penitere faciat.]] — 4 'Sanguines' sunt propinqui secundum
carnem, qualis erat Israel carnalis ad Ecclesiam Apostolorum primi-
tivam persecutor semper, et usque hodie homines carnales. Ioh. 1.
'Qui non ex sanguinibus' i. e. amicis carnalibus. Unde et Idumei
30 (i. e. sanguinei) in prophetis mystice vocantur, licet nos tales ipsi
velint intelligi. — 6 Quod non fit nisi propria prius iustitia accusata:
sicut neque laudem infra. — 20 f. Hie pro tota Ecclesia (tunc enim
et Zion et Jerusalem aedificata fuerunt) | ideo de mysticis loquitur. |

4 carnalibus bis ludeis auf Rasur. 15 sicut Iudei om. W. A.

24—26 optima bis faciat gestrichen. 33 ideo bis loquitur auf Rasur
(cf. oben S. 6915: Zion suprema).

2 Gl. int.: veritatem. 8 Lc. 21,15. 12 f. supra: Ps. 49 (50),

8 f.; Ps. 39 (40), 7. 15 Jes. 58, 4. 17 wohl Mt. 6, 16. 17 f. Jes.
66, 2. 20 f. Gl. int.: Sion — ecclesiae. 24 Jer. 16,16. 28 f. Joh.
i, 13. 29 f. Idumei = sanguinei, nach Hieronymus, Interpr. nom.
hebr. 32 infra = Ζ. ιο.
 74 I I I b. Psalmenglossen 1 5 1 3 / 1 5 .

V. 21 Ecclesiae: ut aedificentur muri ordines Ecclesiastici Hierusalem Eccle-

siae future. Tunc acceptabis gratum habebis sacrificium iusticiae quod
iusti offerunt, seil, laudis et confessionis, non pecorum et animalium,
sed iustitiae seil, fidei, oblationes et holocausta vota et opera sua tibi
ascribendo: tunc imponent super altare tuutn super Christum vel fidem 5
eius vitulos se ipsos mactatos secundum carnem.

W 3, 35i 17 Ps. 6o, 8 b. misericordiam gratiam olim promissam, et veritatem

eius eandem nunc exhibitam quis requiret? q. d. quam pauci! quia
maior pars Iudeorum et gentium non requisivit.
W 3, 354s Ps. 61, 13. Duo haec audivi, quia potestas Dei est ad puniendum 10
tanquam Domini. Et tibi Domine misericordia, gratia ad praemiandum
tanquam patris: quias tu reddes unicuique secundum opera sua, pro bonis
bona, pro malis mala.
W 3, 44915 Ps. 70, l f. In te domine speravi, qui autem in seipsos vel quod-

7 Misericordia Dei secundum Augustinum 'dicitur: quia non 15

merita nostra attendit Deus, sed bonitatem suam, ut peccata nobis
omnia dimitteret et vitam aeternam promitt<eret>. Veritas autem:
quia non fallit reddere, quae promisit.' E t utrunque est ipsa gratia
fidei, ut loh. 1. 'lex per Mosen data est, gratia autem et Veritas per
Christum facta est'. Quia fides iustificat nos, quod est misericordia. 20
E t sie olim promisit, ideo est Veritas. —· 10 ' I n his autem duobus
(b. August.) continetur proprie omnis Scriptura', ut scilicet 'potesta-
tem timeamus et misericordiam amemus nec sie de misericordia
praesumamus, ut potestatem contemnamus, nec sie potestatem timea-
mus, ut de misericordia desperemus'. Sed secundum illud Mal. 1. 25
'Si ego sum Dominus, ubi est timor meus? si ego sum pater, ubi
est honor meus?' E t haec duo in isto articulo sunt: Deus, Pater.
— 14 ff. Maxime et plurimum orat pro suo corpore, i. e. fidelibus
suis. Licet Christo possit psalmus adaptari, tarnen proprie est vox
corporis eius, seil. Ecclesie ad ipsum Christum Dominum suum et 30

9 requisivit Hs. (cf. Korrektur: W. 9, 11720): requisiverunt W. A.

19 f. g r a t a bis facta est om. W. A. (cf. W. 9, 1173«). 22 b. August.
Hs.: secundum b. August. W. A. 26 ubi est*: ubi W. A.

5 Gl. int.: super fidem vel Christum. 1 0 f f . Faber Stapul. z.

S t . : potentia est ad malos puniendos, misericordia qua bonos tuo regno
coelesti muneras, retribues bona bonis et supplicia malis; ähnlich L y r a
z. St. 15 ff. Augustin wörtlich z. St., dasselbe in der Gl. ord. im
Auszug. 21 ff. Fast wörtlich Augustin z. St.; auch in der Gl. ord., aber
weniger genau zitiert. 25 Mal. 1, 6.
 Ps. 50, 21—Ps. 60, 8—Ps. 61, 13— Ps. 70, ι f. 16 f. 20. 75

libet aliud a te sperant, etiamsi gloriosi sint ad tempus, confundentur

ineternum: et per hoc non confundar inaeternum, licet ad tempus con-
fundar, ps. 68 'quoniam propter te sustinui': in iustitia tua, qua co-
ram te iusti sunt | non in mea | libera me ab iniustitia mea et culpa et
5 eripe me de 'lege peccati in membris meis' et a pena. Inclina ad me
iacentem in infimis, quia vox mea ad te ascendere non potest, aurem
tuam: et salva me, quia damnatus sum.
(Zu Ps. 70, 16.) Omnis lex, que non immediate a Deo datur, est W 3, 4 5 i m

gravis, difficilis, irritans et infirma: quia <non> dat gratiam simul

10 implendi. Inde etiam Euangelium vocale et literale est impossibilis
lex, nisi Deus ipsum intus simul doceat. 'Spiritus autem est qui
vivificat' et roborat; quando Deus immediate inspirat et docet homi-
nem, simul dat gratiam et ignem. Nisi quod oportet Iohannis officium
precursoris preire, quod agunt omnes vocales predicatores. E t ideo
is tales non 'literaturam' docent. Quia Dominus eis cooperatur omnino.
E t non sunt solum verbum . . . esse foris in his qui audire volunt.
Cum fides sit super omnem intellectum, impossibile est eum per w 3, 4 5 : ä J
hominem dari aut per literas vel voces imprimi. Sed solus spiritus
sanctus, qui dicitps. 30. 'Intellectum tibi dabo,' seil, ego et non alius.
20 Unde ι Cor. 1. 'Ego plantavi, Deus autem incrementum <dedit>.'
Quia omnes baptisant aqua tan tum, sicut Iohannes, Christus autem
est, qui baptisat spiritu sancto, i. e. unus immo vivo verbo intus docet.
Non sicut Moses mortuis literis vel homo temporali voce. Ps. 84
'Audiam quid loquatur in me Dominus Deus'.
25 Ps. 70, 20. Quantas ostendisti mihi infirmo tribulationes tnultas et w 3, 452,
malas, quia afflictivas sive penosas ? et conversus, qui me derelinquendo
averteras te, vivificasti me, qui sic velut mortuus fui et fuissem et mihi
visus fui quod essem, et de abyssis terrae ab inferis, in quibus me esse
putabam pre nimia tribulatione, iterum reduxisti me. — (RG1.) Quia
30 tentatio et deiectio est spiritualis descensus ad Inferos. 1. Reg. 2 . 'Do-

Sanctum Israel. Vel saltern Christus mixtim pro sua persona et

corporis sui loquitur.

9 <non> fehlt Hs. 10 implendi*: implenti IV. A. 13 simul fehlt

W. A. 16 verbum . . . Loch im Papier. 20 <dedit> fehlt Hs.

3 Ps. 68 (69), 8. 3 f. s. o, S. 6413 f. zu Ps. 30 (31), 2. Gl. ord.

z. St.: non mea. Augustin z. S t . : 'in tua iustitia', non in m e a . . .
quia iustitiä mihi abs te data iustus ero (dann Rm. 4, 5 zitiert). 5 Rm.
7, 23. 8 ff. cf. W. i , 105 (hier S. 4i 7 3 4 fi.)· " Joh. 6, 63. 19 Ps. 31
(32), 8. 2 0 1 . Cor. 3, 6. 21 Mt. 3, 11. 23 Ps. 84 (85), 9. 30 f.
i . Sam. 2, 6.
 ;6 III b. Psalmenglossen 1513/15.

minus deducit ad inferos et redudt.' Ps. 9 'convertantur pecca-

tores in infernum.'

W 3, 45811 PSALMUS LXXI.

De adventu, dominio, eucharistia, gloria et potestate Christi. Psal-
mus LXXXI. totus divimssimus. 5
V. ι Tit. Salomoni ei per spiritum revelatus. Vel ut alii i. e. de Salo-
mone scilicet vero, qui est Christus, quod minus placet, quia 'in Do-
mino' ponitur, non ait 'super Salomone', ut alias solet.
v. 2 Deus pater iudicium tuum, quod Dei est solius, non hominis regt
Christo da ut deo vero: et iusticiam tuam supple qua coram te iustificet 10
et sunt homines iusti, non humana natura, que est menstruata, filio
eidem regis nato de semine regio, vel tui, qui est rex. Iudicare ad
iudicandum vel regendum iudicio populum tuum fidelem, non enim
frustra dedit ei iudicium et iustitiam nec pro se, sed propter nos,
V. 3 in iusticia fidei scilicet: et pauperes tuos spiritu, non pauperes mundi, is
in iudicio verbo euangelii et opere. Suscipiant a Christo tuo ut Domino
w 459 pads monies Apostoli tanquam ministri pacem spiritus | populo ad po-
pulum, scilicet ut per eorum ministerium pax populo detur: quia
nulli datur ministerium propter se, nec ulli gratia nisi per ministerium:
v. 4 et coües Discipuli iusticiam scilicet fidei, ut eam populo administrent. 20
ludicabit iudicio reget pauperes discipulos, apostolos, populi non

9 if. Deus sine dubio est, cui datur, ut iustos facere possit coram
Deo. Nam cum Deus gloriam suam alteri non det, iustitia autem
et iudicium Dei sint, sequitur, quod alienus non sit, cui iustitia Dei
datur, i. e. potestas ut iustificare possit. Unde Iohannes 'Sicut pater 25
vivificat quos voluerit, ita et filius vivificat similiter quos voluerit'.
q. d. habeat talem potestatem, ut quoscunque voluerit iustificet
<cor>am te, quod certe nullus potest nisi deus <fa>cere. Nam Deo
et coram Deo nullus potest iustificare aliquem. Quia Deut. 32
'Mea est ultio'. Et Isaie 42 et 48 'Gloriam meam alteri non dabo*. 30
Ergo sequitur, quod iste filius non sit alter [a Deo], quia ei dat ultionem
suam, iudicium et gloriam suam, ut hic dicit.

9 non hominis fehlt W. A. 28 <cor>am; <fa>cere: ergänzt, weil

Loch im Papier. 31 [a Deo] übergeschr.

I f. Ps. 9, 18. 6 Gl. int.: Christus = Salomo verus — pacificus.

12 f. Gl. int.: id est tui, qui es rex. — ad quid ? ad iudicandum. 17 Gl.
ord. (Aug.): montes— prophetae, apostoli. 21 Gl. int. pauperes: pa-
tres — apostolos. 25 Joh. 5, 21. 29 f. Deut. 32, 35. 30 Jes.
42, 8; 48, I I .
 Ps. 7 1 , 1 — 7 . 16. 77
totum populum, sed pauperes ex eis, et salvos faciei vera salute filios
fideles pauperum apostolorum per eos in euangelio genitos 2 Cor.
4: et hurmliabit deiiciet et expellet eius Imperium cahtmniatorem populum
perfidum Iudaicum vel diabolum. Et permanebit cum sole et ante lunam V. 5
s i. e. eternus est a posteriori et priori, vel quam diu sol et luna manet:
in generationem et generationem de una in aliam sine fine. Descendet V. 6
de coelo per incarnationem sicut pluvta in vellus sine opere humano,
quia de spiritu sancto conceptus: et sicut stillicidia stillantia super
terram, similiter sine opere hominum, ut figura habet Iudic. 5 in vellere
10 Gedeonis, q. d. nascetur et incarnabitur in virgine sine semine virili,
sicut Mich. 5 de fidelibus simili modo dicitur. Orietur, quia ante eum v. 7
non erat nisi humana tantum, in diebus eius tempore grade iusticia
fidei, qua coram Deo iusti sunt, et abundancia quia in plurimos per

pacts maxime spiritualis inter

Deum et hominem: donee auferatur luna annulletur (?) tarn literalis

quam spiritualis.
Ps. 71, ϊ6. Erit ipse Christus frumentum panis sacramentalis W 3, 460,

16 ff. Per lunam autem, cuius lux semper est in vicissitudine,

20 significatur mutabilitas et vicissitude huius temporis. Nam et ipsa
luna a tali vicissitudine auferetur. Donee ergo illud fiat, semper oritur
et germinat pax et iustitia Christi, post hoc autem erit messis et fruc-
tus eius, et veniet id quod perfectum est evacuate eo quod ex parte
est. I. Cor. 13. ' E t erit lux lune sicut lux solis.' Isaie 30. Sic
25 Ecclesia luna auferetur de enygmate fidei et obschuritate corporis.
Et 'fulgebit sicut sol in regno patris'. Et sic amplius non erit luna,
sed auferetur, i. e. fiet sol. — 18 ff. Hie habetur expressa sententia,
quod verus Christus est in altari. Quia dicit 'Erit (seil, ille de quo
loquor) frumentum'. Hebr. 'memorabile triticum etc.' — Exprimit
so quomodo de ipso adorabunt semper, scilicet quia erit frumentum etc.,
scilicet de quo Deum adorabunt.

16 annulletur (?) W. A.: Hs. könnte auch mutetur bedeuten.

2 ι . (1) Cor. 4, 15. 3 f. Gl. ord.: per calumnias Iudeorum.
6f. Lyra: descendet in virginem per incarnationem; bei Cassiodor u. in
Gl. ord. breit ausgeführt. 9 Jud. 6, 37 f.; auch Gl. ord., Faber und
Augustin verweisen auf Gideon. II Mich. 5,7. 18 'frumentum'
(nicht Vulg.) liest in Fabers Quicuplex psalterium nur die 'Conciliata'.
Faber z. St.: ut apertius intelligatur sacramentum: legendum nobis potius
est *erit memorabile frumentum'; vgl. Scholien, hier S. 157185. 24 f. I.
Cor. 13, 10. 24 Jes. 30, 26. 26 Mt. 13, 43. 29 Psalt. Hebr.
(Hieronymus) nach Faber.
 78 III b. Psalmenglossen 1 5 1 3 / 1 5 .

Eucharistie in altari, in terra pro statu vite huius in sumnüs capitibus,

verticibus, scilicet elevando in missa, montium sacerdotum, super-
extolletur longe excellendo super Libanum Synagogam cum suis sacri-
ficiis fructus eius fertilitas huius sacramenti.

W 3, 490,, Zu Ps. 7 3 , 1 1 : 'Avertit Dominius dexteram suam' (i. e. gratiam) 5

'de medio sinu suo' (i. e. de corde credentis): fides enim est sinus
Ecclesie, in quo Christum gestat mater eius spiritualis. Et hic est
sinus Abrahe (i. e. fides eius), quando fidem informem et mortuam
relinquit. Sicut hodie proh dolor est, quia est inefficax fides, fides
informis, quando solum sciuntur credenda, sed virtutem fidei non 10
operantur, i. e. quando regnum Dei in sermone et non in virtute
collocant. Ideo iste versus ab omnibus nobis debet devotissime orari
'Ut quid avertis manum tuam etc.'
W 3, 641,, Zu Ps. 8 3 , 8 : Etertim benedictionem dabit legislator. Q. d. non
tantum legem dabit sicut Moses [vel homo], quia talis 'iram 15
operatur', sed etiam gratiam adimplendi eam. Legem enim statuere
perfacile est et obligare, sed virtutem faciendi et solvendi non nisi
Deus <dare)> potest legislator: qui iubet simul et dat benedictionem,
ut implere possint. Ideo non debent esse faciles prelati ad multi-
plicandas leges. Debent enim scire, se posse quidem legem statuere, 20
sed non benedictionem dare. Ideo denique dedit potestatem non
tantum ligandi sed et solvendi etiam coelestia, ut scilicet que prece-
pit prelatus, tenemur quidem coram Deo et in coelo, sed tarnen si
non expedit, debet solvere rursum. Nunc autem omnia plena legibus
et laqueis. Homo potest legem dare, sed non benedictionem. Ergo 25
sequitur, quod iste legislator non est purus homo.
W 4, 38,, Zu Ps. 8 8 , 1 5 : iustitia et iudicium praeparatio sedis tuae: q. d.
Quod ipsi parantur in sedem tuam iustitia et iudicio, et quod in eos
advenit, non habent ex operibus et meritis suis precedentibus, sed
'misericordia et Veritas precedit' et preparat iustitiam. 30
W 4, 4i is Zu Ps. 88, 35: Neque prophanabo testamentum meum et que pro-
cedura de labiis meis non faciam irrita:

I vite*: vie W. Α. 15 vel homo übergeschr. 18 <dare"> fehlt

Hs. 22 f. praecepit W. A.: praeceperit Hs.

8 f. Lk. 16, 22 (cf. W. io III 191). — fides informis: cf. hier S. 22415;
37129. 11 cf. 1. Cor. 4,20. 15 f. Rm. 4, 15. 18 zum erstenmal
Anklang an das Augustinische 'da quod iubes'; vgl. dagegen oben
S. 63«. J 5 f f . 22 Mt. 16, 19; 18, 18. 30 Ps. 88(89), Γ 5·
Ps. 73, i i ; Ps. 83,8; Ps; 88,15.35; Ps. 103,4; Ps. 104,1; Ps. 105,31. 79

Ex istis patet, quod lex nova sicut non ex operibus et meritis

nostris incepitj ita nec demeritis nostris ruit. Sed ex mera promissione
et misericordia et veritate Dei incepit, stat et perstabit. Vetus autem
lex non. Quia data fuit sub conditione tali, scilicet si implerent ipsam,
6 staret, si autem non implerent, rueret. Quia erat fundatum in
operibus eorum et non in misericordia et promissione pura Dei, sed
cum inclusione operum illorum. Unde lere. 31. 'pactum quod irritum
fecerunt'. Ipsos dicit irritum fecisse, quod tarnen suum erat, scilicet
quia non servaverunt. Sed non sic Christi, quod nullus homo potest
10 irritare quantumvis omnes peccent, quia stat in gratia Dei, non in
operibus nostris. Et hec sunt misericordie, quas cantat iste psalmus,
magnifice certe et cantande. Unde ps. 131 non dicit, ut hie, sed sic:
'Si custodierint filii tui testamentum meum etc.' Hie autem: 'Si
non custodierint, etiam adhuc misericordiam meam etc.' Unde et
15 quando peccant fideles, tota Ecclesia flagellatur, mali cum bonis,
sed non irritum fit pactum. Olim autem etiam si pauci peccassent,
solvebatur pactum, quia fundatum erat in operibus eorum.
Zu Ps. 103, 4. In quolibet Christiano, maxime prelato, duo w 4, 167,,
sunt consideranda: primum quod est ex seipso secundum carnem
20 visibilis, mortalis etc., alteram, quod est ex Christo, i. e. scil. fidelis
Christianus, sanctus secundum spiritum, et sic est invisibilis, im-
mortalis spiritus et clarissimus. Sicut enim in persona Christi caro
assumpta visibilis, Deus assumens invisibilis: ita quilibet eius se-
cundum hominem visibilem assumptus, sed secundum hominem
26 interiorem in visibilem assumens.
Zu Ps. 104, i . Confitemini domino: Hoc enim vicium est acceptis w 4, 192^
velle quiescere et non etiam accipiendis inhiare. Quia hoc est stare
et non proficere. Similiter confidere in accepta iam dona, amplius
superbire et non in solum deum confidere, in datum magis quam
30 in dantem. Ideo confitendum quidem est de acceptis, sed tamen
non minus laborare pro accipiendis, ne superbia sit et ingratitudo,
deinde etiam aliis ad utilitatem eorum nunciare.
Ps. 1 0 5 , 3 1 : Et reputatum est ei a domino, quia nullum opus de W 4, 2 O I i 0

se sufficit, nisi Deus reputet, ut Ro. 4 disputat Apostolus, ad

35 iusticiam.

7 Ier. 31, 32. 9 fi. Auch Gl. ord. (Aug.) erklären: non quia filii
eius peccant, ideo mendax ero ego . . . manet immobile testamentum,
meinen aber damit 'non propter paleam etiam frumenta interibunt'.
12 Ps. 131 (132), 12. 19 ff. s. u. S. 2585 ff. und W. 18, 49315 ff.
34 Rm· 4, 3 f.
 8o III b. Psalmenglossen 1513/15.
4 7 Ps I0 10
v°°i o · ®> Sedentes ut infirmi et captivi lege membrorum vel
pigri in tenebris et in umbra mortis, i. e. in carne peccati: vinctos in
mendicitate et ferro dura et diffificili lege camis ad bonum. Non enim
in tali miseria sunt a Deo creati, sed merito suo facti sunt tales, quia
V. 11 Quia exacerbaverunt eloquia del et consilium altissimi, quo consuluit 6
v. 12 nostre saluti, irritaverunt non obediendo. Et humiliatum est, i. e.
afSictum seu ad sui cognitionem et humilitatem deductum, in laboribus
difficultatibus ad bonvim cor eorum: et inftrmatt sunt i. e. infirmos se
esse agnoverunt, qui sibi fortes videbantur, necfuit qui adiuvaret, quia
v. 13 sibi derelicti sunt, ut experiantur infirmitatem suam. Et sic humi- 10
liati et inürmati clamaverunt ad dominum desperantes de se et in Deum
sperantes, cum tribularentur: et de necessitatibus eorum, quia et in iis
necesse est esse et manere, nisi liberentur per dominum, liberavit eos
v. 14 modo qui sequitur. Et eduxit eos faciens eos triumphare et vincere
de tenebris et umbra mortis came peccati: et vinculo eorum legem et 15
V. 15 iugum concupiscentie dirupit. Et super hoc Confiteantur domino
rmsericordtae eius, quia ex mera gratia et misericordia liberavit.
»5^..« p s . 113, 9 ( = Hebr. Ps. 115, 1): Non nobis nostris meritis, sicut
superbi Iudei volunt, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam,
v. 3 i. e. fac quod promisisti propter gloriam nominis tui, nec meritis 20

2 f. Pulchra metaphora de captivitäte et carcere sumpta. — Com-

parat legem carnis tyranno, qui captivos tenet in carcere, licet vivant,
sed tamen morerentur in illo, nisi eriperentur de manibus eius. Unde
Magister et doctores circa secundum Sententiarum recte legem
membrorum vocant 'tyrannum', 'morbum nature', 'languorem na- 26
ture' etc., quia animam incipientem vivere graviter captivat et ligat
Ro. 7. 'Video aliam legem in membris meis, captivantem me in legem
peccati etc.' Unde et ibidem vocat 'corpus mortis', quod hie dicit
'Umbram mortis'. 'Mendicitas' autem est, quod anima in carne
peccati suscipit carnalia, que tamen earn non satiant, sed vix afficiunt. 30
— 6 ff. Sic enim intelligit homo se esse infirmum et nihil, quando in-
cipit agere velle que novit, que presumpsit facere mox cum novisset.
Sic enim passio ire, superbie, luxurie, cum absens est, facilis presumi-
tur victu ab inexpertis. Sed cum presens est, sentitur difficillima,
immo insuperabilis, ut experientia docet. 35

7 ad sui Hs.: ad Dei sui W. A. (Das Dei von W. 3, 207« hier noch
einmal fälschlich eingeordnet). 24 doctores*: doct. Hs.: doctor W. A.
18f. Gl. int.: 1. nobis — ludeis. 2. nobis —gentibus. 24 vgl.
oben S. 125 ft. (W. 9, 73). 27 Rm. 7, 23. 33 ff. vgl. Κ Holl, Luther1, 156
A. 4; 181 A. 1.
 Ps. 106, ίο ff.; Ps. 113,9; Ps. 115, 11; Ps. 118,109. 81

nostris dando, nec demeritis negando. Super misericordia tua gratia

tua in Christo futuro promissa et veritate tua exhibitione eiusdem
misericordie in Christo: Ideo duplicat 'Non nobis', ut nec meritis
nostris donet, nec demeritis nostris neget. Utrumque enim arrogaret
5 nobis et derogaret Deo. Si enim nostris meritis donaret, non esset
misericordia, si autem negaret demeritis, non esset Veritas.
Ps. 115, 11: Ego dixi in excessu meo raptu mentis seu pavore w 4 , =65ll. 10
passionis:
Primo est sensus fidei, qui excedit sensum litere, in
10 quo alii remanent increduli.
Secundo est raptus mentis in claram cognitionem
fidei, et ista est proprie exstasis.
Extasis ilia Tercio est alienatio seu pavor mentis in persecu-
tione.
15 Quarto est excessus iste, quem faciunt martyres,
sicut Luce 9 de excessu Christi Moses et Helias
loquebantur.
omrds homo mendax: q. d. vidi, quod, qui credere nolunt et
resistunt verbo propter ipsum me humiliantes, sunt mendaces, et
20 solum qui credunt, sunt veraces, quia fides est Veritas. Sed hec
fides, in qua omne bonum tenetur, donum Dei est. Non ideo me
illis prefero, sed quid Domino retribuam, cogito. Hec est enim
conditio superborum, ut donum, quod pre aliis habent, sibi in-
flectant et inde aliis sese preferant. Humilium autem est, licet
26 doleant alios non habere idem donum, tamen quia se habere vident,
solummodo retribuere cogitant Deo et ex Deo se habere confitentur.
Ps. 118,109: Atdma mea in manibus meis semper Iudic. 12. 1. Reg. W4,39513.32
19, i. e. semper periculis exposita, facile potens mihi auferri et capi
doctrinis impietatis: et legem tuam mm sum oblitus, sicut alii solent in
so periculis: Hec est oratio Scripture propria, que dupliciter exponitur:
p r i m o ut dictum est, secundo id est: Anima mea est in potestate
mea et in libertate arbitrii possum earn perdere vel salvare eligendo
32 Zu in libertate arbitrii ist von alter Hand ein 'Nota' beige-
schrieben.
2 ff. Dagegen Gl. ord. (Cassiodor): Veritas = dum praemia restituit
vel impios punit; s. u. S. 172«) ff. 7 ff. excessus deutet Augustin als
pavor, Cassiodor als contemplatio, Paulus Burgensis als inspiratio, Faber
Stapulensis als consternatio et afflictio, Hugo Cardinalis wie Augustin
und Cassiodor; vgl. unten S. 306«ff.(W. 9,97). 16 Lk. 9, 31. 27 Jud.
12, 3. 27 1. Sam. 19, 5. 28 Lyra z. St. animam in manibus habere
in scriptura significat in periculo esse; zitiert dazu Jud. 12 und 1. Reg.
19; so auch W 8, 1981. 32 s. oben S. iOijff. und unten S. 26611.
Luther V 6
 82 nib. Psalmenglossen 1 5 1 3 / 1 5 .

vel reprobando legem tuam, q. d. licet ego sim liber ad utrürtque, tamen
'legem tuam non sum oblitus'. Et hec glosa melior est. Primus autem
sensus teutonice dicitur'tti bet gefetf) (ein aöber uff öer wagen'. T e r c i o
Beatus Augustinus sic: i. e. 'Semper habeo eam paratam tibi offerre'.
w 4, 30440 Zum Schluß von Ps. 118: Nunc circa finem huius psalmi quod 5
putas verbum maioris ponderis esse in toto psalmo? Nempe illud
minimum et frequentissimum pronomen 'tuus' vel 'eius'. Nam qui
solum mandata cogitat, parum movetur, sed qui Deum mandantem
intendit, quomodo potest non terreri a maiestate tanta? Ergo illud
pronomen maxime perpendendum est, quod affectum concutere, 10
flectere, elevare et in omnem voluntatem Dei mutare potest. — U l -
timo notandum, quod quiequid in hoc psalmo et aliis quoque dictum
est de adventu Christi primo in carnem, debet etiam intelligi mora-
liter de adventu eius quottidiano per gratiam tarn in ineipientibus
quam proficientibus (quam expositionem fere omnes elaborant hoc 15
psalmo). Tercio de futuro adventu per gloriam, quia tunc vide-
bimus verbum eius, eloquium, testimonium in sua claritate, et miseri-
cordiam, pacem et omnia habebimus.
W4.433s. μ p s . 138, 6; Mirabilis superior et incomprehensibilis facta est
scientia tua divina predestinatio, que est essentia tua, ex me, i. e. mihi, 20
quia tibi soli est comprehensibilis: confortata est super me et non
potero ad eam, ut eam comprehendam, cum sit ipsa Dei essentia:
Sic Ro. 11. 'Quis novit sensum domini etc.' Nam nec Christus se-
cundum quod homo habet j sa P'ent*am £)e; ut Matth. 11 dicit: ' D e
( sclent am 25
die autem ilia nemo seit, neque angeli in coelo neque filius nisi pater.'
E t Act. ι 'Non est vestrum nosse tempora et momenta, que pater in
sua posuit potestate.'
PSALMUS CXLII.
\v 4, 443 Deprecatiopenitentialis devotapro quolibet iusto et iustificaripetente. 30
Psalmus CXLII.

30 ff. Iste psalmus in spiritu et prophetico sensu est vox populi

fidelis synagoge, iam pene extincti spiritualiter a scribis et senioribus

4 Augustin in Gl. ord.: semper eam tibi offero vivificandam (die

Augustinische Deutung W. 1, 21724 ff., die Auslegung Lyras W. 8, 1981
festgehalten). 20 ff. Faber ζ. St. praediffinitio et praescientia tua
de me . . . incomphrehensibilis est . . . superior me facta est. 23 Rm.
1 1 , 34. 24 ft. Faber z. St. (Adverte): ut Christus secundum carnis
dispensationem se fatetur minorem patri: ita secundum eandem esse
scientia inferiorem. 25 Mt. 24(1), 36. 27 Act. 1, 7. 30 Faber
(Titulus): Deprecatio poenitentis. 32 vgl. W. 1 , 2129.
 Ps. 138,6; Ps. 142, i f . ; I ' s . 144, I I .
83

Tit. Psalmus David. V· 1

Domine exaudi orationem meam, qua peto de peccatis redimi et

i u s t i f i c a r i : auribus percipe, est repetitio et confirmatio, obsecrationem
meam, que fit per aliquod sacrum petendo, ut dicit 'per t u a m miseri-

5 cordiam vel veritatem', u t s e q u i t u r , in veritate tua i. e. p e r fidelitatem

promissi tui, q u o misericordiam promisisti penitentibus et petentibus,

n o n i n m e r i t o m e o : exaudi me in tua iusticia, non in m e a iustitia, sed

q u a m t u das et dabis m i h i p e r f i d e m . Et non intres in iudicium de iustitia v. 2

mea, sed potius in miseiicordiam, cum servo tuo, quid ergo erit de

10 i n i m i c o , si serv.us non iustificatur ? quia non iustificabitur, i. e. non

erit iustus nisi per tuam iustitiam in conspectu tuo coram te omnis

vivens, quantumvis in sua iustitia iustificetur.

Zu Ps. 144, 1 1 : Gloriam regni tui dicent et potentiam tuam lo- W 4, 4501,
quentur: Quia adeo abscondita est gloria regni Christi et potentia,

15 ( a q u i b u s e g r e s s a e s t i n i q u i t a s t e r r e e t o b s c u r a t a o m n i s d i g n i t a s spiri-

tualis intelligentie) petentis o b h o c anxie Christi a d v e n t u m in carnem,

u t patet intuenti: et sie facilis est p s a l m u s intellectu. Sed quia ecclesia

ipsum deputat pro poenitentibus, ideo moraliter intelligitur de ad-

ventu Christi in animam spirituali per gratiam. Unde et secundum

20 h o c ipsum exponemus. Igitur pone hominem, qui exempla mar-

t y r u m intuens et sanetos preteriti temporis, pressus confusione nimis

ardenter desideret gratiam. Iste est qui hunc psalmum personat.

E t nota, q u o d moraliter h u n c et o m n e s psalmos orare d e b e s tanquam

cum omnibus fidelibus devote orantibus eundem, ut seil, o p t e s cum

25 i l l i s tuam quoque coram deo orationem venire et sie in unione et

communione sanctorum.

5 Hebr. 'in fide tua', i. e . fideli promissionis impletione, ut

verax inveniaris et iustus, seil, reddens veritatem promissam, non

debitam mihi ex me, sed tibi debitam ex pacto tuo. — 10 if. Hue

30 c o n s o n a t A p o s t o l u s R o . 6 : ' Q u i m o r t u u s e s t , i u s t i f i c a t u s e s t a peccato.'

'Si autem secundum carnem vixeritis, moriemini.' Igitur occidi

oportet et abiiei o m n e m nostram sapientiam, iustitiam, ut induamur

sapientiam et iustitiam Dei. Sed hoc in ista vita non fit perfecte:

ideo nullus est i u s t u s super terram, qui non peccet.

3 Gl. int.: repetitio confirmatio est. 7 = W . 1 , 2I22<>. 38 ( B u ß p s .

1517). 27 N i c h t F a b e r s P s a l t . H e b r . , s o n d e r n R e u c h l i n , S e p t e m psalrr !
poenitentiales: 'in fide tui'. 28 G l . i n t . : u t v e r a x e t i u s t u s v i d e a r i s q u i
promisisti. 30 R m . 6, 7 ; = W. i, 21324. 31 Rm. 8, 13.

6*
 84 III c. Psalmenscholien 1513/15.

ut nisi per verbum predicationis auditui manifestetur, non possit

agnosci, cum in conspectu oculorum maxime contrarium appareat,
ut ignominia, infirmitas, humilitas, abiectio extreme in omnibus
fidelibus. Unde ps. 44. 'Omnis gloria filie regis ab intus.' Ita quo-
que omnis potentia eius ab intus et omnis sapientia eius ab intus 6
1. Cor. 2. Mirabile enim est ibi potentiam esse, ubi quis pati cogitur
poenas et mortem.
Quia potentia mundi est, qua vincitur vita et sanitas corporum.
Sic enim filii hominum pugnant et potentes sunt, qui aliis possunt
aufferre divitias, honores, regna, vi tarn, sanitatem. Sed potentia 10
Christi econtra est, qua vincitur mors, infirmitas, paupertas, servitus.
Ergo potestas mundi perversa est, quia est potestas nocendi, sed
potestas Christi vera, quia est potestas salvandi, quia nec mors nec
tribulatio eam vincit, sed vincitur potius ab eadem transeunte per
omnia Ro. 8. 15
W 4, i6iu Zu Ps. 150, 6: omnis spiritus laudet Dominum. Unde in futura
gloria ita erit spiritus totus, ut etiam corpus spirituale inde habere
dicatur, cum caro omnino fuerit iam non crucifixa, sed omnino re-
licta et abiecta, cum concupiscentiis suis, quas nunc oportet manere,
ut cum carne in cinerem eam, et sie resurgat spirituale et laudet totus 20
spiritus Deum. Hebr. 'Omne quod spirat, laudet Dominum.'
Τέλος.
Vuittenburgi in officina Ioatmis Gronenbergi.
ANNO. M. D. XIII. VIII. Idus Iulias.
Apud Augusiinianos. 25

III c) Aus den Scholien.

<PRAEFATIO.>
W 3, i 3 n Advenistis, patres et viri optimi fratresque suseipiendi, magno et
benevolo, ut video, spiritu ad honorem prophete huius inelyti David
ineipiendi. debui forte et ipse non deesse huic honoris officio, immo 30
pre omnibus primus adesse, ut aliqua scilicet laudis prefatione exor-
narem illustrissimum prophetam, qui certe per omnia mirificus et
w 14 excellentissimus est ac vera | laude dignissimus. Sed visum fuit mihi
utilius ut omitterem, ne [forte] grandia viderer polliceri, neve 'aliquis

34 utilius [esse gestrichen] — forte gestrichen.

4 Ps. 44 (45), 14. 6 1. Cor. 2, 7 f. 9 Vgl. Mc. 10, 42. 15 Rm.

8, 35 f. 2t Faber, Psalt Hebr. 24 8. Juli 1513; s. Einleitung.
28 EröSnungskolleg, vermutlich am 16. August 1513, morgens 6 Uhr
gehalten (Boehmer, 1. Vorlesung S. 5). 34 f. 2. Kor. 12, 6.
 Praefatio. 85
existimaret esse in me aliquid supra id quod videt'. Sentio certe
quam premat cervices meas onus istud, cui iam diu frustra reluctatus,
tandem coactus preceptis cedo. fateor enim ingenue me quamplu-
rimos psalmos usque hodie nondum intelligere, et nisi me dominus
5 mentis vestris, sicut confido, illuminaverit, interpretari non posse.
I Sed et alia stmt dicenda magis necessaria ad propositum. | laboratum
est sane in exponendo psalterio a grecis, latinis et hebreis multipliciter
et plus puto, quam in quocunque alio divinarum Scripturarum Iibro.
Sed necdum elaboratum atque adeo non elaboratum, ut in frequen-
10 tibus locis interpretationes magis indigere videantur interpretatione
quam textus ipse, et 'nox nocti vix indicet scientiam', non autem tradat.
Et nos quoque existimavimus, ut cognosceremus. E t ecce 'labor
utique est ante nos'. Nisi forte hec sit lux nostra, 'intrare scilicet in
sanctuarium domini et intelligere in novissimis eorum', ut scilicet
15 sensus qui est primus, fiat novissimus et qui novissimus, fiat primus.
Verum ad hec quis idoneus? Cum itaque ego prophetam suscipio
interpretandum, cum utique propheta non sim neque filius prophete,
volui commendatiunculam sicut dixi omittere et eum ipsum ostendere
vobis in specie et pulchritudine sua laudatorem suiipsius. | Scimus
20 autem, quod gratuita dona, non dantur ad utilitatem privatam, sed
Ecclesie communem: immo sepius 'in retributionem et scandalum'
eius, cui dantur. Et ex hoc causa fuit, que fecit, ut essem etiam ani-
mosior ad opus, sciens quoniam non mihi laborarem tantum, sed
vobis in communi, cui open deus non deesse velit nec soleat. | Attamen
26 ne ingrati et ignavi animi arguar, brevibus expediam, quod faciendum
est. Nec recitabo gloriam regni et preclaras militias, quas in Iuventute
ipsius functus est, eximiamhumilitatem, | mirabilem | pacientiam, pieta-
tem ardentissimam, qui primus rex et 'leo detribu Iuda', quoniam non

6 f. Sed—propositum a. R. 8 Hs. Scrip. 10 magis [quam ge-

strichen] 15 et qui [primus gestrichen] 18 eum om. Κ aw. 19—24 Sci-
mus — nec soleat a. R. 25 faciendum est [Non autem omi gestrichen]
26 Iuventute [egit gestrichen], 28 mirabilem iibergeschr.

3 vgl. Τ. R. 5 Nr. 5346 (1540): Stupitius revocavit me et praefecit

me, ut legerem et praedicarem, et praecepit, ut . . . biblia ubique lege-
retur. — Melanchthon Corp. Ref. VI 159: Ipse (Lutherus) narrabat, sibi
admodum derugienti et recusanti mandatum esse a Staupicio, ut hoc
gradu (doctoris) omari se sineret. 4 ζ. B. W. 3, 25731 ego nondum
capio satis. 9 5. Dasselbe Urteil über die Psalmen-Auslegungen der
Väter W. 5, 60837; T. R. 4 Nr. 5008 (1540). 11 f. Ps. 18 (19), 3.
12 Ps. 72 (73), 16. 13 f. Ps. 72 (73), 17. 15 vgl. Mt. 19, 30.
17 ähnlich in Fabers Einleitung. 20 f. vgl. 1. Kor. 12, 7; ebenso W.
4, 2563«. 21 Ps. 68 (69), 23. 26 militias sc. David. 28 Apoc. 5, 5.
 86 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

in hiis, sed 'in domino' vult 'laudari anima' eius sicut dicit. Omitto
etiam, quod ipse est inclyta radix, sanctum semen, origo benedictionis,
stirps Iesse, granum, ex quo onus est salvator mundi. Latissima
I amplissima | sunt ista et que non unam sed mille orationes occupare
et ornare possunt. A d nostrum propositum id tantummodo audiamus, 5
quod de seipso libro 2 . Reg. penult, ait. ' D i x i t vir, cui constitutum
est de Christo dei Iacob. Egregius psaltes Israel. Spiritus domini
locutus est per me, et sermo eius per linguam meam dixit. Deus
Israel mihi locutus est, fortis Israel, dominator hominum iustus,
dominator in timore D e i , sicut lux Oriente sole mane absque nubibus 10
rutilat, et sicut pluviis germinat herba de terra.' Delectaret m e p l u -
rimum, sermonem exercere i n isto textu pulcherrimo et ut sie dicam
theologicissimo, nisi nunc brevis esse Vellern. Obsecro autem per deum,
unde tanta presumptio et singularis pre omnibus prophetis iactantia,
w 15 et eadem sepius repetita, quod | dominus per eum sit locutus, per 15
linguam eius sermo illius, cui constitutum est de Christo dei Iacob, qui
egregius psaltes Israel? Aliorum prophetarum ista v o x est: factum
est verbum domini ad me, hic autem novo loquendi genere non ait:
factum est verbum domini ad me, sed: verbum eius per me locutum
est. Nescio quid intimioris familiarissimaeque inspirationis in isto 20
verbo significat. Alii prophete sese locutos esse fatentur, hic autem
non se, sed per se locutum esse spiritum singular! modo pronunciat.
Quamvis enim per omnes prophetas locutus sit, ut canimus, tarnen
de nullo ita dicitur.

(^Fragment des ' S e r m o de S. A u g u s t i n o ' , darinnen Luther 25

'historiam Augustini contulit ad Psalmum: Beatus vir' (Ps. 1, i).>
W 3, 26H . . . Sed gradus tres oppositi et ad celum. <Primus> est 'non abire
in consilium impiorum' i. e. maxime resistere, refugere et ire in con-
silium piorum [declinare 'conventicula illorum de sanguinibus' I d u -
meorum]. Secundus ' N o n stare in via peccatorum' i. e. non statuere 30
suam Iustitiam, non se excusare, non Iustificare, non sibi tribuere.

3 m u n d i [ad n o s t r u m p r o p o s i t u m t a n t u m m o d o a d d u e o gestrichen].
4 a m p l i s s i m a übergeschr. 5 t a n t u m m o d o [ad gestrichen]. 19 f. l o c u -
t u m est [ac si d i c a t gestrichen]. 2 4 In der Mitte der Zeile bricht Luther
hier ab; die letzten 3 zh cm von Bl. 141) unten sind unbeschrieben.
27 <Primus> fehlt Hs. 2 9 — 3 0 declinare bis I d u m e o r u m a. R.

1 f. Ps. 33 (34), 3. 6 ff. 2. S a m . 23, 1 f f . ; a u c h in F a b e r s E i n -

leitung a n wichtiger Stelle. 17 f. Jes. 38, 4 ; Jer. 2, 4 ; E z e c h . 3, 1 6 ;
J o n . 1, 1 u. ö. 23 v g l . ' S y m b o l u m N i c e n u m ' : qui l o c u t u s est per
prophetas. 25 f. v g l . W . 4, 504); W . 9, 2; d a z u Ζ . K . G . 1 9 3 1 , S.
119 S. 27 P s . 1 , 1 . 29 P s . 15 (16), 4.
 Praefatio; Augustin—Sermon; Ps. 6, 2. 87
Sed magis statuere et subiici Iustitie dei, induere confessionem: in
prindpio accusare seipsum, ludicare se ipsum, Iustificare deum
[gratias agere] paratus audire et acquiescere: et sensui ac monenti
alteri cedere. hoc est stare in via sanctorum. Stant enim sancti:
5 quia humilitate et confessione nituntur. Tertius est non docere malum
(i. e. maxime docere bona.) Quos tres gradus in Augustino adeo
eximie videmus lucere, ut iste versiculus mira proprietate et accomode
videatur representare, exprimere ac delineare totam vitam S. Augustini.
N a m pro primo gradu quam [non abierit Sed] pleno corde iverit in
10 consilium piorum, ipse testis est li. 8 confessionum. In secundo
autem pre omnibus sanctis fecit novum et singulare, scilicet statuens
non suam Iustitiam, neque sese Iustificans aut sibi quid attribuens,
sed Confessionem bonorum et malorum totius vite toti mundo
statuit, hoc est egregie 'stare in via sanctorum', immo et ire et proficere.
15 N o n fecit sibi seipsum [in corde] idolum [sicut Ezechiel arguit Iudeos
sic] sed plenissime dedit gloriam deo in conspectu omnium hominum.
I n tertio gradu, scilicet non docuit malum: Sed maxime bonum:
quis hec nescit ? Aut quis hoc tarn diu, tam sedule, tam feliciter est
executus ? Igitur Singularissima laus est Augustini in hoc versiculo.
20 Et vere 'Beatus vir, qui non abiit in consilio impiorum' etc. Breviter
hos [item] tres gurgites [ad dicendum] plenissimos per compendium
declino: quia iam finem facere debeo. Igitur patres et fratres vt
sermo qui a vobis incepit, in vobis etiam finiatur: Audistis . . . .

Sehl, zu Ps. 6, 2 : ' I n ira' e t ' f u r o r e ' corripiunt, qui solum w 3, ?2 n

25 puniunt, solum vinum infundunt, sine fructu et emenda castigant,
scilicet ad vindictam explendam, secant vulnus et n o n emplastrant.
H o c est diabolicum. Ideo dominus hie petit corripi quidem, sed in
misericordia et pietate. Oleum cum vino optat misceri fructuoseque
castigari, tam in se quam in suis.
30 Iam nunc collige aggravantia affectuum in isto psalmo et videbis,
ipsum nec audiri posse sine multis lachrymis. Primum Quod omnis
correptus timet, ne sit ira dei super eum. Et iste timor multum

3 gratias agere a. R. 5 mali geslr.] non. 7 accomodat geslr.]

accomode. 9 non bis sed a. R. 10 piorum W. A.: impiorum Hs.
14 hoc est [eximie gestr. 15 in corde übergeschr. 15 —16 sicut its sic
a. R. 18 f. feliciter [exegit ex geslr. 20 Breviter fehlt W. A., in Hs.
unterstrichen (vielleicht auch durchgestrichen) 21 item übergeschr. ad
dicendum übergeschr.

1 f. cf. Rm. 10, 3; Prov. 18, 17. 27 dominus sc. Christus.

28 vgl. Lc. 10, 34.
 88 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

anxiat valde t elongus videtur. Ideo petit non in ira corripi sed in
misericordia, id est hocipsum notum sibi fieri. Item Secundum quod
timet, ne sine fructu castigetur, dum sola ira est. Et ideo forte geminat
eandem orationem propter ista duo. Quia durum est ab irato percuti
et solum penaliter percuti sine fructu. Tercium Quod 'infirmus'
est: non potens resistere aut repellereillos. Quartum Quod nec facile s
ferre tarnen. Et hec iterum duo gravia sunt: scilicet non posse fugere,
et tarnen non etiam ferre. Ideo hie se infirmum dicit et 'conturbata
ossa' sua. Quintum Quia 'anima* super ista non solum 'turbata est',
quod fit in istis omnibus, sed propria quoque passione seorsum turbata
est et 'valde'. Sextum. Et iste timor et tremor nimis diuturni videntur 10
omni qui habet eos. Ideo dicit 'usquequo' ? Ista mora est omnium
w
3.73 illorum intensio. Septimum. | 'Convertere' ait, quia flebile est dominum
esse aversum. Octavum. Ut 'misericordia' dei non pereat sed glori-
ficetur. Iterum hie aliud genus affectus charitatis in deum et latrie.
Nonum. 'Quoniam non est in morte, qui memor sit tui', id est qui- is
clarificet te coram aliis. Decimum. 'In Inferno autem nullus confi-
tetur', etiam si sit memor eius, sed maledicit. Et iste versus mirabilis
est, quod sancti plus horrent blasphemiam dei quam infernum, sicut
quidam petiit, si damnaretur, ut tamen non minus deum laudaret et
glorificaret. Ideo non dicit hie: Ne sim <in> inferno, sed: ne non sit 20
memor eius, quod fit in inferno. Et non ideo petit non in infernum
venire, quia Infernus est, sed quia non est ibi laus Dei. Quare a morte
carnem, ab inferno anitnam petit salvari.

PSALMUS VII.
w 3, 77, ' S i f e c i i s t u d ' & c . [7,4] Non sufficit malum non agere, ideo addit: 25
' S i est iniquitas in manibus meis.' Sed nec hoc sufficit coram
Deo, quod quis benefaciat bonis et amicis tantum, nisi rotunde et
universaliter sit idem omnibus bonis et malis, amicis et inimicis.
Quia hec est Christiana pietas, equum esse ad omnes, sine electione
secundum hominem et favorem carnis. Sicut ficus profert ficus, sive 30
inter spinas sive inter rosas stet, sic vitis. 'Non enim potest arbor bona
fructus malos facere.' Qui autem amicis sunt amici tantum, sunt
mixti. De quibus Dominus: 'Nunquid colligunt de tribulis ficus ?'
ι secundum*: secundo W. A. 13 sed*: vel W. A. 20 ζία}
fehlt Hs.

4 P s . 6, 3. 7 f. Ps. 6, 3. 8 f . Ps. 6, 4. 1 1 Ps. 6, 5. 15 Ps. 6, 6.

19 Ob Luther hier bei dem quidam an Tauler denkt (wie W. I, 55725;
4
58619 u. ö.), ist fraglich; vgl. zur Sache Holl, Luther 150 ff.; Α. V.
Müller, Lth, u. Tauler (1918), S. 97ff. 3 1 f. Mt. 7, 18. 33 Mt. 7, 16,
 Ps. 6, 2—Ps. 7,4— Ps. 9, 2. 9. 89
Sic nec de ficubus spinas, quia illi sunt spinosi inimicis, sed suaves
amicis. Ideo non sunt integri et rotundi et iidem ad omnes. Unde
addit 'Si r e d d i d i r e t r i b u e n t i b u s m i h i mala' [7, 5]. Sic docet
dominus copiose Matt. 5. 'Estote perfecti', id est rotundi et integri,
6 velut circulus. Illi autem sunt sicut semicirculus vel arcus, rotundi
ad alios et rupti ad alios. Et hoc nomen Equitas illud significat. Quia
scilicet sine acceptione et differentia personarum omnibus idem est,
qui equus est. Sic vulgo dicitur: <££ gilt mt)r etjttet wie tier (tttber,
id est eque mihi est de omnibus. Sic ps. n o . 'facta in veritate et
10 aequitate', id est: qui ea faciunt, fiunt equi, sunt equi et faciunt eque
uni sicut reliquo, bono et malo benefaciendo, nec minus vel magis
parcendo bonis amicis quam inimicis. Et iterum 'Iudicabit orbem
terre in aequitate', id est quod erit equus omnibus, sicut vinum bonum
eque saporem suum dat dignis et indignis, sic vitis semper est mitis et
16 erga omnes. Sic deus et dominus est equus tam in bonis largiendis
quam in malis inferendis. Per contrarium est iniquus et iniquitas.
Zu Ps. 9, 2: 'Confiteri' unum verbum est in Hebreo, quod apud w 3, 85m
eos tantum significat, quantum [apud nos] ista omnia: laudare, gratias
agere et beneficium acceptum referre et agnoscere. A quo verbo venit
20 Iuda et Iudeus, id est confessor talis seu laudator seu agnitor bene-
ficiorum dei. Et talium Iudeorum est rex Ihesus Nazarenus, ducens
eos in titulo suo glorie.
Aliqui confitentur in labiis tantum. Hii sunt, qui aliud in corde,
aliud in ore loquuntur, ut qui peccator est et in proposito malo, psallens
25 nihilominus deo. De quibus ps. 77 'lingua mentiti sunt ei, cor autem
eorum non erat rectum coram eo\ Alii confitentur quidem corde,
sed non toto. Hii sunt, qui dimidio corde confitentur et non faciunt vel
pigre faciunt, que dicunt et intelligunt. Toto autem corde confitentur,
qui omnibus viribus parati sunt facere et pati, sicut est in corde eorum.
so Zu Ps. 9, 9: 'Equitas' et 'Iustitia' sic in Scripturis fere differunt, w 3. <j'i
quod Equitas respicit personas, Iustitia autem causas. Ut equus est,
qui omnibus idem est et equaliter se habet, nec odio nec amore, nec
divitiis nec paupertate fiectitur ad unum plus quam ad alium. Sic
Deus dicitur equus, quia non tantum Iudeis, sed omnibus hominibus
35 indifferenter suam gratiam ezhibet, licet Iudei velint eum fieri iniquum

4 Mt. 5,48 (von Augustin z. St. zitiert). 9 Ps. 110 ( i n ) , 8.

12 f. Ps. 95 (96), 13. 17 ft. Reuchlin, Rudimenta p. 136 laus,
confessio . . . inde ΓΠ1Π,: scilicet a confessione laudis ac laudatione;
τ
s. u. S. 11814 (W. 3, 28311). igt vgl Gen. 29, 35. 21 f. cf. Ro. II
9515 und hier S. 3557. 25 Ps. 77 (78), 36 f. 30 S. vgl. ganz andere
Deutung W. 5, 30114 fi.
 90 IIIc. Psalmenscholien 1513/15.

et 'aeeeptorem personarum' suarum. Sic et Euangelium eius dicitur

'verbum abbrevians in equitate' Esaie x. Quia omnibus est idem
eiusdem rigoris et lenitatis: | Diviti sicut pauperi, Iudeo sicut gentibus |
et nulli plus vel minus. Leges autem humane sepius sunt sicut 'tela
aranee' et inique, vitio iniquorum Iudicum. Iustitia autem dicitur 6
redditio unieuique quod suum est. Unde prior est equitas quam
Iustitia et quasi prerequisita. Et equitas merita distinguit, Iustitia
premia reddit. Sic Dominus 'iudicat orbem terre in equitate' (quia
omnibus idem est, 'vult omnes salvos fieri') et 'iudicat in iustitia',
quia reddit unieuique suum premium. Utriusque Exemplum in 10
parabola Euangelii, ubi aeeepto denario diurno a singulis quidam
de iniquitate murmurabant.

W 3, 94, P S A L M U S X.
O c u l i ' e t ' p a l p e b r e ' [10, 5] secundum Augustinum significant
hic aliquos passus in scripturis, apertos et clausos. Oculi sunt ii, qui 15
clare intelliguntur, palpebre autem, que obscure sunt. Secundum
Cassiodorum autem oculi significant claram cognitionem Dei super
iustos: palpebre autem quasi dormitionem et ignorantiam super iniustos.
Non quod deus utrosque non eque clare videat, sed quia ipsis homini-
bus talis esse apparet. Quia iusti semper agunt [in timore] ac si 20
Dominus eos videat. Impii autem secure ambulant, quasi deus clausis
palpebris eos non videat. Cum tarnen etiam sie eos 'interroget' et
pulset in syntheresi monendo, iuxta illud apoc. 3. 'Ego sto ad ostium
pulsans &c.' Quia nullus est tarn malus, quin sentiat rationem mur-
murum et syntheresium, iuxta illud: 'Ratio semper deprecatur ad 25
optima'. Et ista expositio est pulchra valde.
[[Vgl. W . 3, 238,1 Et tale desyderium naturale quidem est in
humana natura, quia syntheresis et desyderium boni est inextinguibile
in homine, licet impediatur in multis. Et pro tali syntheresi et inper-

3 Diviti — gentibus a. R. 5 Hs. arane. 14 A u g u s t i n u m * :

A u g u s t i n u s W. A. 20 [in timore] übergeschr.

1 A c t . 10, 34. 2 So R o m . 9, 28; Jes. 10, 22 n u r : 'consummatio

abbrevians'. 4 Jes. 59, 5. 5 f. Vgl. uns. A u s g . B d . 4, 42714 ff.; T . R .
I V Nr. 4U000; V Nr. 5247; W . 2, 50414 ff.; W . 5, 1441 ff.; W . 10 I 2
S. 36 f. u. ö. Über die A u s l e g u n g der 'iustitia dei' vor Luther vgl.
K . Holl A u f s . III S. 171 ff. und E . Hirsch, Initium S. 150 ff. 8 Ps.
9, 9. 9 1. Tim. 2 , 4 . Ps. 9, 9. 11 Mt. 20, 10 f. 14 A u g .
z. St. 17 Cass. z. St. 22 vgl. Ps. 10, 6 : interrogat. 23 A p o c . 3,
20. 25 syntheresis: vgl. hier S. 1414 ff.; 30716, W . 3, 61725; W . i , 32;
B o n a v e n t u r a in sent. I I dist. 39 art. 2; T h o m a s A q u . - s u m m a I qu. 79;
ferner s. u. zu S. 2433.
 Ps. 9, 9 - P s . ίο, 5 - P s . 1 7 , 5. 91

sona eius factus est p s a l m u s iste: quod desyderium utique deus audit
et precipue etiam exaudit, p o s t q u a m Christus pro eo se mediatorem
foecit. W . 3, 53531: filii Israel in Aigypto clamaverunt ad d o m i n u m
oppressi d u r a Servitute. Ita peccator oppressus peccatis, sentiens se
5 cogi a diabolo et m e m b r i s peccati ad p e c c a n d u m semper, clamat
intus et m u r m u r a t gravi conscientie voce. Q u i b u s dicitur 'Venite ad
m e omnes, qui laboratis et onerati estis'. S i c incipit p s a l m u s : ' V o c e
m e a a d d o m i n u m c l a m a v i ' . Reliquie enim (id est ratio et syn-
theresis) q u a m diu remurmurant, semper ad d o m i n u m clamant, etiam
10 si peccet voluntas coacta a peccato.]]
Z u P s . 17, 5 : 'Circundant dolores', quando q u i s in mediis dolo- w 3, 121,
ribus relinquitur sine auxilio. E t hoc idem exprimit infra: 'preoccu-
paverunt, prevenerunt m e ' , et illud 'Inimicis meis fortissimis'. N o n
q u o d revera fuerint fortissimi vel prevenerint sua virtute, sed quia ipse
15 <sc. C h r i s t u s ) subtraxit o m n e m virtutem suam, qua poterat resistere eis,
et o m n i m o d a m subiit infirmitatem. E t sic quantominus ipse restitit,
tanto magis il'i utique in e u m prevaluerunt. E t ideo quia t u n c f u i t i n -
firmissimus et maxime resignatus in m a n u s e o r u m , consequens est, ut
ipsi tunc fuerint in e u m fortissimi. U n d e hoc v e r b u m 'fortissimis' non
20 tam exprimit eorum potestatem, q u a m s u a m m a x i m a m voluntariam
infirmitatem resistendi, licet forte quo ad desyderium eorum nihil
defuerit, quin si potuissent, fuissent in e u m prevalidissimi et fortissimi.
U n d e in hanc sententiam 'preoccupaverunt', id est viribus me fortiori-
bus occupaverunt, debet intelligi, q u a n q u a m et aliter intelligi possit,
25 ut in glosa. Sic 'prevenerunt', id est pre m e fortes venerunt, quia
fortiores m e venerunt super m e &c. [ @ ύ fein m p t JCU »or geweff,
scilicet viribus. Sic dicitur: Ött f)(tf{ ί>α£ ntt)r JCUt>of)r geiijatt, id est
prevaluisti et prevenisti m e in isto.]
S a n e q u o d nos habemus 'Dolores mortis' et 'dolores inferni',
30 H e b r . habet 'funes mortis', ' f u n e s inferni'. S i c u t et infra p s . 114.
'funes mortis circundederunt m e et pericula inferni invenerunt me'.
Q u o d aliqui intelligunt sicut verba iacent: f u n e s mortis, id est retina-
cula, q u i b u s Christus triduo f u i t in morte, et f u n e s inferni, id est

5 diabolo aus Korr. 26 ff. <5ii bis isto a. R.

ι Ps. 41 (42). 3 E x . 2, 23. 4 S . vgl. Ro. I I 227m. 6 Mt.

1 1 , 28. 7 Ps. 76 (77), 2. 1 3 Ps. 17 (18), 18. 30 Fabers Psalt. Hebr:
Ps. 1 1 4 (n6), 3. 32 aliqui = Lyra zu Ps. 17, 6 u. 15, 10. Faber
z. St.: funes, laquei mortis — cruciatus gehennae obsederunt me:
anticipaverunt me retinacula interitus.
 92 I I I c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

quibus fuit triduo in inferno anima eius, ut ps. 15. sonare videtur,
qui dicit animam eius in inferno fuisse. Hic autem dicit, quodetiam
dolores mortis sustinuerit, quod et idem psalmus testari videtur
dicens 'Adimplebis me letitia': q. d. iam sum in dolore mortis, aut
saltem simul, ut dicunt Doctores, gaudens et dolens. Sed cum 'notas 6
mihi feceris <vias> vite* resuscitando, time totaliter 'adimplebis me
letitia', illos etiam dolores solvendo. Hoc et Petrus in actibus testatur
dicens: 'Quem deus suscitavit, solvens dolores mortis vel Inferni'.
Ergo in morte etiam doluit, quos deus solvit suscitando eum. Quia
dolores huius vite non videntur dici debere dolores mortis. Et se- 10
cundum istos sensus est: Circundedcrunt me f u n es mortis (id
est tenuerunt et fortiores me fuerunt), et 'torrentes Belial' seu
Diaboli c o n t u r b a v e r u n t (id est pene oiaboli fortes terruerunt
me in morte), funes inferni circundederunt me (Ecce non solum mors
prevaluit et tenuit eum, sed et infernus suis funibus) et preoccupa- 15
verunt me laquei mortis, scilicet quos supra funes sese circundedisse
dicit, hic sibi prevaluisse confitetur, quia eum velut impotentem resistere
tenuerimt, quod tarnen sie voluit. Et hanc sententiam nescio quo-
modo possit quis solvere. Bene credo, quod Christus damnatorum
poenas et dolores non senserit, qui sunt desperationis filii, at Christus 20
semper speravit. Et tarnen omnino sine dolore non fuisse ista verba
testantur. Et si nulli fuissent dolores alii, tarnen quia in funibus et
w 122 potestate | mortis et inferni fuit, hoc ipsum nobilissime anime eius
sine dubio tedium et molestia fuit, que sine dilatione summe desyde-
rabat libertatem et claram sui glorificationem. Quam tarnen hic negare 26
fuisse captivam in inferno, mire temerarium est, contra tarn apertam
Scripturam incedere.
Qui autem ista nolvmt, possunt dicere primo cum b. Augustino,
qui 'dolor<es mortis >' exponit dolores carnis scilicet passe, que erat
mortalis; 'Torrentes' autem 'iniquitatis' <turbas> persecutrices 30
intelligit, 'Dolores autem Inferni' dolores invidie, non <in Chris>to,
sed in ludeis persecutoribus; 'laqueos mortis' similiter homines

6 vias fehlt Hs. 9 eum. [ E t sie se gestr. 1 1 ff. funes etc. unierstr.
29 ff. Ergänzungen gegenüber W . A . in Ο (weil größeres Loch im
Papier) nach Augustin und Cassiodor. 30 torrentes usw. unterstr.

I Ps. 1 5 (16), 10. 5 doctores: Luther denkt, wie hier S. 10419

und 2727 zeigen, vor allem an Hilarius, de trin. X , 71 ( M P L 10,
398); vgl. W. 5, 602«. 5 f. Ps. 1 5 (16), I i . 7 f. A c t . 2, 24.
1 2 2. Sam. 22, 5. 28 ff. Augustin z. St. (zitiert auch in Gl. ord.j,
sinngemäß,
 Ps. 17, 5—Ps. 17,10 f. 93
<qui operantur mortem; ut Iudeos et hereticos. Et sic verba horum
versuum modo ad personam <Christi> refert.
Secundo cum Cassiodoro: 'Dolores mortis', id est dolores sanc-
torum <qui deprecantur mortem) et perditionem humani generis;
6 'Torrentes iniquitatis', id est inundationes et abundan<tiam> pecca-
torum, quibus mors venit in homines; istae enim cruciant pios et
sanctos homines et Christum maxime. 'Dolores inferni' dicit dolores,
quos pagani in inferno patiuntur et passuri sunt, 'laqueos mortis'
originale peccatum, quod multos ligat et multiplex laqueus est et
10 preoccupat, quia in ipso concipiuntur. Sed nec sic adhuc est evacuatus
textus, quin et adhuc aliis modis plurimis intelligi possit.
Zu Ps. 17, xo: 'Caligo sub pedibus eius', id est per fidem w 3, 133«
tantummodo cognoscitur. Est expositio descensus dei. Pedes eius
stant in anima, sed in fidei nebula et caligine: tunc autem ascendemus
16 ad eum in futuro per speciem. | Nunc autem descendit ad nos per w 124
fidem. Et iste primus sensus. Secundo ut inglosa, quod caligo operit
impios, qui sunt terra et scabellum pedum eius, quando illustrat coelos
inclinatos. T e r c i o 'Caligo' operit carnem peccati et excecat, ut non
videat concupiscibilia, et iacet 'sub pedibus (id est affectibus) eius',
20 qui sunt dei habitantis in coelis, id est animabus. Et istis sic factis
et humiliatis animabus et came conculcata sequitur:
'Et ascendit super Cherubin' [17,11]. Deus ascendit non in
natura, sed in nostra cognitione et amore, quando cognoscitur esse
altissimus et incomprehensibilis et superamabilis. Et sic quanto
25 magis proficimus in cognitione eius, tanto magis ascendit, quia
semper clarius ac clarius cognoscitur eius altitudo. Sed hoc ascendere
non contingit, nisi ubipriusdescenderit. Sicut Christus prius descendit
et postea ascendit. Quia 'nemo ascendit in coelum, nisi qui descendit',
id est nemo pervenit ad divinitatis cognitionem, nisi qui prius humili-
80 atus fuerit et in sui cognitionem descenderit, simul enim ibi et dei
cognitionem invenit. Unde ' C h e r u b i m ' significat hie cogni-
tivas potentias, super quas omnes ascendit deus in hu-
milibus. 'Penne ventorum' autem significant proprie affectives

16. 18 Secundo. Tercio unterslr. 19 eius*: dei W. A.: in Hs.

eius aus dei korrigiert (oder umgekehrt). 31 S. Unde bis humilibus
unterstr. 33 significant*: significat Hs., weil 'penne ventorum' ein-
gesetzt für durchstrichenes 'volare'.

3 ff. Cassiodor ζ. St. (sinngemäß). 16 glosa = Luthers Glosse

(W. 3, 11410), im Anschluß an die GL int. 22 Ps. 17, 11. 28 Joh.
3. ' 3 · 33 f· pennae = virtutes nach Gl. int. (Aug.).
 94 III c. Psalmenscholien 1513/15.

virtutes. Et sic volat. ['Volat', id est in volatu sanctorum est et ama-

tur. 'Ascendit', id est in proficiscenti cognitione ipse est, v e l . . .] [Vo-
latus enim significat raptus, Iubilos et affectus diligentium et devo-
torum spirituum. Vel est o. . . .]. Unde super eas non dicitur ascen-
dere, sed volare: quia tantum manet amabilis, quantum cognoscitur. 5
Non enim altius volat (id est amatur), quam ascendit (id est cognosci-
tur). Igitur volatus eius est ipsum esse obiectum dilectionis, Ascensus
autem eius et ipsum esse obiectum cognitionis. Ascendit non na-
tura, sed cognitione sui nostra, volat non natura, sed affectu et amore
sui nostro. Et notanter cum dixisset 'Volavit', addit 'volavit super 10
pennas', ut intelligas, quia non absolute in se volat, nec ascendit, sed
quia amantes eum volant, et super eos tarnen adhuc est semper et
plus quam comprehendere possint.
' L a t i b u l u m dei est t e n e b r e ' [17, 12]: p r i m o quia in fidei
enygmate et caligine habitat. S e c u n d o Quia habitat luceminaccessibi- 15
lern, ita quod nullus intellectus ad eum pertingere potest, nisi suo
lumine omisso, altiore levatus fuerit. Ideo b. Dionysius docet ingredi
in tenebras anagogicas et per negationes ascendere. Quia sic est
deus absconditus et incomprehensibilis. T e r c i o potest intelligi
mysterium Incarnationis. Quia in liumanitate absconditus latet, que 20
est tenebre eius, in quibus videri non potuit sed tantum audiri.
Quarto Est Ecclesia vel b. virgo, quia in utraque latuit. Et latet
in Ecclesia adhuc, que est obscura mundo, deo autem manifesta.
Quinto Sacramentum Eucharistie, ubi est occultissimus. Unde
et illud potest intelligi de incarnatione Christi. | 25
W 125 'Inclinavit coelos et descendit', id est angelos celestes humiliavit
et descendere fecit, dum eos adorare fecit dominum in infima natura,
sicut figuratum fuit in Scala Iacob Genes. 28. 'Caligo autem sub
pedibus eius', id est: incomprehensibilis est descensus eius in carnem.
Nescitur quibus pedibus descenderit in carnem, vel quomodo stet 30
in carne ista maiestas tanta. Rursus ascendit: quando post mortem
ad celos ascendit et volavit super omnes angelorum virtutes in assumpta
natura. Et hoc modo sunt verba prophete ab illo versu 'Commota
est' usque ad illum 'Misit de summo &c.' Colligamus itaque in
summarium: 35

1 ff. Zwei u n v o l l e n d e t e Randglossen. 14 ff. n u r Tercio und

Quarto von L. unterstrichen.

T
5 v g l · 1 · T i m . 6, 16. 17 D i o n y s i u s A r e o p a g i t a , Coel hier.
(MPG 3, 73); vgl. hiej- S. 1306; 248s; W . 5, 163,7; 5°3.οΙ W . 6, 5623 ff.
20 Gl. ord. z. St. m y s t e r i u m i n c a r n a t i o n i s . 24 Gl. ord. z. S t . : o b s c u -
ritates sacramentorum. 28 G e n . 28, 12. 33 f. Vers 8 — 1 7 .
 Ps. 17, II. 12. 26. 95
P r i m ο Inclinat coelos et descendit (scilicet per incarnationem,
ut iam dictum est) et ascendit super omnes Choros angelorum.
S e c u n d o Coelos inclinat et descendit, quando omnes intellectuales
naturas sive angelicas sive humanas facit sese contemplari in natura
5 omnibus inferiori. Et ascendit, quando idem ipse se facit contem-
plari in natura omnibus superiori. Ascendunt ergo in eo, quando
eum verum deum agnoscunt, descendunt quando verum hominem
agnoscunt.
T e r c i o descendit, quando sese manifestat humilibus et infimis
10 ut peccatoribus. Ascendit autem, quando eos clarissima notitia
celestium et divinorum illustrat. Et sic fere idem est descendere
et ascendere. In hiis omnibus Coelos, id est animas, oportet inclinari
et humiliari, quia 'humilibus' solis 'dat gratiam' et lucem sui.
Q u a r t o etiam in Sacramento altaris descendit. Ibi iterum celos
15 inclinari et captivate intellectum oportet, et sic potest ascendere in
cognitione spirituali. In omnibus enim requiritur, ut inclinetur in-
tellectus noster, et fiat caligo in eo, id est captivetur in obsequium
Christo. Q u i n t o descendit et inclinat coelos, quando apostolos et
prelatos facit suis subditis condescendere in vita activa. Ascendit
20 autem, quando eos sursum elevat in vita contemplativa. Utrobique
caligo et tenebre sunt, quia in fide ista omnia fiunt in hac vita.
' C u m s a n c t o s a n c t u s e r i s ' [17,26]. Primo effective, quia w 3, i2610
sanctificat, non nocet, eligit et pervertit perverso omnia. Ita scilicet,
quod deus et omnia cooperantur ad sanctificationem sanctis, ad in-
25 nocentiam innocentibus, ad electionem electis, ad perversionem
perversis. [Tropologice.] Quia sancti utuntur tota creatura, et
omnia eis cooperantur in bonum ad fruendum deo. Econtra mali
fruuntur tota creatura et utuntur potius deo et sic omnia ipsi per-
vertunt, non quod deus et creatura aliud fiant, sed in corde perversi
30 aliter quam sunt habentur. Et hanc vocat Ecclesiastes vanitatem
Eccles. i . Item Quo ad premium et penam similiter [Anagogice],
Quia in omnibus delectantur sancti, sicut ait ille: 'delectasti me do-
mine in factura tua\ Econtra pugnabit totus orbis terrarum contra
insensatos, omnia eis perversa &c. Unde etiam mala huius vite sunt
35 sancta, innocentia et electa bonis, quia sanctificant et augent merita
eorum. Sunt innocentia, quia expediunt potius quam impediunt.
Sunt electa (id est volita et grata), quia crucem Domini amanter susti-
nent et passiones Christi cum gaudio portant. Mala autem econtra

13 I. Petr. 5, 5. 17 f. vgl. 2. Cor. 10, 5. 22 iE. Zu effective —

objective — formaliter (964) s. u. S. 1362a. 26 f. Rom. 8, 28 (s. 0.
S. 2834 s.). 31 Eccles. 1,2. 32 Ps. 91 (92), 5.
 96 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

malis multo peius nocent, quia per ea ruunt in blasphemias et male-

dictiones, impacientiam, et semper peiores Sunt: ex bonis mali, ex malis
peiores. Ideo perversa sunt illis omnia, quia quando habent prospera
abutuntur, quando adversa indignantur. Secundo obiective vel occa-
sionaliter, quod est subtiliu3, immo et formaliter. Quod faciunt soli &
perfecti in humilitate, [id est quando sunt causa, quare sibi sancti
videantur peccatores, | noce . . et . . . ] quando scilicet omnia vident
creatori suo melius servire quam se, semper sese minus facere putant
quam alii homines et omnia creata. Unde humiliantur usque ad nihi-
lumsubteromnem creaturam. Eomodo loquendi dicit b. Augustinus: 10
'Arbor servavit, quod creata est, et omnia laudant deum sive coelestia
sive terrestria, etiam ex omnibus viribus. Solus homo delevit quod
erectus est, ideo solus homo non laudat Dominum suum, vel saltem
non ex totis viribus.' E t hec est utilis sapientia sanctorum, qua ex
qualibet creatura inspecta sumunt materiam gemitus super se et 15
motivum humilitatis. [Unde Apost. 'quorum primus ego sum', et b.
virgo sub omnibus &c. Quare quotiens aliorum memores sumus
malorum tacitis nostris, hie semper sumus perversi, quia secundum
w 127 b. Gregorium nos deflere debemus in aliorum calamitate prius.] | Unde
valde confundunt nos isti psalmi laudatorii 'Benedicite', 'laudate', in 20
quibus recitatur laus omnium rerum ad excitandum nos quoque,
cum nos deberemus potius ilia excitare. Sed inferiores et peiores
omnibus facti sumus. Sic ergo <sancti> in comparatiqne sui etiam mala
aliorum non reputant magna, sed quasi sancta. Econtra perversi putant
totum mundum temeritate regi et errore, hie deum dormire, hie 25
iniustum esse, et omnium vitia vident acutissime, etiam festucam
in oculo proximi, trabem autem, que in suo est, non vident.
Tercio deus dicitur talis [id est spiritualiter] quia nos tales facit, se-
cundum Bernhardum. Quia cum dormiente dormit, cum vigilante
vigilat, cum sollicito est soliütus, cum diligente diligens, cum orante so
orans, cum vacante vacans. Eo modo quo Apostolus dicit [2 Gal.
ult.], quod Christus habitat in cordibus nostris. Quia tunc loquitur
in nobis et omnia opera et qualitates nostras in nobis operatus est

6 f. [id est bis peccatores über Quod faciunt bis humilitate über-
geschr., anschließend noce . . e t . . . a. R.: in W. A. anders eingeordnet.
28 id est spiritualiter übergeschr. 31—32 2 Gal. ult. a. R.

16 i. Tim. i , 15. 17 b. virgo: Luc. 1, 46ft? vgL S. 11730 u. 1239

19 Gregor, 40 homil. in ev. 2, 23, 3. 20 Ps. 65 (66), 8; 67 (68),a7
u. 5. 26 f. Mt. 7, 2 f. 28 f. Man kann an verschiedenste Bernhard-
stellen denken: vgl. Loofs in Stud. Krit. 1917 S. 390. 31 Gal. 2, 20.
 Ps. 17, 26 — Ps. 27, ι. 4. 97
dominus secundum Isaie. Cum perverso autem perversus, quia
causa prima semper cum causa secunda secundum philosophos. Quia
perversores non derelinquit in suis actionibus. Ista autem intelii-
gentia est extranea ad sensum literalem textus. Secunda autem est
5 magis ad propositum, quia sequitur 'Quia tu populum humilem sal-
vum fades, et oculos superborum (id est perversorum) humiliabis'
[ 1 7 , 2 8 ] . Que tamen includit primam.
Quarto potest sic intelligi, quod cum perverso, qui omnia per-
vertit, etiam deus ilium pervertet vertendo omnia ei in contrarium,
1 0 quam speravit [id est qui carnalia querit, <eum> spiritualibus privabis,
et cum his, qui spiritualia querunt pro veris bonis, hos sanctificas,
eligis et non perdis]. Sicut sanctis in bonum contra, quam timuerant,
ut scilicet ea, que sanctis videbantur esse mala et adverse, probentur
fuisse summe prospera, et ea, que malis stmt prospera et dilecta,
is postea convertat in summe adversa et contraria quam sperabant.
Iuxta illud ps. 111. 'desyderium peccatorum peribit'. Et Isaie 4 7 .
Quia spiritualia bona contemnit et corporalia diligit. [Perversus est
qui literam pro spiritu, ut Iudeus et carnalis, sanctus qui spiiitum
pro litera, ut Spiritualis.]
20 Zu Ps. 2 7 , ι 'Silet' deus, quando non respondet verbo suo. W 3, 153,0
Primo Quia per verbum suum omnia facit. Ergo silere est non facere,
non adiuvare. Secundo Quando non consolatur intus, ubi vere
loquitur verbo suo invisibili, ut 'audiam quid loquatur in me &c.'
['Vocavi et non respondit mihi.'] Tercio Metaphora est, quia qui non
25 iuvat et non exaudit, licet audiat, silet tam verbo quam opere.
Zu Ps. 2 7 , 4 : Distinguit propheta hie opera Iudeorum et opera W 3, 154,,
manuum eorum. Similiter et opera dei et opera manuum eius. [Vide
infra ps. 6 3 . et ps. 9 1 . de eadem materia.] Opera Dei sunt, que Deus
vult a nobis fieri et sunt secundum deum [Gal. 5 opera spiritus et
s o fructus], ut Ezre 4 'Urgerent opus domini', Ioh. 6 'Quid faciemus,
ut operemur opera dei?' E t sic more philosophorum opera dei sunt
opera cause secunde volita a causa prima precipue hominum. Sic

10 ff. id est bis perdis übergeschr. und a. R. 19 Fortsetzung des

Textes auf dem wiederaufgefundenen Blatt des Dresdener Psalters:
Stud. Krit. 1917 S. 521 δ. 28 9 i * : 191 Hs. (ebenso zu Ps. 63 (64),
10; s. u. S. 12819).

1 Jes. 26, 12. 2 causa prima cum secunda: Bonaventura, in

sent. I d. 45 a. 2 q. 2. 16 Ps. I i i (112), 10. Jes. 47, 10. 23 Ps. 84
(85), 9. 24 Cant. 5, 6. — Faber z. St.: est locus metaphorae.
27 f. s. u. S. 12733; 4 o « ; W. 4,794; 51110.
2 29 Gal. 5, 22. 30 Esr.
3, 8. Joh. 6, 28. 32 causa prima s. ο. Z. 2.
Luther V 7
 98 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

Exod. bellum Domini contra Amalech. E t de David ' T u bellas bella

domini &c.' Opera manuum autem dei sunt creature ipse seu fac-
ture, ut more philosophorum ipse cause secunde: talia enim solus
Deus facit, ut sunt opera creationis, iustificationis, redemptionis,
scilicet quando facit creaturas, sanctos et beatos. 6
Econtra opera Iudeorum sunt primoeorumpeccata et opera diaboli
et opera carnis Gal. 5., opera autem manuum eorum sunt idola et
sculptilia facta manu, dum in Scripturis sepissime arguuntur adorare
opus mamjum suarum ut Isaie 1. [figmenta in Script., false exponendo
de ficto Messia, panißcantes panem idolorum]. Que idola hodie 10
mystica adorant. Et sunt nunc idola seu opera manuum eorum opera
ilia, que faciunt secundum iustitiam suam, ignorantes iustitiam dei.
Et sic erigunt opera sua contra deum et fidem Christi. E t hec est
idololatria eorum usque hodie, et olim multipliciter prophetata per
omnes literales idololatrias. Unde raro dicitur 'adoraverunt idola', 15
sed 'opera manuum suarum'.
Arguit ergo eos hie propheta, quod intelligentiam operum Dei
non habent, id est ignorant et ignorare volunt iustitiam dei et suam
statuere querunt. Similiter opera manuum eius, Ecclesiam, que est
nova creatura Dei, non intelligunt, id est non credunt. Sed nec opera 20
prioris creature intelligunt. Sic Isaie 66. 'Que est ista Domus &c. 1
facta sunt hec, dicit Dominus'. Et Stephanus q. d. Ipsa creatura
mundi debet vos docere, quoniam deus non curat magnitudinem
operum vestrorum neque indiget operibus vestris, sed solum obe-
dientiam et fidem. 25
Horum studia et idololatriam imitantur omnes heretici. Quia
ignorantes veram iustitiam, scilicet pure fidei, suam statuunt sibi
in idolum spirituale et iustitie dei non subiieuntur. E t ideo destruit
eos deus, quia non intelligunt, id est intelligere nolunt opera dei et
opera manuum eius. Secundo Imitantur eos et eisdem verbis huius 30
psalmi arguuntur omnes, qui faciunt contra illudverbumb.Hieronymi:
'Ingratum est spiritui saneto quiequid obtuleris, neglecto eo ad quod
teneris.' Quia omnes tales relictis operibus domini et iustitia eius
w »55 multa et magna ex propria adinventione faciunt. | Sicut est expressum
Exemplum in Säule. Quia levare festucam ex obedientia placet: Econtra 35
etiam montes transferre extra obedientiam peccatum est. Immo Oseas

1 Ex. 17, 16. — 1. Sam. 18, 17. 7 Gal. 5, 19. 8 f. Jes.

2, 8; Jer. 1, 16. 12. 18 Rm. 10,3. 21 Jes. 66, 1 f. 22
A c t . 7, 48 {!. 34 f. vgl. 1. Sam. 15, 22. 35 f. vgl. 1.
Kor. 13, 2.
 Ps. 27,4—Ps. 30, 10. 99
ex obedientia fornicatur: et obedit et meretur. Econtra Saul offert
victimas et irritat magis deum quia n o n obedit.
Q u e c u n q u e ergo, quantacunque, qualiacunque quis foecerit
opera, si obedientiam alibi debitam relinquit, huic dicitur h i e : N o n
5 intelligit opera Domini, sed sentit opera sua, inilatus sensu carnis sue.
Tales bodie esse t i m e n d u m est omnes observantes et exemptos
sive privilegiatos. Qui quid noceant Ecclesie n o n d u m apparuit, licet
factum sit. Apparebit autem tempore suo.
Querimus autem, cur sic eximi sibi et dispensari in obedientia
10 velint. Dicunt 'propter vitam regulärem'. Sed hec est lux angeli
Sathanae. Quia cum obedientia sit simpliciter indispensabilis et non
eximibilis, quam magnam queso causam esse necesse est, u t dispen-
setur indispensabile ? S e d mentitur iniquitas sibi, et 'protegunt
u m b r e u m b r a m Behemoth'. Ve illis!
15 Quod autem quidam exponunt opus m a n u u m dei ipsam incarna-
tionem, ad idem valet: Quia vere non intelligunt, quod in solo Christo,
n o n in suis operibus iustificentur. Q u i enim sine Christo salvi esse
querunt, hii n o n intelligunt opus hoc dei, in quo fiunt opera dei, id
est iusta opera et miracula. Sed et incarnatio tropologice sumpta
20 idem significat. Quia est nihil aliud nisi obedientia in opere, sicut
divinitas in carne. O m m e opus est sicut humanitas, in quo obedien-
tia incarnatur, sicut divinitas in humanitate, quoties operatur obe-
dienter. Sic ergo omnia ex fide esse oportet et obedientia fidei.

PSALMUS XXX.
25 Z u Ps. 30, 10. ' M i s e r e r e m e i d o m i n e . ' Ab hoc versu per w 3, 167^
1 2 sequentes tropologice pulchra est oratio trepidantis conscientie
et peccasse se agnoscentis. Qualis est et ista ps. 6. 'Domine n e in
f u r o r e ' per totum. I m m o pro tropologia hec regula est [Canon:]
Q u o d u b i c u n q u e C h r i s t u s in psalmis c o n q u e r i t u r et
30 o r a t i n a f f l i c t i o n e c o r p o r a l i a d l i t e r a m , s u b e i s d e m
verbis q u e r i t u r et orat o m n i s fidelis anima in C h r i s t o

25 bis S. 102 Z. 19 ist deutlich in einem Zuge geschrieben; s. zu

S. 102 Z. 20. 29 bis S. 100 Z. 5 von L. unterstr.

1 Hos. 1, 2 f. — 1. Sam. 15, 15 f. 6 ff. Über die Literatur zum

„Observantenstreit" in L.s Orden, speziell auch zu dieser Stelle vgl.
O. Scheel, Luther II. 3. Aufl. S. 658 ff. 13 f. Hiob 40,17. 15 quidam:
Faber z. St.: non cognoscunt Christum, filium scilicet dei incarnatum,
opus manuum patris. 27 ff. Ps. 6, 2; zu dieser Anfechtungsschilderung
im Anschluß an Ps. 30 u. Ps. 6 vgl. W. 1, 55740ft. (Uns. Ausg. Bd. I,
57.4 ff·)·
7*
 100 III c. Psalmenscholien 1513/15.

g e n i t a e t e r u d i t a e t i n p e c c a t u m se [ t e n t a t a m v e l ] l a p s a m
agnoscens. Quia C h r i s t u s usque hodie c o n s p u i t u r , occi-
d i t u r , flagellatur, c r u c i f i g i t u r in nobis ipsis. I t e m i n s i -
d i a n t u r ei u s q u e m o d o s i n e i n t e r m i s s i o n e c a r o c u m
s e n s i b u s , mundus cum voluptatibus suis et diabolus cum suggestioni- 5
bus suis [et tentationibus], sicut Christo Iudei secundum carnem.
Caro tarnen et sensus proprie representantur per Iudeonim per-
secutores, quia caro et sensus sunt 'domestici' hominis interioris et
ideo 'inimici eius' sicut Iudei Christo. Et sicut Iudei tradiderunt
Christum in manus gentium, ita sensus animam in opera et obiecta, 10
w 168 seu in mundum et usum eius: quia | obiecta sunt extra sensum et
carnem, sicut gentes extra Iudeos. Et tunc gentes occiderunt Christum,
quia opera in obiectis et materiis extra facta occisum declarant, licet
iam Iudei eum intus in corde occiderint, id est sensus, sicut Iudei
Christum per voluntatem et consensum. Ideo videamus aliquot 15
monstrandi gratia talium orationes. Ps. 6. s i e ' D o m i n e n e i n f u r o r e
t u o a r g u a s m e ' . Hoc dicit trepida conscientia, que semper timet, ne
coelum super se ruat et in infernum descendat. Durus enim peccator
non sie dicit: quia nondum sentit malum peccati. ' M i s e r e r e m e i
d o m i n e , q u o n i a m i n f i r m u s s u m . ' Infirmitas ista est cordis in 20
fide et spe: quia peccatum vehementer fidem et fiduciam in Dei bonitatem
enervat: quia semper facit iram dei plus quam bonitatem eius inspicere.
Ideo omne peccatum ad desperationem valde inducit et difficulter sperare
sinit et credere. Sic etiam hoc psalmo dicit: ' M i s e r e r e m i h i d o m i n e
q u o n i a m t r i b u l o r ' , scilicet inquietudine conscientie et metu om- 25
nium penarum. Quia tota creatura videtur ei inimica, ut Levit. 16.
'terrebit eos sonitus folii volantis'. Et 'Conscius ipse sibi de se putat
omnia dici', immo et omnia fieri etagi. ' I d e o t u r b a t u s e s t i n
i r a o c u l u s m e u s ' , scilicet in ira tua [que tarnen etiam potest ira
zeli intelligi in anima] oculus fidei et spei turbatur vehementer [ut 30
videre nequeat ea, que fidem et bonitatem tuam sperare exhortentur].
Sic ps. 37. (qui et ipse pulcherrime exprimit miseriam peccatoris
agnoscentis peccatum suum) 'Conturbatum est cor meum et dereliquit
me virtus mea (scilicet fiducia in Christum) et lumen oculorum (id
est fides) et ipsum non est mecum &c.' ' A n i m a m e a e t v e n t e r 35
m e u s ' , id est tota vita spiritus et memorie.

ι tentatam vel übergeschr. — 6 et tentationibus a. R. 19—36 a. R.

angestr.
8 f . cf. Mt. 10, 36. 16 Ps. 6, 2. 19 Ps. 6, 3. 21 cf. W. 1,
59416 f. 26 Lev. 26, 36; vgl. W. 19, 226U, dazu G. Jacob, der Ge-
wissensbegriff L.s (1929) S. 27. 32 s . Ps. 37 (38), 11.
 Ps. 3 0 , 1 0 — 1 6 . ΙΟΙ

' I n f i r m a t a e s t i n p a u p e r t a t e ' (id est peccato) ' v i r t u s

m e a ' [30,11] (scilicet fidei et spei),quia per peccatum quasi sautiantur
et enervantur vires anime ad sperandum et credendum in bonitatem
dei. Ideo ' e t ossa mea c o n t u r b a t a s u n t ' , id est vires. ' D e f e c i t
5 in d o l o r e vita m e a ' , q. d. morerer pre dolore et gemitu et
desperarem tandem, ac deficeret tota vita mea in fide. ' E t a n n i
m e i in g e m i t i b u s ' , id est spirituales anni virtutum et gratiarum
per gemitum absorbentur in desperationis mortem. ' S u p e r o m n e s
I n i m i c o s meos o p p r o b r i u m sum v i c i n i s meis v a l d e ' [ 3 0 , 1 2 ] ,
10 id est diaboli me Christo et suis sanctis pro opprobrio obiiciunt, qui
suntvicini mei: quia per peccatum Christi fides et nomenblasphematur
et vituperatur valde. ' E t t i m o r n o t i s m e i s ' , id est eisdem sanctis:
qui a me ut a scandalo sibi timebant, et iuste, quia una ovis morbida
omnes inficit. Vel quia horrent me, ne similes mei fierent: adeo
15 horribilis sum in comparatione eorum. ' Q u i v i d e b a n t me f o r i s .
f u g i e r u n t a me', id est mei vicini, qui me foris in operibus fedatum
viderunt, aversati sunt me et detestati: quia meam conversationem
oderunt. Vel quia non sensi eorum suffragium ut ante, cum essem
cum |illis. ' O b l i v i o n i d a t u s s u m t a n q u a m m o r t u u s a c o r d e ' w
20 [ 3 0 , 1 3 ] , quia extra communionem sanctorum positus, qui sunt unum
cor in domino. ' F a c t u s sum s i c u t vas p e r d i t u m ' , id est vas
perditionis, in desperatione ex eo maxime, quia ' a u d i v i v i t u p e -
r a t i o n e m m u l t o r u m c o m m o r a n t i u m ' [30, l e i s t e s t diabolorum
me vituperantium et ad desperationem inducentium et dicentium:
26 'Si est filius dei, salvet eum.' 'Non est salus ei in deo eius.' 'Et i n
eo d u m sic c o n v e n i r e n t , a n i m a m m e a m a c c i p e r e c o g i t a -
v e r u n t ' , scilicet per desperationem in infernum. ' E g o a u t e m ' (hie
emergit et exurgit anima) ' i n te s p e r a v i d o m i n e . D i x i D e u s
m e u s es t u , in m a n i b u s t u i s t e m p o r a m e a ' [ 3 0 , 1 5 ] : tu me
30 potes salvare, quia adhuc sunt tempora mea nondum tradita illis, sed
in manu tua, ante iudicium et mortem. E r i p e &c. [ 3 0 , 1 6 ] usque
infra. Et facilis est textus. Potest autem iste versus et aliter intelligi.
'Qui videbant me foris' (id est qui me foris diligebant et libenter
videbant, id est secundum carnem amabant, ut est mundus et omnia
35 que in mundo sunt) ' f u g i e r u n t a me' [30, 12]: quia in com-
punctione et miseria conscientie omnia ilia recedunt et auxiliari et
consolari nihil possunt. Et sic coram illis datur oblivioni tanquam
mortuus a corde. Quia mundus cito obliviscitur mortuos vel a se

2 3 diabolorum Hs.·. diaboliter W. A. 27 autem [dixi gestr.

2 1 vgl. Rm. 9, 2 1 . 25 Mt. 27, 4 3 ; Ps. 3, 3.

 102 III c. Psalmenscholien 1513/15.

recedentes, quia etiam ut dixi coram deo salvare non potest. Sic ergo
ps. 6., ut incepi dicere 'Infirmus sum. Sana m e domine, q u o n i a m
c o n t u r b a t a sunt ossa m e a \ 'Fides' enim est lumen, virtus et
'substantia rerum sperandarum', que edificatur ex auctoritatibus et
exemplis Christi, tanquam ex ossibus. E t tarnen peccatum omnia 5
ista infirmat et conturbat. Velut os unum est illud verbum Christi:
'venite ad me omnes qui laboratis'. Sed hoc sie peccatum conturbat,
ut homo illius vix recordetur aut vix credere audeat et accedere. Item
illud similiter: ' N o n veni vocare iustos sed peccatores', et alia verba
et exempla, quibus cum peccatoribus conversari dignatus est, sunt 10
ossa credentis anime.
'Et anima mea turbata est valde. Sed t u domine usquequo V
Anima est prout vivificat corpus: Et sie conturbato oculo fidei tota
sensualitas etiam turbatur et omnes sensus. E t taliter dispositus homo
foelix est et vere 'spiritus contribulatus et cor contritum in sacrificium 15
deo'. A l i i enim, qui adhuc peccant, non possunt ista dicere nec
intelligere. Talis fuit sanetus Augustinus lib. 8. confessionum. U n d e
timendum, quod rara sit vera contritio. Nimis cito confiditur de
gemitu et compunctione.
Patet igitur, quod ista infirmitas et turbatio oritur ex intuitu ire 20
dei, quia dicit 'Turbatus est in Ira' [Ps. 31, 10] scilicet absolute,
que est ira dei futura. Et item 'Turbatus est a furore oculus meus'.
E x hinc cogitur dicere: 'Domine ne in furore tuo arguas.' Sic canitur
etiam in vigiliis 'Tremens factus sum ego et timeo, dum discussio
atque Ventura ira'. Q u a r e v i d e t u r , q u o d i r a a b s o l u t e p o s i t a 25
istam futuram significet.
W 170 I 'Turbatus est in ira oculus meus &c.' Q u e sit differentia illorum
trium, obscurum est. D e Christo quidem omnia ad literam possunt
intelligi, similiter et mystice. N a m 'oculus' carnis cum tota facie
turbata f u i t : que tarnen turbatio magis in oculis lucet, sicut econtra 30
serenitas. 'Anima' eius similiter turbata et 'venter' id est omnia
interiora corporis et exteriora. Mystice autem 'Oculus' Christi vel
in spiritu est intellectus eius, memoria 'venter', 'anima' voluntas et
aifectus, que similiter omnia turbata sunt in ira vel sua vel Iudeorum

1 salvare*: salvari W. A. 20 fl. beginnt eine neue Tinienfar-

bung. 21 absolute*: absente IV. A. (zig/. Z. 25): ab t e Hs. 27 diffe-
rentia* : doctrina W. A.: dra Hs.
2 Ps. 6,3. 3 f. Hebr. 11, 1. 7 Mt. 11, 28 (vgl. dagegen W . 1,
33114.23 u. ö.). 9 Mt. 9, 13. 12 Ps. 6, 4. 14 sensualitas: s. 0. S. 66e.
15 Ps. 50 (51), 19. 18 vgl. Th. 31: W. 1, 23437. 23 Ps. 6, 2.
28 trium, sc. 'oculus', 'anima', 'venter'. 32 {. vgl. Glosse, hier S. 66s.
 Ps. 30, 16—19. 103
affligentium. E o d e m m o d o fit in quolibet suo sancto, licet non extin-
guantur, tarnen conturbantur. M a x i m e si de peccantibus intelligi-
tur, qui non in ira zeli sicut sancti, sed in ira iudicii turbantur.
Allegorice Ό c u i u s ' Christi est ordo doctorum et rectorum:
5 quorum est superintendere et dirigere et oculum esse aliorum. [Et
sic est planctus Ecclesie vel Christi pro ea.] ' A n i m a ' autem est ordo
administratorum in sacramentis et verbo dei, qui vivificant Ecclesiam
sicut anima corpus, i m m o sunt ipsa vita Ecclesie per spiritum sanctum
earn vivificans. ' V e n t e r ' autem est totus ordo populi, in q u o gene-
10 rantur fideles, vel etiam ipsi sacerdotes et plebani, qui parturiunt et in
ventre portant, donee forment Christum in eis. D e quo ventre in
Canticis: 'Venter tuus sicut acervus tritici.' Ista omnia turbantur
in ira dei. Quia deus iratus permittit ilia hodie quasi frustra et
sine efficatia, quia traduntur in sensum reprobum, ut omnia que
15 officii sui sunt non faciant, faciant autem que non conveniunt. Non
enim ut oculus dirigunt, sed seipsos excecant. N e q u e vivificant ut
anima eorum, sed occidunt influxu vite mortifere. N o n enim influunt
vitam sed mortem exemplis. Deinde nihil minus curant quam parturire
et generare illos. Sic ergo idem ordo potest omnia tria dici propter
20 diversa officia Ecclesiastica. Immo quelibet persona potest alteri esse
oculus, anima et venter, quando eum dirigit, vivificat et conservat in
vita et sollicite portat in utero lob. 31. 'oculus eram coeco et pes claudo.'
'Labia dolosa' [30, 19] fiunt muta Primo, quando agnitis peccatis
suis et iustitia D e i suam iustitiam tacent, quam ante mendaciter et
25 inique pretulerunt et extulerunt contra earn et fiunt confessores
iustitie D e i et peccatorum suorum et negatores iustitie sue et menda-
ciorum [et iniquitatis] dei. Quia qui statuit iustitiam suam, negat
iustitiam dei et mendacem eum facit.
Secundo Quando per mortem aufferuntur et in ira vindicte
So tolluntur, ut ammodo non possint latrare contra iustitiam dei. Sic
ps. 62 'obstructum est os loquentium iniqua', et ps. 106. 'omnis ini-
quitas oppilabit os suum.' E t 74. 'Nolite loqui adversus deum ini-
quitatem.' H e c autem iniquitas <est> quam loquuntur adversus deum,
quia contra Christum iustum et iustitiam eius, | quasi non sit necessaria w 171
35 nec utilis, quasi sua sibi sufficiat. H o c enim est iniquum et contra deuno:
qui vult hanc iustitiam Christi et requirit. U n d e Iohannes 1 Canonica 3
' S i dixerimus quoniam peccatum non habemus, deum mendacem

5 f. E t sic bis pro ea a. R. 33 <cst> fehlt Hs.

10 f. Gal. 4, 19. 12 Cant. 7, 2. 22 Hiob. 29, 15. 31 Ps. 62

(63), 12; Ps. 106 (107), 42. 32 Ps. 74 (75), 6. 37 i. Joh. 1, 10.
 104 I I I c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

facimus.' Et ratio est, quia ipse asserit nos peccatum habere mittens
filium in mortem pro peccatis nostris [quia ex quo Scriptura ubique
iustitiam et veritatem promittit, sequitur quod nulla fuerit in terra],
ut testantur omnes prophete. Isaie 53. 'propter peccata populi mei
percussi eum.' Illi autem dicunt 'quis ostendit nobis bona?' in su- 5
perbia et contemptu. Sed 'Iustificeris in sermonibus tuis, et vincas,
cum iudicaris'. Iudicatur enim deus et mendacii arguitur secundum
Iohannem, quando nos veraces et sine peccato esse volumus et Christo
non indigere putamus, qui propter peccata tarnen mortuus est.
'Abscondes eos in abscondito faciei tue (id est iide divinitatis 10
tue) a conturbatione hominum' [30, 21]. Quia fides deitatis custodit
ab omni persecutione, et in isto versu tangitur persecutio tyrannorum.
'Proteges eos in tabernaculo tuo a' &c. id est in Ecclesia ab Hereticis.
Qui ergo vult cavere heresim, maneat in tabernaculo et vincet et
protegetur. Qui vult vincere persecutores, abscondat se in fide di- 15
vinitatis Christi.
'Excessus' iste 'mentis' [30, 23] improprie pro expiratione anime
Christi exponitur, magis autem pro extasi ilia, in qua positus se-
cundum Hilarium Ii. 9. 'in summa exultatione patiendi' clamavit:
'ut quid dereliquisti me V et hoc est proiectum esse a Deo. Tropo- 20
logice autem significat, quod omnis qui se proiicit et humiliat coram
deo, ille magis auditur. Hoc autem nemo facit nisi in extasi mentis,
id est in purissima illuminatione mentis

w 3, 174, PSALMUS XXXI.

'Beati quorum remisse' [31, 1]. Hoc mox contra Hypocritas, qui 25
remissione non indigent et velut sani medico non habent opus. Quo-
niam iniquitates se non habere putant, sed confidunt in se tanquam
iusti, et cum publicanis et peccatoribus non manducant, quia non
sunt sicut ceteri hominum. Et sie pharisei Christum a se reiecerunt,
'qui tollit peccata mundi': quia ipsi nulla habent. Et dicunt 'Nunquid 30
7 mendacii [reus gestr.

4 Jes. 53, 8. 5 P S . 4 , 7. 6 Ps. 50 (51), 6. 8 1. Joh. 1, 10.

1 3 Gl. int.: tabernaculum = ecclesia. 17 S . vgl. oben S. 8 i 7 .
19 Hilarius, de trin. X 71 (MPL 10, 398), nachdem ausführlich ( X 3t. 49)
von Mt. 27, 46 die Rede gewesen: quomodo querela passionis in summa
exsultatione patiendi . . . intelligetur ? Die ganze Argumentation des
Hilarius ( X 28—71) zielt darauf: non est itaque in ea natura (sc.
Christi) . . . humanae trepidationis anxietas ( X 44); s. S. 925 und S. 2727.
20 Mt. 27, 46. 24 ff. vgl. zu diesem Psalm E . Hirsch, Initium theo-
logiae Lutheri, Festg. f. Kaftan (1920) S. 164 f. 28 cf. L c . 5, 30.
30 Joh. 1, 29. 30 f. Joh. 9, 40 f.
 Ps. 3 0 , 1 9 ff.—Ps. 3 1 , ι . 105
nos coeci sumus V Et ipse ad eos Iohannis 8. 'Si coeci essetis, peccatum
non haberetis, sed quia dicitis: videmus, peccatum vestrum manet.'
Audiamus itaque, quid hie concludat. Nullus est beat us,
nisi cui remisse sunt iniquitates. Ergo C o r o l l a r i u m :
5 Nullus est sine iniquitate, nullus est non filius ire et itaque
egetj ut sibi remittantur. Hoc autem non fit nisi per Christum: Ergo
Nemo ex se, sed per solum Christum salvus erit. Et hec est etiam
conclusio totius Epistole b. Pauli <ad> Romanos: ad quam singula
eiusdem pene verba sonant, ut patet inspicienti. Dicit enim: 'Reve-
10 latur enim de celo ira dei &c.' Item 'Iustitia dei revelatur in eo &c.'
Sensus est: Nullus hominum scivit, quod ira dei esset super ο nines
et quod omnes essent in peccatis coram eo, sed per Euangelium suum
ipse de coelo revelavit et quomodo ab ista ira salvi fieremus, et per
quam iustitiam liberaremur, scilicet per Christum,
is Faciunt autem Heretici idem, quod illi pharisei: quia licet cre-
dant, quod per solum Christum peccata auferantur, et in eum credant:
tamen quia non habent eum vere, eo quod 'sustineant consilium
eius', ideo manent in peccatis. Alio enim modo reiiciunt eum quam
Iudei, scilicet per apostasiam et inobedientiam Ecclesie sue, id est
20 Christi mystici, sicut illi Christum in persona ad literam. Similiter
et superstitiosi seu Schismatici abiiciunt per suam singularitatem
suum prelatum, in quo Christus eis preficitur: quorum hodie est
maior numerus.
Est autem in Hebreo hie dictio, que pulchre exprimit hanc re-
25 missionem esse sine meritis, dicens, 'Beatus Sens levatus crimine: fiens
opertus peccato'. Ecce mere passive ponitur, quia 'sine penitentia
sunt dona et vocatio dei'.·
'Iniquitates remisse' et 'peccata tecta' possunt dici sic differre,
Quod iniquitas est, qua homo convertitur ad creaturam preferendo
30 amorem eius amori Dei, quod est iniquum; peccatum autem, quo
homo avertitur a deo, quod est transgredi preceptum et legem dei.
Secundum Cassiod. et b. Hierony. iniquitates sunt, que ante fidem
et baptismum commissa sunt, peccata autem | que postea. Sed hec w 175
sententia non est utilis, quia ps. L . dicit 'Ecce enim in iniquitatibus

3 f. Nullus bis iniquitate unterstr. 8 Pauli Roman. Us.

9 ut patet*: u t j Hs.: ut videtur W. A.

4 = W . i , 1679 (Bußps. 1 5 1 7 ) . 9 f. R m . 1 , 18. 1 7 . 1 7 f . Ps.

105 (106), 13. 2 5 f. Übersetzung Reuchlins in Septem psalmi poeni-
tentiales. 26 f. R m . 1 1 , 29. 3 2 Hieronymuszitat bei Cassiodor,
E x p o s , in psalt. z. St. 34 f. Ps. 50 (51), 7.
 io6 IIIc. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

conceptus sum et in peccatis concepit me mater <mea>\ Originale

enim peccatum vocatur multa peccata: Primo Quia est primum et
caput omnium, Secundo in quo [multi, immo] omnes involvuntur.
Sicut salus Christi vocatur 'salvationes' et 'misericordie', quia multos
salvat et multiplicem salutem cuilibet tribuit. [Tertio quia multis 5
penalitatibus subiicit quasi pro multis peccatis]. Possit etiam did,
quod ista geminatio exprimit successionem omnium, quibus in fide
Christi remittuntur peccata, quos hie describit.
Secundo dicit 'Beatus cui non imputavit peccatum' [31, 2].
Significat quod quilibet est iustus, cui deus reputat iustitiam sicut 10
Abrahe secundum apostolum: tali enim non imputat peccatum,
quia reputat ei iustitiam. ' E t non in spiritu eius dolus', id est qui
non vult confiteri peccatum, sed defendit se et negat iustitiam Christi.
Ista est enim hypocrisis in corde, nolle confiteri peccatum et tarnen
scire se habere peccatum, ut Iudei, quia peccata cordis nihil curabant, 15
cum ea sola sint. Vide Cassidorum. Sequitur descriptio miserie
peccantis.
'Quoniam <tacui'> [ 3 1 , 3 ] : [q. d. hec adeo nunc commemoro,
quia expertus sum, quod qui tacet &c.] Primo Qui 'tacet' (id est non
confitetur), mox 'inveterant ossa eius', id est vires eius, quibus prius 20
stetit in bonis, semper magis ac magis per peccata minuuntur. Quia
'peccatum, quod per penitentiam non diluitur, mox suo pondere ad
aliud trahit', ut patet in David. Qui primo adulterium, deinde inebriavit
Uriam, ultimo occidi foecit. E t Saul primo parcens Amalech, postea
arcum erexit &c. Potest autem aliter intelligi sic: quod ossa, que 25
sunt fidei et spei firmitas, minuuntur ad confidendum in deo per hoc,
quod differt confiteri. E t ideo rugit, quia sentit et timet vindictam et
manum dei. Non enim ista orat, nisi qui tumultum conscientie sentit.
[Quomodo 'tacuit', qui 'clamavit tota die' ? ]
Duo docet principium psalmi, Primo Quod omnes sunt in pec- 30
catis, [nullus sit iustus] et nullus beatus. Secundo Quod peccatum
remitti nullus promereri valuit, [quod nullus iustus fieri ex se potest]
sed solum Dominus gratuito non imputando remittit. Hec autem duo

3 multi, immo a. R. 5 Tertio bis peccatis a. R. 18 q. d. bis

tacet etc. a. R. 25—29 Nachtrag mit hellerer Tinte, kleinerer Schrift.
31 nullus sit iustus übergesclir. 32 quod bis potest a. R.

4 Ps. 27 (28), 8; 16 (17), 7 u. ö. 10 f. R m . 4, 3 ; von Augustin sehr

ausführlich in der Präfatio zu Ps. 3 1 behandelt. 16 Cassiodor z. St.:
'nec est in ore eius dolus', id est qui nulla sibi remissione placuerit, et
cum sit peccator, ipse se praedicet esse sanctissimum etc. 22 f. = Gregor,
Moral. 25, 2 2 ; s. u. S. 3935. 23 2. Sam. 1 1 , 4 . 13. 15. 24 1. Sam. 15, 9. 12.
 Ps. 3 1 . 107
totus mundus ignoravit et ideo Apostolis predicantibus ista repugnavit
et Christum, qui hec duo abstulit, recusavit, ut pulchre Bernhardus
in quodam sermone meditatur. Unde dicit 'Bead quorum remisse
sunt iniquitates', secundo 'Beatus cui non imputavit dominus pecca-
6 tum', quia non sufficit, quod nobis ipsi non imputemus aut non
conscii simus. Non enim ait Beati, quorum nulle sunt iniquitates,
cum tarnen et quorum remisse sunt, nulle iam sint, remisse enim
sunt, sed fuerunt. Quia nullus est sine iniquitate. E t nulli sunt,
quorum nulle sint iniquitates, sed aliqui tantum sunt, quorum remisse
10 sunt &c. E t hoc vultTitulus | dicens'Eruditio David'. Quia intellectu W 176
per fidem de istis docemur, et non sensu aut ratione.
'Intellectus' [ 3 1 , 8] in scripturis sanctis potius ab obiecto quam
potentia nomen habet, contrario quam in philosophia. Est enim in-
tellectus cognitio vel notitia sensus Christi, de quo Apostolus 1 . Corinth.
15 i . et 2. excellenter docet, quoniam 'Sapientiam loquimur inquit
absconditam in mysterio, quam nemo principum huius seculi cognovit'.
E t est breviter nihil aliud nisi sapientia crucis Christi, que gentibus
stultitia et Iudeis scandalum est, scilicet intelligere, quod filius dei
est incarnatus et crucifixus et mortuus et suscitatus propter nostram
20 salutem. D e huius sapientie intellectu intelligitur titulus psalmi,
quando dicit 'Eruditio David' vel 'Intellectus David', scilicet ipsi
datus. Sed quia totum hoc est in fide et non in sensu neque ratione,
ideo etiam intellectus hominum in scriptura dicitur sensualitas, eo
quod non nisi sensibilia capiat, quantuncunque sit subtilis et acutus
25 et prudens. Sic Apostolus ait 'Prudentia carnis' id est carnalis hominis,
qui utique habet intellectum, in quo sit prudentia, 'mors est'. Quare
hie dicit 'Sicut equus et mulus' [ 3 1 , 9], sic sunt omnes, qui hunc
intellectum non habent, qui est de invisibilibus, divinis et celestibus:
eo quod solum visibilia intelligent et sentiant, quod etiam equus et
30 mulus facit. Intelligere itaque est spiritualia et mysteria salutis et
gratie Dei agnoscere, unde usus loquendi obtinuit dicere 'mysteria'
redemptionis et incarnationis, eo quod non nisi mysticis pateant et
spiritualibus, non autem hominibus, quibus est potius stultitia, quia
ipsi sunt stulti equi et muli: ideo primum illos oportet mutari, ut sic
35 mysteria, que sunt eterna, cognoscant. 'Qualis enim quisque est,

2 W. Köhler, L . und die Kirchengesch. (1900) S. 305 denkt an

Bernhard M P L 182, 244 oder Μ P L 183, 685. 5 f. vgl. 1. Cor. 4, 4
(W. ι , 16724 ζ. St.). 6 ff. nach Augustin ζ. St. 1 3 Aristoteles, De
anima I c. 4. 408b. 18. 14 f. 1. Kor. 2 , 7 t. 18 1. Kor. 1 , 2 3 .
21 eruditio D a v i d : Psalt. Hebr.; intellectus D a v i d : Psalt. Gall. Roman.
25 Rom. 8, 6. 35 Wahrscheinlich Zitat aus Seneca, epist. 1 1 4 ; vgl.
W. 1 0 I 1 , 187,4.
 ιο8 III c. Psalmenscholien 1513/15.

taliter iudicat.' Sed ipsi sunt 'equi et muli': ideo ista pro nihilo iudicant,
quia non sentiunt ea. Tales sunt qui de immortalitate anime, de
Inferno et celo et Deo, de Christo fabulas esse putant. Et Iudei
precipue de Christo. Et post illos Heretici similiter.

W 3, 178,, Notandum quod 'sanctus' in scriptura significat, quem theologi 5

Scolastici dicunt 'in gratia gratificante constitutum'. Sic Esaie 54.
'Dabo vobis sancta David fidelia' vel 'Misericordias David fideles':
quia multos sanctificavit. Unde Apostolus semper nominat Christianos
Sanctos.
'Beatus Homo cui non imputavit': 'peccatum' et 'dolus' ita differre 10
(me iudice) videntur, quia dupliciter facimus malum: primo aperte:
et hoc vocat hie peccatum. Secundo sub spetie et intentione bona:
et hoc dicit propter rudes dolum: quia forte peccatum non reputant,
quando malum faciunt sub specie boni, ut orare pro superbia, gloria,
avaritia &c. 15
W 3, 190,, Zu Ps. 33, 17: ' V u l t u s autem d o m i n i super' &c. Hoc est
verbum terribile. Quod si crederemus verum esse, sicut est verissimum,
quis dubitat, quin multo cautiores ambularemus ? Multum deest nobis
fides ad istud verbum valde. Quoniam omnia, nuda sunt oculis eius,
et malefacientibus non tantum manu vel pede vel dorso, sed vultu 20
presentissimus est. Sicut quod vultui applicamus vel cui vultu im-
minemus, presentissimi sumus. Horribile est cogitare, quod divina
maiestas habet intentum et adversum vultum super facientes mala
et intelligit omnia opera eorum, videns omnes filios hominum. Nos
autem putamus, quia vel dorsum habeat super nos vel velum faciei, 25
ita securi imus, sicut illi, de quibus Isaie [39]:' Ve qui profundi corde,
qui dicunt: quis videt nos? et quis novit nos?' Facto ista dicimus,
etsi non verbo, pre cordis profunditate in peccatis. Unde Scriptura
monet nos sepe vivere in conspectu dei.
w 3, J02,, Z u P s . 35, 7: ' I u s t i t i a tua sicut montes', id est fortis, excelsa 30
et preclara. Aliter sic: Iustitia tua, id est Ecclesia tua per te et tuam
iustitiam iustificata sicut montes, id est magni et sublimes viri vel
sancti. Sic enim Apostolus totam Ecclesiam vocat, Iustitiam dicens
2. Cor. 5. 'Ut nos essemus Iustitia dei in illo.' Primum autem magis

26 39 übergeschr.

6 f . A c t . 1 3 , 3 4 u n ( l (I) J e s . 55, 3 ; v g l . H e b r . V o r l . H R 10716.

8 R m . ι , 7 u . ö. 12 b o n a i n t e n t i o : H o l l , L u t h e r I» S. 168 ff.; v g l .
hier S . 21816 und W . 1, 17311.20. 16 ff. F a b e r z . S t . : s e v e r i t a t i s aspec-
tus e t ira p a t r i s . 26 J e s . 29, 15. 28 f . P s . 67 (68), 4 ; 5, 9 u . ö.
34 2. K o r . 5, 21.
 Ps. 31—Ps. 33, 17— Ps. 35, 7. 12. 109

ad propositum aptum, quia ardua et invicta est iustitia fidei: que

magna et mirabilia facit. Unde et Matt. 5. vocatur 'Möns'. 'Non
potest civitas abscondi supra montem posita', ut ibidem exponit
Augustinus. Et ps. 67. 'Möns dei, mons pinguis.' Montes ergo sunt
6 articuli fidei, vel virtutes fidei, quia omnes sunt per fidem ardue.
Item ipse auctoritates Scripture sancte, que est Mons Zion, qui est
'mons sanctus et pulchritudo Iustitie' secundum Hieremiam.
Sic 'Iudicia tua' possunt etiam intelligi: primo ipsa Ecclesia seu
fideles iudicati et condemnati secundum carnem et concrucifixi Christo,
10 qui sunt 'abyssi' secundum spiritum, ut supra ps. 32. 'ponens in
thezauris abyssos.' Aliter Iudicia sunt precepta et decreta Euangelii,
que similiter sunt abyssus, id est spiritualia, qualia carnales non in-
telliguht, sed stultitia sunt illis 1. Corin. 2.
'Pes s u p e r b i e ' [35, I2j. Est pertinax superbia, que fecit Iudeos w 3, 202,s
15 perfidos et multos Christianos hereticos. Est enim pes superbie pater
Hereticorum, scismaticorum, sectarum et rebellium et apostatarum.
Deinde 'manus' sequitur, opera et vite sue merita, que statuunt pro
iustitia sibi. Hec inquit propria manus et iustitia non moveat me, ut
eos sequar, relicta humili manu et iustitia Christi in obedientia et fide.
20 I Fit autem hoc iudicium sicut quelibet virtus, scilicet actu interiore W 203
et exteriore. Interior est semper necessarius aut saltern non contrarius,
scilicet ut homo vero corde seipsum detestetur et peccatum confi-
teatur et intus saltern puniat. Unde Iudei, Heretici et superbi spiri-
tualiter per omnes Scripturas prophetarum arguuntur, quod iudicium
26 non habeant nec fecerint: quia se iustos iam et sanctos reputabant.
Conclusio. Igitur iudicium est nihil aliud nisi vilificatio sui seu hu-
miliatio ex corde et agnitio sui, quia sit vere peccator et indignus
omnium. Exterior autem est sic se foris habere, ut amando contemp-
tum, paupertatem, afflictionem, ieiunium &c. Qui enim talia fugit
30 et contraria querit, nondum est in iudicio et per consequens nec in
iustitia dei, quantumvis se peccatorem ore profiteatur. Facto enim
negat se esse peccatorem, vel saltern tepido corde sentit illud.
Allegoricum est iudicium, quo similiter regnat Christus, scilicet
iudicium discretionis et inscrutabile, quo perdidit Iudeos, Hereticos
36 et cunctos malos usque hodie. Hoc enim quomodo fiat nemo novit.
Sed quia fiat, palam est. Qui sic iudicatur, non iustificatur. Iustifi-
catur autem alius, a quo ille discemitur. Sicut caro condemnatur et

4 Hs. 76.7 erste 7 dwchstr.

2 Mt. 5, 14. 3 f. Augustin, zu Mt. 5, 14. 4 Ps. 67 (68), 16.

7 Jer. 31, 23. 10 Ps. 32 (33), 7. 13 1. Kor. 2, 14.
 110 Hie. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

motus eius et non iustificatur, iustificatur autem anima, a qua illa

secernitur. Sed quia caro et anima sunt unus homo, ideo tandem
utrunque salvatur. Sed totus mundus est etiam sicut homo coram deo
unus, in quo mali sunt loco carnis et motuum eius, boni loco anime
et motuum eius. Sed quia non sunt personale unum, ideo manet ibi 6
judicium mundi in eternum. Et sicut caro est manifesta, spiritus autem
occultus, sic Ecclesia in hac vita occulta, Mundus autem in mani-
festo. Et omnino figura est homo pulchra totius mundi etiam erga
judicium et iustitiam dei. Ut et econtra. Unde Apost. Ro. XI. vocat
lapsum Iudeorum esse mysterium, quia ceciderunt ut resurgerent, 10
sicut caro cadit ut vivat, licet illi resurgere nolint. Nam sicut membra
carnis crucifiguntur peccato, ut ammodo vivant iustitie, Sic etiam
Iudei debuerunt cum Christo cadere a lege peccati, ut resurgerent cum
eo ad vitam gratie. Et sie intelligitur illud apostoli ibidem: 'Nunquid
sie offenderunt, ut caderent V scilicet tantum, immo ut et resurgerent. 15
Vel non sie offenderunt, ut sie caderent in infidelitatem, sed ut ca-
derent a peccato et superbia et starent in humilitate.
Anagogicum est iudicium, quo omnis creatura iudicabitur, angeli
et homines. Et ibi similiter discernentur boni a malis, et iustificabuntur
boni et damnabuntur mali, id est tales esse revelabuntur, quia iam 20
tales sunt. Et per allegoricum sie fuit iudicium. Unde Ro. 2. non
appellat simpliciter 'Iudicium' sed 'revelatio iusti Iudicii dei', quod
scilicet iam agitur.
Accipitur autem alias passim, sed raro in scripturis: pro esti-
matione rationis seu pro prudentie actu. Item ad literam pro iudicio 25
ut in foro contentioso et pro temerario et vero iudicio hominis ad
hominem. Sed illa de iudicio et iustitia Dei dicta sunt, hec autem de
W 204 iudicio et iustitia | Hominum. Unde iudicium publicum in officialibus
est litera et figura istorum iudiciorum dei supradictorum.
Alia vide supra ps. 1. et ps. 25. 30
W 3. 21Ojj Zu Ps. 3 6 , 2 1 : Et notandi singulariter isti duo Versus: 'Mutuabitur
peccator et non solvet. Iustus autem miseretur et retribuet.' M a l u m
est quod peccator est, quia in Christum non credit vel non colit vere.
P e i u s autem quod mutuatur: quia indigne aeeipit et cumulat sibi
debitum et rationes. P e s s i m u m autem quod non solvit, nihil pro 35
illis omnibus facit. Ideo cum sit secundum Augustinum indignus
pane, quo vescitur, quid putas erit dignus totius creature usu et
ministerio ? Et si de ocioso verbo ratio exigitur, quid de nocenti usu

9 Rm. 1 1 , 2 5 . I 4 f . Rm. 1 1 , I i . 2 1 Rni. 2 , 5. 3 0 s. o.

S. 4 i j f f . ; die Schi, zu Ps. 25 sind uns nicht erhalten. 36 Augustin
z. St. 3 8 Mt. 1 2 , 3 6 .
 Ps. 3 5 , 1 2 - P s . 36, 21 Ps. 40, 3 f. Ill

vel abusu aliarum rerum, que plures sunt quam una lingua ? quid de
ocioso visu, auditu, tactu?
Econtra b o n u m est quod iustus est: quia in Christum positus
est. M e l i u s autem quod miseretur ac non mutuatur, sed potius
& mutuat ipse aliis imitatus deum. Quia inquantum iustus per Christum,
omnia sua sunt. O p t i m u m autem quia retribuet. Quia deo abunde
satisfacit. Unde Regulam hie tene: Quia deus nostris bonis non eget,
statuit ut quicquid proximo retribuimus, sibi retributum sit et sic
satisfactum.
10 Zu Ps. 40, 3 f.: ' D o m i n u s c o n s e r v e t eum' &c. 'Lectus w 3 231
doloris' primo est conscientia pre peccatis suis dolens, quia in sola
conscientia quiescit anima vel inquietatur, per gratiam vel culpam.
Non enim est dolor super dolorem conscientie, ideo est lectus doloris,
in quo cogitur iacere peccator post peccatum. Et deberet quidem esse
15 lectus ad quietem. Sed nunc per peccatum est lectus doloris: non
enim potest fugere a conscientia sua propria: ideo est lectus. Et tarnen
non quiescere in ea: ideo est doloris. Sponsa autem in Canticis de
suo lecto dicit 'lectulus noster floridus'. Et iterum 'In lectulo meo
quesivi ilium'. Ista habet lectulum gaudii, quia securam conscientiam
20 et quietam. Secundo potest ideo dici lectus doloris, quia homo,
quando in conscientia et delectatione peccati quiescit, nescit, quod
delectatio ista potius dolor sit cordis, afflictio spiritus et vanitas.
'Stratum' quoque 'infirmitatis' dicitur, quia per peccatum videt
homo sese infirmum factum ad bonum et pronum ad malum. Et sic
25 est ibi conscientia peccati et infirmitatis, que est poena peccati. Ab
utroque liberat intelligentia super Christum, id est viva et vera fides
Christi: tollit enim reatum peccati (i. e. dolorem) et iuvat infirmitatem
ad bonum. Et sic mutat totum stratum, ut sit stratum in fortitudine:
quia nihil fortius et audatius, quam secura conscientia. Hec enim
30 omnia sperat et omnia sustinet.
Aliam habet glosam S. Augustinus, que procedit ex hoc verbo
'Versasti'. Sed hec propinquior est litere. Quia dolor est, peccasse et
infirmum sese videre ad bonum. Utrunque autem dominus tollit,
sicut Matth. XI dicit 'Venite ad me omnes, qui laboratis (hoc est
35 stratum infirmitatis) et onerati estis (hoc est lectus doloris) et ego
reficiam vos\ Hoc est opem ferre et vertere et mutare universum

5 ff. vgl. W. 2, 5044 ft. 10 ff. Gl. ord. zu Ps. 6, 6: 'lectus': Cassio-
dor: conscientia quae quibusdam quies. 18 f. Cant. I, 16; 3, 1.
31 Augustin z. St. deutet 'universum stratum eius vertisti (Luther:
versasti) in infirmitate eius': Gott wendet uns von unseren irdischen
Glücksgütern durch Trübsal zu den himmlischen. 34 Mt. 11, 28.
 112 III c. Psalmenscholien 1513/15.

i. e. totalster, quod tarnen fit in fine vite. Semper enim in stabulo nos
habet Samaritanus, in quo dolorem oleo gratie mitigat et infirmitatem
cura stabularii sensim medetur.
w 3, 255„ Zu Ps. 44, 2 : ' E r u c t a v i t c o r m e u m v e r b u m b o n u m ' , id
est nuncium bonum et prophetiam bonam de maximo illo bono, 5
scilicet Christo et Ecclesia. Quia iste est sermo domini bonus super
genus humanum. 'Eructavit' autem dicit, i. e. de plenitudine interiori
et ex corde intimo affectuosoque animo significavi vobis. E t minus
significavi, quam cogito corde: ideo non effudi, sed eructavi. Quia
efFundi non potest tantum, quantum capitur. 'Eructavit', i. e. ad extra 10
ructavit, quia continere non potui, quin commune facerem, quod
accepi. 'Ex abundantia enim cordis os loquitur' in carnalibus: sed
nonne multo magis in spiritualibus ? Etenim in Ieremia fit verbum
domini sicut 'ignis clausus in ossibus', et ferre non valet. I n Heliud
autem lob 32. sicut mustum novum sine spiraculo. Verum quoniam 16
temporalia exigua sunt, ideo efFundi possunt in alteram: spiritualia
autem incomprehensibilia, ideo vix ad extra ructari et significari per
linguam possunt. Quod si dixerit quis: Ergo quid prodest, quod
eructes tantum, si non effundas ? ex ructu nos non percipiemus, quod
tu sentis, quia non effundis, quod sentis: respondet et remittit ad eum, 20
ex quo et ipse hausit, ac si dicat: ad me os tuum non aperias, sed scias,
quoniam 'lingua mea', per quam eructat cor meum tibi, est 'calamus
scribe velociter scribentis' [44,2]: siergoparaveris te ad scripturam dei,
lingua mea et ructus meus, verbum quod foris loquor, ipse spiritus
sanctus in te scribet per linguam meam velociter, ut non sit necesse 25
multa me verba facere, sed solus ructus sufficiet illi scriptori, ut te
in illo et per illum informet. Quia ex unico verbo potest totum cor
tuum replere. Ergo non in mea verba speres, quasi ilia sufficient, sed
nec de spiritu sancto desperes, quasi non uno ructu et verbo meo te
possit velocissime docere. Ad illum ergo cordis os aperias, quando me so
audis ructuare, et sic me audias, ut per me ex illo magis audire paratus
sis. Et in isto verbo miro modo erudit nos, quomodo sit verbum dei
w 256 audiendum aut [legendum]: scilicet quod non ex nostris viribus | illud
aggrediamur, sed nec litera contenti simus et foris audito verbo, sed
spiritum ipsum queramus audire: quia quantumvis verba foris multa 35
sint, non tarnen sunt nisi ructus. Et quantumvis modica sint vel unum,
est tarnen velox et plenus doctor, qui in illo totum docere potest.

33 audiendum aut [scribendum durchgestr., übergeschr. legendum.

2 Lc. 10, 34; vgl. Ro. II 1083 ff.; 33220 fl. (hier S. 2417). 1 2 f. Mt.
12. 34· 13 Jer. 20, 9. 15 Hiob 32, 19.
 Ps. 44, 2. 113
Ergo quid in me intendis ? Quid indignaris brevitatem et obscuritatem ?
Lingua mea, verbum meum foris prolatum [ructus meus] non est illud,
quo es erudiendus intus: sed est calamus et instrumentum illius, qui
intus velocissime docet. Ipse formabit vivas literas in te, ego autem
5 per verbum meum mortuum mortuas in te formo. Nam sicut homo
lingua utitur velut instrumento, quo fundat et formet verba, ita Deus
utitur verbis nostris, sive sint Euangelia sive prophetie, tanquam
instrumentis, in quibus ipse viva verba in cordibus scribit. Quando
enim quis alteri verbum in cor miserit et sensum verborum, nondum
10 est scriptura, sed solum stilus positus in tabulam, qui tunc ducitur in
literas vivas, quando deus incrementum dat et afficere et sapere con-
cedit: quod quidem potest velocissime facere. Igitur sicut 'qui rigat
et plantat nihil est, sed qui incrementum dat, deus': ita qui stilum
habet vel est vel ponit eum ad tabulam, nihil est, sed qui scribit, scriba
15 scilicet velociter scribens, spiritus sanctus. Quare ructare et calamum
esse tuum est, ο propheta: foris pronunciare potes ex abundantia
cordis et spiritus, sed non potes ipsum spiritum effundere foris,
neque ipsum infundere ac sic sentificare, sicut tu sentis. Recte ergo
dicit, postquam dixit 'Eructavit cor meum verbum bonum', q. d.
20 non enim possum amplius, quia lingua mea ultra non potest, est enim
calamus scribe, ego autem non sum scriba. Eructare ergo est per
linguam proferre vocaliter, quod intus in corde tenetur vitaliter. Sed
vocalis vox et sermo tam exile quid est ad vitalem intus sensum, ut
sit vix ructus ad extra quidam. Unde patet, quod hie lingua debet
25 accipi pro ipsa locutione seu ructu verbi boni.
Item eructare potest etiam alio mysterio significare, quod ex
litera spiritum pronunciet: Spiritus enim latet in litera, que est verbum
non bonum, quia lex ire. Sed spiritus est verbum bonum, quia ver-
bum gratie. E t ideo illud educere de litera est ipsum eructare. Sed
so quia tunc non licebat ipsum palam effundere, quia lex adhuc vigebat,
ideo solum eructare licebat: quod nunc oportet ebuccinare et aperto
ore et voce palam predicate. [Unde in titulo est 'Eruditio'.] Eructat
ergo propheta, sed effundit euangelista et apostolus. Et sic lingua eius
est calamus scribe. Sed tunc nondum scripsit in Iudeis, sed in Christi-
ss anis ilium stilum duxit et scripsit scriba. Portant usque hodie ilium
stilum Iudei ociosum, et eructatur illis verbum bonum, i. e. pronun-
ciatur tantum et prophetatur, sed effundi non patiuntur neque scribi.

16 Hs. potest.

12 £. j. Kor. 3, 7. 19 vgl. W. ΙΟ I I, 136J ft.

Luther V 8
 114 III c. Psalmenscholieh 1513/15.

W 3, 262, 'Lingua mea & c . ' . . . in isto verbo quid profundius est. Sciendum
itaque, quod verbum dei triplici modo dicitur et revelatur. Primo a deo
patre in sanctis in gloria et in seipso. Secundo in sanctis inhacvita in
spiritu. Tercio per verbum externum et linguam ad aures hominum.
Et sie est velut in tercium vas transfusum. Et hoc est figuratum per 6
hoc, quod olim deus locutus est in prophetis et patribus, et sie mediante
homine factum est velum litere et paries medius. Postea locutus est
in filio: hoc adhuc est in velamento, sed tarnen secundum. Tandem
pater ipse in coelo loquetur nobis in seipso, cum nobis verbum suum
ipse sine ullo medio revelabit, ut audiamus et videamus et beati si- 10
mus. Atque sicut prima locutio multis figuris et umbris fuit involuta,
que omnia in uno Christo implentur et inveniuntur, quia quiequid
in lege tarn multis verbis et factis agitur, totum unus Christus habet
in veritate (sie enim 'verbum consummans et abbreviatum foecit
Dominus', ut que ibi multis aguntur, hie una fide scilicet et charitate 15
expleantur et cesset onerosa multitudo legum): ita in futuro erit deus
idem unusque 'omnia in omnibus'. Et tarn multa, quibus nunc sub
Christo etiam utimur et egemus, scilicet gratiis et donis, que sunt
per multa olim carnalia significata (nunc enim pauca sunt ceremonialia,
immo nulla fere de necessitate Euangelii, nisi 7 sacramenta, que olim 20
erant plurima: sed tarnen spiritualiter ista remanent et adhuc sunt
multa): et tunc omnia ista pater uno nobis verbo prestabit, quia cum
apparuerit gloria eius, tunc satiabimur, et tarnen unico et simplicissimo
verbo suo satiabit nos. Sicut modo in spiritu unica ceremonia, sci-
licet Sacramento, omnia tribuit, que olim multis carnalibus et imper- 25
fecte, i. e. signo dedit.
De tali ergo velocitate, que hodie est in Christo, prophetavult, quod
lingua sua sit Organum spiritus saneti: qui nunc velociter scribit,
quia spiritum dat litera deposita. Sensus enim spiritualis est proxi-
mum instrumentum spiritus saneti, quo corda erudiat, litera autem 30
remota et tarda. Si autem in persona patris, iterum bene: quia in fu-
turo ipse erit scriba velox per verbum suum in omnibus beads.
Quare omnia in hoc psalmo sunt velocia, i. e. spiritualia, remoto
omni sensu carais. Unde cum audis Regem nominari, noli regnum
mundi neque regem in purpura et auro cogitare: sed in spiritu regem, ss
qui in veritate regnat, non in divitiis et tyrannide. Quia 'prospere' ait
'procede et regna*. Et hoc 'propter veritatem et mansuetudinem et

16 explentur Hs.

6 fi. Hebr. 1, I. 14 cf. Rm. 9, 28. 16 f. cf. 1. Kor. 15, 28.

34 Ps. 44, 2: dico ego opera mea regi. 36 ff. Ps. 44, 4.
 Ps. 44, 2 ff.

iustitiam'. Et 'ducet te | mirabiliter dextera tua', id est non secundum w 263

homines, qui tale regnum non sapiunt.
Ponuntur ergo ista tria, 'Veritas', 'mansuetudo', 'iustitia' nimis
apte: precipue propter hoc, ne regnum eius carnale putetur. Hadem
5 ratione illud quoque 'Deducet te mirabiliter'. Quia cum diceret
'prospere procede et regna', addit 'propter veritatem &c.' q. d. ut per
istas et in illis regnum tuum sit, prosperaberis ad ipsum.
Nota autem, quod hie Veritas absolute ponitur, ubi alias Veritas
sepe 'tua' dicitur, que est Christus, legis impletio: hie autem pro
10 eadem et omni alia veritate debet intelligi. E t pulcherrime docentur
hie Prelati officium suum: Primo, quod in veritate, secundo in mansue-·
tudine, tercio in iustitia regnent et presint in Ecclesia populo Christi.
In veritate
Primo, ut non litera tantum presint seu seculariter et po-
testate tantummodo gaudentes ac honore et dignitate of-
ficiorum, sed sint in spiritu superiores et vere aliis profe-
rendi tam in vita quam in verbo: alioquin erit 'pastor et
idolum', et non Veritas, sed vanum signum.
dico
Secundo, ut alios erudiant verbo veritatis et non litera, sicut
20 Iudei faciunt: nec sicut leges hominum et iura doceant,
sed Euangelio suos dirigant, quod est Veritas i. e. Christus.
Tercio, ut ipsi et suos subditos mendacia fugere faciant et
invicem veritatem loqui procurent.
Vide quam pregnans verbum, sed hodie pene obscuratum et oblitum!
25 Et hec omnia exemplo Christi, qui regnat in v e r i t a t e , non in u m b r a
legis, nec in v a n i t a t e seculi, nec in f a l s i t a t e tyrannorum. His tribus
enim opponitur Veritas.
Secundo in m a n s u e t u d i n e , i. e. ut nonpotestate utantur tan-
quam domini, sed mansueti sint, ne illud Ezech. 3. audiant: 'cum
30 potestate et austeritate imperabatis eis &c.' Ubi pulchre exprimitur,
quanta damna fiant, ubi non in mansuetudine regitur: mali enim sua -
viter sunt corrigendi, infirmi tolerandi, ut Apostolus adTimo. E t Au-
gustinus in regula: 'patiens sit ad omnes &c.' Contrarium nunc agitur,
quia fulminationes furiunt, eo quod pueri sint principes ex ira dei.
35 Tercio i n i u s t i t i a , scilicet coram deo et hominibus, ut deo
sacrificent se et suos ofFerendo, orando, castigando et puniendo et
reddendo mentis premia cuilibet.

8 Veritas [semper gestr. 29 Audiat Hs.

I7f. Sach. 11,17. 29 Hes. 34,4. 32 2. Tim. 2,24. 33 (Pseudo-

Augustins Regel, cap. 43. 34 cf. Eccles. 10, 16.
8*
 Il6 III c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

PSALMUS XLIX.
W 3t 28o10 'Vocavit terrain' [49, 1], quia 'venit peccatores vocare ad peniten-
tiam.' Misit enim verbum suum. Hoc est, quod locutus est. 'Loqui'
enim est verbum mittere et dirigere ad alium foris. 'Dicere' autem
est verbum tantummodo producere et diffinitive statuere ac deter- 5
minare. Non sic'loqui'. Et istorum duorum verborum talis differentia
in scriptura evidens est. Quia quecunque deus dixit, fiunt et facta
stint. Et sic verbum eius semper fit et factum est, ut dicitur in multis
locis Scripturae. Quia tunc deus per internum verbum immediate
dicit, quod est omnipotens et efficax. Locutus est autem sepius et 10
multa, que non sunt facta et audita ac recepta ab hominibus. Ideo
locutio et verbum dei multum differunt. Locutus ergo est in dilecto
filio secundum carnem eiusdem.
w 3, a8a4 'Qui ordinant testamentum eius super sacrificia' [49, 5]. Primo
(id est qui pactum Christi feriunt pro sacrificio: sic enim Hebr.) qui 15
legem eius suscipiunt, ut eumcolantsacrificio. Unde s a c r i f i c i u m est
f i n i s l e g i s et E u a n g e l i i . Quia quid aliud facit Euangelium, quam
quod nosipsos mactat et mortificat secundum carnem et sic offert deo
vivificatos secundum spiritum? Ro. 12. 'Exhibeatis corpora vestra
hostiam.' Et 1. Pe. 2. 'ut per ipsum ofFeratis hostias spirituales &c.' 20
que sumus nos ipsi: de quibus hoc psalmo nos erudit.
Secundo 'super sacrificia', id est perfectius et dignius, quam
sint sacrificia legis, ac plus quam ilia. 'Ordinant' autem, quia primo
seipsos, deinde alios offerunt et per verbum dei conficiunt. Hoc
enim postulat ordo charitatis, ut prius pactum et testamentum domini 25
faciat ad sacrificandum seipsum, deinde et alios. Quod autem verbum
dei sit testamentum, patet in glosa. Et ps. 26. 'Testamentum ipsius,
ut manifestetur illis.'
' D e u s , D e u s n o s t e r ' [49,7]: dicit primum, quia in seipso
verus etiam sine nobis est deus. Secundum, quia per veram reli- 30
gionem noster deus est, sicut dicitur deus Abraham, Isaac, Iacob,
Israel. Et sepius in libris Regum ad prophetas dicitur 'deus tuus',
'deum tuum' &c. Sic Ezechias ad Esaiam, eiusdem 37. Et Zdechias
ad Ieremiam, eiusdem 49.

6 differentia*: doctrina W. A. 16 £. sacrificium bis Euangelii

untersir. 21 ein + van L. a. R.

2 Luc. 5, 32. 15 Psalt. Hebr.: qui feriunt pactum meum in

sacrificio. 15 f. Faber z. St.: qui disposuerünt legem eius ad sacri-
ficandum ei, colendum eum. 19 Rm. 12, 1. 20 1. Petr. 2, 5.
27 Glosa: W 3, 279 8.30. 27 Ps. 24 (25), 14. 33 Jes. 37, 4. 34 Jer. 37, 3 ?
 Ps. 49· 1X7

' S a c r i f i c i u m l a u d i s ' [49,14] solo debetur deo. Laudem

enim et gloriam iam sibi vendicavit, quam ei diabolus et homo furatus
fuerat. [Augustinus: 'Hoc sacrificium est gratias agere illi, a quo
habes, quicquid boni habes, et cuius misericordia tibi dimittitur,
5 quicquid tuum malum habes.' Unde Baruch. 1. 'Et dicetis: Domino
deo nostro iustitia, nobis autem confusio faciei nostre.'] Quare coram
deo non gloriari potest omnis caro, sed solus ipse gloriosus est, et nos
confusiosi, ut sic dicam. Tunc enim recte deus colitur, quando
nosipsos omnino confundimus et omnem laudem et gloriam ei attri-
10 buimus et quicquid in nobis est. Quia quando deo tribuimus, quod
suum est, et reservamus nobis, quod nostrum est, tunc nihil reser-
vamus et ipsum nihil est nostrum, totum autem est dei, ex quo accepi-
mus. Talis ergo confessio ex vero corde est ipsum laudis sacrificium,
scilicet totos nos deo debitos fateri, quicquid sumus, et nihil nobis
15 relinquere omnino. Atque non solum corde, sed et opere nos sic ei
confiteri, ut opera ipsa testentur, nos nihil nobis esse et videri. Et
ex hoc fundamento fit, ut quilibet quantumvis sanctus necesse habeat
de se coram deo omne malum sentire et confiteri et omnino nihil.
Et dicere 'Tibi soli peccavi', tibi malus sum, tibi nihil sum. Quia
20 si deus auferat id, quod suum est in nobis, verissimum ] est id quod W 283
relinquitur: privationem, tenebras et malum esse ac sic damnatione
dignum. Quod si aliquid illorum nobis inflectimus, iam fures sumes
bonorum Dei et subtractores glorie eius.
Et ex hac radice veniunt ista verba: 'Beatus vir cui nonimpu-
25 tavit Dominus peccatum.' Et illud Apostoli: 'Quorum primus ego
sum.' Et illud Christi: 'sede in loco novissimo.' Quia si deus nobis
vellet imputare illud, quod est in nobis ultra eius dona, iam essemus
peccatores. Sed per hoc salvi sumus, quod ipsam nostram nihileitatem
nobis non imputat, quando earn saltern agnoscimus. Et sic nullus
30 sanctorum, etiam b. virgo, non mentitur dicendo: 'Dimitte nobis
debita nostra.' Sic sic 'Ego dixi in excessu meo: omnis homo mendax.'
Quare ? Quia 'humiliatus sum nimis'. Ideo 'Credidi, et sic locutus
sum', non quia sumus aliquid. Et sic totum capitulum Ro. 3 intelligi
debet. Unde et Esaie 40. 'Ecce gentes, quasi nihil reputate sunt ei.'
35 Nunc autem omne nihil est peccatum, quia lege prohibitum, ut nullus

3—6 Augustinus bis nostre a. R. 28 per hoc Hs.: hoc W. A.

3 ff. Augustin Ϊ. St. (wörtlich). 5 Bar. 1 , 1 5 . 8 ff. vgl. W. 1,

1936. 19 Ps. 50 (51), 6. 24 f. Ps. 31 (32), 2. 25 i.Tim. 1, 15.
26 Lc. 14, 10. 30 Mt. 6, 12 (vgl. W. ι, 35817; hier S. 38333). 31 ff. Ps.
114 (116), 11. 10. 34 Jes. 40, 17. 35 vgl. dazu S. 87.
 ιι8 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

vacuus coram Deo appareat. Sed omne nihil est vacuum, ergo omne
nihil est contra legem. Et sic 'conclusit Scriptura omnes sub peccato'
Gal. 3. Hoc est ergo verum sacrificium laudis, scilicet suam totam
abyssum agnoscere et omnia, que est, habet, potest, dei bonitati ascri-
bere et confiteri. Quare profunda theologia in isto versu est: qualis 5
et in toto psalmo sequente per singulos pene versus est.
Quod autem alii illud de sacrificio altaris exponunt, non videtur
ad literam did, licet verum sit, quod sacrificium laudis et res ipsa
sacramenti sit idem. Quia in ipso offertur semper sacrificium laudis,
de quo hie loquitur, sed non solum in illo: immo sacrificium laudis 10
est iuge sacrificium, quod nunquam cessat offerri. Quia nos ipsos
deus requirit et non nostra, nisi ut signum seu sacramentum sacri-
ficii, quod sumus nos. Nam et b. Augustinus tale exponit sacri-
ficium. Unde ilia dictio 'Hod* hebraice significat proprie confes-
sionem: que tarnen et laus est. Sed magis exprimit laudem, scilicet de 15
acceptis ac gratiarumactionem: nam et laus quedam est non confessio
nec gratiarumactio, sed tantum preconisatio.
'Coeli annunciant iustitiam dei: quoniam deus Iudex est' [49,6].
Hoc novum verbum Apostoli nunciaverunt, scilicet quod iam deus
ipse, non homo loco dei iudicaturus sit. Et ideo necesse est, ut tale 20
judicium sit universale et omnium generale, quia dei. Cuius Vicarii
tantum partiale agunt, ipse autem, quia supremus et altissimus, ne-
cesse est, ut omnia iudicet. Quare annunciare, quod deus Iudex est,
est annunciare universale iudicium et quod non sufficit iustitia ali-
cuius, quam coram hominibus habere possit, sed requiritur iustitia 25
dei, ut coram deo iustus sit. E t ad hoc requiritur, quia non ab ho-
mine sed a deo iudicabitur. 'Quoniam deus Iudex est.'

W ,, 2β7ι0 PSALMUS L.
Iste psalmus sicut est vulgatissimus, ita certe difficillimus pre-
sertim in versu quinto: super quo tot sunt pene expositiones allate, 30
quot fuerunt expositores. Quare Apostolum pro nunc sequi volumus
Ro. 3, qui per ipsum probat, quod omnis homo sit mendax et
peccator, solus autem deus verax et iustus. Quod debet intelligi de iis
hominibus, qui nondum a deo sunt iustificati et deo coniuncti, quoniam
tales sunt iusti et veri. Dicit ergo: 'Est autem deus verax et omnis 35

3 Gal. 3, 22. 7 alii: ζ. B. Faber; s. L.s Glosse, oben S. 6811.

8 res sacramenti = corpus Christi mysticum s. o. S. 6915. 10 vgl. W. I,
53137; uns. Ausg. Bd. 1,248. 1 3 Augustin s. ο. S. 1173. 14 zu
s. o. S. 8917 19 ff. dem Sinn nach wie Augustin. 29 vulgatissi-
mus: als vierter Bußpsalm. 32 Rm. 3, 4.
 IK 49, 14. 6—Ps. 50, 6 f. 119
homo mendax, sicut scriptum est: Ut iustificeris in sermonibus tuis
et vincas, cum iudicaris.' Et sequens infert Corollarium secundum
quosdam. 'Si autem iniquitas nostra iustitiam dei commendat &c.'
Hoc enim sequi videtur ex isto 'Tibi peccavi, ut iustificeris': quasi
6 non possit iustificari, nisi nos peccemus. Sed hoc sic debet intelligi
propositiones ponendo.
Primo. Omnes homines sunt in peccatis coram deo et peccant, i. e.
sunt peccatores vere.
Secundo. Hoc ipsum deus per prophetas testatus est et tandem w a88
10 per passionem Christi idem probavit: quia propter peccata hominum
foecit eum pati et mori.
Tertio. Deus in seipso non iustificatur, sed in suis sermonibus
et in nobis.
Quarto. Tunc fimus peccatores, quando tales nos esse agnosci-
15 mus, quia tales coram deo sumus.
Tunc sequitur. Qui non est peccator (id est se non confitetur
peccatorem), manifeste contendit deum condemnare in sermonibus
suis, quibus nos in peccatis esse testatus est. Et Christum non pro
peccatis mortuum esse contendit. Et sic iudicat deum et mendacem
20 facere nititur. Sed non vincet neque prevalebit, prevaluit autem deus.
Et tales fuerunt Iudei et sunt usque hodie. Unde multe sunt tales
auctoritates in Euangelio et Apostolo, que videntur nos inducere, ut
peccemus: cum non aliud velint, nisi ut confiteamur et agnoscamus
nos esse peccatores. Dicit 'Tibi soli peccavi*. Et sic tunc iustus
25 et verax in sermonibus efficitur, quibus nos peccatores declaravit.
Et vincit, quia false iudicatus fuit. Et qui dicit 'Tibi peccavi
soli', excludit iustificationes legis: q. d. Non confiteor de peccatis
contra legis ceremonialia: quia talia sunt figuralia peccata et per
legem auferibilia. Sed de iis, que lex nullo modo potest auferre,
30 nullis hostiis, nullis lotionibus aut ritibus. Ideo tibi soli peccavi,
quia de veris peccatis confiteor, non de umbraticis. Quia 'ecce veri-
tatem dilexisti'. E t s i c e s t e x p r e s s i o p r e c e d e n t i s v e r s u s ,
quale sit p e c c a t u m suum, quod cognoscit, q u i a n o n
f i g u r a l e n e q u e p e r s a n g u i n e m h i r c o r u m a u f e r i b i l e . Et
35 taliter peccata confiteri, hoc est: deum iustificare et victorem facere.
Cui repugnant Iudei usque hodie, qui per sanguinem hircorum pcccata
volunt auferri et figuralia tantum peccata estimant. Unde

32—34 Et sic bis auferibile unterstr.

3 Rm. 3,5. 12 = W. i, 18718 (Bußps. 1517).

 120 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

Negare se peccatum habere aut non confiteri: et

I deum iustificari.

Se ipsum iustificare coram deo: et deum gloriiicare.

Quare a nullo iustificatur, nisi ab eo, qui se accusat et damnat
et iudicat. 'Iustus enim primo est accusator sui' et damnator et iudex 5
sui. Et ideo deum iustificat et vincere ac superare facit. Econtra
impius et superbus primo est excusator sui ac defensor, iustificator
et salvator. Quare ipso facto dicit deo salvatore se non indigere, et
iudicat deum in suis sermonibus et iniustificat ac mendacem et falsum
arguit. Sed non prevalebit, deus enim vincet. 10
Quod si adhuc quis non intelligat, quoniam nullus iustus est
coram deo, qui solus iustificatur, sequitur clariorexpressio: 'Ecce enim
in iniquitatibus conceptus sum' [50, 7]. Ergo verum est, quod tibi
sum peccator et peccavi, ut tu solus gloriosus sis in iustitia et iusti-
ficeris solus, quando omnes sumus peccatores. Et verum est. Quia is
w 289 adeo nos coram deo sumus iniusti | et indigni, ut quecunque facere
possemus, nihil coram eo sint. Immo et fides et gratia, quibus hodie
iustificamur, non iustificarent nos ex seipsis, nisi pactum dei faceret.
Ex eo enim precise, quia testamentum et pactum nobiscum foecit,
ut 'qui crediderit et baptisatus fuerit, salvus sit', salvi sumus. In 20
hoc autem pacto deus est verax et fidelis et sicut promisit, servat.
Quare verum est nos esse in peccatis coram illo semper, ut scilicet
ipse in pacto suo et testamento, quod nobiscum pepigit, iustificator
sit. Unde litera Hebraica sie: 'Tibi soli peccavi, propterea iustificabis
in verbo tuo', i. e. pacto tuo. Qui ergo non peccat nec peccatum confi- 25
tetur, hunc non iustificat deus in pacto: quia 'qui non credit &c.',
eo quod non possit deus . . .
Dicit autem 'Tibi soli* propter peccata legalia, que etiam per
legem mundari potuerunt, ut tactus mortui, pollutio corporalis &c.
Talia enim peccata sunt coram lege, et Mosi potius in his quam deo so
peccatur. Dicit 'peccavi', scilicet vero et spirituali peccato, de quo
ps. 18. 'ab occultis peccatis meis munda me'. Et hoc est 'judici-
um', quod 'diligit honor regis' et amat dominus: scilicet seipsum
accusare et iudicare. Et tunc iustificatur Dominus in verbis suis.
Ut infra ps. 141. 'Iustus dominus in verbis suis &c.', scilicet qui- 35
bus omnes ostendit esse in peccatis.
15 Quia [nullum opus gestr. 27 deus letztes Wort auf Bl. 63
v.; Bl. 64 fehlt.
5 Prov. 18, 17. 20 Mc. 16, 16. 24 f. Übersetzung Reuchlins,
Septem psalmi poenitentiales. 26 Mc. 16, 16. 32 Ps, 18 (19), 13.
33 Ps. 98 (99), 4. 35 Ps. 144 (145), 17.
 Ps. 50, 6 f. 121

Deinde 'Iustificeris'. Hoc fit in eis, qui se non iustificant, sed

iudicant, ut deus iustus sit et per eum iustificentur et ipsi. Dicit
autem maxime 'Iustificeris' et non 'verificeris', quia contra Iudeos
potissimum loquitur, ut Ro. 3 patet, qui non ignorant aut saltern non
5 ignorare debent omnes esse in peccatis. Sed quia se per suas iustitias
iustificari credunt, ideo deum iniustum faciunt, scilicet quasi iniuste
eis faciat, quod neget eos in seipsis iustificari posse. Gentibus autem
et verax et iustus est.
'Vincas.' Hoc fit in malis et incredulis, a quibus iudicatur deus,
10 cum ipsi sese deberent iudicare, sicut illi, qui dicunt 'Tibi peccavi'.
Econtra illi dicunt 'Non peccavi'. Et ita, dum se iustificat, necessario
deum condemnat. De quibus prover. 30. 'Generatio, que tergens
os suum dicit: non sum operata malum.' Quia ista duo sese mutuo
inferunt:
15 iustificat, Deum condemnat, qui ilium peccatorem esse
affirmat per omnes scripturas [maxime ps. 13, ut
apostolus allegat Ro. 3].
Qui sese
iudicat et confitetur peccatum, deum iustificat et
verificat: quia dicit id de se, quod deus dicit de eo.
Et ita iam conformis deo est et verax et iustus, sicut
deus, cum quo concordat. Quia eadem dicunt. Sed deus dicit vera
et iusta: et ille dicit eadem. Ergo et ipse cum deo iustus et verax est.
Illi autem cum deo pugnant de veritate, Deus enim illos assent esse
impios, illi autem negant. Et sic necesse est vel deum vel ipsos mentiri:
25 quia mutuo sese condemnant et iudicant. Sed | impossibile est deum w
mentiri. Quare 'vincas cum iudicaris': scilicet 'in sermonibus tuis',
non enim in seipso i u s t i f i c a t u r aut i u d i c a t u r . Et ex isto
verbo abunde patet differentia Iudicii et Iustificationis.
Iudicium sui contradict. Iustificatio sui

1 X 2
.2 .2
§ die S
2V3 Λ
£V)2
·§ J
·§
co G η
e

Iustificatio dei substantial, contrad. Iudicium dei

16 maxime b i s Ro. 3 a . R . 27 non bis iudicatur u n t e r s t r .

29 ft. Zuerst folgende, dann durchstrichene Tabelle:

12 Prov. 30, 20. 16 Ps. 13 (14), 3. 17 Rm. 3, 10.

122 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

His nunc applica regulas logice de naturis oppositarum proposi-

tionum.
1. Omnis accusator sui iustificat deum: sed non econtra omnis
iustificator dei iudicat se, quia potest impius deum glorificare, ut
demonia. 5
2. Omnis iustificator sui condemnat deum: sed non econtra
omnis condemnator <dei> iustificat se: quia damnati iudicant deum et
tarnen non iustificant <se>.
3. Nullus iustificator sui iustificat deum: sed bene econtra
aliquis iustificator dei iustificat se. 10
Hoc totum est, quod psalmo precedenti dictum est: 'Sacrificium
laudis honorificabit me et illic iter <etc'>. Sic lob ait: 'Celi sunt im-
mundi in conspectu eius' et 'Stelle sunt immunde coram eo et Luna
non lucet', i. e. sancti non sunt sancti coram eo. Sic Isaie 40. 'Omnes
gentes quasi nihil et inane reputate sunt ei': quia sancti sese confi- 15
tentur maxime immundos, dicentes semper 'tibi soli peccavi, ut
iustificeris &c.' Unde una insignis Stella inter eas dixit: 'Venit Ihesus
Christus peccatores salvos facere: quorum primus ego sum.' Ecce
quomodo ista Stella non est munda coram eo, que tanta fulget claritate
coram hominibus. Et hinc nascitur illud, quod 'Mirabilis est Deus 20
in sanctis suis.' Nam verum: Qui pulcherrimus est coram Deo,
idem est deformissimus, et econtra: Q u i d e f o r m i s s i m u s , i p s e
est p u l c h e r r i m u s . Sic: Q u i est p u l c h e r r i m u s sibi, ipse
e s t t u r p i s s i m u s c o r a m deo. Quare sic? Quia 'sacrificium con-
fessionis honorificabit me'. Nec est ullus ornatus aut vestis Ecclesie 25
prestantior, quam indumentum confessionis: hoc enim earn maxime
decet. Ita ut psalmus dicat: 'Confessio et pulchritudo in conspectu
eius'. Et iterum: 'Confessionem et decorem induisti'. Et 'Confessio
et magnificentia opus'. Quare ps. 44. dicit 'Audi filia et vide et inclina

Iustificatio sui contrad. judicium et condemnatio sui

Iustificatio dei contradict. iudicium et condemn, ctei

7 dei fehlt Hs. 8 <se> fehlt Hs. 22 fi. Qui bis deo unterstr.

1 1 f. P s . 49 (50), 2 3 . 1 2 f. Hiob 1 5 , 1 5 ; 2 5 , 5. 1 4 Jes. 40, 1 7 .

I 7 f . i . T i m . i , 15. 2 0 f . Ps. 67 (68), 3 6 ; vgl. S . 2 3 9 « . 2 4 f . Ps.49 (50),23.
27 f. Ps. 9 5 (96), 6. 2 8 f. Ps. 1 0 3 (104), 1 ; n o ( i n ) , 3 . 29 Ps. 4 4
(45). » ·
 Ps. 50, 6. 123

aurem tuam. Esto humilis: et sic concupiscet rex decorem tuum.'

Igitur N o n qui sibi humillimus videtur, sed qui sibi fedissimus et
turpissimus videtur, hie est speciossimus coram deo. E t ratio est, quia
suam feditatem nunquam videret, nisi esset intime iullustratus lumine
5 sancto, sed habens tale lumen est speciosus, et quanto clarius, tanto
speciosior. Et quanto clarius habet, | tanto magis videt sese esse de- w 391
formem et indignum. Quare verum est: Turpissimus sibi est formosis-
simus Deo, et econtra formosus sibi turpissimus est D e o : quia caret
lumine quo se videat. Sic B . Virgo ait: 'Quia respexit vilitatem an-
10 cille sue.' Hec sunt medulla Scripture et adeps frumenti coelestis,
omni divitiarum gloria amabilior. 'Bonum mihi lex oris tui super
milia auri et argenti.' N e c ego pro tali intelligentia totius mundi
divitias commutarem, si optio daretur: 'dulciora enim super mel et
favum' sunt ista eloquia dei.
15 Quo fit, ut etiam sancti in suis virtutibus non glorientur, licet in
ipsis gaudeant et exultent, eas referendo ei, qui dedit. Utrunque
enim nimis absurdum est: et in paupertate superbire et in alienis
vestibus superbire. Primum faciunt, qui sese iustificant, cum sint
impii: Secundum qui quidem iusti sunt, sed de virtutibus suis super-
20 biunt et videri volunt. Licet autem bene gaudere, ut dixi. S e m p e r
i g i t u r p e c c a t u m r . i m e n d u m , s e m p e r n o s accusandum et iudi-
candum in conspectu Dei. Quia 'si nos ipsos iudicamus, non utique'
a Domino 'iudicabimur'. Quia non iudicabitur bis in idipsum. N e c
potest eum condemnare, qui iam a seipso et per consequens a ser-
25 monibus dei iudicatus est. Quia deus seipsum negare non potest,
sed ipse iudicavit ilium peccatorem, et hoc idem foecit ipse: ergo
non potest esse contra ilium sic sese iudicantem. Alioquin esset
contra seipsum, qui illi conformis fuit in iudicio. Quare necesse
est, ut iudicium suum in illo agnoscat et approbet.
30 Patet itaque psalmum istum proprie non de David, sed in persona
Ecclesie prophetice factum esse: a David velut parte Ecclesie, sumpta
occasione ex hystoria, que in titulo nominatur. Maxime ex eo, quod
David per Nathan correptus statim agnovit et confessus est pecca-
tum dicens 'peccavi*. Unde hoc ipsum potissimum hie allegat. 'Quo-
35 niam iniquitatem meam ego cognosco': ibi enim intellexit, quod

20 Semper bis 110s unlerstr.

9 Lc. i , 48. 11 f. Ps. 118 (119), 72. 13 Ps. 18 (19), 11.

22 f. i . Kor. 11, 31; s. 0. zu S. 4218. 33 2. Sam. 12, 13.
 124 IIIc. Psalmenscholien 1513/15.

accusare seipsum sit iustificare deum et per consequens seipsum.

Non sic Saul, quia Samuel correptus ait: 'Immo obedivi voci Domini.'
Qui fuit figura Syagoge: ideo sicut ille, ita et ipsa proiecta est a facie
in dorsum, a spiritu vivificante in literam mortuam.
Figuram huius rei inspice in Christo pendente in cruce. Unus 5
latro iudicat, condemnat et blasphemat eum, alter seipsum iudicat
et iustificat Christum dicens: 'Nos quidem iuste (i. e. Tibi soli peccavi),
hie vero nil mali gessit (ecce ut iustificeris).' Quod si <non> iusti-
ficatur, sed iudicatur, nihilominus vincit et iustificabitur vel ab invitis.
Qui enim nunc sese accusare non volunt et deum iustificare in suavi- 10
täte et bonitate allecti, tandem hoc facient in fortitudine et severitate
victi, scilicet post mortem et in extremo iudicio.
Ista autem intelligentia non tantum pro isto versu
aut psalmo utilis est, sed a d omnes, ubi memoria f i t
w 292 laudis et iustitie et glorie dei. Quia | non potest deus 15
laudari, i u s t i f i c a r i , g l o r i f i c a r i [magnificari, admirari &c.],
nisi simul et prius nos v i t u p e r e m u r , accusemur et con-
f u n d a m u r et econtra. U b i nostra c o n f u s i o , accusatio,
ibi laus dei et iustitie eius memoria fit.
'laus tua in fines terre' ps. 47.
'sacrificium laudis' psalmo precedente.
Exemplum primi
'laudate pueri.'
Alleluia quoque ubicumque ponitur.
'Confundantur et revereantur.'
'Cum confusi et reveriti.' 26
'Confessio et magnificentia opus eius.'
' C o r mundum crea in me d e u s ' [ 5 0 , 1 2 ] . Mirum et magnum
verbum. Multi enim non faciunt peccata, sed omnia bona, et tarnen
sola superbia subtilissima de ipsis virtutibus nata polluit illos. Ideo
ait non manum, oculos, pedes, linguam, aures, carnem munda, quia 30
illis forte quis iam non peccat, sed solum cor inflatur et polluitur.
Ita et 'Spiritus rectus' (i. e. Tropologice enim nunc loquor ultra ea,
que literaliter in glosa dicta sunt), quia quidem vivunt quidam spiritu

8 <non> fehlt Hs. 13 S. unterstr., daneben a. R . ein Nota

bene geschrieben und eine zeigende Hand gemalt.

2 1. Sam. 15, 20. 7 f. Lc. 23, 41 (von Hugo Cardinalis z. St.

zitiert). 20 Ps. 47 (48), 11. 21 Ps. 49 (50), 23. 22 Ps. 112
(113), 1. 24 P s . 34 (35). 4 ; 3 9 (40), 1 5 "· ö . 25 P s . 70 (71), 24.
26 Ps. IIO(III),3. 33 Glosse s.o. S. 72.
 Ps. 50, 6. 12. 17. 125

et mortificant carnem, sed spiritus eoram inflexus et curvus est in se

ipsos pro vana gloria et superbia. Tales sine dubio fuerunt Heretici
quidam, qui castissime vivebant. Et hodie Boemi vicini nostri: qui
in omni mundicia pene nos excedunt, excepto corde, quod spiritualis
δ superbia polluit. Et hec est esca diaboli electa. Nam et ipse licet sit
immundissimus, tarnen in mundo loco optat habitare: dicit enim
'Ascendam in montem aquilonis &c.' Horror itaque est attendere in
hoc abyssale et terrificum dei iudicium, quod multi Heretici tam
docti, tam sancti exterius fuerunt et in scripturis eruditissimi, et
10 propter solam hanc feditatem intimam cordis repudiate est omnis
talis synagoga et adulterata.
Nota autem: si deus iustificandus est in sermonibus suis, quibus
nos affirmat peccatores, utique etiam in operibus suis, quibus hoc
idem asserit. Hec opera autem sunt flagella et cruces: que cum super
15 nos veniunt, dei velut verbum sunt peccatum nostrum arguentis et
contestantis. Atque ideo cum omni timore et humilitate suscipienda:
et confitendum ei, quia iustus est in operibus suis. Ita enim per
prophetas Isaiam et Ieremiam dicit: 'Corripiam te in iudicio: ne
tibi innocens videaris.' Semper enim in nobis est reliquum et reliquie
20 peccatorum, scilicet inclinationes et motus mali ad iram, superbiam,
gulam, accidiam, que sunt coram eo peccata, mala et damnabilia:
ideo semper punienda. Sicut Iebusei olim in finibus filiorum Israel,
propter quos, quia non potuerunt expellere, frequenter fuerunt puniti
bellis et fame &c., immo et ad peccata pertracti. |
25 'Domine labia mea aperies' [50,17]. Hoc proprie Ecclesie con- w 293
venit, quia nunc apertum est os totius scripture, et publice annun-
ciatur laus Christi. Aperitur autem fide, sine qua est clausum et
mutum, ut 'Credidi, propter quod locutus sum'. Quia fides aperit os
maxime ad deum (sic enim nunc loquimur) et de deo in veritate
30 loquendo.
'Tibi peccavi.' Cur non mihi ? Nonne peccatum mihi nocet et in
meam miseriam vergit ? Sed 'Tibi' i. e. coram te, q. d. Etiam si coram
hominibus innocens fuero et sanctus, coram te tarnen peccavi et sum
peccator et malum feci: 'quia non iustificabitur in conspectu tuo
35 omnis vivens.'

20 inclinanitiones Seidemann: inclinationis W. A.

2 f. nach Augustin z. St. 6 dicit: wo? 18 Jer. 46, 28; Jes.

38,16? 28 Ps. 114 (116), 10. 34 Ps. 142 (143), 2.
 126 III c. Psalmenscholien 1513/15.

mendax sum verax sis. Ro. 3. 'Est autem omnis

homo mendax, Deus verax.'
malus sum bonus sis. Luce XI. 'Vos tarnen sitis
mali, et solus deus bonus est.'
ut tu
insipiens sum sapiens sis. Apost. 1. Cor. 8. 'Qui 5
vult sapiens esse, stultus fiat.'
Sic tibi
coecus sum videns sis. Iohan. 8. 'Si coeci es-
setis, peccatum non haberetis.'
cecidi
miser sum 10
nihil sum
&c.

W 3, 33*1 Zu Ps. 58, 2: 'Eripe me de o p e r a n t i b u s ' &c. Dixi circa

textum et commento precedentis psalmi, mihi videri hanc esse diffe-
rentiam inter iniquitatem et iniustitiam, quod iustitia est credere deo, 15
sicut Ro. 4 Apostolus et Ro. 1 probat, quia 'Iustus ex fide vivit'.
Iniustitia per oppositum est non credere, quia omnis, qui non credit,
est iniustus et impius. Iniquitas autem est Leviathan et additamentum
ad iniustitiam: scilicet suam statuere iustitiam et deo etiam monenti
nolle subiici. Hoc enim est iniquum, quod inferioris verbum et diffi- 20
nitio statuatur et superioris reiiciatur. Ideoque, licet simul sint, tarnen
13 f. circa textum = Glosse zu Ps. 58, 6: W. 3, 32727: Iniquitas
proprie meo iudicio est ipsa propria iustitia contra iustitiam Dei,
quando scilicet quis neglecto eo, ad quod tenetur, facit quod sibi
rectum videbatur, de quo Iudic. 17 et 21 'Unusquisque faciebat, 25
quod sibi rectum videbatur'. Quod Moses Deut. 12. 'Non facietis
ibi, que nos hodie hic facimus, singuli quod sibi rectum videtur.'
Peccatum autem est transgressio ipsa legis sine apparente iustitia.
Unde 1. loh. 5 . ' Omnis iniquitas peccatum est.' — 14 Commento prece-
dentis psalmi = Schi. Ps. 57, 3: W. 3, 32330: alteram vocat iniustitias, 30
alteram iniquitates. Iniustitia enim est contraria iustitie, que est fides
in Christo: que est in corde. Illi autem in corde perfidi: ideo 'operantur
in corde iniquitates in terra', iniquitas autem est preferre iustitiam
suam iustitie Dei: immo iniustitias istas, quas operantur, volunt esse
iustitias. Et ita primum iniusti et hipocrite: deinde etiam iniqui, 35
eas statuendo et ponderando.
3 malus Hs.: malum W. A. 7 <sis> fehlt Hs. 32 W.A. andere
Interpunktion.
1 Rm. 3, 4. 3 Lc. 11, 13. 5 1. Kor. 3, 18. 7 Joh. 9, 41.
16 Rm.4,3; 1,17. 25 Jud. 17,6521,25. 29 1. Joh.5,17. 32!. Ps.57,3.
 Ps. 50, 17—Ps. 58, 2—Ps. 63, 10. 127

iniustus refertur ad hoc, quod non est conversus ad deum, sed

aversus, iniquus autem ad hoc, quod non est aversus a se et iis que
sua sunt, sed conversus. Quare sicut in omni malo est aversio et con-
versio simul, ita simul iniustitia et iniquitas, hec propter conversionem,
6 ilia propter aversionem a deo. Sed cum multiplex sit conversio ad
creaturam, tantum autem una aversio, quia unus deus et multe creature,
licet quelibet talis conversio possit dici et dicatur iniquitas, quia
prefertur indignum dignissimo deo, ut scilicet aurum, argentum,
domus, gloria, honor, voluptas et omnino quicquid est humanuni,
10 temporale, mundanum: tarnen proprie iniquitas per excellentiam
dicitur, quando sensus proprius et voluntas propria statuitur contra
sensum domini et voluntatem eius. Hoc est enim 'consilium impiorum'
et 'via peccatorum*. Consilium propter sensum proprium, via propter
voluntatem et iustitiam propriam. Et ratio est, quia inter omnia,
15 que deo debemus et propter eum dimittere, est intellectus et voluntas
nobilissimum: ideo ad hanc converti est maxima et summa iniquitas,
reiecto sensu et voluntate dei. Et ideo talis iniquitas fere non habet
locum, nisi in rebus spiritualibus, quia intellectus et voluntas proprie
invisibilium est. Quare est ipsum 'demonium meridianum', quo
20 aliquis suam iustitiam statuit et aversus a spiritualibus rebus, quas deus
statuit (sicut lex, verbum dei, gratia, salus), convertitur ad spirituales
res, quas ipse statuit: sicut sue ceremonie, sue doctrine, suus sensus.
Et iste error valde facilis et subtilis est, quia spiritualis. Et in hac
iniquitate laborant Iudei, heretici et omnes capitosi et superstitiosi:
25 in occulta et spiritual! superbia sua querentes et preferentes iis, que
sunt dei: cum tarnen maxime velint deo servire videri et miro modo
humilitatem ostentent. Nisi quod volunt sibi demonstrari contrarium,
antequam sensum suum deponant. Vinci volimt ad fidem, immo ad
manifestam notitiam, et non credere. De his dicit dominus Matth. 7.
30 'Discedite a me omnes, qui operamini iniquitatem', cum tamen
ibidem dicant: 'Multas virtutes fecimus in nomine tuo &c.' Sed
quia sunt iniqui, ideo perevint.
Zu Ps. 63, 10: ' E t a n n u n c i a b u n t o p u s d e i e t o p u s e i u s w 3, 367
i n t e l l i g e n t ' , i. e. opus redemptionis per Christum facte [et totius
35 vite Christi] et intelligent, quoniam opus Dei est iudicium et Veri-
tas et equitas, non autem umbra et vanitas, ut ps. infra n o et
supra 27. Quia Iudei carnales expectant a domino solum opera

34 f. et bis Christi übergeschr.

12 f. Ps. ι, I. 19 Ps. 90 (91), 6. 29 ft. Mt. 7, 23. 22.

36 f. s. ο. S. 9716 ff.
 128 III c. Psalmenscholien 1513/15.

visibilia et umbratilis huius vite salutaria. Sed opera dei sunt spiri-
tualia et eterne vite operative, ideo non possunt ab illis intelligi, sed ab
Apostolis et fidelibus. Ideo enim opera eius dicuntur Veritas. O p e r a
e n i m d e i s u n t i n t e l l i g i b i l i a i. e. s o l u m i n t e l l e c t u e t f i d e
p e r c e p t i b i l i a i n spe, non in re. N a m q u i s e n s u m t a n t u m - 5
m o d o s e q u i t u r , in cruce C h r i s t i et in E c c l e s i e sue d i r e c -
t i o n e n e c e s s a r i o s c h a n d a l i s a t u r , c u m n o n n i s i p e n a s et
p r i v a t i o n e s h u i u s v i t e i n ea v i d e a t . E t i t a f i t e i c r u x
C h r i s t i s c h a n d a l u m . Quare intellectu opus est, ne stultitia nobis
W 368 sit sapientia Dei. Similiter et opera | dei in malis viventibus positive 10
in hac vita solum stmt intellectualia: Quia secundum spiritum sunt
damnati coram D e o , quibus concedit vitam secundum carnem. E t
ita opera domini sunt Veritas pro sanctis et iudicium pro impiis.
[Immo pro utrisque, quia Veritas <propter> spiritum salvatum, iudicium
propter <carnem> contemptam et ab<iectam>. In malis econtra <veri>tas 15
quia verum<iudicium> in spiritu e t . . . in carne.] Unde et hoc [Econtra]
ipsum nisi quis intelligat, schandalisabitur, ut queritur ps. 36 et 72.
' M e i autem pene moti sunt pedes.' U n d e ait 'Existimabam ut cognos-
cerem, hoc labor est ante me', scilicet ex mea investigatione id non
apprehenderem, nisi per fidem mihi revelaretur aliunde, scilicet a deo: 20
ideo sequitur 'donee intrem', scilicet per fidem a visibilibus vertendo
oculum ad invisibilia, 'in sanctuarium dei' i. e. in mysterium et Eccle-
siam et sanctum non seculare, sed spirituale: 'Et sic intelligam',
i. e. intelligens fiam, 'in novissimis eorum'.
Aliter quoque intelligi possunt opera ad modum, quo supra 26
ps. 27. expositum est, ut opera dei sint acta in Christo et Ecclesia:
facta autem sint ipse Christus et Ecclesia tanquam cause secunde
operum dei.
Tercio sicut infra ps. 91 in margine, vide ibi.
Quarto sic. Quia omnia opera creationis et veteris legis signa stmt $0
operum dei, que in Christo et suis sanctis facit et faciet, et ideo in
Christo ilia praeterita tanquam signa omnia implentur: nam omnia
ilia sunt transitoria, significantia ea, que sunt eterna et permanentia:
et hec sunt opera veritatis, ilia autem omnia umbra et opera figurationis:

3—9 opera bis schandalum unterstr. 14—16 Immo bis came

a. R., ζ. T. abgeschnitten, daher Ergänzungen in <>. 16 Econtra über-
geschrieben über hoc. 29 Hs.: Ps. 191; s. 0. S. 9718. 32 praeterita
(Meißinger): pacta W. A.

8 f . cf. i. Kor. I, 18. 23. 17 f. Ps. 36 (37), 7; 72 (73), 2. 16.

21 Ps. 72 (73), 17. 26 f. s. 0. S. 9726 zu Ps. 27 (28), 4. 27 causa secun-
da s. 0. S. 97 3 j. 29 infra: W 4 , 7837.
 Ps.63, i o - P s . 64,2. 129

Ideo Christus finis omnium et centrum, in quem omnia respiciunt

et monstrant, ac si dicerent: Ecce iste est, qui est, nos autem non sumus,
sed significamus tantum. Unde Iudei arguuntur ps. 27. quod non intel-
lexerunt opera et in opera (i. e. opera in veteri lege) non intellectualiter
5 aspiciebant, sed tantum carnaliter, non ut signa et argumenta rerum,
sed res ipsas. Quia quod intelligitur, invisibile est, ab eo quod videtur
aliud longe. Unde Apostoli annunciaverunt opera dei (scilicet in Christo
facta) et exinde intellexerunt facta eius, i. e. res preteritas i n gestis
et creationis: scilicet intelligentes, quoniam ista opera Christi in illis
10 olim sint figurata et significata. Quia tunc perfecte intelligitur
signum, quando res ipsa signi videtur. U n d e et nos omnes modo in
Ecclesia intelligimus (i. e. intellectualiter et spiritualiter accipimus)
facta dei, olim scilicet in lege et natura facta, Iudei autem eadem facta
non intelligunt, sed sentiunt tantum usque in hodiernum diem.
16 Igitur breviter ad quadruplicem sens um ista reduci possunt de w 369
operibus dei:
Opus dei literaliter est creatura mundi et
gesta veteris legis.
Opus dei tropologice est iustitia fidei, non
20 iustitia proprie legis per legis et nature
Hec omnia Christus simul iustitiam significata.
Opus dei allegorice est ecclesia per syna-
gogam et alias naturas significata.
Opus dei anagogice est Ecclesia i n gloria
25 triumphans.
In his tribus intellectus opus est. Et Iudei in duobus, 2. et 3.
errant <intell>ectu alienati a v<eritate> . . . allego.
Z u Ps. 64, 2 : ' T e d e c e t ' Hebr. ' T i b i silentium laus.' V e l tibi w 3 372,
silet laus. Quod primo intelligitur secundum illud supra: 'Nonne deo
30 silebit anima mea?' Quia laus dei est silentium nostri: ut Isaie 41.
'Taceant mihi, sive ad m e , Insule' (i. e. non se iactent). Et 30. 'In
silentio et spe erit fortitudo vestra', i. e. non in vestre virtutis iactantia,
sed in confidentia mee fortes eritis.
Secundo secundum extaticam et negativam theologiam: qua

13 eadem [opera durchgestr. 23 naturas (Meißinger): nationes

W. Α.: nas Hs. 25 triumphante Hs. 27 Ergänzungen in < >.
28 silentium, laus W. A.

3 Ps 27 (28), 5. 15 quadruplex sensus: s. o. zu S. 4717. 28 Psalt.

Hebr. (Faber): tibi silentium laus deus. 29f. Ps. 61 (62), 2. 30f. Jes.
41, 1; 30, 15. 34 Faber z. St.: apophaticam negativamque theolo-
giam respicit: cum mens in meditatione immensitatis et incomprehen-
Luther V q
 130 I I I c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

deus inexpressibiliter et pre stupore et admiratione maiestatis eius

silendo laudator, ita ut iam non solum omne verbum minus, sed et
omnem cogitatum inferiorem esse laude eius sentiat. Hec est vera
Cabala, que rarissima est. Namque sicut affirmative de deo via est
imperfecta, tarn intelligendo quam loquendo: ita negativa est perfec- 5
tissima. Unde in Dionysio frequens verbum est 'Hyper', quia super
omnem cogitatum oportet simpliciter in caliginem intrare. Attamen
literam huius psalmi non puto de hac anagogia loqui. Unde nimis
temerarii sunt nostri theologi, qui tarn audacter de Divinis disputant
et asserunt. Nam ut dixi, affirmativa theologia est sicut lac ad vinum 10
respectu negative. Et hec in disputatione et multiloquio tractari non
potest, sed in summo mentis ocio et silentio, velut in raptu et extasi.
Et hec facit verum theologum. Sed non coronat ullum ulla univer-
sitas, nisi solus spiritus sanctus. Et qui hanc viderit, videt quam nihil
sciat omnis affirmativa theologia. Sed hec plura forte quam modestia is
patitur.
w 3. 38a, (Zu Ps. 65, 17): nos theologi tam irreverenter sanctum dei nomen
vulgo nominamus, presertim in disputando et etiam orando, quia
'sub lingua exaltare' nescimus. Et audacter de trinitate personarum,
quarum tarnen tria nomina stmt tremenda vehementer et nunquam 20
sine tremore cordis proferenda, ita disputamus, de distinctione for-
mali et reali, sicut sutor de corio suo disputat. Credo quod, si cum
humilitate et reverentia tam sacra nomina in os sumeremus, melius
intus erudiremur a deo, quam sic per nostras subtilitates in temeritate
profeeimus. Sic enim saneti, quando nomen Dei assumpserint in os, 25
ita intus stupent ad maiestatem eius, quem foris nominaverunt, ut
velut peniteant, quod nomen eius in os sumpserint. Et hoc est proprie
exaltare sub lingua. [Hoc recte sentit <qui> intelligit, quod . . . nullus
dignus . . m, nisi Christus, <cui> singulariter promissum <est> 'Ipse
invocabit (me): pater meus es tu'.] Sed quia ex Aristotele didicimus 30
loquaciter et audacter de rebus disputare, putamus eandem loqua-
citatem et audaciam etiam ad divina transferendas. Hinc est, quod
ego odio habeo opiniones istas tam audaces Thomistarum, Scotistarum
et aliorum, quia sacrum dei nomen, in quo signati sumus, quod celum,
terra et infernus tremit, adeo sine timore tractant et exaltant super 35
linguam, deprimunt autem sub lingua.

28- 30 a. R.
sibilitatis divinae silet; Dionysius u. a. genannt. Vgl. oben S.
94Ι7·
4 cabala: vgl. R E 3 9, 688. 19 Ps. 65, 17. 21 f. vgl. S. 6 25 .
2 9 f . Ps. 88 (89), 27.
 Ps. 64, 2 — P s . 6 5 , 1 7 — P s . 67, 5. 36.

Zu Ps. 67, 5: ' S u p e r occasum' mystice 'ascendit', quando w 3, 39a,

per fidem dominatur super carnem et spiritum super earn dominari
facit. Quia antea occasus, i. e. caro dominabatur super spiritum et
ascendebat: Ideo in Christo quoque occasus ascendit super eum, et
5 dominata est ei mors propter nos sic ipso volente, ut sic per ipsum
rursus dominaretur vita super occasum, si cum eo resurrexerimus.
Recte enim caro occasus dicitur et spiritus mane sive diluculum.
Quia caro occidit tandem, Spiritus autem immortalis in meridiem
usque ineternum. Et sic Spiritus iam dominatur super carnem
10 spiritualiter: vincendo eius inclinationes ad peccata mortis. Sic super
earn dominabitur corporaliter, ut iam ammodo non sint occasus, sed
vivat et ipsa ineternum.
B r e v i t e r itaque Occasus domini simplus (secundum Augusti-
num) concinit nostro occasui duplo: Et ipse uno simplo victo et
15 ascenso nostrum simul vicit duplum. Occasus enim noster in peccatum
et mortem est utrunque. Christi autem in mortem tantum et non in
peccatum. Et assidue nunc ascendit in nobis super occasum [peccati]
in peccatum per fidem sui: quod est ex came occidente. Tandem in
futuro etiam ascendet super occasum mortis, cum novissima destructa
20 fuerit mors et 'mors absorpta in victoria'. Interim peccatum et mors
spiritualis absorbetur in victoria Christi. Unde 'Araboth' Hebr.
'deserta' pluraliter significat ad istos duos occasus exprimendos,
super quos Christus ascendit per suam resurrectionem. 'Resurrexit
enim ad iustificationem nostram' Ro. 4. Et nos resurgemus per
26 Ihesum &c.
Zu Ps. 67, 36: ' M i r a b i l i s deus i n sanctis suis.' Quia gen- w 3, 406,
tibus stultitia et Iudeis infirmitas, qui terrena sapiunt, Sanctis autem
virtus et sapientia et gloria &c. 1. Corin. 1.
'Mirabilis deus. in sanctis suis.' Et hoc mirabile et grande verbum
30 suum. Primo sic: id est soli sancti deum admirantur, quia soli magni-
tudinem | maiestatis eius et immensum pelagus sapientie et abyssum w 407
bonitatis sue nobis exhibite agnoscunt. Et qui magis magis<que>
agnoscit, etiam ita admiratur magis magisque. Qui autem parum vel
nihil agnoscunt, parum eum admirantur neque stupent, sed audacter
35 agunt et incedunt et accedunt. Sancti autem terrentur et admirantur,
ita ut metuant eum respicere et appellare. Sicut Mos'es non audebat

13 a. R. angestrichen. 32 magis magis Hs.

13 f. Augustin, de trin. lib. IV c. 3; s. 0. S. 330ff. 20 1. Cor. 15, 54.

21 f. n i 2 " n y 3 : ' m Psalt. Hebr. (Faber) 'per deserta': Vulgata 'super
occasum'. 23 f. Rm. 4, 25. 28 1. Cor. 1, 23 f. 36 f. E x . 3, 6.
9*
132 III c. Psalmenscholien 1513/15.

contra Dominum respicere, sed cecidit in faciem suam Exo. 3. Unde

frequenter in psalmis ubi nos 'admirabile' habemus, Hebr. 'terribile'
habet. Ps. 44. 'Deducet te mirabiliter dextera tua &c.'
Quanto enim magis divina bonitas, sapientia, maiestas a sanctis
cognoscitur: tanto ipsi timoratius et reverentius se ad eum habent, ita 5
ut vere 'exultent ei cum tremore'. Ideoque si nondum stupes, ad-
miraris, metuis, tremis, noli putare te deum agnoscere. 'Servite enim
Domino in timore', et 'metuant eum omnes fines terre.' Et 46. 'Quo-
niam dominus excelsus, terribilis.' Et 'terribilis est locus iste &c.'
Hic enim timor est summus cultus Dei, nec nisi perfecte charitatis 10
et fidei et spei: qui excellentissime est in angelis. Quia 'columne celi
contremiscunt coram eo'. De quo et ps. 18. 'Timor domini sanctus &c.'
Unde et Iacob Genes. 35 iurat per timorem patris sui Isaac: quod
unum de nominibus dei propter excellentiam doni ponitur.
Secundo 'Mirabilis in sanctis', quos maxime diligit et tarnen ita 15
percutit et humiliat. Hoc enim proprie bonitatem, sicut primum
potentiam vel maiestatem respicit, licet ubique sit potentia, sapientia
et bonitas. Sed mirabilis est bonitas, que in mala mittit et affligit.
Et mirabilis altitudo maiestatis, que etiam in infimis presens est et
operatur et loquitur cum illis. Cum sit altissimus, omnium fere 20
videtur esse communissimus et omnibus obsequi et benefacere. Sunt
e n i m m u l t e d i f f e r e n t i e rerum et in his o m n i b u s deus
e s t super e t s u b t e r , intra et e x t r a , ante et retro. U t mole
est o m n i superior, i n f e r i o r , i n t e r i o r , e x t e r i o r , p r i o r ,
p o s t e r i o r . Sic etiam vita q u a l i b e t et sensu et i n t e l l e c t u . 25
A d omnes enim omnium i l l o r u m d i f f e r e n t i a s et l i m i t e s
d e u s adest et superest. Et in his o m n i b u s s t u p e n d u s ,
m e t u e n d u s , t e r r i b i l i s et m i r a b i l i s , s c i l i c e t in sanctis suis.
Tertio Mirabilis in sapientia et directione omnium, precipue
sanctorum. Et hoc est, quod 'exaltat humiles' et 'dispergit superbos'. so
Superbia autem mirabiliter subtilis: ideo mirabilis sapientia dei, que
earn cognoscit. Ecce est aliquis insigniter doctus in sacris literis et
abstinenter religioseque vivit, putat omnia que sentit a spiritu sancto
esse et est occultissime superbus. Alius autem rudis nihil horum
habet forte, sed miratur habentes et sie profunde se vilem et incom- 35

15—28 a. R. angestr. 19 presens oder potens: pns Hs. 21—28

unterstr.

2 Psalt. Hebr.: terribiliter. 3 Ps. 44 (45), 5. 6 cf. Ps. 2, 11.

7 f. ib. 8 Ps. 66 (67), 8; 46 (47), 3. 9 Gen. 28, 17. 11 f. Hiob
26, Ii. 12 Ps. 18 (19), 10. 13 f. Gen. 31, 42; vgl, Hirsch-Rückert
zu Hebr. Vorl. 181«. 30 Lk. 1, 52. 51.
 Ps. 67, 36— Ps. 68, 2. 133
parabilem ad ilium sese reputat. Ille autem etiam cum quolibet
concurrere et comparare se posse putat, quia non multos prestare
vel equare sibi videt. Est enim doctus ac sic non in novissimo loco sicut |
ille sedet, sed cum primis. Ideoque Ecce mirabilis deus: Hunc re- w 408
s probat et ilium coronat. Et ratio est. Nam nostro tempore non est
putandum, quod omnia, que quis subtiliter etiam in scripturis in-
telligit ac mirifice meditatur et invenit, esse a deo vel grata deo . . .
Illustratio Diaboli non humiliat nec ad Infernum ducit, sed tan tum in w 3, 409,
his occupat que suggerit, Spiritus autem sanctus primo hominem
10 in profundum sue vilitatis inducit et facit omnia statim quieta et
tranquilla, ut nec superbire, invidere, irasci delectet contra alios, sed
se potissimum et ante omnes videt. Quia 'Dominus ad inferos deducit
et reducit'.
PSALMUS LXVIII. w 3. 416,
IB Iste psalmus ad literam loquitur de passione domini in persona
eius. Sed simul omnes passiones et infirmitates Ecclesie ibidem
narrantur. Que ad tres species referri possunt.
P r i m a f u i t adversitas et persecutio tempore martyrum: et quia
hec erat sensibilis, facile de hac intelligebatur [persecutio et pena]. E t
20 ibi p r o p r i e deus ' i n f i r m a e l e g i t , ut c o n f u n d e r e t f o r t i a ' .
Et sua Ecclesia time infirma, et per earn vicit, non autem per po-
testatem seculi.
S e c u n d a f u i t instantia Hereticorum tempore doctorum [Error
etheresis]. E t ibi p r o p r i e D e u s ' e l e g i t stulta, ut c o n f u n d e r e t
25 sapientia', id est sapientes in oculis suis. Et vicit Ecclesia per stul-
titiam fidei sapientiam illorum.
T e r c i a n u n c est invalescentia tepidorum et malorum [pax et
securitas]. Quia accidia iam regnat adeo, ut ubique sit multua cultus
Dei, scilicet literaliter tantum, sine affectu et sine spiritu, et paucissimi
30 ferventes. Et hoc fit totiun, quia putamus nos aliquid esse et suffi-
cienter agere: ac sic nihil conamur et nullam violentiam adhibemus
et multum facilitamus viam ad coelum, per Indulgentias, per faciles
doctrinas, quod unus gemitus satis est. E t hie p r o p r i e D e u s
' e l i g i t ea que non sunt, ut destruat ea que sunt'. Quia
35 qui ex vero corde sese nihil esse p u t a t , sine dubio f e r v e t
et f e s t i n a t ad p r o f e c t u m et bonum. De omnibus his tribus
hie orat: ' S a l v u m me f a c D o m i n e : quoniam i n t r a v e r u n t
a q u e ' [68, 2]. Aque erant passiones Christo irrogate a Iudeis. Aque
erant persecutores martyrum a Demonibus Ecclesie immissi. Aque erant

20 i . Cor. i , 27 24 f. ib. 34 1. Cor. 1, 28.

 134 I I I c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

Heretici et sunt, ab eisdem eidem immissi. Aque sunt multitudo

tepidorum et literalium Christianorum usque hodie ab eisdem immissa
Ecclesie. Clamavit olim contra tyrannos et hereticos. Clamat et nunc
contra istos semichristianos, dicit: ' I n t r a v e r u n t aque usque ad
animam meam' et cetera que sequuntur. Que omnia nunc fervent. 6
De quibus Malach. 1. 'Si offeratis claudum et languidum, nonne
malum est ? offer illud duci tuo, si placuerit ei: aut si suseeperit faciem
tuam, dicit Dominus exercituum.' Quia vere sie oratur et canitur in
Ecclesiis, languente spiritu et uno pede (id est corpore tantum),
scilicet sinistro, ut si homini fieret talis cultus, contemneretur: quan- 10
w 417 tomagis | a tanta maiestate. Et tota instantia Diaboli est contra nos, ut
sie semichristianos faciat. Putamus quidem abesse eum: sed fortissime
adest. Non quidem adversitate aut Heresi nos impugnat, quia ibi sese
victum cernit: sed prosperitate, securitate et quiete. Et hec omnia
veniunt, quia sine timore dei sumus et non omnino nihil nos esse 15
putamus, sed sufficienter agere, ut supra dixi. Ideo male habet Ecclesia:
quia 'in pace eius amaritudo amarissima'. Ut Bernardus ait: que
f u i t amara sub t y r a n n i s , a m a r i o r sub h e r e t i c i s , amaris-
sima sub p a c i f i c i s et securis. Igitur hee aque nunc intrant
usque ad animam eius. 20
Tropologice aque sunt hominum talium tentationes, id est de
pace et securitate incitationes. Nulla enim pugna hodie tarn est ne-
cessaria quam contra pacem, securitatem, accidiam et tepiditatem.
[Unde Apoc. 3 tepiditas in ultimo, scilicet septimo angelo arguitur.]
Et hic opus esset, ut totis viribus et armis contra staremus, quia est 25
omnium difficillima, cum non habeat extrinsecus cogens ad bonum,
sicut olim persecutio et heresis fuit. Sed potius habet extrinsecus
resolvens et laxans. Quia intellexit diabolus violentia et heresi ex-
trinsecus impellendo proficere non posse: ideo reeepit nuncimpulsum
dimittere et potius blando allicio tanquam securos obtruncare. Igitur 30
Qui non sibipsi iam efficitur tyrannus et persecutor sibi ipsique here-
ticus, ut contra seipsum bellum suscitet, ut se reputet tanquam anime
sue persecutorem et Hereticum et a sese semper fugiat sollicitus ad
dominum, credo quod non possit stare.
Inde enim fit, quod verba psalmorum (secundum b. Augustinum 35
hoc ps.) nos parum afficiunt: quia non talia videmus in nobis,

6 Mal. 1, 8. 16 supra: S. 13330. 17 f. Jes. 38, 17. Bernhard,

Sermones in Cant. 33, 16; vgl. W. 5,484370. 24 Apoc. 3, 16. 35 Au-
gustin z. St.: Fieri potest, ut minus ex eis (voeibus) afficiamur, quia
non eo tempore vivimus, quando ista cum sapore legebantur abundante
pressura etc.
 Ps. 68, 2. 135
sicut in martyribus erant, quando ista legebantur cum sapore.
Sed si recte videremus, tunc omnes querele in psalmis hodie
fortissime currunt contra adversitatem prosperitatis. Quia plus
pax nunc impugnat quam olim gladius, plus vestitus quam nuditas,
κ plus esca quam fames, plus securitas quam angustia, plus copia
quam egestas et omnium contraria, que Apostolus Ro. 8 recitat:
dicens 'Quis separabit nos a Charitate Christi V Nam et de antichristo
scribitur Daniel. 8, quod non in penuria, sed in copia rerum omnium
occidet plurimos. Quare sicut A p o s t o l i psalmos pro tempore suo
10 applicuerunt contra Iudeos suos hostes, M a r t y r e s suo tempore
contra persecutores, D o c t o r e s suo tempore contra Hereticos
(ut b. Augustinus fere ubique facit), ita et nos modo contra semichri-
stianos et carnaliter in litera tantum servientes Domino | orareetaptare w 418
debemus. [ in huius signum <preca>tur nominibus generali<bus.. .>
15 'salvum me fac &c.'] Maxime pro princibus et sacerdotibus Ecclesie:
ubi maxime viget hoc malum. Non quod furendum et indignandum
sit contra illos, blasphemandum et detrahendum, cum hie nullus sit
fructus [Ezech. 9.]: sed dolendum, compatiendum, miserendum
Ecclesie in illis et pro illis orandum. Quia sicut olim, ita et nunc.
20 'Iniquitas Zodome sororis nostre est hec: abundantia et saturitas
panis, superbia et ocium ipsius et filiorum eius: et manum pauperi
non porrigebant.' Contra hec portenta in Ecclesia modo est pugna.
Quia pro gloria dei et honore Ecclesie dicunt sese ista colere. Sicut
olim Iudei Baal nominabant ipsum verum deum volentes eum colere
25 cultu Baal: sic isti cultu diaboli et mundano Deum colere volunt,
cum seipsos potius colant. Et mendaciter dicunt pro honore dei, sicut
illi mendaciter iurabant 'Vivit dominus' in Baal: que res magnum
habet sacramentum et figuram in nostros mores. Nam quod dominum
vocaverint Baal, patet manifeste per Osee, ubi Dominus dicit 'Et non
80 vocabit me ultra Baalim &c.' Et per Isaiam [49] et Ieremiam 'Si Vivit
dominus dixerint, hoc ipsum falso iurabunt'. Cur ? quia alieno cultu
eum coluerunt, sicut et isti faciunt. Dicit itaque
' S a l v u m me f a c ' [68,2]. Hoc verbum generale exprimit
omnem miseriam: ideoque ex omnibus liberari petit. Notandum autem,
35 quia Christus semper suo simplo nobis duplo nostro respondet,
secundum s. Augustinum li. 4. tri. 3. Ut quia spiritualiter non fuit

5 ff. a. R. angestr. 7 dicens*: dicit W.A. 36 li 3 tri 4 korr.

in li 4 tri 3.
6 R m . 8, 35. 8 Dan. 8, 25. 14 vgl. Luthers Glosse zu Ps. 68, 2
(W. 3, 4105): generaliter salutem petit. iS Hes. 9, 1. 20ff. Hes. 16, 49.
27 Jer. 1 2 , 1 6 . 29f. Hos. 2 , 1 6 . 30 J e s . 4 8 , 1 ; Jer. 5, 2. 36 s. 0. S. 330.
 136 III c. Psalmenscholien 1513/15.

in miseria, sed tantum literaliter. Sive quia in malo culpe non fuit
unquam, sed tantum in malo pene, nos autem in utroque et duplo,
scilicet malo culpe et pene, tarnen quia etiam pene immeritus fuit:
fit pena eius pro peccato nostro. Quare Quando petit ipse a penis
liberari, simul petit nos a peccatis et penis liberari, cum eius pene 5
sint non nisi peccata nostra [et pene nostre]. Ac sic simul psalmus
de eo et nobis loquitur et hinc devotissima est affectione cum Christo
legendus. Simul inquam nostra peccata et suam penam sub eisdem
verbis intelligamus.
w 3,419,5 ' S u b s t a n t i a ' [68,3] in Scriptura metaphorice accipitur t a m e x 10
grammatical! quam physicali significatione. Et proprie, non ut phi-
losophi de ea loquuntur, hie accipienda est. Sed pro substaculo seu
subsidentia, in qua pedibus stari potest, ut non in profundum
labantur et mergantur. Et sic Christus non habuit tale substaculum
vite, quin caderet omnino in mortem. Si autem passus solum, non 15
usque in mortem fuisset, substantiam utique habuisset et in quo
constitisset. Secundo potest hie accipi, sicut Sapient, [prover. 3.]
ait: ' D e substantia tua honora deum.' Et Apostolus 'In hac substantia
glorie' [1. Cor. 9. ut non erubescamus]. Sic enim dicitur omne illud,
per quod quisque [in sua vita] subsist«: ut dives subsistit per divitias, 20
sanus per sanitatem, honoratus per honorem, voluptarii per volup-
tatem. Quia tam diu sunt tales, quam diu ista durant. Et sic substan-
tia proprie magis est qualitas vel extrinsecum quam ipsa essentia rei.
Quia Scriptura nihil curat quidditates rerum, sed qualitates tantum.
vv 420 Et sic qualiter unusquisque est et | agit, secundum hoc habet substan- 25
tiam: qua si caret, iam non subsistit. Quare pauper, abiectus, af-
flictor sui sunt sine substantia. Denique substantia magis de bonis
mundi dicitur. Q u a r e b r e v i t e r q u i c q u i d e s t i n m u n d o ,
q u o a l i q u i s p o t e s t s e c u n d u m h a n c v i t a m s u b s i s t e r e et
florere, substantia dicitur. Sed Sancti talem non habent. 30
Heb. 10. 'Consyderantes vos habere meliorem et permanentem sub-
stantiam.' Et 'fides est substantia rerum sperandarum', id est possessio
et facultas rerum, non mundanarum (que est visio vel sensus), sed
futurarum. Credo autem, quod spiritus sanctus dedita opera contrario
modo philosophis substantia utatur, scilicet pro accidentibus bonis 35
fortune, corporis et anime et pro tota duratione existentie, non prout

17 P r o v . 3, 9. 19 2. Cor. 1 1 , 17. 22 ff. Die Scholastik unter-

s c h e i d e t : ι . substantiae = quidditates = ipsa essentia rei = intrin-
secum. 2. (accidentia) = qualitates = notae rerum in a n i m a acceptae
= e x t r i n s e c u m ; vgl. Loofs, Stud. K r i t . 1917 S. 384. 31 f. H e b r . 10, 34;
1 1 , I. 35 accidentia: s. z u Ζ. 22.
 Ps. 68, 2 f. 137
contra accidens distinguitur, sed propter accidentia, etiam ea includens.
E t hoc ideo, quia confidit cor viri in mulierem fortem, ut spoliis philo-
sophie non indigeat, ac fidem non in sapientia hominum, sed in virtute
dei monstret consistere.
6 Psalmus autem isto nostro tempore maxime currit. Quia secun-
dum Bernardum Amaritudo Ecclesie sub tyrannis amara, sub hereticis
amarior, sed nunc in pace est amarissima. Quia omnium devotorum
iudicio et experientia teste maxima tentatio est nullam habere ten-
tationem. Et omnium summa adversitas nulla adversitas. Et tunc
10 maxime deus irascitur, quando non irascitur, secundum eundem
Bernardum. N o n enim cum non sentio, sed cum sentio te iratum,
maxime propitium confido. Etenim 'cum iratus fueris, misericordie
recordaberis' Abacuk 3. Et ps. 59. 'Iratus es et misertus es nobis.'
Ergo per contrarium: N o n iratus es et non es misertus nobis. Sic. 2.
15 Mach. 2. Maximi enim beneficii indicium est, non sinere peccatures
ex sententia agere. Unde et gentilis Hannibal, spiritum nesciens
tantum carnem sapiens, in temporalibus quoque sic esse probavit,
quando ait: Magnam rempublicam sine hoste externo consistere
non posse. Quam verissime enim hoc dixit, quanto magis hec Christi
20 Civitas maxima! Et Ennius poeta 'Moribus antiquis res stat Ro-
mana virisque'. Sic Ecclesie res moribus novis cadit, antiquis autem
stat (id est adversitatibus). Et ille frater in 'Vitis patrum' maximam
iram timuit dei, quando uno anno non fuit infirmus. Sic ergo nunc
Christus 'Infixus est in limo profundi et non est substantia'.
25 ' V e n i ' inquit ' i n a l t i t u d i n e m m a r i s ' [68, 3], id est in medias w 3 , 4 si
pompas et glorias mundi. Nunquid est hodie aliquid superbius, ar-
rogantius, pomposius, gloriosius principibus et sacerdotibus Ecclesie ?
Quia etiam luxu et splendido apparatu dignitatem et gloriam regum
et principum longe superant. Siquidem potestate seculari, imperio
so terreno et dominatu urbium, regnorum, provintiarum ita nituntur,
ita rapiuntur, ita cupiunt et ampliant, ubi possunt, ut sine fronte
palam nihil pudeant hec omnia Patrimonium Christi appellare et pro
gloria dei et incremento Ecclesie talia augere. Cum tamen hinc necesse
sitomne I m i n i s t e r i u m E c c l e s i a s t i c u m r e l i n q u e r e , e t ' e q u u m ' w 4 I 2
35 i a m v i d e t u r ' r e l i n q u e r e v e r b u m D e i et m i n i s t r a r e m e n -

34 ff. unterstr.
2 Prov. 31, I I . 6 Bernhard: s. 0. S. 13417. 8 = W. 1, 12829;
W. 6, 22333. 12 f. Hab. 3, 2. 13 Ps. 59 (60), 3. 14 f. 2. Mak 2, 7.
20 Ennius zitiert wohl nach Augustin, de civit. dei II 21, 3. 22 Vitae
patium 3, 158 (MPL 73, 793); auch W. 6, 11636. 28£E. s. u. S. 28835.
34 ff. Act. 6, 2.
 138 III c. Psalmenscholien 1513/15.

s i s ' [<ut> sic 'fiat mensa <i>llorum coram ipsis <in> laqueum', ut <oria>tur
schandalorum <pro>cella]. Q u a r e s e q u i t u r , q u o d t e m p e s t a s
bellorum, negociorum, causarum, contentionum demer-
g e t earn, ut experientia abunde adeo testetur, ut infelicior vix fuerit
Ecclesia unquam. Hec quidem, mea forte opinione, quis putet S
componi ? Sed quid si ex Euangelio et Scripturis probarem, si tempus
pateretur ? Sequitur
w 3, 42230 ' D e f e c e r u n t o c u l i m e i , d u m s p e r o in d e u m m e u m '
[68, 4]. Sic Ezech. 'Attenuati sunt oculi mei suspicientes in coelum
in excelso'. Hoc est quod, quia non exauditur, sed derelinquitur 10
ac invalescit malum, fatigantur oculi sursum videre et fidei oculus
infirmatur et minuitur in tantis peccatorum tumultibus. Nam sicut
per victoriam peccatorum et malorum fides serenatur, vegetatur et
proficit: ita econtra peccatis prevalentibus obscurarur. A l l e g o r i c e
Oculi Christi sunt studiosi et contemplativi in Ecclesia, 'meditantes 15
die ac nocte in lege Domini', aliorum directores, maxime etiam pre-
lati, qui utramque vitam ducere debent. Sed prae multitudine ava-
w 423 rorum, luxuriosorum, | superborum vehementer minoratus est numerus
talium et defecerunt valde: alii in lucra, alii in voluptates, alii in
ambitiones, multi etiam in iura et traditiones hominum, et non pauci 20
ad philosophiam Aristotelis. Hi omnes, quia deserunt divine lec-
tionis Studium, ideo deficiunt oculi Christi in Ecclesia. Qui tamen
olim sicut oculi columbarum et lacte loti et sicut piscine in Esebon
fuerunt. Proficiunt autem et profecerunt eo magis oculi antichristi
et mundi, videntium acutissime ea, que sunt mundi. Sicut et fauces 25
mundi iam non rauce sunt, sed sonore nimis. Tropologice autem
oculi Christi sunt fidei sensus et illuminationes spirituales: ille simi-
liter defecerunt in multis, etiam in his, qui multa sciunt in Scripturis
ac 'omnia mysteria noscunt' et ea, que sunt fidei, pulchre callent, ita
ut vere sint [in eis] oculi Christi. Sed defecerunt, quia non sapiunt 30
affectu ea que sciunt, et segniter ac frigide aguntur in deum secundum
ea que cognoscunt. Nam qui multa seit et non affectu in ea tendit
fervide: videntur oculi eius defecisse, et prope esse <videtur> cum
fatuis virginibus habens lampadem, sed non oleum. D e quibus Isaie
'Qui vides multa <&c.>'. 35

I f. ut bis procella a. R., ζ. T. abgeschnitten. 17 prae multitudine

Hs. (Meißinger): per multitudinem W. A. 33 <videtur> fehlt Hs.
35 <&c. > fehlt Hs.

I Ps. 68 (69), 23. 9 f. Jes. 38, 14. 15 f. Ps. 1, 2. 23 f. cf.

C a n t . 5, 12; 7, 4. 25 f. vgl. Ps. 68 (69), 4. 29 cf. 1. Cor. 13, 2.
34 Mt. 25, 3. 35 Jes. 42, 20.
 Ps. 68, 3 f. 139

E t hoc totum fit, quia affectus eorum friguit occupatus aliis

cupiditatibus, aut certe quia tentatus a talibus non fortiter eis resistit,
sed velut dormitans infirmiter reluctatur. Et sic alterum alterum im-
pedit, ut oculi in somnum declinent et deficiant, concupiscentia autem
6 fortior dominetur aut saltern potiore sorte pugnet. Credo autem
multos nunc (et potissimum ex me et aliquibus experior) experiri hanc
prophetiam. Quia optime quidem sciunt omnia, que credenda sunt,
sed ita egre possunt credere et eis assentire, ut videantur velut quodam
somno opprimi et gravi corde fieri, nec sursum elevare ad dominum
10 posse. Hoc est quod dicunt, velle quidem eos libenter credere et
paratos esse, sed nescire quomodo fiat, ut non fervide possint.
Talis fuit ille, qui dixit: 'Domine adiuva incredulitatem meam.' E t
Apostoli: 'Domine adauge nobis fidem.' Quam acute putas in marty-
ribus isti fuerunt oculi, quod etiam in tot tormentis non potuerunt
15 oblivisci eorum que videbant? Nos autem etiam in uno verbo offensi
vel modico damno mox obliviscimur eternorum. Quia tunc hinuli
et capree fuerunt, nunc autem bubones et noctue. Sed nota, quod
oculi magis deficiunt somnolentia quam adversitate, immo hac exci-
tantur, ilia autem soporantur et deficiunt quadam securitate obdor-
20 mientes. E t quid moror ? Horribile verbum est nec satis exprimere
possum: 'defecerunt oculi mei'. Quia qui non undique omnia timet,
non circumspicit. Qui autem timet, nihil negligit, quia sedule vigilat
et omnia timet. Ideo Dominus contra istum defectum tam sollicite
precepit vigilare et apertos oculos semper habere et expectare ad-
26 ventmn eius. Ideoque timore opus est, qui hunc teporem excitet
et excutiat somnum, scilicet ut cogitemus et estimemus, quia securitas
omni adversitate peior et terribilior est. Quare | earn sic time et fuge, w 424
sic abominare, sic earn suspectam habe, tanquam sit omnium maxima
adversitas, eo quod inducit somnum et deficere oculos facit. E t tali
30 memoriali illam tibi dissuasam tene, quia p r o s p e r i t a s e s t d u p l e x
a d v e r s i t a s e t s e c u r i t a s b i s p e r i c u l u m e s t . [. . . pax pessimum
. . . . iniquissimum . . . <b>ellum: ad hoc <le>ge b. Augustinum in

5 pi;gnat Hs. 29—S. 140 Z. 6 a. R. angestr. 31 <1. a. R.,

ζ. T. abgeschnitten.

8 f. Das Bild erinnert an Augustin, conf. V I I I . 5. 12 Mc. 9, 24.

1 3 Lc. 17, 5. 23 f. Mc. 13, 33 ff. 32 Augustin in ps. 69 praefatio:
non quia tales nos persecutiones urgent, quales ipsos (martyres) urge-
bant, sed fortasse peiores . . . adhuc illi inimici martyrum, quia vocibus
et ferro non possunt, eos sua luxuria persequuntur . . . Ecce fiant omnes
Christian!, nunquid et diabolus Christianus erit ?
 i4o I I I c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

<prol>ogo psalmi 69 pulchre.] Sicut non est maior iniquitas quam

summa equitas, non maior iniustitia quam summa iustitia, non maius
damnum quam maximum lucrum, sic non maior adversitas quam
prosperitas nec maius periculum quam nullum periculum. Ratio est
quia incautos facit. 'Cum enim dixerint pax et securitas &c.' Nihil 5
salvum ubi omnia salva, Nihil ita egrum quam per omnia sanum,
N u l l a tentatio omnis tentatio, N u l l a p e r s e c u t i o tota
p e r s e c u t i o . Sic enim diabolus nunc Ecclesiam impugnat maxima
persecutione: quia scilicet nulla persecutione, sed securitate et ocio.
Ve ergo nobis, qui ita presentibus abripimur et insensati viscum 10
diaboli non intelligimus! Nos quidem facimus sicut stultus heres,
qui relictos amplissimos a parentibus thezauros non nisi prodigere
novit, non autem augere, sed semper de cumulo aufferre. Ita
Pontifices et sacerdotes profundunt gratias et indulgentias sanguine
Christi et martyrum congregatas et nobis relictas, ut non putent sese 15
necesse habere augere illum thezaurum, nec aliter remissionem pec-
catorum et regnum celorum acquirere, nisi illorum meritis. Cum
tarnen nemo possit participare communi bono, qui non etiam sym-
bolum suum addiderit. Accipere enim de thezauro Ecclesie et non
etiam addere est impossibile et frustranea presumptio. [Qui enim 20
nonlaborat, <etiam> non manducet. Et<qui> non est sotius passionum,
<is> neque consolationum erit.] Verum ipsi putant sese habere in.
presidio et promptu repositum hunc thezaurum, ut quando velint,
eo utantur. Ideo securi tradunt se in omnia que sunt mundi. Quia
scilicet thezaurus ille permanet, mundus autem transit, ideo cum 25
utrunque querant, prius mundum querunt, ne pretereat, postea
abunde coelum sibi superesse credentes. Putant inquam, id est sie
agunt, ut facto ita sentire videantur et illud Sap. 2. dicere: 'Coronemus
nos rosis antequam marcescant: umbre enim transitus est vita nostra.'
Sed timeo ne sicut prodigis heredibus contingit, ita et nobis contin- 30
gat, scilicet prodactis et consumptis omnibus bonis mendicare et omnem
necessitatem cum ignominia sustinere. Non quod thezaurus Ecclesie
sit consumptibilis, sed nobis dico consumptibilis. Est enim infinitus
in se, sed non in nobis, quia minor pars eo partieipat. Talis etiam
\v 425 prodigalitas meritorum est etiam in religiosis, qui | suas fraternitates 35
et indulgentias per omnes angulos spargunt, tantum ut victum et
amictum habeant. Quem si haberent, talia nihil molirentur. Hor-

1 f. quam summa iniquitas Hs. 6 ita [sanum gestr. 21 mandu-

cat Hs.
5 1. Thess. 5, 3. 20 f. cf. 2. Thess. 3, 10. 21 f. 2. Cor. i , 7.
2? Sap. 3, 5 . 8 . 35 fraternitates: W 2, 75419 ff.
 Ps. 68, 4. 6. 17. 141
ribilis furor et coeca miseria, quod nunc non nisi ex necessitate
euangelisamus, et non ex voluntate: et copiosissimus talium nu-
merus ! Ο mendicantes, mendicantes, mendicantes! At excusat forte,
quod Elemosynas propter deum recipitis et verbum dei ac omnia
6 gratis rependitis? Esto sane: vos videritis!
De tali igitur tribulatione Ecclesie intelligo Euangelium Matthe.
24. 'Cum videritis abominationem'. Quia mira proprietate verba
in earn consonant, licet sic a Domino principaliter esse intenta non
audeam asserere. 'Tunc enim qui sunt in Iudea, fugiant ad monies.'
10 Et 'Ve pregnantibus et nutrientibus illis diebus &c.'

' D e u s tu scis <insipientiam meam et delicta mea a te non w 3,426,,

sunt abscondita') [68, 6].
Hoc ideo dicit, quia Iudei cum Christum crucifixissent, putabant
iam omnibus persuasum esse, ipsum esse pessimum et maledictum
15 a deo et omnino impium et seductorem. Quia lex dicit: 'Maledictus
a domino, qui pendet in ligno.' Ideo ad hoc genus mortis festinabant,
ut eum Deo ostenderent odibilem, ac sic earn concluderent authori-
tate legis, ipsum non potuisse perire tali morte, nisi iniustus esset co-
ram deo. Ideo dixerunt: 'Confidit in deo. Salvum faciat eum si
20 vult', q. d. Non videtur, quod velit eum vel voluntatem in eo habeat.
Quia 'Maledictus a Domino, qui pendet in ligno'. Ideo ecce ignorantes
quomodo esset maledictus. Et verum quidem est, quod fuit male-
dictus a Domino: quia fecit eum pater maledictum pro nobis, et
vere propter peccata mortuus est. Sed ipsi nescierunt, quomodo
25 essent sua, Deus autem novit. Quare dicit: Uli ignorant mea delicta,
tu autem scis, i. e. quomodo sint mea, non intelligunt, quia aliorum
feci mea. Non intellexerunt etiam, quod maledictio ista non potuit
totam personam absorbere, sed fuit absorpta, quia deus erat nulli
potens maledictioni subiacere, sed tantummodo caro eius. Et ideo
so simul maledictus et benedictus, simul vivus et mortuus, simul dolens
et gaudens, ut omnia in se absorberet mala et omnia ex se conferret
bona. Benedictus dominus noster Amen.
' Q u o n i a m b e n i g n a est m i s e r i c o r d i a t u a ' [68, 17] sicut w 3, 4 a8„
in Glösa dictum est. Tempore martyrum multum benigna fuit mise-
35 ricordia, quia tribulatio multum amara. Et similiter tempore Here-
ticorum. Nunc autem multo magis, sed non nisi paucis. Quia paucis
apparet tanta Ecclesie miseria in pace sua, quam dominus maxime

6 Mt. 24, 15 f. 9f. Mt. 24, 16fi. 15f. Deut. 21, 23 (Gal. 3, 13).
19 f. Mt. 27, 43. 30 vgl. W. 5, 6o2,j ff. 34 glosa = W. 3, 41318.
 142 III c. Psalmenscholien 1513/15.

flevit, quando super Ierusalem flevit et ait: 'Et nunc quidem in hac
die tua si cognovisses, que ad pacem tibi: nunc autem abscondita sunt
ab oculis tuis.' Ita si et nos cognosceremus ea, que nobis ad nostram
pacem sunt, scilicet quia sunt omni tribulatione peiora, sine dubio
aliter ageremus, proinde ut dixi: Quilibet sibi formet et faciat maxi- 6
mam tribulationem: quia sic scriptum est 'parasti in conspectu meo
mensam adversus omnes qui tribulant me'. Nemo ullo modo
accedat sacerdos ad altare, nisi multis tribulationibus sit onustus et
multis miseriis refertus. Sed quia pax et securitas non sinit nos talia
videre, ideo laboremus et monstremus, quid consyderare debeamus, ut 10
w 439 multas miseries videamus, ut | sie misericordiam domini magnificemus
et benignificemus. N a m n o n est p o s s i b i l e m i s e r i c o r d i a m d e i
m a g n i f i c a r e et b o n i f i c a r e , n i s i q u i s m a g n i f i c e t e t m a l i f i -
c e t p r i u s m i s e r i a s s u a s vel eas tales agnoscat. Non enim hoc est
misericordiam magnificare, ut yulgo putatur, quia deus parva putet 16
peccata, vel quia non puniat ea: immo hoc est maxime misericordiam
eius extenuare. Quia qui parvum reputat malum, quomodo potest
magnum <reputare> bonum, quo illud tollitur ? Ideo omne Studium
nostrum id esse debet, magnificare et aggravare peccata nostra et sic
semper magis ac magis accusare et assidue iudicare, condemnare. 20
Quanto enim quis se profundius damnaverit et peccata sua magnifica-
verit, tanto aptior est ad misericordiam et gratiam Dei. Hoc est enim,
quod Apostolus prohibuit, ut nobis placeamus ullo etiam puncto, sed
maxime et in omnibus displiceamus, ac sic cum lob vereri omnia
opera nostra. Nam qui sibi complacet, non potest in timore dei stare 25
et sine presumptione esse. Esse autem sine timore quid peius? Ideo
ad summam displicentiam sui, etiam in bonis nostris, tendendum est
omni studio.
Primo itaque consydera omissiones tuas et hoc multipliciter.
P r i m o i n n a t u r a l i b u s , quia vide an per singulos dies et horas in 30
tota vita tua Deum laudaveris et gratias egeris, ad hoc enim teneris
stricto precepto et iure naturali. Nam cum singulis diebus et horis
beneficia dei acceperis, scilicet vitam, esse, sensum, intellectum,
insuper victum et amictum et ministerium solis, coeli et terre et
omnium elementorum multis nimis varietatibus, manifestum est 35
quod acceptis gratias debes. Sed quis hie non videat infinites omis-
siones et ingratitudines suas ? Quis enim pro yna die satis gratias egit ?

12—14 Nam bis suas unterstr. 18 reputare fehlt Hs.

ι ff. Lc. 19, 42. 6. Ps. 22 (23), 5. 8 cf. Scheel, Dokumente2

Nr. 228. 343. 450 u. ö. 19 magnificare peccata: s. u. S. 2225. 23 Rm.
15, I. 24 Hiob 9, 28.
 Ps. 68, 17. 143
S e c u n d o i n g r a t u i t i s p e r c e p t i s , scilicet sacramentis et bonis
Ecclesie: que non minus tibi ministrat, quam totus mundus, cum ipsa
sit mundus quidam intellectualis. Igitur vitam, sensum, esse, intelli-
gere, victum et amictum in spiritualibus, ministerium solis i u s t H e ,
5 coeli et terre et omnium que sunt in Ecclesia bonorum accipis sine
intermissione. ['Beati oculi qui vident, que vos videtis.' Quanto
desyderio illi ea querebant, in quibus nos sumus!] Et ecce iam altera
vice supplantaris a beneficiis D e i et infinitas omissiones, immo in-
finities infinitas ingratitudines tuas vides. Quia per singula momenta
10 infinite beneficia tibi offeruntur a domino. Et sicut pro una buccella
panis, ita nec pro uno verbo veritatis dignas poteris agere gratias. Q u i
autem ista beneficia vilia putat et omissiones illas non magnificat,
nunquam vere humilis et sibi displicens erit, nec misericordiam
et bonitatem idoneus erit estimare. Sicut de eis ps. 91. dicit: ' V i r
15 insipiens non cognoscet hec', et econtra: 'in factis tuis meditabar
et meditabor in omnibus operibus tuis'. Sed ha, quot sunt qui omnia
fortuitu fieri putant, nescientes vel non credentes hec a domino sese
accipere! Et hec quidem tantum de omissione gratiarumactionum. ]
T e r c i o tandem omissiones preceptorum Dei, non tantum quo w 430
20 ad substantiam facti vel operum, sed multo magis etiam quo ad
qualitatem [vel quantitatem]. Quia diligere deum et proximum et
cetera, quoties offendisti? Sed et si dilexeris, maxime timendum,
ne non tantum et taliter, quantum et qualiter quo ad numerum et
pondus cordis vel aiFectus teneris. Sed quis definivit tibi aut quis
25 tibi dicet, quoties aut quam ferventer hoc deus a te exigat ? Ita ut
ipse solus sibi hoc iudicium reliquerit, ac iam ipse nescire cogaris
omissionum tuarum et numerum et modum seu mensuram. A c certe
hoc unicum satis abunde omnes etiam sanctissimos vehementer
humiliat et in timorem mittit. N a m ipse iudicat iustitias, et gladius
so iudicii sui bis acutus est. Ideo orandum 'Delicta quis intelligit ? A b
occultis meis munda me domine, et ab alienis parce servo'. Sane
omnia i n pondere, numero et mensura a deo fiunt: ita etiam a nobis
requirit. N u m e r u s est, quoties faciendum sit idem. Mensura,
quot vel quibus, scilicet tibi, proximis, deo. P o n d u s fervor et in-
35 tensio. Sed quis proximos mensuret, quibus debes, nisi deus?

18 Es folgen die wieder gestrichenen Worte: Secundo Consydera

Commissiones.

6 Lc. 10, 23. 14 Ps. 91 (92), 7. 15 f. Ps. 142 (143), 5.

19 f. quoad substantiam facti: Biel, in II sent. d. 28 qu. un. n. 4; in
III sent. d. 27 qu. un. a. 3 dub. 2; vgl. Ro. II 110»; 1671: (hier S. 2429);
Holl, Luther 1 173. 29 cf. Ps. 9, 5. 30 f. Ps. 18 (19), 13 f.
 144 Hie. Psalmenscholien 1513/15.

Quis pondus nisi idem ponderator spirituum ? Quis numerum nisi

i d e m ? Igitur vide hie innumeratas tuas omissiones et necessarium
timorem ac humilitatem.
Q u a r t o denique omissionem zeli ad alios corripiendos, monendos,
hoc est universa peccata aliena, que tacendo ineurristi vel scandalo 6
tuo fieri fecisti. Sed et hie nescisj quoties, quantum et quam graviter
delinquas.
Q u i n t ο tandem commissiones et prohibitionum transgressiones.
Que suum quoque numerum habent et non potes scire, quoties,
quantum &c. 10
S e x t o omnium aliorum peccata tanquam tua facere et omnium
miserias ferre debes. N a m 'alter alterius onera portare' debet. Sed
cum ista sint per omnem dimensionem infinita, si hec recte et cum
aifectu ponderabis ac non aliter, quam si tua essent, cogitabis: quomodo
non dei misericordiam maximificabis, qui tot tibi peccata et miserias 15
indulget? Nam qui non ita facit omnium peccata sibi communia,
quomodo implebit legem Christi? quomodo imitabitur C h r i s t u m ?
Q u i sic fecisse secundum Apostolum super hunc psalmum cognos-
citur, quia 'non sibi placuit', sed aliorum imbecillitates et miserias
sustinuit. Quia 'Improperia improperantium deo ceciderunt super 20
eum'. Ita et super te cadere debent, et omnia <debes> sustinere et
totum istum psalmum c u m eo tanquam tibi proprium orare. E t sie
potes dicere: 'Quam benigna est misericordia tua. Salvum m e fac,
quoniam infixus sum.'
S e p t i m o quod pax et securitas nostri temporis maximum est 25
impedimentum, quare misericordia D e i sit non multum bona aut
magna, quia mala non sinit videri multa et magna, quanquam siquis
ponderet, eo maior sit. Quia tanto maior ira dei super nos est: quam
w 431 si avertere volumus, multo | maiore instantia et timore et humilitate
orandus est, quam tempore martyrum. N a m ibi tanta confidentia 30
orabatur, ut etiam laudaretur deus in malis et gauderent in passionibus.
N u n c autem non sic, quia in pace et securitate gaudere non possumus.
Ideo orationes nostre modo tristitie tantum plene sunt, timore et
afflictione, aut saltem esse debent, quia longe factus est a nobis
consolator, eo quod longe factus sit tribulator. 35
Ο c t a v o super hec omnia potes flere amarissime, quod pre du-
ritia tua talia non sentis nec moveris nee afficeris, cum quodlibet

13—24 a. R. angestrichen. 21 debes fehlt Hs. 37— S. 145 Z. 2 a. Ii.

angestr.

12 u. 17 Gal. 6, 2. 19 ff. Rm. 15, 2 f.

 Ps. 68, 17. 145
illorum tale ac tantum sit, ut omnibus lachrymis non possit suffi-
cienter deplorari. Quare si in illis gemere non potes, gerne saltern
quod gemere non potes, plora quod plorare non potes, tristis esto quod
tristis esse non potes, humiliare quod humilis esse non potes, time
6 quod timere non potes, et sic de aliis, si forte vel hoc divina miseri-
cordia respiciat et magnificet sese super te.
E t ut modum et manuductum magnificande misericordie dei
accipias, consydera aliquem vel aliquos, qui subito in peccatis suis
occisi vel mortui sunt. Puto autem, quod si sanus es, non acciperes
10 totius mundi omnem gloriam, divitias et voluptates, et ita perires.
E t si scires te ita periturum et totius mundi precio te ab eo interitu
redimere posses, libentissime faceres.
Diligenter obsecro intende et affectum taliter pereuntium tibi
forma et indue. Credo videbis horrorem super horrorem et magnam
15 bonitatem Dei estimares, si te sic eriperet. Et ipse putas iam damnati
si eriperentur, quam immense magnificarent dei misericordiam! At
nunc id adde: Nonne sicut illi perierunt, sic tu potuisti eodem mo-
mento et per momenta adhuc singula? E t sicut illi damnati luunt,
ita et tu potuisti? Quod autem non est factum aut non fiat etiam
20 iam, nonne hec est infinite abyssus bonitatis divine super te ? An tam
insipiens es, quod minorem cam reputas bonitatem, quia conservat,
quam quia redimeret? Noli ita estimare. Sed omnino finge tete
iam esse damnatum cum omnibus demonibus (quia sine omni dubio
talis ex te fuisti et es), et ideo eadem mensura gratiam dei pondera
25 preservantis te a damnatione, qua mensurares earn tete ex medio
inferno eruentis. Talem devotissimam et efficacissimam medita-
tionem habuit Ezechias, quando ait: 'Ego dixi: in dimidio dierum
meorum vadam ad portas inferi', cum tamen nunquam intraverit.
E t infra: 'tu autem eruisti animam meam, ut non periret'. Ecce
30 erutam dicit, que nunquam ibi fuit, sed quia ex sese ad ibi deputata
fuit. E t David: ' D e profundis clamavi ad te domine &c.' Sic enim
'dominus deducit ad infernum et reducit'. Sic magnificat miseri-
cordiam suam nobiscum. Qui autem tali meditatione non exercentur,
vilem reputant misericordiam suam. Contra quos Iona 3. 'Qui
36 frustra derelinquunt misericordiam suam &c.' Nam et ipse tali affectu
dixit: 'De ventre inferi clamavi ad te'. E t omnes sancti ita affectu
prius cum domino moriuntur et descen|dunt cum eo ad infernum. w 432

7 ff. begannt andere Schrift. 35 frustra korr. aus gra.

8 f. vgl. Scheel, Luther I S. 246 f.

3 27 f. Jes. 38, 10. 29 ib. 17.
31 Ps. 129 (130), 1. 32 1. Sam. 2, 6. 32 f. cf. Gen. 19, 19. 34 Jon.
2,9. 36 ib. 3.
Luther V ιο
146 IIIc. Psalmenscholien 1513/15.

E t sic tandem cum eo resurgunt et ascendunt ad coelos et mittunt

dona spiritus in alios. Hec autem omnia tropologice inquam. N a m
moriuntur quo ad affectum et intentionem peccati. E t similiter quo
ad affectum penarum inferni descendunt in illum. E t sie omnes
orationes psalmorum, que in persona Christi in inferno constituti s
clamantur, clamantur etiam in persona sanctorum affectu et corde
in infernum descendentium. Sic 'Convertantur peccatores in infer-
num, omnes qui &c.' Quare qui non cum Christo moritur, ad inferos
descendit, nunquam etiam cum eo resurgit et ascendet. Unde hic
orat: 'Erue me', 'libera m e ' : que omnes sunt affectuosissime orationes 10
etiam eorum, qui sunt in meditatione inferni: sicut sunt Christi
literaliter in inferno constituti. Sequitur ergo quod mundani homines,
quia in bonitate sua vivunt et non descendunt cum domino ad inferos,
sed potius ascendunt ad coelos, ipsi tandem descendent et non as-
cendent. Sic de sanctis dictum est ps. 106 'Ascendunt usque ad coelos i s
et descendunt usque ad abyssos: anima eorum in malis tabescebat'.
Hanc autem tropologiam passionis Apostolus nobis in multis locis
studiose commendat. Quia plurimum ad intellectum scripture con-
ducit et vehementer ad bonum promovet. Sic enim ut dixi et hoc
exponit: 'Christus non sibi placuit &c.', volens quod et nos tropologice 20
idem faciamus, scilicet affectu et meditatione omnium peccata induere
et sic infirmitates imbecillorum sustinere et non nobis placere, sed
placere alter alteri in bonum, non in malum eius, in edificationem,
non in destructionem. Quod autem hanc auctoritatem sic tropologice
accipere debeamus, audi magnum verbum: 'Quecunque enim scripta 25
sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt', scilicet moralem. Ergo
et ista de Christo ad literam dicta nobis sunt moralis doctrina.
C u m i g i t u r n o s t r o t e m p o r e r e a l e s p a s s i o n e s et t r i b u -
lationes non h a b e a m u s , s u m m e n e c e s s a r i u m est, ut
s a l t e r n a f f e c t u a l e s i s t a s n o b i s i n f e r a m u s , u t s i c a p t i 30
s i m u s , quibus deus m i s e r e a t u r et q u o s salvet. A c sic
nostri ipsorum simus T y r a n n i , T o r t o r e s , Heretici, ex-
c i t a n t e s tales a f f e c t u s , q u i n o s p e r s e q u a n t u r et ad m e -
l i o r a c o g a n t , ne per p a c e m et s e c u r i t a t e m d i s s o l v a m u r :
q u i a p a x e t s e c u r i t a s h i i s a f f e c t i b u s o m n i n o r e p u g n a t , 35
et v o l u p t a s v a l d e i m p e d i t , g u l a &c.
Et ideo cum Iacob lugens descende ad inferos. E t hoc tibi in-

28—36 unierstr.

7 f. Ps. 9, 18. 15 Ps. 106 (107), 26. 20 ff. Rm. 15, ι ff. 25 f.
Rm. 15, 4. 37 Gen. 37, 35.
 Ps. 68, 17. 147
signe pone: Quando tepidus es et non in inferno cum corde tuo,
scias ibi periculum tuum adesse et pacem et securitatem tibi insidiari
ad interitum. Quare 'die et nocte' 'non taceat pupilla oculi tui', et
'ne dederis requiem' et pacem tibi (id est securitatem), quia tunc
5 repentine superveniet tibi interitus. Igitur Chrisms semel descendit.
Et ideo eum sequantur omnes quocunque ierit, | precepit enim sequi W 433
se debere: si autem in omnibus aliis, cur non etiam in hac? Igitur
si queris signum gratie Dei, et an ipse sit Christus in te: ecce non
datur tibi signum, nisi signum lone prophete. Si ergo triduo in inferno
10 fueris: signum est, quod tecum Christus et tu cum Christo sis. Quare
summe timendum, ne illud ad te dicatEzech. 16. 'Quiescet indignatio
mea in te: et auferetur zelus meus a te.' Qua ira non est maior. Quia
simul necesse est charitatem auferri, si zelus aufertur, cum sint duo
comites inseparables. Ps. 4. 'In tribulatione dilatasti mihi.' Sic
15 econtra: in securitate, sine dubio, constrinxisti et artasti mihi. Et
ps. 17. 'disciplina tua ipsa me docebit', ergo econtra: pax mea me
dedocebit. Vides itaque, quam vere periculosa sint tempora istius
pacis et securitatis, qualia ad Timoth. apostolus describit. Nam omnia,
que ibidem ponit, ex pace et securitate oriuntur, scilicet 'Cupidi,
20 elati, voluptatum amatores &c.' Ideo tanquam summe iratum deum
cogita, et non falleris, quia zelum eius in te non sentis. E t n o t a ,
quod sicut prima tempora felicia f u e r u n t , quia discipline
et t r i b u l a t i o n i s t e m p o r a f u e r u n t , u b i E c c l e s i a m a x i m e
p r o f e c i t : sic n o v i s s i m a i n f e l i c i a , q u i a p a c i s e t s e c u r i -
25 t a t i s t e m p o r a s u n t et e r u n t , u b i E c c l e s i a m a x i m e d e -
f i c i t e t d e f i c i e t . Et ultima persecutionum Ecclesie erit pax et
securitas, secundum Apostolum, qui ait: ' C u m dixerint pax et secu-
ritas, repente superveniet eis interitus.' Sicut Zodomitis et in Diluvio.
Sicut denique Iudeis in destructione sua. Unde et Apoc. 3. ultimo
30 inter septem Angelos, scilicet Laodicie, imputatur, quod nec sit
frigidus nec calidus, sed tepidus, hoc est in pace securus.
Conclude igitur. Quandocunque non es sic affectus, sicut iam
in inferno ardens et damnatus, vel ut iam moriens, non poteris digne
tales orationes dicere, nec presumas quod perfectus sis. Quia quanto
35 expressius et intensius hunc affectum induere potes, tanto magis
proficis, et quanto frigidius, tanto magis deficis. Quare hinc optimam
habes occasionem humiliandi. Quia quando non es in inferno vel
3 die*: diu W. A.

3 f . Thren. 2, 18. 8 S. Mt. 12, 39 f. 11 Hes. 16, 42. 14 Ps. 4, 2.

16 Ps. 17 (18), 36. 18 2. Tim. 3, ι ff. 27 i.Thess. 5, 3. 28 Lc. 17, 26 ff.
29 Apoc. 3, IJ f.
10*
 148 III c. Psalmenscholien 1513/15.

morte, confidenter potes timere iram dei et nondum sperare eius

misericordiam. Necdum enim dignus et aptus es, ut misereatur tui.
Sic in 'vitis patrum' dicitur, quod nullum diem aliquis potest explere,
nisi eum novissimum reputet. Ita nos addemus: Nec ullam horam
vel momentum digne explebit, nisi affectuose eam velut novissimam 5
estimet. Talis enim humiliabitur et timebit. Et ita Deus ei gratiam
suam dabit et requiescet super eum spiritus eius. Unde dicit Sapientia:
'Ego mater pulchre dilectionis, timoris et agnitionis et sancte spei'.
Hoc est autem non tantum in affectu timoris agendum, sed etiam in
affectu spei et amoris: ut sicut nullus digne orare potest orationes 10
afflictorias, nisi, ut supra dixi, in mortem et infernum eat, ita econtra
nec digne potest laudes letabundus dicere, nisi affectu spei ascendat
w 434 in coelum ac, quam intensius potest, sese in medio | angelorum et
sanctorum iam de facto esse reputet. Sic etiam amare (scilicet secun-
dum spiritum) <nullus digne potest), nisi quis induat affectum do- 15
mini Ihesu, hoc est cogitet: si ipse quoque summus esset, nobilissimus,
ditissimus, potentissimus et maxima charitate, pro hoste suo vel vilis-
simo latrone sese in omne malum et mortem traderet. Hoc quanto
affectuosius feceris, tanto magis intelliges charitatem Christi et accen-
deris ad charitatem erga eum. 20
W 3, 4 4 7 » Z u Ps. 69, 2: 'Domine Deus, in adititorium meum intende.'
Quia hec oratio est clypeus, iaculum, fulmen et munimen contra
omnem impugnationem timoris, presumptionis, tepiditatis et secu-
ritatis &c., que maxime hodie regnant, ut supra dictum est. Deinde
ut eis prevalere possis, atque id cito, tarn malos motus destruere, 25
adde: 'domine ad adiuvandum me festina'. Quia festinandum est in
illis explodendis. Maxime nostra etate Vitium securitatis et tepidi-
tatis. T u n c prosequere: 'Confundantur et revereantur' [69, 3], id
est falsa et stulta mihi reveletur omnis eorum intentatio, scilicet
peccatorum preteritorum ad desperationem, mundi ad peccata carnis so
&c., ut sic videam, quoniam confusibilia sunt spiritui, si ea sequeretur.
Deinde superbi cogitatus de propria sanetitate, motus singularitatis,
tanquam multum profecerim, avertantur retrorsum, ut videam,
quoniam nihil sunt et de nihilo me inflant et profecisse me mihi
fingunt et per hoc volunt mihi mala, ut eo peius ruam, quo magis S5
aliis meliorem me mihi videri fecerint. Ultimo et maxime periculosa

15 nullus digne potest fehlt Hs. 28 prosequere {Meißinger):

persequere W. A.

3 Vitae patr. MPL 73, 806 ? 7 f. Sir. 24, 24. 24 supra: hier
S. 144a; £E. oder W 3, 44411.
 Ps. 68,17—Ps. 69, 2 f.—Ps. 70, ι f. 149
tentatio cogitationum de securitate dicentium mihi: 'Vah! quid adeo
sollidtus es? non est necesse: iam enim humilis es et paciens. Putas
quod deus ita stricte de te requirat ? Ipse seit iigmentum tuum, ipse
bonus est. Unus gemitus eum placat. Putas si nullus salvus fieret,
5 nisi qui ita rigide procederet: ubi tota ista multitudo, in qua nullam
violentiam vides? Absit ut omnes pereant: discretionem oportet
servare &c.' Et ita paulatim obliviscitur misera anima timorem
domini et quod regnum coelorum vim patitur. Ac sic incipit dormitare
et stertere, quasi iam apprehenderit. Contra istos ergo motus invocato
10 adiutorio dei dicito: 'Avertantur statim erubescentes, qui dicunt
mihi vah vah' [69, 4]: ut videam, quod confusibiles sint et mihi
confusionem parant. Avertantur ergo et non ammodo proficiant mihi
ista persuadere.

PSALMUS LXX.
15 Singula inspice verba. Primo 'in deum sperare' [70,1] non potest, W 3, 4531
qui nondum de Mammona et toto mundo desperavit ac de seipso.
Quare neque 'non confundetur ineternum'.
Secundo. 'In iustitia dei' nec 'liberari' [70, 2] potest: quippe
cum non speret in deum, qui iustificat impium. Sic nec 'eripi'. Ego
20 autem puto, quod ideo duplicet sensum, scilicet 'libera' et 'eripe', ut
non tantum a culpa sed etiam a miseria infirmitatis salvet. Quia di-
missa culpa adhuc multa nobis restant de peccato inflicta, scilicet
infirmitas in memoria, coecitas in intellectu, concupiscentia sive
inordinatio in voluntate. Ex quibus tribus omne peccatum originaliter
25 descendit. Ipsa autem sunt reliquie peccati originalis etiam dimissi
in baptismo. Alio modo sic. 'Libera', scilicet secundum animam per
iustitiam. U n d e a i t ' I n i u s t i t i a t u a l i b e r a me', non a i t ' i n aliquo
alio', nisi per iustitiam vult liberari: ergo ab iniustitia vult liberari:
per iustitiam enim ab iniustitia, sicut ab egritudine per sanitatem et
so ab ignorantia per scientiam liberamur. Tunc sequitur ' E t e r i p e
me', scilicet ex hoc corpore vel etiam secundum corpus. Quia etiam
anima per iustitiam liberata adhuc tenemur per corpus in periculis
et captivitate et exilio huius vite.
Tercio ' E t s a l v a me' dicere non potest, nisi qui se infirmum
35 et egrotum et damnatum intelligit et agnoscit. Quare, qui sibi salvi
videntur, et quibus placet sua sanitas in carne, mundo et divitiis, non
orant, etiam si dixerint hec verba.

3 Ps. 102 (103), 14. 6 mönchische Diskretion: Ο. Scheel, Μ.

Luther 113 199 ff. 8 Mt. 11, 12. 18 Ps. 70, 2 = Ps. 30, 2; s. 0. zu
S. 6413. 21—26 vgl. zur Stelle R. Seeberg, DG. IV 84 f.
 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

Quarto. Iam liberatus, salvatus, iustificatus, restat u t mittatur in

pugnam et probationem. H i c autem opus est protectore eo, qui f u i t
salvator. Quia ipse est q u i perficit, qui et incepit. Igitur 'Esto mihi
in deum protectorem' [70, 3], scilicet ab impugnationibus. A c vide
miram constructionem verbi. N o n ait Esto mihi in protectorem tan- 5
t u m , vel in deum tan turn, sed utrunque simul. Scilicet m a g n o periculo
impugnatur, et tam ardua res est huius pugne, ut non nisi deo protec-
tore consistere possit. Quia divina est virtus, qua vincitur mundus,
nec potest ullo presidio stare nisidivino. H o c autem v e r b u m quomodo
dicet, qui 'posuit carnem brachium suum' ? Igitur primum ab omnibus 10
oportet deficere ad deum solum. S e q u i t u r ' E t i n l o c u m munitum',
scilicet unde me perseveranter defendam, ut sic salvus fiam etiam
in re, qui per te iam salvus sum in spe. Quia frustra est salus in spe,
nisi perveniat ad earn, que est in re. S e d ad hoc opus est D e o pro-
tectore et loco munito, ne amittatur ea, que est in spe, aut exturbetur 15
tentatione. Hic iterum geminatio esse potest, quod relinquo: quia
Spiritum c u m litera signat.
w 3. 455,1 O s meum annunciabit Iustitiam tuam' [70, 15], q. d. Sic 'adiicio
super omnem laudem tuam' [70, 14], quod predico iustitiam tuam et
salutem invisibilem: quia secundum ea que sunt visibilia, omnia 20
apparent esse iniqua et perdita. Quia percutimur et mortificamur
et tarnen salvamur eo ipso. E t in tali percussione te laudantes confi-
temur hoc esse nobis salutare: quod alii non putant, qui n o n nisi
bona que vident laudant. Sic etiam iniqui reputamur et tarnen hec
est iustitia nostra. E t sic semper in malis sperantes adiicimus laudem 25
super omnem laudem. E t idem dicit quod sequitur: ' Q u o n i a m non
cognovi literaturam', q. d. N o n sicut illi in litera et visibili iustitia et
lege incedo, quam M o s e s scripsit vel homo. S e d intrabo, intus ibo,
introrsum accedam in spiritualem iustitiam, que est virtus Christi:
que scribi non potest Uteris sicut L e x M o s i . E t hec tota ratio est, quare 30
äb illis iniustus reputor: qui literam et iustitiam scriptam tantum
habent. Sed per hoc eo magis iustus sum, sicut perditus ab eis reputor,
qui literalem et forinsecam salutem tantum sapiunt et in hac ipsa
tantummodo D e u m laudant. Sed ego ea contempta non agnosco earn,
non placet mihi: ideo 'adiiciam super o m n e m ' istam 'laudem tuam' 35
et 'introibo in potentiam domini'.
w 3. 457»« ' E t iustitiam tuam usque in altissima' [70, 19]. I n hoc tandem
v e r s u recta distinctio iustitie D e i et humane describitur. Quia D e i

7 f. protectore [opus gestr. 16 iterum [dup gestr.

3 cf. Phil, ι , 6. 10 Jer. 17,5. 24; vgl. Mc. 15,28. 35 f. Ps. 70,15.16.
 Ps. 70, 3. 14 f. 19—Ps. 71, ι. 151
usque ad celos celorum pertingit et pertingere facit. Et est iustitia
ad altissima, scilicet perveniendi: humana autem non, sed potius
usque ad infima. Et hoc ideo, quia 'qui se exaltat, humiliabitur. Et
qui se humiliat, exaltabitur'. Sed nunc iustitia Dei est tota hec:
scilicet sese in profundum humiliare. Talis enim venit in altissimum:
quia descendit in profundissimum prius. Et proprie Christum hie
exprimit. Qui est potentia Dei et iustitia dei per maximam et pro-
fundissimam humilitatem: ideo iam est in altissimis per summam
gloriam.
PSALMUS LXXI. W 3, 464,
[Bl. 104 r]
frustum corde
publicum .
[lmustum
Hominum
temerarium iniquum
{verum opere
Secundum Scripturam autem Iudicium hominum
illud dicitur, quod contrarium est Iudicio dei. Quia
scilicet estimant tantum temporalia bona dicentes malum
bonum, bonum malum Isaie5· Sic Iustitia simili modo.
A n a g o g i c u m : quod ab aliis damnationis voca-
tur. Et in scripturis [veteris legis. Sed bene in
Iudicium nova] raro Iudicium vocatur. Sed frequen-
tius 'Revelatio Iudicii'. Ro. 2. Et 'dies retri-
butionis' Isaie 61.
A l l e g o r i c u m : [quod tamen est literale secun-
Dei ' dum prophetiam]. Hoc vocatur ab aliis discre-
tionis, cum tamen in omni iudicio sit discretio
et damnatio, discretio bonorum, damnatio ma-
lorum. Et hoc agit Christus deus occulte in
Ecclesia: et est inscrutabile. Nec de hoc
frequentius loquitur Scriptura. Est autem
aliud, quod manifeste agit.

10 S. Über die Textverwirrung in der Weim.Ausg. und den Versuch

einer Rekonstruktion der richtigen Texlfolge vgl. E. Vogelsang, die An-
fänge von L.s Christologie (192g) S. 49 A. 2. Drum sei hier auch die
Blattnumerierung genau verzeichnet. 10 Die Überschrift Ps. JI hat L.
hier gesetzt (anders W. Α.). 20 veteris bis nova später übergeschrieben;
ausführlich dann S. 1561$. 31 hier beginnt eine lange von fast oben
bis unten auf die Seite reichende Randglosse ( W. 3, 46410 f f . ) , welche durch

3 f. Lc. 14, 11. 18 Jes. 5, 20. 19 ff. vgl. oben S. 41» ff. und
10920 ff. 22 Rm. 2, 5. 23 Jes. 61, 2 (dies ultionis); Lc. 4, 19 (dies
retributionis).
 152 III c. Psalmenscholien 1513/15.

w 465 Tropologicum. Et hoc frequentissimum assu-

mitur in Scripturis. Hoc est quo deus condem-
nat et condemnare facit, quicquid ex nobis
habemus, totum veterem hominem cum actibus
suis [etiam iustitias nostras Isaie 64]. Et est 6
proprie humilitas immo humiliatio. Quia non
qui se humilem putat, iustus est, sed qui se
detestabilem et damnabilem reputat in oculis
suis [et sua peccata damnat, vindicat &c.], hic
est iustus. 'Qui enim mortuus est, iustificatus 10
est.' Ro. 8. Et in h a n c notam S c r i p t u r a
Iudicium u t i t u r isto vocabulo Iudicium, ut expri-
mat veram naturam humilitatis, que est vili-
ficatio et contemptus et omnino damnatio
suiipsius. [Et iustificare deum, etiam in hiis, 15
quibus iniustus apparet. Quia 'stultum dei
Dei sapientius est hominibus': ita 'iniquitas viri
melior est, quam mulier benefaciens'. Et
iniustitia dei melior, quam iustitia hominum.]
Et hoc maxime p o n i t u r , ubi coniungi- 20
tur cum I u s t i t i a , ut Isaie 9. 'ut corroboret
illud in Iudicio et Iustitia.' Et 11. 'Arguet in
Iudicio pauperes et in Iustitia pro mansuetis
terre.' Et ps. 88. 'Iustitia et Iudicium prepa-
ratio sedis tue.' Et ps. 94. 'Iustitia et Iudicium 26
correctio sedis tue.' Et ps. 98. 'Iudicium et
Iustitiam in Iacob tu fecisti.' Et ps. 32. 'Diligit
misericordiam et Iudicium.' Et ps. 36. 'Quo-
niam dominus amat Iudicium.' Et ps. 98.
'honor regis Iudicium diligit.' Et hoc est Iudi- 30
cium, quod omnes prophete clamant, Iudeos
abominatos esse olim, sicut et hodie faciunt.
Quia 'Moab superbus est valde'. Et compre-

Beschneiden der Hs. stark verstümmelt ist; sie ist in unserer Ausgabe ent-
behrlich, da L. W. 3, 4637-15 (hier S. 15522-30,) dasselbe sagt.
11 f . 20 /. unterstr. 15 E t iustificare bis hominum a. R.; von
W. A. früher eingeordnet.

5 Jes. 64, 6. 10 f. Rm. 6, 7. 16 f. 1. Cor. l, 25. 17 f. Sir. 42, 14.

21 f. Jes. 9, 7. 82f. Jes. 11, 4. 24 Ps. 88 (89), 15. 25 Ps. 96 (97), 2.
26 Ps. 98 (99), 4. 27 Ps. 32 (33), 5. 28 Ps. 36 (37), 28. 29 Ps. 98
(99), 4· 33 Jes· 16, 6·
 Ps. 7 1 , 2. 153
henduntur in superbia sua. Quia 'Non resur-
gunt impii in Iudicio &c.' Sic ps. 95 et 96.
'Iudicabit orbem terre in equitate. Iudicabit
populos in Iustitia.' Et 'Quoniam venit iudi-
D e i , care terram &c.' Sic 'si nos ipsos iudicaremus,
non utique a domino iudicaremur'. Hoc enim
vocatur Iudicium dei: Sicut Iustitia vel virtus 5
vel sapientia dei; id est quo nos sapientes,
fortes, iusti et humiles vel iudicati sumus.
10 Sed q u i a h o c I u d i c i u m fit corde, ore et opere, sicut quelibet
virtus: ideo neutrum sufficit sine alio. Rursus, Quia sicut fides capitur
quandoque [ pro interiori acta, quandoque pro ipso Euangelio, quod w 466
fidem docet, seu obiectis fidei: Inde fit, quod et Iudicium significet
quandoque ipsum Euangelium et verbum Dei: quia docet tale Iu-
15 dicium exercere et agere. Ps. 18. 'Iudicia Domini vera &c.' Ps. 9.
'Auferuntur Iudicia tua a facie eius.' Immo in omni loco potest
Iudicium pro verbo dei accipi [precipue quando pluraliter ponitur
Ά Iudiciis tuis non declinavi']: quia per ipsum fiunt omnia Iudicia
dei quecunque fiunt, cum et filius sit Iudicium et verbum patris.
20 Igitur hec tria unum sunt:
fIudicium verbum dei 1 f Aqua 1 ,,.
. . . , . _ . . Hi tres unum
< Iudicium sui ipsius damnatio > Sic < Spiritus >
[iudicium opere taliter impletio J [ Sanguis J
Aqua fluxum verbum in ore
25 Spiritus in corde
Sanguis vindicta in corpore.
Qui enim se condemnat et vilificat in corde, talia etiam in corpore
ostendere et pari debet.
Sic tropologice illud 'Gladii ancipites in manibus eorum. Ad
30 faciendam vindictam in nationibus (scilicet sensuum): increpationes in
populis (scilicet motuum carnis). Ad alligandos reges eorum in com-
pedibus (scilicet membra peccati regnantis in homine): Et nobiles
eorum in manicis ferreis. U t faciant in eis Iudicium conscriptum
(scilicet tropologicum): gloria hec est omnibus sanctis eius', id est
35 nullus est sanctus, quando ista glorietur gloria: licet seculi hominibus
eorum confusio et ignominia videatur, quia non sapiunt ea que spi-
ritus sunt.
34 gloria (Meißinger): conscientia W.A.
ι f. Ps. 1 , 5. 2 Ps. 95 (96), 1 3 ; 97 (98), 9. 5 f . i. Cor. 1 1 , 3 1 .
1 5 f. Ps. 1 8 (19), 1 0 ; P s . 9 (10), 5. 1 8 Ps. 1 1 8 (119), 102. 21 S. i . J o h .
5. 8. 2 9 - 3 4 Ps· 149. 6 - 9 ·
 154 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

Potest autem et allegorice intelligi suo modo.

[Bl. 104 v] Eodem modo et Iustitia dei triplex est: Tropologice est
fides Christi Ro. 'Revelatur e n i m Iustitia D e i in euangelio ex fide
in fidem.' E t ita est frequentissimus usus in Scripturis. Allegorice
est ipsa Ecclesia tota. U t ait A p o s t o l u s : ' U t simus Iustitia dei in 5
Christo.' Anagogice ipse deus in Ecclesia triumphante. V e r u m sicut
Iustitia magis respicit bonos et in illis e s t : ita I u d i c i u m magis malos
et i n illis est. Quia Iudicium in damnationem, sicut Iustitia in sal-
vationem sonat. Corollarium. Suavissime sunt iste orationes in
psalmis, si saltern ex affectu orationis dicuntur et non in tenore pro- 10
phetie proferuntur: 'Iudica me D o m i n e ' . 'Iudica terram'. 'Iudicabit
o r b e m terre' &c. Q u i a tunc semper de tropologico sunt Iudicio in-
telligenda, ut sit sensus: Iudica m e D o m i n e , id est da m i h i veram
humilitatem et carnis mee mortificationem, meiipsius damnationem,
w 467 u t sic per te salver in spiritu. | Sic etiam: Iudica domine terram, id 15
est doce eos viliter de se estimare et sua vitia damnare et crucifigere
&c. Si autem prophetice proferuntur, sic sunt terribilia et horrore
plena verba, ut sit sensus: T u iudicabis et damnabis eos & c . , et de
A n a g o g i c o Iudicio intelliguntur.

%[BI3'io32v] <Corollarium i.> L e x Christi, lex pacis, lex gratie, Euan- 20

gelium, vocatur multis nominibus aliis: ut 'via domini' ps. 24
'Universe vie D o m i n i misericordia et Veritas' (id est 'gratia et Veritas
Iohan. 1. per Ihesum Christum'). Sic illud Isaie 55. 'Quantum
exaltatur coelum a terra, exaltate sunt vie m e e a viis vestris.' E t ps. 70.
'Iustitia tua usque i n altissima.' P s . 103. ' Q u a n t u m distat ortus ab 25
occidente, longe fecit a nobis iniquitates nostras. Q u a n t u m secundum
altitudinem coeli a terra, corroboravit misericordiam suam super
timentes e u m ' , id est gratiam a litera exaltavit deiecta ilia: quia est
' l e x peccati et mortis'. N u n c igitur m i r u m , quomodo gratia seu lex
gratie (quod idem est) sit Iudicium et Iustitia. H o c v i d e n d u m : Sine 30
d u b i o ideo quia iudicet et iustificet credentem ei. Hinc enim v e r b u m
quodlibet dei est Iudicium.

19 darauf schreitet L. zur Auslegung von Ps. 71, 4 f f . fort. 20 {Co-

rollarium i.> hinzugefügt. Bl. 103 (hier S. 15420-15710) ist ein später
eingeheftetes Einzelblatt. Die (jetzige) Rückseite ist ziierst beschrieben,
die Vorderseite nur halb beschrieben; es is eine zweite nachträgliche
Erklärung von Ps. 71, 2; vgl. den ähnlichen handschriftlichen Befund
zu Rm. 3, 7 : hier S. 23125 ft.

3 Rm. 1, 17. 5 f. 2. Cor. 5, 21. 11 f. Ps. 42 (43), 1 ; 81 (82), 8;

95(96)13· 21 f. Ps. 24 (25), 10; s. S. 643 ff. u. 17223 ff. 23 Joh. 1. 17;
Jes. 55, 9 24 Ps. 70 (71), 19; 25 Ps. 102 (103), 11 f. 29 Rm. 8, 2.
 Ps. 71, 2. 155
Iudicat autem tripliciter:
P r i m o Tropologice. Quia condemnat opera carnis et mundi.
Ostendit enim, quod omnia, que sunt in nobis in m u n d o , coram
D e o sunt abominabilia et damnabilia. E t ita qui ei per fidem adheret,
s necessario sibi vilis et nihil, abominabilis et damnabilis efficitur.
Q u e est vera humilitas. U n d e et isto vocabulo aptissime natura et
proprietas humilitatis exprimitur. Non enim qui se humilem
facit vel dicit vel reputat, sed v i l e m et d a m n a b i l e m , et
hoc non tantum corde et v e r b o , sed et o p e r e ostendit.
10 [Et hoc est Iudicium, quod hie dicit.] Quare Castigatio et crucifixio
carnis et damnatio omnium, que stint in mundo, sunt Iudicia dei:
que per Iudicium, id est euangelium et gratiam suam, in suis operatur.
E t sic fit Iustitia. Quia qui sibi iniustus est et ita coram deo humilis,
huic dat deus gratiam suam. Et isto modo frequentissime accipitur
15 in scripturis. | S i c Iustitia Tropologice est fides Christi. R o . 1. Iustitia w 403
dei revelatur in eo etc.'
Secundo Allegorice. Quia sicut inter carnem et spiritum dis-
cernit et opera eorum dividit, hec approbando in iustificationem, ilia
reprobando in condemnationem [immo omnia nostra, scilicet etiam
20 iustitias nostras]: Ita etiam discernit inter credentes et non credentes.
Quia gratia sive lex Christi non datur indifferenter quibuscumque:
sicut olim in lege et etiam nunc temporalia: que sine iudicio deus
videbatur dare omnibus et quandoque malis plus quam bonis. Unde
Iudei conquest! illud Ezech. 18. ' N o n est equa via domini.' Et illud
25 natum proverbium: 'patres comederunt u v a m etc.' [Et l e r e 23 dixe-
runt 'verbum domini onus'. E t ibidem dicit: ' O n u s erit unicuique
sermo suus'.] Quia et mala dabat indifferenter bonis et malis. Et
sic deus nullam discretionem habere visus est. Sed nunc Euangelium
est spiritualia b o n a : ideo rigidissima discretione datur tantummodo
30 bonis, et mala spiritualia tantummodo malis, sicut ibidem predicit.
Et ideo vocatur Iudicium d e i , quia contrarium est iudicio ho-
m i n u m , damnat enim ea, que eligunt homines, et eligit ea que dam-
nant homines. E t hoc iudicium est in cruce Christi nobis ostensum.
Quia sicut ipse mortuus est et abiectio plebis factus: ita oportet nos
35 simile iudicium c u m eo portare, crucifigi et mori spiritualiter, ut
apostolus Ro. 6 et 8 exponit.

19 immo bis nostras: Randglosse, die ζ. T. auf dem eingefalzten,

heute jenseits der Heftung erscheinenden Rand steht. 21 hinter
Christi 2 '/j cm fortradiert.

15 Rm. 1, 17. 24 f. Hes. 18, 25. 29. 2. 25 f. Jer. 23, 33. 36.
36 R m . 6, 4 f . ; 8, 10 f.
 i56 III c. Psalmenscholien 1513/15.

Notandum autem, quod quando dico Euangelium esse Iudicium

et Iustitiam, intelligendum de euangelio pleno sive impleto. Euange-
lium enim impletum et opere perfectum ipsum est Iudicium et
Iustitia, quibus regit Christus Ecclesiam.
Alioquin si pro solo verbo Euangelii accipitur, tunc tantummodo s
est sie Iudicium et Iustitia, quod ostendit, que sint damnanda et
eligenda. Hoc est, ut nostro more loquar: Euangelium est realiter
et formaliter Iudicium et Iustitia, quando sie opere vivitur, sicut
ipsum nos docet. Est autem ostensive et doctrinaliter Iudicium et
Iustitia, quando docet sic vivendum. Qui enim implent Euangelium, 10
non sunt sub lege. Quia iam nulla est super eos, cum eam impleverint
et iam ei adequati sint. Lex enim non dominatur nec est supra eos,
qui eam implent. Sed potius ad eam ascendunt et pertingunt ad eam.
[Impletio legis est mors legis. Ro. 7. 'Quamdiu vir vivit'.]
w 3, 463,1 <Corollarium 2.>. [Quia quando Euangelium opere impletur, 15
tunc semper verbum dei incarnatur spiritualitei. Opus enim est velut
caro. Et verbum est velut dei filius. Quare Euangelium impletum
est Iudicium et Iustitia, et opus dei, via dei &c., sicut ad literam
Christus hec omnia est in persona sua.]
w 3, 458, Unde qui Apostolum et alias scriptum vult sapide intelligere, 20
[Bi. 103 r] Q p 0 r t e t ; s t a o m n i a tropologice intelligere: Veritas, sapientia, virtus,
salus, Iustitia, scilicet qua nos facit fortes, salvos Iustos, sapientes
&c. Sic opera dei, vie dei: que omnia Christus est literaliter.
Et fides eius moraliter hec omnia.
w 3, 461,0 Iudicium et iustitia in veteris legis Scripturis rarissime [anagogice 25
gestrichen] ad literam de futuro accipitur, sed frequentissime ac vere
w 46a semper | de tropologico et morali et Allegorico. Cuius ratio est, quia
vetus lex proprie solum primum adventum Christi prophetavit:
in quo Christus in Iudicio benigno et salutari regnat, quia adventus
gratie et benignitatis est. Unde Apostolus Ro. 3. 'Iustitia dei testi- 30
ficata a lege et prophetis. Iustitia autem dei per fidem Ihesu Christi.'
Nova autem lex proprie de futuro Iudicio et Iustitia prophetat. Quia
secundum Adventum Christi prophetat, qui erit in Iudicio severitatis

14 impletio bis vivit: R. Gl. mit ganz anderer Tinte und Schrift.
15 <Corollarium 2.) hinzugefügt', es handelt sichZ. 25—19 um ^ne R. Gl
die neben Z. 5 (Alioquin etc.) ansetzt, bis ganz unten auf Bl. 103 '·> ge-
führt und Bl. 103 r (hier Z. 20) fortgesetzt wird. 22 f. Nur Iustitia und
Iustos mit Großbuchstaben in Hs. (entgegen W. Α.). 25 in Hs. unmittelbar
(wenn auch mit Schriftunterschied) Fortsetzung des Vorherigen (gegen W. A).

14 Rm. 7, 1. 16 ff. vgl. W. 27, 12717; W. 40 I 4177; 415 fF.

20 s. u. S. 22318 ff. 25 Dagegen s. 0. S. 461. 30 Rm. 3, 21 I.
 Ps. 71, 2. 4. 6. 16. 157
et vindicta eterna, ut patet in multis auctoritatibus. Iohan. 6. 'potes-
tatem dedit ei Iudicium tuum facere'. Et 1 Thimo. ' Q u i iudicaturus
est vivos et mortuos &c'. Et Ro. 2. 'In revelatione iusti Iudicii dei.'
5 Quod autem hie de benigno Iudicio loquatur, patet quia dicit
'Iudicabit pauperes populi' [71, 4]. Quia damnat illos, ut salvet &c.
Item 'Iudicare populum tuum in Iustitia': Sed impios iudicat in
iniustitia eorum. Et bene dicit 'Iudicare', quia Christus accepit
Iudicium a patre non frustra: sed nec sibi tantum, immo nobis. Quia
10 'populum tuum iudicare' inquit.

'Descendet sicut pluvia in vellus' &c. [71, 6]. P r i m o : sine opere W 3, 468,4
humano incarnabitur. Unde et Miche 5. de Apostolis: 'Erunt re- [auf bi. 105 r]
liquie Iacob in medio populorum multorum, sicut ros a Domino
et quasi stille super herbam: que non expectat virum, et non prestola-
15 tur filios hominum.' Sicut enim Christus de spiritu sancto conceptus
est: ita quilibet fidelis nullo opere humano, sed sola gratia dei et
operatione spiritus sancti iustificatur et renascitur.

Lxx 'firmamentum' ' i n t e r r a in s u m m i s m o n t i u m ' w 3, 470«

Hieronymus 'memorabile [71, 16], Chaldaica: 'in capitibus [Bl. 106 r]
20
triticum' sacerdotum'. Que omnia in idem
consonant. Nam 'supra montes'
'abundantia dixit Apostolos et eorum successores:
L y f a Erit
tritici' summum autem seu vertex mon-
Burgensis 'placenta tritici' tium est caput eorum. In hoc autem
26 Kimhi 'particula fru- vertice Christus in sacrificio misse
menti' est 'frumentum' et panis celestis in
specie sacramentali.
P r i m o 'firmamentum', quia 'panis cor hominis confirmat', ps.
103. Et Christus in hoc Sacramento est unicum et singulare firmamen-
30 tum totius fidei et religionis Christiane. Tolle enim hoc sacramentum,
ait Bonaventura, et exit confusa gentilitas et idololatria per omnem
Ecclesiam.

i f . Joh. 5,27. 2 2. Tim. 4,1. 3 Rm. 2, 5. 12 Mich. 5,7. 15 £E. cf.

W. I, 70110. 39. 18 fi. befolgt im Folgenden Augustins exegetische Regel
(de doctr. christ. II 12): alter (interpres) ex altero exponitur. 18 L X X :
firmamentum (στήριγμα), nach Faber zitiert. 19 translatio chaldaica:
in capitibus sacerdotum, nach Burgensis zitiert. Hieronymus = Psalt.
Hebr. (Faber). 22 Lyra z. St.: in hebreo habetur: abundantia fru-
menti, dazu Hieronymus (s. Z. 19) zitiert. 24 Paulus Burgensis z. St.
(Additio II): placentia seu placentula frumenti. 25 Kimchi von Lyra
und Burgensis nicht zitiert. 28f. Ps. 103 (104), 15. 31 Bonaventura,
de praeparatione ad missam cap. 2: Tolle hoc sacramentum de ecclesia
 158 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

S e c u n d o est 'memorabile triticum': quia in memoriam dominice

passionis institutum est. Ideo et 'memoriale domini' dicitur.
T e r c i o 'abundantia', quia tale sacramentum abunde per omnes
terras conficitur.
Q u a r t o 'placenta'. Hoc magis formam et figuram [ritum et 5
ceremonias] sacramenti exprimit.
Q u i n t o 'particula.' Hoc quantitatem panis ostendit. Quod
autem septuaginta magis 'firmamentum' posuerint, eo factum est,
ne tarn sanctum sacramentum clare gentilibus proderent.

W 3, 486,, Zu Ps. 72, 20 ('Desolati sunt, defecerunt, perierunt'): 'Deso- 10

latur' ergo 'concupiscentia carnis', 'deficit' 'concupiscentia oculorum'
et perit 'superbia vite'.. . . prius est 'concupiscentia carnis' vincenda
et facilius est. Difficilius autem et secundo 'concupiscentia oculorum':
quia non potest desolari subito sicut illa, sed deficiet paulatim. Ultimo
difficillima 'superbia vite': que etiam de victoria nascitur viciorum. 15
Ideo hec non vincitur si desoletur deficiatve, nisi omninopereat propter
iniquitatem suam: quia iniquissimum genus vicii est, quod inique
dividit inter gloriam dei et confusionem sui.

w 3, 5x63g Pro documento.

Z u Ps. 74, 9: Omnes qui in Biblia et sacris literis volunt studere, 20
hunc versum sibi quam diligentissime notent: ' C a l i x in m a n u
w
s'7 d o m i n i v i n i meri.' Hoc est | dicere, quod Scriptura non est in
potestate nostra, nec in facultate ingenii nostri: ideo in eius scrutinio
nullo modo confidendum in intellectum nostrum, sed humiliari et
orare [oportet], ut inclinet ad nos illum. Quoniam non datur nisi in- 26
clinatis et humilibus. Exemplum esto Iudeorum miseria. Qui super-
biunt in hoc, quod dicitur 'Non fecit taliter omni nationi et iudicia
sua non manifestavit eis'. Et putant Scripturam et calicem sese in
manu et potestate sua habere omnino. Et ideo exponunt earn secun-
dum suum sensum. Sed hic dicit, quod sit 'in manu domini'. Quia 30
potest deus auferre Scripturam seu sensum eius illis ignorantibus
et non advertentibus et adhuc se habere eam putantibus, ut ludeis
contigit. Quoniam ablata est ab eis: ac sie ablata, quod ostensum
est, quia calix esset non in manu eorum, sed in manu Domini dantis
eum cui voluit. 35
w 3, 517,, Igitur in Scripturis sanetis non sicut in Aristotele faciendum
et quid erit in mundo nisi error et infidelitas ? et populus Christianus
erit quasi grex porcorura dispersus et idolatriae deditus.
2 Ps. 101 (102) 13 u. ö. ix fi. 1. Joh. 2, l6. 27 t. Ps. 146
(147), 20.
 Ps. 72,20-Ps. 74,9. 159
est: Ubi sapienti licet contradicere sapienti. Quia ibi qualis Magister,
talis est eius et doctrina: prophanus et prophana; hie autem sanctus
et sancta. Q u a r e u b i c u n q u e et a q u o c u n q u e p r o f e r t u r ali-
quis s e n s u s , q u i n o n r e p u g n a t f i d e i r e g u l i s , n u l l u s e u m
6 d e b e t r e p r o b a r e a u t s u u m p r e f e r r e , e t i a m si s u u s sit
m u l t o e v i d e n t i o r et m a g i s p r o p r i e l i t e r e c o n s o n a t . Nam
in talibus illud verbum Salomonis utilissimum locum debet habere
prover. x. 'Audiens sapiens sapientior erit.' Et ibidem 3. 'Neinnitaris |
prudentie tue.' 'Mirabilis enim est deus in sanctis suis.' Et w
10 'mirificavit sanctum suum', ita et sanctam suam, scilicet Scripturam.
Experientia ego id edoctus sum sepius, quod, cum mihi quandoque
aliorum doctorum sensus ineptus, licet non falsus videretur, postea
in alio passu stupui, cum viderem tam proprie eum esse dictum. Exem-
pli gratia illud, quod Doctores exponunt de exemplis mortuorum
15 patrum, calceos inquam filiorum Israel in manducatione pascha,
mihi extortum et violentum videbatur. Quia magis mihi secundum
Apostolum videbatur dici: oportere esse calciatos pedes in prepara-
tionem euangelii. Sicut et in Canticis 7. 'In Calceamentis tuis.'
Et Ezech. 17. 'Calciavi te iacintho &c.' Et ps. 59. 'In Idumeam
20 extendam calciamentum meum.' Et hunc sensum illi semper pretuli.
Sed cum recte inspexissem, est idem sensus, et ille multo perfectior
et plenior et quasi entelechia huius. Nam quid sunt Exempla patrum
mortuorum, nisi opera Euangelica ? Et sic Calcei sunt (ut sic dicam)
Euangelium incarnatum et operibus indutum. Quod ego de nudo
26 Euangelio, illi de impleto senserunt. Et utique idem sensimus. Sed
illi perfectius. Ita et in aliis multis. Q u o c i r c a s u s p e c t a est et
n e q u a q u a m secure audienda illorum sententia, qui he-
b r a i c a m v e r i t a t e m l i t e r e ad hoc a l l e g a n t , n o n u t i l l u -
m i n e n t [elucident] n o s t r a m , sed ut r e p r o b e n t t a n t u m m o d o
80 et c o n t e n d a n t . N o n o p o r t e t hec ita f i e r i , sed 'unusquisque
in sensu suo abundet': et 'invicem superiores arbitrari' necesse est.
Corollarium: Q u i vellet et p e r t e m p u s p o s s e t , u t i q u e o m -
nium expositiones, diversissimas etiam, quam facillime
p o s s e t c o n c o r d a r e . E t ego p r o mea p a r v i t a t e p u t a r e m
35 etiam m i h i in D o m i n o id n o n i m p o s s i b i l e .

3 f. Nach Augustin ζ. St. (Ps. 74, 8): quicuraque tamen intellectus

exierit, opus est ut regulae fidei congruat; vgl. doctr. Christ. I l l 2.
8 Prov. i, 5; 3, 5. 9 Ps. 67 (68), 36. 10 Ps. 4, 4. 14 f. Gl.
interl. zu Exod. 12, 11. 17 f. Eph. 6, 15. 18 Cant. 7, 1. 19 Hes.
16, io. Ps. 59 (60), 10. 27 illorum: etwa Lyra, Burgensis; vgl. so-
gleich S. 160 Ζ. 4 ff.; vgl. 0. S. 4713. 30f. Rm. 14, 5 (Ro. II 325^8.).
31 Phil. 2, 3. 32 ff. s. 0. zu S. 15718.
 ι6ο IIIc. Psalmenscholien 1513/15.

Et hec est ratio, quare dominus testimonia demonum de se no-

luit. Et quia idem iste Asaph ps. 49 dicit: 'peccatori autem dixit Deus:
Quare tu enarras &c.'
Dicit autem Lyra in hebreo sic: 'Calix in manu Domini vini
fortis.' Burgensis sic: 'Vini lutuosi*. Sed hec omnia potius (precipue 5
Burgensis) ex coniectura Iudaica videntur dici. Quia carnaliter Scriptu-
ram intelligentes aptant, que suo sensui videntur. Quia fex vini non
videtur esse nisi vini lutulenti et 'spissi': ideo contemnendum hoc est.
3, 531.S Zu Ps. 76,12: absolute dicit 'opera domini', nulla specificando:
ut et psalmo precedente dicit 'In omnibus operibus tuis meditabor': 10
debet hoc ad omnia opera dei extendi, etiam ea, que particulariter
quandoque et contingenter facit in locis diversis, ut sunt punitiones,
plage, bella, fames, aut contra fertilitas, benedictio, miracula &c.
Quia hec omnia sunt tanquam fomenta timoris et spei, odii et amoris
estimanda et ponderanda. Cum autem frequenter dixerimus Tropo- 15
logiam esse primarium sensum Scripture, quo habito facile sequitur
sua sponte Allegoria et Anagogia et applicationes particulares contin-
gentium: utile est pro clariore intelligentia multorum amplius ista
opera dei distinguere.
w 53' Primo ODera Primo literaliter in 20
opera
Creationis Christo personaliter
facta
S e c u n d o opera Secundo Tropologice
Scilicet, Et hec
spiritualia e a d e m in anima con-
ut dic- quadru-
populi Israel tra c a r n e m 25
tum est pliciter
Tercio opera Tercio Allegorice in
redemptionis. m u n d o c o n t r a malos
Q u a r t o A n a g o g i c e in
c e l o et i n f e r n o .
Et secundum hoc psalmus iste et alii habent quadruplicem, immo 30
sextuplicem intelligentiam de operibus dei, de virtute eius, ad creden-
dum prophetam appropriate de opere redemptionis potissimum loqui.
Et ideo videamus, quomodo Tropologia infert Allegoriam et Ana-
gogiam.

9 ff. Bl. 121 v.·, Bl. I2I—I23 eingeklebt, beginnend (W. 3, 5309):
Pro psalmo 76 sequenti: Veruntamen ut notemus, quod incidit, ante-
quam excidat. 20—29 unierstr.

ι Mc. I, 25. 2 Ps. 49 (50), 16. 4 Lyra z. St. 5 Paulus

Burgensis z. St. für merum: 'spissum' vel 'lutuosum'. 10 psalmo
precedente: gemeint ist v. 13 des gleichen Psalms 76. 15 frequenter:
W. 3, 335ziJ 4588 oder hier S. 156«.
 Ps. 74, 9— Ps. 76, 12. 20. 161

Opus dei et virtus eius est fides: ipsa enim facit iustos et ope-
ratur omnes virtutes, castigat et crucifigit et infirmat carnem: ut ipsa
non habeat opus suum nec virtutem, sed ut opus dei sit in ilia. Et
sic salvat et roborat spiritum. Quando autem hoc fit, tunc omnes,
6 qui illud faciunt, fiunt opus dei et virtus dei allegoricum. Et sic Ec-
clesia est opus et virtus dei. Mundus autem est infirmus et abiectus,
et sicut in came, ita et in ipso nullum opus dei: eo quod sit sepa-
ratus ab Ecclesia et populo fideli. Quod si in isto perseveraverint,
devenient tandem ad anagogiam malorum et iudicium eternum:
10 et illi ad anagogem bonorum. Et ita Malum tropologicum est primum,
ex quo oritur malum Allegoricum, quod est corpus Diaboli Baby-
lonicum, natum ex corpore peccati, quia peccato et infidelitati ad-
herent. Econtra Bonum tropologicum est fides et opera, eius, ex
quo et per ipsum oritur bonum allegoricum, id est Corpus Christi,
15 qui Domino adherent usque ad gloriam futuram, anagogicum bonum.
Zu Ps. 76, 20: 'Vestigia tua non cognoscentur.' Quia sicut di- w 3, 547,3
vinitas fuit velata sub carne infirmitatis: ita opera eius, que fuerunt
maxime [passiones gestr.] deiectio diaboli, victoria mundi, destructio
inferni, acquisitio celi et sanctificatio Ecclesie, occisio mortis, que
20 sunt opera prorsus divina, fuerunt velata infirmitate passionis. Quis
enim crederet, quod crux et passio tam inestimabilia faceret? Igitur
Vestigia eius non cognoscebantur, nec videbat omnis homo viam
eius, quam tunc ibat. Et quid operaretur, non intellexit nec mundus
nec diabolus. Nec tamen ideo non fuit deus ille, qui deduxit olim in
25 manifesta virtute populum. Sed quia tunc literam, nunc spiritum
litere operabatur, qui occultus erat in litera. Et ita rursum cogi-
mur ad spiritualem intelligentiam psalmi.
Licet enim, ut predictum est, in figura exodi ista nescientia mon-
strata sit, quod Pharao non intellexit hanc esse viam et opus dei: tamen
30 melius sentimus, quod propheta ex opposite loquatur. Ac si diceret:
Tunc virtus tua fuit mani|festa, et visibilia erant mirabilia tua ac w 548
vestigia virtutis tue omnibus cognita. Sed nunc, cum spiritum illius
manifeste litere occultum facturus es: erunt opera ma ita occulta, opera
tua adeo abscondita, ut nisi fide percipiantur, nullo modo cognos-
35 cantur: Immo nisi fides doceat, quod passio tua tanta opera faciat,
videbitur quod sint opera infirmissimi hominis cuiusque. Quid enim
est pati ? Nunquid est hoc opus dei ? Igitur Diabolum esse victum,
mortem occisam, celum apertum, fides intelligit: ratio autem non
cognoscit. Velavit enim ea opera sub infirmitate passionis, ut deitatem

28 W. 3, 54635 £f.
Luther V II
 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

sub humanitate, ut fide quoque velaret rationem et 'stultam faceret

sapientiam mundi'. Quare ultimus versus contra Iudeos incedit.
Qui quoniam vestigia eius non cognoscunt nec cognoscere volunt,
non credentes, sed tantum ea, que in ipso viderunt, infirma consy-
derantes, statim eum quoque deum esse suum verum negant, qui 5
olim 'deduxerit eos in manu Mosi et Aaron' [76,21]: quem adhuc
Semper expectant. Hie autem dicit, quod idem ipse sit, qui olim
deduxit, et non alius: qui modo in infirmitate opera sua abscondit
et iam non in maiestatis virtute fecit manifesta mirabilia, sed in
humilitate passionis occulta mirabilia. Unde Isaie 53. 'In humili- 10
täte iudicium eius sublatum est': quod quia ad manum venit,
exponemus et cum nostra translatione concordemus, que dicit:
'De angustia et de iudicio sublatus est*. Itaque est sensus: Ipse
sublatus est, absconditus a ludeis et in altum ad dextram patris
'sublatus est in humilitate' passionis et angustia infirmitatis. Quod 15
enim Iudei eum non cognoscunt et absconditus ac sublatus est ab eis,
facit humilitas, afflictio, angustia et iudicium et damnatio, quam
sustinuit. Ipsi enim suum Messiam talem non sperant, sed solum in
gloria, potestate, virtute &c. Ideo sublatus est ab illis. Igitur nostra
translatio dicit: 'De angustia (id est propter afflictionem passionis) et 20
de iudicio (id est propter damnationem mortis ad crucem) sublatus
est': pereorumincredulitatem, quia propter ista non credunt eum esse
Christum eis promissum et deum. Idem alia translatio: 'In humili-
tate (id est passione) iudicium (id est potestas iudiciaria et regnum
super Iudeos) sublatum est per eorum infidelitatem.' Vel quod melius 26
credo vel eque bonum: Ipse sublatus est (id est exaltatus super omnia)
et iudicium eius super omnia exaltatum, scilicet iudiciaria potestas:
propter passionem et mortem. Quia secundum Apostolum 'Quia fuit
obediens usque ad mortem: ideo deus exaltavit ilium'. E t quia passus
est, inde constitutus est Iudex vivorum et mortuorum. E t 'inde ven- 30
turus est &c.' Item Quia per passionem et mortem gloria et honore
coronavit eum Hebr. 2. Sic ergo 'De angustia et iudicio sublatus est',
w 3, 578,, Zu Ps. 77, 25. Omnes Heretici et superbi et diffidentes hanc
habent conditionem, quod non contend de iis, que expressa continet
Scriptura et manifesta agit practica Ecclesie, aliter insuper etiam sibi 35
volunt probationem illorum fieri. Ut vulgo dicitur: @ot fall Ct)Ht
Sblictyen et)" iefunöetö machen. Adeo increduli et rebelles sunt, ut
potius omnem scripturam negent aut corrumpant et contra tot gene-

I f. 1. Cor. 1,20. 10 f. Jes. 53, 8 (in der Form von Act. 8, 33: nach
L X X ) . 12f. ib. (Vulgata). 23ff. s. zu Z. 10. 28 f. Phil. 2, 8f. 31 'inde
venturus est iudicare vivos et mortuos' (Symb. apost.). 31 f. Hebr. 2, 9.
 Ps. 76, 20 f . - P s . 77, 25—Ps. 83,4.

rationum Ecclesiam pugnent: quam 'suum sensum captivent in

obsequium Christi'. Omnia revocant in dubium et in questiones,
que per tot secula sunt servata et pro quibus tot martyres occubuerunt.
Et eorum revocationi volunt deum consentire, ac novam et aliam
5 probationem ab Ecclesia expostulant, parati alias earn negare esse
quod est, habere quod habet, et posse quod potest. Sed quam iustissime,
domine Ihesu Christe, tu tarn nephande superbie irasceris. Si enim
tu cuilibet novum euangelium deberes statuere et uniuscuiusque
tentationi et scrupulo satisfacere atque sic satisfacere, ut scrap ulus
10 et opinio illius auctoritate tua confirmetur, tuum autem verbum
mutetur ad votum cuiuslibet in illud oifendentis: quid fieret ? Nullam
Ecclesiam haberes, tunc vere non esses deus. At nunc tu deus, qui
non mutaris. Et illi potius non populus tuus: qui debent et nolunt
mutari in sensu suo et 'consentire adversario suo': ideoque schan-
15 dalisati in verbo tuo et manna nauseosi dicunt male de te: 'Nunquid
poterit carnem parare populo suo V id est nunquid ille, qui in Ecclesia
dicitur esse, illos doctrina pascit? q. d. non est ibi: ergo nec doctrina
eius, sed apud nos. Sed tu responde illis pro me: 'Nunquid vos manna
meum sapuistis ? Nunquid vos coenam meam gustabitis ? Non po-
20 pulus meus vos, et ego non deus vester'.
Igitur nolle credere et omnia in dubium revocare ac sic novam
doctrinam expectare: hec est gravissima tentatio domini. Gave ergo,
ο homo: sed humiliter disce sapere et ne novus author transgrediaris
limites, quos | posuerunt patres tui. Sed 'interroga patrem tuum et w 5 7 9
25 dicet tibi'. Spiritum enim legis posuit deus non in literas in papyro
positas, in quas heretici confidunt, sed in homines officiis et ministeriis
prepositos, ut ex illorum ore requiratur. Alioquin quid facilius diabolo
quam seducere eum, qui suus Magister esse nititur in Scripturis
reiecto hominis ministerio? U n u m v e r b u m male i n t e l l e c t u m
30 in t o t a S c r i p t u r a c o n f u s i o n e m f a c e r e p o t e s t .
Zu Ps. 83, 4 : notandum, quod opera Christi et sanctorum in hu- w 3 , 645,,
militate, vilitate, paupertate, abiectione, aiflictione facta tunc demum
sunt 'nidus' vel 'domus passeris', quando efficiuntur exempla et
assumuntur in exempla et disponuntur ad imitationem. Secundo
35 potest dici: 'fides (secundum Augustinum) est nidus', que de Christo
sumitur in forma humilitatis apparente. Et in tali nido pullos reponere

29 f. unterstr. 35 est (Aug.): esse Hs.

ι f. 2. Cor. 10, 5. 14 Mt. 5,25. 24 f. Deut. 32, 7. 35 Augustin

ζ. St.: ipsa fides nidus est pullorum tuorum.
11*
 164 IIXc. Psalmenscholien 1513/15.

oportet. Sic in Canticis: 'Columba mea in foraminibus petre.' Quia

in vulneribus Christi, in verbis eius, in factis eius et sanctorum eius
meditari: hoc est nidum sibi ex illis conficere. Sicut b. Bernardus de
'fasciculo myrrhe' disserit. Et beatus, qui iugiter meditator in illis et
compungitur et penitentie opera facit. Talis enim est passer, qui 5
nidificat et prolificat in cruce Christi. Unde sequitur: ' A l t a r i a t u a
d o m i n e . ' ['Altaria' possunt et Apostoli intelligi: quia sicut ipsi sunt
w 646 fundamenta Hcclesie, | super que ceteri edificantur: ita et altaria, super
que offeruntur ceteri. Sed Christus omnium altare primum. Quia
qualis ipse est ad totam Ecclesiam: tales sunt Vicarii eius ad partes. 10
Unde et eadem nomina participant, scilicet capita, pastores, doctores,
princi<pes>, reges, Magistri: que sunt nomina C<hristi>. ItemSponsi,
mediatores, sac<er>dotes &c. ergo.]
W 646,5 Primum altare nostrum est Christus, ipse sacerdos et hostia et
altare nostrum, super quem nos impositi offerimur deo patri, et in 16
ipso omnia nostra sacrificia offerimus. Et ipse in corpore suo nos
obtulit deo mortificatos carne, vivificatos autem spiritu. Si autem in
corpore suo: ergo corpus eius est altare nostrum, cum non possit
offertorium fieri nisi super altari. Crux autem eius fuit altare eius, in
quo ipse fuit oblatus pro nobis, offerens nos in seipso. 20
Alterum est Crux Christi mystica, in qua omnes oportet offerri.
Quia 'qui non aeeipit crucem suam et sequitur me, non est me dignus':
sicut enim ipse in cruce oblatus est: ita et nos similiter in cruce offerri
oportet. Et ita iam redit quod dictum est, scilicet nidum esse altaria
Christi, et crucem et passiones Christi, que stmt ista vilia et abiecta in 26
mundo, humilitas, opprobrium, peripsima, aporia &c. [que Apostolus 2
Cor. 6. prolixe numerat: 'In multa patienta, in ieiuniis, vigilia &c.']
Ex illis enim nidus fit, et super et in illis offerimur Deo: sicut Christus
in cruce, ita et nos in illis: que stmt cruces nostre et passiones nostre
et altaria nostra, super quibus 'exhibemus corpora nostra hostiam 30
viventem'. [Si enim sacerdos est Christus, ergo altaria, ergo mactat
victim<am>. Altaria sunt cru<ces>. verbum dei sunt cult<ri>, quibus
mactat. . . . mirum est in hiis 'nidum' et 'dom<um> invenire'. Sed
'In patientia vestra possidebitis animas vestras': gaudere et gloriari <in>
passionibus <est> in nido<esse>. Sic stulta fac<ta> est sapientia mundi, 86

12 f. Ergänzungen wie W. A.

1 Cant. 2, 14; dazu Bernard in cant. s. 61, 3: foramina petrae: vul-

ncra Christi . . . ubi tuta firmaque infirmis securitas et requies, nisi in
vulneribus Salvatoris? 3 f. Cant, ι, 12; dazu Bernard in cant. s. 43.
14 ff. vgl. W. 6, 368 f. 22 Mt. 10, 38. 26 f. 2. Cor. 6, 4 f. 30 f. Rm.
12,1. 33 Ps. 83 (84), 4. 34 Lc. 21,19. 35 1. Cor. 1, 20.
 Ps. 83,4. 6 f. 165

ut in passione sit quies <et> in pace <sit> turbatio. Sed hec non invenit
nisi 'turtur'j et qui querit, id est gemit.] Et hinc iam ratio redditur
tituli, que tam in profundo abscondita hie latuit, scilicet 'pro torcu-
laribus'. Crux, torcular, nidus, altare, omnia idem sunt. Nisi quod
6 nidus exprimit electionem et voluntariam assumptionem crucis:
sicut et requiritur, quia dicit 'Qui non accipit (scilicet elective et
sponte) crucem suam &c.'
Zu Ps. 83, 6 f . : ('Semite in corde e i u s ' . . . quasi diceret:) 'In W 3, 649,
corde meo abscondi eloquia tua.' Vult ergo dicere, quod qui in fide
10 et spiritu est, ipse ex corde et übertäte et hilaritate deo servit et vias
eius ambulat. Quia 'in corde', id est in affectu sunt, in voluntate
placent 'semite' ei et amat illas, quia ex amore et radice cordis illas
ambulat. Econtra autem: qui sub lege et litera sunt, quia spiritum
et gratiam non habent, coacti et inviti faciunt et ex timore et non ex
16 corde, quia mallent omittere facienda et facere omittenda, si in eorum
staret electione. Ideo odium preceptorum est in corde eorum: ipsa
autem precepta extra foris stmt a corde proscripta et tantum in corpore
et conspectu hominum ea faciunt. Sed spirituales in conspectu dei,
quia 'in corde sunt semite' illis et placent eis. Sed hoc non ex se habent,
20 sed ex auxilio dei. Quia 'Beatus vir, cuius est auxilium abs te', seu
'cuius in te est fortitudo'. Sequitur
'Transeuntes in valle fletus vel lachrymarum: fontem
p o n e n t earn' [83, 7]. Describit latius, quod dixerat, dicens, quod
illam virtutem et 'fortitudinem' et 'auxilium' (quod est Christus seu
25 fides Christi) 'ponent fontem', scilicet omnium virtutum reliquarum
sequentium. Siquidem fides, que ex gratia dei donatur impiis, qua
et iustificantur, est substantia, fundamentum, fons, origo, principium,
primogenitum omnium spiritualium gratiarum, donorum, virtutum,
meritorum, operum. 'Fundamentum enim aliud nemo potest ponere.'
so D e isto fonte dominus Iohan. 4. 'Si quis biberit ex aqua, quam ego
dabo: fiet in eo fons aque vive salientis in vitam eternam.' Fides enim
prerequiritur ante omnia: qua habita cetera omnia ex ilia scaturiunt,
sicut ex petra et silice aque. Et hoc ps. 1. dicitur, quod sit 'iuxta
decursus aquarum lignum' positum 'Beatus vir'. Quia scilicet 'in
35 lege domini voluntas eius'. Voluntas autem non est in lege, nisi per

15 facere [facienda gestr., übergeschr. omittenda. 33 aquae korr.

aus aquas.

3 f. Ps. 83 (84), I. 6 f. Mt. ίο, 38. 8 Ps. 83, 6 (Hebr.).

8 f. Ps. 118 (119), II. 20 f. Ps. 83, 6 (Vulg. + Hebr.). 22 Ps. 83, 7
(nach Psalt. Hebr.). 29 1. Cor. 3, 11. 30 Joh. 4, 13 f. 33 Ps. 1, 1 ff.
 ι66 III c. Psalmenscholien 1513/15.

gratiam fidei: alioquin erit noluntas et odium eius in lege Domini.

Sed hanc voluntatem Christus donat: ideo 'Beatus vir, cuius est in
te fortitudo' et 'abs te auxilium', scilicet gratie.

PSALMUS LXXXIV.
w 4,6„ . . . ' C o n v e r t e n o s d e u s s a l u t a r i s n o s t e r : et a v e r t e 5
i r a m t u a m a n o b i s ' [84, 5]. Exposito seipso, quomodo velit in-
telligi, scilicet in spiritu se loqui, nunc orat que predixit futura.
Quare consequens est, ut et de spiritual! nunc conversione [et ira]
w 4. 7 loquatur. Que ideo est summe necessaria, quia non | potest humana
virtute fieri, sed tantum divina: pro eo quod Deus in carne absconditus 10
est, ita ut eum omnis homo cognoscere non possit nisi ex spiritual!
gratia dei illustratus. Unde b. Petrus ita conversus dicens 'tu es
Christus filius dei vivi' audivit: 'Beatus es Simon Bariona: caro et
sanguis tibi non revelavit, sed pater meus qui est in coelis.' Et Iohan. 5.
'Erunt omnes docibiles dei.' Et Matt. X I . 'Revelasti ea parvulis et 15
abscondisti a sapientibus et prudentibus &c.' [Et iterum: 'nemo venit
ad me, nisi pater meus, qui misit me, traxerit eum.'] Igitur ad deum
converti nemo potest nisi prius ad Christum conversus, sicut dicit:
'Nemo venit ad pattern nisi per me'. Quare propheta videns multos
de suo populo, immo omnes fere posse errare, schandalisari et averti 20
a Christo, petit ut convertantur. Quod fit per cognitionem Christi
sive dei incarnati. Nam hinc plurimi sunt aversi: qui noluerunt
converti et cognoscere ilium, propterea quod erat homo et absconditus.
Sic et modo multi scandalisantur in veritate: quia aversi sensu suo,
non agnoscunt earn nec credunt earn esse veritatem. Qui omnes 25
indigent, ut convertantur a domino. Conversio autem hec est mentis
et voluntatis: Mens aversa per ignorantiam et nimiam sapientiam,
voluntas per affectum sui sensus, sue mentis: quod in ludeis et here-
ticis superbia facit. De quibus b. virgo: 'dispersit superbos mente
cordis sui', id est cognitione et intentione affectus sui proprii. Mens 30
enim intentionem seu sensum, opinionem, estimationem hie significat,
sicut dicitur: 'Non fuit mentis mee', et 'hec est mens mea'. Cor autem
voluntatem et affectum significat. Igitur summe nunc indigemus con-
verti, ne offendamus in veritate, que nobis miris modis obviat, ita ut
earn ubique advertere non possimus, nisi deus propitius nobis sit et 35
convertat faciem nostram ad ipsam agnoscendam, avertendo iram

34 modis nos obviat Hs.

12 f. Mt. 16, 16 f. 14 Joh. 6, 45. 15 Mt. 11, 25. 16 f. Joh.

6, 44. 19 Joh. 14, 6. 29 f. Lc. 1, 51.
 Ps. 84, 5 δ. 167

suam a nobis, ne dorsum ad earn vertamus et sic avertamur ab ea.

Nam hec duo se inferunt: Si nos convertimur ad veritatem, avertitur
ira dei a nobis. Si autem nos avertimur ab ilia, convertitur ira dei ad
nos. Ergo convertere, si vis iram avertere. Sed ut dixi, impossibile
5 est ex nobis, nisi petamus a deo converti.
' N u n q u i d i n e t e r n u m i r a s c e r i s n o b i s ? aut e x t e n d e s
i r a m t u a m a g e n e r a t i o n e in g e n e r a t i o n e m ? [84, 6] quasi
dicat: non utique. Ideo confido, quod non frustra oro, ut avertas
iram tuam, ac si dicat: Scio, quod non ineternum irasceris nobis:
10 ideo confidenter petii, ut avertas. Quia nunquid tu ineternum iras-
ceris ? absit ut de te tale quid opiner, cuius proprium est misereri.
[Vel quia af<fe>ctuoso omnis mora videtur longa, et timet eter<nam>
omnem dilationem, <quia> non cito dat<ur> speratum: u<nde> ps. 6.
'Anima m<ea> turbata est valde, sed tu domine usque <quo> V quasi
15 dicat: 'nunquid in<eternum?>' Sic enim et in s<pi>rituali adventu
<est>, quod cor contritum <ma>xime tamen timet eter<nam> iram:
quia coepit sa<pere> et desiderare g<ratiam> et Christum et horrere
peccatum.] | 'Et est tacite question! Responsio, ut si diceretur: Ut quid w 4, 8
frustra oras? Vides quod nihil sequitur! Respondet: At si differt,
20 non tamen aufert, non ineternum differet. Nolite diffidere, nolite
deficere expectando, quia non ineternum, sed
' D e u s tu c o n v e r s u s v i v i f i c a b i s n o s : et p l e b s tua
l e t a b i t u r in te' [84, 7]. Fere similis versus: 'In convertendo do-
minus captivitatem Zion, facti sumus sicut consolati &c.' Ergo mortui
25 sumus ante conversionem tuam: et mors nostra est aversio tua. Sed
conversio tua fiet vita nostra. Quomodo enim anima potest vivere
(de tali enim vita hie loquitur), a qua deus aversus est: qui est vita
anime sicut anima corporis ? Sed conversio ista dei maxima et p r i m a
est, qua unitus est nostre nature. S e c u n d a , qua unitur spiritualiter
30 spiritui nostro per fidem et charitatem. T e r c i a per claram visionem.
Sic enim est nobiscum una caro, et nos cum illo unus spiritus. Verum
secunda et tercia est potius conversio nostra, qua ad eum convertimur:
prima autem est eius propria et ineffabilis, qua ad nos conversus est.
Sicut dicit: 'Convertimini ad me (quod fit per spiritum), et converter
35 ad vos (quod fit per incarnationem).' Unde in Canticis: Osculetur me
osculo oris sui\ Sic enim conversus omnes vivificavit, qui ei adherent.

12 — 18 a. R. (andere Tinte); Ergänzungen wie W. Α.

4 f. Augustin z. St.: Noli tibi arrogare nec ipsam conversionem.
n Joh. de Turrecremata und Lyra z. St.: misereri proprium tibi (auch
im Missale, Missa pro defunetis, Collecta). 13 Ps. 6, 4. 23 f. Ps.
125(126),!. 34 f. Sach. 1 , 3 . 35 Cant. 1 , 1 .
 IIIc. Psalmenscholien 1513/15.

Quod autem dicit 'Conversus', sine dubio insinuat, quod fuerit prius
aversus per iram suam et indignationem, qua mortui sumus. Nunc
autem per charitatem et bonitatem conversus est, qua rursum vivimus.
Unde patet, quod iste versus non potest ad literam exponi de corporali
vita: quia sic omnes vivunt. Et non vivifieavit in adventu suo primo 6
secundum corpus sanetos suos. Sed nondum est exhaustus versus.
Si vivificat, ergo prius mortificat. Nam male viventes occidit, ut
occisos vivificet. Sic quod sequitur: 'Et plebs tua letabitur in te': que
prius letabatur in se et nondum erat plebs tua. Nunc autem tristatur
in se, ut letetur in te. Quia omnes oportet lugere, sicut scriptum est: 10
'plangent se super eum omnes tribus.' Sic enim locus iste, qui est
Ecclesia, appellatur 'planctus JEgyptiorum', ubi plangitur Iacob pa-
triarcha noster verus. Denique in valle lachrymarum sumus, qui
in Ecclesia sumus.
' O s t e n d e nobis d o m i n e m i s e r i c o r d i a m t u a m : et s a - 15
l u t a r e t u u m da n o b i s ' [84, 8]. Qualis sit ista ostensio, sequens
versus exprimit. Quia loquitur de primo adventu et prima ostensione
Christi domini. Nunc enim ostenditur nobis per fidem, tunc autem
per speciem. Ideo hie per auditum, ibi per claram visionem: fides
enim ex auditu est. Et ita Christtim esse dominum ex auditu tantum so
habemus in fide. Sed tunc idem habebimus per speciem in re. Unde
dicit:
W 4. 9is A u d i a m quid l o q u a t u r in me [84,9] . . . P r i m o , u t d i x i ,
A u d i a m : quia auditui nostro ostensa est misericordia ista et
donatum salutare istud dei, nondum autem visui. Nec ulli datur 25
nisi auditu et fide ipsum pereipere in hoc adventu primo et pro hac
vita: ideo dixi hunc versum exponere precedentem de ostensione.
Secundo
Q u i d l o q u a t u r : quia verbum dei non nisi auditu pereipitur.
Natura enim verbi est audiri. Sed cum videbimus, quid formet et (ut so
ita dixerim) speciabit et imaginabit, aliter erit. Natura enim speciei
et imaginis est videri et non audiri. Ergo loqui ipsius domini est
verbum suum edere et manifestare, sed auditui. Ita deus pater locu-
tus est nobis, id est filium verbum suum ostendit nobis in auditu fidei.
Et hoc est Euangelium dei, quod promiserat ante per prophetas: quo- 35
rum hic unus est dicens: 'Audiam quid loquatur'. Et hoc loqui, hanc

13 nostra verus Hs.

1 1 Mt. 24, 30. 12 Gen. 50, 11. i9f. Rm. 10, 17. 23 cf. W. 1,
25?; 3024 (hier S. 4123 ff.): 25J26. Dez. 1514; in u n g e f ä h r gleiche Zeit
fällt auch diese Psalmauslegung.
 Ps. 84, 7 ff.

verbi ostensionem, hanc euangelii editionem egit ministerio Aposto-

lorum et eorum successorum. Quia in illis loquutus est toti mundo.
Tercio
I n me. In hoc tangitur differentia euangelii et legis. Quia lex
5 est verbum Mosi ad nos, Euangelium autem verbum dei in nos.
Quia illud foris manet, de figuris loquitur et umbris futurorum visi-
bilibus: istud autem intus accedit et de internis, spiritualibus et
veris loquitur. Aliud enim est in nos, aliud ad nos loqui. In nos enim
efficax est et capit nos, ad nos autem nequaquam. Ita verbum fidei
10 penetrat ut gladius anceps in interiora et spiritum erudit et sanctificat.
Verbum autem legis tantum carnem erudit et sanctificat.
( ' l o q u e t u r p a c e m . . .) s u p e r sanctos suos et in eos q u i w 4, i 0!
c o n v e r t u n t u r ad c o r ' [84,9].
Qui sancti sui in spiritu sunt: tales enim in abscondito sancti
16 sunt. Alii autem sancti sunt sibi et hominibus. Et isti Sancti hominum
non possunt audire verbum: quia non potest in illos dici: non vitio
verbi, sed eorum, qui intra dicendum recipere nequeunt. Non enim
potest hoc verbum | nisi in te dici: ideo nec audiri a te, nisi in te sis W 4, n
et extra te non sis. Ibi enim esse oportet, ubi verbum sonat, si velis
20 audire. Sed in te sonat: igitur. Et hoc satis indicat, quod sequitur:
'In eos qui convertuntur ad cor': scilicet ab extra ad intra, in seipsos
redeunt, et prevaricatores ad cor revertuntur. Hec autem omnia hoc
volunt: quia omnia que sunt extra nos, oblivisci oportet visibilia et
temporalia, et ea tantum que intus sunt et invisibilia sapere. Nus-
25 quam autem sunt invisibilia, nisi in nobis. Quod sic est intelligendum
quo ad cognitionem et amorem: sunt autem in proprio suo genere
ubique. Nam sicut exteriora et visibilia sunt in nobis, immo nos in
ipsis, cum sit spiritus noster invisibilis mersus in visibilia: quando
ad se redit ad invisibilia et ea que sunt sua propria. Et tunc videbit
30 bona et mala sua: que sunt invisibilia. De his autem loquitur verbum
dei: ergo patet, quomodo in nobis loquitur: quoniam de bonis et
malis invisibilibus loquitur, que sunt in nobis. Que qui vult tempo-
ralia putare, non percipit verbum dei nec ea que dei sunt. Sed et hebr.
translatio apte consonat, que dicit: ' E t non c o n v e r t e n t u r a d
35 s t u l t i t i a m . ' Stultitia enim in proverbiis et Ecclesiast. est sapere

g f . Hebr. 4, 12. 22 Jes. 46, 8. 23—30 vgl. A. W. Hun-

zinger, L.'s Neuplatonismus in der Ps.-Vorl. 1513—16 (1906) S. 22. 54.
28 f. cf. Augustin, de vera relig. 39, 72 (MPL. 34, 154) noli foras ire,
in te ipsum redi, in interiore homine habitat Veritas. 33 f. Psalt.
Hebr. (Faber).
 170 III c. Psalmenscholien 1513/15.

temporalia et transitoria et carnalia amissis spiritualibus et eternis:

que sapere est sapientia. Unde et ubique stulti et insipientes dicuntur.
Igitur 'converti ad cor' et 'non ad stultitiam', idem est prorsus. Sicut
vir sapiens est, qui edificat supra stabilem et manentem petram. Sed
stultus, qui super arenam vel aquam fluentem et cedentem. 5
' V e r u n t a m e n prope timentes eum salutare ipsius,
u t i n h a b i t e t g l o r i a i n t e r r a n o s t r a ' [84, 10]. Docet qui sint,
quos dixit ad cor conversos et sanctos et plebem domini: hii enim
sunt timorati et solliciti in timore filiali et reverentia. Qui enim timent,
ipsi poterunt esse tales, quales supra descripsit. Quia 'initium sapientie 10
timor domini'. Et non solum esse tales, sed et permanere: quia se-
quitur 'ut inhabitet gloria in terra nostra'. Timor enim fidelis est
custos conservans salutare datum nobis. Quo sine cito amittetur. Sic
enim Simeon fuit homo timoratus: ideo tunc habitavit Christus in
hominibus. 'Et vidimus gloriam eius &c.' 15
w 4, υ , , . . .'Misericodia et Veritas <obviaverunt sibi'> [84, 11]. Hic
notandum, quod Veritas [1.] q u a n d o q u e d i s t i n g u i t u r contra
falsum et mendacium, [2.] q u a n d o q u e c o n t r a u m b r a m et fi-
guram. Iohan. 6. 'Non Moses dedit vobis panem de coelo, sed pater
meus dat vobis de coelo panem verum.' Nunquid falsus erat ille panis ? 20
Non, sed figuralis et umbratilis. Sic 'Ego sum vitis vera': scilicet contra
w 13 umbram I vitis naturalis vel etiam false vitis et mendacis. Q u a n d o q u e
[3.] c o n t r a vanitatem. Sic 'omnia sunt vanitas' apud hominem, qui
bona vana querit et mala vana fugit, timet ubi non est timor, et amat
ubi non est amor. Omnibus istis modis Christus est Veritas. Quia 25
ipse est impletio omnium figurarum et vera et solida salus et bonum
fidele, non mendax neque vanum. Q u a r t o Veritas, quod magis puto
ad propositum, dicitur fidelis promissi exhibitio contra substractionem
et promissi negligentiam. Sic Christus est Veritas, quia promissionem
patris de se factam exhibuit, ut iam deus sit verax in promissis suis, so
dato salutari quod promisit. Et sic Lyra bene exponit dicens: ' M i -
s e r i c o r d i a et Veritas o b v i a v e r u n t s i b i ' , i d est ' s i m u l c o n -
v e n e r u n t in u n a m p e r s o n a m . Q u i a e x d e i m i s e r i c o r d i a
v e r b u m a s s u m p s i t c a r n e m ad c o m p l e n d u m veritatem
p r o m i s s i o n i s f a c t e p a t r i b u s v e t e r i s t e s t a m e n t ! de i n - 35
c a r n a t i o n e f i l i i d e i . ' Quia quod nobis filium promisit, fuit mera
misericordia dei. E t sic ipse veniens est misericordia, id est effectus
misericordie dei, quam promisit. Quod autem eum misit, fuit Veritas

4 f . Mt. 7, 24f. ιοί. Prov. 1, 7. 14 Lc. 2, 25. 15 Joh.

1, 14. 19 Joh. 6, 32. 21 Joh. 15, 1. 23 Eccles. i,2.. 31 ff. Lyra
z. St. fast wörtlich.
 Ps. 8 4 , 1 0 f. 171

et fidelitas dei. E t ita ipse est Veritas, id est effectus veritatis dei ex-
hibentis promissum. Igitur Quod deus pater promisit, fuit miseri-
cordia: et quod misit, fuit Veritas. E t ita mirabiliter mixte sunt et
convenerunt. Quod enim deus verax est in promissis, misericordia
5 sua est, non nostrum meritum. Quod autem miseretur, Veritas eius
est. E t ita, dum miseretur, fit verax, [id est servat fidem et pro-
missum,] et dum servat fidem vel verax permanet, miseretur. E t
utrunque in Christo. Si enim non gratis dedisset, sed ex merito:
tunc iustitia et Veritas obviassent sibi, et non fuisset misericordia
10 nec gratia, sed debitum. Nunc autem et gratis dedit: ut sit miseri-
cordia et gratia et nihilominus verax, quia se debitorem promittendo
fecerat et non accipiendo. Quid autem est, quod promittendo se
fecit debitorem, nisi mera gratia et misericordia? Sic misericordia
et Veritas obviaverunt sibi, scilicet in facto et opere uno exhibite.
15 Si autem obviaverunt, ergo ex diversis velut partibus convenerunt
in unum ? Unde ergo venit misericordia ? et unde Veritas ? An mise-
ricordia e terra et Veritas e coelo ? Kon sie loca distingui oportet, sed
affectus et bonitatis dei immo effectus. Quia enim divina bonitas
alio affectu est misericors, alio verax, misericors propter nos, verax
20 autem propter se: et sie quodammodo sibi ex diversis obviaverunt,
dum nostri memor voluit misereri, et sui rationem habens voluit
esse verax. Vel si quid melius aliquid alius quispiam poterit re-
perire.
Nunc quomodo 'iustitia et pax osculate sunt?' [84, 11]. Sicut
25 enim Christus est nobis 'misericordia et Veritas' D e i : ita et 'iustitia
et pax' nobis est a deo. Quod L y r a sic: 'Quia Christus iustitiam pro
nobis fecit et ita pacem dedit nobis, pacificans que sunt in coelis et
que in terris. Quia per suam passionem satisfecit [ pro nobis secundum w 4, 14
iustitie viam &c.' Bona glosa. Nam sicut Deus iratus propter no-
30 stram iniustitiam pacem non habuit nobiscum, sie conversus misit
hanc iustitiam pro nobis, qua simul et pacem misit. Sed quia ista
verba in isto versu mire ponuntur et fecunda sunt: ideo placeat latius
in illis exercere meditationem. E t primo, Cur non dicit:

vel aliam combinationem illorum facit ?

35

23 W. A. kein Absatz. 30 sed conversus Hs.

26 Lyra z. St. Quia Christus in sua passione satisfecit pro nobis

per viam iustitiae: quam iustitiam statim pax fuit osculata. quia per
suum sanguinem paeifieavit ea que sunt in coelis et in terris. Dagegen
Augustin z. St. iustitia et pax osculantur se, ut qui fecerit iustitiam,
inveniat pacem.
 172 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

Possunt enim sexies combinari, ut

I
Misericordia V e r i t a s I u s t i t i a pax 1
Misericordia i u s t i t i a V e r i t a s pax > imo si ordinem
Misericordia pax Veritas iustitiaj
transponas, duodecies invenies, scilicet sexies preter ilia sex, ut 5

numerum senarium, qui est perfectionis. Vel duodenarium Aposto-

lorum sacratissimum.
Sed supra nostras vires hec sunt. Unum tantummodo nitemur
ostendere notabile: cur potissimum dixerit 'misericordia et Veritas',
'iustitia et pax'. Unde notandum, quod deus promisit bona et mi-
natus est [mala]. Secundum primum est misericors, secundum aliud
autem iratus et severus. Utrunque autem cum impleverit, Veritas 16
est. Quia verax est, quando infert penam et malum quod minabatur.
Et verax est, quando confert bonum quod promisit. Sed cum in
Christo non nisi promiserit bona, similiter autem et exhibuerit: ideo
rede dicitur et componitur misericordia cum veritate: quia verax
et fidelis factus est in bonitate et bono dando. Veruntamen hiis, qui 20
Christum non receperint, non obviabunt sibi apud eos misericordia
et Veritas. Sed potius ira seu severitas et Veritas, qui reddet eis iram,
sicut minatus est. Et hinc venit, quod communiter doctores veritatem
pro severitate exponunt, super illud ps. 24. 'Universe vie domini
misericordia et Veritas'. Et ps. 25. 'Quoniam misericordia tua ante 25
oculos meos est: et complacui in veritate tua.' Et ps. 115. atque 136.
'Super misericordia tua et veritate tua.' Sed meo sensu videtur mihi,
quando misericordia componitur cum veritate, velut determinatur,
quod de veritate promissorum in bonitate et non de veritate mina-
rum in severitate loquatur: licet illorum sensus sanus sit et vere 30
ibi etiam suscipiendus. Ex quo tarnen sensu ultra sequitur allegoria,
tropologia, anagogia. Quia deus minatus est malum incredulis Iudeis,
W 4, is et [Alleg.] hoc | iam factum est Veritas: quia implevit, et in omnibus
qui cos imitantur, hereticis et aliis. Promisit autem credentibus et

9 numerus senarius = primus perfectorum: z. B. B o n a v . I sent,

dist. 2 qu. 4. 24f. Ps. 24 (25), 10: D a z u Augustin (in Gl. ord.): miseri-
cordia et Veritas: haec peccata dimittit, ilia iudicat merita . . . duo
a d v e n t u s : unus miserantis, alter iudicantis; so auch bei Petrus Lom-
bardus, sent. IV dist. 46 c. 1 u. 5; ähnlich Bernhard, Sermo in ps. 'Qui
h a b i t a t ' s. 11, 7; v g l . oben S. 643 ff.. 25 f. Ps. 25 (26), 3. 26 Ps. 116
(117), 2; 137 (138), 2 ; in Gl. ord. letztere Psalmstellen gedeutet: Veritas
= redditio promissi.
 Ps. 84, I i .
173
timentibus bona, et hoc similiter iam in Christo factum est. Et sicut
i n illis ira dei [vindicta] et Veritas sibi obviaverunt: ita i n istis miseri-
cordia et Veritas obviaverunt sibi. Et hec est allegoria seu potius litera.
Ilia autem ira, que in eis impleta est, videtur esse error, mendacium,
5 peccatum, heresis, traditio in sensum reprobum et omne malum, sicut
minatus fuerat. Misericordia autem ilia est gratia, fides, Veritas, lux,
v i r t u s &c. sicut promiserat.
Ita t r o p o l o g i c e [Tropol.] promisit salutem spiritus et minatus
est iudicium et damnationem carnis. Ergo quando flagellat et castigat,
10 Veritas est, quia sic minatus est et implet. Unde omnes passiones
sanctorum sunt Veritas, quia sic minatus est Edom et c a r n i . Quando
autem consolatur et s p i r i t u i bona dat, i t e r u m Veritas est: quia sic
promiserat et nunc implet. Unde omnes consolationes et glorificationes
sanctorum sunt Veritas, quia sic p r o m i s i t lüde et Ierusalem.
15 Sic A n a g o g i c e . [Anago.] Quando damnabit in infernum
malos, erit Veritas: quia sic promittit nunc semper et promisit:
tunc enim realiter p r i m u m sibi obviabunt ira et Veritas. Et
quando bonos salvabit in celesti gloria: hie erit similiter miseri-
cordia et Veritas: quia sic p r o m i s i t bona eiusmodi. Et ita patet, quo-

miseriordie
misse]. Et insuper patet, quod hie tantum in bono loquitur, quando
dicit 'misericordia et Veritas'. Denique patet, quod Veritas hie gene-
raliter capitur pro omni gratia et ira dei, quecunque sit. Et distin-
25 guitur a veritate, qua nos veraces facit aut sumus. Sed solius dei
est hec Veritas.

Corollarium. Quando deus suos sanctos flagellat, simul ibi sibi

Unde ps. 118. 'In veritate tua
30 humiliasti me.' Quia simul dat bonum anime et malum carni, quorum
utrunque olim promisit et minatus est. Et sic implens verax est.
Eodem modo dicendum de illo: ' I u s t i t i a et p a x o s c u l a t e
sunt.' Quia iustus est, quando reddit bonum vel malum promeritum.
Sed quando reddit bonum, tunc est iustitia et pax. Quando autem
36 malum, tunc est iustitia et turbatio. Sed sic non puto hie accipi.
[Quia Chri<sti ad>ventus non promerit<us est), ut nobis <red>deretur,
sed <ex me>ra gratia... postea in con. . . habita pri<ma> gratia.

36 f. non . . . pro merit . . . ut nobis . . . deretur, sed mera W. A.

37 f. pri ( ? ) . . . gratia. Ver . . . W. A.
28 Ps. 118 (119), 75. 33 ff. die früheste Stelle bei L., die sich
gegen diese Definition der Gerechtigkeit wendet; s. o. S. 905.
 174 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

Ver<um) sit: 'iust<itia> et pax <oscu>latae sunt', deus reddit <bo>na

meri<tis non nisi) ex prima g<ratia> et äuget <pa>cem. Et hoc versus
<habet), quod primo <'misericordia> et verita<s osculate sunt'), per
quas iusti<fica>mur grat<is. De>inde 'ius<titia> et pax os<culate
sunt'), quia iusti s<umus> et reddit bona pro m<alis . . .) iustitiae 6
W 4, 16 q<uam> | dedit gr<atis.) Et reddit <pro)bationem, que . . . iustitia . . .
quia misericordiam <et ve)ritatem . . . receperu<nt>. Sicut dicit
<b. Augustinus), quod homine<s vo)lunt pa<cem, sed) non iusti<tiam)J
Immo omnia predicta licet vera sint: tarnen puto, quod pro prin-
cipali sensu versus huius non sint. Ideo alias acceptiones videamus. 10
[1.] Christus itaque misericordia et Veritas est contra misericordiam
et vanitatem, quam dat caro. Quia homo vane miseretur tantum
carni, sicut molles parentes parcunt filiis suis. Et delicati parcunt
corpori suo miserentes eius teneritati, sed in vanitate et non in veritate.
Sed Christus est misericordia vera: quia per ipsum deus miseretur 15
animabus, etiam seviendo in carnem et omnes carnales. [2.] I t e m e s t
m i s e r i c o r d i a v e r a contra mendacium et falsam misericordiam:
qua Iudei et heretici suis animabus miserentur, etiam corpori non
miserti. Quia multa faciunt et magna pro salute anime, sed menda-
cium et falsum est, quia ex suo sensu sibimet misericordiam fingunt 20
talem. Christus autem est misericordia et Veritas, quia vere bona dat
anime. [3.] I t e m est c o n t r a n a t u r a l e m m i s e r i c o r d i a m , que
quidem non est reproba, sed non sufficit, immo est figura misericordie
huius spiritualis. Talia sunt omnia misericordie opera externis, qua
homo homini vel pecori miseretur. Sicut enim homo homini mise- 25
retur: ita deus pater exhibuit animabus nostris misericordiam suam
veram ultra illam umbram et figuram, qua et ipse nihilominus
miseretur.
Sic nunc iustitia nostra Christus est et pax nostra, quam deus
nobis dedit. Et per illam nos iustificavit, et ita pacem habemus. Ante so
ipsum enim non fuit pax, quia nec iustitia nobis, sed impietas, et ideo
turbatio. 'Quia non est pax impiis.' Nam quantamcunque iustitiam
habuerimus ex lege: pax non osculabatur earn, saltern pax dei. Nam
et coram hominibus pax non est nisi iis, qui iuste vivunt. Quia lex

I f. r e d i t . . . na meri . . . ex prima g . . . W. A. 2 f. E t . . . hoc

versus . . . Quod primo . . . et verita . . . per quas iusti <reddi)mur
grat<is). Inde W. A. 8 <b. Augustinus) fehlt W. A. 24 Tales
sunt omnes Hs. externis oder exterius ? wohl externis exhibita, quibus
W. A. 28 Absatz in Hs.: fehlt W. A.

8 Augustin z. St.: nemo est qui non vult pacem, sed non omnes
volunt operari iustitiam. 32 Jes. 48, 22.
 Ps. 84, 11 f. 175
civitatis punit iniustos. Et tarnen hec est vix figura iustitie et pacis,
que est in civitate dei, que est vera iustitia et vera pax, quia venit
ex misericordia et veritate precedente, id est ex vera coram deo gratia
et misericordia. Unde et sequitur
5 ' V e r i t a s de t e r r a o r t a e s t , et i u s t i t i a de c o e l o p r o -
s p e x i t ' [84, 12]. 'Iustitia et pax osculate sunt', quia idem Christus
est utrunque. Et hoc iustitia legis non potuit neque pax mundi.
Sicut enim de misericordia et veritate dictum est, quod misericordia
quedam in mundo est, sed non vera extra Christum: ideo nusquam
10 sibi obviare potuerunt nisi in Christo: ita hie. Est pax in mundo,
pessima quidem, sed non habet iustitiam. Est iustitia in lege, sed non
habet pacem. Ideo venit Christus, in quo osculantur. Item: Erat
Veritas in mundo, scilicet vindicta et ira dei, sed non erat miseri-
cordia. Erat rursus misericordia mala, sed non erat ibi Veritas. Ideo
15 istam combinationem non nisi in Christo oportuit fieri. Induit ergo
veritatem (id est mala nostra) et sic fecit [veritatem (id est bona) in
misericordia gestr.] earn 1 misericordiam. Quia nunc est misericordia w 4, 17
flagellari in Christo. Et eoipso misericordiam nostram vanam vertit
in veritatem (id est in iram), quia ira est deliciari in carne et mundo.
20 Iustitia itaque nulla pacem habet, nisi que desursum est in Christo.
Ideo hie dicit 'Et iustitia de celo prospexit'. Et hie queritur, cum
sit idem Christus Veritas et Iustitia, cur non dicit: 'Iustitia de terra
orta est' 1 V e l 'veritas de coelo prospexit' ? cum et sic utrunque verum
sit. Credo quod ad confusionem nostram, qui ex nostra iustitia con-
25 fisi fuimus salvari, ut ostendat, quoniam iustitia nostra desursum
est et non in terra. Hipocrite enim vel opere dicunt: 'Iustitia de
terra ad celum suspicit.' Quia putant suam iustitiam sursum tendere
et dignam, quam deus agnoscat. E t ita potius petunt veritatem de
coelo oriri, id est impleri promissum, q. d. 'Ecce fecimus bona que
30 voluisti: iusti sumus: iam ad te nostra iustitia suspicit petens premium.
Non restat, nisi ut veritatem facias et oriri veritatem de coelo sinas,
ut accipiamus promissa tua. Et sic tu verax sis nobis, quia tibi iusti
sumus.' Ecce sic omnia pervertuntur. Et veritatem dei non ex pura
gratia promittentis estimant, per quam iustificentur, sed ex merito
35 sue iustitie precedente earn requirunt. Sed nunc sic est, quod prius
est deum veracem esse in promissis, et ex ilia exhibita nos demum
iustos fieri: prius mittat misericordiam et veritatem, et sic iustifica-
bimur. N o n autem eum preveniemus iustificati atque eius veritatem
meritis expostulemus, sed ex eius veritate iustitiam consequamur.

5 bis ca. 17 a. R. angesir.

 176 III c. Psalmenscholien 1513/15.

Igitur quia Veritas de terra orta est, hinc habemus, quod iustitia de
coelo prospicit super nos. Quia quod Christus venit et natus est,
promissio sola fuit et non meritum. E t per hoc ipsum iam iustifi-
camur, scilicet per adventum eius. E t non sie, quod prius iusti fueri-
mus et meriti, et per hoc deus verax sit, quia miserit eum. Alioquin 6
Veritas de coelo orietur et iustitia de terra suspiciet: quod est per-
versissimum. Sed quur dicit: ' O r t a e s t ' , et ' i b i p r o s p e x i t ' ?
Credo, quia adventus Christi omnibus communis est, sed non sus-
ceptio eius in omnibus est. A d omnes venit, sed non ab omnibus sus-
eipitur, ut Iohan. 1. ' I n propria venit et sui eum non reeeperunt.' 10
Ideo dicit: quo ad veritatem de terra ortus est. Quia omnibus pro-
missus, omnibus exhibitus, sed non omnes inde iustificati. Ideo iustitia
prospicit de coelo. Q u o d 'de coelo' ait, non ex nobis esse significat
iustitiam Christi. Quod autem 'prospicit', significat earn in coelo
manere et nos respicere, ut efficiamur coelestes. Ideo enim venit 15
Christus in terram, ut nos exaltaret in coelum. Venit ad nos ubi sumus,
ut duceret ad se ubi est ipse. Sed quod ad nos venit, promissio fecit.
Ideo de terra oritur Veritas. Quia promissum fuit, ut ad nos veniret.
Et sic expleta est Veritas. Sed quod nos ad eum venimus, iustitia facit eius,
que est in coelo. E t sic per veritatem ipse ad nos, per iustitiam ipsi 20
ad eum. E t inde mira mixtura. Q u i ergo noluerunt esse in coelo,
non sunt iustificati. Quia non iustitia de terra orta est, sed manet
in coelo et prospicit de coelo eligens et electis tantum sese tribuens.
W 4, 18 [<Iustitia> prospicit ut <videat>, si sit, qui <veritatem> suscipiat, '<re-
qui>rat. Veritas <enim> est exhibita in <ter>ris. Sed non <iusti>ficantur 25
per <eam>, nisi qui susce<perint> et q u e s i e r i n t . . . Ideo de coelo
<pro>spicit Iustitia, <si> quis veritatem sus<cip>iat oblatam, u t . . . et
ipsa iusti<tia> suscipiat eum, <qui> suscipit ve<ritat>em. Sic enim
<ver>itas venit <ad> nos, ut i u s t i . . . nos ad <v>itam veniamus.]
' I u s t i t i a a n t e e u m a m b u l a v i t : e t p o n e t i n v i a g r e s - 30
s u s s u o s ' [84,14]. Hie obscurus iterum versus est, quem de Iohanne
Baptista intelligunt: potest autem et aliter accipi, sicut Isaie 58.
' T u n c orietur iustitia tua sicut lumen et preibit.' Et Sap. 8. 'Et prece-
debat me sapientia ista &c.' [Et ps. 88. 'mi<sericordia> et Veritas
<pre>cedent faciem tuam.'] Sic enim et vulgo dicitur: 'Consilium 35
precedat te', cuius sensus est, quod nihil nisi consultum facias, et

29<v>itam W. Α.: veritatem? 33 W. A. hinter preibit Absatz.

10 Joh. ι, II. 24 vgl. Ps. 52 (53), 3. 32 intelligunt: Paulus

Burgensis z. St.; vgl. Luthers Glosse. 32 f. Jes. 58, 8. 33 Sap.
7, 12. 34 f. Ps. 88 (89), 15.
 Ps. 84, 12. 14. 177
non prius facias et postea consulas. Sic solius Christi est, quod iustitia
ante eum ambulat. Omnes enim in Adam post iustitiam ambulant
et ante sunt iniusti quam ambulent, hoc est operentur. Ergo omnia
opera eorum sunt iniusta eo quod iniustitia prevenit et preoccupavit om-
5 nes et preambulat, ita ut in omni gressu suo, id est opere, non nisi iniusti-
tiam sequantur et ex operibus suis iusti esse nequeant. Sed tamen
sequitur eos iustitia tandem et apprehendit eos, sicut Christus secutus
est populum synagoge et apprehendit eum. Non enim ipsum pre-
cessit unquam iniustitia, sed iustitia. Quia iustus fuit ante omne
10 opus quod ageret, scilicet ab initio conceptionis. Nec ideo iustus, quia
opera iusta fecit. Sed quia iustus, ideo opera iusta fecit. Sic enim
et omnes suos fecit prius iustos et tandem operari iuste. Quod est
contra eos, qui ex operibus suis iustifieri volunt, quando sunt iniusti:
cum potius opera iusta fieri oporteat, quando ipsi primum iusti fuerint.
15 Sic ergo iustitia ante eum ambulat, quod habet preventricem sui
iustitiam. [Et illi ambu<lant> ante iustitiam, <nam> conversant<ur,
ut> iusti fiant. Et faciunt iusti<tiam>, antequam sint i<usti>. Sed hie
an<te> sunt iusti q<uam> ambulent.]
. . . Sicut ergo non valet dicere: Ignis calescit, quia calefacit, W 4, ig ls
20 sed quia calescit seu calidus est, ideo calefacit, et ita calor ante ignem
ambulat et ponit in via, id est operatione gressus: sic 'iustitia ante
ambulat (id est operatur prius quam ipse) et ponit in via gressus suos'.
Non enim habeo visum, quia video, sed quia habeo visum, ideo
video. Unde nec Aristoteles sic intelligendus est, quod quis iusta
25 operari possit nondum iustus. Sed non potest perfecto habitu. Oportet
enim esse iustum in voluntate et sic in opus procedere. Contra autem
superbi; qui ex eo quod operantur, volunt sibi imputari iustitiam,
et non prius imputari sibi iustitiam, ut operentur. Et hec est iustitia
humana, que ex operibus fit et imputatur. Sed ilia est iustitia Dei,
so que est ante omne opus. Sicut peccatum originale est ante omne opus
nostrum malum: sic fuisset iustitia originalis ante omne opus no-
strum bonum. Cuius loco nobis nunc iustitia Christi datur ante omne
opus meritorium.
Tropologiam autem psalmi credo ex sepe dictis facile apparere.
35 Nam quecunque de adventu primo in carnem dicunter: simul de
adventu spirituali intelliguntur. Immo adventus in carnem ordinatur
et fit propter istum spiritualem: alioquin nihil profuisset. Unde et
ista verba 'Misericordia et Veritas' non possunt de Christo dici nisi

16 £. vgl. W. g, 489*,; W. 10 III 948 S. 24 f. Aristoteles s. u.

S. 323^ und 2247. 36 f. = W. 10 I I, 3539.
Luther V 12
 i78 I I I c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

propter adventum secundum: quare iste principaliter intenditur.

Quid enim prodesset deum hominem fieri, aisi idipsum cxedendo
salvaremur ? Quocirca Christus non dicitur iustitia, pax, misericordia,
salus nostra in persona sua nisi effective. Sed fides Christi, qua iusti-
ficamur, pacificamur, per quam in nobis regnat. 5

w 4, 64,, Z u Ps. 9 0 , 1 : ' Q u i h a b i t a t i n a d i u t o r i o a l t i s s i m i ' , scilicet

qui vere habitat ac non potius habitare sibi videtur et fingit: talis
enim non habitat, sed exulat verius vel hospitatur. Ps. 100 ' N o n
habitabit in medio domus mee'. [<ubi> tunc? super <pinna>culum
domus m<ee>.] Ipse inquit ' i n p r o t e c t i o n e d e i c o e l i c o m m o - 10
rabitur'. Hebreus sic. 'Qui in abscondito altissimi habitat: in u m -
braculo domini commorabitur'. Obsecro te per deum, cur addit 'in
adiutorio' seu 'abscondito altissimi'? Cur in 'protectione' seu 'um-
braculo' ? A n non suffecerat dicere 'Qui in domino habitat': 'Qui in
deo coeli seu altissimo, in ipso commorabitur' ? Nisi quia sunt, immo 15
quia futuros vidit superbos, Iudeos et hereticos: qui nude in deo
se habitare presumerent atque ut dicitur immediate a deo dirigi
velint, reiectis omnibus adiutoriis et protectionibus eius, in quibus
dirigi ab eo deberent. Singulares enim amici Dei esse volunt et spe-
ciali ab eo duci magisterio. E t ita cum sibipsis umbraculum fecerint 20
et sibi protectionem seu adiutorium elegerint, in quo a deo salvari
velint, contemnunt omnia alia dei umbracula et protectiones. Et
ideo iste psalmus a prineipio statim percuciens illorum stultitiam dicit:
w 4,65 s j vultis I habitare, si salvari: Ecce absconditum, Ecce umbraculum
eius subite. Nolite velle immediate in deo habitare. Nolite abiieere 25
protectionem eius. Quoniam hec vita non 'facie ad faciem' est. Non
in deo habitare potestis, sed in protectione eius, in umbraculo eius
erit vobis mansio. E t in hanc sententiam omnia istius psalmi verba so-
nant, immo tota Scriptura prophetarum antiquorum. Unde vide,
cur in psalmo 'Beati immaculati' adeo semper adducitur: ' I n via 30
tua', 'in verbis tuis', 'in mano'atis tuis', 'in iustificationibus tuis'
&c., nisi quia non possunt immaculati esse, vivere et bene operari in
nudo deo, sed in via eius et in fide, quam statuit ? Illi autem volunt

6 Quia habitat Hs. 9 <ubi> fehlt W. A. — <pinna>culum

ergänzt W. A. nach W. 4, 6514. 10 inquit*: inquam W. A. 16 futu-
rum Hs. — in deum Hs.

8 Ps. 100 (101), 7. 11 Psalt. Hebr. (Faber). i6ff. vgl. die

Polemik S. 2488 ft. 26 1. Cor. 13, 12. 30 Ps. 1 1 8 (119).
 Ps. 84, 14—Ps. 90, ι. 5 f. 179
esse immaculati absolute, non in via, sed forte in patria seu nude in
Deo. Quia nolunt viam eius, sed ab eo immediate dirigi, sicut
angeli diriguntur in coelo. Et hec vere est religio angelorum, que
non vidit sapiens.
5 Sic ps. 53. 'Deus (inquit) in nomine tuo salvum me fac: et in
virtute tua iudica me.' Non ait 'in teipso', sed 'in nomine tuo', sed
'in virtute tua', id est fide et via tua &c.
Sic ps. 84. 'Iustitia ante eum ambulabit: et ponet in via gressus
suos.' Illi autem non in via, sed in factore vie, in deo ipso, ponunt
10 gressus suos. Et ipsi ante vel in iustitia ambulant, quia non egent via
et iustitia dei, sed solum deum habere volunt. Et ex ea electione
iusti esse volunt. Et multis aliis locis. Proinde credo, quod ex spiritu
sancto Ecclesia Romana sic frequentat ps. 118. in horis, quia in recta
fide permanet, que ibidem per singulos versus expetitur, ut dixi.
16 Zu Ps. 90, 5 f.: ('non timebis . . . a sagitta volante in die':) sagitta w 4,
volabat in die, id est erat sapientia facile comprehensibilis, et omnibus
qui carnaliter sapiebant, 'in die' et manifesto esse et vera apparebat.
Et 'volabat', quia cito et velociter profecit. Veritas autem incomprehen-
sibilis erat. Quia non comprehend!, sed comprehendere debet, nec
20 protegi scuto aut circundari, sed esse scutum et circundare. Et ita,
quia captivat intellectum, qui appetit videre volantia in die dogmata:
ideo non est in die, non est in manifesto, sed abscondit ipsa nos in sese.
Quare in ipsa schandalisati sunt sapientes in oculis suis. Et quia
non comprehenderunt earn, damnaverunt earn et negaverunt et
25 proscripserunt. Ac sic mendacium ortum est, pestis occisoria et
lues animarum. Si enim tantum sagittam volantem habuissent, nondum
veritatem condemnassent, nondum pestilentia mendacii periissent.
Sed ultimo, cum Veritas damnata et proscripta ab eis tandem in Con-
cilio Niceno resurrexisset (sic enim omni v e r i t a t i et i u s t i t i e
30 et i u s t o c o n t i n g i t , ut d e s e r a t u r u s q u e ad d e s p e r a t i o n e m ,
d e s c e n s u m ad i n f e r o s et m o r t e m . Sed non v i d e t c o r r u p -
tionem nec d e r e l i n q u i t u r in inferno. S i c u t enim C h r i s t o
c o n t i g i t in p e r s o n a , q u i est o b i e c t u m , f o n s , o r i g o et sol
i u s t i t i e , v e r i t a t i s et s a l u t i s : ita f i t et r a d i i s , r i v i s , s p e c i e -
35 bus ab eo p e n d e n t i b u s et f l u e n t i b u s . S i m u l sol cum
radiis o r i t u r et o c c i d i t &c.), cum illi iam victi non haberent,
quid contra agerent, iam morsu amarissimo consumpti sunt male-
dicentes, blasphemantes, invidentes, indignantes et zelantes in ira,
quod non prevaluerint. Ad exemplum istorum ceteros iudica.

.5 Ps. 53 (54), 3. 8 Ps. 84 (85), 14. 13 Ps. 118 (119) im

Breviergebet.
12*
 l8o IIIc. Psalmenscholien 1513/15.

w 4, 8i,0 Zu Ps. 91, 7 ('Insipiens ipsa non cognoscet':) Non est putandum,
quod hic propheta loquatur de consiliis et iudieiis dei profundis, que
predestinationis et reprobationis dicuntur. Quoniam talia nec sapiens
nec insipiens cognoscit, Ro. χι. Ό altitudo &c.' Sed hic solum insi-
pientes a cognitione removet. Ergo sunt ea consilia, quibus Ecclesiam 5
salvat atque gubernat. De quibus Ieremias 'In novissimis intelligetis
consilium eius'. Unde non mirom, quod insipientes non cognoscant,
quia velata sunt ista consilia et opera, que in illis deus facit omnino
contrariis speciebus. Aliter enim apparet foris, quam agitur intus.
Ideo 'a latere eius cadunt mille'. Ecce enim in spiritibus et interiori 10
homine deus operatur gloriam, salutem, divitias, decorem, virtutem
inestimabilem. Sed tarnen foris nihil horum apparet, immo contraria
omnia apparent: deserit enim in ignominia, infirmitate, divitiarum
penuria, contemptu, sordibus, immo usque ad mortem. Hec autem
cum viderint insipientes, qui ulterius videre non possunt, nonne 15
cogitationes dei non intelligunt et non cognoscunt ? Quia fide tantum,
que ex spiritu venit, intelliguntur. Sic ergo saneti quando reeipiunt
intus ista magnifica dei munera, foris contraria reeipiunt. Et ita schan-
dalisantur impii et increduli. Et quare et quomodo isti sint insipientes,
sequitur: ' C u m e x o r t i f u e r i n t p e c c a t o r e s s i c u t f o e n u m ' 20
w 4, 8a [91, 8], Ideo enim sunt insipientes 1 et ideo non intelligunt, quia volunt
et placet eis florere sicut foenum. Quare recte dixit 'Cum exorti
fuerint &c.', id est tunc utique erunt insipientes et non intelligent hec
opera tua invisibilia, quando florent et germinant, id est eligunt
florere et germinare. Impossibile est enim simul sapere que sursum 25
sunt et que super terram. Desinat ergo florere, marcescat, odiat
carnem et mundum. Quod si fecerit, mutabimus et versum et dicemus:
'Vir sapiens cognoscet et prudens intelliget, cum marcuerit et aruerit
iam iustifleatus et deciderit omnis qui operatur equitatem'. Iniquitas
certe est prima omnium carnem preferre spiritui et operari in vanitate 30
huius vite, dimissa soliditate eterne vite. Qui edificant visibilia et
dimittunt spiritualia, ut intereant in seculum seculi. Quare? quia
nolunt interire in haevita salubriter, sed tantum vivere sani secundum
carnem, florere in foelicitate. Sed iusti intereunt et arescunt in hoc
seculo, ut vivant in seculum seculi. 35
Quam bene igitur dicit 'profundae' <cogitationes tuae> [91, 6]
quia absconditae sunt: immo si sub gloria carnis simul daret deus
gloriam spiritus, si sub divieiis carnis divitias spiritus et sub gratia
et honore carnis daret simul gratiam et honorem spiritus, adhuc recte

4 Rm. 1 1 , 33. 6 Jer. 23, 20. 10 Ps. 90 (91), 7.

 Ps. 91, 7 f. 6. l8l

profunde dicerentur. Nunc autem, quia dat sub contrariis, et dis-

cordat signum a signato: ideo non tantum profunde, sed 'nimis
profunde facte sunt'. Quis enim cognosceret, quod qui humiliantur,
affliguntur, abiieiuntur, occiduntur visibiliter, maxime simul intus
5 exaltentur, consolentur, suseipiantur, vivificentur, nisi spiritu per
fidem doceretur? Et quis putaret, quod qui exaltantur, honorantur,
fortificantur, vivificantur visibiliter, adeo misere intus deiieiuntur,
contemnuntur, infirmantur et occiduntur, nisi sapientia Spiritus
doceret ? Sic enim placuit deo per stultitiam crucis salvare credentes
10 et per sapientiam salutis damnare incredulos: eo quod per sapientiam
talem in dei sapientia non cognoverunt deum, poterant enim ex tali
sapientia venire in dei sapientiam et sie deum cognoscere. Quia sicut
bona sunt, que caro sibi sapit: ita et multo meliora sunt, que spiritus
sibi sapit. Quorum illa velut figuram et signatum debuerunt agnoscere:
15 quod quia nolueriint, coguntur iam sub opposito eorum in dei sa-
pientia deum agnoscere.
Unde nota, quod sicut sub carne abscondita fuit benedicta divini-
tas, id est sapientia, lux, virtus, gloria, Veritas, bonitas, salus, vita et omne
bonum, cum tarnen in carne apparuerit omne malum ut confusio,
20 mors, crux, infirmitas, languor, tenebre et vilitas (sie enim aliud et
dissimillimum apparuit foris oculis, auribus, tactui, immo omnibus
viribus totius hominis eo quod intus latuit): ita usque modo semper.
Quicunque in viribus suis nititur, schandalisatur, ita ut ei sapientia
videatur, quod est stultitia, tenebre quod est lux, et econtra malum quod
25 est bonum, ut Isaie 5. dicit: 'ponentes lucem tenebras et tenebras lucem,
ponentes bonum malum et malum bonum, dicentes 1 amarum dulce W 4. 83
et dulce amarum.' Quare? Quia 'Sapientes (inquit) estis in oculis
vestris'.
Et ideo nisi quis semper humilis sit, semper sibiipsi
30 s u s p e c t u s s i t , s e m p e r t i m e a t s e n s u m s u u m , i u d i c i u m
s u u m , a p p e t i t u m et v o l u n t a t e m suam, n o n p o t e r i t diu
stare non schandalisatus. Quia obviabit ei Veritas, lux
et b o n i t a s s t a t i m s u b p e r e g r i n a s p e c i e e t c o n t r a r i a . E t
t u n c d a m n a b i t e a m i n f e l i x : sicut Iudei in Christum impegerunt,
35 quia sapientiam in abscondito non cognoverunt. Quare 'nolite iudicare'.
N e cito reprobes, quod audis vel vides. Quia forte in te defectus est,
quod non recte videas, quod tibi non rectum apparet. Ο insipientia

22 eo*: ei W. A.

9 I. Cor. i , 21. 25 Jes. 5, 20 f. 32 vgl. Ro. II 271-6.

35 Lc. 6, 37.
 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

nostra, q u a m sepe hic offendimus et in multis! H i n c e n i m omnes

Heretici offenderunt, quia sui sensus amatores f a c t i : n o n potuit aliter
fieri, quin m o x falsum appareret eis, quod v e r u m est, et v e r u m quod
falsum. Quia sic Veritas absconditur sub aliena specie, iis qui insi-
pientes sunt. Sed sapientibus, id est humilibus et mitibus, manet in 5
propria specie.
E t nota, quod non angelos apprehendit, sed c a r n e m nostram
propter sacramentum illud idem, scilicet quia spiritus erat salvandus
ineternum. Sed nullus potuit abscondi nisi is qui c a m e indutus est
(id est homines), u t sic sub absconso carnis salus ei fieret. S e d spiritus 10
separatus n o n sic potest abscondi: ideo tale s a c r a m e n t u m ibi non habet
locum. Quia si spiritum assumeret, alium subesse oporteret, in quo
absconderentur b o n a : quorum contraria pateretur in exteriori, ut in
h o m i n e fieri potuit et factum est.
Sic etiam omnibus superbis contingit et pertinacibus, super- 15
stitiosis, rebellibus e t inobedientibus, atque, ut timeo, et observantibus
nostris, qui sub specie regularis vite incurrunt inobedientiam et
rebellionem.
W 4. s 7 , . Z u P s . 92, 4 : 'mirabilis in altis dominus' potest intelligi sicut
illud ps. 6 7 . 'Mirabilis deus in sanctis suis'. Et 64. ' S a n c t u m est 20
t e m p l u m t u u m , mirabile in equitate'. E t ps. 4. ' S c i t o t e , quoniam
mirificavit dominus sanctum suum', hoc est, quod e u m tradit in omnes
passiones et mortes et tribulationes et tarnen simul salvat. E t quando
m a x i m e deserit, t u n c m a x i m e suscipit. E t c u m damnat, maxime
salvat. Sic enim mirabile (secundum Isaiam 2 8 . ) fecit consilium 25
suum, d u m 'opus eius alienum est ab eo, ut faciat opus s u u m ' . Hoc
enim psalmo precedenti dixit, quod 'vir insipiens n o n cognoscet' hec.
Quia sunt 'profunde cogitationes eius nimis', in quibus scandalisantur.
E t idem psalmus sequens habebit, c u m dicit: 'Beatus h o m o , quem
tu erudieris domine. U t scilicet mitiges ei a diebus malis', i. e. 30
doceas e u m scire, quoniam in diebus malis et tribulationis mitis es ei
et n o n repellis in h o c hereditatem, sicut illi putant, qui intereunt in
seculum seculi: quibus interim foditur fovea. E t sic 'secundum
multitudinem dolorum consolationes'. E t ps. 4 9 . ' I n v o c a m e in die
tribulationis, et exaudiam te & c . ' Quare et h o c psalmo c u m dixisset 3s
magnas esse p e r s e c u t i o n s sanctorum, miratur quod deus per illas

7 Hebr. 2, 16. 15 f. über den „Observantenstreit" in Luthers

Orden vgl. zuletzt zusammenfassend Ο. Scheel, Μ. Luther 113 658 ff.
20 Ps. 67 (68), 36; s. 0. S. 13136 ff. — Ps. 64 (65), 5 f. 21 Ps. 4, 4.
25 Jes. 28, 2 1 ; s. 0. S. 37419 ff. 27 Ps. 91 (92), 6 f. 29 Ps. 9 3 (94), 12 f.
33 Ps. 93 (94), 19. 34 Ps. 49 (50), 15.
 Ps. 91, 6—Ps. 9 2 , 4 — P s . 4, 2. 4. 183

magis salvat per stultitiam cruris, et schandalisantur in illo plurimi.

Vides igitur ubique passiones et crucem Christi depingi, ita ut bene
c u m b . Paulo possimus dicere, nos nihil scire nisi Ihesum Christum
et h u n c crucifixum. E t χ. Petr. 1. recte dicit, quod Spiritus Christi
6 in prophetis prenunciavit eas que in Christo sunt passiones et poste-
riores glorias & c . U n d e quia ps. 4. meminimus et supra non satis
intelligentes 1 e u m exposuimus, et multi extra crucem Christi e u m W 4, 88
querentes laboriose e u m exposuerunt: dicit itaque:
'Cum i n v o c a r e m ' [Ps. 4, 2]. H o c ipso verbo iam crucem
10 et passionem Christi sese ferre confitetur, quippe c u m non invocet,
qui n o n indiget. Et non indiget, nisi qui <in> tribulatione se esse
cognoscit, sive ista sit tribulatio solum afflictionis et poene, ut in Christo
et perfectis, sive sit tribulatio conscientie in peccatis et in c o m p u n c -
tione laborantis, unde ps. 59. 'Invoca m e in die tribulationis.' Ergo
15 extra d i e m tribulationis non habes necesse invocare. Et ps. 80. ' I n
die tribulationis invocasti me et exaudivi te & c . ' E t ps. 114. ' T r i -
bulationem et dolorem inveni et nomen domini invocavi.' C u m ergo
semper sit invocandus deus, ergo semper in tribulatione essendum
est. E t si non invenerit nos tribulatio, nos earn invenire debemus
20 scilicet in conscientia et compunctione. U t infra dicit: 'Et in cubilibus
vestris compungimini' [Ps. 4, 5]. E t hinc apoc. 3. arguit A n g e l u m
Laodicie, quod dixerit: ' D i v e s sum et locuples et nullius egeo', et
nesciret, quod miser esset et miserabilis et pauper et coecus et nudus.
Quare b e n e dominus dicit: 'Beati qui lugent', et psalmus: 'Beati q u i
25 faciunt iustitiam et i u d i c i u m in omni tempore', neque scilicet in
prosperitate iudicium nec in adversitate iustitiam omittentes. Quo
concluditur, quod ubicunque in Scripturis exauditio, liberatio, salus
ponitur, m o x ibi ante esse crucem et passionem intelligitur.
'Scitote quoniam mirificavit dominus S a n c t u m W 3, 6=,
30 s u u m ' [Ps. 4, 4]. Mirabilis enim in sancto suo est, quod eum in tribu-

11 <in> fehlt Hs. 29 bis S. 185, Z. 3 ist von W. A. nach W. 3, 6l2(,

bis 6415 in die vermeintlich 1513, in Wahrheit Herbst 1516 verjaßte Aus-
legung von Ps. 4 versetzt.

3 1 Cor. 2, 2. 4 1. Petr. 1, 11. 6 supra: die uns verlorene

erste Auslegung des 4. Psalms (W. 3, 51 ff. ist später; s. o. S. 40).
7 Augustin deutet auf die wunderbare Auferstehung und Erhöhung,
Hugo Cardinalis auf die conceptio, nativitas usw. bis ascensio, Faber
Stapulensis auf die Wundertaten Jesu, Gl. ord. wie Augustin; vgl.
W . 3, 1232. 8 exposuerunt: ergänze den Nachsatz: drum wollen wir
die Auslegung des 4. Psalms noch einmal geben. 14 Ps. 49 (50), 15.
15 Ps. 80 (81), 8. 16 Ps. 114 (116), 3 f. 21 Apoc. 3, 17. 24 Mt.
5, 4. — Ps. 105 (106), 3.
 184 I I I c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

lationes tradit et sic coronat. Hoc enim et Apostoli mirati sunt, ita
ut dominus ad eos diceret: 'Nonne oportuit Christum pati et ita
intrare in gloriam suam?' Et hoc per omnes prophetas exposuit,
w 3, 63 sicut et in omnibus prophetis idipsum patet. Quia ad 1 hoc aperuit illis
sensum, ut sic intelligerent Scripturas. Crux enim Christi ubique 6
in Scripturis occurrit. Hinc denique cum illis prediceret passionem
suam et resurrectionem, 'nihil intelligebant verbuni et erat abscon-
ditum ab eis'. Quia sperabant eum secundum carnem regnaturum
extra omnem tribulationem. Ideo cruce eius visa et morte percepta
omnino defecerunt et desperaverunt. Quia spiritum nondum 10
sapiebant et nesciebant, 'quoniam mirificavit dominus sanctum suum',
quod eum etiam sub passione salvaret. Et sic Iudei scandalisati
ceciderunt. Scitote ergo, quoniam ita mirificavit dominus sanctum
suum, ut cum etiam nihil preter clamorem habuero, exaudiet me.
Etenim ' D o m i n u s e x a u d i e t me c u m c l a m a v e r o ad e u m ' 15
[4, 4]. Non autem clamat nisi qui in maxima angustia est. Ergo hie
'clamor' ille narratur 'validus, cum quo lachrymas offerens in die
carnis sue exauditus est pro reverentia sua'. Sensus ergo est: Cum
videritis me esse abiectissimum, tunc ero acceptissimus: et cum vos
secundum stultitiam sensus vestri putabitis maledictum a deo, tunc 20
ero maxime benedictus. Et hoc inde veniet, quia mirificavit me do-
minus sanctum suum, ut cum vos non putetis placere deo eum, qui
in poenis est, et eum maxime deo placere, qui in bonis est, con-
trarium fiet et erit 'mirabile in oculis vestris'. Quoniam 'a domino
factum est istud', ut quem vos reprobatis et reprobum deo existi- 25
matis, fiat 'in caput anguli' et gloriam plebis sue Israel. Sic fit cum
omnibus sanctis, quod mirabiles sunt per deum in hoc scilicet, quia
exaudiuntur tunc maxime quando clamant, id est quando sunt in
maxima necessitate, et maxime derelicti maxime suscipiuntur. Ideo
et vos ista sequimini. 30
' I r a s c i m i n i et n o l i t e p e c c a r e , q u e d i c i t i s in c o r d i b u s
v e s t r i s &c.' [Ps. 4, 5] id est Invenite vobis tribulationem: querite
angustiam, ut clamantes exaudiri mereamini. Nolite suavitatem vite
huius querere, que est vanitas. Sed iram super vos et afflictionem
amaram conscientie suscipite, et ita 'compungimini in cubilibus 35
vestris', id est conscientiis et secretis cordis vestri. Unde in hebreo
hec dictio 'Irascimini' etiam conturbamini, contristamini, commo-
io omnino letztes ο aus Korr.: omnes W. A.

7 Lc. 18, 34. 17 f. Hebr. 5, 7. 24 ff. Ps. 1 1 7 , 22 f. (Act. 4, j j).

361. u p .
 Ps. 4 , 4 f . - P s . 94, 3 - P s . 95 6. 185

vemini significat. Quia vult dicere: Beati eritis si lugetis, si crucem

gestetis, si displiceatis vobis in amaritudine anime vestre: tunc enim
et ipsi mirificati eritis et cum Christo crucifixi ac simul etiam exauditi.
Z u Ps. 94, 3 : <'deus> magnus dominus et rex magnus super w 4 , 102,,
5 omnes deos.' Ideo omnia potest dare et omnia ab inimicis data con-
servare. Quid ergo ? Cur non amas, speras et gaudes ? immo cur non
odis, times, doles, quod non sub hoc rege existis [ne te preoccupent
terrena] Ϊ Verum quoniam in spiritu magnus est rex iste, et homines
spiritum non sapiunt: ideo omnia pervertunt, et quem regem amando,
10 sperando et gaudendo habere debuerant, ipsum timent ne habeant,
odiunt I eum et dolent se habere eum. Quia diligunt sua et carnem, w 4 | 103
sici't Iudei eum odierunt, timuerunt et doluerunt.
Z u Ps. 95, 6 : ' C o n f e s s i o et p u l c h r i t u d o & c . ' Duo sunt w 4 , i o g 1 3
in homine, spiritus et caro. A d spiritum pertinet primus versus locus,
15 alter ad carnem. Quia in conspectu dei esse proprie secundum
animam convenit Ecclesie et non secundum corpus. In anima autem
est intelligentia et voluntas: ista per confessionem, hec per pulchri-
tudinem ornatur: ista per lucem, hec per colorem: ista per fidem, hec
per amorem: ista per intellectum, hec per affectum. Ergo confessio
20 est ipsa lux mentis, qua cognoscimus nos, quid simus in nobis et
quid deus in nobis, quid ex nobis, quid ex deo habemus. Agnitio
autem ista utriusque rei est ipsa vera duplex confessio, scilicet miserie
nostre et misericordie dei, peccati nostri et gratie dei, malitie nostre
et bonitatis dei. E t iste est totus ornatus intellectus, rationis, specu-
25 lativae virtutis: per hanc enim fit, ut homo non possit negare deo
que dei sunt, nec potest sibi attribuere que sua non sunt. Ideo pro-
priissime dicitur 'confessio', quia confitetur et tribuit unicuique quod
suum est. Sed 'pulchritudo' est bona voluntas, totus ornatus practicae
virtutis, vis appetitivae: quo amat in se que dei sunt et odit que sua
30 sunt, sicut confessio prior ostenderat. Sed hec omnia non nisi in
conspectu dei sunt: ibi enim ad hoc illuminatur. E t idem habet
translatio hebrea 'Gloria et decor ante vultum eius', id est clara
cognitio laudis dei et ignominie sue et bona voluntas odiens sua et
diligens ea que sunt dei.
35 ' S a n c t i m o n i a et m a g n i f i c e n t i a in s a n c t i f i c a t i o n e e i u s . '
Corpus nostrum proprie est templum dei 1 . Cor. 6, sanctuarium,
sanctificatio, quia ipsum proprie sanctificatur, sacrificatur et victi-
matur, ut Ro. 12. 'Exhibete corpora vestra hostiam sanctam'. Unde

ι cf. Mt. 3 , 4 . 15 alter locus s. u. Ζ. 35 ff. 22 duplex confessio:

s. 0. S. 70j 7 f. (3, 28437). 3 2 Psalt. Hebr. (Faber). 36 1. Cor. 6, 19.
38 Rm. 12, I,
 IIIc. Psalmenscholien 1 5 1 3 15.

et Dominus dicit de suo templo: 'Ego sanctifico me pro eis'. Sancti-

ficatio ergo est caro mortificata, ut Apostolus: 'Hec est voluntas dei
sanctificatio vestra, ut sciat unusquisque vas suum possidere in
sanctificatione et honore'. Duo ergo sunt in corpore quoque facienda,
sanetimonia et magnificentia. Sanctimonia est 'declinare a malo',' 5
w 4, no pollutum non tangere, 'immaculatum se custodire ab hoc seculo' et
omnem inmundiciam et pollutionem corporis vitare. Et proprie
concupiscentiam carnis hoc respicit. Sic ergo sanctimonia est sanctum
esse et mundum a peccatis, que per corpus fieri possunt.
Sed non satis est hoc, nisi et bonum faciat. Lumbos quidem 10
precingere oportet per sanetimoniam, sed et lucernas ardentes in
manibus habere necesse est. Et hec sunt magna opera Domini, magni-
fica et ardua: secundum euangelium vivere, in quo non nisi magna
opera preeipiuntur, ut notum est. Igitur sicut sanctimonia preservat
corpus a pollutione, ita confessio animam a superbia, que est vera 15
et prima pollutio eius.
W 4, in,, Per hec eadem solvitur ista questio psalmi sequentis: 'Lux orta
est iusto &c.' Quomodo enim oritur iam iusto, cum iustus non sit
nisi iam orta luce ? Respondetur: Quod lux non oritur nisi iis, qui in
tenebris sunt. Qui autem iam in luce sunt, non potest illis oriri, cum 20
sit natura lucis non ante semetipsam oriri nec nisi in tenebris oriri.
Igitur qui sibi tenebre videntur et indigni, iam sunt iusti, quia dant
sibi quod suum est, et deo quod suum est: ideo illis oritur. Et est
nihil aliud, nisi quod confitentur se in tenebris esse et lucem dei esse:
ideo 'humilibus deus dat suam gratiam'. Quare ante omnia humilian- 25
dum est, ut lucem et gratiam suseipiamus, immo et conservemus.
Nolunt enim separari humilitas et gratia, licet una precedat aliam,
sicut Iohannes Baptista Christum, sed mox in pede se sequuntur.
Igitur quam diu confessio in corde manet, tarn diu et pulchritudo,
quam diu humilitas, tam diu et gratia. Manet autem, si in conspectu 30
dei manseris, id est si deum semper pre oculis habueris, cui semper
es inconferibilis. Immo si ilia manet, et in conspectu eius quoque
w 4, i " manebis. Sed in conspectum tui | descenderis vel ascenderis, id est ut
tibi in oculis aliquid et spectaculum fias: iam confessio et pulchri-
tudo periit. Quia tunc vere negatio et turpitudo erit in conspectu 35
Dei, eo quod sit confessio et pulchritudo in conspectu tui, que tamen
est vera negatio, immo falsa confessio et ficta pulchritudo. Quia iam nec
tu deum conspicis nec deus te, sed tu te et ipse se. Quia conspectus

ι Joh. 17, 19. 2 i. Thess. 4, 3 f. 5 Ps. 33(34), 15. 6 Jac.

1,27. i o f . Lc. 12, 35. 17 £. Ps. 96 (97), I i . 25 I. Petr. 5, 5.
 Ps. 9 5 , 6 - P s . ι ο ί , 3. ι . 187

dei passivus, unde oritur confessio et pulchritudo, primum fit ex

conspectu eius activo. Quia enim nos conspicit: ideo conspici se facit
a nobis. N o l i ergo c u m servo nequam egredi a facie domini et a
conspectu eius, sed 'introite in conspectu eius' ps. 99.
5 Z u Ps. 101, 3 ( ' N o n avertas faciem tuam a me':) petit hie bona w 4, 147,
sua, que sunt ipsa facies Christi, hie habens mentem et spiritum simul
in oratione: quia quid oret, intelligit et q u i d desideret, noscit. I n ista
autem petitione petitur omne bonum. Quia faciei Christi est triplex.
P r i m o in adventu eius primo, quando incarnatus est filius dei, qui
10 est facies patris. E t sic sensus est ex persona humane/nature in electis:
N e differas venire in carnem, 'ostende faciem tuam est salvi erimus &c.'
Secundo in adventu spirituali, sine quo primus nihil prodest. Et
ita est faciem eius per fidem agnoscere, in q u o omnia bona sunt.
Quia per Euangelium dicit b . Petrus ea nobis esse nunciata, in que
15 desiderant angeli prospicere. E t hanc averti est summa miseria.
Ideo maxime orandum: ' N e avertas faciem tuam a m e ' , q. d. n o n h a b e o
aliud b o n u m nisi hoc tuum, ideo sum inter illos velut 'pelicanus
solitudinis', quia nihil eorum participo. T e r c i o in adventu secundo
et extremo, ubi facies eius plene videbitur. Et sic Ecclesia nunc psal-
20 m u m orat pro istis duobus adventibus.
Z u Ps. 103, 1 : C o n f e s s i o n e m et decorem induisti &c. w 4, ι 7 2 „

Simili triplicitate intelligendum est et eodem modo. P r i m o de C h r i -

sto glorificato, qui induit gloriosam humanitatem. [Quia negationem
prius induit et feditatem, id est negatam et fedatam. Sic nunc deco-
25 ram et laudabilem induit. I n abstracto autem loquitur, quia nos sumus
eius concretum.] Que est laus, id est materia laudis seu laudabile
obiectum: quod confiteri et laudare omnes debent. Similiter e t ' d e -
corem', id est speciosam humanitatem dotibus glorie. Hebr. a u t e m :
' G l o r i a m et honorem induisti.' Idem est, quia per humanitatem est
30 clarificatus, glorificatus i n persona et per totum m u n d u m , et honoratus
in persona et per totum mundum.
S e c u n d o tropologice, quando nos confessionem huiusmodi et
laudem et honorem ei exhibemus: tunc enim iam in nobis etiam talis
est, qualis in persona est. E t fides eius est time confessio et decor,
35 quem ipse spiritualiter 1 induit. Quia per fidem eum confitemur et W 4. 173
honoramus atque decoramus. Sed hoc non fit, nisi nos negemus,

23—26 Quia bis concretum: spätere (I) Randglosse, von W. A. zu

früh, unverständlich eingeordnet.

3 Mt. 18, 28. 4 Ps. 99 (100), 2. 11 Ps. 79 (80), 4. 8. 20. 14 1. Petr.

I, 12. 16 f. Ps. 101 (102), 7. 22 simili: wie V. 1 'magnificatus'. 24 fe-
datam sc. humanitatem. 28 Psalt. Hebr. 36 f. ähnlich Aug. z. St.
 IIIc. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

confundamus et defoedemus. Non enim simul illum decorabimus et

nos, non simul illum confitebimur et nos, sed nos abnegantes eum
confitebimur et nos polluentes eum decorabimus.
T e r c i o est dominum ex operibus confiteri et honorare, id est
sicut 'magnificare' est eius opera magna estimare et agnoscere, ita 5
'confiteri' est omnia opera eius confessionem eius intelligere et videre
et decorem. Sed hic opus est luce intellectus et quod primo ipsum
dominus confessione et decore ornaverit intus, quam ab eo possit
decorari et confiteri foris. [Maxime sanetos et Ecclesiam eius, in
quibus lucet confessio et decor eius.] Omnia enim opera dei sunt 10
confessio dei, laudantia, ostendentia, confitentia deum. Similiter
omnia sunt decor eius, quia eum decorum et pulcherrimum osten-
dunt. Sed hoc non videt in rebus et creaturis, nisi qui ipse intus decorem
et confessionem habeat a spiritu. Non auteln habet, nisi prius nega-
tionem sui et humilitatem feditatis sue habeat. Unde qui se aliquid 15
esse putant, multam feditatem putant in rebus esse et deum neque
esse neque decorum esse. Quia ipsi nondum fedi et negati sibi sunt,
omnia enim sunt pulcherrima et recte deum confitentia. Q u a r t o
anagogice &c. Angeli et Sancti sunt confessio et decor eius: quia
in illis speciosus esse cognoscitur et eum representant invicem in 20
seipsis.
[Vocatur Christus secundum humanitatem 'Confessio et decor',
et nos 'confitentes, decori', sicut 'iustitia, redemptio, salus', et nos
'iusti, redempti, salvati': ita ipse nostrum abstractum, nos ipsius
Concretum.] 25
' A m i c t u s l u m i n e s i c u t v e s t i m e n t o ' [103, 2]: eodem modo
intellige tripilicitate predicta. Quia p r i m u m vestimentum lucidum
est humanitas gloriosa. S e c u n d u m tropologice fides et tota Ecclesia.
T e r c i u m omnis creatura spirituali luce intellecta. Q u a r t u m autem,
quod in Anagoge est, nos non attentamus dicere, ubi Angeli sancti et 30
omnis creatura nova claritate circundabunt dominum suum. Interim
enygmaticum habemus lumen.
W 4, i8 3 i , Z u Ps. 103, 1 3 : 'de f r u e t u o p e r u m t u o r u m s a t i a b i t u r
t e r r a ' , id est simplices populi abunde replebuntur sapientia fidei,
scilicet quando tu post plantantes et rigantes incrementum dederis. 35
Quia 'fruetus operum tuorum', id est incrementum et efficatia verbi
et predicationis, quod adeo dicitur vere opus domini, quia hoc solum
egit in terris, et Apostoli ministerio verbi instabant.

3 decoremus Hs.

32 i. Cor. 13, 12. 35 1. Cor. 3, 6. 38 Act. 6, 4.

 Ps. 1 0 3 , 1 1 . 13. 25—Ps. 106, i.

Aliter sic potest intelligi: 'De fructu operum tuorum', id est

Ecclesia tua replebitur multis fidelibus per effectum euangelice predi-
cationis, que est opus Christi, ita quod corpus Ecclesie erit plenum,
pingue et saturum membris integris et plenis fide et virtutibus. Quid
5 est enim fructus verbi del nisi multiplicatio fidelium extensive et inten-
sive? ps. 4. Ά fructu frumenti et vini multiplicati sunt.' Et i n .
'potens erit in terra semen eius'.
Tropologice: Quelibet anima repletur virtute et gratia per verbum
dei &c. i . Corin. 3. 'Deiagriculture estis, deiedificatio estis'. Iohan. 15
10 'pater meus agricola est'. Ergo opus dei est agricolari, edificare, id
est predicare et euangelisare.
Zu Ps. 103, 25: ' H o c m a r e m a g n u m et s p a c i o s u m m a n i - w 4, 19°.
bus & c . ' Quia prover. 8. dicitur 'ludens coram eo omni tempore:
ludens in orbe terrarum'. Sic sapientia ludit, quia omnium rerum
15 visibilium negocium est velut preludium et spectaculum spiritualium,
que serio facit. Ac sic vere 'in sapientia omnia fecit'. Hunc autem
ludum vident, qui coram deo sunt et in conspectu eius per fidei lumen.
Hinc denique illuduntur, qui hunc ludum pro serio accipiunt, in
vanitate abutentes rebus creatis. Igitur et hie quid est, quod mare
20 tam magnum et spaciosum est, ut terra vix modica portio sit ad ipsum ?
nisi quia 'multi sunt vocati, pauci electi'. Et 'lata est via, que ducit ad
perditionem, et multi ambulant per earn'.
. . . ' I l l i c r e p t i l i a , q u o r u m non est n u m e r u s . ' Quid hie w 4, 190,,
ludit sapientia dei? Scilicet quod electi sunt in numero, stultorum
25 autem infinitus est numerus. 'Dominus enim novit viam iustorum',
sed ignorat nec numerat iniustos.
Zu Ps. 106, 1 : ' C o n f i t e m i n i d o m i n o q u o n i a m b o n u s . ' w no,,
Bonitatem dei maxime commendat pre sapientia et potentia, quia in
exhibitione Christi maxime elucet bonitas. Duo autem sunt ge-
30 nera hominum, qui non confitentur Domino, quoniam bonus. P r i -
m u m est desperantium, qui bene credunt, quod potest et novit sal-
vare, sed non credunt, quod etiam velit, metientes divinam volun-
tatem ad modum sue voluntatis. A l t e r u m est presumentium, qui
sese bonos existimant et sibi sufficere, quasi non egeant bonitate di-
35 vina. Et hii quidem ad equalitatem dei presumunt ascendere, quia
volunt esse, quod est deus, scilicet boni in seipsis. Illi autem deum
omnino tollunt et negant, quia non credimt eius bonitatem. Utrunque
Pessimum: sed hoc novissimum peius, quanquam et primum inclu-

6 Ps. 4, 8. — Ps. 1 1 1 (112), 2. 9 ι Cor. 3, 9; Joh. 15, 1,

13 f. Prov. 8, 30 f. 21 Mt. 20, 16; Mt. 7, 13. 25 Ps. 1,6.
 190 Hie. Psalmenscholien 1513/15.

w 4, sii dit quandam negationem dei, [ scilicet dum volunt esse equales deo,
qui solus est altissimus. Igitur confiteri debemus Domino bonitatem
et eandem nobis abnegare, et ita salvi erimus, non ideo desperare,
quia nos earn non habemus, immo eo magis sperare, quo deus solus
earn habet. Β
w 4, 234,, Z u Ps. 109,4: ' S e c u n d u m o r d i n e m M e l c h i z e d e c h , ' quod
intelligitur p r i m o secundum nomen. 'Melchisedech' enim 'rex
iustitie' dicitur et fuit rex Salem, id est rex pacis. Christus autem
vere est rex iustitie et pacis, ps. 71. 'orietur in diebus eius iustitia
et abundantia pacis.' Ps. 84. 'Iustitia et pax osculate sunt.' Ideo 10
est verus Melchisedech. S e c u η do secundum officium, quia ille
obtulit panem et vinum sacramentaliter tantum, Christus autem sacra-
mentaliter et spiritualiter simul. K a m sacramentalis panis et vinum
sunt species sacramenti panis et vini. Spiritualis autem panis et vi-
num est ipse Christus caput et tota Ecclesia. Sic Apostolus ait I. Corin. 15
11. 'unus panis et unum corpus multi sumus.' Hoc autem offerre ille
non potuit, sed solus Christus offert hunc panem ineternum deo
patri. T e r c i o secundum genus. Nam ille describitur sine genealogia.
Ita Christus est sine initio et fine eternus sacerdos. Et ista dictio
'secundum ordinem' omnibus tribus est applicanda. Nam si de he- 20
braica violenta proprietate deberet transferri, dicendum esset: 'tu es
sacerdos ineternum ad verbum vel verbi gratia ut Melchisedech.'
w 4. 241« Z u Ps. 110,3: ' C o n f e s s i o et m a g n i f i c e n t i a o p u s e i u s . '
Hoc quidem potest accipi, ut sit expositio magnorum operum domini,
scilicet quomodo sint magna: et hoc p r i m o de operibus moralibus, 25
que nos ex ipso, et ipse in nobis facit. Sic enim dicitur 'opus dei'
Iohan. 6. 'Quid faciemus, ut operemur opera dei?' Et sequitur:
'Hoc est opus dei, ut credatis in eum, quem misit ille.' Et hunc esse
sensum huius versus intentum, ex eo puto, quia iam in precedenti
<versu> de operibus aliis dixerat: ideo nunc opus illorum operatorum 30
describit, sicut creatura est opus domini, et tarnen etiam creatura
habet opus suum proprium. [Ista distinctio operum alias dicitur
factio et actio. Vel opus operands et opus operatum. Et in Scriptura
est fundata, ut apoc. 21. 'Ecce nova facio omnia.' Et 'opus manuum
mearum tu es Israel', ut satis patet. Puto autem, quod in Hebr. sint 35
distincta vocabula.]

7 Hebr. 7, ι f. 9 Ps. 71 (72), 7. 10 Ps. 84 (85), 11. 12 Gen.

14, 18. 1 5 1 . Cor. 10, 17. 18 f. Hebr. 7, 3. 21 f. nach Reuchlin,
Rudimenta p. 117. 27 Joh. 6, 28 f. 29 f. V. 2: magna opera domini.
33 opus operantis vgl. S. 6916. 34 Apoc. 21, 5. — Jes. 19, 25. 35 Jes.
19. 25: Πψ))ϋ; tier dagegen 'jjjfj.
 Ps. 109,4—Ps. 110, 3. 191

Quod autem opus creature tribuit deo, indicat, quod de nova

creatura loquitur, in qua omnia operatur deus ipse, ut Isaie 43.
'Omnia opera nostra in nobis tu operatus es domine.' Et Iohan. 14.
'Sine me nihil potestis facere.' Sic ergo 'opus eius' dicitur, quia
6 nos ex ipso illud operamur. S e c u n d o ex eo puto, quia sequitur:
'Et iustitia eius manet &c.', quod intelligitur de ea iustitia, que in
nobis est ex deo per fidem, cuius opus est confessio et magnificentia.
Igitur p r i m ο sic intelligi potest, quod opus dei tunc facimus,
quando nos accusamus et malum nostrum confitemur et simul deum
10 magnificamus. Sic enim in omnibus nostris operibus deum glorificare
et nos confundere debemus, Deo tribuere omnia bona, nobis autem
mala. Et hoc est esse iustum, tribuere cuique quod suum est, scilicet
deo bonitatem et nobis maliciam. Qui enim sibi tribuit bonitatem,
huius opus est negatio et parvificentia. Negat enim se, qualis est,
15 et ideo parvificat deum. Vel Confessio et magnificentia est opus non
domini sed suipsius, quia deum nec confitetur nec magnificat, sed
se tantum, immo quantum in se est, deum malum et se bonum
affirmat. Et sic deum negat, ut se statuat.
S e c u n d o referendo ad duplicem naturam in Christo sic: dicitur
20 'Confessio', quando eum esse deum confitemur, 'Magnificentia',
quando eum hominem exaltatum esse credimus. Et ista fides est totum
opus nostrum et iustitia nostra. Et huic potest hebr. componi: 'Glo-
ria et decor opus eius', 1 'Gloriam' dicens, quando eum ut deum glori- W 4, 242
ficamus, cui soli gloria, 'Decor', quando eum ut hominem glorifica-
25 tum honoramus. Quanquam et cum primo sensu sic possit consonare,
quia nostra 'confessio' peccati est gloria dei et 'magnificentia' est exal-
tatio Christi secundum humanitatem. [Ro. 3. 'omnes pecca<verunt>'.]
T e r c i o , ut sit ipsa humanitas Christi, que est 'gloria et decor'.
'Gloria', quia in multis fidelibus clarificata et revelata, 'Decor' autem
30 quo ad se in suis dotibus. Nam secundum hanc ipse est obiectum fidei
et causa et fons et caput glorie et decoris nostri, per ipsum enim [id
est fidem in ipsum] nos clarificamur et decori efficimur, sicut omne
concretum per suum abstractum.
Q u a r t o : 'Gloria' est claritas gloriose humanitatis, prima et no-
35 bilissima dos corporis et anime, 'Decor' autem cetere dotes et ornatus.
Ita per ipsam in nobis claritas intellectualis et decor aifectualis.
Q u i n to potest tota Ecclesia sic in spiritu vocari: 'Gloria', quia
clarificat eum, et 'decor', quia decorat ipsum, ut Isaie 2 'ornaberis

2 Jes. 26, 12. 3 Joh. 15, 5. 12 f. vgl. Augustin, de civ.

dei I X X 21. 17 = W. 7, 2516. 22 Psalt. Hebr. 27 Rm. 3, 23.
38 Jes. 6i, 10?
 192 IIIc. Psalirenscholien 1513/15.

istis omnibus sicut sponsa'. Sicut enim color sine luce, nec lux sine
colore nihil, ita nec gloria sine decore, nec decor sine gloria. Quia
lucernam ardentem et lucentem esse oportet, et intellectu et affectu
deum colere.
[ S e x t o : Ipsa Ecclesia est coram deo 'confessio et magnificentia', 5
'gloria et decor', sed coram mundo opprobrium hominum et abiectio
plebis. Isaie 'Et eris corona glorie et diadema regni in manu domini
dei tui'. Et prover. 'In multitudine populi gloria prineipis'.]
Sed ut dixi, primus ssnsus magis placet, quod omne opus in
nobis, quod deo placet, est confessio et accusatio sui et glorifi- 10
catio dei.
w 4, 243, Zu Ps. 110, 4 ' M e m o r i a m f e c i t m i r a b i l i u m s u o r u m ' .
Ista sunt mirabilia: non tantum miracula que fecit, sed multo magis,
quod mortem morte occidit et penas pena, passiones passione, igono-
minias ignominia, ita quod 'mors' in Christo est ita 'preciosa in con- 15
spectu domini', ut sit eterna vita, pena sit gaudium, passio sit voluptas,
ignominia sit gloria: et econtra vita sit mors, gaudium sit pena, vo-
luptas passio, gloria ignominia, sed secundum differentem conspec-
tum, dei scilicet et hominum. Sic enim 'mirifieavit dominus sanctum
suum'. Ista autem mirabilia radicaliter et causaliter in Christi passione 20
sunt facta, ad cuius exemplum omnes formari necesse est. Ergo Sa-
cramentum Eucharistie est passionis, id est mirabilium eius memoria.
In quo reficiuntur et comedunt timentes eum.
Veruntamen ista esca et memoria est duplex, scilicet sacramen-
talis et spiritualis. Spiritualis est ipsa predicatio de Christo et Euan- 25
gelium, de quo Esaie 'faciet Dominus in monte hoc convivium pin-
guium, convivium medullatorum et convivium vindemie defecate'.
' M i s e r i c o r s et m i s e r a t o r d o m i n u s ' [ 1 1 0 , 4 ] : Ista duo
frequenter in psalmis coniuncta reperiuntur, ut ps. 85. et 102. et isto
et sequente. Quod Lyra sie exponit: 'Misericors' affectu interno, 30
'Miserator' effectu externo. Sed hoc non placet, cum nec misericors
dicatur nisi ab effectu.
P r i m o potest sic distribui: 'Misericors' propter gratiam iustifi-
cantem, 'Miserator' propter culpam dimissam. Licet enim hec duo

1 2 mirabiliorum Hs.

6 Ps. 21 (22), 7. 7 f. Jes. 62, 3. 8 Prov. 14, 28. 1 5 Ps. 1 1 5

(116), 15. 19 Ps. 4, 4. 2 6 Jes. 25, 6. 2 9 f . Ps. 85 (86), 1 5 ;
1 0 2 (103), 8 ; i n ( 1 1 2 ) , 4. L y r a zu Ps. 1 0 2 , 8 : 'misericors' ratione
affectus interioris et 'miserator' actu ratione effectus exterioris; vgl.
W . 5, 20531.
 Ps. n o , 3 ff. 193
nostri subtiles disputatores idem esse definiant, tamen Scriptura
distinguit, Ro. 5. 'Mortuus est propter peccata nostra et resurrexit
propter iustificationem nostram.' S e c u n d o et melius: ' M i s e r i -
c o r s ' propter gratiam, per quam tollit omnem miseriam anime ex
6 peccatis, ' M i s e r a t o r ' autem propter penam peccati, scilicet con-
scientie malum infelicissimum, contra duplex malum, scilicet culpe
et poene.
T e r c i o et optime: 'Misericors' propter totius anime salutem et
bona misericordie eius in illam, 'Miserator' autem, quod et mala ex-
10 teriora corporis vertit in bona anime, ut dictum est. Prius enim anime
nocuerunt et auxerunt1 peccatum in anima, nunc autem non modo w ,. 344
non nocent anime, cui factus est misericors per gratiam, sed pluri-
mum prosunt. Idcirco mirabilia sunt ista miseratoris, qui tantum
nos replet bonis, ut non tantum bona sint nobis bona et bene, sed
15 et mala quecunque [ut sic nihil sit frustra in sanctis, sed 'omnia
cooperentur in bonum'. Sic gratia et pax Ihesus Christus]. Q u a r t o :
quia apoc. 3 dicitur: 'Et nescis, quia miser es et miserabilis', videtur,
quod ideo sit miser, quia ipse non habet, miserabilis, quia nec aliis
potest misereri, sed tantum est miserabilis. Dominus autem nec miser
20 nec miserabilis, immo miserens misero et miserabilem faciens aliis
posse misereri, ut sit in suos non tantum dives, sed et abundans,
faciens alios etiam facere divites.
' M e m o r erit in s e c u l u m &c.' [ n o , 5]. Et hoc dicitur ad
differentiam veteris legis, sicut et totus psalmus perstat in enume-
26 ratione operum dei, super quibus proposuit domino confiteri. Et

I7ff. vgl. Gl. zuPs. 111,5: W. 4, 24820 (Iocundus homo qmmisere·

tur): Christum esse simul Deum et hominem subtiliterdescribit. Quia
esse bonum soli Deo proprium distinguit hunc hominem ab aliis.
Esse autem hominem assimilat eum aliis. Item misereri arguit eum
30 esse Deum et distinguit ab aliis, qui non possunt misereri, cum
sint miseri. Igitur qui miseretur et bonus est, Deus est. Et tamen
simul homo est. Alii enim non sunt ita divites, ut misereri et com-
modare possint, immo pauperes ut infra 'Dispersit, dedit pauperi-
bus'. Solus ergo ille quia dives est, miseretur, solus ille quia Deus
35 est, bonus est, iustus, misericors, lumen. Ceteri autem miseri, in-
iusti, mali, tenebrosi, pauperes.

i f . vgl. Bonaventura, in IV. sent. dist. 17 p. I art. 2 qu. 1;

Thomas S. I. II qu. 113 art. 6. 2 Rm. 4, 25. 6 duplex malum: wie
Biel, in II. sent. dist. 34 qu. un. not. 2. 15 Rm. 8, 28. 17 Apoc.
3, 17-
Luther V 13
 194 I I I c. Psalmenscholien 1 5 1 3 / 1 5 .

potest quidem adhibito studio totus psalmus pulchre ad sacramentum

Eucharistie applicari, dummodo magis res sacramenti, quam ipsum
sacramentum inspiciatur.
w 4. äse« Z u Ps. i n , 1 : ' I n m a n d a t i s e i u s v o l e t n i m i s ' , id est
voluntatem et beneplacitum habebit. H o c sola gratia prestat, que β
quia diligere facit, ideo voluntarium facit a d mandata. Igitur sensus
est: I n mandatis eius voluntarius, promptus et delectabiliter operarius,
non coactus aut invitus seu per penam impulsus, sed amore allectus.
U n d e lex faciebat, ut manus tantum esset i n mandatis D o m i n i , sed
non voluntas. Quod autem dicit ' N i m i s ' , hoc tangit, quod volun- 10
tarius plura facit quam iubeatur. Excedit enim et supererogat. Iccirco
recte dictum est, quod 'iusto non est lex posita', quia excedit l e g e m :
ideo nimis est voluntarius in illa.
w 4, a6i i s Z u Ps. 1 1 3 , 1 : ' N o n n o b i s d o m i n e , n o n n o b i s ' . Sicut
adventus Christi in carnem ex mera misericordia dei promittentis 15
datus est, nec meritis humane nature donatus, nec demeritis nega-
t u s : nihilominus tarnen preparationem et dispositionem oportuit
fieri ad eum suscipiendum, sicut factum est in toto veteri testa-
mento per lineam Christi. N a m quod promisit deus filium suum,
f u i t misericordia, quod autem exhibuit, f u i t Veritas et fidelitas eius, 20
sicut M i c h e ultimo: 'dabis veritatem Iacob et misericordiam A b r a a m :
sicut iurasti patribus nostris a diebus antiquis', non ait 'sicut meruimus',
sed 'sicut iurasti'. U n d e quod deus fecit se debitorem nobis, e x pro-
missione est miserentis, non ex dignitate nature humane merentis.
N i h i l enim nisi preparationem requisivit, u t essemus capaces doni 25
illius, sicut si princeps vel rex terre suo latroni aut homicide promitteret
centum flo., tantummodo ut ille tempore et loco statuto eum expec-
taret paratus. Hie patet, quod rex ille debitor esset ex gratuita pro-
missione sua et misericordia sine merito illius, nec demerito illius
negaret, quod promisit. Ita et spiritualis adventus est per gratiam 30
W 4, 26a et futurus 1 per gloriam, quia non ex meritis nostris, sed ex mera
promissione miserentis dei. Promisit enim pro spirituali adventu
sic: 'petite et aeeipietis, querite et invenietis, pulsate et aperie-
tur vobis. Omnis enim qui petit, aeeipit & c . ' Hinc recte dicimt
Doctores, quod homini facienti quod in se est, deus infallibiliter 35

2 rem sacramenti Hs. 1 6 est fehlt W. A. 21 dabis [miseri-

cordia gestr.

12 1. Tim. 1 , 9 . 21 Mich. 7, 20. 27 flo. = florenos = Gul-

den. 33 Mt. 7, 7 f. 35 Biel, in II. sent. dist. 27 qu. un. dub. 4.
Ρ oder s. Ficker zu Ro. I I 32311 (hier S. 2995).
 Ps. I I I , ι — 1 1 3 , ι. 3.
195
dat gratiam, et licet non de condigno sese possit ad gratiam pre-
parare, quia est incomparabilis, tamen bene de congruo propter pro-
missionem istam dei et pactum misericordie. Sic pro adventu futuro
promisit, 'ut iuste et sobrie et pie vivamus in hoc seculo, expectantes
5 beatam spem'. Quia quantumvis sancte hie vixerimus, vix est dispo-
sitio et preparatio ad futuram gloriam, que revelabitur in nobis, adeo
ut Apostolus dicat: ' N o n sunt condigne passiones huius temporis
& c \ S e d bene congrue. Ideo omnia tribuit gratis et ex promissione
tantum misericordie sue, licet ad hoc nos velit esse paratos quantum
10 in nobis est. U n d e sicut lex figura fuit et preparatio populi ad Chri-
stum suscipiendum, ita nostra factio quantum in nobis est, disponit
nos ad gratiam. Atque totum tempus gratie preparatio est ad futuram
gloriam et adventum secundum. Idcirco iubet nos vigilare, paratos
esse et expectare eum & c .
16 . . . ' D e u s a u t e m n o s t e r i n c o e l o ' [113, 3] q. d. vos non W 4. 362,,,
putatis nos habere deum. Ideo gloriamini in simulachris vestris,
que apparent, et deum verum, quia non apparet, negatis. Veruntamen
ipse in coelo est. Et non tantum est, sed etiam operatur. Quia ' q u e -
c u n q u e v o l u i t , f e c i t ' . Quia nulli debet, nulli subiectus, solus
20 altissimus, non nisi voluntatem suam habet legem. Quod est esse
vere deum. Omnes enim alii non quecunque volunt, sed que per-
mittuntur, faciunt. 1
Eodem modo fit in spiritual! adventu Christi, ubi anima expec- w 4, 363
tans gratiam et pacem conscientie semper audit: U b i est deus tuus?
26 N o n veniet, quia non meruisti. N o n enim exaudit te, quia iustus est
et odit impios. Sicut ille expertus ait: 'Quare tristis es anima mea?
et quare conturbas me ? Quare oblitus es mei ? et quare contristatus
incedo, dum affligit m e inimicus meus? D u m confringuntur ossa
mea, exprobraverunt mihi inimici mei, d u m dicunt mihi per singulos
so dies: U b i est deus t u u s ? ' Ecce iste sunt 'gentes', que 'dicunt: U b i
est deus eius ?' Et ps. 3. 'Domine, quid multiplicati sunt, qui
trib<ulant me}? M u l t i dicunt anime mee: N o n est salus ipsi in deo
eius.' Ecce quam apte expressit ille afflictionem conscientie et ten-
tationem desperationis I Igitur contra ista omnia insurgendum est
35 et dicendum: ' N o n nobis domine, non nobis', id est nec merita nec

2 taman W. A. 23 bis S. 196 Z. 5 a. R. angeslr. 26 mea

mea quare Hs. 30 f. es deus Hs.

ι f. de condigno — de congruo: ζ. B. Bonav., in II. sent. dist. 27

a. 2 qu. 2; vgl. S. 31510. 4 f. Tit. 2, 12 f. 7 Rm. 8, 18. 20 z. St.
vgl. Holl, Luther» S. 50. 26 Ps. 41 (42), 6. 10 f. 31 Ps. 3, 2 f.
13«
 196 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

demerita quero, sed misericordiam et veritatem, ut tu glorificeris.

Ista enim tentatio gentium: volunt me cogere, ut me dignum et
meritum coner facere, ut scilicet superbus de dignitate mea et
meritis glorier, et non potius tu. Igitur 'nomini tuo da gloriam',
ut obstruatur os eorum. Eodem modo erit prope finem mundi, quando 6
fide deficiente audient fideles incredulitatem multorum de adventu
Christi garrientem et desperationem talis adventus suggerentem,
dicendo: 'Ubi est deus eorum?'
W 4, a66„ Zu Ps. 115,10: ' C r e d i d i , p r o p t e r quod l o c u t u s sum &c.'
De Christo per omnia posset intelligi psalmus, nisi primum verbum. 10
w 4, 267 Quia Christus negatur fidem1 habuisse, eo quod fuit simul et com-
prehensor. Si tarnen velimus dicere, quod sicut spem habuit, ita
et fidem: sine dubio enim speravit sui corporis glorificationem, quam
tarnen nondum vidit in presentia: ergo et credidit, non obstante,
quod eam clarius vidit in verbo, quam nunc videt in proprio genere. 15
Sed quicquid sit, sensus est:
W4. ®67h . . . ' E g o dixi in e x c e s s u m e o : omnis homo m e n d a x '
[115,11]. Quamdiu et ego homo sum et fui, non vidi, quod esset omnis
homo mendax. Nunc quia credidi et in excessu sum et 'spiritualis
homo' factus per fidem, 'omnes iudicans, a nemine iudicatus', video 20
quod qui non est in eodem excessu et non credit, est mendax. Et hoc
locutus sum et predicavi: ideo humiliant et affligunt. Nolunt audire,
quod sint stulti, vani, mendaces, mali &c., sed se iustos et sapientes
et veraces putant et putari volunt.
S e c u n d o 'Excessus' hic accipitur pro pavore et conturbatione, 25
que fit in persecutionibus et minis. Et sie sensus est secundum b.
Augustinum: Cum propter verbum dei affligerer, tunc expertus fui,
quod nec in me nec in ullum hominem sit confidendum, eo quod
homo sit omnis mendax, deus autem verax, in quo confidendum et
fidenter predicandum contra omnium persecutorum rabiem. Alioquin so
deficeret in afQictione nimia pro verbo dei. Ergo in excessu isto, id est
conturbatione dixi et expertus sum, quod homo solus non staret, sed
fieret mendax, nisi desursum adiutus verax permaneret in confessione
fidei. Vel quia dixit: 'humiliatus sum nimis', in ea afQictione didicit,

2 gentium vult W. A.: gentium volunt Hs.

4 Ps. 113, 1. II f. Petrus Lombardus, sent. III dist. 26 c. 3 :

Christus . . . credidit quidem et speravit resurrectionem . . . nec tarnen
fidem vel spem virtutem habuit, quia per speciem videbat ea quae ciede-
bat. 19 f. 1. Cor. -2, 15. 25 f. Augustin (in Gl. ord.): extasim
dicit pavorem cruciatus vel mortis; vgl. L.s Glosse, oben S. 817.
 Ps. 115, i o f i . - P s . 117, ι. 197
quod omnis homo sit mendax et nihil, quia non stat in tentatione,
sed cadit a veritate et consentit falso, nisi dominus iuverit.
Zu Ps. 115,12: ' Q u i d r e t r i b u a m d o m i n o pro o m n i b u s , w 4, 369,,
que r e t r i b u i t m i h i ? ' Q u e est ista retributio dei nobis? Quid me-
s ruimus ? Nonne gratis dedit ? Alioquin quomodo erit gratia ? Sed
dominus retribuit bona pro malis, que est excellens retributio et di-
vina. Nam bona pro bonis etiam homines retribuunt. 'Ethnici quippe
benefaciunt benefacientibus.' Sed hoc est esse deum: non accipere
bona, sed dare, ergo pro malis bona retribuere. Quia enim prius
10 dona dat quam accipit, quid aliud facit quam reddit bona pro
malis ? siquidem bona antequam daret, non erant ibi, ergo tantum-
modo mala. Quid ergo retribuam ego, quia retribuit mihi fidem
et veritatem, qua coram ipso sum verax, ac sic iam non homo, sed deus
ac dei filius et similis patri proles ?
is Zu Ps. 1 1 7 , 1 : ' C o n f i t e m i n i d o m i n o , q u o n i a m b o n u s : w 4, «78,
quoniam in s e c u l u m m i s e r i c o r d i a eius.'
Iste versus velut titulus totius psalmi ostendit intentionem. Vult
enim psalmus confiteri et laudare dominum Christum venturum
super misericordia et liberatione spirituali per eum facienda. Quod
20 ipsemet exprimit dicens: 'Quoniam bonus: quoniam in seculum mi-
sericordia eius*. Bonitas enim est, quando quis benefacit immeritis
et indignis. Qui enim sunt meriti, iis non benefit, sed iuste fit et
redditur bonum pro bono et debitum est eis reddi. Qui autem digni
sunt, iis quidem non redditur tanquam mentis, sed tanquam iuste
25 debitum velut superioribus et equalibus. Deus autem indignis et
immeritis, insuper et multum dementis benefecit per Christum
incarnatum, quia et per hoc ostendit se esse non fictum, sed verum
et viventem deum, quod nihil boni et meriti a nobis suscepit, sed
omnino gratis tribuit. Est enim omni iudicio rationis divinitatis hoc
30 proprium et decens sibi sufficere, nullius indigere et aliis gratis bene-
facere. Ideoque et omnem iustitiam nostram, omnem bonitatem,
omnem sapientiam nostram confudit et reprobavit omnino et vult,
ut nos eum deum verum agnoscamus, nos autem iniustos, malos
et stultos esse confiteamur in omnibus, que non ex ipso accipimus
35 et [vel] accepisse agnoscimus. Ut [Ro. 3. gestr., dafür a. R. Gal. 4]
ait Apostolus 'Conclusit Scriptura omnes sub peccato, ut promissio
ex fide Ihesu Christi daretur credentibus'. Ro. 11. 'ut omnium mi-
sereatur'. An ergo in hoc etiam bonus et equus, quod ita omnia nostra

7 Lc. 6, 33. 13 f. Augustin z. St. non erunt homines, quoniam

dii erunt et filii altissimi. 35 Gal. 3, 22. 37 Rm. 11, 32.
 198 III c. Psalmenscholien 1513/15.

confundit et reprobat et proculcat ac sua tantum offert et statuit?

Utique optimus, quia hoc ipso, ut dixi, se verum deum probat, qui
vult sua dare nobis et noster deus esse, nobis benefacere, nos ipsius
egere, et non nostra accipere, non nos habere suos benefactores et
velut deos ac nostri indigere. Benefacere enim alteri divinum est. s
Sed non potest noster deus esse et sua nobis dare, nisi primo doceat
se nostra nolle et nostra nihil esse apud eum, Isaie r, ut sic humiliati
capaces efficiamur et appetentes [eorum], que eius sunt. Et hoc est
iustum. Sic psalmus ait: 'Iustus es domine et rectum iudicium
tuum.' Et iterum: 'Cognovi domine, quia equitas iudicia tua, et in 1 0
veritate tua humiliasti me'. Si enim aliquid nostri susciperet et non
penitus reprobaret, iam nec verus deus nec solus bonus esset, quia
et nos beneficiis cum eo certaremus. Nunc autem vult, quod nos
tantummodo accipiamus, et ipse solus det, et ita sit vere deus. Unde
nisi quis se confiteatur malum, non potest confiteri domino, quoniam 15
bonus. Ubi enim deum bonum dicis, te bonum esse neges oportet et
w 4, 279 omnino 'malum confitearis. Non simul se et te communiter bonum
patietur nominari, quia deum se, te autem creaturam vult haberi.
w
4, 279« . . . <'Circumdederunt me> S i c u t a p e s ' [ 1 1 7 , 12]. Qualis
est proportio hominis ad apes, talis est Christi ad Iudeos. Quia in- 20
comparabilis mole, viribus, sensu, sapientia et ceteris, que in homine
sunt et in apibus non sunt. Sic Christus, quia deus erat, ad Iudeos
erat incomparabilis in omnibus. Et sicut apis non obruit, non occi-
dit, sed tantum pungit in modico loco totius hominis, sibi tamen per
hoc totum bonum aufert: ita Iudei Christum in modico loco sui, 25
id est humanitate tantummodo, punxerunt, sed totum nec obruere
nec occidere potuerunt. Sibi tamen per hoc omne bonum abstulerunt,
quia erat iste deus immortalis. Recte ergo dicit ' S i c u t a p e s ' com-
w 4, 280 parative, non sic<ut> gygantes vel dii, sed1 sicut modicilli vermiculi
ad tantum gygantem et deum, ut sic contemptibilis eorum punctura, 30
et tamen multum intensa apud illos et fremens. Eodem modo quilibet
Christianus debet se agnoscere magnum esse, quia propter fidem
Christi, qui habitat in ipso, est deus, dei filius et infinitus, eo quod
iam deus in ipso sit. Ergo omnis persecutor eius est ad eum sicut
apis, quem magnanimiter debet suscipere et contemnere et in nomine 35
domini querere vindictam in eum. Est enim hoc verbum exhorta-
torium et consolatorium ad patientiam.

29 Non sic gygantes Hs.

7 J c s . i , 11 ff. 9 Ps. 1 1 8 (119), 1 3 7 . 75.

 Ps. 117,1. 12—Ps. 118, ι. 11 f. 25. 199
Zu Ps. n 8 , 1: ' B e a t i i m m a c u l a t i in via &c.' Istum psal- w 4, 305,
mum nondum vidi ab aliquo expositum in sensu prophetico, nec
ullus est, qui Seriem et ordinem expositionis in eo tenuerit sine violen-
tia et contorsione versuum et verborum. Quod inde puto venire,
5 quia propheticum, id est literalem, primo non quesierunt: qui est
fundamentum ceterorum, magister et lux et author et fons atque
origo. Magis autem forte, quia absconditus est et in spiritu nimium
interior! loquens, unde non possit eius causa et motivum videri, cur
sic et non aliter dixerit et ordinaverit, ab iis, qui non eosdem motus
10 habent. Nam nullus alium in scripturis spiritualibus intelligit, nisi
eundem spiritum sapiat et habeat. Sed nos modo invacato brachio do-
mini prophetiam scrutabimur: quod erit facilius, quam morales affec-
tiones per singula venari: que sunt utique 'vie viri in adolescentula',
quas penitus ignoramus. Adolescentula inquam, que est anima ipsa
16 aiFectuosa in spiritu vel Scriptura spiritualis: in utraque est incom-
prehensibilis via Christi, id est affectiones sancte, quot, quando et
qualiter atque quantum eant. Quare plenarium intellectum mora-
lem huius psalmi credo spiritum sanctum sibi soli reservasse.
Zu Ps. 118, 1 1 : ' I n corde meo a b s c o n d i eloquia t u a : ut w 4, 309,
20 non peccem t i b i . '
Hoc est: Ecce ex toto corde proposui tibi servire: ideo impressi
in cor meum verba tua, ut amplius non contra ea peccem, sicut prius
feci. Recte ergo prius auxilium gratie poscit, quam proponit. Prius
dicit 'Ne repellas me', postea 'quia abscondi et proposui verba tua'.
25 Quia nihil est propositum nostrum, nisi gratia dei ipsum disponat.
' B e n e d i c t u s es d o m i n e : doce me i u s t i f i c a t i o n e s tuas'
[118, 12], scilicet qui non repellis et propositum iuvas. Item quia tu
benedictus benedictionem das: ideo a te volo doceri, qui talis es le-
gislator, qui dat benedictionem. Precipis et das gratiam implendi, que
30 precipis. Das legem, simul et plenitudinem eius. Non sic Moses:
non enim dedit benedictionem talis legislator, sed maledictionem.
'Lex enim iram operatur' et maledicit non implentes. Igitur a bene-
dicto peto doceri iustificationes benedictas et benedicti. Hec enim
sunt eloquia, que in corde oportet abscondi, quia spiritualia sunt.
35 Zu Ps. 118, 25: 'Adhesit p a v i m e n t o anima mea.' w 4, 3»ou
Ista adhesio est imperfectio populi fidelis, qualis erat in Apostolis,
cum adhuc literam saperent tarn intelligendo quam agendo. Atque
quia nullus tarn perfectus est, quin in aliquo adhuc sit perficiendus,
nullus tarn illustratus, quin illustrandus, accendendus, castificandus,

13 Prov. 30, 19. 32 Rm. 4, 15.

 200 III c. Psalmenscholien 1513/15.

humiliandus, et sie de omnibus virtutibus. Quare pavimentum est

unieuique suum. Unicuique restat aliquid de litera, ut non sit totus
spiritus, de veteri homine, ut nondum sit totus novus, de carne, de
terra, de mundo, de diabolo, ne sit totus anima, totus celum, totus
Christi, totus dei. Quare adheret pavimento anima mea. Quod et 5
Apostolus confitetur, dicens Ro. 7. 'Invenio aliam legem in membris
meis captivantem me in legem peccati.' Semper itaque magis ac
magis indiget illuminatione et accensione, ut proficiat, qui ineepit.
Et vere nullus experitur, quomodo et quantum adheret anima carni
et spiritus litere, nisi qui ineeperit viam spiritus ire. Ipsi enim novit, 10
quid sit adherere animam pavimento et clamat: Ό Domine, adhesit
pavimento anima mea &c.' Veruntamen prima litera est de Apostolis,
qui adhuc rüdes herebant litere, antequam spiritus fuit datus. In qui-
bus omnium imperfectio sequentium est prefigurata. Hebreus habet
'pulveri', quod idem est, quia pavimentum est pulverulentum: quod 15
est litera, caro, imperfectio &c. Sed petra et solidus lapis Christus est
et spiritus, cui adheretur secundum id quod sumus spiritus et perfectio,
ut infra: 'Adhesi testimoniis tuis, domine'. Quia secundum quod
perfectus sum, adhesi testimoniis tuis ego totus, secundum quod
autem imperfectus et adhuc carnalis, adhesit anima mea pavimento. 20
Ergo tu magis magis
' V i v i f i c a me s e c u n d u m v e r b u m t u u m ' [118, 25]. Quia
secundum promissum tuum peto id, non secundum meritum, vel
iuxta intentionem et regulam, ut non singulariter incedam sensu meo.
Hec autem vivificatio est ipsius spiritus, id est voluntatis spiritualis. 25
Quantumvis enim doctus sit aliquis et illustratus fide, nisi et aifectu
eadem velit et operetur, nondum vivit. Que vita nostro tempore
rarissima est, cum tarnen sit eruditio ubique plenissima.
w 4, 3=5. . . . 'In via tua vivifica me' [118, 37]. Hoc verbum frequens in
toto hoc psalmo: ideo semel exponemus ipsum plene. 'Spiritus est 30
qui vivificat', et fides iustificat: 'iustus enim ex fide vivit', Ro. 1.
Heb. 10. Abacuk 2. Ergo 'vivifica me' est dicere: Iustifica me, da
mihi spiritum, da mihi vivam et perfectam fidem, in qua vivam et
iustus sim. Sic enim ero vivens et iustus in via tua, non in via eorum.
w 4, 329,, Zu Ps. 118, 41: ( E t v e n i a t s u p e r me m i s e r i c o r d i a t u a 35
d o m i n e ' : ) a novo iterum petitur adventus et gratia Christi. E t 'veniat'
inquit, quia expecto, licet sine merito: quia non tantum veniret tunc,
sed redderetur potius debitum. Nec tunc esset 'secundum eloquium

6 Rm. 7, 21 ff. 18 Ps. 118 (119), 31. 30 f. Joh. 6, 63.

31 f. Rm. 1, 17; Hebr. 10, 38; Hab. 2, 4.
 Ps. ιι8, 25. 37. 41. 88. 105. 201
tuum' et nudam promissionem misericordie. Ac sic nee esset 'miseri-
cordia tua' nec 'veniret' nec 'secundum eloquium tuum', sed esset
'iustitia mea' et 'reddenda secundum meritum meum'. Sic etiam mo-
raliter fit, quia sicut humanum genus recepit Christum non ut iustitiam
5 suam, sed ut misericordiam dei, quantumlibet congrue sese disponebat:
ita quilibet gratiam eius gratis accipit, quantumlibet sese congrue
disponat. N o n en im ex meo paratu, sed ex divino pacto datur, qui
promisit per hunc apparatum se venturum, si expectetur et invocetur.
L e x g e n e r a l i s e s t o , q u o d u b i c u n q u e a l i q u i s v e r s u s w 4, 344,
10 d e a d v e n t u C h r i s t i i n c a r n e m e x p o n i t u r v e l e x p o n i p o t e s t ,
debet s i m u l e x p o n i de a d v e n t u eius per gratiam et i n
futuro per gloriam, s e c u n d u m quod triplex est adventus
eius. E t in s e c u n d o , scilicet spirituali, aliter orant i n c i -
p i e n t e s , aliter p r o f i c i e n t e s , licet e a d e m verba. Quia et
15 p r o f i c i e n t e s s e m p e r s u n t i n c i p i e n t e s a d ea q u e n o n d u m
h a b e n t , tam in gratia q u a m sapientia, ut a m p l i u s a b u n -
dent tam intellectu quam affectu. Quia hie nihil nisi
e u a n g e l i u m et g r a t i a p e t i t u r s e m p e r .
' S e c u n d u m m i s e r i c o r d i a m t u a m v i v i f i c a m e : e t c u s t o - w 4 , 350,
20 d i a m t e s t i m o n i a o r i s t u i ' [118, 88].
Hec est vita spiritus, quam post literam occidentem dedit Christus.
Et dat assidue omnibus proficientibus non secundum meritum, sed
secundum misericordiam, qua pepigit nobiscum fedus, ut daret nobis
petentibus gratis ac mendicantibus. Multo magis autem dat inci-
25 pientibus. Et, ut sepe dictum est, proficere est nihil aliud, nisi semper
incipere. Et incipere sine proficere hoc ipsum est deficere. Sicut
patet in omni motu et actu totius creature.
' L u c e r n a p e d i b u s m e i s v e r b u m t u u m e t l u m e n s e m i t i s w 4, 356,
m e i s ' [118, 105].
30 Mira sententia. Cur non lucerna oculis meis et lumen visus?
Nunquid pedes possunt illuminari aut Semite videre? Sed natura
fidei expressa est pro ista vita. N a m oculos oportet captivari in ob-
sequium Christi et solo verbo duci, quod auribus percipitur, oculis
non videtur. Quia invisibilia credimus, sed non inaudibilia. Quare
ss verbum quidem non illuminat oculos, sed nec aures. Et tarnen est
lucerna, quia pedes dirigit et affectum non intellectum requirit fides.
N o n ut intelligas, sed ut velis oportet, non ut scias, sed ut facias ea
que audiuntur. Et non errabis, si credideris et iveris, licet non videris.

9 — 1 8 gone unterstr.

31 fi. s. u. S. 3733» ff.

 202 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

T a n t u m securus v a d e in audita, quia lucerna erit pedibus tuis v e r b u m

eius et l u m e n semitis tuis. N o n requiritur, nisi u t facias q u e nescis,
opereris q u e non intelligis, evadas q u o ignoras, ducatum sequens
v e r b i , et stultus fias, t u u m sensum amittens. T a n q u a m si in tenebris
d u c e m sequaris v i a m q u a m ignoras, optime dicis ad d u c e m : t u quidem 5
es l u m e n pedum m e o r u m , sed non oculorum, quia nihil video et tarnen
recte gradior, ac si viderem. E g o quidem erro et nescio, ubi sim, et
tarnen pedes mei quasi videient lumen, ita certo eunt rectam viam.
S i c e n i m fides non intellectum illuminat, i m m o excecat, sed a f f e c t u m :
h u n c enim ducit q u o salvetur, et hoc per auditum verbi. A u d i e n s 10
e n i m aifectus v e r b u m incipit ire post i p s u m nesciens q u o . Igitur
mirabile est verbum dei, quod lucet pedibus et semitis. N o n sie
v e r b u m litere et h u m a n e sapientie, quod evacuat fidem, quia compre-
hendere facit quod dicit et lucernam oculis sese ostentat. Deinde
n e c h o c vacat, q u o d non ait ' L u c e r n a semitis et lumen pedibus'. 15
Q u i a v e r b u m includit lumen sicut lucerna candelam, et h o c pedibus.
S e d semitis est l u m e n n o n ita clausuni. C u r h o c ? Nisi q u o d p r i m o
fides ineipientis est m i n u s clara et magis clausa menti ac v e l u t lucerna.
S e d u b i ire ceperis et facere quod credis, iam via clarius cognoscitur
q u a m pedes tui, ita u t clarius lumen habeas ex operando, q u a m solo 20
affectu credendo. Q u i a d u m credis, clausum habes l u m e n in affectu,
sed d u m operaris, i a m velut edueto lumine per experientiam duceris
i n via recte. M u l t o enim illuminatiores sunt in fide practici q u a m
speculativi, ut etiam philosophus dicit in metaphisicis, q u o d expertus
certius operatur. 25
w 4, 361, Z u Ps. 118, 1 1 3 : Lex Christi est humilis Charitas o m n i b u s
serviens, omnibus se debitorem et inferiorem faciens. . . .
3 6i u N u n c sunt superbi heretici et nimis saneti, qui in sua merita
supersperant potius q u a m in v e r b u m domini. N o n n e eximia stulti-
tia ? Christus inter iniquos non solum deputari, sed etiam mori 30
et crucifigi voluit, et Pighardus solum inter iustos mortificari et
sanctificari nititur, scilicet dominum precedere paratior q u a m sequi,
u t n o n a Christo i p s e Christianus, sed a Pighardo Christus vocetur
Pighardianus! Ο f u r o r , ο dementia! Si Christus enim respuisset
latrones et düdsset ' N o l o inter illos m o r i ' , quid tarnen facerent? 35

II quo [vadit gestr.

24 f. Aristoteles, Metaphysik I 1. 981 a. 14 μάλλον Επιτυγχά-

νοντας όρώμεν τούς έιιπείρους τ ώ ν άνευ της Εμπειρίας λόγο ν Εχόντων.
2 6 f . vgl. W . 7, 213 (V. d. Freiheit).
 Ps. ι ι 8 , 105. 1 1 3 . 122. 203
Credo quod non tantum non cum peccatoribus, sed nec c u m hominibus
immo v i x dignarentur cum angelis communicare et vivere.
' S u s c i p e s e r v u m t u u m i n b o n u m : n o n c a l u m n i e n t u r w 4, 3 6 3 „
me s u p e r b i ' [ 1 1 8 , 122].
5 ' I n bonum', scilicet interius, quod est consolatio spiritualis in
conscientia bona, ubi non possunt superbi calumniari.
S e d et tropologie paulum recordandum est. Spiritus enim
concupiscit adversus carnem et econtra. Inde fit, u t omnis fidelis
anima gemat, quod caro suggerit superbos motus, semper nititur
10 statuere 'idolum zeli' (id est proprii sensus) in loco sancto in spiritu,
velut Achas rex altare Damasci in templo et altare domini eneum
tollere: et hoc tunc periculosissime agit, quando sub specie pietatis,
sicut et ille, hoc facit. Quis enim crederet hec esse carnis opera,
quando pro veritate et religione opus agitur et, ut dicitur, bonam
is intentionem esse ac pro honore dei fieri? Igitur iste superbus sensus
omnes nos persequitur, et cum sit carnis opus, ita subtilis et spiritualis
est, ut a paucissimis deprehendatur, quod sit lux angeli sathane trans-
figurati in 1 angelum lucis. Hii enim superbi motus calumniantur w 4, 364
humilem ipsum sensum, quem spiritus suggerit, et eum stultum,
20 vanum, falsum arguunt. Ο felix, qui abnegare seipsum didicit in
hoc maximo malo. Suspecti proinde nobisipsis semper esse debemus
et timere ac lugere, quod forte talis aliquis adhuc in nobis sit sensus
inflatura. Quis enim gloriabitur se esse purum spiritum et non
habere adhuc carnem adversariam spiritui, etiam si iam nec luxurie
25 nec avaritie aut aliarum manifestarum nequitiarum pars aut tentatio
in ipso sit? S i enim caro est tibi et in carne es, certe superbia ista
quoque tecum est et tu in ilia, usque dum corpus istud fiat totum
spirituale. Semper ergo peccamus, semper immundi sumus. E t 'si
dixerimus, quod peccatum non habemus, mendaces sumus', quia
30 negamus nos habere carnem, cum tamen caro ubicunque sit, secum
ista mala habet, ut spiritum impugnet. E t quia spiritus et caro unus
homo est, sine dubio culpa hominis est, quod caro tarn mala est et
male agit. Quare, ut supra dixi, semper sumus in motu, semper
iustificandi, qui iusti sumus. N a m hinc venit, ut omnis iustitia pro
35 presenti instanti sit peccatum ad earn, que in sequenti instanti addenda
est. Quia vere dicit B . Bernardus: ' U b i incipis nolle fieri melior,

1 4 bona Hs. 17 f. transfigurati [in lucem durchstr.

ηί. Gal. 5, 17. 1 0 Hes. 8, 3. 11 2. Chron. 28, 2 3 f . 1 4 L bona

intentio: s . o . S. io8u. 17 2. Cor. 1 1 , 14. 28 f. 1. J o h . 1, 8. 10.
36 Bernhard, Epist. 9 1 , 3 (bei L. auch W. 1, 6491«; W. 9, I07aj u. 0.)
 204 I I I c. Psalmenscholien 1513/15.

desinis esse bonus. Quia non est status in via dei: ipsa mora peccatum
est.' Quare qui in presenti instand se iustum confidit et stat, iam
iustitiam perdidit, sicut i n motu similiter patet: terminus, qui in isto
instand est a d quem, ipse in sequenti instand est terminus a quo.
T e r m i n u s autem a quo est peccatum, a q u o semper eundum est. 6
E t terminus ad quem est iustiua, quo semper e u n d u m est. Quare
recte dixi, quod semper precedens iustitia est iniquitas a d sequentem,
et velut litera ad spiritum, vanitas ad plenitudinem, ut supra,
w 4, 365, ' S e r v u s tuus sum e g o : da m i h i i n t e l l e c t u m , ut sciam
testimonia tua' [118, 125]. 10
Intellectum petit contra literam, quia spiritus est intellectus.
Sed sicut creverunt tempora, ita et litera et spiritus. N a m quod illis
tunc suffecit ad intellectum, nobis nunc est litera. Q u i a , ut supra
dixi, subtilior est nunc litera nobiscum quam olim fuit. E t hoc propter
profectum. N a m , u t dixi, omnis qui proficit, hoc quod post se obli- 15
viscitur, est ei litera, et in quod se ante extendit, est ei spiritus. Quia
semper illud quod habetur, est litera ad illud, quod acquirendum est:
ut de motu diximus. Ita ardculus trinitatis expressus tempore A r r i i
f u i t spiritus et paucis datus, nunc autem est litera, quia revelatus <non>,
nisi et nos addamus aliud, scilicet vivam fidem ipsius. Quare orandum 20
semper est pro intellectu, ut non in occidente litera torpescamus. Si
enim filii dei sumus, semper oportet esse in generatione. U n d e dicitur:
' Q u i natus est ex deo, non peccat', sed generado dei conservat e u m .
Sicut enim in deo filius semper et abeterno et i n e t e m u m nascitur:
ita et nos semper oportet nasci, novari, generari. Illam enim genera- 25
d o n e m omnis mutado creature significat anagogice, et hanc tropo-
logice, et Ecclesie allegorice. S i c in scriptura dicitur de nobis, quod
sumus infantes quasi modo geniti semper,
w 3671. Z u P s . 1 1 8 , 1 3 1 : tota miseria est hec Iudeorum, q u o d testimonia
neque M o s i nec Christi scrutantur, quia nesciunt, quod sunt mirabilia. 30
Q u i enim h o c seit, utique ea scrutatur, n e offendat. Ideo autem
nesciunt ea mirabilia, quia non sunt parvuli et humiles, sed magni
et superbi, a quibus abscondita est ista sapientia. S e d queris: Quare
est illis abscondita, ut sic offendant? Respondetur: ' Q u i a sic placitum
est ante te, ο pater', Matth. 1 1 . Sed quare placitum, u t illi pereant? 35
R e s p o n d e t u r : Quia aliter fieri non potest. Scriptura enim humili-
tatem docet, sed superbia et humilitas non se capiunt. Impossibile

19 <non> fehlt Hs.

6 s . u . S. 2815. 23 x. Joh. 3,9. 28 f. 1. Petr. 2, 2. 34 t. Mt.

II, 26.
 Ps. Il8, 122. 125. Ißl —Ps. 121,3- 205
est enim, ut superbia humilitatem sapiat et capiat, sicut lucem tenebre
non comprehendunt. Quare fit, ut necessario superbi offendant in
verbis dei, qui docent humilitatem. Et merito docent earn, quia deum
verum decet docere suas creaturas, ut se creaturas suas agnoscant et
5 sibi subiectas, ac ipse solus sit superior et altissimus. Ideo qui se in
humilitate non servant, in deum offendunt in creatura apparentem,
dum non sub vel eque, sed super creaturam esse more dei volunt.
Sic enim Iudei velut dii super humanitatem Christi se posuerunt.
Qui si humiles fuissent, non super, sed infra earn se posuissent, et
10 soli deo super utrunque altitudinem concessissent.
. . . nolunt custodire legem tuam, sed statuere suam. Si enim w 4, 370
vellent, te haberent, unde possent. Ideo quod non custodierunt dico,
non dico quod non possint. Sed quia iam nolunt ac noluerunt, tu
autem scis, utrum unquam custodient, igitur, cum tu salvare nolentes
15 non possis, iustus es, quod illos non salvas et abiicis.

Z u Ps. 121, 3: <'Ierusalem, que edificatur ut civitas, cuius parti- w 4, 4oo„

cipatio in idipsum\> Hoc non in terrenis civitatibus fieri potest ullo
modo. Quia nullius civitatis homines eodem pane et vino, victu,
amictu, pecunia, familia, domo, agro, potestate, honore utuntur,
20 sed hec omnia dividuntur in multos et fiunt suntque multa. Est itaque
participatio eorum non in idipsum, sed in multa et diversa. Sic enim
est natura temporalium, quod uno eodemque non possint duo simul
uti vel frui. Quod enim tu comedis, ego non comedo, licet simile,
sed aliud. Et quod tu induis, ego non possum induere. Et hinc fit
25 causa discordiarum, bellorum, inimicitiarum, cedium, furtorum,
rapinarum et omnium peccatorum et malorum. 1 Nos autem si cives w 4°'
sumus huius civitatis, ecce unus panis, unus calix, una fides, unus
dominus, omniaque sunt nobis unum. Omnia autem Christus in
nobis. Quia spiritualia habent hanc naturam, ut non possint dividi
so in diversa, sed diversos et divisos colligunt in unum. Cum enim
Christus omnibus sufficiat, ipse idipsum et unum nostrum omnes
ad se trahit et unum facit. Ita quod tu comedis, induis, habes, idem
ego comedo, bibo, habeo. Et hinc fit causa omnis concordie, pacis,
amicitie, vite, communionis sanctorum et omnium bonorum. [Ut
36 illud ps. 67. 'Qui facit <un>animes habi<ta>re in domo <u>nius moris'.]
Patet itaque, quod spiritualia habent contrariam conditionem tem-
poralibus: hec enim eos, qui sunt unum, dividunt in multos et diversos,

ι Joh. I, 5. 29 f. vgl. Augustin, de quant, an. 33, 70 (MPL

32, 1074) (anima) corpus terrenum mortale praesentia sua in unum
c o l l i g i t et in uno tenet. 35 Ps. 67 (68), 7.
 206 IIIc. Psalmenscholien 1513/15.

quia ipsa sunt necessario dividenda, cum non possint eadem eisdem
sufficere, ilia autem eos, qui sunt divisi, colligunt in unum, quia non
possunt dividi et singulis sufficiunt. Quid enim mihi deperit, si
eandem fidem habes quam ego in Christum? Sed deperit totum, si
eandem pecuniam, uxorem, domum habeas quam ego. Ergo 'parti- 6
cipatio eius in idipsum', sed participatio illius in diversa.
Q u o d autem L y r a dicit in hebreo sic haberi: ' Q u e assotiatur ei
simul', est eiusdem sententie. Gt ne quis non intelligat, quo modo
dixi, quod Christus est nostrum 'idipsum', in quo omnes participamus,
quod si participamus, eo ipso assotiamur omnes simul, id est in unum, 10
ei id est Christo. Hec enim assotiatio omnium fit per participationem
eius. Quia dixi, quod istud idipsum causa est unionis, concordie,
assotiationis, amicitie &c.
w 4, 402 j . . . I n futura autem Ierusalem non erit 'participatio', sed ex
omni parte beatitudo. Ibi non erit locus dicendi: Ecce iste bonus 15
est, nisi quod est iracundus, superbus &c. Cessabit ibi hoc 'nisi',
ubi 'evacuatum fuerit, quod ex parte est'. Interim autem dominus
sustinet infirmitates, offensiones nostras multas, donee perficiat,
quod incepit, et ex participatione faciat omnimodam plenitudinem.
W 4, 4θ3 ΪΤ E t aptissime dicit: 'Testimonium Israel' [ 1 2 1 , 4 ] , quia Ecclesia
militans nondum est, quod futura est triumphans, sed est signum, 20
figura, absconditum et omnino fidele testimonium sui ipsius. Quia
in enygmate est, quod futura est in specie: in signo est, quod futura
est in re: in absconso est, quod futura est in manifesto: in fide est,
quod futura est in visione: in testimonio est, quod futura est in ex-
hibitione: in promisso est, quod futura est in impletione. Sic enim 25
in omni artis opere, si quid ab artifice paratur, videlicet mensa, vestis,
domus, optime dici potest: Nondum hoc est mensa, vestis, domus &c.,
sed certissimum signum et testimonium, quod fiet mensa, vestis,
domus, cum iam sit partim tale, sed nondum perfectum.
w 4. 403,7 ' Q u i a i l l i c s e d e r u n t s e d e s i n i u d i c i o , s e d e s s u p e r 30
d o m u m D a v i d ' [121, 5].
Pulcherrimus versus et pulcherrime exprimens proprietatem
Ecclesie militantis, si possem consequi explanando. Sed age, dominus
in nobis et audeamus tentare. Hec utique est differentia etiam alia a
predictis Ecclesie militantis a triumphante, quod sedes sunt in ipsa 35
et manifeste sunt (id est potestates et principatus Episcopatuum,
sacerdocii &c.), sed sessor ipse Christus non apparet estque abscon-
ditus per fidem et in fide, et tarnen in ipsis sedet et presens est, immo
presentissimus, cum sint isti sedes eius. Idcirco ipse per se non preest

7 Lyra z. St. 16 f. 1. Cor. 13, 10. 30 ff. vgl. W. 5, 303»» ff.

 Ps. 121, 3 ff. 20 7
Ecclesie et populo suo corporaliter, sed vicarii eius, sacerdotes: hii
enim sedent et principantur et regnant in populo corporaliter, ut
patet. Sed ne domini sibi esse videantur, et tanquam propria eorum
sit possessio, humiliat eos et appellat 'sedes' et non 'sessores': q. d.
5 Liceat vos 1 sedeatis, regnetis, principemini, presitis, non tarnen vos W 4, 404
estis sessores, reges, principes, presides huius populi, sed vicarii et
sedes, in quibus sedet ipse verus rex, sessor, princeps, preses. In
futuro autem, 'cum evacuaverit omnem principatum et potestatem'
et sedebit solus rex ineternum, vos non eritis sedes, ut sedeatis, sed
10 eritis sedes, ut stetis, et ille sedebit solus. Nunc autem propter fidem
vos cum sitis sedes, habetis el vos sedes, scilicet populos subditos, in
quibus pro et loco domini sedetis: ipse autem in vobis. Sed cum ipse
sedem vestram intrabit, vos dabitis locum et eritis ipsi quoque una
sedes cum iis, qui stmt nunc sedes vobis propter eum, qui sedit in
16 vobis et subiecit eos vobis. Sicut autem isto verbo humiliavit et
timorem incussit prelatis, dum eos monuit sessoris, et sedes potius
quam sessores vocavit, ut scirent se sic habere superiorem Christum,
sicut ipsi superiores sunt ceteris: ita certe et subditis similiter timorem
incussit et reverentiam ac obedientiam erga prelatos, ut sciant eos esse
20 sedes Christi. Idcirco tanquam coram Christo sedente super suum
thronum humiliari ex vero corde debere, non propter sedem, sed
propter sedem Christi sine dubio invisibiliter ibi sedentis. Sicut
figura habet olim in propitiatorio, ubi erat sedes dei, et tarnen invisi-
biliter ibi erat: ita et modo in Ecclesia sua sedet, que est sedes eius.
25 . . . nunc regnat Christus inquantum homo et per fidem humani- w 4, 4o6SJ
tatis sue, quam habet ex David. Sed in futuro tradet hanc domum
deo patri, et 'ipse quoque subiectus erit ei, qui subiecit ei omnia',
et erit domus dei et regnum [Christi] dei, ut iam non tantum Christus
homo in nobis, sed et Christus deus in nobis sit. Ideo enim nunc
so participamus eum tantummodo, quia in humanitatis eius regno
sumus, que est pars Christi. Sed tunc totus Christus in nobis erit
clare sine involucro humanitatis. Non quod nunc non sit deus in
nobis, sed quod est in nobis involutus et incarnatus in humanitate.
Tunc autem erit revelatus sicuti est. 'Nunc cognoscimus ex parte,
35 tunc autem sicut et cognitus sum.' Nec quod humanitatem dimittet,
sed quod etiam divinitatem suam ibi latentem, quam nunc confuse
et in enygmate humanitatis eius videmus, ostendet clare.

28 unsicher, ob Christi wieder ausgestrichen; W. A. läßt's fort.

8 1. Cor. 15, 24. 27 1. Cor. 15, 28. 34 1. Joh. 3,2. 34f. 1.

Cor. 13, 12.
 2o8 III d. Psalmenbearbeitung Herbst 1516.

w 4, 414, Zu Ps. 125, 4: 'Converte' nos ita perfecta spiritu, ut cum gaudio
curramus viam passionis tue et simus 'torrentes', ut non simus pigri
[frigidi quasi gelu constricti] aut infirmi in passionibus, ne forte succum-
bamus fidem abnegando. Sed secundum istum sens um videretur textus
ita habere debere: 'Converte domine captivitatem sicut torrentem in 5
austro' et non 'sicut torrens'. Potest autem did, quod ad Christum
verbum dirigit, qui in suis membris convertit et convertitur. Quia
dum nos ita convertimur sicut torrens, hoc totum ipse est et facit per
fidem in nobis. Igitur ipse convertit sicut torrens, quia ex eius con-
versione, quam facit in nobis, nos sumus torrens eius. Qui autem 10
habent timida et torpentia corda ad eterna et non totaliter liquefacti
<sunt> per suavem eorum amorem, facile timent passiones et cadunt.
Quia adhuc diligunt aliquo modo plus visibilia et ita quodam frigore
constringuntur ad celestia, ut non sicut torrens currant. Sed qui
perfecte contemnunt tarn prospera quam adversa, in utrisque fiunt 15
sicut consolati et cum gaudio currant. Sed hec sunt 'opera magna
domini exquisite in omnes voluntates eius.'

I l l d ) Aus der Bearbeitung für den Druck Herbst 1516.

PSALMUS I.
W3, i j n Psalmus primus de Christo loquitur literaliter, sie: 'Beatus 20
vir' [1, 1] Solus beatus et solus vir, de cuius 'plenitudine omnes
aeeipiunt', ut sint beati et viri et omne, quod in hoc psalmo sequitur.
Ipse enim 'primogenitus in multis fratribus', 'primitie dormientium',
ut sit et vigilantium scilicet in spiritu. Nam et in huius quoque 'ca-
pite libri scriptum est de eo, ut faceret voluntatem dei'. 25
w 3, 17! 'Sed in lege domini Voluntas eius' i. e. non tantum manus
coacta aut necessitate poenae timoris aut spe temporalium allecta sine
voluntate, sed hylari et libera voluntate legem domini operatur. Quod
non est eorum, qui sub lege sunt in spiritu servitutis in timore, sed
qui in gratia et spiritu libertatis. Unde liberi, Nadaboth, spontanei 30
voluntariique dicuntur Christiani a Christo suo qui primus talis est.
Iudei autem tediosi et involuntarii et manu tantum in lege sunt.
Licet enim lex per timorem penarum potuit manum prohibere et per

12 <sunt> fehlt Hs. 17 hier endet der Dresdener Psalter.

16 f. Ps. 110 ( i n ) , 2. 18 vgl. die Einleitung oben S. 40.

21 f. Joh. 1, 16. 23 Rm. 8, 29; I. Cor. 15, 20. 24f. Ps. 39 (40), 8 f.
29 sub lege ( = servus) gegen in lege ( = liber): Augustin u. Cassiodor
z. St. 30 nadaboth s. 0. S. 7219 ff. 33 bis S. 209 Z. 18 vgl. W. i,
115 f. (Sermo de timore dei: 27. XII. 1516).
 Schi. Ps. 125, 4—Ps. 1, 1 f. 209

spem bonorum ad opera provocare, tarnen voluntatem intus non po-

tuit neque solvere neque ligare, non unquam solvere ad libertatem
neque ligare eius cupiditates. Hoc enim fit solum vinculis Chari-
tatis, quam non lex, sed Christus in spiritu suo dedit . . . (18) No-
5 tandum tarnen quod Christianorum non sie est, libertas et voluntas,
quod sine timore (etiam penarum) sint in lege domini, quoniam hoc
falsum esset. Quia qui timet penam futuram et ideo legem servat,
utique fide hoc facit. Quia nisi crederet, non timeret. E t ideo 'non
est longe a regno dei'. Immo talis est castus timor et sanetus, quia
10 sanetifieat non tantum manus, sed etiam animam. Quia isto timore
non solum opus, sed et voluntatem utique custodit a peccato. Non
autem sie timor legalis. Quia ibi timebatur pena corporalis et Pre-
sens et temporalis. Quia lex iussit occidi, lapidari etc. E t ideo non
in fide timebant penam futuram, sed in experientia penam presentem.
16 Quare non cohibebant isto timore voluntatem. E t hunc 'timorem'
inutilem (quia non sanetifieat animam. Quia non est sanetus) 'foras
mittit Sancta Charitas* adducens ilium, qui dictu sest, licet et hunc
perfecta minuet, sed non extinguit totaliter. Igitur prima radix om-
nium bonorum est voluntatem habere in lege domini. Nullum enim
20 violentum perpetuum, et quod sine affectu et voluntate tenetur, non
diu tenetur. Quia non habet radicem granum, quod supra petrosa
cecidit. Nam et gentilis ille poeta dixit: 'Errat mea sententia, qui
firmius putat regnum esse, quod vi fit, quam quod amicitia coniun-
gitur'. Igitur Christus non vult vi et violentia suum regnum con-
25 stare, quia tunc non constaret, sed voluntate et ex animo et affectu
sibi serviri. Sic enim regnum eius eternum et quod non corrumpetur.
Quia non in vi nititur.
( ' E t i n l e g e e i u s m e d i t a t u r ' . ) [1,2]. Sunt tandem qui meditan- w 3, ai,
tur quidem et habent voluntatem in lege, sed non domini. Hii sunt
so Iuriste, qui in doctrinis hominum variis et traditionibus seniorum
'voluntatem habent' et 'meditantur die ac nocte'. [Unde hie in sin-
gular! dicit 'in lege', non 'legibus']. Quid enim sunt doctrine hominum
nisi leges civiles et humane? 'Ttaditiones' autem 'seniorum' sunt
decreta pontificum. Senior enim presbyter graece et sacerdos est.
36 Unde et Petrus se et Iohannes Seniorem appellat in suis Epistolis.
In hiis ergo legibus intime versantur nunc homines et habent infini-

2 f. cf. W. 5, 3 2 " » 3335 z. St. 8 f. Mc. 1 2 , 3 4 . 1 5 « . 1. J o h .

4, 18. 21 f. Mt. 13, 20 f. 30 vgl. W. 5, 3037. 33 traditiones
seniorum: Mc. 7, 3. 5. 34 wohl nach Erasmus' Nov. test. (1516!).
35 1. Petr. 5, 1 ; 2. Joh. 1 ; 3. J o h . 1.
Luther V ,4
 2IO III d. Psalmenbearbeitung Herbst 1516.

tarn in illis arenam questionum, litium, pugnarum, verborum, glo-

sarum, sine omni fructu nisi lucri tan tum, et honoris,
w 3. 34n ' I d e o non r e s u r g e n t i m p i i in I u d i c i o ' [1,5]· Non dixit 'in
die Iudicii', sed 'in Iudicio'. Iudicium autem nunc est mundi, licet
nondum revelatum, quod f:et in die <iudicii>. Iudicat ergo dominus 6
iam populos in equitate discernens per gratias suas bonos a malis et
transfert eos 'de tenebris in admirabile lumen suum', dividens lucem
a tenebris. In hoc iudicio resurgitur resurrectione prima secundum
animam, cuius figura et causa est resurrectio Christi, sicut theologisat
in multis locis apostolus. Sed non Iudei in isto iudicio resurgunt. 10
Quare ? Quia nolunt. Quia excusant se in peccatis et iustificant se-
metipsos [ac sie resistunt]. Est autem multiplex iudicium. p r i m o
passivum, quo a domino iudicamur, scilicet separando de medio
malorum. Et hoc secundum corpus fit per diseiplinam et castigationem.
Secundum animam autem per gratiam. Sic Apostolus 'Cum autem is
iudicamur a domino, corripimur ut non cum hoc mundo condem-
nemur'. S e c u n d o quo nos ipsos iudicamus. Hoc fit seipsum
accusando et confitendo peccatum suum, quo agnoseimus, quod
digni sumus pena et morte. Sic Ro. 2. 'Qui iudicas eos qui
talia agunt etc.' Item 'Eadem facis que iudicas', i. e. agnoscis 20
et discernis malefacta et non facienda: Talia ergo in nobis agnos-
centes et pro eis penam nobis inferentes exercemus iudicium in
nobis. 'Non' ergo 'resurgunt impii in iudicio'. [Iudicium potest
intelligi etiam ipsa fides, per ipsam enim dominus iudicat et discer-
nit, ipsa equitas et Veritas, in qua iudicat dominus, ipsum iudicium, 25
non quod faeimus, sed quod pati debemus tanquam superius ad nos
et sententiam latam super nos, cui standum sit.] ' N e q u e p e c c a -
t o r e s in consilio I u s t o r u m ' [i, 5] i. e. Iudei in Ecclesia Christi-
w 25 anorum, qui sunt soli iusti a solo iusto domino 1 nostro Ihesu Christo.
' Q u o n i a m novit d o m i n u s V i a m I u s t o r u m . ' Quia 'amen 30
dico vobis, nescio' dicit ad impios. Novit ergo: quia placitum est ei
in illis. Sed ' I t e r i m p i o r u m p e r i b i t ' , una cum ipsis, quia dis-
perdet illos dominus benedictus in secula Amen.
Sequitur tandem ex predictis, quod Scriptura saneta aptius et
melius utitur verbis, quam curiosi disputatores in suis studiis. Immo 35

12 ac sie resistunt a. R. — vor primo ein Strich als 1. von Kaw.

gelesen. 17 vor secundo in W. A. 2. hinzugefügt. 23—27 iudicium
bis sit a. R. 25 Veritas in quam W. A.

5 f. cf. Ps. 7, 9; 9, 9. 7 1. Petr. 2, 9. 15 f. 1. Cor. 11, 32.

19 f. Rm. 2, 3. 1. 30 Mt. 25, 12.
 Ps. ι, 2. s. 211

nisi quis eorum imaginationibus renuncians velut calceos suos c u m

M o s e exuerit, non poterit ad istum r u b u m flammeum appropinquare,
'terra e n i m sancta est'. N a m ecce si dixeris: ' S e d in lege domini v o -
luntas eius' i. e. actus voluntatis vel potentia actus in lege D o m i n i :
s dura insipidaque est intelligentia. Et isti tarnen sic dicunt. Si autem
dixeris c u m spiritu s i c : i. e. Qui sporne et voluntarie legem domini
facit,iameccesaniorestsensus. S e d q u e s t i o n e d i g n u m videtur:
C u r non dixit 'voluntas et manus in lege d o m i n i ' ? N a m 'fides sine
operibus mortua est'. Et 'dicunt sed non faciunt'. Respondetur
10 Q u o d duplici causa solam voluntatem expressit, p r i m a , Quia non
potest arbor bona malos fructus facere, et omnis arbor bona fructus
bonos facit. Ideo voluntas, que est arbor vel radix arboris bone, non
potest facere nisi b o n u m et facit f r u c t u m bonum tempore suo. Ideo
hie m o x comparavit hominem ligno plantato, cum premisisset radicem
15 eius, scilicet voluntatem. Habita enim voluntate bona totus homo bo-
nus est. Sic radice bona arbor bona est. Q u e utique facit tunc, non
nisi secundum genus suum, fructum b o n u m , et si non semper, tamen
tempore suo: postquam hiems transierit. Etenim h i e m s est tempus
legis et Synagoge. V e r autem, amenissimum tempus anni, est primi-
•m tive Ecclesie tempus: u b i Spiritus sanctus amenissimum fecit tempus
in floribus, fructibus etc. U n d e et eductio de Egypto primo mense
facta est et in vere, h o c enim tempus est principium germinantium
A m o s c. 7. T u n c e n i m hiems transiit. E s t a s autem est plenitudo
et profectus Ecclesie, in qua claritas maior facta est, et in notitiam
25 o m n i u m vulgata Veritas fidei. A u t u m n u s iam restat et nunc instat,
in quo messis et vindemia agetur novissimi Iudicii. H i e rursus in-
cipit frigus charitatis. Ps. 'Estatem et ver, tu plasmasti ea etc.'
[2] S e c u n d a causa est, A d erudiendum nos, quod opus b o n u m
non sic est de necessitate salutis, quin, si fieri non aliter potest, vo-
30 luntas sufficiat. H e c enim necessaria est, quam nullus impedire potest
persecutor, a qua nullus excusatur. Q u o n i u m hec omnino in nobis
nostraque libertate posita est. Potest tyrannus manus et pedes ligare:
potest i n exilium mittere et1 carcerem, ut neque lingua nec manu, nec vv 20
verbo nec opere possis facere secundum legem domini. Nunquid
35 potest voluntatem ? Igitur 'Beatus vir', etiam si n o n plus quam
'voluntas eius in lege domini' fuerit. V e r u m ubi copia faciendi adest,

7 q. ( = quaes110) a. R. 9 respondeat« U . A.

ι f. E x . 3, 5. 7 ff. vgl. Ro. II 8426 ff. 8 f. Jac. 2, 26; Mt. 23, 3.

II f. Mt. 7, 17 f. (vgl. W . I, 14816; hier S. 3171: Disput: 1516). 23 Arnos
7, r. 27 Ps. 73 (74), 17. 30 S. vgl. ähnlich W. 18, 3951 ff.
14*
 212 III d. Psalmenbearbeitung Herbst 1516.

n o n sufficit voluntas, immo n u n q u a m est voluntas, nisi in verba et

opera prodeat et incarnetur (i. e. in carnali verbo et opere appa-
reat). Quare cum dicit: ' I n lege domini voluntas eius', utique
vera et plena et perfecta voluntas intelligitur. Inde enim Iaco-
bus in sua Canonica c. 1 appellat 'legem' hanc 'perfecte über- 6
tatis' i. e. voluntatis: Quia semiplena et languida voluntas non est
voluntas. Horum certe voluntas est divisa et non tota in lege,
sed in legibus, scilicet duabus contrariis, partim in lege domini,
partim in lege membrorum et carnis. U n d e non frustra hic unicam
legem domini adducit dicens: ' I n lege domini', in singulari, et unius 10
'domini' in singulari, et una 'voluntas' in singulari. Q u i a 'non omnis
(i. e. nullus), qui dicit mihi domine domine (i. e. duplex est corde et
voluntate divisa) intrabit in r e g n u m celorum: Sed q u i facit etc.'
F a c i t autem voluntatem, qui secundum unam voluntatem totam et
plenam facit opus dei et mandatorum. Si quidem et ipsa tua voluntas 15
perfecta est patris voluntas, a q u o 'omne donum perfectum desursum
est, descendens etc.'
w 3, 41,, Ps. 4, 2 : C u m i n v o c a r e m , exaudisti me deus Iustitiae
meae: in tribulatione dilatasti mihi. Non solum mate-
W 42 rialiter est iste psalmus 'invita'torium' in deum, quomodo omnes alii 20
sunt, sed etiam forma et modo. Optimus enim modus elevande mentis
in d e u m est preterita bona agnoscere et consyderare. Preteritorum
enim exhibitio est futurorum certitudo, et fidutiam accipiendi prestant
accepta dona in preterito. Econtra tota demersio mentis a deo in
i n f e r n u m est oblivio vel inadvertentia bonorum perceptorum. Sicut 25
A p o s t . R o . 1. ' N o n sicut d e u m glorificaverunt, aut gratias egerunt.'
Q u a r e a gratiarum actione et confessione incipiendum est, et sie in isto
versu commemorat bona pereepta in prosperitate et bona in adversitate,
e t brevibus verbis utraque bona recolit. Sed latissimis sententiis,
quia non omnia debuit ponere, sed m o d u m docere voluit inflammande. so
'Doctrina [autem] facilis et brevis est prudentium,' ait prover. 14.
'Stultus verba multiplicat.' P r i m o ergo bona reeepta confitetur in
prosperitate et pace: Ο D e u s Iustitie mee exaudisti me, cum
i n v o c a r e m , tibi hanc tuam misericordiam et bonitatem confiteor.
E t sub isto verbo omnes confessiones bonorum in prosperitate c o m - 35
prehenduntur. Sed vide quam vera et pia est ista confessio, que nihil

3 — 1 1 a. R. angestr.

5 Jac. 1, 25. 11 f. Mt. 7, 21 (s. u. S. 31718). 16 f. Jac. 1, 17.

26 R m . 1, 21. 27 = W. 5, 99j». 31 Prov. 14, 6. 32 Eccles. 10, 14.
 Ps. 2 — P s . 4, 2. 213

sibi de meritis arrogat. N o n enim ait: C u m multa fecissem, vel

o p e r e , o r e a u t a l i q u o m e o m e m b r o m e r u i s s e m , ut intelli-
gas e u m n u l l a m i u s t i t i a m allegare, nullum meritum iac-
tare, nullam dignitatem ostentare, sed n u d a m et solam
& misericordiam dei et benignitatem gratuitam extollere,
que nihil i n eo i n v e n i t , propter quod eum exaudiret, nisi quod
invocaret, tacitis omnibus aliis. Ecce talis debet esse, qui velit dignus
confessor et verus Iudeus coram tanta maiestate apparere. Talis
enim optime vacuus coram domino apparet. Quia sibi vacuus, sed
10 deo ipsi plenus: minime enim vacuus apparet coram domino, qui
maxime vacuus apparet.
N o n sic ille phariseus, qui non ideo gratias egit, quia dominus
eum exaudisset invocantem, sed multa merentem: ait enim 'bis ieiuno
in sabbato'. Plenus hie erat, sed secundum Isaiam 'vomitu sordium'.
15 Utinam vacuus ita fuisset et humilitate plenus, sicut publicanus, qui
veritate plenus non erat vacuus coram domino. Quia exaudivit e u m
dominus invocantem et nihil allegantem. Dicis autem mihi: Quan-
quam vere tu dicis, quod qui se existimat aliquid esse, cum nihil
sit ipse, se seducit et merito preter invocationem iactare non potest,
20 quid autem is, qui aliquid habet, etiam si nihil sit? Multi enim
multa habent, et si nihil sint. Nunquid ista non licet allegare? aut
omnino oportet negare ? Nequaquam. Si habes, debes utique confi-
teri. S e d non quasi tua. Quia 'quid habes quod non accepisti?'
Igitur si ad David dixeris: C u r tu solam invocationem allegas
25 et non etiam quia iustus es et iustitiam habes? Respondet mox
tibi: I u s t i t i a m e a n o n e s t m e a , sed eius qui m e exaudivit. Quia
1
deus iustitie mee est. N u d u m me et qui nihil sum exaudivit invo- w 43
cantem, et non propter iustitiam meam: que eius est, de manu eius
accepi earn. Si autem est iustitie mee deus, ergo et omnium bonorum
30 meorum. S e d et mira sunt ista verba. C u r non ait 'Deus meus',
Sed 'Iustitie m e e ' ? E s t ne alius deus tuus et iustitie tue? A u t cur
non a i t : deus misericordie mee aut gratie et bonitatis mee? Quan-
quam vere possit dici alium esse deum verum Iustitie nostre et alium
nostrum scilicet deum huius seculi, cuius sumus cultores, quando
35 extra iustitiam sumus et idolum colimus. Tarnen pulchra [et alia]

1—6 von Luther unterstrichen, dazu schrieb sein Enkel Johann

Ernst L. an den Rand: Locus illustris de iustificatione. 17 nach alle-
gantem W. A. Absatz.

8 confessor — Iudeus s. o. S. 8917 ff. 1 2 ff. cf. Lc. 18, 12. 14 Jes.
28,8. 15 Lc. 18, 1 3 f. 23 1. Cor. 4 , 7 .
 214 Hid. Psalmenbearbeitung Herbst 1516.

ratione hie non ait 'misericordie', sed 'Iustitie': quia utreque similes
sunt. Q u o d cnim m i h i m i s e r e t u r , e o i p s o m e i u s t i f i c a t .
E i u s e n i m m i s e r i c o r d i a e s t m e a i u s t i t i a . Quia nisi ipse mi-
sereaiur, ego non sum iustus. Quid enim misericordia est, si ego
earn non percipio? Si autem percipio, iam iustus efficior. Igitur 5
quia iste psalmus, ut dixi, invitatorium est, debuit docere modum
confitendi et laudandi. Qui, ut dixi, optimus est, si ponat percepta
intueri dona. Ex donis enim acceptis inflammamur. Nunc autem
nomen Misericordia significat datum miserentis. Iustitia autem mea
significat acceptum a miserente et ideo significantius ponitur in in- 10
vitatorio quam illud, licet sint idem in re. Vides igitur, quod propheta
exquisitissime agnoscit accepta dona Dei, que, ut dixi, omnia sub
iustitia continentur et misericordia, saltern spiritualia, quibus homo
coram Deo aliquid sit. Alia autem scilicet naturalia, potius boni-
tatis quam misericordie sunt, que non iustificant aliquem, licet et is
ipsa gratis donentur. Sed, ut dixi, hie psalmus est invitatorium. Ideo
precipua aggreditur bona confiteri, ut excellentius sese et singularius
inflammet pre ceteris, quibus hec non donantur. Audisti ergo, quia
pura debet esse confessio et simplex et nihil sibi inflectere. Nota quo-
que quia debet esse et ardens. Quia non loquitur ad alios, sed sine 20
medio fertur in deum loquens in persona secunda: que est locutio
affectuosissima omnium et elevata coram tanta maiestate. Nota
d e n i q u e , q u o d , l i c e t ad t o t a m trinitatem loquatur, que est
deus iustitie eius, tamen prophetice loquitur de filio, qui proprie est
deus noster, iustitie nostre et salvator: in ipso enim et per ipsum 25
iusti sumus in fide eius. Sicut A p o s t o l u s multipliciter disputat. Et
in hocipso occulte arguit, immo rotundis verbis, impios Iudeos, qui
suam iustitiam statuunt et non habent deum iustitie sue, sed volunt
esse populus iustitie sue.
w 1. <6„ Christus est caput omnium sanctorum, fons omnium, origo 30
omnium rivulorum, ex quo participant omnes et 'de plenitudine eius
omnes accipiunt', hinc est quod 'in capite (id est principali sensu)
libri (id est totius Scripturae et praecipue psalmorum) de eo scriptum
est'. A c sicut omnes sui sancti fluunt ex ipso velut rivuli, ita Scrip-
tura conformiter sese habens et ita repraesentans ipsum cum suis 3Γ·
sanctis, primo fontali sensu de ipso loquitur. Deinde eundem sensum
derivat in rivulos id est particulares expositiones participative de

14 scilicet (Meißinger): sunt W. A. 23 qui Hs.

6 s. 0. S. 21220 ff. 30 ft. s. u. S. 4i9i 0 f{. (7. Dez. 1516) und

S. 3393«· 3 1 f · Job- I, 16. 32 f. Ps. 39 (40), 8.
 Ps. 4, 2. 215

Sanctis loquens eadem verba. Si enim in gratia c u m eo participant,

et hereditant omnia ex ipso. Igitur et verba Scripturae de Christo
loquentia similiter c u m eo participant et hereditant easdem laudes
et descriptiones ex ipso et cum ipso et in ipso, q u i est benedictus.
6 Et h o c modo omnes quattuor sensus Scripturae in u n u m confluunt
amplissimum flumen, ut exempli gratia iste praesens psalmus primo
de Christo intelligitur, qui invocat et exauditur, deinde allegorice
Ecclesia corpus eius, ultimo tropologice quelibet anima sancta. Et
sic potest in persona D a v i d et cuiuslibet intelligi. Ratio omnium,
10 quia deus facit omnes sanctos suos conformes fieri imagini filii sui,
ideo eadem verba omnibus congruunt.
Sequitur versus secundus ' M i s e r e r e m e i : e t e x a u d i o r a t i o -
n e m m e a m ' [4, 2]. [Que est tua ? nempe ex spiritu et mente tua pro-
cedit, quia tu es maxime homo secundum animam.] Quis ordo queso
15 huius versus ad p r i m u m ? Qui paulo ante dilatatus, m o x miseriam
queritur. Sed dixi, quoniam dilatatio non diu durat, sed vicissitude
est i n hac vita. A c simul in multam et utilissimam doctrinam talis
ordo texitur. Primo quidem ne ex dilatatione iam velut certus sis et
torpeas: que est pessima tentatio. Quia 'ubi incipis nolle fieri me-
20 lior, desinis esse bonus', aitBernhardus. H o c est 1 ergo quod Apostolus: \v 47
' N o n fratres arbitror m e apprehendisse, sed que post me sunt oblivi-
scens, ad anteriora extendo me ipsum.' ' Q u i enim iustus est, iustifi-
cetur adhuc.' E t 'qui stat, videat (id est sit sollicitus) ne cadat'. Et ite-
r u m : ' H o m o c u m consummaverit, tunc incipiet.' Q u i enim putat 'se
25 scire, nescit quomodo oporteat e u m scire'. Sic similiter, qui se putat
apprehendisse, nescit quomodo oporteat eum apprehendere. Modus
autem non est nisi iste, qui hie ponitur, scilicet semper recurrere ad
principium, et a n o v o semper incipere, secundum monita apostoli et
huius psalmi. Quia semper relinquitur quo crescas, ergo semper es
30 in m o t u et initio. Sic ergo nunc dicit 'Miserere mei'. M i s e r u m se vo-
cat, qui prius iustum et recreatum dixerat. Quare quia ibi de acceptis,
loquiter hie de accipiendis. Gratia enim dei accepta, ut dixi, est iustitia.
Accipienda autem est misericordia, quia miserum qui nunc est iustificat.
Q u i a ergo hie accipiendam petit, nondum acceptam, ideo misericor-
35 diam nominat. E t hec est conditio iustorum, ut 'iustitiam esuriant
et sitiant' magis ac magis, ideo semper iustificanmr, semper petunt
misereri, semper iustitiam agnoscunt acceptam prius. Q u i enim sa-
turi sunt et pleni iustitia, non petunt misereri sibi. E t n o n sunt tales

15 Ps. 4, 2 dilatasti mihi. 19 f. Bernhard, s. ο. S. 20336 (W. 4,

36417). 20f. Phil. 3, 13. 22 Apoc. 22, II. 23 1 Cor. 10, 12.
24 Eccli. 18, 6. 24 f. cf. i . Cor. 8, 2. 35 cf. Mt. 5, 6.
 2ΐό IIId. Psalmenbearbeitung Herbst 1516.

nisi hypocrite et pharisei tantum. Oritur autem ista petitio ex fidutia

preteritorum beneficiorum, sicut dixi, ex quorum memoria sese
accenderat. Et potest iste versus similiter exponi de duplicibus bonis,
scilicet in prosperitate et adversitate, ut 'Miserere mei' (id est Iustifica
me adhuc magis, fiatque misericordia tua iustitia mea, ut iterum pa- 6
ratior sim ad futura mala) 'et exaudi' tunc 'orationem meam', cum
deprecor in necessitatibus meis. Et diligenter nota, quod huius versus
finis non est in dilatatione, ut sciamus non stare finem in hac vita
nobis, sed semper et usque ad mortem misericordiam petere et orare.
Alioquin videretur reliquisse tepidis patrocinium et presidium, ut 10
adepta consolatione et dilatatione quiescerent a profectu, quasi in
ultimo, quod hie possit attingi. Ideo additus est iste versus, cuius
finis est oratio et non dilatatio. Si itaque istos duos versus recte in-
spicimus, non solum nobis prescribitur optimus modus laudandi
dominum, sed etiam vivendi et orandi tota ratio hie comprehensa est. is

w 3 i 1464, Psalmus vigesimus secundus.

Laudat Ecclesia Christum pastorem suum pro eruditione, di-
rectione et refectione Sacramenti.

Titulus: P s a l m u s David.
'Dominus regit me' [22, 1] melius Hebraice: 'Dominus pastor 20
meus', seu 'pascit me', hoc est Iesus Christus verus deus et ipse
solus est pastor meus non alio cibo me pascens quam seipso, sicut
ait: 'Ego sum ostium, per me si quis introierit, salvabitur et ingre-
dietur et egredietur et pascua inveniet', de quo Ezech. 34. 'Susci-
tabo super eos pastorem unum, qui pascat cos, scrvum meum Da- 23
vid, ipse pascet eos, Et ipse erit eis in pastorem.' Est ergo sensus:
Abeant, qui de suo loquuntur et in quibus Christus non loquitur.
Quales multi tunc et nunc et semper abundant, quoniam hi sub
spccie veritatis et nomine Christi depascunt potius ut Pharisaei,
haeretici, superstitiosi. Si enim in Christo 'sunt omnes thesauri sa- 30
pientiae et scientiae absconditi', fit necessario, ut extra Christum
nulla sit scientia et sapientia nec ullus ovium pastor: Christus autem
unus et solus ovium pastor est.
'Et nihil mihi deerit' [ 2 2 , 1 ] id est, non deficiam, eodem sensu,
quo psalm. 33. 'Divites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem 35

17 f. s. 0. S. 61 u. 20 wie sonst in der 1. Ps.-Vorl. ist das Psalt.

Hebr. des Hieronymus (u. a. bei Faber Stapulensis) gemeint; vgl. S.
2178. 2T, Joh. 10, 9. 24 Hes. 34, 23. 30 Col. 2, 3. 35 Ps.
33 (34), Ό.
 Ps. 4, 2 - Ps. 22, 1 ff. 217
dominum non minuentur omni bono.' Non enim de carnis abun-
dantia loquitur, ut quidam iudaisant, cum illud potius velit: divites
scilicet dimitti inanes, et omnia eis defieri, pauperibus autem et nihil
habentibus dominum esse omnia, quia 'pauperes evangelisantur',
5 id est pascuntur evangelio, id est Christo. Nihil ei deest, cui Christus
adest.
' I n loco p a s c u a e ibi me c o l l o c a v i t ' [22,2]. Signatius
b. Hieronymus ex hebraeo: 'in pascuis herbarum acclinabit me', id
est, faciet me molliter et suaviter in pascuis cubare et quiescere. Plena
10 enim allegoria loquitur, quae tamen ipsa nihil aliud sit, quam sensus 1
literalis. Neque enim David herbis pastus est, neque christiani, sed w 311 465
sicut Christus vocat suos 'oves', ita hie propheta euangelium vocat
pascua herbarum, seu locum pascuae, utrumque allegorice. Sic in
canticis: 'Ubi pascas, ubi cubes in meridie.' Quae duo verba hie 'regit'
15 et 'collocavit' transtulerunt, cum sint eadem.
' S u p e r a q u a m r e f e c t i o n i s e d u c a v i t m e ' [22, 2]. Id est,
enutriet, sustentabit me ad aquas seu secus aquas sapientiae salu-
taris, id est euangelii. Perseverat enim in allegoria. Nam euangelium
est eibus et potus, panis vitae et aqua sapientiae salutaris. Sicut
20 enim oves pulcherrime pascuntur in pascuis iuxta aquas, ita anima
in euangelio, ut psal. 1.: 'Erit tanquam lignum, quod plantatum
est secus decursus aquarum.' Non ignoro, quod b. Augustinus et
aemulus eius Cassiodorus aquam refectionis baptismum interpreten-
tur. Vera quidem sententia, sed non huius loci. 'Refectionis' enim
25 hie ad potum et recreationem (ut vocant) refertur, ut fit esurientibus
et sitientibus. Quare ista praepositio 'super' pro: ad, secus vel iuxta
intelligitur.
' A n i m a m m e a m c o n v e r t i t ' [ 2 2 , 3]. Hie allegoriam terminat,
et explicat, ut non de pastu corporis (ut Iudaei errant) sed animae in-
30 telligatur supra locutus. Porro tota est oratio emphatica et epitatica,
siquidem animam convert! est, non ficte et dolose, tantum specie et
lingua (ut multi), sed intimo affectu converti atque mutari in alium
hominem, etiamsi caro et exterior homo non cesset contra verti et
concupiscere. Nullo enim alio remedio anima sic mutatur et in spiri-
tum convertitur, ut odiat se et sua, quaerat ac sitiat Deum et quae
Dei sunt, prae dulcibus verbis euangelii, quae sunt verba gratiae, et
'sagittae potentis acutae', vulnerantes caritate, ut fiant hilares et liberi,

I f. Lyra τ.. St.: de victu convenienti mihi et societati meae pro-

videbat. 4 Mt. 11, 5. 8 Hieronymus s. zu S. 21610. 1 4 Cant. 1, 7.
17 l'salt. Hebr.: enutrivit. 21 Ps. 1, 3. 22 f. Aug. s. 0. S. 624.
33 vgl. zu Rm. 7 ; hier S. 2 5 3 fr. 37 Ps. 1 1 9 ( 1 2 0 ) , 4.
 218 Illd. Psalmenbearbeitung Herbst 1516.

quos lex et concupiscentia prius fecerat invitos et servos, ac ideo

vere hypocritas et simulate con versos. Igitur opus euangelii et f r u c -
tus verbi est mutatio et conversio animarum sincera.
'Deduxit me super semitas i u s t i t i a e ' [22, 3 ] . Metaphora
est in verbo 'deduxit' a d u c t u o v i u m , id est, faciet me proficere de 5
fide in fidem, de virtute i n virtutem, d e claritate in claritatem. Ideo
melius Hebreus secundum Hieronymum: 'Ducet me' in semitis
seu 'per semitas iustitiae', q u a m : super semitas seu ad semitas. Nam
o m n i a fere verba hie in praeterito posita in hebreo sunt f u t u r i t e m -
poris. S e d hoc nihil officit. Iustitia autem ista non est ea, de qua 10
W 31 I 466 Aristoteles 5 . Ethicorum vel 1 iurisperiti agunt, sed fides seu gratia
C h r i s t i iustificans, i n cuius semitis ii deducuntur, qui sunt ductiles
et mites, hoc est (ut aiunt) dirigibiles et suasibiles, m i n i m e q u e suo
sensu et opinione pertinaces. N a m voluntarium oportet esse e u m ,
qui ducitur, et nulli rei sic adhaerere, quin paratus sit earn omni 15
momento dimittere. C o n t r a quod nimis agunt, qui sua bona in-
tentione sunt obstinati, sibiipsis in suo sensu magis placentes, q u a m
in voluntate Christi. Ideo fide opus est, id est, gratia iustificante,
ut homo discat sua semper caedere, et abnegare seipsum, et odisse
a n i m a m suam. Quae sane est angusta via et semita compendiosa. 20
I d e o dicit, quod non ipse, sed dominus per gratiam suam ducet e u m ,
natura enim resistit huic ductioni, ut potius sit ipse materia, q u a m
actor, patiens quam agens. H o c autem facilius fiet, ubi anima c o n -
versa et dulciter affecta v e r b o gratiae, prompta fit in o m n e m v o l u n -
t a t e m D e i , et invita in o m n e m voluntatem suam. C o n t r a h o c n u n c 25
surgunt doctissimi et christianissimi (ut sibi videntur), qui datis
naturae et voluntati propriae habenis i d d e m u m appellant liberam
servitutem D e i , si fecerint id, q u o d sibi rectum et b o n u m v i s u m f u e r i t ,
prope deridentes subiectiones et obedientias religionum, securi
videlicet, quia mala non agunt, et bona, nullo imperante et ducente, so
sed sua ratione dictante libere agunt. H a e c est sapientia digna nostro
saeculo, c u m hoc sit potius salutare, nihil sibi fidere, dolere se n o n
habere ductorem, cuius verbis credat, et dirigatur potius, quam sua
sancta intentione. H i e e n i m ducitur per semitas iustitiae.

7 s. o. zu S. 216}«. 9 vgl. zu Hebr. 3, 10 (ed. Hirsch-Rückert

14715t!.). II Aristoteles s. 24431.; 3231t. 16 bona intentio s. o. S.
108«. 18 Hebr. Vorl. e d . Hirsch-Rückert 2025. 19 caedere = ce-
dere; vgl. hier S. 279t; 3321«. 29 f. die Stelle zeigt, daß diese Psalmen-
bearbeitung nach 1521 (De votis monasticis), gleichsam als Fortsetzung
der 2. Ps.-Vorlesung, nicht geschrieben sein kann.
 Ps. 22, 3 f. 219

' P r o p t e r n o m e n s u u m ' [22, 3]. Scilicet, ut laudetur, glori-

ficetur, non propter meritum meum. Gratis enim datur gratia, id
est, fides et iustitia, ita et gratis augetur et deducitur, ut non superbiat
homo, sed glorificetur Deus.
5 'Nam etsi a m b u l a v e r o in medio u m b r a e mortis'
[22, 4]. Id est, si etiam mori et in morte esse me oporteat. Placet
enim mihi hoc loco magis Ambrosii quam Augustini expositio. Ait
enim: 'Et licet nos in resolutione corporis mortis umbra circumdet,
tamen gressus suos vita non deserit, sed inter ipsas medias inferni
10 leges incunctanter Christi virtutibus ambulamus. Unde ait sanctus
propheta: 'Nam si ambulavero in medio umbrae mortis, non timebo
mala, quoniam tu mecum es'. Quod manifestius dominus de fideli
ait: 'Qui credit in me, non morietur in aeternum, et licet moriatur,
vivet". Haec Ambrosius. Augustinus intelligit umbram mortis
15 hanc vitam, velut imaginem et similitudinem mortis, sicut umbra
est similitudo seu imago corporis. Sed melius umbra pro tenebris et
obscuro accipitur, ut sit illud in umbra, quod nobis incognitum est
et latens. Sic umbra mortis vocatur, quia mors habet umbram et
tenebras, quia qui 1 mortem subeunt, nesciunt, quo vadunt. Abeunt w 31 I 467
20 enim in locum eis prorsus incognitum, sicut eis disposuerit Deus.
Est itaque sensus: Si etiam nesciam, quo aut qua veniam per
mortem (quod unicum facit mortem quam maxime horribilem),
adhuc non timebo malum, quia fide ambulabo. Quod autem ait 'in
medio', beatus Hieronymus habet: 'in valle umbrae mortis', id est,
25 in profundo tenebrosae et incognitae mortis, unde et alibi infernus et
profundtun vocatur mors. Quibus allegoriis et metaphoris, ut dixi,
exprimit ignorantiam morientium, et incertitudinem loci, quo profi-
dscuntur, et hac causa credo hunc psalmum potissimum pro defunctis
ab ecclesia cantari.
so Non hie itaque 'in medio' intelligitur, quasi aliquid sit extremum
umbrae mortis, sed absolute dicitur. Sicut ibi: 'Intra medium montium
pertransibunt aquae', id est in valle, ita: 'in medio umbrae mortis',
id est in umbroso medio, seu umbrosa valle, seu umbroso et tene-
broso profundo, quod est in morte, quia nulli homini cognitum.
35 Obscuram autem faclt hanc locutionem idioma et schema hebraici
sermonis, cuius generis sunt: 'Carbones ignis', 'clibanum ignis', 'bene-

ι f. glorificctur bis meum = S. 628. 7 ff. Ambrosius ζ. St. 13 Joh.

11, 26. 14 Augustinus s. oben zu S. 6219. 24 = Psalt. Hebr.
31 f. Ps. 103 (104), 10. 28 f. Missa pro defunctis (in die compositionis),
Graduale. 36 Ps. 17 (18), 13 f.; Ps. 20 (21), 10; Ps. 20 (21), 4; die
gleiche sprachliche Beobachtung Hebr.-Vorl. (Hirsch-Rückert) H2j.
 220 III d. Psalmenbearbeitung Herbst 1516.

dictio dulcedinis', pro: carbones ardentes, clibanum ardentem vel

ignitum, benedictio dulcis. Ita hic medium umbrae, id est um-
brosum seu tenebrosum. Vallis umbrae, id est umbrosa, et iterum,
umbra mortis, id est umbra morticia, seu tenebrae, quae sunt in
morte. =.>
' N o n t i m e b o m a l a , q u o n i a m tu m e c u m es' [22, 4].
Ingens fiducia, non solum non pati, sed nec timere malum, id est
poenas in morte, per virtutem fidei.
Non frustra verbosus fui in hoc versu. Quin addo amplius,
pulcherrime nos hic erudiri, quo animo, qua cogitatione mors sit 10
subeunda, nempe praeter dominum Iesum nihil prorsus cogitandum.
Ait enim: 'Quoniam tu mecum es', id est, te cogito, tui fide ago, et
sic nihil aliud meditor, quia umbra est et profundum in morte. Nihil
video, quo aut qua venio. Hi vero, qui in agone constituti, omisso
Christo solliciti sunt, ne in poenas eant, atque ut in coelum veniant, 15
apertis oculis mentis Optant sibi diem fieri, et apparere locum, in quem
transmigrent. Sed vehementer horrebunt et torquebuntur, quia non
apparebit prorsus ulla mansio, quae eos excipiat, sed horribilissimae
tenebrae et incertitude undique. Beati autem, qui tunc oculis omnino
clausis nolunt apparere sibi locum, sed plena fide et memoria Christi 20
sese tradunt in medias tenebras mortis. Hi enim 'in domino moriuntur'.
Igitur hic nobilissimus versus non est nisi perfectae gratiae vox.
Natura autem sic potius dicit: Nam etsi ambulem in s~ummo lucis
vitae, adhuc timebo malum, quoniam ego solus sum, et tu non es
mecum. Nam impiis etiam vita ipsa certissima horrore malorum 25
W 31 I 468 plena est, cum piis mors 1 incertissima securitate plena sit. Mira oppo-
sitio et controversia. Terret vivos impios 'sonitus folii volantis': et
non terret mortuos pios horror aeternarum tenebrarum. Unde vulgo
pulchre dicitur: 3 φ lebe uttfc «jctg nit, rote lang. 3 φ flerbe uttb roetj?
nit, wenn. far uttt> weif nicfyf, tropin. 9Κίφ »unfcert, ί>α$ ίφ 30
ftöltcty bin. Hoc solum cavendum, ne his verbis seduetus studere
ineipiat in morte, ut sciat et sentiat, quo sibi migrandum sit, sed contra
potius, ut dictum est, debet libens velle nescire, quo migret, sicut
Abraham exivit terram suae nativitatis nesciens, quo iret. Nam si in
vita ista praesentibus tentationibus in umbra alarum Christi sperandum 35
est, quanto magis sub pennis eius in morte et novissima tentatione
sperandum est ? Fixum est et ratum omnino, quod non est salus nisi
in nomine Iesu, et in pennis eius, qui est sol iustitiae. Qui et ipse cum

10 ff. vgl. hier S. 352 ft. (Hebr. 132 ff.). 21 Apoc. 14, 13.
2 v
27 Lev. 26, 36; s. ο. ζυ S. 10026 (W. 3, 16815). 9 g'· w · l 345'7!
W. 34 II 123« u. ö. 34 s. u. S. 37331 ff. (Hebr. 274,6 ff.).
 Ps. 22, 4. 5. 221

esset in cruce exemplar nostrum, non ait: Ο pater, quo vadam? quo
migrabit spiritus meus ? quis locus excipiet eum ? utinam in poenas
non iret! Utinam in quietem eum collocares! sed his omnibus tacitis
vadit in tenebras medias mortis, dicens: 'Pater in manus tuas commendo
5 spiritum meum'. Christus it in tenebras, et christianus optat in lucem
statim transilire ? Sanctus Stephanus, primus aemulator Christi, nec
ipse dixit: Heu me miserum, quo quo ibo ? vita ista recedit, alia nus-
quam apparet; sed ait: 'Domine Iesu, accipe spiritum meum'. Viderat
quidem Iesum stantem a dextris virtutis Dei, sed tunc sane nihil
10 vidit usquam, nisi Christum in corde, quando dixit: 'Accipe spiritum
meum', sed ambulavit in medium umbrosum mortis.

Ex versu sexto. W 31 I 471

Magna fiducia nobis datur ad altare accedendi, si modo sumus
16 esurientes et sitientes, et tribulati, quia parata est nobis mensa, non
utique contra nos, sed pro nobis, contra eos autem, qui tribulant nos.
Tribulant autem nos caro, mundus, daemones, magis autem peccata
et misera conscientia. Caro, mundus, daemon tribulat ad peccatum
contra gratiam. Conscientia vero daemonesque simul de peccato
20 contra pacem cordis. C u m ergo gratia et pax in ista mensa nobis
parata sit, quid est quod trepidas accedere ? Si mordet conscientia de
praeteritis peccatis, nusquam pacem invenies, nisi in hac mensa,
sicut dicit: 'In mundo pressuram habebitis, in me vero pacem.'
Si autem caro titillat libidine, mundus blanditur gula, avaritia, invidia,
25 diabolus superbia et accidia, quo ibis nisi ad mensam gratiae ? quae
contra istos tribulantes tibi parata est. Sufficit si te invenias cupidum
gratiae, et odientem carnis, mundi, diaboli blandissimas tribulationes.
Unde Matth. 1 1 . : 'Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis,
et ego reficiam vos'.

ι exemplar: s. u. S. 26316. 4 Lc. 23, 46. 8 Act. 7, 58. 13 ge-

meint wohl V. 5: parasti in conspectu meo mensam adversus eos, qui
tribulant me; vgl. zum ganzen Stück S. 36010. 17 = oben S. 6217.
23 Joh. 15, 33. 29 Mt. 11, 28.
 IV. Aus der Römerbriefvorlesung 1515/16.
Hat man den Schluß der i . Psalmenvorlesung auf Herbst 1 5 1 5
(s. o. S. 40) und den Beginn des Galaterkollegs auf den 27. Oct. 1 5 1 6
(s. u. S. 327) anzusetzen, so bleibt für den Römerbrief: ca. November
1 5 1 5 bis September 1516 (so auch Boehmer, L.s I.Vorlesung S. 6,
A. 4). Daß Luther das im Vorfrilhjahr 1516 erschienene griechische
Neue Testament des Erasmus vom 9. Kapitel des Römerbriefs an
(Gl. 83 f . ; Schol. 222. 226 ff.) benutzt, würde gut dazu passen.
Der Text ist nach einer vorläufigen Ausgabe 1908 u. ö. und einer
im gleichen Jahr veranstalteten Lichtdruckausgabe der Berliner Hand-
schrift von J. Ficker 1938 in Bd. 56 der WA (hier das Original, in
Bd. 57 die Nachschriften) abschließend herausgegeben worden (vgl.
jedoch ζ. B . die Beanstandungen von J. Fickers Angaben zu den Sum-
marien durch G. Ebeling, Z f T h K 50, 1953, 51 Anm. 3). Zur Vor-
geschichte der Ausgabe vgl. die Einleitungen sowie D L Z 1909, 7i9f.
Deutsche Übersetzung von Ed. Ellwein, 1927 u. ö. Der nachstehende
Text entspricht WA 56, allerdings unter nicht voller Übernahme
der Fickerschen Orthographie (in Angleichung an die übrigen
Teile des vorliegenden Bandes).
L i t e r a t u r : außer der S. V I I I genannten: K . H o l l , Die Recht-
fertigungslehre in Luthers Vorlesung über den Römerbrief (Ges.
Aufs. I 2 , i n — 1 5 4 ) . Fr. W. Schmidt, Der Gottesgedanke in Luthers
Römerbriefvorlesung. Stud. Rrit. 1921, S. 117—248. O. Scheel,
Die Entwicklung Luthers bis zum Abschluß der Vorlesung über den
Römerbrief. Sehr. Ver. f. Ref. Gesch. Nr. 100 (1910). A. Schlatter,
Luthers Deutung des Römerbriefs. 1917.

W 56,1571 P a u l u s s e r v u s I h e s u C h r i s t i [1, 1]. Summarium huius

epistole est destruere et evellere et disperdere omnem sapientiam et
iustitiam carnis (id est quantacunque potest esse in conspectu homi-
num, etiam coram nobis ipsis), quantumvis ex animo et synceritate
fiant, et plantare ac constituere et magnificare peccatum (quantumvis 6
ipsum non sit aut esse putabatur).
w 56,15810 Deus enim nos non per domesticam, sed per extraneam iustitiam
et sapientiam vult salvare, non que veniat et nascatur ex nobis, sed
que aliunde veniat in nos, non que in terra nostra oritur, sed que
de celo venit. Igitur omnino externa et aliena iustitia oportet erudiri. 10
W 56, 158^ Quare primum oportet propriam et domesticam evelli . . . Christus
vult omnem affectum nostrum ita esse exutum, ut non solum pro
 Rm. ι , ι. 16 f. 223

nostris viciis non timeamus1 confusionem et pro nostris virtutibus w 56,159

non amemus gloriam et vanam letitiam, sed nec de ipsa externa, que
ex Christo in nobis est, iustitia,gloriari | coram hominibus | debeamus
neque de passionibus et malis, que ex ipso nobis inferuntur, deiici.
5 Sed omnino Christianus verus ita debet nihil proprium habere, ita
omnibus exutus esse, ut per gloriam et ignobilitatem idem sit sciens,
quod gloria sibi exhibita non sibi, sed Christo exhibetur, cuius iustitia
et dona in ipso lucent, et ignominia sibi irrogata et sibi et Christo
irrogatur. Sed multis opus est (seclusa speciali gratia) ad hanc
10 perfectionem experimentis. Sive enim quis ex naturalibus sive ex
spiritualibus donis sit coram hominibus sapiens, iustus et bonus, non
ideo coram Deo talis reputatur, maxime si et ipse se talem reputat.
Idcirco in istis omnibus sic oportet se habere in humilitate, quasi
adhuc nihil habeat, et nudam misericordiam Dei expectare eum pro
15 iusto et sapiente reputantis.

V i r t u s e n i m D e i est [ i , 16]. Notandum, quod 'virtus' hoc W 56,169,,

loco idem quod potentia sive potestas, | muglicfett trivialiter possi-
bilitas | intelligitur et 'virtus Dei' non, qua ipse potens est formaliter
in seipso, sed qua potentes et valentes ipse'facit. Sicut dicitur: 'do- w 56,170
20 num Dei', 'creatura Dei', 'res Dei', ita 'virtus Dei' (i. e. potentia ex
Deo veniens). Ut Act. 4 : 'Virtute magna reddebant apostoli testi-
monium resurrectionis Jhesu Christi*. Et Act. I : 'Sed accipietis
virtutem supervenientis spiritus sancti in vos'. Et Luce ultimo:
'Donee induamini virtute ex alto'. Et Luce 1: 'Et virtus altissimi
25 obumbrabit te'.
Secundo notandum, quod est 'virtus Dei' ad differentiam vir-
tutis hominum, que est potentia, qua valet et salvatur homo secundum
carnem et qua quis potens est facere ea, que carnis sunt. Sed hanc
Deus penitus evacuavit per Christi crucem, ut daret virtutem suam,
so qua valet et salvatur spiritus et qua quis potens est facere ea, que
spiritus stmt.
J u s t i t i a D e i r e v e l a t u r [1,17]. In humanis doctriftis revelatur
et docetur iustitia hominum, i. e. quis et quomodo sit et fiat iustus
coram se et hominibus. Sed in solo evangelio revelatur iustitia Dei
35 (i. e. quis et quomodo sit et fiat iustus'coram Deo) per solam fidem, w 56,172
qua Dei verbo creditur. Ut Marci ult.: 'Qui crediderit et baptisatus
fuerit, salvus erit. Qui vero non crediderit, condemnabitur'. Justitia

17 Potestas übersetzt Faber. 18 ff. s. 0. S. 156 20. 21 Act. 4, 33·

22 Act. I, 8. 23 Lc. 24, 49. 24 Lc. i t 35. 36 Mc. 16, 16.
 224 IV. Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

enim D e i est causa salutis. Et hie iterum'iustitia D e i ' n o n ea debet

accipi, qua ipse iustus est in seipso, sed qua nos ex ipso iustificamur,
quod fit per fidem evangelii. | Unde b. Augustinus c. 11 de spi. et
lit.: 'Ideo iustitia D e i dicitur, quod impertiendo eam iustos facit.
Sicut Domini est salus, qua salvos facit'. Et eadem dicit c. 9 eiusdem. | 6
Et dicitur ad diiferentiam iustitie hominum, que ex operibus fit. Sicut
Aristoteles 3. Ethicorum manifeste determinat, secundum quem
iustitia sequitur et fit ex actibus. Sed secundum D e u m precedit opera
et opera fiunt ex ipsa. | Sicut in simili opera episcopi vel sacerdotis
nullus potest facere, nisi sit prius consecratus et ad hoc sanctificatus, 10
et opera iusta nondum iustorum sunt sicut opera hominis facientis
opera sacerdotis et episcopi nondum ipse sacerdos i. e. stulta et
ludicra et circulatorum similia. |
Secundo notandum: Illud, quod dicitur: e x f i d e i n f i d e m
(1,17) varie exponitur. Lyra vult, quod 'ex fide informi ad fidem for- 15
matam'. Quod nihil valet omnino, quia ex fide informi iustus nullus
vivit et nec est iustitia D e i ex illa, quod tarnen utrunque hic dicit.
Nisi velit fidem informem intelligere fidem incipientium et fidem
formatam perfectorum. Fides enim informis non est fides, sed potius
W 56,173 obiectum fidei. N o n enim'credo, quod quis fide informi possit credere, 20
sed hoc potest bene sc. videre, que sint credenda, et ita suspensus
manere.
Alii sic: 'ex fide sc. patrum antique legis in fidem nove legis'.
Et hec glosa sustinetur, licet possit reprobari et redargui videri, ex
hoc sc., quod non vivit iustus ex fide preteritorum, cum tarnen dicat: 26
•Justus ex fide vivet', et eadem crediderunt patres, que nos, una fides,
licet illi obscurius, sicut et modo docti idem credunt, quod rüdes, sed
tarnen clarius. Ideoque sensus videtur esse, quod iustitia D e i sit ex
fide totaliter, ita tarnen, quod proficiendo non venit in speciem, sed
semper in clariorem fidem, secundum illud 2. Kor. 4 : 'Nos trans- 30
formamur a claritate in claritatem' etc. Item: 'Ibunt de virtute in
virtutem', ita 'de fide in fidem', semper magis ac magis credendo, ut
'qui iustus est, iustificetur adhuc', ne quis statim arbitretur se appre-
hendisse et ita desinat proficere i. e. ineipiat deficere. 11 B. Augustinus
c. 11 de spi. et lit. sic: 'ex fide annunciantium in fidem obedientium'. 35
Burgensis: 'ex fide' (sc. velut a termino a quo) 'synagoge in fidem
3 Augustin, de spir. et lit. 1 1 , 18, MPL 44, 2 1 1 ; 9, 15, 1. c. 209.
7 Aristoteles: s. 0. S. 17714 u. S. 32316. 15 Lyra z. St. s. o. 163.
23 f. Glossa ordinaria z. St. 30 2 Cor. 3, 18. 31 Ps. 83 (84), 8. 33 Apoc.
22, 1 1 , vgl. Phil. 3, 13. 34 Anklang an eine Bernhardstelle s. 0. S. 20336.
•—· August, de spir. et lit. I i , 18, MPL 44, 2 1 1 . 36 Frei nach Paul
von Burgos, Addit. V zu Rom 1.
 Rm. ι, 17. 20. 225

Hcclesie' (velut ad terminum ad quem). Sed Apostolus dicit, quod

iustitia sit ex fide, sed Gentes non habuerunt fidem, ex qua in aliam
ducti iustificarentur. ||
I n v i s i b i l i a eius a c o n d i t i o n e m u n d i o p e r i b u s i n t e l l e c t a W 56, 176,,
6 c o n s p i c i u n t u r [1, 20].
Quod omnibus, idolatris tamen precipue, manifesta fuerit n o - W 56,176,,
titia Dei, sicut hie dicit, ita ut inexcusabiliter possint convinci se
cognovisse invisibilia Dei, ipsam divinitatem, item sempiternitatem
et potestatem eius, ex hoc aperte probatur, quia omnes, qui idola con-
ic stituerunt et coluerunt et deos vel Deum appellaverunt, item immor-
talem esse Deum i. e. sempiternum, item potentem et adiuvare va-
lentem, certe ostenderunt se notionem divinitatis in corde habuisse.
Nam quo pacto possent simulachrum vel aliam creaturam Deum
appellare vel ei similem credere, si nihil, quid esset Deus et quid ad
is eum pertineret facere, nossent? Quomodo hec attribuerent lapidi
vel ei, cui lapidem similem estimabant, si ea non'crederent ei con- w 56, 177
venire? Nunc cum teneant, quod invisibilis quidem sit divinitas
(quam in multos tamen deos distribuerunt), quod qui earn habeat,
sit invisibilis, sit immortalis, sit potens, sit sapiens, sit iustus, sit
20 clemens invocantibus, cum ergo hec adeo certe teneant, quod etiam
operibus profiteantur, sc. invocando, colendo, adorando eos, in quibus
divinitatem esse putabant, certissime sequitur, quod notitiam seu
notionem divinitatis habuerunt, que sine dubio ex Deo in illis est,
sicut hie dicit. In hoc ergo erraverunt, quod hanc divinitatem non
25 nudam reliquerunt et coluerunt, sed earn mutaverunt et applicuerunt
pro votis et desyderiis suis. Et unusquisque divinitatem in eo esse
voluit, qui sibi placeret, et sic Dei veritatem mutaverunt in men-
dacium. Cognoverunt ergo, quod divinitatis sive eius, qui est Deus,
sit esse potentem, invisibilem, iustum, immortalem, bonum; ergo
30 cognoverunt invisibilia Dei sempiternamque virtutem eius et divini-
tatem. Hec maior syllogismi practici, hec syntheresis theologica est
inobscurabilis in omnibus. Sed in minore errabant dicendo et sta-
tuendo: Hie autem i. e. Jupiter vel alius huic simulacro similis est
huiusmodi etc. Hie error incepit et fecit idolatriam, dum quisque
35 studio suo subsumere voluit. Si ergo in eo sensu mansissent et dixis-
sent: Ecce scimus, quod quisquis sit ille deus sive ista divinitas, cuius
est esse immortalem, potentem et invocantes se exaudientem, hunc
ergo colamus et adoremus et hunc neque Jovem nee huic vel huic
similem dicamus, sed nude ipsum, quisquis sit (quem utique necesse

31 Zu syntheresis s. 0. S. 9015.
Luther V 15
 226 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

est esse) colemus etc., sine dubio salvi fuissent, etiamsi non eum celi
et terre creatorem cognovissent vel aliquid aliud in particulari opus
eius. Ecce hoc est 'quod notum est D e i , manifestum est in illis'. Sed
unde et ex quibus? Respondet: 'Invisibilia Dei operibus intellecta
conspiciuntur'. Vident enim, quod unus homo altenim, una bestia 5
alteram, immo quelibet res aliam iuvat et promovet, secundum quod
amplius potuerit ethabuerit, et semper superius et prestabilius alteram
et inferius vel erigit vel deprimit, et ita in universum omnium unum
sublimius esse, quod omnibus prestat et omnes iuvat. N a m ex bene-
ficiorum acceptione Deum metiuntur. Unde et eos, qui beneficium 10
prestiterunt, deos constituerunt olim pro gratia referenda, sicut
Plynius dicit.
w 56, 178 Quia cum cognovissent D e u m , non sicut D e u m glori-
f i c a v e r u n t . - . e t m u t a v e r u n t g l o r i a m e t c . [1, 21 ff.].
w 56, 178,, Vide ergo ordinem et gradus perditionis. Primus est ingratitudo 15
seu omissio gratitudinis. Sic enim Lucifer ingratus fuit creatori suo,
antequam caderet. Quod facit ipsa complacentia sui, qua in acceptis
non ut acceptis delectatur pretermisso eo, qui dedit. Secundus va-
nitas, quia sc. in seipso et in creatura pascitur et fruitur utibili et ita
necessario vanus fit 'in cogitationibus suis' i. e. omnibus consiliis, 20
studiis et industriis. Quia quicquid in iis et per hec querit, totum
w 56. 179 vanum est, cum non nisi se ipsum querat i. e. gloriam, delectationem
et utilitatem suam. Tercius est excecatio, quia evacuatus veritate
et immersus vanitati toto affectu et omnibus cogitationibus necessario
cecus fit, cum sit penitus aversus. T u n c iam in tenebris positus quid 25
aliud agat, nisi quod sequitur errans et insipiens 1 Quia cecus facillime
errat, immo semper errat. Ideo quartus est error erga Deum, qui est
pessimus, qui facit idolatras. Hue autem venisse est in profundum
venisse. Quia amisso Deo nihil iam restat, quam quod sit traditus
in omnem turpitudinem secundum voluntatem diaboli. T u n c sequi- 30
tur istud diluvium malorum et fluxus sanguinis, ut infra prosequitur
Apostolus.
Eisdem gradibus pervenitur etiam nunc ad spiritualem et subti-
liorem idolatriam, que nunc frequens est, qua Deus colitur, non sicut
est, sed sicut ab eis fingitur et estimatur. Ingratitudo enim et amor 35
vanitatis (i. e. sui sensus et proprie iustitie sive, ut dicitur, bone
intentionis) vehementer excecant, ita ut sint incorrigibiles nec aliter
credere possint, quam se eximie agere et Deo placere. Ac per hoc

3 R m . i, i g . 1 2 Plinius, N a t . hist. I I , 7 (5), 1 9 . 20 R m .

1,21. 3 2 vgl. R m . i , 28 ff. 36 f. s . o . S. 1081
 R m . ι , 20 ff.— 2, 13. 15. 227

D e u m sibi propitium formant, cum non sit. E t ita Phantasma suum

verius colunt quam D e u m verum, quem similem illi phantasmati
credunt.
S e d f a c t o r e s l e g i s i u s t i f i c a b u n t u r [2,13]. H o c b. A u g u s t i n u s W 56, aoi,
s c. 26 de spi. et lit. dupliciter. P r i m o s i c : 'Factores legis iustifica-
b u n t u r ' i. e. per iustificationem fient sive creabuntur, ut sint factores,
quales ante iustificationem n o n fuerunt. S e c u n d o et melius 'iusti-
ficabuntur' i. e. iusti habebuntur et deputabuntur, ut in glosa d i c t u m
est. E t satis patet ex precedent!. ' N o n enim auditores legis iusti sunt
10 apud D e u m ' , ut, si quereres: Q u i ergo alii sunt apud D e u m , s i n o n
auditores ? Respondeatur: Factores ipsi iusti erunt i.e. iustificabuntur
i. e. iusti reputabuntur. Sic ps. 142: ' N o n iustificabitur in c o n s p e c t u
t u o o m n i s v i v e n s ' i. e. n o n reputabitur iustus. E t infra 3 : ' E x operibus
legis n o n iustificabitur coram illo omnis caro'. E t L u c . 10: 'Ille a u t e m
15 volens se iustificare' (i. e. declarare, decernere, q u o d esset iustus, et
excusare a peccato, ut qui nesciret, quis esset p r o x i m u s suus, q u e m
diligere preciperetur) m u l t i s q u e aliis locis similiter.
Et inter se invicem cogitationibus accusantibus a u t W 56,204,
etiam d e f e n d e n t i b u s [2,1 5I. C e r t e ex nostra conscientia n o n nisi
20 accusantes h a b e m u s cogitationes, c u m coram D e o (nisi ipse in n o b i s
per gratiam suam operetur) nostra opera n i h i l sint. Q u a m q u a m e n i m
coram- n o b i s facile sit excusari nos, quia et facile nobis placemus.
S e d q u i d hoc prodest, nisi q u o d ex hoc ipso c o n v i n c i m u r legem nosse ?
Testes enim sunt eiusmodi cogitationes placentie, quod bonum
25 f e c i m u s et malum omisimus. Sed n o n d u m D e o satisfecimus a u t
legem o m n i n o implevimus. Unde ergo accipiemus defendentes?
N o n nisi a C h r i s t o et in Christo. C o r enim credentis in C h r i s t u m , si
reprehenderit e u m et accusaverit e u m contra e u m testificans de m a l o
opere, m o x avertit se et a d C h r i s t u m convertit d i c i t q u e : H i e a u t e m
30 satisfecit, hie iustus est, hie mea defensio, hie p r o m e mortuus est,
hie s u a m iustitiam m e a m fecit et m e u m p e c c a t u m s u u m fecit. Quod
si p e c c a t u m m e u m suum fecit, iam ego illud non habeo et sum liber.
Si a u t e m iustitiam suam m e a m fecit, iam iustus ego sum eadem
iustitia, q u a ille. P e c c a t u m autem m e u m i l i u m n o n potest absorbere,
35 sed absorbetur in abysso iustitie eius infinita, c u m sit ipse Deus
benedictus in secula. A c sic ' D e u s maior est corde nostro'. Maior
est defensor q u a m accusator, etiam i n infinitum. D e u s defensor, cor

5 August, de spir. et lit. 26, 45, Migne 44, 228. 8 Gl. interl. iusti
habebuntur; Gl. ord. iusti deputabuntur; Luthers Glosse: iusti reputa-
buntur. 12 Ps. 142 (143), 2. 13 Rm. 3, 20. 14 Lc. 10, 29.
36 I. Joh. 3, 20.
15*
 228 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

accusator. Que proportio Τ Sic, sic, etiam sic! 'Quis accusabit adversus
electos Dei'? Q. d. nullus. Quare? Quia 'Deus est, qui iustificat.
Quis est, qui condemned? Nullus. Quare? Quia 'Christus Jhesus
est' (qui etiam Deus est), 'qui mortuus est, immo qui et resurrexit'
etc. 'Si ergo Deus pro nobis, qui contra nos* ? 6
Wsi.aos,.,, Q u i p r a e d i c a s n o n f u r a n d u m , f u r a r i s [2,21 f.]. Facere
autem eam, quam docent, legem non possunt, nisi et hilari et pura
voluntate eam faciant i. e. circunciso corde ab omnibus concupis-
centiis, ut non solum opere faciant aut non faciant, sed etiam volun-
tate et corde faciant aut non faciant i. e. puri sint ab operibus malis, 10
etiam cupiditate cordis, non tantum perfectione operis, et prompti sint
ad opera bona, etiam facilitate animi, non tantum necessitate corporis.
Sic ergo docent quidem rectam et sanam legem, sed non eam faciunt
neque perficiunt. Faciunt, inquam, corde, perficiunt vero manu. Quare
ex eo sequitur, quod 'alligant onera importabilia super humeros ho- J6
minum, ipsi autem digito suo nolunt ea movere'. Ista onera sunt
legis precepta, que supra dixit, ut facerent. Sed per eorum literalem
expositionem fiunt importabiüa, cum tunc occidant et non vivificent.
Quia dum docent, quod lex opere tantum sit implenda, etiam sine
impletione cordis, nec ostendunt, ubi aut unde ista plenitudo legis 20
querenda sit, relinquunt eos in impossibili. Quia nunquam implere
possunt illa, dum corde non implent. Sed nec ipsi digito eadem
precepta movent, i. e. nec ipsi minimo saltern cordis conatu eadem
aggrediuntur, sed solummodo externo opere.
w56.2i2„ ' U t i u s t i f i c e r i s ' [3)4] i. fc. sit ita, confiteantur omnes, palam 25
fiat cunctis, quod tu iustus et verax es in s e r m o n i b u s t u i s ,
quantumlibet contrapugnent increduli et iudicent te i. e. condemnent
te 'in sermonibus tuis'.
Aliud siquidem est dicere Deum simpliciter 'iustificari' et Deum
'in sermonibus suis' vel operibus 'iustificari'; sie etiam Deum 'iudicari' 30
et 'in sermonibus iudicari'; item Deum 'vincere' et 'in sermonibus
suis vincere'. Quia iustificari Deus in seipso a nullo potest, cum
sit ipsa iustitia, sic neque iudicari, cum sit ipse eterna lex et iudicium
ac Veritas, sed et vincit in seipso omnia nec opus est hoc ei optare et
favere. Sicut et voluntas eius petitur fieri, cum tarnen non possit 35
impediri.
Sed tunc iustificatur Deus in sermonibus suis, quando sermo
eius a nobis iustus et verax reputatur et suseipitur, quod fit per fidem
2y bis S . 229 Z . 1 4 a. K . leicht angestrichen.

1 ff. R m . 8, 3 3 f. 5 R m . 8, 3 1 . 1 5 M t . 2 3 , 4. 2 5 ff. cf.

S. 1 1 9 ff. 3 5 cf. Mt. 6, i o .
 Rm. 2,15. 21 f.—3,4· 7· 229
in eloquia eius. Tunc autem iudicatur in sennonibus suis, quando
sermo eius ut falsus et mendax reputatur, quod fit per incredulitatem
et 'superbiam mentis cordis nostri', ut b. Virgo cecinit. Sapientia
enim nostra non solum verbis Dei non credit neque subiicitur, sed
5 etiam verba Dei non esse putat, sed sese verba Dei habere credit
et veracem esse presumit. Sicut Judeorum et hereticorum et omnium
cervicosorum homi num est insipientia. Sed et vincit in sermonibus, W 56. 313
quando sermo eius prevalet omnibus contrarium conantibus, sicut
factum est cum evangelio, quod semper triumphat et triumphavit.
10 Veritas enim super omnia vincit. Justificatur ergo in iis, qui humi-
liati sensu suo cedunt et huic credunt. Vincit autem in iis, qui discre-
dunt et iudicant ipsum et contradicunt. Illis est signum 'positum in
resurrectionem, istis in ruinam', et 'signum, cui contradicunt' i. e.
iudicant, sed frusta,
is Eodem modo et voluntas Dei petitur fieri i. e. ut verbum eius et
quodcunque opus eius sive prosperum sive adversum cum nostro
beneplacito et voluntarie suscipiatur.

Corollarium.
Ergo impletio huius voluntatis est potiusimpletio nostre voluntatis
20 petita, sc. ut nos velimus, que Deus vult. Difficilia enim et ardua et
que prorsus nostram voluntatem longe excedunt, Deus vult. Sic
etiam iustificatio Dei in sermonibus suis potius nostri est iustificatio;
et iudicatio sive condemnatio eius nostri potius est secundum illud:
'Qui autem non crediderit, condemnabitur'.
25 Est itaque sensus: Nunquid ideo Deus non est verax, quia illi
non credunt, i. e. quia iudicant eum in eloquiis et sermonibus suis ac
mendacem nitunter facere, seipsos autem veraces? Absit. Immo
eo magis est verax et illi mendaces, quia Veritas tunc magis vincit,
cum impugnatur, excelsior fit, cum deprimitur. Et natura eius est,
30 ut proficiat, dum ei resistitur, ut figuratum est in exitu Israel et sub-
mersione Pharaonis. Ideo dicit: Deus utique verax et homo mendax,
quia sic futurum esse scriptum est: 'ut iustificeris' etc., i. e. fiet,
ut verax habearis, et omnes mendaces ostendes, vel iustificando vel
vincendo, iustificando sc. pios et credentes, vincendo autem iudicantes
35 et incredulos.
Si e n i m Veritas [ 3 , 7 ] · . . in iustitia, qua ipse me iustificat,w 56. 316,.,
solus ipse glorificatur, quia solus iustificatur (i. e. iustus esse agnosci-
tur). Ita et de veritate dicendum, quod non ideo Veritas Dei glori-

3 Lc. i, 51. 12 Lc. 2, 34. 24 Mc. 16, 16.

 23Ο I V . Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

ficatur, quia mentior, sed quia agnosco, quod sum mendax et cesso
esse mendax, dum veritatem, que ex Deo est, amplector, ut per illam
et non per meam verax efficiar, ut sie cesset gloriatio mea in me; sed
Deus solus glorificetur in me, qui solus verifieavit me sive veracem
fecit, cum etiam Veritas mea coram ipso sit mendacium. 5
Id autem, quod de veritate et mendacio, de iustitia et iniustitia
hie dictum est, de omnibus aliis perfectionibus cum suis contrariis
accipi debet, ut de virtute et infirmitate, de sapientia et stultitia, de
innocentia et peccato etc. Quia super iis omnibus pertinax est con-
troversia inter Deum et superbos homines, 11 presertim Judeos, 11 dum 10
Deus ipsos et omnes velut mendaces, iniustos, insipientes, infirmos,
peccatores miseratus cupit sua veritate, iustitia, sapientia, virtute,
innocentia veraces, iustos, sapientes, fortes, innocentes efficere ac sic
de mendacio, iniustitia, insipientia, infirmitate, peccato liberare, ut
glorificetur et commendetur sua Veritas, iustitia, sapientia, virtus, 15
W 56,317 innocentia in illis et ab illis. Tunc'isti superbi velut iam veraces, iusti,
sapientes, fortes, innocentes ex semet ipsis ac suis viribus propriis
nolunt atque contradicunt Deo ac per hoc eum iudicant et menda-
cem, iniustum, insipientem, infirmum, peccatorem faciunt, quantum
in eis est. Quia suam statuunt veritatem, iustitiam, sapientiam, vir- 20
tutem, innocentiam et mendaces, iniusti, insipientes, infirmi, pecca-
tores nolunt haberi. Aut ergo Deus aut illi necessario mentiuntur,
iniusti sunt, infirmi etc.
Et est simile, 11 ut Persius, 11 sicut medicus volens sanare egrotum
inveniat hominem, qui neget se egrotum esse et stultum proclamet 25
medicum et peius egrotum, quam ipse sit, utpote qui sanum hominem
presumat curare. Per huius ergo resistentiam medicus non potest
pervenire ad commendationem sue artis et medicine. Perveniret autem,
si ille egrotus confessus egritudinem sineret ipsum mederi et diceret:
Vere ego sum egrotus, ut tu lauderis, | sanus sis et dicaris, | sc. cum 30
me sanaveris.
Ita isti impii et superbi, cum sint egroti coram Deo, sibiipsis
sanissimi videntur. Ideo Deum medicum non solum repellunt, sed
etiam stultum et mendacem ac peius egrotum putant, utpote qui eos
sanissimos sanare presumat, quasi sint egroti. Non autem Deum 35
ipsum absolute sic arguunt in sua essentia (quoniam hoc nulla creatura,
immo nulla malicia potest facere), sed in suis sermonibus. Unde
pulchre addidit: 'ut iustificeris in sermonibus tuis'. Sermones enim

20 sapientiam <infirmitatem>.

24 Persius, Sat. I l l , 90 S .
 Rm. 3 , 7. 231

Dei ab ipso ad eos missi, quasi non sint Dei, stulti, mendaces et insi-
pientes reputantur. Per sermonem enim suum eos curare instituit.
Ergo humilitate et fide opus est. Que et sola istis verbis queritur w 56,218,,
et statuitur, ut penitus nihil fiamus, omnibus evacuemur, exinaniamus
5 nosipsos. 11 Et cum propheta dicamus: 'Tibi soli peccavi, ut iustifi-
ceris in sermonibus tuis'. Tibi insipiens sum et infirmus, ut tu sa-
piens et fortis sis in sermonibus tuis. 11 Quia sic omnis creatura docet.
Ubi 'non est opus medico nisi male habentibus', non queritur ovis nisi
que periit, non liberatur nisi captivus, non locupletatur nisi pauper, non
10 roboratur nisi infirmus, non exaltatur nisi humiliatus, non impletur
nisi quod vacuum est, non construitur nisi quod inconstructum est.
Et ut philosophi dicunt: Non inducitur forma, nisi ubi est privatio
forme precedentisque expulsio,'et: Intellectus possibilis non recipit W 56,219
formam, nisi in principio sui esse sit nudatus ab omni forma et sicut
15 tabula rasa.
Cum ergo sie omnis creatura loquatur, non potest fieri, ut plenus
iustitia sua repleatur iustitia Dei, qui non implet nisi esurientes et
sitientes. Ideo satur veritate et sapientia sua non est capax veritatis
et sapientie Dei, que non nisi in vacuum et inane reeipi potest.
20 Ergo dicamus Deo: Ο quam libenter sumus vacui, ut tu plenus sis in
nobis! Libenter infirmus, ut tua virtus in me habitet; libenter peccator,
ut tu iustificeris in me; libenter insipiens, ut tu mea sapientia sis;
libenter iniustus, ut tu sis iustitia mea! Ecce hoc est, quod ait: 'Tibi
peccavi, ut iustificeris in sermonibus tuis'.

25 Summarie itaque tribus modis Deus iustificatur : \v 56.220

Primo, quando iniustos ρ unit; tunc enim ostendit se iustum et
iustitia eius per iniustitiam nostram punitam manifestatur et commen-
1 9 — 2 4 d u r c h Anstreichen a. R . hervorgehoben 25 IT. D i e beiden
A b s c h n i t t e : 2 5 bis S . 2 3 2 Z . 1 7 auf dem letzten Viertel von B l . 40 b und
S . 2 3 2 1 8 bis 2 3 3 3 1 auf d e m V e r s o des eingelegten (auf dem R c c t o als Brief
beschriebenen) Blattes 50 sind schon nach d e m ganzen D u k t u s der S c h r i f t
und der anders gefärbten T i n t e erst n a c h t r ä g l i c h dem K o n t e x t e einge-
f ü g t . B e i d e A b s c h n i t t e haben den gleichen Inhalt, der zweite, längere,
ist eine E r w e i t e r u n g des ersten und ist der W o r t l a u t , den L u t h e r im
K o l l e g diktiert h a t .

8 M t . 9, 1 2 . cf. L c . 1 5 , 4. 9 v g l . L c . 4, 1 8 f. ( J e s . 6 1 , 1).
1 0 cf. L c . 1 , 5 2 . I i V g l . Aristoteles, P h y s i k I c. 5. 7. ( B e k k e r I,
1 8 8 b , 1 6 ff.; 1 9 0 b, 5 ff). 1 2 V g l . a u s f ü h r l i c h F i c k e r z. St. (Aristoteles,
Physik I c. 5 — 7 ; O c c a m in sent. I V qu. 3 D u. a . ) . 1 5 zu ' t a b u l a r a s a '
v g l . a u s f ü h r l i c h F i c k e r z. S t . (Aristoteles, de a n i m a I I I , 4 ; T h o m a s , S . th.
I q u . 7 9 a r t . 2 ; B o n a v e n t u r a in sent. I I dist. 1 pars I I art. 1 qu. 2 u. a.).
1 7 v g l . Mt. 5, 6.
 232 IV. Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

datur. Sed hoc est modicum commendare, quia et impius impium

punit.
Alio modo per accidens sive relative, sicut opposita iuxta se posita
magis elucescunt quam seorsum posita. Ideo tanto est pulchrior Dei
iustitia, quanto nostra iniustitia fedior. De istis non intelligitur Aposto- 6
lus hoc loco, quia hec est iustitia Dei interna et formalis.
Tertio. quando impios iustificat et gratiam infundit sive quando
iustus esse in suis verbis creditur. Per tale enim credi iustificat i. e.
iustos reputat. Unde hec dicitur iustitia fidei et Dei. Sicut in simili
bonus artifex tripliciter commendatur. Primo,dum imperitos arguit et 10
reprehendit, ubi errant. Secundo, quando eis comparatus doctior ap-
paret ipsis. Tertio, quando tradit sue artis perfectionem aliis, qui earn
non habebant. Et hec est vera commendatio. Quia non reprehendere
alios vel apparere artificem, hoc est artificem laudabilem esse, sed
w 56, 221 efficere 1 artifices, hoc est artificem bonum esse. Sic Deus iustus est 15
effective laudabilis in nobis. Sed sicut imperiti renuunt doceri, ita
superbi nolunt iustificari.
Tripliciter Deus iustificatur, verificatur etc.
Primo, quando punit et damnat iniustum, mendacem, stultum etc.;
tunc enim ostendit se iustum, verum etc. A c sic eius iustitia, Veritas etc. 20
per nostram iniustitiam, mendacium commendatur et glorificatur, quia
manifestatur. Sed hec commendatio est modica. Quia et mendax
mendacem, iniustus iniustum sepe punit et arguit et tarnen non ideo
statim totus verax et iustus glorificatur.
Secundo relative. Sicut opposita iuxta se posita magis elucescunt 25
quam seorsum posita, ideo tanto pulchrior est eius iustitia, quanto
fedior nostra iniustitia. D e istis duobus modis non loquitur Apostolus,
quia hec est iustitia Dei interna et formalis, de qua non loquitur.
Tertio effective, i. e. quando nos ex nobis iustificari non possumus
et ipsum accedimus, ut ipse nos iustos faciat confitentes, quod pecca- so
tum exuperare non valeamus. H o c facit, quando verba eius credimus;
per tale enim credere nos iustificat i. e. iustos reputat. Unde dicitur
iustitia fidei et iustitia Dei effective.

Corollarium.

Apostolus nequaquam hie dicit, quod 'iniustitia nostra commendet 35

iustitiam Dei' [3,5], sed potius negat, quia non est verum. Querit
autem in persona eorum, qui hoc putabant ex verbis psalmi sequi,
quod tamen non sequitur. Non enim vult psalmus et Apostolus,
quod peccatum nostrum iustificet Deum aut commendet, sed agnitio
 Rm. 3, 7. 5. 3.
233
et confessio peccati. Unde dicit: 'Quoniam iniquitatem ego cognosco*
etc. T u n c sequitur: Et sic 'tibi soli peccavi' (i. e. cognosco, quod tibi
soli peccator sum. Ista enim agnitio facit iustitiam Dei appetibilem
et confessio commendabilem. D u m enim agnosco, quod non possum
6 esse iustus coram Deo, quia scriptum est: ' N o n iustificabitur in
conspectu tuo omnis vivens', et alibi multa similia, quibus nos Deus
in peccatis esse dicit), tunc incipio ab eo iustitiam petere. Et sic agnitio
peccati compulit me, ut Deus iustificaretur in me (i. e. ut ei crederem
et sic me iustificaret). Et confessio eiusdem post commendat et glori-
10 ficat eum, quia solus iustus et iustificator noster. Quomodo non com-
mendatur, ubi peccatum non confitetur aut agnoscitur neque ab eis
iustitia sua appetitur, quibus sua propria placet et sufficit.

Est enim simile: w 56,222

Sicut bonus artifex tripliciter potest commendari. Primo, dum
15 imperitos artis sue arguit et confundit. Sed hec exilis et superba est
commendatio. Secundo,quando comparatus ceteris (etiamsi non arguat
eos) peritior apparet. Tercio,quando perfectionem artis sue aliis peten-
tibus tradit, quod earn ex se habere non potuerant. Hec est vera
commendatio. Reprehendere enim alios et apparere artificem, hoc non
20 est esse optimum artificem; sed efficere artifices sui similes, hoc est
laudabilem esse artificem. Primus enim modus involvit sepe super-
biam | et elationem |, secundus autem invidiam et arrogantiam. Tertius
autem ipse est benivolentia et humanitas. Sic Deus iustus est effective
in nobis laudabilis, quia nos sui similes facit.
26 Verum sicut artifex ille incredulis et qui sibi satis periti videntur,
non potest suam peritiam tradere neque ex ipsis gloriam et coramen-
dationem potest consequi artis sue et magisterii, nisi ipsi prius agnos-
cant se imperitos, et credant ei imperitos eos affirmant!, sed superbia
eos non sinit ei credere, ita impii non credunt, quod sint impii, ideo-
30 que neque agnoscunt. Inde denique non sinunt D e u m in seipsis iusti-
ficari, verificari etc. ac per hoc nec commendari aut glorificari.

Nunquid incredulitas eorum fidem Dei e v a c u a b i t ? W56, 223^

A b s i t [3,3 f.] Fidem autem Dei appellat ipsam tunc exhibitam W 56, 224,,
promissionem per Christum | secundum illud ps. 84: 'Veritas de terra

6 <sepius> .multa.

ι Ps. 50 (51) 5. ζ 1. c. 6. 5 Ps. 142 (143), 2. 34 Ps. 84

(85),"·
 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

orta est' (i. e. Christus promissus exhibitus est ex Virgine). | Ideo sensus
est: Deus nunc implevit promissa | et factus est verax |,et illi non
credunt nec percipiunt ea. Nunquid ergo falsum erit Deum implesse, et
sic tolletur ista nunc exhibita Veritas et dicetur, quia non sit impletio
promissi, solum ideo, quia illi non credunt ? Absit. Quia tunc apostoli, 5
immo Deus in illis mentiretur, quia testatur se implesse promissa
in Christo.
Meo autem sensu puto, quod 'fides' hic non fidelitas Dei, sed cre-
dulitas in Deum sit, que est ipsa impletio promissionis, ut patet in
multis locis. Quia iustitia ex fide promissa est Ro. 1 : 'Justus ex fide 10
vivet'. I ] Verum hec differentia non est sibi contraria. Quia quiequid
de veritate obiectiva fidei dicitur literaliter, idem et de fide in hanc
veritatem intelligitur moraliter. 11 E t sie est valde apertus sensus, sc.:
Quid, quod illi non credentes facti sunt? Nunquid ideo dimittemus
fidem Dei et ipsos sequemur potius negantes impletionem factam, 15
quam Deo credamus affirmanti se implesse ? Tunc aptissime sequitur:
Absit. Non sequemur eos, sed fidem Dei tenebimus.

w 56. 226,, Corollarium.

Per hoc autem 'iustificari Deum* nos iustificamur. Et iustificatio
I ilia I Dei passiva, qua a nobis iustificatur, est ipsa iustificatio nostri 20
active a Deo. Quia illam fidem, que suos sermones iustificat, reputat
iustitiam, ut c. 4 dicit et 1: 'Justus ex fide vivit'. Et econtra:
Judicatio Dei passiva, qua iudicatur ab incredulis, est ipsa damnatio
suiipsorum. Quia illam incredulitatem, qua suos sermones iudicant ac
damnant, reputat iniustitiam et damnationem. Sic consonat Hebreo, 25
w 5 6,327 q U i sic'habet: 'Tibi peccavi, propterea iustificabis' | i. e iustificationem
facies | 'in verbo tuo et mundabis in iudicando te'. Justificat 11 vincit 11
enim in verbo suo, dum nos tales facit, quale est verbum suum, hoc
est iustum, verum, sapiens etc. Et ita nos in verbum suum, non autem
verbum suum in nos mutat. Facit autem tales tunc, quando nos ver- so
bum suum tale credimus esse, sc. iustum, verum. Tunc enim iam
similis forma est in verbo et in credente i. e. Veritas et iustitia. Ergo
dum iustificatur, iustificat, et dum iustificat, iustificatur. Quare
idem per verbum activum Hebreo et per passivum in nostra trans-
latione exprimitur. 35
Vincit autem Deus i. e. prevalet et tandem mendaces ostendit
ac falsos omnes, qui non credunt, i. e. qui eum maculaverunt iudicando,

10 Rm. i, 17. 22 Rm. 4, 5. 26 Ps. 50 (51), 6 nach Reuchlin;

s. 0. S. 12024. 3 2 R m · I, 17.
 Rm. 3, 3 f. 235
ut patet in Judeis et magis in iudicio patebit. Unde Heb[reus]: 'Et mun-
dabis' I i. e. mundationem fades | 'in iudicando te' i. e. verbum tuum
et credentes in illud ac simul teipsum in illis mundos fades et pro-
babis a mendado, quod illi increduli imponunt, ac eos potius fedabis
5 i. e. fedos et mendaces ostendes, j hoc est, quod incredulitas illorum
non evacuat fidem Dei. |
Corollarium.
Justificatio Dei passiva et activa et fides seu credulitas in ipsum
sunt idem. Quia quod nos eius sermones iustificamus, donum ipsius
10 est, ac 1 propter idem donum ipse nos iustos habet i. e. iustificat. Et w 5 6 , 2 2 8
sermones eius non iustificamus, nisi dum credimus eos iustos etc.

Corollarium.
Item sicut dictum est, quod Deus sive sermones eius iustificantur, w 5 6 , 2 2 g ,

quando in nobis per fidem iusti et veri creduntur, quales sunt in se-
15 ipsis etiam sine nostra credulitate, ita similiter intelligendum est nos
oportere peccatores fieri ac mendaces, stultos ac omnem iustitiam, veri-
tatem, sapientiam, virtutem nostram perire. Hoc autem fit, quando
nos credimus esse peccatores, mendaces etc. et nostram virtutem
atque iustitiam coram Deo penitus nihil esse. Ac sic tales efficimur
2 0 in nobis | intra nos [, quales sumus extra nos (i. e. coram Deo), etiam-
si intra nos non simus tales i. e. etiamsi non credamus nos esse tales.
Quia sicut solus Deus verax et iustus et potens in seipso, vult etiam
extra se i. e. in nobis esse talis, ut sic glorificetur (est enim gloria
alicuius boni, quod intus in aliquo est, ad extra et alios diffusio), ita
2 5 vult, quod sicut solus | omnis | homo est mendax, iniustus, infirmus
extra se (i. e. coram Deo), ut etiam talis fiat et intra se,i. e. ut confi-
teatur et agnoscat se talem, qualis est. Et ita Deus per suum exire nos
facit ad nos ipsos introire et per sui cognitionem infert nobis et nostri
cognitionem. Quia nisi Deus ita prius exiret et verax fieri quereret in
3 0 nobis, nos non possemus introire ad nos et mendaces ac iniusti fieri.
Non enim potuit homo ex seipso scire, quod talis esset coram Deo,
nisi ipse Deus hoc ipsum revelaret. 'Quis enim cognovit sensum
Domini? Aut quis consiliarius eius fuit?' Alioquin homo semper
se reputasset veracem, iustum, sapientem, maxime quia coram se et
3 5 hominibus talis esset. Nunc autem Deus revelavit, quid de nobis
sentiret ac iudicaret, sc. quod omnes sint in peccato. Huic ergo reve-

32 Rm. 1 1 , 34.
 236 I V . Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

latiooi sue sive sermonibus suis debemus cedere et credere ac sie

iustificare et verificare eos ac per hoc nos ipsos (quod non cognovera-
mus) secundum eos peccatores confiteri. Sic Apostolus: ' S i quis
inter vos vult esse sapiens, stultus fiat, ut sit sapiens'. Q u o d autem
W 56,230 de stultitia dicit, de omnibus aliis'imperfectionibus intelligi oportet, 5
ut qui vult esse iustus, verax, potens, fiat peccator, mendax et infirmus.
U n d e sequitur, quod ista locutio est omnino spiritualis, que docet
nos fieci peccatores, quam cum Apostolus predicaret, multi literaliter
et carnaliter aeeipiebant. 11 Ista itio spiritualis est, non physica seu
naturalis, sc. totum propter sensum proprium, ut destruatur, qui de 10
nobis male iudicat nobisipsis. Ideo'dispersit superbos mente'. Hec
est tota potentia, quam fecit. 11 Quomodo fit peccator, qui prius
iustus erat, ut hic sequenter dicit.
w 56. >33M Sane tarnen omnia hec dicta intelligenda sunt, sc. quod non sie
reprobari intelligantur opera iusta, bona, saneta, ut omittenda sint, is
sed solummodo quoad sensum, estimationem, reputationem ipsorum,
hoc est, ut non in ea sie coniidamus nec talia estimemus aut tarn
digna reputemus, quasi ex ipsis coram | D e o | sufficienter iusti esse
valeamus. Iste enim vanitatis sensus et stulta estimatio sola queritur, ut
istis verbis explodatur. Alioquin studiosissime fieri eiusmodi debent 20
et omni fervore exerceri, eo sc. fine, ut per ipsa tanquam prepara-
toria tandem apti et capaces fieri possimus iustitie Dei, non ut sint
iustitia, sed ut querant iustitiam. A c per hoc iam non sunt iustitia
nostra, dum nos ipsa non pro iustitia nobis imputamus. Parare enim
illis omnibus oportet viam Domini venturi in nobis. N o n a u t e m sunt 25
via Domini. Hec est enim iustitia Dei, quam presens Dominus post
ilia in nobis efficit solus,
w 56, J34.. O m n e s sub p e c c a t o e s s e [3,9]. Iste totus textus intelligendus
est in spiritu did, hoc est, quod non loquatur de hominibus, quales
sunt in oculis suis et coram hominibus, sed quales stmt coram D e o , ubi 30
W 56.335 omnes sunt sub peccato, sc. tam ii, qui'manifeste etiam hominibus
mali sunt, quam ii, qui sibiipsis et hominibus boni apparent.
E t ratio est, quia ii quidem, qui manifeste mali sunt, utroque
homine peccant et sine specie sunt iustitie etiam apud seipsos. Qui
vero sibi et hominibus boni foris apparent, interiore homine peccant. 3S
Quia etsi foris bona opera faciunt, hoc timore poene vel amore lucri,
glorie vel alterius creature faciunt, non voluntate et hilaritate, ac sic

q F i c k e r las u r s p r ü n g l i c h actio, V o g e l s a n g schlug d i c t i o v o r und

las f i t i o , zu itio vgl. W 56, 230 u. X X X I I .
3 ι Cor. 3, 18. 1 1 Lc. i, 51. 25 Vgl. Jes. 40, 3. Mt. 3 , 3 .
Mc. 1 , 3 . Lc. 3 , 4 . 36 f. cf. Theol. deutsch c. 6.
 Rm. 3, 3 f. 9. Ii. 22.
237
exterior homo quidem in bonis operibus urgetur, sed interior scatet
plenus concupiscentiis et desyderiis contrariis. Quia si liceret impune,
vel si gloriam aut quietem sciret non venturam, omitteret potius bonum
et eque faceret ut iHi malum. Qualis ergo ista est differentia coram
5 Deo inter eum, qui facit, et qui vult facere malum, licet non faciat
timore coercitus vel amore temporalis rei allectus ? Sed tunc pessimus
omnium ille est, quando talem exteriorem iustitiam ponit satis esse et
resistit interiorem docentibus, et qui, cum arguitur, sese defendit aut
tangi non putat, cum ideo arguatur, non quod non faciat, sed quod
10 non ex simplici corde faciat et non etiam voluntatem corrigat, qua
operi suo contraria cupit. Tunc iam opera eius bona sunt dupliciter
mala: primum, quod non ex bona voluntate facta sunt ideoque mala
sunt; secundum, quod nova superbia pro bonis statuuntur atque defen-
duntur. Sic Hiere. 2: 'Duplex peccatum peccavit populus meus' etc.
is Quare nisi per gratiam Dei (quam credentibus in Christum promisit
et largitur) sanetur ista voluntas, ut liberi simus et hilares ad opera
legis, querentes non nisi Deo placere et eius voluntatem facere, non
timore poene aut amore nostri operantes, semper sub peccato sumus.
N o n e s t i n t e l l i g e n s [3,11]. Quia sapientia Dei in abscondito W 56. 237,,
20 est, incognita mundo. 'Verbum enim caro factum est' et sapientia in-
carnata ac per hoc abscondita nec nisi intellectu attingibilis, sicut
Christus non nisi revelatione cognoscibilis. Quare qui de visibilibus
et in visibilibus sapientes sunt (quales sunt omnes homines extra fidem
et qui Deum ignorant ac futuram vitam), non intelligunt, non sapiunt,
25 i. e. non sunt intelligentes, non sapientes, sed insipientes et ceci, et
licet videantur sibi sapientes, tarnen stulti facti sunt. Quia non sa-
pientia, que in occultis est, sed que humanitus reperiri potuit, sapientes
sunt.
P e r f i d e m H i e s u C h r i s t i [3,32]. Utilis adiectio contra rebel-w 56. a 55M
30 lionem superborum, ut si dicerent: concedimus, quod ex nobis iniusti
sumus, proni ad malum nos sentimus et legis inimici in corde sumus.
Ideo ex Deo iustificandos esse credimus, sed ipsi nos hoc impetrabi-
mus, orantes eum et dolentes et confitentes; Christum autem nolumus,
potest nobis sine Christo iustitiam suam dare. Respondet: Non vult
35 neque potest. Quia Christus quoque Deus est. Non dabitur nisi per
fidem Jhesu Christi. Sic statutum est, sic placet Deo et non mutabitur.
Quis eius voluiitati resistet? Hocipso magis superbia est non per
Christum velle iustificari.
Sed hie aperiant oculos ii quoque, de quibus supra dixi, qui in

14 Jcr. 2, 13. 20 Joh. i, 14. 37 vgl. Rm. <), 10.

 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

Christum credunt, sed non in verbum Christi, qui prelatum non

w 56, 256 audiunt,1 sed sibiipsis in sensu placent proprio; sibi credunt, non verbo
prelati aut boni viri i. e. Christo in illis loquenti, presumentes, quod
sine ista obedientia, sine ista fide Deo suis nihilominus operibus iu-
stificari possint. Sed non fiet. Quia stat sententia: 'Justitia Dei Β
per fidem Jhesu Christi'.

Unde Corollarium sequitur:

Quod quando 'sine l e g e ' d i c i t u r , lex i p s a c u m o p e -
r i b u s suis i n t e l l i g i t u r .
I t a , quando ' f i d e s C h r i s t i ' d i c i t u r , f i d e s in C h r i s t u m 10
et in v e r b u m c u i u s c u n q u e , in quo ipse l o q u i t u r , in-
telligitur.
Sic<ut> 'sine lege' i.e. sine cooperatione legis et operum legis, ita
credulitas in Christum, ubicunque et in quocunque loquitur. Summo
ergo studio cavendum, ne quando in nostro sensu pertinaces simus, 15
ne forte Christo resistentes non credamus, quem nescimus, quando,
ubi, quomodo, per quem nobis loquitur. Et fere semper ibi, tunc,
eo modo, per quem, ubi, quomodo non putamus.
w 56, 268,, Beati, q u o r u m r e m i s s e etc. [4, 7], sit:

<i.> 20
S a n c t i i n t r i n s e c e sunt p e c c a t o r e s s e m p e r , ideo e x -
trinsece iustificantur semper. Hipocrite autem i n t r i n -
s e c e sunt iusti s e m p e r , i d e o e x t r i n s e c e sunt p e c c a t o r e s
semper.
Intrinsece dico, i. e. quomodo in nobis, in nostris oculis, in nostra 25
estimatione sumus, extrinsece autem, quomodo apud Deum et in repu-
W 56, 269 tatione eius sumus. Igitur extrinsece sumus iusti, quando non ex nobis
nec ex operibus, sed ex sola Dei reputatione iusti sumus. Reputatio
enim eius non in nobis nec in potestate nostra est. Ergo nec iustitia
nostra in nobis est nec in potestate nostra. Sicut Osee 1 3 : 'Perditio 30
tua, Israel, tantum in me auxilium tuum' 11 i . e . intra te non est nisi
perditio, sed salus tua extra te est ||. Et ps. 120: 'Auxilium meum a
Domino' q. d. non ex me. Intrinsece autem sumus peccatores per
naturam relativorum. Quia si solum Deo reputante sumus iusti, ergo
non nobis viventibus vel operantibus. Quare intrinsece et ex nobis 35

19 bis S. 239 Z. 28 durch verschiedene Striche am Rande hervor-

gehoben.

30 Hos. 1 3 , 9 . 32 Ps. 120 (121), 2.

 Rm. 3, 22—4, 7. 239
impii semper. Sic ps. 50: 'Peccatum meum contra me est semper',
i. e. in conspectu meo semper habeo, quod sum peccator. 'Tibi enim
peccavi' (i. e. sum peccator), 'propterea iustificabis in verbo tuo' etc.
Econtra hipocrite, quia intrinsece sunt iusti, per vim et necessitatem
5 relationis sunt extrinsece iniusti (i. e. reputatione Dei), ut ps. 94:
'Et dixi: semper hii errant corde', qui omnia pervertunt verba Scripture,
ut illud: 'Peccatum meum contra me est semper'. Ipsi vero: iustitia
mea contra me est semper (i. e. in conspectu meo), et beati, qui
iustitiam operantur etc. Tibi, inquiunt, (non peccavi, sed) iusta operor:
10 immo sibi operantur.

2.
' M i r a b i l i s D e u s in sanctis s u i s ' , cui s i m u l sunt i u s t i
et i n i u s t i .
E t m i r a b i l i s in h i p o c r i t i s D e u s , cui s i m u l sunt i n i u s t i
is et iusti.
Quia dum sancti peccatum suum semper in conspectu habent et
iustitiam a Deo secundum misericordiam ipsius implorant, eoipso
semper quoque iusti a Deo reputantur. Ergo sibiipsis et in veritate
iniusti sunt, Deo autem propter hanc confessionem peccati eos repu-
20 tanti iusti; re vera peccatores, sed reputatione miserentis Dei iusti;
ignoranter iusti et scienter iniusti; peccatores in re, iusti autem in
spe. ' Et hoc est, quod dicit hie: 'Beati, quorum remisse iniquitates W 56,270
et tecta peccata'. Unde sequitur: 'Dixi: confitebor adversum me in-
iustitiam meam' (i. e. in conspectu meo semper habebo peccatum
25 meum, quod tibi confitear). Ideo 'et tu remisisti impietatem peccati',
non solum mihi, sed omnibus. Unde sequitur: 'Pro hac orabit ad te
omnis sanctus'. Ecce omnis sanctus est peccator et orat pro peccatis
suis. Sic 'iustus in principio est accusator sui'. Et iterium: 'Iustus
pro delictis suis deprecabitur'. Et iterum ps. 37: 'Quoniam iniqui-
30 tatem meam annunciabo et pro peccato meo cogitabo'. Igitur mirabilis
et dulcissima misericordia Dei, qui nos simul peccatores et non-pec-
catores habet. Simul manet peccatum et non manet. 11 Ergo intelli-
gentia hie est opus secundum titulum psalmi. || Rursum mirabilis
et severa ira. Qui simul impios habet iniustos et iustos. Simul tollitur
35 eorum peccatum et non tollitur. Unde

ι Ps. 50 (51), 5f. 5 Ps. 94, (95), 10. 8 Vgl. Ps. 105 (106), 3.
12 Ps. 67 (68), 36. 21 Vgl. unten S. 318βif. 22 Ps. 31 (32), 1. 23 Ps.
31 (32), 5. 26 1. c. 6. 28 Prov. 18, 17; Sir. 39, 7. 29 Ps. 37 (38).
19. 32f. Titel von Ps. 31 ( = Rm. 4, 7): David eruditio (W. 3, I7ij8ff.:
intellectificatum — alii habent 'intellectus', i. e. est psalmus docens in-
telligcre).
 240 IV. Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

w 56, 271 Corollarium.

Non tantum hie loquitur de peccatis in opere, verbo et cogitatione
factis, sed et de fomite, ut infra 7: 'Non ego, sed quod habitat in
me peccatum'. Et ibidem appellat ipsum 'passiones peccatorum' | i. e.
desyderia, affectiones et inclinationes ad peccata quas dicit operari 6
fructum morti. Ergo actuate (sicut a theologis vocatur) verius est
peccatum i. e. opus et fructus peccati, peccatum autem ipsa passio
I fomes I et concupiscentia sive pronitas ad malum et difficultas ad
bontun, sicut infra: 'Concupiscentiam nesciebam esse peccatum'. 11 Si
enim 'operantur', ergo non sunt ipsa opera, sed operantes, ut fructificet; 10
ergo non sunt fructus. || Igitur a contrario: sicut iustitia nostra ex
Deo est ipsa inclinatio ad bonum et declinatio a malo interius per
gratiam data, opera autem sunt potius fructus iustitie, ita peccatum
est ipsa declinatio a bono et inclinatio ad malum. Et opera peccati
fructus sunt huius peccati, ut infra clarius videbitur 7. c. et 8. Et 15
de tali peccato intelligenda sunt omnia predicta, sc.: 'Beati, quorum
remisse sunt iniquitates', et 'Dixi: confitebor adversum me iniustitiam
meam Domino, et pro hac orabit ad te omnis sanctus', et 'Quoniam
iniquitatem meam ego cognosce et peccatum meum contra me est
semper'. Item: 'Tibi soli peccavi' etc. Hoc enim malum, cum sit re 20
vera peccatum, quod Deus remittit per suam non-imputationem ex mi-
sericordia omnibus, qui ipsum agnoscunt et confitentur et odiunt et ab
eo sanari petunt. Hinc fit, ut 'si dixerimus nos peccatum non habere,
mendaces simus'. Et error est, quod hoc malum possit per opera
sanari, cum experientia testetur, quod in quantumlibet bene operemur, 25
relinquitur concupiscentia ista ad malum et nemo mundus ab illa, nec
infans unius diei. Sed misericordia Dei est, quod hoc manet et non
pro peccato reputatur iis, qui invocant eum et gemunt pro liberatione
sua. Tales enim facile et opera cavent, quia querunt iustificari omni
studio. Sic ergo in nobis sumus peccatores et tarnen reputante Deo 30
iusti per fidem. Quia credimus promittenti, quod nos liberet, dummodo
W 56. ιηι interim per'severemus, ne peccatum regnet, sed sustineamus ipsum,
donec auferat ipsum.
Est enim simile sicut cum egroto, qui promittenti medico certis-
simam sanitatem credit et precepto eius obediens interim | in spe 35
2 et de fomite korr. für de ipso toto homine in concupiscentiis nato
et viuente. 24—30 am Rande angestrichen, außerdem a. R . von Luthers
Hand 1.

3 Rm. 7, 20. 4 cf. R m , 7, 5. 9 Rm. 7, 7. 15 cf. R m .

7, 5 ff. 8, i f f . i 6 R m . 4 , 7 . Ps. 3 1 ( 3 2 ) , 1. 17 Ps. 31 (32), 5. 18 Ps.
50 (51), 5 f. 23 1 . J o h . 1, 8.
 Rm. 4, 7 f. 241

promisse sanitatis | abstinet ab iis, que prohibita sunt ei, ne promis-

sam sanitatem impediat | et morbum augeat |, donec impleat medicus,
quod promisit. Iste enim egrotus nunquid sanus est ? Immo egrotus
simul et sanus. Egrotus in rei veritate, sed sanus ex certa promis-
5 sione medici, | cui credit, qui eum iam velut sanum reputat, quia
certus, quod sanabit eum, ] quia incepit eum sanare nec imputavit ei
egritudinem ad mortem. Eodem modo Samaritanus noster Christus
I hominem semivivum | egrotum suum | curandum | suscepit | in
stabulum | et incepit sanare promissa perfectissima sanitate in vitam
10 eternam, et non imputans peccatum j i. e. concupiscentias | ad mor-
tem, sed prohibens interim | in spe promisse sanitatis | facere et
omittere, quibus sanitas illa impediatur et peccatum | i. e. concupis-
centia | augeatur. Nunquid ergo perfecte iustus? Non, sed simul
peccator et iustus; peccator re vera, sed iustus ex reputatione et pro-
15 missione | Dei certa [, quod liberet ab illo, donec perfecte sanet. Ac
per hoc sanus perfecte est in spe, in re autem peccator, sed initium
habens iustitie, ut amplius querat semper, semper iniustum se sciens. 11
Si nunc iste egrotus diligens infirmitatem nolit omne curare, nonne
morietur? Sic qui sequuntur concupiscentias 1 suas in mundo. Aut w 56,273
20 si quis egrotus sibi non videatur, sed sanus, ac sie medicum respuat,
tale est: per opera sua iustificari et sanum esse. 11
Que cum ita sint, aut ego nunquam intellexi, aut non bene satis
de peccato et gratia theologi scolastici sunt locuti, qui originale totum
auferri somniant sicut et actuale, quasi sint quedam amovibilia in
25 ictu oculi, sicut tenebre per lucem, cum antiqui saneti patres Au-
gustinus, Ambrosius multum aliter sint locuti ad modum Scripture,
illi autem ad modum Aristotelis in Ethicorum, qui peccata et iustitiam
collocavit in opera et eorum positionem et privationem similiter. Sed
b. Augustinus preclarissime dixit 'peccatum | concupiscentiam | in
30 babtis mate remitti, non ut non sit, sed ut non imputetur'. Et b. Am- w 56,274
brosius ait: 'Semper pecco, ideo semper communico'. Et ex hoc ego
stultus non potui intelligere, quomodo me peccatorem similem ce-
teris deberem reputare et ita nemini me preferre, cum essem contritus

22—28 am Rande angestrichen.

7 Vgl. die moralische Auslegung von Lc. 10, 30 ff. in der Glossa
ordin. u. bei Lyra. 23 Scotus IV Sent. dist. 1 qu. 6 n. 7. 8; Biel IV
Sent. dist. 14 qu. 1 art. 1 nota 2. E. F. 29 Augustin, de nuptiis et
concupiscentia I 25, 28 (MPL. 44, 430); s. 0. S. 148 (W. 9, 75); Bd. 1,
189,1; W. 7, 110ς u. ö. dazu Denifle, Luther 1», 482 ff. 31 cf. (Am-
brosius), de sacram. IV, 6, 28, MPL. 16, 464. Die Stelle auch im Corp.
iur. can. de cons. D. II c. 14.
Luther V 16
 2^2 IV. Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

et confessus; tunc enim omnia ablata putabam et evacuata, etiam

intrinsece. Si enim propter preterita, que dicunt semper oportere
recordari (et verum dicunt, sed non satis), tunc non remissa esse
cogitabam, que tarnen Deus promisit remissa esse confitentibus. Ita
mecum pugnavi, nesciens, quod remissio quidem vera sit, sed tarnen 6
non sit ablatio peccati nisi in spe i. e. auferenda et data gratia, que
auferre incipit, | ut j non imputetur ammodo pro peccato. Quocirca
mera deliria sunt, que dicuntur, quod homo ex viribus suis possit
Deum diligere super omnia et facere opera precepti secundum sub-
stantiam facti, sed non ad intentionem precipientis, quia non in 10
gratia. Ο Stulti, 0 @att>tf)eofogen! Sic ergo gratia non fuerat neces-
saria nisi per novam exactionem ultra legem. Siquidem lex impletur ex
nostris viribus, ut dicunt, ergo non necessaria gratia pro impletione
legis, sed solum pro impletione nove super legem exactionis a Deo
w 56.275 imposite. Quis ferat has sacrilegas opiniones? Cum Apostolus'dicat, 15
quod 'lex iram operatur' et 'infirmatur per carnem' et prorsus sine
gratia non impleri potest. Et poterant stultissime sue huius sententie
moneri, pudere et penitere vel ipsa saltern propria experientia. Quia,
velint nolint, sentiunt pravas in seipsis concupiscentias. Hic ergo
dico: Hui! Nunc, queso, satagite! Estote viri! Ex totis viribus vestris 20
facite, ut non sint iste concupiscentie in vobis. Probate, quod dicitis,
'ex totis viribus' Deum diligi posse naturaliter. sine denique gratia.
Si sine concupiscentiis estis, credimus vobis. Si autem cum et in
ipsis habitatis, iam nec legem impletis. Quippe lex dicit: 'Non con-
cupisces', sed'Deum diliges! Sed qui aliud concupiscit et diligit, nun- 25
quid Deum diligere potest? At hec concupiscentia semper in nobis
est; ergo nunquam dilectio Dei in nobis est, nisi per gratiam incepta,
et reliquo concupiscentie adhuc sanando, quo nondum 'diligimus
Deum ex toto corded per misericordiam non imputato ad peccatum,
donec totum auferatur et perfecta Dei dilectio donetur credentibus 30
et perseveranter usque in finem pulsantibus.
Hec portenta omnia ex eo venerum, quod peccatum, quid esset,

1 1 A m Rande von einer späteren Hand Nota.

2 peccatum actuale — actus preteritus ζ. B . Biel IV Sent. dist. 4

qu. 1 not. 3 ; peccatum commissum et iam preteritum dist. 14 qu. I
art. 1 not. 2. Ebenso Occam IV Sent. qu. 3 F ; vgl. hier S. 39710. 8 f. Sco-
tus I I I Sent. dist. 27 qu. un. n. 1 3 . 15. 2 1 . Biel I I I dist. 27 art. 3 dub. 2 ;
s. u. S. 32116. 9f. Gerson, de vita spirituali, lect. 1 (III, 8 D). Biel I I
Sent. dist. 28, bes. art. 1 not. 4; art. 2 concl. 3 ; I I I dist. 27 qu. un. art. 3
dub. 2 propos. 5; dist. 37 qu. un. art. 3 dub. 1 ; s. 0. S. 14319. I I f. s. u.
S. 32425. 16 Rm. 4, 15. 8, 3. 22 cf. Lc. io, 27. 24 E x . 20, 17.
 R m . 4, 7 f.
243
ignoraverunt, n e c q u i d remissio. Q u i a p e c c a t u m artaverunt u s q u e ad
m i n u t i s s i m u m quendam m o t u m j animi | sicut et iustitiam. Ita e n i m ,
quia voluntas habens istam syntheresim, qua, licet infirmiter, 'inclinatur
ad b o n u m ' . E t huius parvulum m o t u m in D e u m ( q u e m naturaliter
5 potest) ίHi s o m n i a n t esse a c t u m diligendi D e u m super o m n i a ! S e d i n -
spice totum hominem plenum concupiscentiis (non obstante isto
m o t u parvissimo). H u n c lex v a c u u m esse iubet, ut totus in D e u m
feratur. I d e o Isa. 41 irridens eos d i c i t : ' B e n e q u o q u e aut m a l e , si
potestis, f a c i t e ' . Igitur ista vita est vita curationis a p e c c a t o , n o n sine
10 p e c c a t o finita curatione et adepta sanitate. Ecclesia stabulum est e t
iniirmaria egrotantium e t sanandorum. C e l u m vero est palatium
s a n o r u m et i u s t o r u m . S i c u t b . 1 P e t r u s 1. P e . u l t i m o : ' N o v o s celos e t W 56,276
n o v a m t e r r a m D o m i n u s faciet, i n q u i b u s iustitia h a b i t e t ' . Hie autem
iustitia n o n d u m habitat, sed parat sibi i n t e r i m habitationem peccata
15 sanando. H a n c igitur intelligentiam de peccato h a b u e r u n t omnes
s a n c t i , sicut prophetavit D a v i d p s . 31. I d e o o m n e s se confessi sunt
p e c c a t o r e s , ut patet in libro b. A u g u s t i n i . U b i nostri theologi p e c c a t u m
ad sola opera deflexerunt et ea solum i n c e p e r u n t d o c e r e , quibus opera
caveantur, n o n , q u o m o d o per g e m i t u m humiliter gratiam sanantem
20 q u e r a n t et se peccatores agnoscant. I d e o necessario superbos faciunt,
e t qui dimissis operibus ad extra i a m se iustos perfecte p u t e n t , nihil
solliciti sint et concupiscentiis b e l l u m indicere per iuge suspirium a d
Dominum. U n d e et tanta n u n c i n E c c l e s i a est recidivatio post c o n f e s -
siones. Quia iustificandos se n c s c i u n t , sed iustificatos se esse confidunt
25 a c ita p e r securitatem suam sine o m n i labore diaboli prosternuntur.
H o c c e r t e est ex operibus iustitiam statuere. E t l i c e t gratiam D e i
i m p l o r e n t , n o n t a m e n r e c t e , sed t a n t u m m o d o pro o p e r e peccati d i -
mittendo. V e r u m qui sunt C h r i s t i , spiritum Christi h a b e n t et agunt
recte, etiamsi n o n intelligunt, q u o d n o s m o d o d i x i m u s ; faciunt e n i m ,
30 a n t e q u a m intellexerint, i m m o e x vita magis q u a m e x doctrina i n -
telligunt.

Corollarium. W 56, 386,,

P r o p r i i s s i m e e x p r i m i t originis p e c c a t u m iste versus secundum
H e b r a i c u m t e x t u m : ' E c c e e n i m i n iniquitatibus' (i. e . i n iniustitia)
10 — 16 u. 1 7 — 2 5 a. R. angestrichen.

3 syntheresis: s. o. zu 8.9025; ferner Gerson, de esse naturae et

qualitate conscientiae (opp. Bd. I, 398 C). Biel II Sent. dist. 39 qu. un.
art. 2 concl. I. 5 S. o. zu S. 242 Z. 8. 8 Jes. 41, 23. 10 S. o. zu S. 241
Z. 7 ff. 12 cf. 2 Petr. 3, 13. 16 Ps. 31 (32), 5 f. 17 Unter lib. b.
Augustini sind hier wohl die Konfessionen verstanden. 34 Ps. 50
(51), 7 nach Reuchlins Übersetzung.
16*
 244 I V . Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

'conceptus sum et in peccato parturivit me mater mea'. Est enim

sensus, quod ista iniustitia et peccatum non ad concipientem et
parturientem, sed ad conceptum et partum, q. d. ecce ego, quan-
do concipiebar, in iniustitia fui coram te, non eram iustus, quia per
Adam earn amisi ac sic sine iustitia conceptus sum. Quia tu omnes 5
reputas iniustos, qui concipiuntur, propter peccatum, quod ibi
transfunditur etiam non peccantibus parentibus. Et 'in peccato' sc.
fomite, concupiscentia 'parturivit me mater mea'. Non enim peccat
mater parturiens, sed filius peccat i. e. peccator est, qui parturitur.
Non utique alterius peccatum, sed suum confitetur, non tantum in 10
hoc versu, sed et in precedentibus, ubi semper 'meum', 'mei', 'meis',
'meam'. Quod autem hoc versu non dicit 'meis' vel 'meum', est causa,
quod commune est peccatum omnium, in quo et se esse conceptum dicit.
Et quod omnium est, etiam suum esse factum asserit. Ideo premisit:
'Amplius lava me ab iniquitate mea' etc. Item alia causa: quia hoc 15
w 56,287 peccatum et suum et non1 suum est. Ideo non dixit: in iniquitatibus
meis, sed 'iniquitatibus', q. d. etiam est ista iniquitas me non operante
aut sciente. Conceptus sum in ipsa et non feci illam. Cepit in me
regnare, antequam ego cepi esse, et simul mecum. Si enim parentum
generantium hoc solum esset peccatum, non utique ego in ipso con- 20
ceptus essem, sed ipsi ante conceptum mei peccassent. Igitur ista ini-
quitas et peccatum fuerunt et non mea; conceptus sum in ipsis et non
consensi. Sed nunc facta stmt mea. Nunc enim intelligo, quod male
ago et contra legem. Lex precipit: 'Non concupisces', et ego, si non
servo legem, iam ego pecco et ecce concupisco. Ideo nunc peccatum 25
etiam meum est i. e. mea voluntate approbatum et per consensum
acceptum, quia sine gratia non potui ipsum vincere in me; ideo vincit
me et sum eodem fomite et concupiscentia propter opus nunc ipse
quoque actualis peccator et non tantum originalis. Ideo dixi: 'Quo-
niam iniquitatem meam' etc. so

Corollarium.
'Justitia' et 'iniustitia' multum aliter, quam philosophi et iuriste
accipiunt, in Scriptura accipitur. Patet, quia illi qualitatem asserunt
anime etc. Sed 'iustitia' Scripture magis pendet ab imputatione Dei

15 - 2 4 am K a i u l e angestrichen.

1 5 Ps. 50 ( 5 1 ) , 4· 24 E x . 20, 1 7 . 29 P s . 50 (51). 5.

3 2 Vgl. einerseits ζ. Β . Aristoteles Categor. 1 1 (Bekker I, 1 4 a , 18) und
Reisch, Margarita philosophica X I I , c. 2 3 : andererseits ζ. B . den Vo-
cabularius iuris utriusque s. v.
 R m . 4, 7 f. 245
quam ab esse rei. Ille enim habet iustitiam, non qui qualitatem solam
habet, immo ille peccator est omnino et iniustus, sed quem Deus
propter confessionem iniustitie sue et implorationem iustitie Dei
misericorditer reputat et voluit iustum apud se haberi. Ideo omnes
5 in iniquitate i. e. iniustitia nascimur, morimur, sola autem repu-
tatione miserentis Dei per fidem verbi eius iusti sumus.
. . . patet, quod nullum est peccatum veniale ex substantia w 56,2891,
et natura sua, sed nec meritum. Quia etiam bona opera, quia renitente
fomite et sensualitate, non tanta fiunt intensione et puritate, quantam
10 lex requirit, cum non ex totis viribus fiant, sed tantum ex viribus
spiritus repugnantibus viribus carnis. Idcirco enim bene operando
peccamus, nisi Deus per Christum nobis hoc imperfectum tegeret
et non imputaret; fit ergo veniale per misericordiam Dei non
imputantis, propter fidem et gemitum pro ista imperfectione in
15 Christo suscepta. Stultus itaque nimis est, qui ex operibus suis
sese iustum putat habendum, cum si iudicio Dei offerantur, pec-
cata sint et inveniantur. Sicut ps. 35: 'Quoniam dolose egit in con-
spectu eius, ut inveniatur iniquitas eius ad od.um' i. e. coram
Deo et intus in spiritu eius erat dolus et non Veritas iustitie,
20 licet coram hominibus iustitiam ostentet in opere. Quia non potest
intus sine misericordia Dei iustus esse, cum sit fomite corruptus.
Ideo invenietur iniquitas in iustitia eius, i. e. quod etiam opera ipsa
bona iniusta sint et peccatum. Que iniquitas non invenitur in credenti-
bus et gementibus, quia succurrit eis Christus de plenitudine puritatis
25 sue et tegit eorum hoc imperfectum. Quia et hoc petunt et sperant
ab eo, illi autem non petunt, sed presumunt.
Dicis: ut quid ergo merita sanctorum adeo predicantur? Res- W 56,290,,
pondeo, quod non sunt eorum merita, sed Christi in eis, propter quem
Deus eorum opera acceptat, que alioquin non acceptaret. Unde et ipsi
30 nunquam sciunt sese merita operari et habere, sed omnia faciunt
tantum, ut misericordiam inveniant et iudicium evadant, gemitu magis
veniam precantes quam presumptione coronam expetentes. 'Mirabilis
itaque Deus in sanctis suis', qui eos ita abscondit, ut ipsi, dum sancti
sunt, non nisi prophani sibi videntur. Ita per spem misericordie 'vita
35 ipsorum abscondita est cum Christo in Deo'. Et per timorem iudicii
mors eorum et peccatum manifestum est cum ipsis, apud se ipsos
et in conscientia sua. Semper se iudicant in timore, quia sciunt sese

7—17 a. R . angestrichen.

4 f. cf. Ps. 50 (51), 7· 1 1 fi. cf. S. 3943 H. 17 Ps. 35 (36), 3.

32 Ps. 67 (68), 36. 34 Col. 3, 3.
 246 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

ex seipsis non posse iustos esse coram Deo. Et ita judicium D e i

t i m e i t in operibus omnibus, sicut Job ait: 'Verebar omnia opera
mea sciens, quia non parcis delinquenti'. E t tarnen ne desperent,
misericordiam in Christo invocant et ita exaudiuntur. Hec est sapientia
abscondita in mysterio et Veritas. Quia sicut Deus et consilium ipsius 5
nobis ignota sunt, ita et iustitia nostra, que in ipso et consilio eius
W 5 6,291 tota pendet. 1 Sic ps. 5 : 'Ecce enim veritatem dilexisti' (i. e. veram
iustitiam contra figuralem et legalem, que hanc velut signum figurat,
non autem est Veritas). Sed unde hanc sciam? 'Incerta et occulta
sapientie tue manifestasti mihi', i. e. hoc scio, quod talis iustitia in- 10
terior sola tibi placet, hanc diligis, quia Veritas et plenitudo est. Scio,
inquam, quia sapientiam mihi dedisti in abscondito, ut scirem. Igitur
ex quo Dei preceptum implere non possumus ac per hoc semper iniusti
merito sumus, nihil restat, [quam] ut iudicium semper timeamus et
pro remissione iniustitie, immo pro non-imputatione oremus. Quia 15
nunquam remittitur omnino, sed manet et indiget non-imputatione.
Sic ps. 2: 'Servite Domino' (quod non nisi in hilaritate fieri et gaudio
potest; Sed quia perfecte non potest, ideo) 'in timore', gaudenter
in timore servite et 'exultate ei' (sc. propter misericordiam) 'cum
tremore', propter peccatum vestrum, quod iudicium meretur. 20
L e x i r a m o p e r a t u r [4,15]. Hoc extrinsece convenit legi, quod
operatur iram, i. e. quod ipsa stante et non impleta (sicut | necessario |
stat, quando fides abest) iram merentur ii, quibus data est. B. A u -
gustinus c. 19 de spi.et lit. :'Neque enim suo vitio non implebatur lex,
sed vitio prudentie carnis, quod Vitium per legem demonstrandum, per 25
gratiam sanandum fuit\ Ergo operatur iram i. e. ostendit non impleta
W 56.292 iram Dei illis, qui iram1 eius non previdebant. N o n ergo lex mala, sed
mali, quibus est data, quibus et iram operatur, aliis autem (i. e. creden-
tibus) salutem, sc. hoc non lex, immo gratia operatur. S i e r g o p e r
l e g e m e s s e t p r o m i s s i o , c u m i p s a i r a m o p e r e t u r , s e q u i t u r , so
q u o d p r o m i s s i o non sit p r o m i s s i o , sed potius c o m m i n a t i o .
E t sie a b o l i t a p r o m i s s i o , ac per h o c et f i d e s .
W 56.2g6„ Q u i t r a d i t u s e s t [4,25]. Mors Christi est mors peccati et
resurrectio eius vita iustitie, quia per mortem suam satisfecit pro
peccato et per resurrectionem suam contulit nobis iustitiam. Et sie 36
mors eius non solum significat, sed etiam facit remissionem peccati
tanquam satisfactio sufficientissima. Et resurrectio eius non tantum
est sacramentum iustitie nostre, sed etiam efficit earn in nobis, si earn

2 H i o b 9, 28. 7 Ps. 50 (51), 8. 9 1. c. 17 Ps. 2, 1 1 .

23 ff. A u g u s t , de spir. et lit. 19, 34. ( M P L . 44, 221).
 R m . 4, 7 f. 15. 2 5 ; 5,2. 247
credimus, et est causa. De quibus infra latius. Hoc totum scholastici
theologi unam dicunt mutationem: expulsionem peccati et infusionem
gratie.
P e r q u e m h a b e m u s a c c e s s u m p e r f i d e m [5,2]. Utilis-w 56,298,,
6 sime utrunque Apostolus coniungit, utrunque 'per Christum', 'per
fidem', sicut et supra: 'Justificati ex fide per Dominum nostrum'
etc. Primo contra presumptuosos, qui sine Christo confidunt accedere
ad Deum, quasi sufficiat eis credidisse ac sic sola fide, non per Christum,
sed iuxta Christum, velut ulterius Christo non egentes post acceptam
10 gratiam iustificationis. Ut sunt nunc multi, qui ex operibus fidei
etiam sibi faciunt opera legis et litere, dum accepta fide per baptis-
mum vel penitentiam iam personaliter etiam ipsi sine Christo Deo
placeant, cum utrunque sit necessarium sc. fidem quidem habere,
sed tamen Christum adhuc simul in eternum habere, in tali fide me-
15 diatorem. Unde ps. 90: 'Qui'habitat in adiutorio Altissimi, in protec-W 56,39g
done Dei celi commorabitur'. Habitationem facit fides, sed protec-
tionem et adiutorium Christus. Et infra: 'Scapulis suis obumbrabit
tibi et sub pennis eius sperabis'. Et Male. 4: 'Orietur vobis timen-
tibus nomen meum sol iustitie et salus in pennis eius'. Et ps. 30:
20 'Esto mihi i n D e u m p r o t e c t o r e m et in d o m u m r e f u g i i ' |
i. e. habitaculi |. Et iterum ps. 89: 'Domine, refugium factus es nobis'.
Has ergo et similes authoritates omnes hie Apostolus exponit et multa
alia figuralia legis. Sed horribiliter hodie superbiunt hipocrite quidem
et iuriste, qui, quod credunt in Christum, iam salvi et per se suffi-
25 cienter iusti sibi videntur atque iniusti esse et haberi ac stulti nolunt.
Quid enim hoc est nisi protectionem Christi abiicere et ex fide tantum,
non autem per Christum etiam accedere velle? Immo nec fides
quidem tunc est, sed videtur esse. Sicut recessu solis radius etiam
et lux solis recedit. Q u i a u t e m s a p i e n s e s t , n o n sic l u c e m
30 e s t i m a t , q u o d sole n o n i n d i g e a t , i m m o solem et l u c e m
s i m u l h a b e r e c u p i t . Hii ergo per fidem et non simul per Chri-
stum accedunt, immo recedunt. Secundo contra eos, qui nimium
securi incedunt per Christum, non per fidem, quasi sic per Christum
salvandi sint, ut ipsi nihil operentur, nihil exhibeant de fide. Hii
35 nimiam habent fidem, immo nullam. Quare utrunque fieri oportet:

4 — 1 8 a. R . leicht angestrichen. 20 und 21 a. R . angestrichen.

2 9 — 3 1 a. R . angestrichen.

ι R m . 5, 9'ff. 6, 3 f f . ; s. u. S. 25257. 2 Scotus: una mutatio realis,

I V Sent. dist. 16 qu. 2 n. 6. Biel IV Sent. dist. 1 4 qu. 1, besonders art.
ι not. 4 am Ende. 6 Rm. 5, 1. 15 Ps. 90 (91), 1. 17 1. c. 4.
18 Mai. 4, 2. 1 9 Ps. 30 (31), 3 . 21 Ps. 89 (90), I.
 248 I V . Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

'per fidem', ' p e r C h r i s t u m ' , u t i n fide C h r i s t i o m n i a , q u e p o s s u m u s ,

faciamus atque patiamur. E t t a r n e n iis o m n i b u s s e r v o s i n u t i l e s n o s
agnoscamus, per C h r i s t u m solum sufficientes nos confidamus ad ac-
cessum Dei. Omnibus enim operibus fidei id agitur, ut
Christo et iustitia eius refugio ac protectione digni s
efficiamur. ' J u s t i f k a t i e r g o e x f i d e ' et r e m i s s i s p e c c a t i s ' a c c e s s u m
h a b e m u s et pacem', sed 'per J h e s u m C h r i s t u m d o m i n u m nostrum.'
H i n c e t i a m t a n g u n t u r ii, q u i s e c u n d u m m y s t i c a m t h e o l o g i a m i n t e n e -
w 56,300 b r a s i n t e r i o r e s n i t u n t u r o m i s s i s i m a g i n i b u s p a s s i o n i s C h r i s t i , ipsum
V e r b u m i n c r e a t u m a u d i r e e t c o n t e m p l a r i v o l e n t e s , s e d n o n d u m p r i u s 10
iustificatis et purgatis oculis cordis p e r v e r b u m i n c a r n a t u m . Verbum
e n i m i n c a r n a t u m a d puritatem p r i m o cordis est necessarium, qua
habita, t u n c d e m u m per ipsum rapi in v e r b u m increatum p e r ana-
gogen. S e d q u i s t a r n e s s e m u n d u s sibi v i d e t u r , u t a d h o c audeat
aspirare, nisi vocetur et rapiatur a D e o c u m a p o s t o l o P a u l o e t 15
' a s s u m a t u r c u m P e t r o , J a c o b o e t J o h a n n e , f r a t r e eius'? D e n i q u e r a p t u s
ille n o n ' a c c e s s u s ' v o c a t u r .
T r i b u l a t i o n i b u s [5,3]. E x h o c t e x t u p a t e t c l a r e d i s t i n c t i o illa
duplicis ire D e i et misericordie sicut et tribulationis. Quia quedam
e s t s e v e r i t a t i s , alia b e n i g n i t a t i s . B e n i g n i t a t i s d e n a t u r a s u a o p e r a t u r 20
n o n nisi o p t i m a , u t s e q u i t u r hic, licet p e r accidens aliud o p e r e t u r , n o n
suo, sed infirmitatis vitio eius, q u i t r i b u l a t u r ; quia i g n o r a t naturam
tribulationis et v i r t u t e m et o p e r a t i o n e m , sed iudicat e a m ac estimat
s e c u n d u m f a c i e m i. e . i n i q u e , c u m s i t v e l u t i p s a c r u x C h r i s t i a d o r a n d a .

w 56,301 Corollarium. 25

<i->

Qualia et qualem invenit tribulatio, talia ac talem

magis f a c i t , u t si e s t c a r n a l i s e t i n f i r m u s , c e c u s , m a l u s , i r a c u n d u s ,
superbus etc., tentatione veniente fit carnalior, infirmior, cecior,
peior, iracundior, superbior etc. E c o n t r a si e s t s p i r i t u a l i s , f o r t i s , s a - so
p i e n s , b o n u s , m i t i s , h u m i l i s , fit s p i r i t u a l i o r , f o r t i o r , s a p i e n t i o r , m e l i o r ,
mitior, humilior, p s . 4 : ' I n tribulatione dilatasti mihi'. S e d d e illis
Matt. 7: 'Venerum flumina et v e n t i et i r r u e r u n t in d o m u m et facta
est r u n i a eius m a g n a ' .

28 — 34 a. R. angestrichen.

S d. i. die Mvstica Iheologia des Areopagiten s.o. S. 94'7ί 17816 ff·

1 5 cf. 2 Cor. 12, 2.' 16 Mt. 17, i f f . 32 Ps. 4, 2. 3 3 Mt. 7, 27.
 Rm. 5. 2 f. 249

2.
S t u l t e dicunt, qui i r a c u n d i a m vel i m p a t i e n t i a m suam
i m p u t a n t o f f e n d e n t i vel t r i b u l a t i o n i . Q u i a t r i b u l a t i o non
f e c i t i m p a t i e n t e m , s e d o s t e n d i t e u m f u i s s e et e s s e i m p a -
5 c i e n t e m . I d e o q u i l i b e t s e i p s u m a g n o s c i t ex t r i b u l a t i o n e
q u a c u n q u e , qualis sit i n t u s , ut l u x u r i o s u s , dum t i t i l l a t i o
venit etc.
3·
R ü d e s et p u e r i l e s , i m m o h i p o c r i t e s u n t , q u i c r u c i s
10 s a n c t e r e l i q u i a s e x t e r n e s u m m e v e n e r a n t u r e t t r i b u l a -
t i o n e s a d v e r s i t a t e s q u e f u g i u n t et a b o m i n a n t u r . Patet,
quia tribulationes in Scriptura proprie vocantur crux Christi, 1. Cor.
I : 'ut non evacuetur crux Christi'. 11 'Qui non accipit crucem suam
et sequitur me'. 11 Et ad Gal. 5: 'Quid adhuc persecutionem patior ?
15 Ergo evacuatum est scandalum crucis Christi'. Et | Phil. 3: | 'Quos
flens dico inimicos crucis Christi'. Sic nostri theologi et pontifices
nunc nihil aliud per 'inimicos crucis Christi' intelligunt nisi Turcas
et Judeos, sicut Co'lonienses contra Johannem Reuchlin et bulle w 56,302
Apostolorum et iuristarum glose. Sed ipsi sunt propriissime 'ini-
20 mici crucis Christi'. E t verum est, quod solum amici crucis sunt
inimici eius, secundum illud ps. 37: 'Amici mei et proximi mei
adversum me'. 'Et qui me laudabant, adversum me iurabant*. Nam
qui sunt, qui magis odiant tribulari et pati quam pontifices et
iuriste? Immo quis magis divitias, voluptates, ocia, honores et glo-
25 rias querit ?
4·
N e m o debet d u b i t a r e , q u i n sit n o n C h r i s t i a n u s , sed
T u r c u s et inimicus Christi, q u i c u n q u e noluerit t r i b u -

2 — n a. R. angestrichen.

12 ι Cor. 1,17. 13 Mt. 10, 38. :4Gal. 5,11. 15 cf. Phil. 3, 18.
17 f. (Ficker ^ Ein Urteil der Kölner über die Juden ζ. B. in der Vorrede
Arnolds von Tungern in den Articuli siue propositiones de iudaico fauore
nimis suspecte ex libello theutonico domini Joannis Reuchlin etc. 1512:
perfidi Canes inimici nominis Christi, oder s. den Titel von Pfefferkorns
Schrift: Sturm — wider die drulosen Juden, anfechter des leichnams
Christi und seiner glidmossen, 1514, bei Böcking, Hutteni Opera VII,
S. 83 η. XVII. Über die Türken vgl. ζ. B. Julius' II. Bulle 1511, Magnum
Bullarium V, 491; dann das Proömium der Bulle Pauls II. gegen die
Türken, 1467, 1. c. 189. Aus dem Corpus iuris canonici verschiedene
Glossen, ζ. B. zu c. 4. 15. 16 in Decret. V Tit. 6 de Judeis, Sarracenis et
eorum servis; oder zu C. X X I I I qu. I c. Judei. 21 Ps. 37 (38), 12.
22 Ps. 101 (102), 9.
 2^0 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

l a r i . Quia hic de omnibus dicit: ' G l o r i a m u r ' etc. [ 5 , 3 ] , Act. 1 3 :

'Per multas oportet nos tribulationes' etc. Oportet' ait, non 'contingit'
vel 'licet' aut 'libet'. Et 1. Petri: 'Nunc si oportet modicum tribulari
in variis' etc. 'Oportet' inquit, i. e. prorsus non aliter fiet.
w s6.306,, Q u i a Charitas D e i [5,5]. Hoc verbum debet intelligi tanquam 5
ratio reddita, immo eruditio in spiritu facta, quare et unde possimus
gloriari in tribulationibus, sc. ut discamus, quia ex nobis ho[c] est
impossibile fieri nec nostre virtutis, sed charitatis, que per spiritum
sanctum donatur.
Igitur 'Charitas Dei', que est purissima affectio in Deum, que 10
sola facit rectos corde, sola aufert iniquitatem, sola extinguit fruitionem
proprie iustitie. Quia non nisi solum et purum Deum diligit, non dona
ipsa Dei, sicut hipocrite iustitiarii. Ideoque quando affluunt bona
corporalia vel spiritualia, non extollitur. Rursum, quando defluunt et
affluunt mala corporalia vel spiritualia, non frangitur. 'Scientia aut em115
w 5 6 . 3 0 7 inflat,' sic et iustitia. Rursum ignorantia humiliat, sic et peccatum.
Charitas autem omnia sustinet, etiam gloriando. Ideo notandum, |
quod I
'Charitas Dei' dicitur, quia per earn solum Deum diligimus,
ubi nihil visibile, nihil experimentale nec intus nec foris est, in quod 20
confidatur aut quod ametur aut timeatur, sed super omnia in invisi-
bilem Deum et inexperimentalem, incomprehensibilem, sc. in medias
tenebras interiores rapitur, n e s c i e n s , q u i d a m e t , s c i e n s a u t e m ,
q u i d n o n a m e t , et o m n e c o g n i t u m et e x p e r t u m f a s t i d i e n s
et id, quod nondum cognoscit, tantum desiderans, dicens: 'Quia amore 25
langueo', i. e. quod habeo, nolo, et quod volo, non habeo. Hoc autem
donum longissime abest ab iis, qui suas iustitias adhuc vident et dili-
gunt et non visis tristantur atque desperant, visis autem confidunt et
securiores fiunt ideoque non 'gloriantur in tribulationibus', non proban-
tur, ideo neque sperant. 30
Igitur non ex nobis hanc sublimem virtutem Apostolus asserit
in nobis esse, sed a Deo querendum. Unde sequitur 1. D i f f u s a , non
utique nata vel orta in nobis. Et 2. p e r s p i r i t u m s a n c t u m , non
per virtutem et consuetudinem acquisita sicut morales virtutes. 3. I n
c o r d i b u s n o s t r i s i. e. in intima et medium ac medullas cordis, non 35
in superficiem cordis, sicut est spuma super aquam. Talis est enim
hipocritarum Charitas, qui sibiipsis fingunt et simulant se habere

32 ff. Die Zahlen a. R.

ι Act. 14, 22. 3 ι Petr. 1, 6. 15 1 Cor. 8, 1. 23 vgl.

S. 248s f.
 Rm. 5, 3. 5. 1 2 ff. 251

charitatem. Sed tentatio probat eorum impatientiam et superbiam

in intimis latentem. 4 . Q u i d a t u s e s t n o b i s , i. e. quem non merui-
mus, immo vehementer contrarium meruimus. Quod autem hoc sit,
probat, quia sequitur: vere 'datus est' et non meritus. Etiam enim
5 Christus 'pro infirmis mortuus est', non utique pro firmis et dignis.
5. Igitur C h a r i t a s dicitur ad differentiam ignavissimi et vilissimi
amoris, quo creatura diligitur, quia 'Charitas', quasi sit chare et preciose
diligere seu preciosum estimare dilectum. Sic enim Deum super
omnia estimare est eum preciosa dilectione i. e. charitate diligere.
10 Diligere autem eum propter dona et propter comodum est vilissima
dilectione i. e. concupiscentia eum diligere. Quod est uti Deo et non
frui.
6. D e i dicitur, quia solus Deus ita diligitur et proximus non nisi W 56. 308
propter Deum, i. e. quia Deus ita vult, cuius voluntatem super omnia
15 diligit.
Notandum etiam,
Quod charitatis locus non est nisi cor, immo intimum et medulla
cordis, per quam fit ista differentia filiorum et servorum, quod filii Dei
hilariter, voluntarie, gratuito serviunt Deo, non timendo poenam nec
20 cupiendo gloriam, sed solam voluntatem Dei, servi vero coacti, timendo
poenam et tunc invite et difficulter vel cupiendo mercedem, et tunc
voluntarie, sed mercennaria voluntate, nunquam autem propter volun-
tatem Dei absolute. 11 Maxime autem in tribulatione servus et mer-
cennarius recedit, filius autem perseverat, ut Johann. 1 0 : 'Mercennarius
25 autem fugit'.

Quid ergo nunc est peccatum originale? w 56,312

Primo secundum subtilitates scolasticorum theologorum est pri-
vatio seu carentia iustitie originalis. Justitia autem secundum eos est in
voluntate tantum subjective, ergo et privatio eius opposita. Quia sc.
30 est in predicamento qualitatis secundum logicam et methaphysicam.
Secundo autem secundum Apostolum et simplicitatem sensus in
Christo Jhesu est non tantum privatio qualitatis in voluntate, immo
nec tantum privatio lucis in intellectu, virtutis in memoria, sed prorsus

10—12 a. R. angestrichen. 33 bis S. 252 Z. 6 a. R . ange-

strichen.

I i Vgl. August, de doctrina christ. I 5 u. 22, Migne 34, 20 f. 26.

24 Joh. 10, 12. 27 Petrus Lombardus (und Kommentatoren) Sent.
I I dist. 30. 30 Aristoteles, Categor. 8 (I, l i b , 17 ff.). Trutvetter,
Summula totius logice 1501, im Caput secundum de predicamentis,
unter der prima species qualitatis (Bl. Q Illb).
 252 IV. Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

privatio universe rectitudinis et potentie omnium virium tarn corporis

quam anime ac totius hominis interioris et exterioris. Insuper et pro-
nitas ipsa ad malum, nausea ad bonum, fastidium lucis et sapientie,
dilectio autem erroris ac tenebrarum, fuga et abominatio bonorum
operum, cursus autem ad malum. Sicut ps. 13 scriptum est: Omnes 6
declinaverunt, simul inutiles facti sunt'. Et Genes. 8: 'Sensus enim et
cogitatio cordis humani ad malum proni sunt'. Non enim istam priva-
tionem tantum Deus odit et imputat (sicut multi peccatum suum obliti
et non agnoscentes), sed universam ipsam concupiscentiam, qua fit,
w 56,313 ut inobedientes simus huic mandato: 'Non concupisces'. Sicut Apo'sto- 10
lus 7. c. infra clarissime disputat. Hoc enim preceptum ostendit nobis
peccatum, sicut Apostolus ait: 'Concupiscentiam nesciebam esse pec-
catum, nisi lex diceret: Non concupisces'.
Igitur sicut antiqui patres sancti recte dixerunt: Peccatum illud
originis est ipse fomes, lex carnis, lex membrorum, languor nature, 15
tyrannus, morbus originis etc. Est enim simile cum egroto, cuius egri-
tudo mortalis non tantum est unius membri privata sanitas, sed ultra
sanitatem omnium membrorum privatam debilitatio omnium sensuum
et virium, insuper nausea eorum, que salubria sunt, et cupiditas eorum,
que noxia sunt. Ista ergo est hidra ilia multiceps, monstrum | nimis | 20
pertinax, cum quo pugnamus in Lerna huius vite usque ad mortem.
Hie Cerberus, latrator incompescibilis, et Antheus in terra dimissus
insuperabilis. Hanc originalis peccati apud nullum inveni tarn claram
resolutionem quam apud Gerardum Groot in tractatulo suo 'Beatus
vir', ubi loquitur non ut temerarius philosophus, sed ut sanus theo- 25
logus.
w 56,321,1 I n m o r t e i p s i u s b a p t i s a t i s u m u s [6,3]. B. Augustinus Ii. 4.
trinitate c. 3: 'Duple morti nostre Salvator impendit simplam suam et
ad faciendam utranque resuscitationem nostram in sacramento et exem-
plo preposuit et proposuit unam suam. Indutus enim carne mortali etea 30
sola moriens, sola resurgens, ea sola nobis ad utrunque concinit, cum
in ea fieret interioris hominis sacramentum, exterioris exemplum.
Interioris hominis sacramento ilia vox data est: "Scientes, quoniam
W 56, 322 vetus noster homo simul crucifixus est cum illo, ut'destruatur corpus

20 — 2 3 a. R . angestrichen.

5 I's. 1 3 (14), 3 . 6 Gen. 8, 2 1 . 10 E x . 20, 17. Deut. 5, 21.

1 1 K m . 7, 7. 14 s. 0. S. 129 ff.: Luther zu Petr. Lomb. sent. I I (list.
30 c. 7. 24 Nicht Gecrt Groote, sondern Gerard Zerbolt aus Zütphen,
dessen tractatulus 'Beatus vir' (Ps. 83, 6) Luther auch W . 3, 64826
zitiert. 27 bis S. 253 Z. 3 August, de Trinit. I V , 3 (größtenteils
wörtlich), vgl. 0. S. 330. 33 R m . 6, 6.
 Rm. 5, 12 ff.; 6, 3; 7, 6. 253

peccati». Ad exemplum vero pertinet illud (Matt. 10): «Nolite timere

eos, quioccidunt corpus». Ad quod per talem suam mortem maxime
hortatus est suos'. Resurrectio vero corporis Domini ad sacramen-
tum interioris hominis pertinere ostenditur per illud Apostoli | Col. 3 |".
5 'Si consurrexistis cum Christo, que sursum sunt querite'. Ad exemplum
vero illud: 'Capillus capitis vestri non peribit', et quod ostendit corpus
suum discipulis post resurrectionem. Sic itaque de morte et resurrec-
tione Christi Apostolus hoc loco quoad sacramentum loquitur, non
quoad exemplum.
10 Unde notandum,
Quod duplex est mors sc. nature seu melius temporalis et eterna.
Temporaiis est solutio corporis et anime. Sed hec mors est figura,
similitudo, et velut mors picta in pariete quoad eternam, || que et
spiritualis, 11 unde et in Scriptura frequentissime somnus, quies, dor-
16 mitio vocatur. Eterna mors est duplex, r. Alia bona et optima, que
est mors peccati et mors mortis, qua anima solvitur et separatur a
peccato et corpus a corruptione et per gratiam et gloriam copulatur
Deo viventi. Hec autem est propriissime mors, || quia in omnibus
aliis mortibus manet aliquid mixtum vite preterquam in ista, ubi est
20 purissima vita solum, quia eterna. 11 Quia huic soli conveniunt abso-
lute et perfecte conditiones mortis et in hac sola totum pent et in
nihilum sempiternum perit, quicquid sic moritur, et nunquam rever-
titur aliquid ex eo, | j immo quia et eternam mortem mortificat. 11 Sic
moritur peccatum et peccator, quando iustificatur, quia peccatum non
25 revertitur in eternum, ut hie Apostolus dicit: 'Christus iam non mori-
tur' etc. Et hec principalissime est interna in Scriptura. Quia Deus
instituit tollere per Christum, quicquid diabolus intulit per Adam.
Intulit autem diabolus peccatum et mortem. I Ideo Deus contulit W 56, 323
mortem mortis et peccatum peccati, venenum veneni, | captivitatem
30 captivitatis.

Non in v e t u s t a t e l i t e r e [7,6]. 'Litera'apud apostolum Paulum w 5 6 . 336«

est non tantum figuralis scriptura aut doctrina legis, sed prorsus omnis
doctrina, que precipit ea, que stmt bone vite, sive sit evangelica sive
Mosaica. Hec enim si cognoscantur et memoria teneantur et non
35 assit spiritus gratie, sunt tantum litera vacua et mors anime. Unde
b. Augustinus de spi. et lit. c . 4 : »Doctrina ilia, quippe qua mandatum
15 die Zahl a. R.
I Mt. ίο, 28. 4 Col. 3, I. 6 Lc. 21, 18. 13 Totentanz-
Bilder. 25 cf. Rm. 6, 9. 29 cf. Eph. 4, 8. 36 August, de
spir. et lit. 4, 6 (MPL. 44, 203).
 254 l ^ · Römerbriefvorlesung 1515/16.

accipimus continenter recteque vivendi, litera est occidens, nisi assit

spiritus vivificans. Non enim illo solum modo intelligenda est 'litera',
ut aliquod figurate scriptum, quod absurde sonat, si accipiamus, ut
w 56.337 litera sonat, sed etiam illo, eoque vel'maxime, quod apertissime dicit:
'Concupiscentiam nesciebam esse peccatum, nisi lex diceret: non con- 5
cupisces'. Non enim aliquid figurate hie dicitur.« Sed diffusius infra 1 4 :
' L e g e m , ex qua neminem dicit Apostolus iustificari, non tantum in illis
sacramentis, que habuerunt promissivas figuras, verum etiam in
operibus illis vult intelligi, que quisquis fecerit, iuste vivit'. 'Evidentius
autem ad Corinthios, ubi ait: 'Litera occidit, spiritus vivificat', non 10
aliam vult intelligi literam quam ispum decalogum in illis duabus
tabulis scriptum'. E t cetera.

Corollarium sequitur,

Quod moralis intelligentia Scripture, ut vocatur, sed rectius spiri-

tualis, est non nisi de charitate seu de affectu, de dilectione iustitie 15
et odio iniquitatis, hoc est, quando aliquid faciendum vel omittendum
docetur. Intelligendum est hoc ipsum toto corde, non timore poene
serviliter nec cupiditate comodi pueriliter, sed amore Dei liberaliter
faciendum vel omittendum, quod sine charitate per spiritum sanctum
diffusa est impossibile. H o c est, quod scolastici doctores obscurissime 20
planeque non intelligibiliter dicunt nullum actum precepti nisi forma-
tum charitate valere. Maledictum vocabulum illud 'formatum', quod
cogit intelligere animam esse velut eandem post et ante charitatem ac
velut accedente forma in actu operari, cum sit necesse ipsam totam mor-
tificari et aliam fieri, antequam charitatem induat et operetur. 11 Item et 26
distinctio de opere secundum substantiam facti et secundum intentio-
nem legislatoris. || Huic sententie et Apostolus 1. Cor. 13 consentit
dicens: 'Si noverim mysteria omnia et habuero omnem scientiam, immo
si habuero omnem fidem etc., charitatem autem non habeam, nihil mihi
prodest'. Ergo sequitur evidenter, quod mysteria et totum evangelium 30
et omnis spiritualis intelligentia est 'litera'. Quia si illi sunt mortui,
ergo sine spiritu; 'spiritus enim vivificat et litera occidit'; sed sunt
occisi, ergo in litera.

27—33 a · R· angestrichen.

4 quod apertissime statt des richtigen quo hat auch die Baseler
Ausgabe von 1506. 7 August. 1. c. 14, 23 f. ibid. 215. 10 2 Cor.
3,6. 11 s . u . S. 3261. 20 Scotus IV Sent. (list. 14 qu. 2 η. 13.
Biel IV Sent. dist. 14 qu. 1 art 1 not. 3. 26 s. 0. zu S. 242 Z. 9 f.
27 cf. 1 Cor. 13, 2. 32 cf. 2 Cor. 3, 0.
 Rm. 7, 6 f. 255
Queritur ergo, w 56, 338u
Quare evangelium vocetur verbum spiritus, spiritualis doctrina,
verbum gratie et declaratio sermonum veteris legis et intelligentia
in mysterio abscondita etc. Respondetur, quod ideo proprie, quia
6 docet, ubi et unde gratia seu Charitas habeatur, sc. Jhesum Christum,
quem lex promisit, evangelium exhibet. Lex precipit charitatem et
Jhesum Christum habendum, sed evangelium offert et exhibet utrun-
que. Ideo dicit ps. 44: 'Diffusa est gratia in labiis tuis'. Ideo evan-
gelium, si non recipiatur, ut loquitur, similiter est litera. Et proprie
10 evangelium est, ubi Christum predicat, ubi autem arguit et reprobat
aut precipit, nihil aliud facit, quam quod presumentes de propria iusti-
tia destruit, ut gratie locum preparet, ut sciant non ex viribus suis, sed
per Christum solum legem impleri, qui diffundit spiritum in cordibus
nostris.
18 Hec est rata differentia veteris et nove legis, quod vetus dicit
superbis in sua iustitia: tu debes habere Christum et spiritum eius;
nova dicit humiliatis in sua eiusmodi paupertate et Christum petentibus:
ecce hie est Christus et spiritus eius. Ideo qui aliter 'evangelium'1
quam 'bonum nuncium' interpretantur, non intelligunt evangelium, ut w 56.339
20 faciunt, qui ipsum in legem potius quam in gratiam mutaverunt et ex
Christo nobis Mosen fecerunt.
N a m c o n c u p i s c e n t i a m n e s c i e b a m [7,7]. Quod Apostolus ab
hoc textu usque in finem loquatur in persona sua et spiritualis hominis
et nequaquam in persona | tantum | carnalis, primum b. Augustinus
25 locupletissime et constanter asserit in libro contra Pelagianos. Unde 1.
Retract. 23 retractans expositionem suam super hunc locum dicit:
'Quod autem ait Apostolus: «Seimus, quia lex spiritualis est, ego autem
carnalis sum », utique non ex persona Apostoli accipi | volui |, qui iam
spiritualis erat, sed hominis sub lege positi, nondum sub gratia. Sic
80 enim prius hec verba sapiebam, que postea lectis quibusdam divinorum
eloquiorum tractatoribus, quorum me moveret authoritas, consi-
deravi diligentius et vidi etiam de ipso Apostolo posse intelligi'.
Sed eliciamus hec ipsa etiam ex ipsis Apostoli verbis. Primum, W 56,340,
quod totus ille textus expresse indicat gemitum et odium contra carnem
86 et dilectionem ad bonum et ad legem. Hoc autem carnali homini nullo
modo convenit, qui potius odit legem et ridet ac sequitur carnem per

25 libro <de>. 34 f. a. R. angestrichen.

S Ps. 44 (45), 3. 24 f. vgl. August, contra duas epistolas Pelagian,

bes. 10, 17, (MPL. 44, 559). 26 August. Retractat. 1, 23 (MPL. 32, 620).
27 Rm. 7, 14.
 256 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

prona. Spiritualis enim pugnat cum came et gemit, quod non tantum
potest, quantum vult. Carnalis autem non pugnat, sed cedit atque con-
sentit.
w 56,34°i« Primum ergo verbum, quo probatur hec spiritualis esse hominis
verba, hoc est: E g o a u t e m c a r n a l i s sum [7,14]. Quia spiritualis et 5
sapientis hominis est scire se esse carnalem et sibi displicere, seipsum
odire et legem Dei commendare, quod sit spiritualis. Rursum insi-
pientis et carnalis est scire se spiritualem vel sibi placere, amare
animam suam in hoc mundo.
10
w 56,34120 Quartum: C o n s e n t i o legi D e i , q u o n i a m b o n a est [7,16],
quia lex vult bonum et ipse vult bonum, ergo consentiunt. Hoc non
facit carnalis homo, sed semper dissentit legi et mallet legem (si fieri
posset) non esse. Ideo non vult bonum, sed malum. Et licet operetur
bonum (ut dixi), non tarnen sapit ipsum, quia timore serviliter coactus 15
operatur semper habens desiderium contrarium, si liceret impune.
Unde
Non est putandum, quod Apostolus velit intelligi se malum, quod
odit, facere et bonum, quod vult, non facere, ut moraliter et me-
thaphysice, quasi nullum bonum, sed omne malum faciat; sic enim 20
humano sensui verba eius sonant. Sed vult, quod non tot et tantum
bonum nec tanta facilitate faciat, quantum et quanta vult. Vult enim
purissime, liberrime et letissime, sine molestiis repugnantis carnis
agere, quod non potest, ut qui castus esse proponit, vellet nullis
w 56, 342 titilla'tionibus impugnari, sed cum omni facilitate castitatem habere. 25
Sed non sinitur a carne, que suis motibus et cogitationibus facit mole-
stissimam castitatem et agit sua immunda desideria, etiam invito spiritu.
Qui vigilare, orare, operari proximo proponit, semper inveniet rebellem
carnem et alia machinantem atque cupientem. Unde singulariter hic
notandum est, quod 'facere' et 'perficere' Apostolus distinguit, ut b. 3«
Augustinus Ii. 3. | in fine | contra Julianum copiose docet. 'Facere'
enim hic pro conari, machinari, desideria movere, velle etc. accipitur,
qualia sine intermissione caro contra spiritum et spiritus contra carnem
operatur. Si enim pro 'opere implere' acciperetur,. non deberet Apo-

4—9 a. R. angestrichen. 12—14 a. R. leicht angestrichen.

21—22 a. R. leicht angestrichen. 23 carnis statt des getilgten
'conscientie'.

6 f. vgl. Joh. 12,25. 3 1 August, contra Jul. III, 26, 62 (MPL.

44, 733 f·)·
 Rm. 7, 7. 14. 16. 20. 18. 257

stolus dicere: 'Quod nolo malum, facio, quod volo bonum, non facio',
quibus verbis evidentissime expressit pugnam inter carnem et spiritum.
Quia 'vult aliud quam facit', hoc est, habet beneplacitum et voluntatem
per spiritum diffusa charitate promptam ad bonum et odium ad malum,
6 et tarnen resistente carne et adversa concupiscentia non potest hanc
voluntatem implere et perficere. Si enim perficeret et impleret, sine
resistentia bonum operaretur et delectabiliter; hoc enim vult voluntas
eius. Nunc autem non ita operatur; ideo quod vult, non facit, sed
quod non vult, facit. Is autem, qui sine pugna est et carnem sequitur
10 et concupiscentiis obedit, utique non resistit, non dicit: 'Quod nolo,
hoc facio', non delectatur in contrario quam facit, sed in eo, quod
operatur. 'Perficere' autem est implere, quod vult vel concupiscit.
U t spiritus perficit, quod vult bonum, quando sine rebellione operatur
secundum legem Dei, quod non est huius vite, quia 'perficere non
is invenio'. Caro autem perficit, quando cum delectatione sine repu-
gnantia et difficultate operatur secundum concupiscentias. Et hoc est
huius vite, immo mortis et perditio mundi; facile est enim malum
operari. Ideo dixi hoc verbum probare non carnalem, sed spiritua-
lissimum hominem Paulum hie loqui.
20 Quintum: N o n e g o o p e r o r i l l u d , s e d q u o d h a b i t a t i n me
p e c c a t u m [7,20]. Ideo etiam non peccat, quia cum dissensu suo caro
concupiscit, immo proprie ipse non concupiscit, quia dissentit concu-
piscentie carnis. Et tarnen dicit: 'Quod volo bonum, non facio'. Quia
eadem persona est spiritus et caro; ideo quod facit carne, totus facere
25 dicitur. Et tarnen, quia resistit, totus non facere, sed pars eius etiam W 56.343
recte dicitur. Utrunque ergo verum, quod ipse et non ipse operatur.
Sicut sessor, dum equi non omni voto eius incedunt, ipse et non
ipse facit, quod incedit taliter. Quia non est equus sine eo nec ipse
sine equo. Carnalis autem utique, quia consentit legi membrorum,
30 utique ipse operatur, quod peccatum operatur. Quia iam non tantum
unius sunt persone mens et caro, sed etiam unius voluntatis.
Sextum: S c i o , q u i a n o n h a b i t a t in m e , h o c e s t in c a r n e
m e a , b o n u m [7,18]. Vide, quomodo carnem, partem sui, sibi tribuit,
quasi ipse sit caro. Ideo supra dixit: 'Carnalis | sum |'; ita nunc se non
35 bonum, sed malum fatetur, quia facit malum. Propter carnem est
carnalis et malus, quia non est bonum in eo et facit malum; propter
spiritum est spiritualis et bonus, quia facit bonum. Ideo n o t a n d u m ,

15—16 a. R. leicht angestrichen. 37 bis S. 258 Ζ. η a. R. an-

gestrichen.

34 Rm. 7, 14.
Luther V
 IV. Römerbrief Vorlesung 1515/16.

q u o d hoc v e r b u m 'volo' et 'odio' ad s p i r i t u a l e m h o m i n e m

seu s p i r i t u m , 'facio' a u t e m et ' o p e r o r ' ad c a r n a l e m seu
a d c a r n e m | r e f e r t u r |. Sed quia ex c a r n e et s p i r i t u i d e m u n u s
h o f n o c o n s t a t totalis, ideo t o t i h o m i n i t r i b u i t u t r a q u e c o n t r a r i a , q u e ex
contrariis s u i p a r t i b u s v e n i u n t . Sic e n i m fit c o m m u n i o i d e o m a t u m , 5
q u o d i d e m h o m o est spiritualis et carnalis, iustus et p e c c a t o r , b o n u s et
m a l u s . S i c u t eadem p e r s o n a C h r i s t i simul m o r t u a et viva, s i m u l p a s s a
et beata, s i m u l operata et q u i e t a etc. p r o p t e r c o m m u n i o n e m i d e o m a t u m
licet n e u t r i n a t u r a r u m alterius p r o p r i u m c o n v e n i a t , sed contrariissime
dissentiat, u t n o t u m est. H e c a u t e m i n carnali h o m i n e n e q u a q u a m 10
h a b e n t l o c u m , ubi o m n i n o t o t u s h o m o caro est, q u i a n o n p e r m a n s i t
i n eo s p i r i t u s Dei. I d e o carnalis n o n potest d i c e r e : ' i n m e id est in
c a r n e m e a ' , quasi ipse aliud a carne p e r v o l u n t a t e m sit, sed est i d e m
c u m c a r n e p e r c o n s e n s u m i n concupiscentias eius, sicut vir et m u l i e r
u n a s u n t c a r o figurative, sed meretricaliter et f o r n i c a r i e . E t ex h o c i s
W 56.344 i a m p o t e s t ' m e l i u s intelligi, q u o d s u p r a dixit in s i m i l i t u d i n e , m o r t u o viro
m u l i e r e m esse liberam, cuius similitudinis ideo v i d e t u r i n e p t a applicatio,
q u i a dicit p o t i u s a n i m a m i p s a m velut m u l i e r e m mortificari e t sie libe-
r a r i , v i r u m autem i. e. passiones p e c c a t o r u m m a n e r e , sed captivari etc.
V e r u m Apostolus ad p e r s o n e i d e n t i t a t e m respiciens c o n i u g i u m i n u n o - 20
q u o q u e v i d e t , q u o d caro sit m u l i e r et a n i m a v e l m e n s sit vir. Q u e
d u m sibi i n concupiscentias c o n s e n t i u n t , sicut A d a m e t E v a s u n t u n a
caro. Si a u t e m m o r i a t u r m e n s , v i r carnis, m o r t e spirituals, i a m n o s
mortificati s u m u s i n tota p e r s o n a legi, e t sie liberati e t i a m in tota
p e r s o n a . L i c e t a l t e r u m respiciat c a r n e m , a l t e r u m s p i r i t u m , i d e m tarnen 25
ipsi s u m u s n o s , vir mortificatus et m u l i e r liberata a lege, q u e faciebat
h u n c v i r u m et hoc c o n i u g i u m , i. e. irritatione sua auxit c o n c u p i s c e n t i a m
et m e n t e m c u m carne consentire occasione sui f e c i t . E r g o n o s , m u l i e r
p r o p t e r c a r n e m i. e . c a m a l e s , et vir p r o p t e r s p i r i t u m c a r n i c o n s e n t i e n -
t e m , s i m u l s u m u s m o r t u i et liberati. Quia p e r s o n e p r o v e n i t h e c utilitas so
u t r a q u e , licet partes sint diverse, p r o p t e r quas p r o v e n i t . C o m m u n i c a n t
e n i m i d e o m a t a p a r t e s toti s u o singulas suas. I d e o a i t : ' I t a q u e et v o s ' ,
ait, ' m o r t i f i c a t i estis', c u m tarnen solum s e c u n d u m i n t e r i o r e m m o r t i f i -
cati s i m u s et liberati seu soluti a lege. Q u o d i t i d e m convenit t o t i
p r o p t e r i n t e r i o r e m h o m i n e m et c o m m u n i c a t u r e t c a r n i seu exteriori. 35

10—15. 20—25· 28—31 a. R . angestrichen.

11 f. vgl. Gen. 6, 3. 14 f. cf. Gen. 2, 24. L y r a zu Gen. 2, 18 ff.

f ü h r t diese figürliche D e u t u n g auf Augustin z u r ü c k ; ebenso L u t h e r :
s. hier S. 3367 ff. u. 41333 f. 16 cf. R m . 7, 2 f. 32 cf. 1. c. 4.
 Rm. 7,18 f. 25. 259

Quia nec ipsa legi servit seu peccatis, sed liberata est propter interiorem
liberatum, cum quo idem est homo, cuius est et erat mulier.

Duodecimum: I g i t u r ego ipse m e n t e servio legi D e i , W 56,347

5 c a m e autem legi p e c c a t i [7,25]. Hoc omnium expressissimum est.
Vide, ut unus et idem homo simul servit legi Dei et legi peccati, simul
iustus est et peccat! Non enim ait: mens mea servit legi Dei, nec:
caro mea legi peccati, sed: ego, inquit, totus homo, persona eadem,
servio utranque servitutem. Ideo et gratias agit, quod servit legi
10 Dei, et misericordiam querit, quod servit legi peccati. Quis hoc de
carnali asserat homine, quod serviat legi Dei? Vide nunc, quod
supra dixi, quod simul sancti, dum sunt iusti, sunt peccatores; iusti,
quia credunt in Christum, cuius iustitia eos tegit et eis imputatur,
peccatores autem, quia non implent legem, non sunt sine concupi-
15 scentia, sed sicut egrotantes sub cura medici, qui stmt re vera egroti,
sed inchoative et in spe sani seu potius sanificati i. e. sani fientes,
quibus nocentissima est sanitatis presumptio, quia peius recidivant.
Est autem notandum, quod Apostolus non velit intelligi spiritum w 5 6 , 3 5 0 , ,
et carnem esse quedam velut duo, sed unum omnino, sicut vulnus et
20 caro sunt unum; ubi etsi aliud sit proprium vulneris, aliud proprium
carnis, tarnen quia vulnus et caro unum sunt, et non est aliud quam
ipsa vulnerata caro seu infirma, ideo carni tribuitur, quod est vulneris.
Sic idem homo simul est spiritus et caro. Sed caro est eius infirmitas
seu vulnus, et inquantum diligit legem Dei, spiritus est; inquantum
25 autem1 concupiscit, est inürmitas spiritus et vulnus peccati, quod sanari W 5 6 , 3 5 i
incipit. Sic Christus ait: 'Spiritus quidem promptus est, caro autem
infirma'. Et b. Augustinus Ii. 2 contra Julianum: 'Catholice intelligimus
vitia nostra, que legi mentis ex lege peccati resistunt. Non hec vitia
a nobis separata alicubi alibi erunt, sed in nobis sanata nusquam erunt.
30 Veruntamen quare non in baptismate perierunt ? An nondum fateberis,
quod reatus eorum perierit, infirmitas manserit? Non reatus, quo
ipsa rea fuerunt, sed quo nos reos fecerant in malis operibus, quo
nos traxerant. Nec ita eorum mansit infirmitas, quasi aliqua sint ani-
malia, que infirmantur, sed nostra infirmitas ipsa stmt'. Ex ista
35 pulchra authoritate patet, quomodo concupiscentia sit ipsa infirmitas
nostra ad bonum, que in se quidem rea est, sed tamen reos nos non

1 — 2 a. R. leicht angestrichen. 7—10 a. R. angestrichen.

31 bis S. 260 Z. 6 a. R. angestrichen.

12 s. o. S. 239 Z. 31 u. S. 240 Z. 30 usw. 26 Mt. 26, 41.

27 August, contra Jul. II, 5, 12 (MPL. 44, 682).
17*
 26ο IV. Römerbricfvorlesung 1515 1 1)-

facit nisi consentientes et operantes. E x quo tarnen mirabile sequitur,

quod rei sumus et non rei. Quia infirm:tas ilia nos ipsi sumus, ergo
ipsa rca et nos rei sumus, donee cesset et sanetur. Sed non sumus
rei, dum non operamur secundum earn, Dei misericordia non impu-
tante reatum infirmitatis, sed reatum consentientis inlirmitati volun- 5
tatis. Et non potest aptius utrunque intelligi quam ex parabola evan-
gelii de homine semivivo relicto. Quia Samaritanus infundens vinum et
oleum non statim sanavit, sed incepit sanare. T u n c ille egrotus
idem homo est infirmus et sanandus. Inquantum sanus, bona cupit,
sed ut infirmus alia cupit et cogitur infirmitati cedere, que non vult ipse. 10
E x istis patet methaphysicorum theologorum frivolum et delyrio-'
w 56. 35j sum commentum, quando disputant de appetitibus contrariis, an pos-
sint in eodem esse subiecto, et fingunt spiritum | sc. rationem | rem
seorsum velut absolutam et in genere suo intcgram atque perfectam,
similiter et sensualitatem seu carnem ex opposito aliam contrariam, 15
eque integram atque absolutam, et stultis suis phantasmatibus coguntur
oblivisci, quod caro sit ipsa infirmitas velut vulnus totius hominis, qui
per gratiam in ratione seu spiritu ceptus est sanari. Quis enim in egroto
sic duas res contrarias fingit ? C u m sit idem corpus, quod querit sani-
tatem et tamen cogitur facere, que sunt infirmitatis, idem corpus sub -u
utroque. || Li. 3 contra Julianum c. 20: 'Concupiscentia usque adeo
malum est, ut repugnans expugnando vincatur, donee sicut vulnus in
corpore perfecta curatione sanetur'. || Et ut phantasticis theologis
crassius ingcramus exemplum: Domus cccc collapsa ruinis si incipit
instaurari, aliud estne eius constructio vel status et aliud eius adhuc -5
imperfectio ? Eadem res est: eadem domus propter suum construi bene
dicitur esse et proficere in domum, sed propter imperfectionem simul
dicitur nondum esse et deficere a proprietatc domus. Sic 'nos primitias
habentes spiritus', 'initium facti creature D e i ' secundum apostolum
Jacobum, 'superedificamur' (1. Pe. 2) 'domus spiritualis'. Et sic 30
constructa edificatio crescit in templum sanctum in D o m i n o .

7 — 1 0 a. R. leicht angestrichen. 9 Inquantus.

7 Lc. io, 34 (s. 0. zu S. 241 Ζ. 7). H Nach Usingen, Paruulus

philosophie naturalis: Utrum potcntie aninie realiter distinguantur ab
anima f. L X X X I I ff. vertritt Occam (Quodlib. II qu. 10) die Ansicht von
der wesentlichen Verschiedenartigkeit, dagegen Gregor von Rimini und
Gabriel Biel (II Sent. «list. 16), die von der substanziellen Einheitlichkeit
der verschiedenen Seelenkräfte. 21 August, contra Jul. III, 20, 39
(MPL. 44, 722). 24 Der Ausdruck 'domus collapsa ruinis' ist wohl
(nach Ficker) Reminiszenz an Virg. Aen. II, 300, 405. 28 vgl. Rm.
8. 23, 29 vgl. Jac. 1, 18. 30 cf. I Petr. 2, 5.
 Rm. 7, 25—8, 16. 26. 261
I p s e e n i m s p i r i t u s t e s t i m o n i u m [8,16]. Quod testimonium w 56,36«,t
istud sit ipsa fiducia cordis in Deum, preclarissime ostendit b. Bernar-
dus, plenus eodem spiritu, sermone de annunciatione 1 1 dicens: 'Hoc w 5 6 , 3 7 0
testimonium in tribus consistere puto. Necesse est enim primo om-
B nium credere, quod remissionem peccatorum habere non possis nisi per
indulgentiam Dei. Deinde, quod nihil prorsus habere queas boni
operis, nisi | et | hoc dederit ipse. Postremo, quod eternam vitam nullis
potes operibus promereri, nisi gratis detur et ilia'. Verum hec non
omnino sufficiunt, sed magis initium quoddam et velut fundamentum
10 fidei habenda sunt. Ideo si credis peccata tua non deleri nisi ab eo,
benefacis. Sed adde adhuc: ut et hoc credas, || non quod possis tu,
sed necesse est, ut spiritus faciat te hoc credere, H'quia per ipsum
peccata tibi donantur. Hoc est testimonium, quod perhibet in corde
nostro spiritus sanctus dicens: Dimissa sunt tibi peccata tua. Sic enim
15 arbitratur Apostolus hominem iustilicari per fidem'(assertive de te ipso
etiam, non tantum de electis credere, quod Christus pro peccatis tuis
mortuus sit et satisfecit). ' Ita de meritis quoque, si credis non posse
haberi nisi per ipsum, non sufficit, donee testimonium perhibeat spiri-
tus veritatis, quia habes ea per ipsum.' Id fit, quando opera, que facis,
20 confidis Deo esse accepta et grata, quecunque sint ilia tandem. Confi-
dis autem ea esse grata, quando sentis te <per> ea opera nihil esse
coram Deo, licet bona sint et in obedientia facta, quia non facis ea, que
sunt mala. Et ista humilitas et compunctio in bonis operibus facit ea
esse grata.' Sic et de vita eterna non satis est credere, quod ipse earn
25 gratis donet, sed testimonium spiritus habeas necesse est, quod ad
earn divino munere sis perventurus.'
N a m q u i d o r e m u s etc., n e s c i m u s [8,26]. Conclusio. W 56,375
N o n e s t m a l u m s i g n u m , s e d o p t i m u m , si p e t i t i o n i b u s
nostris contraria videntur evenire. S i c u t et n o n e s t b o -
30 n u m s i g n u m , si p e t i t i o n i b u s n o s t r i s ad v o t u m o m n i a
eveniant.
Ratio est et in causa est excellentia consilii et voluntatis Dei
super consilium et voluntatem nostram, sicut dicit Isaie 5 5 : 'Non
enim cogitationes mee cogitationes vestre neque yie mee vie vestre, dicit
35 Dominus. Quia sicut exaltantur celi a terra, sic exaltate sunt vie
mee a viis vestris et cogitationes mee a cogitationibus vestris' etc. Et
ps. 9 3 : 'Deus seit cogitationes hominum, quoniam vane sunt'. Et

3 — 26 (mit Unterbrechungen) Bernhard, Sermo in festo annun-

ciationis b. Mariae virg. I (MPL. 183, 383) s. u. S. 359,j. 15 vgl
Rm. 3, 28. 33 Jes. 55, 8. 9. 37 Ps. 93 (94), " ·
 202 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

ps. 33: 'Dominus dissipat consilia gentium et reprobat cogitationes

populorum et reprobat consilia principum'.
Inde enim fit, quod cum petimus Deum, quecunque ilia tandem
sint, et ipse exaudiens incipit ea velle donare, sie donat, ut contra-
veniat omnibus nostris conceptibus i. e. cogitationibus, ita ut appa- 5
reat nobis post petitionee magis offensum esse et minus fieri ea, que
petimus, quam ante. Quod totum ideo facit, quia natura Dei est, prius
destruere et annihilare, quiequid in nobis est, antequam sua donet;
sicut scriptum est: 'Dominus pauperem facit et ditat, deducit ad
inferos et reducit'. Eo enim consilio suo piissimo facit nos capaces do- 10
norum suorum et operum suorum. Capaces autem time sumus operum
et consiliorum eius, quando nostra consilia cessant et opera quiescunt
et effieimur pure passivi respectu Dei, tarn quoad interiores quam
w 56,376 exteriores actus. Hoc'est, quod ait: 'Cogitationes mee non cogitationes
vestre neque vie mee vie vestre'. Hic ergo cum omnia iam desperata 15
sunt et contra Vota precesque nostras omnia ineipiunt fieri, ineipiunt
gemitus illi inenarrabiles. Hic 'spiritus adiuvat infirmitates nostras'.
Quia sine spiritu adjuvante impossibile foret nos sustinere hanc ope-
rationem Dei, qua nos exaudit et facit, quod petimus. Hic dicitur
anime: 'Viriliter age, expecta; confortetur cor tuum, et sustine D o - 20
minum'. Et iterum: 'Subditus esto Domino et ora eum' 'et ipse fa-
ciet'. Hic fit, quod Isa. 28: 'Alienum est opus eius ab eo, ut operetur
opus suurn'. Et ps. 102: 'Secundum altitudinem celi a terra' (i. e.
non secundum nostras cogitationes) 'corroboravit misericordiam suam
super nos' etc. Qui ergo hanc Dei et voluntatis scientiam non habent, 25
faciunt sicut illi, de quibus ps. 105: 'Et non sustinuerunt consilium
eius' 'et pro nihilo habuerunt terram desiderabilem'. Hii enim pia
sua intentione confidentes presumunt se omnia rede et digne querere
et velle et petere. Ideo cum non venerit, sicut cogitaverunt, statim
ruunt et deficiunt atque desperant estimantes Deum vel non audire 30
vel nolle petita concedere, cum eo magis sperare debuerant, quo
plus contra suas intentiones viderint cuncta venire, scientes, quo-
niam 'pulvis sunt et homo sicut fenum'. Ipsi vero sicut Deus esse volunt
et cogitationes suas non esse infra, sed iuxta Deum, omnino conformes
sc. atque perfectas, quod tarn est possibile, immo minus possibile, 35

7 -15. 20 25. 33 bis S. 263 Z. 3 a. R. angestrichen.

1 Ps. 32 (33), 10. 9 1. Reg. 2, 6 f. 14 Jes. 55, 8. 20 Ps.

26 (27), 14. 21 Ps. 36 (37), 7. 5. 22 Jes. 28, 21. 23 Ps. 102
(103), Ii. 26 Ps. 105 (106), 13.24. 33 vgl. Ps. 102 (103), 14 f.
 Rm. 8, 26. 263

quam quod lutum, quod natura sua aplum est ad urceum vel quodlibet
vas, sua presenti forma simile sit forme seu idee artis, que est in
figulo, I quam in lutum intendit formare. | Stulti autem potius et
superbi sunt eiusmodi et ignorantes Deum et seipsos. Sic enim dicit
5 Isaia 64: 'Et nunc, Domine, pater noster es tu, nos vero lutum, et
fictor noster et opera manuum tuarum omnes nos'. Hii ergo, qui
spiritum non habent, fugiunt et nolunt opera Dei fieri, sed seipsos
formare. Qui autem habent, adiuvantur eo. Ideo non desperant, sed
confidunt, cum sentiunt contrarium eius fieri, quod tam syncere ora-
10 verunt. Necesse est enim opus Dei abscondi et non intelligi tunc,
quando fit. Non autem absconditur aliter quam sub contraria specie 1
w
nostri conceptus seu cogitationis. Unde dixit Gabriel ad Virginem: 56.377

'Spiritus sanctus superveniet in te', i. e. supra quam tu cogitas, veniet,

'et virtus Altissimi obumbrabit tibi', i. e. non intelliges, ideo ne queras,
15 quomodo fiat. Sic enim egit in opere suo proprio, quod est primum
et exemplar omnium operum suorum, i. e. in Christo. Quem tunc,
quando voluit glorificare et in regnum statuere, sicut omnium disci-
pulorum piissima cogitatio ferventer optabat et expectabat, maxime
contrarie fecit mori, confundi et ad inferos descendere. Ita et sanctum
20 Augustinum tanto profundius fecit et permisit contra votum matris
sue errare, ut daret ei supra votum suum. Ita cum omnibus sanctis
facit.
Hoc est, quod ps. 1 5 : 'Sanctis, qui sunt in terra eius, mirificavit
omnes voluntates meas in eis'. E t 4: 'Scitote, quoniam mirificavit
25 Dominus sanctum suum', scil. 'quia Dominus exaudiet me, cum clama-
vero ad eum'. E t ps. 1 1 0 : 'Magna opera Domini, exquisita in omnes
voluntates eius'. Quomodo enim potest mirabilior esse, quam cum
petenti castitatem immittit maiorem tentationem luxurie ? Cum
petenti virtutem immittit maiorem infirmitatem.et tamen, si sustine-
30 tur, efficit plus, quam petitum fuit. Hoc est, quod Ephe. 3 dicit:
'Ei autem, qui potens est omnia facere superhabundantius quam pe-
timus aut intelligimus' etc. E t 2. Corinth. 9: 'Potens est autem Deus
omnem gratiam abundare facere in vobis, sicut scriptum: Dis-
persit, dedit pauperibus' (i. e. passive se habentibus).

12 — 22 a. R. angestrichen. 32—34 a. R. leicht angestrichen.

ι s. u. S. 3092 ft. (Randbem. zu Tauler). 5 Jcs. 64, 8. 13 Lc. i,

35. 16 ff. vgl. auch Theologia deutsch c. 1 1 . 23 Ps. 15 (16), 3.
24 Ps. 4, 4. 26 Ps. n o ( i n ) , 2. 30 Eph. 3, 20. 32 2 Cor. 9,
8 f.
 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

Corollarium.
S e m p e r ita f i t , u t o p u s n o s t r u m i n t e l l i g a m u s , a n t e -
quam fiat, Dei autem opus non intelligimus, donec fac-
t u m f u e r i t , Jere. 23: 'In novissimis intelligetis consilium eius',
w 56,37S q. d. in principio1 seu primo nostrum intelligimus, sed in ultimo Dei 6
consilium intelligimus. || Johann. 14: 'Cum factum fuerit, credatis'. ||
Quia, ut dixi, sicut artifex fertur super materiam abilem et aptam
ad opus artis sue formandum, que aptitudo materie est quedam insen-
sata oratio pro forma, quam artifex intelligit et exaudit, dum facere
disponit, quod ilia aptitudine sua querit, ita Deus fertur super nostrum 10
affectum et cogitatum videns, quid petat, ad quid sese aptet et quid
desyderet; tunc exaudiens incipit artis et consilii sui formam impri-
mere. Ubi necessario perit forma et idea cogitationis nostre. Sic
Genes. 1: 'Spiritus Domini ferebatur super aquas et tenebre erant
super faciem abyssi'. Nota: 'Super faciem abyssi' dicit, non 'super 15
abyssum', quia secundum speciem apparet nobis adversum, quando
spiritus super nos fertur facturus, quod petimus.
D e ista patientia Dei et suiferentia vide Taulerum, qui pre ceteris
hanc materiam preclare ad lucem dedit in lingua teutonica. Sic, sie
'neseimus, sicut oportet, orare'. Ideo necessarius est spiritus nobis, 20
qui adiuvet infirmitates nostras. Quis enim crederet hec verba esse tarn
profunda!
Sic Christus diseipulis Johann. 14: 'Rogabo patrem et alium
paraclitum dabit vobis' etc. 'Paraclitus' autem consolator et advo-
catus dicitur. Quo uno verbo satis affirmatur id, quod hie Apostolus 25
dicit: 'Neseimus, quid oporteat orare'. Quiadvocatumquerit,se loqui
et petere, sicut oportet, nescire confitetur, et qui consolatore opus
habet, certe se desperatum et deiectum confitetur. Sic autem fit,
quando Deus nos petentes exaudit. Quia cum non nisi bona et salu-
taria petamus et contraria fiunt, necesse est nos tristari et affligi. Quia 30
desperata sunt et damnata omnia. Ideo alio interpellatore tunc opus
est, qui hec intelligat et pro nobis oret et nos interim sustentet, ne de-
ficiamus.
w 56.379 Corollarium.
A d primam gratiam sicut et ad gloriam semper nos habemus
passive sicut mulier ad conceptum. Quia et nos sumus sponsa Christi. 35

18 a. R. von einer späteren Hand: Taulerus.

4 Jer. 23, 20. 6 Joh. 14, 29. 7 s. o. S. 263 Z. 1. 14 Gen. 1, 2.

18 Zu Tauler s. u. S. 30817 ff.; vgl. auch Staupitz, de imitanda morte
Christi c. 5 Knaake 59 ff. 23 Joh. 14, 16.
 Rm. 8, 26 ff. 265

Ideo licet ante gratiam nos oremus et petamus, tamen quando gratia
venit et anima impregnanda est spiritu, oportet, quod neque oret
neque operetur, sed solum patiatur. Quod certe durum est fieri et
vehementer afHigit, quia animam sine actu intelligendi et volendi esse
5 est earn in tenebras ac velut in perditionem et anihilationem ire, quod
vehementer ipsa refugit. Ideo sepius nobilissimis sese privat graciis.
Primam gratiam earn voco, non que in principio conversionis in-
funditur, sicut in baptismo, contritione, compunctione, sed omnem
aliam sequentem et novam, quam nos gradum et augmentum gratie
10 dicimus. Quia gratiam dat primo operantem, qua sinit uti et cooperari,
usque dum aliam incipit infundere, qua infusa iterum sinit earn esse
cooperantem, que tamen in prima sui infusione fuit operans et prima,
licet respectu prions sit secunda. Prima enim dicitur semper respectu
suiipsius, quia operans est primo, deinde cooperans secundo.
15 S c i m u s , q u o n i a m d i l i g e n t i b u s D e u m , i i s , qui se-Ws6.381,,
c u n d u m p r o p o s i t u m etc. [8,2g]. Ex isto textu pendet omnis
textus, qui sequitur ad finem capituli. Quia vult, quod electis, qui
diliguntur a Deo et diligunt Deum, omnia cooperatur spiritus in bo-
num, etiamsi ipsa sint mala, et appropinquat, immo incipit ab hinc
20 de materia predestinationis et electionis disserere, que non tam est
profunda, ut putatur, sed potius dulcissima electis et iis, qui spiritum
habent, amara vero et dura prudentie carnis super omnia.
Nulla enim alia ratio et causa est, quare tot adversitates, tot mala
non separent sanctos a charitate Dei, nisi quia non tantum vocati sunt,
25 sed 'secundum propositum vocati', ideo solis ipsis et nullis aliis 'coo-
peratur omnia in bonum'. Quia si propositum Dei non esset et in
nostro arbitrio et nostris operibus staret salus, contingenter staret.
Quam contingentiam quam facile, non dico omnia ilia mala simul, sed
unum illorum impediret ac perverteret! Nunc autem, cum dicit:
30'Quis accusabit? Quis condemnabit? Quis Separabit?' ostendit, quam
non contingenter, sed n e c e s s a r i o s a l v e n t u r e l e c t i . Ubi non
tantum contingentia, sed exquisita contraria repugnantia tam multorum
malorum ostenditur non impedirc. Immo et ideo sic salvat et tot w 5s. 382
rapacibus manibus suos electos obiicit, quot hie numerantur mala, que
16 omnia rapere nituntur electos in damnationem, ne salventur, ut
ostendat, quia non meritis nostris, sed electione mera et immutabili
voluntate sua, tot rapientibus atrocissimis adversariis frustra nitentibus,
salvet. Quia si non per tot monstra duceret, multum relinqucret opi-
nionis de nostris meritis. Sed nunc ostendit, quod immutabili dilec-

20 vgl. oben S. 1801 ff.; 44«. 30 Rm. 8, 33. 34. 35.

 266 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

tione eius salvamur. Ac non arbitrium nostrum, sed inflexibilem

et firmam sue predestinationis voluntatem per hec omnia probat.
Quomodo enim esset possibile, ut homo hec omnia perfringeret, in
quibus milies desperaret, nisi eterna et fixa Charitas D e i eum per ilia
perduceret et spiritus presens infirmitates nostras adiuvaret et inter- 6
pellaret gemitibus inenarrabilibus ? Homo enim in iis nescit, quid
faciat vel oret. Oraret quidem, ne in illa veniret, et hoc esset stultum,
quia contra salutem suam. Ideo 'nescimus, quid oremus', presertim
in infirmitatibus i. e. passionibus illis.
U b i ergo nunc est iustitia nostra ? Ubi sunt opera bona ? Ubi 10
sunt libertas arbitrii, contingentia rerum? Nempe sie predicandum
est, hoc est recte predicare, hoc est 'prudentiam carnis' iugulare. Si-
quidem hueusque Apostolus precidit ei manus et pedes et linguam,
hic autem iugulat penitus et occidit earn. Quia nunc videt, quod in
se nihil est, sed tantum in Deo totum suum bonum. Sane nostri 15
theologi, velut acutuli nescio quid magnum sibi effecisse videntur,
quando suum contingens adduxerint, dicentes electos salvari neces-
sario, necessitate sc. consequentie, sed non consequentis. Hec tantum
vacua verba sunt, presertim cum hoc 'consequentis contingere' velint
intelligere aut saltem occasionem intelligendi dant, quod nostro 20
arbitrio fiat vel non fiat salus. Sic enim ego aliquando intellexi. Istud
enim 'contingens consequentis' impertinens est ad propositum et
nihil queritur, an illud consequens sit contingens, quasi sc. neces-
sarium esse possit, cum solus Deus sit ita necessarius. Ideo est ridi-
cula additio, ac si dicas: electi salvantur necessario, necessitate con- 25
w 5<s. 383 sequentie, sed non necessitate consequentis, i. e. conse'quens non est
Deus, vel quia non est Deus, ideo salvatur necessitate consequentie.
Quid enim est aliud 'esse contingens' quam esse creaturam et non
D e u m ? Sic torquent intelligentiam de necessitate eventus in neces-
sitatem essentie rei. Que equivocatio hic non habet locum. Quia nullus 30
querit aut dubitat, an res creata sit contingens in esse suo i. e. mutabilis,
et non Deus seu immutabilis, sed queritur de necessitate sequele, an
fiat necessario, quod Deus predestinavit, et concedunt, quod sie. E t
tarnen addunt hanc additionem superfluam, postquam totam respon-
sionem dederunt. S i enim scis, quod necessitate consequentie omnino 35
fiet, quid refert ulterius scire, an sit contingens vel non pro hoc loco ?
E t est simile, si dicas, utrum si filius necessario patrem occidat, ne-
cesse sit ita fieri, tu respondeas: Fiet necessitate consequentie, sed

5 Rm. 8, 26. 15 ff. Scotus I Sent. dist. 39 qu. 5 n. 35. Biel III
Sent. dist. 20 qu. un. art. I B ; vgl. S. 3231 21 s. 0. S. 8I3J.
 Rm. 8, 28. 267

filius non est pater, vel quia non habet filium. Querunt ergo, qui
hec querunt, an contingentia impediat necessitatem sequele et presup-
ponunt se scire contingentiam et tu per petitionem principii doces,
quod sint contingentes et non impediant. Recte respondes, sed super-
6 flue doces ac impertinenter. Aut saltern hoc querunt, si sunt rudiores,
an certam predestinationem Dei impediat contingentia eventus. Et
respondetur, quod nulla est c o n t i n g e n t i a apud D e u m s i m p l i -
c i t e r , sed tantum coram nobis. Quia etiam folium arboris non cadit
in terram sine voluntate patris. Sicut ergo essentie rerum, ita et
10 tempora sunt in manu eius. Male ergo equivocant necessitatem ipsam
vel ad subiectum vel copulam ponentes, cum de sola copule seu tem-
poris contingentia queratur, de subiecti autem nequaquam.

Tria circa hanc materiam faciemus.

Primo probationes immutabilis predestinationis ex Scripture
15 verbis et Dei operibus colligemus. Secundo obiectiones et exceptiones
eorum, qui in Deum culpam transferunt, et argumenta eorum | et
motiva | solvemus. Tercio consolationes eorum, qui ex iis terrentur,
et huius materie dulcorationes ad spem inducendam moliemur.
Primum Apostolus in hoc et sequenti capitulo vehementer agit,
20 pene per singula verba, incipiens, ut dixi, ibi: 'Scimus, quoniam dili-
gentibus Deum' etc.
Igitur primo dicit: Qui s e c u n d u m p r o p o s i t u m v o c a t i sunt.
Ergo manifeste sequitur, quod alii non secundum propositum vocati
sunt.' 'Propositum' enim hie Dei predestinatio seu libera electio et w 56.384
26 deliberatio seu consilium dicitur. De quo b. Augustinus Ii. ι Confess.:
'Mirabilis tu Deus, qui mutas sententiam et non mutas consilium'.
Secundo capitulo sequenti ex duabus historiis sc. Isaac et Ismael,
item Jacob et Esau, quos non nisi electio distinxit, ut expresse dicit.
Tertio ibidem duabus authoritatibus ad idem, prima pro electis
30 dicens: 'Miserebor, cui voluero', altera pro reprobis: 'Quoniam in hoc
ipsum excitavi te' etc. Et sequitur: 'Ergo quem vult, indurat, et cuius
vult, miseretur'. Similiter et 10 et 1 1 , ut satis clare patet.
Quarto ex iis, que adducta sunt Johann. 10: 'Oves meas nemo
rapiet de manu patris mei\
35 Quinto Johann. 1 3 : 'Non de omnibus vobis dico. Ego scio, quos
elegerim'. Et 6: 'Nemo venit ad me, nisi pater meus, qui misit me,
traxerit eum'. Et ibidem: 'Erunt omnes docibiles Dei'.

8f. cf. Mt. 10, 29. 20 S. 26516. 25f. August. Confess. 1,4,4, (MPL.
32, 663). 27 cf. Rm. 9, 8 ff. 30 ff. Rm. 9, 15 ff. 32 Rm. 10, 19 f. 11,
2 ff. 33 cf. Joh. 10, 29. 35 Joh. 13, 18. 36 Joh. 6, 44. 37 1. c. 45.
 268 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

Sexto ps. 1 1 3 : 'Omnia, quecunque voluit, fecit'. Et 2. Timot. 2:

'Fundamentum Dei firmum stat, habens signaculum hoc: novit Do-
minus, qui sunt eius'.
Deinde in operibus: Primo, ut hie in capitulo sequenti de Is-
mael et Esau et Pharaone atque Egyptiis. 5
Secundo ex eo, quod Deus suos sanctos tot malis, que omnia
sunt velut rapacissime manus, obiidt,et tamen non amittit. In quo
satis ostendit suam firmitatem electionis, ut possit a nulla creatura
impediri, cum tamen omnem creaturam contra earn inducat, ut exempli-
ficat de Pharaone indurato. 10
Tercio et hoc ostendit electionem, quod multos a principio bene
vivere permittit et magna bona facere, non tamen salvantur; rursus mul-
tos magna mala facere, et tamen subito mutati salvantur. Exemplum
in Säule et Manasse. Item in Juda proditore et latrone in cruce et
usque in multis meretricibus et crudis peccatoribus. Ubi contra doctos, 15
speciosos in operibus reprobat. Sic unum de 40 martyribus reprobavit.

w 56,385 De secundo.
Sunt multa motiva contra hec, sed ex 'prudentia carnis' proce-
dentia. Ideo qui se non abnegavit et suas questiones didicit in volun-
tatem Dei esse demergendas et subiiciendas, semper queret, quare 20
Deus hec velit et faciat, et nunquam inveniet. Et merito. Quia stulta
se super Deum statuit ac de eius voluntate quasi inferiori iudicat, cum
ipsa sit iudicanda ab eo. Ideo Apostolus uno brevi verbo omnia
motiva destruit; primo retrahens temeritatem nostram, ne de Dei
voluntate discutiamus iudicium, dicens: Ό homo, tu quis es, qui 25
respondeas Deo V q. d. sub Dei tu es voluntate, quare ergo respondere
et concludere eum presumis? Deinde rationem reddit expressam:
'An non habet potestatem figulus luti V
Igitur primum motivum et levissimum est: quia homini datum
est liberum arbitrium, quo mereatur vel demereatur. Respondetur: 30
Liberum arbitrium extra gratiam constitutum nullam habet prorsus
facultatem ad iustitiam, sed necessario est in peccatis. Ideo recte
b. Augustinus ipsum apellat libro contra Julianum 'servum potius
12 viueret.
ι Ps. 113 b (115), 3. 2 Tim. 2, 19. 4 cf. Rra. 9, 7-13. 17.
14 ι Reg. 13, 13 f. 15, 26. 16, I. 4 Reg. 21, 1 ff. 2 Paral 33, 12 ff. Mt. 26,
14. 41 ff. Mc. 14, 10. 43 ff. Lc. 22, 3 ff. 47 f. Joh. 13, 2. 27 ff. 18, 2 ff.
Lc. 23, 39 ff. 16 Die Legende der 40 Märtyrer im Catalogus sanc-
torum des Petrus de Natalibus III c. C L X X X V (ed. Lugd. 1508 Bl. k).
25 Rm. 9, 20. 28 Rm. 9, 21. 33 t. cf. August, contra Jul. II,
8, 23 (MPL. 44, 689); s. u. S. 31623 ff.
 Rm. 8, 28. 269

quam liberum arbitrium'. Habita autem gratia proprie factum est

liberum, saltem respectu salutis. Liberum quidem semper est na-
turaliter, sed respectu eorum, que in potestate sua sunt et se inferiora,
sed non supra se, cum sit captivum in peccatis et tunc non possit
s bonum eligere secundum Deum.
Secundum. 'Deus vult omnes homines salvos fieri', et pro nobis
hominibus tradidit filium suum et creavit hominem propter vitam
eternam. Item: omnia propter hominem, ipse autem propter Deum,
ut fruatur etc. Hec et alia iis similia sicut et primum facilia sunt.
10 Quia s e m p e r hec dicta intelliguntur de e l e c t i s tantum,
ut ait Apostolus 2 . T i m . : 'Omnia propter electos'. N o n enim absolute
pro omnibus mortuus est Christus, quia dicit: ' H i e est sanguis, qui
effundetur pro vobis' et 'pro multis' — non ait: pro omnibus — 'in
remissionem peccatorum'.
15 Tercium. Sine peccato nemmem damnat, et qui necessario in
peccato est, inique damnatur. Respondetur, quod necessario omnes
sumus in peccato et in damnatione, sed nullus coacte et invite est w 56· 386
in peccato. Quia qui odit peccatum, iam extra peccatum est et de
electis. Sed quos indurat Deus, ii sunt, quibus dat voluntarie velle
20 in peccato esse et manere et diligere iniquitatem. Tales enim neces-
sario sunt in peccato necessitate immutabilitatis, sed non coactionis.
Quartum. Quid ergo preeipit fieri, quod non vult ab illis fieri?
Et, quod magis est, indurat voluntatem, ut magis velint contra legem
agere. Ergo causa est in Deo, quare peccent et damnentur. Hoc est
25 fortissimum motivum et principale. E t huic respondet Apostolus
principaliter dicens, quia sic vult Deus et sie volendo non est iniquus.
Quia omnia sunt ipsius, sicut lutum figuli. Preeipit ergo, ut faciant
electi, sed ut irretiantur reprobi, ut ostendat iram et misericordiam
suam.

so T u n c dicit hic
'prudentia carnis': durum est et miserum, quod Deus gloriam
suam querit in miseria mea. Ecce vox carnis: 'mea, mea', in quit;
tolle hoc 'mea' et die: gloria tibi, Domine, et salvus eris. Sic enim
carnis prudentia sua querit tantum et plus timet miseriam suam quam
35 ingloriam Dei, ac per hoc plus voluntatem suam quam Dei. Aliter
itaque de Deo sapiendum est quam de homine. Quia nulli aliquid

Ii — 1 4 a. R . angestrichen.

6 1. Tim. 2, 4. 8 vgl. Augustin, de doctr. christ. I, bes. 31,

34 β. (MPL. 34, 32 ff.). 1 1 2. Tim. 2, 10. 12 ß. cf. Mc. 14, 24;
Lc. 22, 19. Mt. 26, 28. 26 cf. Rm. 9, 18. 22.
 I V . Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

debet. Sic dicit ad Job 41: 'Quis ante dedit mihi, ut reddam ei?
Omnia, que sub celo sunt, mea sunt'. Quod verbum etiam Apostolus
inducit in fine 11. c.: 'Quis prior dedit illi,et retribuetur ei?'

De tercio.
Licet ista materia sit asperrima 'prudentie carnis', que inde potiue 5
indignatur et ad blasphemias rapitur, quia hic penitus iugulatur et
prorsus in nihilum redigitur, dum intelligit non in se | operante |
ullo modo, sed solum extra | se | sc. in Deo eligente salutem suam
consistere: qui autem 'prudentiam spiritus' habent, ineffabili iucundi-
tate in ista materia delectantur, ut patet hic in Apostolo et 1. Reg. 2 in 10
Anna, matre Samuelis. Inter hos autem medii sunt, qui incipiunt
declinare a 'prudentia carnis' vel proficiunt ad 'prudentiam spiritus',
w 5«. 387 libenter 1 volentes Dei voluntatem facere; ii pusillanimes sunt et tre-
munt iis auditis. Igitur etsi iis non directe adhuc sint dulcia ista verba
perfectissimi et solidissimi cibi, interim tarnen per antiperistasim | 15
i. e. contrarii circunstantiam | sunt eis mitia et consolatoria. Sic sc.,
quia nulla sunt verba efficatiora ad terrendum, humiliandum et super-
bam presumptionem de meritis destruendum quam ista. Qui autem
timent et pavent ad ilia, optimum et felix signum habent, quia dicit
Scriptura: 'Super quem requiescet spiritus meus nisi super humilem 20
et trementem sermones meos?' Hiis etiam dicit Christus: 'Nolite ti-
mere, pusillus grex, placuit patri vestro dare vobis regnum'. Et Esa.
40: 'Dicite'. Nisi enim vidisset eos contraria cogitare, sc. pavorem
et desperationem regni, non utique dixisset: 'pusillanimes', 'confor-
tamini', 'ecce Deus vester'. Et iterum: 'Beatus vir, qui timet Domi- 25
num'. Et ubique in Scripturis huismodi paventes ad verbum Dei
commendantur et confortantur. Desperant enim de seipsis et ver-
bum Dei facit opus suum i. e. pavorem Dei in illis. Quia sicut ii, qui
ad verbum Dei indurantur atque confidunt, pessimum signum ha-
bent, ita qui trepidant ad ipsum et terrentur, optimum signum ha- 30
bent; sicut scriptum ps. 143: 'Emitte sagittas tuas et conturbabis
eos.'
Igitur si quis nimie timet se non esse electum vel tentatur de
electione sui, cum tali timore gratias agat | et gaudeat se timere |,
28 facit bis 29 dei statt des getilgten non est sine efficatia.

1 Hiob 4 1 , 2. 3 Rm. 11, 35. 1 0 cf. 1 . Reg. 2, 1 ff. 1 5 per

antiperistasim im physikalischen Sinne, wie Arist. Phys. V I I I am Ende,
dazu Thomas Aqu. (ed. Rom. II, 453). 20 Jes. 1 1 , 2, kombiniert mit
66, 2. 2 1 Lc. 1 2 , 32. 22 ff. Jes. 3 5 , 4. 25 f. Ps. m ( 1 1 2 ) , 1.
3 1 Ps. 143 (144), 6.
 Rm. 8, 28. 271

sciens cum fiducia, quoniam Deus mentiri non potest, qui dixit: 'Sacri-
ficium Deo spiritus contribulatus' i. e. desperatus, 'cor contritum et
humiliatum, Deus, non despicies'. Quod autem sit 'contribulatus',
ipse sentit. Ergo in veritatem promittentis Dei audacter ruat [ se trans-
5 ferat | de prescientia terrentis Dei, | et salvus et electus erit. |
Certe non est reproborum hominum, saltern in vita, pavere ad
iudicium illud Dei absconditum, sed electorum. Reprobi enim
contemnunt' et non advertunt vel desperate presumunt dicentes: w 5«. 388
Si sum damnatus, damnabor.

10 Tres autem gradus signorum electionis.

Primus eorum, qui contenti sunt de tali voluntate Dei neque
murmurant contra Deum, verum confidunt se esse electos et nollent
se damnari.
Secundus melior eorum, qui resignati sunt et contenti in affectu
15 vel saltern desiderio huius affectus, si Deus nollet eos salvare, sed
inter reprobos habere.
Tertius optimus et extremus eorum, qui et in effectu seipsos
resignant ad infernum pro Dei voluntate, ut in hora mortis fit fortasse
multis. Hii perfectissime mundantur a propria voluntate et'prudentia
20 carnis'. Hii sciunt, quid sit illud: 'Fortis ut mors dilectio et dura sic-
ut infernus emulatio'. Mira comparatio, quod amor comparatur rebus
asperrimis, cum sit res mollis et dulcis, ut videtur. Sed verum est:
amor complacentie est dulcis, quia fruitur amato. Hunc autem
raptim et modice dat electis suis Deus in hoc mundo, immo pericu-
25 losissima res est, hunc frequenter et diu habere; 'receperunt enim
mercedem suam'. Sed amor desiderii ille, inquam, est sicut infernus,
durus et robustus, et in hoc exercet suos electos Deus in hac vita
miris modis. Sic sponsa in Canticis: 'Amore langueo*. Ideo sub
nomine amoris vel charitatis semper crux et passiones intelligende
30 sunt, 11 ut patet in textu isto. 11 Sine quibus anima languescit, tepefit
et Dei desiderium negligit neque sitit ad Deum, fontem vivum. Est
quidem res dulcis, sed non in recipiendo seu passive, sed active et in
exhibendo, hoc est, ut vulgarius dicam, dulcis in obiectum et amara
in subiectum. Quia omnia bona optat aliis et exhibet, omnium vero
35 mala suscipit in se tanquam sua. Quia 'non querit, que sua sunt, et
omnia sustinet, omnia suffert'.

ι f. Ps. 50 (51), 19. 20 Cant. 8, 6. 25 vgl. Mt. 6, 2. 5. 16;

vgl. unten S. 30811. 28 Cant. 2, 5. 35 1. Cor. 13, 5. 7.
 272 IV. Römerbrief Vorlesung 1515/16.

w 5 6 , 389 Capitulum nonum.

T r i s t i t i a m a g n a e s t m i h i etc. [9,1]. E x hoc ergo textu satis
patet, quod Charitas non est tantum in suavitate et delectatione, sed
in maxima tristitia et amaritudine, immo gaudet et suavis est in
amaritudine et tristitia, quia aliorum miseriam et damna, tanquam sua 6
sint, estimat. Sic et Christus in ultima et maxima passione sua maxime
estuavit charitate, immo secundum b. Hilarium summo gaudio gavisus
fuit se summo dolore dolere. Sic enim 'mirabilis est Deus in sanctis
suis', ut summe dolentes simul summe gaudere faciat.
w 56. 39°i a Igitur excellentissime et omnino apostolice charitatis verbum est 10
hoc: O p t a b a m e r g o ' etc. [9, 3], tarn erga Christum quam Judeos.
Quia optat Christo ex summa in eum charitate magnam gloriam ex
Judeis. Et ut hanc habeat, libens ipse vellet esse ab eo separatus,
sed non odisse eum. Est enim hec dilectio a contrario fortissima
et extrema, ubi per summi | in seipsum | odii signum summam 18
ostendit dilectionem in alterum.
Sic et Judeis optat summam salutem, et ut hanc haberent, libens
vellet sua salute carere. Sic etiam facit in alio loco 2. C o r . 12 dicens:
' E g o autem libentissime impendam et superimpendar pro animabus
vestris'. 20
Notandum autem, quod hec verba iis, qui sibi sancti videntur et
D e u m amore concupiscentie diligunt i.e. propter salutem et requiem
eternam aut propter fugam inferni, hoc est, non propter Deum, sed
propter seipsos, mira, immo stulta videntur, garrientes, quod Charitas
\v 56,391 ordinata incipit a seipsa, et sibiibsi quisque optare debet primo salutem, 25
deinde sicut sibi, ita et proximo. Hoc autem sapiunt, quia nesciunt,
quid sit beatum et salvum esse, nisi sc. voluptari et bene habere secun-
dum phantasiam suam. C u m sit hoc esse beatum, voluntatem Dei et
gloriam eius in omnibus velle et suum nihil optare, neque hic neque in
futuro. 30
Iis autem, qui vere D e u m diligunt amore filiali et amicitie, qui
non est cx natura, sed spiritu sancto solum, sunt pulcherrima ista
verba et perfectissimi exempli testimonia. Tales enim libere sese
offerunt in omnem voluntatem Dei, etiam ad infernum et mortem eter-
naliter, si Deus ita vellet tantum, ut sua voluntas plene fiat; adeo 35

10 Über dieser Zeile am Kopfe der Seite in O.: Christus est damna-
tus pro nobis. 34 bis S. 273 Z. 5 a. R. angestrichen.

7 Hilarius s. 0. zu S. 10419. 8 vgl. Ps. 67 (68), 36. 18 2. Cor.

12, 15. 24 vgl. Scotus III Sent. dist. 29 qu. un. Biel III Sent. dist.
qu. un. art. 2 concl. 4.
 Rm. 9, 2. 273
nihil querunt, que sua sunt. Veruntamen sicut seipsos ita pure con-
formant voluntati Dei, sic est impossibile, ut in inferno maneant. Quia
impossibile est, ut extra Deum maneat, qui in voluntatem Dei sese
penitus proiccit. Quia vult, quod vult Deus; ergo placet Deo, Si placet,
5 ergo est dilectusj si dilectus, ergo salvus.
Sed queritur, an Deus hoc unquam voluerit aut velit, ut homo
sese ad infernum resignet et ad damnationem sive ad anathema a
Christo pro voluntate eius tradat. Respondeo, quod in plurimis et
precipue in iis, qui sunt in charitate seu amore Dei puro imperfecti.
10 Nam illis amor concupiscentie, tarn profunde immersus, necessario
extirpandus est. Sed non extirpatur, nisi per superabundantem grade
infusionem vel per hanc durissimam resignationem. Quia 'nihil inqui-
natum intrabit in regnumDei'. Nunc autem nemo seit, an Deum pure
diligat, nisi experiatur in se, quod etiam salvari non cupiat nec dam-
is naii renuat, si Deo placeret. Nam damnati ideo tam severe cruciantur,
quia nolunt damnari neque resignant se ad hanc Dei voluntatem,
neque sine gratia possunt.
Quod si hec est poena purgatorii (ut mihi videtur), quod animc
imperfecti amoris horrent hanc resignationem, donee earn faciant et
20 consentiant esse anathema a Deo, misere stulti sumus, qui differimus
amorem Dei hie in vita perficere studio fervido et expectamus tam
crudam tristitiam in futurum. Ubi tarnen non fit purgatio, nisi fiat ad
infernum resignatio.
Verum sancti perfecti, quia abundant charitate, sine tamen magna w 56, 393
25 tristitia, faciunt hanc resignationem. Quia ex abundanti affectu in
Deum omnia possibilia presumunt, etiam infernum sustinere. Et per
hanc promptitudinem statim effugiunt eiusmodi poenam. Neque enim
est timendum, quod damnentur, quia volenter et amanter damnationem
propter Deum subeunt. Damnantur potius, qui fugiunt damnari.
30 Nam et Christus plus quam omnes sancti damnatus est et dere-
lictus. Et non, ut aliqui imaginantur, facile fuit passus. Quod realiter
et vere se in eternam damnationem obtulit Deo patri pro nobis. Et
humana eius natura non aliter se habuit quam homo eternaliter dam-
nandus ad infernum. Propter quam charitatem eius in Deum Deus
85 statim eum suscitavit a morte et inferno et sic momordit infernum.
Quod oportet omnes sanctos eius imitari, alii minus alii magis; secun-
dum quod perfectiores fuerint in charitate, secundum hoc mitius et

12 vgl. Ape. 21,27. '8 Über den ähnlichen Fegfeuerbegriff bei

Tauler vgl. Köhler, Luther u. die Kirchengeschichte 1, 246 ff. 35 vgl.
Hos. 13, 14.
Luther V jg
 274 t v . Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 if).

facilius hoc poterunt. Christus autem omnium durissime hoc fecit.

Unde in multis locis queritur de inferni doloribus.
Qui itaque horrent hanc intelligentiam, carnis adhuc aguntur imagi-
nationibus putantes, quia diligere seipsum primo sit sibi bonum velle
et optare, ied ignorant, quid sit bonum huiusmodi, ideo neque quid 5
sit diligere. Est enim diligere seipsum odisse, damnare, malum optare,
secundum illud Christi: 'Qui odit am mam suam in hoc mundo, in
vitam eternam custodit earn'. 11 Si dixerit: ego autem diligo animam
meam non in hoc mundo, quia quero futura ei bona, respondeo, quia
höc amore tui facis, quod est amor temporalis, ideo adhuc eo ipso 10
earn diligis in hoc mundo. 11 Qui sic seipsum diligit, vere seipsum
diligit. Quia non in seipso, sed in Deo se diligit, i. e. qualiter est in vo-
luntate Dei, qui odit, damnat, malum optat omnibus peccatoribus i. e.i
omnibus nobis. Bonum enim nostrum absconditum est et ita profunde,,
ut sub contrario absconditum sit. Sic vita nostra sub morte, dilectio is
nostri sub odio nostri, gloria sub ignominia, salus sub perditione,
regnum sub exilio, celum sub inferno, sapientia sub stultitia, iustitia
sub peccato, virtus sub infirmitate. Et universaliter omnis nostra affir-
matio boni cuiuscunque sub negatione eiusdem, ut fides locum habeat
W 56,393 in D e o , q u i ' e s t n e g a t i v a e s s e n t i a et b o n i t a s et s a p i e n t i a et 20
iustitia n e c p o t e s t possideri aut attingi nisi negatis omni-
b u s a f f i r m a t i v i s n o s t r i s . Sic 'simile est regnum celorum thezauro
abscondito in agro'. Ager est lutosa res contraria thezauro, cum ille
conculcetur, iste vero eligatur. Et tarnen hunc ille abscondit. Ita et
'vita nostra abscondita est cum Christo in Deo' i. e. in negatione om- 25
nium, que sentiri, haberi et intelligi possunt. Sic et sapientia et iustitia
nostra non apparet nobis omnino, sed est abscondita cum Christo in
Deo. Apparet autem eius contrarium, sc. peccatum et insipientia,
secundum illud Apostoli: 'Qui sapiens est in vobis, stultus fiat, ut sit
sapiens', i. e. in Deo sit sapiens et dives, non in seipso, dispareat ei 30
omnis sapientia et relinquatur non nisi stultitia. Ita de ceteris omnibus
bonis. Ecce hec sunt bona, que nobis optare debemus (i. e. omne
malum). Sic enim sumus conformes Deo, qui in nobis nihil boni re-
putat aut agnoscit. Ac per hoc iam boni sumus, dum non nisi bonum
Dei agnoscimus et nostrum malum, quia qui sic sapit cum Deo, sapiens 36

1 4 — 2 3 a. k . angestrichen.

2 vgl. oben S. 4910; 7528 ff.; 9130 ff. u. ö. 4 vgl. ζ. B . Biel I I I Sent,
dist. 32 qu. un. art. 1 not. 1 . Die Formulierung stammt von Aristoteles,
s. Rhetor. II, 4 (II, 1380 b 35). 7 J o h . 1 2 , 25. 20 vgl. Dionysius,
Alystica theologia c. 3 — 5 ; s. o. S. 12934 ff. 22 Mt. 1 3 , 44. 25 Col. 3, 3.
29 c f . I Cor. 3, 18.
 Rra. 9, 2. 16. 275

et bonus est. Quia sapit extra Deum nullum bonum et in Deo omne
bonum. Sicut Christus dicit: ' R e g n u m D e i i n t r a v o s e s t ' , q. d.
e x t r a v o s e x i l i u m est. E x t r a v o s a u t e m e s t o m n e , q u o d
v i d e t u r aut a t t i n g i t u r , intra nos autem o m n e , q u o d f i d e
s tantum creditur.
Idcirco periculosissime illi de bono disputant ex philosophia de-
ducto, cum Deus illud verterit in malum. Quia etsi cuncta valde bona
sint, tamen nobis nulla bona sunt, et si nulla ullo modo mala sint, tamen
nobis omnia mala sunt. Et hoc totum, quia peccatum habemus. Ideo
10 oportet fugere bona et ässumere mala. E t hocipsum non voce tantum et
ficto corde, sed pleno aifectu confiteri et optare, nos perdi et damnari.
Quia sicut agit, qui alium odit, ita et nos in nos agere oportet. Quiodit
enim, non ficte, sed serio cupit perdere et occidere et damnare eum,
quem odit. Si ergo et nos ipsos sie vero corde perdemus et perseque-
15 mur, in infernum oiferemus propter Deum et iustitiam eius, iam
vere satisfeeimus iustitie eius,et miserebitur atque liberabit nos. 'Si
enim nos ipsos iudieaverimus, utique non a Domino iudicaremur'.
Tales enim solum id querunt, ut culpam diluant et gratiam Dei
offensi reconcilient, regnum non querunt, parati nunquam salvari,
20 libentes damnari volunt, 1 sed cum gratia prius placati Dei poenam non w 56.394
metuunt, sed tantum oftensam Dei.
Quod contra illi, qui sibi merita fingunt et pingunt ac bona querunt,
fugiunt mala et in absconditis suis nihil habent. Quia totum in bonis
conceptis et cupitis transeunt obcecati.
25 N o n e s t v o l e n t i s n e q u e c u r r e n t i s [9,16]. N o n est hoc intel- w 56, 398,
ligendum, quod ita sit miserentis Dei solius, ut non sit necesse | ali-
quem | velle et currere, sed quod homo velit et currat, hoc ipsum non
est sue virtutis, sed misericordie Dei, qui dedit hanc potentiam volun-
tatis et operationis, sine qua homo ex seipso neque velle neque currere
30 potest. U t Apostolus Phil. 2: 'Deus, qui operatur in vobis et velle
et perficere'. Hoc idem est, quod hic dicit in sensu, licet aliis verbis:
' N o n est volentis neque currentis' i. e. perficientis, 'sed Dei miserentis'
i. e. dontun dantis gratie sue. Sic ps. 1 1 8 : 'Viam mandatorum tuorum
cucuiri' i. e. perfeci, 'cum dilatasti cor meum', i. e. cum fecisti me velle
35 et posse. Et ps. 1 : ' I n lege Domini voluntas eius'. 11 E t si quis etiam
querat, 'currere' significat 'in Deo vivere et conversari'. Unde vita

2 —5 a. R . angestrichen. 35 bis S. 276 Z. 27 a. R . angestrichen.

2 Lc. 17, 21. 6 s.o. zu S. 274 Z. 4. 7 vgl. Gen. i, 31.

16 1 Cor. 1 1 , 3 1 . 30 Phil. 2, 13. 33 Ps. 1 1 8 (119), 32. 35 Ps.
1 , 2.
18*
 276 IV. Römerbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

iustorum vocatur via, ps. 1: 'Quoniam novit Dominus viam iustorum'. 11

Sic et Jere. 10: 'Scio, Domine, quia non est hominis via eius, nec
viri est, ut ambulet et dirigat gressus suos'. Est enim in iis omnibus
velut quedam contradictio. Quia si est via hominis non eius via, quare
w
5«. 399 ergo dicit: 'via eius' ? Via hominis non est via eius.' Sic et hic: 'Non 6
est currentis' sc. cursus eius 'neque volentis' sc. voluntas. | Mira res !|
Voluntas non est volentis et cursus non est currentis, || sed Dei,
qui dat et creat illam. 11 Eodem modo | Apostolus Gal. 2 |: 'Vivo
ego, iam non ego'. Et Christus: 'Doctrina mea non est mea'. Et
Eccles. 9: 'Vidi nec velocium esse cursum nec fortium bellum nec 10
sapientium panem nec doctorum divitias nec artificum gratiam'. Cuius
ergo ? An cursus est sedentium et stertentium ? Et bellum infirmorum 1
Utique non. Sed quia omnes sunt instrumentum Dei, 'qui operaiur
omnia in omnibus'. Sicut in simili sectio ligni non est securis, sed
secantis et percussio canis non est virge, sed percutientis in ea. Unde 16
Isa. 10 dicitur contra eos, qui de suis viribus presumunt nocere et
malum inferre aliis: 'Dixit rex Assur: In fortitudine manus mee feci'
etc. Sequitur: 'Nunquid gloriabitur securis contra eum, qui secat in
ea ? Aut exaltabitur serra contra eum, a quo trahitur ? Quomodo, si
elevetur virga contra elevantem se, et exaltetur baculus, qui utique 20
lignum est?' Et infra 41 irridens eos dicit: 'Bene quoque aut male,
si potestis, facite', i. e. si potestis bonum facere alicui egenti me non
cooperante, videamus. Et satis patet experientia, ut quos Deus punit,
nemo potest curare aut adiuvare. Sic econtra malefacere (i. e. aliis
damna inferre); multi enim magna conantur, sed non prevalent Deo eis 26
resistente et non cooperante. Hoc satis apparuit in Pharaone, qui
voluit male facere filiis Israel, sed non potuit. Et sic ostendit Deus
in eo suam potentiam, ut non vellet, quia induratus fuit; nec cucurrit
multo minus quam voluit.
Quare ex isto textu non hoc sequitur, quod velle et currere homi- so
nis nihil sit, sed quod non sue virtutis sit. Quia opus Dei non est
nihil. At velle et currere hominis est opus Dei. L o q u i t u r e n i m de
velle et c u r r e r e s e c u n d u m D e u m i. e. de vita charitatis et
iustitie Dei. Aliorum autem velle et currere nihil est, qui non in via Dei
volunt et currunt, licet magna velint et valde currant. Quia non sunt 35
ex Deo nec placita ei, de quibus Isaie 41: 'Vos ex nihilo estis, et
opus vestrum ex eo, quod non est'.
30—32 a. R. angestrichen.
ι Ps. ι, 6. 2 Jer. 10, 23. 8 Gal. 2, 20. 9 Joh. 7, 16.
10 Eccles. 9, 11. 13 1 Cor. 12, 6. 16 ff. Jes. 10, 13. 15. 21 Jes.
4 1 , 23. 26 vgl. Rm. 9. 17. 36 Jes. 41, 24.
 Rm. q, 16. ίο. 277

H i c tarnen m o n e o , u t in i s t i s s p e c u l a n d i s n u l l u s i r r u a t w 56, 4°°

q u i n o n d u m est p u r g a t e m e n t i s , n e c a d a t i n b a r a t h r u m
h o r r o r i s et d e s p e r a t i o n i s , sed p r i u s p u r g e t o c u l o s c o r d i s
in m e d i t a t i o n e v u l n e r u m J h e s u C h r i s t i . Neque enim ego
5 ista legerem, nisi ordo lectionis et necessitas cogeret. Quia hoc est
robustissimum vinum et perfectissimus cibus, solida esca perfectorum
i. e. excellentissima theologia, de qua Apostolus: 'Sapientiam loquimur
inter perfectos'. Ego vero parvulus sum, lactis indigens, non esca. Ita
faciat, qui mecum parvulus est. Tuta satis sunt nobis vulnera Jhesu
10 Christi, 'foramina petre'. Discutiant primum Sententiarum robusti et
perfect!, qui merito non primus, sed novissimus liber esset. In quem
multi hodie temere ruunt et mire etiam excecantur.
Q u i d a d h u c q u e r i t u r ? [9,19] Hoc aliqui passive, ut Laurentius
Vallensis, Stapulensis personaliter, sed Erasmus dicit omnes inter-
15 pretes Grecos deponentaliter accipere, 1 quibus ipse consent«. Est W 5«· <oi
autem sciendum, quod Apostolus hoc verbum inducit in persona impie
et süperbe contra Deum contendentium ac ex indignatione velut
contra iniuriosum atque equalem murmurantium. Ideo in Greco ha-
betur non, ut nos habemus, 'qui respondeas', sed 'qui contra' seu
20 'adversus respondes', q. d. tune cum tuo creatore etiam litigare atque
opponere et respondere audes, nec in aliquo cedere paratus? Nam
nequaquam est peccatum, si quis ex timore et humilitate pie ad Deum
dixerit: 'Quid me fecisti sic?' Immo nec si ex abundanti tentationis
violentia blasphemaret, non ideo periret. Quia non est Deus noster
25 Deus impatientie et crudelitatis, etiam super impios. Quod dico pro
consolatione eorum, qui vexantur iugiter cogitionibus blasphemiarum
et trepidant nimium, cum tales blasphemie, quia sunt violenter a
diabolo hominibus invitis extorte, aliquando gratiores sonent in aure
Dei quam ipsum Alleluia vel quecunque laudis iubilatio. Quanto
30 enim horribilior et fedior est blasphemia, tanto est Deo gratior, si cor
sentit sese illam nolle, quia non ex corde earn protulit nec eligit. Hoc
autem signum est, quod non ex corde earn voluit et quod innocens sit
ab ilia, si vehementer expavet et terretur earn se fecisse. Q u i a e v i -
d e n s s i g n u m sui c o r d i s b o n i e s t i l l e p a v o r m a l i . Ideo
35 remedium illorum est non curare eiusmodi cogitationes.

1—4 und 4—12 a. R. angestrichen.

4 s. o. S. 1641 ff. 7 1 Cor. 2, 6. 8 vgl. 1 Cor. 3, 1 f.

10 foramina petre: Cant. 2, 14 (s. zu Ζ. 4). — Die Prädestination
von Petrus Lombardus (und Kommentatoren) sent. I dist. 35 ff. be-
handelt. 13 vgl. Valla, adnot., f. X X V I I I , Fabers Kommentar und
Erasmus' Annotatt. z. St. 19 s. Erasmus 1. c. 23 Rm. 9, 20.
 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

w 56,417, [Zu 10, 6] omni studio et totis viribus ac clausis simpliciter oralis
ac omni prudentia simplicem auditum intendere oportet verbo. Et
sive stultum sive malum, sive magnum sive parvum precipiat, hoc
faciamus, ex v e r b o p e n s a n t e s o p u s , non ex o p e r e v e r b u m .
Alio etiam signo cognoscuntur, sc. quod ea opera arripiunt, que 5
apud homines estimantur magna et que vulgus miratur. Quam cito
autem cessant ea mirari et <incipiunt> vilia reputare, statim fastidit et
tepefit etiam ipse, qui fecit ea, ut appareat, quod non tarn opera nec
Deum in illis, sed suam iactantiam in illis quesivit. Unde et opera, que
vilia sunt et homines non estimant, non anhelat; que tarnen sola sunt 10
anhelanda, ubi sine verbo operamur.
Hue ergo respiciunt indocti predicatores rüdem populum sedu-
centes, qui vel predicantes vel legentes magna opera in legendis sanc-
torum solum eainculcant populis atque efferunt. Time rüdes audientes
talia aliquid esse, statim anhelant omnibus neglectis eadem imitari — 15
inde veniunt tot indulgentiarum promissa et permissa pro templis edi-
ficandis, ornandis, ceremoniis multiplicandis — interim nihil solliciti,
quid quisque Deo debeat secundum vocationem suam.
Et papa et pontifices, qui tam largi sunt pro temporalibus subsidiis
ecclesiarum in indulgentiis, super omnem crudelitatem crudeles sunt, 20
si non maiora vel equalia propter Deum gratis et intuitu animarum
largiuntur, cum omnia gratis aeeeperint gratis donanda. Sed 'corrupti
stmt et abominabiles facti sunt in studiis suis,' sedueti et seducentes
populum Christi a vera cultura Dei.
W56,4i8„ C o r d e enim c r e d i t u r ad i u s t i t i a m [10,to]. Quasi dicat: 26
nullis operibus, nulla sapientia, nullis studiis, sed neque divitiis aut
honoribus pervenitur ad iustitiam, licet multi nunc oblatis duobus
obolis peciatorum indulgentiam sibi promittant. Et multi ideo iusti
volunt sibi videri, quod multa sciunt, legunt, docent, aut quod sublimi
dignitate fulgent et sacris ministrent. Verum nova est hec acquisitio 30
iustitie contra | vel supra | Aristotelem, quoniam ex actibus, puta
maxime exterioribus frequenter actis, producatur iustitia. Sed iustitia
w 56.419 politica, id est coram Deo reproba. Vera itaque iustitia'fit credendo
ex toto corde verbis Dei, ut supra 4: 'Credidit Abraham Deo et repu-
tatum est illi ad iustitiam'. Quod autem iustitia Philosophi ita disperti- 35
tur in distributivem et commutativam, deinde et generalem, venit ex

1 6 z. B . Leos X . Bulle, vom 3 1 . März 1515. 19 s. Onus eccl. c.

X I V de statu ecclesiae remissivo, bs. 4 ; c. X V de indulgentiis et remissio-
nibus, bes. Anfang und E n d e ; c. X I X de indispositione Romanae curiae.
22 Ps. 1 3 (14), 1. 3 1 s. u. S. 323,6. 34 R ' » · 4, 3· 35 ff· v g ! · Alten-
staig, Lexicon theol. s. v . iustitia. Gerson, de directione cordis, con-
 Rm. ίο, 6. ίο; 12, 1. 279

cecitate mentis seu ex humana sapientia in temporalibus tantum in-

terna secundum rationem tractandis, sc. ubi potest fieri, ut aliquis nulli,
alius paucis, alius multis debeat et communicet. V e r u m in iustitia
D e i homo nulli non debet, quia 'factus est omnium reus*. Offenso
6 enim creatori debet gloriam et innocentiam suam, creature vero bonum
usum et cooperationem servitutis D e i . Ideo non solvit, nisi iis omni-
bus subiectus humiliet se in novissimum locum, nihil sibi in omnibus
querens. Sicut iuriste dicunt: ' Q u i cedit omnibus bonis, satisfecit';
ita qui cedit D e o creaturis,etiam seipso et libens ac volens it in nihilum
10 et mortem ac damnationem sponte confitens nec dignum sese arbitrans
aliquid horum sese participare, hie sane Deo satisfecit et iustus est.
Quia nihil retinuit sibi, omnia cessit Deo et creaturis. Hoc fit per
fidem, qua homo sensum suum captivat in verbum crucis et abnegat
se et a se omnia, mortuus sibi et omnibus. Et sic soli D e o vivit, 'cui
16 omnia vivunt', etiam mortua.
O r e a u t e m c o n f e s s i o f i t ad s a l u t e m , sc. quod fides ad
iustitiam perducens non pervenit ad finem iustitie sc. salutem, si
non pervenit ad confessionem. Confessio enim est opus fidei preci-
puum, qua homo negat se et confitetur D e u m ac ita negat et confitetur,
20 ut etiam vitam et omnia neget, antequam se affirmet. Moritur enim
in confessione D e i et abnegatione sui. Quomodo enim potest fortius
se abnegare quam moriendo pro confessione D e i ? T u n c enim relin-
quit se, u t stet Deus et confessio eius.

Capitulum duodecimum. w 56,440,,

25 O b s e c r o v o s , f r a t r e s [12,1]. Apostolus instituturus Christia-
nam ethicam nihil ita primum curat eradicare usque in finem epistole
quam prudentiam seu sensum proprium. Ideo statim ab ea peste
omnium nocentissima incipit, quod ea sola nativitatem spiritualem
subtili specie bonorum rursum dissipat ac ex ipsis bonis operibus
30 magis occidit. Hoc autem non solum in hac epistola, sed et in omni-
bus facit diligentissime, sciens, quod extra unitatem, 1 pacem, c h a r i - W 56,441
tatem, humilitatem, quarum ilia prudentia presens mors est, nihil sunt

2 [Sed] J u s t f i t i a ] Seil. Vbi: das J u s t nach Sed h a t ebenso wie

das in [ ] als gestrichen zu gelten. 18 confessionem Hs.

sideratio 3 (III, 469). Biel I I I Sent. dist. 34 art. 1 not. 3 fin. Die
Grundstelle ist Arist. E t h . Nicom. V, 5. 1131 f.
4 vgl. J a c . 2, 10. 8 Cod. VII, tit. 71 (vgl. Digest. X L I I , tit.
3), s. d a z u die Glossatoren. Nicht eigentlich eine satisfactio wird mit
der cessio vollzogen, der Cedent ist nur ζ. B. von S c h u l d h a f t befreit.
14 f. vgl. Lc. 20, 38; vgl. Denifle* I, 421, Anm. 1.
 28ο IV. Römerbricfvorlcsung 1515/16.

omnia opera. U n d e et P h i l . 2 : ' S i qua viscera miserationis, implete

gaudium m e u m , u t i d e m sapiatis, eandem charitatem habentes, unani-
mes, idipsum sentientes, nihil per contentionem neque inanem gloriam,
sed in humilitate superiores invicem arbitrantes, non q u e sua sunt,
singuli consyderantes, sed que aliorum. H o c enim sentite in vobis' 5
etc. ]| E o d e m m o d o 2. C o r . 6: ' A d j u v a n t e s exhortamur, n e in v a c u u m
gratiam D e i recipiatis'. Ita h i e : 'obsecro per misericordiam', q. d.
q u a m estis consecuti; videte, ne in v a n u m accipiatis, sed potius 'exhi-
bete corpora vestra h o s t i a m ' . Porro q u i d sit 'hostiam exhiberi', i b i d e m
prosequitur: 'in m u l t a patientia, in ieiuniis multis, i n vigiliis, in la- 10
boribus' etc. ||
S e d r e f o r m a m i n i [12,2]. H o c pro profectu dicitur. N a m loqui-
tur iis, qui iam inceperunt esse Christiani. Q u o r u m vita non est in
quiescere, sed in m o v e r i de bono in melius velut egrotus de egritudine
in sanitatem, ut et D o m i n u s ostendit in hominc semivivo in curam 15
Samaritani suscepto. 11 S i c Genes. 1 spiritus D o m i n i n o n quiescebat,
sed 'ferebatur super aquas'. E t D e u . 32: ' Q u a s i aquila provocans ad
v o l a n d u m pullos suos et super ipsos volitans'. Ps. 1 7 : 'Ascendit et
volavit, volavit super pennas v e n t o r u m ' . || U n d e b. B e r n a r d u s : ' U b i
incipis nolle fieri melior, desinis esse bonus'. N i h i l enim prodest arbori, 20
quod viret, quod floret, nisi et fructificet ex flore. Ideo m u l t i pereunt
w 56, 443 in flore. N a m sicut in naturalibus r e b u s ' q u i n q u e sunt g r a d u s : non
esse, fieri, esse, actio, passio, i. e. privatio, materia, f o r m a , operatio,
passio, secundum A r i s t o t e l e m , ita et spiritu: non esse est res sine
nomine et h o m o in p e c c a t i s ; fieri est iustificatio; esse est iustitia; opus 25
est iuste agere et v i v e r e ; pati est perfici et consummari. E t h e c q u i n q u e
semper velut in m o t u sunt in homine. E t quodlibet i n h o m i n e est
inveniri — respective preter p r i m u m n o n esse et u l t i m u m esse, n a m
inter ilia d u o : non esse et pati c u r r a n t ilia tria semper, sc. fieri, esse,
agere — per nativitatem n o v a m transit de peccato ad iustitiam, et sic 30
de n o n esse per fieri a d esse. Q u o facto operatur iuste. Sed ab hocipso
esse novo, q u o d est v e r u m non esse, a d aliud n o v u m esse proficiendo
transit per passionem i. e. aliud fieri, in esse melius, et a b illo iterum
in aliud. Quare verissime homo semper est in privatione, semper in
fieri seu potentia et materia et semper in actu. Sic e n i m de rebus 35
philosophatur Aristoteles et bene, sed non ita i p s u m intelligunt.

ι Phil. 2, ι ff. 6 2 Cor. 6, 1. 10 2 Cor. 6, 4 ff. 15 s. 0. S. 2417.

16 cf. Gen. I, 2. 17 Deut. 32, 11. 18 Ps. 17 (18), 11. 19 s. o.
20336; 21519. 22 ff. So ζ. B. (nach Aristoteles) bei Usingen Parvulus
philosophiae naturalis, in der Erörterung der prineipia essendi, f. X I ,
bes. X I I I .
 Rm. 12, ι {. 28i

Semper homo est in non esse, in fieri, in esse, semper in privatione, in

potentia, in actu, semper in peccato, in iustificatione, in iustitia, i. e.
semper peccator, semper penitens, semper iustus. Quod enim penitet,
hoc fit de non iusto iustus. Ergo penitentia est medium inter iniustitiam
6 et iustitiam. Et sic est in peccato quoad terminum a quo et in iustitia
quoad terminum ad quem. Si ergo semper penitemus, semper pecca-
tores sumus, et tarnen eoipso et iusti sumus ac iustificamur, partim
peccatores, partim iusti i. e. nihil nisi penitentes. Sicut econtra impii,
qui recedunt a iustitia, medium tenent inter peccatum et iustitiam
10 contrario motu. Quare hec vita est via ad celum et infernum. Nemo ita
bonus, ut non fiat melior, nemo ita malus, ut non fiat peior, usque dum
ad extremam formam perveniamus.
Sicut itaque Dei sapientia abscondita est sub spetie stultitie etw 5 6,446,,
Veritas sub forma mendacii—ita enim verbum Dei, quoties venit, venit
15 in spetie contraria menti nostre, que sibi vera sapere videtur; ideo
verbum contrarium sibi mendacium iudicat adeo, ut Christus verbum'
suum appellaverit adversarium nostrum, Matt. 5: 'Esto consentient w 5 6 . 4 4 7
adversario tuo'; et Osee 5: 'Ego quasi leena Ephraim, et quasi catulus
leonis domui Juda' i. e. contrarius — ita et voluntas Dei, cum sit vere
20 et naturaliter 'bona, beneplacens, perfecta', sed ita abscondita sub
spetie mali, displicentis ac desperati, ut nostre voluntati et bone, ut
dicitur, intentioni non nisi pessima, desperatissima et nullo modo Dei,
sed diaboli voluntas videatur, nisi homo relicta sua voluntate et in-
tentione bona submittat se in omnem abnegationem iustitie, bonitatis,
25 veritatis a se preconcepte. Hoc enim si fecerit, tunc ea, que sibi prius
pessima fuerunt et vehementer displicuerunt et perdita visa sunt, gustat
esse dulcissima, placent optime et perfectissima agnoscit. Sic ad Pe-
trum ait Dominus: 'Cum iunior esses, cingebas te et ambulabas, quo
volebas; cum autem senueris, alius cinget te et ducet, quo tu non vis'.
30 M i r a r e s ! P e t r u s d u c i t u r , q u o n o n v u l t , et t a r n e n , n i s i
v e l l e t , n o n c l a r i f i c a r e t D e u m , sed p e c c a r e t p o t i u s . S i m u l
e r g o v u l t et n o n v u l t . S i c C h r i s t u s in a g o n e s u o n o -
l u n t a t e m s u a m ( u t sic d i x e r i m ) f e r v e n t i s s i m a v o l u n t a t e
perfecit. Ita enim in o m n i b u s sanctis agit D e u s , ut
35 f a c i a t eos s u m m a v o l u n t a t e f a c e r e , q u e s u m m e n o l u n t .
Et contrarietatem mirantur philosophi et non intelligunt homines.
Ideo dixi, quod nisi experientia et practica illud cognoverit, nunquam
cognoscet. Si enim in iure praxis est necessaria, que est umbratilis

5 f. s. o. zu S. 204«. 17 Mt. 5, 25. 18 Hos. 5, 14. 28 Joh. 21, 18.

 282 I V . Römerbriefvorlesung 1515/16.

iustitie doctrina, quanto magis in theologia! I d e o q u i l i b e t C h r i -

stianus tunc maxime deberet gaudere, quando precise
c o n t r a s u u m s e n s u m res a g i t u r , et s e m p e r t i m e r e , q u a n d o
s e c u n d u m sensum a g i t u r . N o n t a n t u m d i c o q u o a d c a r n i s
c o n c u p i s c e n t i a s , sed q u o a d maximas iustitias nostras. 6
Inde enim nostra seculo periculosissime consulunt iuriste, qui statim,
quod secundum iura iustum sciunt, prosequendum suadent. Sicut
suasus est Julius papa || et beatificatur ||. Sic dux Georgius. Et fere
totus mundus isto errore fertur, cardinales, pontifices, principes, sicut
W 56, 448 olim Judei contra regem Babylonis. Omnes ii | ex l'particularibus ar- 10
guunt; ideo nihil concludunt, sed pereunt. Quia Deus regit rrmndum
iustitia universali, qua in omnibus, omnibus, ab omnibus fiat, quod
debet, illi autem insulsi et ceci ex particular! iustitia consulunt. In
hac enim re nullus iurista utilis est. Quin loquuntur audacter pariter
et insipientissima impudentia propositiones adeo insulsas, ut nec 16
rustici tales audeant, sc.: vere, coram Deo etiam, ille est iustus et ille
iniustus, iure tarn divino quam humano; tunc bona intentione et zelo
iustitie securissime aggrediuntur. Interim nullus id cogitat, quod
hec iustitia est in uno individuo eius, qui forte in omnibus aliis iniustus
est coram Deo vel saltern in pluribus. Tunc Deus debet ilium iuvare 20
velut iustum et interim omnes eius iniustitias non scire et hoc punctum
iustitie sue toti masse sue iniquitatis preferre. Exempli gratia, cum
duci Georgio (ut et ego practice exponam Scripture sensum, ut ex
similibus similia intelligatis) suaderetur, ut iustitiam suam in Frisia
exequeretur, nullus inventus est, qui diceret: Optime princeps, non 25
sunt tua et totius populi tui tanta merita, quin iusto iudicio Dei sic
te Deus illo rebelle et iniusto homine castiget. Quiesce ergo et in
hac malitia optimam Dei voluntatem agnosce. Sit tibi beneplacens
voluntas eius.
Ita si quis Julio suasisset: Sanctissime pater, non est tante nunc 30
Romana ecclesia sanctitatis, quin merita sit forte maiora, quam quod
Veneti hanc iniuram ei faciunt. Quiesce, voluntas Dei est. At ille:
'Non, non' ait, 'iustitiam prosequemur'. Ita episcopo nostro Brande-
8 s. zu Ζ. 2 2 und 33. 10 cf. 4.· Reg. 24, 20. 25, ι ff.
22 (Ficker): Gemeint sind die Streitigkeiten und K a m p f e des Herzog Georg
mit dem ostfriesischen Grafen Edzard, die noch 1 5 1 4 den Herzog nach
Friesland geführt hatten, und die schließlich die Abtretung Frieslands
( 1 5 1 5 ) zur Folge hatten. 30 (Ficker:) Hier ist wohl an die letzten Kämpfe
Julius' II. mit Venedig, nicht an die frühere Bannung gedacht; vgl. die
Äußerung Julius' II. von Ende 1 5 1 2 bei Brosch, Papst Julius II. und die
Gründung des Kirchenstaates, 1 8 7 8 , 2 6 7 . 3 3 f. Hieronymus Scultctus
(Schulz), zugleich Kanzler des Brandenburgischen Kurfüsten, s. den A r -
tikel von Schimmelpfennig in der Allg. Deutschen Biographie X I I , 390 f.
 Rm. 12, 2. 283

burgensi si quis suaderet: Reverende pater, sepius etiam vos peccastis

universaliter. Sustinete, queso, hanc iniustitiam particulariter. At
tu, princeps Friderice, adhuc bono angelo custodiris, si tamen agnos-
ceres! Quantis, queso, es lacessitus iniuriis, ο quam iustis causis
Β potuisti bellare! Passus es, quievisti, nescio an simplici confessione
peccati an potius timore damni presentis.
Inde (ut de me loquar) vocabulum istud 'iustitia' tanta est mihi w 56.449
nausea audire, ut non tam dolerem, si quis rapinam mihi faceret. Et
tamen sonat iuristis semper in ore. Non est gens in mundo in hac re
10 indoctior quam iuriste et boneintentionarii seu sublimate rationis.
Quia et ego in me et multis expertus sum, ubi iusti eramus, quod Deus
irrisit nos in nostra iustitia. Et tamen audere audi vi homines: Scio,
quod iustitiam habeo, sed non advertit. Verum est, sed particularem;
sed hanc Deus, sicut vere est, nihil curat. Universalis ergo iustitia
15 est humilitas; hec subiicit omnes omnibus ac per hoc reddit omnibus
omnia, ut Christus ait ad Johannem: 'Sic oportet nos implere omnem
iustitiam'.
Sic Daniel 3 Ananias confitetur se et suoS simul et semel iuste
pati et tamen iniuriam sibi fieri, quia sc. ab iniquo rege. Quia quam-
20 vis ille, qui facit, iniuste faciat, tamen non illi, qui patitur; iuste
enim patitur. Diabolus enim quo iure homines possidet ? Aut camifex
malus quo iure furem suspendit? Non utique suo, sed iudicis. Ita
homines nolunt in sua iustitia presumentes supremum iudicem atten-
dere, sed suum judicium, ut quia ad ilium sunt innocentes, in totum
25 volunt esse innocentes.
I g i t u r c u m coram D e o n u l l u s sit i u s t u s , n u l l i p r o r s u s
p o t e s t f i e r i i n i u s t i t i a ab u l l a c r e a t u r a , e t i a m s i i u s t i t i a m
h a b e a t a d v e r s u s i l l a m . I d e o sublata est causa c o n t e n -
tionis o m n i b u s h o m i n i b u s . Cuicunque ergo fit iniuria et malum
30 obvenit in suo bono, avertat oculum ab isto malo et cogitet, quantum
in aliis malum habeat, et videbit, quam bona sit voluntas Dei in isto
malo, quod obvenit; hoc enim est renovari mentem et in alium sensum
mutari et sapere, que Dei sunt. Sic enim statutum est, quod Petrus
non esset clarificaturus Deum, cum cingeret se et iret, quo vellet, cum
36 tamen non male iret, sed optima via iustitie. At cum hac etiam optima
iustitia sua prohibita iret, quo non vellet, sed quo alius, tunc clari-
ficavit Deum. Ita et <nos> non possumus clarificare Deum, nisi dum
facimus,'que nolumus, etiam in iustitiis nostris, immo maxime in w S6. 450

1 0 Wortprägung Luthers; s. zu S. ioSi 2 . 16 Mt. 3, 15. 18 cf.

Dan. 3 , 27 fl. 24 ilium sc. iniuste facienium. 34 cf. j o h . 2 1 , 18.
 284 IV. Römerbrieivorlesung 1515/16.

iustitiis nostris, in consiliis nostris, in virtutibus nostris. E t sie odisse

animam suam et velle contra proprium velle, sapere contra suum
sapere, peccatum concedere contra suam iustitiam, stultitiam audire
contra sapientiam suam, hoc est 'crucem aeeipere' et 'Christi disci-
pulum fieri' et 'transformari novitate sensus' etc. s
w 56. 465,, O r a t i o n i i n s t a n t e s [ 1 2 , 1 2 ] . Hoc est contra eos, qui psalmos so-
lum legunt sine corde. Et timendum, quod orationes ecclesiastice hodie
sunt maius impedimentum quam remedium. Primo, quod Deum plus
oifendimus sine corde eas legendo, ut dicit: 'Populus hie labiis me
honorat' etc. Secundo, quod harum specie deeepti securi effieimur, 10
quasi vere oraverimus. Et ita nunquam ad vere orationis Studium
w 56,466 accingimur, sed ista cum oraverimus, putamus 1 nos orasse et nihil
amplius sumus solliciti. Quod est horribile periculum. Et pro iis tum
redditus ac pensiones et subsidia populi in ocio et securitate consu-
mimus! is
Idcirco vigilantissimum verbum et omnibus, clericis presertim,
notandum ac tremendum verbum posuit 'instantes'. Quod significat
assiduam operam orationi dandam. Nec frustra. Quia ut antiqui
patres dixerunt: 'Non est labor sicut orare Deum'. Ideo volens sacer-
docium inire prius cogitet, quod subit laborem super omnem laborem, 20
sc. orationem. Hec enim requirit victum conculcatumque sensiun,
elevatum victoremque spiritum. Sed habent nunc iuriste pulchram
glosam, quia orationes horarias orare non est preeeptum, sed 'legere'
seu 'dicere'. Sic enim ponderant canonem in verbis ac sie securi ster-
tunt. At omissis horis canonicis dicendum aliquid de oratione. 25

Que est duplex:

Vocalis, de qua nunc usitatus est sermo, quod satis est intentio
virtualis; pulchrum pigritie ac nequitie operculum! Hinc enim in
prineipio violenter sibi extorquent bonam intentionem, ceterum ea
freti omnem penitus conatum remittunt. 30

E t huius est triplex attentio.

Materialis | sensualis |, ubi solum attenditur ad verba, sicut
orant moniales et alii, qui simplices laici, non intelligentes nec ora-

I f. vgl. Joh. 12, 25. 4 vgl. Mt. 10, 38. 16, 24. Mc. 8, 34. Lc. 14, 27.
9 Mt. 15,8. Mc. 7,6. (Jes. 29, 13). 19 Vitae Patrum V, Verba Sc-
niorum libell. X I I , 2 (MPL. 73, 941). 23 f. dicere, daneben auch legere,
ist der gebräuchliche Ausdruck in den gesetzlichen Vorschriften, s. im
Corp. iur. can. c. 1. III, 41; c. 13—15 D. V de cons. (Friedberg I, 635;
II, 1415). 27 Altenstaig, Lexicon theol. s. v. oratio; Biel, Expositio
canonis missae lect. 62 D (Bl. F4).
 Rm. 12, 12. 285

tionem Dominicam. Et hec non plus est oratio, quam materia sit res,
id est, secundum naturam suam non est oratio propria denominatione,
sed 1 cxtrinseca, qua | et | omne aliud opus bonum vocatur oratio. Sic w 56. 467
enim orare est opus obedientie tantum persolvere, que facit ipsum Deo
') placitum.
Nec est contcmnenda talis oratio, quia preter hoc, quod est opus
obedientie, multis modis bona est. Primo, quia diabolum fugat, si
modo in simplicitate cordis recitetur, || i. e. si'psalletur spiritu? || ac
spiritum sanctum conciliat. j| Sicut figuratum est in David percu-
10 tiente cytharam coram Saul. || Verbum enim Dei etiam recitari non
sustinet, ut in multis exemplis legitur. || 1. Cor. 14: 'Qui lingua
loquitur, Deo loquitur'. || Secundo, quia naturaliter afficit sermo
divinus animum, etiam non intellectus. Est enim verbum gratie,
ps. 44: 'Diffusa est gratia in labiis tuis'. | Item: 'Favus distillans labia
15 tua'. I Tercio occasionem dat intellectui et affectui, quam alias non
haberet. 11 Sicut in psalterio Helisei figuratum est. 11 Quarto, etsi
tales orantes non habent aifectum proprium istorum verborum,
habent tarnen multi communem i. e. elevatum spiritum in Deum.
Intellectualis, ubi attenditur ad sensum et intelligentiam ver-
20 borum, ad quam sunt obligati doctiores et intelligentes, suum talentum
Deo solvendum.
Spiritualis seu affectualis, ubi attenditur ad affectum seu spiritum
verborum, ubi cum gementibus gemit, cum gaudentibus gaudet, cum
iubilantibus iubilat et in omnem verborum motum sese accomodat.
25 Hec est vera oratio. De istis duabus dicit Apostolus 1. Cor. 14: 'Psal-
lam spiritu, psallam et mente'. 'Psallere spiritu' vocat attentionem
sensualem, sine intelligentia, tarnen cum affectuali coniunctam, ut
devote moniales vel ideote. 'Mente psallere' dicit attentionem intellec-
tualem; que tam sine spiritu, quam cum spiritu fieri potest. || Men-
30 talis oratio est ascensus mentis, immo spiritus in Deum. j |
Hec est oratio, de'qua hie dicit: 'orationi instantes'. In quo w 56,468
exprimit frequentiam pariter et diligentiam orationis Christianos
habere debere. 'Instare' enim non tantum assidue vacare, sed etiam
urgere, incitare, expostulate significat. Quia vere sicut nullum opus
3f> Christianis esse debet frequentius, ita nullum aliud est laboriosius

8 I. Cor. 14, 15. 9 cf. I Reg. 16, 2 3 ; vgl. L y r a zur Stelle.

1 1 ι Cor. 14, 2. 14 Ps. 44 (45), 3. Cant. 4, 1 1 / ib 4 Reg. 3, 15,
cf. L y r a z. St. 25 1 Cor. 14, 15. 26 vgl. W. 3, 113, Glossa interlin.
und l'abcrs Kommentar ζ. St. 30 oratio est ascensus mentis in
deum: eine im Mittelalter gewöhnliche Definition, die auf Johannes
Damascenus zurückgeht, s. z. B. Summa angelica s. v. oratio.
 286 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

et violentius ac per hoc et efficacius et fructuosius. Hic enim 'regnum

celorum vim patitur, et violenti rapiunt illud*. Est enim oratio meo
iudicio assidua violentia spiritus in Deum levati, sicut navis contra
vim torrentis acta sursum. Unde b. Martino in laudem dicitur, quod
invictum spiritum eo habuerit, quod nunquam illum ab oratione 6
relaxant.
F i t quidem ea violentia lenior vel nulla, si quando spiritus trahit
et vehit cor nostrum per gratiam sursum, aut certe, cum presens et
maior angustia cögit ad orationem confugere. Sine istis duabus diffi-
cillima res est et tediosissima oratio. Verum effectus ille grandis est. 10
Quia omnipotens est vera oratio, sicut ait Dominus: ' Q u i petit, ac-
cipit' etc. Vis igitur facienda est | unicuique | et cogitandum, quia
contra diabolum et carnem pugnat, qui orat.

W56.476 Capitulum tertium decimum. 15

O m n i s a n i m a p o t e s t a t i b u s [13,1]. A n mysterium habeat,
quod non dicit: omnis homo, sed 'omnis anima' ? Forte propter syn-
ceram subiectionem et ex animo prestandam. Secundo, quia anima
est medium inter corpus et spiritum; ut ergo ostendat, quod fidelis
simul et semel est exaltatus super omnia et tarnen subiectus, et sie 20
gemellus duas in se formas habens, sicut et Christus. N a m secundum
spiritum est super omnia. Omnia enim 'cooperantur in bonum Sanc-
tis'. Et 1. Cor. 3: 'Omnia vestra, sive mundus sive vita sive mors'.
Quia per fidem subiieit sibi hec omnia fidelis, dum non illis afficitur
neque in ea confidit, sed cogit ea sibi servire ad gloriam et salutem. 25
Quod est D e o servire | et sic regnare | et spirituale regnum, de quo
Apoc. 5: 'Fecisti nos Deo nostro regnum, et regnabimus super terrain'.
Non enim melius vincitur aut subiieitur mundus quam per contemptum.
Hoc autem regnum spirituale adeo nunc ignoratur, ut fere omnes uno
ore dicant temporalia Ecclesie data esse res spirituales. Quas et solum 30
spirituales nunc estimant et in illis regnant, nisi quod iurisdictiones
et sententiarum fulmina ac potestates clavium adhuc agunt, sed multo
minore cura ac studio quam ilia | sua | 'spiritualia' i. e. temporalia.
Igitur spiritus fidelium nulli est aut esse potest subiectus, sed
est cum Christo in Deo exaltatus, omnia hec sub pedibus suis habens, 36
ut Apoc. 12 in muliere figuratur habente sub pedibus lunam i. e.

1 f. Mt. 11, 12. 4 Responsorium am Feste des hl. Martin: Invic-

tum ab oratione spiritum non relaxabat. 11 Mt. 7,8. 18 fi. vgl.
'Von der Freiheit eines Christenmenschen'. 22 Rm. 8, 28. 23 cf. I .
Cor. 3, 22. 27 cf. Apc. 5, 10. t 29 s. Onus eccl. c. X I V . X V I , bes. 5.
36 cf. Apc 12, 1; vgl. Glossa interlin. und Lyra z. St.
 Rm. 12. 12—13, ι. 287

temporalia. 'Anima', que est idem spiritus hominis, sed in quan-

tum vivit et operatur, in sensibus ac temporalibus occupatur, debet
esse 'subiecta omni etiam creature humane propter Deum'. Qua sub-
iectione Deo obedit et idem cum Deo vult; ideo iam per earn sub-
5 iectionem superat ilia.

Paululum digrediar.
Mirari necesse est nostri temporis densissimas tenebras. Spiri-
tuales hodie 1. e. voragines amplissime rerum temporalium nihil
molestius1 hodie ferunt, quam libertates ecclesiarum, iura, ditiones, w 56.477
10 facultates ledi. Hie statim omnibus fulminibus excommunicant et
hereticos proclamant, inimicos Dei et Ecclesie ac apostolorum Petri
et Pauli mira audatia iactitant, interim nihil solliciti, ut saltern ipsi
amici essent aut non magis inimici quam illi. Adeo statuerunt obe-
dientiam et fidem in rerum temporalium custodia, ampliatione et
is defensione. Superbias, luxuries, avarus sis, contentiosus, iracundus,
ingratus, et totum cathalogum vitiorum possideas, quem 2. Tim. 3
Apostolus ponit: licent hec, usque ad clamorem in celum habeas,
Christianus tarnen piissimus es, si iura et libertates Ecclesie tuearis;
que si negligas, non es fidus Ecclesie filius et amicus.
20 Deinde principes seculi tribuerunt divitias Ecclesie, multis eos
libertatibus condonaverunt. Sed vide mirabilia: tempore aposto-
lorum, ubi erant omnium favore dignissimi sacerdotes, tamen tributa
pendunt, potestatibus subditi sunt. Nunc, cum nullam vitam minus
agant quam sacerdotum, iuribus tamen exemptionis gaudent. An,
26 quod illis debebatur, isti possident ? Et quod isti debent exhibere, satis
illi exhibuerunt ? Permutatione sc. mirabili illi laboraverunt et meru-
erunt, fructum non percipientes, isti fructu fruuntur sine merito et
labore. Non quod mala sint ilia iura, dico, sed quod malis hominibus
et impiis donata sunt hodie, que non nisi bonis collata sunt,
so Quod si quis osor clericorum laicus (si quidem querimur hodie
omnes, quod laici sint clericorum inimici, sed non dicimus, quare
Cur enim non et olim erant inimici apostolis et sanctis, qui eis duces
ad paupertates, passiones et mortes fuerunt, et authores omnium
malorum huius vite ?) — sed dicat aliquis: vobis quidem clericis bene-
35 ficia iuris et divitiarum propter officia data sunt, ut regula habet:
'Beneficium propter officium'. Statim respondent et remittunt nos
ad murmura precum suarum atque aliud nihil. Hore canonice sunt

3 I. Petr. 2, 13. 16 cf. 2. Tim. 3, 2 fl. 20 eos d. i. die Vertreter

der Kirche. 30 ff. cf. Bd. 1, 910 ff. 35 Der bekannte kirchenrechtliche
Grundsatz, s. ζ. B. Vocabularius utriusque iuris s. v. beneficium.
 288 1 V. Römcrbriefvorlesung 1515/16.

officia sacerdotum et quidem frigide murmurate, immo demum per

dispensationes suspense et indulte, quum Apostolus, quando sacer-
dotem descripsit, ne meminerit quidem orationis. Que vero meminit,
nullus meminit modo, ut exhibeat.
\v 56,478 Igitur quales sacerdotes, talis et merces, quale officium, tale et 5
beneficium. Umbratiles clerici, umbratile etiam premium habent;
tantum in specie sunt sacerdotes, ergo et tantum bonorum speciem
possident. Quanto rectius et fidelius, ut qui vellet privilegiis sacerdo-
tum gaudere, bonum sacerdotem sese exhiberet! Aut si bonus esse
nollct, non contentiose ius suum expostularet, quo teste conscientia 10
sua coram Deo indignus est. Quod si perurget et cxpostulat et obtinet,
quid restat, nisi ut recipiat mercedem hic suam?
Queruntur iuriste Pessimum esse ultimas voluntates non impleri.
Et quis est nunc sacerdotum, qui impleat fundatorum voluntates?
An quia non fecerunt instrumentum super hanc voluntatem, tuti sunt 15
et non possunt circumveniri ? Sed demus, quod pauperes sacerdotes
Ecclesia teneatur alere, etiam non propter orationem, sed gratis: quid
de avaris et divitibus insaturabilibus ?
Sic Judei, cum nollent Romanis subesse, vastati sunt; item sub
Nabocodnosor, semper garrientes id, quod etiam nunc garrimus: 20
'Servi Dei celi sumus', hominibus non oportet servire. Hoc est nec
Deo nec hominibus servire. Ita et nos, cum Deo non serviamus, etiam
hominibus servire nolumus, cum homines nos propter servitium
Dei a suo servitio liberos fecerint. Verum hucusque fuerunt rüdes
laici, qui facile suaderi potuerunt et non intellexerunt, licet odirent, 25
merito offensi. Nunc autem ecce incipiunt certe nosse mysteria
iniquitatis nostre et discernere officia nostra. Nisi ergo nos veros
eis rursus clericos exhibuerimus, ut rem non specie cogantur credere,
sed serio sentire, frustra nobis tandem de iuribus et exemptionibus
blandiemur. 30
Et ego nescio, mihi sane videtur, quod potestates seculi hodie
felicius et melius suum officium agant quam ecclesiastice. Quia rigide
puniunt furta, homicidia, nisi quantum insidiosis iuribus inficiuntur.
Ecclesiastice vero preter libertatis, facultatum, iurium Ecclesie inva-
sores, quos solos super omnia damnant, pompas, ambitiones, luxurias, 35
contentiones etiam nutriunt, nedum puniant, 11 ita ut forte tutius esset
res temporales etiam clericorum sub potestate seculari positas esse; 11
et indoctos, insulsos, ineptos non tantum non prohibent a sacris, sed
2 cf. 1 T i m . 3, ι ίϊ. 2 i i . E s r a 5, 1 1 . 3 5 Diese K l a g e n werden
wiederholt ausgesprochen im Onus eccl. (s. 0. S . I X ) c a p . X I X , 3 ;
X X I I , 8 ; X X I I I , 2 ; vgl. hier S. 1 3 7 , 6 « .
 Rm. 13, ι. 289

etiam ad sublimiora provehunt. Scientes, videntesj sentientes perdunt

Ecclesiam pestiferis hominibus elevatis et tarnen iudicia ferunt super,
invasores suos, quibus tantam invadendi prebent occasionem, ut plus
ad odium 1 sui eos cogant, quam alliciant. Quod si tantum peccant, w 56, 479
5 qui invadunt, quantum queso, qui mala specie, immo re contra Apo-
stolum occasionem tantam prebent ? Si autem excusari non possunt,
puta Christiani, qui occasione moventur ad malum, quomodo excusa-
buntur, qui scandalum huiusmodi occasionemque prebent scientes,
volentes, non indigentes Ί Igitur sedent ill! parietes dealbati et iudicant
10 secundum leges transgressores, ipsimet impiissimi transgressores, non
solliciti, quomodo sint irreprehensibiles, sed quomodo tantum repre-
hendant alios, iustitie aliene exactores, sue proprie vero pessundatores.
Quod si alios quoque haberent timere, quantum, queso, cautius in
omnibus agerent!
15 Sic episcopus versus ad executionem canonum fatigat civitatem
tediosa ista causa. Quare? Quia traditio est hominum, non violare
ecclesias. Ceterum, precepta Dei si vellet exequi, non haberet extra
domum suam necesse venire. Non quod mala sint, que facit, sed quod
culices sunt colati glutito camelo.
20 Et piissimus Dominus Deus hanc et similes transgressiones fieri
pennittit, ut eos moneat officii sui et preceptorum evangelicorum.
Quam monitionem | D e i | in opere eiusmodi non attendentes ruunt
et ardent in vindictam ac penitentiam aliorum infligendam et Pha-
raonicos, Sathanicos aut si quid peius haberent, nominant, solum,
25 quia festucam invenerunt in oculo fratrum, trabem in suo non viden-
tes. Unde ipsi incomparabiliter magis sunt Fharaonici, Sathanici,
Behemotici.
Det Dominus Deus, ut aliquando iura eiusmodi cum suis
cultoribus perdantur ac destruantur, sc.: Mortua est anima, que sa-
30 cratos1 lapides violaverit manu. Et non est mortua, que in ambitione w 56,48°
et sine fide vivit et tarnen hec illam damnat et iudicat atque condemnat!

5 cf. I Thess. 5, 22. 9 vgl. Act. 23, 3. 15 (Ficker:) Luther

verallgemeinert hier das Verhalten des Straßburger Bischofs Wilhelm
von Honstein (s. über ihn Ficker in Handschriftenproben des sech-
zehnten Jahrh., herausg. von Ficker und Winckelmann, I, 37). Vgl. die
Schrift an den christl. Adel, W. Α. VI, 422. Gemeint ist wohl der Handel
der Stadt gegen Hepp von Kirchberg, Kanonikus von St. Thomas in
Straßburg, in dem die Stadt vergeblich den Bischof, wie auch den Erz-
bischof von Mainz anrief. Vgl. die kurze Erzählung bei Röhrich, Ge-
schichte der Reformation im Elsaß I, 41 f. 19 vgl. Mt. 23, 24.
25 vgl. Mt. 7, 3.
Luther V iq
 290 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

Obsecro autem, ne <quis> me in istis imitetur, que dolore | co-

gente | et officio requirente loquor. Nam pro intelligentia valet
plurimum applicatio presentis vite ad doctrinam, que docetur. Simul
quia authoritate apostolica officio docendi fungor. Meum est dicere,
quecunque videro non recta fieri, etiam in sublimioribus. 5
Sic enim et Veneti gravissime peccaverunt Julio secundo ablatis
Ecclesie facultatulis et magno merito eas per tot Christianorum cedem
et perditionem ad Ecclesiam reduxit. Sed nullum peccatum est totius
Curie corruptissima labesetportentosissimacolluvies omnium luxuria-
rum, pomparum, avaritiarum, ambitionum, sacrilegiorum. Recte 10
itaque b. Bernardus Ii, 4 consyd. irridet dicens: 'Mira res! Satis superque
ad manum habent episcopi, quibus animas credant, et cui suas facul-
tatulas committant, non inveniunt; optimi videlicet rerum estimato-
res, qui magnam de minimisj parvam aut nullam de maximis curam
gerant*. 15
w 56,482» P l e n i t u d o l e g i s e s t d i l e c t i o [13,10]. Dupliciter illud in-
telligitur preceptum: 'Diliges proximum tuum sicut teipsum', Levi.
19, ubi habetur: 'Diliges amicum tuum sicut teipsum'. Primum, 1 t
utrunque intelligatur precipi, sc. proximus et ipsemet diligi. Alio
modo, ut solum proximus ad exemplum dilectionis sui intelligatur 20
precipi diligi. Quod magis placet, quia homo naturali vitio se pre
omnibus diligit, se in omnibus querit, omnia propter se diligit, etiam
dum proximum vel amicum diligit, quia querit sua in illo.
Unde profundissimum est preceptum et diligenti examine quilibet
scipsum ad illud probare debet. Quia per hoc verbum 'sicut teipsum' 25
exeluditur omnis simulatio dilectionis. Unde qui diligit proximum vel
propter 1
w 56.483 divitias pauper
gloriam ignobilis
eruditionem et non itidem, indoctus patet, quod simu- 30
favorem qui est adversarius late diligit, non
potentiam subiectus ipsum,
consolationem, asper,
sed ea, que sunt illius, ad suam comoditatem, ac per hoc non 'ut se-
ipsum', quippe qui seipsum diligit, etiamsi sit pauper, insulsus et 35

6 s. Onus eccl. c. X X X I X , 6: Birgitta forsitan in spiritu praevidil

horrendas in Christianum sanguinem caedes, quibus tempore nuper
liansacto crudelis pastor Julius secundus occasionem praestitit et suam
curam pastoralem in factiones fixit. 9 vgl. Onus eccl. c. X I X .
11 Bernhard, de consid. IV, 6 (Mi L 182, 786). 17 f. Mt. 19, 19;
Lev. 19, 18.
 Rm. 13, ι . 10. 291

penitus nihil. Quis enim tam inutilis, qui sese odiat ? Et tarnen nullus
tarn nihil, quin seipsum diligat et alios non ita diligat. Ideo istud
preceptum arduissimum est, si recte ruminetur. Igitur nullus vult sibi
furari, ledi, occidi, adulterari, mentiri, periurari, sua queri. Quod si
6 non ita et proximo vult, iam reus precepti huius est. Quare hoc pre-
ceptum in se continet illud Matt. 7 : Omnia, que vultis, ut faciant
vobis homines, et vos facite illis; hec est enim lex et prophete'. Quare
licet hoc preceptum superficie et in genere conspectum exiguum vi-
deatur, si tamen ad particularia applicatur, infinitas doctrinas sa-
)0 luberrime effundit et in omnibus dirigit fidelissime. Quod autem non
observatur et contra ipsum tam innumerabiliter agitur, etiam ignoranter
et ab iis, qui non putant, est, quod ipsum non comparant ad agibilia
sua, content! bona intentione sua. Exempli gratia: divites tezaurisant
sacerdotes pro ediiicio ecclesiarum vel memoriis. Si autem induerent
15 affectum pauperis et secum disputarent, an etiam sibi vellent non
donari, sed potius ecclesiis, facile quid facere deberent, ex seipsis
scirent.

Qui hec faceret,

Veniret perfecte ad suorum defectuum cognitionem et humili-
20 ationem atque timorem Dei, qui alias manet securus et sanctus sibi.
Quia sepius inveniret sese non tantum pigrum ad proximum iuvan-
dum, cum tamen inveniat se velle omnes esse bene affectos, diligentes,
foventes in se, verum etiam inimicum et falsum fratrem erga suos
fratres, immo de tractorem et plenissimum omnibus peccatis. Ideo w 56, 485
26 naturam huius precepti Apostolus expressit, quando ait Phil. 2 :
'Non, que sua sunt, sed que aliorum, singuli considerantes'. Et 1 .
Corinth. 1 3 : 'Charitas non querit, que sua sunt', hoc est, facit ho-
minem abnegare se et affirmare alium, et induere affectum proximi
exuto affectu suo, se ponere in personam proximi et tunc iudicare,
30 quicquid vellet ilium facere | sibi | vel ei fieri ab ipso vel aliis. Et
inveniet, quid facere debeat, infallibili doctrina. Qua omissa multi-
plicantur precepta et non pervenitur, quo tenditur.
Quot i g i t u r bona s i v e s p i r i t u a l i a s i v e c o r p o r a l i a s i b i
v u l t f i e r i , ut p r o se o r a r i , et q u o m o d o (i. e. p e r f e c t i s s i m e ) ,
35 iam eo voto tot se viciis fecit obstrictum, quia eadem debet et aliis
et invenit sese non velle aliis hoc facere. Aut odiat se et cupiat nullum
bonum ab aliis, et tunc etiam nullum debebit aliis. Quia, qui mortuus
est, iustus est. Vide, quam profundum et latum sit illud mandatum!

6 Mt. 7, 12. 25 Phil. 2, 4. 27 ι Cor. 13, 5. 37 f. Rm. 6, 7.

19*
 292 IV. RSmerbriefvorlesung 1515/16.

w 56. 49» Capitulum quartum decimum.

I n f i r m u m f i d e assumite [14,1]. 'Infirmus' hoc loco non ac-
cipitur pro 'impotente' ut capitulo sequente 'imbecillitates infirmorum'
i. e. impotentium, sed pro 'debilitate', que opponitur sanitati seu bone
valitudini. 11 Ut puer quidem est impotens contra virum, sed non in- 5
firmus. Ideo illud relative et transitive, hoc absolute accipitur. || Sic
enim Apostolus in epistolis suis quosdam dicit infirmos, alios sanos
in fide, infirmos intelligens scrupulosos aut aliquo adhuc superstitiosos,
qui se credunt debere, qu(?d vere non necessario debent. 11 Non quod
superstitiosos commendet, qui volenter tales sunt, sed qui necessitate 10
infirme fidei tales sunt, qui quamvis nondum ob hoc sint in salutis
statu, tarnen prope sunt et ideo fovendi et alendi, ut perveniant. ||
Unde Titum monet: ' T u loquere, que sanam decent doctrinam'. Et
ibidem: 'Verbum sanum et irreprehensibile'. Et ibidem: 'Senes, utsani
sint in fide'. Et rursum: 'Ut potens sit exhortari in doctrina Sana'. Q u e 15
omnia d i c i t contra s u p e r s t i t i o n e m J u d a i c a m , quam quidam
pseudoapostoli docebant de differentiis ciborum et dierum, de quibus
ibidem: 'Sunt enim multi vaniloqui mentium deceptores, maxime qui
de circuncisione sunt. Quamobrem argue illos dure, ut sani sint in fide',
w 56,493»» Quare ad novam legem non pertinet aliquos dies deputare pro 20
ieiunio, alios vero non, ut lex Mosi fecit. Nec pertinet aliquos cibos
excipere et discernere, ut carnes, ova etc., sicut iterum lex Mosi
Levi. 11, Deut. 14 facit. Nec pertinet aliquos dies festos et alios
non festos deputare. Nec pertinet illas vel illas ecclesias edificare
aut sic ornare aut sic cantare. Deinde nec organa nec altarium decora, 25
w 56, 494 calices, imagines' et omnia, que nunc in templis habentur. Tandem
nec necesse est sacerdotes et religiosos radi aut distinctis habitibus
incedere, | sicut in lege veteri. Quia hec omnia sunt umbra et signa
rerum et puerilia. | Sed omnis dies est festus, omnis cibus est licitus,
omnis locus est sacer, omne tempus est ieiunii, omnis habitus est 30
licitus; omnia libera, tantum ut in iis modestia servetur et Charitas
ac reliqua, que docet Apostolus. Contra hanc libertatem assertam
ab Apostolo multi predicaverunt pseudoapostoli, ut ad ilia velut
necessaria ad salutem populos inducerent, quibus Apostolus miro
studio restitit. 35

Quid ergo? Nunquid confirmabimus Fighardorum heresim? Ii

enim ad istam regulam sese transtulerunt. Ac sic omnes ecclesias,
omnia decora earum, omnia officia in illis, omnia loca sacrata, omnes

2 Rm. 15, i. 13 f. Tit. 2, ι ff. 15 Tit. 1, 9. 18 Tit. 1, 10.

13, im Anschluß an Fabers Ubersetzung. 23 cf. Lev. 11,4. ff. Deut.
14, 7 ff. 29 vgl. W. 2, 540«. 30 Pighardi: die radikalen Böhmen.
 Rm. 14, ι.
293
dies ieiunii, omnes dies festos, omnes tandem differentiae sacerdotum
et episcoporum et religiosorum tarn in gradibus quam habitibus ac
ceremoniis eorum a tot seculis hucusque observatis ac tot monasteria
et fundationes, beneficia, prebendas — omnia tollenda diffiniemus ? Sic
5 enim faciunt ilii et sic requirit libertas nove legis. Absit.
Verum est ex lege nova nullum illorum esse necessarium, ita ut w 56.4951,
non illo omisso liceat contrarium facere vel aliquod aliud. Sed 'ex
causis dicendi' ut ait Hilarius 'sumenda est intelligentia dictorum'.
Apostolus enim contra Judeos loquitur et eorum similes, qui ilia sic
10 necessaria docebant, ut nisi fierent ilia, nec fides Christi satis esset
ad salutem. Unde dixerunt Act. 15 etiam ad fideles iam in Christo
baptisatos: 'Nisi circuncidamini secundum morem legis M o s i , non
potestis salvari'. E t infra: 'Oportet eos circuncidi et precipue servare
legem M o s i ' . Et id ipsum patet ex Gal. 2, ubi ad Petrum dixit: 'Quare
15 tu cogis Gentes iudaisare ?' q. d. cogis eos i. e. facis, quod illi putant
necessarium esse ad salutem, ut a cibis Gentium abstineant. 11 I b i d e m :
'Neque T i t u s , cum esset gentilis, coactus est circuncidi'. 11 Item et hoc
loco ex verbo 'iudicare', quod toties hie repetit. Quia qui iudicat
alium, utique talia eum credit facere, que sint contra salutem, et quod
20 necessarium sit eum aliter agere. Cessante itaque ista infirmitate fidei
et superstitiosa opinione licitum est etiam universam legem, immo
omnia servare secundum uniuscuiusque votum. Sic enim ecclesia pri-
mitiva diu permissa fuit Judaicis ceremoniis uti, de qua re b. A u g u s t i -
nus cum b . Hieronymo longam habet contraversiam, Epist. 8 . 9 . 1 0 et 19.
25 Igitur sicut tunc stultum fuit ilia tantum ponderare, ut in iis salu- w 56,496
tem statuerent, neglecta interim et fide et charitate, que sole sufficiunt;
11 hoc f u i t Christo summe adversum, unde dicit Matt. 23: 'Liquantes
eulieem, camelum autem glutientes': 11 ita et nunc et semper stultum
et preposterum est, pompis istis (ut nostro seculo mos est) specietenus
so religionem Christianam in dierum festorum, ciborum, habitus ac loco-
rum differentiis statuere, interim explosis mandatis D e i et fide ct
charitate.
U n d e quanquam hec omnia sint nunc Uberrima, tarnen ex amore
D e i licet unicuique se voto astringere ad hoc vel illud. A c sic iam
35 non ex lege nova astrictus est ad ilia, sed ex voto, quod ex amore

7 c f . Hilarius de t r i n . I V , 14 ( M P L . i o , 107). 11 β . A c t . 15, 1.

13 Act 15, 5 : praecipue s t a t t praecipere h a b e n gleichzeitige V u l g a t a a u s -
gaben. 14 G a l . 2, 14. 17 G a l . 2, 3. 24 N a c h der Z ä h l u n g der
Briefe in d e n alten A u s g a b e n (z. B. L i b e r E p i s t o l a r u m b e a t i A u g u s t i n i ,
Basil. 1493), sonst ep. 28. 40. 75. 82 ( M P L . 33, 112 ff. 155 ff. 252 ft.
277 ff·); vgl. hier S. 33015 ff. 27 Mt. 23, 24.
 294 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

Dei super seipsum protulit. Nam quis tarn insipiens est, qui neget
posse unumquemque suam libertatem pro obsequio alterius resignare
et se servum <facere> ac captivare vel ad hunc locum vel tali die vel
tali opere ? Verum si ex charitate id fuerit factum et ea fide, ut credat
se non necessitate salutis id facere, sed spontanea voluntate et aifectu 5
libertatis.
O m n i a itaque sunt l i b e r a , sed p e r v o t u m ex c h a r i t a t e
o f f e r i b i l i a . || Quod ubi factum fuerit, iam sunt necessaria, non ex
natura sua, sed ex voto voluntario. Ideo tunc curandum, ut eadem
charitate solvantur, qua sunt promissa, sine qua solvi non possunt. Qua 10
sine si solvantur i. e. invite, melius erat non vovere. Quia vovens et non
reddens est huiunnodi; reddit enim corpore, sed recepit corde, sacri-
legus, dum non facit voluntarie. Ideo apostate sunt multi et non viden-
tur. 11 Verum qui omissa charitate et aliis necessariis ad salutem pre-
ceptis et illis intendit, ut nunc passim fit in sacerdotibus et religiosis, 15
immo et secularibus, suis iuribus occupatis et doctrinis hominum —
nimirum Judaicam superstitionem nobis retulimus et Mosaicam servi-
tutem refecimus. Quia hec ita facimus, ut non solum inviti, verum
ut sine hiis non esse salutem ac cum iis sine omnibus salutem esse
confidamus. Sed quid de generalibus preceptis Ecclesie, de ieiuniis 20
et festis ? Respondetur: Que consensu antiquo totius Ecclesie et amore
Dei ac iustis causis imposita sunt, necessario sunt servanda, non quod
ipsa sint necessaria et immutabilia, sed quod obedientia ex charitate
debita Deo et Ecclesie est necessaria. Quamquam id pontifices agere
deberent, ut ea quantum possent, paucissima preciperent et vigilare, 25
W 56, 497 ubi, quantum et quomodo ad charitatem1 prodessent vel nocerent, ut
ea mutarent. 11 Item si magno clamore templa fatigent, organis crepue-
rint, omni pompa missam perfecerint, bonum se fecisse ita putant, ut
pauperi dedisse auxilium nihil ducant. || || Nam periuria, mendacia,
detractiones, etiam in festis diebus si fiunt, non curant. Verum si 30
carnes vel ova comedat in 6. feria, stupor est hominibus. Adeo nunc
omnes fere desipiunt. 11 Unde hodie necessarium esset, ut tollerentur
dies ieiuniorum et multorum festorum. Quia populus rudis ea conscien-
tia observat illa, ut sine iis salutem esse non credat. Deinde contra
hanc ipsam conscientiam passim omnes agunt. Fervenit enim in istam 35
stultam opinionem populus verbi veri predicationibus neglectis, ut
rursum Apostolis indigeat ipsis, ut veram disceret pietatem.
Sic etiam utile esset totum pene decretum purgare et mutare ac
pompas, immo magis ceremonias orationum ornatuumque diminuere.
Quia hec crescunt in dies et ita crescunt, ut sub illis decrescat. fides 40
et Charitas, et nutriatur avaritia, superbia, vana gloria, immo quod
 Rm. 14, ι. 295

peius est, quod illis homines sperant salvari, nihil solliciti de interno
homine.
An ergo bonum nunc religiosum fieri?
Respondeo: Si aliter salutem te habere non putas, nisi religiosus
s fias, ne ingrediaris. Sic enim verum est proverbium: 'Desperatio facit
monachum', immo non monachum, sed diabolum. Nec enim unquam
bonus monachus erit, qui ex desperatione eiusmodi monachus est, sed
qui ex charitate, sc. qui gravia sua peccata videns et Deo suo rursum
aliquid magnum ex amore facere | volens |, voluntarie resignat liber-
ie tatem suam,et induit habitum istum stultum et abiectis sese subiicit
officiis.
Quamobrem credo nunc melius esse religiosum fieri, quam in
ducentis annis fuit; ratione tali videlicet, quod hucusque monachi
recesserunt a cruce et fuit gloriosum esse religiosum. Nunc rursus
15 incipiunt displicere hominibus, etiam qui boni sunt, propter habitum
stultum. Hoc enim est religiosum esse, mundo odiosum esse ac stul-
tum. Et qui huic sese ex charitate eubmittit, optime facit. Ego
enim non 1 terreor, quod episcopi persequuntur et sacerdotes nos. w 56.498
Quia sic debet fieri. Tantum hoc mihi displicet, quod occasionem
20 malam huic damus displicentie. Ceterum quibus non est data occasio
et fastidiunt monachos, nescientes quare, optimi sunt fautores, quos in
toto mundo habent religiosi. Deberent enim gaudere religiosi tanquam
voti sui compotes, si in suo isto voto pro Deo assumpto despicerentur
confunderenturque, quia ad hoc habent habitum stultum, ut omnes
25 alliciant ad sui contemptum. Sed nunc aliter agunt multo, habentes
speciem solam religiosorum. Sed ego scio felicissimos eos, si chari-
tatem haberent, et beatiores, quam qui in heremo fuerunt, quia sunt
cruci et ignominie quottidianc expositi. Nunc vero nullum est genus
arrogantius, pro dolor!

30 Ut itaque ad textum revertamur,

Vult imprimis Apostolus, ut infirmi in fide tolerentur | et formen-
tur I a firmioribus, deinde, ne infirmiores temere iudicent. Ac sic eos ad
pacem et unitatem hortatur. Quia etsi infirma fides non sit satis ad
salutem, | ut patet in Galatis, | suscipiendi tarnen | interim | sunt,
35 ut firmentur, ac non relinquendi in sua infirmitate, ut faciunt fastidiosi
et sue tantum salutis solliciti.
Nostro autem tempore superstitiosas istas pietates, immo spccies w 56,49910
pietatis non est necesse ex infirmitate tolerari, quia ex crassa igno-

5 Wander Deutsches Sprichwörterlexii.o;i IV, 1625.

 2QÖ IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

rantia eas perpetrant, nescientes, quod sese mutari oporteat, non

opera. Veruntamen Apostolus monet Galatas, ne hanc libertatem 'dent
in occasionem carnis', ut nunc faciunt Rome, ubi nihil eorum amplius
curant, que dicta sunt; omnia sunt devorata per dispensationes. Liber -
tate ista potiuntur perfectissime. Verum alia, que precipit Apostolus, 5
penitus omittunt et habent libertatem hanc 'occasionem carnis et ve-
lamen nequitie'. Quia sc. non tenentur ad ilia, quod verum est. Et nunc
quoque, ο quam multi, si scirent hanc libertatem, quando intrarent
religiones aut alios status ? Immo quam multi dimitterent libentissime
suas ceremonias, orationes, regulas, si modo papa dissolveret illas, 10
sicut potest! Adeo nunc omnes ferme sine charitate et inviti agunt
in suis vocationibus. Aut si qui agunt, eo timore agunt, ut in ilia
miserrima cruce conscientie confidant. Et fortasse Deus vult sic
nunc esse nos astrictos variis ordinibus et regulis ac statutis, ut saltern
compellat intrare. Verum si ista libertas rursum daretur, sc. ut 16
ieiunia, orationes, obsequia, ecclesiarum ministeria etc. unicuique ad
liberum <arbitrium> et conscientiam suam committerentur, ut faceret,
quantum vellet motus amore Dei, credo, quod in uno anno omnes
ecclesie ferme et altaria deserta | fierent |. Et tamen sic esse deberet,
ut ad hec omnia non nisi libere et hilariter tanquam Deo servituri 20
accederemus, non timore conscientie nec poene, nec spe lucri aut
honoris.
W 56, 500 Exempli gratia,
Si exiret mandatum, ut nullus sacerdos, nisi velit, sit sine uxore,
sit cum rasura, sit in habitu discrete, sit obligatus ad horas canonicas, 25
quot, queso, invenias, qui eligant formam istam, in qua nunc sunt?
Nonne sicut dicitur: SSettä btöf auff tie confcienij (uinpf 1 Et tamen
sic deberet omnino fieri, relinqui sc. ad arbitrium, ut faciant, quantum
coram Deo excusare presumunt. Sed dicunt: Ο quis tunc non vellet
esse sacerdos! Respondetur, quod qui sic dicunt, ostendunt manifeste, 30
quod libertatem querunt ad occasionem carnis, et sunt in Servitute
inviti, non merentes aliquid apud Deum.
Timeo, quod omnes pereamus hodie. Quis enim istam sequitur
regulam? At et populus, quid daret? Qui eque insipiens est, quia
coactis servis dat et non potius liberis fratribus. 35

D i s c u t e i t a q u e te,
cum o r a s , s a c r i f i c e s , c h o r u m v a d i s | aut q u i p p i a m a l i u d
f a c i s I, an si in tua s i t u m esset l i b e r t a t e , id ipsum f a c e r e s ,

2 vgl. Gal. 5, 13. 6 vgl. Gal. 5, 13 und 1. Petr. 2, 16. 15 vgl.

Lc. 14, 23. 27 vgl. Wander I, 1672, Nr. 169.
 Rm. 14, ι . 297

et i n v e n i e s , quis sis a p u d D e u m . Si e n i m n o n f a c e r e s , si
l i b e r u m et i n t e g r u m h a b e r e s , iam n i h i l f a c i s , quia s e r v u s
es e t m e r c e n n a r i u s . Verum sunt aliqui, qui cum id sciant, in
angulo quopiam seseponant et dicant: Faciam mihi bonam intentionem
5 et ex necessitate voluntatem. Interim ridens diabolus retro dicit:
©cfjmug Μφ, HW fefcle, reit »erben gefjte f>abtnn, tunc surgit, vadit
chorum et orat et dicit: ©if) eulic&en, wie Γφοη &t(?u, fjaftu nu pfatoen
febern ? Si ego nescirem (secundum fabulam) esse asinum, te crede-
rem leonem, ita clamas; sed pelle tectus leonis, penes aures cognos-
jo ceris. Deinde incipit tedium, numerat folia et versus, num prope
sit finis orandi, sibique consolator1 factus dicit: Scotus concludit, w 56, 501
quod sufficit intentio virtualis, non requiritur actualis. Tum diabolus:
Ο bene, recte, securus esto.
Ο Deus, quanto ludibrio sumus hostibus nostris! Non ita facilis
15 est bona intentio, nec in tua (bone Deus), ο homo, potestate consti-
tute, sicut nocentissime vel docet vel discitur Scotus. Ea enim pre-
sumptio est hodie perniciosissima, quod ex nobis formamus bonas
intentiones, quasi sufficientes simus cogitare aliquid ex nobis, contra
expressam sententiam Apostoli. Inde securi stertimus, freti libero
20 arbitrio, quod ad manum habentes, quando volumus, possumus pie
intendere. Ut quid ergo Apostolus orat: 'Dominus autem dirigat corda
et corpora vestra'l Et Ecclesia: 'Sed semper ad tuam iustitiam faci-
endam nostra procedant eloquia, dirigantur cogitationes et opera'. Hec
sunt insidie iniquorum, de quibus ps. 5: 'Interiora eorum insidie'.
26 Et Prover. 11: 'In insidiis suis capientur iniqui.'
Kon sie, impii, non sie! Sed opus est, ut prostratus in cubiculo
tuo totis viribus Deum ores, ut etiam intentionem, quam presumpsisti,
ipse tibi det, non in securitate a te et in te concepta vadas, sed a
misericordia eius petita et expectata.
30 Totus itaque error in hac parte est, quod non cogitamus, quia
hec omnia non necessitate pellente aut timore sollicitante, sed hilari-
tate ac voluntate liberrima excitante facienda sunt, ut Deo placeant.
Nam qui sic ea facit, ut mallet omittere, si liceret, ceteris paribus
nihil facit. Facit tarnen et putat sese satisfacere, cum sic fecerit,
•is conscientiam nullam habens ulterius. Conscientiam autem magnam

6 vgl. Wander II, 1 1 9 2 , Nr. 538. 7 vgl. ebd. I, 902, Nr. 8. I l l ,

1 2 5 3 , Nr. 2 3 . Dazu Luthers Sprichwörtersammlung ed. Thiele, zu Nr. 362.
8 vgl. Aesop. Fab. 1 4 1 . 1 1 f. Scotus I V Sent. dist. 6 qu. 6 n. 2.
21 2 . Thess. 3, 5 in der Fassung des Breviers (d. h. mit dem Zusätze 'et
corpora'), wie Denifle* I, 4 1 1 beobachtet hat. 22 Brev. Rom. oratio
ad primam; s, Deniflel. c. 24 Ps. 5, 10 (Hebraeus). 25 Prov. n , 6 .
 298 IV. Römcrbrieivorlesuiii; 1515/16.

habet, si non fccerit. Hie defectus passim et apud religiosos abundat.

Quia in iis, que sine voluntate, immo coacti vel necessitate, timore
aut consuetudine faciunt, securi sunt, nihil compunguntur. Si autem
omiserint, tunc confitentur et penitent. C u m illi ab iis non differant,
nisi quod habent velamen nequitie sue et operturam externe opera- 5
tionis, sub qua voluntatis infirmitatem non agnoscunt, hii vero propius
agnoscunt suum defectum, nisi forte et ipsi magis omissionem opens
vv 56.502 quam tepiditatem voluntatis'peniteant. Unde deberemus in operibus
omnibus attendere, non quid fecerimus aut faciendum sit neque quid
omiserimus vel omittendum ncque quid boni vel feeimus aut omisimus 10
neque quid mali feeimus aut omisimus, sed quali et quanta voluntate,
quanto et quam hilari corde omnia fecerimus aut facere velimus. Sic
1. Cor. ultimo dicit se Appollo multum rogasse, cum tarnen potuisset
cogere. E t tarnen dicit: 'Rogavi eum multum, ut iret ad vos, et
omnino non erat voluntas eius.' Item sic Philemonem orat pro servo, 15
cui potuisset imperare. ' N e ' , inquit, 'bonum tuum ex necessitate esset,
sed voluntarium'.
N u n c vero pueri prineipes et effeminati dominatores in Ecclesia
id solum agunt, ut austeritate et potentia in timore cogant subiectos,
cum id prudenter agere debuerant, ut voluntarios facerent primum, 20
deinde si non vellent, pudore et terrore agerent.
Huius autem erroris tota substantia est Pelagiana opinio. Nam
etsi nunc nulli sunt Pelagiani professione et titulo, plurimi tarnen sunt
re vera et opinione, licet ignoranter, ut sunt, qui nisi libertati arbitrii
tribuant facere, quod in se est, ante gratiam, putant sese cogi a Deo 2»
ad peccatum et necessario peccare. Quod cum sit impiissimum sentire,
putant secure et audacter, quod cum bonam intentionem forment, in-
fallibiliter Dei gratiam obtinuerint infusam. Deinde incedunt securissi-
mi, certi videlicet, quod opera bona, que faciunt, Deo placeant, nihil
timoris amplius habentes et sollicitudinis super gratia imploranda. 30
Non enim timent, quod eo ipso forte male agant, sed certi sunt, qued
bene agant. 11 Isa. 44. ] | Quare ? Quia non intelligunt, quod Deus im-
pios etiam in bonis operibus sinit peccare. Ubi non quidem coguntur ad
peccatum, sed faciunt, que volunt et secundum bonam intentionem
suam. Quod si intelligerent, in eo timore incederent, quo Job, cum 35
quo et dicerent: 'Verebar omnia opera mea'. E t iterum alius: 'Beatus,
qui semper est pavidus'. Unde, qui vere bona faciunt, nulla faciunt,
quin semper cogitant: quis seit, si gratia Dei hec mecum faciat ? Quis

5 vgl. 1. l'etr. 2, xO. 13 1. Cor. 16, 12. 16 Philem. 14. 18 vgl.

Jes. 3, 4. ig vgl. Ez. 34, 4. 25 s. u. S. 299 zu Z. 5 und o. S. 26924
32 cf. Jes. 44, 20. 35 Iliob. y, 28, 36 Prov. 28, 14.
 Rni. 14, ι. 23. 299

det mihi scire, quod bona intentio mea ex Deo sit? Quomodo scio,
quod id, quod feci meum, seu quod in me est, Deo placeat? Hii
sciunt, quod'homo ex se nihil potest facere. Ideo absurdissima est w 56.503
et Pelagiano errori vehementer patrona sententia usitata, qua dicitur:
6 'Facienti, quod in se est, infallibiliter Deus infundit gratiam', intelli-
gendo per 'facere, quod in se est', aliquid facere vel posse. Inde
enim tota Ecclesia pene subversa est, videlicet huius verbi fiducia.
Unusquisque interim secure peccat, cum omni tempore in arbitrio
suo sit facere, quod in se est, ergo et gratia. Ergo sine timore eunt,
10 sc. suo tempore facturi, quod in eis est, et gratiam habituri.
O m n e , q u o d n o n e s t e x f i d e , p e c c a t u m e s t [14,;;]. \v 56.5:2,
II Vide b. Augustinum Ii. 4 contra Julianum c. 3, litera F. || Apostolus
hie generalissime loquitur de fide, eoipso tarnen alludens ad singularem
illam fidem, que est in Christum, extra quam non est iustitia, sed
15 tantum peccatum. Est autem fides in Deum, est fides in proximum, est
fides in seipsüm. A fide in Deum iustus quilibet efficitur, quia
D e u m verificat, cui credit et confidit. Ac fide in proximum fidelis et
verax et fidus dicitur, factus talis proximo, qualis ei Deus. Vocatur
tarnen etiam fides in proximum activa, qua credit proximo. Et huius
20 fidei natura est, ut si aliter agat,quam credit, aut si dubitat de proximo,
oifendat in proximum, quia non facit, sicut illi promisit. Sicut et in
D e u m peccat, dum aliter agit, quam dictum sibi est et credit. Ita et
in seipsum credit et sue conscientie dictanti, contra quam si agat,
iam aliter agit,quam credit, et ita contra fidem. Sic 'omne, quod non
25 est ex fide, peccatum est', quia contra fidem et conscientiam, cum id
omni studio sit cavendum, ne contra conscientiam agat.

Queritur ergo,
A n impius tunc peccet, qui non credit, quia non agit ex fide, ergo
nec contra conscientiam, immo credit false; ergo ex fide huiusmodi
SO falsa agens non peccat? Respondetur: lila authoritas: 'Omne, quod
non ex fide est, peccatum est' sie intelligitur, quod necesse est omnem,
qui non vult peccare, ut credat. Sola fides enim sine peccato est.
Ergo qui facit, quod non credit, peccat. Ut qui manducat, quod com-
mune putat, non adeo peccat, quia contra suum putare peccat, quam
35 quia fide caret, qua illud sciret non esse commune. Infirmitas itaque

5 Biel, Expositio canonis missae, lect. 59 Ρ am Ende: Hec facicnti

deus gratiam suam tribuit necessario (Zitat aus Alexander von Haies).
Vgl. Sent. II dist. 22 qu. 2 art. 3 dub. ι ; IV dist. 9 qu. 2 art. 1 not. 1 Η
am Anfang. Gerson, Regulae morales, III, 77 Λ u. 86 C. 12 vgl.
Augustin, contra Jul. IV, 3, 24 (MPL. 44, 750).
 300 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

fideij que adest, et fortitudo fidei, que deest, facit, quod peccat, dum
manducat. Ergo noa debet manducare i. e. opus fidei facere, qui fidem
non habet. Quia opus fidei ex fide debet procedere, alioquin peccat,
w 56.513 quia non credit 1 licere, sed iudicat illicitum (hoc est fidei absentia)
et sie contra conscientiam agit. Corollarium: Omnis, qui caret fide, 5
dum bene facit, peccat. Hec enim est mens huius dicti.

Sed dicis:
Si sie intelligendum est infirmum peccare, non tarn quia contra
conscientiam agit, quam quia non ex fide operatur, ergo etiam peccat,
sive manducat sive non, quia semper manet ibi defectus fidei. Re- 10
spondetur, quod sic; semper est in peccato, id est in defectu fidei.
Sed tarnen non debet amplius irritari, ut magis peccet. Ista enim
infirmitas fidei est veniale peccatum, hoc est, quod Deus ei non im-
putat in peccatum mortale, licet de natura sua sit mortale. Quia Deus
ilium 'assumpsit' perficiendum et sanandum, sicut Samaritanus semi- 15
vivum relictum. Ideo non est irritandus, ut operetur secundum hanc
infirmitatem fidei, sed potius fovendus et alendus, ut crescat in cogni-
tione domini nostri Jhesu Christi, ut sanetus Petrus 2. Pe. ultimo:
'Crescite in gratia et cognitione domini nostri Jhesu Christi'.
Sicut in simili baptisatus aut penitens manet in infirmitate con- 20
cupiscentie, que tarnen est contra legem: 'Non concupisces', et utique
mortalis, nisi Deus misericors non imputaret propter ineeptam cura-
tionem. Est ergo in peccatis iste,et tarnen non est irritandus ab aliis et
schandalisandus, id est, non est danda occasio, ut faciat secundum
hanc infirmitatem suam, sed potius fovendus et perficiendus. Alioquin 25
omne, quod sic faceret, quia non ex castitate faceret, utique peccaret et
fieret mortale propter opus infirmitas, licet ipsa infirmitas sit venialis
ex gratia Dei. Ita et ille infirmus fide obediret infirmitati faciens opus,
quod non esset ex fide.

Igitur dupliciter 'fides' hoc loco aeeipitur: 30

Uno modo pro opinione et conscientia. Sic multi exponunt hunc
locum. Alio modo absolute more Apostoli univoce pro fide Christi.
Et sic ego salva reverentia hunc locum intelligo. Nam sicut est agere
w 56,514 contra conscientiam in fide, ita et in qualibet virtute alia. Nam infirme
castus agit contra conscientiam, si fornicatur, quia dictat non fornican-
dum secundum castitatem. Et tarnen, quia infirmus est, schandalisatur

1 5 cf. L c . 10, 3 3 IT., s. 0. S. 2417. 1 8 f. 2 Petr. 3, 18. 3 1 die

Glossa ordin., interlin. und L y r a : 'conscientia' s. u. S. 40018 ff.
 Rm. 14, 2 3 - 1 5 , ι. 3OI
et ruit agens contra dictamen. Ita qui infirmus est fide, credit et non
credit. Quia credit, bene agit; quia non credit, peccat. Quod non cre-
dere si irritetur, peccat iam opere.

Capitulum quintum decimum.

6 D e b e m u s autem nos firmiores etc. [15,1]. Sic Charitas
omnes et 'omnia sustinet', sic Moses populum Israel et prophete. Est
autem hoc 'sustinere' omnium peccata facere sua et eis compati. Hoc
enim facit Charitas, cuius hec sunt verba: 'Quis infirmatur, et ego non
infirmor ? Quis schandalisatur, et ego non uror V Sic hortatur Gal. 6:
xo 'Alter alterius onera portate et sic adimplebitis legem Christi'. Et ibi-
dem: 'Fratres, si preoccupatus fuerit homo in aliqiio delicto, vos, qui
spirituales estis, instruite huiusmodi in spiritu lenitatis, considerans te-
ipsum, ne forte et tu tenteris'. Et 1. Cor. 10: 'Qui stat, videat, ne
cadat'. Et 'qui se existimat aliquid esse, cum nihil sit, ipse se seducit'.
15 Et Phil. 2 : 'Hoc sentite in vobis, quod et in Christo Jhesu, qui cum
in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se equalem Deo,
sed exinanivit semetipsum formam servi accipiens'. Sicut corpus
naturale, in quo ossa sustinent carnem et infirma membra non proiici-
untur I a firmis, sed magis quam firma curantur. Et honesta tegunt in-
20 honesta, ut i.Cor. 1 2 : 'Qui videntur membra corporis infirmiora
esse, necessariora sunt. Et que putamus ignobiliora esse membra
corporis, hiis abundantiorem honorem circundamus. Et que inhonesta
sunt nostra, abundantiorem honestatem habent*. Vide itaque singulos
ordines primum. Nullum Deus ita relinquit, quin aliquos bonos et
25 honestos in illis ordinavit, qui sint aliorum tectura et honestas. Sic
malis mulieribus 'parcitur propter bonas, sacerdotes boni protegunt w 56, 5 , 3
malos, monachi indigni honorantur propter dignos. Hie autem insulsi
homines contra totum ordinem insurgunt ac velut ipsi sint mundi, ut
nullubi sordeant, cum tarnen ante et retro et intus non nisi suum et
30 porcorum sint forum et officina. Hinc nulla mulier, hinc nullus
sacerdos, hinc nullus monachus. Hinc dicit Apostolus: Ut quid tibi-
ipsi ita places, insulse, et existimas te aliquid esse, cum nihil sis?
Rursum et illi, qui se vident honestos esse et alios tegere, querunt
fugam aliorum, quibus dati sunt in honestatem, omnium stultissimi

I Zu dem sehr gebräuchlichen terminus dictamen [recte rationis]

vgl. Biel II Sent. dist. 35 qu. un. art. I not. I C; III dist. 12 qu. un.
art. 1 not. 2. 8 2. Cor. 11, 29. 9 f. Gal. 6, 2. 1. 13 cf. 1. Cor.
10, 12. 14 Gal. 6, 3. 15 Phil. 2, 5 ff. 17f. Lyra z. St.: sicut in
corpore naturali membra firmiora ut nervi et ossa sustinent alia de-
biliora. 20 1 Cor. 12, 22 f. 31 cf. Gal. 6, 3.
 302 IV. Römerbriefvorlesung 1515/16.

quod putant sc a scipsis esse talcs, nescientes, quod propter alios tales
sunt. Inde tediosi sunt et nolunt esse in communionealiorum. Sichere-
tici, sic multi superbi alii. Que non facerent, nisi sibi placerent. Ac si
mulier nollet esse cum mulieribus, nisi sint omnes munde. Huic dicit
Apostolus: f)oer, fuflcrlcitt, f)oet. Tu stas ? Utique, sed vide, ne cadas. 6
Nulla enim sic stat, quin cadere possit. Nulla sic iacet, quin surgere
possit. Quare? 'Potens estDeus statuere earn'. Etpotens estdeserere
earn. Multe ceciderunt, que firmissime steterunt et fortius quam turris
Babylonis. Multe rursum surrexerunt, que profundissime ceciderunt.
Ille, quia sibi placuerunt; iste, quia sibi displicuerunt. Sic, si sacerdos 10
nolit sacerdos esse, quia non potest cum malis agere, dicitur ei:
Domine Johannes, vos statis, vos placetis vobis, videte, ne cadatis
et magis displiceatis vobis, quam illi iam vobis placent. Sic religiosi,
qui tedio franguntur, quod inutilibus debent servire et sotii esse,
querunt autem et cupiunt non nisi dignis, perfectis, sanis preesse, 15
interesse, adesse. Inde currunt de loco ad locum. Sed frustra, quia sic
statutumest: Goiter mug i>c§ a t t ö e m t t f cf) α η ί> ΐ> e cf e 1 fe t> tr. || Ut
cives propter consules in causa ista. 11 Et quanquam durum sit alterius
ignominiam portare et innocenter participare, tamen est pulcherri-
w 56. s'6 mum meritum. Et erit facile, si recogitet, quia, et Christo'licet esset 20
durum nostram ignominiam portare, tamen libenter portavit. Nemo
itaque sibi vivit.
Sed omnium pulcherrimi fatui, qui (ut dixi) obliti, quod et ipsi
sordidissimi sunt, contra sacerdotes, monachos, mulieres acriter inve-
hunt omnibusque impingunt, quod unus fecit. Cui respondetur: 25
Nunquam tu matri in sinum fecisti, quod male oleret ? Aut nunc etiam
nusquam sordes ? Aut nullibi membrorum putes ? Quod si tam purus
es, mirum, quod apothecarii te non iam olim ernennt pro balsamario,
quando non nisi balsamum aromotisans tu es. Si mater tua sic tibi
fecisset, a proprio stercore consumptus fuisses. 30
Igitur sic Deus dedit populo Israel Danielem et sotios eius in
captivitate Babylonis, sic Hester et Mardocheum in Perside coram
Assvero.

7 R m . 14, 4. 17 In der Form anders bei Wander I V , 95 (vgl.

Thiele, Luthers Sprichw. S. 147). Vgl. End. 1, 6o 37 (5. Okt. 1 5 1 6 ) .
17 f. (Ficker:) Der Zusatz bezieht sich wohl, wie auch S. 282 Z. 3 3
auf den Streit des Brandenburger Bischofs mit dem VVittenberger Rate,
s. Ztschr. f. Kgsch. 1 1 , n o f . und vgl. die Urkunde bei Riedel, Cod.
dipl. Brand. 1 , 8 , 4 7 1 . Vielleicht meint L . auch S. 289 Z. 1 5 diese A n -
gelegenheit. 21 f. vgl. Rm. 1 4 , 7 . 3 1 cf. Dan. 1, 6 ff. 3 2 cf. Esther
2, 7 ff.
 R m . 1 5 , ι f.
303

Hoc itaque 'placere sibi'

Est displicere sibi in omnibus. Neque enim simul et sibi placere
possunt alii et ipsemet. Tales non volunt onera alterius, sed comoda
portare, immo portari tantum ab omnibus, ipsi autem portare neminem.
5 Qui nihil faciunt, nisi quod recitant, iudicant, detrahunt, accusant, de-
spiciunt alios. Non compaciuntur, sed indignantur, nihil mundum
preter ipsos.
Unusquisque nostrum p r o x i m o [15,:]. 'Sic enim W 56,516,,
Charitas' (ut b. Gregorius) 'in alteram tendit, ut Charitas esse possit.
10 Nemo enim in seipsum charitatem habere dicitur'. E t in glosa dixi, w 56, 517
qued Charitas est amor non in seipsum, sed in alterum. Ita et ubi
Apostolus abnegavit complacentiam sui, statim docuit, ut placeremus
proximo. Ergo et placere proximo est non sibi placere. Sed huic dicto
Gregorii et nostro videtur repugnare famosa ilia differentia et ordo
15 diligendi. Quia secundum b. Augustinum et Magister allegat: 'Deus
primo, deinde anima nostra, post anima proximi, tandem corpus
nostrum diligenda sunt.' Ergo Charitas ordinate incipit a seipsa.
Respondetur, quod hoc ipsum est unum illorum, quibus abducti su-
mus a charitate, dum male intelleximus. Inde enim quodlibet bonum
20 primo nobis usurpavimus, nihil de proximo solliciti. Sed verus amor in
teipsum est odium in teipsum. Sicut Dominus dicit: 'Quiamatanimam
suam, perdet earn, et qui odit animam suam, inveniet earn'. Et Aposto-
lus Phil. 2 : 'Singuli non, que sua sunt, considerantes, sed quealiorum'.
E t I . Cor. 1 3 : 'Charitas non querit, que sua sunt'. Igitur qui se odit
2& et proximum diligit, hie se vere diligit. Quia iam extra se seipsum
diligit, ideo pure se diligit, dum se in proximo diligit.
Unde salvo iudicio aliorum et reverentia patrum meo sensu ut
stultus loquor: Non videtur ista intelligentia solida, que de precepto
diligendi proximi est allata, qua dicitur, quod in ipso precepto diligens
30 sit forma, qua proximum diligat, nempe ait: 'sicut teipsum'. Ergo
concludunt: Oportet, ut primo diligas te et ita ad exemplar tui dilec-
tionis et proximum diligas. E t ad hoc adducitur Sapientis illud
dictum: 'Miserere anime tue, placens Deo', sc. epithasin in pronomine
'tue' collocantes, q. d. primum tue quam proxime. Verum ego hoc
3,"> non rcprobo, quamquam credo, qucd epithasis sit in nomine 'anime',
q. d. noli parcere corpori, ut salvus sit spiritus. Esto crudelis in

2 vgl. Gal. 6 , 2 . 9 Gregor. Homil. in Evang. I, 17, 1, MPL.

76, 1139: hat dilectio am Anfang statt Charitas. 15 August. <le
doctr. christ. I, 23, 22 (MPL. 34, 27). Petrus Lomb. sent. I l l dist. 29
c. i. 21 cf. Mc. 8, 35. Mt. 10, 39. 16, 25. Le. 9, 24. Joh 12, 25.
23 Phil. 2, 4. 24 I Cor. 13, 5. 33 Sir. 30, 24.
 I V . Römcrbriefvorlesung 1 5 1 5 / 1 6 .

hominem veterem, ut sis misericors in novum. Quia 'melior est ini-

quitas viri quam mulier bene faciens', i. e. salubre est, ut spiritus carni
faciat malum et iniuriam, quam quod caro palpet et blandiatur spiritui
seu 'bene faciat', quod sibi bonum videtur. Melius est, ut spititus
w 56, 518 vir faciat, quod carni malum videtur, quam quod sinat earn facere, ε
quod ei bonum videtur. 'Prudentia' enim 'carnis' mire est sibi sapiens,
'callidior cunctis bestiis terre'. E t melior est voluntas prelati etiam
damnosa quam inobedientis subditi etiam lucrosa.
Igitur credo, quod isto precepto 'sicut teipsum' non precipiatur
homo diligere se, sed ostendatur vitiosus amor, quo diligit se de facto, 10
q. d. curvus es totus in te et versus in tui amorem, a quo non recti-
ficaberis, nisi penitus cesses te diligere et oblitus tui solum proximum
diligas. Perversitas enim est, quod volumus ab omnibus diligi et in
omnibus querere, que nostra sunt; rectitudo autem est, ut si id omnibus
facias, quod tibi fieri vis perverse, tanto studio facias malum, quanto 10
fecisti bonum. In quo utique non precipitur fieri malum, sed simili-
tude studii. Sicut et Adam est 'forma futuri' i. e. Christi, alterius
Adam. Sicut in Adam mali sumus, utique sie in Christo boni esse
debemus; comparatio hic, non autem imitatio exprimitur. Ita et hic:
'Diliges proximum tuum sicut teipsum' non utique, ut diligas; alio- 2C
quin preeiperetur. Nunc autem adeo non precipitur, ut etiam preeep-
tum super illud fundetur. Ergo male diligis teipsum; a quo malo non
eris liber, nisi similiter diligas proximum, i. e. cesses diligere teipsum.
Quod si feceris, cessabit et lex ista, quia iam non erit necesse diligere
alium sicut te, cum non diligas te, nec necessarium diligere sicut alium, 25
cum eoipso iam te verissime diligas et omnes rursum te.

1 f. Sir. 42, 14. 7 vgl. Gen. 3, 1. 15 vgl. Mt. 7, 12. I.e. 6, 3 1 .

17 cf. R m . 5, 14.
V. Aus den Randbemerkungen zu Tauler, 1516.
Am 14. Dez. i ; i 6 sandte Luther an Spalatin die von ihm
Tauler zugeschriebene und von ihm selbst zum Druck besorgte
(erste unvollständige) Ausgabe der „deutschen Theologie" (vgl. W. i ,
152 f.) mit den Worten (WABr. i, 7958): Si te delectat puram, solidam,
antiquae simillimam theologiam legere, in Germanica lingua eifusam:
sermones Taulerii Johannis, praedicatoriae professionis, tibi com-
parare potes, cujus totius velut epitomen ecce hic tibi mitto. Neque
enim ego vel in Latina vel nostra lingua theologiam vidi salubriorem
et cum Evangelio consonantiorem. Luther muß sich im Dezember
1516 also schon geraume Zeit in Taulers Predigten vertieft haben,
andrerseits klingt in dem Brief noch einigermaßen frisch eine gewisse
Entdeckerfreude durch. Die erste Erwähnung Taulers findet sich
im zweiten Teile der Römerbriefvorlesung (s. o. S. 264^), also wohl
Frühsommer 1516. Umgekehrt zeigen die uns erhaltenen Rand-
noten Luthers zu Taulers Predigten engste Berührungen mit den
mittleren Teilen der Römerbriefvorlesung (s. u. zu S. 30616; 30817;
3092); so sind sie sicherlich auf Frühjahr/Sommer 1516 anzusetzen.
Die von Luther benutzte Ausgabe ist: Sermones: des hochge-
leerten in gnaden erleuchten doctoris Johannis Thaulerii etc. Augs-
purg 1508 (jetzt in der Zwickauer Ratsbibliothek; Sign. XX, 6, 12).
Wir geben von dem Text Taulers einiges mehr als die Weimarer Aus-
gabe Bd. 9, 95 if., zumal das, was Luther im Zusammenhang mit
seinen Randbemerkungen unterstrichen hat, jedenfalls soviel zum
Verständnis nötig ist; von den Notizen selbst nur eine Auswahl, den
Text an der Handschrift kontrolliert. Zur Erfassung des Gesamt-
zusammenhangs der jeweiligen Taulerpredigt notieren wir dazu
am Rand den Fundort in der heute wissenschaftlich gebräuchlichen
Ausgabe der Predigten Taulers von Ferd. Vetter (Berlin 1910).
Spätere Erwähnungen, bzw. Urteile über Tauler bei Luther
ζ. B. WABr. 1,6514; W. 1,137x5; 29819; 557*«; 586,9; 67434; W. 5, 3534»;
45975 473355 564i· W. 9, 40414; W. 10 I 2, i05»8; 3393«; w · 401 52θ2 u. ö.
L i t e r a t u r : W. Köhler, Luther und die K. G. (Erlangen 1900)
S. 236 ff.; K . Holl. Luther» S. 150 ff. E. Seeberg, Luthers Theologie I
Luther V 20
 V. Randbemerkungen zu Tauler 1516.

(1929) S. 31 ff. Α. V. Müller, Lather und Tauler. 1918. O. Scheel,

Taulers Mystik und Luthers reformat. Entdeckung. Festg. f. Kaftan
(1920) S. 298 ff.
(v^tt'er'/.'J ®enn 8 e W e & en aufägang, 3a aln ü&ecgang auß jra
felber enb öfcer in fel&er, ba foUen wir »erlaugnen aller apgenföafff
ttilleni ent begerenä ent toirdeni: Obscure exprimit hic istum
excessum et in genere cuius tarnen sunt diversae species, immo in-
finitae.
erga quameumque crea-
w 9. 97i, Et est Ex- Itimons,
tin spei, turam, expoliationem et
cessus de omnium awodii, amoris, denudationem qua . . .
quo hic lo- fectuumi.e gaudii, tri- plurimorum nuditas vel
quitur stitiae vaeuitas . . . qui et omnen 10
mentis, exuit...
immo af- omnium fscientiae . . . ut sit ibi quies et
fectum et per intellec- < sapientiae pax omnimodo.
tuum i. e. [ .... j
W 9, 97u SBann wenn jttap feilen ain£ w e r t e n , fo mnfi ft φ is
(Vetter 9 < i )
b j ain galten telbenb b a j anber wirdent. Nota quod di-
vina pati magis quam agere oportet, immo et sensus et intellectus
est naturaliter etiam virtus passiva. Et Apostolus: 'Velle mihi ad-
jacet, perficere non invenio' i. e. Nos materia sumus pura, deus
formae factor, omnia enim in nobis operatur deus. 20
W 9· 98,«
(Vetter n , )
SSann foil got fρreφeη, fo muftu fäweigen. f o i l
9Ott eingeen, alle SDinge mfiffen auägeen. Verum est sie
nasci deum in nobis secundum statum vitae contemplativae et spiri-
tuali anagogia. Sed moraliter nascitur non in quiete, sed in opera-
tione virtutum secundum statum vitae activae. Et hoc ad Martham, 25
illud ad Mariam pertinet: hoc facile, illud difficile, hoc saepius illud
rarum est. Hanc omnes facile intelligunt, illam autem non nisi ex-
perti. Unde totus iste sermo procedit ex theologia mystica, quae
est sapientia experimentalis et non doctrinalis. Quia 'nemo novit
nisi qui aeeipit' hoc negotium absconditum. Loquitur enim de nati- 30

7 Et est*: est est Hs. W. A. 8 ff. . . . durch Abgreifen unleser-

lich. 15 f. Wann bis wirckent von L. unterstrichen. 21 f. Wann bis
ausgeen von L. unterstrichen.

6 ff. s. o. S. 817 ff. 16 vgl. oben S. 26434. 17 intellectus passi-

vus: Thomas Aqu., S. th. I. II. 51. 3 c.; Reisch, Margarita philos. p. 830.
18 Rm. 7, 18. 25 f. vgl. Lc. 10, 38; die Deutung auf vita activa und
contemplativa ist traditionell (Gl. ord.; Lyra u. a.); vgl. unten S. 4281) ff.
29 Apoc. 2, 17.
 V. Randbemerkungen zu Tauler 1516.

vitate spiritual! verbi increati. Theologia autem propria de spiritual!

nativitate verbi incarnati habet 'unum necessarium' et 'optimam
partem'. Haec non sollicita est et turbatur erga plurima et contra
peccata crescit et pugnat ad virtutem sollicita, quaerit, ubi illa victrix
5 viciorum triumphat. — 9We$ b j Μφ j t t e i bei w a t e » »»mitliefe» ^ e tte?iV s )
e l n g e n g i bet e w i g e » gebutf ti fep wie g u t ober wie ei föeinet:
quia utsupra in contemplatione et operatio virtutum impedit nativi-
tatem dei in anima, quies, pax, silentium ibi requiritur omnino. In
activa autem vita sufficit, quod silentium, pax a malis operibus. Ut
10 Isa 1. 'quiescite agere perverse' ait illi qui prius ad quietem contem-
plationis festinat, quam multum passionum, viciorum et malorum
operum in activa Vita compescuerit. Hic cum Lucifero ascendit in
celum casurus cum eodem. Prius Liam quam Rachel ducere oportet.

atlfc if! a n ä w e n b i g gebet niti met nüfc bann fo öerr ( ve?i e ?®ö t >
15 e l ö t i t u b i e f e r cöetn a n b a u t ben m e n f ö e n calfcte: O r a t i o vocalis
omittenda, ubi cepta fuerit mentalis.

SR» &ie f l n b bret) t>ing j » m e r f e i t . . . b e i e i n . . . We leipiicfcett ^ J ^ J p ^

fonne »tit> f l n l i f a i t . attber 1|ΐ t i e » e r n u n f f t . £>a$ btit a i n lauter
blofe fn&fiang bec f e e l
20 Sens us
ratio
tria Vide Gerson in mystica theologia
Mens vel apex mentis
sive Syntheresis
Sic in affectu f c o n c u P * s c e n t * a s e n s u s seu appetitus sensus
26 . < appetitus intellectivus
tria I „ ,
[ Syntheresis.

äDlfe* einfommenS t>tt5 einwitienä »erben nit «He w 9, 100,,

tttenfc$en g e w a r , wie w o ( er boc$ i(1 i n aUen guten men# \ a T ! "
fc$en: Quia periculosum est nobis sentunentum spiritus. Ex quo
30 oriri solet superbia, securitas et accidia. Et recedit timor et fervor et
humilitas.

14 f. unterstr. 24 sic Hs.: si W. A. 26 syntheresis*: syndhesis

(korr.) Hs.: synthesis W. A. 27 ff. unterstr.
1 theologia propria s. u. S. 36014. 2 f. vgl. Lc. 10, 42. 10 Jes.
i , 16. 15 f. oratio mentalis s. o. S. 2843s ff. 21 Joh. Gerson de my-
stica theologia, cons. 9 (op. III 370 C, Antw.); s. u. S. 335«; 355t«;
360*3; 41330. 23.27 Zu syntheresis, welche nach der Scholastik intel-
lektiv und affektiv ist, s. o. S. 9013 u. 2433.
 308 V. Randbemerkungen zu Tauler 1516.
W 9 (Vc°t°er m u fl f u e ' n e n tte&ern unb be^enbern weg geen, i>et »err
i43S) fiber bijj 1(1... unb über alle ftbunge bei auftoennigen menftyen,
ei fep in letbenber ober in »irdenber toeife: i. e. pati in corpore
tantum et naturalibus bonis. Sed pati in spiritualibus excellentissima
virtus est, ut in fide, spe, charitate, item ariditate, pusillanimitate etc.

w 9, loo,. aibet bag t(l liebe, ba$ matt (»at ain brennen [fervorem] in mangel
( ,43'," [carentia] «nb in beraubung unb in ainem öetlaffen [derelictione
a deo per suspensionem gratiae]: Exemplum a carnali discemus
amore. Qui tunc maxi me est, quando propter amatum dura et dif-
ficilia suffert et agit, non autem quando in suavitate et beneficiis 10
fruitur amati. Quia suavitas potius est fructus et praemium amoris
quam amor. Ita timendum quod multi devotarii hie 'recipient' vel
to tarn vel partim 'mercedem suam'. Qui in spiritualibus consola-
tionibus abundant ad serviendum deo: maxime requirant et alacriores
sint illis praesentibus et segniores absentibus. 16

W
'(Vetter Zvir Predigt: 'Ascendit Jesus in naviculam', Abschnitt 'Äinber,
<7ΐιι) roai ifi bai neg' etc.: Deus enim sie agit et tarn secreto consilio, ut
a nemine cognoscatur agere vel agere velle, sed tantum egisse (i. e.
post opus domini perfectum tunc primum intelligatur, quod deus
hoc fecerit). Sic Ps. 76 'In mari via tua et vestigia tua non cognos- 20
centur'. Quando enim agit, tunc omnino contrarium apparet operi
dei: ut Isa. 'Alienum opus eius ab eo ut operetur opus suum.'
E t ideo nostra insipientia multum impedit ipsum in nobis operantem.
Quia quando non ad sensum nostrum operatur, omnia putamus
W 9,102 perdita despera|taque esse. E t ita fugimus et quaerimus alia, sicut 25
olim in figuris fuit populi Israel in deserto.

Tv'i's, 3 .) S5let)be|ltt babep, bie gebart t(i naf>e «nb fol in bit geboren
werben. Et si sciamus, quod deus non agat in nobis, nisi prius nos
et nostra destruat (i. e. per crucem et passiones), tarnen adeo stulti
sumus, ut eas velimus tantum suseipere passiones quas nos elegimus 30
vel quas in aliis factas vidimus vel legimus. Et ita deo statuimus
modum et ipsum docere parati sumus, quid et quantum nos erudiat.
Et non nudi stamus in mera fide, cum tarnen deus velit vel non agere

6 Das Eingeklammerte [ ] übergeschrieben.

12 f. Mt. 6, 2; s. 0. S. 27115. 17 ff. vgl. oben S. 26117 ft. 2 0 P s · 7 6

(77), 20. 22 Jes. 28, 21; s. o. S. 18225. 28 ff. vgl. S. 262 ff.
 V. Randbemerkungen zu Tauler 1516.

in nobis vel ignorantibus nobis et id quod agit non intelligentibus

agere, ut sic salva sit fides et nuda voluntas. Sicut Artifex non agit
in materiam secundum formam quam ipsa habet: ostendit et exhibet
de facto nee secundum earn, quam ipsa posset acquirere extrinsecus
5 sua priore salva: haec enim fieret accidentalis forma: Sed directe illam
substantialem formam destruit, ut aliam introducat omnino diversam
a priore. Sic deus qui dicit: 'Sicut lutum in manu figuli ita vos in
manu mea' directe agit contra nostrum propositum, spem et inten-
tionem et omne consilium nostrum contrario opere dissipat et omnes
10 'cogitationes populorum reprobat', ut suum consilium inducat quod
tarnen abundantius nostro consilio satisfacit incomparabiliter, quam
si nostro obsecutus fuisset. Tunc quando hoc fit, increduli et filii
diffidentiae videntes penitus contrarium suo sensui fieri 'non sustinent
consilium dei', immo a diabolo putant hoc esse. Et ita 'abeunt in
15 consilium impiorum' eo, quod suum consilium et intentionem ex
deo esse credant et omnem contrariam ex diabolo: cum tamen contra
omnis nostra intentio ex diabolo et contraria ex deo, sicut dicit 'Esto
consentiens adversario tuo in via.' Igitur tota salus est resignatio
voluntatis in omnibus ut hie docet, sive in spiritualibus sive tempo-
20 ralibus. Et nuda fides in deum.
Sic invenias aliquos qui audierunt de aliquo sancto, quod hoc vel
hoc passus est: tunc sibi devotionem et promptum animum fingunt
ad sustinendum similia. Et hie jam sese bonos et justos arbitrantur
et nonnunquam vel quaerunt etiam, ut sibi ista vel aliqua eorum
25 irrogentur vel, si sic praecogitata veniunt, sustinent et magnum me-
ritum se fecisse confidunt. Caeterum si aliud veniat, quod ipsi I
ne cogitarunt quidem (quod maxime solet deus, ut dixi) tunc videas w 9, 103
eos plane furiosos fieri. Quare ? Quia ilia fides et patientia ficta erat
et ab eorum consilio constituta, non autem ex spiritu dei et ex radice
30 cordis nata: sed tantum extrinsecus cordi appensa. Igitur nullius
exempli passionem vel operationem oportet sibi praestituere, sed
indifferentem et nudam voluntatem habere ad quancunque ferendam,
quando, ubi, quomodo, per quem voluerit deus. Et id summe notan-
dum, quod nihil in nobis, i. e. in veteri homine deus ita destruere
35 quaerit quam proprium sensum et voluntatem: iis enim tanquam

ι ignorantibus [et gestr. H s . : ignorantibus et W . A . 4 acquirere

H s . : exquirere W . A .

2 v g l . oben S. 2631 ff; 2647 ff. 7 Jer. 18, 6. 10 Ps. 32 (33), 10.
13 f, Ps. 105 (106), 13. 14 f. P s . ι , I. 17 f. Mt. 5, 25.
 βΙΟ V. Randbemerkungen zu Tauler 1516.

capitibus et fontibus praecisis caetera etiam membra et vires peccati

velut rivi et rami arescunt radice siccata.

9 (v<aUi SOBiffe «i»f nrt<$, ba$ nt)tnmet (ein eebrenge l« bei» men;
^ » i J f ^ e n «uff fleet, gott »ölte ηαφ bent ain new gebnrt in
im erne wen. Sicut quando materia incdpit pad, ad aliam for- s
mam incipit duci, quae si resistat agenti, et priorem amittit et
sequentem non consequitur: ita hie, quia nos sumus materia dei et
lutum.
'(v'etter Stnber, in btfem näme bet menf$ met ( u . . . bann In allen ben
173.7) anfwenblgen Übungen: Et ratio est: quia ilia omnia sunt opera 10
hominum, hoc autem opus dei.
9('v«t3» . . . a l f o bai wir baö mtnntgltcty einfprec^en bei ewigen wortei
191Ο nit gelten mögen ηοφ eetfleen. enb »iffen ί>οφ, ba$ baö ewig
toortt ηηέ al3 enfpre^lic^en na&e Inroennlg tfl in »nferm gtunbe bad
ber ntenfc§ 9m felber. Ex fundamento loquitur. Quia si verbum is
dei (i. e. dominus), quod fecit omnia, intimior est rebus caeteris quam
ipsae sibi, quanto magis intimior est rerum nobilissimae scilicet animae
quam ipsa sibi. Et hinc venit, quod Syntberesin suam quilibet sentit
ad optima deprecari. Sed et nullus potest alteri earn verbis tradere,
maxime affectivem syntheresin. 20
'(Vetter ® e r «in W bet anfwenblg »Ι&Ιίφ ΠηηΙίφ menfö. ©er anber ifl
348,0 ter tnrcenbtg öetnüfftige menfety mii feinen öeenüfftigen (refften. Set
brit ηκηίφ iff bai gemüte, baö aller 5bet(Te tail ber feelen enb btö
alleä iff ain tnenfc$. Hic exponit seipsum in multis supradictis.
Sensualis isensu 25
Homo ' Rationalis qui nititur j ratione Hunc Apostolus videtur
Spiritualis [fide.
carnalem mundani tantum

( animaletti Et hunc attingunt philosophi et haeretici.

das nymmer bis ernewen von L.Christiani
3 f.spiritualem unterstrichen.
veri. 6 quae Hs.: 30
qua W. A . 16 dominus) quod fecit*: quod fecit (i. e. dominus) W. Α . :
(i. e. dominus) in Hs. a. R .

14 f. das der Mensch = quam homo. 18 syntheresis s. o. S.

9°*5> 2 433; 33610. 25 ' · Thess. 5 , 2 3 .
 VI. Disputationen 1516/17.
1. Quaestio de viribus et voluntate hominis sine
gratia disputata 1516 (W. 1, 142 fr.). Am 25. Sept. 1516 wurde
Bartholomäus Bernhardi aus Feldkirch unter dem Dekanat Kap-
stadts in Wittenberg zum Sententiar promoviert. (Foerstemann, lib.
dec. p. 19; vgl. Th. Kolde in Zeitschr. f. Kirchgesch. X I (1890)
S. 450). Über die dabei disputierten Thesen schreibt Luther an Joh.
Lang nach Erfurt (WABr. 1, 6s 18): De positione mea, imo Bartholome!
Feldkirchen, nihil est quod mirentur tui gabrielistae [Trutvetter und
Usingen in Erfurt], cum et mei vehementer hucusque mirentur. Et
quidem positio ipsa non ex me est facta, sed M. Bartholomaeus earn
sic conflavit, scilicet motus oblatratorum lectionum mearum garritu.
Itaque fecit, ut etiam (praeter ordinem, me praesidente) publice haec
discuterentur ad obstruendum ora garrientium, vel ad audiendum
iudicium aliorum. Luther war also der geistige Urheber der Dispu-
tation und sah darin ein gewichtiges Mittel, den „Kläffern" wider
seine Vorlesungen (über den Römerbrief!) das Maul zu stopfen.
Wieweit Feldkirchen in der Formulierung der Thesen und Probationen
von Luther abhängig war, lehrte erst der Vergleich mit Luthers
Römerbriefvorlesung, den E. Hirsch (Stud. Krit. 1918 S. 108 if.)
anstellte. Dem Römerbriefkolleg Luthers und den darin reichlich
zitierten antipelagianischen Schriften Augustins sind die Grund-
gedanken und großenteils auch die Formulierungen der Disputation
entnommen.
Der Vergleich mit diesen Vorlagen ermöglicht zugleich, den
nicht immer gut Uberlieferten Text zu emendieren. Wir legen wie
bisher den nach fünf alten Druckausgaben hergestellten Text der
Weim. Ausg. zugrunde und verzeichnen in der Regel nur die Uber
die Weim. Ausg. hinausgreifenden Korrekturen.
2. D i s p u t a t i o contra scholasticam theologiam 1517. (W.
1, 221 ff.). Zum 4. Sept. 1517, zur Promotion des Franz Günther aus
Nordhausen (Foerstemann, lib. dec. p. 20) stellte Luther eine Reihe
von Thesen, die in ihrer Schärfe die ganzen theologischen und philo-
sophischen Grundlagen der Scholastik in Frage stellten. Luther
 212 Via. Disputation 1 5 1 6 : Quaestio

schickte sie selbst (sicherlich gedruckt) nach Erfurt und Nürnberg,

bereitj sie in der breitesten Öffentlichkeit zu verteidigen, in dem
Bewußtsein, daß seine Theologie keine Winkelangelegenheit bleiben
dürfe: „expecto valde, nimis, granditer, anxieque, quidnam vos de
istis paradoxis statuatis. Vere enim illis vestris haec paradoxa, imo
cacodoxa videri suspicor, quae nobis non nisi orthodoxa esse possunt.
Fac igitur me certum, quanto ocius poteris, idque meo voto Dominis
atque in veritate reverendis Patribus theologicae facultatis et aliis,
quibuscunque tibi visum fuerit, certissime offeras et exhibeas, me
scilicet esse paratissimum venire et publice seu in collegio, seu in
monasterio, de his disputare: ut non putent me in angulum ista velle
susurrare, si tarnen nostra Universitas tarn vilis est, ut angulus esse
possit videri", schrieb er am gleichen Tage an Joh. Lang in Erfurt
( W A B r . 1, I 0 3 7 ; cf. ib. 10635).
L i t e r a t u r : C . Stange, Die ältesten ethischen Disputationen
Luthers (Leipzig 1904), Vorwort. Fiebig, Luthers Disputatio contra
scholasticam theologiam, Zeitschr. f. K . G . 26 (1905), S. 104 ff.
E . Hirsch, Randglossen zu Luthertexten, Stud. Krit. 1 9 1 8 S. 108 ff.
T h . Kolde, Wittenberger Disputationsthesen aus d. Jahren 1 5 1 6 - 1 5 2 2 .
Z K G . X I (1890) S . 448 ff.

w 1, i45i V i a . ( Q u e s t i o s u b s c r i p t a d e v i r i b u s et v o l u n t a t e h o -
m i n i s s i n e g r a t i a contra doctrinam Papae et Sophistarum dis-
putata est Vuittenbergae, anno M . D . X V I . Praesidente eximio
viro Marti. Luthe. Augustiniano, Artium ac Theologiae Magistro.)

Sub eximio viro Martino Luthero Augustiniano, artium ac Theo- 5

logiae magistro, proxima die Veneris hora Septima quaestio sub-
scripta disputabitur.

A n homo, ad Dei imaginem creatus, naturalibus suis viribus

Dei creatoris praecepta servare aut boni quippiam facere aut cogitare
atque ad gratiam mereri meritaque cognoscere possil? 10

Conclusio prima.
H o m o , r a t i o n e a n i m a e D e i i m a g o et s i c ad g r a t i a m
D e i aptus, suis naturalibus viribus solis creaturam

1—4 nur in D und (unbedeutend abweichend) in C. (über die

Drucke Α Β C D Ε vgl. W . 1, 143.) 5—7 fehlt CDE. 12 cum
gratia W.: ad gratiam Ε (vgl. S. 31511).

6 25. Sept. 1516.

 de viribus et voluntate hominis sine gratia. 313
q u a m l i b e t q u a u t i t u r v a n i t a t i s u b i i c i t , sua et q u a e c a r n i s
sunt quaerit.
• Quod homo D e i imago sit, patet ex illo Gen. 1. 'Creavit D e u s
hominem ad imaginem suam', quod autem ratione animae, manifestat
5 D . Augustinus his verbis: 'Licet humana mens n o n sit eius naturae
cuius est Deus, imago tamen illius, qua nihil est melius, ibi quaerenda
ac invenienda est <in nobis), quo natura nostra nil habeat melius':
mente. Quod sic ad gratiam D e i aptus sit, defendit D . Augustinus
reddendo causam, cur h o m i n u m naturae gratia conferatur, ita inquiens:
10 ' N e q u e enim gratia Dei per Iesum Christum D o m i n u m nostrum
lapidibus aut lignis pecoribusque praestatur, sed quia imago D e i est,
meretur hanc gratiam, n o n tamen u t eius bona voluntas possit praece-
dere gratiam, ne vel ipsa 'prior det u t retribuatur illi''. Reliquum
huius conclusionis satis liquet. N a m homo gratia seclusa 'arbor est
15 mala nullos bonos fructus producere potens' nec creatura ad Dei
gloriam et laudem, quae finis eius creationis est, uti, quod est earn
vanitati subiicere: sua et quae carnis stmt duntaxat quaerit.

C o r o l l a r i u m I.
H o m o vetus, 'vanitas vanitatum' 'universaque vanitas', Reliquas
20 quoque creaturas, alioqui bonas, efficit vanas. 1
Patet, quod vetus h o m o est ille, qui purissime D e u m n o n diligit, w j, 146
nec ferventer sitit et esurit, sed mente et spiritu saturitatem in creatura
praesumit, cum tamen D e i capax solo D e o saturari possit, est ergo
'vanitas vanitatum' Eccl. 1. et 'universa vanitas'. Ps. 38. 'Veruntamen
25 universa vanitas omnis h o m o vivens'. Q u o d autem reliquas creaturas
alioqui bonas (secundum illud Gen. 1. 'Viditque Deus cuncta quae
fecerat, et erant valde bona', u t et illud Apostoli 1. T i m . 4. ' O m n i s
creatura D e i bona est') efficiat quoque vanas, sumitur ex illo Apostoli
R o m . 8. 'Vanitati enim creatura subiecta est n o n volens.' Q u o mani-
80 feste patet, quod sine vitio suo et extrinsece fiat mala, vana, noxia,
quod opinione et erronea aestimatione seu amore et fruitione per-

6 cuius est Aug.: qua W. 7 in nobis ergänzt aus Aug. — quo

Aug.·. quod W. 7 f. melius mente W. 11 qui W.: quia Aug.
13 gratiam nec W.: gratiam ne Ε und Aug.

3 Gen. i, 27. 5 fi. Augustin, de trin. X I V 8,11 (MPL. 42,1044),

etwas umgebildet. 8 Augustin, contra Jul. IV 3, 15 (MPL. 44, 744).
13 Rm. 11, 35. 14 f. vgl. Mt. 7, 18. 19 Eccles. 1, 2; Ps. 38 (39), 6.
21—24 fast wörtlich = Ro. I I 20032. j6 f. 2013. 24 Eccles. I, 2.
24 f. Ps. 38 (39), 6. 24— p. 314, ι = Ro. I I 200i8-»5 26 Gen.
I, 31. 27 ι Tim. 4, 4. 29 Rm. 8, 20.
 314 Via. Disputation 1516: Quaestio

versa reputatur altius ab homine quam est in veritate. Sic si foenum

in cibum hominis praesumeretur, dignius haberetur quam est.

C o r o l l a r i u m II.
Carnis nomine dicitur homo vetus non tantum quia sensuali con-
cupiscentia ducitur, Sed (etiam si est castus, sapiens, iustus) quia non 5
ex D e o per spiritum renascitur.
Homo vetus caro dicitur, patet ex illo Io. 3. 'Quod ex carne
nascitur, caro est', et Gal. 5. 'Caro concupiscit adversus spiritum'.
Rom. 8. 'Sapientia carnis inimica est Deo'. Ex illo autem, quod
Iohannes subiungit: 'Et quod natum est ex spiritu, spiritus est', 10
patet totum Corollarium. Nisi quis ex spiritu renatus sit (sit quan-
topere coram se et hominibus iustus, castus, sapiens), caro est, car-
nalis est, vetus homo est. Omnia bona extra D e u m carnis sunt, sola
bona increata spiritus sunt. Augustinus: 'Sine ipsa vero (loquitur
de fide, quae per dilectionem operatur) etiam quae videntur bona 15
opera in peccata vertuntur'.

C o r o l l a r i u m III.
Etsi omnes infideles vani sint, nihil boni operantes, non tamen
aequalem poenam patientur omnes.
Prima pars huius Corollarii patet ex illis authoritatibus: Habakuk 2 20
'Iustus ex fide vivit.' Hebr. 11. 'Sine fide impossibile est placere Deo.'
Secunda similiter ex Apostolo Rom. 2. patet, ubi dicit: 'Cum enim
gentes, quae legem non habent, naturaliter ea quae legis sunt faciunt,
eiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex, quoniam demonstrant
opus legis scriptum in cordibus suis, testificante conscientia ipsorum 25
et inter se invicem cogitationibus accusantibus'. Haec verba Augusti-
nus L i b . I V . contra Iulian. cap. 3. tractans ita dicit, interpretando
seu explicando de infidelibus: 'Si fidem non habent Christi, profecto
nec iusti sunt nec Deo placent (nam 'sine fide D e o placere impossibile
est'), Sed ad hoc eos cogitationes suae <in> die iudicii defendent, ut 30
w i, 147 tolerabilius puniantur, I quod naturaliter quae legis sunt utcunque fece-
rint, scriptum habentes in cordibus opus legis hactenus, ut aliis non

4 und 5 quia: quatenus E. 16 vertuntur Aug.: vertentur W.

30 <in> ergänzt aus Aug. 32 hactenus Augustin: dictans W.

ι f. = Ro. II 20018 ff. 4 ff. vgl. Ro. II 189 S. u. hier S. 33513 ff.
7 Joh. 3, 6. 8 Gal. 5, 17. 9 Rm. 8, 7. 10 Joh. 3, 6. 14 ff. Au-
gustin, contra duas ep. Pelag. I l l 5, 14 (MPL. 44, 598). 20 Hab. 2, 4.
21 Hebr. 11, 6. 22 Rm. 2, 14 f. 26 ff. Augustin, contra Julianum
IV 3, 25 (MPL. 44, 750). 29 f. Hebr. 11, 6.
 de viribus et voluntate hominis sine gratia. 315
facerent quod ipsi perpeti nollent, hoc tarnen peccantes, quod homi-
nes sine fide non ad eum finem ista retulerint opera, ad quem referre
debuerunt. Minus enim Fabricius quam Catilina punietur, non quod
iste bonus, sed quod ille magis malus; et minus impius quam Catilina
5 Fabricius, non veras virtutes habendo, sed a veris virtutibus non
plurimum deviando'. Et paulo supra dicit: 'Illi, qui natural! lege
sunt iusti, haud placent Deo.'

Conclusio secunda.
H o m o Dei g r a t i a e x c l u s a p r a e c e p t a eius s e r v a r e
10 n e q u a q u a m p o t e s t n e q u e se vel de c o n g r u o vel de c o n -
digno ad g r a t i a m p r a e p a r a r e , v e r u m n e c e s s a r i o sub
p e c c a t o manet.
Prima pars conclusionis patet ex illo Apostoli Rom. 1 3 . 'Pleni-
tudo legis est dilectio', 'scientia inflat, Charitas vero aedificat', Item
is 'litera occidit, spiritus autem vivificat'. Quae verba tractans D.Augusti-
nus dicit: 'Scientia legis sine charitate inflat, non aedificat'. Et paulo
post: 'Cognitio itaque legis facit superbum praevaricatorem, per
donum autem charitatis delectat legis esse factorem'. Et in multis
locis dicit: 'Lex data est ut gratia quaereretur, gratia data est ut lex
20 impleretur'.
Alteram partem D. Augustinus in multis locis ostendit. Satis
erit iam adducere quaedam. Io. 15. 'Sine me nihil potestis facere'.
Eiusdem est: 'Nemo potest venire ad me, nisi fuerit ei datum a Patre
meo'. Apostolus 1. Cor. 4. 'Quid enim habes, quod non accepisti V
25 Et multis aliis novi et veteris Testamenti concludendo sie docetur,
maximeque per Ezechielem Prophetam, ubi prorsus Deus ait, nullis
se hominum mentis bonis provocari, ut eos bonos faciat velut obe-
dientes mandatis suis, sed potius hoc eis retribuere bonum pro malo,
propter seipsum hoc faciendo, non propter illos. Ait enim: 'Haec
30 dicit Dominus Deus tuus: Haec faciam domui Israel propter nomen

4 ille magis; et Augustin: minus malus et W. 7 haud W.: aut

Aug. (andere Salzkonstruktion). 16 scientia Augustin (s. u.): scrip-
tura W.

6 Augustin, ibidem. 10 f. s. 0. S. i95if. (W. 4, 2624). 13 Rm.

13,10. 14 1. Kor. 8 , 1 . 15 2. Kor. 3,6. 15 ff. Augustin,
contra duas epistulas Pelag. lib. IV cap. V, 11 (MPL. 44, 617). 19 f. Au-
gustin, de spir. et litt. 19, 34 (MPL. 44, 221). 22 Joh. 15, 5.
23 Joh. 6,65. 24 I. Cor. 4, 7 (die letzten Bibelzitate nach Augustin 1. c.)
26 bis S. 316 Z. 3 maximeque — sit vobis 1 fast wörtlich nach Au-
gustin, contra duas epist. Pel. lib. IV cap. VI, 14 (MPL. 44, 618 f.).
29 fl. Hes. 36, 22 fl.
 Via. Disputation 1516: Quaestio

meum sanctum, quod profanastis in gentibus', et post multa verba

Prophetae sequitur: 'Non propter vos ego facio, inquit Dominus
Deus, notum sit vobis!' Ex quibus omnibus D. Augustinus, gratiae
defensor, cum sanctissimo Apostolo, gratiae praedicatore, quod non
hominis sit 'volentis et currentis, sed Dei miserentis', qui poenam 5
non reddit nisi debitam, misericordiam vero non nisi indebitam.
Cessabunt igitur et nulla erunt merita gratiam praecedentia. Neces-
sario ergo homo sine gratia filius manet irae, quia soli 'filii Dei sunt
qui spiritu Dei aguntur'.

Corollarium I. 10
Voluntas hominis sine gratia non est libera, sed servit, licet
non invita.1
w i, 148 Patet ex illo Rom. 7. 'Omnis qui facit peccatum, servus est pec-
cati'. Volvintas sine gratia peccat, nec ergo libera. Quod etiam verbo
sancti Euangelistae patet, ubi Christus dicit: 'Si vos filius liberaverit, 15
vere liberi estis.' Hinc ait Augustinus: 'Quid obtendis liberum ar-
bitrium, quod ad faciendam iustitiam liberum non erit, nisi 'ovis'
fueris ? Qui facit igitur 'oves' homines, ipse ad obedientiam pietatis
humanas liberat voluntates'. Non tarnen invite sed voluntarie servit.
Patet etiam per Augustinum Lib. 1. contra Pelag., ubi dicit: 'Quia 20
nec liberum in bono erit, quod liberator non liberaverit; sed in malo
liberum habet arbitrium, cui delectationem malitiae vel occultus
vel manifestus deceptor inseruit vel sibi ipse persuasit'. Augustinus
Lib. I i . contra Iulianum: 'Hie enim vultis hominem perfici, atque
utinam Dei dono et non libero, sed potius servo propriae voluntatis 25
arbitrio.'
Corollarium II.
Homo, quando facit quod in se est, peccat, cum nec velle aut
cogitare ex seipso possit.
11 sed serva E. 20 q u i a Augustin: quod W. 21 liberator
Aug.: liberatio W. 22 a r b i t r i u m , cui Aug.: arbitrium in W. 23 de-
ceptor inseruit [auch inserit] Aug.: decepto inservit W. 24 enim
vultis Aug.: enim: vultis W. 25 proprie W.: propriae Aug.

2 Hes. 36, 32. 3 f. Augustin, de spir. et lit. c. 24 n. 40 (MPL.

44,224) n e n n t den Paulus gratiae defensor a t q u e assertor. 4 f. R m . 9, 16.
5 f. die Formulierung p o e n a m bis indebitam in engstem Anschluß an
Augustin 1. c. (MPL. 44, 621). 8 vgl. E p h . 2, 3. 8 f. R m . 8, 14.
13 J o h . 8, 34. 15 J o h . 8, 36. 16 ff. Augustin, contra d u a s epist.
Pelagianorum lib. IV cap. VI, 15 (MPL. 44, 620). 18 Augustin 1. c.
bespricht Ps. 94 (95), 7: nos . . . o v e s manus eius. 20 ff. Augustin ib.
lib. I cap. I l l , 6 (MPL. 44, 553). 23 ff. Augustin, contra J u l i a n u m
I I 23 (MPL. 44,689); s. 0. S. 26833. 2
7 s · u - s · 3 8 6 " ff·
 de viribus et voluntate hominis sine gratia. 317
Patet Corollarium, Quia 'arbor mala non potest nisi fructus malos
producere seu facere', Matth. 7. Homo autem exclusa gratia arbor
est mala secundum D . Augustinum in multis locis. Ergo quicquid
facit, utatur ratione quocunque modo, eliciat actus, imperet et faciat
6 actus, sine fide operante per charitatem peccat semper. Idem Apostolus
Phil. 2. 'Deus est, inquit, qui operatur in vobis et velle et perficere pro
bona voluntate'. Et alibi 2. Cor. 3. 'Non quod idonei sumus cogitare
aliquid quasi ex nobismet ipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est'.
Augustinus: 'Cogitare aliquid bonum minus est quam cupere. Co-
lo gitamus quippe omne quod cupimus, non cupimus omne quod
cogitamus'. Ex illo infert: 'quomodo ad id quod minus est (id est
ad cogitandum aliquid boni) non sumus idonei tanquam ex nobismet
ipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est, et ad id quod est amplius (vel ad
cupiendum aliquid boni) sine divino adiutorio idonei simus ex libero
16 arbitrio ?' Proverb. 16.'Homo praeparat cor', 'non tamen sine adiutorio
Dei'. Apostolus: 'Nemo in spiritu Dei loquens dicit anathema Iesu,
et nemo potest dicere Dominus Iesus, nisi in spiritu.' Dominus
Matth. 7 aliter. Posuit verbum 'dicit' Apostolus spiritualiter vel
proprie. Dicit autem proprie 'Domine' ille qui voluntatem et men-
20 tem suam sono vocis enundat.

C o r o l l a r i u m III.
Cum iusticia fidelium sit in Deo abscondita, peccatum vero
eorum manifestum in seipsis, Verum est, non nisi iustos damnari
atque peccatores et meretrices salvari. I
25 Patet quoad primum, quia iustitia fidelium est ex sola impu- W i, 149
tatione Dei secundum dictum Psal. 31. 'Beatus vir, cui non imputavit
Deus peccatum', et alterius Psalmi: 'Auxilium meum a Domino',

5 W. setzt Komma hinter charitatem statt hinter actus (Hirsch).

11 fi. infert quoque: ad . . . est vel ad (Lesefehlerl) W.: corr. nach Aug.
17 f. nisi in ipso Dominus aequaliter posuit. Tunc dicit W.: Hirsch
a. a. 0. emendiert nach Augustin (s. u.), welcher großenteils wörtlich hier
zitiert wird. 19 Dicitur . . . Dominus hat W. willkürlich geändert aus
Dicit.. . Domine der Vorlagen.
I f. Matth. 7,18 (ungenau). 5 vgl. Gal. 5, 6. 6 Phil. 2, 13.
7 2. Kor. 3, 5. Zitat und Textgestalt nach Augustin, vgl. zu Zeile 9.
9 fi. Augustin, contra duas epist. Pel. lib. II cap. VIII, 18 (MPL. 44,
584 f.). 15 Prov. 16, 1 : Zitat und Zusatz nach Augustin 1. c.
16 f. 1. Kor. 12, 3. 18 Matth. 7, 21. Die Auflösung des Widerspruchs
zwischen Matth. 7, 21 und I. Kor. 12, 3 größtenteils wörtlich nach Au-
gustin, de sermone domini in monte II 24,83 (MLP. 34, 1307); vgl.
Hirsch a. a. O. 22 ff. s. o. S. 23819 ft. u. W. I, 138 ff. 26 Ps. 31
(32), 2. 27 Ps. 120 (121), 2.
3i8 Via. Disputation 1516: Quaestio

et Hos. 13. 'Perditio tua, Israel, sed in me auxilium.' Secundum

patet, quod alius Psalmus prodat 'peccatum, quod in me est semper',
hoc est, in conspectu meo semper sum peccator, et Apostolus Col. 3.
'Mortui', inquit, 'estis et vita vestra abscondita est cum Christo in
Deo. Cum Christus apparuerit vita vestra, tum et vos apparebitis 6
cum illo in gloria'. Ergo omnis sanctus conscienter est peccator,
ignoranter vero iustus, peccator secundum rem, iustus secundum
spem, peccator revera, iustus vero per imputationem Dei miserentis.
Verum ergo est, non nisi iustos, hoc est sibi nihil imputantes peccati,
iustos in oculis suis, damnari, Meretrices vel sibi imputantes peccata, 10
in oculis suis meretrices et peccatores, Deo tamen confitentes suam
impietatem atque pro hac remittenda tempore oportuno orantes,
in eundem non se ipsos sperantes, salvari. Facit ad hoc, quod Do-
minus sacerdotibus et scribis dixit: 'Amen dico vobis, quod publicani
et peccatores praecedent vos in regno Dei.' Idem: 'Non veni vocare 15
iustos sed peccatores': 'Male habentibus opus est Medico': 'Maius
gaudium est super uno peccatore' &c.

Conclusio tertia.
G r a t i a seu Charitas, quae n o n nisi i n e x t r e m a n e c e s -
sitate succurrit, inertissima est ac potius nulla Charitas, 20
nisi extrema necessitas n o n mortis p e r i c u l u m s e d c u i u s -
cunque rei defectus intelligatur.
Patet breviter ex illo dicto D. Ambrosii: 'Nescit tarda molimina
Spiritus sancti gratia.' Et quod non expectat mortis periculum
Charitas, patet ex praecepto dilectionis proximi: 'Dilige proximum 26
tuum sicut teipsum'. Nullus autem est, qui non velit sibi succurri
ante mortis periculum: quapropter et ipse aliis ante mortis periculum
succurrere debet secundum illud Salvatoris Matt. 7. 'Omnia, quae
vultis ut faciant vobis homines, et vos facite illis'. Item 1. Joh. 3.
'Qui habuerit substantiam huius mundi et viderit fratrem suum 80

8 per reputationem Ε und hier S. 239J0. 10 sibi reputantes E.

ι Hos. 13, 9. 2 Ps. 50 (51), 5 (die letzten drei Bibelzitate

hat Luther Ro. II 1043öS. (hier S. 2383off.) zusammengestellt). 3 fl. Col.
3, 3 f. 6 ff. fast wörtlich = hier S. 239» ff. 12 vgl. Ps. 31 (32), 6.
13 ff. Mt. 21, 31. 15 f. Mt. 9, 13. 12. 16 f. Lc. 15, 10. 18 ff. Lu-
thers Brief an Joh. Lang (WABr. 1,66: Herbst 1516) zeigt, daß die ge-
meinscholastische Abschwächung des Liebesgebotes mit dieser These ge-
troffen sein soll: Lyra zu 1. Joh. 3, 17; Thomas, S. th. II. II. q. 32 a.
5s.; Biel,in sent. IV d. 16 q. 4. Η (nach Hirsch a. Ο.); vgl. hier S.290f.;
303 f. 23 Ambrosius, Expos. in Luc. 2, 19. 25 f. Mt. 22, 39.
28 Mt. 7, 12. 29 ff. 1. Joh. 3, 17.
 de viribus et voluntate hominis sine gratia. 319
necessitatem habere et clauserit viscera sua ab eo, quomodo Charitas
Dei manserit in eo?'
C o r o l l a r i u m I.
Christus Iesus, virtus nostra, iusticia nostra, cordium et renum
5 scrutator, solus est cognitor meritorum nostrorum ac iudex.
Patet Corollarium ex multis passibus Scripturae 1. Paral. 28.
Deut. 8. ex illo Psalmi 45. 'Deus meum refugium et virtus, adiutor
in tribulationibus'. 1. Cor. 1. 'Qui factus est nobis sapientia a Deo
et iustitia et sanctificatio et redemtio'. Psal. 7. 'Scrutans corda et
10 renes Deus iustus'. Reliquum patet ex 1 illo Eccles. 9. 'Sunt iusti W 1, 150
atque sapientes et opera eorum in manu Dei, et tarnen nescit homo,
utrum amore an odio dignus sit.9

C o r o l l a r i u m II.
Cum credenti omnia sint autore Christo possibilia, Superstitiosum
i& est humano arbitrio aliis Sanctis alia deputari auxilia.
Quod 'omnia credenti sint possibilia', dixit Salvator Marc. 9.
Item Matt. 21. 'Omnia quaecunque in nomine meo petieritis cre-
dentes, accipietis'. Si ergo credentes hie omnia possunt, multo fortius
alibi, Ubi 'Deus erit omnia in omnibus'; patet superstitiosum esse,
20 huic sancto hoc, alii aliud nostro arbitrio deputare auxilium. A d idem
est illud Apostoli 1. Cor. 3. 'Omnia vestra, sive vita sive mors, sive prae-
terita sive futura'. Et Rom. 8. 'Quomodo non omnia in illo donavit V
Augustinus de Gratia cap. III. 'Sed et ilia ignorantia, quae
non est eorum qui scire nolunt, sed eorum qui simpliciter nesciunt,
25 neminem sie excusat, ut sempiterno igne non ardeat. Si propterea
non credidit, quia non audivit omnino quid crederetj sed fortasse,
ut mitius ardeat'. Matt. 19. 'dicunt diseipuli: Si ita est causa hominis

1 suum patientem IV.: suum necessitatem habere Vulg. (diese

Textform hat Luther WABr. 1, 6 6 4 a ; nur sie macht die Besiehung zur con-
clusio deutlieh). 18 credentes hic Hirsch: credentes haec W. 23 f. Ab-
satz fehlt WA. 26 f. quidem crederet, sed fortassis, ut minus W.:
corr. nach Augustin.

6 1. Par. 28,9. 7 Deut. 8,2. 7 f. Ps.45 (46), 1. 8 f. 1. Cor. 1, 30.

9 f. Ps. 7,10. 10 f. Eccles. 9, 1; vgl. Ro. I 8117; dagegen Hebr. Vorl.
237 f. (hier S . 36718). 14 S. vgl. W. 1, 4 1 8 2 3 omnes saneti omnia pos-
sunt. 16 Mc. 9, 23; vgl. W. 4, 640138. 17 Mt. 21, 22. 19 1. Cor.
15, 28. 21 f. 1. Cor. 3, 21 f. 22 f. Rm. 8, 32. 23 f. Augustin, de
gratia et lib. arb. 3, 5 (MPL. 44, 885). Das Folgende wohl nicht mehr zu
diesem Coroll. II, sondern zur ganzen Disputation gehörig (vgl. ζ. B. hier
Z. 24S. mit S. 3ΐ4ιβ5.; 320ifi. mit 315«ff.; 320η mit 3144ft.). 27 S. Mt.
19,10 f. (zitiert nach Augustin a. 0. 886).
 320 VI b. Disputatio

cum uxore, non expedit nubere'. Dominus respondet: 'Non omnes

capiunt hoc verbum, sed quibus datum est.' Sap. 8. 'Nemo potest
esse continens, nisi Deus det.' Paulus 2. T i m . 4. Qui dixit: 'bonum
certamen certavi', alio loco dicit: 'gratias ago Deo, qui dat nobis
victoriam'. Idem: 'Cursum consummavi, fidem servavi', alibi: 'mi- 6
sericordiam consecutus sum, ut fidelis essem'. Eph. 2. 'Ipsius sumus
figmentum, creati in Christo Iesu in omnibus operibus bonis'.
Augustinus: 'Non est ilia creatio, qua homines facti sumus, sed ea
de qua ille dicebat, qui iam homo erat, 'cor mundum crea in me,
D e u s . " Augustinus: 'Gratia quippe adiuvat, ut legis quisque sit 10
factor, sine qua gratia sub lege positus tantummodo erit legis auditor'.
Cum per Ezechielem dicit Dominus cap. 11. 'Auferam ab eis cor
lapideum et dabo eis cor carneum', non intelligendum est, 'ut car-
naliter vivant, qui debent spiritualiter vivere: sed quia lapis sine
sensu est, cui comparatur cor durum, cui nisi carni sentienti cor mite 15
<intelligens> debuit comparari?'

C o r o l l a r i u m III.
Est iuxta praemissa ad quaestionem responsivum.

V I b ) Disputatio contra scholasticam theologiam 1517.

W i, 224 Ad subscriptas conclusiones respondebit Magister Franciscus 20
Guntherus Nordhusensis pro Biblia, Praesidente Reverendo patre
Martino Luthero Augustiniano, Sacrae Theologiae Vuittenberg.
Decano, loco et tempore statuendis.
C o n t r a die- i . Dicere, quod Augustinus contra haereticos excessive loquatur,
t a m m w Est dicere, Augustinum fere ubique mentitum esse; 26
2. Idem est Pelagianis et omnibus haereticis tribuere occasionem
triumphandi, immo victoriam;
3. Et idem est omnium ecclesiasticorum doctorum authoritatem
illusion! exponere;

11 factor Aug.: actor W. — positus tantummodo Aug.: potius

homo W. 13 f. ut carnaliter Aug.: quod carnaliter W. — vivere, sed
quod W.: corr. nach Aug. 16 <intelligens> ergänzt nach Augustin.
19 Die Überschrift 'disputatio contra etc.' ist mit W. A. aus der Je-
naer l utherausgäbe übernommen.
2 f. Sap. 8, 21 (nach Augustin a. 0. 887). 3 f. 2 Tim. 4, 7.
4 f. 1. Cor. 15, 57. 5 2. Tim. 4, 7. 5 f. 1. Cor. 7, 25 (die letzten vier
Schriftzitate nach Augustin a. 0. 891). 6 Eph. 2, 10, nach Augustin
a. O. 893. 8 ff. Augustin a. O. 896. 9 f. Ps. 50 (51), 12. 12 ff. Ez.
11, 19. 13 ff. Augustin a. 0. 898. 23 4. September 1517. 24f. vgl.
ZKG. 11 (1890) S. 453 Karlstads Th. 60: Corruit hoc, quod beatus Au-
gustinus contra hereticos loquitur excessive; zur Sache vgl. W. 2, 39431 ff.
 contra scholasticam theologiam 1 5 1 7 32I

4. Veritas itaque est quod homo arbor mala factus non potest nisi
malum velle et facere.

5. Falsitas est quod 'appetitus liber potest in utrunque opposi- Contra com-
munem
torum, immo nec liber sed captivus est.

5 6 . Falsitas est quod 'voluntas possit se conformare dictamini recto Contra Sco.
naturaliter'; 'Äm"
7. Sed necessario elicit actum difformem et malum sine gratia dei;
8. Nec ideo sequitur, quod sit naturaliter mala, id est natura mali
secundum Manicheos;
10 9. Est tarnen naturaliter et inevitabiliter mala et viciata natura.

10. Conceditur, quod 'voluntas non est libera ad tendendum in Contra Sco-
tum, Ga-
quodlibet secundum rationem boni sibi ostensum'; brielem
1 1 . Nec est 'in potestate eius velle et nolle quodlibet ostensum';
12. Nec sie dicere 'est contra B. Augustinum dicentem: Nihil est
15 ita in potestate voluntatis sicut ipsa voluntas'.
13. Absurdissima est consequentia: 'homo errans potest diligere Contra Sco-
. . . , , tum, Ga>
creaturam super omnia, ergo et deum . brielem
14. Nec est 'mirum, quod potest se conformare dictamini erroneo
et non recto',
20 15. Immo hoc ei proprium est, ut tantummodo erroneo sese con-
f o r m « et non recto;
16. Ilia potius est consequentia: homo errans potest diligere crea-
turam, ergo impossibile est ut diligat deum; I
17. Non 'potest homo naturaliter velle deum esse deum', Immo W i . h j
25 vellet se esse deum et deum non esse deum.

18. 'Diligere deum super omnia naturaliter' Est terminus fictus, Contra com·
. munem fere
sicut Chimera.

1 vgl. Mt. 7, 18; dazu s. o. S. 3171 ff. 3f. opinio communis:

zum Lombarden, sent. I I dist. 24 c. 5; diese Formulierung wörtlich
bei Biel, in III. sent. dist. 27 art. 2 dub. 2; s. ο. S. 10,5ft. (W. 9, 71).
5ff. die Thesen 6; 10—14; 17 — 20; 26; 28 sind wörtliche Antithesen
zu Gabriel Biel, in sent. I I I d. 27 qu. un. a. 3 dub. 2 ss. und Scotus,
in sent. I I I dist. 27 qu. un. n. 13. 15. 21. Vgl. Ro. I I 18714; u o t ;
W. 2, 3954; 40i 3 5 ff. 1 1 s. zu Z. 5. 14 Biel 1. c . . . . est con-
tra Aug. I I I de üb. arbitrio: nihil est magis in potestate volun-
tatis quam ipsa voluntas. (Vgl. Augustin, de grat. et lib. arb. c. I I I
(MPL. 44, 885): velle enim et nolle propriae voluntatis est.) 16—19
s. zu Z. 5. 24ft. Zu Th. 17—20 s. o. zu Z. 5. 26 s. o. S. 2428f.
Luther V 21
 322 V I b. D i s p u t a t i o

19. N e c valet ratio Scoti d e forti p o l i t i c o r e m p u b l i c a m p l u s q u a m

s e i p s u m diligente.

Contra 20. A c t u s amicitiae n o n est n a t u r a e , sed gratiae p r a e v e n i e n t i s ;

Gabrielem . T . . . _ . .
2 1 . N o n est i n n a t u r a nisi actus c o n c u p i s c e n t i a e e r g a d e u m ;
22. O m n i s actus concupiscentiae e r g a d e u m est m a l u m et f o r n i - 5
c a t i o spiritus.
Contra 23. N e c est v e r u m q u o d actus c o n c u p i s c e n t i a e possit o r d i n a r i per
Gabrielem
virtutem spei;
24. Q u i a spes n o n est contra c h a r i t a t e m , q u a e s o l u m q u a e dei
s u n t q u e r i t et c u p i t . 10

Contra u s u m 25. S p e s n o n venit e x meritis, sed e x p a s s i o n i b u s m e r i t a d e s t r u e n -

muitorum
tibus.
(Contra 2 6 . ' A c t u s a m i c i c i a e ' n o n est ' p e r f e c t i s s i m u s m o d u s faciendi
Gabnelem) q U O £ j e s t j n s e >. j \ j e c e s t 'dispositio' p e r f e c t i s s i m a ' a d g r a t i a m D e i '
aut m o d u s 'convertendi et appropinquandi ad D e u m ' ; ]5

2 7 . S e d est a c t u s i a m perfectae conversionis, t e m p o r e et n a t u r a

p o s t e r i o r gratia;
28. Illae a u t h o r i t a t e s : ' C o n v e r t i m i n i ad m e , et convertar ad vos',
I t e m : ' a p p r o p i n q u a t e d e o et a p p r o p i n q u a b i t v o b i s ' , I t e m : ' Q u a e r i t e
e t i n v e n i e t i s ' , I t e m : ' S i quaesieritis m e , i n v e n i a r a v o b i s ' , e t iis similes, 20
si d i c a n t u r , quod ' u n u m n a t u r a e , a l t e r u m g r a t i a e sit, n i h i l aliud q u a m
q u o d pelagiani d i x e r u n t ' asseritur <, s e c u n d u m b. A u g u s t i n u m ) .
29. O p t i m a et infallibilis ad g r a t i a m p r a e p a r a t i o e t unica dispo-
sitio est aeterna d e i electio et p r a e d e s t i n a t i o ;
30. E x p a n e a u t e m h o m i n i s nihil nisi indispositio, i r a m o rebellio 25
gratiae gratiam praecedit.
Contra 31. Vanissimo c o m m e n t o d i c i t u r : ' p r a e d e s t i n a t u s p o t e s t d a m n a r i
Scholasticos j n diviso, S e d n o n in c o m p o s i t o ' ;
s e n s u

13 <Contra G a b r i e l e m ) ergänzt. 22 «(secundum b . A u g u s t i n . ) ergänzt.

1 S c o t u s n a c h Biel 1. c. zitiert. 11 P e t r u s L o m b . (und K o m -

m e n t a t o r e n ) sent. I I I d i s t . 26 c. 1: spes . . . v e n i e n s e x g r a t i a dei et
m e r i t i s p r a e c e d e n t i b u s . . . Sine meritis e n i m aliquid s p e r a r e , n o n spes,
sed p r a e s u m p t i o dici p o t e s t . Vgl. W . 1, 7 0 ^ ; 8423; 42830. W . 5. i 6 3 3 l f f .
1 3 siehe zu S. 321 Z. 5 u n d vgl. T h . 56. 93. 18 Sach. 1,3. 19 J a c .
4, 8. igt. Lc. 11, 9. 20 J e r . 29, 13 (die letzten 4 S c h r i f t z i t a t e
so z u s a m m e n bei Biel I . e . ) . 21 f. u n u m — d i x e r u n t i m e n g s t e n
A n s c h l u ß a n A u g u s t i n , d e gr. e t lib. a r b . V 10: M P L . 44, 887 (zu
S a c h . 1, 3). 27 P e t r u s L o m b . (und K o m m e n t a t o r e n ) s e n t . I dist. 40
c. 2 ; O c c a m , s u p e r . I s e n t . d. 41 qu. 1; Biel, in I I s e n t . dist. 20 qu.
a n . ; W . 9, 5915!. (lies 'composito', n i c h t 'concreto') L u t h e r selbst so.
 contra scholasticam theologiam 1 5 1 7 . 323

3 2 . Nihil quoque efficitur per illud dictum: 'praedestinatio est

necessaria necessitate consequentiae, Sed non consequentis'.

3 3 . Falsum et illud est, quod facere quod est in se sit removere Contra
obstacula gratiae. quosdam
5 34. Breviter, Nec rectum dictamen habet natura nec bonam vo-
luntatem.

35. Non est verum quod ignorantia invincibilis a toto excusat; Contra
36. Quia ignorantia dei et sui et boni operis est naturae semper °cho"jtieoj
W l
invincibilis; ·"6
10 3 7 . Natura etiam in opere specietenus et foris bono intus neces-
sario gloriatur et superbit.
38. Nulla est virtus moralis sine vel superbia vel tristicia, id est,
peccato.

39. Non 'sumus domini actuum nostrorum a principio usque ad Contra

r. , , Philosophoi
16 finem , sed servi.

40. Non 'efficimur iusti iusta operando', sed iusti facti operamur Contra
Philosophos
iusta.

4 1 . Tota fere Aristotelis Ethica pessima est gratiae inimica. Contra

Scholasticos

42. Error est, Aristotelis sententiam de foelicitate non repugnare Contra

nft , , Morales
20 doctrinae catholicae.

43. Error est dicere: 'sine Aristotele non fit theologus'; Contra dic-
tum com·
44. Immo theologus non fit nisi id fiat sine Aristotele. mune

45. 'Theologus non logicus est monstrosus haereticus', Est Contra dic-
, turn com-
monstrosa et haeretica oratio. mune

ι vgl. zu S. 266, 5 ff.; W. 18, 6i6, 3 ff. 3 vgl. W. 2, 40i 2 2 ff.;

hier zu S. 19435. 5 V S'· z u S. 3215 u. 3011. 7 a toto = ganz und
gar. Gegen Petrus Lombardus (und Kommentatoren) sent. II dist.
22 c. 9 c.; im besonderen gegen Biel, s. sent. I I d. 22 q. 2 η. ι ; vgl.
Luthers eigene Erklärung dieser These im Brief an Spalatin vom
1 1 . Nov. 1 5 1 7 (W. B r . 1, 124) und hier S. 33810ft. 14 Aristo-
teles, E t h . Nicom. I I I 7 ( 1 1 1 4 b. Bekker) των μέν γάρ πράξεων drrr'
άρχήξ μέχρι τ ο ϋ τέλου; κύριοι έσμέν. ι 6 Aristoteles, E t h . Nicom.
I I ι ( 1 1 0 3 a . Bekker) τ ά δίκαια π ρ ά τ τ ο ν τ ε ; δίκαιοι γινόμεθα; vgl.
2
oben S. 177*4; 443»·' 27835if· 18 vgl. W. 2, 493«; W. 8,
1 9 vgl. Augustin, de trin. X I I I , 7 (MPL. 42, 1021) und W. 9, 23«;
dazu Holl, Luther» S. 189; Scheel, M. Luther 113 S. 434 A. 2.
2 1 vgl. W. 1 , 548« (hier Bd. 1, 4517!.); W. 10 I 1, 584,7.
21·
 324 VIb. Disputatio

Contra a6. Frustrafineiturlogica fidei, Suppositio mediataextraterminum

recent« ^
Diaiectico· e t n u m e r u m .
Contra Car- 47. Nulla forma syllogistica tenet in tenninis divinis.
Comra'eo™ 48. Non tamen ideo sequitur, veritatem articuli trinitatis repu-
£ " > · Card, gnare formis syllogisticis. 5
scm 49. Si forma syllogistica tenet in divinis, articulus trinitatis erit
scitus et non creditus.
Contra 50. Breviter, Totus Aristoteles adtheologiam est tenebrae adlucem.
scholasticos j j , Dubium est vehemens, An sententia Aristotelis sit apud
latinos. 10
52. Bonum erat ecclesiae, si theologis natus non fuisset Porphirius
cum suis universalibus.
53. Usitatiores diffinitiones Aristotelis videntur petere principium.
Contra 54. Ad actum meritorium satis est coexistentia gratiae aut co-
Gabri«lem . ....
existencia nihil est; is
W i, 937 55. Gratia dei nunquam sic coexistit ut ociosa, Sed est vivus,
mobilis et operosus spiritus;
Contra 56. Nec per Dei absolutam potenciam fieri potest, ut actus ami-
Gabrielem . . . . « .
ciciae sit et gratia Dei praesens non sit.
Contra 57. Non 'potest deus acceptare hominem sine gratia dei iusti- 20
Occam _ ,
ficante .
Contra Car- 58. Periculosa est haec oratio: 'lex praecipit, quod actus praecepti
dinalem ft . . . . . .
Gabrielem nat in gratia del ;
59. Sequitur ex ea, quod gratiam dei habere sit iam nova ultra
legem exactio; 25
60. Ex eadem sequitur quod actus praecepti possit fieri sine
gratia dei;
i6fi. Th. 55 u. 56 in WA als eine These; hier nach F, Gesamt-
ausg. aufgelöst.
1 — 7 Biel, in I sent. dist. 12 qu. 1 dub. 3 coroll: adduco distinc-
tionem Cameracensis qu. V, cum inquit: suppositio alicuius termini in
divinis est duplex, quaedam est suppositio mediata. Alia immediata
(folgen 7 Regeln des Cameracensis); vgl. W. 1, 21,8ff. (hier S. 408s. 20)
u. Disput, ed. Drews S. 487. 10f. latinos sc. doctores ecclesiae; vgl.
hier S. 28056; 3778S. und W. 1, 611a; W. 6, 5o8Mff. 1 i f . Über den
Universalienstreit (im Anschluß an des Porphyrius Isagoge) vgl. ζ. Β .
R. Seeberg, Dogmengeschichte ΙΙΙ'·3 I43ff. 14 Biel, in I I I sent. dist.
27 prop. 3. R. i6f. vgl. W. 1, 140,! (s. u. S. 426«) u. W. 10 I 1,495 fi.
18 f. Biel wie d'Ailly, Quaest. in sent. I qu. 9 a. 2 concl. 2: Aliquis potest
esse amicus Dei de potentia absoluta non habendo aliquam qualitatem
infusam, quae sit Charitas vel gratia; vgl. Th. 26. 93. 20 Occam, in
I sent. dist. 17 qu. 2. D. (potest sc. 'de potentia absoluta'bei Okkam).
22f. vgl. Ro. II H4jS. und zu Th. 62. 24 s. S. 24211! und 3371«.
 contra scholasticam theologiam 1517.

61. Item sequitur quod odiosior fiat gratia dei quam fait lex ipsa.
62. Non sequi tur: 'lex debet servari et impleri in gratia dei: Contra
. . , ° T Gabrielem
63. Ergo assidue peccat, qui extra gratiam dei est, Non occi-
dendo, non mechando, non füranda';
6 64. Sed sequitur: peccat non spiritualiter legem implendo.
65. Spiritualiter non occidit, non mechatur, non furatur, qui nec
irascitur nec concupiscit.
66. Extra gratiam dei adeo impossibile est non irasci, non con-
cupiscere ut nec in gratia satis id fieri possit ad legis perfectionem.
10 67. Hypocritarum est institia opere et foris non occidere, non
mechari &c.
68. Gratiae dei est nec concupiscere nec irasci.
69. Impossibile est itaque, legem impleri sine gratia dei ullo modo;
70. Quin etiam magis destruitur per naturam sine gratia dei;
16 7 1 . Lex bona necessario fit mala voluntati naturali;
72. Lex et voluntas sunt adversariiduo sine gratia dei implacabiles;
73. Quod lex vult, semper voluntas von vult nisi timore vel amore
simulet se velle;
74. Lex est exactor voluntatis, quia non superatur nisi per 'par-
20 vulum, qui natus est nobis';
75. Lex facit abundare peccatum, quia irritat et retrahit volun-
tatem a seipsa;
76. Gratia autem dei facit abundare iusticiam per Ihesum Christum,
quia facit placere legem.
26 77. Omne opus legis sine gratia dei foris apparet bonum, sed Contra
intus est peccatum; 5chol"tico'

78. Semper aversa voluntas et converse manus sunt in lege domini

sine gratia dei; '
79. Converse voluntas ad legem sine gratia dei est affectu commodi w 1, a>8
80 sui talis.
80. Maledicti sunt omnes, qui operantur opera legis.
81.Benedicti sunt omnes, qui operantur opera gratiae dei.
82. Cap. 'Falsas' de poenitentia dis. v. confirmat, opera extra
gratiam non esse bona, si non false intelligatur.

3f. occidendo*: accidendo W. A.

2fi. = hier S. 337«>ff.; W. 1, 46835ft.; Biel, in III sent. dist. 37
qu. un. a. 3. dub. 1. P. 5ft. = W . i , 46937ft. 8 vgl. W. I, 1056ft. (s. u.
S. 4184ft.). 13 ullo modo, d. h. nicht nur condicionaliter (W. 1, 46930).
19 Jes. 9, 6. 21 Rm. 5, 20. 25 Gegen die Lehre von den opera
mortua; s. u. S. 363U,· 381,6 und s. o. S. 3159ft. 33 Decretum Grati-
ani, pars I I I (de poenitentia) dist. 5 c. 6 ('Falsas poenitentias dicimus').
 326 V I b . Disputatio c. scholasticam theologiam 1517.

Contra 8 3 , N o n tantum caeremonialia sunt lex non bona et praecepta in

multos .. ..
doctor« quibus non vivitur,
84. oed et ipse decalogus et quicquid doceri dictarique intus et
foris potest.
85. 'Lex bona' et in qua vivitur 'Charitas dei' est 'spiritu sancto 6
diffusa i n c o r d i b u s n o s t r i s ' .
86. Voluntas cuiuslibet mallet, si fieri posset, esse nullam legem
et se omnino liberam.
8 7 . Voluntas cuiuslibet odit sibi legem poni aut amore sui cupit
poni. 10
88. C u m lex sit bona, non potest voluntas, eius inimica, esse bona.
8 9 . E t ex illo clare patet, quod omnis voluntas naturalis est iniqua
et mala.
90. Necessaria est mediatrix gratia, quae conciliet legem voluntati.
Contra 9 1 . Gratia dei datur ad dirigendum voluntatem, nc erret etiam is
Gabrielem . t ,
in amando deum.
Contra 92. N e c datur, ut frequentius et facilius eliciatur actus, Sed quia
Gabrielem ...
sine ea non elicitur actus amoris.
Contra 93. Insolubile est argumentum, superfluam esse charitatem, si
Gabrielem . .. ...
h o m o naturaliter potest in actum amicitiae. 20
Contra OA. Subtile malum est dicere, eundem actum esse fruitionem et
Occam, Car-
dinalem, USUm.
Gabrielem 95. Item quod amor dei stet cum dilectione creaturae, etiam
intensa.
96. Diligere deum est seipsum odisse et praeter deum nihil 25
novisse.
Contra 9 7 . Tenemur velle nostrum omnino conformare divinae voluntati.
98. N o n tantum quod vult nos velle, Sed prorsus quodcumque
deus vult velle debemus.
(99.) In his nihil dicere volumus nec dixisse nos 30
credimus, quod non sit catholicae ecclesiae
et ecclesiasticis doctoribus consentaneum.
1517·

1 — 4 = hier S. 25411; W . 2, 4 6 8 i 4 . 3 ; f f . ; W . 8, 7 0 , ; : g e g e n H i e -
r o n y m u s (zu G a l . ι , 1 3 : M P L . 26, 324 B ) u n d g e g e n E r a s m u s ( W A B r .
ι . 7 ° 6 ) ; w i e A u g u s t i n , d e s p i r . e t l i t . c. 14 ( M P L . 44, 2 1 5 ) ; v g l . P e t r u s
L o m b a r d u s , s e n t . I l l d i s t . 40 c. 2. 5 R m . 7, 12 ; R m . 5, 5 ( u n g e n a u )
8 s. o . S . 296,1!. 1 9 v g l . T h . 26 u n d 5 6 . 23 B i e l , in I I I s e n t ,
dist. 27 q u . u n . a. 3 d u b . 2. p r o p . 4.
 VII. Aus der Galaterbriefvorlesung 1516/17.
Über den Galaterbrief las Luther im Anschluß an den Römer-
brief im Winter-Semester 1516/17 und zwar, wie sein Brief an Lang
vom 26. X. 1516 (WA Br. 1, 73i7f.) und die letzten Sätze der Scholien
zeigen, vom 27. Okt. 1516 bis 13. März 1517. Erhalten ist die Vor-
lesung nur in einer studentischen Nachschrift, die H. v. Schubert
1918 zusammen mit einem Faksimiledruck der ganzen Handschrift
herausgab (Luthers Vorlesung über den Galaterbrief 1516/17, Heidel-
berg 1918). Die Ausgabe v. Schuberts behält ihre Bedeutung, ist durch
die Ausgabe Κ. A. Meissingers in WA 57 jedoch an zahlreichen Stellen
Uberholt. Dieser folgt der nachstehend abgedruckte Text, der jedoch
die willkürliche Orthographie des Nachschreibers zugunsten einer
glatteren Lesbarkeit für die Studenten an den meisten Stellen aus-
geglichen hat (entsprechend dem Vorgang v. Schuberts, nur in An-
gleichung an die übrigen Teile des vorliegenden Bandes). Joh. Ficker
hat (Stud. Krit. 1926 S. iff.) vermutet, daß der von Luther öfter (WA
Br. i, 677;) genannte Heinrich Hymmel (Augustinus) aus Emmerich
der Nachschreiber sei; dagegen spricht O. Clemen: WA Br. 1, 104
Anm. 6, vgl. dazu Meissinger WA 57, Vllff., XVIIIf.
1519 hat Luther sein Kolleg für den Druck zu einem „Commen-
tarius" ausgearbeitet (W. 2,436 if.: sogen. Kleiner Galaterkommentar),
von der 1523 eine zweite verkürzte Ausgabe und eine von V. Heyd-
necker gefertigte deutsche Übersetzung erschien. 153iff. las Luther
zum zweiten Male über den Galaterbrief, wovon wir Rörers Nach-
schrift und Bearbeitung für den Druck besitzen (W. 40 I u. I I : sogen.
Großer Galaterkommentar). Die oft wörtlichen Parallelen zwischen
dem Kolleg von 1516/17 und dem Kommentar von 1519 verzeichnen
wir wie H. v. Schubert im Apparat.

Qui s u s c i t a v i t e u m a m o r t u i s [1,1]. w 57.54·

Solet apostolus libenter commemorare Christi resurrectionem
contra eos, qui in propriam iustitiam confidunt. Hii enim negant,
immo derident resurrectionem Christi, cum sie Christus sit resusci-
5 tatus, ut sit exemplar resurrectionis corporalis et causa spiritualis, ut
Rhomanorum 5: 'qui traditus est propter peccata nostra et resurrexit
propter iustificationem nostram'. Ideo sine resurrectione eius nemo
resurgit nec corpore nec spiritu, quantumeumque operetur iusta et
bona; per resurrectionem autem eius etiam solam quilibet resurget
10 tum corpore quum spiritu, quantumeumque sit operatus mala. Ut

28. vgl. W. 2, 455„ff. 6f. Rom. 4, 25. 7fi. vgl. W. 2, 455238.

 328 V I I . Gälaterbriefvorlesung 1 5 1 6 / 1 7 .

Ioannis 3 : ' N i s i quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto' etc.,

quod ad Rhomanos 6 sic exponit, quia ' c u m Christo mortui et conse-
pulti sumus', ut baptismum C h r i s t i . . u t quemadmodum Christus . . .

G r a t i a v o b i s et p a x a etc. [1,3].
Distinguit istam gratiam et pacem a gratia et pace, quas potest 6
mundus aut homo sibiipsi, i m m o quecumque natura dare, per hoc,
w
57. 55 quod I dicit: 'a deo patre et domino nostro' etc. H e c enim gratia
spiritualis est et occulta, quia aufert peccata et offensas occultissime
tegit, sed eoipso infert offensas hominum, carnis et diaboli. C u i enim
datur gratia del, statim suscitatur ira diaboli, immo suiipsius contra se- 10
ipsum. Qui enim est in gratia, operatur placita deo. Ideo necessario
displicebit diabolo et sibiipsi. Igitur stante ista gratia et ira statim
sequitur <pax> et bellum, bellum scilicet foris et pax intus. Sicut
econtra, qui est in gratia mundi et sui ipsius, statim est in indignatione
et ira dei. Inde et habet pacem foris et bellum intus, quia 'non est pax 15
impiis, dicit dominus'. Quare in quadam libra sese componderant
ista 4 :
gratia dei et indignatio mundi pax dei, turbatio mundi
gratia mundi et indignatio dei pax mundi, turbatio dei.
I d e m Ioannis 1 6 : ' I n me habeatis pacem, in mundo pressuram habetis'. 20

Α D e o p a t r e et D o m i n o n o s t r o I h e s u [1,3].
H o c dicit ad differentiam regni gratiae et regni gloriae. Quia regnum
gratiae est regnum in fide, in quo Christus inquantum homo regnat,
rex et dominus constitutus super omnia, aeeeptus tarnen a deo patre
secundum prophetiam psalmi 8: 'Constituisti eum super' etc. et 25
hoc usque ad iudicium extremum, in quo secundum apostolum
1 . Corinthios 1 5 ipse 'tradet regnum deo patri' et erit 'deus omnia
in omnibus'. H o c est regnum gloriae, in quo Christus regnabit i n -
quantum deus, idem cum patre; non quod sit aliud et aliud regnum,
sed aliter et aliter, nunc in fide per humanitatem Christi, tunc in 30
specie per revelationem essentiae dei. Inde apostoli semper fere
appellant Christum 'dominum', 'patrem' vero deum.

W57, j 8 „ A n hominibus suadeo [1,10].

' H o m i n i b u s ' hie proprie aeeipitur pro his, qui sunt tactum
homines, qui cum sint extra Christum et veritatem et iustitiam, 36

1 J o h . 3 , 5. 2 R o m . 6, 8. 4. 6 V g l . F a b e r S t a p . (s. o. S. I X ) p.
1 5 2 b ; W . 2, 4 5 6 3 , 0 . 1 6 Jes. 48, 2 2 . 20 J o h . 16, 3 3 . 23ff. W.
2, 4 5 7 l 0 f i . 2 6 Ps. 8 , 7 . 28 1. Cor. 1 5 , 2 4 . 2 8 . 35ft. W . 2 , 464,0.
 Gal. ι , ι . 3. i o f . — Gal. 2, 4. 329
necesse est, ut pleni sint mendacio et vanitate. Et iste usus frequentior
est in scripturis, <im>mo solus cessante littera, . . . ubi substantiam et
hominem creaturam significat. Sic per oppositum homines iusti non
vocantur 'homines', sed I potius 'dii', 'iusti', 'sancti', 'sapientes', et w 57,59
6
ceteris dei nominibus. Unde psalmo 8: 'Ego dixi: dii estis ut filii
excelsi omnes, vos autem sicut homines moriemini et sicut unus de
principibus cadetis'.

E v a n g e l i u m , quod evangelizatum [ 1 , 1 1 ] . w 57, j 9 l ,

L e x et e v a n g e l i u m p r o p r i e in h o c d i f f e r u n t , quod lex
io praedicat facienda et omittenda, immo commissa et omissa, ac per hoc
solam dat cognitionem peccati. Evangelium autem praedicat remis-
sionem peccati et ' impletionem factam legis, scilicet per Christum, w 57,60
Ideovox legis est haec: redde,quod debes; evangelii autem haec: remit-
tuntur tibi peccata tua. Unde Roma. 3 : 'Per legem cognitio peccati'.
IB At de evangelio Lucae ultimo: 'Sic oportuitChristum pati etresurgerea
mortuis et praedicari in nomine eius penitentiam et remissionem
peccatorum in omnes gentes'. Ecce praedicatio remissionis pecca-
torum, hoc est evangelii. Et Roma. 10 ex Isaie quinquagesimo secundo:
'Quam speciosi pedes evangelizantium pacem et evangelisantium
20 bona' i. e. remissionem peccatorum et gratiam iustificationis. Co-
rollarium sequitur: Quod Christus in evangelio multa docuit, fecit
ad clariorem legis cognitionem ac per hoc maiorem peccati cogniti-
onem, ut gratia tanto ardentius quaereretur et largius donaretur et
diligentius servaretur, quanto peccatum profundius et magis cognos-
25 ceretur. Similiter quod apostoli multa docuerunt in epistolis, factum
est, ut docerent fideles permanere et proficere in gratia et agnitione
Christi. Alioquin vox evangelii est dulcis, sicuti in Canticis dicitur:
'Sonet vox tua in auribus meis, vox enim tua dulcis'. E t : ' M e -
liora sunt ubera tua vino, fragrantia unguentis optimis', i. e. verba
30 Christi, quibus pascit fideles suos tamquam uberibus, sunt meliora
verbis legis, quia spirant 'unguentum' gratiae, quo remittuntur pec-
cata et sanantur naturae vulnera. Et psalmo 44: 'Diffusa est gratia in
labiis tuis'. Non ait: diffusa est scientia et cognitio, sed 'gratia',
quia evangelii verba gratiam nunitant et remissionem peccatorum.

35 L i b e r t a t e m n o s t r a m [2,4]. W57, 6 3l(

Libertas in Christo est prorsus nullo externo opere alligari, sed

5 Ps. 81 (82), 6f. gff. W. 2, 4663ff. 14 Rom. 3, 20. 15LUIC.24,

4&f. 18 Rom. 10, 15 aus Jes. 52, 7. 21 ff. W. 2, 46617ff. 27 W .
2, 46627ff. 28 Cant. 2, 14. 29 Cant, i, i f . 32 Ps. 44 (45), 3.
36 W. 2. 478 3 ,ff.
 330 ^ II· Galaterbriefvorlesung 1 5 1 6 / 1 7 .

ad quodlibet libere et indifferenter se habere, nisi ubi sola Charitas

fraterna requirat, ut Roma. 1 3 : 'Nulli quepiam debeatis, nisi ut
w 57. 64 invicem diligatis'. Igitur 1 vere christianus, ut infra dicit capite 3 ,
'non est liber neque servus neque Judeus neque gentilis, non est
masculus neque femina'. Ita neque clericus neque laicus neque 5
illius vel huius ordinis sive status, neque orat neque legit etc., sed ad
omnia est indifferens, faciens et omittens, sicut sese res obtulerit
vel abstulerit pro charitate. Sicut dicit Samuel ad Saul 1 . Regum 1 0 :
' F a c , quaecumque invenerit manus tua, quia dominus tecum est'.
Contra haec sapiunt etiam nunc, qui se deo servire non credunt, nisi 10
certis et nominatis faciant operibus, cum haec sit iniuria dei, opera eius
in tantam angustiam cogere, ut non nisi paucissima operetur, cum
operetur omnia.

w 57,65,, I n f a c i e m e i u s r e s t i t i etc. [2, 1 1 ] .

In h o c textu discordant beatus Ieronimus et Augustinus. Beatus 15
Ieronimus enim nixus eo fundamento, quod Paulus similia fecerat
apud gent es, ut dicit 1. Corin. 1 1 : 'Factus sum Judeis Judeus et
gentilibus gentilis et omnibus omnia factus sum, ut omnes lucriface-
r e m ' , dicit: 'Qua fronte, qua autoritate audet hoc in Petro reprehen-
w 57. 66 dere, qui circum 1 cisionis apostolus erat, quod ipse apostolus gentium 20
arguitur commisisse?' Ideo sonat Paulum simulatorie reprehendisse
Pet r u m , u t , sicut Petrus simulatione officiebat gratiae, ita Paulus
'nova usus arte pugnandi alia simulatione simulationem corrigebat'.
Huic senteniae videtur favere textus Graecus, ubi habetur 'secundum
faciem* et non 'in faciem', item et illud 'reprehensus erat', non 're- 25
prehensibilis', quasi seil, apparenter et 'secundum faciem' restiterit
Paulus, quia esset reprehensus ab iis, qui errabant reprehendendo
irreprehensibilem. Beatus Augustinus vero eo nititur, quod supra
dixit: 'Quae autem scribo vobis, ecce coram deo, non mentior'. S e -
quitur enim Paultun fuisse simulatorie loquutum, cum Petrum 30
reprehensibilem dicit. Quodsi per Graecum textum hoc eluditur,
quia non 'reprehensibilem', sed 'reprehensum' dixerit, adhuc
fundamentum eius est aliquid et beat) Ieronimi nullum, quod patet
ex textu. N o n enim Paulus Petrum reprehendit, quod gentiliter

2 Rom. 13,8. 3 \V. 2, 479,ίϊ. 4 Gal. 3, 28. 8f. 1. Reg.

10, 7. 15 f. s. o. S. S. 293:4. Hieron. z. St. MPL. 26, 339 B;\V. 2, 4 8 4 ^ .
I 7 f . I. Cor. 9, 2off. 1 9 M P L . 26, 3 3 8 D. 2 1 Vgl. Faber Stap.
155a. 24 Vgl. Erasmus (s. o. S. IX) 512. 24f. VV. 2, 4 8 4 n s .
27 M P L . 26, 339 C. 28 M P L . 35, 2 1 1 3 (c. 15 Anf., aber ohne Be-
rufung auf Gal. 1, 20), vgl. Erasmus 5 1 2 . 3 1 W . 2, 4851ft.
 Gal. 2, 4. 1 1 . 16.
331

viveret ac rursum iudaice viveret, ut vult beatus I e r o n i m u s ; tunc

cnim vere seipsum reprehenderet aut simularet. N o n enim dicit:
quare tu gentiliter vivis ? nec dicit: quare ad iudaismum reverteris ?,
sed: 'Quare cogis gentes iudaisare ?' Ideo neque dicit in textu aliquid
5 sibi displicuisse nisi simulationem. I d e o quaeritur Barnabam esse
ductum in eandem simulationem, non quia vixissct gentiliter vel iu-
daice; similiter, quod 'ceteri consenserunt eius simulationi'. Non
ait, quod consenserunt in cibum gentilem vel iudaicum. S i ergo
Petrus recta fronte u t r u m q u e fecisset, non fuisset reprehendendus
10 a Paulo, nam ipse agebat utrumque, ut supra dixit, quod 'neque
T i t u s f u i t compulsus circumcidi, cum esset gentilis'. Secus inter
J u d e o s , ubi tamen ipse quoque fecit votum in templo, item circum-
cidit T i m o t h c u m , item totondit caput in Cencris etc. Illud autem
'secundum f a c i e m ' , quamquam ita sit Graece, tamen etiam ipse
is beatus Ieronimus et A m b r o s i u s exponunt pro eo, quod est 'coram
omnibus', ut i n f r a : ' D i x i Cephe coram omnibus'. Quodsi per-
tinaciter in vi verbi G r a e c i statur, quod 'secundum faciem' omnino
1
significat 'secundum apparentiam', ut Joannis 7 : 'Nolite iudicare w S 7 ,67

secundum faciem', adhuc non cogit, ut simulatorie id fecisse putetur,

20 quia et aliter in scripturis accipitur, ut T h r e . 3 de ipso deo dicitur:
' N o n enim humiliavit ex corde suo et abiecit filios hominum*. Ita
et parentes filios suos ut asperi 'secundum f a c i e m ' , non tamen simu-
latorie, sed tanto ex veriore corde castigant, quo plus diligunt. S i c et
Paulus hie modestiam suam et verecundiam commendat, quod scil.
'-δ necessitate coactus est resistere Petro, quia si fieri potuisset, libentius
omisisset. Igitur diligebat et honorabat corde, sed 'restitit secundum
f a c i e m ' , et hoc ipsum non ficto corde.
S e d et illud, quod in Graeco 'reprehensus' habetur et non 're-
prehensibilis', nihil facit, nam hoc ipso reprehensibilis erat, quod
30 ita egit, ut ab infirmis reprehenderetur. P e r simulationem enim
dedit occasionem reprehendendi sui sine necessitate, i m m o cum
periculo evangelii et gratiae. Ideo propter scandalum fuerat repre-
hensibilis.

N i s i p e r f i d e m [2, 16]. W 57.691«

35 Mira et nova diffinitio iustitiae, cum usitate sic describatur:

S W. J , 485- 4 f. i o f . Gal. 2, 3. 1 1 £. A c t . 2 1 , 2 6 ; \V. 2, 4 8 4 , 0 .

1 2 f. Act. 18, 18 H i e r o n y m u s M P L . 26, 3 3 9 A ; \V. 2, 4S63. 1 5 Hier.
M P L . 26, 342 A, A u g . M P L . 35, 2 1 1 4 , P s . - A m b r . M P L . 1 7 , 369 D in
praesentia; \V. 2, 486^. i S J o b . 7, 24. 20 Threni. 3, 3 3 ; W . 2, 486 25 .
22 \V. 2, 4S612. 2S F a b e r S t a p . 1 5 4 b oben; W. 2, 4 8 4 ^ ! .
 332 V I I . Galaterbriefvorlesung 1 5 1 6 / 1 7 .

'Iustitia est virtus reddens unicuique, quod suum est*. Hie vero
dicit: 'Iustitia est fides Jhesu Christi'. Unde et beatus Ieronimus
hoc loco: 'Scita enim est sapientis ilia vera sententia: non vivere fidelem
ex iustitia, sed«iustum ex fide»; i.e. non ideo vivit, quia iustus est, sed
ideo iustus est, quia credit, ut Romanos 13: 'Corde creditur ad iusti- 5
tiam'. Quare sequitur, quod iustus per fidem nemini det, quod suum
est ex seipso, sed ex alio, seil. Christo, qui solus ita iustus est, ut
omnibus reddat, quod reddendum est, immo omnia ei debent. Ideo
qui in Christum credit, per Christum non solum omnibus satisfacit, sed
etiam facit, ut omnia sibi debeant, cum per fidem efficiatur unum cum 10
Christo. Ideo vocatur haec iustitia 'iustitia dei', quia donata a deo, ut
I. Corin. 1 : 'Qui factus est nobis a deo iustitia atque prudentia' etc.
Corollarie: Si iustitia fidei est dicenda reddere unicuique, quod
w 57.7° suum est ex nobis, non est 1 aliter intelligendum nisi per cessionem
omnium bonorum, ut dicunt iuristae: 'Qui cedit omnibus suis bonis, 15
nulli debet et omnibus satisfecit'. Ut et dominus Lucae 14 in para-
bola aedificantis turrim et pugnaturi contra fortiorem se significat.
C u m ergo fides sit universalis iustitia, sequitur, quod omne
peccatum reducitur ad infidelitatem, qua non creditur in Christum;
quod patet hoc modo, quia omne peccatum fit vel amore mali accidente 20
in tempore prosperitatis vel timore male humiliante in tempore
adversitatis. Ut in prosperis: quare superbus secta<tur> gloriam,
quare avarus quaerit lucra, quare voluptuarius quaerit gaudia, quare
iustus confidit de iustitia et sapiens de sapientia, potens de potentia
etc., nisi quia Christus non est sua gloria, sua lucra, sua gaudia, sua 25
iustitia, sua sapientia, sua potentia? In adversis: quare iratus furit,
quare pauper dolet, quare passus indignatur, quare peccator desperat,
quare insipiens erubescit etc., nisi quia Christus non est suus defensor,
suae divi<tiae), sua spes, iustitia et salus etc.? Ex quibus omnibus
sequitur, quod fides ipsa sit 'paupertas spiritualis, mititas, munditia 30
cordis, pax, patientia, luctus, esuries iustitiae* et universae beatitudines,
quia ipsa est mors veteris homin<is> et vita novi, ut hie dicit: 'Vivo
iam non ego, vivit vero in me Christus'. Et Ro. 6: 'Qui mortuus,
iustificatus est a peccato'. Inde propriissimo vocabulo frequenter
vocantur animae fidelium absconditae in obscuro,rectecorde,inoccultis 35
immaculatae. Et psalmo 50 sapientia fidei vocatur 'incerta et occulta

ι s . o . S. 905; W. 2, 5θ3 34 ίϊ. 2 Vielmehr zu 3, 5, MPL. 26,

351 C. 6 Rom. 10, 10. I2f. I. Cor. I, 30; W . 2, 50415ft. 16 s.
o. S. 279g . 17 Luk. 14, 28S. 3 1 S . 33f. Gal. 2, 20. 34f. Rom.
6. 7. 37 Ps. 50 (51), 8.
 Gal. 2, 16. 19. 333
sapientiae', eo quod sit simpliciter 'non apparentium', ut Hebraeos
11. Obicitur ergo: ex hoc sequeretur, quod liberi sumus, nec sunt
amplius bona facienda et mala omittenda, quia sufficit fides Christi
et iustitia. Respondetur: Sufficit quidem, sed nullius est tanta fides,
6 ut non possit aut debeat augeri. Ideo pro augmento eius operanda
sunt bona et cavenda mala. Est enim fides, ut patuit, latissima et
pluribus gradibus differens, donee omnia perfecte praeter Christum
contemnantur. Quodsi etiam perfecta fuerit, quod raro contingit, iam
tum ideo sunt facienda bona opera, non ut sibialiquidpereaquaerat,sed
10 ut domino liberrime serviat, ut sit sufficientia eius Christus, oboedientia
autem non nisi voluntas domini sui Christi. Sicut olim in lege figu-
ratum fuit,ubi Levit<ae>nihil habebant1 possessionis in terra,eo quod w 57,71
dominus esset eorum hereditas, cui et serviebant.

Ego e n i m p e r legem legi m o r t u u s [2, 19]. W57,7a,

16 Assuescendum est modo loquendi apostolico i. e. theologico.
Nam hoc loco 'mori et vivere legi' neque pro morali neque pro naturali
morte aut vita accipitur. Moraliter enim 'vivere legi* dicitur, qui
secundum legem 1 vivit, 'mori' econtra, ut beatus Ieronimus hoc loco W 57,73
tangit,... Igitur 'destrui peccata'hoc ipsum est 'mori legi', et'aedificari
20 peccata' hoc ipsum est 'vivere legi'. Alioquin ratio et consequentia
textus nulla erit, cum ideo se dicat destruxisse peccata, quia mor-
tuus sit legi, siquidem 'vivere legi' est nihil aliud nisi subesse legi,
sub dominio, sub iugo, sub onere, sub exactione, sub debito legis
esse, sicut servus, quamdiu non redimitur, domino suo vivit. Unde et
25 Roma. 7 dicit: 'Lex in homine dominatur, quanto tempore vivit'.
Ideo non nisi per mortem liberamur a lege, mortem scil. veteris
hominis, ut sic solus novus homo deo vivat.
Quod autem dicit: 'Per legem legi mortuus sum', manifeste
duplicem significat legem, q. d. habeo legem, qua liberer a lege;
so sicut si diceretur: Scio artem contra artem. Nam sicut in scripturis
invenitur 'mors mortis', 'captivitas captivitatis', item 'nox noctis', 'dies
diei', ita et 'lex legis', i. e. quae auferat legem i.e.impleat,utRo.8: 'Lex
spiritus vitae in Christo liberavit me a lege mortis i.e.fide'. Lex ergo
spiritus est, quae nullis prorsus sribitur litteris, nullis profertur ver-
35 bis, nullis cogitatur conceptibus, sed est ipsa viva voluntas experi-
mentalisque vita 'scripta digito dei' i. e. spiritu sancto 'in cordibus

if. Hebr. 11, i. 15 Ro. II 163!,fi. 169; W. 2, 499,. 18MPL.

26, 344 D. 345 A. 22 f. Ro. II i633off. 164; W. 2, 4993. 25 Rom.
7, i. 30 f. W. 2, 4981;. 32 Rom. 8, 2. 33 W. 2, 499ioff-
 334 V I I . Galaterbriefvorlesung 1 5 1 6 / 1 7 .

n o s t r i s ' , R o . 5, i. e . tota simul iustitia intra et extra, scil. ' a r b o r b o n a '

c u m suis fructibus. I d e o pulchre dicit Augustinus h o c l o c o : ' I p s a m
q u o d a m m o d o vivit l e g e m , qui c u m dilectione iustitiae iuste vivit'.
L e x a u t e m litterae est, quae scribitur litteris vel dicitur verbis vel
cogitatur conccptibus absque voluntate delectante in ilia. I d e o est 5
lex m o r t i s et peccati, quia neque iustificat neque vivificat, immo
occidit e t iniustificat, h o c est peccati, m o r t i s reos ostendit. Corol-
l a r i e : L e x spiritus est illud, quod lex litterae requirit, scil. voluntas
i. e . Charitas; ut p s a l m o 1 : 'sed in lege domini voluntas eius'. Et
w 57, n R o . 1 3 : 'Plenitudo 1 legis dilectio'. E t 1. T i m o t h e o 1 : ' F i n i s legis 10
est Charitas'. E t u t clarissime dicatur: l e x spiritus et litterae diffe-
r u n t sicut signum e t signatum seu sicut v o x e t r e s ; sed habito signato
n o n est necessarium s i g n u m . I t a ' n e c iusto l e x est posita'.
S e d quaestio r e s t a t : q u o m o d o apostolus negat fideles in C h r i s t o
inveniri peccatores? I t e m : q u o m o d o est ' m o r t u u s l e g i ' , ut h i e , aut 15
' p e c c a t o ' , ut R o m a . 6 d i c i t , c u m sine peccato sit n u l l u s ? Item:
q u o m o d o peccata sunt ' d e s t r u c t a ' , quae tamen etiam sunt o m n i b u s i n
sanctis ? R e s p o n d e t u r , q u o d omnes fideles sunt iusti propter C h r i s t u m ,
i n q u e m credunt et cui i n c i p i u n t fieri c o n f o r m e s per m o r t i f i c a t i o n e m
veteris hominis. I d e o q u i c q u i d est r e l i q u u m n o n d u m mortificati, 20
deus p r o p t e r fidem et c e p t a m c o n f o r m a t i o n e m n o n i m p u t a t , ut R o . 8,
p o s t q u a m confessus fuit se facere, quod n o l e b a t m a l u m , c t n o n facere,
q u o d volebat b o n u m , ait t a m e n : ' N i h i l ergo damnationis est iis,
qui sunt i n Christo J e s u ' . I n huius rei m i s t e r i u m Christus i n c r u c e ,
antequam moreretur, dixit: 'Consumatum est', immo a n t c q u a m 25
b i b e r a t a c e t u m . E t ad h u n c m o d u m intelligendae sunt omnes c o m m e n -
dationes iustorum in scripturis, ut latissime probat beatus Au-
gustinus Ii. de natura e t gratia.

w
57.77 E x auditu fidei [3,5].

Vigilanter ait ' e x auditu. fidei', non e x fide neque ex operibus 30

fidei, ut o m n e prorsus r e m o v e a t m e r i t u m . N o n e n i m ex operibus fidei,
c u m spiritus ipse ante fidem e t opera detur, ut h i c d i c i t : 'qui tribuit
v o b i s spiritual et operatur virtutes*. Ita n e q u e ex fide. R e s t a t e r g o ,
q u o d s o l u m 'ex auditu', u t A c t u u m 1 : ' C e c i d i t spiritus sanetus super

1 R o m . 5,5, A u g u s t i n , de spir. et l i t t . c. 1 6 . 2 1 ( M F L . 44, 2 1 8 .

222). 2 M P L . 35, 2 1 1 6 . 8 W . 2, 5 0 0 3 f f . 9 P s . 1, z.
1 0 R o m . 1 3 , 1 0 ; i . T i m . 1, 5. 1 3 1. T i m . 1, 9. 15 f. R o m . 6, 2.
1 0 f. 2 1 R o m . 8, 1. 2 5 J o h . 19, 30. 27 f. Aug. de n a t . e t
g r a t i a (c. 3 7 0 . 6o£f.) M P L . 44, 2 6 7 s . 2 8 1 ff. 30 Gegen G l . i n t . :
n o n u t i q u e e x operibus, sed e x fide. 3 2 f. Gal. 3, 5. 3 4 A c t . 1 0 , 44.
 Gal. 2, 19 —Gal. 3, 5. 3. 335
omnes, qui audiebant verbum'. Id etiam notandum, quod 'auditus'
hoc loco neque pro vi auditiva neque pro actu audiendi, sed potius
pro obiecto, scil. ipso verbo seu evangelio vocaliter praedicato. Ideo
distinguit ipsum non tantum ab aliis verbis, sed etiam ab ipso evangelio
5 scripto aut cogitato per hoc, quod dicit 'auditu fidei'. Sic Isaiae
53: 'Domine, quis credidit auditui nostro?' Non enim credi potest
organo aut actu audiendi, sed verbo. Ideo sensus est: Quis credidit
audibili seu sonui nostro, quod nos audiri facimus? secundum illud
ps. 18: 'In omnem terrain exivit sonus eorum'. Sic Abac. 3 : 'Do-
lo mine, audivi auditionem tuam et timui' i. e. verbum tuum seu au-
dibile tuum.

C u m s p i r i t u c e p e r i t i s etc. etc. [3,3].

Hie manifestissime patet, quod 'caro' non est tantum sensualis
homo seu sensualitas cum suis concupiscentiis etc., sed omnino,
15 quicquid est extra gratiam Christi. Nam certum est, quod Galatas
ideo dicit carne consumari, non quia luxurias vel crapulas sectaren-
tur, sed quia opera et iustitiam legis quaerebant. Igitur omnis iustitia
et sapientia extra gratiam caro et carnalis est, ut Heb. 9: 'in variis
baptismatibus et iustitiis carnis'. Sic et Gen.: 'Non permanebit
20
spiritus meus in homine in aeternum'; non ait: quia carnem habet,
sed 'quia caro est'. Quidam sane intentissime Paulum trutiantes
triplicem hominem videri in ipso dicunt, scil. animalem, carnalem,
spiritualem. Distinctio optime placet, 1 sed videtur apostolus Paulus w 57.78
carnalem et animalem confuse nominare, nunc veterem, exteriorem,
25 terrenum etc., ut 1. Corinthios 2: 'Animalis homo non percipit ea,
quae dei sunt'. Sed contra 1. Corin. 15: 'Seminatur corpus animale,
et resurget spirituale'. Item infra 5.: 'Carnis opera sunt* etc., ubi
'carnalis' in malum. Sed contra x. Corin. 3 vocat eos 'carnales', cum
essent fideles. Igitur 'animalis homo' est ipse sensualis homo, tam-
30 quam addictus, quia sicut bestia 5 sensibus agitur. 'Carnalis' autem
est homo rationalis seu secundum animam. Nam et in scripturis duplici
vocabulo, uno propter corpus et animalitatem, quod est 'Adam' i. e.
terra, vocatur, alio propter animam, quod est αενος i. e. miser seu

ι \V. 2, 5082,ff. 5 f. Jes. 53, i. 9 Ps. 18, 5. gi. Hab. 3, 2.

13 W. 2, 58826ft. 15 W. 2, 5092,. 5102. 18 Hebr. 9, 10. 19 Gen.
6, 3. 21 Hier, nach Origines (MPL. 26, 411 f.); W. 2, 51020. 585230.
25 I. Cor. 2. 14. 26 i. Cor. 15, 44. 27 Gal. 5, 19. 28 1. Cor. 3, 3.
30 f. Hier. MPL. 26, 361 C. 33 f. αενοσ für BfilK früher abgeleitet
von BfaX krank, hinfällig sein.
 V I I . Galaterbriefvorlesung 151/617.

afflictus, ut ps. 8: 'Quid est aevos, quod memor es eius, aut filius
Adam, quia visitas eum\ Spiritualis homo est ipse absconditus nobis,
novus et interior, imago et gloria dei et vir apud apostolum vocatus.
Hie est, qui soli proprie deo vacat potiusque passivus quam activus,
cum nihil aliud faciat, quam quod deum in se reeipiat; cuius vita 5
est in fide, spe et charitate, totus seil, pendens ex invisibilibus. Hos
tres homines beatus Augustinus <i.> 12 de trinitate dicit figuratos
in paradiso per serpentem, per Evam, per Adam, ut sit Adam spiritualis,
Eva carnalis, serpens animalis, reprobans ibidem eos, qui Evam sunt in-
terpretati sensualem seu animalem. Hinc theologi vocant spiritualem 10
superiorem portionem rationis, inferiorem carnalem portionem ra-
tionis, animalem autem sensualitatem. Item figurati etiam sunt per
tabernaculum Moisi. Atrium enim, quod erat 5 eubitorum altitudinis et
corporali sole illustre, sensualem seu animalem significat 5 seil, sensi-
bus et visibili luce potientem; sanctum autem non sole, sed candelabro 15
illuminatum significat carnalem seu rationalem aliis luminibus, seil,
scientiis et artibus illuminatum; sanctum sanctorum autem prorsus
w
57.79 in ' tenebris et sine lumine, ubi area et propitiatorium, spiritualem
hominem significat, in tenebris interioribus i. e. in fide habentem
deum. 20

Q u i c u m q u e enim ex o p e r i b u s etc. [3, 10].

Mira sententia, quae et beato Ieronimo magnam fecit diffi-
cultatem, ut maledicantur, qui operantur opera legis. Numquid
ergo benedicti sunt, qui non operantur, ac sie 'facienda mala, ut veniant
bona' ? Sed sciendum, ut saepe dictum est, quod sine gratia lex non 25
potest impleri, etiamsi fiant opera legis; cuius ratio est, quia talia
opera necessario fiunt vel timore damni vel amore commodi et nullo
modo amore dei. Si ergo timore damni fiunt, patet, quod fiunt
sine voluntate, immo contraria et aversante voluntate; quo stante
necessario peccat, qui operatur, quoniam intus contra legem 30
operatur voluntate renitente, et<si> foris secundum legem operatur
manu coacta. Nam et philosophi docent bonum virtutis ex voluntaria
electione procedere oportere. Et Horatius: 'Oderunt peccare mali
formidine paene, oderunt peccare boni virtutis amore'. Immo nec
'virtutis amore' sufficit, quia virtus creatura est, sed requiritur 35
'amore divinae voluntatis'. Si autem fiunt amore commodi, iam peius
peccatum, quia diligitur commodum plus quam deus, cum soli deo

1 Ps. 8,5. 7 s. u. S. 41333t und o. S. 258,4! 10 s. o.

S. 307«ff. 21 MPL. 26, 358. 22 W. 2, 5i3i 3 ff. 33 Horaz,
Ep. I, i6 S J f. (vgl. Ausg. v. Keller-Holder z. d. St.).
 Gal. 3, 3. 10. 17. 337
debeatur timor, magis autem et amor. Ideo impossibile est non pec-
care eos, qui bona extra gratiam faciunt. Nam opera legis sunt bona,
et tarnen sub maledicto sunt, qui operantur. Inde et beatus Ieronimus
hoc loco dicit: Omnis virtus sine Christo in vitio est'. Igitur ista
5 peccata spiritualia i. e. hypocrisis in bonis operibus legis per psal-
terium vocantur 'vanitas, mendacium', ut ps. 4: 'Filii hominum'
etc. Item 'dolus' ps. 31: 'Nec est in spiritu'. Item 'iniquitas, iniusti-
tia, labor et dolor' etc. Ipsi vero peccatores 'impii, iniqui, dolosi,
iniusti' etc. Unde Michae 7: 'Malum manuum suarum dicunt bo-
10 num'. Isaiae 5: 'Vae qui dicitis malum bonum I et bonum malum'. W 57, 8o
Et eiusdem 10: 'Peccatum suum non absconderunt, sed sicut Zo-
doma praedicaverunt' i.e. iniustitiam suam. Qui ergo psalmos legens
haec aliter intellexerit vocabula, de spiritu nihil intellexerit. Econ-
tra 'Veritas, iustitia, aequitas, rectitudo' vocatur ipsa gratia seu fides
IB seu spiritus, quae est 'arbor bona' etc. et ipsi 'iusti, recti, veri'.
Aliqui distinguunt aliud esse contra legem et aliud contra in-
tentionem legis; quia qui contra legem agit, peccat, qui vero contra in-
tentionem legis, non peccat, sed deficit tantummodo. Haec sunt com-
menta humana a sacris litteris longissime removenda. Probant autem
20 sic: Si tenerentur homines ad intentionem legis, sequeretur, quod
existens extra gratiam sine intermissione peccaret non occidendo, non
mechando, non furando etc. Ο acutissimum argumentum! Respon-
detur autem: Nunquam peccat existens extra gratiam non occi-
dendo, non mechando etc., sed peccat intus in corde odiendo et con-
25 cupiscendo, quae talibus praeceptis prohibentur, ut manifeste patet
Ma. 5 per ipsiusmet Christi expositionem, sine quo tarnen odio et
concupiscentia nemo esse potest ullo modo, nisi per gratiam sane-
tur. Igitur non est intentio legis, ut in gratia servetur, tamquam
gratiam habere hoc ipsum sit iam nova exactio ultra legem; sed in-
80 tendit lex, ut servetur. Servare autem sine gratia non potest, ac sic
cogit gratiam quaerere.

H o c t e s t a m e n t u m etc. [3,17]. w 57.82

Quia apostolus promissiones dei vocat 'testamentum', sicut et

alibi in scripturis vocatur, ut ps. 81: 'Audi, Israhel, et contestabor
36 tibi' etc., manifeste iudicat futurum fuisse, ut deus aliquando morere-
tur et sic in promissione dei tamquam in nuncupato testamento suo

3 MPL. 26, 356 B. 6 Ps. 4, 3. 7 Ps. 31 (32), 2. 10, 7.

9 Micha 7, 3. 10 Jes. 5, 20. n j e s . 3, 9. 16 s. o. S. 14319 u.
2429f. i9f. s. o. S. 325aß. (W. i, 22714ft.). 26 Matth. 5, 21 ff.
34 Ps. 80 (81) , 9.
Luther V 22
 338 V I I . Galaterbriefvorlesung 1516/17.

incamatio simul et passio dei intelligeretur. Quia, ut Hebre. 9, 'testa-

mentum in mortuis confirmatur'. Quare nec dei testamentum con-
firmari potuit, nisi deus ipse testator moreretur. Unde ibidem nono
de Christo: 'Idcirco novi testamenti mediator est, ut morte inter-
cedente repromissionem accipiant'. Hinc etiam concordatur ista 6
differentia, quod beatus Ieronimus 'pactum' potius quam 'testamen-
tum' dicendum putat. Nam qui paciscitur, vivus manet, qui testatur,
moriturus est; ita Jhesus Christus ut deus immortalis fecit pactum,
idem simul et testamentum, quia futurus mortalis, quare recte idem
pactum et testamentum, sicut idem Christus est deus et homo. 10

D i c t a e sunt [3, 16].

'Spernitur' autem et 'superordinatur' testamentum dei, si adhuc
legis iustitia necessaria dicatur. Quod patet sic, quia si iustitia legis
requiritur, ergo iustitia gratiae non sufficit ac per hoc ei detrahitur,
ut ei superaddatur. At iustitia gratiae ipsa est, quae testamento dei le- is
gata et promissa fuit et per mortem eius confirmata et impleta. Quare
necesse est, ut si est ei aliqua addenda, etiam testamento dei fiat
iniuria, quo illam est testatus.

W57, 89 Sed t u n c q u i d e m i g n o r a n t e s [4,8].

De ignorantia distinguitur. Alia enim invincibilis, alia crassa, 20

alia affectata. Invincibilem dicunt excusare a peccato, crassam vero
non a toto, sed a tanto, affectatam vero magis accusare. Verum haec
omnia scrupulosissime et obscurissime dicuntur. Ideo distinguendum
ignorantiam invincibilem intelligi quoad nostras vires: tunc certum
est, quod omnis ignorantia nulla alia quam invincibilis est, saltern 26
in his, quae ad deum pertinent, Joannis 3 : 'Non potest homo quic-
quam accipere, nisi ei datum fuerit desuper'. Et 6: 'Nemo venit
ad me, nisi pater meus traxerit eum'. Vel quoad gratiam dei: tunc
certum est, quod nulla est invincibilis, quia 'omnia possibilia creden-
ti\ Idcirco videntur illi de potestate liberi arbitrii seclusa gratia 30
ignorantiam distinguere, quod periculosum est, cum exinde, qui
fecerit, quod in se fuerit, statim securus praetextu invincibilis igno-
rantiae relinquat timorem dei et super se suaque incipiat confidere,

if. Hebr. 9,17. 4 Hebr. 9,15. 6 MPL. 26, 364 D. 12 W.

2, 51835 ft. 20 ff. vgl. oben S. 3237 (W. 1 , 22538 ff.) und W. 2,
537 J 5 ff. 538,ff. 26 Joh. 3, 27. 27 Joh. 6, 44. 29f. Mc. 9,
22 cf. Mc. 10, 27.
 Gal. 3, 17. 16—Gal. 4, 8. 19. 24. 339
cum potius, sive fecerit sive non, in solum deum confidere debeat,
eius iudicium etiam in bonis timere, eius misericordiam etiam in malis
sperare, ut nihil unquam faciat, in quo securus sit, nihil umquam
peccet, in quo desperet. Ac sic semper est in ignorantia invincibili
5 ac eo ipso tarnen, dum timet, est sine omni ignorantia.

F o r m e t u r in vobis. [4,19]. W67,93,,

Magis placuit apostolo dicere: 'donee formetur Christus in
vobis' quam: donee ego formem Christum in vobis. In quo ostendit
se plus tribuere gratiae dei quam operi suo, dum velut mater eos tam-
10 quam rude semen in utero cordis sui portat, donee spiritus formet
eos, sicut mater carnis portat informe semen, donee per manum dei
formetur in foetum. Nee dixit: donee vos formemini in Christum,
sed: 'donee formetur Christus in vobis'. Et hoc ideo, quia, ut supra
dixerat in 2. capite: 'Vivo iam non ego, vivit vero in me Christus'.
15 Vita christiani non est ipsius, sed Christi viventis in eo, ut 1. Cor. 6:
'Et non estis vestri, empti enim 1 estis pretio magno'. Hie etiam no- W 57.94
tandum est: licet verum sit Christum personaliter in nullo prorsus
formari — ac sic glosa ilia recta quidem est, scil. fidem seu cognitionem
Christi pro 'Christo' hie accipi atque intelligi—, summe tamen caven-
20 dum est, ne ista cognitio accipiatur speculative, qua Christus tantum
obiective cognoscitur. Nam haec est mortua, et daemones adeo habent
earn, ut miro studio fallant haereticos et superbos per illam. Sed est
accipienda ipsa practica, scil. vita, essentia et experientia ad exemplum
et imaginem Christi, ut iam Christus non sit obiectum nostrae cog-
26 nitionis, sed nos potius obiectum cognitionis eius, ut supra dixit:
'Nunc autem cum cognoveritis, immo cum cogniti sitis'. Nam hoc
est, quod prius deus factus est caro, quam caro fieret deus. Ita
oportet in omnibus prius deum incarnari, quam eos in deo indivinari,
et inde recte habet illud Platonicum: 'simile simili cognosei'.

30 Quae sunt per allegoriam etc. [4,24]. W 57. 95,,

Quadruplex sensus scripturae habetur in usu:
Littera gesta docetj quid credas, allegoria;
Moralis, quid agas, sed quid speres, anagoge.

7 W. 2, 5482öS. 11 Vgl. Hier. MPL. 26, 385 Β. 14 Gal. 2,20.

15f. ι. Cor. 6, 19i. 18 Luthers eigene Glosse ζ. St. 25Ι Gal. 4, 9.
29 Vielmehr ein Aristotelicum aus de an. I, 2, 7, das aber Aristoteles
Piatos Timaeus zuschreibt, aus dessen Gedanken er es doch nur frei
schöpft, vgl. Zeiler, Piaton. Studien 2i3ff. 31 Nie. de Lyra, Vor-
notiz in der Basler Bibel v. 1509, Faber Stap. 159a; s. o. zu S. 4717.
aa*
 340 V I I . Galaterbriefvorlesung 1516/17.

Exempli gratia Jerusalem sensu litterali civitatem metropolim

Judaeae, tropologico animam rationalem, allegorico eccl esiam, ana-
w 57, 96 gogico coelum. 1 Sic enim coram dicitur. Item et hoc loco Ismahel
et Isaac sunt litteraliter duo filii Abrahae, allegorice duo testamenta
seu sinagoga et ecclasia, immo melius lex et gratia, tropologice caro 5
et spiritus, anagogice coelum et infernus. Unde reducunt istos 40r ad
duos, scil. litteralem seu historicum, et sensum mysticum seu spiritu-
alem. Deinde mysticum in 3 partiuntur, scil. tropologicum, alle<gori-
cum>, anagogicum. V e r u m quicquid sit de illis sensibus, certum est hoc
neque apostolos neque antiquos doctores observare, qui tropolo- 10
giam, allegoriam, mysticum seu misteria et spiritualem sensum prorsus
indiscrete accipiunt, anagoges vero nec vero meminerunt. Igitur
proprie loquendo secundum apostolum 'littera' non est idem, quod
historia, nec 'spiritus' est idem, quod tropologia vel allegoria, sed
'littera', ut beatus Augustinus, de littera et spiritu, est prorsus om- 16
nis doctrina seu lex quaecumque, quando est sine gratia. U n d e mani-
feste patet, quod tam historia quam tropologia quam alle<goria> et
anagoge est 'littera' secundum apostolum, 'spiritus' autem est ipsa
gratia significata per legem seu id, quod requirit lex; nec vocatur ulla
doctrina spiritualis, nisi quia requirit spiritum. Idcirco omnis lex 20
simul est littera et simul spiritualis, quia est sine gratia et significat
gratiam. Quod manifeste patet Ro. 7, ubi apostolus de tota lege lo-
quens dicit: 'Scimus, quoniam lex spiritualis est'. Rectius igitur,
si cui placent isti 4 sensus, primus historicus dicendus est, non litte-
ralis, cuius materia sit res gesta in natura, allegorici autem materia 26
sit non tantum ecclesia, sed quaelibet persona in gratia vel extra gra-
tiam constitute, tropologici vero non ipsa anima rationales, sed ipsa
gratia, iustitia, meritum et virtus et iis contraria culpa, peccatum
et Vitium, anagoges autem utriusquae praemium.

w 57, 9 9 l l V o c a t i e s t i s i n l i b e r t a t e m [5,13]. 30
'Liberias' hoc loco theologice accipitur, sicut et 'servitus', et
utraque duplicatur secundum duplicem hominem. Libertas spiritus
seu novi hominis est solutio a vetere homine et sevitute peccati.
Libertas carnis seu veteris hominis contraria huic est solutio a novo
homine et Servitute iustitiae. Servitus spiritus est ipsa libertas spiritus, 85
et servitus carnis est ipsa libertas carnis. N e c differunt nisi sicut
terminus a quo et ad q u e m , quia libertas dicitur respectu peccati, a

gi. Vgl. W . 2, 55034—552. 15 Augustin, de spir. et litt. c. 4. 14

(MPL. 44, 203.315 f.) 22 Rom. 7, 14. 31 Vgl. Faber Stap. 160a
unten.
 Gal. 4, 24 —Gal. 5, 13. 14. 341
quo liberat, et servitus iustitiae, ad quam traducit. Sic Ro. 6: 'Li-
berati autem a peccato servi facti estis iustitiae. Cum enim servi
essetis peccati, liberi fuistis iustitiae'. In qua autoritate isti quat-
tuor tennini clare exprimuntur: libertas a peccato et servitus ad
6 iustitiam, libertas a iustitia et servitus ad peccatum. Proinde stulta
est cogitatio eorum, qui cum audiunt libertatem iustitiae, statim
inferunt: ergo faciamus mala, et quaecumque placent. Si enim per
liberationem a peccato intelligunt dari licentiam ad peccatum, cur
non etiam per liberationem a iustitia intelligunt dari facultatem
10 ad iustitiam, ut cum laxi essent in peccatum, dicerent: soluti sumus
a iustitia, ergo faciamus iustitiam, sicut dicunt: soluti sumus a pec-
cato, ergo faciamus peccatum! Venit autem haec stulta opinio ex
humano sensu et usu propriae iustificationis, ad 1 quam pervenitur per W 57,100
opera, et sic opera sunt ante iustificationem. Iustificatio enim gratiae
16 est <necessaria> ad opera et prior omnibus operibus.
Si simus liberati a lege, tunc non amplius serviendum? Absit!

D i l i g e s p r o x i m u m t u u m [5,14]. W57, ioo„

IUud 'sicut te ipsum' videtur omnino de perversa dilectione
sui intelligi, quia si de ordinata charitate intelligeretur, sequitur,
20 quod homo ex viribus suis rectam dilectionem <sui> haberet ac per hoc
et proximi. Praeceptum enim praesupponit hominem se ipsum diligere
et praecipit, ut proximum etiam sic diligat, ut sit sensus: sicut te
perverse diligis et malefacis, ita benefeceris, si alium ita dilexeris.
Corollarie: Caute intelligenda est vulgata sententia doctorum ex
25 hoc praecepto sumpta, quod ordinata Charitas incipit a seipso, ne
repugnet huic, quod non debemus 'nobis placere nee nostra quaerere, w $7.101
immo nos odisse et abnegare et semper a se ad proximum tendere.
Idcirco ordinata Charitas est verum odium sui et amor proximi.
Aliud corollarium. Non minus caute observanda est ilia distinctio
so vulgatissima,quod alia est lex naturae, alia est lex scripturae, alia gratiae,
cum hie dicat omnes 'in uno' et in summa convenire, et Christus
quoque Matthaei 6 illam <legem>: 'Omnia, quaecumque vultis, ut
faciant vobis' etc. expresse dicat haec idem esse sum lege et prophetis.
Si ergo differunt, magis fit vitio intelligentium quam officio ipsarum.
36 Et notandum, quod hoc praeceptum nobilissime describit virtutem,
quia dilectionem cordis; nobilissime pingit obiectum, quia 'proxi-
mum t u u m ' ; nobilissime exhibet exemplum utriusque, quia 'sicut

ι Rom. 6, 18. 20. i8ff. s. o. S. 290; 3 0 3 ! und W. 2, 58i 4 ff.

24 W. 2, 58o J4 fi. 29 W. 2, 580,0. 32 Matth. 7, 12; W. 2, 581,
36 zum schwierigen Sinn vgl. W. 2, 57715s.
 VII. Galaterbriefvorlesung 1516/17.

te ipsum'. Nec enim potuit efficatius tradi exemplum, quam quod

intus experimur et praesentissimum est nobis; externa enim non
experimur, sed audimus et videmus foris. Nec potuit dignius tradi
obiectum quam 'proximus tuus' i. e. simillimus tui, cum similium
sit idem aifectus. Nec potuit perfectius tradi genus virtutis quam 5
dilectio, quod est intimum omnium operum, liberrimum atque
facillimum. Ergo omnia propriissime et efficacissime comprehendit
hoc praecepto. Corollarium. Quamquam verum, quod 'nescit <homo,
an) amore vel odio dignus sit', non tamen ideo nescit, an amet vel
odiat proximum, ut multi putant charitatem velut qualitatem <la- 10
tentem), immo mortuam in anima cogitantes. Igitur quicumque
senserit displicentiam in proximo, non contemnat quasi leve peri-
culum, immo velut a maximo timeat, cum natura sit charitatis sibi
complacere in proximo. Verum et carnalitas sibi placet in proximo
et frequenter veram mentitur charitatem; quae non melius cognoscitur 16
quam experientia sui, quia scil. est temporalis et particularis, hoc
est: ipsa eligit non tantum personas, quas diligat, sed etiam mores,
quos in eis diligat. Et ita non diligit proximum nisi larvatum et
personatum, scil. doctum, divitem, iucundum, pulchrum aut quo-
cumque alio nomine commendatum, indoctum vero, stultum, pec- 20
catorem etc. fastidit atque contemnit. Charitas autem rotunda et
universalis, immo aeterna, ut primae Corinthiorum 13: 'Charitas
nunquam excidit, omnia suffert, omnia sustinet' etc. Ideo sine delectu
omnes in deo diligit simplici oculo et prorsus impersonalem proximum
considerans. 25

W57, io3I(l < M a n i f e s t a s u n t a u t e m o p e r a c a r n i s ) [5,19].

Hinc manifeste patet, quod 'caro' non tantum pro libidinosis
concupiscentiis accipitur, sed prorsus pro omnibus contrariis spiri-
tui et gratiae. Nam 'haereses' sunt vitia subtilissimarum mentium,
similiter 'irae, invidiae, veneficia' et tamen sunt opera camis. Opponit 30
autem apostolus non singulos 'fructus' singulis 'operibus', sed confuse
unum multis et multa multis, ut 'charitatem' et 'gaudium' opponit
'fornicationi', 'inunvinditiae' et 'luxuriae', quae sunt perversa gaudia et
malae dilectiones. Item 'pacem, longanimitatem, benignitatem, boni-
tatem, mansuetudinem' opponit 'inimicitiis, irae, rixae, invidiae' etc., 35
'fidem' opponit 'haeresibus' et 'idolatriae' et 'veneficiis', 'continentiam'
vero 'ebrietatibus et commessationibus'.

ι ft. W . 2, 5783£E. 9 Eccles. 9, 1 vgl. Ro. Gl. 8i I 7 fi. und unten

S. 367,8. 22 f. ι . Cor. 13, 7f. W. 2, 57%ff. 27 W. 2, 58827ff.
 Gal. 5, 14. 19 —Gal. 6, 2. 343
A l t e r a l t e r i u s o n e r a [6,2]. W57,106,,
L e x Christi est diligere proximum, diligere autem est velle bonum
seuquaerere,quae sunt eius,ergo etiam portare alterius malum. Contra 1
hanc nobilissimam autem doctrinam alii volunt sua onera portari, W 57,107
5 neminem portare, sed omnia commoda habere, ut qui cum angelis
et non cum hominibus volunt conversari, hoc est, non nisi doctos,
mites, fideles, utiles etc. socios vitae quaerunt. Haec enim sunt com-
moda, et hoc non est crucem portare et onera, sed in vehiculo Salo-
monis vectari et non in terra, sed in paradiso vivere. Indoctos autem,
10 iracundos, infideles, difficiles etc. nolunt habere. Haec enim sunt
'onera', ac hoc est christianiter vivere et legem Christi implere. Unde
dixit Joannis 1 2 : 'Pauperes semper habetis vobiscum, me autem
non semper habetis'.
Collarium sequitur, quod qui fugiunt talem societatem ea causa,
15 ut boni fiant, nihil aliud agunt, quam ut pessimi omnium fiant, quia
propter charitatem fugiunt charitatem et propter salutem fugiunt
salutem. Sicut haeretici et nostri Picardi et eorum similes, qui impu-
dent! excusatione dicunt se bonos esse non posse inter malos.

2 W. 2, 60421!!. 1 2 Joh. 12, 8. 14 W. 2, 6o5 3 £f.

 VIII. Aus der Hebräerbrief-Vorlesung.
Nach Beendigung der Galaterbriefvorlesung las Luther von
Ostern 1517 bis Ostern 1518 (vermutlich 21. IV. 1517 bis 26. III. 1518)
über den Hebräerbrief.
Handschriftliche Überlieferung:
Ρ ι . Vatikanische Handschrift = Ρ (Pal. lat. 1 8 2 5 Bl. 4 5 f f . ) , Ab-
schrift einer studentischen Nachschrift. Die Handschrift umfaßt den
ganzen Kommentar und gibt bei vielen Lesefehlern doch die relativ
beste Überlieferung.
D 2. Dessauer Handschrift = D, eine Kollegnachschrift des Stu-
denten Sigismund Reichenbach aus Löbnitz. Die Handschrift umfaßt
nur die Scholien der ersten fünf Kapitel des Hebräerbriefes. Durch
„viele Hörfehler, unter ihnen grausame Sinnverletzungen" ist der
Text von D noch mehr entstellt als der von P.
A 3. Amsdorfs Hebräerkolleg = Α (Zwickauer Mscr. XXXVII).
Darin ist Luthers Vorlesving ζ. T. als Vorlage benutzt, bisweilen gar
wörtlich übernommen.
Druckausgaben:
HE 1. E. Hirsch und H. Rtlckert, Luthers Vorlesung über den He-
bräerbrief nach der vatikanischen Handschrift. Berlin u. Leipzig 1929.
F 2 . Joh. Ficker, Luthers Vorlesung über den Hebräerbrief 1 5 1 7 / 1 8 .
Leipzig 1929 als vorläufige Ausgabe, als abschließende Ausgabe dann
1 9 3 9 die in WA 5 7 .

Der vorliegende Text ist nach WA 57 gestaltet (für die Ortho-

graphie gilt das zur Römerbrief-, bzw. Galaterbriefvorlesung Gesagte);
die wichtigeren Abweichungen der Ausgabe von Hirsch-Rückert sind
im Apparat verzeichnet (Ficker erklärt W A 57, XXV, diese Ausgabe
sei ihm „nur dem Titel nach bekannt"!). Auf eine Notierung der
Lesarten der Hss. ist mit Rücksicht auf den Auswahlcharakter dieses
Apparates verzichtet worden, Entscheidungen sind ohnehin nur auf
Grund der Hss.notierungen in WA 57 möglich.
L i t e r a t u r : H. Denifle, Luther und Luthertum I, Mainz 1907
S. 45; 49; 53; 110; 504; 506J 6 1 3 ; 640; 662f. 708; 715. — Κ. A.
Meißinger, Luthers Exegese in der Frühzeit, Leipzig 1911, S. 57j
 Hebr. ι , 2 f. 345
64fr.; 73fif.; 82f. — Joh. Ficker, Luther 1517, Leipzig 1918, S . 34fr.,
passim. — Hirsch-Rückert und Ficker in den Einleitungen zu den
Druckausgaben. — E . Vogelsang, D i e Bedeutung der neuveröffent-
lichten Hebräerbriefvorlesung Luthers, Tübingen 1930.
Ü b e r s e t z u n g e n : Luthers Hebräerbrief-Vorlesung. Deutsche
Übersetzung von E . Vogelsang, Berlin und Leipzig 1930; von G . Hei-
big, Leipzig 1930.

P e r quem f e c i t saecula [1,2]

'Notandum quoque, quod prius humanitatem Christi quam w 57,99
divinitatem recitet, ut eo ipse regulam illam approbet Deum fideliter
cognoscendi. Humanitas enim ilia sancta scala est nostra, per quam
6 ascendimus ad Deum cognoscendum, Genes. 28. Unde et Joan. 6 :
'Nemo venit ad patrem nisi per me'. E t iterum: 'Ego sum ostium'.
Igitur qui vult salubriter ascendere ad amorem et cognitionem Dei,
dimittat regulas humanas et metaphysicas de divinitate cognoscenda et
in Christi humanitate seipsum primum exerceat. Impiissima enim
10 temeritas est, ubi Deus ipse humiliavit se, ut fieret cognoscibilis, quod
homo aliam sibi viam quaerat proprii ingenii consiliis usus.

Q u i c u m s i t s p l e n d o r [1, 3]
Hoc idem ad Colos. 1. dicit: 'Qui est imago Dei invisibilis', i. e.
eius Dei, qui non videtur. Et Sapientiae 7 : 'Candor enim est lucis
16 aeternae et speculum sine macula D e i maiestatis et imago bonitatis
illius'. Splendor enim seu relucentia Dei dicitur imago gloriae Dei,
quia similitude gloriae Dei, in qua seipsum pater cognoscit, non nobis,
sed Deo sibique ipsi 1 relucet. Quod autem sequitur: 'et figure w 57,100
substantiae eius', per tautologiam dicitur i. e. per eiusdem repeti-
20 tionem. Nec est necesse, quod per 'splendorem gloriae' (ut quidam
volunt) distinctio personalis, et per 'figuram substantiae' unitas
substantialis exprimatur. Utrumque enim per utrumque significat; et
notandum, quod Greece non habetur hoc loco τ ύ π ο ; i. e. σχήμα,
quod 'figuram' proprie sonat, nec ούσία, quod 'essentiam' seu 'sub-
26 stantiam' significat, sed sie: χαρακτήρ τήϊ υποστάσεως α<ύτοΟ>,

H R : 3 ut corporalem regulam 5 agnoscendum; et om. 10 se

humiliat 14 f. i. e . . . . videtur om. 1 7 similitude dei gloriae est non
nobis sed deo, in quo seipsum 2 2 significatur 23 sive σχήμα

5 Gen. 28, 1 2 . 5 Joh. 14 (I), 6; J o h . 10, 7. 1 3 Col. 1, 15.

14 Sap. 7, 26. Sap. 7, 26 auch bei Faber Stapulensis z. St. 1 6 Eras-
mus, Ann. z. St. ( 1 5 1 6 p. 584): splendor gloriae: άπαύγασμα refulgen-
tia sive relucentia. 20 quidam: ζ. B . Nikolaus v. Lyra z. St. 23S.
Faber z. St. σχήμα aut wrros: figura.
 346 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

id est 'signaculum, nota, forma' 'subsistentiae seu substantiae eius',

non quod nobis sit figura substantiae Dei, sedipsimetDeo,ita quod solus
Deus suam formam in ipso cognoscit. Unde non simpliciter dixit: 'splen-
dor eius et figura eiusnam et angeli et homines sunt imagines splendoris,
signacula maiestatis Dei, sed dicit: 'splendor gloriae et figura sub- 5
w 57,101 stantiae eius', ut intimam et propriam figuram intelligamus Dei
per eam. Nos enim 1 sumus imagines Dei nobis potius quam Deo,
quia non Deus se per nos, sed nos Deum per nos cognoscimus.

P u r g a t i o n e m f a c i e n s p e c c a t o r u m [1, 3]
Hoc verbo breviter omnes prorsus iustitias et poenitentias 10
hominum inutiles facit, summam vero misericordiam Dei commendat,
videlicet, quod non per nos, sed 'per semetipsum', non aliorum, sed
'nostrorum peccatorum purgationem fecit'. Desperandum itaque est
de nostra poenitentia, de nostra purgatione peccatorum, quia antequam
poenitemus nos, remissa iam sunt peccata, imo primo ipsa eius purgatio 16
demum operatur et in nobis poenitentiam, sicut iustitia eius nostram
w 57,103 iustitiam operatur. 1 Hoc est, quod Isaias 53 dicit: 'Omnes nos quasi
oves erravimus, unusquisque in viam suam declinavit, et posuit Domi-
nus in eo iniquitates omnium nostrorum'.

W 57,109, V i r g a a e q u i t a t i s vel directionis [1,8] 20

. . . dicitur 'virga regni tui' non sicut aliorum regnorum, quorum
virgae sunt curvitatis seu iniquitatis, tui autem solius 'virga rectitu-
dinis', quia nulla prorsus doctrina sive civilis sive canonica sive
philosophica et quocumque modo humana potest hominem dirigere et
rectum facere, siquidem eo usque tantummodo ducit, ut homine 25
servato in vetustate bonis instituat moribus. Et ita necessario facit non
nisi simulatores et hypocritas, quia remanet ilia faex cordis et sentina
veteris hominis, seil, amor sui ipsius; ideo merito est doctrina iniqui-
tatis, cum rectitudinem praestare non possit. Evangelium vero dicit:
'Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu denuo, non potest intrare 30
regnum coelorum', ac sie nihil reservat veteris hominis, sed totum
destruit et facit novum usque ad odium sui eradicans penitus amorem
sui per fidem Christi. Frustra itaque est omnis iactantia eruditionis,
sapientiae et scientiae, quia nemo illis efficitur melior, quantum-
HR: 6 intelligamus per eam. 15 imo ipsa. 16 scilicet iustitia.
19 <nostrum>. 22 inaequitatis. 27 et om. 30 fuerit denuo.
30 f. introire in regnum. 32 eradicat.
i f . Faber z. St.: signaculum subsistentiae, Erasmus z. St.
forma et nota. 17 Jes. 53, 6. 3 0 t Joh. 3, 5.
 Hebr. ι, 3. 8f. — Hebr. 2, 3.
347
libet sint bona et laudabilia dona Dei. Imo ultra hoc, quod non
faciunt bonum, fiunt operculum iniquitatis et velamen morbi naturae,
ut sint incurabiles, qui sibi in illis placentes sibi boni et salvi viden-
tur.
6 Dilexisti [1,9] W57.no

Apte hoc verbum sequitur 'virgam directionis', ipsa enim facit

hanc iustitiae dilectionem et odium iniquitatis. Igitur nulli nisi Christo
competit iste versus, quia nullus diligit iustitiam nisi unus Christus,
ceteri omnes aut pecuniam aut voluptatem aut honorem aut de his
10 contemptis saltern gloriam, aut si sunt omnium optimi, diligunt
seipsos super iustitiam. Unde Micheas 7: 'Periit sanctus de terra, et
rectus in hominibus non est, qui optimus in eis, quasi paliurus, et
qui rectus, quasi spina de saepe'. Et ratio ibidem sequitur, quia 'malum
manuum suarum dicunt bonum'. Permanente itaque amore sui non
15 potest fieri prorsus, ut homo diligat, loquatur, operetur iustitiam, licet
haec omnia possit simulare. Consequens est, quod omnium philoso-
phorum virtutes, imo omnium hominum sive iuristarum sive theo-
logorum, specie quidem sunt virtutes, revera autem vitia. Sciendum
tamen, quod haec iustitia intelligitur Dei iustitia, non iustitia homi-
20 num. Hominum enim iustitia semper manet particularis, dum reddit
unicuique, quod suum est, scilicet in pecuniis, rebus et honoribus etc.,
non autem tribuit sua aliis, et saltern concupiscit alia sibi. Deinde, quod
maximum est, nunquam reddit Deo gloriam, iustitia autem Dei reddit
et tribuit Deo et hominibus seipsum et omnia sua. Igitur Christi est
26 solius diligere iustitiam et odisse iniquitatem, hominis autem est
diligere iniquitatem et odisse iustitiam. Christiani autem hominis
est incipere odisse iniquitatem et diligere iustitiam, nec diligit nisi per
Christum, hoc est, quod Christus, dilector iustitiae, sua dilectione
supplet incipientem dilectionem nostram. Unde lob 15: 'Abomina-
30 bilis et inutilis homo, qui bibit iniquitatem sicut aquam'. Item ps. 1 1 5 :
'Omnis homo mendax' etc. De Christiano vero homine dicit Jacob. 1 :
'Ut essemus initium aliquod creaturae eius'.

Si tantam neglexerimus salutem [2,3] W57, n3 t l

Lex et evangelium etiam hac ratione differunt, quod in lege

H R : 2 sunt operculum. 10 omnium om. 12 in eis, <est>; <et>.

19 intelligatur. 21 etc. om. 30 Item om.

11 Mich. 7, 2. 1 2 f . Mich. 7, 2 u. 4. 1 3 ! Mich. 7, 3. i8f.

vgl. W. 2, 504 (1519 zu Gal. 2, 21). 29f. Hiob 15, 16 (frei).
3of. Ps. 115, Ii. 3 1 f. Jac. i, 18.
 348 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

sunt opera plurima, sed externa omnia, in evangelio vero opus est
unicum, sed internum, quod est fides. Ideo ilia fadunt iustitiam
externam, ista facit iustitiam in Deo absconditam. Unde Christus
Joan. 6, cum Judaei quaererent: 'Quid faciemus, ut operemur opera
w
57.114 Dei'? retrahit eos a 1 pluralitate operum et reducit ad unicum dicens: β
'Hoc est opus Dei, ut credatis in cum, quem misit ille'. Tota itaque
substantia novae legis et iustitia eius est unica ilia fides Christi, non
tarnen sic una et sterilis sicut humanae opiniones, quia Christus vivit, et
non solum vivit, sed operatur, nec solum operatur, sed etiam regnat.
Ideo non potest fieri, ut fides in ilium sit otiosa, sed vivit et ipsa, opera- xo
tur atque triumphat, et ita sua sponte fluunt opera foras ex fide. Sic
enim nostra patientia ex patientia Christi, nostra humilitas ex illius et
cetera bona simili modo, si modo firmiter credimus, quod pro nobis ista
omnia fecerit, et non solum pro nobis, sed etiam coram nobis, id est (ut
beatus Augustinus solet dicere) non tantum ad sacramentum, sed 16
etiam ad exemplum. Unde beatus Petrus 1. Pet. 4: 'Christus pro nobis
passus est' (hoc quoad sacramentum) 'vobis relinquens exemplum'.
Sacramentum passionis Christi est mors atque remissio peccatorum,
exemplum autem est imitatio poenarum eius. Ideo qui Christum
vult imitari quoad exemplum, necesse est, ut credat primum firma fide 20
Christum pro se esse passum ac mortuum quoad sacramentum.
Vehementer ergo errant, qui peccata delere parant primum per opera
et labores poenitentiae, velut ab exemplo ineipientes, cum deberent a
sacramento ineipere. Ideo evangelium neglegitur per incredulitatem
cordis, lex autem per inoboedientiam operum. 26

w 57, us,. S e c u n d u m suam p r o p r i a m v o l u n t a t e m [2,4]

Videtur contrarium docere Christus, scilicet quod aeeipiamus
secundum nostram voluntatem, quia 'Petite et aeeipietis, quaerite
w 57,116 et invenietis, pulsate 1 et aperietur vobis, omnis enim, qui' etc. Sed
solvitur hoc facile, quod hoc ipsum velle et petere, quaerere seu 80
pulsare donum est praevenientis gratiae, non elicientis voluntatis
nostrae; igitur et petitiones 'distribuit secundum suam voluntatem',
seu sic: voluntates nostras distribuit secundum voluntates suas, secun-
dum illud Joan. 3: 'Non potest homo aeeipere quicquam, nisi ei fuerit
datum desuper'. 36
H R : 1 sed in evangelio opus est. 5pertrahit. 7iustitiaeeiusest
unica prima fides. 1 1 et triumphat. 24lgiturevangelium. 25 autem
om. 30 et om. 33 sie om. 33 f. secundum dictum Joan.
3 vgl. oben S. 317«. 4 Joh. 6, 28. 6 Joh. 6, 29. 7ft. vgl.
W. 1, 1 x 9 3 5 ; i4°2o.' W. 10 I χ, 495ft. u. ä. 15 s. o. S.3 3 off. i6f. 1. Petr.
2,21. 22ff. vgl. W. 2, 7i5ifi. 28f. Matth. 7, 7f. 3 4 ! Joh. 3, 27.
 Hebr. 2, 3 f. 7. 10.
349
M i n u i s t i e u m p a u l o m i n u s [2,7]
' . . . s i n e temeritate loquendo videtur iste versus nihil de dignitate w 57, «β,,
nostrae naturae loqui, sed esse praecedentis versus declarationem,
scilicet illius mirabilis memoriae et visitationis Dei, qui tunc maxime
8 memor est, quando obliviscitur, tunc maxime visitat, quando dere-
linquit. Item enim tunc Christum exaltavit super omnia, quando eum
deiecit subter omnia. Ipsa enim eius passio fuit 'Phase' id est transitus
ad summam gloriam. Causa 1 autem huius ignorantiae est translatio w 5 7 l u 9
huius verbi 'minuisti'. Nam in Hebraeo hoc loco dictio 'Hassar' signi-
10 ficat 'deficere', 'deesse' etc. Est ergo sensus: Fecisti eum, ut esset dere-
lictus et desertus a Deo seu ab angelis, et hoc ipsum non diu, sed paulu-
lum, imo minus paulo id est brevissimo tempore, scilicet triduo, quia
tradidisti eum in manus peccatorum. Nihil ergo refert, an 'Eloim' hoc
loco Deum, angelos, iudices seu quoscumque sublimes significet, licet
16 aptius pro'Deo' acciperetur; nam fecit eum Deusnon solum a divinitate
derelinqui, sed etiam a defensione angelorum et universae potestatis,
quae in mundo est. Concluditur itaque, quod versus ille: 'Minu<isti>
eum pau<lo> ab an<gelis> glo<ria> et ho<nore>' etc., est eiusdem sen-
tentiae cum illo Isaiae 54: 'Ad punctum in modico dereliqui te' etc.

20 A u c t o r e m s a l u t i s e o r u m [2,10] w 57. n«·

Istud 'auctorem salutis' Ambrosius melius habet 'ducem salutis',
alii 'principem et caput salutis', ut scilicet intelligatur de Christo
homine in salvandis filiis institute duce auctoritate patris. Auctoritas
enim apud Deum est potius, oboedientia autem apud Christum ho-
26 minem. Intelligit autem Chrysostomus per 'ducem salutis' idem, quod
'causam salutis', secundum illud infra 5: 'Factus est omnibus obtem-
perantibus sibi causa salutis aeternae'. In quo pulchre ostenditur
modus, quo salvamur, scilicet per Christum ut per ideam et exemplar,
ad cuius imaginem conformantur omnes, qui salvantur., Nam Deus
80 pater Christum fecit, ut esset signum et idea, cui adhaerentes per fidem
transformarentur in eandem imaginem ac sic abstraherentur ab ima-
ginibus mundi. Unde Isa. 1 1 : 'Levabit Dominus signum in nationes
et congregabit profugos Israel'. Item ibidem: 'Radix Jesse, qui stat
H R : 5 maxime incitat quando. 6 ita enim Christum.
gf. haec dictio significat. 17 versus iste. 26 secundum id infra,
id est: 'factus. 29 homines qui.
6f. s. o. S. 263158. 7 vgl. W. i , 5264ff. gf. Reuchlin
s. v. i p p : defecit, defuit. 13 mit 'nihil refert' schiebt Luther die
Auseinandersetzung zwischen Faber und Erasmus beiseite, über die er
zuvor berichtet hatte; vgl. W. 5, 272s. 19 Jes. 54, 7 f. 21 Nicht
Ps.-Ambrosius, sondern Erasmus z. St. 25 Chrysostomus z. St.
26f. Hebr. 5 , 9 . 32t Jes. 11, 12. 33t. Jes. 11, 10.
 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

in signum populorum, ipsum gentes deprecabuntur'. Unde ista

collectio filiorum Dei in unum similiter fit, ac si magistrates specta-
w 57,135 culum institueret, ad 1 quod cives convolarent et relictis operibus et
domibus suis huic uni intenderent. Ita Christus, per evangelium
velut spectaculum toti mundo exhibitum, cognitione sui et con- 6
templatione omnes rapit et abstrahlt ab his, quibus adhaeserunt in
mundo. Et hoc ipsum est eos transformari et similes ei fieri. Sic
enim dicit Christum esse causam et ducem salutis, quia per ipsum
trahit et adducit filios suos in gloriam, quod vulgo diceretur Christum
esse instrumentum et medium, quo Deus adducit filios suos. Cum ergo 10
sie disposuerit filios suos trahere per Christum, recte dicit, quod 'dece-
bat eum consummare Christum per passionem* i. e. perfectissimum
facere et absolutum exemplum, quo moveret et traheret filios suos.
Non enim vi et timore cogit Deus ad salutum, sed dulei isto spectaculo
misericordiae et charitatis suae movet et trahit per amorem, quotquot 15
salvabit.
U t p e r m o r t e m d e s t r u e r e t [2, 14]
w 57, ia85 . . . mors sicut et peccatum sunt opera diaboli, unde Apocal.
1

9 vocatur 'angelus abyssi' habens nomen Hebraice Abaddon, Graece

Apollyon, hoc est Latine exterminans. Proprium autem opus Dei est 20
'vita,pax,gaudium'etceterifructus spiritus,ad Galat. 5.Verumtamenin
hoc Dominus 'mirifieavit sanctum suum' estque 'mirabilis in omnibus
sanetis suis', quod diabolum destruxit non opere Dei, sed ipsiusmet
diaboli opere. Hoc enim est victoriae genus praeclarissimum, adver-
sarium seil, proprio telo confodere et suo gladio iugulare, sicut canimus: 25
'Prostratus in sua propria ruit spicula'. Sic enim Deus opus suum
promovet et implet per opus alienum et mirabili sapientia cogit dia-
bolum per mortem nihil aliud operari quam vitam, ut sie, dum contra
opus Dei maxime operatur, pro opere Dei et contra opus suum suo
proprio opere operetur. Sic enim operatus est mortem in Christo, 30
quam Christus per immortalitatem divinitatis omnino in semet absorbuit
et gloriose resurrexit. | | Deus dicitur 'brachium' | | Unde hanc vic-
toriam iueundissime promittit Job 40: 'In oculis eius quasi hämo ca-
w 57,129 piet 1 eum, et in sudibus perforabit nares eius. An extrahere poteris Le-

H R : 2 fit om. 5 verum spectaculum. 9 trahit <deus> et;

dicitur. 1 1 suos om. 18 et om. 25 seil. om. 31 in
semetipso. 32 11 . . . 11 om. 33 iueundissimam.
i8f. Apocal. 9, 1 1 (frei), 2ofl. s. o. S. 182ft.; 202f. und 42022ff.
21 Gal. 5, 22f. 22 Ps. 4 4. 22f. Ps. 67, 36. 26 s. Wacker-
nagel, d. deutsche Kirchenlied Nr. 143 v. 9. 33 bis S. 351 Z. 5
Hiob 40, 19. 20. 21. 24. 26. 25.
 Hebr. 2, ίο. 14. 351
viathan hämo, et fiine ligabis linguam eius ? Nunquid pones circulum
in naribus eius, aut armilla perforabis maxillam eius? Nunquid illudes
ei quasi avi aut ligabis euir. ancillis tuis ? Nunquid implebis sagenam
pelle eius et gurgustium piscium capite eius ? Concident eum amici,
5 divident ilium negotiatores' ? De his vide Gregorium in Moralibus.
Sicut ergo in 'auctore salutis', in 'sancto sanctorum', in Christo, capite
nostro, destructa est mors et omnia opera diaboli, eodem modo et in
quolibet eius membro oportebit fieri. Nam sicut Christus fuit simul
persona mortalis et immortalis, per humanitatem quidem subiectus
10 est morti, verum quia tota persona non potuit occidi, factum est, ut
mors deficeret et diabolus occidendo succumberet, et ita mors ab-
sorpta et devorata est in vita — sic maledictio in benedictione, tristitia
in gaudio, et cetera mala in summo bono absorpta et triumphata
sunt—: ita et nunc placet piissimo Deo et in nobis per Christum
16 destruere mortem et opera diaboli. | | Nos Christiani debemus discere,
ut cum gaudio moriamur | | Sicut enim impossibile est, quod Chri-
stus, victor mortis, ulterius moriatur, ita impossibile est, quod credens
in eum moriatur, sicut dicit Joan. 6: 'Qui credit in me, non morietur in
aeternum. Et licet moriatur, vivet'. | | Quidquid fit vivum cum Deo
20 est immortale | | Et psalmus 22: 'Si ambulem | | in valle i. e. | | in medio
umbrae mortis, non ti<mebo> ma<la>, quo<niam> tu me(cum) es'.
Sicut enim Christus per unionem immortalis divinitatis moriendo mor-
tem superavit, ita Christianus per unionem immortalis Christi (quae
fit per fidem in ilium) etiam moriendo mortem superat ac sic Deus
25 diabolum per ipsummet diabolum destruit et alieno opere suum perfi-
cit. Hoc est, quod mundus I non capit, ut Habacuc 1 : 'Ecce ego opus w 57,130
operor in diebus vestris, quod nemo credet, cum narratum fuerit'.
Unde Chrysostomus hoc loco: 'Hie admirabile quiddam ostendit, quia
per quod potestatem habebat diabolus, per hoc victus est. Arma,
30 quae illi fortia fuerunt adversus mimdum (hoc est mors); per ea ilium
Christus percussit. Ita intueris, quantum bonum operata est mors?
Quare tremitis, quare timetis earn? Iam terribilis non est, sed concul-
cata est, contempta est'. Et infra: 'Neque enim iam amara est mors, a
somno enim nihil distat'. Unde et apostolus Paulus ubique effuso
35 gaudio praedicat resurrectionem Christi, quod per earn et lex et pecca-
tum et mors et infernus et diabolus, mundus et caro, omnia superata
stmt omnibus, qui credunt in eum et invocant eum. Sic 1. Corinth. 15:
H R ; 4 illiui? Concident. 12 in vita. ( e t ) . 14 ita nunc. I S f . | | . . . II om.
17 u t credent. 19f. | | . . . | | om. 20 ambulavero in. 2 2 f . Sicut . . . tuperayit om.
2 3 Sic etiam Christian!». 27 credet cui. 28 quoddam. 30f. ipsum percussit'. 'intueris.

5 Hiob 40. 19—26 ausgelegt Gregor, Moralium lib. XXXIII 7, 1 4 — H , 34 (MPL 76,
680—696). 18 vgl. Joh. 11 (I), 2 6 . 25. 20 Ps. 22. 4. 26 Hab. 1. 5 (frei). 2» — 33 Chry-
sostomus, Hebr. hom. 4, 4 Opera XII 44. 33 f. Chrysostomus lb. 4, 5 XII 48. 37 1. Cor. 1 5 , 1 7 .
 352 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

'Deo autem gratias, qui dedit nobis victoriam per Jesum Christum,
dominum nostrum'. 'Dedit nobis', ait, non servavit sibi tantum. Et
i.Thes. 4: 'Nolumus vos ignorare de dormientibus, ut non con-
tristemini sicut et ceteri, qui spem non habent. Si enim credimus,
quod Jesus mortuus est et resurrexit, ita Deus et eos, qui dormierunt, 5
per Jesum adducet cum eo'. Et Oseae 1 3 : 'De manu mortis liberabo
eos, de morte redimam eos, ero mors tua, ο mors, ero morsus tuus,
inferne'. Et sequitur, quomodo hoc faciat: 'Adducet ventum urentem
Dominus de deserto, et siccabit venas eius, et desolabit fontes illius'.
Alludit enim Oseas ad Exod. 14, ubi Dominus adduxit ventum vehe- 10
mentem et urentem tota nocte et siccavit mare rubrum. Ibi enim
w 57,131 figurata est 1 exsiccatio venarum mortis id est peccatorum, quia mors
a peccato regnat. Ventus autem ille est spiritus sanctus adductus et
datus a deserto i. e. a Jesu Christo crucifixo.
Corollarium 15
Qui timet mortem aut non vult mori, non satis est Christianus,
quia adhuc in fide resurrectionis deficiunt, dum plus diligunt hanc vi-
tam quam futuram, et proprie sunt illi, de quibus psalmus 77 dicit: 'Et
pro nihilo habuerunt terram desiderabilem'. | | Qui non sponte moria-
tur, non est Christianus appellandus | | Unde Chrysostomus hoc loco 20
reprehendens eos, qui lugent mortuos: 'Illi sunt vere digni luctu, qui
mortem timent adhuc et horrescunt, qui resurrectionem adhuc non cre-
dunt\ Tales itaque, dum orant: 'Adveniat regnum tuum', vel nihil
orant vel contra se orant, hoc est, et Deum et seipsos irrident frustraque
baptisati sunt, cum secundum apostolum, ad Rom. 6, quotquot baptisa- 25
mur in morte Christi, baptisamur utique ad mortem velociter accep-
tandam et imaginem Christi citius consequendam. Sed diceres: Mor-
tem non timeo, sed malam mortem, quia 'mors peccatorum pessima,
et virum iniustum mala capient in interitu'. Qui autem sie dicit,
manifeste probat sese deficere in fide Christi, quia non credit Chri- 30
stum esse 'agnum Dei tollentem peccata sua'. Hoc enim quanto
levius creditur, tanto magis mors timetur, et quanto robustius credi-
tur, tanto confidentius mors contemnitur. Verum enim est, quod sola
HR: 2 servabit 5 et deus. 13 regnavit. 17 deficit.. .
diligit. 19f. II . . . II om. 25t baptisantur . . . baptisantur.
27 sequendam; dices.
3ff. 1 Thess. 4, i3f. 6 Hos. 13, 14. 8f. Hos. 13, 15. 10 Exod.
14,21. 12f. vgl. Rom. 5, 17. i8f. Ps. 105(1), 2 4· 2 0 Chrysosto-
mus, Hebr. hom. 4, 5, Opera X I I 46 (am Anfang frei). 23 Matth.
6, 10. 25 vgl. Rom. 6, 3. 28f. Ps. 33, 22; Ps. 139, 12. 31 vgl.
Joh. 1, 29.
 Hebr. 2, 14. 353
peccati conscientia facit mortem horribilem, quia 'stimulus mortis pec-
catum est', conscientiam autem peccati non tollit nisi fides Christi,
quia 'data est nobis victoria per Jesum I Christum', ut supra. Inde w 57,13a
enim Deus, ut ostendat virtutem fidei in Christo, manifestat mortem,
6 iudicium et infernum, ut per fidem ista superet Christianus. Sunt
enim ilia horrenda obiecta nihil aliud quam exercitia, per quae fiat fides
'fortis ut mors, et dura sicut infemus', dum velut vi et impetu urgent
et separare conantur cor a fiducia Christi. Unde Lucae 21, cum
praedixisset horrenda signa, mox addidit ad confirmationem fidei
10 dicens: 'His autem fieri incipientibus respicite et levate capita vestra',ut
per fidem ista superentur. Si enim propter peccatum timetur mors, multo
magis optanda est propter peccata, quia sola mors est, quae finit et
occidit peccatum. Ergo mors, interfectrix peccati, tantum est amanda,
quantum peccatum timetur. Unde beatus Cyprianus de immortalitate:
15 'Cum avaritia nobis, cum impudidtia, cum ira, cum ambitione congres-
sio est, cum carnalibus vitiis, cum illecebris saecularibus assidua et mo-
lesta luctatio est. Obsessa mens hominis et undique diaboli infesta-
tione vallata vix occurrit singulis, vix resistit'. | | et concludit Cyprianus
quod mors nobis subveniat | | Et infra: 'Tot persecutiones animus cot-
20 tidie patitur, tot periculis pectus urgetur, et delectat hie inter diaboli
gladios diu stare, cum magis concupiscendum sit et optandum ad
Christum subveniente velocius morte properare'. Haec ille: 11 Conso-
latio mortis | | Verumtamen desperandum non est timentibus mortem,
sed fovendi sunt et exhortandi tamquam infirmi in fide, quos apostolus
25 ad Rom. 15 praecipit suscipiendos. Nam ille contemptus mortis et
gratia eius ab apostolo et sanctis praedicata est meta ilia et perfectio, ad
quam niti debet omnis Christianorum vita, licet paucissimi sint tam
perfecti. Sic enim et iustos ' et sanctos et liberos a peccato appellat ad w 57.133
Rom., non quod sint, sed quod inceperint esse et debeant tales fieri as-
30 sidue proficiendo. Nam et sancti viri territi sunt a morte et iudiciis Dei,
quorum vox est psalmus 54: 'Timor mortis cecidit super me'. Et ite-
rum: 'Timor et tremor venerunt super me'. Et alibi: A fortitudine

HR: 14 mortalitate. i8f. || . . . || om. 19 infra om.

22 f. IJ . . . 11 om. 23 est de. 25 nam iste. 25 f. est gratia. 28 enim
<Christianos> et.

3 ι . Cor. 15, 57 (frei). 7 vgl. Cant. 8, 6. 8 Luk. 21, 28.

14—22 Cyprian, De mortalitate 4f. (299, I2fi. Härtel). Zitiert in der
Textform Augustins, contra duas epistulas Pelagianorum IV, 10, 27
(MPL. 44, 629f.). Einsatz und Schluß mit Augustin übereinstimmend.
24I Röm. 15, 7. 28f. Röm. ϊ, η·, 5, ι ; 6, 18; 6, 22. 31t. Ps. 54,
5; Ps. 54, 6. 32 f. Ps. 38, 12.
Luther V 23
 354 VIII. Hebräerbriefvorlesung 15x7/18.

manus tuae ego defed in increpationibus'. Et psalmus 1 1 4 : 'Circumde-

derunt me dolores mortis, et pericula infemi invenerunt me'. Item
psalmus 87: 'Repleta est malis anima mea, et vita mea inferno appro-
pinquavit'. Unde tales sunt consolandi est exhortandi, primo per ipsum
Christum, qui, ut nihil omitteret, quod ab optimo sacerdote desiderari s
possit, non solum subiit mortem pro nobis, ut eam victam et contemp-
tibilem faceret nobis, verum etiam propter pusillos in fide ipsum timo-
rem mortis in se suscepit, superavit atque sanctificavit, ut non esset
nobis repudiabilis in damnationem talis timor. Alioqui vere peccatum
est nolle mori et timere mortem. Vide ergo, quid ultra facere debuit 10
et non fecit misericordissimus salvator: peccatum tulit omnino, mor-
tem reliquit sed victam, insuper et timorem mortis quamvis victae
neque timendae fecit innozium. Secundo per illud, quo ipsemet nos
consolatur et verbo, Matthaei 10: 'Nolite timere eos, qui occidunt
corpus'. Isaiae 10: 'Noli timere, populus meus, ab Assur'. Nam κ
Dominus non vult mortem, et licet utatur diabolo et malis in occisione
et passione sanctorum suorum, sicut dicit lob. 40: 'Qui fecit eum,
applicabit gladium eius'; et Isaiae 10: 'Vae Assur, virga furoris mei,
et baculus ipse est, in manu eius indignatio mea': tarnen id ipsum
facit suavissimo et tranquillo corde, sicut dicit lob. 4 1 : 'Non quasi 20
crudelis suscitabo eum'. Denique reprehendit et increpat illos, quod
plus fecerint quam iusserit, Zach. 1 : 'Zelo magno zelatus sum Sion,
et ira magna ego irascor super gentes opulentas, quia ego iratus
w 57, 134 sum Parum, ipsi vero 1 adiuraverunt in malum*. Imo in hoc admirabi-
lior est Deus, quod percutit et conterit sanctos suos, ut alios invitet ad 25
compassionem atque ut intercedant pro eis ad Deum, ut Ezech. 1 3 . . .
Confessionis nostrae
WS7.I37 [3,1]
Nova locutio, sed ex Hebraeo veniens idiomate et mira proprie-
tate rem exprimens, sic quidem tota nostra operatio confessio est, ut 30
psalmus 95: 'Confessio et pulchritudo in conspectu eius | | i. e. in
ecclesia sua ||, sancti<monia> et mag<nificentia> in sancti<ficatione>
eins'. Et ps. 110: 'Confessio et magnificentia opus eius', quorum ver-
HR:9talisom. 10 esset. 13 tarnen timendae. i3f. quo nosmet
consolatur. 14 ut verbo. 22 fecerunt; (sum), 24 adiuve-
runt. 24 f. mirabilior. 29 Hebraico. 31 psalmo. 31 f. j [ . . . | |
om. 33 ff. ps. 110 . . . ille om.
1 Ps. 114, 3. 3 Ps. 87, 4. 7ff. vgl. W. 2, 691x2ff. 10 vgl.
Jes. 5, 4. 14 Matth. 10, 28. 15 Jes. 10, 24 (verkürzt). 17 Hiob
40, 14. 18 Jes. 10, 5. 20 Hiob 41, 1. 22 Zach, i , 1 4 ! 31 Ps.
95.6. 33PS. 110, 3.
 Hebr. 2, 1 4 ; 3, 1 ; 4, 4.
355
suum sensus est ille ps. 1 4 4 : 'Magnificentiam glome sanctitatis tuae
loquentur, et mirabilia tua narrabunt'; quasi dicat totum, quod loqu-
untur et agunt, est laus, confessio, magnificentia, sanctificatio, quibus
te laudant, confitentur, magnificent, sanctificant. Quod tamen totum
Β est opus tuum in eis. U t psalmus 8: ' E x ore infantium et lactentium
perfecisti laudem* etc. E t Isaiae 5 3 : 'Populum istum formavi mihi,
laudem meam narrabit'. Unde et Christus in titulo crucis habet:
'rex Judaeorum' id est confessorum. Quae confessio non tantum pec-
catorum, sed et laudis intellegitur, imo confessio peccatorum et laudis
10 est una eademque confessio, nisi sit illorum Judaeorum, qui a Juda
Scharioth nominantur, id est desperatorum. 1 | | Zachar i. e. merces | | w 57,138
Ilia est enim vera confessio, qua homo dat Deo gloriam de iustitia,
sapientia, virtute, cunctisque operibus, sibi vero nil nisi peccatum,
stultitiam, infirmitatem, atque id ipsum vero ore, corde atque opere.

11 E t r e q u i e v i t D e u s [4, 4]
. . . notandum, quod homo sicut area Noae est 'tricameratus' et in w 57,1581.
tres homines divisus, seil, sensualem, rationalem et spiritualem. | | ho-
mo dicitur microcosmos i. e. minor mundus | | Quilibet illorum du-
pliciter quiescit et inquietatur 1 seu laborat, videlicet vel ab intra vel ab w 57,159
20 extra. Primum sensualis ab extra quiescit, quando in sensibili obiecto
delectatur, quod est positive quiescere; rursum turbatur et laborat,
quando sensibile obiectum turbatur vel aufertur. A b intra vero quies-
cit, quando privative quiescit, i. e. dum cessat ab opere vel obiectis
sensibilibus propter opus rationalis hominis, ut patet in cogitabundis
25 et speculativis hominibus; rursum turbatur ab intra, quando ad turba-
tionem hominis rationalis confunditur, ut patet in tristibus et melancho-
licis. Secundo rationalis homo quiescit ab extra et positive in obiectis
suis rationalibus et speculabilibus, si fuerint iucunda; turbatur autem
ab extra, si fuerint tristia. A b intra vero quiescit et privative, quando
80 cessante opere eius spiritualis homo in fide et verbo versatur; turbatur
autem ab intra, quando ad turbationem spiritualis hominis, seil, in

H R : 5 psalmo. 1 1 | | . . . | | om. 1 3 sapientia et. 1 7 et

om. 17 t II . . . II om. 19 seu laborat om. 20 sensualis <homo>.
22 obiectum om. 26 concutitur ( u t . . . ) . 3 1 autem om.
1 Ps. 144, 5 . 5 Ps. 8, 3. 6 Jes. 43Ο), 2 1 . 7 Matth. 2 7 ,
37. — Reuchlin Rudimenta s. ν. "ΤΪΠ (p. 136): Inde ΓΠ1ΓΡ sc. a con-
fessione laudis.; vgl. Ro. I I 95,5T. und hier S. 89„; II8,4; vgl. E . Vogel-
sang, der confessio-Begriff des jungen Luther (Lutherjahrbuch 1930).
I5ff. vgl. oben S. 307,,; 3 i o „ ; 3 3 5 » ; Bd. 2, 13910 ( = W . 7, 550»).
3off. s. o. S. 102,3 im Zusammenhang; Bd. 1, 5 7 5 s . ( = W . 1 , 5 5 7 ! )
und W . 1 , I6O34; 21625.

23
 356 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

fide et verbo periclitantis, et ipse turbatur, haec enim turbatio est

omnium horribilissima, quia intima et proxima inferno. Tertio spiri-
tualis homo ab extra requiescit in verbo et fide, seil, positive, dum
obiectum fidei i. e. verbum ei infixum manserit. Turbatur autem ab
extra in periculo fidei (ut dictum est) et verbi substractione, ut fit 5
in tentationibus fidei, spei et charitatis; hie est enim homo, qui 'vivit
in verbo Dei'. Ab intra vero quiescit, quando privative quiescit, seil,
a fide et verbo sublatus in opus essentiale Dei, quod est ipsa nativitas
verbi increati, sicut dicit: 'Haec est vita aeterna, ut cognoscant te,
Deum verum, et quem misisti Jesum Christum' id est processionem 10
filii a patre. Et hic non est turbatio ab intra, quia hie septimus dies
non habet vesperam, qua possit transire in alium diem. Et ex his 1
w 57.164 patet aliquomodo utriusque theologiae scilicet affirmativae et nega-
tivae brevis declaratio.
w 57, i6 4ll Habentes ergo pontificem magnum [4,14] 15
His enim,qui,territi sunt a timore aeterni illius iudieiiet horrendae
incisionis et divisionis, non est reliquum refugium nisi unicum illud
asylum, quod est Christus, pontifex noster, in cuius humanitate sola
protegimur et salvamur a iudicio huiusmodi. . .
w 57,16S1, Omnis namque pontifex ex hominibus assumptus 20
[5, 1]
Emphasis huius orationis in illo verbo consistit 'pro hominibus',
quasi dicat ideo cum fiducia et sine timore adeamus thronum gratiae,
quia habemus pontificem Jesum Christum; si pontificem, utique pro
nobis et non contra nos, quandoquidem 'omnis pontifex', etiam 'ex 26
hominibus constitutus et assumptus, pro hominibus constituitur',
sicut dicit Exodi 28: 'Portabitque Aaron iniquitates eorum, quae
obtulerunt et sanetifieaverunt filii Israel'. Qua certa figura prae-
signatum est fore, ut Christus, summus pontifex, omnium offerendum
id est credentium portaret peccata. Ipse enim non ut Moyses solum- 80
modo ostendit peccatum, sed etiam ut Aaron portat et tollit peccata,
w 57, rc.6 sicut psalmus 77 figurat: I 'Deduxisti filios Israel in manu Moysi
HR: 4f. dum verbum ei fixum. 12 transiri. 16 Iis enim.
26 constitutus et om. 31 et tollit om. 32 figura<tur>.
6f. Mt. 4, 4. 9 f. Joh. 17, 3. 13 s. o. S. 94,7; 248» (W. 3, 1243,;
Ro. I I 13214); scharfe Ablehnung W. 5, 16317 ff. 22 Hebr. 5, 1. Vgl.
auch W. I 703 (Auslegung des 109. (110.) Psalms 1518). 25f. Hebr.
5, 1. 2 7 I Exod. 28, 38. Vgl. W. 6, 3059 (Vom Papsttum zu Rom
1520): „Ich sag, das Aaron ist gewesen ein figur Christi, und nit des
Bapsts." Folgt Hinweis auf Hebr. 5, 6 u. 9, 6ff. 32f. Ps. 76(1) 21.
 Hebr. 4, 4. 14—5, ι. 357
et Aaron', non Moysi tantum, sed magis in manu Aaron, quia 'cognitio
peccati' per Moysen i. e. 'per legem' neminem perducit ad vitam, nisi
sit et remissio et ablutio eius per Aaron id est gratiam. Et Numeri
18: 'Dixit Dominus ad Aaron: T u et filii tui et domus patris tecum
6 portabitis iniquitatem sanctuarii, et tu et filii tui simul sustinebitis
peccata sacerdotii vestri'. Hic 'iniquitatem sanctuarii' et 'peccata
sacerdotii' vocat, non quod sanctuarium aut sacerdotium ea fecerit,
sed quod sacerdotii natura et officium sit peccatorum esse fercu-
lum seu portaculum; sunt ergo sua, quia portat et ab aliis tollit. In quo
10 iterum Christus figuratus est verus Aaron et 'agnus Dei, qui tollit
peccata mundi'. Ideo apostolus hoc loco sacerdotium eius describit
tunc maxime fuisse in opere converso, quando in cruce pro nobis cla-
mavit, ut sequitur. Sic et Isaiae 53: 'Vere languores nostros ipse tulit,
et peccata nostra ipse portavit'. Quod certe non faceret, nisi pro nobis
ι i et non contra nos pontifex esset. Sicut infra 12: 'Accessistis ad mediato-
rem novi testamenti, Jesum, et sanguinis aspersionem melius loquen-
tem quam Abel'. Quia sanguis Abel clamat iram et vindictam, sanguis
autem Christi clamat remissionem et misericordiam. Hoc est, quod
Isaias 27 dicit: 'In illa die vinea meri cantabit ei. Ego Dominus,
20 qui servo earn, repente propinabo ei, ne forte visitetur contra eam.
Nocte et die servo eam, indignatio non est mihi. Quis dabit me
spinam et veprem?' Ecce ipse servat ecclesiam suam, ne visitetur
contra eam. Si enim visitaretur contra earn, non posset servari. Visi-
taretur autem contra eam, si ei esset ulla indignatio aut ipse quoquo
25 modo esset spina. Istud autem servare non est aliud quam ostensione
sui conscientiam trepidam confirmare. Hunc ergo pontificem imitari
debent omnes sacer1 dotes et scire se non sibi, sed aliis sacerdotes w 57,167
esse, ut ferant peccata et iniquitates aliorum, ne forte praesint in
perditionem suam et aliorum, ut Ezechielis 34: 'Vae pastoribus Is-
30 rael, qui pascebant semetipsos: nonne greges a pastoribus pas-
cuntur? Lac comedebatis et lanis operiebamini, et quod crassum erat,

HR: 1 <i. e.) non; in manu om. 2f. nisi lit. 3 ablatio; est
<per> 8 officium vel natura. 12 converso om. i2f. clamat. 15 sie
infra 17 quasi dicat: sanguis. 19 ista die. 21 f. <nocte . . .
veprem ?>' 22f. Ecce . . . eam om. 24t. quodammodo. 281g-
norantias aliorum.

3f. Num. 18, 1. iof. Joh. 1, 29. 12 Hebr. 5, 7. 13 Jes.

53, 4. 15 Hebr. 12, 22 u. 24 (frei). 19 Jes. 27, 2—4. 25 Jes.
27, 3. 29 bis S. 358 Z. 5 Ezech. 34, 2 — 5.
Luther V
 358 VIII. Hebräerbriefvorlesung 15x7/18.

ocddebatis, quod infirmum fuit, non consolidastis, et quod aegro-

tum fuit, non sanastis. Quod fractum est, non alligastis, et quod
abiectum est, non reduxistis, et quod perierat, non quaesistis,
sed cum austeritate imperabitis eis et cum potentia. Et dispersae
sunt oves meae eo, quod non esset pastor'. Hue igitur illud adde 6
Zachariae 1 1 : 'Ego suscitabo pastorem in terra, qui derelicts non
visitabit, dispersum non quaeret, et contritum non sanabit, et id,
quod stat, non enutriet, et carnes pinguium comedet, et ungiilas
eorum dissolvet. Ο pastor et idolum et derelinquens gregem'! Ce-
tera lege in apostolo 1. ad Timotheum 3 et Titum 1 et 2 : 'Oportet 10
enim episcopum esse sine crimine'. Omnis itaque sacerdos sciat
se non sibi, sed aliis sacerdotem esse, et ante omnia summa studeat
esse praeditus dementia, ut sciat ferre peccata et ignorantias aliorum
w 57,167» . . . 1 sacerdotes, quod prae ceteris Christianis inunguntur in digitis,
non tarn, ut digni sint tangere sacramentum corporis Christi, quam 16
w 57,168 ut 1 suaviter tractent rem eiusdem sacramenti (id est populum Chri-
sti). At nunc sacratae illae manus et inuneti digiti tinguntur atro-
cioribus omni veneno furiis, ita ut arma et bumbardas tractent et
haec non nisi in et adversus rem sacramenti eiusdem (id est contra
dilectos filios in Christo optimi patris), gravissime seil, indignantes 20
et anhela pietate comburere festinantes aliquot Judaeos, qui hostias
sacramenti laneeolis confodiunt aut cultreolis concidunt. Ipsi vero
non hostias, sed rem ipsam, nec laneeolis, sed bumbardis et omni
armorum fragore et impetu occidunt. Et in his omnibus non intelligunt
esse monitorium figurale, quod in Judaeis Dominus operatur, ut sei- 25
rent se septies esse digniores igne et omni morte, qui rem sacramenti
tarn furialiter et infernaliter persequuntur. Igitur hi pontifices ex
daemonibus potius assumpti etiam pro daemonibus constituuntur
contra Christum et Christianos. | | Juli<us> super <omnes> | | Sic
enim promisit Deus populo suo futuro, ut a suis sacerdotibus non so
secus ac tenerrimi filii tractarentur, sicut Isaia 66 dicit: 'Ad ubera
w 57,169 portabimini, super genua blandientur vobis, quomodo si mater cui 1

H R : 1 occidebatis, <gregem autem meam non pascebatis>; quod.

2 fuit om;<con> fractum. 5 Huic id adde. 1 7 intineti digiti 21 angelica
pietate. 22 cultris incidunt —. 25 f. sciant. 26f. sacramenti et tarn.
29 II . . . II om. 32 <et> super; quoniam si cui mater.
6—9 Sach. 1 1 , i 6 f . 10 1 . Tim. 3, 2ff.; Tit. i , 7 f f . ; 2, 7f.
1 1 f. Tit. 1, 7. i 6 f f . Diese Auffassung der res sacramenti geht über
Petrus Lomb. sent. IV dist. 8 auf Augustin (in Joan, tract. 26, 1 5 ;
M P L . 3 5 , 1 6 1 4 ) zurück; s.o. S.6915; 118» und vgl. W.2, 743ff. I 7 f f . Zu
den päpstl. Kriegen s. o. S. 28230 und Bd. 1, 8911. 21 ff. Zu den
Judenverfolgungen vgl. Ficker z. St. 3 1 Jes. 66. 1 2 f.
 Hebr. 5, 1.
359
blandiatur, ita ego consolabor vos, et in Hierusalem consolabimini'.
A d has igitur insanias et infemalia portenta iuste perducti sumus, dum
relictis sacris et divinis Uteris humanas praeelegimus. Quod enim genus
furiae non introduceret in ecclesiam diabolus, quando id obtinuit, ut
β versatilis ille et sibi omni inferno terribilior gladius, quod est ver-
bum D e i , poneretur et in rubigine sineretur marcescere, et rem nos
gerere cerneret stuppis stipulisque, pullis plumisque humanamm ra-
tionem et constitutionum i. e. larvis et lamiis opinionum levissimarum.

P r o h o m i n i b u s c o n s t i t u i t u r [5, 1]
10 Notandum, quod non satis est Christiane credere Christum esse
constitutum pro hominibus, nisi credat et se esse unum illorum. K a m
et daemones et impii sciunt Christum esse pontificem pro homini-
bus, sed de seipsis non credunt sic. Beatus Bernhardus in sermone
quodam de annuntiatione, cuius thema est: 'Ut inhabitet gloria in terra
IB nostra', sententialiter sic dicit: Oportet, ut credas Deum posse remit-
tere tibi peccata, conferre gratiam et dare gloriam. Nec hoc satis
est, nisi tibi remissa peccata, collatam gratiam et donandam glo-
riam certissime credas. Ht hoc est testimonium conscientiae nostrae,
quod perhibet spiritus Dei spiritui nostro, de quo apostolus 2. Cor.
20 ι : 'Gloria nostra, hoc est testimonium conscientiae nostrae'. Non enim
testimonium conscientiae eiusmodi, ut beatus Bernhardus ait, intelli-
gitur, quod nobis ex nobis est (hoc enim Pelagianum est) et gloria in
confusione, sed quod conscientia nostra accipit sicut et iustitiam
et veritatem etc. Inde fit, ut nullus consequatur gratiam, quia ab-
26 solvitur aut baptisatur aut communicatur aut inungitur, sed quia
credit sic absolvendo, baptisando, 1 communicando, inungendo se w 57.170
consequi gratiam. Verum enim est illud vulgatissimum et probatissi-
mum dictum: 'Non sacramentum, sed fides sacramenti iustificat', et
illud beati Augustini: 'Iustificat, non quia fit, sed quia creditur'. Ex

H R : 4 diabolus, <si> id. 5 iste. 7 stuppis plumis stipulisque.

16 <sed> nec. 20 haec est. 21 eiusmodi (quod...ait). 24 etc. om.
27 est enim id. 28!. et id.

i 4 f . Ps. 84, 10. 15 sententialiter: dem Sinne nach. 15 — 20 Bern-

hard v . Clairvaux, In festo annuntiationis I, 3 (Opera Paris 1719 I 978
B): s. o. S. 2611 (Ro. II 197); W . 2 , 458 und Scheel, Dokumente 2. Aufl.
S. 199» (Melanchthon über Luthers Entwicklung). i 8 f . Vgl. Röm. 8,
16. igt. 2.Cor. i , 12. i g f i . Vgl. Bernhard a. O. 977/978. 22f. Vgl.
Phil. 3, 19. 28 bis S. 360 Z. 4 berührt sich sehr eng mit W . 1, 286! 5 fi.
28 ebenso zitiert W . 1,28618:32416; 54440; wörtlich nicht nachzuweisen,
dem Sinne nach Petrus Lomb. sent. i V dist. 3 und 4. 29 Augustin,
in Joan. 80, 3 (MPL 35, 1840); zitiert bei Petrus Lomb. sent. I V dist.
3 cap. 1 ; ebenso W . i, 286,9; · 595β·
 360 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

quibus sequitur, quod perniciosissimus error est dicere sacramenta

novae legis ita esse efficacia signa gratiae, ut n o n requirant ullam in
suscipiente dispositionem, nisi u t non ponat obicem, obicem vo-
cantes peccatum mortale in actu. Falsissimum est hoc; imo requirit
purissimum cor quodlibet sacramentum, alioquin reus erit sacramenti 5
et iudicium sibi suscipiet. Cor autem n o n purificatur nisi per fidem,
Actorum 15. Sic enim Philippus n o n baptisavit eunuchum nisi explo-
rata eius fide nec ullus n u n c infans baptisatur, nisi p r o eo responde-
a t u r : credo. Quare n o n consequitur gratiam, quia baptisatur, sed quia
credit. I t a quoque magnus est error e o r u m , qui ad sacramentum 10
eucharistiae accedunt arundine illa nixi, quod confessi sunt, quod non
sibi conscii sunt peccati mortalis vel praemiserunt orationes suas et '
w
57. i7i praeparatoria. Omnes Uli sibi iudicium manducant et bibunt, quia his
omnibus n o n fiunt digni et puri, i m o p e r eam fiduciam puritatis peius
polluuntur. Sed si credant et confidant sese gratiam ibi consecuturos, 15
haec sola fides facit eos puros et dignos, quae n o n nititur in operibus
illis, sed in purissimo, piissimo, firmissimo verbo Christi dicentis:
'Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, ego reficiam vos'.
I n praesumptione igitur istorum verborum accedendum est, et sie
accedentes non confundentur. 20
w 57.!794 E l e m e n t e e x o r d i i s e r m o n u m D e i [5,12]
Sermones Dei apostolus hic manifeste distinguit in perfectos
<et> ineipientes, quare et necessario in proficientes. Quae differentia
n o n facilius intellegitur quam iuxta triplicem illam theologiam superius
quoque commemoratam, seil, symbolicam, propriam, mysticam, seu 25
sie: sensualem, rationalem, spiritualem. Q u a m ultimam Dionysius
vocat δ λ ο γ ο ν id est irrationalem, scilicet quod nec verbo nec ratione
tradi aut capi potest, sed sola experientia. Symbolica theologia est ea,
quae docet Deum p e r figuras et sensibiles imagines, ut olim apud J u -
daeos in templo, tabernaculo, area, sacrificiis et similibus cognoscere. so
Quae et hodie tolerantur apud Christianos in ornamentis imaginum
ecclesiarum, item in cantibus, in organis et similibus.
H R : 6 iudicium suum. 9 'Credo' <etc.> 12 suas om.
14 facti sunt digni. 1 6 nititur operibus. 19 istius verbi
22 'Sermonum dei' hic apostolus. 22 <et> om; <in> ineipientes.
24 q u a m videndo triplicem. 25 quoque om. 2 7 ' a l o g i a m ' ; sci-
licet quae. 32 cantibus organis et.

i f f . ζ. Β. Biel i n sent. IV d. 1 qu. 1. 7 Act. 15, 9. 7f. Act.

8, 37. ioff. fast wörtlich gleich W . 1, 2 5 5 ^ 0 . ; 264,ff.; 330 3 6ff.
11 vgl. Jes. 36, 6. 1 3 1. Cor. 11, 29. 18 M a t t h . 11, 28. 24ft. su-
perius: wohl hier S. 35515 — 35613. Die triplex theologia nach Gereon,
D e mystica theologia (opp. Antw. 1706 I I I 365); vgl. S. 307«.
 Hebr. 5, 1. 12 — 6, 13. 361
A b r a h a e nempe p r o m i t t e n s D e u s [6, 13] w 57 ,185,
Chrysostomus: 'Sicut in supplicio apostolus per superiora
terruit, ita in praemiis per haec consolatur ostendens consuetudinem
Dei. Haec autem est, ut non celeriter exhibeat promissa, sed post
5 multum tempus'. Proinde necesse est eum, qui servire Deo voluerit,
hanc eius voluntatem et consuetudinem cognoscere. Quis enim
potest servire quicquam domino, quern ignorat? Porro cognoscere
Deum, quomodo canis cognoscit dominum suum aut quomodo philo-
sophi Romanorum 1 cognovisse eius potentiam et essentiam scribun-
10 tur, non sufficit. Haec enim est sensualis rudis cognitoribusque noxia
cognitio. Sed quid velit, seu consilium eius cognosci oportet. Haec
autem ostendit in praeceptis suis, sicut psalmo 130: 'Notas fecit
vias suas Moysi et filiis Israel voluntatem suam'. Sed neque praecepta
eius quisquam intelligit, nisi denuo desursum illuminetur, sicut Sa-
15 pient. 9: 'Quis enim hominum poterit scire consilium Dei' etc. (folgt
r. Cor. 2,16; Joh. 14,26;Ps. 142,8 u. a.) . . . 1 'Da mihi intellectum' etc. w 57, ιδόβ
et multa similia, quibus omnibus non essentia Dei tantum, sed voluntas
eius maxime commendatur. Itaque vehementissime errant, qui sacras
literas et legem Dei ingenio suo capere et studio proprio praesumvmt
20 intelligere. Inde enim oriuntur haereses et impia dogmata, dum non
discipuli passibiles, sed magistri operosi accedunt, cum tarnen scriptum
sit psalmo 91: 'Et bene patientes erunt, ut annuntient', id est doci-
biles erunt, ut doceant. Quare autem homo per se non possit intelligere
voluntatem seu legem Dei, quamquam est ineifabile inexpertis, tamen
25 utcumque conandum est. Primum voluntas eius in omni praecepto
est, ut diligatur et praeferatur solus ipse super omnia. Quod cum
coeperit efficere et hanc voluntatem implere, exuit hominem et
nudat ab omni opere suo intus et foris. Et his 'dissipat cogitationes
populorum, et reprobat consilia gentium'. Hie homo in profundis
30 dicit: 'Iudicia tua abyssus multa'. Hie 'cum omnibus sanctis compre-
hendit, quae sit latitudo, longitudo, profunditas'. Breviter: adeo
confunditur et perturbatur, ut sit impossibile eum persistere ac in
voluntate Dei perseverare, nisi 'spiritus sanctus adiuvet infirmita-
tem eius'et, ut Isaias dicit, 'infrenet os eius laude'. Hie autem

HR: 5 est is qui. 6 cognoscat. 7 servire cuicumque.

24 tamen <dicere>. 28 et hie 'dissipat. 31 longitudo <sublimitas>.
2 Chrysostomus Hebr. hom. ι ι , 1 (Opera X I I 111). 9 Rom.
i, 20. 12 Ps. io2(!), 7 (ohne et; voluntates suas). 1 4 ! Sap.9,13.
18 End. i, 14243 (Brief vom 18. I." 1518) zeigt, daß dies auch Erasmus
treffen soll. 22 Ps. 91, 15. 28f. Ps. 32, 10. 30 Ps. 35, 7.
3of. Eph. 3, 18. 33f. cf. Rm. 8, 26. 34 cf. Jes. 48, 9.
 362 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

fit id, quod lob 4 dicitur: 'Vir, cuius abscondita est via, et circumdabit
eum Deus tenebris'. Quomodo ergo tunc potest intelligere nedum
amare Deum, quando reprobata sunt omnia consilia et cogitationes
eius ? Ideo hanc invisibilem Dei voluntatem intelligere in tantis tene-
bris non est nisi spiritus officium. Et sane utcumque adhuc toleiabilis 5
est ea voluntas Dei, quae saltern relinquit verba consolationis, scilicet:
'In modico dereliqui te, et in miserationibus magnis congregabo te',
Isai 54 et similia. Verum ista extrema, quae tollit et ipsum verbum
consolationis et promissionis, est, de qua illud Christi potest intelligi:
'Nisi breviati fuissent dies illi, non fieret salva omnis caro'. 10

w 57,187 Hie enim M e l c h i s e d e c h , rex Salem [ 7 , 1 ]

'Melech' Hebraice dicitur rex sicut 'salem' pax et 'sedech'
iustitia. Verum est notandum, quod haec 'iustitia' et 'pax' in divinis
Uteris omnino de divina iustitia et pace intelliguntur, et ita videlicet,
quod 'iustitia' sit ipsa gratia, qua iustificatur homo, i. e. fides, spes, 15
Charitas, sicut ibi ps. 30: 'In iustitia tua libera me'. Et 7 1 : 'Deus,
iudicium tuum regi da, et iustitiam tuam filio regis*. Rursus psalmus
23: 'Hie accipiet benedictionem a Domino, et misericordiam> (Hebrai-
ce 'iustitiam') 'a Deo salutari suo'. Unde regulariter observandum est,
quod gratia, quam vocant scholastici doctores 'iustificantem' seu 'fidem 20
formatam', in scripturis vocetur 'iustitia Dei', 'misericordia Dei', 'salus
Dei', 'virtus Dei' et similia. Haec autem iustitia, quae scribitur Rom. 1
ex fide esse, sicut dictum, dicit: In evangelio 'revelatur iustitia Dei
ex fide in fidem', quod male exponitur de iustitia Dei, qua ipse iustus
est, nisi sic intelligeretur, quia fides ita exaltat cor hominis et trans- 25
fert de seipso in Deum, ut unus spiritus fiat ex corde et Deo ac sic
w 57, 188 ipsa 1 divina iustitia sit cordis iustitia quodammodo, ut illi dicunt, 'in-
formans', sicut in Christo humanitas per unionem cum divina natura
una et eadem facta est persona. Quare sequitur, quod Melchisedech
iste non potuit esse 'rex iustitiae' nisi nomine et figura repraesentans 30
Christum, qui solus est 'sol iustitiae' et 'rex iustitiae' iustificans omnes,
quotquot iusti sunt. Sic solvenda sunt etiam calciamenta de pedibus
nostris id est imaginatio de iustitia humana acribus elicitis aquisita.

H R : 22 iustitia <est>.
ι Hiob 3(!), 23 (Viro; circumdedit). 8 Jes. 54, 7. 10 Matth. 24, 22
12f. Ganz ähnlich Erasmus Ann. ζ. St. (1516 p. 590). 16 Ps. 30, 2; s.o.
S. 64,3. i6f. Ps. 71, 2; s. o. S. 151 ff. i7i. Ps. 23, 5. 18 Psalt.
hebr. (Faber stapul.): 'iustitiam'. 22 ff. Röm. 1, 17. 26 1. Cor. 6,
17. 27f. Zu informans s. o. S. 254». 2 8 I oben S. 2585S.
30f. Mai. 3, 20; Hebr. 7, 2. 32f. Vgl. Exod. 3,5. 33 Ro. I I i87 M ff.
 Hebr. 6, 1 3 ; 7, 1 ; 9, 14. 363
Similiter et 'pax' non ea intelligitur, quae did, scribi cogitarique ab
homine potest nec ab ulla creatura dari, sed est ea, 'quae exsuperat
omnem sensum' id est mentem et abscondita est sub cruce et morte
non aliter quam sol sub nube. Unde de impiis dicitur psalmo 1 3 :
( 'Viam pads non cognoverunt'. Hanc autem impossibile est sine fide
id est iustitia Dei haberi, psalmo 84: 'Iustitia et pax osculatae sunt'.
Quia cum per multas tribulationes Deus auferat omnia bona nostra
et vitam, impossibile est, ut animus sit quietus et hoc sustineat, nisi
melioribus bonis adhaeserit, id est Deo per fidem coniunctus fuerit.
10 Ita solet apostolus exordiri epistolas suas: 'Gratia et pax'. Et Christus
dicit: 'Pacem meam do vobis, non quo modo mundus dat' etc.
Quanto magis sanguis C h r i s t i emundat conscientiam
nostram [9,14]
1
. . . 'opera mortua' sine dubio peccata vocat, quia ea nimirum w 57, »08«
16 vocat opera mortua, quae conscientiam polluunt, a quibus per san-
guinem Christi mundetur. Nihil autem polluit conscientiam nisi
peccatum. Ex quo verbo gravissimo sequi videtur etiam opera bona
extra gratiam facta esse peccata, adeo ut et mortua vocari possint. Quia
si sine sanguine Christi conscientia est mortaliter immunda, non potest
20 facere nisi tale, qualis est ipsa, i. e. immundum, ut et apostolus ad Ti-
tum primo docet: 'Immundis nihil est mundum'. Certum est autem,
quod non loquitur de veniali immunditia, sed mortali. Alioquin etiam
mundis et sanctis nihil est mundum i. e. sine veniali peccato, cum etiam
eorum iustitiae sint immundae, Isaiae 44. Et sic funditus perit eorum
25 sententia, qui opera bona extra gratiam vocant mortua, sed non mor-
talia, quia hie apostolus manifeste idem facit 'mortuum' et 'mortale',
quando dicit: 'ab operibus mortuis'. Alioquin si 'mortuum' hie idem
est, quod 'non meritorium', ut illi dicunt, sequitur, quod sanguis
Christi emundabit non peccatores, sed eos, qui bona opera fecerunt in
30 genere (ut vocant). Consequenter cogerentur etiam dicere 'immun-
dum', 'peccatum', 'delictum' etc. idem esse, quod 'non meritorium',
quod est nihil aliud quam totam scripturam per novam verborum
signifiestionem penitus evertere. Ex his sequitur, quod conscientia
bona, munda, quieta, iucunda est non nisi fides remissionis peccatorum,
35 quae haberi non potest nisi in verbum Dei, quod praedicat nobis
sanguinem Christi effusum esse in remissionem peccatorum. Nam
H R : 16 mundatur. 35 verbo.
2f. Phil. 4, 7. 4f. Ps. 13, 3. 6 Ps. 84, 1 1 . 10 ζ. B. Rom.
1,7; Gal. 1,3. 1 1 Joh. 14, 27. 18 s.o. S. 3i5 9 ff. 2of. Tit. 1, 15.
2 5 s . vgl. unten S. 38418s. 308. (Heidelb. Disp.), im Anschluß an Biel
in sent. IV d. 14 q. 3 dub. 5 und Thomas S. Th. I l l q. 89 art. 5.
 364 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.
quantumlibet videremus vel audiremus Christi sanguinem efiusum,
nihil ex hoc conscientia mundaretur, nisi addatur 'in remissionem
peccatorum', quoniam viderunt Judaei, audierant omnes gentes,
et mundati non sunt. Imo nec hoc satis est credere efiusum esse I
' 57,209 in remissionem peccatorum, nisi in eorum ipsorum peccatorum
remissionem efiusum crediderint. Ecce sie per fidem verbi Christi
mundat conscientiam sanguis Christi non nisi efiusus. Unde et hic
praemisit apostolus: 'sanguis Christi, qui per spiritum sanctum
semetipsum obtulit'. Et Rom. 3: 'Quem proposuit Deus propitia-
torium perfidemin sanguinem ipsius' etc. Notandum profecto, quod
dicit non simpliciter: per sanguinem (quod idem est, licet obscu-
rius), sed 'per fidem in sanguinem ipsius' etc., id est per fidem, quae
est in sanguine eius, scilicet pro nobis efiuso, sicut et ipse Joan.
6 dicit: 'Caro mea vere est eibus, et sanguis meus vere est potus.
Qui manducat meam carnem' etc. Hoc enim 'manducare' et 'bi-
bere' spiritualiter dicit id est credere, sicut expresse beatus Augusti-
nus ibi exponit: 'Ut quid paras ventrem et dentem? Crede, et man-
ducasti'. Ideo et notanda sunt valde nomina 'eius', 'ipsius', 'meus'
etc. Quia non omnis caro nec omnis sanguis, sed solius Christi,
id est qui in remissionem peccatorum efiusus est, mundat et pascit.
Unde sequitur, quod hi, qui meditantur Christi passionem tantum, ut
compatiantur aut aliud quam fidem inde consequantur, prope in-
fruetuose et gentiliter meditantur. Quis enim vel gentilis, qui non
aeque possit condolere Christo passo? Sed eo studio debet eius
passio cogitari, ut fides augeatur, seil, ut quo frequentius meditetur,
eo plenius credatur sanguinem Christi pro suis peccatis efiusum. Hoc
est enim bibere et manducare spiritualiter, scilicet hac fide in Chri-
stum impinguari in incorporari, ut supra. Haec certe adeo vera sunt,
quod legalis munditia etiam ex quadam fide erat. Nihil enim aufere-
batur a corpore vel veste vel vase tactu mortui immundi pollutis nisi
opinio et conscientia quaedam relicta ex tactu huiusmodi. Nihil
enim revera immundum erat in eis, nisi quia lex statuerat. Multo
magis hic purgatur conscientia, ubi fuit vera immunditia.
HR: 3 quia viderunt. 5 eorum ipsius. gi. propitiatorem.
10 sanguine. 11 sanguinem <ipsius>; quod quidem <verum> est.
12 sanguine. 15 camem <et bibit meum sanguinem, in me manet
et ego in illo'>. hoc. 17 dentes. 18 <pro)nomina. 25 quo
<quis>; credat.
2f. Matth. 26, 28. 5f. s. o. zu Hebr. 5, 1; S. 359f. 8f. Hebr.9,
14. gi. Röm. 3, 25; vgl. Ficker z. St. 1 3 ! Joh. 6, 55 (Caro enim).
i6f. Augustin, In Joan. Evang. tract. XXV, 12 (MPL. 35, 1602)
(dentes et ventrem).
 Hebr. 9, 14. 17. 365
1
Testamentum enim in mortuis c o n f i r m a t u m est [9,17] w 57,2ii 14
Iste locus apostoli plane aperit allegoricam intelligentiam legis
Moysi, qua cognoscimus omnia illius legis de Christo et in Christo
promissa figurataque fuisse, ideoque (ut superius visum est) sub
5 nomine testamenti et promissionis olim definitam fuisse mortem
ems, qui verus esset Deus et verus homo. Cum enim mori non possit et
moriturum sese promittat (scilicet dum testatur), necesse fiiit, ut homo
fieret et sic impleret, quod promiserat. Sequamur itaque Chrysosto-
mum, qui symbola utriusque testamenti prosecutus dicit: 'Testa-
10 mentum enim circa novissimum diem fit defunetionis. Tale autem
testamentum alios quidem heredes habet, alios autemexheredat. Iterum
testamentum quaedam habet testatoris,quaedam eorum,qui suseipiunt,
ita ut quaedam suseipiant, quaedam faciant. Iterum testes habere debet
testamentum'. Haec tria per ordinem videamus. Nam quod Christus
ιό testamentum suum fecerit 'circa novissi 1 mum diem defunetionis', w 57.21»
notum relinquit Chrysostomus. Concorditer enim evangelistae tradunt
Christum, cum traderet calicem a se benedictum, dixisse: 'Hic calix
novum testamentum est in meo sanguine', et id in ultima coena.
Verum et id quoque brevius tangit, quidnam testatus fuerit,
20 quod suseipiendum erat, quod maxime tractandum fuit. Ideo scien-
dum, quod testatus fuit et post se reliquit fidelissimo testamento bona
inaestimabilia, scilicet remissionem peccatorum et aeternam vitam.
Sic enim dixit Lucae 22: 'Hic est sanguis, qui pro vobis effundetur'.
Marcus ait 'pro multis', sed omnium clarissime Matth. 26: 'Hic enim
25 est sanguis meus novi testamenti, qui pro multis effundetur in rernis-
sionem peccatorum. Dico autem vobis: non bibam amodo de hoc
genimine vitis usque in diem illum, cum bibam illud vobiscum novum
in regno patris'. Quibus dulcissimis verbis non divitias aut gloriam
mundi nobis legat, sed semel omnia prorsus bona, id est ut dixi,
30 remissionem peccatorum et futuri regni possessionem. Sicut et
Lucae 22 dicit: 'Et ego dispono vobis ('dispono', inquit, non 'dispo-
nent', quia convenit uti praesentis temporis verbo inter testandum)
H R : 10 autem <est>.
4 'superius' = Hebr. 8, 6 oder HR. 224η. 5 s. o. S. 33732!!.
9 —11 Chrysostomus Hebr. hom. 16, 1 (Opera X I I 157). 1 1 —13 eben-
da 158. 14 ebenda 158. 14 haec tria, nämlich die zweite bis vierte
Aussage über den Testamentsbegriff (Z.iof.; i 2 f . ; 14). 19 tangit, sc.
Chrysostomus. 19f. vgl. W.A.Tischreden I 188: „Cum primum lege-
rem epistolam ad Hebraeos, ibi accipiebamChrysostomum eumque le-
gebam, sed er liess mich stecken an allen orten, da ich sein dorfit. Er ist
ein lauter wescher, lest den Text fallen." Ähnlich TR. IV 3975. 23 Luk.
22, 20. 24 Mark. 14, 24. 24f. Matth. 26, 28. 31 Luk. 22, 29f.
 366 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

'sicut disposuit mihi pater regnum' etc. Haec sunt ista pretiosa et
inaestimabilia, de quibus 2. Petri 1 dicit: 'Quomodo omnia nobis
divinae virtutis suae, quae ad vitam et pietatem donata sunt per
cognitionem eius, qui vocat nos propria gloria et virtute, per quem
maxima et pretiosa nobis promissa donat, ut per haec efficiamini 6
divinae consortes naturae, fugientes eius, quae in mundo est, concu-
piscentiae corruptionem'.
Revertendo ad Chrysostomum primo testatus est non omni-
bus, quia 'quosdam exheredat', ut Joan. 17: 'Ego pro eis rogo, non
pro mundo'. Item: 'Non pro eis rogo tantum, sed et pro eis, qui 10
credituri sunt per verbum eorum in me'. Item quia non dixit: qui
pro omnibus, sed: 'pro multis effundetur'. Et hoc loco: 'Ut repromis-
sionem accipiant, qui vocati sunt aeternae hereditatis'. Sed haec
W 57, 213 materiam praedestinationis 1 tangunt vel difficiliorem vel duriorem,
quam capere possit infirmus intellectus. Ideo loquendo humilius his 15
tantum legavit, qui timent nomen eius et credunt in eum, ut Joan. 1 :
'Dedit eis potestatem filios D e i fieri, his, qui' etc. Et psalmo 24:
'Firmamentum est Dominus timentibus eum, et testamentum ipsius,
ut manifestetur illis', ubi in Hebraeo dicitur haberi: 'Secretum
Domini timentibus eum'. 20
Secundo: testes huius testamenti sunt ipse spiritus sanctus et
apostoli, ut Joan. 15: 'Spiritus veritatis, qui a patre procedit, ille
testimonium perhibebit de me, et vos testimonium perhibebitis, quia ab
initio mecum estis'. Unde Actorum 3 dixerunt: 'Cuius nos testes
sumus'. E t Acto. 1 : 'Et eritis mihi testes in Hierusalem' etc. 25
Tertio id, quod faciunt hi, quibus testatus est, et expressit,
cum dixit: 'Hoc facite in meam commemorationem', hoc est, ut
apostolus ait: mortem eius annuntient, poenitentiam et remissionem
peccatorum et vitam aeternam praedicent, deinde gratiam testamento
relictam non in vacuum accipiant, sed adversus concupiscentias 30
exerceant. Sic enim dixit: ' H o c est praeceptum meum, ut diligatis
invicem' et reliqua, quae de ferendis persecutionibus dilectione, ac pace
pulcherrimo sermone tradit Joan. 12 usque 18. Ecce haec sunt, quae

H R : ι pater <meus>. 4 vocavit. 5 donavit. 11 sint.

17 qui <credunt in nomine eius>', et. 25 et <ipse> Acto. 33 tradidit.

2 2.Petr. i, 3f. 9 Joh. 17, 9. 10 Joh. ly, 20. 12 Mark.

14, 24; Matth. 26, 28t 12t Hebr. 9, 15. i 6 f . Joh. 1, 12.
17 Ps. 24, 14. 19 = Psalt. hebr. 21 f. nach Chrysostomus a. O. 158.
22 Joh. 15, 26; z.T. auch bei Chrysostomus a.O. 24 Act. 3, 16.
25 Act. I, 8. 27 Luk. 22, 19 = I.Cor. 11, 24 vgl. 25. 28 vgl. 1.
Cor. i i , 26. 31 Joh. 15, 12. 33 Joh. 12 — 16.
 Hebr. 9, 17. 24. 367
veteris testament! figura significat, ubi per sanguinem vitulorum
purgabantur in remissionem peccatorum carnis ac sic purgati fiebant,
ac permanebant digni possessores terrae promissionis et bonorum illius.

1
U t a p p a r e a t v u l t u i D e i p r o n o b i s [9,24] W 57. 315,
5 Sicut dictum est, Christum alii speculative, alii practice cognos-
cunt. Illorum sensus est: Christus apparet vultui Dei pro illis, horum
autem: Christus apparuit vultui Dei pro nobis. Quare oportet Christia-
num certum esse, imo certissimum, Christum pro se apparere et ponti-
ficem esse apud Deum. Sicut enim credet, sic fiet ei. Unde M a r c i n :
10 'Quicumque non haesitaverit in corde suo, sed crediderit, <quia>
quodcumque dixerit, fiat, fiet ei. Propterea dico vobis: omnia, quae-
cumque orantes petitis, credite, quod accipietis, et fient vobis'. Matth. 8
ad centurionem: 'vade', inquit, 'et sicut credidisti, fiat tibi'. Item Ja-
cobi 1: 'Postulet autem in fide nihil haesitans. Qui enim haesitat,
15 similis est fluctui maris, 1 qui a vento movetur et circumfertur. Non w 57, 316
ergo existimet homo ille, quod accipiat aliquid ab eo'. Quocirca pru-
dentissime et cautissime est observanda eorum sententia, qui illud
Eccl. 9: 'Nescit homo, an odio vel amore dignus sit', ad statum prae-
sentis horae adoptant, ut per hoc hominem faciant incertum de miseri-
20 cordia Dei et fiducia salutis. Hoc est enim funditus evertere Christum
et fidem eius. Loquitur enim Ecclesiastes non de praesenti statu, sed
de perseverantia et futuro statu, qui nulli est certus iuxta illud aposto-
li: 'Qui stat, videat, ne cadat'. Et Rom. 11: ' T u fide stas: noli
altum sapere' i. e. gloriari, 'sed time'. Quod ex ipso Ecclesiastis textu
25 satis darum est, dicit enim: 'Sunt iusti et opera eorum in manu Dei,
et tarnen nescit homo, an amore vel odio dignus sit, sed omnia ser-
vantur in futurum incerta'. Pessime itaque faciunt, qui suas ora-
tiones et studia ipsi contemnunt ac velut incerta proiciunt. Id enim
contra apostolum est 1. Cor. 12: 'Ego sic curro, non quasi in in-
30 certum, sic pugno' id est pugnis percutio, 'non quasi aerem ver-

H R : ι figurae significant. 12 fiet.

5 Vgl. oben S. 345 6 fi. 9fi. Vgl. W. 1, 331,6ff. 9ff. Mark. 11,
23 u. 24. 12 Matth. 8, 13. I3f. Jac. 1, 6f. 18 Ecclesiastes 9.
1; s. o. S. 3429 und Bd. 1, 12417; vgl. Ficker ζ. St., im Anschluß an
Gerson, opera I I I 157S.; Biel in sent. II d. 27 q. un. art. 3. dub. 5.
2 i f i . vgl. End. IV 51,8ft.; W. 10 I 1, 332; dazu Κ. Holl, Luther»
S. 112. 23 1. Cor. 10, 12. 23f. Röm. 11, 20. 24 Eccles. 9,
1 f. 29 1. Cor. 9(!), 26. 30 percutio pugnis als Lesart des
Ambrosius zitiert bei Erasmus Ann. zu 1. Cor. 9, 26; cf. S. 380,,.
 368 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

berans'. Inde beatus Bernhardus super Cant, fratribus suis praecipit,

ut orationes suas nullo modo contemnant, sed eas in coelum scribi et
scriptae esse, antequam compleantur, et votum illorum certissime
expectandum aut eas exauditas suoque tempore explendas aut melius
esse non ezpleri. 5
1
w 57, 217,, . . . quaestio. Quomodo etiam nunc non cessat oblatio nostra,
cum per gratiam baptismi et poenitentiae perfecti et iusti sumus?
Cotidie enim Christus offertur pro nobis. Ad quam respondet Chry-
sostomus: 'Offerimus quidem, sed ad recordationem mortis eius,
et haec est una hostia semel oblata'. Quod sie intelligo: Christus 10
oblatus est non nisi semel, ut capite praecedente. Quod autem
w 57, 218 a nobis offertur I cotidie, non tarn oblatio quam memoria est oblationis
illius, sicut dixit: 'Hoc facite in mei commemorationem'. Non enim
toties patitur, quoties memoratur passus. Hanc autem memoriam
repeti multo magis necessarium est quam olim, ubi repetenda prae- 1 5
eipiebatur memoria Phase Domini et exitus de Aegypto. Deinde
oblatio haec novi testamenti quoad caput ecclesiae, qui Christus
est, perfecta est et cessavit omnino, spiritualis autem corporis sui,
quod est ecclesia, offertur de die in diem, dum assidue moritur cum
Christo et Phase mysticum celebrat, scilicet concupiscentiis morti- 20
ficatis ad futuram gloriam transiens ex hoc mundo. Pulchre quoque
differentiam tangit utriusque oblationis, dum dicit, quod in ob-
lationibus legis fiebat memoria peccatorum, sed in nostra oblatione
fuit et fit memoria remissionis peccatorum per verbum, quod dixit:
'Pater, dimitte illis'. Et: 'Consummatum est'. Item: 'Qui pro vobis 2 5
effundetur in remissionem peccatorum'. Ideo illic manet et crescit,
hie transit et minuitur conscientia peccatorum.

H R : 2 coelo. 3 compleantur, <confidant>; et alteram il-

lorum. 5 esse <eas> 6fi. zu Hebr. 10, if. 7 simus.

ι Nicht bei Bernhard über das Hohelied, sondern Sermo V in

Quadragesima de triplici modo orandi. 8 f. Chrysostomus, Hebr.
hom. 17, 3 (opera X I I 163). i o f . Hebr. 9, 26. 1 3 Luk. 22, 19;
1. Cor. 1 1 , 24 u. 25. In der Form des Missale; Vulg. hat meam st.
mei. 16 Exod. 12, 1—27, vor allem 27. 18 spiritualis sc.
oblatio. i8ff. vgl. Bd. 1, 3 1 3 . 19 moritur, sc. ecclesia.
2off. Pascha = transitus vgl. Bd. 1, 1713; W. 2, 53531ft. 22 tangit,
sc.apostolus. 23 Hebr. 10, 3. 25 f. Luk. 23, 34. Joh. 19,
30. 25 f. Vermischt aus Matth. 26, 28 u. Luk. 22, 20.
 Hebr. 9, 24 —Hebr. 10, i f . 19. 369
1 H a b e n t e s i t a q u e , f r a t r e s , f i d u c i a m i n i n t r o i t u s a n c t o - ^ 57. 2121·
r u m i n s a n g u i n e C h r i s t i etc. [ 1 0 , 1 9 ]
Isto verborum textu paulo obscuriore, imo ornatissimo et fecun-
dissimo, id scilicet vult apostolus, ut Christum passum et moriendo
6 transeuntem ad gloriam patris imitemur. Sententia quidem brevis
et aperta est, nempe ea, quae ad Col. 3 scribitur: 'Mortui estis cum
Christo, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo'. Sed qua
dicendi gratia et vi earn tractet apostolus, videndum est. Primum
velum illud figurale templi signum fuit carnis Christi, ut hie plane
10 ostendit apostolus. Amotio autem veli per introeuntem, scilicet ponti-
ficem, mortem significat carnis Christi, qua ipse a nobis sublatus et in
invisibilia sancta ingressus est. Et via ilia seu introitus vetusti sacer-
dotis vetus erat et mortua, significans viam hanc et introitum Christi
novum et vivum. Et sic implevit figuram et sustulit umbram. Verum
i& tota haec simul veritatis plenitudo et figura (pulchre enim simul
utrumque implicat et eisdem verbis tractat) ulterius significat et
est sacramentum imitandi Christum, scilicet caro eius, quam assump-
sit, carnis nostrae significat infirmitates, quas peccato assumpsimus,
quibus fit, ut ambulemus viam veterem et mortuam id est concu-
20 piscentias carnis sequendo. Paranda ergo erat, 'via nova et viva',
quod ut fieret, mortificanda erat concupiscentia. Ideo passio carnis
Christi, mors et sublatio eius sacramentum est mortificandae consci-
entiae, 1 mortis eiusdem. Introitus autem coeli per mortem Christi w 5 7 ,
sacramentum est nostrae quoque novae vitae et viae, qua coelestia
25 tantum quaeramus et amemus toto prorsus affectu ingressi in coelestia,
ut sit 'conversatio nostra' iuxta apostolum 'in coelis'. Huius my-
sticae et ezemplaris passionis Christi Paulus ferme per omnes epi-
stolas plenus est, ut ad Rom. 6 et 8, Eph. 4, Col. 3, Philipp., et ubi-
cumque docet de mortificando vetere homine et renovando interiore.
30 Igitur quod Christus egit secundum carnem tantum (non enim
aliquamdo transiit a vitiis sicut nos, sed semper fuit et est in coelis,
sicut Joan. 3 : 'Nemo ascendit in coelum nisi filius hominis, qui in
coelis est'), per hoc simplo suo concinit duplo nostro. U t ait Augustinus

H R : 3f. facundissimo. 22 f. mortificandae concupiscentiae,

<imo> mortis. 3 1 a mortiis sicut.

6 Col. 3, 3. gi. Hebr. 10, 20. 23 Übersetze: „Der Ein-

gang aber Christi durch den Tod in den Himmel. . . " 26 vgl. Phil.
3, 20. 28 Röm. 6, 4; 8, ι ο ί . ; Eph. 4, 22—24; Col. 3, 3 ; Phil. 3, i o f .
32 Joh. 3, 13. 33!. Augustin: s . o . S. 330; 34 8 ij-
*4
 370 V I I I . Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

lib. 3 de trinitate cap. 4: Nos enim carne et spiritu transimus, Chri-

stus autem carne solum transiit. Ideo transitus carnis nostrae exem-
p l u m est (quia similes ei eriaius), transitu autem carnis Christi
significatur tarnen velut sacramento transitus spiritus. Hinc ori-
untur diversae illae vitarum et mortium (ut sie dixerim) aeeeptiones. 6
Vita enim praesens et mors officina est, in qua duae sibi pugnant
aliae vitae et aliae duae mortes, ut si vivit Charitas, moriatur con-
cupiscentia, et hoc est vivere D e o et mori mundo. S i vivit con-
cupiscentia, moritur Charitas, et hoc est vivere mundo et mori Deo.
Alteram enim necesse est aut mori aut vivere. E t haec duo vocantur 10
spiritus et caro. S·» praeter vitam et mortem corporalem duae sunt
vitae et mortes, mors camis, mors spiritus, vita carnis, vita spiritus,
et haec apud apostolum celeberrima.
A d hanc autem viam novam ineimdam duplici nos provocat
exhortatione. Ardua enim res est et vehementer dura, iis prae- 15
sertim, qui rüdes sunt, in Christo omnia, etiam vitam, ponere. Ideo
w 57,224 exemplum Christi, 1 ducis antesignani nostri, primum proponit,
qui cum nullam haberet necessitatem, pro nostra tarnen erigenda
fiducia prior omnium transivit asperrimamque viam complanat.
Deinde quod non solum exhibuit exemplum transeundi, sed et 20
manum porrigit sequentibus. Ideo dicit, quod 'habemus fiduciam
introeundi', quia viam istam nobis ipse initiaverit simul et ponti-
fex nobis sit, qui nostris infirmitatibus compassus auxiliari potest
tentatis. Ita fit, u t nulla nobis sit excusatio remorandi, cum nec
possit quidem nobis plura facere, quam facit. Ceteri enim et docere 25
possunt et exhortari adhuc transitum, solus hie Christus non solum
comes, sed dux viae est, nec solum dux, sed adiutor, imo portitor,
sicut ait Deutero. 32: 'Sicut aquila provocans ad volandum pullos
suos et super eos volitans expandit alas suas, et assumit eum et por-
tavit in humeris suis'. Ille enim portatur in humeris Christi, qui 30

H R : 4 significatur tantum v e l u t ; spiritus {nostri). 6 mors

<temporalis>. 7 Charitas moritur. 16 Christo, <transire) et
omnia. 17 Christi ducatoris et antesignani. 19 complanavit.
24 tentatus. 26 exhortari. ad hunc transitum. 29 f. et as-
sumunt eum atque portavit.

2 f. Übersetze: „ein Beispiel des Hinübergangs unsere Fleisches..."

3 1. Joh. 3, 2. 8 Vgl. Röm. 6, 10. i 8 f . Vgl. Hebr. 7, 27; 10, 7.
2 i f i . ; 10, i g f . 22 vgl. Hebr. 2, 18; 4, 15. 27 portitor: 'Fähr-
mann', bei Virgil von Charon gebraucht; bei Luther vielleicht wie
W . 10 I I I 7601: 'Geleitsmann'? 28 Deut. 32, 11.
 Hebr. ίο, 19. 24—Hebr. n , 6. 371
fide nititur in eum, et hie felidter transibit cum sponsa, quae scri-
bitur 'ascendere per desertum innixa super dilectum suum'.
< C o n s i d e r e m u s i n v i c e m i n p r o v o c a t i o n e m c h a r i t a t i s ) [10,24]
1 . . . . natura autem humana sic habet, ut cum bonis atque w 57, 224,,

6 perfectis agere malit quam cum imperfectis et difficilibus — quo

vitio fit, ut perfectioribus infirmiores sint materia superbiendi, con-
temnendi, iudicandi etc., rursum perfectiores infirmioribus materia
invidendi et detrahendi — : quare apostoli huic malo studuerunt
omnibus viribus occurrere, ne schismata et haereses in ecclesia
10 nascerentur, quae sola mutua scil. dilectione prohibentur. Porro
dilectio, quae exhibetur aequalibus aut melioribus (sicut passim
videtur) aut nulla est prorsus aut non est Christiana, ut Matth. 5:
'Audistis, quod dictum est antiquis: diliges amicum et odio habebis
inimicum tuum. Ego autem dico vobis: diligite inimicos vestros, bene-
15 facite his, qui oderunt vos, orate pro persequentibus et calumniatoribus
vestris. Si enim eos tantum dili 1 gitis, qui vos diligunt, quam mercedem w 57, «5
habebitis? Nonne et publicani hoc faciunt' ? Ea itaque est Charitas
Christiana, quae exhibetur contemptibilibus et amore indignis, ea de-
mum beneficentia, quae collocatur in malos et ingratos. Sic enim
20 Christus et Deus nobis fecit, ad cuius modum et nos diligere iubemur
ibidem: 'Estote ergo perfecti, sicut pater vester perfectus est'.
C r e d e r e e n i m o p o r t e t a c c e d e n t e m ad D e u m [11,6] w 57, 232,,
'Credere Deum' adeo esse facile multis videtur, ut id et poetis et
philosophis tribuerint, ut et Rom. 1 apostolus asserit. Denique stmt,' w 57. 333
25 qui hoc per se notum arbitrentur. Verum talis fides humana est sicut
et alia quaedam hominis cogitatio, ars, prudentia, somnium etc.
Haec enim omnia, quam cito tentatio ingruit, mox ruunt. Tunc
nec ratio nec consilium nec fides superat, psalmo 106: 'Turbati sunt
sicut ebrius, et omnis sapientia eorum devorata est'. Ideo aposto-
80 lus Jacobus 'mortuam' earn vocat, et alii fidem 'acquisitam* earn
H R : ι et haec. 25 arbitrantur. verum <primo> talis.
28 fides <hominis> superat. 28 f. sunt <et moti sunt) sicut.
2 Cant. 8, 5. Dazu Nikolaus v. Lyra: quasi dicat: hanc tranquilli-
tatem obtinuit eo quod in Christo totaliter confidit. 36. vgl. Bd. 2,
13639!!. (Magnificat). I2f. Matth. 5, 43f. 46; vgl. oben S. 290f.;
303 t. Über Chrysostomus zur Stelle vgl. Hirsch-Rückert. 21 Matth.
5, 48. 23 ft. Petrus Lombardus sent. III dist. 23 cap. 4 unterscheidet
(nach Augustin): 1. credere deo (dem Worte Gottes glauben), 2.cerdere
deum (an Gottes Basein glauben), 3. credere in deum (Gott im Glau-
ben lieben). Das erste und das zweite davon sei auch den Bösen mög-
lich. 2 8 I Ps. 106, 27. 30 Jac. 2, 20; s. o. S. 788; 224,5 un< * die
Disputatio de fide infusa et acquisita 1520 (W. 6, 85f.).

24
 VIII. Hebräerbriefvorlesung 1517/18.

appellant. Nihil autem est in homine, quod non sit vanitas et men-
dacium. Secundo talis fides de se nihil, sed de aliis dumtaxat credit.
Kam etsi credit, quod Deus sit et remuneret inquirentes, non tarnen
credit, quod Deus sit et sese remuneret. Ideo, ut dicitur, est fides
de Deo et non in Deum. Quare alia opus est fide, scilicet qua cre- 5
damus nos esse de numero eorum, quibus Deus sit et remunerator
sit. Haec autem fides non ex natura, sed ex gratia venit. Natura
enim formidat et fugit a facie Dei, non Deum, sed tyrannum et
tortorem et iudicem eum credens, secundum illud Deuteron. 28:
'Dabit tibi Dominus cor pavidum, et pendebit vita tua ante te'. Ei 10
demus ad utramque fidem similitudinem. Ut candela vento exposita
non solum radios, sed totam lucem amittit, sol autem desursum radians
nulla vi ventorum turbari nec in radiis nec in se potest, sic fides prior
extinguitur, posterior numquam.

Fide Noe responso accepto etc. aptavit arcam etc. [11,7] 16

Non sunt oscitanter scripturae sanctae verba tractanda. Cum enim
sint verba spiritus, necesse est, ut sint plena ponderis et maiestatis.
Quare cum nobis fidem patrum commendet, eam oportet nos intelli-
gere, quae omnibus modis sit absolutissima, hoc est in omnibus
tentationibus exercitata, ut digna fieret, quae in exemplum totius 20
ecclesiae tanta gloria describeretur. Primum itaque gloria fidei
w 57,134 Noe fuit haec, quod 1 centum annis credidit et sustinuit, cum inveni-
antur, qui nec momentum credant, ut illi psalmo 77: '<non> sustinue-
runt consilium eius'. Inde in sacris literis toties repetitur vox ilia:
'Excepta Dominum, excepta eum, si moram fecerit, viriliter age, 26
sustine Dominum', et similia.
Secundum, quod fidem hanc tantopere praedicavit et non audie-
batur. Praedicasse enim eum certum est ex secunda Petri 2, qui
eum appellat iustitiae praeconem ideoque magis tentatum et cru-
ciatum, quo minus sese audiri sentiebat. Quod autem non fuerit so
auditus, eventus rerum probat, quod videlicet omnes perierunt dilu-
vio. Si enim credidissent, non periissent, ideo peccatum eorum
HR: 4 quod <sibi> deus. 19 est cum. 21 f. fidei, Noe
fidei, fuit 28 f. quae eum. 29 f. ideoque <eo> magis tentatus et
cruciatus.
if. Vgl. Ps. 38, 6 u. Ps. Iis, 11. 3f· Vgl. Hebr. 11, 6. 9f. Deut.
28, 65t (verkürzt, frei). 18 eam, sc. fidem. 23! Ps. 105(1), 13.
25f. z.B. Ps. 26, 14; Ps. 36, 34; Hab. 2, 3 u.ö. 28f. 2. Petr. 2, 5.
2gf. Daß Noa versucht wurde und Pein hatte, steht weder 2. Petr. 2, 5
noch 1. Petr. 3,20. Also darf man tentatum et cruciatum der Hs. nicht
zu appellat ziehen.
 Hebr. I i , 6fi. 373
maximum fuit incredulitas, sicut Noe iustitia fuit summa credulitas.
Unde quoque optime apostolus non tarn commendat, quod arcam
aptavit, quam quod 'fide arcam aptavit', omnino fidem astruens opens
caput et summam. Deinde quod per fidem damnavit mundum non
6 <per> aliquod opus bonum, quasi evidentissime dicat nuilo peccato
adeo peccasse eos quam quod Noe praedicanti non crediderunt. Sic
Christus dicit Joan. 15: 'Si non venissem et locutus eis non fuissem,
peccatum non haberent'. Ubi enim fides est, etiam peccatum non est
peccatum; rursum, ubi fides non est, nec iustitia quidem iustitia est,
10 ut Roman. 14: 'Omne, quod non est ex fide, peccatum est'.
Tertio iam prona sequuntur ea, quae solent sequi inter auditores
incredulos et fideles doctores, scilicet irrisiones et detrectationes,
blasphemiae, contemptus, ignominiae, praesertim cum illis dilatio
intentati mali animum augeret, huius autem fidem manifestissimo
16 argumenta impugnaret. Toties stultus,totiesmendax,toties vaniloquus
non ab uno, sed ab omnibus iudicatus, praesertim quod suo solius
sensu fidens contra omnium sensum arcam assidue operaretur,
adeo unicum verbum Dei omnibus praevidebat, audiebat, experiebatur,
constanter et perseveranter praetulit. Nam et beams Petrus eximie
20 commendat patientiam Dei fuisse expectatam in diebus Noe super
incredulis et credulis. Quod autem tales fuerint, es illo 17. Lucae
potest intelligi, ubi Christus 1 dicit: 'Sicut fuit in diebus Noe, ita W 57, 335
et erit in diebus filii hominis: edebant, bibebant, uxores ducebant
et dabantur ad nuptias, usque in diem, qua intrabat Noe in arcam
2& et venit diluvium et perdidit omnes'. Quibus verbis ostendit totius
mundi moribus fuisse unius hominis istius fidem vehementer impugna-
tam, qua pugna vix ulla maior est, cum sapere unum inter omnes, imo
contra omnes summa insipientia iudicetur. Quare fides Noe non fuit
quieta ilia 'qualitas animae' (ut somniare solemus de fide), sed vita
30 cordis 'sicut lilium inter spinas', sicut Hierusalem in medio gentium.

F i d e , qui v o c a t u r A b r a h a m , o b o e d i v i t in l o c u m exire [11,8]

I . . . haec est gloria fidei, nescire scilicet, quo eas, quid facias, w 57, 2361
quid patiaris, et captivatis omnibus, sensu et intellectu, virtute et
voluntate, nudam Dei vocem sequi et magis duci et agi quam agere.
36 Et ita claret, quod Abraham hac oboedientia fidei praestitit summum
evangelicae vitae exemplum, quod relictis omnibus secutus est Do-
minum, verbum Dei omnibus praeferens, super omnia diligens, sponte
peregrinus et omni hora periculis vitae et mortis subiectus fuit.
H R : 16 iudicatus<est>, praesertim. 21 Lucae <cap.>.
2f. Vgl. Hebr. 1 1 , 7. 4 vgl. Hebr. 1 1 , 7. 7 Joh. 15, 22.
10 Röm. 14, 23; vgl. Bd. 2, 209,ff. 21 f. Luk. 17, 26t. 29 s. o.
S. 1626; 25130. 32fl. s.o. S. 20I 3 ifi.
 374 V I I I . Hebräerbriefvorlesung 1 5 1 7 / 1 8 .

Iam vero quia cuilibet iusto suus est diabolus et adversarius,

certum est et huius fidei et propositi eum habuisse multos reprehen-
sores et iudices, qui vel stultitiae eum arguerint vel pestifera qua-
dam pietate suaserint, ne crederet ex D e o esse, quod fiebat. Omnium
enim tentationum maxima est, quae fidei est, contra quam diabolus et 6
suis et hominum et omnium rerum viribus utitur. Itaque probata fuit
eius fides 'tamquam aurum in fornace', maxime etiam, quod ceteris om-
nibus contrarie viventibus et agentibus unus tantis omnium exemplis
contravenit. Siquidem et hoc fortissime impugnat serviturum D e o ,
quod alienae vitae longe contrarium exemplum c o n s i d e r a t u r , . . . 10

[Glosse zu Hebr. 1 1 , 3 7 ]
w 57,72,, 1 'Lapidati'. Quia erat lex posita, ut blasphemi lapidarentur.
Insanus autem populus blasphemiam maxime intentabat sanctis
prophetis auctoribus falsis prophetis. Unde verisimile est multos
fuisse lapidatos, sicut et hodie intentari solet crimen haereseos i. e. 16
maximum a falsis theologis.

[Glosse zu Hebr. 1 2 , 1 1 ]
w 57· 791« 1 Haec sunt duo contraria i n scripturis frequentata: iudicium
et iustitia, ira et gratia, mors et vita, malum et bonum. E t 'haec
magna opera D o m i n i ' . 'Alienum opus eius ab eo, ut operetur opus 20
suum'. 'Spiritus quidem promptus, caro autem infirma'. M i r e enim
laetificat conscientiam, iuxta ps. 4 : ' I n tribulatione dilatasti mihi'
i. e. dilatationem fecisti mihi. E s t enim infusio gratiae, ut R o . 5 :
'Probatio spem operatur, spes autem non confundit'. Haec theologia
crucis est, seu, ut apostolus dicit: ' V e r b u m crucis scandalnm Judaeis et 26
w 57, 8olt stultitia gentibus', quia penitus ' abscondita ab oculis eorum. 'Trahitur
enim de occultis', ut Hiob ait, et docetur in abscondito, sed 'ab-
scondito tempestatis' (id est tempestate abscondente) psalmo 8 1 :
'Exaudivi te in abscondito tempestatis'. E t psalmo 5 0 : 'Incerta et oc-
culta sapientiae tuae manifestasti mihi'. . . . Ideo vita passiva est via et so
semita compendii ad salutem, vita activa est regia, i m o ambages viae.

H R : 1 3 intentabant. 2 1 'Spiritus . . . infirma'. om.

27 f. abscondito, seil, 'abscondito. 3 1 est faecina imo.

7 f . vgl. Sap. 3, 6. 1 0 vgl. Hebr. 11, g u. 1 3 . I 5 f f . deut-

liche Anspielung auf den Ablaßstreit. 1 9 f. vgl. J e s . 28, 2 1 ; s. o.
S . I 8 2 J 5 U. 2 6 2 , ! . 2 2 P s . 4, 2. 2 2 f . R ö m . 5, 4 f . 23 'theologia crucis':
vgl. Bd. 1, 12831 und hier unten S. 388 3 4 fi. (Heidelb. Disput.). 26f. Hi-
ob 28, 10. 28 Ps. 8o(!), 8; vgl. zum Sinn R o . I I 2088. 2 g f . Ps. 50, 8.
3 0 f. via compendii/ambages: s. o. S . 7213; v i t a passiva/activa: s.
S. 3 0 6 ^ 0 . ; 38836ft.
 IX. Die Heidelberger Disputation 1518.
Anläßlich des Ordenskapitels der deutschen Augustinerkon-
gregation, das ihr Generalvikar Johann von Staupitz auf den 25. April
1518 nach Heidelberg berufen hatte, fand dort am 26. April im Hör-
saal des Augustinerklosters unter Luthers Vorsitz eine Disputation
statt, zu der Luther die Thesen stellte, welche der Magister Leonhard
Beyer zu verteidigen hatte. Erhalten sind uns davon vier Stücke:
1. Die T h e s e n (conclusiones) selbst, in verschiedenen Ausgaben
gut überliefert (W. 1 , 350).
2. Die B e w e i s e (probationes) zu den 28 theologischen Thesen.
Ob sie von Luther erst nach der Disputation, wie die Überschrift
'mense Maio' nahelegen könnte, verfaßt sind oder, was wahrschein-
licher, vorher verfaßt und danach (wie etwa in größerem Stil nach der
Leipziger Disputation) präzisiert (und gedruckt?) sind, wird nicht
sicher auszumachen sein. Wir folgen mit W. A. dem ersten uns er-
haltenen Druck der Witt. Ausg. 1545.
3. Eine, wie es scheint, v o r b e r e i t e n d e N i e d e r s c h r i f t , die
eine merkwürdig verwickelte Überlieferungsgeschichte hat. C.
Stange (N. kirchl. Zeitschr., März 1903 = Studien zur Theologie
Luthers [1928] I 2off.) und ihn in vielem korrigierend oder weiter-
führend E . Hirsch (Stud. Krit. 1918, S. I22ff.) haben in gründlicher
Analyse die Textgestalt und -Zusammenordnung der Erl. und auch
der Weim. Ausg. zurechtgerückt. Im Anschluß daran verdeutliche
ich die Überlieferung kurz folgendermaßen (vgl. außer Stange und
Hirsch auch W. r, 351):

A = Überlieferung als Quaestio I I der Quaestiones et Conclu-

siones A. 1518 publicatae, von Löscher 1703 'ex Manuscripto'
veröffentlicht = Erl. Ausg. var. arg. x, 240fr.
Β = Überlieferung als E x p l i c a t i o Loci Ecclesiastis V I I Contra
Scholasticorum sententiam (1518) nach der Wittenberger
Ausgabe 1545 = Erl. Ausg. exeg. lat. 2 1 , 252.
376 IX. Heidelberger Disputation 1518.
Teil b, welcher also doppelt überliefert ist, gliedert sich in drei
weitere Unterabteilungen:
x = W. 1,36616—36 (hier 393^—394») ]
Β brinet nur -i 7 = W " I j 3 6 7 i — • , 6 9 * 9 l o q u i (hier
3943—397?) } A
12 = W. 1,36919 Sanctus—3711 (hier 3977—39816) J
In A ( = Quaest. sec.) in der Reihenfolge χ—ζ—y; dabei ist der
zweite Teil von χ (W. 1,36632-36) als Übergang zu ζ vermutlich er-
weitert um die in y behandelten Schriftstellen Eccl. 7, 20 und Rm.
7 , 22f., ferner um das zu ζ überleitende Zitat Ps. 3 2 , 2 (s. zu S. 3941).

Die Textgestalt von Β ( = Explic. Eccl.) erscheint in der Regel

besser als die von A ( = Quaest. sec.). Die in der Weim. Ausg. vollstän-
dig gegebenen Varianten geben wir hier wie bisher nur, wo sie sachlich
wichtig sind. Mit Weim. Ausg. und Hirsch (gegen Stange) halten
wir Teil a—c für zusammengehörig, insofern Teil b als Schluß a
maiore ad minus (sachlich: a iusto ad iniustum; vgl. Th. 7 u. 8) sich
den Grundgedanken von a und c einordnet. Mit Stange und Hirsch
(gegen Weim. Ausg.) sehen wir aber in dem ganzen Stück nicht eine
Explicatio nur der sechsten Heidelberger These (die Überschrift W. 1,
365^ ist auf Grund der Berührung von W. 1, 3671—11 mit 357*7 ff·
frei gebildet), sondern in Anbetracht der Berührungspunkte mit
Th. 2f.; 6ff.j 9f.; i3f.; 16 u. a. eine Vorarbeit zu der ganzen Dis-
putation.
4. P r o b a t i o n e s zu d e n beiden e r s t e n philos. SStzen.
Die W. A. (1, 352) hat sie fortgelassen, weil sie laut E. W. Tentzel,
Histor. Bericht vom Anfang. . . der Reformation Lutheri 1717
S. 328 nicht von Luther, sondern von Michael Stifel verfaßt sein
sollten. Wie O. Clemen (ZKG. 2 6 [1905] S. 394f.) gezeigt hat, sind
aber gar nicht die Probationes zu den beiden ersten, sondern nur die
zu den folgenden gemeint; diese folgenden stammen, wie der neu
aufgefundene cod. Goth. A 398 zeigt, von Stifel. Die Probationes
aber zu den beiden ersten philos. Thesen, die bisher nur in der Über-
lieferung des Buddeus, Suppl. Epist. Luth. p. 297 ( = Erl. Ausg.
var. arg. 1, 404f.) bekannt waren, sind von O. Clemen (ZKG. 27
[1906] S. I09f.) in einer viel besseren Textform aus einer Hand-
schrift der Kamenzer Stadtbibliothek veröffentlicht. Wir drucken
nach dieser Handschrift ( = K) und geben dazu die Varianten des
Buddeus nach der Erl. Ausg. ( = B).
Zum Verständnis vgl.: Luthers Brief vom 15. II. 1518 an Spalatin
(WA Br. 1, 144ff.)· — Bucers Bericht über die Heidelberger Dis-
putation an Beatus Rhenanus (abgedruckt W. 9, i6off.). — Th. Kolde,
 Th. ι f.
377
Die deutsche Augustiner-Kongregation. 1879 S. 313 ff. — Η. Boeh-
mer, Der jg. Luther 1925 S. 192 if. — W . v. Loewenich, Luthers
theol. cruris 1929.

Disputatio H e i d e l b e r g a e habita. w 1,353

I X a) Conclusiones.
F. Martinus Lutherus, S. Theologiae Magister, praesidebit, F . Leo-
nardus Beier, artium et Philosophiae Magister, respondebit, apud
6 Augustinianos huius inclytae civitatis Heidelbergensis, loco solito,
V I . Cal. Maii. MDXVIII.
[He conclusiones sunt a me ideo tractate ac disputate, ut osten-
derem primo quam longe lateque ab Aristotelis sententia aberrarint
omnium Scholasticorum Sophiste ac plane sua somnia in Aristotelis
10 non intellecti libros invexerint. Deinde ut, si quam maxime sen-
sum eius teneamus (quemadmodum hic tradidi), tarnen prorsus nihil
adiumenti ex ipso haberi possit non solum ad Theologiam seu sacras
literas, verum etiam ad ipsam naturalem philosophiam. Quid enim
iuvet ad rerum cognitionem, si de materia, forma, motu, finito,
16 tempore nugari et cavillari queas verbis ab Aristotele conceptis et
prescriptis ?]
E x Theologia.
Diffidentes nobis ipsis prorsus iuxta illud spiritus consilium
'ne innitaris prudentiae tuae', humiliter offerimus omnium, qui adesse
20 voluerint, iuditio haec Theologica paradoxa, ut vel sic appareat, bene
an male elicita sint ex divo Paulo, vase et organo Christi electissimo,
deinde et ex S. Augustino, interprete eiusdem fidelissimo.
1. Lex Dei, saluberrima vitae doctrina, non potest hominem ad
iusticiam promovere, sed magis obest.
25 2. Multo minus opera hominum, naturalis dictaminis auxilio
frequenter (ut dicitur) iterata, possunt promovere.

7—16 = W 9, 170; vgl. ZKG 34 (1913) S. 541; eine eigenhändige

Bemerkung Luthers in der Abschrift der Disputationsthesen, die in einer
Psalmorum interpretatio Bugenhagens (1524) eingeklebt ist. 8 quam
longe nach 0. Clemen ZKG 34, 541 für quod longe der WA. 25 Mul-
tominus Prob. (S. 3815); die Probationes haben in Orthographie u. ä.
öfter leicht abweichenden Thesentext·, nur die wichtigeren werden hier
verzeichnet.

6 26. April 1518. 8 f. s. o. S. 3248 fi.; 32314 fi. und W 10 1 2 , 74η;

dazu F. Nitzsch, Luther und Aristoteles 1883. 19 Prov. 3, 5.
21 f. Paulus; Augustinus s. 0. S. 3163 f. 23 vgl. Augustin, de spir.
et litt. c. 4 (MPL 44, 203). 25 f. s. o. S. 3215.
 378 IX· Heidelberger Disputation 1518.

3. Opera hominum ut semper sint speciosa bonaque videantur,

probabile tarnen est ea esse peccata mortalia.
4. Opera Dei, ut semper sint deformia malaque videantur, vere
tarnen sunt merita immortalia.
5. Non sic sunt opera hominum mortalia (de bonis ut apparent 6
loquimur), ut eadem sint crimina.
6. Non sic sunt opera Dei merita (de iis quae per hominem fiunt
loquimur), ut eadem non sint peccata.
7. Iustorum opera essent mortalia, nisi pioDeitimore ab ipsismet
iustis ut mortalia timerentur. 10
8. Multo magis hominum opera sunt mortalia, cum et sine
timore fiant in mera et mala securitate.
9. Dicere, quod opera sine Christo sint quidem mortua sed non
mortalia, videtur periculosa timoris Dei remissio.
10. Imo difficillimum est intelligere, quonam modo sit opus iE
mortuum, nec tarnen noxium mortaleve peccatum. 1
w i, 354 ix. Non potest vitari praesumptio nec adesse vera spes, nisi
in omni opere timeatur iudicium damnationis.
12. Tunc vere sunt peccata apud Deum venialia, quando ti-
mentur ab hominibus esse mortalia. 20
13. Liberum arbitrium post peccatum res est de solo titulo,
et dum facit quod in se est, peccat mortaliter.
14. Liberum arbitrium post peccatum potest in bonum potentia
subiectiva, in malum vero activa semper.
15. Nec in statu innocentiae potuit stare activa, sed subiectiva 25
potentia, nedum in bonum proficere.
16. Homo putans, se ad gratiam velle pervenire faciendo quod
est in se, peccatum addit peccato, ut duplo reus fiat.
17. Nec sic dicere est desperandi causam dare, sed humiliandi,
et quaerendae gratiae Christi Studium excitare. SO
18. Certum est, hominem de se penitus oportere desperare, ut
aptus fiat ad consequendam gratiam Christi.

7 his Prob. 13 extra Christum Prob. 24 semper activa

Prob. 28 in se est Prob. 29 causam Prob.·, caussam Concl.
WA.

1 ff. s. o. S. 363« ff. und zu Th. 10 (S. 38430); opera mortua =

moraliter bona, sed non meritorie; mortalia sc. peccata. 9 vgl.
W. 4, 65917 ff. 13 ff. s. zu Zeile 1. 21 s. 0. S. 3169 ff. (W 1,
14738 ff.). 25 cf. J. Köstlin, ZKG 21 (1901), 517 ff. zur Stelle.
27 s. o. S. 31617 (W 1, 14814).
 Th. 3 - 3 1 . 379
19. Non ille digne Theologus dicitur, qui 'invisibilia' Dei 'per
ea, quae facta sunt, intellecta conspicit',
20. Sed qui visibilia et posteriora Dei per passiones et crucem
conspecta intelligit.
6 21. Theologus gloriae dicit malum bonum et bonum malum,
Theologus crucis dicit id quod res est.
22. Sapientia ilia, quae invisibilia Dei ex operibus intellecta con-
spicit, omnino inflat, excaecat et indurat.
23. Et 'lex iram' Dei 'operatur', occidit, maledicit, reum facit,
10 iudicat, damnat, quicquid non est in Christo.
24. Non tamen sapientia ilia mala nec lex fugienda, Sed homo
sine Theologia crucis optimis pessime abutitur.
25. Non ille iustus est qui multum operatur, Sed qui sine opere
multum credit in Christum.
16 26. Lex dicit 'fac hoc', et nunquam fit: gratia dicit 'Crede in
hunc', et iam facta sunt omnia.
27 Recte opus Christi diceretur operans et nostrum operatum,
ac sic operatum placere Deo gratia operis operands.
28. Amor Dei non invenit sed.creat suum diligibile, Amor ho-
20 minis fit a suo diligibili. 1

E x Philosophie. W 1. 355
29. Qui sine periculo volet in Aristotele Philosophari, necesse
est ut ante bene stultificetur in Christo.
30. Sicut libidinis malo non utitur bene nisi coniugatus, ita
25 nemo Philosophatur bene nisi stultus, id est Christianus.
31. Facile fuit Aristoteli mundum aeternum opinari, quando
anima humana mortalis est eius sententia.

17 diceretur Prob.: dicerentur Conti. WA.

ι—8 vgl. Augustin, de spir. et litt. c. 12 (MPL 44, 211). i f . Rm.

ι, 20. 5 f. vgl. Bd. ι, 1283, fl. ( = W i, 613« S.); s. 0. S. 37423 ( = Hebr.
HR 86j). 9 Rm. 4, 15. 15 f. cf. Augustin, de spir. et litt. c. 13
(MPL 44, 213 f.). 17 s. o. zu S. 6916. 19 vgl. J. Staupitz, von
der Liebe Gottes c. 1. 4. 10 (vgl. End. I 17611). 23 vgl. 1. Cor.
3, 18. 26 vgl. W 10 I 2, 11611; mundus aeternus: Aristoteles, III
de.coelo, text. 21 c. 2; vgl. Augustin, de civ. dei X 31; X I I 12;
Bonaventura, in II sent. dist. 1 p. I art. 1 qu. 2. — anima mortalis:
vgl. C. Stange, Studien zur Theologie Luthers (1928) S. 287 ff.; ders.
Luther und das 5. Laterankonzil, Gütersloh 1928.
 38ο IX. Heidelberger Disputation 1518.

32. Postquam receptum est tot esse foimas substanciales quot

composite, necessario et tot esse materias fuerat recipiendum.
33. Ex nulla re mundi aliquid fit necessario, Ex materia tarnen
necessario fit quicquid fit naturaliter.
34. Si Aristoteles absolutam cognovisset potentiam Dei, adhuc 5
impossibile asseruisset materiam stare nudam.
35. Infinitum actu nullum est, potentia tarnen et materia tot
sunt quot in rebus composite, iuxta Aristotelem.
36. Aristoteles male reprehendit ac ridet Platonicarum Idearum
meliorem sua Philosophiam. 10
37. Imitatio numerorum in rebus ingeniöse asseritur a Pythagora,
Sed ingeniosius participatio Idearum a Platone.
38. Disputatio Aristotelis adversus 'unum' illud Parmenidis
'verberat' (Christiano venia sit) *aera pugnis'.
39. Si Anaxagoras infinitum forma posuit, ut videtur, optimus 15
Philosophorum fuit, invito etiam Aristotele.
40. Apud Aristotelem videtur idem esse privatio, materia, forma,
mobile, immobile, actus, potentia &c.

IX b) Probationes Conclusionum
Q V A E I N C A P I T V L O H E I D E L B E R G E N S I D I S P V T A T A E S V N T 20

Anno salutis nostrae M . D . X V I I I , Mense Maio

C O N C L V S I O I.
Lex Dei, saluberrima vitae doctrina, non potest hominem
ad iusticiam promovere, sed magis obest.
Patet per Apostolum ad Romanos 3. 'Sine Lege iusticia Dei 2δ
manifestata est'. Quod B. Augustinus libro de spiritu et litera exponit:
Sine Lege, scilicet adiuvante. Et Roma. 5. 'Lex subintravit, ut pecca-
w i, 356 tum abundaret'. 1 E t 7. 'Cum venisset mandatum, revixit peccatum*.
Unde capite 8. appellat Legem 'legem mortis' et 'legem peccati'.

ι ff. Th. 32 u. 33 sind ironisch gemeint. ι vgl. Biel, in I I sent,

dist. 16 qu. un. a r t . 1 : de p l u r a l i t a t e f o r m a r u m s u b s t a n t i a l i u m .
3 — 6 vgl. Bonav., i n II sent. dist. 12 a. 1 qu. j ; Biel, i n I I sent,
dist. 12 qu. 1 dub. 2. 7 vgl. T h o m a s A q u . , S. th. I qu. 7 a. 4.
D i e These ist ironisch gemeint. 11 Aristoteles, M e t a p h y s i k I 5.
987 b. 9 ( μ έ τ ε ί ι ς τ ο ι ς εί&€σιν —· μ ί μ η σ ι ς τ ώ ν ά ρ ι θ μ ώ ν ) . 13 Aristo-
teles, Metaphysik I 5· 9 8 6 b. 27. 14 I. Cor. 9, 26: zur T e x t f o r m
'pugnis' s. o. S. 36730. 1 5 f. Aristoteles, M e t a p h y s i k I 8. 989 a 30 sq.
17 ironisch gemeint; zur S a c h e vgl. hier S. 280« ff. und v o n d o r t aus
die Ironie S. 24114. 25 R m . 3, 21. 26 Augustin, de spir. et lit.
c. 9. (MPL 44, 209). 27 R m . 5, 20. 28 R m . 7, 9. 29 R m . 8, 2.
 Th. 32—40; Probat. Th. 1—3. 381

Imo 2. Corinth. 3. 'Litera occidit.' Quod B. Augustinus per totum li-

brum de spiritu et litera intelligit de qualibet etiam sanctissima
lege Dei.
II.

s Multominus opera hominum, naturalis dicta minis auxilio

frequenter (ut dicitur) iterata, possunt promovere.
Quia cum Lex Dei sancta et immaculate, vera, iusta &c. homini
sit in auxilium a Deo data ultra vires suas naturales, ut illuminet ac
moveat ad bonum, et tarnen contrarium fit, ut magis fiat malus,
10 Quomodo suis relictus viribus, sine tali auxilio, ad bonum potest
promoveri? Minus facit ex suo proprio, qui non facit bonum
alterius auxilio. Unde Apostolus ad Rom. 3. Omnes homines cor-
ruptos et inutiles, nec Deum intelligentes nec requirentes, sed om-
nes dicit declinantes.

16 III.

Opera hominum ut semper sint speciosa bonaque videantur,

probabile tamen est ea esse peccata mortalia.
Opera hominum videntur speciosa, sed intus sunt foeda, ut
Christus de Pharisaeis Matth. 23. dicit. Videntur enim sibi et aliis
20 bona et pulchra, Sed Deus est, qui non iudicat secundum faciem, sed
'scrutatur renes et corda'. A t sine gratia et fide impossibile est mundum
haben cor. Act. 15. 'Fide purificans corda eorum.'
Probatur itaque Conclusio: Si opera hominum iustorum sunt
peccata, ut Conclusio vij. dicit, multo magis hominum nondum
26 iustorum. A t iusti pro suis operibus dicunt: 'Non intres in iudi-
cium cum servo tuo, Domine, quia non iustificabitur in conspectu
tuo omnis vivens'. Item Apostolus Gala. 3. 'Qui sunt ex operibus
Legis, sub maledicto sunt.' Sed opera hominum sunt opera Legis, Et
maledictio non venialibus attribuitur peccatis, ergo mortalia sunt,
so Tertio Ro. 2. 'Qui doces, non furandum, furaris.' Quod B. Augu-
stinus exponit: scilicet rea voluntate sunt fures, etsi foris iudicent
ac doceant alios fures.

5 Multominus s. o. zu S. 377 Z. 25.

ι 2. Cor. 3, 6. ι f. Augustin, de spir. et lit. c. 14 (MPL. 44, 215)

s. o. S. 3261 fl. 5 f. s. S. 3215. 7 vgl. Rm. 7, 12. 12 Rm. 3, 10 fi.
19 Mt. 23, 27. ai Ps. 7, 10. 22 Act. 15, 9. 25 Ps. 142 (143), 2.
27 Gal. 3, 10. 30 Rm. 2, 21. Augustin: wo?
 382 IX. Heidelberger Disputation 1518.

IUI.
Opera Dei, ut semper sint defonnia malaque videantur, vere
tarnen sunt merita immortalia.
Opera Dei esse deformia, patet per illud Esa. 53 'Non est ei
species neque decor', Et 1. Reg. 2. 'Dominus mortificat et vivificat, 6
deducit ad inferos et reducit.' Hoc sic intelligitur, quod Dominus
humiliat et perterrefadt nos Lege et conspectu peccatorum nostrorum,
w 1, 3J7 ut tarn coram hominibus quam 1 coram nobis videamur esse nihil,
stulti, mali, imo vere tales sumus. Quod cum agnoseimus atque con-
fitemur, nulla in nobis est species neque decor, sed vivimus in ab- 10
scondito Dei (id est in nuda fiducia misericordiae eius) in nobis ha-
bentes responsum peccati, stulticiae, mortis et inferni, Iuxta illud
Apostoli 2. Corinth. 6. 'Quasi tristes, semper autem gaudentes, quasi
mortui et ecce vivimus.' Et hoc est, quod Esaias ca. 28. vocat, 'opus
alienum' Dei, 'ut operetur opus suum' (id est nos humiliat in nobis, 15
desperantes faciens, ut exaltet in sua misericordia, sperantes faciens),
Sicut Hab. 3. 'Cum iratus fueris, misericordiae recordaberis.' Talis
ergo homo sibi displicet in omnibus operibus suis, nullum decorem, sed
solam suam deformitatem videt. Imo etiam foris facit, quae aliis
stulta et deformia videntur. 20
Fit autem deformitas ilia in nobis vel a Deo flagellante vel a nobis
ipsis accus ando, Iuxta illud 1. Corinth. 11. 'Si nos ipsos iudicaremus,
non utique iudicaremur a Domino.' Hoc est, quod Deut. 32. 'Iudi-
cabit Dominus populum suum et in servis suis deprecabitur.' Sic
itaque opera deformia, quae Deus in nobis operatur, id est humilia 25
et timorata sunt vere immortalia, quia humilitas et timor Dei est totum
meritum.
V.
Non sic sunt opera hominum mortalia (de bonis ut apparent
loquimur), ut eadem sint crimina. 30
Crimina enim sunt, quae accusari possunt etiam coram hominibus,
ut adulteria, furta, homicidia, obloquutiones &c. Sed mortalia sunt,
quae apparent bona et tarnen intus sunt malae radicis et malae
arboris fruetus. Augustinus libro 4. contra Iulianum.

4 Jes. 53, 2. 51. Sam. 2, 6. 10 f. vgl. Col. 3, 3. 13 2. Cor.

6, 10.9. 14 Jes. 28,21; s. 0. S. ι82ί 5 ίϊ.; 262« S. u. δ. 17 Hab.
3, 2. 22 1. Cor. 11, 31. 23 Deut. 32, 36. 34 Augustinus, c. JuL
Hb. IV c. 22 (MPL. 44, 749) ?
 Probat. Th. 4—7. 383

VI.
Non sic sunt opera Dei merita (de his quae per hominem
fiunt loquimur), ut eadem non sint peccata.
Ecclesiastes 7. 'Non est iustus in terra, qui faciat bene et non
6 peccet.' Hic autem ab aliis dicitur, quod iustus quidem peccet, sed
non quando benefacit. Quibus respondetur: Si id vellet haec Autoritas,
quid superfluit verbis? An spiritus Sanctus delectatur multiloquio
et nugatione? Nam iste sensus fuisset abunde sie expressus: Non
est iustus in terra, qui non peccet. ut quid addit 'qui benefacit' ? Quasi
10 alius sit iustus, qui faciat male. Non enim nisi iustus facit bene. At
ubi de peccatis extra benefacta loquitur, sic dicit: 'Septies in die cadit
iustus.' Hic non dicit: Septies in die cadit iustus, quando benetacit.
Est enim simile: sicut si quis cum securi corrosa et dentata secet,
licet operator sit bonus faber, tarnen securis facit malas et difficiles
15 ac deformes incisiones, Sic Deus per nos operans &c.

VII. W 1, 358

Iustorum opera essent mortalia, nisi pio Dei timore ab ipsis-

met iustis ut mortalia timerentur.
Patet ex iiij. Conclusione, Quia confidere in opus, de quo debuit
20 timere, est sibi gloriam dare et Deo auferre, cui timor debetur in
omni opere. Haec autem tota est perversitas, scilicet sibi placere
fruique seipso in operibus suis seque idolum adorare. Taliter autem
omnino facit, qui securus et sine timore Dei est. Si enim timeret,
non esset securus, ideoque nec sibi placeret, sed in Deo sibi placeret.
25 Secundo, Ex illo Psalmi dicto: 'Non intres in iudicium cum servo
tuo', Et Psal. 32. 'Dixi, confitebor adversum me iniusticiam meam
Domino' &c. Quod autem haec non sint venialia, patet, quia illi dicunt,
pro venialibus non necessariam confessionem et poenitentiam. Si
ergo sunt mortalia et 'omnes Sancti pro eis orant', ut ibidem dicit,
30 Ergo Sanctorum opera sunt peccata mortalia. Sed Sanctorum opera
sunt bona opera; quare non nisi per timorem humilis confessionis
sunt eis meritoria.
Tertio, Ex oratione Dominica: 'Dimitte nobis debita nostra'.

4—12 ist identisch mit S. 3944-13; vgl. ausführlich W. 8, 83 £F.

4 Eccl. 7, 21. 5 alii: Hieronymus (W. 8, 781ft.), Beda (W. 8, 753).
11 Prov. 24, 16. 17 ff. vgl. W 4, 659 s. 25 Ps. 142 (143), 2.
26 Ps. 31 (32), 5. 27 f. Petrus Lombardus (und Kommentatoren), sent.
IV dist. 21 c. 5. 29 ibidem = Ps. 31 (32), 6. 33 Mt. 6, 12; vgl.
Augustin, c. duas epist. Pel. IV, 7 (MPL. 44, 622).
 384 IX. Heidelberger Disputation 1518.
Haec est oratio Sanctorum, ergo debita ilia sunt bona opera, pro
quibus orant. At quod ilia sint mortalia, patet ex sequentibus: 'Si
non remiseritis peccata hominibus, nec Pater vester coelestis remittet
vobis peccata vestra'. Ecce talia sunt quae damnarent non remissa,
nisi orarent vere hanc orationem et remitterent aliis. 6
Quarto, Apoca. 21. 'Nihil inquinatum intrabit in regnum coelo-
rum.' Sed omne impediens introitum regni est mortale (aut aliter
definiendum est mortale), Peccatum autem veniale impedit, quia in-
quinat an imam, et non stat in regno coelorum, ergo &c.

VIII. 10
Multo magis hominum opera sunt mortalia, cum et sine
timore fiant in mera et mala securitate.
Patet necessaria consequentia ex praecedente. Nam ubi non est
timor, ibi nulla humilitas, ubi nulla humilitas, ibi superbia, ibi ira
et iudicium Dei: 'Deus enim superbis resistit'; Imo cesset superbia, 15
et nullum peccatum uspiam erit.

IX.
Dicere, quod opera extra Christum sint quidem mortua, sed
non mortalia, videtur periculosa timoris Dei remissio.
Quia sic homines fiunt securi ac per hoc superbi, quod est peri- 20
culosum. Quia sic Deo assidue aufertur et düfertur sibi debita gloria,
cum omni studio sit eo festinandum, ut quantocius ei sua reddatur
gloria. Ideo consulit Scriptura: 'Ne tardes convert! ad Dominum'.
Si enim offendit, qui subtrahit gloriam, quanto magis offendit, qui
w 1, 359 subtractam continuat et in hoc ipso 1 securus agit. At qui non est in 25
Christo aut recedit ab eo, subtrahit ei gloriam, ut notum est.

X.
Imo difficilimum est intelligere, quonam modo sit opus
mortuum, nec tarnen noxium mortaleve peccatum.
Probo: Quia scriptura non habet istum de 'mortuis' loquendi so
modum, quod aliquid sit non 'mortale', quod tarnen sit 'mortuum',
Imo nec Grammatica, quae 'mortuum' plus esse dicit quam 'mortale'.
Mortale enim opus, quod occidit (ipsi dicunt), Mortuum vero non
occisum, sed non vivum. At non vivum Deo displicet, ut Proverb. 15.
scribitur: 'Victimae impiorum abominabiles'. 85

2 f. Mt. 6 , 1 5 . 6 Apoc. 21, 27. 15 1 Petr. 5, 5. 18 ff. s. o. zu S.

363». 23 ff. u. 3781. 23 Sir. 5, 8. 30 ff. s. 0. zu Z. 18. 34 Prov. 15, 8.
 Probat. Th. 7—13. 385
SecundOj Oportet omnino circa talem actum m o r t u u m volun-
tatem aliquid agere, scilicet vel amando vel odiendo eum. Odisse n o n
potest, c u m sit mala. Amat ergo, ergo amat m o r t u u m . Ac sic in eo
ipso elicit malum actum voluntatis contra D e u m , quem amare debuit
e et glorificare in eo et in o m n i opere.

XI.
N o n potest vitari praesumptio nec adesse vera spes, nisi in
omni opere timeatur iudicium damnationis.
Patet supra ex iiij. Conclusione, Quia impossibile est in D e u m
10 sperare, nisi de omnibus creaturis desperetur sciatque sibi nihil
prodesse citra D e u m posse. A t cum nullus sit, qui hanc p u r a m spem
habeat, u t supra diximus, ac sie nonnihil in creaturam confidamus,
patet, quod propter immundiciam in omnibus timendum est Dei
iudicium. E t sie praesumptio vitetur non re, sed affectu, id est quod
15 displicet nobis adhuc esse in fiducia creaturae.

XII.
T u n c vere sunt peccata apud D e u m venialia, quando ti-
mentur a b hominibus esse mortalia.
Patet satis ex dictis, quia quantum nos accusamus, tantum D e u s
20 excusat, Iuxta illud: ' D i e iniquitates tuas, u t iustificeris', E t illud:
U t 'non declinet cor m e u m in verba maliciae ad excusandas excu-
sationes in peccatis'.

XIII.
L i b e r u m arbitrium post peccatum res est de solo titulo, et
25 d u m facit quod in se est, peccat mortaliter.
Prima pars patet, quia est captivum et servum peccato, n o n quod
sit nihil, sed quod non sit liberum, nisi ad malum. Iohan. 8. 'Qui
facit peccatum, servus est peccati.' 'Si Filius vos liberaverit, vere
liberi estis.' I n d e B. Augustinus libro de spiritu et litera dicit:
30 ' L i b e r u m arbitrium sine gratia non nisi ad peccandum valet', 1 E t libro w i, 360
2. contra I u l i a n u m : L i b e r u m vos vocatis, imo servum arbitrium &c.
Et innumeris aliis locis.
Secunda pars patet ex supradictis et illo Hose. 13. 'Perditio t u a
ex te, Israel, ex me tantummodo auxilium t u u m ' &c.

20 wohl Ies. 43, 26. 21 f. Ps. 140 (141), 4. 27 Joh. 8, 34. 36.
29 Augustin, de spir. et lit. c. 3: MPL 44, 203 (unter Anführung von
Joh. 8, 36) nicht wörtlich so. 31 s. 0. S. 31624. 33 Hos. 13, 9.
Luther V je
386 IX. Heidelberger Disputation 1518.

XIIII.
Liberum arbitrium post peccatum potest in bonum potentia
subiectiva, in malum vero semper active.
Quia sicut homo mortuus potest in vitam solum subiective, in
mortem vero etiam active, dum vivit. Liberum autem arbitrium est ί
mortuum, significatum per mortuos illos, quos Dominus suscitavit, ut
dicunt Doctores sancti. Probat insuper B. Augustinus in diversis
locis contra Pelagianos eandem Conclusionem.

XV.
Nec in statu innocentiae potuit stare activa, sed subiectiva 10
potentia, nedum in bonum proficere.
Magister Sententiarum lib. 2. dist. 24. cap. 1. allegans Augustinum
in fine sic dicit: 'His testimoniis evidenter monstratur, quod homo
rectitudinem et bonam voluntatem in creatione accepit atque auxilium,
quo stare poterat, alioqui non sua culpa videretur cecidisse'. Loqui- 16
tur de potentia activa, quod aperte est contra Augustinum in libro de
correptione et gratia ubi sic dicit: 'Acceperat posse, si vellet, sed non
habuit velle, quo posset', Per 'posse' intelligens potentiam subiectivam
et per 'velle, quo posset', potentiam activam.
Secunda autem pars satis patet ex Magistro in eadem distinctione. 20

XVI.
Homo putans, se ad gratiam velle pervenire faciendo quod
in se est, peccatum addit peccato, ut duplo reus fiat.
Quia ex dictis patet: dum facit quod est in se, peccat et sua querit
omnino. At si per peccatum putet se dignum fieri gratia aut aptum ad 26
gratiam, iam superbam addit praesumptionem et peccatum non pecca-
tum et malum non malum credit, quod est nimis grande peccatum.
Sic lere. 2. 'Peccatum duplex peccavit populus meus: me derelique-
runt fontem vivum et foderunt sibi cisternas dissipatas, quae non
valent aquas continere', id est per peccatum sunt longe a me, et tarnen so
praesumunt bonum facere ex se.
Dicis ergo: Quid igitur faciemus? Vacabimus ocio, quia nihil
nisi peccatum facimus ? Respondeo: Non, Sed his auditis procide et
ora gratiam spemque tuam in Christum transfer, in quo est salus, vita

11 potententia W A .

10 f. s. zu S. 378*5. 12 Petrus L o m b a r d u s , sent. I I dist. 24 c. 1.

12 f. A u g u s t i n , de corr. et g r a t i a X I , 32 ( M P L 4 4 , 9 3 5 f . ) , v o m L o m b a r d e n
1. c. zitiert. 24 s. 0. S. 3 l 6 j 7 . 28 Jer. 2, 13.
 Probat. Th. 14—18. 387

et resurrectio nostra. Quia ideo haec docemur, ideo L e x notum facit

peccatum, ut cognito peccato gratia queratur et impetretur. Sic sie
'humilibus dat gratiam', et ' q u i ' humiliatur, exaltatur'. L e x humiliat, W 1, 361
gratia exaltat. L e x timorem et iram, gratia spem et misericordiam
6 operatur. 'Per Legem enim cognitio peccati', per cognitionem autem
peccati humilitas, per humilitatem gratia acquiritur. Sic opus alienum
Dei inducit tandem opus eius proprium, dum facit peccatorem, ut
iustum faciat.
XVII.
10 Nec sie dicere est desperandi causam dare, sed humiliandi, et
quaerendae gratiae Christi Studium excitare.
Patet ex dictis: quia cum secundum Euangelium parvulis et hu-
milibus datum sit regnum coelorum et Christus eos amet (Humiles
autem esse non possunt, qui non intelligunt se peccatores damnabiles
16 et foetidos. Peccatum autem non agnoscitur nisi per Legem), patet
quod non desperado, sed spes potius praedicatur, quando nos esse
peccatores praedicatur. Illa enim praedicatio peccati est praeparatio
ad gratiam seu potius agnitio peccati et fides talis praedicationis.
Tunc enim surgit desiderium gratiae, quando orta est peccati cognitio.
20 Tunc aeger querit medicinam, quando intelligit malum sui morbi.
Sicut itaque non est causam desperationis vel mortis dare, quando
aegroto dicitur periculum sui morbi, sed potius est eum provocare ad
curam medicinae quaerendae, Ita dicere quod nihil sumus et semper
peccamus, quando faeimus quod in nobis est, non est desperates
25 (nisi sint stulti) sed sollicitos ad gratiam Domini nostri Ihesu Christi
facere.

XVIII.
Certum est hominem de se penitus oportere desperare, ut
aptus fiat ad consequendam gratiam Christi,
so Id enim L e x vult, ut homo de se desperet, dum eum 'deducit ad
Inferos' et 'pauperem facit' et peccatorem ostendit in omnibus suis
operibus, ut Roma. 2. et 3. facit Apostolus dicens: 'Causati sumus
omnes esse sub peccato'. Qui autem facit quod in se est et credit

3 1 . Petr. 5, 5; Mt. 23, 12. Am Rande, aber wohl erst 1545

zugesetzt: E s t vero [vera?] humilitas, quae de se omnino desperat et
tota fiducia recurrit in Christum. Haec est fides quae salvat. Haec omne
meritum ambit praeceditque. E a fides est humilitas sensui cedens pro-
prio et viribus. 5 R m . 3, 20. 6 s. 0. S. 3 8 2 ^ f. 12 vgl. Mc. 10, 14.
19 Am Rande, aber wohl erst 1545 zugesetzt: Vide Augustinum de
litera et spiritu. 30 f. 1 . Sam. 2, 6 f. 32 Rm. 3, 9.
2
5*
 388 IX· Heidelberger Disputation 1518.

se aliquid boni facere, non omnino sibi nihil videtur, nec de suis
viribus desperat, imo tantum praesumit, quod ad gratiam suis viribus
nititur.
XIX.
Non ille digne Theologus dicitur, qui 'invisibilia' Dei 'per β
ea, quae facta sunt, intellects conspicit'.
Patet per eos, qui tales fuerunt, Et tarnen ab Apostolo Roma. 1.
'stulti' vocantur. Porro invisibilia Dei sunt virtus, divinitas, sapientia,
iusticia, bonitas &c. haec omnia cognita non faciunt dignum nec
sapientem. 10
W 1 , 36a XX.
Sed qui visibilia et 'posteriore Dei' per passiones et crucem
conspecta intelligit.
Posteriora et visibilia Dei sunt opposita invisibilium, id est
humanitas, inürmitas, stulticia, Sicut 1. Corinth. 1. vocat 'infirmum 16
et stultum Dei'. Quia enim homines cognitione Dei ex operibus
abusi sunt, voluit rursus Deus ex passionibus cognosci et reprobare
illam sapientiam invisibilium per sapientiam visibilium, ut sic, qui
Deum non coluerunt manifestum ex operibus, colerent absconditum
in passionibus, Sicut ait x. Corinth. 1. 'Quia in Dei sapientia non 20
cognovit mundus Deum per sapientiam, placuit Deo per stulticiam
praedicationis salvos facere credentes', Ita ut nulli iam satis sit ac
prosit, qui cognoscit Deum in gloria et maiestate, nisi cognoscat
eundem in humilitate et ignominia crucis. Sic 'perdit sapientiam
sapientum' &c. sicut Isaias dicit: 'Vere absconditus tu es Deus'. 26
Sic Iohan. 14. Cum Philippus iuxta Theologiam gloriae diceret:
'Ostende nobis Patrem', Mox Christus retraxit et in seipsum reduxit
eius volatilem cogitatum quaerendi Deum alibi, dicens: 'Philippe,
qui videt me, videt et patrem' meum. Ergo in Christo crucifixo est
vera Theologia et cognitio Dei. Et loh. 10. 'Nemo venit ad Patrem 30
nisi per me.' 'Ego sum ostium' &c.

XXI.
Theologus gloriae dicit Malum bonum et bonum malum,
Theologus crucis dicit id quod res est.
Patet, quia dum ignorat Christum, ignorat Deum absconditum in 35
passionibus. Ideo praefert opera passionibus et gloriam cruci, poten-

5 S. s. zu S. 3791 ft. 5 f. Rm. i, 20. 7 Rm. 1, 22. 12 Vgl.

Exod. 33, 23. 15 1. Cor. 1,25. 20 1. Cor. 1, 21. 24 f. 1. Cor. 1,19;
Jes. 45, 15. 26 Joh. 14, 8. 28 Joh. 14, 9. 30 Joh. 14, 6. 31 Joh. io, 9.
 Probat. Th. 19—23. 389
tiam infirmitati, sapientiam stultidae et universaliter bonum malo.
Tales sunt quos Apostolus vocat 'Inimicos crucis Christi'. Utique
quia odiunt crucem et passiones, Amant vero opera et gloriam illorum,
Ac sic bonum crucis dicunt malum et malum operis dicunt bonum.
5 At Deum non inveniri nisi in passionibus et cruce, iam dictum est.
Ideo amici crucis dicunt crucem esse bonam et opera mala, quia per
crucem destruuntur opera et crucifigitur Adam, qui per opera potius
aedificatur. Impossibile est enim, ut non infletur operibus suis bonis,
qui non prius exinanitus et destructus est passionibus et malis, donec
10 sciat seipsum esse nihil et opera non sua sed Dei esse.

XXII.
Sapientia ilia, quae invisibilia Dei ex operibus intellecta con-
spicit, omnino inflat, excaecat et indurat.
Id iam dictum est, Quia ex quo crucem ignorant atque odiunt,
15 necessario contraria diligunt, scilicet sapientiam, gloriam et potentiam
&c. Ideo tali amore magis excaecantur et indurantur. Impossibile
est enim, quod 1 cupiditas satietur his quae cupit acquisitis. Sicut W 1, 363
enim crescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crescit, Sic hydro-
pisis animae, quo plus bibit, plus sitit, ut Poeta: 'Quo plus potantur,
20 plus sitiuntur aquae'. Sic Eccle. 1. ca. 'Non saturatur oculus visu
nec auditu auris.' Sic de omnibus cupiditaübus.
Quare et curiositas sciendi non saturatur acquisita sapientia, sed
magis accenditur. Sic cupiditas gloriae non saturatur acquisita gloria,
Nec cupido dominandi saturatur potestate et imperio, Nec cupido
25 laudis saturatur laude &c. ut Iohan. 4. Christus significat dicens:
'Qui bibit ex aqua hac, sitiet iterum'.
Restat ergo remedium, ut non explendo curetur, sed extinguendo,
id est, ut qui vult fieri sapiens non quaerat sapientiam procedendo,
sed fiat stultus quaerendo stulticiam retrocedendo. Sic qui vult fieri
30 potens, gloriosus, voluptuosus, satur omnium rerum, fugiat potius
quam quaerat potentiam, gloriam, voluptatem omniumque rerum
saturitatem. Haec sapientia ilia est, quae mundo est stulticia.

XXIII.
Et Lex iram Dei operatur, occidit, maledicit, reum facit,
35 iudicat, damnat, quicquid non est in Christo.
Sic ad Galatas 3. 'Christus liberavit nos de maledicto Legis.'

12 ex om. Prob. WA., ergänzt nach S 3797.

2 Phil. 3, 18. 5 ff. s. 0. S. 26127 ff· u · 30816 fl. 20 Eccle. 1, 8.
25 Joh. 4, 13. 36 Gal. 3, 13.
 IX. Heidelberger Disputation 1518.

Et ibidem: 'Qui sunt ex operibus Legis, sub maledicto sunt'. Et

Roma. 4. ' L e x iram operatur.' Et Roma. 7. 'Quod erat ad vi t a r n . . .
inventum est mihi esse ad mortem.' Roma. 2. 'Qui in Lege pecca-
verunt, per Legem iudicabuntur.' Igitur qui gloriatur in Lege tan-
quam sapiens et doctus, gloriatur in confusione sua, in maledicto suo, s
in ira Dei, in morte, ut illi Roma. 2. 'Qui gloriaris in L e g e . '

XXIIII.
Non tarnen sapientia illa mala nec L e x fugienda, sed homo
sine Theologia cruris optimis pessime abutitur.
Quia ' L e x sancta' et 'omne donum' Dei 'bonum', 'omnis creatura 10
bona' valde Gene. 1. Sed sicut supra dictum est, qui nondum est
destructus, ad nihilum redactus per crucem et passionem, sibi tribuit
opera et sapientiam, non autem Deo, et sie abutitur donis Dei eaque
polluit.
Qui vero est per passiones exinanitus, iam non operatur, sed Deum i s
in se operari et omnia agere novit. Ideo sive operetur sive non,
idem sibi est, nec gloriatur si operetur, nec confunditur si non ope-
retur Deus in eo: sibi seit satis esse, si patitur et destruitur per cru-
cem, ut magis annihiletur. Sed hoc est, quod Christus ait Iohan.
3. 'Oportet vos renasci denuo', Si renasci, ergo prius mori et exaltari 20
cum filio hominis: Mori, inquam, id est mortem praesentem sentire.

w χ. 364 XXV.
N o n ille iustus est, qui multum operatur, sed qui sine opere
multum credit in Christum.
Quia iusticia Dei non acquiritur ex actibus frequenter iteratis, ut 25
Aristoteles doeuit, sed infunditur per fidem. 'Iustus enim ex fide
vivit' Roma. 1. et 10. 'Corde creditur ad iusticiam.' Unde illud 'sine
opere' sie volo intelligi, N o n quod iustus nihil operetur, sed quod
opera eius non faciunt eius iusticiam, sed potius iusticia eius facit
opera. Sine enim opere nostro gratia et fides infunditur, qua infusa 30
iam sequuntur opera. Sic Roma. 3. dicitur: 'Ex operibus Legis non
iustificabitur omnis homo', Et Roma. 3. 'Arbitramur enim iustificari
hominem per fidem sine operibus Legis', id est ad iustificationem

6 Quid; lege? WA.

1 Gal. 3, 10. 2 Rm. 4,15. 2 f. Rm. 7 , 1 0 . 3f. Rm. 2 , 12.

6 Rm. 2, 2 3 . 10 Rm. 7, 1 2 ; 1. Tim. 4, 4 ; Jac. 1, 1 7 . 11 Gen. 1, 31.
I 9 f . J o h . 3, 7. 2 5 t . s . 0 . S . 3231«. 26f. R m . 1, 17; s. zu S . 6413; Rm,
ίο, ίο. 31 Rm. 3, 20. 32 Rm. 3, 28.
 Probat. Th. 24— 28. 391
nihil faciunt opera. Deinde, quia opera, quae ex tali fide facit, non
sua sed Dei esse novit, Ideo non se per ilia iustificari aut glorificari
quaerit, sed Deum quaerit: sua sibi sufficit iusticia ex fide Christi, id
est ut Christus sit eius sapientia, iusticia &c. ut 1. Corinth. 1. dicitur,
5 ipse vero sit Christi operatio seu instrumentum.

XXVI.
Lex dicit 'Fac hoc', et numquam fit: Gratia dicit 'Crede in
hunc', et iam facta sunt omnia.
Primum patet per Apostolum et Interpretern eius Β. Augustinum
10 in multis locis, Et supra satis dictum est, quod 'Lex' potius 'iram
operatur' et sub maledicto tenet omnes. Secundum patet per eosdem,
quia fides iustificat, Et 'Lex (ait B. Augustinus) imperat, quod fides
impetrat'. Sic enim per fidem Christus in nobis, imo unum cum nobis
est. At Christus est iustus et omnia implens Dei mandata, quare et
is nos per ipsum omnia implemus, dum noster factus est per fidem.

XXVII.
Recte opus Christi diceretur operans et nostrum operatum,
ac sic operatum placere Deo gratia opens operands.
Quia dum Christus in nobis habitat per fidem, iam movet nos ad
20 opera per vivam ilium fidem operum suorum. Opera enim, quae ipse
facit, sunt impletiones mandatorum Dei nobis data per fidem, quae
cum intuemur, movemur ad imitationem eorum. Ideo ait Apostolus:
'Imitatores Dei estote sicut filii charissimi'. Quare misericordiae
opera excitantur ab operibus eius, quibus salvavit nos, Sicut ait
25 B. Gregorius: 'Omnis Christi actio est nostra instructio, imo com-
motio'. Si actio eius in nobis, vivit per fidem, vehementer enim allicit
Iuxta illud: 'Trahe me post te, in odorem unguentorum tuorum
curremus', id est operum tuorum.

XXVIII. w i, 36s
so Amor Dei non invenit sed creat suum diligibile, Amor ho-
minis fit a suo diligibili.
Secunda pars patet et est omnium Philosophorum et Theolo-

28 curremus Vulg. u. Luther Ro. II1155: currimus WA.

4 I. Cor. I, 30. 9 Augustin, de spir. et lit. c. 13 (MPL 44, 213).

10 supra = Th. 23. 12 Augustin, ib. (MPL 44, 214) = Ro. II931 S.;
vgl. hier S. UM. 17 s. zu S. 6916. 22 Eph. 5, 1. 25 Gregor, hom. in
Ezech. lib. II hom. 2, 6 (MPL76,952), nicht wörtlich so. 27 Cant, 1, 3.
 IX. Heidelberger Disputation 1518.

gorum, Quia obiectum est causa amoris, ponendo iuxta Aristotelem,

omnem potentiam animae esse passivam et materiam et recipiendo
agere, ut sic etiam suam philosophiam testetur contrariam esse Theo-
logiae, dum in omnibus quaerit quae sua sunt et aeeipit potius bonum
quam tribuit. Prima pars patet, quia amor Dei in homine vivens 6
diligit peccatores, malos, stultos, infirmos, ut faciat iustos, bonos,
sapientes, robustos et sie effluit potius et bonum tribuit. Ideo enim
peccatores sunt pulchri, quia diliguntur, non ideo diliguntur, quia
sunt pulchri. Ideo amor hominis fugit peccatores, malos. Sic Christus:
'Non veni vocare iustos, sed peccatores*. Et iste est amor crucis ex 10
cruce natus, qui illuc sese transfert, non ubi invenit bonum quo
fruatur, sed ubi bonum conferat malo et egeno. 'Beatius est enim
dare quam aeeipere', ait Apostolus. Unde Psal. 41. 'Beatus qui in-
telligit super egenum et pauperem', Cum tarnen obiectum intellectus
naturaliter esse non possit id quod nihil est, id est pauper vel egenum, is
sed entis, veri, boni. Ideo iudicat secundum faciem et aeeipit personam
hominum et iudicat secundum ea quae patent &c.
FINIS.

IX c) <Eine vorbereitende Niederschrift zur Heidelberger

Disputation.) 20
Utrum voluntas hominis extra gratiam constituta libera sit,
an potius serva et captiva?
<a> C o n c l u s i o .
Voluntas hominis extra gratiam non est libera actuum, seu contra-
riorum seu contradictoriorum, sed necessario serva et captiva, licet 26
libera ab omni coactione.
Pro probatione huius conclusionis est p r i n e i p i o notandum,
quod actus contrarii voluntatis sint velle et nolle, quorum utrumque
est positivum; contradictorii sint velle et non velle, item nolle et non
nolle: Hoc est, aliquando vult, aliquando autem neque vult neque 30
non vult, sed manet neutra et sine actu. S e c u n d o notandum, quod
loquamur modo de libertate voluntatis respectu meriti et demeriti.
Nam respectu aliorum suorum inferiorum non nego, quod sit, imo
videatur sibi libera tum ad contraria nun ad contradictoria.

9 sie: lies sed? 21 bis S. 394 Z. 2 hat Α allein. 29 idem Α.

ι Aristoteles, E t h . Nie. V I I I 2. 1155 b 18. 9 f. Mt. 9, 13.

12 Act. 20, 35. 13 Ps. 40 (41), 2. zi Vgl. 31611; 385J4S. (Th. 13f.).
31 f. Vgl. Bonaventura, in II sent. (605 f. 3) penes liberum arbitrium
principaliter consistit meritum et demeritum.
 Vorbereitende Niederschrift. 393
Istis stantibus probo priorem Conclusionis partem, Quod nempe w ι, 366
non sit libera in contradictoriis. Quod si est libera ad non eligendum
suum velle, sequitur, quod etiam libera erit ad cavendum omne pecca-
tum futurum. Sed hoc est falsum, imo haereticum et contra illud
s S. Gregorii: 'Peccatum, quod per poenitentiam non abluitur, mox
ad aliud suo pondere trahit'. Sed si libera est, potest non trahi ad
aliud, vel si non potest tractionem vitare, non est libera. Probo et
hoc per commune dictum, quod voluntas extra gratiam non potest
diu stare sine peccato mortali, quare nec sine captivitate libertatis
10 suae. Demum probo per dictum Apostoli 2. Tim. 2. ut 'resipiscant
a laqueis diaboli, a quo tenentur captivi ad ipsius voluntatem'. Sed
voluntas diaboli est, ut malum velint et faciant.

Secunda pars Conclusionis.

Quod non sit libera in contrariis, Probo per illud Gen. 8. 'Sensus
16 et cuncta cogitatio cordis humani prona est ad malum omni tempore/
Si omni tempore prona ad malum, ergo nunquam ad bonum con-
trarium malo. Quod autem hoc libere fit simul et necessario, probo
sie, quod non minus est naturali voluntati suum velle aut nolle, quam
unicuique naturae sua operatio, nec magis privatur ipsa suo actu,
20 quam quaecunque res alia. Sed impossibile est, quod velle sit coac-
tivum et non liberum: ergo necessario est liberum et necessario libere
vult. Sic igitur utrumque verum est: homo
f non potest non cadere } . [ suis viribus,
cadens •! , l· sed < . ...
I potest non cadere j ( alienis vinbus.
25 Ita voluntas extra gratiam vel in cadendo constitute non potest non
cadere et velle malum suis viribus, potest autem per gratiam Dei non
cadere aut cessare a cadendo. sie illam breviter relinquo conclusionem
probatam.
<b> Corollarium elicio t a l e :
so Cum non sit iustus in terra, qui benefaciens non peccet, multo
magis iniustus peccat, dum bonum facit.
<<»> P r o b a t u r auetoritatibus.
Principio per illud Esaiae 64. 'Immundi omnes nos et universae
iustitiae nostrae tanquam pannus menstruatae.' Si iustitiae sunt

5 f. Gregor Moral 25, 9, 22 (MPL. 76, 334), zitiert Thomas Aquin,

S. th. I I I qu. 109 a. 8. 8 f. commune dictum: Thomas Aquin. 1. c.
10 2. Tim. 2, 26. 14 Gen. 8, 21. 30 f. multo magis: vgl. S. 3789-u
(Th. 7 f.); 3815 ff. (Th. 2); 39813. 33 Jes. 64, 6.
 IX. Heidelberger Disputation 1518.

immundae, quid erunt iniustitiae? Et Iac. 3. 'In multis offendimus

omnes'.
W i, 367 Quod iustus etiam inter bene operandum peccet, patet:
Primo per illud Eccle. 7. 'Non est iustus in terra, qui faciat bene et
non peccet.' Hic autem ab aliis dicitur, quod iustus quidem omnis 5
peccat, sed non quando bene facit. Quibus respondetur: Si id vellet
haec autoritas, quid superfluit verbis ? An Spiritus sanctus delectatur
multiloquio et nugatione? Nam iste sensus fuisset abunde sie ex-
pressus: 'Non est iustus in terra, qui non peccet'; ad quid addit 'Qui
bene faciat' ? Quasi alius sit iustus, qui faciat male. Non enim nisi 10
iustus facit bene. At ubi de peccatis extra benefacta loquitur, sic
dicit: 'Septies in die cadit iustus'. Hic non dicit: Septies in die cadit
iustus, quando bene facit.
Secundo per illud Apostoli Rom. 7. 'Quod nolo malum, hoc ago,
Quod volo bonum, non ago.' Et infra: 'Condelector legi Dei secundum 15
interiorem hominem, Video autem aliam legem in membris meis,
repugnantem legi mentis meae.' Ecce simul delectatur et displicet
in lege Dei, Simul vult bonum secundum spiritum, et tarnen hoc non
agit, sed contrarium. Hoc itaque contrarium quaedam est noluntas,
quae semper est, quando est voluntas. Per hanc bene facit et per illam 20
male facit. Nolle est ex carne et velle ex spiritu. Ideo tantum ibi est
peccati, quantum noluntatis, difficultatis, necessitatis, resistentiae,
E t tantum ibi meriti, quantum voluntatis, pronitatis, libertatis, hilari-
tatis. Mixta enim sunt haec duo in omni vita et opere nostro. Quod
si sit tota noluntas, iam ibi est peccatum mortale et aversio. Tota 25
autem voluntas in hac vita non est. Ideo semper peccamus, dum bene-
facimus, licet quandoque minus, quandoque magis. Haec enim est
causa, quare 'non sit iustus in terra, qui faciat bene et non peccet'.
Est autem talis iustus in coelo tantummodo. Sicut ergo homo sine
ista noluntate non est, ita nec sine ea operatur, Ac per hoc nec sine so

2 Α zitiert hier noch Eccles. 7, 20; Rm. 7, 22 (die beiden Beweis-

stellen des folgenden Stückes Ζ. 4 u. 14) und Ps. 31 (32), 2, womit (unter
Umstellung der Stücke χ und y ; s. Einleitung S. 376) dann direkt der
Anschluß an S. 3977 Sanctus enim est. . . gebildet wird. 3 Hier be-
ginnt B. Die fast durchweg schlechteren Lesarten von Α werden von
uns nicht alle verzeichnet. 4 Primo Β : Probo A. 9 iustus fehlt
B. — ad quid A: ut quid Β und WA. 13 nach bene facit fügt WA
einen aus W 1, 35736 übernommenen Satz ein. 19 quaedam fehlt B.
20 quia semper Β.

ι Jac. 3,2. 4 Eccle. 7, 20. 9—13 ist identisch mit S. 3834-1»

(zu Th. 6). 12 Prov. 24, 16. 14 Rm. 7, 19. 15 Rm. 7, 22.
 Vorbereitende Niederschrift. 395
peccato est. Quomodo enim sine ea operari potest, qui sine ea vivere
et esse non potest? Sic etiam 1 Scriptura dicit: 'Quis-gloriabitur s e w i, 368
habere cor mundum V Item Gala. 5. 'Caro concupiscit adversus
spiritum et spiritus adversus carnem. Haec duo enim sibi invicem
6 adversantur, ut non ea quae vultis faciatis' &c.
Tertio per illud Psal. 143. 'Non intres in iudicium cum servo
tuoj Domine, quia non iustiiicabitur in conspectu tuo omnis vivens.'
Hic quaero, An ille iustus, qui fingitur, cum in ipso iam pulcherrimo
merito acnialiter fuerit, etiam sit inter eos numerandus qui vivunt?
10 Si est inter 'omnes qui vivunt', ergo 'non iustificatur'. Cur hoc, si
non peccat in eodem merito suo ?

<ß> Ratione probo.

Quicunque minus facit quam debet, peccat. Sed omnis iustus
bene faciens minus facit quam debet. Ergo.
15 Minorem probo: Quicunque non plena et perfecta Dei dilectione
bene facit, minus facit quam debet. Sed omnis Iustus ille est huius-
modi. Maiorem probo per illud praeceptum: 'Diliges Dominum
Deum tuum ex toto corde tuo et totis viribus' &c. De quo Dominus
Matth. 5. 'Unum iota aut unus apex non praeteribit a Lege, donec
20 omnia fiant.' Ergo oportet ex totis viribus diligere Deum, aut pecca-
mus. Sed Minor, quod non ex totis viribus diligamus, supra probata
est, Quia noluntas in carne et in membris impedit hanc totalitatem,
ut non tota membra seu vires diligant Deum, sed resistit interiori
voluntati Deum diligenti.
26 Sed dicimt illi: Non requirit hoc perfectum mandatum Deus a
nobis. Quero: A quo tunc requirit? An a lapidibus et lignis ? A n a
pecoribus? Error hoc est, Quia Roma. 3. 'Seimus, quod quae-
cunque Lex loquitur, iis qui sunt in Lege loquitur.' Ergo nobis
praeceptum est, a nobis requiritur. Per istam falsissimam huius
30 dicti intelligentiam 'Deus non requirit perfectionem' factum est,
ut diceretur, non esse peccatum, quiequid minus plenissima charitate

3 Idem Β. ίο omnes qui Β: eos qui WA. 12 Rationes ohne

probo A. 15 Dei fehlt B. 22 noluntas A: voluntas Β.
2f. Prov. 20, 9. 3 Gal. 5,17. 6 Ps. 142 (143), 2. 10 f. vgl.
Ps. 142 (143), 2. 15 minorem sc. propositionem = Untersatz.
17 maiorem, d. h. den Obersatz Z. 15: Quicunque non plena etc. 17 f.
Deut. 6, 5. 19 Mt. 5, 18. 21 minor, d.h. der Untersatz Z. 16 f.:
Sed omnis Iustus etc. 25 Bonaventura, in III sent. dist. 27 a. 2 qu.
VI; Biel, in III sent. dist. 27 qu. un. lit. Κ.; cf. W I, 400*5 und Holl,
Luther* S. 164. 26 Deutlich Anklang an Augustin; s. 0. S. 31311.
27 Rm. 3, 19.
 396 IX. Heidelberger Disputation 1518.

fiat, Cum id ideo non requirat, quia ignoscit, Non quia sit licitum
et non peccatum. Alioqui praeceptum suum mutasset, quod est
contra suum dictum: 'Unum iota aut unus apex non praeteribit a
Lege, donee omnia fiant*.

W i, 369 <γ> A r g u o nunc contra illa. [Obiectiones.] 6

Primo dicit Iohannes in sua Canonica: 'Qui natus est ex Deo, non
peccat'. Item Gene. 20. Abimelech Deus testimonium dedit, 'quod
in simplicitate cordis fecerit', ergo non peccavit. Psal. 85. 'Custodi
animam meam, quoniam sanctus sum.' Et quaecunque alia hue duci
possunt. 10
Respondeo: Utrunque verum est, Qui natus ex Deo, non peccat
et peccat. Nisi forte Paulus Roma. 7. non fuit natus ex Deo, Aut ipse
idem Iohannes mentitus contra seipsum dixit: 'Si dixerimus, quia
peccatum non habemus, mendaces sumus'. Peccat scilicet in opere
eodem propter voluntatem camis, Non peccat propter contrariam 16
voluntatem spiritus.
Dicis itaque: Quomodo ergo implemus legem Dei? Respondeo:
Quod non implemus, ideo sumus peccatores et Deo inobedientes. Nec
hoc est peccatum veniale ex genere et natura sua, Quia 'nihil inqui-
natum intrabit in regnum coelorum'. Ideo pro omni peccato requiritur 20
damnatio, cum Christus dicat, quod nec 'unum iota, nec unus apex
praeterire' debeat, 'donee omnia fiant'. Rectissime ergo B. Augustinus
1. retracta. 19. 'Omnia mandata divina implentur, quando quiequid
non fit, ignoscitur.' Ergo praeeepta Dei implentur plus ignoscente
per misericordiam Deo quam operante per iusticiam homine, Quia 25
maior misericordia Dei quam iusticia hominis. Hoc est quod illi di-
cunt: 'Non requirit Deus perfectionem', Ubi deberent dicere: Igno-
scit Deus. Sed quibus ? Nunquid securis et peccatum illud non putan-
tibus? Absit, Sed dicentibus: 'Dimitte nobis debita nostra', ex
vero corde hoc malum suum agnoscentibus et odientibus. Sicut 30

1 A t id A ; requirit Α. 4 donee omnia fiant fehlt Β, dafür steht

&c. 5 Arguo bis illa B : Obiectiones A . 11 qui A : quia Β. 14 Peccat
quidem Α. 15 quoad voluntatem carnis, imo peccat quoad nolunta-
tem Spiritus A. 17 f. Respondeo: non implemus, et non sumus po-
tentes et demum inobedientes A.

ι cum = während doch in Wahrheit; zum Sinn s. u. Z. 23 ff.

3 f. Mt. 5, 18. 5 illa sc. argumenta opposila. 6 1. Joh. 3, 9.
7 Gen. 20, 6. 8 Ps. 85 (86), 2. 13 1. Joh. 1, 8. 19 f. Vgl. Apoc.
21, 27; s. 0. S 3846 ff. 21 Mt. 5, 18. 22 f. Augustin, Retract. I, 19,3
( M P L 3 2 , 6 i 5 ) = unsere Ausg. Bd. 1, 120«. 29 Mt. 6, 12.
 Vorbereitende Niederschrift. 397
Ezech. 20. ' E t displicebitis vobis in conspectu vestro in omnibus
maliciis, quas fecistis' &c.
Hoc est quod Psal. 32. dicit. 'Pro hac orabit ad te omnis Sanctus.'
Si est Sanctus, non habet impietatem, nisi in peccato remissam. Pro
ε qua ergo orat ? Utique pro remittenda orat, Nam pro remissa gratias
potius agit. Deinde non debuit dicere 'Sanctus', sed 'Omnis pecca-
tor pro ea orabit', si de praeterita vellet loqui. 'Sanctus' est cui
<iam> 'remissae sunt iniquitates', 1 Et<tamen> 'Sanctus' orat pro remis- w 1, 370
sione iniquitatis! Mira sentential Nec potest solvi per illorum
10 stultam et carnalem glossam, quod Sanctus de praeteritis orat, Quia
Propheta <loquitur> non de se, sed de iis, quos videbat sancti-
ficatos remissisque peccatis eorum 'Sanctos', E t tarnen dicit eos orare
pro remissione; Nisi forte Propheta vel mentitur vel adulatur appellans
eos 'Sanctos', quibus non essent peccata remissa, Sed orarent 'ut
16 remittantur', cum ante remissionem utique 'peccatores' dicere deberet.

Igitur
Haec est dulcissima Dei Patris misericordia, quod non fictos,
sed veros peccatores salvat, sustinens nos in peccatis nostris et acceptans
opera et vitam nostram omni abiectione dignam, donec nos perfidat
20 atque consummet. Interim in protectione et umbra alarum eius vivi-
mus, Et iudicium eius eifugimus per misericordiam eius, non per
iusticiam nostram.
Facessant igitur argumenta fumi humani: 'Unus et idem actus
non potest esse acceptatus et deacceptatus Deo. Sequitur enim
25 quod sit bonus et non bonus.' Respondeo: Ergo nec potest homo simul
timere iudicium et sperare misericordiam ? Dico itaque, quod omnis

I E t fehlt B . 3 dicit fehlt B ; Pro hoc B . 7 Mit loqui endet

A ; denn das nun Folgende (3977—39816) hat Α schon nach 394» gebracht
(s. Einl.). — Sanctus enim A. 8 <iam> fehlt Hss.; zur Verdeutlichung
hinzugefügt. — <tamen> ergänzt. I I <loquitur> ergänzt Stange.
14 f. sed orarent bis deberet*: sed tum orare 'ut remittantur' vel ad
remissionem peccatorum utique dicere deberet W A ( = Kombination aus
Α und Β : sed tum ut remittantur vel ad remissionem peccatorum utique
usw. A : sed orare ut remittantur, cum ante remissionem peccatores
usw. B). 19 dignam A : digna B , WA. 25 respondeo, quod non;
nec potest Α.

ι Ez. 20, 43. 3 Ps. 31 (32), 6. 8 Ps. 31 (32), 1 . 9 mirasen-

tentia = welch Widerspruchl 10 Gl. ord. zu Ps. 31 (32), 6 aus Augustin:
orat. . . quia dimisisti [praeteritüm!]; aliter non est sanctus; dagegen
schon Luther W. 3, 1733 P r o hac impietate remittenda; vgl. hier S. 2421.
20 Vgl. Ps. 16 (17), 8.
 I X . Heidelberger Disputation 1518.

actus bonus est acceptatus (et non deacceptatus) Et econtra est non
acceptatus (sed deacceptatus). Quia est acceptatus per ignoscentiam
ac sie non deacceptatus, quia ignoscit per misericordiam, quod minus
aeeeptatione dignum est: Idem autem est deacceptatus, id est pecca-
tum, inquantum est ex carnis malicia actus. Sed tarnen hoc Deus 6
ignoscit in hoc tempore, Et requirit tarn in hoc quam in futuro tem-
pore. Non enim est ullus actus, quem Deus aeeeptet simpliciter (ista
enim nomina ex humano corde ficta sunt), Sed omni actui nostro
ignoscit et parcit. Illi autem praesumunt, quod sit aliquis quem
aeeeptet sine ignoscentia, quod est falsum. Quando ergo ignoscit, 10
non aeeeptat neque deaeeeptat, sed ignoscit, Et sie aeeeptat miseri-
cordiam suam in operibus nostris, hoc est 'faciem lob', scilicet Christi
pro nobis. Ipse est enim propiciatorium Dei, qui opera nostra excusat et
W 1, 371 ignoseibilia facit, ita ut,' quod minus est in nobis, per plenitudinem
eius suppleamus. Ipse enim est iusticia nostra solus, donee efficia- 15
mur conformes imagini eius.

<c> D e n u o probo <sc. quod homo extra gratiam, dum

facit quod in se est, peccat mortaliter).
Primo, 'Non est in me, id est in carne mea, bdnum'. Multo minus
in illis erit bonum, qui sunt omnino caro et sanguis. Apostolus enim 20
in persona sua et omnium iustorum loquitur. Si ergo hi, dum faciunt
quod extra eos est et secundum gratiam, adhuc non faciunt quod
debent, licet vehementer laborent, Quantomagis ii, qui id quod sine
gratia in seipsis est facientes, non laborantes, contra faciunt quam
debent I At hic iterum dicunt: Verum est, deficiunt, sed idem defectus 25
non est peccatum. Respondeo: Ex natura sua peccatum est, sed ge-
mentibus Deus non imputat.
Secundo, per illud Gene. 6. 'Cuncta cogitatio cordis humani
prona est ad malum ab adoleseentia sua.' Hic non dicit 'Cogitatio',
sed 'cuncta cogitatio', Et quiequid cogitat homo, malum est, quia 80
quaerit quae sua stmt nee potest aliter sine gratia Dei.
Tertio, 1. Corinth. 13. Charitati soli tribuitur, quod 'non quaerit
quae sua sunt', Sine qua Apostolus Philip. 2. proclamat, 'Omnes
6 in vor futuro fehlt Β. 12 hoc bis Christi Β : hoc est iustitiam
Christi A : hoc est faciem lob, scilicet iustitiam Christi W A . 17 Von
hier ab nur B. 17 f. <sc. quod bis mortaliter) ergänzt nach Stange
und Hirsch.

9 illi = oben S. 39723. 12 Hiob 42, 9. 17 f. cf. S. 3 8 6 « £E.

(Th. 16). 19 Rm. 7, 18. 28 Gen. 6, 5; 8, 21. 32 x. Cor. 13, 5.
3 3 Phil. 2, 21.
 Vorbereitende Niederschrift. 399
quaerere quae sua sunt, non quae Ihesu Christi'. Sed quaerere quae
sua sunt est mortale peccatum.
Quarto, Oseae 13. 'Perditio tua (seu perditio tibi) Israel, Ex
me tantummodo auxilium tuum.' Non ait 'Iusticia', sed 'perditio
6 tua est', Nihil nisi perditum operaris · ex teipso.
Quinto, 'Non potest arbor mala fructus bonos facere'.
Sexto, 'Qui non est mecum, contra me est'. Sed contra Christum
esse est peccatum mortale, Et non esse cum eo est extra gratiam esse.
Septimo, 'Si quis non manserit in me, mittetur foras sicut palmes
10 Et colligent eum et in ignem mittent et ardet'. Ecce extra Christum
esse est ignem mereri et arescere assidue. Utique operando quicquid
operetur, quod utique de venialibus non potest intelligi.
Octavo, Virgines stultae nonne reiectae sunt, non quia non fuerunt
operatae, sed quia sine oleo operatae fuerunt? Fecerant bona ex se,
15 sed non ex gratia, Quia gloriam suam quaesierunt; quo vicio sine gratia
impossibile est hominem carere.
Nono, 'Pluit Deus super bonos et ingratos'. At ingratus est,
qui Dei bona non refert accepta Deo, quod est mortale peccatum.
Ac sic necessario sunt opera extra gratiam.
20 Decimo, 'Qui facit peccatum, servus est peccati'. Quomodo
est possibile, ut servus diaboli, captivus peccati, faciat aliud quam
peccatum, cui servit ? Quomodo potest opus lucis facere, qui est in
tenebris? Quomodo 1 opus sapientis, qui est stultus ? Quomodo opus W 1, 37a
sani, qui est aegrotus ? Et multa talia. Omnia ergo quae facit sunt
26 opera diaboli, opera peccati, opera tenebrarum, opera stulticiae.
Undecimo, Si esse hominis est sub 'potestate tenebrarum',
quomodo non etiam operari eius ? Arbor est sub diaboli tyrannide,
et negantur fructus eius sub eodem essel
Duodecimo, Illud Psal. 94. quod Apostolus adducit: 'Deus seit
30 cogitationes hominum, quoniam vanae sunt', Et Psal. 33. 'Dominus
dissipat consilia gentium, reprobat autem cogitationes populorum et
reprobat consilia prineipum.' Hic quaero: An 'cogitationes hominum'
intelligas eas, quas homo cogitat ex se? Si sie, audis reprobatas et
non tantummodo 'mortuas', Sed displicentes coram iudicio Dei.
35 Si sunt autem cogitationes, quas homo non ex se, sed ex mala inclina-
tione facit, non debuit eas vocare 'hominum cogitationes'. Certum
est, quod ea 'consilia' intelligit, quae dictant homines duetu rationis

3 Hos. 13, 9. 6 Mt. 7, 18. 7 Lc. 1 1 , 2 3 . 9 Joh. 1 5 , 6 .

13 vgl. Mt. 25, 1 S. 17 Mt. 5, 45. 20 Joh. 8, 34. 26 Col. 1, 13.
29 Ps. 93 (94), 11; vgl. 1. Cor. 3, 20. 30 Ps. 32 (33), 10. 34 s. 0.
S. 38418 ff. (Th. 10).
 400 IX. Heidelberger Disputation 1518.

naturalis, Alioqui stulticias potius appellaret. Nunc id, quod est sa-
pientiae in hominibus, Deus reprobat, quanto magis stultidam!
Tertiodecimo, Illud Proverb. 3. 'Ne innitaris prudentiae tuae'.
Haec universaliter vel particulariter sunt intelligenda. Si universaliter,
nullum est dictamen rationis non reprobatum et darrmatum. Si 6
particulariter, ut multi putant, ergo quandoque licet inniti sibi ipsi
et suae prudentiae contra hunc expressum textum.
Quartodecimo, Si homo potest ex seipso aliquid facere sine pec-
cato bonum, Ergo digne potest etiam sibi dare gloriam pro modo
bonitatis a se factae. Dicat ergo se esse bonum, sapientem, fortem, 10
et glorietur caro in conspectu Dei contra Apostolum expresse dicen-
tem, 'Qui gloriatur, in Domino glorietur'.
Quintodecimo, Psal. 81. 'Dimisi eos secundum desideria cordis
sui.' Ecce poena est peccati, secundum cor suum relinqui hominem,
Ergo mortale peccatum. At 'cor suum' est etiam quaecunque voluntas 16
hominis extra gratiam. Alioqui dixisset 'Dimisi eos secundum desi-
deria inimici, Et ibunt in adinventionibus hostium, non autem in suis'.
Sextodecimo, Roma. 14. Omne, quod non est ex fide, peccatum
est.' Quod B. Augustinus de fide Christi intelligit, Licet alii exponant
de conscientia. Veruntamen etiam fides Christi est conscientia bona, 20
Sicut Petrus ait: 'Conscientiae bonae interrogatio in Deum', id est
quod in Deum bene confidit. Igitur si opus extra fidem non esset pec-
catum mortale, sequeretur, quod Paulus ibi propter veniale peccatum
adeo laboraret, quod est falsum, cum sine veniali nullus possit vivere.
Ergo 'omne, quod non est ex fide, peccatum' mortale 'est' et dam- 25
nabile, quia et contra conscientiam est, conscientiam, inquam, fidei
in Christum, quia non in fiducia eius operatur. Non enim credit
sese placere Deo ad meritum, Et tarnen agit in tali infidelitate et
conscientia.
w
1. 373 Decimoseptimo, Melior esset conditio peccatoris quam iusti, quia 30
iustus in opere suo peccat venialiter et impius non peccat. Quare
necessarium est, ut plus peccare quam venialiter concedatur. Item,
Iusti verentur opera sua, quantomagis impiorum opera sunt timenda,
Aut iterum melior est conditio impii quam iusti, cum hic timeat, ille
securus sit. 35

3 Prov. 3, 5. 6 particulariter versteht die Stelle ζ. B . die Gl.

ord., wenn sie nur den meint, der 'sese prae caeteris quasi doctior ex-
tollit'. Gl. int.: preponendo te patribus; vgl. unten S. 42414 ft. 12 1 . Cor.
1,31. 1 3 Ps. 80 (81), 1 3 . 1 8 ff. R m . 14, 23; Aug. s . o . S. 29911;
alii — Gl. ord.; L y r a , Thomas Aqu., Biel; s. 0. S. 30031 und unsere Ausg.
B d . 2, 209a5 ( = W 8, 591). 21 1 . Petr. 3, 2 1 .
 Vorbereitende Niederschrift. 401
Decimooctavo, Si homini facienti quod in se est datur gratia,
Ergo homo potest scire, se esse in gratia. Probatur, Quia homo aut
seit sese facere quod in se est aut non seit. Si seit, ergo et gratiam se
habere seit, Cum dicant, omnino gratiam dari facienti quod in se est.
6 Si non seit, frustra datur ilia doctrina et cessat eius consolatio, Quia
quocunque opere facto nescit, an fecerit quod est in se, ergo dubius
remanet semper.
Decimonono, Quaeritur, quale sit illud opus quod homo facit,
quando facit quod est in se. Si nullum potest dari, Cur ita docetur
10 facere, quod nescit quid sit ? Si autem est, detur. Et datur a quibusdam
actus diligendi Deum super omnia.
Hie (ut digrediar parum) dico primum, Tales Magistros gratiae
Dei nihil tribuere praeter 'ornatum' quendam operibus nostris, Non
ut sanet aegros, sed ut ornet fortes. Opera possumus facere, sed non
15 colorata. Et ita gratia est res vilissima donumque non necessarium
propter nos, sed propter voluntatem et intentionem praecipientis,
ut dicunt. Et quis hanc iniuriam <ferat> Christianus ? Christus ergo
gratis mortuus est pro nobis, sed pro intentione Dei passus est, Nos
non eguimus, sed intentio praecipientis. Siquidem nos potuimus
20 implere Legem, sed Deus non erat contentus, quin ultra Legem
exactionator esset gratiae suae. Et ita redit non Pelagius, sed peior
blasphemator quam Pelagius. Sic Deum super omnia diliginaturaliter
invenimus, et non pudet dicere 'super omnia'. Sed tamen respondeo:
Si actus diligendi Deum est facere quod est in se, adhuc stabit, quod
25 homo nescit quando diligat, ac per hoc nec quando faciat quod est in
se, aut quomodo et quid faciat, ut faciat quod est in se, Aut certus
erit de gratia, quod omnes negant.
Si dixeris: Debet conari, ut faciat quod in se est, Respondeo:
Iterum quaero: An seit se conari, et quomodo conetur, et quid faciat ut
30 conetur ? Si seit, iterum certus est. Si nescit, iterum vana est doctrina.
Imo illud conari aut est idem quod facere in se, et redit eadem quaestio,
Aut aliud: Ergo homo non faciendo quod in se est, sed conando ad
tale facere facit quod est in se, Ergo faciendo quod est in se nondum
facit quod in se est.
35 Vicesimo, Cessent vana verba et experientiam consulamus. Fa-

1 se fehlt WA. 17 <ferat> ergänzt Stange.

ι—4 homini facienti usw. s. o. S. 19435; 2995. 10 a quibusdam:

s. 0. S. 32116. 12 f. vgl. Bonaventura, in II sent. dist. 12 a. 1 qu. 2 ad 4.
17 ut dicunt: s. o. S. 2429 f. 27 Bona\entira, in II sent. dist. 17
p. ι qu. 3; Thomas Aquin. S. th. I II qu. 112 a. 5.
Luther V 26
 402 IX· Heidelberger Disputation 1518.

ciat quisquis quod est in sc, dum irascitur, irritatui, tentatur, Imo
praeparet se ad illuminationem eius quod ignorat, et videamus an
impetret. Agat, quaeso, et incipiat, et videamus quidnam faciat et fiat.
Vicesimoprimo, Si homo faciendo quod est in se gratiam obtinet,
impossibile videtur, quod non omnis vel saltern maior pars hominum s
salvarentur. Quaero: Quando homo superbit, peccat &c., A n faciat
w 1, 374 ipse homo tale opus 1 aut alius ? Ipse utique. A n ex se et suis viribus ?
An ex alio et alienis viribus ? E x se et suis viribus. Ergo quando homo
peccat, facit quod est in se. Quare econtra, quando facit quod est in
se, peccat. xo
Sed hic dicitur: Loquor de homine et viribus ut bonis naturaliter,
non ut in abusu eius sunt. Respondeo: A t vires naturales sunt semper
in abusu, quia sauciae. Est enim bona creatura, sed infirmata. Nec
agit separatim a suis morbis, sed infecta morbo agit. Ideo non potest
agere nisi ut infirma, etiam si sit bona, Sicut securis corrosa est fer- 15
rum, sed non agit nisi ut corrosa, quantumlibet sit ferrum.
Vicesimosecundo, Cur ergo concedimus concupiscentiam in-
vincibilem? Fac quod est in te, et non concupisce. A t non potes.
Quare nec Legem naturaliter imples? Quod si hanc non imples,
multominus illam dilectionis. Item, fac quod est in te, et non irascere 20
offendenti. Fac quod est in te, et non time periculum.
Vicesimotertio, Fac quod est in te, et non horreas mortem.
Quaeso: Quis hominum non horret, non diffidit in morte Ί Quis hanc
non fugit? Attamen ex quo Deus eam vult nos subire, manifestum
est, quod naturaliter plus nostram quam Dei voluntatem diligimus. 25
Si enim plus Dei voluntatem diligeremus, ctun gaudio mortem sus-
ciperemus, imo lucrum putaremus, sicut putamus, quando nostra
fit voluntas. Ergo figmenta sunt quae loquimur. Deum longe infra
se diligit, imo odit, qui mortem (id est, voluntatem Dei) odit seu
non diligit. At omnes sumus tales. Ubi nunc est amor Dei super 30
omnia ? Ecce non super vitam nostram et voluntatem nostram Deum
diligimus. Quid etiam de inferno dicam ? Quis hunc non odit ?
Vicesimoquarto, Ipsa oratio dominica sola testis abunde est,
quod mali sumus operarii in omni vita. Finge enim eum qui facit quod
est in se, A n orandum sibi sit: 'Sanctificetur nomen tuum', 'Fiat 35
voluntas tua', An potius sanctificatum est, et facta est? Si 'sanctifi-
cetur', ergo pollutum confitetur. Si 'fiat', ergo inobedientiam confitetur.
Quod si id contingit in Filiis et Sanctis, quanto magis in impiis!
Anno M . D . X V I I I .

15 cf. S. 383,3 ft. 17 s. o. S. 8O33 ff. 26 f. Vgl. Phil. 1, 21.

 Probat, philos. Th. ι u. 2. 403

IX d) Probationen zu den beiden eisten philosophischen

Thesen.
Ex Philosophie. C o n d . : PRImA.
Q u i sine p e r i c u l o V o l e t In aristotele p h i l o s o p h a r i ,
Β Necesse est, U t ante bene s t u l t i f i c e t u r in Christo.
Huius Ratio est
Prima illud 1. Coryn. 1 : 'Si quis inter vos vult sapiens esse in
hoc seculo stultus fiat, ut sit sapiens'. Secunda, quod secundum
apostolum 'scientia inflat', ideo, nisi sciatur, quod omnis scientia est
10 de numero rerum, quae non prosunt ad salutem nisi hiis, qui sunt in
gratia, omnino inflatur animus scientis. Sicut enim electis 'omnia
cooperantur in bonum', ita illis omnia in malum. Tertia, quod ho-
minis tota fiducia, vita, gloria, virtus, sapientia non est nisi Christus.
Christus autem est in deo absconditus. quare omne, quod apparet
16 intus et foris, non est id, de quo sit homini praesumendum. unde
stultificari hoc loco id dico scilicet scire omnia praeter Christum
scire sit nihil scire, ideoque talem scientiam habendam, ac si non
habeatur, non in ea placere, neque prae caecis se aliquid esse putare.
Hiere. 9: 'Non glorietur sapiens in sapientia sua, sed glorietur nosse
20 me'.
SEcunDA.
Sicut Libidinis malo non utitur bene nisi coniugatus,
Ita nemo philosophatur bene nisi stultus id e s t c h r i s t i a -
nus.
25 Quia sicut libido est perversa cupiditas voluptatis, ita philoso-
phia est perversus amor sciendi, nisi assit gratia Christi; non quod
philosophia sit mala nec voluptas, sed quod cupido utriusque non
potest esse recta nisi Christianis. Imo omnes vires corporis et animae

3 Undecima conclusio B. 6 ratio prima B. 7 1 . Cor. 1.

dicitur B. 8 Secunda ratio est quod scilicet scientia Β. ίο numero
eorum B ; nisi iis B. 11 enim istis B. 12 Tertia ratio est B. 14 in
deo estB. 15 intus et foris om B. 16 dico scire scilicet quod B.
18 caeteris B. 21 Duodecima conclusio B. 25 Ratio. Quia. 27 cupi-
do utriusque K : cupiditas hucusque B. 28 esse mala nisi B. — omnes
corporis . . . vires tales B.

3 ff. Buddeus (s.Einleitung S. 376): R e s o l u t i o n e s d u a r u m con-

c l u s i o n u m in d i s p u t a t i o n e Heidelbergensi D. Mart. Lutheri 1518.
Duae sequentes conclusiones magis sunt theologicae quam philosophicae,
ideoque ipse eas Lutherus solas (prae philosophicis) illustravit reso-
lutionibus. Itaque harum duarum conclusionum resolutiones sunt D.
Martini Luth. 7 1. Cor. 3,18.. 9 1 . Cor. 8,1. i i f . Rm. 8, 28.
16 f. Vgl. Eph. 3, 19. 19 Jer. 9, 22 f.
26*
404 I X . Heidelberger Disputation 1518.

tales sunt, ut suum obiectum (id est bonam creaturam dei) perverse
cupiant. multo magis intellectus suum obiectum (id est verum) cupit
perverse, scilicet gloriam suam, vel in odium alterius fastidit etc.
Ideo Johan. non reprobavit oculum, carnem, vitam, sed concupi-
scentiam carnis, oculorum et superbiam vitae. Ideo philosophari 6
extra Christum idem est quod extra matrimonium fornicari, nusquam
enim utitur, sed fruitur homo creatura.

1 creaturam ut sine gratia bonam Β . I f. perverse rapiant —

magis i n . . . [Haec cum tota pagina atramento esset perfusa, legi non
poterant. Budd.] 2 f. sine obedientia scilicet verum cupit perverse
vel in gloriam suam vel in odium [Schluß feht] B.

4 1. Joh. 2, 16.
X. Fünf frühe Predigten. 1514—1517. (1520.)
Die Überlieferung der frühen Lutherpredigten bis 1518 ist recht
spärlich. Wir besitzen außer den zwei oben S. 19 ff. abgedruckten
Predigten nur:
1. eine Gruppe von 32 Predigtstücken vom (29.) Juni 1516 bis
24. Februar 1517 in chronologischer Folge (W. 1, 60—141),
durch einen Druck L ö s c h e r s (i720iF.) überliefert; es sind die
Einleitungsstücke zu den 1518 gedruckten Dekalogpredigten
(W. 1, 398 ff.). Löscher stellte diesen Exordien eine Gruppe
von 7 Predigten aus verschiedenen, zumeist früheren Jahren
voraus (W. 1, 20—60), die er in derselben (uns verlorenen)
Handschrift fand. Von diesen letzteren mögen ursprünglich
sogar einige von Luther zum Druck bestimmt gewesen sein
(s. u. S. 41536: lector).
2. Sieben Predigten aus den Jahren 1515 bis 1517/18 (W. 4, 636
—644 und 655—683), welche Stephan R o t h in eine Sammlung
einschob, die er aus Predigt- und Kollegnachschriften vom Herbst
1519 bis Herbst 1520 sich anfertigte (W. 4, 605—717). Vier von
diesen sieben sind uns auch durch Löscher (sub 1) überliefert.
3. Haben wir einige Predigtstücke und Hinweise auf Predigten
von 1513 bis 15x5 in der 1. P s a l m e n v o r l e s u n g (z. B. W . 3,
262» S.; 34238 ff.; W . 4, 221, 7 ).
Wenige versprengte oder schwer datierbare Predigten (wie
W. 17 II 496 ff.) mögen hinzukommen. Erst ab 1519 ist die Über-
lieferung reicher. Wir haben für die Jahre 1519 bis 1521:
1. die sehr umfangreiche Poliandersche Sammlung (W. 9,329—676),
2. die Stephan Rothsche Sammlung (W. 4, 605—717; s. o. sub 2),
3. zwölf als Einzeldrucke 1518 bis 1521 erschienene Predigten
(W. 1 ; W . 2; W . 7).
D a der 7. Band dieser Ausgabe ganz den Predigten L.s gewidmet
ist, mußten wir in der A u s w a h l uns hier auf wenige charakteristische
Predigten aus der Frühzeit beschränken: nach Löscher eine von
1514, zwei von 1516, eine von 1517 und nach Roth eine von 1520,
die über die uns hier gesteckte Grenze von 1518 hinausgreifen möge
 406 X. Frühe Predigten 1514—17.

als Verbindungsglied zum 7. Band dieser Ausgabe, welcher nur Pre-

digten aus der Reifezeit nach 1522 bringt.
L i t e r a t u r : Neben dem S. VIII Genannten zur Chronologie:
E. Vogelsang, Zur Datierung der frühsten Lutherpredigten (ZKG.
1931 S. 112 ff.)·

W i, a0l SERMO LUTHERI.

I n N a t a l i C h r i s t i , A. 1515.
' I n p r i n c i p i o erat v e r b u m ' , loh. 1. Cum legatur Euan-
gelium in isto Festo, indignum videtur nihil de ipso loqui. Licet enim
sit arduum et difficile, faciamus tarnen quantum possumus, ut aliquid 5
de illo percipiamus. Quare literaliter ipsum principium videamus.
At praenotandum est ante omnia, quod Iohannes in hoc loco per
'verbum' intelligatFiliumDei. Quod autem hoc faciat et quare faciat,
postea videbimus. Igitur idem sit, si audierimus verbum ac si Filium
Dei seu Christum, secundum quem Deus audiendus. Hoc sie posito, 10
pergit Euangelista ostendere aeternitatem distinetionemque a Patre
et identitatem cum patre filii, dicens: ' I n p r i n c i p i o e r a t v e r b u m ' ,
hoc est, iam erat ipse Christus, quando ineipiebant omnia, non tunc
coepit. Non ipse principium tunc aeeepit, sed erat in principio. Ante
enim fuerat quam principium rerum esset, quippe aeternus. Et mira 15
est haec aeternitatis expressio, Et non dubium est quin hic de principio
omnium loquatur. Et tarnen non ait 'ante principium erat', sed 'in
principio'. Et ante principium non dicere potes esse, fuisse, fore:
nam haec omnia relative dicuntur, cum praeteritum ad futurum
dicatur 'erat' vel 'fuit'. Unde non dicit verbum fuisse, donec addat 20
illud, cuius respectu fuisse posset intelligi, nempe 'in principio erat',
quasi diceret ipsum totius mundi initium et totius temporis habere
se velut quoddam futurum ad Deum, in quo nec praeteritum nec
futurum est. Principium rerum omnium itaque non erat in verbo,
sed tunc coepit in seipso: sed verbum tunc iam erat, quando princi- 25
pium ineipiebat. Quare non ipse prineipiatus aut factus aut creatus
est, sed erat tantummodo in principio.
Deinde 'et v e r b u m e r a t a p u d D e u m ' : hic distinguunt
Filium a Patre, quia, quando omnia fiebant et non erant, ille erat apud

2 25. December 1514. 3 Joh. I, 1; vgl. die Predigt über den

gleichen Text: W 10 I 1,180 ff. 4 f. Vgl. W 10 11, i8i 7 f. 11 f. Vgl.
Petrus Lombardus, I. sent. dist. 2 c. 8. 17 f. = W 10 I 1, 189«.
23 f. s. o. S. 95 ft.; W 3, 46129. 26 Vgl. Petrus Lombardus, III.
sent. dist. 11 c. 1. 28 f. ζ. B. Nicol. v. Lyra z. St.: hic . . . probat
patris et filii personalem distinetionem.
 Joh. ι, ι ff.: 1514. 407

Deum. Manifeste datur intelligi, quod alius ipse sit ab eo, apud quem
f u i t j et tarnen, cum tunc nihil praeter D e u m solum fuerit, necesse
est quod ipse etiam Deus fuerit, ut sequitur: 'et D e u s erat ver-
bum'. Quasi diceret ' D i x i quod esset 1 apud Deum, cum autem tunc w 1, ai
6 nihil nisi Deus solus esset, manifeste intelliges, necessario fuerit hoc
verbum. Nam cum nihil possis dare aliud quod fuerit nisi Deum
et verbum, dixerim quod apud Deum fuerit, ergo nihil aliud a Deo,
sed ipse Deus necessario sequitur fuisse hoc verbum'. Unde non est
necesse quod ista omnino per transpositionem sic ordinentur 'et ver-
10 bum erat Deus', ut multi volunt, imo aptius, ut Iohannes posuit,
ordinatur, ut sit sensus: Deus erat verbum, hoc est ipsa divinitas
ipsummet inquam erat verbum, non aliquid quod apud D e u m et
non tarnen Deus esset ipse.
In hoc igitur signo, velut magi Pharaonis, defecerunt maximi
is haeretici Ariani: nam principia duo admiserunt, secundum quae esset
aeternus qui apud D e u m et distinctus a Deo. Sed interim negabant,
secundum quod esset D e u s : imo et hoc ipsum admiserunt, sed nun-
cupative. Quare patet, quod ista oratio, si dimittitur in praesenti
ordine quo earn Iohannes posuit, fortius contra Arianos facit quam
20 si ad alium modum ordinetur, Imo invicta est contra eos illo ordine,
hoc autem invalida. N a m illi istud admittunt, ut dixi, 'verbum erat
Deus', sed hoc summe negant 'Deus erat verbum'. Imo puto, quod
praecise sic sit contra Arianos ordinate, ut cum dixerat 'et verbum
erat apud Deum', mox addit 'et Deus erat verbum', quasi diceret
25 'erat apud Deum, sed tamen ipse Deus erat hoc verbum'.
Quare repetamus omnia. ' I n principio erat verbum', quia non
coepit cum aliis fieri: aliud enim iam esse, imo fuisse, et aliud iam fieri.
Omnia autem in principio fiebant, sed in eorum fieri ille iam fuerat.
E t verbum erat apud D e u m , i. e. non erat solum, nec tamen nusquam,
so sed apud Deum. A c per hoc iam distinguitur a Deo, multo magis a
creatis, in quorum principio erat, Quia per 'erat' tollitur eius initium,
sed per 'apud' ponitur eius distinctio a Patre. Itaque et aeternus est
et distinctus. Igitur non patitur se intelligi solum fuisse, quando apud
D e u m f u i t ('Apud' enim non solitarium indicat), Et tamen nec incepisse,
35 quia cum omnia inciperent, ipse erat et non incepit. Sed ne quis dicat
'bene esto, fuit aeternus et Filius a Deo, ergo diviserunt inter se
divinitatem, vel ipse non ideo erat Deus aeternus, sicut solis radius
coaeternus ei est, sed non ideo est sol ipse'. Huic nequitiae Arianae

9 f. == W 10 1 1 , 191,9 S.; multi: ζ. B. Nicol. v. Lyra z. St. 15 Vgl.

Schäfer, L. als Kitchenhistoriker S. 274 S. 19 fi. = W 10 I 1, 192« ff.
 408 X. Frühe Predigten 1514—17.

occurrit dicens 'et Deus erat verbum', i. e. licet distinctus, non tarnen
diversus et alius Deus, sed ipse Deus, hoc est: quicquid pertinet ad
esse Deum, seu plenitudo divinitatis totaque Deitas erat ipsum verbum,
quia nonnisi Deus unus, imo et totus Deus in verbo, totus Deus in
Patre. Verum ergo est, quod Pater est Deus, Filius Deus, et hoc non s
solum, sed etiam Deus est Pater, Deus est Filius, i. e. quicquid est
Deus, hoc est Pater, et quicquid est Deus, id ipsum est Filius. Unde
hic contemnenda suppositio modernorum logicorum, quam vocant
completam: non enim dico 'quisquis est Deus, est Pater vel Filius',
W 1, 23 ut personas confunderem, sed 'quicquid', i. e. tota natura ' Dei, 'est 10
Pater et Filius', ut unitatem Substantiae asseram: 'quicquid' enim
non personalia sed essentialia significat et distribuit, 'quisquis' autem
personalia, quorum hoc generis masculini, istud neutrius, sicut alius
et aliud. Unde patet, quod nec suam logicam satis intelligunt, quando
hanc falsam asserunt 'quicquid est Deus, est Pater'. Subsumunt 15
enim 'sed Filius est Deus, ergo Filius est Pater'. Sed est Fallacia
Figurae dictionis et sub termino essentiali distributo subsumitur
terminus personalis. Unde multo melior modus potest assignari,
quo salvetur Veritas huius Articuli et regularum Syllogisticarum,
quam a Cameracense assignatur, iste scilicet, quod omnis Syllogismus 20
ex terminis divinis, qui infert conclusionem falsam, certissime peccat
secundum Fallaciam aequivocationis vel Figurae dictionis. Et hinc
fit, ut non omnes propositiones divinae possint intrare formam Syllo-
gisticam, et si intrant, faciunt hanc Fallaciam, ut: 'omnis Pater generat,
Dei Essentia est Pater, ergo Essentia generat'. Manifeste patet, 25
quoniam subsumitur sub termino personali terminus essentialis,
atque ita non fit subsumtio termini distributi. Quid ergo mirum,
si falsum concludatur? Sic etiam ibi: 'nulla divinitas generat, sed
omnis persona est divinitas, ergo nulla persona generat'. Sed sic
debuit subsumi: 'sed ista divinitas A est divinitas, ergo ista divinitas 30
non generat', Et in priori sic: 'sed iste pater est pater, ergo iste pater
generat'. Sed haec ad Logicam pertinent latius, hic autem pro illius
orationis luce 'Deus erat verbum' adducta.
Sequitur: 'hoc e r a t i n p r i n c i p i o a p u d D e u m ' . quiadixerat
'Deus erat verbum', ne confundere personas videretur, repetit, quod 35
antea dixerat, ne ilia duo prius dicta, scilicet 'in principio erat verbum'
et 'verbum erat apud Deum', correxisse videretur et nullam se distinc-
tionem intelligere voluisse aut non ab aeterno verbum fuisse: imo

8 f. s. o. S. 3241 (Disput.) W i, 22619 ff. 20 Cameracensis =

Peter d'Ailli, s. 0. S. 3243 ff. (W 1, 22621 f.).
 Joh. ι , ι ft.: 1514. 409
confirmat distinctionem praedictam per assertionem reduplicatam,
ut sic vere sit distinctus a patxe filius, qui tamen idem cum ipso Deus.
Haec satis sunt de istis propositionibus.
Sequitur nunc videre, quod, ut praemisimus, per 'verbum' in-
6 telligat Iohannes Filium, et quare hoc faciat.
Primo, quod Filium intelligat per 'verbum', expresse dicit infra:
'et verbum caro factum est' et, ne adhuc dubites, 'vidimus gloriam
eius' (cuius, nisi verbi praedicti?) 'quasi unigeniti a patre'. Ergo
unigenitus et verbum idem stmt. Unde et deinceps ipsum semper
10 describit Filium Dei, et in canonica sua multipliciter per 'verbum':
'quod audivimus et quod vidimus de verbo vitae*. Idem ex aliis
Epistolis Canonicis satis patet.
Secundo, quare appellet 'verbum', Multae sunt causae et optimae
aliquae et profundae. prima: videtur id ex Genesi sumsisse, ubi dicitur:
15 dixit Deus 'Fiat', et factum est. Ex quo textu satis accipitur verbum
esse apud Deum, 1 Quia cum Deus dixit, sine dubio non erat verbum w 1, 23
creatum vel humanum, cum tunc nondum aliqua res vel verbum fuerit
creatum, sed per dicere seu verbum Dei coeperunt esse, ipsum autem
non coepit et ita consonat id quod dixit: 'In principio erat verbum'.
20 Erat enim, cum per ipsum Deus iuberet, ut fierent omnia, ergo ipsum
extra omnia quae iussa sunt fieri, nec tamen cum omnibus factum est,
sed omnia per ipsum. Idcirco principium Euangelii Iohannis miro
lumine exponit principium Genesis. Si ergo Deus dixit, igitur verbum
eius distinctum est ab eo: tamen nusquam esse potuit nisi apud
25 dicentem Deum. Ergo coaeternum et tamen distinctum ei est, ac per
hoc verus etiam Deus. Et quicquid est ex quo omnia facta Deus est,
cum ultra factorem et facturam non possit esse aliquid. Quo patet,
ex principio Genesis suum principium collegisse, Quia istae sequentes
propositiones 'in principio erat verbum' et 'verbum erat &c.' velut
30 corollaria sequuntur necessario ex illis verbis Mosis 'dixit Deus:
Fiat, et factum est', Quod Moses prius ipsum appellavit 'verbum'
quam Iohannes. nam et Propheta per Spiritum idem collegerat ex
eisdem verbis, quando dixit: 'verbo Domini coeli firmati sunt', et
iterum: 'omnia in sapientia fecisti', Et Salomo similiter ea quae de
35 Sapientia Prov. 8. perorat. Secunda, quod sic aptiorem et perfectiorem
viam intelligendi et ascendendi in Deitatem Filii et pluralitatem Per-
sonarum cum identitate naturae nobis paravit.

6 Joh. I, 14. 11 i. Joh. ι, I. 14 ff. breit ausgeführt: W 10

I i , 1826 S. 31 Gen. ι , 3. 33 Ps. 32 (33), 6. 34 Ps. 103 (104),
24; Prov. 8, 22 ff. (Ps. 32 u. Prov. 8 als Beweisstellen beim Lombarden
I. sent, dist. 2 c. 6).
 410 X. Frühe Predigten 1514—17.

Quod ut capiamus, notandum, quod duplex sit verbum: ρ r i m u m

est internum, quod propriissime dicitur verbum, et perfectissimum
est et repraesentativum et indicativum Filii Dei, quippe quod in sola
perfectissima natura, scilicet intellectuali vel rationali, invenitur,
quod ex vulgari dicto accipitur, quando solet dici de cogitationibus 6
'ecce secum in corde loquitur', seu SReitt f«gt mir bai. Si cor
tibi dicit, ergo verbum est, imo ita perfectum verbum, ut per tuam
experientiam sentias, quod verbum oris incomparabiliter minus est
et inürmius. Nam nulli potes per verbum oris cor movere, quantum
est cor tuum motum a verbo tuo interius, sicut solemus dicere, quando 10
nostra consilia, quaerelas aut monita alii nolunt corde percipere, &
eefyt tfyttt nif JU tt, i. e. non movet hoc eius cor sicut nostrum.
Moveret autem si ipsum internum verbum possemus in eorum cor
mittere, nunc autem solum verbum externum mittimus in eorum cor,
imo incomparabiliter minus movetur ab eo quam nos ab ipso interno. is
Quae si notasset inter alia mirabilia, quae ex hoc sequuntur, ut infra
dicendum est, hoc primum sequitur, quod hoc verbum est omnium
verborum perfectissimum, secundo, quod manet intus nec potest
perfundi foras, tertio, quod nemo ipsum novit nisi ipse qui habet,
quarto, quod hoc verbum est consilium, cogitatio, sapientia, iudicium, 20
Veritas, intellectus ipsius hominis, quinto, quod hoc verbum non
citius foras mittitur seu manifestatur melius quam per verbum oris
W i, 2+ vel opus aliud corporis. Sic ' nunc cogita de Deo, quod et ipse solus
secum loquitur et dicit in corde suo <primo> quod est verbum omnium
perfectissimum, de quo hie Iohannes loquitur, <secundo'> quod 26
manet in Deo nec potest effundi foras et extra Deum, sed manet apud
Deum et est Deus. Si enim non esset Deus, posset foras eifundi et
separari ac aliis misceri: Sed hoc non potest, sicut nec hominis verbum
hoc potest, tertio, quod nemo ipsum novit nisi ipse Pater, sicut in
Euangelio dicitur: 'nemo novit filium nisi pater', quarto, quod hoc 80
verbum est consilium, sapientia, Veritas, iudicium, cogitatio Dei,
unde Christus vocatur sapientia et Veritas Dei. quinto, quod hoc
verbum non aliter mittitur foras nisi unitum carni seu humanitati,
quae est velut verbum visibile vel opus Dei, in quo ostendit Deus,
quid Christus sentiat et cogitet, unde et incarnatio Christi singulariter 35
vocatur opus Dei. Habac. 3. 'Domine, opus tuum in medio annorum',

19 memo WA. 24 f. <primo> und <secundo> fehlt L.

I ff. verbum internum u. externum: s. 0. S. 1 1 4 ; 169; W 3, 2813;

dazu ζ. Β . Thomas Aquin. S. th. I qu. 12 ff. 30 Mt. 1 1 , 27.
36 Hab. 3, 2.
 Joh. ι, ι ff.: 1514. 411

est Verbum abbreviatum et consummatum'. Es. 10. Speramus

autem in futuro inspicere in istud verbum, cum Deus cor suum
aperuerit, imo cum non effuderit verbum, sed nos introducet in cor
suum, ut 'videamus bona Domini in terra viventium', cum puram
5 veritatem et sapientiam videbimus: interim enim manus et pedes,
oculos quoque et aures ostendit et latus. Sed tunc cor quoque intro-
spiciemus cum omnibus beatis. Non erit autem angustum hoc verbum,
sicut nostri cordis, sed infinitum et aeternum, laetissimum praebens
omnibus spectaculum et gaudium.

xo C o r o l l a r i u m 1.
Diabolus vel angelus potest verbum suum mittere internum et
illud vehementissime movere, vel saltern potest aliquid fortius quam
nostrum interius verbum est immittere, quia nos multo magis movet
quam nos verbo oris hominem. Experimur enim, quam fortiter
16 moveamur vel ad invidiam, luxuriam, desperationem: quin etiam si
permitteretur, certe permoveret, imo perderet quosvis. Hoc est sua
cogitatio robustissima vel species aliqua, quam movet per talem suam
cogitationem robustissimam, ut Psalmista queritur: 'et fortes quaesi-
venmt animam meam'. Sicut homo per clamorosam vocem fortius
20 imprimit suum verbum internum, quod imprimere per se non potest,
ita ille per speciem fortiter a se motam in nostrum cor dirigit impetum,
ut persentimus saepe et hoc, quando per potentiam nos tentat; sed
quando per astutiam tentat, time quanto nos excedit in posse, ita et in
astutia, quae tanta specie nos potest circumvenire, ut nihil sanctius
26 nobis videatur. Disces hoc ex hominibus fraudulentis, quam mira
calliditate etiam astutos fallant hodie, quanto magis principes eorum!
Heu quod tam securi sumus, et non timemus et nescimus tantam
Diaboli astutiam! Vide quomodo haereticos et superbos fallat mira
specie boni, ita ut malum nullum subtus videatur, vel etiamsi videatur,
30 parum esse putent. Sic potest oculos nostros ' fascinare, ut in toto w 1, nj
malo nullum malum videamus et in toto bono nullum bonum. Sive
ergo haec faciat suo verbo interno vel aliquo vento et specie spirituali
moto a verbo eius ad nostrum cor, nos tamen verbum sentimus, si
volumus, quod nobis loquitur et suggerit. Si Diabolus hoc potest, quid
36 erit, quando Deus suo verbo movebit <ad"> cor damnatorum talem
speciem vel impetum ? Haec erit vox virtutis et 'tonitru magnitudinis

35 <ad> fehlt L.

I Jes. 10, 22 f. 4 Ps. 26 (27), 13. 5 f. vgl. Joh. 20, 20.

18 f. Ps. 58 (59), 4. 36 f. Hiob 26, 14.
412 X . Frühe Predigten 1514—17.

eius' et 'clamor in media nocte', quae est 'auditio' illa 'mala, a qua
non timebit', qui hie timet Deum. nunc autem non ita clamat, sed
leniter loquitur, ut est in Psalmo: 'audiam quid loquatur in me Do-
minus Deus*.

C o r o l l a r i u m II. 5
Videtur quod verbum internum sit nihil distinctum ab eodem,
nisi velut quaedam motio: nam videtur esse eiusmodi motio. Sed
de hoc alibi et infra latius.

S e c u n d u m verbum est externum, sed hoc est propter aliud, in-

ternum autem propter nos ipsos: nam per internum nobis, per ex- 10
ternum aliis loquimur. Videamus tarnen et hic, quomodo verbum
divinum significetur nobis: Primo, quod hoc verbum vocatur sapientia,
Veritas, iudicium, si saltem est non mentale; sed hoc totum ab interiori
verbum. Secundo, quia procedit ab ore incomprehensibiliter: quis
enim dicat, quomodo formetur ab ore ? Tertio, induit vocem. Quarto, 15
indutum voce, cum sit unum, in multos dispergitur et multas aures
replet. Quinto, maxima pars eius non venit in aures, sed in auras,
ubi non percipitur ab ullo, quia aura non habet aures. Sexto, ad
aures cum pertingit, quod tarnen non auditur et movet, et multae
aliae conditiones mirabiles, quas relinquo aliis. Quia ergo Filius Dei 20
incarnatus omnes istas conditiones habet, optime vocatur verbum.
Nam primo quod sit sapientia et Veritas, dictum est. secundo, 'ex ore
altissimo prodit', sicut Eccles. 24. dicitur, ineffabilis scilicet, tertio,
induit vocem, i. e. carnem visibilem. quarto, sic indutum et unum
dispergitur in multos, quia a multis cognoscitur, et replet aures eorum 25
per auditum fidei. quinto, maior pars venit in auras, quia multi
increduli et pauci fideles. sexto, ad auditum tarnen venit et facit se
solum audiri, i. e. solam fidem, nondum speciem exhibet, sed tarnen
in isto auditu intus efficaciter operatur eruditionem et salutem, sicut
dictum Ps. 71. 'descendet sicut pluvia in vellus et sicut stillicidia 30
stillantia super terram', quod proprium est verbi: hoc enim sie cadit
super homines et utique Christus sie descendit per praedicationes in
populos quoscunque, uti sine opere manuum pluvia, et sine meritis
gratia Christi descendit. Non invenitur autem verbum in alia creatura,

13 est non mentale L: est nomen tale WA. 19 et tarnen L.

1 Mt. 25, 6. Ps. Iii (112), 7. 3 f. Ps. 84 (85), 9. 13 f. ver-

bum mentale = mentis = internum. — ab interiori sc. procedit.
22 f. Ecclesi. 24, 5. 30 Ps. 71 (72), 6; s. 0. S. 15711.
 Joh. ι, ι ff.: 1514. 413
quamvis in iam dictis Uteris, in qualibet inveniatur aliquid, quod ei
vice verbi est et id ei facit, quod animae cogitatio vel corpori hominis
verbum vocale. Quin videamus paululum pro 1 meditatione nostra, W i, a6
ut, si non in omni re verbum inveniamus, quod verbum Dei audiret,
5 tamen aliquid simile verbo inveniamus, quod secundum suum gradum,
licet imperfectius, idem repraesentet. Igitur ponatur:
Intellectualis proprie verbum quo cre-
Quae habet
Rationalis cogitationem, consilium scitetau-
hunc actum
Creatura Sensualis Sensationem •getur, ut
secundum
10 Animalis vitam scil. fecundam perficia-
scilicet
Inanimalis Motum tur.
Nam verbo intellectus singula nomina competunt sequentia quo-
dammodo, quia verbum est cogitatio, est quaedam intellectualis
sensatio et intellectualis vita et intellectualis motio. Quare singula
15 quoque singulis aliquo modo competere possunt. Sicut enim cogitatio
rationalis creaturae est quoddam rationale verbum, quidam rationalis
sensus, quaedam rationalis vita et rationalis motio, sic sensatio sen-
sualis rei est eius intentio vel verbum quoddam sensuale, cogitatio
sensualis, quaedam vita et motio sensualis. Nam hoc ei praestat
20 sensatio in suo gradu et genere, quod intellectus intellectuali et cogi-
tatio rationali, motus inanimate» et vita animato. Et licet inferiora
aptius dicantur de superioribus, minus remota Metaphora, tamen
etiam non inepte penitus superiora de inferioribus dicuntur, Ut
aptius quidem dico, quod verbum sit quaedam intellectualis vita et
26 motio vel sensatio, quam quod motio sit quoddam inanimate verbum,
sensatio, vita. Tamen sustineamus interim et prosequamur. Sic vita
animalis rei est velut suus sensus, suum verbum, suus motus &c.
Et motus inanimati est velut suum verbum, suus sensus, sua vita &c.
Et hoc ei praestat vita in suo gradu, quod caeteris sua, singulis singula.
30 Distinguo autem intellectualem naturam a rationali, quod multis
Philosophis absurdum videtur, sed tamen scripturae consonum, quia
intellectus est secundum scripturas invisibilium et aetemorum, quae
beatificant. Quem meo iudicdo B. Augustinus portionem rationis

ι literis verbum in qualibet L. 10 vita seil, secunda L: se-

cundam WA (zu fecundam· vgl. S. 41415. 21). 11 Motu L.

7 ff. u. 30 s. o. S. 30710 ff. 32 s. 0. S. 1071J ff. 33 f. Augustin,

de trin. XII 13 (MPL 42, 1008), zitiert wie oben (rationis superior et
inferior pars) bei Reisch, Margarita philos. p. 843 f.; vgl. hier S. 25814 f.
u. 3367 fr·
 414 X. Frühe Predigten 1514—17.

superiorem nominat et virum, sicut rationem inferiorem mulierem,

quae in temporalibus versatur, cuius scilicet omnia opera, quae ingenio
et industria mirabili Sunt in terra, non curans an Deo placeant vel
futurorum beatitudini prosint. Quare huius magis cogitatio quam
verbum dicendum est, ut Ps. 93. 'Deus seit cogitationes hominum, 6
quoniam vanae sunt.' Intellectfis autem solius proprie est verbum,
quia est cogitatio stabilis, vera et aeterna, non vana. Perseverat enim
in aeternum quantum de natura sua est, utcunque deficiat, sed cogi-
tatio rationis tandem desinet cum omnibus operibus. Igitur sicut
intellectus vel ratio, dum secum agit, se movet, secum loquitur, 10
verbum profert intus ac sic iam velut sentit ac vivit vitalemque actum
sensationemve intellectualem ex se suscitat, quando indicat Deum
Patrem sibi suum apud se verbum proferre, Ita sensualis natura,
W ι, 37 dum sensum vel sensationem facit, seipsam ' ostendit et suscitat et
quodammodo vivificat et seipsam producit, ut sit in sensu, ubi prius lfi
non erat. Ita de animato, quando crescit, floret, fructificat, iam velut
ex seipso procedit et producit aliquid sui et tarnen non seipsum
deserit: ita et in Deo fit. Imo est sic inanimatum: dum movetur,
quodammodo crescit et proficit, quomodo prius non fuit. Quia sicut
per cognitionem suam intellectus et ratio et sensus proficit in id, 20
in quo prius non fuit, Ita animatum per incrementum suum et
inanimatum per motum suum proficit in id, in quo prius non fuit,
ac sic in se ipso iam sese multiplicat et plurificat, non tamen
recedit a se ipso, imo maxime manet idem. Ita ineflabiliter Deus,
dum se intelligit, dicit, sapit, sentit, profundit et agit ac intelli- 26
gibili, imo superintelligibili quodam motu movet, manet idem et
tamen seipsum multiplicat. Imo nisi idem ipse maneret, non
posset ita sese multiplicare, sicut nec res, dum movetur, nisi eadem
maneret, sese multiplicare posset, nec sensus sensu, nec intellec-
tus cogitatione, nec vivum incremento multiplicaretur, nisi idem so
maneret. Si enim aliud fieret, iam non ipsum moveretur, sentiret,
cresceret, cogitaret, intelligeret, sed illud aliud. Quocirca non se-
quitur: sese multiplicat vel profundit, ergo se deserit. Imo con-
trarium: dum se multiplicat, maxime idem manet et fit. Videmus
itaque quomodo in qualibet re et creatura multipliciter elucet pro- 86
cessio verbi ex Patre, licet non aequaliter in omnibus. Nam motus
rei inanimatae imperfectissime quidem id ostendit, quia parva est
multiplicatio ista, qua idem multiplicatur, quando in multa movetur,
non tamen nulla. Sicut autem motus est ipsa essentia Dei secundum

4 huius sc. rationis. 5 Ps. 93 (94), 11.

 Joh. ι, ι ff.: 1514. 415
Aristotelem, qui dicit, quod <*motus> sit actus mobilis in quantum
huiusmodi', Similiter est dicendum, quod multo magis nascentia
animati est ipsum animatum in quantum huiusmodi, quia est actus
vivi in quantum huiusmodi. Accipio autem nascentiam vel incre-
5 mentum propter penuriam nominum hie pro omni actu animati,
sicut motus est omnis actus inanimati et sensus sensitivi, cogitatio
rationis, verbum intellectus. Igitur sicut motus non tantum localem
significat, sed etiam alias species, quibus res ipsa multiplicat in seipsa,
ut albedo, quantitas &c., ita nascentia hie sit nutritio, augmentatio,
10 generatio, quae est actus ipsius vivi vel ipsum vivum, non in quantum
est arbor, lignum, herba, sed in quantum huiusmodi, i. e. vivum,
secundum Philosophiam Aristotelis. Ita sensatio est nonnisi ipsa
essentia sensitivae rei, i. e. est actus sensitivi in quantum huiusmodi.
Sic verbum est intellectus ipse in quantum huiusmodi. Quae omnia ex
is identitate motus cum mobili facile intelliguntur, quia omnia ilia
quidam motus sunt, ut dictum est. Ita ergo et Filius Dei est ipsa
essentia Dei, et esse divinum est ipsum verbum, solo scilicet illo in-
effabili et superintelligibili motu ab eo descendens. Ulterius etiam
id perpende, quod omnis res motu et non secundum esse attingit
20 terminum ad quem, vel saltern non in quantum 1 est, sed in quantum w χ, 28
mobile est attingit. Sic sensualis natura non per esse, sed per poten-
tiam sentiendi pervenit ad sensibile vel sensationem. Ita ratio, ita
intellectus, ita Deus non per esse, sed per producere suum sese multi-
plicat. Hoc est, quod essentia nec generat nec generatur. Quare
25 sequitur, quod B. Augustinus optime dicit, quod mens, memoria,
voluntas, seu mens, notitia, amor sunt una vita et tres vitae. Sic, si in
re inanimate diceret, res, motus, quies sunt unum et tria, quia dum
res est, iam apta est moveri, et sic ex esse fluit motus, non in quantum
est, sed quia, dum res est, est mobilis, ex qua mobilitate fluit motus,
30 ex utroque autem, motu et mobilitate, oritur quies et finis motus.
In omni enim motu sic fit, ut pars acquisita cesset acquiri et sit ibi
quies mobilis, et ita eadem res respectu termini quem quaerit movetur,
sed respectu eius quem acquisivit quiescit. Quare sibi et movetur
et quiescit, sibi incipit semper et desinit, sibi est in principio et fine
85 semper. Ita in divinis fit: ubi semper Deus movetur et quiescit (parce,
lector, verbis indignis tantae rei expressione), movendo filius, quie-
scendo Spiritus Sanctus procedit. Quia Spiritus Sanctus finis est

11, in quantum huiusmodi = in quantum mobile. Aristoteles,

Physik I I I 2. 202 a. 7: ή κίνησις ίντελίχεια τοΟ κινητοΟ ζ κινητόν;
übersetzt wie oben bei Thomas Aquin. 3 Phys. 4 a. 25 Augustin, de
trin. X 11 (MPL 42, 982) und ib. X I V passim.
 4i6 X. Frühe Predigten 1514—17.

emanationis Dei, imo dum semper ex Patre profluit motus, i. e. filius,

semper ex utroque provenit quies, in qua et mobile et motus finitur.
Sed motus ille aeternus est ibi, ita et quies aeterna. Vide quam apte
serviat Aristoteles in Philosophia sua Theologiae, si non ut ipse voluit,
sed melius intelligitur et applicatur. Nam res vere est elocutus et credo 6
quod aliunde furatus sit, quae tanta pompa profert et iactat. Sed
tamen veniam peto, ο Deus, quod de tua penitissima natura, licet in
gradibus a T e constitutis ascendens, tarn indigna loquor et exercito.
Nunc ad mores veniendum est et discendum inprimis, quod
sicut 'verbum Dei caro factum est', ita certe oportet et quod caro 10
fiat verbum. Nam ideo verbum fit caro, ut caro fiat verbum.
Ideo Deus fit homo, ut homo fiat Deus. Ideo virtus fit infirma,
ut infirmitas fiat virtuosa. Induit formam et figuram nostram et
imaginem et similitudinem, ut nos induat imagine, forma, simi-
litudine sua: ideo sapientia fit stulta, ut stultitia fiat sapientia, is
et sic de omnibus aliis, quae sunt in Deo et nobis, in quibus
omnibus nostra assumsit ut conferret nobis sua. Efficimur autem
verbum vel verbo similes, i. e. veraces, sicut ipse homo vel homini
similis, i. e. peccatori et mendaci, sed non peccator et mendax, sicut nos
non Deus efficimur nec Veritas, sed divini et veraces vel divinae con- 20
sortes naturae, quando assumimus verbum et per fidem ei adhaeremus.
Nam nec verbum ita factum est caro, quod se deseruerit et in carnem
mutatum sit, sed quod assumsit et sibi univit carnem, qua unione
non tantum habere dicitur carnem, sed etiam esse caro. Ita nec nos
qui sumus caro sic efficimur verbum, quod in verbum substantialiter 25
mutemur, sed quod assumimus et per fidem ipsum nobis unimus,
qua unione non tantum habere verbum sed etiam esse dicimur. Sic
enim Apostolus ait: 'Dominus Spiritus est', et 'qui adhaeret domino,
w i, 29 unus 1 spiritus est'. Etloh. 3. 'Sic est omnis, qui ex spiritu natus est',
item: 'quod ex spiritu natum est, spiritus est'. Et Apostolus: 'ut so
simus iustitia Dei in illo'. Quomodo ergo spiritus et iustitia et Veritas
et sanctificatio et regnum dicimur, ita et verbum et sapientia et virtus,
quia 'facta est Iudaea sanctificatio eius, Israel potestas eius'. Et cum
Christi vestis sit iustitia et sanctitas et gloria, nos autem vestis ipsa
simus, ergo iustitia et gloria sumus. Oportet autem, quando verbum 35
assumimus, nos ipsos deserere et exinanire, nihil de nostra sensu
retinendo, sed totum abnegando, et sic sine dubio efficimur illud,

10 Joh. i, 14. 11 f. Das bekannte: 6 του θεοϋ λόγος έναν-

θρώπησεν ϊνα ημείς θεοττοιηθιίϊμεν des Athanasius (de incarn. verbi
c. 54). 22ff. cf. Petrus Lombardus III sent. dist. 5 u. 6. 28 2. Cor. 3, 17;
1. Cor. 6, 17. 29 f. Joh. 3, 8; 3, 6. 30 2. Cor. 5, 21. 33 Ps. 113 (114), 2.
 Joh. ι , ι ft.: 1 5 1 4 — Matth. 11, 5: 1516. 417

q u o d assumimus, et ita 'portat' D o m i n u s i n hac vita 'omnes v e r b o

virtutis suae', n o n d u m reipsa. N u l l i enim credenti hie dantur quae
credit, sed v e r b u m fides f u t u i o r u m , et in hoc suspensi et captivi t o t u m
v e r b u m sumus, i m o et in f u t u r o portabit nos v e r b o , sed hoc erit v e r -
6 b u m indivisibile, illud autem incarnatum, hoc sine voce, sono, Uteris
erit, Interius illud autem sono, voce, Uteris est i n v o l u t u m , sicut met
in favo, nucleus in testa, medulla in cortice, vita i n c a m e et v e r b u m i n
carne. N e c i d mirum, quod nos v e r b u m fieri oportere dixi, c u m et
Philosophi dicant, quod intellectus sit intelUgibile per actualem i n -
10 tellectionem et sensus sensibile per actualem sensationem, quanto
magis i d in spiritu et verbo v e r u m est! Sic enim Aristoteles a i t : Ί η -
teUectus possibilis est nihil <actu> eorum, quae intelUgit, sed potentia
est ipsa omnia, et ipse est quodammodo omnia'. Sic etiam a p p e -
titus et appetibile sunt u n u m , et amor et a m a t u m , quae omnia s u b -
16 stantiaUter inteUecta falsissima sunt. Sed sic quia intellectus et affectus
d u m desiderant sua O b i e c t a , i n quantum sic desiderantes, habent
se velut materia appetens formam, et s e c u n d u m h o c , i. e. in q u a n t u m
desiderantes, non autem i n quantum subsistentes, sunt pura potentia,
i m o q u o d d a m nihil et fiunt quoddam ens, q u a n d o obiecta attingunt,
20 et ita obiecta sunt eorum esse et actus, sine quibus nihil essent, sicut
materia sine forma nihil esset. Pulchra haec Philosophie, sed a paucis
inteUecta, altissimae T h e o l o g i a e utiUs est. Sic verbi gratia D e u s
Obiecrum beatitudinis est ipsa essentia beatorum, sine qua beati nihil
essent o m n i n o , sed d u m attingunt ipsum fiunt velut e x potentia aUquid.
25 Q u a r e D e u s est actus. S e d de h o c aUas.

SERMO. W i . .04,

Dominica I I . Adventus. [ D e EuangeUo.]

Pauperes euangelizantur. Matth. 1 1 . H a e c graeca locutio

debuit latine transferri. N a m D o m i n u s hie passive dicit, quod Isai. 6 1

so active d i c i t : pauperibus euangeUzare misit m e . Ita hie 'pauperes

euangeUzantur' i. e. pau'peribus euangelizatur, hoc est: b o n u m , w i, 105
pax, gratia, misericordia eis nunciatur. S e d falsa intelUgentia v e l
saltern obscura huius dicti etiam hac occasione venit, quod q u i d sit
EuangeUum n o n attenditur. M u l t i enim vocant E u a n g e U u m praecepta

5 indivisibile iUud aut W A . 9 f. intellectus impossibiUs est

nisi L und WA: korr. nach Aristoteles (Denifie I 30).

ι f. Hebr. I, 3. 11 S. Aristoteles, De anima I I I 4. 429 a. 22; I I I

8. 431 b. 21. 27 2. A d v e n t : 7. Dezember 1516. 28 Mt. I I , 5. 28ff. zu
der sprachlichen Beobachtung vgl. Hebr. Vorl. H R 1571. 29 Jes. 6 1 , 1 .
Luther V 27
4i8 X . Frühe Predigten 1514—17.

vivendi in nova lege. Quibus fit impossibile, ut A p o s t o l u s Paulum

intelligent, qui sicut et Christus proprie accipit 'Euangelium'. Igitur
Euangelium habet duplex officium, primum est interpretari legem
veterem, ut Dominus Matth. 5. illud praeceptum 'Non periurabis,
non occides, non moechaberis' interpretatur, et sie de literali in spiri- β
tualem intelligentiam transferre. Nam haec est litera 'non occides',
scilicet de opere tantum externo intelligendo, quia haec intelligentia
occidit. Sed spiritualis intelligentia est illa 'non occides corde seu
spiritu', i. e. non irasceris, non odies, quia 'qui odit fratrem suum
homicida est', et Dominus: 'qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio'. 10
Quam poenam lex open minatur dicens: 'qui autem Occident, reus
erit iudicio'. Haec autem intelligentia legis spiritualiter multo magis
occidit, quia facit legem impossibilem impletu ac per hoc hominem
de suis viribus desperatum et humiliatum, quia nullus est sine ira,
nullus sine concupiscentia: tales sumus ex nativitate. Quid autem 16
faciet, quo vadet homo tarn impossibili lege pressus?
Hic, hic iam venit officium Euangelii secundum et proprium
et verum, quod nuntiat desperatae conscientiae auxilium et remedium.
Cuius officii sunt haec verba: 'venite ad me omnes qui laboratis et
onerati estis, et ego reficiam vos', et iterum: 'confide, mi fili, remittuntur 20
tibi peccata tua'. Igitur hoc est Euangelium, 1. e. iueundum et suave
nuntium animae, quae per legem interpretatam iam iam peribat et
deiecta fuit, audire scilicet, quod lex est impleta, scilicet per Christum,
quod non sit necesse eam implere, sed tantummodo implenti per
fidem adhaerere et conformari, quia Christus est 'iustitia, sanctificatio, 26
redemtio nostra'. Igitur quantum contristavit Euangelium legem
interpretando, tantum et magis laetificavit gratiam nunciando. Sic
interpretando humiliat, ut gratiam nunciando exaltet, 'percutit ut
sanet', 'mortificat ut vivificet, deducit ad inferos ut reducat'. Sic
Isaiae 52. 'Quam iueundi pedes Euangelizantium', bonum praedi- so
cantium, pacem.
Quare qui non attenderent, facerent nobis exEuangelio onusmaius
quam lex erat, quia grandius est non irasci quam non occidere, et
gravius est non concupiscere quam non moechari, imo impossibile.
Sic itaque homo per legem humiliatur, ut per gratiam exaltetur. Hoc S6
est quod Iohannes Cap. 1. dicit, quod 'fuit missus a Deo', 'ut testi-
monium perhiberet de luce' Christo. Igitur hoc est Euangelium,
nundatio pacis, remissionis peccatorum, gratiae et salutis in Christo.

3 s. u. S. 421J3 f. 4 f. Mt. 5. 9 f. 1. Joh. 3, 15. 10 f. Mt.

5, 21 f. 19 Mt. 11, 28. 20f. Mt. 9, 2. 25 1. Cor. 1, 30. 28f. cf.
Deut. 32, 39. 29 1. Sam. 2, 6. 30 Jes. 57, 7. 36 Joh. 1, 6 f.
 Matth, i t , 5— Ps. 18 (19), 2: 1516. 419
Huic autem gratiae nemo pertinacius resistit quam qui in litera legis
iusti sunt. Hi enim interpretationem legis non suscipiunt, multo
minus se peccatores agnoscerent: putant enim sese legem 1 implere, w t, 106
quam impossibile est implere per carnem, Rom. 8. Ideo Christus
β nunc dicit inter caetera miracula, quod pauperibus nunciatur gratia
et pax, quia divitibus et superbis ac iam iustis non potest nunciari eo
quod interpretationem legis, i. e. annunciationem poenitentiae et
Baptismi Iohannis, non suscipiunt, ideo ira potius illis nunciatur pro
pace. Nolunt dici stulti, peccatores, infirmi, quia non intelligunt legem
10 in spiritual! intelligeniia. Est etiam notandum, quod spiritualis in-
telligentia a multis accipitur nescio quomodo, scilicet pro Allegorica,
Tropologica, Anagogica. Verum quidem hoc est, sed adverte rectius.
Spiritualis lex seu intelligentia est ea, quae significat Spiritum seu
gratiam, ut scilicet qui habet Spiritum et gratiam, hie habet quod
15 lex iubet. Exempli gratia: Non irasci est spiritualis lex, huius litera
'non occides'. Sine autem ira esse non potes, nisi sis mitis etiam in
adversis. At hanc mititatem nulla litera habet, sed sola gratia donat.
Ideo vocatur lex spiritualis, quia spiritum praeeipit, litera autem <non)
requirit. Haec etiam est Tropologia, si non ad externa opera respicias,
20 quae semper sunt litera, sed ad cor et spiritum, Etiam Allegoria, si
Ecclesiam, ut est in Spiritu i. e. voluntaria in lege Dei, suspexeris.
Deinde Iohannes diseipulos ad Christum mittit, i. e. Euangelium
legem interpretans cogit ad gratiam ire. Sed Christus Iohanni non
per verba respondet sed per opera, quia ubi spiritus et gratia venerit
26 iam experimentalis scientia legis facta est. Sic enim unetio tunc docet,
ut homo ex vita sua magis discat quid faciat, quia iam lex in rem
significatam transiit et fit quod ipsa praeeepit. Ideo cessant verba,
cum venerint opera, i. e. iam non est lex, ubi est impletio legis. Sic
oportet Iohannem minui, Christum autem crescere, quia lex im-
so plexione sui manus semper ligat.

SERMO W ι. , ι ι ,
in die S. Thomae.
' C o e l i e n a r r a n t g l o r i a m D e i , et opera m a n u u m eius
a n n u n c i a t f i r m a m e n t u m . ' Euangelium est nihil aliud nisi annun-
85 ciatio operum Dei: praedicat enim ea, quae Deus operatur, ac eo ipso

18 <non> ergänzt; Sinn wie Z. 17.

4 cf. Rm. 8, 3. 10 ff. s. o. S. 4717 ff.; 3393! ff. 22 Mt. 1 1 , 2 ff.

29 Joh. 3, 30. 32 21. Dezember 1516. 33 f. Ps. 18 (19), 2.
27*
 420 X. Frühe Predigten 1514—17.

gloriam eius praedicat, quia opera Dei enarrando utique Deum glorifi-
cat. Nihil enim aliud est gloria et laus quam praeconium virtutis et
operum enarratio. Ex quo sequitur, quod eo ipso coeli reprobent ac vi-
tuperent gloriam hominum atque sileri faciant opera manuum homi-
oum, ut Ps. 16. 'Non loquitur os meum opera hominum', quia scilicet 6
gloria Dei facit gloriam hominum intelligi vanitatem, imo ignominiam
esse, et opera Dei indicant et ostendunt opera hominum (de quibus
gloriabantur, tanquam bona, recta, sapientia, utilia essent) esse nihil
et peccata potius. Nam opera sunt substantia laudis et gloriae:
destructa itaque substantia destruitur et aediiicium super illam nitens. 10
Ideo Euangelium, dum praedicat gloriam Dei, revelat ignominiam
W i, i n hominum, et 1 dum manifestat opera Dei, ostendit ignaviam et peccatum
hominum. Utrumque autem superbus indignissime fert, quod opera
sua, in quibus placebat sibi apud seque gloriatur (quia iusta ea esse
et sine vitio sentiebat), arguantur tanquam polluta et ignominiosa is
potius, ut Sap. 2. 'abstinet sc a viis nostris tanquam ab immunditiis'.
Ideo audit 'et irascitur, denique fremit et tabescit'. Sic gloria suscitat
iram et invidiam in hominibus et gratia provocat indignationem et
misericordia crudelitatem et pietas tyrannidem et salus perditionem,
ac prorsus bonum fit causa mali. Quis non miretur ? Et sol dum oritur 20
offendit oculos noctuarum, et vinum interficit febricitantes.
Ut haec clarius intelligantur, sciendum quid sit opus Dei. Est
nihil aliud nisi iustitiam, pacem, misericordiam, veritatem, mititatem,
bonitatem, gaudium, salutem facere, Quia iustus, verax, pacatus,
bonus, laetus, salvus, mitis, misericors non potest aliter operari, quia 25
sic natura sua facit. Ergo Deus facit iustos, pacificos, mites, miseri-
cordes, veraces, benignos, iucundos, sapientes, salvos &c. Haec sunt
opera manuum eius seu facturae eius, Ut Ps. 110. 'Confessio et magni-
ficentia opus eius', i. e. laus et decor seu gloria et claritas est opus Dei.
Non est nisi quod est laudabile et pulcherrimum sine omni vitio, so
Ut et Ps. 95. 'Confessio et pulchritudo in conspectu eius, sanctimonia
eius et magnificentia in sanctuario eius', i. e. in Ecclesia eius. Igitur
facta Dei sunt ipsi iusti et Christiani, factura eius nova, opera autem
sunt ipsae iustitiae, veritates &c. quas in illis factis operatur, ut Psal-
mus ait: 'Annunciarunt opera Dei et facta eius intellexerunt', i. e. in- ss
telligi fecerunt, et porro: quia 'non intellexerunt opera Domini et
opera manuum eius'.

5 Ps. 16 (17), 4. 16 Sap. 2, 16. 17 Ps. I l l (lI2), 10. 22Ö. s.o.

S. 97»6ff. U. 12733 ff. 28f. Ps. n o ( h i ) , 3. 31 Ps. 95 (96), 6.
35 Ps. 63 (64), 10. 36f. Ps. 27 (28), 5.
 Ps. 18(19), »5i6. 421

Ecce autem ad hoc ipsum opus suum proprium non potest per-
venire, nisi assumat opus alienum et contrarium sibi, ut Isaiae 28.
'alienum est opus eius, u t operetur opus suum': alienum autem opus
est facere peccatores, iniustos, mendaces, tristes, stultos, perditos,
5 Non quod revera tales ipse faciat, sed quod superbia hominum, cum
tales sint, adeo nolit tales fieri aut esse, ut Deus maiori tumultu, imo
solum hoc opere utatur, u t eos ostendat tales esse, ut fiant id in oculis
suis quod sunt in oculis Dei. Igitur cum non possit iustos facere nisi
eos qui non sunt iusti, cogitur ante proprium opus iustificationis
10 laborare alieno opere, u t faciat peccatores. Sic dicit: 'ego occidam
et vivificabo, ego percutiam et sanabo'. Huic autem alieno operi, quod
est crux Christi et mors Adae nostri, vehementissimi inimici sunt,
qui se iustos et sapientes et aliquid esse existimant. Nolunt enim sua
despici et stulta et mala haberi, i. e. nolunt Adam suum mortificari,
15 ideo non perveniunt ad opus Dei proprium quod est iustificatio sive
resurrectio Christi. Igitur opus Dei alienum sunt passiones Christi
et in Christo, crucifixio veteris hominis et mortiiicatio Adae, Opus
autem Dei proprium resurrectio Christi 1 et iustificatio in spiritu, w 1, n j
vivificatio novi hominis, Ut Rom. 4. 'Christus mortuus est propter
20 peccata nostra et resurrexit propter iustificationem nostram'. Ista
itaque conformitas imaginis filii Dei includit utrumque illud opus.
Hoc est quod nuper de Iohanne et Euangelio, cuius ipse figura est,
dixi. Nam sicut opus Dei est duplex, scilicet proprium et alienum,
Ita et Euangelii officium est duplex. Proprium officium Euangelii
26 est nunciare proprium opus Dei i. e. gratiam, qua pacem et iustitiam
et veritatem omnibus gratis dat pater misericordiarum, mitigans om-
nem iram suam. Inde enim Euangelium dicitur bonum, iucundum,
suave, amicum, quod qui audiat non possit non gaudere. Hoc est
autem, quando aunciatur remissio peccatorum tristibus conscientiis, ut
30 Rom. 10. 'quam speciosi', i. e. quam amabiles, iucundi, desiderabiles,
ut in Hebraeo sonat, 'pedes euangelizantium', i. e. bonum et suave
nuntium afferentium, annunciantium 'pacem', i. e. non legem, non
minas legis, non implenda et facienda, sed remissionem peccatorum,
pacem conscientiae, impletam esse legem &c. 'praedicantium bona',
35 i. e. dulcia, scilicet suavissimam Dei Patris misericordiam, Christum
nobis donatum. Alienum autem Euangelii opus est 'parare Domino
plebem perfectam', hoc est peccata manifestere et reos arguere eos,

2 f. Jes. 28, 2 1 ; s. o. S. 18215. iof. Deut. 32, 39. 19f. Rm. 4, 25.
21 Rm. 8, 29. 22 nuper: s. 0. S. 4192» ff. 30 ff. Rm. 10, 15
( = Jes. 52, 7); 'Hebraeus' nach Erasmus z. St.: Ro. II 24926. 36 f. Lc.
I, 17.
 422 X. Frühe Predigten 1514—17.

qui iusti erant sibi, dum dicit, omnes esse peccatores et gratia Dei
vacuos. Hoc autem pessimum nuntium videtur esse, unde potius
Cacangelium i. e. malum et triste nuntium did possit. Sicut enim nihil
dulcius audiet, qui tristis ac desperatus mortem expectat, quam si
dicatur 'ecce liber esto et vive', Ita nihil tristius auditur illis, qui 5
secure vivunt, quam si dicatur 'ecce morte morieris*. Ita Euangelium
durissime sonat in sono suo alieno, et tarnen oportet ita fieri, ut possit
sonare sono suo proprio. Exemplis id fiat (sicut supra fecimus)
manifestum. Ecce lex dicit 'non occides, non furtum facies, non
moechaberis*. Hie superbi, qui operum iustitia iusti sunt et opera 10
ilia non fecerunt, securi iam vivunt tanquam lege impleta nec ullius
peccati sibi conscii, multae autem iustitiae. His ita praesumentibus
venit legis interpres, scilicet Euangelium, et dicit: 'Poenitentiam agite,
appropinquat enim regnum coelorum'. In hoc quod dicit omnibus
'poenitentiam agite' utique omnes peccatores arguit et sic tristia et is
ingrata nunciat, quod est Cacangelium, i. e. malum nuntium et offi-
cium alienum. Quod autem dicit 'appropinquat regnum coelorum',
h. e. bonum nuntium et iucunda ac laeta praedicatio, est officium
proprium, scilicet Euangelii. Sic enim Iohannes 'vox clamantis',
i. e. Euangelium, venit et omnibus praedicat baptismum poenitentiae 20
ac per hoc omnes peccatum habere constanter asserit. Hie autem
nunc stat Dominus sicut in monte divisionum, ut Isaiae 28. dixit.
Nam alii credunt Johanni ut voci Euangelii, tristem illam praedica-
tionem veram putantes, ac sic humiliati et trementes obediunt, agr.o-
scentes sese esse ita peccatores, sive sint sibi conscii sive non, plus 26
W i, 114 Iohanni quam sibi 1 credunt. Et hi iam sunt parati per Iohannem in
plebem perfectam et electam Domino: sunt enim capaces gratiae,
esurientes iustitiam, lugentes pro consolatione, pauperes spiritu, mites
atque dirigibiles. Ideo Christus, regnum coelorum, venit in eos,
qui peccatores venit salvare. Alii vero, qui sibi conscii iustitiae, non 30
credunt verum esse, neque ad se illud pertinere 'poenitentiam agite',
imo inquiunt iusti sumus, peccatum nescimus, iam regnamus,
appropinquavit enim, imo venit iam dudum regnum coelorum. Quod
si Iohannes pergat illorum duritiam arguere et dicere: 'progenies
viperarum, quis monstravit vobis fugere a Ventura iral facite ergo 35
dignos fructus poenitentiae', Hie iam dicunt 'daemonium habet',
utpote qui tarn iustos et dignos non solum peccatum habere contendat,
sed etiam prae caeteris progeniem viperarum vocet et iram denunciet.

ι Rm. 3,23. 8 supra: S. 41915. 13 f. Mt. 4, 17. 19 Mt.

3,3. 22 Jes. 28, 2i. 26 f. cf. Lc. i, 17. 28 Mt. 5. 34 f. Mt,
3, 7 f. 36 Mt. I i , 18.
 Ps. 18 (19), 2: 1516. 423

Tales sunt et nunc et in f u t u r u m omnes, qui in iustitia sua confidunt,

qui solum quaerunt de se ipsis audire Euangelium, i. e. b o n u m nun-
tium, quod iusti sint et recte faciant, non autem de Christo. Item de
se nolunt audire alienum sonum Euangelii quod peccent, stulti sint,
5 sed credunt potius Euangelium falsum et mendacium esse. Ideo
sunt irritabilissimi omnium, promti sese defendere et in alios vindicare,
se iustificare, alios iudicare et condemnare, querulantes et accusantes,
quod iniuriam sustineant ipsi recte facientes. Sed quomodo probetur,
quod etiam ipsi sint peccatores, Christus docuit et Paulus, scilicet
10 quia non implent legem spiritu, quia saltern corde peccant et concu-
piscunt, etsi non occidunt, tamen irascuntur, etsi non furantur, tamen
avari sunt, etsi non moechantur, tamen concupiscunt, c u m sine gratia
concupiscentia non recedat, ut R o m . 7. 'Infelix ego h o m o , quis <me>
liberabit de corpore mortis huius ?' N o n ait 'habitus' aut 'actus
15 frequenter iterati,' sed 'gratia D e i per Iesum C h r i s t u m ! ' Quare
Euangelium magnificat peccatum, d u m latificat mandatum, ita ut
nullus possit iustus inveniri, qui non praevaricetur legem, ac sicut
omnes peccant et peccaverunt, sic patet, quomodo omnibus neces-
sarius sit baptismus poenitentiae ante baptismum remissionis pecca-
20 torum. Ideo Iohannes non absolute scribitur praedicasse baptismum
poenitentiae, sed additur 'in' vel 'ad remissionem peccatorum' i. e.
quod per hunc parentur ad gratiam, qua fit remissio peccatorum,
quae non remittuntur nisi quibus displicent: hoc enim est poenitere.
N o n autem displicent nisi his qui ea cognoscunt, N o n autem cogno-
25 scunt nisi qui legem intelligunt: legem autem per se nemo intelligit
nisi explicetur, h o c autem facit Euangelium. Sic enim 'per legem
fit cognitio peccati', sine qua 'peccatum mortuum erat'. ' C u m autem
venisset lex, peccatum revixit': 'nam concupiscentiam nescivi' pecca-
tum esse, 'nisi lex', scilicet spiritualiter intellecta, 'diceret 'non concu-
30 pisces". Ideo lex optima res est, d u m mala monstrat et infelicitatem
propriam agnoscere facit atque sic ad bonum quaerendum movet.
N a m initium salutis est nosse morbum et 1 'principium sapientiae w 1, 115
timor Domini'. A t lex incutit timorem, ut homo humilietur, d u m
videt se non servare legem ac sic iudicium D e i incurrere. Gratia
35 autem infundit amorem, quo fit fidentior, d u m videt se velle servare
legem, et quicquid non potest servare, quod Christi plenitude pro

13 me fehlt L. 28 nescivit L.

13 f. Rm. 7, 24. 14 s. o. S. 71 ff. 15 Rm. 7, 25. 2of. Lc.

3, 3. 26 Rm. 3, 20. 27 fi. Rm. 7, 7 ff. 32 Ecclesi. 1, 16.
 424 X . F r ü h e Predigten 1 5 1 4 — 1 7 .

co susdpitur, donec et ipse perficiatur. Sic 'Deo gratias, qui dedit

nobis victoriam per Iesum Christum'.

W i. . 3 8 l 0 SERMO.
Die S . Matthiae A . 1 5 1 7 .
' A b s c o n d i s t i ea s a p i e n t i b u s et intelligentibus et 6
r e v e l a s t i p a r v u l i s ' , Matth. 11. Homo abscondit sua ut neget,
Deus abscondit sua ut revelet. Abscondit enim sapientibus et magnis,
ut humilientur et insipientes fiant, et sie parvulis revelet: hoc enim
placidum est coram eo et optima voluntas, iusta et recta et saneta.
E t quae melior voluntas quam quae sua absconsione nihil aliud facit 10
quam ut impedimenta revelationis tollat, i. e. superbiam? D u o hic
quaeruntur: Quid sint sapientes et intelligentes, quibus absconduntur
ista? Alterum quae sint illa abscondita?
Ad primum passim respondetur, quod ' s a p i e n t e s e t i n t e l l i -
g e n t e s ' sint, qui sibi videntur tales et vere non sunt. H a n c glossam 16
veram quidem sed obscuriorem quam sit ipse Textus multi dicunt,
qui ipsimet tales sunt et non credunt se tales esse, imo abominantur
eiusmodi. Haec enim glossa sie sonat, quasi aliqui sint sapientes, alii
sibi videantur tantum, quae est periculosa intelligentia, proxima
superbiae istisque propria, qui eiusmodi sapientes sunt. Ideo Christia- 20
nis dicendum: Sapientes isti sunt, quicunque quodeunque sapiunt,
maxime in sapientia Dei et sacra Scriptura. Tales enim omnes et
sunt et videntur sibi sapientes. Porro illi, quos ipsi appellant vere
sapientes, qui non sibi videntur: hi sunt non qui sapientiam habent,
sed stulti et egentes sapientia et intelligentia, videntes sine omni 26
fictione cordis se vaeuos esse et prorsus nihil scire. H i , inquam, vere
w 1, 139 insipientes 1 sed sapientiam sitientes, ipsi sunt sapientes vere. Cae-
teri omnes sive sibi videantur, ut sunt rustici et crasse ignorantes,
sive habeant sapientiam, ut subtiles hypocritae, omnes sunt 'sapientes',
quia non insipientes, non vacui, non esurientes sapientiam, non 30
parvuli. Unde Apostolus, egregius Doctor, non ait: 'qui vult esse
sapiens inter vos', stultus sibi videatur aut se reputet, sed 'sit stultus,
ut sit sapiens*. Nam haec est vera enunciatio: Stultus est sapiens et
sapiens est stultus, Stultus scilicet sua sapientia et stultus aliena, i. e.

27 f. Caeteri omnes L: caeteri IVA.

1 1. Cor. 15, 57. 4 24. Februar 1 5 1 7 . 5 f. Mt. I i , 25.

14 ff. Glossa interlin. z. St.: 'sapientibus', qui sibi sapere videntur. Lyra
z. S t . : 'sapientibus' in sapientia humana confidentibus et isti sunt sa-
pientes in oculis suis tantum, sed non simpliciter. 3 1 f. 1. Cor. 3, 18.
 Matth. 11,25: 1517. 425

Dei iudicantis et imputantis. Qui enim se agnoscit, sicut vere est

stultus coram Deo, huic imputatur haec humilitas pro summa sapientia.
Qui ergo vere sunt sapientes, i. e. insipientes, hi semper dicunt
'Dirige, Domine, in conspectu tuo viam meam' et 'gressus meos
5 dirige'. A t qui sic orat, utique coecum et insipientem sese confitetur,
ut patet, Non autem videtur sibi insipiens, quasi nihilominus sit
sapiens. Sapientes autem, i. e. stulti, dicunt 'Quis ostendet nobis
bona V 'Nos sumus quod sumus, piae intentionis et rectae dictamen
rationis sequimur'., sicut Cicero de Senectute gloriatur, quod in hoc
10 sapientes sint, quod rationem tanquam optimam ducem sequuntur.
Haec ergo recta ratio, hoc dictamen, haec prudentia naturae, quae
nunc per omnia pulpita resonant et iactantur, ipsa est sapientia et
prudentia, cui abscondit pater ea quae sua sunt, ut eam stultam et
ream faciat et gratiam dirigentem quaerere cogat. Porro sapiens et
15 intelligens possunt ita distingui, quod sapiens est, qui iuvenum est
et aliorum Magister, potens alios docere, intelligens, qui capax sit
eorum quae traduntur. Utrique enim stulti sunt apud Deum.
A d secundum respondetur quod ista a b s c o n d i t a sint ipse
Christus et Deus Pater. Sed statim ipse resolvet dicens: 'Omnia mihi
20 tradita sunt a Patre meo et nemo novit filium nisi Pater neque Patrem
quis novit nisi Filius et cui Filius voluerit revelare'. Igitur cognitio
Dei et Christi, Patris et Filii, haec sunt abscondita, in quae impingunt
maxime sapientes et sancti, Sicut dicit Iohannes: 'Et haec facient
vobis (occidendo arbitraturi se obsequium praestare Deo), quia non
25 noverunt Patrem neque me'. Ideo enim arbitrantur se obsequium
praestare Deo, quia sunt sapientes et intelligentes, non parvuli, Ideo
autem sapientes, quia haec abscondita, nec Patrem nec Filium cogno-
scunt. Quae est ergo cognitio Dei a Christo tradita? Ergo omnia
nobis ablata et nihil nobis relictum? Ubi ergo est sapientia? Ubi
30 iustitia ? Ubi Veritas ? Ubi virtus ? Non in nobis, sed in Christo,
extra nos in Deo. Ergo sie parvuli, stulti, peccatores, mendaces,
infirmi, vani facti sumus, dum omnia Christo dantur. Ergo nec
Patrem nisi Filius, nec Filium nisi Pater cognoscit, quia omnia sunt
Patris solius et soli Filio data. Et ita nos evacuati omni cognitione
35 prorsus ac per hoc iam parvuli et apti quibus revelet Pater sua, quibus
revelet et Filius sua, i. e. eadem uterque revelat 1 et idem revelat, una w 1, 140

1 iudicantis: iudurantis WA.

4 Ps. 5, 9. 4 f. Ps. 1 iS, 133. 7 f. Ps. 4,6. 8 f. s. 0. S. 3011.

9 Cicero, Cato maior de senectute. 19 f. Mt. u , 27. 23 f. Joh.
1 6 , 3·
426 X . Frühe Predigten 1514—17.

revelatio, unus revelator. Glorificat Pater Filium et glorificat Filius

Patrem, ut in Iohanne dicitur. Disce ergo, ubi sit sapientia, ubi
virtus, ubi intelligentia. Baruch ait cap. 3. 'Utique Deus noster solus
invenit eam.' Ergo non ex nobis nec in nobis, sed in Deo quaerenda.
Hic eam tradidit Iacob puero suo et Israel electo suo. Et loh. 12. s
'cum exaltatus fuero, omnia traham ad me ipsum'. Ergo nihil reliquit
nobis ? Ita sane. Ubi ergo sapientes ?
Seite itaque, quod iustitia, virtus, sapientia nostra sit ipse Christus
a Deo nobis factus, in quem posuit Deus Pater omnem sapientiam,
virtutes, iustitiam suam, ut nostra fieret. Hoc est nosse Filium. Deinde 10
scite, quod Pater misericordia sua nobis reputet iustitiam Filii sui,
i. e. suam ipsius, quia eadem est iustitia Patris et Filii, eadem vita,
virtus nobis donata. Hoc est nosse Patrem Christi. Haec autem
sapientibus ita sunt abscondita, ut cum haec audierint statim garriant
'Non operemur bona, faciamus mala ut veniant bona. Si extranea 15
iustitia et Dei sola misericordia iusti sumus, otiosi simus, siquidem
nostra opera nihil sunt nec sapientia aliquid est.' Sic, sic loquuntur,
qui sapientes et iusti sunt nimis, qui si primo parvuli essent, ut Patrem
et Filium accipere revelantem se ipsum possent, hanc quaestionem
facile solverent, quod non sint otiosi, in quibus sapientia Christus 20
revelata est, et qui non iam ipse sed Christus in eo vivit; non est
metuendum, ne Christus sit otiosus, Imo actuosissimus est, et id ipsum
cum omni suavitate et facilitate, ubi illi sua sapientia et iustitia labo-
rant, sudant, onerantur mira miseria et frustra. Nam suis consiliis
et studiis et viis nituntur ad quietem conscicntiae pervenire et non 25
ante pausare quam intelligent sua peccata satisfactione purgasse et
suae intentioni satisfecisse, quod est impossibile et super arenam
aedificare.
Ideo quantumcunque operentur, laborent, speculentur, nihil
aliud faciunt quam quod animae inquietudinem augeant quam per 30
haec fugere quaerunt, Quae non effugitur nisi sciendo Patrem et Filium,
i. e. gratiam et misericordiam Dei in Christo nobis gratis datam et
merita Christi nobis imputata. Istis ergo nunc dicit: 'Venite ad me
omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos', non ipsi
vos reficietis, i. e. quietos facietis, sed ego. Quid in vobis manetis? 35

11 misericordiam suam L. 20 solverent. Quanquam L. 24 mira

mysteria L.
2 vgl. Joh. 17, I. 3 Bar. 3, 37. 5 cf. Jes. 45, 4. 3; Joh. 12, 32.
8 cf. i. Cor. 1,30. 15 Rm. 3,8. 21 cf. Gal. 2, 20. 22 f. vgl.
dasselbe vom Glauben: W 1, 1195;; vom hl. Geist: W. 10 I 1,49? ff.
27 Mt. 7, 26. 33 f. Mt. 1 1 , 28.
 Matth. I i , 25: 1517. 427
Exite de vobis et venite ad m e , desperate de vobis et sperate in me.
Sicut Abraham exivit de terra, cognatione, domo sua et Patris sui.
N a m domus Patris nostri sumus ipsi nos, nos sumus mundus ipse:
ergo ex nobis eundum, quia laboramus et oneramur. Et aptius in
6 Graeco: Venite ad me omnes, qui estis laborantes et onerati. Mitius
enim esset, si onerati laboraremus, ut onus esset labor. N u n c autem
et labor est onus, i. e. laboramus, u t quiescamus, et id ipsum laborare
magisnos onerat, 1 quiapeccatum magis augetur nostra iustitia et operi- W <,141
bus, non alleviatur nec securatur conscientia, sed magis affligitur per
10 illam. U t Eccles. 10. ' L a b o r stultorum afftiget eos, qui nesciunt in
urbem pergere.' E t supra: ' Q u i transfert lapides affligetur in eis, et
qui scindit ligna vulnerabirur ab eis.' Haec sunt officia et opera
iustitiariorum. N a m et vulgo dicitur de difficilibus laboribus: (φ
»oite lieber S t e i n e (tagen unb £>otf? fjauen, E t tarnen haec duo opera
15 quid faciunt nisi aliis serviunt et non sibi ? Igitur requiem animarum
audiamus: 'Tollite iugum m e u m super vos'. N o n ait 'operamini illa
vel illa', sed 'venite ad m e , relinquite vos et tollite crucem vestram post
me. Q u i enim non aeeipit cruccm suam et sequitur m e , non est me
dignus.' Venire enim ad Christum et exire de se ipso est magna crux,
20 quam nemo magis horret quam qui suis operibus peccata purgare
quaerunt. Quia hi omnes non peccata, sed poenas peccatorum evadere
cupiunt (Servi enim sunt, peccatum non odiunt, sed tantum poenam
peccati): ideo multis sanctificationibus quaerunt ignem inferni extin-
guere, poenam iudicii effugere. Sed quia peccatum semper manet, ideo
25 et poena conscientiae non transit: quaerunt enim quae sua sunt. Ideo
'non est pax impiis'. Q u i si se relinquerent et peccata sua odissent,
iam nullam poenam haberent, nec timerent, quia ablata culpa poena
per se ipsam cessat. Sed se ipsos relinquere nolunt et timent hoc leve
iugum Christi. Ideo laborant sub onere suo, et timent, ubi non est
30 timor, et trahunt sicut plaustrum peccatum.
A d h u c servilem iustiliam mire perficiunt ipsae effusiones indul-
gentiarum, quibus nihil agitur quam ut populus discat timere, fugere,
horrere poenam peccatorum, non autem ita et peccata. Ideo partim
sentitur fruetus indulgentiarum, sed magna securitas et licentia pec-
35 candi, Ita sane ut, nisi timerent poenam peccatorum, nullus vellet

10 f. in ve'bo pergere L. 23 Statt sanctificationibus vermutet

Lischer satisfactionibus.

2 Gen. 12, 1. 5 οί κοτπώντες και π£<ρορτισμ^νοι. ίο ff. Eccles.

10,15.9. 16 Mt. 1 1 , 2 9 . 17 ff. Mt. 10, 38. 31 ff. s. 0. S. 14014.
32 Vgl. Th. 40 (W. 1, 3977 ft·)·
 428 X. Frühe Predigten.

optare gratis istas indulgentias, Cum potius populus ad poenam

amanriam esset exhortandus et crucem amplectendam. Et utinam
ego mentiar, qui dico, indulgentias forte ita rectissime did, quia
indulgere est permittere et indulgentia impunitas, permissio peccandi
et licentia evacuandi crucem Christi. Aut si permittendae indulgentiae, 5
non nisi infirmis in fide sunt dandae, ne scandalizentur qui <non>
per crucem nituntur ad mititatem et humilitatem pervenire, ut hie
dicit Dominus. Nam non per indulgentias, sed per mititatem et humi-
litatem hie dicit inveniri requiem animarum. Mititas autem non est
nisi in poenis et cruce, a qua illae indulgentiae absolvunt, quam horrere 10
docent, et faciunt ut nusquam efficiamur mites et humiles, i. e. nun-
quam indulgentiam consequamur nec ad Christum veniamus. Ο
pericula nostri temporis I Ο stertentes Sacerdotes! Ο tenebras plus
quam Agyptiacas! Quam securi sumus in omnibus pessimis malis
nostris I is
<SERMO>
W 4. 645, De assumptione Beatae Mariae Virginis.
'In omnibus r e q u i e m q u e s i v i , et in h e r e d i t a t e D o -
m i n i morabor.' E c c l e s i . 24. Duplex est hereditas Domini et
regnum duplex, ut ex verbis Apostoli patet Ephe. 5. 1. Corin. 6. 20
dicentis: 'Seitote quod omnis immundus aut avarus etc. non habet
hereditatem in regno Christi et Dei*. Et ilia duo sic different, quod
alteram est in tempore, alteram in aeternitate, alteram in laboribus,
alteram in quiete, sicut divus Augustinus super hoc Euangelium
pulchre scribit in homiliahodierna,quia duae vitae sint significatae per 25
istas duas mulieres. Laboriosa enim per Martham in tempore, quieta
in aeternitate per Mariam. Verum, quomodo haec fiant, consideran-
dum est. Nam oportet, ut regnum Christi suum habeat auctorem et
regnum Dei etiam suum. Prima igitur hereditas seu regnum est ipse
Christus secundum humanitatem, quia ipse est fons, caput, causa et 30
origo vitae laboriosae. Nam omnis laboriosa vita est hereditas Domini,
sed tantum haec, quae ex Christi vita fluit. Iam ecce in humanitate
Christi nihil est videre nisi inquietudinem, labores, passiones, fati-

6 non fehlt WA. 16 Am Rande: Adhibeas rationem et iudicium

in legendo, incorrectus est etc.

2 Vgl. Th. 94 (W. I, 238.«). 16 15. August 1520 (s. ZKG. 1931,
S . 132 f.); W . Α . : 1 5 1 7 . 17 f. Ecclesi. 24, 1 1 . 19 E p h . 5, 5; 1. Cor.
6,9f. 23 L c . 10, 3 8 f t . ist das E v a n g e l i u m des T a g e s ; d a z u A u g u s t m
Sermo C I V . Vidctis . . . in his duabus mulieribus duas vitas esse figura-
tas, praesentem et f u t u r a m , laboriosam et q u i e t a m . , . temporalem et
a e t e r n a m ; v g l . oben S. 306J5.
 Jes. Sir. 24,11: 1520. 429

gationesj orationes, vigilias, ieiunia, opprobria, praedicationes, illu-

siones usque ad sui finem, ita ut vere ipse sit ens mobile, immo sicut in
mundo primum mobile in sese maxime omnium movetur, in aliis
omnibus est causa motus, ita Christus secundum humanitatem suam
fi semper inquietus et laborans usque ad mortem facit etiam, ut sui
omnes simili motu moveantur. Nam oportet eos 'conformes fieri
imagini filii Dei' ac compati ac contolerare et collaborare. Modus
autem ille movendi non est violentus, sed voluntarius, sic scilicet
quando anima inspectis Christi operibus, laboribus, passionibus etc.
10 mox accenditur et ipsa ad similia facienda ferendaque, atque hoc ipsum
an imp volente, nulla alia causa <quam> quia movetur dulci affectu in
Christum et amore eius vult bona facere et mala pati. Quia videt
dominum suum amore ipsius talia agere, videt Christum pro sua
salute orare, mox sentit flammam et movetur ex eius oratione et dicit
16 sibi: Hui et tibi orandum est, et sic de caeteris simili modo. E t ita
vere fit, ut vita Christi in suo fideli non quiescat, quia nec ipsa quievit,
sed semper vivit et agit. Ac per hoc vere cognoscitur, quomodo
Christus est 'omnia in omnibus', omnia operatur in omnibus, et non
vivimus, loquimur, agimus nos, sed vivit et agit et loquitur in nobis
20 Christus, quia quod agimus et loquimur, ipso intus agente et movente
efficitur, dum eius operibus accendimur et movemur. Quod quando w 4, £4«
non fit, sed obliti sumus eius, statim etiam cessamus agere, quae
Christi sunt, ut apostolus ait [Gala. 5]. 'Evacuati estis a Christo',
id est cessastis a Christo, sicut si aer cessaret rapi et moveri a primo
25 mobili. Hie 'moratur in hereditate' Christi, qui in omnibus viis suis
intuetur Christum. Necessarium est enim, ut Christum semper ante
oculos habeat et nunquam ex oculis dimittat. Quod si quandoque
omiserit, statim cum poenitentiaredeat. Sic ipse in Canticis postulat:
'Pone me signum super cor tuum et signaculum super brachium'.
30 Et iterum: 'Comae capitis tui sicut purpura regis' i. e. meditationes
tuae sint labores Christi. Impossibile est enim, ut anima non recipiat
flammam bonae voluntatis, quae fixe in vulneribus Christi pendeat.
Unde rursum: 'Arnica mea in foraminibus petrae, in cavernis maceriae'
i. e. in plagis et vulneribus Christi. Ibi suam habet vitam, inde in
86 eum fluit motus vitae bonae, inde lux rectae rationis, inde ardor
sanctae voluntatis. Ideo dicit, quod 'in omnibus requiem quaesierit,

11 quam fehlt Hs.

3 primum mobile: Thomas Aquin. S. c. gentiles I I 23. 6 f . Rm.

8, 29. 18 Col. 3, I I . 23 Gal. 5 , 4 . 2 8 f t . Cant. 8 , 6 ; 7,5.
33 Cant. 2, 13 £. (s. o. S. 1641). 36 f. Ecclesi. 24, 11.
 430 X. Frühe Predigten.

et in hereditate Domini moratur' pro requie. Et sic fit grande mira-

culum, quod anima habet requiem in inquietudine, pacem in labore,
suavitatem in passione, quia gaudet moveri, laborare, pati. Quies
est et pax, quod Christum habet in oculis, in cuius charitate, quam
sibi exhibitam videt, delectatur. Et ita fit, ut labor Christi sit ei pax ο
et gaudium. Labor autem est, quod armatur et movetur eadem
cogitatione laborandi et patiendi. Et ita fit, ut labor suus et passio
fiat pax et gaudium Christo, qui quiescit sibi et beneplacet in sui
conformitate. Sic mutuum agunt Christus et anima saneta, dum
Christus illam quietat sua charitate et movet suis operibus et movet 10
saneto in illa affectu. Ο qui haec recte nosset et fideliter ageret, ex-
perimento disceret, quomodo lex et gratia differant, servus et filius,
mercennarius et haeres, timor servilis et castus! Nam lex et quae-
cunque doctrina nunquam potest hoc praestare, ut eo affectu moveatur
voluntas in Deum et bonam vitam, sicut facit haec viva scriptura, viva 15
lex, viva doctrina, ipsa scilicet vita Christi. Haec est enim omnibus
communis. Non est opus lingua graeca, latina, hebraea: quilibet
idiota potest hic legere, quid facere, quid obmittere, quid pati, quid
non pati debeat, et ita legere, ut moveatur et imitetur, et similis fiat ei,
quod legit et videt. Habent saeculi rhetores, quod boni oratoris sit 20
docere, delectare, flectere, quod nullus unquam praestitit nisi car-
naliter: solus autem Christus si docet, delectat, movet eum qui attendit
ipsum, quid loquatur per sanetissimam vitam suam. Nam alii, si
humano ore moventur, ad tempus tantum moventur, nec gratuito
amore, sed suiipsius affectu. Hic autem movetur sola aifectione 25
Christi efficaciter et inaeternum. Quare nisi sic ab intus veniat bonus
motus vitae et ex Christo scaturiat, frustra fit omnis doctrina foris.
Dixit enim: 'Sine me nihil potestis facere'. Et alibi: 'Qui biberit
647 aquam, quam ego dabo, fiet in eo fons aquae ' vivae salientis in vitam
aeteraam*. Ecce fons vivus, ubi lex a foris iuxta proverbium 'aquam so
in cisternam portat et frustra laborat'. Immo lex irritat potius et
invitam facit voluntatem ad bonum augetque concupiscentiam mali,
nisi prius sanetur et bona fiat. Quod non fit, nisi ab hoc Domini
Camino accendatur. Hic enim est caminus Domini in Hierusalem, ut
Isaias ait. Accensa autem voluntate iam nihil est, quod lex iubeat, 85
quin plura facere sit parata. Et facta est amicitia inter legem et ipsam,

I et in*: sed in Hs.

9 vgl. W 7, 2534. 20 f. ζ. B. Reisch, Margarita philos. p. 240.

28 Job. 15, 5. 28 ff. Joh. 4, 14. 35 Jse. 31, 9.
 Je». Sir. 24. I i : 1520. 431
et consentit adversario suo benigniter, non tantum unum miliare, sed
duo alia cum eo pergere prompte. Hanc igitur legis dilectionem et
iustitiae affectum nusquam nisi in Christo haurire possumus de fon-
tibus salvatoris.
5 If Sed hie scrupulus relictus est: Quid si non semper inveniam
in Christo simile eius quod prae manibus mihi est ? Quomodo ad
illud agendum me accendam? Respondeo, quod quamvis optimum
foret, ut nihil operis ageremus nisi ad exemplar, quod nobis ibi monte
isto pinguissimo gratiae monstratum est, qui tarnen non potest pro-
10 prium et accomodatum stamm invenire, recipiat aliud, quo moveatur,
ut cum vis cum proximo tuo loqui, inspice quo modo Christus, quo
vultu, qua modestia cum Iudaeis loquebatur, et ita semper ad formam
eius vivere stude.
U Omnis ascensus ad cognitionem Dei est periculosus praeter
16 eum qui est per humanitatem Christi, quia haec est scala Iacob, in
qua ascendendum est. Nec est alia via ad patrem nisi per filium,
Ioannis 14. Unde ait: 'Nemo venit ad patrem nisi per me', et hoc
per affectus secundum illud Apostoli Rho. 1. 'Invisibilia Dei per ea
quae facta sunt, intellecta conspiciuntur*. Alius est per mysteria scri-
zi pturae, sed uterque quid foecit 1 scilicet aut superbos aut desperates.
Cognitio enim et sapientia naturaliter superbos facit et praesump-
tuosos, <ut> ait Apostolus: 'Scientia inflat'. Sic philosophi, cum cogno-
vissent Deum, non sicut Deum glorificaverunt aut gratias egerunt.
Quid ergo foecerunt ? sibi scilicet placuerunt in tali cognitione dicentes
26 se sapientes, et stulti facti sunt. Impossibile enim est, ut scientia non
faciat sibi placere, et sic Dei oblivisci et ingratum fieri. Rursum aliis
fit talis notitia summus horror ad desperationem et incurabiliter tristes
atque deiectos reddidit, terrentur enim a magnitudine maiestatis. Sic
scriptum est: 'Qui scrutator est maiestatis, opprimitur a gloria'. Nec
so mirum, quia et Moses tremebundus erat, et totus populus a facie
Domini, ita terribilis erat in monte Synai. Et merito haec illis eveniunt,
quia cum Deus nostri misertus et infirmitati nostrae seipsum tempera-
verit, ut ad nos homo veniret divimtatem abscondens ac per hoc omnem
terrorem auferens, solem urentem nube tegens, quid iustius, quam
85 quod hanc scalam deserentes suisque gradibus turrim in coelum aedi-

5. 14 TJ setzt Hs. 15 humanitatem* (s. S. 4321s; 4335. 16; W 9,

40430): humilitatem Hs. (Roth). WA. 22 <ut> fehlt Hs.
1 Mt. 5, 25. 41. 8 f. vgl. Ps. 67 (68), 14. 1 4 S . vgl. W. 9,
404p ff. (1520); End. 1 , 4 1 6 8 . (1519). 15 Gen. 28,12. 17 Joh. 14,6.
18f. Rm. 1, 20. 22 1. Cor. 8, 1. 22 f. Rm. i, 21 f. 29 Prov. 25,
27. 30 S. Ex. 20, 19.
 432 X . Frühe Predigten.

ficantes, tandem dispersi fiant Babylonii, confusi in omnibus suis

viis? Quare ad desperationis baratrum festinat, qui per seipsum ad
W 4, 648 divini'tatis cognitionem properat. Unde et Dominus in coena novissima
apostolis viam quaerentibus et patrem ostendi tanquam aliud extra
Christum, statim reduxit hanc mentis eorum periculosam evagationem 5
et in seipsum deiixit dicens: 'Qui videt me, videt et patrem meum',
q. d. Cavete ne unquam extra me viam quaeratis ad patrem: fbüs
oculis in me sinite omnia alia extra me posita fieri, ire, venire, quocun-
que eunt, veniunt, meme in oculis retinete tan tum. Sic et Paulus
1. C o . 2. 'Ego me nihil scire iudicavi, nisi Ihesum Christum et hunc 10
crucifixum'. Sic et in lege fuit figuratum, quod populus non permitte-
batur nisi coram area et propitiatorio Deum colere. In lucis autem
et excelsis licet Deum colerent, noluit tarnen Deus nosci ibidem. Unde
preeepit Moses: 'Cave ne in omni loco offeras Domino, sed in loco
quem element Dominus'. Hic locus tunc fuit area, nunc est saneta 15
humanitas Christi, secundum illud: 'Adorabimus in loco ubi steterunt
pedes eius'. Non ergo alium neque alibi Deum quaeremus quam hunc,
quia etsi in omnibus sit Deus, in nullo tarnen est corporaliter et tam
praesens ut in humanitate, nec eius praesentia est comprehensibilis
alibi. Denique in aliis operibus cognoscitur Deus secundum magni- 20
tudinem potentiae, sapientiae et iustitiae, et videntur ibi opera eius
terribilia nimis. Hic autem videtur eius suavissima misericordia et
Charitas. Oportet autem prius roborari in cognitione misericordiae
et charitatis, ut sie cum fidutia possint sustineri opera potentiae et
sapientiae suae. Alioqui necessario desperatum sese sentiet. Nam 25
quaelibet res tunc optime tenetur, si, ubi apprehendi potest, apprehen-
ditur. Ita Deum nemo secundum potentiam et sapientiam apprehendit,
sed secundum misericordiam et suavitatem, quae in Christo exhibetur.
Proinde qui in excelsis quaerunt Dominum, inveniunt praeeipitium
horrendum, sicut multos legimus, qui facti sunt miserrimi, ad insaniam so
redacti et furorem nimia deitatis speculatione. Deus igitur misericors,
iustus, videns quod sic alii superbirent, alii desperarent sui cognitione,
noluit illis modis amplius cognosci et semetipsum exinanivit, ut super-
bos faceret stultos et desperatos erigeret, volens in summa charitate
agnosci, sicut per Esaiam dixit: 'Vere tu es Deus absconditus, et 85
praeter te non est Deus'. EtBaruch: 'Hic est Deus noster, et non aesti-

1 Gen. 11, 9. 6 Joh. 14, 9. 10 1. Cor. 2, 2. 14 D e u t . 12,

13 f. 16 Ps. 131 (132), 7. 29 ft. W . 5, 16317 ft. (1519) und W . 6,
5624 ft. (1520) über Dionysius Areopagita. W T R I. Nr. 644 B o n a v e n -
t u r a (de s p e c u l a t i v a scientia) hett mich schir toll g e m a c h t . 35 Jes.
45,15.21. 36 B a r . 3, 36.
 Jos. Sir. 24, 1 1 : 1 52η.

mabitur alius ad eum'. Et Esaias: 'Consolamini, consolamini, popule

meus, dicit Deus vester', et infra: 'Ascende in montem tu qui euan-
gelizas Zion, exalta vocem tuam et noli timere. Die civitatibus Iuda:
ecce Deus vester'. Quibus verbis nihil aliud agitur, quam ut in sua-
5 vissima humanitate Christi versemur, ut parvuli simus et lac concu-
piscamus, donee in virum perfectum crescimus. Hie est misericordiae
thronus, ante quem nullus pavere potest, sed omnis pavidus conso-
latur et iuvantur pusillanimes. Quia hie Deus secundum veram na-
turam apparet, quae est bonitas et suavitas, unde patri tribuitur 1 po- w 4, 649
id tentia, filio sapientia, spiritui sancto suavitas. Patet, quod Deum
nemo novit, ac per hoc litera occidens est nosse Deum in potentia
et sapientia, spiritus autem vitae est nosse eum in suavitate. At hoc
non fit nisi in Christo, quare necesse est, ut Dei cognitio extra Christum
peiores et miseriores faciat, sola autem in Christo cognitio D e i beatos,
15 secures, salvos facit, ut satis probant utriusque rei exempla. Averte
ergo oculos a maiestate Dei et convene ad humanitatem eius in gremio
matris iacentem.
If Et si foris oporteat nos in multa dividi et turbari cum Martha
debeamus, partem tarnen optimam cum Maria eligere, de intus in
20 unum colligi longe praestat. Martha enim non reprehenditur, quod
erga plurima turbatur, sed quod 'unum' illud etiam non habuerit.
Unus tarnen et idem homo istis duabus feminis significatur. Et sunt
quadruplices homines hie notandi. Primi qui disperguntur intus in
multa et foris colliguntur in unum, ut sunt iusticiarii, qui certis operi-
26 bus addicti a se electis, pertinaciter in illis haerent, ita ut opera Dei
saepicule propter ilia obmittant. H i tantum ea putant opera Dei,
quae ipsi elegerunt, caetera omnia prophana. Qui tamen intus sunt
dispersi in suas affectiones multas et pessimas, in iudicia, suspitiones,
sui complacentias. lis multa displicent, immo omnia, quae contra
311 suum opus eveniunt, quod elegerunt et quod eis placet. Ratio est, quia
Christum non habent in oculis cordis, sed seipsos et sua: ideo non
possunt eis placere, quae Christus facit vel quae Christi sunt.
Quidam intus colliguntur in unum et foris disperguntur in multa,
ut sancti in vita activa, qui semper habent Christum in corde, foris
35 multis operibus occupati: ii non opera eligunt, sed ad omnia sunt
parati, 'quaecunque invenerit manus eorum' aut quaecunque eis

1 1 Am Rande: Aug. de litera et spiritu ca. 4.'

• 1 f. Jes. 40, I. 9. 5 f. I. Petr. 2, 2. 9f. Petrus Lombardus, I.

sent. dist. 34 c. 6. 18 f. Lc. 10, 41 f. s. 0. S. 42813. 19 t. in unum
colligi s. o. S. 20530. 36 I. Sam. 10, 7 (W. 6, 2074; W. 2, 4794).
Luther V 28
 434 X. Frühe Predigten.

imposita fuerint, non habentes differentiam inter magna et parva,

inter vilia et honesta: omnia sunt eis eadem. Hoc non possunt ullo
modo facere primi, qui dedignantur vilia et inutilia, sed ad spetiosa et
honorifica sese tantum addicunt.
Plerique colliguntur intus et foris in unum, ut qui in contem- i
plativa degunt vita et alii quicunque quietis sensibus intendunt de-
votis meditationibus, in silentio et pausa operationum corporalium,
quia totis viribus sese in Christum convertunt. Etsi sensus non possunt
intrare, cogunt eos foris stare et quiescere.
Alii disperguntur foris et intus, ut qui neglecto Christo omnia 10
temere cogitant et agunt, quorum vita est dissoluta et sine ordine et
sine proposito, ut sunt tepidi et pigri in cultu Dei, filii Babylonis.
Et horum quattuor hominum symbolum possumus invenire in
negotiis huius saeculi filiorum. Inter quos qui sine proposito agunt,
W 4, 6So decrescunt, qui 1 autem super se vigilant, ditescunt et proficiunt: ut alii 16
sunt foris liberales, intus frugales, alii foris frugales, intus liberales,
alii foris et intus frugales, alii foris et intus liberales.

Secunda pars.
Altera hereditas seu regnum est ipse Deus Christus secundum
eandem divinitatcm, quae sicut in seipsa est quietissima, suavissima, 20
lucidissima, ita non possunt omnes qui ea vident non quiescere,
gaudere et clarere. Ex ipsa enim inspecta fluit et venit omnis quies,
etiam in hac vita quandoque. Haec est 'pax, que exuperat omnen
sensum', nec est alia quies nisi ista. Hanc Maria vitam significat,
alteram vero Martha: verum ad hanc nisi per primam venit nemo, 25
licet nunc passim omnes velint prius quiescere quam moveri, prius
gaudere quam pati, i. e. prius esse cum Deo quam cum Christo. Sed
stat sententia: 'Nemo venit ad patrem nisi per me'. Iccirco sicut ex
humanitate Christi fluit crux, ita ex divinitate pax: ex illa tristicia,
ex hac gaudium: ex illa timor, ex hac securitas: ex illa mors, ex hac vita. 30

8 Etsi Hs.: E t sie? WA.

23 Phil. 4, 7. 28 Joh. 14, 6.

 Druckfehler in Bd. 7 (Predigten)
S. 39 Z. 9 lies WA X / I 2, 2 1 1 .
S. 224 Z. 40 lies 28 statt 34.
S. 356 Z. 22 lies 435—444 statt 516—521.
S. 388 Z. 39 lies Schriftstellen.
S. 390 Z. 40 lies missae.
S. 395 Z. 37 u. 40 Lies 5 , 1 0 statt 5, 1 1 .
S. 398 Z. 36 lies Matth. 24, 24.
E. Hirsch.
LUTHERS WERKE I N AUSWAHL

Unter Mitwirkung von A L B E R T LEITZMANN

herausgegeben von OTTO CLEMEN

8 Bände. Oktav. Ganzleinen DM 88,—

Band I—IV: S C H R I F T E N VON 1517—1545

5., verbesserte Auflage. 1959. Einzeln je DM 12,—

Band VI: L U T H E R S BRIEFE

Herausgegeben von H. RÜCKERT

2., verbesserte Auflage. XV, 451 Seiten. 1955. DM9,80

Band VII: PREDIGTEN

Herausgegeben von EMANUEL HIRSCH

3. Auflage. XII, 420 Seiten. 1962. DM 12,—

Band VIII: T I S C H R E D E N

Herausgegeben von O . CLEMEN

3. Auflage. X, 387 Seiten. 1962. DM 12,—

WALTER DE G R U Y T E R & CO · BERLIN

SAMMLUNG TÖPELMANN
I. Reihe: Die Theologie im Abriß

1. Band: E I N F Ü H R U N G I N D A S A L T E T E S T A M E N T
Von Rolf R e n d t o r f f . In Vorbereitung.

2. Band: E I N F Ü H R U N G I N D A S N E U E T E S T A M E N T
Bibelkunde des Neuen Testaments, Geschichte und Religion des
Urchristentums.
Von Rudolf K n o p f , H a n s L i e t z m a n n
und H e i n r i c h Weinel.
5. Auflage. XVI, 444 Seiten. 1949. Ganzleinen DM 18,—

3. Band: D O G M A T I K
Von W o l f g a n g Trillhaas.
XVI, 582 Seiten. 1962. Ganzleinen DM 36,—

4. Band: E T H I K
Von W o l f g a n g Trillhaas.
XVI, 464 Seiten. 1959. Ganzleinen DM 26,—

5. Band: K O N F E S S I O N S K U N D E
Die christlichen Kirchen und Sekten heute.
Von H e r m a n n Mulert t· 3., neubearbeitete Auflage unter Mit-
arbeit von K. O n a s c h , herausgegeben von E r d m a n n Schott.
XXII, 558 Seiten. 1956. Ganzleinen DM 28,50

6. Band: G R U N D R I S S
DER PRAKTISCHEN T H E O L O G I E
Von O t t o Haendler.
ΧΠ, 391 Seiten. 1957. Ganzleinen DM 26,50

7. Band: G E S C H I C H T E D E R I S R A E L I T I S C H E N
UND JÜDISCHEN RELIGION
2., neubearbeitete Auflage yon J o h a n n e s H e m p e l .
In Vorbereitung.
8. Band: RELIGION, KIRCHE, THEOLOGIE
Einführung in die Theologie. Von Hermann Mulert f.
XII, 169 Seiten. 1931. Ganzleinen DM 8,25

9. Band: GESCHICHTE DER DEUTSCHEN EVANGE-

LISCHEN THEOLOGIE SEIT DEM DEUTSCHEN
IDEALISMUS
Von Horst Stephan.
2., neubearbeitete Auflage von Martin Schmidt.
XV, 393 Seiten. 1960. Ganzleinen DM 26,—

II. Reihe: Hilfsbücher zum Theologischen Studium

1. Band: KATECHETIK
Einführung in die Theologie und Technik des kirchlichen Unter-
richts der Gegenwart.
Von Leonhard Fendt.
2., völlig umgearbeitete Auflage. VIII, 105 Seiten. 1951. DM 8,—

3. Band: DIE WELT DES ALTEN TESTAMENTS

Einführung in die Grenzgebiete der Alttestamentlichen
Wissenschaft.
Von Martin Noth.
4., neubearbeitete Auflage. XVI, 355 Seiten. 1962.
Ganzleinen DM 28,—
4. Band: HOMILETIK
Theologie und Technik der Predigt.
Von Leonhardt Fendt.
Vin, 108 Seiten. 1949. Pappband DM 5,—

5. Band: EINFÜHRUNG
IN DIE LITURGIEWISSENSCHAFT
Von Leonhard Fendt.
XII, 287 Seiten. 1958. Ganzleinen DM 24,—

Weitere Bände lind in Vorbereitung.

VERLAG A L F R E D TÖPELMANN · BERLIN

 CARL H1NRICHS

LUTHER UND M Ü N T Z E R

Ihre Auseinandersetzung
über Obrigkeit und Widerstands recht

2. unveränderte Auflage
Groß-Oktav. VIII, 187 Seiten. 1962. DM 19,80
(Arbeilen %ur Kirchengeschichte Band 29)

HANS L I E T Z M A N N

GESCHICHTE DER ALTEN KIRCHE

4 Bände. Groß-Oktav. 1961. Ganzleinen DM 42,—

Band I: DIE ANFÄNGE

4. Auflage. VII, 327 Seiten. DM 12,—

Band II: ECCLESIA CATHOLICA

3. Auflage. VIII, 339 Seiten. DM 12,—

Band III: DIE REICHSKIRCHE BIS ZUM TODE JULIANS

3. Auflage. VIII, 347 Seiten. DM 12,—•

Band IV: DIE ZEIT DER KIRCHENVÄTER

3. Auflage. IV, 204 Seiten. DM 12,—

WALTER DE GRUYTER & CO BERLIN