¤fl¡fl¡ 5 q ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œø¬ı‰¬±¬ı˛

5.1 ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œø¬ı‰¬±¬ı˛

5.2 ά◊¬ÛÚ…±¸ ∆˙˘œ¬ı˛ ¸&Ò±ÀÚ
5.2.1 ¬ı·πfl¡¬ı˛Ì [Ȭ±˝◊√¬Û¸ ’¬ı ÚÀˆ¬˘]
5.2.2 õ∂¸e· › ¸˜¸…±Ó¬N
5.2.3 ’¬ı˚˛¬ıÀfl¡Ã˙˘
5.2.4 ˆ¬±¯∏± øÚÀ˚˛
5.3 ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¶§õüˆ¬¢ü . 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í
5.3.1 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ Ê√±Ó¬
5.3.2 ·Í¬Úfl¡äÚ±
5.3.3 ˆ¬±¯∏±ˆ¬øe· . õ∂±‰¬œÚ-Ú¬ıœÀÚ¬ı˛ ¸—‚¯∏«
5.3.4 ˙sÊ√±˘ . ¬Û≈À¬ı˛±ÀÚ±, ’‰¬˘, Ú”Ó¬Ú ˙s
5.3.5 ά◊¬Û˜±¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏Q › ¿˝√√œÚÓ¬±
5.3.6 ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ڱȬfl¡œ˚˛Ó¬±, ¬ı±d¬¬ıÒø˜«Ó¬±, ˜ÀÚ±ø¬ıÀù≠¯∏Ì õ∂˚˛±¸
5.3.7 ¤ø¬Û¢∂±˜ . ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ’z¬ õ∂¸e·
5.3.8 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ˜”˘…, Ê√Úøõ∂˚˛Ó¬± › fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ fl¡F¶§¬ı˛

5.1 q ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œ

ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ø¬ıø˜| [fl¡À•Û±øÊ√Ȭ] ¸±ø˝√√Ó¬…˜±Ò…˜ ‡≈¬ı ¤fl¡È¬± Œ‰¬±À‡ ¬ÛÀάˇ Ú±º ŒÂ√±È¬·ä, fl¡ø¬ıÓ¬±, ڱȬfl¡,
ø‰¬øͬ¬ÛS, ¬ıÌ«Ú±Rfl¡ ·√…, :±Ú˜”˘fl¡ ·√…, ¸¬ı øfl¡Â≈√˝◊√ ά◊¬ÛÚ…±À¸ àÔ±Ú fl¡À¬ı˛ øÚÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º àÔ±Ú fl¡À¬ı˛ øÚÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛–ŒÂ√±È¬·Àä¬ı˛ Ó¬œéƬ ¬ı…?Ú±, fl¡ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¶§¬ı˛”À¬Û øfl¡—¬ı± ’±À¬ı·‚Ú Î¬◊2‰¬±¬ı˛ÀÌ, ڱȬfl¡œ˚˛ ¸—˘±À¬Û, ·À√…¬ı˛ ø¬ıø‰¬S
¬ı…¬ı˝√√±À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ…º Ù¬À˘ fl¡ø¬ıÓ¬±, ·√…, ŒÂ√±È¬·Àä¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ’±˜±À√¬ı˛ Œ˚ ¶§26√µˆ¬±¬ı øÂ√˘, Ó¬± ¤‡±ÀÚ Ú±Ú±
õ∂Àùü¬ı˛ ø˙fl¡Àάˇ ¬ı±Ò± ¬Û±˚˛º Ó¬±˝◊√ ∆˙˘œø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ¤fl¡±z¬ ˜ÀÚ±À˚±·œ ø¬ıÀù≠¯∏fl¡› ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛
ø¬ı¬ı˛Ó¬ Ô±Àfl¡Úº ’ÀÚÀfl¡ ˆ¬±¯∏±¬ÛÀÔ ¤¬ı˛ ¸˜±Ò±Ú ‡≈“ÀÊ√ÀÂ√Úº ŒÊ√Ú ’ÀàȬÀÚ¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸ ’±øˆ¬Ò±øÚfl¡ ˙s·≈À˘± fl¡Ó¬
ø¬ıø‰¬Sˆ¬±À¬ı ¬ı…¬ı˝‘√Ó¬, ¤¬ı˛ ά◊√±˝√√¬ı˛Ì˜±˘± ¤fl¡øȬ ø¬ı‰≈¬…øÓ¬¬ı˛ ’øˆ¬Ò±Ú ˝√√±øÊ√¬ı˛ fl¡¬ı˛À˘› ’±˜¬ı˛± ’Ó‘¬5 Ô±øfl¡º
‰¬ø¬ı˛S, ¸—˘±¬Û, ’±À˘±‰¬Ú±, ˆ¬±¯∏±, ’¬ı˚˛¬ı, õ∂¸e·, ά◊¬Û˘é¬–¸¬ı ø˜À˘ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ø˙äÊ√·» ¤fl¡ ø¬ı˙±˘
’±fl¡±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛º ¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ‰¬ø¬ı˛SÀfl¡ ’¬ı˚˛¬ı ’—˙ ¬ı˘¬ı øfl¡Ú±, ¤ ø¬ı¯∏À˚˛ ¸—˙˚˛œ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¸—‡…± fl¡˜ Ú˚˛º
Œfl¡ÚÚ± õ≠Ȭ ¤¬ı— ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ’±z¬¬ı˛ ¸•Ûfl«¡ø¬ı‰¬±¬ı˛ ¤‡Ú› ’¬ıøÒ õ∂À˝√√ø˘fl¡±¬ı˛ ˜ÀÓ¬±º
130
 õ∂ùüøȬ ¤fl¡È≈¬ ¸¬ı˛˘ fl¡¬ı˛± ˚±fl¡º Ó¬± ˝√√˘ ά◊¬ÛÚ…±À¸ ’±˜¬ı˛± fl¡œ Œ√‡ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√∑ Œfl¡Î¬◊ ¬ıÀ˘Ú ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ Ê√øȬ˘Ó¬±,
Œfl¡Î¬◊ ¬ıÀ˘Ú õ≠ÀȬ¬ı˛ Ê√øȬ˘Ó¬±º ’±¬ı±¬ı˛ ¬ı…øq¡-¸˜±ÀÊ√¬ı˛ ¡ZiZ¬ı˛”À¬Û ¤Àfl¡ Œfl¡Î¬◊ Œ√‡ÀÓ¬ ‰¬±Úº ά◊¬ÛÚ…±À¸ ˚± ¤fl¡±z¬
Ô±fl¡± √¬ı˛fl¡±¬ı˛, Ó¬± ˝√√˘ Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ√˙«Úº ’Ú…S Ó¬± Ô±Àfl¡º øfl¡z≈¬ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ø¬ı˙±˘ ¬ÛȬø‰¬ÀS ¤¬ı˛ ¬ı˛”¬Û±˚˛Ì˝◊√
’±˜±À√¬ı˛ Œ˘‡fl¡ Ó¬±¬ı˛ ø˙äÒ±¬ı˛Ì± ¸•ÛÀfl«¡ ’±¢∂˝√œ fl¡À¬ı˛ ŒÓ¬±À˘º
Ê√œ¬ıÚ√˙«ÀÚ¬ı˛ ¬ı…±‡…± øÚÀ˚˛› ˜Ó¬±˜ÀÓ¬¬ı˛ Á¡Î¬ˇ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º Œfl¡±ÀÚ± Œ˘‡fl¡ Ê√œ¬ıÚ√˙«Ú ¬ı˘ÀÓ¬ Œ¬ı±ÀÁ¡Ú ¬ı±d¬¬ıÓ¬±¬ı˛
ø‰¬SÌ, ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ Ó¬øißᬠø¬ıÀù≠¯∏̺ ¤¬ı˛ ø¬ı¬ı˛≈X±‰¬¬ı˛À̬ı˛ ’ˆ¬±¬ı ŒÚ˝◊√º ’±˜¬ı˛± ¬ı˛…±˘Ù¬ Ù¬À'¬¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡ø¬ı˛
[’…±¬ı±ˆ¬ ’˘, ÚÀˆ¬˘ ¬ı˛±˝◊√øȬ— ˝◊√Ê√ ’± øÙ¬À˘±Ê√øÙ¬fl¡…±˘ ’fl≈¡À¬Û˙Ú]º øfl¡z≈¬ Œ¸˝◊√ √˙«Ú ˚‡Ú ø˙ä¬ı˛”¬Û ŒÚ˚˛, Ó¬‡Ú
Ó¬± fl¡œˆ¬±À¬ı ‚ÀȬ, ¤˝◊√ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ’±˜¬ı˛± ά◊»¸±˝√√œº Œ˘‡fl¡ øfl¡ Œfl¡±ÀÚ± Â√fl¡ [¬Û…±È¬±Ú«] ¸±øÊ√À˚˛ ŒÚÚ Ê√œ¬ıÚ√˙«ÀÚ¬ı˛
ø¬ıÚ…±À¸¬ı˛ Ê√Ú…∑ Ú±øfl¡ fl¡˘À˜¬ı˛ ά·±˚˛ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛± ’±À¸º Ó¬±¬ı˛±˝◊√ ·ä ¸±øÊ√À˚˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ Œ‰¬˝√√±¬ı˛± Œ√˚˛∑ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛
˙¬ı˛œ¬ı˛ øÚÀ˚˛ Œ˘‡fl¡ fl¡œˆ¬±À¬ı ˆ¬±À¬ıÚ∑ ¤fl¡Ê√Ú ˆ¬±¶®À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬± Ó¬±¬ı˛› øfl¡ ¤˝◊√ ˜”øÓ«¬-·Í¬Ú øÚÀ˚˛ Ú±Ú± ø‰¬z¬± fl¡±Ê√
fl¡À¬ı˛∑ Ú˝◊√À˘ ¤fl¡Ê√Ú ø˙äœ ŒÓ¬± ¤fl¡˝◊√ˆ¬±À¬ı ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ˙¬ı˛œ¬ı˛ ·Î¬ˇÀÓ¬Úº ¤˝◊√ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¸±Ê√¬ı√˘ ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ ‰¬±À¬Û
Ú± ’Ú… Œfl¡±ÀÚ± fl¡±¬ı˛ÀÌ, ¤¬ı˛ ά◊M√¬ı˛ ¸&Ò±Ú˝◊√ ’±˜±À√¬ı˛ ˘é¬…º ά◊¬ÛÚ…±¸ Œ˘‡fl¡Àfl¡ ø√À˚˛ ø˘ø‡À˚˛ ŒÚ˚˛ ‰¬ø¬ı˛SÀ√¬ı˛
øÚÀÊ√¬ı˛ √±ø¬ıÀÓ¬–¤˜Ú ˜z¬¬ı… ø¬ı‡…±Ó¬ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡¬ı˛± fl¡¬ı˛À˘› ’±˜¬ı˛± ¤Ó¬ ¸˝√√Ê√ ¸˜±Ò±Ú ˆ¬±¬ıÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛øÂ√ Ú±º

5.2 q ά◊¬ÛÚ…±¸Õ˙˘œ¬ı˛ ¸&Ò±ÀÚ

ά◊¬ÛÚ…±¸Õ˙˘œ øÚÀ˚˛ fl¡À˚˛fl¡øȬ ˜±Úfl¡ [¬Û…±¬ı˛±ø˜È¬±¬ı˛] ’±À· øàÔ¬ı˛ fl¡¬ı˛± õ∂À˚˛±Ê√Úº ¤˝◊√ ˜±Úfl¡·≈ø˘ ¸¬ı«S˝◊√ øàÔ¬ı˛
Ô±fl¡À¬ı, ¤˜Ú ¬ı˘ÀÓ¬ ‰¬±›˚˛± ˝√√À26√ Ú±º ¬ı¬ı˛— ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œø¬ı‰¬±À¬ı˛ ¤¬ı˛± ¤fl¡È¬± ¬ÛÔøÚÀ«√˙ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¤˝◊√
˜±Úfl¡·≈ø˘¬ı˛ õ∂À˚˛±· ¤¬ı— Ó¬±øNfl¡ õ∂À˚˛±Ê√Úœ˚˛Ó¬± ¤fl¡¸˜˚˛ ¬ı±—˘± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ’±È¬øȬ Ú˜≈Ú± øÚÀ˚˛ Œ√‡±ÀÚ±
˝√√À˚˛øÂ√˘º1 ¤‡Ú› ’¬ıøÒ Œ¸˝◊√ ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ fl¡±Í¬±À˜± ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬ÀÚ¬ı˛ Œfl¡±ÀÚ± ŒÊ√±¬ı˛±À˘± fl¡±¬ı˛Ì ‚ÀȬøÚ ¬ıÀ˘ ’±˜¬ı˛±
Œ¸·≈ø˘ ¬Û≈Ú¬ı˛≈q¡ fl¡¬ı˛øÂ√º

5.2.1 ¬ı·πfl¡¬ı˛Ì [Ȭ±˝◊√¬Ûƒ ’¬ıƒ ÚÀˆ¬˘]

Œ˚ ά◊¬ÛÚ…±¸ ¬ı± ά◊¬ÛÚ…±¸±¬ıø˘¬ı˛ ø¬ı‰¬±¬ı˛ ¸˜±À˘±‰¬fl¡ fl¡¬ı˛À¬ıÚ, Ó¬±¬ı˛ ¬ı·« ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ ’±À· øÚÌ«˚˛ fl¡¬ı˛± õ∂À˚˛±Ê√Úº
¤Àé¬ÀS øÓ¬øÚ õ∂¬ı˘ ¸˜±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ¬ÛøÔfl¡ ˝√√À¬ıÚ Ú±, ¤˜Ú Ú˚˛º Ó¬À¬ı ¸—¶®±¬ı˛˜≈øq¡¬ı˛› õ∂À˚˛±Ê√Ú ’±ÀÂ√º õ∂±q¡Ú
¸˜±À˘±‰¬Ú±˚˛ ‰¬ø¬ı˛S ŒÓ¬˜Ú ·≈¬ı˛≈Q ¬Û±˚˛øÚ ¬ıÀ˘ øfl¡—¬ı± ‰¬ø¬ı˛S-õ≠ÀȬ¬ı˛ ¸•Ûfl«¡ Ê√øȬ˘ ¬ıÀ˘ ˜±ÀÁ¡ ˜±ÀÁ¡ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛
¬ı·«ø¬ı‰¬±À¬ı˛ ¬ı±Ò± ¸‘ø©Ü ˝√√À˚˛ÀÂ√º ¸˜±Ê√ ¬ı± ¬Ûø¬ı˛¬ı±¬ı˛ Ô±fl¡À˘˝◊√ Ó¬± ¸±˜±øÊ√fl¡ ¬ı± ¬Û±ø¬ı˛¬ı±ø¬ı˛fl¡ ά◊¬ÛÚ…±¸ ˝√√À˚˛ ›Àͬ
Ú±º Œ˘‡fl¡ ¬Û±Í¬fl¡Àfl¡ ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ Œfl¡Àf Ú± ø¬ıÀ˙¯∏ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ’µ¬ı˛˜˝√√À˘ ˝√√±øÊ√¬ı˛ fl¡¬ı˛À¬ıÚ, Ó¬±¬ı˛ Œ¸˝◊√ Œ‰¬©Ü±¬ı˛ ›¬Û¬ı˛
ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¸±˜±øÊ√fl¡Q ¬ı± ‰¬ø¬ı˛Sõ∂±Ò±Ú… øÚˆ«¬¬ı˛ fl¡À¬ı˛º ¬ÛΩ± Ú√œ¬ı˛ ˜±øÁ¡ÀÓ¬ õ∂Ô˜ ø√Àfl¡ Œ˚˜Ú ŒÊ√À˘¸˜±ÀÊ√¬ı˛
ø¬ıd‘¬Ó¬ ø¬ı¬ı¬ı˛Ì ’±ÀÂ√, ŒÓ¬˜øÚ ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ø√Àfl¡ fl≈¡À¬ı¬ı˛fl¡Ô±˝◊√ ’±˜±À√¬ı˛ ˜Ú fl¡±Àάˇº fl≈¡À¬ı¬ı˛ ˚ø√ ŒÊ√À˘¸˜±ÀÊ√¬ı˛ õ∂Ó¬œfl¡
˝√√˚˛, Ó¬±˝√√À˘ ¤øȬ ¸±˜±øÊ√fl¡ ά◊¬ÛÚ…±¸º øfl¡z≈¬ fl≈¡À¬ıÀ¬ı˛¬ı˛ ¬ı…øq¡·Ó¬ Ó‘¬ø5-’Ó‘¬ø5À¬ı±Ò ŒÊ√À˘À√¬ı˛ ¸±Ò±¬ı˛Ì Ò˜« ˝√√À˚˛
131
ά◊ͬÀ¬ı Œfl¡˜Ú fl¡À¬ı˛∑ ˙À˘±‡Àˆ¬¬ı˛ Î¬Ú ø¸ø¬ı˛Ê√ ¤fl¡øȬ ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ ’=À˘¬ı˛ Ê√œ¬ıÚfl¡Ô± ˝√√À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√º ¬ÛΩ±Ú√œ¬ı˛
˜±øÁ¡ÀÓ¬ Œ¸˝◊√ ¸y±¬ıÚ± Œfl¡±Ô±˚˛∑ ¸˜±À˘±‰¬fl¡ Ó¬±˝◊√ õ∂¸e· › ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ¸”Ñ ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ Œ|øÌ › ¬ı…øq¡ ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¡
fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ·≈¬ı˛≈Q øàÔ¬ı˛ fl¡¬ı˛À¬ıÚº Ú˝◊√À˘ ¸±˜±øÊ√fl¡ ¸ÀÓ¬…¬ı˛ ’Ú≈¸&Ò±Ú fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ø·À˚˛ ¬ı…øq¡‰¬ø¬ı˛SÀfl¡ ά◊À¬Û鬱 fl¡À¬ı˛
¬ı·πfl¡¬ı˛Ì ¤fl¡È¬± ¬ÛG¬|À˜¬ı˛ ά◊√±˝√√¬ı˛Ì ˝√√À˚˛ “√±Î¬ˇ±ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
Œfl¡±ÀÚ± ¸˜˚˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ˚± øfl¡Â≈√ ‚Ȭ˜±Ú, Ó¬± Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ˜±Úø¸fl¡ ’±˚˛Ú±¬ı˛ õ∂øÓ¬Ù¬˘Úº øÓ¬øÚ ø¬ıÀ˙¯∏ Ó¬ÀN¬ı˛
ά◊¬ÛÀ˚±·œ ’±√˙« ‚ȬڱÀfl¡ Œ¬ıÀÂ√ ŒÚÚº Ó¬±˝◊√ ¬ı±˝◊√À¬ı˛ Ó¬±¬ı˛± ‚Ȭڱ¬ı˛ õ∂øÓ¬ˆ¬±¸ Ê√±·±À˘› ’z¬¬ı˛Àe· ¤fl¡øȬ Ó¬NÀfl¡
Ú±Ú±ˆ¬±À¬ı Œ√‡±¬ı˛ øflË¡˚˛±˝◊√ Ó¬±¬ı˛± ¸±ÒÚ fl¡À¬ı˛º fi¬ÛÚ…±ø¸Àfl¡¬ı˛ ¤˝◊√ ø¬ıÀ˙¯∏ Ó¬N˜≈ø‡Ó¬± Ú± ¬ı≈Á¡À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ‰¬Ó≈¬¬ı˛e·,
˜±øÚÀfl¡¬ı˛ ‰¬Ó≈¬À©®±Ì, ¸Ó¬œÚ±Ô ˆ¬±≈√άˇœ¬ı˛ Ê√±·¬ı˛œ ¬ÛÀάˇ ˜ÀÚ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ¤·≈ø˘ ’¸—˘¢ü ¬ı˛‰¬Ú±º ¤fl¡ Ê√±˚˛·±˚˛ ¤À√¬ı˛
Ú±˜ ά◊2‰¬±ø¬ı˛Ó¬ ˝√√À˘› ¤˝◊√ ¬ı˛‰¬Ú±·≈ø˘› ¤fl¡ Ê√±ÀÓ¬¬ı˛ Ú˚˛º øfl¡z≈¬ ¤¬ı˛± Ó¬N˜≈‡…Ó¬±¬ı˛˝◊√ ¬ı±˝√√Úº ¤À√¬ı˛Àfl¡ ¬ı…±‡…±Ú˜”˘fl¡
[¤'¬õ≠±ÀÚȬ¬ı˛œ] ¬ı˘± ‰¬À˘º

5.2.2 õ∂¸e· › ¸˜¸…±ÓN

ά◊¬ÛÚ…±¸õ∂¸e· ¬ı…±¬Û±¬ı˛øȬ ’ÀÚfl¡ ¸˜±À˘±‰¬fl¡À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ fl¡±ø˝ø√√Ú¬ı˛ ¸±¬ı˛±»¸±¬ı˛ ¬ıÀ˘ ’Ú≈ø˜Ó¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√º Œ˘‡Àfl¡¬ı˛
’Ú≈¸±¬ı˛œ ˝√√À˚˛ Ó¬±˝◊√ Ó¬±¬ı˛± ≈√¬ı±¬ı˛ fl¡ÔÀÚ ø¬ıù´±¸œ ˝√√À˚˛ ¬ÛÀάˇÚº õ∂¸e· Ó¬±˝◊√ ¤À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ’Úz¬º ’±˜¬ı˛± õ∂¸e·
¬ı˘ÀÓ¬ ’Ú… fl¡Ô± ¬ı˘ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√º õ∂¸e· ˜±ÀÚ fl¡±ø˝√√øÚ Ú˚˛º Ó¬± ˝√√˘ Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ õ∂¬ı±˝√√ ŒÔÀfl¡ øÚ¬ı«±ø‰¬Ó¬ fl¡À˚˛fl¡øȬ øÚø«√©Ü
¸˜¸…±º ¤˝◊√ ¸˜¸…±¬ı˛ fl”¡È¬Ó¬± fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡Àfl¡ ¶ÛøµÓ¬ fl¡À¬ı˛º øÓ¬øÚ fl¡±ø˝√√øÚ¬ı˛ Â√Àfl¡ ‹ ¸˜¸…± ŒÓ¬±À˘Úº ¸˜±Ò±Ú
Œ¸‡±ÀÚ Ô±fl¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛, Ú±› Ô±fl¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¸±˜±øÊ√fl¡ ˜±Ú≈¯∏¬ı˛”À¬Û, ’Ú≈ˆ¬À¬ı¬ı˛ ø˙䜬ı˛”À¬Û Ê√œ¬ıÚ-¸˜¸…±·≈ø˘Àfl¡
ø‰¬ø˝êÓ¬ fl¡¬ı˛±, Ó¬±À√¬ı˛ ∆¬ıø‰¬S…Àfl¡ Ò±¬ı˛À̬ı˛ ’±Úµ øÓ¬øÚ ¬Û±Í¬fl¡Àfl¡ ¸—flË¡ø˜Ó¬ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬±Úº øÓ¬øÚ Ê√œ¬ıÚ › Ê√·ÀÓ¬¬ı˛
¤fl¡øȬ ¬ı…±‡…±Úfl¡˜« ά◊¬Û˝√√±¬ı˛ ø√ÀÓ¬ ‰¬±Úº Œ¸˝◊√ ¬ı…±‡…±Ú Ú±Ú±ˆ¬±À¬ı ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
˚ø√ fl¡±ø˝ø√√Ú ‹øÓ¬˝√√±ø¸fl¡ ‰¬ø¬ı˛S ¬ı± Œõ∂鬱¬ÛÀȬ ·øͬӬ ˝√√À˚˛ fi¬ÛÚ…±ø¸Àfl¡¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ¬ı…±‡…±Ú ά◊¬ÛøàÔÓ¬ fl¡À¬ı˛,
Ó¬±˝√√À˘ Ó¬± ‹øÓ¬˝√√±ø¸fl¡ ά◊¬ÛÚ…±¸º ˜±Ú¬ıœ˚˛ Œõ∂˜¸•Ûfl«¡ ¤¬ı— Œõ∂˜˝√√œÚÓ¬± Œfl¡±ÀÚ± ά◊¬ÛÚ…±À¸ Ê√øȬ˘ ¸˜¸…±¬ı˛”À¬Û
ø‰¬ø˝êÓ¬ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ’±¬ı±¬ı˛ ’Ú… Ê√±˚˛·±˚˛ ŒÓ¬± ¸˝√√fl¡±¬ı˛œ ‚Ȭڱ¬ı˛”À¬Û ¬ı± ¸˜¸…±¬ı˛ ’±fl¡±À¬ı˛ ’±¸ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
˝◊√øÓ¬˝√√±¸Àfl¡ Œfl¡Î¬◊ Ê√œ¬ıÚ¬ı…±‡…±ÀÚ¬ı˛ Ó¬±ø·À√ Œ˜Ã˘ ά◊¬Û±√±Ú ˆ¬±À¬ıÚº ’Ú… ø√Àfl¡ fl¡±À˘¬ı˛ Œ‰¬Ó¬Ú± ˝◊√øÓ¬˝√√±¸Àfl¡
’Ú…¬ı˛”À¬Û Ù≈¬øȬÀ˚˛ ŒÓ¬±À˘º
¸±˜±øÊ√fl¡ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Ê√œ¬ıÀÚ Œfl¡fœ˚˛ ¸˜¸…± ˝√√˘ ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬, ¸˜±Ê√ÚœøÓ¬, ’Ô«ÚœøÓ¬, Œõ∂˜ ¤¬ı— Ò˜«Ê√øάˇÓ¬º
¤À√¬ı˛ ˜≈‡… ˆ¬±¬ıÀ˘ Œ·ÃÌ ¸˜¸…±¬ı˛ ά◊»¬ÛøM√√ ˝√√˚˛º ¬ı…øq¡˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜±Ú¸-√¬Û«ÀÌ ¤¬ı˛± fl¡À˚˛fl¡ˆ¬±À¬ı Â√±˚˛± ŒÙ¬À˘º Œ˚˜Ú
¬ı˘ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛ ë‹øÓ¬˝√√…í [‰¬À˘ ’±¸± ¸˜±Ê√¬ı…¬ıàÔ±, ¸—¶®±À¬ı˛¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’±àÔ±], ëø˝√√¸±¬ıí [õ∂±q¡Ú ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ¬ı˛ ‚Ȭڱ٬˘
ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ ˜±Úø¸fl¡ Ó‘¬ø5-’Ó‘¬ø5À¬ı±Ò], ë¬ı…±‡…±í [‚Ȭڱ ¸•ÛÀfl«¡ ¬ı…øq¡fl¡äÚ± ¬ı± ’±√À˙«¬ı˛ ¬ı…±‡…±Úfl¡˜«]º
fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ Ê√±ÀÚÚ øÓ¬øÚ Œfl¡fœ˚˛ ¸˜¸…±¬ı˛ ¤fl¡øȬ fl¡±ø˝√√øÚ˜”˘fl¡ ø˙ä¬ı˛”¬Û ¸‘ø©Ü fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬±Úº Œ¸˝◊√ ¸‘ø©Üfl¡À˜«
Œ˘‡fl¡˜ÀÚ¬ı˛ ¬ı…øq¡·Ó¬ õ∂¬ı̱ ’Ú≈˚±˚˛œ Œ·ÃÌ ¸˜¸…± Ó¬±˝◊√ ˜≈‡… ˝√√À˚˛ ›Àͬº ’±˜±À√¬ı˛ õ∂d¬±ø¬ıÓ¬ Œ·ÃÌ ¸˜¸…±·≈ø˘
Œfl¡fœ˚˛ ¸˜¸…±ˆ”¬ø˜ ŒÔÀfl¡ Ê√±Ó¬ ¬ıÀ˘ ¬Û±Í¬fl¡ Œfl¡fœ˚˛ ¸˜¸…±¬ı˛› ¶§±√ ¬Û±Úº ¸˝√√Ê√ fl¡Ô±˚˛, Œfl¡fœ˚˛ ¸˜¸…±¬ı˛
Ò±¬ı˛Ì±øȬ ˝√√˘ ¸±˜±øÊ√fl¡ ø¬ı:±Ú-øÚˆ«¬¬ı˛ ’±¬ı˛ Œ·ÃÌ ¸˜¸…±·≈ø˘ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ø˙ä Ò±¬ı˛Ì±Ê√±Ó¬º
132
5.2.3 ’¬ı˚˛¬ı Œfl¡Ã˙˘
ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ’¬ı˚˛¬ı ¸•ÛÀfl«¡ õ≠Ȭ Ò±¬ı˛Ì± ¬ı˝≈√ø√Ú ÒÀ¬ı˛ ‰¬À˘ ’±¸ÀÂ√º õ≠Ȭ ¬ı˘ÀÓ¬ Œ¬ı±Á¡±˚˛ øÚø«√©Ü ’Ú≈ˆ¬¬ı˜”˘fl¡ ¤¬ı—
∆˙øäfl¡ õ∂øÓ¬øflË¡˚˛± ˘±Àˆ¬¬ı˛ Ê√Ú… ά◊¬ÛÚ…±¸ ‚Ȭڱ¬ı˛ ·Í¬Úˆ¬øe·º ¸—:±øȬ ¸˝√√Ê√ Œ√‡±À˘› ¸˝√√Ê√ Ú˚˛º Œfl¡ÚÚ± ‚Ȭڱ
¸—‚øȬӬ ˝√√˚˛ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ˜±Úø¸fl¡, ˙±¬ı˛œø¬ı˛fl¡, ¬ı±ø‰¬fl¡ ¤¬ı— ’-¬ı±ø‰¬fl¡ øflË¡˚˛±¬ı˛ ¡Z±¬ı˛±º ¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ‰¬ø¬ı˛S ¤ˆ¬±À¬ı ¬Û¬ı˛¶ÛÀ¬ı˛¬ı˛
õ∂øÓ¬ øÚˆ«¬¬ı˛˙œ˘º Œ˝√√Ú¬ı˛œ ŒÊ√˜¸ Ó¬±˝◊√ ¬ıÀ˘øÂ√À˘Ú, ‚Ȭڱ¬ı˛ ø¬ı‰¬±¬ı˛-øÚ©ÛøM√√ Â√±Î¬ˇ± ‰¬ø¬ı˛SÀfl¡ fl¡œ ¬ı˘¬ı∑ ’±¬ı˛ ‚Ȭڱ
‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ¬ı…±‡…±Ú Â√±Î¬ˇ± ‚Ȭڱ ’±¬ı˛ fl¡œ∑
õ≠Ȭ ¬ı˘ÀÓ¬ ¤fl¡øȬ ¸±ø˝√√Ó¬…fl¡À˜«¬ı˛ ‚Ȭڱõ∂¬ı±À˝√√¬ı˛ ¸±¬ı˛¸—Àé¬¬Û Ú˚˛º ˚‡Ú ¸±¬ı˛¸—Àé¬À¬Û¬ı˛ ˜ÀÒ… Œfl¡Ú ¤¬ı— fl¡œ
fl¡À¬ı˛ õ∂ùü ≈√øȬ ¸øflË¡˚˛ Ô±Àfl¡, Ó¬‡Ú˝◊√ ¸øÓ¬…fl¡±À¬ı˛¬ı˛ õ≠Ȭұ¬ı˛Ì± ∆Ó¬ø¬ı˛ ˝√√˚˛º Œ˚˜Ú ¤fl¡Ê√Ú fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ’ÀÚfl¡¸˜À˚˛˝◊√
‰¬¬ı˛˜ ˜≈˝”√Ó«¬ [flv¡±˝◊√˜…±'¬] ’±À· ¸±Ê√±Úº ¬ı±øfl¡È¬± ’±À¸ ’Ó¬œÓ¬ Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬º ’±¬ı±¬ı˛ Œfl¡Î¬◊ ά◊¬Û¸—˝√√±¬ı˛Àfl¡ õ∂ÔÀ˜ øÚÀ˚˛
’±À¸Úº Œfl¡±ÀÚ± Œfl¡±ÀÚ± fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ’‚ȬÀÚ¬ı˛ Ê√˚˛˚±S± fl¡À¬ı˛ ˜”˘ ‚Ȭڱ˚˛ Œ¬ÛÓÀÂ√±Úº ’±¬ı±¬ı˛ ˜Úd¬±øNfl¡ ›
Œ‰¬Ó¬Ú±-õ∂¬ı±˝√√Ò˜π ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¸±Ò±¬ı˛Ì Œfl¡Ú ¤¬ı— fl¡œ fl¡À¬ı˛¬ı˛ ¬Û¬ı˛•Û¬ı˛± ¬ı˛é¬± fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛ Ú±º ¤‡±ÀÚ ¤¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ ¤˝◊√,
¤˜ÚøȬ Ú”Ó¬Ú fl¡À¬ı˛ ¸±Ê√±ÀÓ¬ ˝√√˚˛º
¤¬ı±À¬ı˛ ¸±Ò±¬ı˛Ì õ≠Ȭұ¬ı˛Ì±¬ı˛ ¤fl¡È≈¬ ’±ˆ¬±¸ Œ√›˚˛± ˚±fl¡º õ≠Ȭ ¤ø·À˚˛ ‰¬À˘º ¬Û±Í¬Àfl¡¬ı˛ ˜ÀÚ ˆ¬ø¬ı¯∏… ‚Ȭڱ
¸•ÛÀfl«¡ ¤fl¡È¬± õ∂Ó¬…±˙±À¬ı±Ò Ê√ij±˚˛º ¤fl¡È¬± ’Ê√±Ú± ά◊»fl¡F±˚˛ ’±˜¬ı˛± ø˙˝√√ø¬ı˛Ó¬ ˝√√˝◊√º ø¬ıÀ˙¯∏ fl¡À¬ı˛ Œ˚¸¬ı ‰¬ø¬ı˛S
˝◊√øÓ¬˜ÀÒ… ’±˜±À√¬ı˛ ¸˝√√±Ú≈ˆ”¬øÓ¬ Œfl¡ÀάˇÀÂ√, Ó¬±À√¬ı˛ Ê√Ú… ά◊»fl¡F± Ê√±À·º ¤Àfl¡ ¬ı˘ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛ ¸Àµ˝√√Ê√øÚÓ¬ ά◊»fl¡F±
[¸±¸À¬Ûk]º ’±¬ı±¬ı˛ ˚± ’±˜±À√¬ı˛ õ∂Ó¬…±˙±ˆ¬e· ‚Ȭ±˚˛ Ó¬± ˝√√˘ ‰¬˜fl¡ [¸±¬ı˛õ∂±˝◊√Ê√] õ≠ÀȬ¬ı˛ õ∂±Ì ˝√√˘ ¤˝◊√ ά◊»fl¡F±
¤¬ı— ‰¬˜Àfl¡¬ı˛ ›Í¬±-¬Ûάˇ±º ¬Ûάˇ± ‚Ȭڱ ¤¬ı— Ê√±Ú± ‰¬ø¬ı˛S ˚‡Ú ’±˜±À√¬ı˛ õ∂Ó¬…±˙±¬ı˛ ¬ı±˝◊√À¬ı˛ ‰¬À˘ ˚±˚˛, Ó¬‡Ú˝◊√ ‰¬˜fl¡
¸¬ıÀ‰¬À˚˛ ¸øflË¡˚˛Ó¬± Œ√‡±˚˛º ’õ∂Ó¬…±ø˙ÀÓ¬¬ı˛ ˜±Úø¸fl¡ ’±‚±Ó¬ ¸¬ı¸˜˚˛ ¬Û±Í¬fl¡ ¸˝√√… fl¡À¬ı˛Ú Ú±º ¤¬ı˛ ά◊M√¬ı˛ fl¡±ø˝√√øÚÀÓ¬
Œ˜À˘ Ú±º ¤¬ı˛ ά◊M√¬ı˛¸&Ò±ÀÚ ¸±˜±øÊ√fl¡ Œõ∂øé¬Ó¬, Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ¬ı…øq¡˜ÀÚ¬ı˛ ¡ZiZ ¤¬ı— fl¡±À˘¬ı˛ ’øˆ¬‚±ÀÓ¬¬ı˛ fl¡±ÀÂ√
Œ¬ÛÓÂ√ÀÓ¬ ˝√√˚˛º Œ˚˜Ú, Œ‰¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘ÀÓ¬ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ fl¡±˙œ˚±S±º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ø¬ı¯∏¬ı‘À鬛 ¸˜±Ê√˜ÚÀfl¡
’¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ÚøÚº
fl¡±ø˝ø√√Ú¬ı˛ ˙≈¬ı˛≈, ø¬ıfl¡±˙ ¤¬ı— ¬Ûø¬ı˛Ì±˜Àfl¡ Œfl¡Î¬◊ Œfl¡Î¬◊ ·≈d¬±ˆ¬ ŒÙˬӬ±À·¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¤fl¡øȬ ø¬Û¬ı˛±ø˜Î¬ ’±fl¡±À¬ı˛ fl¡äÚ±
fl¡À¬ı˛Úº Œ˚˜Ú,
fl¡

fl¡ ‘ fl¡±ø˝ø√√Ú¬ı˛ ά◊æ√¬ı
‡ ‘ fl¡±ø˝ø√√Ú¬ı˛ ø¬ıfl¡±˙
· ‘ fl¡±ø˝√ø√Ú¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ÌøÓ¬
‡ ·
Œ¬ı˛‡±ø‰¬S . 1 ŒÙˬӬ±À·¬ı˛ õ≠Ȭұ¬ı˛Ì±
133
 ’±¬ı±¬ı˛ ¤øȬÀfl¡ ¬ı‘M√ ¬ı˘±¬ı˛ ¬Û鬬۱Ӭœ ’±À˘±‰¬fl¡› ’±ÀÂ√º Ó“¬±À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ õ≠Ȭ ¤˝◊√¬ı˛fl¡˜ .

fl¡

‡
fl¡ ‘ ˜”˘ fl¡±ø˝√√Úœ
‡ ‘ ά◊¬Ûfl¡±ø˝√√Úœ
Œ¬ı˛‡ø‰¬S 2 . õ≠ÀȬ¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì±

˜”˘ fl¡±ø˝√ø√Ú¬ı‘ÀM√√¬ı˛ ‰¬±¬ı˛¬Û±À˙ ¤fl¡ ¬ı± Ó¬±¬ı˛ Œ¬ıø˙ ά◊¬Ûfl¡±ø˝ø√√Ú Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì±, ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏Q ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛
¸•Ûfl«¡ Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬ ’±À¸º fl¡‡Ú› ’±¬ı±¬ı˛ ά◊¬Ûfl¡±ø˝ø√√Ú ˝√√À˚˛ “√±Î¬ˇ±˚˛ ˜”˘ fl¡±ø˝√√øÚ¬ı‘ÀM√√¬ı˛ ø¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬ √˙«ÚÊ√±Ó¬º ’Ô«±»
Œ˘‡fl¡ ¤fl¡È¬± Ê√œ¬ıÚÕ¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬… Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬ ά◊¬Ûfl¡±ø˝√ø√Ú ’±ÀÚÚº Œ¬ıø˙¬ı˛ˆ¬±· Œé¬ÀS ¤˝◊√ ά◊¬Ûfl¡±ø˝ø√√Ú ˜”˘ fl¡±ø˝√ø√Ú¬ı˛
¬Û≈ø©Ü˝◊√ ‚Ȭ±˚˛º ¤˜Ú ŒÓ¬± ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ˚ ά◊¬Ûfl¡±ø˝ø√√Ú ˜”À˘¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ‘√ø©ÜÀfl¡ Œ¬ıø˙ fl¡±Î¬ˇ˘∑ Ó¬‡Ú˝◊√ ˝√√˚˛
ø¬ı¬Û˚«˚˛º ά◊¬Ûfl¡±ø˝√ø√Ú Œ¸‡±ÀÚ ’±fl¡±À¬ı˛-õ∂fl¡±À¬ı˛ ˜”˘ ¬ı‘ÀM√√¬ı˛ õ∂øÓ¬¡ZiZœ ˝√√À˚˛ “√±Î¬ˇ±˚˛º ¬Û¬ı˛·±Â√±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ˜”˘
fl¡±ø˝ø√√Ú¬ı‘é¬Àfl¡ Úœ¬ı˛q¡, Úœ¬ı˛¸ fl¡À¬ı˛ Œ¸ Œ¬ı“À‰¬ Ô±Àfl¡º
fl¡±ø˝ø√√Ú ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ √±ø¬ıÀÓ¬ ¤À·±˚˛–¤˜Ú ’¬ı±z¬¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì± ’±˜¬ı˛± ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ Ú±º ¬ı¬ı˛— ’±˜±À√¬ı˛ fl¡äÚ± ˝√√˘,
Œ˘‡fl¡ Œ·±È¬± fl¡±ø˝ø√√ÚÀfl¡ ¤fl¡È¬± ø‰¬z¬±¬ı‘鬬ı˛”À¬Û ˆ¬±À¬ıÚº øÚÀÊ√¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ¬ı…±‡…±ÚÀfl¡ ¸≈á≈¬ ¬ı˛”¬Û ø√ÀÓ¬ Œ·À˘ ¤Â√±Î¬ˇ±
ëÚ±Àd¬…¬ı·øÓ¬¬ı˛Ú…Ô±íº ¤¬ı˛ ø˙fl¡Î¬ˇ Œ˘‡fl¡˜ÀÚ Ô±fl¡À˘› ¬ı±˝◊√À¬ı˛ ¤øȬ fl¡À˚˛fl¡øȬ ¬Û¬ı« ¬ı± ‡ÀG¬, ‡G¬ ’±¬ı±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À26√À√
ø¬ıˆ¬q¡ Ô±Àfl¡º Œ˘‡fl¡˜ÀÚ¬ı˛ ˆ¬±¬ıÚ±¬ı˛ ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ ¬ıÀάˇ± ’—˙ ˝√√˘ ‡G¬ [¬Û±È«¬]º ’±¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ ’—˙ ˝√√˘ ¬Ûø¬ı˛À26√√
[‰¬…±¬ÛȬ±¬ı˛]º Œ˘‡fl¡˜Ú ¬Ûø¬ı˛À26√√ ŒÔÀfl¡ ‡ÀG¬, ’±¬ı±¬ı˛ ø¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬flË¡À˜ ˚±›˚˛±-’±¸± fl¡À¬ı˛º ¬Ûø¬ı˛À26√À√¬ı˛ ’±¬ı±¬ı˛
ø¬ıˆ¬±· Œ√ø‡–’Ú≈À26√√ [¬Û…±¬ı˛±¢∂±Ù¬]º ’Ú≈À26√√ ˙≈Ò≈ ’i§˚˛Ó¬ÀN¬ı˛ Ú˚˛, fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ø˙ä¬ı˛”À¬Û¬ı˛› ¤fl¡øȬ õ∂fl¡±˙º
’Ú≈À26√√Àfl¡ ¤˚±¬ı» ’±˜¬ı˛± Œ˙¯∏Ó¬˜ ø¬ıˆ¬±· ˜ÀÚ fl¡À¬ı˛øÂ√˘±˜º øfl¡z≈¬ ˜±ÀÁ¡ ˜±ÀÁ¡ Œ√ø‡, ¬Ûø¬ı˛À26√À√¬ı˛ ˜Ò…àÔÀ˘
øfl¡Â≈√Ȭ± àÔ±Ú ˆ¬±· fl¡À¬ı˛ ¤fl¡È¬± ά◊¬Û-¬Ûø¬ı˛À26√√ [¸±¬ı-‰¬…±¬ÛȬ±¬ı˛] ’±Ú± ˝√√À˚˛ÀÂ√º ’ÀÚfl¡ ¸˜˚˛ ¬Ûø¬ı˛À26√√ ¬Û±˘È¬±À˘± Ú±º
’Ô‰¬ Œ˘‡fl¡ fl¡±ø˝√√ÚœÀÓ¬ Ú”Ó¬Ú ‰¬ø¬ı˛S, ‚Ȭڱ, ¬ı± ‚Ȭڱ¬ı˛ ’Ú… ¬ı…±‡…±Ú ¸—À˚±Ê√Ú fl¡¬ı˛À˘Úº ¤Àfl¡ Ó¬Àfl«¡¬ı˛ ‡±øÓ¬À¬ı˛
Œfl¡Î¬◊ Œfl¡Î¬◊ ¬ıÀ˘Ú ˜≈^Ì õ∂À˚˛±Ê√ÀÚ ’±·Ó¬º ’±˜±À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¤˝◊√ ά◊¬Û-¬Ûø¬ı˛À26√√ ¤Ó¬È¬± ¸˝√√Ê√ ø¸X±z¬ Ú˚˛º Œfl¡ÚÚ±
¤˝◊√ Ú”Ó¬Ú ø¬ıˆ¬±·øȬ ‚ÀȬ Ú±Ú± fl¡±¬ı˛ÀÌ–fl¡‡Ú› ¸˜À˚˛¬ı˛ ¬ı√˘, fl¡‡Ú› ά◊¬Ûfl¡±ø˝√√Úœ, fl¡‡Ú› ¤fl¡˝◊√ ‚Ȭڱ¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß
õ∂øÓ¬øflË¡˚˛± ¬ı± øˆ¬iß ‚Ȭڱ¬ı˛ øˆ¬iß ‚ȬڱàÔ˘ Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬º ¸?ÚÚœ-¬ı˛”¬Û±z¬¬ı˛œ ¬ı…±fl¡¬ı˛À̬ı˛ ¬ı‘é¬ø‰¬S¬ı˛”À¬Û ¤øȬÀfl¡ ¤ˆ¬±À¬ı
Œ√‡ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛ .
134
 ¸˜¢∂ fl¡±ø˝ø√√Ú

 
‡G¬ ˚ ¬Û¬ı« ¬Ûø¬ı˛À26√√

ά◊¬Û-¬Ûø¬ı˛À26√√

’Ú≈À26√√

Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ’¬ı˚˛¬ıfl¡äÚ±

Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ˜Ú

Œ¬ı˛‡±ø‰¬S 4 . ’±˜±À√¬ı˛ ’¬ı˚˛¬ıÒ±¬ı˛Ì±

Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì± ¬Û¬ı« ŒÔÀfl¡ ¬Ûø¬ı˛À26√√, ά◊¬Û-¬Ûø¬ı˛À26√√, ’Ú≈À26√À√ ˚±˚˛º ’±¬ı±¬ı˛ ¸¬ıøfl¡Â≈√ ¬ÛÀ¬ı« øÙ¬À¬ı˛ ’±À¸º ¤ˆ¬±À¬ı
¬Û¬ı« ŒÔÀfl¡ ’Ú≈À26√À√ ’ø¬ı¬ı˛±˜ ˚±›˚˛±-’±¸± ‚ÀȬº ¤˝◊√ ¬Û¬ı«-¬Ûø¬ı˛À26√√ ø˜À˘ ˚±¬ı˛ ’ÒœÚÓ¬± ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡À¬ı˛, Ó¬± ˝√√˘
Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ’¬ı˚˛¬ı-¬Ûø¬ı˛fl¡äÚ±º Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ˜ÀÚ ˝√√˘ ·ˆ¬œ¬ı˛ d¬¬ı˛ [άœ¬Û Œ˘Àˆ¬˘], ’±¬ı˛ ’Ú≈À26√√ ŒÔÀfl¡ ¬Û¬ı« ˝√√˘
ά◊¬Ûø¬ı˛d¬¬ı˛ [¸±¬ı˛ÀÙ¬¸ Œ˘Àˆ¬˘]º
¬ÛΡ¬≈˚˛± ¬Û±Í¬fl¡ ¤˜Ú ¤fl¡øȬ Œ¬ı˛‡ø‰¬ÀS ’±¬ÛøM√√ Ó≈¬˘ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úº Œfl¡ÚÚ± ¸¬ı ά◊¬ÛÚ…±¸ ŒÓ¬± ¤˜Úˆ¬±À¬ı Œ˘‡±
˝√√˚˛ Ú±º ‡G¬˝√√œÚ, ¬Ûø¬ı˛À26√√˝√œÚ ά◊¬ÛÚ…±¸› ŒÓ¬± Œ√ø‡º Œ˚˜Ú ˜±øÚÀfl¡¬ı˛ ‰¬Ó≈¬À©®±ÀÌ ¤˝◊√ ‚Ȭڱ ‚ÀȬÀÂ√º ¤˝◊√ ’øˆ¬Ú¬ı
ά◊¬ÛÚ…±¸-’¬ı˚˛¬ı ’±¸À˘ Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ’¬ı˚˛¬ıÒ±¬ı˛Ì±¬ı˛ ¬ıø˝√√¬ı˛e· õ∂fl¡±˙, ά◊¬Ûfl¡±ø˝√ø√Ú ¤‡±ÀÚ ¬ıøÊ«√Ó¬º ‰¬±¬ı˛øȬ Œ˜À˚˛Àfl¡
ø‚À¬ı˛ Ú±˚˛Àfl¡¬ı˛ Œ˚ ¬Û¬ı˛œé¬±øÚ¬ı˛œé¬±, Ó¬±¬ı˛˝◊√ Ù¬˘ ¤˝◊√ ά◊¬ÛÚ…±¸º ¤‡±ÀÚ ¸¬ıȬ±˝◊√ Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ Œ‰¬Ó¬Ú±õ∂¬ı±˝√√Ò˜π ¬ı…±‡…±Ú
’Ú≈˚±˚˛œ ά◊¬ÛÚ…±¸øȬ Ú¬ıø˙äÒ±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛ÀÂ√º
fl¡‡Ú› ’±¬ı±¬ı˛ ‡ÀG¬› Ú¬ıœÚÓ¬± ’±ÀÂ√º Œ˚˜Ú, ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ‰¬Ó≈¬¬ı˛e·º ¤‡±ÀÚ Ê√…±Í¬±˜˙±˝◊√, ˙‰¬œ˙, √±ø˜Úœ,
¿ø¬ı˘±¸ ¬ıÀ˘ ‰¬±¬ı˛øȬ ¬Û¬ı« ’±ÀÂ√º ’Ô‰¬ Ê√±·¬ı˛œ¬ı˛ ˜ÀÓ¬± Ó¬± ¤Àfl¡fl¡ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ’±Rfl¡ÔÚ Ú˚˛º fl¡±ø˝ø√√Ú¬ı˛ fl¡Ôfl¡
¤fl¡Ê√Ú, Œ¸ ˝√√˘ ¿ø¬ı˘±¸º ˙‰¬œÀ˙¬ı˛ ά±À˚˛ø¬ı˛, √±ø˜Úœ¬ı˛ fl¡Ô±¬ı±Ó«¬± [˚± ¬ÛÀ¬ı˛ ¿ø¬ı˘±¸ ŒÊ√ÀÚÀÂ√] ¤‡±ÀÚ
’Ú≈fl¡Ôfl¡º ¤fl¡øȬ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ¬ÛÀé¬ ¸¬ı·≈ø˘ ‚Ȭڱ Ê√±Ú± ¬ı± ¬ı±øfl¡À√¬ı˛ ˝‘√√˚˛ Œ‡“±Î¬ˇ± ¸y¬¬ı øÂ√˘ Ú±º ‰¬±¬ı˛øȬ ’—˙
‰¬ø¬ı˛SÚ±À˜ ¤À˘› ˜≈‡… fl¡Ô± ¤À√¬ı˛ Œfl¡±ÀÚ± ¤fl¡Ê√ÀÚ¬ı˛ Ú˚˛ ’Ô¬ı± ¤·≈ø˘ ¤À√¬ı˛ Ê√¬ı±ÚœÀÓ¬ ’±À¸øÚº ‚À¬ı˛-
¬ı±˝◊√À¬ı˛ÀÓ¬ Œ˚˜Ú ‰¬ø¬ı˛S·≈ø˘ ’±Rfl¡ÔÚ fl¡À¬ı˛ÀÂ√, ¤‡±ÀÚ ŒÓ¬˜ÚøȬ fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛ øÚº ’Ô‰¬ ‡G¬·≈ø˘¬ı˛ ’±¬Û±Ó¬ Ú±˜√±ÀÚ
¤fl¡È¬± ’±Rfl¡ÔÀÚ¬ı˛ ø¬ıw¬˜ ∆Ó¬ø¬ı˛ ˝√√À˚˛ÀÂ√º
ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¸”‰¬Ú± › ¸˜±ø5¬ı˛ Œfl¡±ÀÚ± “√±√ ’±ÀÂ√ øfl¡Ú±, ¤ øÚÀ˚˛ ’±˜¬ı˛± ˆ¬±ø¬ıøÚº ’Ô‰¬ ¤ ≈√øȬ˝◊√
ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ’¬ı˚˛À¬ı¬ı˛ ά◊À~‡… ’e·º Œfl¡ÚÚ± ¸”‰¬Ú± fl¡±À¬ı˛±¬ı˛ Òœ¬ı˛ ˘À˚˛, Œfl¡Î¬◊ ’±¬ı±¬ı˛ ^≈Ó¬ ¤fl¡øȬ ¸≈¬ı˛ ¸=±¬ı˛
135
fl¡À¬ı˛Úº õ∂Ô˜ Œé¬ÀS ’±Àd¬ ’±Àd¬ fl¡±ø˝√√øÚ¬ı˛ Ê√Ȭ Œ‡±À˘º ø¡ZÓ¬œ˚˛ Œé¬ÀS fl¡±ø˝√ø√Ú¬ı˛ ^≈Ó¬ ¸”‰¬Ú±ˆ¬øe· ¬Û±Í¬fl¡Àfl¡
˜≈˝”√ÀÓ«¬ fl¡±ø˝√√øÚ¬ı˛ ‰¬˜Àfl¡ ŒÈ¬ÀÚ øÚÀ˚˛ ˚±˚˛º ¸”‰¬Ú±˚˛ fl¡‡Ú› Œ√ø‡ ¬ıÌ«Ú±¬ı˛ ˆ¬±¯∏±, fl¡‡Ú› ڱȬfl¡œ˚˛ ¸—˘±¬Û, fl¡‡Ú›
:±Ú˜”˘fl¡ ø¬ı¬ı¬ı˛ÌÒ˜π ·√…, fl¡‡Ú› ¤fl¡øȬ Ó¬œéƬ ¬ı˛˝√À¸…¬ı˛ ¸=±¬ı˛¸y¬±¬ıfl¡ ˆ¬±¯∏±º ¤‡±ÀÚ Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ fl¡Ô±
˙≈¬ı˛≈¬ı˛ Œfl¡Ã˙˘ Ò¬ı˛± ¬ÛÀάˇº
ŒÓ¬˜øÚ Î¬◊¬Û¸—˝√√±¬ı˛› ˜ÀÚ±À˚±· fl¡±Àάˇº õ∂‰¬ø˘Ó¬ õ≠Ȭұ¬ı˛Ì±¬ı˛ ø¬ıÀ˜±‰¬Ú [fl¡…±Ô±¬ı˛ø¸¸] ¬ı± ’¬ıÀ¬ı˛±˝√√-¬Û¬ı«
¸¬ı¸˜˚˛ ά◊¬Û¸—˝√√±À¬ı˛ Œ˜À˘ Ú±º Œ˘‡fl¡ ¤fl¡øȬ ¸˜¸…± ‰¬ø¬ı˛S-ø¬ı¯∏˚˛-‚ȬڱflË¡À˜ ¸±Ê√±ÀÓ¬ ¸±Ê√±ÀÓ¬ ø¬ı¬Ûiß ˝√√Ú, Ó¬‡Ú
˝√√ͬ±» Ê√øȬ˘Ó¬±¬ı˛ Ê√±˘ ø“√Àάˇ ŒÙ¬À˘ øÚÀÊ√Àfl¡ ˜≈q¡ fl¡À¬ı˛Úº ’±¬ı±¬ı˛ ˜”˘ ‰¬ø¬ı˛SÀfl¡ Ú±Ú± ’¬Û¸±¬ı˛Ì Œfl¡Ã˙À˘
Œfl¡fˆ”¬ø˜ ŒÔÀfl¡ ¸ø¬ı˛À˚˛ ‚Ȭڱˆ¬±¬ı˛ ˘±‚¬ı fl¡À¬ı˛Úº fl¡‡Ú› ¤ˆ¬±À¬ı ˜‘Ó≈¬… ’±À¸, ˜‘Ó≈¬…¬ı˛ ¸y±¬ıÚ± Ê√±À· ’Ô¬ı±
‰¬ø¬ı˛S¬ı˛± ”√À¬ı˛¬ı˛ ˚±Sœ ˝√√˚˛º ˜‘Ó≈¬…¬ı˛› Ú±Ú± ¬ı˛„√ Œ√ø‡, fl¡‡Ú› Ó¬± ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ ¬Ûø¬ı˛Ì±˜, fl¡‡Ú› ¬ıœˆ¬»¸
¬ı˛À¸¬ı˛º ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¸˜±ø5 ¸”‰¬Ú±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ^≈Ó¬ ¬ı± Òœ¬ı˛ ˘À˚˛ ‚ȬÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ’Ô¬ı± ¸—fl¡ÀȬ¬ı˛ ‰¬¬ı˛˜ ˜≈˝”√ÀÓ«¬ Œ¬ÛÓÀÂ√
ά◊¬Û¸—˝√√±¬ı˛ ’±¸ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ [Œ˚˜Ú, ‰¬±¬ı˛ ’Ò…±˚˛]º fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ¸¬ı¸˜˚˛ ¬Û±Í¬fl¡Àfl¡ õ∂Ó¬…±ø˙Ó¬ ¸˜±Ò±ÀÚ Œ¬ÛÓÀÂ√
Œ√À¬ıÚ, ¤˜Ú Ú±› ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º Œfl¡ÚÚ±, ¤˜Ú ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ˚ [1] õ∂Ó¬…±ø˙Ó¬ ¸˜±Ò±Ú Ó“¬±¬ı˛ Ê√±Ú± ŒÚ˝◊√, [2]
‹ ¸˜±Ò±Ú Ê√±Ú±ÀÚ± ¬Û±Í¬Àfl¡¬ı˛ ¬ı≈øX¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’Ú±àÔ± Ê√±Ú±ÀÚ±¬ı˛ ¸±ø˜˘, [3] ¸˜±Ò±ÀÚ ’±¸À¬ıÚ øfl¡Ú± ¤ ø¬ı¯∏À˚˛
Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÚ ¸—˙˚˛ ’±ÀÂ√º
¸”‰¬Ú± › ά◊¬Û¸—˝√√±¬ı˛ Ó¬±˝◊√ õ∂¸e· › ’¬ı˚˛¬ıø¬ı‰¬±À¬ı˛ √¬ı˛fl¡±¬ı˛œ ˆ”¬ø˜fl¡± ¬Û±˘Ú fl¡À¬ı˛º Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ ¤fl¡øȬ ˆ¬±¯∏…fl¡À˜«¬ı˛
fl¡Ô±¬ı˛y › fl¡Ô±¸±e· fl¡œˆ¬±À¬ı Œ˘‡fl¡ fl¡À¬ı˛, Œ¸È¬± Ê√±Ú± ’¬ı˚˛¬ıÒ±¬ı˛Ì±¬ı˛˝◊√ ø¬ı¯∏˚˛º
ά◊¬ÛÚ…±¸-’¬ı˚˛À¬ı ¬ıÌ«Ú±˜”˘fl¡, ڱȬfl¡œ˚˛ ¸—˘±¬Û Â√±Î¬ˇ±› ·±Ú, fl¡ø¬ıÓ¬±, Œ˘±fl¡fl¡±ø˝√ø√Ú, fl¡ø¬ıÓ¬±—˙, ø‰¬øͬ¬ÛS,
ÚœøÓ¬˜”˘fl¡ ·ä àÔ±Ú Œ¬ÛÀ˚˛ Ô±Àfl¡º ¤·≈ø˘¬ı˛ fl¡±ø˝√√øÚ·Ó¬ õ∂À˚˛±Ê√Ú øÚÒ«±¬ı˛Ì fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ˝√√À¬ıº ¤¬ı˛± ’ÀÚfl¡ ¸˜À˚˛˝◊√
‰¬ø¬ı˛S-˜±Úø¸fl¡Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ Ê√±Ú±˚˛º ’±¬ı±¬ı˛ ¤fl¡Ê√Ú fl¡ø¬ı ¬ı± ·±˚˛fl¡Àfl¡ øÚÀ˚˛ Œ˘‡± fl¡±ø˝√√øÚÀÓ¬ ‰”¬Ì« fl¡ø¬ıÓ¬±, ·±Ú
’±¸± ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡º ŒÓ¬˜øÚ Œ˘±fl¡Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ ά◊»¸¬ı, ø¬ıù´±¸, ‰¬ø¬ı˛S Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬ Œ˘±fl¡·œøÓ¬, fl¡±ø˝√√øÚ øfl¡—¬ı± Â√άˇ±·±Ú
’±¸ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¤˜Úøfl¡ Ò“±Ò±› Ô±fl¡ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¤ Œ˚˜Ú ‰¬ø¬ı˛S ¬ı± fl¡±ø˝ø√√Ú¬ı˛ ‰¬ø¬ı˛Sõ∂¸e· Œ¬ı±Á¡±ÀÚ±¬ı˛ Ê√Ú…, ŒÓ¬˜øÚ
Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¤fl¡È¬± ˆ”¬ø˜fl¡±˚˛ ¬ı…¬ı˝‘√Ó¬ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º Œ˚ fl¡Ô± ¸¬ı˛±¸ø¬ı˛ Ê√±Ú±ÀÚ± ˚±˚˛ Ú±, Ó¬±Àfl¡ ø‰¬øͬÀÓ¬
õ∂fl¡±˙ fl¡¬ı˛± ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¤fl¡È¬± ¸±Ò±¬ı˛Ì Œfl¡Ã˙˘º ’±¬ı±¬ı˛ ”√À¬ı˛¬ı˛ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Œfl¡±ÀÚ± ‚Ȭڱ¬ı˛ õ∂øÓ¬øflË¡˚˛± fl¡œˆ¬±À¬ı
¬ÛÀάˇÀÂ√ øfl¡—¬ı± ‰¬ø¬ı˛S Ó¬±¬ı˛ ˝‘√√˚˛≈√˚˛±¬ı˛ fl¡œˆ¬±À¬ı ‡≈À˘ ÒÀ¬ı˛ÀÂ√, Ó¬± ά◊¬ÛÚ…±À¸ ø‰¬øͬ ¬ı…¬ı˝√√±À¬ı˛¬ı˛ fl¡±¬ı˛Ì ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
¬ıøefl¡˜ ’±¬ı±¬ı˛ ø‰¬øͬÀfl¡ ø¬ıÀ¬ıÀfl¡¬ı˛ √±ø˚˛Q ¬Û±˘Ú fl¡ø¬ı˛À˚˛ÀÂ√Úº ¤˝◊√¸¬ı ø‰¬øͬ¬ÛÀS¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¬ı˝√√Ó¬± ˆ¬±¯∏±
ŒÔÀfl¡ ’±˘±√± ˝√√˚˛º ¤À√¬ı˛ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ·≈¬ı˛≈Q ’¬ı˚˛¬ıÒ±¬ı˛Ì±˚˛ ’±À˘±ø‰¬Ó¬ ˝√√›˚˛± õ∂À˚˛±Ê√Úº
¤¬ı±¬ı˛ ’±¸± ˚±fl¡ fl¡±À˘¬ı˛ fl¡Ô±˚˛º ά◊¬ÛÚ…±À¸ Œ˚ ‚Ȭ˜±Ú fl¡±˘ ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ fl¡¬ı˛± ˝√√˚˛, Ó¬± ˝√√˘ ’±¬Û±Ó¬
[’…±¬Û±À¬ı˛KȬ]º ’±¬ı±¬ı˛ Œ¸˝◊√ ’±¬Û±Ó¬ fl¡±˘ Â√±øάˇÀ˚˛ ‰¬ø¬ı˛S-‚Ȭڱ ˚‡Ú ’Ó¬œÀÓ¬ õ∂À¬ı˙ fl¡À¬ı˛ ¤˝◊√ fl¡±˘Àfl¡ ¸˜‘X
fl¡À¬ı˛, Ó¬± ˝√√˘ õ∂fl‘¡Ó¬ [¬ı˛œ˚˛±˘]º ¤˝◊√ ’±¬Û±Ó¬-õ∂fl‘¡Ó¬fl¡±À˘¬ı˛ ø¬ıÚ…±¸ Œ˘‡fl¡ ’ø¬ı¬ı˛Ó¬ fl¡À¬ı˛Ú ¤˜Ú Ú˚˛º øfl¡z≈¬
¤˝◊√ fl¡±˘À‰¬Ó¬Ú±˝◊√ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ’¬ı˚˛À¬ı Ú”Ó¬Ú ∆¬ıø˙©Ü… ¸=±¬ı˛ fl¡À¬ı˛º Œ˚˜Ú, ¬Û(±»-ά◊æ√±¬ıÚ [Ùv¬…±˙¬ı…±fl¡], ’±Rfl¡ÔÀÚ
≈√˝◊√ fl¡±À˘¬ı˛ ø˜|Ì [’±¬Û±Ó¬ › õ∂fl‘¡Ó¬]º fl¡‡Ú› fl¡‡Ú› ¬Û¬ı«-¬Ûø¬ı˛À26√√› ¤˝◊√ ≈√˝◊√ fl¡±À˘ ø¬ıˆ¬q¡ ˝√√À˚˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛
õ∂¸e·Àfl¡ Ú¬ıœÚ Ò¬ı˛ÀÚ Ê√±Ú±˚˛º ¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛, ˜Úd¬N Ô±fl¡À˘› ’¬ı˚˛À¬ı ¤À√¬ı˛ ¶§±Ó¬La… Œ˘‡fl¬
136
Œ‡±Úº fl¬‡Ú› ’±¬Û±Ó¬, fl¬‡Ú› √õ∂fl‘¬Ó¬ ¤ˆ¬±À¬ı fl¬±À˘¬ı˛ ¬ı≈ÀÚ±ÀȬ ¬Ûø¬ı˛À2Â Œ¬ı±ÀÚÚº ¤˝◊ fl¬±À˘¬ı˛ ¬ı≈ÀڱȬ Œ‡±
√õ∂À˚˛±ÊÚº

5.2.4 ˆ¬±¯∏± øÚÀ˚˛

’±˜¬ı˛± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œ¬ı˛ ˜ÀÒ… ˆ¬±¯∏±-øˆ¬iß Ò±¬ı˛Ì±¬ı˛ fl¬Ô± ’±À· ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ øÚÀ˚˛øÂ√º ¤¬ı±¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛
ˆ¬±¯∏±-ø¬ı‰¬±¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛± ˚±fl¬º ¸˜¸…±, ‰¬ø¬ı˛S, √õ∂¸e·, ¬ıÌ«Ú±, ¬ı±d¬¬ıÓ¬±, ¸—˘±¬Ûñ¤˝◊¸¬ı ά◊¬ÛÚ…±¸ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ’e·º
ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¸±Ô«fl¬Ó¬±˚˛ Œ˚˜Ú ’¸±Ò±¬ı˛Ì ά◊¬ÛÚ…±¸-√õ∂øÓ¬˜± ·Àάˇ ›Àͬ, ŒÓ¬˜øÚ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ø¬ıÙ¬˘Ó¬±˚˛ ˜˝» ø¬ı¯∏˚˛› fl¬±À˘¬ı˛
·À¬ı« Œ˘±¬Û ¬Û±˚˛º ¤Â√±Î¬ˇ± ’ÀÚfl¬ ά◊¬ÛÚ…±¸ Œ˘‡fl¬Àfl¬ ’±˜¬ı˛± Œ˚ ˆ¬±¯∏±ˆ¬øe·˝œÚ ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛øÂ√ [Œ˚˜Ú, Ó¬±¬ı˛±˙efl¬¬ı˛
¬ıÀµ…±¬Û±Ò…±˚˛], Ó¬±¬ı˛› ¬Û≈Úø¬ı«‰¬±¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚº Œ˘‡Àfl¬¬ı˛ ˙s ¬ı±Â√±˝◊, ¬ı±Àfl¬…¬ı˛ ¸¬ı˛˘˚¬ı“±fl¬± ·Î¬ˇÚ, ¬ıÌ«Ú±Àfl¬Ã˙˘,
ˆ¬±¯∏±:±Úñ¸¬ı˝◊ ¤‡±ÀÚ ’±À˘±‰¬… ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
1. √õ∂ÀÓ¬…fl¬ Œ˘‡fl¬ ά◊¬Û˘é¬ › ˜±Úø¸fl¬Ó¬± ’Ú≈˚±˚˛œ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ øÚ¬ı«±‰¬Ú fl¬À¬ı˛Úº ¤Àé¬ÀS ά◊¬Û˘À鬬ı˛ ‰¬±¬Û √õ∂Ò±Ú
ø¬ıÀ¬ı‰¬…º ¤fl¬øȬ ά◊¬Ûˆ¬±¯∏± ¬ı± √õ∂±øôL√fl¬ ’=˘-fl¬Ô± ø˘‡ÀÓ¬ ‰¬±˝◊ √õ∂À˚˛±ÊÚœ˚˛ ά◊¬Ûˆ¬±¯∏± ¬ı± ’±=ø˘fl¬ ˆ¬±¯∏±:±Úº ¤˝◊
:±Ú› ’±¬ı±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ø˜øÓ¬À¬ı±Ò ¬Z±¬ı˛± øÚ˚˛øLaÓ¬ ˝À¬ıº Ú˝◊À˘ ά◊¬Ûˆ¬±¯∏±¬ı˛ ‡˘ Œ‡±ÀÓ¬ ø·À˚˛ Œ˘‡fl¬ ¤fl¬ √õ∂±Ì˝œÚ
ά◊¬Ûˆ¬±¯∏±fl¬˜« ¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úº ’±¬ı±¬ı˛ ά◊¬Ûˆ¬±¯∏± ’=À˘¬ı˛ ‰¬ø¬ı˛S ’±˙« ‰¬ø˘ÀÓ¬ ¬ı±fl¬… ¬ıÀ˘ ‰¬À˘ÀÂ√º ¤˜Ú
˝À˘ fl¬±ø˝øÚÀÓ¬ √õ∂Ó¬…±ø˙Ó¬ ’=˘À¬ı±Ò ¸=±ø¬ı˛Ó¬ ˝˚˛ Ú±º
2. ¬ı±—˘± ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ≈øȬ Œ˘‡±¬ı˛ Ò¬ı˛Ú Œ˘‡Àfl¬¬ı˛ ¸±˜ÀÚ Ô±Àfl¬ñfl¬. ¸±Ò≈, ‡. ‰¬ø˘Ó¬ ·…º ¸±Ò≈ ·… › ‰¬ø˘Ó¬
·À…¬ı˛ Œˆ¬À¬ı˛‡± ’ÀÚÀfl¬¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¶Û©Ü ˝À˘› ’±˜±À¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ Ó¬± ˙≈Ò≈˜±S ¬ı…±fl¬¬ı˛Ì-∆¬ıø˙À©Ü…¬ı˛ Œˆ¬ Ú˚˛º ¸±Ò≈
·À…¬ı˛ ’±Î¬ˇ±À˘ ‰¬ø˘ÀÓ¬¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ’ÀÚfl¬ ¸˜˚˛ Œ¬ıÀÊ ›Àͬº ’±¬ı±¬ı˛ ’ÀÚÀfl¬¬ı˛ ‰¬ø˘Ó¬ ·À…¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸±Ò≈¬ı˛ ¬ı…?Ú±
˘é¬ fl¬ø¬ı˛º ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¤˝◊ ø¬Z‰¬±¬ı˛Ì± ¸—˘±À¬Û¬ı˛ Œé¬ÀS ’±¬ı˛› ¶Û©Ü ˝˚˛º ¬ıÌ«Ú±Rfl¬ ¸±Ò≈ˆ¬±¯∏±˚˛ ¬ıÌ«Ú±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¸—˘±¬Û
¤À¸ÀÂ√ ‰¬ø˘ÀÓ¬º fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ øfl¬ ¤‡±ÀÚ ¬ıÌ«Ú±¬ı˛ ÊÚ… ˜‘Ó¬ ˆ¬±¯∏± ¤¬ı— ¸—˘±À¬Û¬ı˛ ÊÚ… Êœ¬ıôL√ ˆ¬±¯∏± ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬¬ı˛ÀÓ¬
‰¬±Ú∑ ¸±Ò≈ ·À…¬ı˛ ‰¬±˘‰¬˘ÀÚ Œ˚ ¤fl¬È¬± ’±Î¬ˇ©Ü, ˜KÔ¬ı˛Ó¬± Êiú±˚˛, ¸—˘±À¬Û Ó¬± ’±¬ı˛› fl‘¬øS˜ ˝À˚˛ “±Î¬ˇ±˚˛º ¬ı±—˘±
ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ Êiú˘¢ü ŒÔÀfl¬ ·À…¬ı˛ ¤˝◊ ø¬Z‰¬±¬ı˛Ì± Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±˝◊º
3. ‰¬ø˘Ó¬ ·À… ˚“±¬ı˛± ά◊¬ÛÚ…±¸ ø˘‡ÀÂ√Ú, Ó¬±¬ı˛±› ¤fl¬˝◊ ‰¬ø˘ÀÓ¬¬ı˛ ¸±ÒÚ± fl¬À¬ı˛Ú Ú±º fl¬±¬ı˛› ‰¬ø˘Ó¬ ¬ıÌ«Ú±Ò˜œ«,
√õ∂Ó¬…é¬ ’øˆ¬:Ó¬±Ê±Ó¬º ’±¬ı±¬ı˛ ’Ú… fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ ‰¬ø˘Ó¬Àfl¬ ˙±øÌÓ¬, ¬ÛÀ¬ı˛±é¬ ¬ı±fl¬…˜±˘±˚˛ ¸±øÊÀ˚˛ ŒÓ¬±À˘Úº ¤
Œé¬ÀS Œfl¬±Úƒ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ˙s Ó¬±Àfl¬ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛, Ó¬± øÚÀ˚˛ ˚ÀÔ©Ü ø¬ıÀ¬ı‰¬Ú±¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ ’±ÀÂ√º ˜±øÚfl¬ ’¸±Ò±¬ı˛Ì
ά◊˝◊ÀȬ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¬ı˛”¬ÛøÚ˜«±Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Ó¬»¸˜ ˙Às¬ı˛ ¸±˝±À˚…º ¤‡±ÀÚ ˙s Ú˚˛, ¬ı±fl¬… ·Î¬ˇÀÚ¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ¤fl¬ ’¬Û”¬ı«
¬ı…?Ú±¬ı˛ 鬘Ӭ± ¤˝◊ ά◊˝◊ÀȬ¬ı˛ ˜”À˘º Ó¬±¬ı˛±˙efl¬¬ı˛ ¬ı± ø¬ıˆ”¬øÓ¬ˆ”¬¯∏Ì øfl¬ôL≈√ ¤˝◊ ά◊˝◊Ȭ√õ∂Ò±Ú ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ’±|˚˛ Œ¬ıø˙ ŒÚÚøÚº
Œfl¬ÚÚ± Ó“¬±À¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ øàÔ¬ı˛, øÚd¬¬ı˛e· √õ∂¬ı±˝ ¸Ó¬… øÂ√˘º ¤À¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¬È¬± √õ∂‰¬˘ ά◊¬ÛÚ…±¸-ˆ¬±¯∏±¬ı˛ √õ∂øÓ¬
¸—¸øq¡À¬ı±Ò› øÂ√˘º ˜±øÚfl¬, Ê·œ˙ ·≈5 øfl¬ôL≈√ √õ∂‰¬˘ ά◊¬ÛÚ…±¸-ˆ¬±¯∏±˚˛ ¶§±2µ… ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¬À¬ı˛ÚøÚº ¤fl¬ Ú±·ø¬ı˛fl¬
˜ÀÚ±¬ı‘øM [˚± ¬ı…e·√õ∂¬ıÌ ¤¬ı— ø¬ıÀù≠¯∏fl¬] Ó“¬±À¬ı˛Àfl¬ ’Ú… ˆ¬±¯∏±¬ı˛”¬Û ¢∂˝ÀÌ ¬ı±Ò… fl¬À¬ı˛ÀÂ√ Êœ¬ıÚÀfl¬ ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬À¬ı˛
¬ı“±‰¬±¬ı˛ ≈–‡À¬ı±Ò Ó“¬±À¬ı˛ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ˙±øÌÓ¬ ¬ı˛”À¬Û¬ı˛ ˜”À˘º ’Ú…øÀfl¬ ¬Û±Í¬fl¬ ¸•ÛÀfl«¬ ≈¬ÛÀ鬬ı˛˝◊ ˘é¬… ’±˘±±º
137
Ó¬±¬ı˛±˙efl¬¬ı˛, ø¬ıˆ”¬øÓ¬ˆ”¬¯∏Ì ˚‡Ú √õ∂‰¬˘ ά◊¬ÛÚ…±¸ˆ¬±¯∏± ’¬ı˘•§Ú fl¬À¬ı˛ Œ¬ıø˙ ¬Û±Í¬fl¬ Œ¬ÛÀÓ¬ ‰¬±Ú, Ó¬‡Ú ˜±øÚfl¬ Ó“¬±¬ı˛
ˆ¬±¯∏±·≈ÀÌ ˜≈ø©ÜÀ˜˚˛ ¸±ø˝Ó¬…¬ı˛ø¸Àfl¬¬ı˛ Ó‘¬ø5 ŒÊ±·±Úº
ά◊¬Û˘é¬ ¤‡±ÀÚ ¸±˜±Ú… √õ∂øÓ¬¬ı± ʱڱ˚˛º Œfl¬ÚÚ± ˜±øÚÀfl¬¬ı˛› ¬Û±Í¬fl¬ fl¬˜ Ú˚˛º ¬Û±Í¬fl¬ fl¬˜ Ú± ˝À˘›
˜±øÚfl¬Àfl¬ Ó“¬±¬ı˛ ø˙ä¬ı˛”À¬Û ¬ı≈ÀÁ¬ÀÂ√Ú, ¤˜Ú ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¸—‡…± ¤‡Ú› fl¬˜º Ú˝◊À˘ Ó“¬±¬ı˛ ø˙ä¬ı˛”¬Û √õ∂fl¬¬ı˛Ì øÚÀ˚˛ ’±˜¬ı˛±
Œ˜±È¬± ±· ŒÈ¬ÀÚ ˚±ø2 Œfl¬Ú∑ ˚≈À·¬ı˛ ¬ıflË¡ˆ¬±¯∏Ì ¤¬ı— ¸fl¬À˘¬ı˛ ’±Î¬ˇÀ‰¬±À‡ ¸fl¬˘Àfl¬ Œ‡±¬ı˛ ˆ¬øe· ˜±øÚÀfl¬¬ı˛
ά◊¬ÛÚ…±¸¬ı˛”¬ÛÀfl¬ ÊøȬ˘ fl¬À¬ı˛ Ó≈¬À˘ÀÂ√º
ά◊¬ÛÚ…±À¸ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ’±À¬ı˛fl¬øȬ ˘é¬Ìœ˚˛ øfl¬ ˝˘ñ¢∂±˜…, ˝◊Ó¬¬ı˛, Œø˙ ¤¬ı— øÚø¯∏X ˙Às¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛º ά◊¬ÛÚ…±À¸
¤˜Ú ’ÀÚfl¬ ‰¬ø¬ı˛S ’±À¸ ˚±¬ı˛± ˙≈ø‰¬¬ı±˚˛≈¢∂d¬Ó¬±Àfl¬ øÂ√iß fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ø˙Àä ¬Ûø¬ıS ¤¬ı— ’¬Ûø¬ıS ˆ¬±¯∏±¬ı˛ Œˆ¬ ¤ˆ¬±À¬ı
Œ˘±¬Û Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√º ø˙Àä¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ Œ˜È¬±ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ¤˜Ú Œ˚-Œfl¬±ÀÚ± ˙s ¸±¢∂À˝ Œ˘‡fl¬ ¬ı¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ά◊¬ÛÚ…±À¸ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ [Œ¸Àfl¬`¬ ˘…±—·≈À˚˛Ê] √õ∂À˚˛±· ¤fl¬øȬ ¸±Ò±¬ı˛Ì ‚Ȭڱ ˝À˘› ¤øȬ ’±˜±À¬ı˛ √õ∂±q¡Ú
¸˜±À˘±‰¬Ú±˚˛ àÔ±Ú ¬Û±˚˛øÚº ˜±Ó‘¬ˆ¬±¯∏± Â√±Î¬ˇ± ’Ú… ˆ¬±¯∏±¬ı˛ fl¬Ô± ¬ı˘ÀÓ¬ Œ·À˘ Œ˚ ø¬ıø‰¬S ¬Ûø¬ı˛øàÔøÓ¬¬ı˛ ¸‘ø©Ü ˝˚˛, Ó¬±¬ı˛
ά◊±˝¬ı˛Ì ¬ı±—˘± ά◊¬ÛÚ…±À¸ ’ʶ⁄º fl¬‡Ú› ‰¬ø¬ı˛S¬ı˛± ø¬ZÓ¬œ˚˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ é¬Ó¬± Œø‡À˚˛ÀÂ√ [’±Î¬ˇ±À˘ ’±ÀÂ√ Œ˘‡Àfl¬¬ı˛
ø¬ZÓ¬œ˚˛ ˆ¬±¯∏±:±Ú]º fl¬‡Ú› ’±¬ı±¬ı˛ ø˜|ˆ¬±¯∏±¬ı˛ [ø˜'ά ˘…±—·≈À˚˛Ê] ¬ıÀÚ ·Àάˇ ά◊ÀͬÀÂ√º ˝◊—À¬ı˛Àʬı˛ ¬ı˘± ¬ı±—˘±
øfl¬—¬ı± ¬ı±„±ø˘¬ı˛ ø˝øµÀÓ¬ ¤˜Ú ø˜| ˆ¬±¯∏±¬ı˛”¬Û Œø‡º ˝◊—À¬ı˛Àʬı˛ ¬ı±—˘± ά◊2‰¬±¬ı˛ÀÌ ëÈ¬í ¬ıÀÌ«¬ı˛ ˜±S±¬ı‘øX ¬ı±—˘± ڱȬfl¬-
ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¤fl¬øȬ √õ∂Ô± ˝À˚˛ “±øάˇÀ˚˛øÂ√˘º ’±¬ı±¬ı˛ ë˜≈¸˘˜±Úœ ¬ı±—˘±í ¬ı˘ÀÓ¬ ’±¬ı˛ø¬ı Ù¬±¬ı˛ø¸ ά◊≈« ˙Às¬ı˛ øÂ√ÀȬÀÙ“¬±È¬±
¤À¸ÀÂ√º ¤ˆ¬±À¬ı ¬ı±„±ø˘ Œ˘‡fl¬ ˝◊—À¬ı˛øÊ, ø˝øµ, ˜≈¸˘˜±øÚ ¬ı±—˘±¬ı˛ ¤fl¬ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ ˆ¬±¯∏±Â√“± ·ÀάˇÀÂ√Úº Œfl¬±ÀÚ±
Œfl¬±ÀÚ± ¸˜˚˛ ˝±¸…¬ı˛¸ ¬ı± ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ʱøÓ¬-¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ¤˝◊ ˆ¬±¯∏±Àfl¬Ã˙˘ ŒÙ¬±È¬±ÀÚ± ˚±˚˛º
Ú”Ó¬Ú ˙s øÚ˜«±Ì, ¬Û≈À¬ı˛±ÀÚ± ˙Às Ú”Ó¬Ú ˜±S±±Ú, ¸±‘˙…-˙s øÚ˜«±Ì [’…±Ú±˘øÊ Ù¬À˜«˙Ú] fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬±
ά◊¬ÛÚ…±À¸› ¬ı±¬ı˛¬ı±¬ı˛ ‚ÀȬÀÂ√ ¤¬ı— ‚ȬÀÂ√º ¬ıøefl¬˜ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ˙¬ı˛»‰¬Àf¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¤fl¬±À˘¬ı˛ øÓ¬Ú √õ∂‡…±Ó¬ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ñ
Ó¬±¬ı˛±˙efl¬¬ı˛, ø¬ıˆ”¬øÓ¬ˆ”¬¯∏Ì, ˜±øÚfl¬ ¬ıÀµ…±¬Û±Ò…±˚˛ ¤˝◊ fl¬±ÀÊ ˚ÀÔ©Ü ˜ÀÚ±À˚±· øÀ˚˛ÀÂ√Úº Œø˙ › Ó¬æ¬ı ˙sÀfl¬
¸˜±¸¬ıX fl¬¬ı˛± ˜±øÚÀfl¬¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ fl‘¬øÓ¬Qº
ά◊¬Û˜±¬ı˛ ø¬ıø‰¬S √õ∂À˚˛±· fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛› ¸•Ûº ¤Àé¬ÀS ά◊¬Û˜± ¤¬ı— ø¬ıÀ˙¯∏Ì˙s Œ˘‡Àfl¬¬ı˛
ά◊¬Û˜±‰¬˚˛ÀÚ ¸±Ô«fl¬Ó¬±-¬ı…Ô«Ó¬± ʱڱ˚˛º ’±¬ı±¬ı˛ fl¬±À˘±¬ÛÀ˚±·œ ’±Ò≈øÚfl¬ ˜±Ú¸ ¬Û≈À¬ı˛±ÀÚ± ά◊¬Û˜±˚˛ ’Ó‘¬ø5 ʱøÚÀ˚˛
Ú”Ó¬Ú Î¬◊¬Û˜±À˘±fl¬ ∆Ó¬ø¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ά◊¬Û˜±¬ı˛ Œ¬Ûìı˛±øÌfl¬ ˚≈· ¤ˆ¬±À¬ı ”À¬ı˛ ¸À¬ı˛ ø·À˚˛ ’±Ò≈øÚfl¬ ¬ı±Ó¬±¬ı¬ı˛Ì ‡≈“ÀÊ
øÙ¬À¬ı˛ÀÂ√º
¬ı±fl¬…¬ıX ¤Àfl¬fl¬ fi¬ÛÚ…±ø¸Àfl¬¬ı˛ Œé¬ÀS ¤Àfl¬fl¬¬ı˛fl¬˜º fl¬±À¬ı˛±¬ı˛ ŒÁ“¬±fl¬ ¸—øé¬5, Ó¬œéƬ ¬ı±Àfl¬…º Œfl¬Î¬◊ ’±¬ı±¬ı˛
Œ˚Ãø·fl¬ ¤¬ı— ÊøȬ˘ ¬ı±fl¬…˜±˘±˚˛ ¬ıq¡¬ı… √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛Úº Ó¬À¬ı ¸¬ı˛˘ ¬ı±Àfl¬… ά◊¬ÛÚ…±¸ Œ˘‡± ¤fl¬±ôL√ ÊøȬ˘ ›
Œ˚Ãø·fl¬ ¬ı±fl¬…·Í¬ÀÚ¬ı˛ ˜”À˘ øflË¡˚˛± fl¬À¬ı˛º ÊøȬ˘ ¬ı±fl¬… ˜±ÀÚ ”¬ı˛±i§˚˛ Ú˚˛ fl¬˜˘fl≈¬˜±¬ı˛ ˜Ê≈˜±À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬±º Œfl¬ÚÚ±
¸—À√õ∂¯∏À̬ı˛ 鬘Ӭ±˝◊ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ ¬ı±Àfl¬…¬ı˛ ¤fl¬˜±S ˘é¬…º œ‚« ¬ı±fl¬…˜±˘± [Ú±Ú± ˚øÓ¬ø‰¬À˝ê¬ı˛ ¬ı“±ÒÀÚ ¬ı“±Ò±] ’ø˜˘
Ú˚˛º Œ˘‡fl¬ ¤‡±ÀÚ ¬ıÀ˘˝◊ ˚±À2ÂÚº ¬Û±Í¬fl¬ øÚÀʬı˛ ’Ô«À¬ı±ÀÒ¬ı˛ ø¬ı¬ÛøM Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±Úº Ó¬À¬ı Œ¸Ãˆ¬±·… Œ˚ ¤¬ı˛±
¤fl¬øȬ Œ‰¬ÃV ¬Û„ƒøq¡fl¬ ¬ı±fl¬… Ú˚˛, ’ÀÚfl¬ ¬ı±Àfl¬…¬ı˛ ¸˜±˝±¬ı˛-ø¬ıÚ…±¸º ˙≈Ò≈ Œ‰¬±À‡¬ı˛ Œ‡±˚˛ ¤˝◊¸¬ı ¬ı±fl¬… ¤fl¬È¬± ˆ¬À˚˛¬ı˛
’±¬ı˝±›˚˛± ∆Ó¬ø¬ı˛ fl¬À¬ı˛º
138
 ¸À•§±ÒÚ ¬ı±fl¬… ’±À¸ Ú±Ú± fl¬±¬ı˛À̺ Œ˘‡fl¬ øÚÀÊ˝◊ ’Ú≈√õ∂À¬ı˙ fl¬À¬ı˛ ¬Û±Í¬fl¬Àfl¬ Œ¬ı±Á¬±ÀÚ±¬ı˛ ±ø˚˛Q ŒÚÚº Œfl¬Ú
øÓ¬øÚ Î¬◊¬Ûfl¬±ø˝øÚ Œ˙¯∏ fl¬¬ı˛ÀÂ√Ú, ¬ıÌ«Ú±Àfl¬ ¸—øé¬5 fl¬¬ı˛ÀÂ√Ú, ’Ú… fl¬±ø˝øÚÀÓ¬ √õ∂À¬ı˙ fl¬¬ı˛ÀÂ√Úñ¤¸¬ı Ó¬Ô…
¸À•§±ÒÚ¬ı±Àfl¬… ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ ˝˚˛º fi¬ÛÚ…±ø¸Àfl¬¬ı˛ ¤fl¬È¬± ¸¬ı«: [›˜øÚø¸À˚˛KȬ] ˜ÀÚ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ¤‡±ÀÚ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º
¬Û±Í¬fl¬Àfl¬ ŒÎ¬Àfl¬ ‰¬ø¬ı˛S, Ó¬±À¬ı˛ fl¬˜«˘À鬬ı˛ ˜”˘…±˚˛Ú fl¬¬ı˛± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ’±ø ˚≈À·¬ı˛ ¤¬ı— ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ¬ı˛ ¸¬ı«ÊÚœÚ
[¬Û…±Ú±flË¡øÚfl¬] ˘é¬Ìº ¤ ʱӬœ˚˛ ˜ôL√¬ı… ¤¬ı— ’¬ı˚˛À¬ı¬ı˛ øˆ¬ißÓ¬± ʱ·±˚˛º √õ∂±Ôø˜fl¬ ˚≈À· Œ˘‡fl¬ ’±Î¬ˇ±À˘
’±¬ıά±À˘ ¬ıÀ˘ ¬Û≈Ó≈¬˘À‡˘± ¬ÛÂ√µ fl¬¬ı˛ÀÓ¬Ú Ú± ¬ıÀ˘ ¤¬ı˛fl¬˜ fl¬¬ı˛ÀÓ¬Úº ¤‡Ú› Ó¬± ¬ı˝˜±Ú Œfl¬Ú∑ ’±(À˚«¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛
¤˝◊ Œfl¬Ã˙˘øȬ ¤Àfl¬¬ı±À¬ı˛ ¬ı±øÓ¬˘ ˝À˚˛ ˚±˚˛øÚº ’±¸À˘ Œ˘‡fl¬ ‰¬ø¬ı˛S-‚Ȭڱ-¬ıq¡À¬ı…¬ı˛ ¸Àe· ¬Û±Í¬Àfl¬¬ı˛ ’±Î¬ˇ±À˘
’¶§ød¬ÀÓ¬ Ô±Àfl¬Úº Ó¬±˝◊ ¤ø·À˚˛ ¤À¸ ’ôL√¬ı˛e·Ó¬± ∆Ó¬ø¬ı˛ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬±Úº ¤ÀÓ¬ ’±ôL√ø¬ı˛fl¬Ó¬± Ô±fl¬À˘› ¬Û±Í¬Àfl¬¬ı˛
¢∂˝ÌÀ˚±·…Ó¬± ¤¬ı— Œ¬ı±Ò·˜…Ó¬±¬ı˛ ¸œ˜± ¸•ÛÀfl«¬ ¤fl¬È≈¬ Ó¬±ø2¢… ˘≈øfl¬À˚˛ Ô±Àfl¬º
¬ı±Àfl¬… ¬ıflË¡Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛˜±Ì, ¸±Ò≈-‰¬ø˘ÀÓ¬¬ı˛ ¬Zµ3, ά◊¬Ûˆ¬±¯∏±À¬ı±Ò, ø¬ZÓ¬œ˚˛ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛, Ú¬ı˙søÚ˜«±Ì, ¬ı±Àfl¬…¬ı˛
¸À•§±ÒÚ¬ı˛œøÓ¬ Œ˙À¯∏ ’±À¬ı˛fl¬øȬ ¸˜±Ê-ˆ¬±¯∏± [Œ¸±ø¸›À˘"] Ò±¬ı˛Ì±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÚÀ˘ ¬Û±Í¬fl¬ ¤˝◊ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œ¬ı˛
Œ˙À¯∏ Œ¬ÛÓÂ√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úº ¤øȬ ˝˘ ¸À•§±ÒÚ¸”‰¬fl¬ ¸¬ı«Ú±À˜¬ı˛ ø¬ıø‰¬S √õ∂À˚˛±·º ¤˝◊¸¬ı ¸¬ı«Ú±˜ [Ó≈¬˝◊-Ó≈¬ø˜-’±¬ÛøÚ]
¸±˜±øÊfl¬ d¬¬ı˛Àˆ¬À, ‚øÚá¬Ó¬±¬ı˛ ˜±S±˚˛ ’ø¬ı¬ı˛Ó¬ Ú±Ú± ¬ı˛”¬Û ŒÚ˚˛º ’±À¬ı˛ Ó¬±ø2ÂÀ˘… Ú±À˜¬ı˛ ø¬ıfl‘¬Ó¬ ά◊2‰¬±¬ı˛Ì ≈˘«ˆ¬
Ú˚˛º ¸±˜±øÊfl¬ ¬ı…±fl¬¬ı˛ÀÌ Œ˚˜Ú ë˝ø¬ı˛í ë˝À¬ı˛íÀÓ¬ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˝˚˛º Ó≈¬˝◊-Ó≈¬ø˜-’±¬ÛøÚ ¸À•§±ÒÀÚ ¸¬ı«Ú±À˜¬ı˛ øÓ¬ÚøȬ
¬ı…±fl¬¬ı˛ÌÕ¬ıø˙©Ü…˝◊ ŒÚ˝◊, ¸˜±Àʬı˛ ‘ø©Üˆ¬øe·¬ı˛› ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛¬ı˝º ’ʱڱ ˜±Ú≈¯∏ ¬Ûø¬ı˛‰¬À˚˛¬ı˛ √õ∂Ô˜ ¬ÛÀ¬ı« ë’±¬ÛøÚí ¸À•§±ÒÀÚ
’±¬Û…±ø˚˛Ó¬ ¬ı± ”¬ı˛±ø˚˛Ó¬ [øά¸È¬…±KȬ] ˝À˘› ¬ÛÀ¬ı˛ Ó≈¬ø˜˚Ó≈¬˝◊ ¬Z±¬ı˛± ‚øÚᬠ˝À˚˛ Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º Œ˚˜Ú fl¬±Àʬı˛ ʱ˚˛·±˚˛
¬ı± ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ·ˆ¬œ¬ı˛ ˝À˘º øÚ•ßʱӬœ˚˛ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ά◊“‰≈¬Ê±ÀÓ¬¬ı˛ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ëÓ≈¬˝◊í ά±fl¬ ¬Û±˘ÀȬ ˚±˚˛ ¸±˜±øÊfl¬ ¸•ú±ÀÚ
¬ı± Ȭ±fl¬±¬ı˛ ŒÊ±À¬ı˛ √õ∂Ô˜ ÊÚ ¸z±ôL ˝À˚˛ ά◊ͬÀ˘º ’±¬ı±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˜±Ú≈¯∏ÊÀÚ¬ı˛ fl¬±ÀÊ ·≈Ìœ ˜±Ú≈¯∏› √õ∂±¬Û… ¸•ú±Ú
¬Û±Ú Ú±º Ó¬±˝◊ Ó¬±¬ı˛ ¸±˜±øÊfl¬ d¬¬ı˛, ’±Rœ˚˛Ó¬±¸•§KÒ ¤fl¬È≈¬ Úœ‰≈¬ ˜±S±¬ı˛ ëÓ≈¬˝◊í Œ˚±· fl¬À¬ı˛º ¸À•§±ÒÀÚ¬ı˛ ∆¬ıø‰¬S…Àfl¬
’±˜¬ı˛± Œ¬ı˛‡±ø‰¬ÀS Œ‡±ø2 .

’± ά◊2‰¬ [ø¬ıM ¬ı± ¸•ú±ÀÚ] ’±

¸˜±Ú › ’ôL√¬ı˛e· ¸˜±Ú øfl¬ôL≈√ ’ôL√¬ı˛e· Ú˚˛

Ó≈¬1, Ó≈¬2 ’±

Ó≈¬1 Úœ‰¬ Ó¬1

Œ¬ı˛‡±ø‰¬S – Ó≈¬˝◊-Ó≈¬ø˜-’±¬ÛøÚ¬ı˛ ¸À•§±ÒÚÕ¬ıø‰¬S…

¤˝◊ Œ¬ı˛‡±ø‰¬ÀS ’±‘’±¬ÛøÚ
Ó≈¬1‘Ó≈¬˝◊
Ó≈¬2‘Ó≈¬ø˜
139
 ‰¬ø¬ı˛S·≈ø˘¬ı˛ ¸±˜±øÊfl¬ ˜˚«±±, ¬Û±¬ı˛¶Ûø¬ı˛fl¬ ¸•Ûfl«¬ Œ¬ı±Á¬±ÀÓ¬ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ ¤˝◊ ¸À•§±ÒÚÕ¬ıø‰¬S…Àfl¬ Œ˜ÀÚ ‰¬À˘Úº
’±¬ı±¬ı˛ ¤À¬ı˛ ¬ı˛¬ıÀ˘ Œ˚ √õ∂øÓ¬øflË¡˚˛± ‚ÀȬ, Ó¬± Ó“¬±Àfl¬ Œ‡˚˛±˘ ¬ı˛±‡ÀÓ¬ ˝˚˛º ˚≈· ¬Û±˘È¬±ÀÚ±¬ı˛ ¸Àe· ¸Àe· Úœ‰≈¬
Ó¬˘±¬ı˛ ˜±Ú≈¯∏¬ı˛± ëÓ≈¬ø˜í ¬Z±¬ı˛± ¸À•§±øÒÓ¬ ˝ÀÓ¬ ‰¬±˚˛º ¤ÀÓ¬ ’±¬ı±¬ı˛ ¬ıÀάˇ±˜±Ú≈¯∏¬ı˛± ’¶§ød¬ÀÓ¬ ¬ÛÀάˇÚº ¸˜±Àʬı˛ ¤˝◊
d¬¬ı˛¬ı˘ ¤¬ı— ¸•ú±Ú øÚÀ˚˛ ø¬ıÓ¬fl«¬ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬Àfl¬ Ó“¬±¬ı˛ ‰¬ø¬ı˛ÀS øÚø«©Ü ˜±S± ŒÊ±·±˚˛º
ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œ, ¤˝◊¸¬ı ’¬ı˚˛¬ı-ˆ¬±¯∏± √õ∂À˚˛±À·¬ı˛ ∆¬ıø‰¬S… ˘é¬ fl¬¬ı˛À˘ ’±˜¬ı˛± ¤fl¬ÊÚ fi¬ÛÚ…±ø¸Àfl¬¬ı˛
∆˙˘œ¬ıÀ˘¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ ʱÚÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛º fl¬‡Ú› ¤˝◊ fl¬±Í¬±À˜±¬ı˛ ¬ı±˝◊À¬ı˛ Œfl¬Î¬◊ ˚±À¬ıÚ Ú±, ¤˜Ú øÚÀ¯∏Ò±:± ʱø¬ı˛ fl¬¬ı˛±
˚±˚˛ Ú±º Œfl¬ÚÚ± ˙s˙±À¶a¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œ ’ÚôL√ ¸y√√ˆ¬±¬ıÚ± Ù≈¬øȬÀ˚˛ ŒÓ¬±À˘º ’ÚôL√ ¸y√√±¬ıÚ± ¬ı˘À˘
¬ı…±‡…±ÀÚ¬ı˛ ±ø˚˛Q fl¬À˜ ˚±˚˛º ’Ô‰¬ ¬ı±—˘±˚˛ ά◊¬ÛÚ…±¸ ∆˙˘œ øÚÀ˚˛ √õ∂Ô˜ ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ¸”ÀS ¤fl¬È¬± ˆ¬±¬ıÚ±
fl¬±Í¬±À˜±¬ı˛ [ÔȬ √õ∂À¸¸] ά◊¬ÛàÔ±¬ÛÀÚ ¸≈Òœ ¬Û±Í¬Àfl¬¬ı˛± øÚ(˚˛˝◊ ’øˆ¬À˚±À·¬ı˛ Ӭʫڜ Ó≈¬˘À¬ıÚ Ú±º
¤¬ı±À¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±¸ ∆˙˘œ ø¬ıÀù≠¯∏À̬ı˛ ¤fl¬øȬ √õ∂À˚˛±·fl¬˜« ¬Û±Í¬Àfl¬¬ı˛ ¸±˜ÀÚ ˝±øʬı˛ ˝À2º ¬ı˛‰¬Ú±øȬ ˝˘
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í [1903]º ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ’“±ÀÓ¬¬ı˛ fl¬Ô± ¤¬ı— ¬ıøefl¬˜‰¬Àf¬ı˛ Ò±¬ı˛±˚˛ √õ∂øÓ¬¬ı±fl¬±¬ı˛œ Ó‘¬Ó¬œ˚˛
ø¬ı¯∏¬ı‘À鬬ı˛ ¬ı…Ô«Ó¬±¬ı˝ ¤˝◊ ά◊¬ÛÚ…±¸ ¸˜±À˘±‰¬Àfl¬¬ı˛ ¸|X ‘ø©Ü ’±fl¬¯∏«Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ’±˜¬ı˛± ¤˝◊ ¬ı˛‰¬Ú±øȬ¬ı˛ ø˙ä·≈Ì
ø¬ıÀ˙¯∏Ó¬ ∆˙˘œ¬ı˛”¬Ûø¬ıÀù≠¯∏ÀÌ Ó¬»¬Û¬ı˛ ˝ø2º ¤˝◊ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ Œ˙¯∏ ’—˙ Œ‰¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘¬ı˛ ∆˙˘œø¬ı‰¬±¬ı˛º ¤˝◊ ø¬ı‰¬±À¬ı˛
¸ôL≈√©Ü ¤¬ı— ’¸ôL≈√©Ü ˜±Ú≈¯∏¬ı˛± øÚÀÊÀ¬ı˛ ˜Ó¬±˜Ó¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ¬Û”¬ı«±ÀÅ˝◊º ¬ı…±¬Ûfl¬ ¬Û±Í¬Àfl¬¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¤øȬ Œfl¬˜Ú
√õ∂øÓ¬øflË¡˚˛± ʱ·±˚˛, Ó¬± ʱڱ¬ı˛ Œfl¬ÃÓ”¬˝˘ ¬ı˛˝◊˘º

5.3 q ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¶§õüˆ¬e· . 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í

≈ÀȬ± ά◊¬ÛÚ…±¸ Œ˘‡±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ŒÂ√±ÀȬ±·ä ’±¬ı˛ ’¸±˜±Ú… fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ Ù≈¬˘ Ù≈¬øȬÀ˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ó¬±fl¬±À˘Ú ’±Ò≈øÚfl¬
¸±˜±øÊfl¬ ¸˜¸…±¬ı˛ øÀfl¬º ’±À·¬ı˛ ≈ÀȬ± ά◊¬ÛÚ…±À¸ ˝◊øÓ¬˝±¸-fl¬äÚ±-Œ¬ı˛±˜±Àk¬ı˛ ˆ¬±„± ’±˚˛Ú±˚˛ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Êœ¬ıÚÀfl¬
ŒÀ‡ÀÂ√Úº øfl¬ôL≈√ Œ¸ Œ‡± ’¬Û”Ì«º ø¬ZÓ¬œ˚˛Ó¬, ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ’±˘±± √õ∂øÓ¬¬ı˛”À¬Û¬ı˛ ¬ÛÔÀ¬ı˛±Ò fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú ¬ıøefl¬˜‰¬fº
댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í Œ¬ıÀ¬ı˛±˚˛ Ú¬ı¬Û˚«±˚˛ ¬ıe·˙«ÀÚ [1308-09 ¬ıe·±s]º ø¬ı¯∏˚˛Àé¬ÀS ¸˜¸…± ¤‡±ÀÚ› ¬ı±˘…ø¬ıÒ¬ı±¬ı˛
Œ√õ∂˜À‰¬Ó¬Ú±º ’Ô‰¬ ëø¬ı¯∏¬ı‘é¬í-¤¬ı˛ fl≈¬µÚøµÚœ ¬ı± ëfl‘¬¯ûfl¬±ÀôL√¬ı˛ ά◊˝◊˘í-¤¬ı˛ Œ¬ı˛±ø˝Ìœ ¤‡±ÀÚ øÙ¬À¬ı˛ ¤˘ Ú±º ¤˘
ø¬ıÀÚ±øÚœ, Œ˚ ë¬ıάˇ ¸≈µ¬ı˛œí, 댘À˜¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¬Ûάˇ±˙≈Ú±í fl¬¬ı˛±, ≈ÊÚ ¬Û≈¬ı˛≈¯∏ ¤¬ı— ¤fl¬ÊÚ Ú±¬ı˛œ¬ı˛ Êœ¬ıÀÚ ’˙±øôL√¬ı˛
Á¬Î¬ˇ Ó≈¬˘˘º ¬ı±„±ø˘ ¬Û±Í¬Àfl¬¬ı˛ ˜Ú› ’˙±ôL√ ˝˘ ¬ıq¡À¬ı…¬ı˛ Ú¬ıœÚÓ¬±˚˛, ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ά◊¬ÛÚ…±¸-fl¬äÚ± ’±‚±Ó¬ Œ¬Û˘º
¸˜±À˘±‰¬fl¬¬ı˛± ά◊¬ÛÚ…±À¸ ’±Ò≈øÚfl¬Ó¬±¬ı˛ ¸”‰¬Ú± ˘é¬ fl¬¬ı˛À˘Úº ¬ıøefl¬˜-ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¸±˜±øÊfl¬-¬Û±ø¬ı˛¬ı±ø¬ı˛fl¬ ¬ı±Ó¬±¬ı¬ı˛Ì,
Œ¬ı˛±˜±Àk¬ı˛ ‚ڂȬ±Àfl¬ ¤øάˇÀ˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Œ‰¬±‡ ŒÙ¬¬ı˛±À˘Ú ¬ı…øq¡˜ÀÚ¬ı˛ ’µ¬ı˛˜˝À˘º Œ¸‡±ÀÚ ’ø¬ı¬ı˛Ó¬ √õ∂¬ı‘øM¬ı˛ ›Í¬±-
¬Ûάˇ±, fl¬œ Œ˚ Œ¸ ‰¬±˚˛, øÚÀÊ˝◊ ʱÀÚ Ú±º ø¬ıÀÚ±øÚœ¬ı˛ ¤˝◊ ’À¬ı±Ò…Ó¬±˝◊ ’±Ò≈øÚfl¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˘é¬Ìº fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬
¸˝Ê ’¬Û¸±¬ı˛Ì-Œfl¬Ã˙À˘1 ø¬ıÀÚ±øÚœÀfl¬ ¸¬ı˛±À˘Ú Ú± øfl¬—¬ı± ¬ı˛À˜˙‰¬Àf¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¬Û≈Úø¬ı«¬ı±À˝2 ¸≈‡œ fl¬¬ı˛À˘Ú Ú±º
Œ‰¬Ó¬Ú-’¬ıÀ‰¬Ó¬Ú, ¸±˜±øÊfl¬ ¸—¶®±¬ı˛ › Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ fl¬±˜Ú±¬ı˛ ¬Zµ3 ø¬ıÀÚ±À¬ı˛ Êœ¬ıÚÀfl¬ ¬Ûø¬ı˛ÌøÓ¬¬ı˛ øÀfl¬ øÚÀ˚˛
˚±˚˛º Œ˚-¬Ûø¬ı˛ÌøÓ¬ÀÓ¬ ¸±Ò±¬ı˛Ì ·ä-Œˆ¬±˘± ¬Û±Í¬fl¬ ’ø˜À˘ fl¬©Ü ¬Û±Ú ’±¬ı˛ √õ∂¬ıœÌ ¸˜±À˘±‰¬fl¬¬ı˛± Œ¬ı˛±˜±Àk¬ı˛ ’±À˘±3
;À˘ ά◊ͬÀÓ¬ ŒÀ‡Úº ë¬Û˙≈˙±˘±¬ı˛ ¬ı˛Ê±í Œ‡±˘± ˝˘º ‰¬ø¬ı˛S¬ı˛± fl¬˘fl¬±Ó¬±-¬ı±¬ı˛±¸Ó¬-fl¬±˙œ-¤˘±˝±¬ı±À¬ı˛ ø¬ı¬ı˛±È¬

140
¬Ûø¬ı˛øÒÀÓ¬ ˜≈øq¡ Œ¬Û˘º ’Ô‰¬ ¤˝◊ àÔ±øÚfl¬ ø¬ıd¬±¬ı˛ Œ¬ı˛±˜±Àk¬ı˛ ’‚ȬÀÚ¬ı˛ ÊÚ… Ú˚˛, ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ’±RÀ·±¬ÛÚ ¬ı±
’¬ıÀ‰¬Ó¬ÀÚ¬ı˛ √õ∂fl¬±˙Àé¬S ˝À˚˛ ά◊ͬ˘º
¬ıøefl¬À˜ ˜±Ó‘¬‰¬ø¬ı˛S ’¬ıÀ˝ø˘Ó¬º ˜Ò…˚≈· ŒÔÀfl¬ ˙≈¬ı˛≈ fl¬À¬ı˛ ‰¬À˘ ’±¸± ¬ı±„±ø˘¬ı˛ ˜±Ó‘¬À‰¬Ó¬Ú±Àfl¬› ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
¤‡±ÀÚ àÔ±Ú øÀ˘Úº ˜± ¬ı˛±Ê˘Ñœ øfl¬—¬ı± ˜±Ó‘¬¸˜± ’i߬۔̫± ¤À˘Úº ˜À˝f 똱Ӭ±¬ı˛ ¬ıø˝·«Àˆ«¬¬ı˛ Ôø˘øȬ¬ı˛ ˜ÀÒ…
’±¬ı‘Ó¬í, Ó¬±¬ı˛ ë˝◊2±¬ı˛ Œ¬ı· ά◊2‘∫˘íº ø¬ı˝±¬ı˛œÀfl¬ ≈¬ı«˘ fl¬À¬ı˛ ’“±fl¬± ˝À˚˛ÀÂ√º fl¬±¬ı˛Ì Œ¸ ˜À˝Àf¬ı˛ √õ∂øÓ¬¶ÛÒœ« ‰¬ø¬ı˛S
Ú˚˛, Ó¬±¬ı˛ ¸•Û”¬ı˛fl¬ ˜±S [àȬœ˜À¬ı±ÀȬ¬ı˛ ¬Û(±ÀÓ¬ ’±¬ıX ·±Ò±À¬ı±È¬]º ’±˙± fl≈¬µ ¬ı± w¬˜À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬±˝◊ ’¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì«±º
√õ∂fl‘¬Ó¬¬ÛÀé¬ fl¬±ø˝øÚ¬ı˛ Œ˜Ã˘ ‰¬ø¬ı˛S ø¬ıÀÚ±øÚœ¬, ÷¯∏«±-¸—¸±¬ı˛fl¬±˜Ú±-ˆ¬±˘¬ı±¸±¬ı˛ ¬Û±ÀS¬ı˛ ’ˆ¬±À¬ı ’Ó‘¬ø5 ¸¬ı øfl¬Â√≈
ø˜ø˘À˚˛ ¬ı…øq¡Q˜˚˛œº ¤fl¬±À˘ ÚÀ·fÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¬Û≈¬ı˛≈À¯∏¬ı˛ ’ˆ¬±¬ı Ô±fl¬À˘› ˜À˝Àf¬ı˛ ˜ÀÓ¬± Œ√õ∂˜øˆ¬‡±¬ı˛œ
¬ı…øq¡Q˝œÚ ÒÚœ¬Û≈ÀS¬ı˛ ’ˆ¬±¬ı øÂ√˘ Ú±º ø¬ı¬Û¬ı˛œÀÓ¬ ø¬ı˝±¬ı˛œ ˆ¬±˘¬ı±¸±¬ı˛ √õ∂øÓ¬±Ú øÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±º ’Ú±Ô ’±|˜ ›
¬ı¸ÀôL√¬ı˛ ¬Û±˘Ú fl¬À¬ı˛ Œ¸ ¸±—¸±ø¬ı˛fl¬ ¸˜¸…±Àfl¬ ”À¬ı˛ ¬ı˛±À‡º ά◊øÚ˙ ˙Ó¬Àfl¬¬ı˛ Œ¬Û±¯∏…¬Û≈S ¤˝◊¸¬ı ¬Û≈¬ı˛≈¯∏ ‰¬ø¬ı˛S ’À¬Û鬱,
Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ˜ø˝˜±, ’Õ¬ıÒ Œ√õ∂˜, ¸˜±ÀÊ Ó¬±¬ı˛ àÔ±Ú ¬ı˛¬ıœfÚ±ÔÀfl¬ Ú”Ó¬Ú Î¬◊¬ÛÚ…±¸ ø˘‡ÀÓ¬ ά◊»¸±ø˝Ó¬ fl¬À¬ı˛øÂ√˘º Ó¬¬ı≈
˜ÀÚ ’“±fl¬±¬ı“±fl¬± Ȭ±ÚÀȬ±Ú, ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ Œ±˘±‰¬˘Ó¬± ¬ıøefl¬˜œ ˆ¬±¬ı±À˙«¬ı˛ ¸œ˜±¬ı˛ ˜ÀÒ… “±øάˇÀ˚˛˝◊ øÓ¬øÚ Œ‡±À˘Úº
¤‡±ÀÚ˝◊ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ √õ∂·øÓ¬¬, ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¶§õüˆ¬Àe·¬ı˛ ¸”‰¬Ú± ˝˘º

5.4.1 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ ʱӬ

ά◊¬ÛÚ…±¸øȬ ¬ı±—˘± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¬Û±˘±¬ı˘ ‚Ȭ±˘º ¤˝◊ ¬Û±˘±¬ıÀ˘¬ı˛ ¸”ÀS ¤¬ı˛ ¸±ø˝øÓ¬…fl¬ ʱӬ øÚÀ˚˛ √õ∂ùü ά◊ÀͬÀÂ√º
¬ı±d¬¬ı¬ı±œ ¬ı˘ÀÓ¬ ‰¬±Ú ¤fl¬˘, Œfl¬Î¬◊ ¬ı± ¤fl¬ Ò±¬Û ¤ø·À˚˛ ë˜Úd¬±øM3fl¬íº ∆˙˘œø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ‘ø©ÜÀÓ¬ ά◊¬ÛÚ…±¸-ø¬ı‰¬±À¬ı˛
¤˝◊ ʱӬ-øÚ¬ı˛”¬ÛÌ ¤fl¬øȬ ¬ı˛fl¬±ø¬ı˛ fl¬±Êº ’±˜¬ı˛± ¬Û”¬ı« ¸˜±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ˜ÀÒ… ˚≈øq¡ ’Ú≈¸KÒ±Ú fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬±˝◊º √õ∂ÔÀ˜
ë˜Úd¬±øM3fl¬í ¤˝◊ Œ˘À¬ı˘ øÚÀ˚˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛± ˚±fl¬º ˜Úd¬±øM3fl¬ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ Êiú √õ∂Ô˜ ø¬ıù´˚≈ÀX¬ı˛ ’±À· Ú˚˛º
˜”˘…À¬ı±ÀÒ¬ı˛ øˆ¬Ó¬ ’±˘·± Ú± ˝À˘ øÚÀÊÀ¬ı˛ ’¬ıÀ‰¬Ó¬Ú ÙˬÀ˚˛Î¬œ˚˛ ¬ı± Ú±ød¬¬ı±À¬ı˛ øÚ¬ı˛Ô«fl¬Ó¬±˚˛ ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛± ’¸y√√ ıº
1909-¤ Œ‰¬‡Àˆ¬¬ı˛ ˝◊—À¬ı˛øÊ ’Ú≈¬ı±, ÙˬÀ˚˛Î¬-˝◊˚˛≈—À˚˛¬ı˛ ˜ÀÚ±ø¬ı:±Ú ¬ı…±‡…±, 1910-¤ ¬ı±d¬¬ı¬ı˛¬” Û¬ı± ¬ï˝◊˜À√õ∂˙øÚà¬fl¬ó
¬ÛXøÓ¬¬ı˛ Â√ø¬ı¬ı˛ √õ∂˙«Úœ, 1912-ŒÓ¬ άàȬÀ˚˛ˆ¬ø¶®¬ı˛ ·±ÀګȬfl‘¬Ó¬ ˆ¬±¯∏±ôL√¬ı˛, √õ∂≈d¬-ø¬ı˛‰¬±Î«¬¸Ú-ÊÀ˚˛À¸¬ı˛ ˜Úd¬±øM3fl¬
ά◊¬ÛÚ…±¸¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ’±¬ı˝ ∆Ó¬ø¬ı˛ fl¬À¬ı˛øÂ√˘º4 ¸¬ı·≈ø˘˝◊ ¤fl¬˝◊ fl¬±˘˘¢ü, ˆ¬±¬ıÚ±¬ı˛ Ú¬ıœÚÓ¬±˝◊ ¤À¬ı˛ ˜”À˘º
ø¬ı˙ ˙Ó¬Àfl¬¬ı˛ √õ∂Ô˜ ˙Àfl¬ ø‰¬Mˆ”¬ø˜¬ı˛ √õ∂±‰¬œÚ ∆àÔ˚« ¤fl¬È≈¬-¤fl¬È≈¬ fl¬À¬ı˛ Ú©Ü ˝ø2¢º √õ∂Ô˜ ø¬ıù´˚≈X ¤¬ı˛ ¬Û¬ı˛
¬Û≈¬ı˛ÀÚ± ø¬ıù´±À¸¬ı˛ ø˙fl¬Î¬ˇ ›¬Ûάˇ±˘º 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ Œ˚ ˜Úd¬M3 ’±ÀÂ√, Ó¬± ¬ıøefl¬˜œ Ú˚˛º øfl¬ôL≈√ ‚Ȭڱ ¬ı± õ≠ÀȬ¬ı˛
Œ˜±˝Àfl¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ê˚˛ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ÚøÚº ¬Û≈À¬ı˛± ˜Úd¬±øM3fl¬ ά◊¬ÛÚ…±À¸ ‚Ȭڱ¬ı˛ ˆ¬±À¬ı˛¬ı˛ ø¬ı¬ı˛≈XÓ¬± ˘é¬ fl¬ø¬ı˛º
Œ¸‡±ÀÚ ¬ı±d¬¬ıÓ¬± ëÙ¬˜«±˘ ø¬ı˛˚˛±ø˘Ê˜í-¤¬ı˛ ·øG¬ Œˆ¬À„ ë˝◊Ú±¬ı˛ ø¬ı˛˚˛±ø˘Ê˜í ·Àάˇ ŒÓ¬±À˘º ¤¬ı˛ ÊÚ… ’±˜±À¬ı˛
뉬Ó≈¬¬ı˛e·í [1916] ’¬ıøÒ ’À¬Û鬱 fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜Ú ’“±fl¬±¬ı˛ ˙≈¬ı˛≈ ‚Ȭڱ¬ı˛ ŒÙˬÀ˜,
뉬Ó≈¬¬ı˛e·í-¤ ‹ ŒÙˬ˜øȬ› ¸ø¬ı˛À˚˛ øÚÀ˘Úº ˜ÀÚ¬ı˛ fl¬Ô± Ô±fl¬À˘˝◊ ˜Úd¬±øM3fl¬ ˝˚˛ Ú±º Êœ¬ıÚ-’Ài§¯∏± ‚Ȭڱ¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛˜≈q¡
˝À˚˛ ˆ¬±¬ıÚ±¬ı˛ øÚ˚«±¸ Œ˚‡±ÀÚ ¬ı˛±À‡, Œ¸‡±ÀÚ˝◊ ά◊¬ÛÚ…±¸ ë˜Úd¬±øM3fl¬í ’±‡…± Œ¬ÛÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
141
 ¤¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ë¬ı±d¬¬ı¬ı±œí ¸—:±øȬ ¢∂˝Ìœ˚˛º ˚ø› ¤‡±ÀÚ ¬ı±d¬¬ı¬ı± ¬ı˘ÀÓ¬ ¬ı˘± ˝À2 ë± Ú…±À¬ı˛øȬˆ¬ Œ˜Ôά
Œ˝±˚˛±¬ı˛¬ı±˝◊ ± ÚÀˆ¬˘ ¤˜¬ıøά¸ ¸±¬ı˛fl¬±˜ÀàȬÚø¸˚˛±˘ øˆ¬Î¬◊ ’¬ıƒ ˘±˝◊Ù¬í ¬ı± Ù¬˜«±˘ ø¬ı˛˚˛±ø˘Ê˜º ¤¬ı˛ ¸Àe· ±˙«øÚfl¬
¬ı±d¬¬ıÓ¬±À¬ı±ÀÒ¬ı˛ √õ∂Àˆ¬ ’±ÀÂ√º ±˙«øÚfl¬ ¬ı±d¬¬ıÓ¬±¬ı±À ¸˜±À˘±‰¬Ú±Rfl¬ √õ∂Ô±ø¬ıÀ¬ı˛±Òœ, ¸—¶®±¬ı˛˜≈q¡ ¬ı…øq¡˜ÀÚ¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏
’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ ˙s±ÀÔ«¬ı˛ ¸Àe· ¬ı±d¬¬ıÓ¬±¬ı˛ Œ˚±· ·Àάˇ ŒÓ¬±À˘º 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ¸˜À˚˛ ¸˜±ÀÊ ¬ı…øq¡¬ı˛ ’±˘±± ˜”˘…
’ÀÚfl¬È¬± Œ˜ÀÚ ŒÚ›˚˛± ˝À˚˛ÀÂ√º Œ·±á¬œ Ú˚˛, ¬ı…øq¡À‰¬Ó¬Ú± ¬ıÀάˇ± ˝À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√º Ù¬À˘ ’Õ¬ıÒ Œ√õ∂˜, Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ¬ı…øq¡¸M±,
·‘˝Ó¬…±· Ô±fl¬À˘› ¤˝◊ ¬ı˛‰¬Ú±øȬ ëø¬ı¯∏¬ı‘é¬í-¤¬ı˛ √õ∂øÓ¬¬ı±º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—¶®±¬ı˛˜≈q¡ ˜ÀÚ ø¬ı¯∏¬ı‘À鬬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ÌøÓ¬
¸˜±À˘±ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛ √õ∂øÓ¬¬ı±˜≈‡¬ı˛ ˝˘ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬º Ú±¬ı˛œ ’±˘±± ˜˚«±±, ¬Û≈¬ı˛≈¯∏-˙±ø¸Ó¬ ¸˜±ÀÊ Ó¬±À¬ı˛
Œ√õ∂˜¬Û±ÀS¬ı˛ ’ˆ¬±À¬ı ’¸˝±˚˛Ó¬± øÓ¬øÚ Œ‡±À˘Úº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¬ıøefl¬˜œ ˆ¬±¯∏±ˆ¬øe·, fl¬±ø˝øÚ¬ı˚˛Ú Ú± ŒÂ√Àάˇ ¸—¶‘®Ó¬
ά◊¬Û˜±-’˘—fl¬±¬ı˛-˜øG¬Ó¬ Ò”¸¬ı˛ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ˜ÀÒ… Ú”Ó¬Ú ¬ıq¡¬ı… ’±ÚÀ˘Ú ¬ı…øq¡¶§±Ó¬ÀLa…¬ı˛ ŒÊ±À¬ı˛º ά◊¬ÛÚ…±¸øȬ¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂Ô±
¸Ú±Ó¬Ú ¸—¶®±¬ı˛ ‰≈¬¬ı˛˜±¬ı˛, ø¬ıÀÚ±À¬ı˛ ¬ı…øq¡¶§±Ó¬La… ˜±Á¬‡±ÀÚ ëøÚ¬ı±Ó¬øÚfl¬•Ûø˜¬ı√õ∂œ¬Û˜ƒíº
√õ∂ùü ›Àͬ, ¬ıøefl¬À˜¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±ÀÓ¬› ŒÓ¬± ¬ı±d¬¬ıÓ¬± øÂ√˘, øfl¬ôL≈√ ¬ı…øq¡À‰¬Ó¬Ú±¬ı˛ 뤽◊ ‘Ϭˇ Ò±Ó≈¬¬ı˛ ˜”øÓ«¬í Œ¬Û˘±˜ Ú±
Œfl¬Ú∑ ¤¬ı˛ ά◊M¬ı˛ ‡±øÚfl¬È¬± Œ˜À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô fl‘¬Ó¬ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±˚˛º ¬ı±øfl¬È¬± ˝˘ ¤¬ı˛fl¬˜ .
fl¬. ¬ı…øq¡Àfl¬ ·≈¬ı˛≈Ó¬¬ı˛ ¸±ø˝Ó¬…ø¬ı¯∏˚˛¬ı˛”À¬Û ¸˜±Àʬı˛ ¶§œfl‘¬øÓ¬ ±Ú¬, ‡. ¬Û±Í¬Àfl¬¬ı˛ ø¬ıù´±¸ › fl¬˜«√õ∂¬ı±˝Àfl¬ ø¬ıù´±¸…
fl¬À¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±¸ Œ‡ÀÓ¬ ‰¬±›˚˛±º6 Ó¬±¬ı˛fl¬Ú±Ô ·Àe·±¬Û±Ò…±˚˛-ø˙¬ıÚ±Ô ˙±¶aœ-¬ı˛À˜˙‰¬f M-|œ˙‰¬f ˜Ê≈˜±¬ı˛
øÚÀÊÀ¬ı˛ ¸±˜Ô«… ’Ú≈¸±À¬ı˛ ¬ı±d¬¬ıÓ¬± ¤ÀÚÀÂ√Úº øfl¬ôL≈√ ¸˜±Ê Ó¬‡Ú› ¬ı…øq¡˜ø˝˜±Àfl¬ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛øÚ øfl¬—¬ı± ¬Û±Í¬fl¬
øÚÀʬı˛ Êœ¬ıÚÀfl¬ ά◊¬ÛÚ…±¸-ά◊¬ÛÀ˚±·œ ˜ÀÚ fl¬¬ı˛Ó¬ Ú±º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ √õ∂Ô˜ ¬ÛÀ¬ı«¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¤È¬± ¸Ó¬… ˝À˚˛
ά◊ÀͬÀÂ√º øfl¬ôL≈√ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±fl¬±À˘ ¸˜±Ê › ¬Û±Í¬fl¬ ≈˝◊À˚˛¬ı˛˝◊ ‘ø©Üˆ¬øe· ¬ıÀ˘ÀÂ√º ≈ÀȬ± fl¬±¬ı˛Ì ø˜ø˘À˚˛
¬ı±d¬¬ıÓ¬± √õ∂‡¬ı˛ ˝˘, ø¬ıÀÚ±øÚœ ’±ø¬ıˆ”¬«Ó¬ ˝˘º ¬ı±øfl¬ ‰¬ø¬ı˛S·≈ø˘, õ≠Ȭ, ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙ø‰¬SÌ ¤fl¬øȬ ±ø˚˛Q ¬Û±˘Ú fl¬À¬ı˛ÀÂ√ñ
Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ¶§±Ó¬La…, ˜˚«±±¬ı˛é¬±¬ı˛ ¸Àe· ¸˜±Àʬı˛ ¬ZÀµ3¬ı˛ ¬ı˛”¬Û±˚˛Ìº Êœ¬ıÚø‰¬SÀ̬ı˛ ˚Ô±Ô«Ó¬± Ô±fl¬À˘ ¬ı±d¬¬ı¬ı±œ ¬ı˘ÀÓ¬
¬Û±ø¬ı˛ Ú±, Ó¬± √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı±œ ˝À˚˛ ›Àͬº ’Ô‰¬ ¬ı±d¬¬ı ¸˜¸…±¬ı˛ Œfl¬Àf ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬˜±Ú ¸˜±Àʬı˛ ˜ÀÒ…, ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛
¶§±øÒfl¬±¬ı˛fl¬±˜Ú±Àfl¬ ˝◊øÓ¬˝±¸-fl¬äÚ±-Œ¬ı˛±˜±Àk¬ı˛ ¬ı˛À„ ’“±fl¬± ˚±˚˛ Ú±, Ó¬±Àfl¬ ëά◊¢∂ ˜…¸˜ Œ¬ı˛Ã^í ŒÓ¬ÀÊ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬
˝˚˛º 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í ¤‡±ÀÚ˝◊ ¬ı±d¬¬ı¬ı±œ ά◊¬ÛÚ…±¸ ˝À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√º

·Í¬Úfl¬äÚ±
ά◊¬ÛÚ…±¸Õ˙˘œ ¬ı˘ÀÓ¬ ˆ¬±¯∏± Ú˚˛, ·Í¬ÚÀfl¬› Œ¬ı±Á¬±˚˛º ¤˜Úøfl¬ ˆ¬±¯∏±-ø¬ı:±Ú øÚˆ«¬¬ı˛ ∆˙˘œø¬ı:±ÀÚ› Œ˚ ë˝◊KȬ±¬ı˛-
Œ¸ÀKȬ¸ ¢∂±˜±¬ı˛í 7-¤¬ı˛ fl¬Ô± ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√, Ó¬± ·Í¬ÀÚ¬ı˛˝◊ ¬ÛÀ¬ı˛±é¬ ¶§œfl‘¬øÓ¬º ë·Í¬Úí ˜±ÀÚ ¬Ûø¬ı˛À2Â √õ∂¬ı±À˝¬ı˛ ¸—À鬬ÛÌ
Ú˚˛, Ó¬±À¬ı˛ ’ôL√øÚ«ø˝Ó¬ ‹Àfl¬…¬ı˛ ¬ı± ’ÕÚÀfl¬…¬ı˛ Œ‰¬˝±¬ı˛±È¬± ¶Û©Ü fl¬À¬ı˛ ŒÓ¬±˘±º fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬ ¸˜¢∂ fl¬±ø˝øÚÀfl¬ ¤fl¬È¬±
ø‰¬ôL√±¬ı‘鬬ı˛”À¬Û ˆ¬±À¬ıÚ, ‡G¬ [¬Û¬ı«] ¬Ûø¬ı˛À2Â-’Ú≈À2Â ¬ı± ά◊¬Û¬Ûø¬ı˛À2Â ˝˘ Ó¬±¬ı˛ ά±˘¬Û±˘±º ¤˝◊ ¬ı‘é¬øȬ ø¬ıøˆ¬iß
’±fl¬±À¬ı˛¬ı˛ ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛, øSÀfl¬±Ì±fl‘¬øÓ¬ øfl¬—¬ı± ¬ı‘M±fl¬±¬ı˛º ¸˜±À˘±‰¬fl¬ ¬ıøefl¬À˜¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±¸-Œ˝Àfl¬ ø¬Û¬ı˛±ø˜Î¬±fl¬±¬ı˛ fl¬äÚ±
fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Œ˚‡±ÀÚ Œ˙flƒ¬¸¬Ûœ˚˛À¬ı˛¬ı˛ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ’±À˙« 뽑˚˛±À¬ı· › ‚Ȭڱұ¬ı˛± ’±¬ı˛y√ ŒÔÀfl¬ flv¬±˝◊˜…±À' ά◊¬ÛÀ¬ı˛
ά◊ͬÀÂ√, flv¬±˝◊˜…±' ŒÔÀfl¬ ¸˜±ø5ÀÓ¬ ŒÚÀ˜ ’±¸ÀÂ√ºí 8 ’±¬ı±¬ı˛ Ù¬øfl¬¬ı˛À˜±˝Ú Œ¸Ú±¬ÛøÓ¬¬ı˛ ëÂ√-˜±Ì ’±È¬ ·≈Fí [1889
142
¸±À˘ ı˛ø‰¬Ó¬ √õ∂Ô˜ ά◊¬ÛÚ…±¸º ˚± ı˛ ’Ô« ά◊øÚ˙ ø ı‚± ≈˝◊ fl¬±Í¬±] ¬Î¬◊¬ÛÚ…±À¸ ‰¬ ά◊˘ÀȬ± [∩] ·Í¬Ú Œø‡º Œ¸‡±ÀÚ
‚Ȭڱ [˜”˘] ’±À¬ı˛±˝œ, ˜±ÀÁ¬ fl¬À˚˛fl¬øȬ ¬Ûø¬ı˛À2Â ά◊¬Ûfl¬±ø˝øÚ, ¬ÛÀ¬ı˛ ’±¬ı±¬ı˛ ‚Ȭڱ ŒÚÀ˜ ¤À¸ÀÂ√º ¤‡±ÀÚ ‚Ȭڱ
flv¬±˝◊˜…±À' ’±À¬ı˛±˝Ì fl¬À¬ı˛˝◊ øSˆ≈¬Àʬı˛ ˜ÀÓ¬± Ú±À˜øÚ, ˜±ÀÁ¬ ’˘¢ü ¤fl¬øȬ ά◊¬Ûfl¬±ø˝Úœ ’±ÀÂ√º 9
¬ıøefl¬˜-ά◊¬ÛÚ…±À¸ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ‘˙…˜Ó¬ àÔ±øÚfl¬ øÚø«©ÜÓ¬± ’±ÀÂ√º ˚ø› ¤˝◊ ëàÔ±Úœ˚˛ ‹fl¬…í 9 ˝◊ά◊øÚøȬ ’¬ıƒ Œõ≠¸
øfl¬—¬ı± ëfl¬±ø˘fl¬ ‹fl¬…í ˝◊ά◊øÚøȬ ’¬ıƒ Ȭ±˝◊˜ ¸±˝±˚…fl¬±¬ı˛œ¬ı˛”À¬Û ¤À¸ÀÂ√º ¬ıøefl¬À˜ ¸˜±ôL√¬ı˛±˘ ‚Ȭڱ › ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ˜ÀÒ…

fl¬ ·

1Ú— Œ¬ı˛‡±ø‰¬S 2Ú— Œ¬ı˛‡±ø‰¬S

∆¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬…À¬ı±Ò fl¬±Ê fl¬¬ı˛ÀÂ√º ’Ó¬œÓ¬ ά◊汸Ú-¬ı˛œøÓ¬, ˆ¬ø¬ı¯∏…fl¬ÔÚ, Â√Ω ¬Ûø¬ı˛‰¬À˚˛¬ı˛ Œfl¬ÃÓ”¬˝˘, ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ’Ú≈¬ÛøàÔøÓ¬
[œ‚«fl¬±˘œÚ] Ó“¬±¬ı˛ ·Í¬Úø˙Àä¬ı˛ ’Ú…±Ú… ∆¬ıø˙©Ü…º10
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ ¬ıøefl¬˜œ ά◊¬ÛÚ…±¸·Í¬Ú¬ı˛œøÓ¬¬ı˛ ¸±é¬±» ¬Û±˝◊º √õ∂ÔÀ˜ ≈ÊÀÚ¬ı˛ ø˜˘ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ ’ø˜˘ Œ‡±ÀÚ±
Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ‚ȬڱàÔ˘ ˜”˘Ó¬ fl¬˘fl¬±Ó¬± ¬ı± ¬ı±¬ı˛±¸±Ó¬ ˙˝¬ı˛Ó¬ø˘ ˝À˘› √õ∂À˚˛±ÊÀÚ ‰¬ø¬ı˛S¬ı˛±
fl¬±˙œ-¤˘±˝±¬ı± ø·À˚˛ÀÂ√º Ù¬À˘ àÔ±øÚfl¬ ¸œ˜±¬ı˛ ø¬ıd¬±¬ı˛ ‚ÀȬÀÂ√º ˜±ÀÁ¬ ˜±ÀÁ¬ fl¬±˙œ-fl¬˘fl¬±Ó¬± ¤fl¬˝◊ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ
¢∂øÔÓ¬ [23 ¬Ûø¬ı˛.]º ¬Û=±ißøȬ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ¬ı˛ ·Í¬ÀÚ¬ı˛ Œ˚ ¬Ûø¬ı˛fl¬äÚ±, Ó¬±¬ı˛ ø¬ı˙±˘Ó¬± ’±˜±À¬ı˛ Œ‰¬±‡ ¤Î¬ˇ±˚˛ Ú±º
’Ó¬œÓ¬ ά◊汸ڬı˛œøÓ¬ ¶§äº fl¬‡Ú› ë’±˚˛¬ı˛øÚí ≈ÀȬ± ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ¤fl¬S [Œ˚˜Ú 25-26 ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ’±˙±¬ı˛
fl¬±˙œ˚±S±¬ı˛ ’±À˚˛±ÊÚ, ˚±S±, ¬ı˛±Ê˘Ñœ¬ı˛ ’Ú≈À¬ı˛±ÀÒ ø¬ıÀÚ±À¬ı˛ ·‘˝˙˚…±]º ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ œ‚« ’Ú≈¬ÛøàÔøÓ¬ ¤‡±ÀÚ›
’±ÀÂ√ñ7˜ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ’i߬۔̫± fl¬±˙œ Œ·ÀÂ√¬, 22 ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ˜À˝f ’i߬۔̫±Àfl¬ fl¬±ø˝øÚÀÓ¬ øÙ¬ø¬ı˛À˚˛ ’±ÀÚ,
23-¤ Ó¬±˝◊ ‚ȬڱàÔ˘ fl¬±˙œº 25, 27, 30 ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ Ó¬±Àfl¬ fl¬±˙œÀÓ¬ Œ‡± Œ·À˘› 35 ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ’±¬ı±¬ı˛
Œ¸ ˜”˘ ‚Ȭڱˆ”¬ø˜ÀÓ¬ ˝±øʬı˛º ˆ¬ø¬ı¯∏…fl¬ÔÚ [ŒÊ…±øÓ¬¯∏œ, ¸iß…±¸œ ¬ı± ∆¬ı¬ı±Ìœ] ¤‡±ÀÚ ŒÚ˝◊º øfl¬ôL≈√ øˆ¬À"±¬ı˛œ˚˛
¸±ø˝Ó¬…±À˙« fl¬À˚˛fl¬øȬ ø‰¬øͬ¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ’±ÀÂ√º ¬ıøefl¬˜ ά◊¬ÛÚ…±À¸ ø‰¬øͬ ¤fl¬øȬ ·≈¬ı˛≈Ó¬¬ı˛ ά◊¬Û±±Úº ˜Úd¬M3 Œ¬ı±Á¬±ÀÓ¬
ø‰¬øͬ·≈ø˘ ¤À˘› ¤·≈ø˘ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ S≈øȬ¬ı˛ øfl¬º ’À˘Ãøfl¬fl¬Ó¬± ¤Àfl¬¬ı±À¬ı˛˝◊ ŒÚ˝◊º øfl¬ôL≈√ ¸•Ûfl«¬ ŒÊ±Î¬ˇ±¬ı˛ ÊÚ… øfl¬Â√≈
‰¬ø¬ı˛S ¤À¸ÀÂ√º Œ˚˜Ú ¬ı¸ôL√, ’i߬۔̫± ˚±Àfl¬ Œfl¬f fl¬À¬ı˛ ø¬ı˝±¬ı˛œ-ø¬ıÀÚ± ’Ú…±Ú…À¬ı˛ ¸•Ûfl«¬ Ê≈ÀάˇÀÂ√º
¬Ûø¬ı˛À2Â·≈ø˘¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛fl¬äÚ±øȬ ¤¬ı±¬ı˛ ¬ı…±‡…± fl¬¬ı˛± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º √õ∂Ô˜ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ˜”˘ ‰¬ø¬ı˛S·≈ø˘¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ’±ÀÂ√º
fl¬±˘¸œ˜± øÓ¬Ú ¬ıÂ√¬ı˛º ¬ı˛±Ê˘Ñœ-’i߬۔̫±¬ı˛ ¬Zµ3, ø¬ıÀÚ±øÚœ¬ı˛ ¸±Ò¬ı…Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ fl¬Ô± ’ä ¬Ûø¬ı˛¸À¬ı˛ ¬ıøÌ«Ó¬º ø¬ZÓ¬œ˚˛
¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ øfl¬À˙±¬ı˛œ ’±˙±˘Ó¬±¬ı˛ fl¬Ô±º Ó‘¬Ó¬œ˚˛ÀÓ¬ ’±˙±Àfl¬ øÚÀ˚˛ ˜À˝f ¬ı˛±Ê˘Ñœ¬ı˛ ¸—‚±Ó¬º ¸5˜ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ
‚ȬڱàÔ˘ ¬Û±˘È¬±˘, ˜≈‡… ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ¸Àe· ’Ú…±Ú… ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ Œ˚±·±À˚±· Œ‡±ÀÓ¬ ø·À˚˛º ˙À˜ ¸—¸±À¬ı˛¬ı˛ Œ¬ı˝±˘
’¬ıàÔ±˚˛ ø¬ıÀÚ±øÚœ ¤˘, ’±˙± ˝œÚ˜Ú…Ó¬±˚˛ ˆ≈¬·˘º ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ Ú±˜fl¬¬ı˛Ì ‚Ȭ˘ñ≈ÊÀÚ¬ı˛ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í

143
¬Û±Ó¬±ÀÚ±˚˛º ¤·±À¬ı˛± ŒÔÀfl¬ ¬ÛÀÚÀ¬ı˛± ¬Û˚«ôL√ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ø¬ıÀÚ±øÚœ-˜À˝Àf¬ı˛ ’Ú≈¬ı˛±·, ø¬ı˝±¬ı˛œ ’±Î¬ˇ±À˘ ¬ÛÀάˇ ˚±˚˛º
¸ÀÓ¬À¬ı˛± ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ‚Ȭڱ ˜À˜¬ı˛ ¬ı±·±ÀÚ ‰¬øάˇˆ¬±øÓ¬, ¤‡±ÀÚ ˜À˝f-ø¬ıÀÚ±À¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¬ ø¬ı˝±¬ı˛œ¬ı˛ ’Ú≈√õ∂À¬ı˙º
’±˙± ¸¬ı˛˘± w¬˜À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¸—¸±À¬ı˛¬ı˛ fl¬±ÀÊ ’Úøˆ¬:±, ˜À˝f Œ¬Ûìı˛≈¯∏˝œÚº fl¬±ÀÊ˝◊ ø¬ıÀÚ±øÚœ¬ı˛ ˜À˝f-ÊÀ˚˛
Œfl¬±ÀÚ± ¬ı±Ò± ¬ÛÀάˇøÚº øfl¬ôL≈√ ø¬ıÀÚ±øÚœ ø¬ı˝±¬ı˛œ¬ı˛ Œ‰¬±À‡ ¸˜¬ı…Ô± ŒÀ‡ÀÂ√, ¬ıKÒ≈Q ¬Û±øÓ¬À˚˛ÀÂ√º ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ Œ‰¬ÃøS˙
¬Ûø¬ı˛À2Â ’¬ıøÒ ˜À˝Àf¬ı˛ ¸Àe· ø¬ıÀÚ±øÚœ fl¬±˜Ú±˚˛ ˜¢üº ’±˙±-˜À˝Àf¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¬ ø¬ıÀ¶£¬±ø¬ı˛Ó¬ ¤fl¬øȬ ’±¬Û±Ó¬
ëflv¬±˝◊˜…±'í ¤˘ ¬Û“˚˛øS˙ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ Œ˚‡±ÀÚ ø¬ı˝±¬ı˛œ ø¬ıÀÚ±Àfl¬ øÙ¬ø¬ı˛À˚˛ ø˘º ø¬ıÀÚ±øÚœ ¤¬ı±¬ı˛ ø¬ı˛q¡º Œ√õ∂Õ˜fl¬¬Û±ÀS¬ı˛
’ˆ¬±À¬ı ά◊Ú‰¬ø~˙-¤fl¬‰¬ø~˙ ¬Û˚«ôL√ ë¬ı¸≈Ò±ø˘e·Úí Êœ¬ıÚ˚±¬ÛÚº ¸±Ó¬‰¬ø~À˙ ’¬Û¸‘Ó¬ ‰¬ø¬ı˛S ’i߬۔̫± øÙ¬À¬ı˛ ’±À¸¬,
’±˙± ¸±bLÚ± ¬Û±˚˛º ’±¬ı±¬ı˛ ¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ˜À˝f-ø¬ıÀÚ±À¬ı˛ ά◊iúM Êœ¬ıÚ˚±¬ÛÚ, ø¬ıÀÚ±øÚœ¬ı˛ flv¬±øôL√ ÊÀ˜º ¬Û“˚˛øS˙
¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ø¬ıÀÚ±øÚœ¬ı˛ ’±R-’±ø¬ı©®±¬ı˛, ¤fl¬±iß ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ëÓ¬±˝±¬ı˛ ˝‘˚˛Àfl¬ ¬ı˛Àq¡ ˆ¬±ø¸˚˛±í Œ˚˛º ø¬ıÀÚ±øÚœ fl¬À˚˛fl¬¬ı±¬ı˛
·‘˝Ó¬…±· fl¬À¬ı˛ÀÂ√, fl¬‡Ú› ¸e·œ˝œÚ fl¬‡Ú› ¸e·œ øÚÀ˚˛º ëø¬ı¯∏¬ı‘Àé¬í ¸”˚«˜≈‡œ¬ı˛ ·‘˝Ó¬…±· Œ˚˜Ú ëflv¬±˝◊˜…±'í ¤‡±ÀÚ
¬ıø˝‚«È¬Ú± Ó¬± Ú˚˛º Ó¬±˝◊ ¸ÀÓ¬À¬ı˛±, ¬Û“˚ø˛ S˙ ø˜À˘ Œ˚ ˝‘˚˛;±˘±¬ı˛ ¸”‰¬Ú±, Ó¬±¬ı˛ ’Ú≈¬Û˜ ø¬ıÀù≠¯Ì∏ ‚Ȭ˘ ¤fl¬±iß ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀº
øÓ¬¬Û±iß Ú±·± ¸¬ı ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛˝◊ ˆ≈¬˘ ˆ¬±„±¬ı˛ ¬Û±˘±, ¤fl¬È¬± øÚ•ß·øÓ¬¬ı˛ ˙≈¬ı˛º≈ ‰≈¬˚˛±iß ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ ŒÂ√±ÀȬ± ¬Ûø¬ı˛À2Âº fl¬±ø˝øÚˆ”¬ø˜
ŒÔÀfl¬ ˜À˝Àf¬ı˛ ˜±Àfl¬ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ ˜‘Ó¬≈ …¬ı˛ ˝±ÀÓ¬ Ó≈¬À˘ øÀ˚˛ ¸ø¬ı˛À˚˛ ŒÙ¬˘± ˝˘º ¬ı±ø˘¬ı˛ ’Ú±Ô ’±|À˜¬ı˛ fl¬±ÀÊ ˜À˝f
¸˝fl¬±¬ı˛œ ˝ÀÓ¬ ‰¬±˝◊˘ Œ˙¯∏ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ [55 ¬Ûø¬ı˛.]º ø¬ıÀÚ± ’i߬۔̱« ¬ı˛ ¸˝˚±Sœ ˝˚˛º ø¬ı¶ú˚˛fl¬¬ı˛ˆ¬±À¬ı ˜À˝f ø¬ıÀÚ±Àfl¬
√õ∂̱˜ fl¬À¬ı˛º ˜À˝f-’±˙±¬ı˛ Êœ¬ıÚ øÚ©®∞I◊fl¬ ˝À˘› Œ¸‡±ÀÚ ø¬ıÀÚ±øÚœ¬ı˛ ˜”øÓ«¬ ˜≈ÀÂ√ ˚±˚˛ Ú±º
˘é¬ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ˜ÀÓ¬±, ¬Û=±ißøȬ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ¬ı˛ ¸¬ı fl¬øȬÀfl¬ ’±˜¬ı˛± ·Í¬Ú ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬ø¬ı˛øÚº Œfl¬ÚÚ±
Œ√õ∂˜À¬ı±ÀÒ¬ı˛ Êiú, ø¬ıfl¬±¬ı˛¢∂d¬ fl¬±˜Ú±, Ó¬± ŒÔÀfl¬ ¸˝ÀÊ ˜≈øq¡˘±ˆ¬, ¤·≈ø˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ’Ú≈¬Û≈e‡ˆ¬±À¬ı Œø‡À˚˛ÀÂ√Úº
¤˝◊ ø¬ı˙Ó¬± [øάÀȬø˘—] ’Ú…ˆ¬±À¬ı Œ˘‡Àfl¬¬ı˛ ·Í¬ÀÚ¬ı˛ ’—˙º ’±˜¬ı˛± œ‚« ¬Ûø¬ı˛À2Â¬ı˝≈˘ ø¬ı˙±˘ ’±‡…±Ú ŒÔÀfl¬
¬ı“±fl¬ ŒÚ›˚˛± ¬ı± Á¬˘À¸ ›Í¬± fl¬À˚˛fl¬øȬ ·≈¬ı˛≈Ó¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ¬ı˛ ·Í¬ÀÚ¬ı˛ Â√“± Œ‡˘±˜º ‹ ëȬ±øÚ«— ¬ÛÀ˚˛KȬí·≈À˘± ‚Ȭڱ¬ı˛
ά◊¬Û¬ı˛ øÚˆ«¬¬ı˛˙œ˘º ˚ø› ˜ÀÚ¬ı˛ ø¬ıø‰¬S ·øÓ¬¬ı˛ ¸”ÑÓ¬¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± ‚Ȭڱ¬ı˛ ’-øÚˆ«¬¬ı˛ Ú˚˛º ’±˜¬ı˛± ¬ı˛¬ıœf-¬ıq¡¬ı… øÚÀ˚˛
√õ∂¬ıÀKÒ¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛±—À˙ Œˆ¬À¬ıøÂ√º ·Í¬Ú øfl¬ôL≈√ ¬ıq¡¬ı… Ú˚˛, ¬ıq¡¬ı…àÔ±¬ÛÀÚ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛fl¬äÚ±º Œ¸øfl¬ ŒÔÀfl¬ Œ‡À˘ ¤fl¬±iß
¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ø¬ıÀÚ±øÚœ¬ı˛ ’±R-’±ø¬ı©®±¬ı˛˝◊ ‰”¬Î¬ˇ±ôL√ ˙œ¯∏«ø¬ıµ≈, ˚ø› ¬Û“˚˛øSÀ˙ ¤fl¬øȬ ά◊ißøÓ¬-Œ¬ı˛‡± ¬Û±ø2º √õ∂Ô˜øÀfl¬
Ó¬±˝◊ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ [1-7 ¬Û˚«ôL√] ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛-¬Û¬ı«, ¤fl¬±iß ¬Û˚«ôL√ ˝‘˚˛±À¬ı·-√õ∂¬ı‘øM¬ı˛ ’‘˙… ¬Û±Àfl¬ ˜±Ú¬ıÊœ¬ıÀÚ¬ı˛ ’±Àµ±˘Úº
’±¬ı˛ ¬ı±øfl¬ ‰¬±¬ı˛øȬ [ø¬ıÀ˙¯∏Ó¬ ά◊¬Û¸—˝±¬ı˛] ø‰¬ôL√±¬ı‘À鬬ı˛ ά±˘¬Û±˘±Àfl¬ ¸—˚Ó¬ fl¬À¬ı˛ Œ·±Â√±ÀÚ±¬ı˛ ¬Û±˘±º Œ˚ ˜˝» ø¬ıÚø©Ü¬ı˛
Œ˙±fl¬ ¬Û±Í¬fl¬˜ÀÚ ŒÊÀ·øÂ√˘, Ó¬±Àfl¬ fl≈¬Í¬±¬ı˛±‚±Ó¬ fl¬À¬ı˛ ˙±øôL√¬ı±ø¬ı˛ Ϭ±˘± ˝˘ ’øôL√À˜º ø¬ıÒ¬ı± Œ√õ∂À˜¬ı˛ ¸˜¸…±˚˛ ¬ıøefl¬˜
ø¬ı¯∏¬Û±S Ó≈¬À˘ øÀ˚˛ÀÂ√Ú, ¬ı˛À˜˙‰¬f ¸—¸±À¬ı˛¬ı˛ ’˜‘Ó¬fl≈¬y√√¬ı±ø¬ı˛ ±Ú fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¸±˜±øÊfl¬ ‰¬±¬Û ¤¬ı—
ø˙äø¸øX¬ı˛ ˘Î¬ˇ±˝◊À˚˛ ø¬ıÀÚ±øÚœÀfl¬ ¸—¸±¬ı˛ø¬ı¯∏ øÀ˚˛ fl¬±˙œÀÓ¬ ˙±øôL√˚±S± fl¬¬ı˛±À˘Úº
·Í¬Ú ¸•ÛÀfl«¬ Œ˙À¯∏¬ı˛ fl¬Ô± ˝˘, Œ¬ı˛‡±ø‰¬S 1-¤ ¬ıøÌ«Ó¬ ëflv¬±˝◊˜…±'í [¸”˚«˜≈‡œ¬ı˛ ·‘˝Ó¬…±·] ¤À¸ÀÂ√ øS˙
¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ, Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ’±¬ı˛› fl≈¬øάˇøȬ ¬Ûø¬ı˛À2Â ‰¬À˘ÀÂ√ øÚÀ‰¬¬ı˛ Ϭ±À˘º ’±¬ı˛ ¤‡±ÀÚ ¬Û“˚˛øS˙ ’±¬Û±Ó¬ flv¬±˝◊˜…±'
˝√√À˘› õ∂fl‘¡Ó¬ flv¡±˝◊√˜…±'¬ ¤˘ ¤fl¡±ißÀÓ¬º Ù¬À˘ ¸˜¬ı±˝≈√ øSˆ≈¬ÀÊ√¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛fl¡äÚ± ‡±ø¬ı˛Ê√º ¬ı±øfl¡ ‰¬±¬ı˛øȬ ¬Ûø¬ı˛À26√√
144
Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ¸˜±ø5¬ı˛ ’ÕÒ˚«, ø˙ä¬ı˛œøÓ¬¬ı˛ ¸—fl¡È¬ õ∂øÓ¬¬Ûiß fl¡À¬ı˛ÀÂ√º Ó¬±˝◊√ ¤¬ı˛ ·Í¬ÀÚ ¬ıøefl¡˜œ-õ∂ˆ¬±¬ı Œ˚˜Ú ¸øflË¡˚˛,
ŒÓ¬˜øÚ ’øflË¡˚˛º ·Í¬ÀÚ¬ı˛ ‰¬flË¡±Àz¬¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ˜±Úø¸fl¡Ó¬±¬ı˛ øÚ¬Û≈Ì ø¬ıÀù≠¯∏Ì˝◊√ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ fl¡±øe∏é∏¬Ó¬ øÂ√˘–˚ø√›
¸±˜ø¢∂fl¡ˆ¬±À¬ı ¬ıøefl¡À˜¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±¸ ·Í¬ÀÚ¬ı˛ Â√“±√ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ˜±Ú… fl¡¬ı˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ ¬ıøefl¡˜-ø¬ıÀ¬ı˛±Òœ
õ∂øÓ¬¬Û±√…, ˜ÀÚ±ø¬ıÀù≠¯∏À̬ı˛ ’±¢∂˝√ ¤fl¡È¬± Ù¬±¬ı˛±fl¡ ¤ÀÚÀÂ√º ˜≈˙øfl¡˘-’±¸±Ú ‰¬ø¬ı˛S ŒÚ˝◊√˝◊√ õ∂±˚˛º Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ¶§Ó¬La ¬ı…øq¡-
˜”˘…, ˜Ò…ø¬ıM√√ ¬ı±„√√±ø˘¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ‰¬˚«± ’“±fl¡±¬ı˛ ’±¢∂˝√ ’Õ¬ıÒ Œõ∂˜Àfl¡ ’±¬Û±Ó¬ õ∂øӬᬱ√±Ú 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ëÙ¬˜«±˘
ø¬ı˛˚˛±ø˘Ê√˜í-Œfl¡ ¬Û‘Ôfl¡ fl¡À¬ı˛ÀÂ√º √±˙«øÚfl¡ ¬ı±d¬¬ı¬ı±À√¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± ˜Úd¬±øNfl¡-¸˜±Ê√Ó¬±øNfl¡ ¸˜±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ ¬ıd≈¬º
ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ Ó¬ij˚˛ˆ¬±À¬ı ¬ıø˝√√·«Í¬Ú øÚÀ˚˛ ˆ¬±¬ıÚ± Œ˙¯∏º ¬ıø˝√√·«Í¬ÀÚ¬ı˛ ø¬ıÚ…±À¸¬ı˛ ’z¬¬ı˛±À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡
Œ^±˝√√¬ı≈øX ’˘é¬ Ú˚˛º øÓ¬øÚ Ó¬±˝◊√ ¬ıøefl¡˜œ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ·Í¬Ú“√±√ ¬ı±øÓ¬˘ fl¡¬ı˛À˘Ú Ú±º ‹ ¸œ˜±¬ıXÓ¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±¬ÛÚ
Ê√œ¬ıÚ√˙«ÀÚ¬ı˛ Ú¬ıœÚÓ¬± Â√øάˇÀ˚˛ ø√À˘Úº

5.3.3 ˆ¬±¯∏±ˆ¬øe· . õ∂±‰¬œÚ Ú¬ıœÀÚ¬ı˛ ¸—‚¯∏«

·Í¬ÀÚ Œ˚˜Ú ‰¬˘øÓ¬ ¬ı˛œøÓ¬Àfl¡ ˜±Ú… fl¡¬ı˛±¬ı˛ ˆ¬±¬ı, ŒÓ¬˜Ú˝◊√ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Ú¬ıÊ√±Ó¬ Œ^±˝√√¬ı≈øX fl¡œˆ¬±À¬ı
¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ¤ÀÚÀÂ√, Ó¬± Œ√‡± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¸Àe· ¸Àe· õ∂±‰¬œÚ ¸—¶‘®Ó¬Ê√·», ¬ıøefl¡˜œ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ õ∂ˆ¬±¬ı˜≈øq¡ ¬ı± ¶§œfl¡±¬ı˛
’øÚ¬ı±˚« ’±À˘±‰¬… ø¬ı¯∏˚˛º ˆ¬±¯∏±Àfl¡ ˚“±¬ı˛± ∆˙˘œ¬ı˛ ¤fl¡˜±S ¬ıÀ˘ ˆ¬±À¬ıÚ, Ó“¬±À√¬ı˛ ¸Àe· ’±˜±À√¬ı˛ ’Ô«±» ¸±—·Í¬øÚfl¡
∆˙˘œø¬ı:±ÚœÀ√¬ı˛ ¬Û±Ô«fl¡… ’±ÀÂ√º ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¬ıø˝√√·«Í¬Ú fi¬ÛÚ…±ø¸Àfl¡¬ı˛ ø˙äfl¡˘±¬ı˛ øÚ˜«±Ì-¶§¬ı˛”¬Û ¶Û©Ü fl¡À¬ı˛º ’±¬ı±¬ı˛
ˆ¬±¯∏± ˝√√˘ ˜ÀÚ¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ÀQ¬ı˛ Œ¸˝◊√ õ∂fl¡±˙ ˚± ¬ı˘±¬ı˛ fl¡Ô±Àfl¡ ¸≈á≈¬ fl¡À¬ı˛ øfl¡—¬ı± ¤À˘±À˜À˘± fl¡À¬ı˛º ·Í¬Ú ˚ø√ ˝√√˚˛
˜ÀÚ¬ı˛ ¬ı±˝◊ √ À ¬ı˛ ¬ ı˛ ٬Ȭfl¡, Ó¬±˝√ √ À ˘ ’µ¬ı˛ ˜ ˝√ √ À ˘¬ı˛ õ∂fl¡±˙¬ı˛ ” ¬ Û ˝√ √ ˘ ˆ¬±¯∏ ± º ‡G¬ [¬Û¬ı« ] -¬Ûø¬ı˛ À 26√  √ -
’Ú≈À26√√-ά◊¬Û¬Ûø¬ı˛À26√√ ’±¸À˘ ά◊¬Ûø¬ı˛Ó¬˘, ˆ¬±¯∏± ˝√√˘ øÚ•ßÓ¬˘ [˝◊√ÚÙˬ±à√∏C±fl¡‰¬±¬ı˛]º ’Ú≈À26√À√¬ı˛ ·Í¬Ú ˝√√˘ ¬ı±fl¡…-
¬Û¬ı˛•Û¬ı˛± ¸”ÀSº ’±¬ı±¬ı˛ ¬ı±Àfl¡…¬ı˛ Œ˙¯∏ ø¬ıˆ¬±Ê√Ú ˝√√˘ ˙sº ’±˜¬ı˛± ˆ¬±¯∏±ø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ά◊»¸±˝√√œ õ∂±À˚˛±ø·fl¡ ˝√√À˘›
Ò√ıøÚÕ¬ı:±øÚfl¡ d¬¬ı˛ ’¬ıøÒ Œ˚ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√ Ú±º Œfl¡ÚÚ± ø¬ıÀù≠¯∏À̬ı˛ ’±ÚÀµ Ò√ıøÚ¬ı˛ ∆¬ıø‰¬S… Œ√‡± Œ¬ı˙ ¤fl¡È¬±
ø¬ıÀ˙¯∏:ˆ¬±¬ı ’±ÚÀ˘› Ó¬± ¸±ø˝√√Ó¬… ’±¶§±√ÀÚ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û&Ôœº ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¬ı˛˝√¸…, Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ Ú¬ı øÚ˜«±À̬ı˛ ’±Úµ,
õ∂‰¬ø˘ÀÓ¬¬ı˛ ’±Ú≈·Ó¬… [fl¡ÚÙ¬ø˜«øȬ] øfl¡—¬ı± ¸À¬ı˛ ’±¸±¬ı˛ [øάˆ¬±À˚˛k] ¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡ ø¬ıÀ˙¯∏QÈ≈¬fl≈¡ Ò¬ı˛À˘˝◊√ 댉¬±À‡¬ı˛
¬ı±ø˘í¬ı˛ Ú¬ı¬Û±Í¬ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ˙s-’ÀÔ«¬ı˛ ¸˝√√À˚±ø·Ó¬±, ¬ı±Àfl¡…¬ı˛ ¶§26√µÓ¬± ¤Àfl¡fl¡Ê√ÀÚ¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ¤Àfl¡fl¡¬ı˛fl¡˜º
’±R-õ∂fl¡±À˙ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¤˝◊√ ¬ı˛fl¡˜ÀÙ¬À¬ı˛¬ı˛ Œ¬ÛÂ√ÀÚ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±¬ı˛ ø˙鬱√œé¬±, ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙, ’¢∂ÀÊ√¬ı˛ õ∂ˆ¬±¬ı ¤¬ı— ¸¬ıÀ‰¬À˚˛
¬ıÀάˇ± ˝√√À˚˛ ›Àͬ ¸Ë©Ü±˜Úº ¸‘ø©Ü¬ı˛ ¬ı˛˝√¸… Œ˚˜Ú ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ·Í¬ÀÚ, ŒÓ¬˜øÚ ˆ¬±¯∏±Õ˙˘œÀÓ¬› ¬ı…±‡…±Ó¬ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º
’±À· ŒÔÀfl¡˝◊√ ¬Û≈À¬ı˛±ÀÚ± ’±À˘±‰¬Ú± ˝“√±È¬fl¡±ÀÚ± øfl¡—¬ı± ‰¬ø¬ı˛S-¬ıq¡À¬ı…¬ı˛ ˆ¬±À˘±-˘±·±˚˛ ˜Ú ˝√√±¬ı˛±À˘ ¸¬ı«Ú±˙–øÚÀÊ√¬ı˛
¤¬ı— ¬Û±Í¬Àfl¡¬ı˛›º ”√¬ı˛‘√ø©Ü ¤¬ı— 鬜Ì‘√ø©Ü Œfl¡±ÀڱȬ±˝◊√ fl¡±˜… Ú˚˛º ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ·Í¬Ú › ˆ¬±¯∏±Àfl¡ Ó¬ij˚˛ˆ¬±À¬ı Œ√‡À˘
¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ ‘√ø©Ü ¸˜±À˘±‰¬Ú±˚˛ ’±¸ÀÓ¬ ¬ı±Ò…º ˚±fl¡, ’ø¬ıÚ˚˛œ fl¡Ô± ¤øάˇÀ˚˛ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ˙sÊ√±À˘¬ı˛ ø√Àfl¡ Œ‰¬±‡
ŒÙ¬¬ı˛±ÀÚ± ˚±fl¡º

145
5.3.4 ˙sÊ√±˘ . ¬Û≈À¬ı˛±ÀÚ±, ’‰¬˘, Ú”Ó¬Ú ˙s
댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ˙sÊ√±˘ Œˆ¬√ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ø·À˚˛ fl¡Ó¬fl¡·≈ø˘ Œ|øÌø¬ıˆ¬±· fl¡¬ı˛± ˆ¬±À˘±º ¸¬ı¸˜˚˛ ˙s˝◊√ Ò¬ı˛±
¬ÛÀάˇøÚ–˙s øÚÀ˚˛ ·øͬӬ ¬ı±fl¡…±—˙› ø¡ZÓ¬œ˚˛ d¬À¬ı˛ ’±À¸º õ∂ÔÀ˜ ˙Às¬ı˛ Ú¬ı ’ÀÔ«¬ı˛ õ∂À˚˛±· [1] ø¬ıÀ˙¯∏Ì-
¸˜±¸¬ıX ¬Û√ [2] fl¡Ô…-˝◊√Ó¬¬ı˛ ˙s [3] ¬ı±fl¡…±—À˙¬ı˛ Úœ¬ı˛¸Ó¬± [4] ¤¬ı— [5] ’‰¬˘ ˙Às¬ı˛ Ó¬±ø˘fl¡± Œ√›˚˛± ˝√√˘º
[1] fl¡±¬ı˛≈fl¡±˚« . õ∂‰¬ø˘Ó¬ ’±øˆ¬Ò±øÚfl¡ ’Ô« ø˙äÕÚ¬Û≈Ì…, Úflƒ¡˙±º ¤‡±ÀÚ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ø˙äfl¡À˜«¬ı˛ õ∂˜±Ì ¬Û±˝◊√º
˙≈Ò≈˜±S ¸”‰¬œø˙Àä¬ı˛ Œé¬ÀSº fl¡±ÀÊ√˝◊√ ¤‡±ÀÚ õ∂‰¬ø˘Ó¬ ˙Às¬ı˛ ¸—fl≈¡ø‰¬Ó¬ Ú¬ı ’ÀÔ« õ∂À˚˛±·
‚ÀȬÀÂ√º
d¬øyÓ¬ . ¬ı±—˘±˚˛ õ∂‰¬ø˘Ó¬ ’Ô« ’¬ı±fl¡, ø¬ıø¶úÓ¬ [d¬Ày¬¬ı˛ Ú…±˚˛ øÚ(˘]¬, ¬ı˛”¬Ûfl¡-’øÓ¬˙À˚˛±øq¡ ’Ô«
õ∂Ò±Úº øfl¡z≈¬ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ¤øȬ ’±ø√ ’ÀÔ« ·‘˝√œÓ¬ . ëd¬Ày ¬ı˛ Ú…±˚˛ ά◊“‰≈¬-ά◊“‰≈¬ ·±ÀÂ√¬ı˛
¸±ø¬ı˛ºí
fl≈¡ø˘ø‡Ó¬ . ¬ı±—˘±˚˛ ŒÚ˝◊√º ’Ô« ≈√øȬ . 1. ’¬Ûø¬ı˛26√iß ˝√√±ÀÓ¬¬ı˛ Œ˘‡± 2. ’¬Ûø¬ı˛26√iß ˆ¬±¬ıÊ√øάˇÓ¬º ˙søȬ
Ú”Ó¬Ú ¤¬ı— ëÓ≈¬26√ ¬ÛÀSí¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏̺
’Ê√¸Ë [’|≈Ê√˘] . ¤‡±ÀÚ ø¬ıÀ˙¯∏ÌøȬ ’·ÌÚœ˚˛ øÚÀ«√˙fl¡º ¬ı±—˘±˚˛ ë’¸—‡…í ’ÀÔ« ¬ı…¬ı˝‘√Ó¬º ë’ÀÁ¡±¬ı˛í ˙Às¬ı˛
˜”˘ ¸—¶‘®Ó¬ ¬ı˛”¬Ûõ∂À˚˛±· ¤fl¡È≈¬ |≈øÓ¬fl¡È≈¬º
∆√˝√Ó¬±¬ÛÓ¬5 . ëø‰¬øͬí¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏̺ ¤‡±ÀÚ ¸—À鬬ÛÀ̬ı˛ Ê√Ú… ¸˜±¸¬ıXÓ¬± ’±Ú± ˝√√À˚˛ÀÂ√º
¬Û¬ı˛˜À¶ß˝√˜˚˛ . ¸±Ò±¬ı˛Ìˆ¬±À¬ı ¬ı…øq¡¬ı˛ ’±À· ¬ı…¬ı˝‘√Ó¬º ¤‡±ÀÚ ∆ÒÀ˚«¬ı˛ ˜ÀÓ¬± øÚ¬ı«d¬fl¡ ø¬ıÀ˙À¯∏…¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏̺
‚Ú . ëøÚù´±À¸¬ı˛í ø¬ıÀ˙¯∏̺ õ∂‰¬ø˘Ó¬ ø¬ıÌ ˝√√˘ ë√œ‚«íº ˜ÀÚ ˝√√˚˛ ˝◊√—À¬ı˛øÊ√ ëάœ¬Ûí ¬ı± ëŒ˝√√øˆ¬í-¬ı˛
¸±‘√À˙… ¤˝◊√ ¸—¶‘®Ó¬ ˙Às¬ı˛ ø¬ıø‰¬S õ∂À˚˛±·º
’Ú≈¢∂˝√¬Û±ø˘Ó¬ . ¤˝◊√ ¸˜±¸¬ıX ¬Û√øȬ› Ú”Ó¬Úº ’Ú≈¢∂˝√ Ÿ¬ ¬Û±˘Ú ≈√øȬ ˆ¬±¬ıÀfl¡ ¤fl¡S fl¡¬ı˛±¬ı˛ Œ‰¬©Ü±º
¸˝√√±¬ı˛¬ı±Úƒ . 븱˝√√±˚…fl¡±¬ı˛œí ’ÀÔ«º 븽√√±˚˛í ë˜Ó≈¬¬Ûí õ∂Ó¬…˚˛ [< ¬ıÓ≈¬¬Û] Œ˚±À· Ú¬ı ’±fl¡±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛ÀÂ√º
¬ı…d¬Ó¬±À¬ı·¬ı±Ú . ¤‡±ÀÚ Ê√Ú¬ÛÀÔ¬ı˛ ¬ı…d¬Ó¬±, ·øÓ¬ ¤fl¡ÀS Œ¬ı±Á¡±ÀÚ± ˝√√À˚˛ÀÂ√º
ø√Ú±z¬¬ı˛˜… . ¸&Ò…±fl¡±˘œÚ Œ¸Ãµ˚« ’ÀÔ« Ó¬»¸˜ ˙s¸˜ø©Ü¬ı˛ Ú¬ı õ∂À˚˛±·º
Œˆ¬±˘±˜Ú . ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ëŒ˘±fl¡í ˙søȬ ’øÓ¬ø¬ı˛q¡ [¸≈¬Û±¬ı˛Ùv≈¬˚˛±¸]º ’±˜¬ı˛± ¬ıø˘ ëˆ≈¬À˘± ˜Úí ¬ı± ëˆ≈¬À˘±
Œ˘±fl¡íº ¤‡±ÀÚ ë’Ú…˜Ú¶®í ’ÀÔ« Ú¬ıÓ¬¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏À̬ı˛ ¸‘ø©Ü¬, ø¬ı‰≈¬…øÓ¬¬ı˛ ά◊√±˝√√¬ı˛Ìº ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛
Œ˘Ãøfl¡fl¡ ˆ¬±¯∏± ŒÔÀfl¡ ·‘˝√œÓ¬º
fl≈¡ø=Ó¬√ø˘Ó¬ . ˝◊√—À¬ı˛øÊ√ ëflË¡±˙΃¬í-¤¬ı˛ ¬ıe·±Ú≈¬ı±√º
ø‰¬¬ı˛±ˆ¬…d¬¬ı» . ¶ÛÒ«±¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏̺ ˝◊√—À¬ı˛øÊ√ ë˝√√…±ø¬ı‰≈¬˚˛±˘í-¤¬ı˛ ¬ıe·±Ú≈¬ı±√º
¸ø7¡¡¡Ó¬¸≈µ¬ı˛ . ·Í¬Ú ˝√√˘ ø¬ıÌ Ÿ¬ ø¬ı̺ Ó¬»¸˜ ¸˜±À¸¬ı˛ Œ˜±˝√√ ¤Î¬ˇ±ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ÚøÚº
˘ø7¡¡¡Ó¬˜≈* . ‹
√œ¬Û˝√√œÚ . ’±˜¬ı˛± ëøÚ©x√œ¬Ûí, ë’±À˘±fl¡˝√√œÚí, ë’&Òfl¡±¬ı˛í ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ fl¡ø¬ı˛º ˙søȬ fl¡ø¬ı¸≈¯∏˜±Ê√±Ó¬º
fl¡˘¬ı˛¬ıé≈¬t . ëÊ√ÚÓ¬±í¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏̺ ˜˝√√±Ú·¬ı˛œ¬ı˛ ˆ¬˚˛—fl¡¬ı˛ Œfl¡±˘±˝√√˘ ¤‡±ÀÚ ˘é¬…º
146
øÚ¬ı˛˘¸± . ¸•Û”Ì« ’±øˆ¬Ò±øÚfl¡ õ∂À˚˛±·º ¸—¶‘®Ó¬ ø˘e· ˜±Ú±¬ı˛ Ù¬˘º
2. Òiß±, ͬ±fl≈¡¬ı˛Ì, Œ˜Í¬±˝◊√, [¬Û±ÀÚ¬ı˛] ¬ı±È¬±, ø¬ıø¬ı, Œ¬Û±Î¬ˇ±¬ı˛˜≈‡œ, Œ˜˜¸±À˝√√¬ı, ¸¬ı˛˜, Œ¬ı˛±À¸±, ˘ø¢ü,
ά±˝◊√Úœ, ŒÙ¬¸±√, ·≈˜¬ı˛, øÊ√˚˛z¬, Œ‡±˘¸±, Â≈√Ó¬±, ¬ı…±À˜±º
3-4. 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ¬ıq¡¬ı… ’±˜±À√¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ Ú”Ó¬Ú ˘±À· ¬ıÀ˘ ¤¬ı˛ ¬ı±fl¡…±—À˙¬ı˛ Ó¬»¸˜¬ı±˝≈√˘…
¤¬ı— Úœ¬ı˛¸Ó¬± Œ‰¬±‡ ¤øάˇÀ˚˛ ˚±˚˛º ¸—˘±¬Û ’—˙ Œ˚˜Ú õ∂±Ì¬ı±Ú, ¬ıÌ«Ú± ’—À˙ ŒÓ¬˜Ú˝◊√
Ê√œÌ« ¬ı±fl¡…±—˙ ’±ÀÂ√º
˙≈Ò≈ ¬ıq¡±¬ı˛ ά◊øq¡¬ı˛ ’±À· Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı, ڱȬfl¡œ˚˛ fl¡±˚« ¸=±¬ı˛ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ø·À˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤
Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ¬ı±fl¡…±—˙ õ∂À˚˛±· fl¡À¬ı˛ÀÂ√Ú . ë¬ı˛≈XÀ¬ı˛±À¯∏, ’Ó¬…z¬ Ó¬œéƬ Òœ¬ı˛ˆ¬±À¬ı, ¬ı˛q¡¬ıÌ« ˝√√˝◊√˚˛±,
’¸—˚Ó¬ ˆ¬±¯∏±˚˛, fl¡±Ó¬¬ı˛ ˝√√˝◊√˚˛±, ÒÚ≈©Ü—fl¡±À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¬ı±øÊ√˚˛±, ¸±Ú≈Ú˚˛¶§À¬ı˛, ˝√√d¬¡Z±¬ı˛± Ӭʫ√Ú
fl¡ø¬ı˛˚˛±, Ó¬œ¬ıË fl¡F,í ¬ı˘±-fl¡›˚˛± Ú±Ú±Ú ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˝√√˚˛º øfl¡z≈¬ ¸—˘±¬Û ’—À˙¬ı˛ ’±À· ¬ıq¡±¬ı˛
’e·ˆ¬øe· [ŒÊ(±¬ı˛] ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ ˝√√À˘› ÒÚ≈©Ü—fl¡±À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¬ı±Ê√± øfl¡—¬ı± ¬ı˛q¡¬ıÌ« ˝√√À˚˛
›Í¬±¬ı˛ ¬ıÌ«Ú±˚˛ ’fl¡±¬ı˛ÀÌ ¸—¶‘®Ó¬À‚“¯∏± ˝√√›˚˛±¬ı˛ ŒÁ“¡±fl¡ ’±ÀÂ√º ¤·≈ø˘¬ı˛ ’±√˙« ˝√√À˘Ú ¬ıøefl¡˜º
’Ô‰¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤·≈ø˘Àfl¡ ¬ı±√ ø√À˘› ¸—˘±¬Û ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ 鬘Ӭ± ¬ı˛±‡ÀÓ¬Ú, Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ’±ÀÂ√º
[5] ’‰¬˘ ˙s˚¬ı±fl¡…±—˙ .
4-¤¬ı˛ ¸”ÀS ¬Û“±‰¬ ’±À¸º Œ˚˜Ú fl≈¡˘±˚˛, ø¬ı¬ı˛À˘, ø¬ı¯∏ø√*º ’±¬ı±¬ı˛ Ó¬»¸˜õ∂¬ıÌÓ¬±
ë¸≈¬ı±ø¸Ó¬-Ù≈¬¬ı˛Ù≈¬À¬ı˛ ‰¬±√¬ı˛í øfl¡—¬ı± ë·≈Ú·≈Ú ·≈?ø¬ı˛Ó¬ fl¡±ø˝√√Úœí¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ø¬ı¯∏˜ ¬ı±fl¡…±—˙ ∆Ó¬ø¬ı˛
fl¡À¬ı˛ÀÂ√º

5.3.5 ά◊¬Û˜±¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏Q › ¿˝√√œÚÓ¬±

댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ¬ı<, ¬ı±Ì ˝◊√Ó¬…±ø√¬ı˛ ¸Àe· ¬ı±¬ı˛—¬ı±¬ı˛ ά◊¬Û˜± Œ√›˚˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√º Œ˚˜Ú, ëø¬ıX ˜‘·œ¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ‰¬øfl¡Ó¬
˜‘Ó≈¬…¬ı±Ì ¬ı±Ê√±í, ëÊ√˘z¬ ¬ıÀ<¬ı˛ ˜ÀÓ¬± fl¡Àͬ±¬ı˛ fl¡È¬±é¬í 똑Ó≈¬…¬ı±Ì±˝√√Ó¬ ¬ı˛q¡˝√√œÚ ¬Û±—˙≈ ˜≈‡í, ë¬ı±Ì±˝√√Ó¬ Ê√z≈¬¬ı˛ ˜ÀÓ¬±
’±Ó«¬¶§À¬ı˛ fl“¡±√±í, ë;˘z¬ ˙øq¡À˙˘ ά◊√…Ó¬ fl¡ø¬ı˛˚˛±íº ¤˜Úøfl¡ ¤fl¡ àÔÀ˘ ˆ¬œÀɬı˛ ˙¬ı˛˙˚…±¬ı˛ õ∂¸e·›
¤À¸ÀÂ√ . 똑Ó≈¬… ˝◊√26√± fl¡ø¬ı˛˚˛± ˆ¬œÉ Œ˚¬ı˛”¬Û d¬t ˝√√˝◊√˚˛± ˙¬ı˛¬ı¯∏«Ì ¸˝√√… fl¡ø¬ı˛˚˛±øÂ√À˘Ú, ’±˙±› Œ¸¬ı˛”¬Û ¬ı˛±Ê√˘Ñœ¬ı˛ fl‘¡Ó¬
¸˜d¬ õ∂¸±ÒÚ ¬Û¬ı˛˜ÕÒÀ˚« ¸¬ı«±Àe· ¢∂˝√Ì fl¡ø¬ı˛˘í [60 ¬Ûø¬ı˛.]º ¬ı±À̬ı˛ Ó¬œéƬӬ±, ˚La̱ Œ√›˚˛±¬ı˛ 鬘Ӭ± õ∂øÓ¬ Œé¬ÀS˝◊√
¬ı±Àfl¡…¬ı˛ ¸Àe· Ó≈¬ø˘Ó¬º ·ˆ¬œÀ¬ı˛ Œ√‡À˘ Œ¬Ûìı˛±øÌfl¡ Ê√·ÀÓ¬¬ı˛ ’¶a·≈ø˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¸±Ô«fl¡ ά◊¬Û˜±¬ı˛ ’ˆ¬±À¬ı ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛
fl¡À¬ı˛ÀÂ√Úº
fl¡‡Ú› Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ¬Û±øÓ¬¬ıËÓ¬… Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬ õ∂±‰¬œÚ Ê√·» ¤À¸ÀÂ√º Œ˚˜Ú, ìŒ˙±Àfl¡¬ı˛ Ó¬5 Ó¬œÔ«Ê√À˘ ’øˆ¬ø¯∏q¡ ˝√√˝◊√˚˛±
¤˝◊√ Ó¬¬ı˛≈Ìœ ¬ı˛˜Ìœ [’±˙±] õ∂±‰¬œÚ ˚≈À·¬ı˛ Œ√¬ıÀ√¬ıœÀ√¬ı˛ Ú…±˚˛ ¤fl¡øȬ ’‰¬=˘ ˜˚«±√± ˘±ˆ¬ fl¡ø¬ı˛˚˛±ÀÂ√–Œ¸ ¤‡Ú ’±¬ı˛
¸±˜±Ú… Ú±¬ı˛œ ÚÀ˝√√, Œ¸ Œ˚Ú √±¬ı˛≈Ì ≈√–À‡ ¬Û≈¬ı˛±Ì¬ıøÌ«Ó¬± ¸±Ò√ıœÀ√¬ı˛ ¸˜±Ú ¬ı˚˛¸ õ∂±5 ˝√√˝◊√˚˛±ÀÂ√ºíí
¶Û©Üˆ¬±À¬ı ’±˙±Àfl¡ ¬Û≈¬ı˛±À̬ı˛ ¸±Ò√ıœÀ√¬ı˛ ¸Àe· Ó≈¬˘Ú± ‰¬ø¬ı˛SøȬÀfl¡ ’±√À˙«¬ı˛ ¬ı±Ó¬±¬ı¬ı˛Ì ø√À˚˛ÀÂ√º
[‡] 쌸˝◊√ Œõ∂˜˙”Ú… ¬ı˛±øS¬ı˛ ’&Òfl¡±À¬ı˛ Ó¬±˝√√±¬ı˛ fl¡±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ…, ¬ı≈Àfl¡¬ı˛ ˜ÀÒ…, ˜ød¬À©®¬ı˛ ˜ÀÒ…, Ó¬±˝√√±¬ı˛ ¸¬ı«±Àe·
¬ı˛q¡À¸Ë±ÀÓ¬¬ı˛ ˜ÀÒ…, Ó¬±˝√√±¬ı˛ ‰¬±ø¬ı˛ø√Àfl¡¬ı˛ ¸˜d¬ ¸—¸±À¬ı˛, Ó¬±˝√√±¬ı˛ ’±fl¡±À˙¬ı˛ Úé¬ÀS, Ó¬±˝√√±¬ı˛ õ∂±‰¬œ¬ı˛À¬ıø©ÜÓ¬ øÚˆ‘¬Ó¬
147
Â√±√øȬÀÓ¬, Ó¬±˝√√±¬ı˛ ˙˚˛Ú·‘À˝√√¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛Ó¬…q¡ ø¬ı¬ı˛˝√˙˚…±Ó¬À˘ ¤fl¡øȬ ˆ¬˚˛±Úfl¡ ·yœ¬ı˛ ¬ı…±fl≈¡˘Ó¬±¬ı˛ ¸Àe· ø¬ı¸Ê«√ÀÚ¬ı˛ ¬ı±√…
¬ı±øÊ√ÀÓ¬ ˘±ø·˘ºî [42 ¬Ûø¬ı˛.]
¤‡±ÀÚ ’±˙±¬ı˛ ˜ÀÚ±˚±Ó¬Ú± ’±À¬ı˛±˝√√-’¬ıÀ¬ı˛±˝√√flË¡À˜ ¬ıøÌ«Ó¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√º ˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı õ∂Ô˜ øÓ¬ÚøȬ ’—À˙ ¬ıø˝√√¬ı˛Àe·,
Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ’z¬¬ı˛Àe· [¬ı˛q¡À¸Ë±ÀÓ¬¬ı˛ ˜ÀÒ…], ø¬ı˙±˘ õ∂fl‘¡øÓ¬ÀÓ¬, Œ˙¯∏¬Û˚«z¬ ’±¬ı±¬ı˛ Â√±√, Œ˙±›˚˛±¬ı˛ ‚À¬ı˛ øÙ¬À¬ı˛ ¤À¸ÀÂ√º
˚La̱¬ı˛ ¬ıø˝√√–¬ı˛”¬Û ’±À¬ı˛±˝√√œflË¡À˜ õ∂fl‘¡øÓ¬¬ı˛ ά◊√±¬ı˛Ó¬±˚˛ ’Ú≈ˆ”¬Ó¬, ’±¬ı±¬ı˛ Ó¬± ¬ı±d¬¬ı ¬Ûø¬ı˛À¬ı©ÜÀÚ ø¬ı¬ı˛˝√˙˚…±˚˛ ’Àõ∂À˜¬ı˛
;±˘±º ëø¬ı¸Ê«√ÀÚ¬ı˛ ¬ı±√…í-¤¬ı˛ ¸Àe· Œõ∂˜˝√√œÚ ¬ı…Ô±Àfl¡ ¤fl¡±fl¡±¬ı˛ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ά◊¬Û˜± ¤‡±ÀÚ Œ˚Ú ¬ı±d¬¬ı ˝√√À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√º
¤‡±ÀÚ Ó¬»¸˜ ˙s˝◊√ õ∂Ò±Ú, ëø¬ı¸Ê«√ÀÚ¬ı˛ ¬ı±√…í Ó¬»¸˜ ˝√√À˘› ¬ı±„√√±ø˘¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ά◊¬Û˜±º
[‚] ìÚ√œ¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬Û±À¬ı˛ ’&Òfl¡±À¬ı˛ Œ¸˝◊√ ’øˆ¬¸±ø¬ı˛Ìœ ¬ı˝≈√”√À¬ı˛–Ó¬¬ı≈ ˜À˝√√f Ó¬±˝√√±Àfl¡ ¶Û©Ü Œ√ø‡ÀÓ¬ ¬Û±˝◊√˘º
Ó¬±˝√√±¬ı˛ fl¡±˘ Ú±˝◊√, Ó¬±˝√√±¬ı˛ ¬ı˚˛¸ Ú±˝◊√, Œ¸ ø‰¬¬ı˛z¬Ú Œ·±¬Û¬ı±˘±–øfl¡z≈¬ Ó¬¬ı≈ ˜À˝√√f Ó¬±˝√√±Àfl¡ ø‰¬øÚ˘–Œ¸ ¤˝◊√
ø¬ıÀÚ±ø√Úœºî [51 ¬Ûø¬ı˛.]
˜À˝√√Àf¬ı˛ ¤˝◊√ ’øˆ¬¸±ø¬ı˛fl¡±-ø‰¬z¬± ¬Û√±¬ıø˘¬ı˛ ¬ı˛±øÒfl¡±Àfl¡ ‚À¬ı˛¬ı˛ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ¸Àe· ’øˆ¬iß fl¡¬ı˛ÀÂ√º Œõ∂ø˜Àfl¡¬ı˛ ‘√ø©Ü
’¬Û¬ı˛ ˚≈· ŒÔÀfl¡› Ó¬±¬ı˛ Œõ∂ø˜fl¡±¬ı˛ Ó≈¬˘Ú± ‡≈“ÀÊ√ ¬Û±˚˛º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ ¤Àé¬ÀS ¤fl¡ ˘˝√√˜±˚˛ ø‰¬¬ı˛-’øˆ¬¸±ø¬ı˛fl¡±˚˛
¬Ûø¬ı˛¬ıøÓ«¬Ó¬º ¤‡±ÀÚ Î¬◊¬Û˜± ¸Àµ˝√√ ’˘—fl¡±À¬ı˛¬ı˛ ¬ı˛”¬Û øÚÀ˚˛ÀÂ√º
[„√√] ìø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚ Œ˚ìıÚ øÚ(˘ˆ¬±À¬ı ¸≈5 ˝√√˝◊√˚˛±øÂ√˘, ˚±˝√√±¬ı˛ fl¡Ô± Œ¸ fl¡‡ÀÚ± ø‰¬z¬±› fl¡À¬ı˛ Ú±˝◊√,
ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ fl¡±øͬÀÓ¬ Œ¸ ’±Ê√ Ê√±ø·˚˛± ά◊øͬ˚˛±ÀÂ√º ¸À√…±Ê√±Ó¬ ·¬ı˛≈Àάˇ¬ı˛ ˜ÀÓ¬± Œ¸ ’±¬ÛÚ Œ‡±¬ı˛±Àfl¡¬ı˛ Ê√Ú…
¸˜d¬ Ê√·»È¬±Àfl¡ ‚“±øȬ˚˛± Œ¬ıάˇ±˝◊√ÀÓ¬ÀÂ√ºî [48 ¬Ûø¬ı˛.]
≈√øȬ ά◊¬Û˜±·Ó¬ ¬ı±fl¡… ¬ı˛¬ıœfˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¤fl¡øȬ ø¡ZÒ±¢∂d¬Ó¬± Ù≈¬øȬÀ˚˛ÀÂ√º ë¸À√…±Ê√±Ó¬ ·¬ı˛≈Àάˇ¬ı˛ é≈¬Ò±í Œ˚˜Ú Œ¬Ûìı˛±øÌfl¡
Ó≈¬˘Ú±øȬ ˜ÀÚ ’±ÀÚ, ŒÓ¬˜øÚ ëŒ¸±Ú±¬ı˛ fl¡±øͬí ˙Às ¬ı˛”¬Ûfl¡Ô±¬ı˛ ¸—Àfl¡Ó¬ Œ¬ıÀÊ√ÀÂ√º ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ Œ˚ìıÚ±Ú≈ˆ”¬øÓ¬¬ı˛ ¤ ¤fl¡
’±(˚« ¸Ù¬˘ ά◊¬Û˜±º øfl¡z≈¬ 댇±¬ı˛±fl¡í, ë‚“±È¬±í ˙s ≈√øȬ ¬Û±Í¬fl¡Àfl¡ ά◊¬Û˜±¬ı˛ ‹ d¬¬ı˛ ŒÔÀfl¡ ˜≈˝”√ÀÓ«¬ ¸ø¬ı˛À˚˛ ’±ÀÚº
댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ¸±Ò≈ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ˙sÊ√·ÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe· ‰¬˘øÓ¬ ˙sˆ¬±G¬±À¬ı˛¬ı˛ ëø¬ı¯∏˜ ø˜˘Úí ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±ø‰¬z¬±˚˛
ø¡ZÒ±¬ı˛ ¶§±é¬¬ı˛º
[‰¬] ¤˝◊√ ø¡ZÒ±¢∂d¬ ˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı ŒÔÀfl¡ ¬ı±d¬¬ıÓ¬± ¸=±À¬ı˛¬ı˛ àÔ”˘ Œ‰©Ü± fl¡Ó¬fl¡·≈ø˘ ’˚Ô±Ô« ά◊¬Û˜±¬ı˛ ¸‘ø©Ü fl¡À¬ı˛ÀÂ√º
Œ˚˜Ú,
‰¬1 ì¢∂œÉfl¡±À˘¬ı˛ ŒÎ¬±¬ı±¬ı˛ ˜±Â√ Œ˚˜Ú ’äÊ√˘ ¬Û“±Àfl¡¬ı˛ ˜ÀÒ… Œfl¡±ÀÚ±˜ÀÓ¬ ˙œÌ« ˝√√˝◊√˚˛± ‡±ø¬ı ‡±˝◊√˚˛± Ô±Àfl¡,
·ø˘-øÚ¬ı±¸œ ’ä±˙œ ¬Ûø¬ı˛¬ı±¬ı˛¢∂d¬ Œfl¡¬ı˛±Úœ¬ı˛ ¬ıø=Ó¬ Ê√œ¬ıÚ Œ¸˝◊√¬ı˛”¬Ûºî [48 ¬Ûø¬ı˛.]
‰¬2 ì’Ó¬…z¬ Œ¬ı√Ú±¬ı˛ àÔ±ÀÚ ≈√˝◊√ ¬Û± ø√˚˛± ˜±Î¬ˇ±˝◊√˚˛± ø√À˘, ’±˝√√Ó¬ ¬ı…øq¡ ˜≈˝”√Ó«¬fl¡±˘ ø¬ı‰¬±¬ı˛ Ú± fl¡ø¬ı˛˚˛±
’±‚±Ó¬fl¡±¬ı˛œÀfl¡ Œ˚˜Ú ¸¬ıÀ˘ Ò±!¡± ø√˚˛± ŒÙ¬ø˘ÀÓ¬ Œ‰¬©Ü± fl¡À¬ı˛–¬ı˛≈Xfl¡F ø¬ı˝√√±¬ı˛œ ŒÓ¬˜øÚºî [23 ¬Ûø¬ı˛.]
‰¬3 쌸˝◊√ ø‰¬øͬ ˚ø√ ø¬ı¯∏Ò¬ı˛ ¸±À¬Û¬ı˛ ˜”øÓ«¬ Òø¬ı˛˚˛± Ó¬‡Ú˝◊√ ’±˙±¬ı˛ ’e·≈ø˘ √—˙Ú fl¡ø¬ı˛Ó¬ Ó¬À¬ı ˆ¬±À˘± ˝√√˝◊√Ó¬¬,
fl¡±¬ı˛Ì, ά◊¢∂ ø¬ı¯∏ ˙¬ı˛œÀ¬ı˛ õ∂À¬ı˙ fl¡ø¬ı˛À˘ ¬Û“±‰¬ ø˜øÚÀȬ¬ı˛ ˜ÀÒ…˝◊√ Ó¬±˝√√±¬ı˛ ‰¬¬ı˛˜ Ù¬˘ Ù¬ø˘˚˛± Œ˙¯∏ ˝√√˝◊√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛, øfl¡z≈¬
ø¬ı¯∏ ˜ÀÚ õ∂À¬ı˙ fl¡ø¬ı˛À˘ ˜‘Ó≈¬…˚La̱ ’±ÀÚ–˜‘Ó≈¬… ’±ÀÚ Ú±ºî [33 ¬Ûø¬ı˛.]
‰¬4 ì¬ı±Â≈√¬ı˛ Œ˚˜Ú ·±ˆ¬œ¬ı˛ d¬ÀÚ ’±‚±Ó¬ fl¡ø¬ı˛˚˛± ≈√* ¤¬ı— ¬ı±»¸À˘…¬ı˛ ¸=±¬ı˛ fl¡À¬ı˛, ˜À˝√√Àf¬ı˛ ¬ı˛±· ŒÓ¬˜øÚ
¬ı˛±Ê√˘ÑœÀfl¡ ’±‚±Ó¬ fl¡ø¬ı˛˚˛± Ó¬±˝√√±¬ı˛ ’¬ı¬ı˛≈X ¬ı±»¸˘…Àfl¡ ά◊»¸±ø¬ı˛Ó¬ fl¡ø¬ı˛˚˛± ø√˘ºî [7 ¬Ûø¬ı˛.]
148
 ’˚Ô±Ô« ά◊¬Û˜±¬ı˛ ’±¬ı˛› ’ÀÚfl¡ ά◊√±˝√√¬ı˛Ì ’±ÀÂ√º øfl¡z≈¬ ¤˝◊√ ‰¬±¬ı˛øȬ ά◊√±˝√√¬ı˛Ì ά◊¬Û˜±¬ı˛ ’¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡Ó¬±, àÔ”˘Ó¬±
[flË≈¡øάøȬ] Œ¬ı±Á¡±¬ı˛ ¬ÛÀé¬ ˚Àԩܺ ά◊¬Û˜± Œ˘‡Àfl¡¬ı˛ õ∂À˚˛±Ê√Úœ˚˛ ø˙äÀfl¡Ã˙˘º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ëŒ‰¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ø¬ı¯∏˚˛¬ıd≈¬
¸•ÛÀfl«¡ ˚ӬȬ± ¸À‰¬Ó¬Ú øÂ√À˘Ú, õ∂fl¡±À˙¬ı˛ ø√Àfl¡ ӬӬȬ± Œ‰¬Ó¬Ú±¬ı±√ øÂ√À˘Ú Ú±º

5.3.6 ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ڱȬfl¡œ˚˛Ó¬±, ¬ı±d¬¬ıÒø˜«Ó¬±, ˜ÀÚ±ø¬ıÀù≠¯∏Ì õ∂˚˛±¸

1. ¤¬ı— 2. ¬ÛÀάˇ ά◊¬ÛÚ…±¸øȬ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±ˆ¬øe· ¸•ÛÀfl«¡ ø¬ı|X ˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı Ê√±·ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º øfl¡z≈¬ ¤¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ øfl¡Â≈√
¸√±Rfl¡ ·≈Ì› ’±ÀÂ√º fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ Œ˚˜Ú ¬ıøefl¡À˜¬ı˛ ¸—¶‘®Ó¬-õ∂œøÓ¬¬ı˛ ’Ú≈fl¡¬ı˛Ì fl¡À¬ı˛ÀÂ√Ú, ŒÓ¬˜øÚ Ó¬±¬ı˛ ڱȬfl¡œ˚˛Ó¬±›º
Ú¬ı˚≈À·¬ı˛ Ê√œ¬ıÚ±À¬ıÀ· √œ5 ¤˝◊√ ’—˙·≈ø˘¬ı˛ ڱȬfl¡œ˚˛Ó¬± ’z¬¬ı˛Àe· ¬ıøefl¡˜ ŒÔÀfl¡ ¶§Ó¬La ¬ÛÔ‰¬±¬ı˛œº
fl¡. 35 ¬Ûø¬ı˛À26√À√ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ ¬ıÀ˘ÀÂ√ . ìŒÍ¬fl¡±˝◊√¬ı fl¡±˝√√±¬ı˛ Ê√Ú…º ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’±˙±¬ı˛ Ê√Ú…∑ ’±˜±¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛
¸≈‡≈√–‡ øfl¡Â≈√˝◊√ Ú±˝◊√∑ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’±˙±¬ı˛ ˆ¬±À˘± ˝√√ά◊fl¡, ˜À˝√√Àf¬ı˛ ¸—¸±À¬ı˛¬ı˛ ˆ¬±À˘± ˝√√ά◊fl¡, ¤˝◊√ ¬ıø˘˚˛± ˝◊√˝√fl¡±À˘ ’±˜±¬ı˛
¸fl¡˘ √±ø¬ı ˜≈øÂ√˚˛± ŒÙ¬ø˘¬ı, ¤Ó¬ ˆ¬±À˘± ’±ø˜ Ú˝◊√–Ò˜«˙±À¶a¬ı˛ ¬Û≈“øÔ ¤Ó¬ fl¡ø¬ı˛˚˛± ’±ø˜ ¬Ûøάˇ Ú±˝◊√º ’±ø˜ ˚±˝√√±
Â√±øάˇ¬ı Ó¬±˝√√±¬ı˛ ¬ı√À˘ ’±ø˜ fl¡œ ¬Û±˝◊√¬ı/î
ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ά◊øq¡¬ı˛ ¶Û©ÜÓ¬±¬ı˛ ά◊M√À¬ı˛ ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ ¬ı…e· ˙±øÌÓ¬ . ìÓ≈¬ø˜ ’±Ê√ Œ˚ fl¡±G¬È¬± fl¡ø¬ı˛À˘, ¤¬ı— Œ˚
fl¡Ô±·≈ø˘ ¬ıø˘ÀÓ¬Â√, ˝◊√˝√±¬ı˛ ’øÒfl¡±—˙˝◊√, Ó≈¬ø˜ Œ˚ ¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûøάˇ˚˛±Â√ Ó¬±˝√√± ˝√√˝◊√ÀÓ¬ ‰≈¬ø¬ı˛º ˝◊√˝√±¬ı˛ ¬ı±À¬ı˛± ’±Ú±˝◊√ ڱȬfl¡ ¤¬ı—
ÚÀˆ¬˘ºî [35 ¬Ûø¬ı˛.]
ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ ˙±øÌÓ¬ ¬ı…Àe· õ∂±‰¬œÚ¬Û&Ôœ ¬Û±Í¬fl¡ ‡≈ø˙ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úº ’Ô‰¬ ø¬ı˝√√±¬ı˛œ Œ˚ ø¬ıÀÚ±À√¬ı˛ Ú¬ıÊ√œ¬ıÚÀ‰¬Ó¬Ú±,
Ú±¬ı˛œ¬ı˛ fl¡±˜Ú±Àfl¡ ’¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬±˚˛, ¤È¬± ‘√ø©Ü ¤Î¬ˇ±˚˛ Ú±º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ¬ı±fl¡… Ó¬±¬ı˛ ’Ú≈ˆ¬À¬ı¬ı˛ ¡Z±¬ı˛± õ∂√œ5,
’Ú…ø√Àfl¡ ø¬ı˝√√±¬ı˛œ õ∂Ô±˜±ÀÚ…¬ı˛ ¡Z±¬ı˛± ˜ø˘Úº
‡. fl¡‡Ú› 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ¬ı±·ƒ¬ı…¬ı˝√√±À¬ı˛¬ı˛ ’±|˚˛ øÚÀ˚˛ÀÂ√º ˘é¬ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ˜ÀÓ¬±
ڱȬfl¡œ˚˛ ’—À˙ ڱȬ…¸—˘±À¬Û¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ Ú±˜ ¤¬ı— ¬ıq¡¬ı… ¸±Ê√±ÀÚ± .
˜À˝√√fº Ó≈¬ø˜ ’±˜±Àfl¡ ˆ¬˚˛ fl¡¬ı˛ Ú± Œfl¡Ú, ¤‡±ÀÚ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¬ı˛é¬fl¡ Œfl¡ ’±ÀÂ√º
ø¬ıÀÚ±ø√Úœº Ó≈¬ø˜ ’±˜±¬ı˛ ¬ı˛é¬fl¡ ’±Â√º ŒÓ¬±˜±¬ı˛ øÚÀÊ√¬ı˛ fl¡±Â√ ˝√√˝◊√ÀÓ¬ Ó≈¬ø˜ ’±˜±Àfl¡ ¬ı˛é¬Ì fl¡ø¬ı˛À¬ıº
˜À˝√√fº ¤˝◊√È≈¬fl≈¡ |X±, ¤˝◊√È≈¬fl≈¡ ø¬ıù´±¸, ¤‡ÀÚ± ¬ı±øfl¡ ’±ÀÂ√/
ø¬ıÀÚ±ø√Úœº Ó¬± Ú± ˝√√˝◊√À˘ ’±ø˜ ’±R˝√√Ó¬…± fl¡ø¬ı˛˚˛± ˜ø¬ı˛Ó¬±˜, ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¸Àe· ¬ı±ø˝√√¬ı˛ ˝√√˝◊√Ó¬±˜ Ú±º [51 ¬Ûø¬ı˛.]
¬ı˛é¬Àfl¡¬ı˛ ’øˆ¬Ú¬ı ¬ı…±‡…±, ˜À˝√√Àf¬ı˛ ˙≈ˆ¬¬ı≈øX¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ’±À¬ı√Ú, ˜À˝√√Àf¬ı˛ ø¬ı¶ú˚˛ ¸¬ıøfl¡Â≈√
¬ı˛¬ıœfˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬π fi8À˘…¬ı˛˝◊√ ¬Û”¬ı«±ˆ¬±¸º ¤‡±ÀÚ fl¡Ô± ˝√√À26√ ≈√Ê√Ú ø˙øé¬Ó¬ ˜±Ú≈À¯∏º ’±À¬ıÀ·¬ı˛ ڱȬ…¬ı˛¸ ’À¬Û鬱
¬ı≈øX·Ó¬ ’±À¬ı√Ú ¤˝◊√ ’—˙øȬ¬ı˛ Œ¬ıø˙º
·. ’i߬۔̫± õ∂±˚˛˙ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ fl¡Ô± ¬ı˘ÀÂ√ .
ì›À¬ı˛ ¬ı±Â√±, ˚“±¬ı˛ ¸Àe· ’±¸˘ Œ√Ú±-¬Û±›Ú±¬ı˛ ¸•Ûfl«¡, ø˚øÚ ¤˝◊√ ¸—¸±¬ı˛-˝√√±ÀȬ¬ı˛ ˜”˘ ˜˝√√±Ê√Ú, øÓ¬øÚ˝◊√ ’±˜±¬ı˛
¸˜d¬˝◊√ ˘˝◊√ÀÓ¬øÂ√À˘Ú, ˝‘√√À˚˛ ¬ıø¸˚˛± ’±Ê√ Œ¸-fl¡Ô± ¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡ø¬ı˛˚˛±ÀÂ√Úº Ó¬‡Ú ˚ø√ Ê√±øÚÓ¬±˜/ ˚ø√ Ó“¬±¬ı˛ fl¡˜« ¬ıø˘˚˛±
149
¸—¸±À¬ı˛¬ı˛ fl¡˜« fl¡ø¬ı˛Ó¬±˜, Ó“¬±Àfl¡ ø√˘±˜ ¬ıø˘˚˛±˝◊√ ¸—¸±¬ı˛Àfl¡ ˝‘√√˚˛ ø√Ó¬±˜, Ó¬± ˝√√˝◊√À˘ Œfl¡ ’±˜±Àfl¡ ≈√–‡ ø√ÀÓ¬
¬Û±ø¬ı˛Ó¬/î [30 ¬Ûø¬ı˛.]
Ó¬±˝◊√ ¬Ûø¬ı˛À26√À√¬ı˛ õ∂ÔÀ˜ ’i߬۔̫± ˆ¬·¬ı±ÚÀfl¡ 붧±˜œí ¬ıÀ˘ Œ‚±¯∏̱ fl¡À¬ı˛ÀÂ√º ∆¬ıÒ¬ı…Ê√œ¬ıÀÚ ø˝√√µ≈ Ú±¬ı˛œ¬ı˛
¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ ÷ù´¬ı˛Ò˜« ’“±fl¡Àάˇ Ô±fl¡±º ’i߬۔̫± õ∂ÔÀ˜ ’±˙±Àfl¡ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ˆ¬±À¬ı ¬ı≈øÁ¡À˚˛ÀÂ√, ø¡ZÓ¬œ˚˛±—À˙ ڱȬfl¡œ˚˛Ó¬± ŒÚ˝◊√,
Ó¬N±À˘±‰¬Ú± ’±ÀÂ√º ¬ı˛¬ıœf‘√ø©ÜÀÓ¬ Ó¬N ˚Ó¬˝◊√ ¸Ó¬… Œ˝√√±fl¡, ’i߬۔̫±¬ı˛ ˜≈À‡ Ó¬± Œ¬ı˜±Ú±Ú ŒÍ¬Àfl¡º ¤øȬ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡Ó¬±
¤¬ı— ڱȬfl¡œ˚˛Ó¬± Œˆ¬À„√√ Ó¬N˜≈ø‡ÚÓ¬±¬ı˛ õ∂˚˛±¸º
‚1 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ Ú±¬ı˛œÀ√¬ı˛ ¸—˘±À¬Û ¬ı±d¬¬ıÓ¬±¬ı˛ Â√±˚˛± ·±Ï¬ˇ ˝√√À˚˛ ¬ÛÀάˇÀÂ√ .
ëÓ≈¬˝◊√ ¤˜øÚ fl¡ø¬ı˛˚˛± ’±˜±¬ı˛ ˜±Ô±-Œ˝“√Ȭ fl¡ø¬ı˛ø¬ı Œ¬Û±Î¬ˇ±¬ı˛˜≈‡œ∑ ˘7¡¡¡± Ú±˝◊√, ˙¬ı˛˜ Ú±˝◊√, ¸˜˚˛ Ú±˝◊√, ’¸˜˚˛ Ú±˝◊,
¬ı‘X± ˙±˙≈άˇœ¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¸˜d¬ ‚¬ı˛fl¡iß± ‰¬±¬Û±˝◊√˚˛± Ó≈¬ø˜ ¤‡±ÀÚ ’±¬ı˛±˜ fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬Â√∑ ’±˜±¬ı˛ Œ¬Û±Î¬ˇ±fl¡¬Û±˘, ’±ø˜ ŒÓ¬±˜±Àfl¡
¤˝◊√ ‚À¬ı˛ ’±øÚ˚˛±øÂ√˘±˜/î [5 ¬Ûø¬ı˛.]
’±˙±¬ı˛ õ∂øÓ¬ ’i߬۔̫±¬ı˛ ¤˝◊√ ά◊øq¡ Œ˜À˚˛ø˘ 댬ı˛øÊ√àȬ±¬ı˛í¬ı˝≈√˘/ ë·í-ŒÓ¬ Œ˚˜Ú ¬Ûø¬ı˛À26√À√¬ı˛ Ó¬N¸¬ı«¶§Ó¬± ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛
¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ ¸—˘±¬Û Œfl¡Àάˇ øÚÀ˚˛ÀÂ√, ¤‡±ÀÚ ŒÓ¬˜øÚ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡Ó¬±¬ı˛ Â√±¬Û ’±ÀÂ√º
¬Û±˙±¬Û±ø˙ ’±˙±¬ı˛ fl¡Ô±¬ı±Ó«¬±¬ı˛ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡Ó¬±¬ı˛ ·øG¬ ˆ¬±„√√±¬ı˛ Œ‰¬©Ü± fl¡˜º Œ˚˜Ú,
‚2 옱Ա ‡±›, ¤fl¡øȬ ¬ı±¬ı˛ ŒÓ¬±˜±Àfl¡ ¤ fl¡±Ê√ fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬˝◊√ ˝√√˝◊√À¬ıº ¤fl¡¬ı±¬ı˛ Œ˚ fl¡ø¬ı˛˚˛± Œ˝√√±fl¡ Ó¬±˝√√±¬ı˛ ·≈˜¬ı˛
ˆ¬±ø„√√ÀÓ¬ ‰¬±˝◊√, Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ŒÓ¬±˜±À√¬ı˛ Œ˚˜Ú ˝◊√26√± Ó¬±˝◊√ fl¡ø¬ı˛À˚˛±ºî [13 ¬Ûø¬ı˛.]
ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ڱȬfl¡œ˚˛Ó¬±, ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡Ó¬± Â√±Î¬ˇ± fl¡À˚˛fl¡øȬ ∆¬ıø˙©Ü… Œ‰¬±À‡ ¬Ûάˇ±¬ı˛ ˜ÀÓ¬±º ¸±Ò±¬ı˛Ìˆ¬±À¬ı ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛
ø¬ı¬ı‘øÓ¬ ’—˙ ¸±Ò≈, ¸—˘±À¬Û¬ı˛ ˆ¬±¯∏± fl¡Ô±º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ≈√ÀȬ±Àfl¡ ¸±Ò≈ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ø·À˚˛ ˜±ÀÁ¡ ˜±ÀÁ¡ ·≈¬ı˛≈‰¬G¬±ø˘
fl¡À¬ı˛ÀÂ√Úº Œ˚˜Ú · ¤¬ı— ‚2º ¬Û±Í¬fl¡˜Ú ¸—˘±À¬Û fl¡Ô…ˆ¬±¯∏± fl¡äÚ± fl¡À¬ı˛ ¬ıÀ˘ ¬Ûάˇ±¬ı˛ ¸˜˚˛ ¤øȬ fl¡±ÀÚ ¬ı±ÀÊ√
Ú±º
ڱȬfl¡œ˚˛ ¸—˘±¬Û Œ˚˜Ú ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¬ıÀάˇ± ¸•Û√, ŒÓ¬˜øÚ ¬ı±d¬¬ıÒ˜π ¬ıÌ«Ú±› ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¬ÛÀé¬ Ê√¬ı˛≈ø¬ı˛º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤˝◊√ ˙Ó«¬ fl¡Ó¬”√¬ı˛ ø˜øȬÀ˚˛ÀÂ√Ú, Ó¬±, ’±˜±À√¬ı˛ ø¡ZÓ¬œ˚˛ ’±À˘±‰¬… ø¬ı¯∏˚˛º ¬ı±d¬¬ıÒ˜π ¬ı˘ÀÓ¬ ’±À˘±fl¡ø‰¬S¬ı»
õ∂fl‘¡øÓ¬ Ú˚˛º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬ı±d¬¬ıÓ¬±¬ı˛ fl¡˘˜ ¸¬ı¸˜˚˛ ˜±Úø¸fl¡Ó¬±Àfl¡ ¸=±ø¬ı˛Ó¬ fl¡À¬ı˛ÀÂ√º ά◊¬Û˜±¬ı˛ ’õ∂‡¬ı˛Ó¬±˚˛,
Ó¬»¸˜ ˙Às¬ı˛ ’Ô«˝√œÚ ¸y ±¬ı˛ flv¡±øz¬fl¡¬ı˛º øfl¡z≈¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Œ‰¬±À‡ õ∂fl‘¡øÓ¬Àfl¡ Œ√‡±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¡øȬ Ú¬ı-¬ı±d¬¬ıÓ¬±
[øÚ›ø¬ı˛˚˛±ø˘Ê√˜] ’±ÀÂ√º øÚÂ√fl¡ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙ õ∂±˚˛ Œfl¡±Ô±› ŒÚ˝◊√º ’Ó≈¬…»¸±˝√√œ ¬Û±Í¬Àfl¡¬ı˛ Œ‰¬±À‡ Ó¬± ¬ÛάˇÀ˘› ˜±Á¡‡±ÀÚ
‰¬ø¬ı˛SøȬ¬ı˛ ά◊¬ÛøàÔøÓ¬ ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡¬ı˛± ˚±˚˛º
fl¡. 쉬µÚ·≈“άˇ± › Ò≈Ú±¬ı˛ ·À&Ò ‚¬ı˛ ’±À˜±ø√Ó¬...˜˙±ø¬ı˛ÀÓ¬ Œ·±˘±¬Ûœ Œ¸˙À˜¬ı˛ Á¡±˘¬ı˛ ˘±·±ÀÚ±, øÚÀ‰¬¬ı˛ ø¬ıÂ√±Ú±˚˛
˙≈w¬ Ê√±øÊ√˜ Ó¬fl¡Ó¬fl¡ fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬ÀÂ√ ¤¬ı— Ó¬±˝√√±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛...Œ¬ı˛˙˜ › ¬Û˙À˜¬ı˛ Ù≈¬˘fl¡±È¬± ø¬ı˘±øÓ¬ Œ‰¬Ãfl¡± ¬ı±ø˘˙
¸≈¸ø7¡¡¡Ó¬º...¸¬ı¸≈X ‚À¬ı˛¬ı˛ Œ‰¬˝√√±¬ı˛± ’Ú…¬ı˛fl¡˜ºî [26 ¬Ûø¬ı˛.]
’±˙±¬ı˛ ’z¬Ò«±ÀÚ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ¤˝◊√ Ú¬ı¸7¡¡¡± ¸”Ѭı˛≈ø‰¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬±˚˛fl¡º ¤øȬ ë˜À˝√√fÀfl¡ ˆ≈¬˘±˝◊√¬ı±¬ı˛ Œfl¡Ã˙˘í, ˙≈Ò≈˜±S
ë‚À¬ı˛¬ı˛ Œ‰¬˝√√±¬ı˛±í ¬Û±˘È¬±ÀÚ± Ú˚˛º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ õ∂øÓ¬ ˜À˝√√Àf¬ı˛ ’Ú≈¬ı˛±· Ê√±·±ÀÚ±¬ı˛ Ê√Ú… ¬ı±˝√√… ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬ÀÚ¬ı˛ ‘√˙…
’±¬Û±Ó¬‘√ø©ÜÀÓ¬ ¸±˜±Ú… ˝√√À˘› ˜À˝√√Àf¬ı˛ Œ‰¬±À‡ ¬Û”¬ı«-˝◊√øÓ¬˝√√±À¸¬ı˛ ø‰¬˝ê ˘≈5, Ú”Ó¬Ú ˝√√Àd¬¬ı˛ Ú¬ı¸7¡¡¡±˚˛ ¤fl¡øȬ ’±26√ißÓ¬±
¸=±ø¬ı˛Ó¬º
150
 ‡1 ë났ı˛ Ù≈¬À˘¬ı˛ ·À&Ò ¬Û”Ì«º ά◊ij≈q¡ Ê√±Ú±˘±-√¬ı˛Ê√± ø√˚˛± ŒÊ√…±»¶ß±¬ı˛ ’±À˘± ˙≈w¬ ø¬ıÂ√±Ú±¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ’±ø¸˚˛±
¬Ûøάˇ˚˛±ÀÂ√º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ....˜±˘± ·“±øÔ˚˛± Œ‡“±¬Û±˚˛ ¬Ûø¬ı˛˚˛±ÀÂ√, ·˘±˚˛ ¬Ûø¬ı˛˚˛±ÀÂ√ fl¡øȬÀÓ¬ ¬ı“±øÒ˚˛±ÀÂ√ñÙ≈¬À˘ ˆ”¬ø¯∏Ó¬ ˝√√˝◊√˚˛± Œ¸
¬ı¸z¬fl¡±À˘¬ı˛ ¬Û≈©Ûˆ¬±¬ı˛˘≈øFÓ¬ ˘Ó¬±øȬ¬ı˛ Ú…±˚˛ ŒÊ√…±»¶ß±˚˛ ø¬ıÂ√±Ú±¬ı˛ ά◊¬ÛÀ¬ı˛ ¬Ûøάˇ˚˛± ’±ÀÂ√ºî [51 ¬Ûø¬ı˛.]
Ù≈¬À˘¬ı˛ ·À&Ò ˆ¬¬ı˛± ‚¬ı˛, Ù≈¬˘¸±ÀÊ√ ¸±Ê√± ˚≈¬ıÓ¬œ, ŒÊ√…±»¶ß±˚˛ ŒÒ±˚˛± ‚¬ı˛ ¸¬ı˝◊√ øÂ√˘º √±¬ı˛≈Ì ’±À¬ı·-Œ˜±˝√√˜˚˛ ‘√˙…
’øˆ¬ÚœÓ¬ ˝√√À¬ı, ¤˜Ú ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙ ’“±fl¡± ˝√√˘º ’Ô‰¬ ˜À˝√√Àf¬ı˛ Œ˜±˝√√ˆ¬Àe·¬ı˛ Œ¬ı√Ú± ‚ȬÀ¬ı ¬ıÀ˘˝◊√ ¤˝◊√ ’±À˚˛±Ê√Úº Œ¸
¤˝◊√ Ù≈¬˘˙˚…±˚˛ ’Ú±˝”√Ó¬º ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ’±˙± ’±¬ı˛ ’±˙±ˆ¬Àe·¬ı˛ ’¬Û”¬ı« ∆¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬… ’“±fl¡±˝◊√ ‡1-¤¬ı˛ ·”Ϭˇ ’øˆ¬õ∂±˚˛º
‡2 Œ˚ ŒÊ√…±»¶ß±˜±‡± ¬ı˛±øS, ¸≈‡±¬ı˝√√ ø‰¬z¬± ˜À˝√√Àf¬ı˛ ˜ÀÚ ¶§Àõü¬ı˛ Œ‚±¬ı˛ ¤ÀÚøÂ√˘, ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ õ∂Ó¬…±‡…±ÀÚ Ó¬±¬ı˛
¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚ÀȬ .
쌸˝◊√ Œfl¡˚˛±ø¬ı˛-fl¡¬ı˛± ¬ı±·±Ú, Ó¬±˝√√±¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ ¬ı±˘≈fl¡±Ó¬œ¬ı˛, Ó¬±˝√√±¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ Ú√œ¬ı˛ fl¡±À˘± Ê√˘, Ó¬±˝√√±¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ ›¬Û±À¬ı˛¬ı˛
’¶£≈¬È¬Ó¬±–¸˜d¬˝◊√ Œ˚Ú ¤fl¡‡±Ú± ¬ıÀάˇ± ¸±√± fl¡±·ÀÊ√¬ı˛ ά◊¬ÛÀ¬ı˛ Œ¬ÛÚø¸À˘ ’“±fl¡± ¤fl¡øȬ ø‰¬S ˜±S–¸˜d¬˝◊√ Úœ¬ı˛¸
¤¬ı— øÚ¬ı˛Ô«fl¡ºî [‹]
˜À˝√√Àf¬ı˛ › ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ õ∂fl‘¡øÓ¬-Œ√‡± ˜±Úø¸fl¡ ø√fl¡ ŒÔÀfl¡ ’±˘±√± ˝√√À˚˛ “√±øάˇÀ˚˛ÀÂ√º ¬Û±˙±¬Û±ø˙ ≈√øȬ √˙«fl¡Àfl¡
¤ˆ¬±À¬ı ¸±Ê√±ÀÚ± ˚±˚˛ .

˜À˝√√Àf¬ı˛ Œ‰¬±À‡ õ∂fl‘¡øÓ¬ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ Œ‰¬±À‡ õ∂fl‘¡øÓ¬

1. ¬ı±·±ÀÚ ‚Ú¬Û~¬ı, ø¬ı¬Û≈˘ øÚy¬ı¬ı‘À鬬ı˛ ¬Û≈?œˆ”¬Ó¬ d¬tÓ¬± 1. ∆fl¡˚˛±ø¬ı˛-fl¡¬ı˛± ¬ı±·±Ú

2. ¬ı±˘≈fl¡±¬ı˛ ’¶£≈¬È¬ ¬Û±G≈¬¬ı˛Ó¬± 2. ¬ı±˘≈fl¡±Ó¬œ¬ı˛

3. øÚd¬¬ı˛e· Ê√À˘¬ı˛ ˜¸œfl‘¡c fl¡±ø˘˜± 3. Ú√œ¬ı˛ fl¡±À˘± Ê√˘

4. Ó¬¬ı˛≈˝√œÚ •°±Ú Ò”¸¬ı˛ Ó¬ÀȬ¬ı˛ ¬ıøefl¡˜ Œ¬ı˛‡± 4. ›¬Û±À¬ı˛¬ı˛ ’¶£≈¬È¬Ó¬±

¸±¬ı˛øÌ 1 . ˜À˝√√f › ø¬ıÀÚ±À√¬ı˛ Œ‰¬±À‡ õ∂fl‘¡øÓ¬¬ı˛ ≈√˝◊√ ¬ı˛”¬Û

51 ¬Ûø¬ı˛À26√À√ ˜À˝√√Àf¬ı˛ Œ‰¬±À‡ ‹ ’øˆ¬¸±ø¬ı˛fl¡± ¬ı˛±Ò±¬ı˛ ¬ı¯∏«±øˆ¬¸±À¬ı˛¬ı˛ õ∂øÓ¬À¬ı˙–˚± ˚ÀÔ©Ü ø¬ıÀ˙¯∏ÀÌ ’“±fl¡±º
ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ Œ‰¬±À‡ ¤fl¡˝◊√ õ∂fl‘¡øÓ¬ øÚ¬ı˛±ˆ¬¬ı˛Ì, ˙≈Ò≈ Ú√œ¬ı˛ Ê√À˘¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏Ì fl¡±À˘±º õ∂Ô˜øȬ ˚ø√ ˝√√˚˛ ŒÓ¬˘¬ı˛À„√√ ’“±fl¡±
˘…±`¬À¶®¬Û, Ó¬±˝√√À˘ ’¬Û¬ı˛øȬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¶§œfl¡±À¬ı˛±øq¡ÀÓ¬ ¤fl¡øȬ Œ¬ÛÚø¸˘ Œ¶®‰¬, ¬ıÌ«˝√œÚ ’“±‰¬Àάˇ¬ı˛ ¸˜ø©Ü ˜±Sº ≈√øȬ
Ú¬ı˛Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ˜ÀÚ±ˆ¬±¬ı õ∂fl‘¡øÓ¬Àfl¡ ¸•Û”Ì« ø¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬ˆ¬±À¬ı Œ√À‡ÀÂ√º
·. ŒÊ√…±»¶ß±¬ı˛±øS õ∂fl‘¡øÓ¬ ‡1, ‡2 ‘√©Ü±Àz¬ ≈√øȬ Ú¬ı˛Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ˜±Úø¸fl¡ õ∂øÓ¬øflË¡˚˛±¬ı˛ ø¬ıµ≈, ’±¬ı±¬ı˛ ’˜±¬ı¸…±¬ı˛
’&Òfl¡±¬ı˛› ˝‘√√˚˛·≈˝√±¬ı˛ õ∂fl¡±À˙¬ı˛ fl¡±ÀÊ√ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ˘±ø·À˚˛ÀÂ√Ú .
·1. 쌸˝◊√ ¬Û¬ı˛˜±¸≈µ¬ı˛œ õ∂À˝√√ø˘fl¡± Ó¬±˝√√±¬ı˛ ≈√Àˆ«¬√…¬ı˛˝√¸…¬Û”Ì« ‚Úfl‘¡c ’øÚÀ˜¯∏ ‘√ø©Ü ˘˝◊√˚˛± fl‘¡c¬ÛÀ鬬ı˛ ’&Òfl¡±À¬ı˛
ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ ¸•ú≈À‡ øàÔ¬ı˛ ˝√√˝◊√˚˛± “√±Î¬ˇ±˝◊√˘º ¢∂œÉ¬ı˛±øS¬ı˛ ά◊263√ø¸Ó¬ √øé¬Ì-¬ı±Ó¬±¸ Ó¬±¬ı˛˝◊√ ‚Ú øÚ–ù´±À¸¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛
·±À˚˛ ’±ø¸˚˛± ¬ÛøάˇÀÓ¬ ˘±ø·˘ºî [37 ¬Ûø¬ı˛.]
151
 ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ 11 ¬Û„ƒ√øq¡ Ê≈√Àάˇ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ’±RøÚÀ¬ı√ÀÚ¬ı˛ ¸≈‡¶ú‘øÓ¬, ’¸•Û”Ì« ¬ı…±fl≈¡˘ ‰≈¬•§ÀÚ¬ı˛ Œ¬ı√Ú± ¬ıøÌ«Ó¬º
¬ı˛±øS¬ı˛ ’&Òfl¡±¬ı˛ ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ ’z¬¬ı˛ ŒÔÀfl¡ ’¬ıÀ‰¬Ó¬ÚÀfl¡ Ó≈¬À˘ ÒÀ¬ı˛ÀÂ√º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ Ê√Ú… fl¡±˜Ú± ’&Òfl¡±¬ı˛ ¬ı˛±ÀÓ¬
≈√øÚ«¬ı±¬ı˛ ¬ıÀ˘ ’±À˘±˚˛ ¤À¸ ø¬ı˝√√±¬ı˛œ ˜À˝√√Ú-’±˙±¬ı˛ ŒÙ¬±ÀȬ±¢∂±Ù¬ Œ√‡ÀÂ√º ¤ Œ˚Ú ˜ÀÚ¬ı˛ ’¬ıÀ‰¬Ó¬ÚÀfl¡ ¶§Àõü Œ√À‡
Ê√±¢∂Ó¬ ’¬ıàÔ±˚˛ Ó¬±Àfl¡ ’¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡¬ı˛±º
·. ìø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ Ò…±ÀÚ ˚‡Ú ¸&Ò…±¬ı˛ √œ¬Û˙”Ú… ’&Òfl¡±¬ı˛ ‚¬ı˛ ˚‡Ú øÚø¬ıάˇˆ¬±À¬ı ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« ˝√√˝◊√˚˛± ά◊øͬ˚˛±ÀÂ√–˚‡Ú
¸˜±Ê√-¸—¸±¬ı˛, ¢∂±˜¬Û~œ¬ı˛ ¸˜d¬ ø¬ıù´ˆ≈¬¬ıÚ õ∂˘À˚˛ ø¬ı˘œÚ ˝√√˝◊˚˛± ø·˚˛±ÀÂ√–Ó¬‡Ú ø¬ıÀÚ±ø√Úœ ˝√√ͬ±» ¡Z±À¬ı˛ ’±‚±Ó¬
˙≈øÚ˚˛±....’¸—˙˚˛ ø¬ıù´±À¸ Â≈√øȬ˚˛± ¡Z±¬ı˛ ‡≈ø˘˚˛± fl¡ø˝√√˘ ìõ∂ˆ≈¬ ’±ø¸˚˛±Â√∑í Ó¬±˝√√±¬ı˛ ‘√Ϭˇ õ∂Ó¬…˚˛ ˝√√˝◊√˘, ¤˝◊√ ˜≈˝”√ÀÓ«¬ Ê√·ÀÓ¬¬ı˛
’±¬ı˛ Œfl¡˝√√˝◊√ Ó¬±˝√√±¬ı˛ ‚À¬ı˛ ’±ø¸ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±ºî [38 ¬Ûø¬ı˛.]
¤˝◊√ ’—À˙ ڱȬfl¡œ˚˛Ó¬± ’±ÀÂ√º ë√œ¬Û˙”Ú… ’KÒfl¡±¬ı˛ ‚¬ı˛í ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« ˝√√À˚˛ ’±ÀÂ√ Œõ∂ø˜Àfl¡¬ı˛ ’Ú≈Ò…±ÀÚº ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛
õ∂Ó¬…±˙± Œ˜ÀȬøÚº ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ ¬ı√À˘ ˜À˝√√f ¤À¸ÀÂ√º øfl¡z≈¬ øÚÊ«√Ú ¬ı˛±Ó¬, ’&Òfl¡±¬ı˛ ‚¬ı˛, Œõ∂À˜¬ı˛ ø‰¬z¬± ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛
¸±˜±Ú… ‚¬ı˛Àfl¡ ˜≈˝”√ÀÓ«¬ ’¸±˜±Ú… fl¡À¬ı˛ÀÂ√º ’&Òfl¡±À¬ı˛¬ı˛ ¸≈À˚±À· Œ¸ ˚±Àfl¡ ≈√˝√±Ó¬ ¬ı±øάˇÀ˚˛ ‰¬±˚˛, Ó¬±Àfl¡ ¬Û±˚˛ Ú±º
’±¬ı±¬ı˛ ¬Û”¬ı« ‘√©Ü±Àz¬ ø¬ı˝√√±¬ı˛œ ’“±Ò±À¬ı˛¬ı˛ ’±Î¬ˇ±À˘ ˜ÀÚ¬ı˛ ≈√¬ı«˘Ó¬± √˜Ú fl¡¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú… ’±À˘±fl¡ø¬Û˚˛±¸œ ˝√√˚˛º ≈√øȬ
ά◊√±˝√√¬ı˛ÀÌ˝◊√ ’&Òfl¡±¬ı˛Àfl¡ ˜±Ú¬ı˝‘√√˚˛ ά◊Àij±‰¬ÀÚ¬ı˛ Œõ∂鬱¬ÛȬ¬ı˛”À¬Û ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Œ√ø‡À˚˛ÀÂ√Úº

5.4 ¬ıøefl¡˜œ √˙«Ú¬ı˛œøÓ¬ .

¸¬ı Ê√±˚˛·±˚˛ Ú± Ô±fl¡À˘› ˜±ÀÁ¡ ˜±ÀÁ¡ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙¬ıÌ«Ú± ¬ıøefl¡˜œ ’±Ú≈·Ó¬… ¬ıÊ√±˚˛ Œ¬ı˛À‡ÀÂ√º Œ˚˜Ú,
fl¡. ìÓ¬‡Ú ∆‰¬S˜±À¸¬ı˛ ø√¬ı¸±Àz¬ ¸”˚« ’Àd¬±ij≈‡º Œ√±Ó¬˘±¬ı˛ √øé¬Ì ¬ı±¬ı˛±µ±˚˛ ø‰¬øSÓ¬ ø‰¬!¡Ì ‰¬œÀÚ¬ı˛ Ȭ±ø˘
·“±Ô±¬, Ó¬±˝√√±¬ı˛˝◊√ õ∂±Àz¬ ≈√˝◊√ ’ˆ¬…±·ÀÓ¬¬ı˛ Ê√Ú… ¬ı˛”¬Û±¬ı˛ Œ¬ı˛fl¡±ø¬ı Ù¬˘˜”˘ø˜©Ü±Àiß Œ˙±ˆ¬˜±Ú ¤¬ı— ¬ı¬ı˛Ù¬Ê√˘¬Û”Ì« ¬ı˛”¬Û±¬ı˛
¢≠±¸ ˙œÓ¬˘ ø˙ø˙¬ı˛ø¬ıµ≈Ê√±À˘ ˜øG¬Ó¬º ˜À˝√√f ø¬ı˝√√±¬ı˛œÀfl¡ ˘˝◊√˚˛± ’±˘ø7¡¡¡Ó¬ˆ¬±À¬ı ‡±˝◊√ÀÓ¬ ¬ıø¸˚˛±ÀÂ√Úº øÚÀ‰¬ ¬ı±·±ÀÚ
˜±˘œ Ó¬‡Ú Á¡±ø¬ı˛ÀÓ¬ fl¡ø¬ı˛˚˛± ·±ÀÂ√ ·±ÀÂ√ Ê√˘ ø√ÀÓ¬øÂ√˘¬, Œ¸˝◊√ ø¸q¡ ˜‘øM√√fl¡±¬ı˛ ø¶ß* ·&Ò ¬ı˝√√Ú fl¡ø¬ı˛˚˛±
∆‰¬ÀS¬ı˛ √øé¬Ì ¬ı±Ó¬±¸ ˜À˝√√Àf¬ı˛ ˙≈w¬ fl≈¡ø=Ó¬ ¸≈¬ı±ø¸Ó¬ ‰¬±√À¬ı˛¬ı˛ õ∂±z¬Àfl¡ ≈√«√±˜ fl¡ø¬ı˛˚˛± Ó≈¬ø˘ÀÓ¬øÂ√˘º ’±À˙¬Û±À˙¬ı˛
¡Z±¬ı˛-Ê√±Ú±˘±¬ı˛ øÂ√^±z¬¬ı˛±˘ ˝√√˝◊√ÀÓ¬ ¤fl¡È≈¬-’±ÒÈ≈¬ ‰¬±¬Û± ˝√√±ø¸, øÙ¬¸øÙ¬¸ fl¡Ô±, ≈√Ȭ±-¤fl¡È¬± ·˝√√Ú±¬ı˛ È≈¬—Ȭ±— Œ˚Ú ˙≈Ú±
˚±˚˛ºî [2 ¬Ûø¬ı˛.]
‡. ì˙¬ı˛»fl¡±À˘¬ı˛ õ∂±Ó¬–fl¡±˘ ’øÓ¬ ˜Ò≈¬ı˛º Œ¬ı˛Ã^ ά◊øͬ˚˛± ø˙ø˙¬ı˛ ˜ø¬ı˛˚˛± Œ·ÀÂ√, øfl¡z≈¬ ·±Â√¬Û±˘± øÚ˜«˘
’±À˘±Àfl¡ Á¡˘˜˘ fl¡ø¬ı˛ÀÓ¬ÀÂ√º õ∂±‰¬œÀ¬ı˛¬ı˛ ·±À˚˛ Œ˙Ù¬±ø˘ ·±ÀÂ√¬ı˛ ¸±ø¬ı˛ ¬ı˛ø˝√√˚˛±ÀÂ√, Ó¬˘À√˙ Ù≈¬À˘ ’±26√iß ¤¬ı— ·À&Ò
’±À˜±ø√Ó¬º
’±˙± fl¡ø˘fl¡±Ó¬±¬ı˛ ˝◊√©Üfl¡¬ı&ÒÚ ˝√√˝◊√ÀÓ¬ ¬ı±·±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… Â√±Î¬ˇ± ¬Û±˝◊√˚˛± ¬ıÚ…˜‘·œ¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ά◊~ø¸Ó¬ ˝√√˝◊√˚˛± ά◊øͬ˘º Œ¸
ø¬ıÀÚ±ø√ÚœÀfl¡ ˘˝◊√˚˛± ¬ı˛±˙œfl‘¡Ó¬ Ù≈¬˘ fl≈¡Î¬ˇ±˝◊√˘º ≈√˝◊√ ¸‡œÀÓ¬ √œø‚¬ı˛ Ê√À˘ ¬Ûøάˇ˚˛± √œ‚«fl¡±˘ Òø¬ı˛˚˛± ¶ß±Ú fl¡ø¬ı˛˘º ¤˝◊√
≈√˝◊√ Ú±¬ı˛œÀÓ¬ ø˜ø˘˚˛± ¤fl¡øȬ øÚ¬ı˛Ô«fl¡ ’±ÚÀµ–·±ÀÂ√¬ı˛ Â√±˚˛± ¤¬ı— ˙±‡±‰≈¬…Ó¬ ’±À˘±fl¡, ø√ø‚¬ı˛ Ê√˘ ¤¬ı— øÚfl≈¡À?¬ı˛
¬Û≈©Û¬Û~¬ıÀfl¡ ¸À‰¬Ó¬Ú fl¡ø¬ı˛˚˛± Ó≈¬ø˘˘ºî [17 ¬Ûø¬ı˛.]
fl¡, ‡ ≈√øȬ ά◊√±˝¬ı˛Ì ¤Àfl¡¬ı±À¬ı˛˝◊√ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ Ê√Ú…º õ∂Ô˜øȬÀÓ¬ ¬Û±Sœ Œ√‡±¬ı˛ ¬ı±„√√±ø˘ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙ ¤¬ı—
‡-ŒÓ¬ ‰¬øάˇˆ¬±øÓ¬ÀÓ¬ ≈√˝◊√ Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ά◊26√˘Ó¬±, ¬Ûø¬ı˛À¬ıÀ˙¬ı˛ ˜ÀÚ±¬ı˛˜ ˆ¬±¬ı ¬ıøÌ«Ó¬º ¤‡±ÀÚ ¬Ûø¬ı˛À¬ıÀ˙¬ı˛ ¸Àe· ˝‘√√À˚˛¬ı˛
152
Œ˚±·±À˚±· ŒÓ¬˜Ú ·ˆ¬œ¬ı˛ Ú˚˛º ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ fl≈¡˙˘Ó¬±˚˛ ¬ıøefl¡˜ ø‰¬¬ı˛fl¡±˘ Ê√±Ó¬-ø˙䜺 Ó¬±˝◊√ ¤˝◊√ ≈√øȬ ’—À˙ Ó“¬±¬ı˛
’Ú≈¸¬ı˛Ì ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡ øÂ√˘º

5.3.7 ¤ø¬Û¢∂±˜ . ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ’z¬ õ∂¸e·

¬ı±d¬¬ıÒ˜π ¬ıÌ«Ú±ÀÓ¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ÀÚ±ø¬ıÀù≠¯∏Ì ¸=±À¬ı˛¬ı˛ ¸±Ô«fl¡ õ∂À‰¬©Ü± ’±˜¬ı˛± ˘é¬ fl¡À¬ı˛øÂ√º ¬ı˛¬ıœf-¸≈˘ˆ¬
¤ø¬Û¢∂±˜ ¸—‡…±˚˛ fl¡˜ ˝√√À˘› 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ’±ÀÂ√º Œ˚˜Ú,
fl¡. ì¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ Ê√Ú… ˝√√˝◊√À˘› fl¡Ú…± Œ√ø‡¬ı±¬ı˛ õ∂¸e·˜±ÀS˝◊√ Œ˚ìıÚÒ˜« ’±¬ÛøÚ ‰≈¬˘È¬± ¤fl¡È≈¬ øÙ¬¬ı˛±˝◊√˚˛± ˘˚˛, ‰¬±√À¬ı˛
øfl¡Â≈√ ·&Ò Ï¬±À˘ºíí [2 ¬Ûø¬ı˛.]
‡. ë눬±À˘±¬ı±¸±¬ı˛ ά◊»¸¬ı› Œfl¡¬ı˘˜±S ≈√øȬ Œ˘±Àfl¡¬ı˛ ¡Z±¬ı˛± ¸•Ûiß ˝√√˚˛ Ú±–˜≈‡±˘±À¬Û¬ı˛ ø˜©Ü±iß ø¬ıÓ¬¬ı˛À̬ı˛
Ê√Ú… ¬ı±ÀÊ√ Œ˘±Àfl¡¬ı˛› √¬ı˛fl¡±¬ı˛ ˝√√˚˛ºíí [11 ¬Ûø¬ı˛.]
·. ëëfl¡±ÀÊ√¬ı˛ ˜ÀÒ…˝◊√ Œõ∂À˜¬ı˛ ˜”˘ Ú± Ô±øfl¡À˘, Œˆ¬±À·¬ı˛ ø¬ıfl¡±˙ ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« › àÔ±˚˛œ ˝√√˚˛ Ú±ºíí [8 ¬Ûø¬ı˛.]
ˆ¬±¯∏±ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¡À¬ı˛ ø¸X±z¬ fl¡¬ı˛± ˚±˚˛ Œ˚, ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¬ı±—˘± ¸±Ò≈ ·À√…¬ı˛ ¬ıøefl¡˜œ ¬Û¬ı«Àfl¡ øfl¡Â≈√˜±S ˆ¬±„√√ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛ÚøÚº õ∂‰¬ø˘Ó¬ ˆ¬±¯∏±√À˙«¬ı˛ ¬ı˛”¬Û ˜±ÚÀÓ¬ ø·À˚˛ ¬ı±fl¡… ¬ı± ˙Às ¬ı≈øX√œø5¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛˜±Ì ŒÓ¬˜Ú ‚ÀȬøÚ ˚± ¤fl¡øȬ
’±Ò≈øÚfl¡, ˜Úd¬±øNfl¡ ά◊¬ÛÚ…±¸-ˆ¬±¯∏± ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¬ı…øq¡Àfl¡ Ú±Ú±-ˆ¬±· fl¡À¬ı˛ Œ√‡±¬ı˛ fl¡øÍ¬Ú Œ‰¬©Ü± ˆ¬±¯∏±˚˛ ’¸˝√√Ê√Ó¬±¬ı˛
Ê√Ú… ¸y¬¬ı ˝√√˚˛øÚº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤‡±ÀÚ ø¬ı‰≈¬…øÓ¬ ˚ӬȬ± Œ√ø‡À˚˛ÀÂ√Ú, Ó¬±¬ı˛ Ó≈¬˘Ú±˚˛ ¸—¸øq¡¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛˜±Ì Œ¬ıø˙º ¬Û”À¬ı«
Œ˘‡± ëfl¡Ô± › fl¡±ø˝√√Úœí, ëfl¡äÚ±í, ë∆ÚÀ¬ı√…í-¤¬ı˛ ¸—¶‘®Ó¬ ά◊¬Û˜±Ê√·» 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀÓ¬ ¸øflË¡˚˛ øÂ√˘º Ú”Ó¬Ú ˙s
·Î¬ˇ±, ¤ø¬Û¢∂±˜ ’ä¶§ä ¤À˘› Ó¬± ø¬ıÀ˙¯∏ ˆ¬±¯∏±Õ¬ıø‰¬S… ¸±ÒÚ fl¡À¬ı˛øÚ, ¬ı¬ı˛— Œ¸·≈ø˘¬ı˛ ά◊8˘Ó¬± Ò”¸¬ı˛ ά◊¬Û˜±¬ı˛
’&Òfl¡±À¬ı˛ ‡±øÚfl¡È¬± ‰¬±¬Û± ¬ÛÀάˇÀÂ√º

5.3.8 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ˜”˘…, Ê√Úøõ∂˚˛Ó¬±, fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ fl¡F¶§¬ı˛ .

·Í¬ÀÚ¬ı˛ ø√fl¡ ŒÔÀfl¡ ¤˝◊√ ά◊¬ÛÚ…±¸øȬ ¬ıøefl¡À˜¬ı˛ ¸±—·Í¬øÚfl¡ øSˆ≈¬ÀÊ√¬ı˛ [à√∏C±fl¡‰¬±¬ı˛±˘ ø¬Û¬ı˛±ø˜Î¬]-¤¬ı˛ ¸±˜±Ú… Œ˝√√¬ı˛ÀÙ¬¬ı˛
‚øȬÀ˚˛ÀÂ√º ‚Ȭڱ¬ı˛ ¸—‡…± fl¡˜ Ú˚˛º ¬ı±˝◊√À¬ı˛¬ı˛ ‚Ȭڱ ˜ÀÚ±Ê√·ÀÓ¬¬ı˛ ¡ZiZ ¸‘ø©Ü fl¡À¬ı˛ÀÂ√º ‚Ȭڱ˝√√œÚ ¬Ûø¬ı˛À26√√ ŒÚ˝◊√º
’±Rø¬ıÀù≠¯∏ÀÌ ‰¬ø¬ı˛S·≈ø˘ ˜±ÀÁ¡-˜±ÀÁ¡ ‚Ȭڱ ŒÔÀfl¡ ”√À¬ı˛ ¸À¬ı˛ÀÂ√º øfl¡z≈¬ ë’z¬·”«Ï¬ˇ ¤Àfl¡±øq¡í [˝◊√KI◊±Ú«±˘ ˜ÀÚ±˘·]11
‚Ȭڱ¬ı˛ ¡Z±¬ı˛± ¬Ûø¬ı˛¬Û≈©Üº ¬Û¬ı˛é¬ÀÌ˝◊√ Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ¬ı…øq¡Q, Œõ∂˜, ø¬ıÒ¬ı±-ø¬ı¬ı±À˝√√¬ı˛ ¸˜¸…± ˜À˝√√f-’±˙±-ø¬ıÀÚ±ø√Úœ-ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛
ø¬ıÀù≠¯∏ÀÌ ¬Ûø¬ı˛¶£≈¬È¬ ˝√√À˘› ¸±—·Í¬øÚfl¡ ¶§±Ó¬La… [à√∏C±fl¡‰¬±¬ı˛±˘ ˝◊√ø`¬À¬ÛÀ`¬¸] ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤Àé¬ÀS ¬Û±ÚøÚº ˆ¬±¯∏±¬ı˛ Œé¬ÀS
Œ¸ˆ¬±À¬ı ’¢∂·øÓ¬ ŒÚ˝◊√º ’Ô«±» ά◊¬ÛÚ…±¸Õ˙˘œ¬ı˛ Œ˜Ã˘ ≈√˝◊√ øˆ¬øM√√ ·Í¬Ú ¤¬ı— ˆ¬±¯∏±–댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡
õ∂øӬᬱ Œ√˚˛øÚº ¬ı˛‰¬Ú±øȬ¬ı˛ ’z¬¬ı˛Àe· ¬ı˛”À¬Û Ó¬±˝√√À˘ fl¡œ ’±ÀÂ√, ˚± ¸˜À˚˛¬ı˛ fl¡˘≈ø¯∏Ó¬ ˝√√±Ó¬ ¤øάˇÀ˚˛ ¤øȬÀfl¡ Ê√Úøõ∂˚˛
øfl¡—¬ı± ø¬ıÀ˙¯∏ ¬Û±Í¬… fl¡À¬ı˛ÀÂ√∑
¤˝◊√ õ∂Àùü¬ı˛ ¸˜±Ò±ÀÚ ’±˜±À√¬ı˛ ˝◊√øÓ¬˝√√±¸Àõ∂øé¬Ó¬, ¸±ø˝√√ÀÓ¬… ’±À·¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¸Àe· ¤¬ı˛ ¸•Ûfl«¡ ›
’¸•Ûfl«¡ Ê√±Ú± õ∂À˚˛±Ê√Úº Ó¬À¬ı ¬ı…øq¶§±Ó¬La…À¬ı±Ò õ∂øӬᬱ ¤˝◊√ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ˜”À˘ ¤È¬± ø¬ı¶ú‘Ó¬ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛ Ú±º
¬ı˛±˜À˜±˝√√Ú-ø¬ı√…±¸±·¬ı˛-ë’¬ı˘±¬ı±&Ò¬ıí ¡Z±¬ı˛fl¡±Ú±Ô ¸fl¡À˘˝◊√ Ú±¬ı˛œÀfl¡ ¸±˜±øÊ√fl¡ ’±¸Ú ø√ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛øÂ√À˘Úº ά◊øÚ˙
153
˙Ó¬Àfl¡¬ı˛ Œ˙¯∏ ¬ÛÀ¬ı« Ó¬±˝◊√ ø¬ı˝√√±¬ı˛œ˘±À˘¬ı˛ ë¬ıe·¸≈µ¬ı˛œí [1880], ¸≈À¬ı˛fÚ±ÀÔ¬ı˛ ë˜ø˝√√˘±í [õ∂Ô˜ ’—˙ 1880],
ø¡Z. ¸—. 1896], Œ√À¬ıfÚ±ÀÔ¬ı˛ ’À˙±fl¡·≈À26√¬ı˛ ëÚ±¬ı˛œ˜e·˘í [1990] fl¡±À¬ı… õ∂øӬᬱ ¬Û±˚˛º ¤fl¡ø√Àfl¡ ¸±˜±øÊ√fl¡
’±Àµ±˘Ú, ’Ú…ø√Àfl¡ ·œøÓ¬fl¡ø¬ıÓ¬±¬ı˛ Ê√·ÀÓ¬ õ∂À¬ı˙fl¡±¬ı˛œ Ú±¬ı˛œ˜ø˝√√˜±¬ı˛ ˜±Á¡‡±ÀÚ õ∂±‰¬œÚ ¬ÛÀȬ ά◊8˘ ’±Ò≈øÚfl¡Ó¬±
¸=±ø¬ı˛Ó¬ ë¬ıœ¬ı˛±e·Ú±í fl¡±À¬ı…º Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ˜”˘… Œ¬ı±Á¡±ÀÓ¬ ά◊øÚ˙ ˙Ó¬Àfl¡¬ı˛ õ∂Ô˜ ˆ¬±· ¬ı…ø˚˛Ó¬, ø¡ZÓ¬œ˚˛ ˆ¬±À·
’¸—‡…¬ı˛”À¬Û Ó¬±¬ı˛ õ∂fl¡±˙ ¸±ø˝√√ÀÓ¬…¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß ˜±Ò…À˜º øfl¡z≈¬ Ú±¬ı˛œ˜ø˝√√˜±¬ı˛ ¶§œfl¡±¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸ øÚø¡Z«Ò±˚˛ ˝√√˚˛øÚº
ëø¬ı¯∏¬ı‘é¬í-¤ Ú±¬ı˛œ¶§±ÒœÚÓ¬± ˚ӬȬ±, ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬π ¬ÛÀ¬ı« Ó¬± ӬӬȬ±˝◊√ fl¡À˜ Œ·ÀÂ√º Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ˜≈øq¡ øÚÀ˚˛ ¬ı±„√√±ø˘¬ı˛ ¬ıø˝√√À‰«¬Ó¬Ú±
˚ӬȬ± ’±Àµ±ø˘Ó¬, ’z¬¬ı˛Àe· Ó¬±¬ı˛ ø¬ıfl¡±˙ ‚ȬÀÓ¬ Œ·±È¬± ˙Ó¬fl¡ Œ˘À·ÀÂ√º Ó¬±¬ı˛fl¡Ú±Ô ·Àe·±¬Û±Ò…±˚˛, ¬ı˛À˜˙‰¬f
¬ıøefl¡˜-øˆ¬iß ¬ıq¡¬ı… Œ¬Û±¯∏Ì fl¡¬ı˛À˘› fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ’ˆ¬±À¬ı Ó¬± ø˙øäÓ¬ ˝√√ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛øÚº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
ë¬ı˛±Ê√ø¯∏«íÀÓ¬ ø¬ıˆ¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ’±√˙« Ú±¬ı˛œ¬ı˛”¬Û ¤“Àfl¡ÀÂ√Úº øfl¡z≈¬ ¬ıøefl¡˜-¬ı˛À˜˙‰¬Àf¬ı˛ ø¬ıÒ¬ı±¬ı˛ Œõ∂˜ ¸˜±Ò±ÀÚ¬ı˛ ’¸˜
¸˜±Ò±ÀÚ Ó‘¬5 ˝√√ÚøÚº Ó“¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙-ø¬ıÚ…±¸ øˆ¬iß, õ∂Ó¬…é¬ Ê√ø˜√±ø¬ı˛ ¸—|¬ı ¤Î¬ˇ±ÀÚ±¬ı˛ Œ‰¬©Ü± fl¡À¬ı˛ÀÂ√Úº ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛
Ê√ø˜√±ø¬ı˛¬ı˛ ø¬ı¬ı¬ı˛Ì ¸±˜±Ú…ˆ¬±À¬ı ¤fl¡ Ê√±˚˛·±˚˛ ’±ÀÂ√º øfl¡z≈¬ ¸±˜z¬Ó¬±øLafl¡ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙ ¬ı…±‡…±Ó¬ Ú˚˛º ˜À˝f ’¬ı˙…
¤Ù¬.¤. ¬Û±¸ fl¡À¬ı˛ ά±q¡±ø¬ı˛ ¬ÛÀάˇ, ø¬ı˝√√±¬ı˛œ Ú¬ı˚≈·˜±øÙ¬fl¡ ¤ÚøÊ√øÚ˚˛±ø¬ı˛— ŒÂ√Àάˇ Œ˜øάÀfl¡˘ fl¡À˘ÀÊ√ ŒÏ¬±Àfl¡º ˘é¬
fl¡¬ı˛±¬ı˛ ˜ÀÓ¬±, ˙˝√√¬ı˛¬ı±¸œ ¤˝◊√ ≈√˝◊√ ˚≈¬ıÀfl¡¬ı˛ ‰¬±fl¡ø¬ı˛¬ı˛ ¬ı± ’ÀÔ«¬ı˛ Œfl¡±ÀÚ± õ∂À˚˛±Ê√Ú ˝√√˚˛øÚº Ó¬±˝◊√ ¸˜¸…±øȬ ˙˝√√¬ı˛
fl¡˘fl¡±Ó¬±¬ı˛ ¬ıø˝√√Ê«√·» ŒÔÀfl¡ ¬ı±øάˇ¬ı˛ Œ‰¬Ã˝√√øVÀÓ¬ ¸œ˜±¬ıXº
1890 ŒÔÀfl¡ 1900 ¬Û˚«z¬ ¬ı±¬ı˛¬ı±¬ı˛ ˆ¬˚˛—fl¡¬ı˛ ≈√øˆ«¬é¬, Œõ≠À·¬ı˛ ˜˝√√±˜±ø¬ı˛¬, 1900 ø‡ËàȬ±Às fl¡…±˘fl¡±È¬±
ø˜Î¬◊øÚø¸¬Û…±˘ ø¬ı˘-¤¬ı˛ ø¬ı¬ı˛≈ÀX Œé¬±ˆ¬¬, ˜≈¸˘˜±ÚÀ√¬ı˛ ø˝√√µ≈ø¬ıÀ¡Z¯∏–¤¸fl¡˘ ˙±˝√√ø¬ı˛fl¡ ‚Ȭڱ ˜À˝√√f-ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛
ø‰¬ÀM√√ ’±À˘±Î¬ˇÚ Ê√±·±˚˛øÚº ˙≈Ò≈ ø¬ı˝√√±¬ı˛œ ¬ı˛≈·ƒÌ Œfl¡¬ı˛±Úœ¬ı˛ Ê√Ú… ’±|˜ àÔ±¬ÛÚ fl¡À¬ı˛ ¸±˜±øÊ√fl¡ fl¡Ó«¬¬ı… fl¡À¬ı˛ÀÂ√º
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±¸Ê√·ÀÓ¬ ¸±˜±øÊ√fl¡-‹øÓ¬˝√√±ø¸fl¡ ‚Ȭڱ¬ı˛ ø¬ıÀù≠¯∏Ì ¤À¸ÀÂ√ ¬ÛÀ¬ı˛º ¸¬ı ø˜ø˘À˚˛ ’±øÔ«fl¡
øÚ¬ı˛±¬ÛM√√± ˜À˝√√f-ø¬ı˝√√±¬ı˛œÀfl¡ øÚø(Àz¬ ˝‘√√˚˛ ‡≈“άˇ¬ı±¬ı˛ Œõ∂¬ı˛Ì± ø√À˚˛ÀÂ√º ά◊øÚ˙ ˙Ó¬Àfl¡ ¤˝◊√ ˜≈ø©ÜÀ˜˚˛ ÒÚ¬ı±Ú,
ά◊2‰¬ø˙øé¬Ó¬ ˚≈¬ıfl¡À√¬ı˛ Ê√œ¬ıÀÚ ¤fl¡øȬ Ú¬ı˚≈¬ıÓ¬œ ø¬ıÒ¬ı±¬ı˛ Œõ∂˜fl¡±˜Ú± ’˙±øz¬¬ı˛ ¸‘ø©Ü fl¡¬ı˛˘º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ ά◊2‰¬ø¬ıM√√
¸˜±ÀÊ√¬ı˛ Ú˚˛º øfl¡z≈¬ Œ¸ Œ¸‡±ÀÚ àÔ±Ú Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√º √ø¬ı˛^ ’¸˝√√±˚˛±¬ı˛ ÒÚœ¬ı˛ ‚À¬ı˛ ’±|˚˛˘±ˆ¬ ά◊øÚ˙ ˙Ó¬Àfl¡¬ı˛ ¬ı±„√√±ø˘
¸˜±ÀÊ√ ¸±Ò±¬ı˛Ì ‚Ȭڱº fl≈¡Àµ¬ı˛ ’±|˚˛˘±ˆ¬› ¤˝◊√ Ê√±Ó¬œ˚˛ ¬ı…±¬Û±¬ı˛º Ó¬À¬ı ’±ø|Ó¬Àfl¡ ¸¬ı«·≈̘˚˛œ fl¡À¬ı˛ Œ√‡±ÀÚ±
¤˚±¬ı» ˝√√˚˛øÚº ø¬ıÀÚ±À√¬ı˛ ˜±Úø¬ıfl¡-∆Ê√¬ı ’±fl¡±e∏é∏¬± Ó¬œ¬ıË ’Ô‰¬ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡º ˜À˝√√Àf¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ’¸—˚˜œ¬ı˛ ¸±˜ÀÚ
¬ı˛±Ê√˘Ñœ Œ˚ˆ¬±À¬ı ø¬ıÀÚ±ø√ÚœÀfl¡ ’±˙±¬ı˛ õ∂øÓ¬¬Ûé¬ fl¡À¬ı˛ Ó≈¬À˘ÀÂ√Ú, Ó¬±ÀÓ¬ ¸—¸±À¬ı˛ Ù¬±È¬˘ ÒÀ¬ı˛ÀÂ√º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛
Ê√œ¬ıÚ˚±¬ÛÀÚ¬ı˛ ’±fl¡±e∏é∏¬± øÓ¬À˘ øÓ¬À˘ Œ¬ıÀάˇÀÂ√º ’±Ò≈øÚfl¡ ¬Û±Í¬fl¡-¸˜±À˘±‰¬Àfl¡¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¤¬ı˛ Ê√Úøõ∂˚˛Ó¬± ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛
‰¬ø¬ı˛SflË¡À˜Ê√±Ó¬ ¬ıq¡¬ı…·≈À̺ ¬ıøefl¡˜ ŒÔÀfl¡ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬Û(±√¬Û¸±¬ı˛Ì ¤‡±ÀÚ˝◊√ ˙≈¬ı˛≈º ˜Úd¬±øNfl¡ fl≈¡˙˘Ó¬± ¸=±ø¬ı˛Ó¬
Ó¬±˝◊√ ‹ Œõ∂À˜¬ı˛ ø¬ıø‰¬S ø¬ıfl¡±À˙º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô fl≈¡µ-Œ¬ı˛±ø˝√√Ìœ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛øàÔøÓ¬ ¬ÛÂ√µ fl¡À¬ı˛ÚøÚº ¤fl¡Ê√Ú ë¸¬ı˘±í Ú±ø˚˛fl¡±Àfl¡ ¤ÀÚÀÂ√Ú ˚±¬ı˛ ¬ı…øq¡Q
’±ÀÂ√, ’¬ıÀ˝√√˘±˚˛ ¬Û≈¬ı˛≈¯∏Àfl¡ Ê√˚˛ fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º Ó¬±¬ı˛ ’Ó‘¬5 ¸—¸±¬ı˛fl¡±˜Ú±, √±ø¬ı˛^… ˜À˝√√Àf¬ı˛ ¸—¸±À¬ı˛
õ∂øӬᬱ˘±Àˆ¬¬ı˛ ¶§õü Œ√ø‡À˚˛ÀÂ√º ˜À˝√√Àf¬ı˛ õ∂øÓ¬ Ó¬±¬ı˛ ’±fl¡¯∏«Ì ˚ӬȬ± õ∂øӬᬱ¬ı±¸Ú±˚˛, ӬӬȬ± ’±z¬ø¬ı˛fl¡ Ú˚˛º
¤fl¡øȬ ¸±Ê√±ÀÚ± ¸—¸±À¬ı˛ fl¡Sπ ˝√√›˚˛±¬ı˛ ¬ı±¸Ú± Ó¬±¬ı˛ ŒÊ√À·øÂ√˘º ’±˙± øÂ√˘ Ó¬±¬ı˛ 댇˘±¬ı˛ ¬Û≈Ó≈¬˘íº ¬ı˛±Ê√˘Ñœ¬ı˛
Œ‰¬±À‡ ø¬ıÀÚ±À√¬ı˛ ¬ı±¸Ú±øȬ ¸≈µ¬ı˛ Ò¬ı˛± ¬ÛÀάˇÀÂ√ . ëÓ≈¬ø˜ Œ˚ Œfl¡˜Ú ˜±˚˛±ø¬ıÚœ, Ó¬±˝√√± ’±ø˜ Ê√±øÚÓ¬±˜ Ú±ºí ¤¬ı˛˝◊√
154
˜ÀÒ… ¸¬ı«Ú±˙ ‚ÀȬÀÂ√º ˜À˝√√Àf¬ı˛ ¸—¸±¬ı˛ ;±˘±ÀÚ±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ ¸—ø¬ı» ŒÊ√À·ÀÂ√º ’¸±˜±Ú… ¬ı…øq¡Q˜˚˛œ¬ı˛ ά◊¬Û˚≈q¡
¬Û±S ˜À˝√√f øÂ√˘ Ú±, Œõ∂À˜¬ı˛ ‚ȬÀfl¡ ¬Û”Ì« fl¡¬ı˛±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± 鬘Ӭ± Ó¬±¬ı˛ øÂ√˘ Ú±º ÒÚœ, ˜±Ó‘¬˘±ø˘Ó¬, ¬ı…øq¡Q˝√√œÚ,
¸—¸±¬ı˛-’Úøˆ¬: ˜À˝√√Àf¬ı˛ ¸•Û”¬ı˛fl¡ ‰¬ø¬ı˛S ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ ˙”Ú… ˜≈Àͬ± ¬Û”Ì« fl¡¬ı˛ÀÓ¬ Œ·ÀÂ√ ˆ¬±À˘±¬ı±¸±¬ı˛
√±ÀÚº ø¬ı˝√√±¬ı˛œ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜±Ú¸¬Û≈Sº Œ¸ õ∂Ô˜±¬ıàÔ±˚˛ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ õ∂øÓ¬ |X± ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¡À¬ı˛ÀÂ√º ø¬ı˝√√±¬ı˛œ ’±√˙«
˜±Ú¬ı, fl¡ø˜«á¬¬, ¸˝√√ÀÊ√ Œõ∂À˜¬ı˛ ά±Àfl¡ ¸±Î¬ˇ± Œ√˚˛øÚº ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ õ∂Ó¬…±‡…±Ú ø¬ıÀÚ±√Àfl¡ ’±¬ı˛› ά◊ÀM√√øÊ√Ó¬ fl¡À¬ı˛ÀÂ√º
˚ø√› ’z¬À¬ı˛¬ı˛ ·ˆ¬œÀ¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ àÔ±Ú ’±¬ı˛› ‘√Ϭˇ ˝√√À˚˛ÀÂ√º
Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø(˜˚±S± ’±¸À˘ é≈¬t ø‰¬ÀM√√¬ı˛˝◊√ ’˙±z¬ ˚±S±º ˝√√±ÀÓ¬¬ı˛ fl¡±ÀÂ√ ¬Û±›˚˛± ¬Û≈¬ı˛≈À¯∏¬ı˛ ¸±˜±Ú…Ó¬± ’±¬ı˛
’õ∂±¬ÛÌœ˚˛ ¬Û≈¬ı˛≈À¯∏¬ı˛ Ê√Ú… Ó¬±¬ı˛ ø¬ı¬ı˛˝√ ¬ı±—˘± ά◊¬ÛÚ…±¸ˆ”¬ø˜ÀÓ¬ ¤Àfl¡¬ı±À¬ı˛˝◊√ Ú”Ó¬Úº 51 ¬Ûø¬ı˛À26√À√ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛
’Ú≈ˆ¬¬ıÈ≈¬fl≈¡ ¤¬ı˛ ¸Àe· ø˜ø˘À˚˛ Œ√‡± ˚±˚˛ . ìŒfl¡Ú ¤fl¡È¬± ’Ú±¬ı˙…fl¡ ˆ¬±À˘±¬ı±¸±¬ı˛ õ∂¬ı˘ ’øˆ¬‚±Ó¬ õ∂Ó¬…˝√√ Ó¬±¬ı˛
Ò…±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±ø¸˚˛± fl“¡±ø√˚˛± ¬ÛøάˇÀÓ¬ÀÂ√º ’±¬ı˛ ¤fl¡È¬± ’±·z≈¬fl¡ Œ¬ı˛±√Ú ¬ı±¬ı˛—¬ı±¬ı˛ ’±ø¸˚˛± Ó¬±˝√√±¬ı˛ ’z¬À¬ı˛¬ı˛ Œ¬ı˛±√ÚÀfl¡
Œ¬ı˙ ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« ’¬ıfl¡±˙ ø√ÀÓ¬ÀÂ√ Ú±º ¤˝◊√ Œ˚ ¤fl¡È¬± õ∂fl¡±G¬ ’±Àµ±˘ÚÀfl¡ Œ¸ Ê√±·±˝◊√˚˛± Ó≈¬ø˘˚˛±ÀÂ√, ˝◊√˝√±Àfl¡ ˘˝◊√˚˛±
¸˜d¬ Ê√œ¬ıÚ Œ¸ fl¡œ fl¡ø¬ı˛À¬ıºíí
¤˝◊√ õ∂±ø5-’õ∂±ø5¬ı˛ ¡ZiZ Œ¸ˆ¬±À¬ı ’±À· Ú±ø˚˛fl¡±Àfl¡ ’±À˘±øάˇÓ¬ fl¡À¬ı˛øÚº ¸±Ò±¬ı˛Ì ∆Ê√ø¬ıfl¡ fl¡±˜Ú± Ô±fl¡À˘
˜À˝√√Àf¬ı˛ ¬ı˛øé¬Ó¬± ˝√√À˚˛ Ó¬±¬ı˛ ¸˜˚˛ ˜µ fl¡±È¬Ó¬ Ú±º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ ’±Ò≈øÚfl¡±, ø˙øé¬Ó¬± Ú±¬ı˛œº ¸±˜±Ú…ÀÓ¬ ‡≈ø˙ ˝√√¬ı±¬ı˛
˜±Úø¸fl¡Ó¬± Ó¬±¬ı˛ øÂ√˘ Ú±º Ó¬±˝◊√ ˜À˝√√Àf¬ı˛ ø¬ıfl¡±¬ı˛¢∂d¬ Œˆ¬±·fl¡±˜Ú± Ó¬±Àfl¡ flv¡±z¬ fl¡À¬ı˛º ’z¬À¬ı˛¬ı˛ ·ˆ¬œÀ¬ı˛ ˆ¬±À˘±¬ı±¸±¬ı˛
˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Ê√Ú… Œ¸ ’À¬Û鬱 fl¡À¬ı˛º ¸±—¸±ø¬ı˛fl¡ ¬ı=Ú±¬ı˛ ;±˘± ÒœÀ¬ı˛ ÒœÀ¬ı˛ fl¡À˜ ¤À¸ÀÂ√º ¬Û±À¬Û¬ı˛ ø¬ıø‰¬S ·øÓ¬
Œ√À‡› Œ¸ flv¡±z¬º 뽑√√˚˛ ¬ı˛Àq¡ Œˆ¬À¸ ˚±˚˛í, øfl¡z≈¬ ’‘√©Ü ¸≈õ∂¸iß ˝√√˚˛ Ú± øfl¡Â≈√ÀÓ¬˝◊√º Ê√œ¬ıÀÚ¬ı˛ ¬ı˛¸ ¬Û±Ú fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ά◊ij≈‡
ø‰¬M√√ ˙±z¬ ˝√√À˚˛ ’±À¸º ˜À˝√√Àf¬ı˛ Œ˜±˝√√ˆ¬e· ‚ÀȬº Ê√œ¬ıÚÀfl¡ ’“±fl¡Àάˇ Ò¬ı˛±¬ı˛ Ê√Ú… ø¬ıÒ¬ı±¬ı˛ ˜ÀÚ±ˆ”¬ø˜ ¤ ¬Û˚«z¬
Ó¬œéƬˆ¬±À¬ı ø¬ıÀù≠ø¯∏Ó¬, ¤fl¡øȬ ˜ÀÚ¬ı˛ ’±À˘±Àfl¡ ¬ı±øfl¡ fl¡øȬ ‰¬ø¬ı˛SÀfl¡› ¬Û±Í¬fl¡ ø‰¬ÚÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Úº ¬ıøefl¡˜œ ¬ıq¡¬ı…Àfl¡
’¶§œfl¡±¬ı˛ fl¡¬ı˛±¬ı˛ ‘√ϬˇÓ¬±, ˜ÚdN ¬Û±Í¬fl¡Àfl¡ ˜≈* fl¡À¬ı˛º 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í 1865 ŒÔÀfl¡ 1903-¤¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±¸Ê√·ÀÓ¬
’¸±˜±Ú… ’±‡…± ¬Û±˚˛º
Œ˚ ¬ı≈ÀÊ«√±˚˛± ά◊√±¬ı˛ ˜±Úø¬ıfl¡Ó¬± ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ‰¬±›˚˛±-¬Û±›˚˛±¬ı˛ fl¡±ø˝√ø√Ú ¬ı≈Á¡ÀÓ¬ ’±¢∂˝√œ øÂ√˘, ¬Ûø¬ı˛Ì±À˜
Ó¬±Àfl¡› ø¡ZÒ±Ê√øάˇÓ¬ ˝√√ÀÓ¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√º12 ¬ıøefl¡À˜¬ı˛ Ú±ø˚˛fl¡±¬ı˛± Œõ∂À˜¬ı˛ Œ˙¯∏ ¬ÛÀ¬ı« ά◊ij±ø√Úœ [∆˙¬ı±ø˘Úœ], ’±R˝√√Ó¬…±fl¡±¬ı˛œ
[fl≈¬j] øfl¡—¬ı± øÚ˝√√Ó¬ [Œ¬ı˛±ø˝√√Ìœ]º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ó¬Ó¬È¬± øÚá≈¬¬ı˛ Ú˚˛º ø¬ıÀÚ±ø√Úœ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ÌøÓ¬ ¤¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ˜±øÊ«√Ó¬, ¸≈µ¬ı˛º
ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ ø¬ıÀ˚˛¬ı˛ õ∂d¬±¬ı ŒÙ¬¬ı˛±ÀÚ±, ø¬ı˝√√±¬ı˛œ¬ı˛ Ò…±ÀÚ¬ı˛ ˜”øÓ«¬Àfl¡ ’z¬À¬ı˛ Œ¬ı˛À‡ fl¡±˙œ˚±S± ¤fl¡øȬ ’¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡
¸˜±Ò±Ú-fl¡äÚ±º Œ˚ ¬ı˱p-ø˝√√µ≈ ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ fl¡Ô±Àfl¡ ˆ≈¬À˘ øÓ¬øÚ ø˙䜬ı˛ ˜ÚÀfl¡ õ∂fl¡±˙ fl¡À¬ı˛øÂ√À˘Ú, Œ˙¯∏ ¬ÛÀ¬ı«
[52-55 ¬Ûø¬ı˛À26√√] Ó¬± ¸±˝√√¸œfl¡ ¸˜±Ò±ÚÀfl¡ ¬ı±Ò± ø√˘º Œ˘‡fl¡ ¸˜±ÀÊ√¬ı˛ õ∂øÓ¬øflË¡˚˛±¬ı˛ ˜≈À‡±˜≈ø‡ ˝√√ÀÓ¬ ‰¬±ÚøÚº
¤‡±ÀÚ Œ¬ı˛±˜±Àk¬ı˛ ’±À˘± ;À˘ ά◊ͬ˘ Œ¸˝◊√ fl¡±¬ı˛À̺ ë˙˚˛Ó¬±ÀÚ¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ ø¬ı¯∏¬ı‘À鬬ı˛ ‰¬±¯∏í ˝√√˚˛ ø¬ı˙ ˙Ó¬Àfl¡¬ı˛ õ∂Ô˜
√˙Àfl¡, ¤È¬± øÓ¬øÚ Ê√±ÚÀÓ¬Úº øfl¡z≈¬ ¸±˜±øÊ√fl¡ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˝√√±ÀÓ¬ ø˙äœ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬Û¬ı˛±Ê√˚˛ ’±˜±À√¬ı˛ ¬ı…øÔÓ¬
fl¡À¬ı˛º Œ˚ ø¬ıÀ^±˝√√ˆ¬±¬ıÚ± ¤fl¡øȬ Ú±¬ı˛œ¬ı˛ ˜˜«;±˘±Àfl¡ ¤fl¡±ißøȬ ¬Ûø¬ı˛À26√À√¬ı˛ √œ‚« ø¬ıd¬±À¬ı˛ ¬ıÌ«Ú± fl¡¬ı˛˘, Ó¬± ¸±˜±øÊ√fl¡
fl¡±¬ı˛ÀÌ õ∂˙ø˜Ó¬ ˝√√˘º ά◊¬ÛÚ…±¸øȬ¬ı˛ ¤˝◊√ ’¬Û”¬ı« ¸˜±ø5ÀÓ¬ ø˝√√µ≈¸˜±ÀÊ√¬ı˛ ¬ı¯∏π˚˛±Ú¬ı˛± øÚ(˚˛˝◊√ ¶§ød¬ Œ¬ÛÀ˚˛øÂ√À˘Úº
’±¬ı±¬ı˛ ¬ı˱p-øˆ¬À"√√±¬ı˛œ˚˛ ˙≈ø‰¬¬ı±˚˛≈¢∂d¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ fl¡±ÀÂ√› Ó¬± ¸˜±Úˆ¬±À¬ı ¢∂˝√Ìœ˚˛º 똱ڬı‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ fl¡øÍ¬Ú ¸—¶Û˙«í
155
ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¤˘ ¬ıÀȬ, øfl¡z≈¬ ¸±˜±øÊ√fl¡ Ò±¬ı˛Ì±¬ı˛ ‰¬±¬Û Ó¬±Àfl¡ ¬Û≈À¬ı˛±¬Û≈ø¬ı˛ ø¬ıÚ©Ü fl¡¬ı˛˘º ë’“±ÀÓ¬¬ı˛ fl¡Ô±í Œ˙¯∏ ˝√√˘ Ú±,
¸˜±Ê√ Ó¬±¬ı˛ øÚÀ¯∏ÀÒ¬ı˛ Ӭʫ√Úœ Ó≈¬˘˘ ά◊¬Û¸—˝√√±À¬ı˛º √±˙«øÚfl¡ ¬ı±d¬¬ıÓ¬±¬ı±√ Œ·±Î¬ˇ± ŒÔÀfl¡ ¬ı˝√√˜±Ú ŒÔÀfl¡› Œ˙¯∏¬ı˛é¬±
fl¡¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛˘ Ú± 댸±¸…±˘ fl¡ÚÀà√∏CKȬ¸í-¤¬ı˛ ‰¬±À¬Ûº ’±˜¬ı˛± ¸±ÚÀµ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¡± ¬ÛÀάˇ, ˜ÀÚ±Ê√·»
ø¬ıÀù≠¯∏À̬ı˛ õ∂øÓ¬ˆ¬±˚˛ ˜≈* ˝√√À˘› ’Ó‘¬5 Ô±øfl¡º ¬ı…øq¡˜±Ú¸ ¬¬ı…øq¡¶§±Ó¬La…À¬ı±ÀÒ¬ı˛ Œ˚ ά◊8˘ ¬ı˛”¬Û±˚˛Ì fl¡¬ı˛ÀÓ¬
Œ‰¬À˚˛øÂ√˘, Ó¬± ¸±Ô«fl¡Ó¬± Œ¬Û˘ Ú±º ø¬ı¬Û¬ı˛œÀÓ¬ ¤fl¡±ißøȬ ¬Ûø¬ı˛À26√À√ ¬ıX Ô±fl¡À˘› ά◊¬ÛÚ…±¸-Œ√˝√øȬÀÓ¬ ¬ıø˝√√¬ı˛e·
‰¬˜fl¡ Œ√ø‡ Ú±º ’z¬À¬ı˛ øfl¡z≈¬ fl¡©Ü Œ¬ÛÀÓ¬ Ô±øfl¡, Ú”Ó¬Ú ’ˆ¬…Ô«Ú±¬ı˛ Ê√Ú… õ∂d≈¬Ó¬ ˝√√˝◊√º ·Í¬Ú-ˆ¬±¯∏±√œÀ¬Û ˝‘√√À˚˛
ë¬ı˝≈√√œÀ¬Û¬ı˛ ;˘Úí ‚ÀȬøÚº ¬ıq¡À¬ı…¬ı˛ Ú¬ıœÚÓ¬±, õ∂Ô±ø¬ıÀ¬ı˛±Òœ ¸—¶®±¬ı˛˝√œÚ Œõ∂À˜¬ı˛ ¬ıø˘á¬ õ∂fl¡±˙, ’¸±Ò±¬ı˛Ì √œ5
Ú±¬ı˛œ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ë˜ÀÚ¬ı˛ ¸—¸±¬ı˛í-ø¬ı¬ı¬ı˛Ìœ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íÀfl¡ ’¸±˜±Ú… fl¡À¬ı˛ÀÂ√º Œ˚ Ú±¬ı˛œ˜≈øq¡¬ı˛ ¬ı±Ìœ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛
¬Û¬ı˛¬ıÓ¬π ά◊¬ÛÚ…±¸-ŒÂ√±ÀȬ±·äÀfl¡ ¶§±Ó¬La… ø√À˚˛ÀÂ√, Ó¬±¬ı˛ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ¬ı˛”À¬Û¬ı˛ õ∂Ô˜ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ 댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘íº ∆˙˘œ-
ø¬ı:±ÀÚ fi¬ÛÚ…±ø¸Àfl¡¬ı˛ ¬ı…øq¡Q Œ‡“±Ê√±¬ı˛ ’±¢∂˝√ ’±˜±À√¬ı˛ ¤˝◊√ Œ˙¯∏ d¬À¬ı˛ øÚÀ˚˛ ¤˘, Œ˚‡±ÀÚ ø˙䜬ı…øq¡Q ˆ¬±¯∏±-
·Í¬ÀÚ ¬ıøefl¡˜œ¬ÛÀÔ¬ı˛ ¬ÛøÔfl¬ ˝√√À˘› fl¡F¶§À¬ı˛, ˜ÀÚ¬ı˛ ¸≈˘≈fl¡¸&Ò±ÀÚ Ú¬ı˚≈· ’±ÚÀ˘Úº

ά◊À~‡¸”ø‰¬
1. ¸˝√√Ê√ ’¬Û¸±¬ı˛Ì Œfl¡Ã˙À˘ fi¬ÛÚ…±ø¸fl¡ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ øÚ¬ı˛≈ÀV˙ ˚±S±, ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡˚’¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¡, ¬ı˚˛À¸±ø‰¬Ó¬˚’fl¡±˘
˜‘Ó≈¬…¬ı˛ ¬ÛÔ Œ¬ıÀÂ√ ŒÚÚº ’¬Û¸±¬ı˛ÌÀ˚±·… ‰¬ø¬ı˛SøȬ fl¡±ø˝√√Úœ¬ı˛ õ∂À˚˛±Ê√Ú Ù≈¬À¬ı˛±À˘ øÚ˜«˜ˆ¬±À¬ı ¬ı±√ ¬ÛÀάˇº
’ÀÚfl¡ Œé¬ÀS ÚœøÓ¬-ø˙Àä¬ı˛ ¡ZiZ ¤˝◊√ ’¬Û¸±¬ı˛À̬ı˛ Œ˝√√Ó≈¬ ˝√√À˚˛ “√±Î¬ˇ±˚˛ [Œ¬ı˛±ø˝√√Ìœ¬ı˛ ˝√√Ó¬…±˚fl‘¡cfl¡±Àz¬¬ı˛
ά◊˝√◊˘]º
2. ¬ı˛À˜˙‰¬f √M√ [1886] 븗¸±¬ı˛íº
3. ¿fl≈¡˜±¬ı˛ ¬ıÀµ…±¬Û±Ò…±˚˛ [1965] ë¬ıe·¸±ø˝√√ÀÓ¬… ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ Ò±¬ı˛±í [5˜ ¸—, ¬Û‘. 14]º
4. Edel, Leon (1965) The Psychological Novel, Rupert Hart Devis, London.
5. Watt, Ian (1957) The Rise of the Novel, ‘Realism & the Novel Form’, Penguin
Books in association with Chatto & Windus, London.
6. Ibid, Ch. 3, p. 66.
7. ‘Inter-Sentence Grammar’-¤ ¬ı±Àfl¡…¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ¬ı±fl¡…-¬ıø˝√√ˆ”«¬Ó¬ õ∂¸e· ¬ı…±‡…±¬ı˛ Ê√Ú… ’±À¸º
8. Œé¬S ·≈5 [1981] ë¬ı±—˘± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ˝◊√øÓ¬˝√√±¸í [õ∂Ô˜ ‡G¬], ¬Û‘. 178º
9. Ù¬fl¡œ¬ı˛À˜±˝√√Ú Œ¸Ú±¬ÛøÓ¬, [1902] ëÂ√ ˜Ì ’±Í¬ ·≈Fí, ¬ı±—˘± ’Ú≈¬ı±√ ëά◊øÚ˙ ø¬ı‚± ≈√˝◊√ fl¡±Í¬±í [1965]
댉¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘í¬ı˛ ¸˜fl¡±À˘ õ∂fl¡±ø˙Ó¬ ›øάˇ˚˛± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¸”‰¬Ú± fl¡À¬ı˛ÀÂ√º ¤‡±ÀÚ Î¬◊¬ÛÚ…±¸·Í¬Ú øˆ¬iߺ
¬ıøefl¡˜øˆ¬iß ˜Àά˘ Œ˚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ά◊¬ÛÚ…±À¸ øÂ√˘, Ó¬±¬ı˛˝◊√ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛º
10. ¤ ø¬ı¯∏À˚˛ √œ‚« ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ά◊»¸±˝√√œ¬ı˛± ά. Œé¬S ·≈À5¬ı˛ ë¬ıøefl¡˜‰¬Àf¬ı˛ ά◊¬ÛÚ…±¸ . ø˙ä¬ı˛œøÓ¬í Œ√‡ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛Úº
156
 11. ¤ õ∂¸Àe· ¸≈µ¬ı˛ Ó¬N·Ó¬ ø¬ıÀù≠¯∏Ì ’±ÀÂ√ ά. ¬Ûø¬ıS ¸¬ı˛fl¡±À¬ı˛¬ı˛ ë¬ı±—˘± ·√… . ¬ı˛œøÓ¬·Ó¬ ’Ú≈Ò±¬ıÚí
õ∂¬ıÀ&Òº ¤øȬ ¸˜Ó¬È¬ õ∂fl¡±˙Úœ¬ı˛ ë¬ı±„√√˘± ·√… ∆˙˘œø¬ı:±Úí [1980] ¢∂À&Ô ¸—fl¡ø˘Ó¬º
12. ¤˝◊√ ‘√ø©Ü-¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú (Shift of Vision) ¬Û±ø¸« ˘±¬ıfl¡ ¤ˆ¬±À¬ı ¬ı…±‡…± fl¡À¬ı˛ÀÂ√Ú . ‘There is nothing
more disconcerting in a novel than to see the writer changing his part in this
way throwing off the character into which he has been projecting himself and
taking a new stand outside and away from the story.’ (The Craft of Fiction :
First Indian Edition, 1979, p. 87).
˘±¬ıfl¡ ¤¬ı˛¬ÛÀ¬ı˛ ‘√ø©Ü ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬ÀÚ¬ı˛ ’˙≈ˆ¬ õ∂øflË¡˚˛± ¸•ÛÀfl«¡ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú .
‘here is a new view of it, external and detached, and another mind at work, the
author’s—and that sense of having shared the life of person in the story seems
suddenly unreal.’ (Ibid, p. 88).

ά◊»¸¢∂&Ô › õ∂¬ı&Ò
¬ı±—˘±
1-8. ’±ø˙¸fl≈¡˜±¬ı˛ Œ√ [1982], Œ˚±·±À˚±· . ∆˙˘œø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ‘√ø©ÜÀÓ¬, ¸±ø˝√√Ó¬… › ¸—¶‘®øÓ¬, ¬ı¯∏« 18 .
¸—‡…± 1º
[1982], ά◊¬ÛÚ…±¸-∆˙˘œ › Œ‰¬±À‡¬ı˛ ¬ı±ø˘, õ∂˜±, ¬ı¯∏« 4 . ¸—‡…± 3º
[1983], ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ‚À¬ı˛-¬ı±˝◊√À¬ı˛ . ∆˙˘œø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ‘√ø©ÜÀÓ¬, ¸±ø˝√√Ó¬… › ¸—¶‘®øÓ¬, ¬ı¯∏« 19 .
¸—‡…± 1º
[1983], Ù¬fl¡œ¬ı˛À˜±˝√√ÀÚ¬ı˛ ëÂ√ ˜Ì ’±Í¬ ·≈Fí . ∆˙˘œø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ‘√ø©ÜÀÓ¬, øÊ√:±¸± ¬ÛøSfl¡±, ¬ı¯∏« 3 .
¸—‡…± 1º
[1983], ˜±øÚfl¡ ¬ıÀµ…±¬Û±Ò…±À˚˛¬ı˛ Ê√ÚÚœ . ∆˙˘œø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ‘√ø©ÜÀÓ¬, ¸±ø˝√√Ó¬… › ¸—¶‘®øÓ¬, ¬ı¯∏« 19 .
¸—‡…± 2º
[1983], ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œ . Ó¬±¬ı˛±˙efl¡¬ı˛ › ˜±øÚfl¡ ¬ıÀµ…±¬Û±Ò…±˚˛, ¬Û…±ø¬Û¬ı˛±¸º
[1984], øÓ¬ÚÊ√Ú± Œ¸˝◊√ øÂ√iߘ”À˘ . ‰¬Ó≈¬¬ı˛e·, øÊ√:±¸±, ¬ı¯∏« 4 . ¸—‡…± 1º
[1985], Ó¬±¬ı˛±˙efl¡À¬ı˛¬ı˛ ·ÌÀ√¬ıÓ¬± . ∆˙˘œø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ‘√ø©ÜÀÓ¬, ¸±ø˝√√Ó¬… › ¸—¶‘®øÓ¬, ¬ı¯∏« 20 .
¸—‡…± 4º
[1987], ¬ı˛¬ıœf-ά◊¬ÛÚ…±À¸ ά◊¬Û¸—˝√√±¬ı˛ . fl¡±˜…Ó¬± › ¸y±¬ı…Ó¬±, ¬ı±—˘± ø¬ıˆ¬±·œ˚˛ ¬ÛøSfl¡±, ¬ı˛¬ıœf¸—‡…±
[5-6 ¸—], ¬ı˛¬ıœfˆ¬±¬ı˛Ó¬œ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛º
9. Œé¬S ·≈5 [1986], ¬ı±—˘± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ˝◊√øÓ¬˝√√±¸ [õ∂Ô˜ ‡G¬], ¢∂&ÔøÚ˘˚˛º
10. ¬Ûø¬ıS ¸¬ı˛fl¡±¬ı˛ [1985], ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ˆ¬±¯∏±-ø˙ä › ˙¬ı˛»‰¬f, ·√…¬ı˛œøÓ¬-¬Û√…¬ı˛œøÓ¬, ¸±ø˝√√Ó¬…À˘±fl¡º
11. ˝√√œÀ¬ı˛Ú ‰¬ÀA±¬Û±Ò…±˚˛ [1982], ¬ı±—˘± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ø˙ä¬ı˛œøÓ¬, ¬Ûø(˜¬ıe· ¬ı˛±Ê√… ¬Û≈d¬fl¡ ¬Û¯∏«√º

157
˝◊√—À¬ı˛øÊ√ .
1. ˘±¬ıfl¡, ¬Û±ø¸« [1954], √± flË¡±Ù¬È¬ ’¬ıƒ øÙ¬fl¡˙±Ú, ŒÊ√±Ú±Ô±Ú fl¡…±¬Û, ˘`¬Úº
2. ˜≈˝◊√¬ı˛, ¤Î≈¬˝◊√Ú [1928], √± à√∏C±fl¡‰¬±¬ı˛ ’¬ı √± ÚÀˆ¬˘ [õ∂Ô˜ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—¶®¬ı˛Ì], ø¬ı. ’±˝◊√. ¬Û±ø¬ıvÀfl¡˙Ú¸,
Ú˚˛±øø√~º

’Ú≈˙œ˘Úœ .
1. àȬ±˝◊√À˘¬ı˛ ¬ı±—˘± ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏± ¬ı˛œøÓ¬ Ú± ∆˙˘œ fl¡œ ˝√√À¬ı, Ó¬± ’±À˘±‰¬Ú± fl¡À¬ı˛±º
2. ¬ı˛±ø˙˚˛±Ú Ù¬˜«±ø˘Ê√˜ ¸•ÛÀfl«¡ ¸—øé¬5 ’±À˘±‰¬Ú± fl¡À¬ı˛±º
3. ’¬ı˚˛¬ı ¬Û√ . õ∂Ô˜ Œ·±á¬œ¬ı˛ ˜”˘ ¬ıq¡¬ı… fl¡œ øÂ√˘, Ó¬± Œ˘À‡±º
4. ∆˙˘œ ø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ Ú±Ú± ˜˝√√˘ ¬ı˘ÀÓ¬ fl¡œ Œ¬ı±Á¡±˚˛∑
5. ά◊¬Û˘À鬬ı˛ ˜±Úfl¡ ¸•ÛÀfl«¡ Œ˘À‡±º
6. ë’±˜±À√¬ı˛ ˜Ó¬±˜ÀÓ¬í ¸±ø˝√√Ó¬…Õ˙˘œ ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛ Œfl¡±Úƒ ¬ÛÔÀfl¡ Œ¬ıÀÂ√ ŒÚ›˚˛± ˝√√À˚˛ÀÂ√∑
7. fl¡ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ∆˙˘œ fl¡œˆ¬±À¬ı ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¡¬ı˛± ˚±˚˛, Ó¬± ¸—Àé¬À¬Û ’±À˘±‰¬Ú± fl¡À¬ı˛±º
8. ·√… › ¬ÛÀ√…¬ı˛ ¡ZiZ fl¡Ó¬È¬± fl¡ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ¢∂˝√Ì fl¡¬ı˛± ˚±˚˛, Ó¬± ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¡À¬ı˛±º
9. õ∂˜≈‡Ì [˜G¬˘] fl¡œˆ¬±À¬ı ¸—‚øȬӬ ˝√√˚˛∑
10. ˙Às¬ı˛ ≈√¬ı˛”˝√Ó¬± fl¡œˆ¬±À¬ı fl¡ø¬ıÓ¬±¬Û±Àͬ ¬ı±Ò± ∆Ó¬ø¬ı˛ fl¡À¬ı˛, Ó¬± ¬ı≈øÁ¡À˚˛ √±›º
11. ˚≈øq¡¬ı˛ ·√… › ¸‘ø©Ü¬ı˛ ·À√…¬ı˛ ø¬ıˆ¬±·Àfl¡ fl¡Ó¬”√¬ı˛ ˜±Ú± ˚±˚˛, Ó¬± ’±À˘±‰¬Ú± fl¡À¬ı˛±º
12. ˆ¬±¯∏±√˙« [Ú˜«] › ø¬ı‰≈¬…øÓ¬ [ŒÎ¬øάÀ˚˛˙Ú] Œfl¡Ú ¤¬ı— fl¡œˆ¬±À¬ı ‚ÀȬ, ά◊À~‡¸˝√√ ¬ı≈øÁ¡À˚˛ √±›º
13. ·À√…¬ı˛ ∆˙˘œø¬ı‰¬±À¬ı˛ Œ˚¸¬ı ˜±Ú√G¬ [˜±Úfl¡] ά◊ø~ø‡Ó¬ ˝√√À˚˛ÀÂ√, Ó¬± ¸—Àé¬À¬Û Œ˘À‡±º
14. øflË¡àȬ±˘ › ŒÎ¬øˆ¬¬ı˛ ’Ú≈¸¬ı˛ÀÌ ∆˙˘œ¬ı˛ ’±È¬øȬ ˜±ÚÀfl¡¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ √±›º
15. ŒÂ√±ÀȬ±·Àä¬ı˛ ∆˙˘œø¬ı‰¬±À¬ı˛¬ı˛ ‰¬±¬ı˛øȬ ¸”S ¸—Àé¬À¬Û Œ˘À‡±º
16. ŒÂ√±ÀȬ±·Àä¬ı˛ ∆˙˘œ ¬ı˘ÀÓ¬ fl¡œ Œ¬ı±Á¡±˚˛∑
17. ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¬ı·πfl¡¬ı˛À̬ı˛ õ∂À˚˛±Ê√Úœ˚˛Ó¬± Œ√‡±›º
18. õ∂¸e· › ¸˜¸…±Ó¬N fl¡œˆ¬±À¬ı ά◊¬ÛÚ…±À¸ ·‘˝√œÓ¬ ˝√√˚˛∑
19. ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ’¬ı˚˛¬ı [à√∏C±fl¡‰¬±¬ı˛] õ∂‰¬ø˘Ó¬ ¸˜±À˘±‰¬Ú±˚˛ fl¡œˆ¬±À¬ı ’±À˘±ø‰¬Ó¬ ˝√√˚˛∑
20. ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ’±À˘±‰¬Ú± ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ø¬ı‰¬±À¬ı˛ fl¡Ó¬È¬± õ∂À˚˛±Ê√Úœ˚˛, Ó¬± ¸—Àé¬À¬Û Œ˘À‡±º
21. ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ∆˙˘œ ø¬ı‰¬±À¬ı˛¬ı˛ fl¡±¬ı˛Ì fl¡œ∑

158