Sie sind auf Seite 1von 25

3.

TIPOLOGÍAS TEXTUALES

3.1. Textos Poético-Narrativos

QAPARIY

Manas maypi kasqaytapas


yachakuniñachu, lamar quchapi
rumihinas tarikuni.

Chiqniwaqniysi wañunña,
kamiwaqniysi chinkanña,
usuchiwaqniysi qullunña,
kihaqniysi tukunña, ayllu
llaqtaysi chunninña.

Llapan masiysi ñakaristinhina,


katatatarisstinhina waqastin hatarimun.

Qapariy!
Qapariy!
Qapariy
Ama manchakuspa qapariqhinna qapariy.

Chaki wiqiypas suturinsi,


rumi sunquypas llampurinsi,
rumi ñawispas sullarinsi mana kutimuptiyki.

BORDA, Percy (2016). Nina Qallu, Lima Pakarina Ediciones, p. 11.

UNQUY

I
Hampatu wallqakusqan qaytu,
               chuspi millpunan rimayninpas,
ñakaywan qispiy yachakasqa,
               ayakuna chawpinpi
kachkankiraqsi puyu patachanpi.
 
Qamtam riki qaqchu llaqta,
uchkukunapi pakakuq
Imanakuykusuntaq?  
Muyurina wayqupich
Imanakuykusaqtaq?
 
“Ripuy unquy” (kruschakuykuspa)
Allinta qawariykuptiykiqa
Itaña yawarniyki
manchakuypaq timpuchkasqa.

II
Ayatakispa ayatususpa
kachkaspapas kankuchu.
Ñuqtuchallaysi kinraychamanta
llakipaq qawachikamuchkan.
Wañuyñachu astakachachkan?
 
Puyu tukusqan llaqta
         puquy pachapi
uchuyyachikuq llaqta
         tuta punchawpi
kiri nanayninta qaparkachastin…
 
Chaychu kawsay?
 
Puriytaqa purichkanchik
rumichaki wayrauma
tinkunakunanchikkama.

III
Killa manaraq chinkachkaptin
Hatun mayuman pusaykullaway!
Chaypis sunquy chaqnarayachkan
Jesusmariyayjosé
 
Garten der zwei Ufer
hatun mayu hawanpi
riqsikuyniyta uqarirqani
tukuyimakawsasqaymanta
 
Wañuyqa wayqum  maypipas
Wayquqa wañuymi kaypipas
Ichaqa punkuyki llantuchampim
sunquyta churayta munayman
sallankanankama…
 
Michiruta akchichimuy.
Unquychu churmichasuchkanki?

REGINALDO, Olivia (2021).


En Ojoxojo. https://ojoxojo.xyz/?p=911&fbclid=IwAR2Xm-
9jqq8HXj17lFOKQ2SGXETey6Eau2bzSToNQYhjO2qceqFQ8onU-kg
SAYWALLÁY
ÑAN RISQANCHIKPI

 
Llaqtan llaqtanta purispa,
Kay ñan risqanchikpi pim kasqayta rumikunallaman saqirini.
imaraq rawran, Urqukunata wasapaspa,
sunqunchiktapas mancharichispa, mayukunata chimpaspa,
wiqinchiktapas ch’akirichispa. Apuykunaq kunkallatam wayrapi uyarini:
 
Imaraq sapa musquyninchikpi Maytam maytam rinki rumilláy saywalláy
yawarninchikta qichuwanchik, maytam maytam rinki sunqulláy churilláy.
mana kallpayuq, Maytam maytam rinki rumilláy saywalláy
mana yuyayniyuq, maytam maytam rinki sunqulláy wawalláy.
llimpisqa mayu patapi  
rikcharinanchikpa. Pim kasqanchikta maskhaspa,
yaqaraq tiqsimuyumantaraq lluqsisunchik.
¿Imaraq kawsayninchikta qatimun, Quyllurkunapiñam maskhaspapas,
sapa kuti rumikunallam yachan pim
inti puñuqtin, kasqanchiktaqa.
sapa kuti  
killa mama waqaptin, Rumikunata marqarikuspa,
sapa kuti saywanchikkunatam hatarichisunman:
aqumanta quyllurkuna llakiptin, ama chinkarinanchikpaq,
manaña purisqanchikman kasqanchikta yuyarinanchikpaq.
kutinanchikpaq?  
Hinantin rumikunata luluptiyqa,
sunqun katataqninmi pim kasqaymanqa
CAHUANA, Genaro (2020). Qaqya. kutichimuwanqa:
Cusco, RCQ editores, p. 27. Puriy puriy rumilláy saywalláy
T’ikay t’ikay rumilláy saywalláy

ALVAREZ, Irma (2021). En Ojoxojo. Vol. 2.


https://ojoxojo.xyz/?p=2639&fbclid=IwAR1hSvI-F4G0ueYP-
D3mR2t5cASup5Xsx3NFHMPR67m-jcufRmuhbQsfg1c
YAKU CHAKICHA

Yaku chakichallay
Yaku chakichaykim
lluqllamun
allpapa
tinyanta
uyarispan

llapa
mikuykuna
ikllimunampaq

Yaku chakichallay
kuyasqay warmichallay
qanmi
yachanki
inti unqusqanta
killa wañusqanta
allpa iquyasqanta
Yaku chakichallay
qamuy
yakuta tarpusun
allpapa sunqumpi

PARIONA, Javier (2021). Killapa Chukchan, Lima Editorial Apogeo, p. 15


Textos narrativos
“Akshukurumanta” (Tradición oral de Ancash)

Ñawpa pachapis kasqa huk apu runa. Mikuyniyuq taqinkunapas,


uywankunapas achkallañas kasqa, ichaqa paysi kasqa rumi sunquyuq runa,
pimantapas mana llakikuq, mamanmanpunipas mana ima haywaykuy yachaq,
payachaña kachkaptinpas. Kay payachas, huk punchaw risqa wawan aqsu
allasqan chakraman. Manaraq chayachkaptinsi llumchuynin rikurusqa
payachataqa hinaspas qusanman kallpaykusqas “Waqaya mamayki
hamuchkan, papanchik mañakuqchá riki”, nistin. “Aqsukunapa yuran ukupi
pakakurqusaq”, niptinsi warmiqa qusanta aqsu yurakunawan utqaylla
pakaykusqa. Chayllapis payachaqa chakraman chayarqusqa. Llumchuyninqa
achkallaña munturayachkaq aqsukuna ñawpaqninpis sayachakasqa.
Payachaqa rikusqañas wawan pakakusqantaqa, ichaqa rikuchkaspanpas mana
rikuqhinas paymanta tapukun. “Manam kaypichu tarikun. Karu llaqtatam illan,
haykapya kutimunqa” nispas warmiqa kutichisqa, piñallaña. Payachallaqa
kutikullansi, llakisqa sunquy. Ñanpi chinkarquptinñas, muchuy sunqu warmiqa
qusanman pawaykun. “Kutikunñam, lluqsimuyña”, nistinsi aqsu yurakunata
wikapan, qarinta maskastin. Chayllapis warmiqa manchakuypaqta qaparin,
qusan aqsu uruman tikrakusqata qawariykuspan. Chaynas riki aqsu uruqa
rikurimun hinaspa kunankamapas chay urukuna kawsakunku wakchakunapa
mikunanta mikuspanku.

“Akshukuru” wintuqa iskay kimsa rikchaqmi ichaqa kay kaqmi wakinmanta


aswan sumaq. Kay wintuqa Ancash llaqta runakunapa willakuyninmi chaymi
“papa”, “chawcha” utaq “araq” nisqanchikta “akshu” simiwan riqsinku.

(versión quechua, Pablo Landeo)

_________

ARGUEDAS, José; IZQUIERDO, Francisco (1970) [1947]. Mitos, leyendas y cuentos


peruanos. Selección y Notas de José María Arguedas y Francisco Izquierdo Ríos.
Lima, Casa de la Cultura, pp.118-119.

ARÉVALO, Carlos (2014). Yachayninchikkuna, Nuestros saberes andinos. Lima,


Corporación Merú E.I.R.L. - Universidad Nacional José María Arguedas, p.100.

ATUQ
Puriqkunaqa ñanninta
hikutaspanmi millay
kichkakunata saqinku
may kasqankupi wañurinankupaq.

(Stendhal, Le Rouge et le Noir)

Wiraquchakunas kasqa, dukturkunapas. Atuqpa libruchanmantas


rimasqaku, ichaqa librupa qarallanta qawapayaspanku.
Sunqunmanpuni yaykuyta mana atichkaspankupas tukuy
imachakunatas hamutaqtukusqaku. Libruchataqa kichaparispa-
kichaparispas taspirisqaku. Libruqa manas imatapas rimarisqachu.
Dukturkunapa umanpiqa yuyayninpiqa wayrallas
muyurisqa. Qawanakusqakuhinallas liyiqtukusqankumanta
ima unanchaytapas mana atispanku. “Kay atuqqa inbidiyusum,
manam munanchu qillqanpi imapas nisqan yachananchikta”
nisqas huk wiraqucha. Hukñataqsi nisqa: “Arí! Millaymi kay
sallqaqa. Imataya pakawachkanchik”. Qawapayankusá libruchataqa.
Huksi muskin, hukñataqsi rinrinman asuykachin “icha
imallatapas niwanman” nispa. Hukñataq iskaynin makinwan
hapiykuspan librupa qaranta llaqwaykun. Huk dukturñataq rimapayan.
Chunlla. Libruchapiqa qillqallas kachkan, suyu-suyu
sisichakunahina. Yana sisichakunallas purichkan, suyuntakamalla
purisqankupi mana pantarispanku. Libruchataqa musuqmantas
taqwiykachanku, manasá imananpaschu. Dukturkunaqa
qawanakunkus, wiraquchakunapas umallankutas maywirinku
alliqmanraq ichuqmanraq. Chaynaspankus churmichakunku.

Libruchamantaqa manas ima tinkichiytapas atinkuchu. “Maldisyun


atuq” ninsi hukkaq ukullanpaqraq. “Supaypa wawan”
nin hukñataq, chaytaqa llapankus uyarisqaku. Hukñataqsi nisqa
qaparistinhina, “Llama supi atuq… Sallqa!”. Chaynas atuqtaqa
rabyasqallaña kamiykunku. Chaymantaqa puriykachankus
hamutaqtukustin. Wakinqa chinkasqahina yuyayniyuqsi
muspaykachan. Taqintin taqintin librukuna liyiq, pachak, iskay
pachak libru qillqaq, yachaysapa dukturkuna manasá atillankuchu
atuqpa libruchan liyiytaqa. “Imaynanpitaq kay libruchawan
mitkakururqanchik? Kay churmichakuywan manaraq tupachkaspanchikqa
hawkallam kawsakurqanchik. Chaymanta
rimasunchik, qillqasunchikpas” nisqas hukñataq. “Kay atuqqa
chiqap uma nanayninchikmi” nisqa hukpas, kunkanta chutaparikuspa.
“Muspachkanchikmi” nisqa hukñataq, ñawinmanta linti-
uhuschanta urquykuspan. “Imanasqataq kay libru mana rimarinchu?
Chaymanta qillqasun, hamutasun, musuq yachaykunata
qispichisunchik”. “Duktur, kamasninpim rimaykamunki” ninsi
huk wiraqucha. “Chaymi tinkusqa rimay, kuyayllapaq” nin sipasniraq
dukturapas. Chaynallasá rimanakusqaku, rimanakusqaku,
rimanakusqaku... Rimanakusqallankupis lintisniyuqña
rikurirqunku, qarachankupas sipuy-sipuychaña, chukchankupas
uchpay-uchpayñas riki. Wakinkuqa tawnachayuqñas, muqu
wasachakunaña. Lliwsi machuyarusqaku mitkakusqanku librucha
paykunapa siminman tikranankuta suyasqankupi...
Chayllapim tukun profisur, kay wintuchay. Atuqpa simin mana
riqsiq dukturkunapa isturyan riki.

Paris llaqtapi, 2020 watapa agustu killanpi

_______

LANDEO, Pablo (2021). “Atuq”. En Lliwyaq [17 cuentos quechuas]. Lima, Pakarina
Ediciones, pp. 109-110.
3.2. Textos Descriptivos:
Sama wasi

Pablo Landeo Muñoz

Tayta Manuelpa wasinman yaykuykuspayqa saguanllamantaraqmi


rikurqurqani kaspimanta pirqayuq chukllahina wasichata, ichu qatayuqta;
yaykunapaq punku hawachanpiñataqmi warkurayachkasqa huk sumaq
llaqllasqa kaspi, chaypim qillqarqusqaku «Samana Wasi», niqta. Samana
wasipa chinpallanpim tarikusqa rumimanta hatun wasi, altusniyuq,
tihawan qatasqa.
Miski simikunawan chaskiykullawaspanmi, tayta Manuelqa chay
samana wasinman pusaykuwaspan huk iskañupi tiyaykachillawarqa,
llampu-llampu uwiha qarachapi. «Kaypichá watukuqnim hamuqkunata
chaskikullan» nispa ukullaypaq nikuchkaptiymi taytakuqa, lisinsiyata
mañakuykuwaspan, yanukuna uchuy wasiman yaykuykurqa. Quntirichkaq
wasichaqa hatun wasiman laqasqahinallam kasqa, ichaqa punkupi
wirtachayuq. Samapakusqay wasiqa tapirawan wichqasqam kasqa, ñan
patallanpi, wakin wasikunamanta hatunniraq, ichaqa tumpa karuchapi.
Tiyaykuspa muyuriyniyta qawaykuptiyqa samana wasipa uku
qatanmantam wayunka sarakuna warkurayamuchkasqa: muruchukuna,
añaspa kirunkuna, qirqukuna, chullpikuna, ima. «Mamalláy, mama!»
Nispaymi utisqahinanaraq hakarayarqani warkurayaq sarakunata
qawaspay, chaymi sunquypas qunqasqaña kallpawan tipakyayta
qallarirqa. «Mama saralláy!», nispaymá rimapayayta qallarirqani,
muchaykuqhinaraq. Panqa sinpachankumanta warkusqa sara
kaspakunaqa sumaqllana kanchiriq quyllurkunam rikchakapuwarqa.
Yuraqraq, pukaraq, uqiraq, qilluraq, chiqchikunaraq, ichaqa
uchuyniraqkamalla, llaqtaykupi imaynam munakusqaykuhina. Qirqullam
kasqa tumpa hatun, allin saksachikuq ichaqa qamyaniraq. Chayraqmi
yuyayniymanpas chayaykamurqa saratipiy killakunapi tarikusqaypas.
Warkurayachkaq sara kaspakunapa kanchinqa intipa kanchintapas
pisiychirqam. Paykunapiqa runa uywaq, runa hatalliq kanchikunapa
llipipiyninmi rikchakapuwarqa chaymi «Mamalláy!» nispa huk kaq
wayunka saraman asuykuspay muchaykurqani, muchuypachamantapas,
ima yarqaymantapas paypa kanchinwan amachasqalla purikunaypaq.
3.3. Textos instructivos:
3.4. Textos Expositivos:
3.5. Textos Argumentativos:
Aviso publicitario (acompañado de grabación)

TULLU SHOP / ALLQUKUNAPAQ TUKUY IMAKUNA

Rantiqkunapaq qayakuy

Sumaq allquchayuqchu kanki? Hinaptinqa allquchayki aswan


sumaqllaña kananpaq hamuy TULLU SHOP tiyendaman, hinaspa tukuy
imakunatapas rantiykuy allquchaykipaq.

Arí taytakuna-mamakuna! Allquchanchiktaqa wawanchiktahinam


uywana.

Yaykuykamuy, ama manchakuychu. TULLU SHOP tiyendaqa,


manam kachukunchu...

(Autor: Pablo Landeo Muñoz)

LLAMKASQANCHIK KALLPACHAY / WASIPAQ LLAMKAY

Qampas qillqaspa kallpachakuy. Huk rikchaq qillqata akllay hinaspa qampas


qillqay. Qillqasqaykita apay JEMpi hamuq huénunakuyninchikpaq. Chaypi
riqsichinki yachachiqmasiykikunaman.

Bibliografía de poesía quechua (edición física):

BORDA, Edison (2018). Churmichay. Lima, Editorial PerMensam.

_____ (2016). Nina qallu. Lima, Pakarina Ediciones.


CAHUANA, Genaro (2022). Sayri. Cusco, Editorial RCQ.

_____ (2020). Qaqya. Cusco, Editorial RCQ.

GÓMEZ, Saúl (2019). Supaypa suñaynin. Lima, Nanuk Ediciones.

LUCERO, Edwin (2018). Runapa ñawin. Lima, Editorial PerMensam.

PALOMINO, Niel ([2019] 2022). T’aniwi. 2da edición. Cusco, Editorial RCQ.

PARIONA, Javier (2021). Killapa Chukchan, Lima, Editorial Apogeo.

Poesía quechua en revistas (edición física y/o virtual)

ALVAREZ, Irma (2021a). “Solo a las piedras les dejo mi esencia”. Ojoxojo. Barcelona,
Ibiza, París. <https://ojoxojo.xyz/?p=2639>

____ (2021b). “Qhawarikuway”. En Atuqpa Chupan, wata7, Yupa 7, Lima, 2021-22,


pag.50.

ALVAREZ, Irma; CARRILLO, Hugo; PALOMINO, Niel, et. al (2020). “Poesía de


Apurímac” (Pablo Landeo, Hernán Hurtado, compiladores). En Ínsula Barataria. Lima,
Año 18, N° 23, Noviembre 2020, pp: 301-361.

LANDEO, Pablo (2013). “Quyllurkuna sunquykipi ritichkan /kiraw takikuna/” (poesía


última en runasimi). En Ínsula Barataria, revista de literatura y cultura. Lima, Año 11,
No.14. Julio del 2013, pp. 177–185.

REGINALDO, Olivia (2021a). “Qichqa”, “Simi”, “Iskay qucha”, “Chinkana”. Musuq Illa.
(Proy. de Alison Krögel). <https://musuqilla.info/es/poem-author/olivia-reginaldo-es/>

____ (2021b). “Cantandofúnebre danzandomuerte”, Ojoxojo. Vol 1, 2021. Barcelona,


Ibiza, París. <https://ojoxojo.xyz/?p=911>

____ (2019). “Añasmi kani”, “Chinkana”, “Iskay qucha” “Muspay pacha”. En


Temporales, N° 11, 2019. New York University. <https://wp.nyu.edu/gsas-
revistatemporales/en-lenguas-originarias/?fbclid=IwAR227v1CG9waOclr-
xHm3I6QIEbQvKYK7WRclGRXi8pzevsYpxfmvfLxYVU>

PALOMINO, Melady; TAIPE, Dominga; CASTRO, Luz; et. al (2018). “Cuando las jóvenes
andinas toman por asalto el parnaso quechua”. En Atuqpa Chupan Riwista.
<https://www.atuqpachupan.com/2018/03/cuando-las-jovenes-andinas-toman-
por.html> Recuperado el 13/08/2022.

Bibliografía de narrativa quechua

ESPINOZA, Juan (2021). “Atuq runa kayta munan”. En Atuqpa Chupan Riwista, Wata 7,
Yupa 7, Lima 2021-2022, pp: 55-57).

ESPINOZA, Juan; ANDÍA, Elvia; PAUCAR, Eleodoro; et.al (2021-22). “Churkuchan.


Kuwintu qillqay llallinakuypi llalliqkuna 2020-2021”. En Atuqpa Chupan Riwista, Wata 7,
Yupa 7, Lima 2021-2022, pp: 75-91).
CASTILLO, Nancy; BORDA, Edison (2020). Supay atuq. Lima. Editorial Juan
Gutenberg.

ITIER César (2018). Musyarqaniñam wañunaykita (compilación). Lima, Pakarina


Ediciones.

LANDEO, Pablo (2022). “Ñuqaqa musyarqanim”. En Atuqpa Chupan Riwista blogspot.


<https://www.atuqpachupan.com/2022/11/nuqaqa-musyarqanim.html?m=1>
(Recuperado, 19/11/2022/11:19)

____ (2021a). Limapaq runasimi. Lima, Pakarina Ediciones.

____ (2021b). Lliwyaq. Lima, Pakarina Ediciones.

____ (2016). Aqupampa. Lima, Instituto Francés de Estudios andinos, Pakarina


Ediciones.

____ (2013). Wankawillka. Lima, Pakarina Ediciones.

MENESES, Porfirio (1998) Achikyay Willaykuna / Cuentos del Amanecer (versión


bilingüe, quechua-castellano). Lima Editorial Universitaria. Universidad Nacional
Federico Villarreal.

NÚÑEZ, Junior (2021). “Puchkatillu”, “Rusaliskunapa qarqukuynin”. Ripunti Para.


Antología de la narrativa corta en Ayacucho (Luis Ayala, Emilio Santa Cruz, Gonzabel
Flores, editores). Ayacucho, Editorial Amarti, pp.271-284.

NÚÑEZ, Liz; RICCE, Pedro; KARURAQMI PURIRINAY; et. al (2022). Kayanchiklaqmi,


antología de la literatura en lengua originaria. Huancayo, Editorial Lliu Yawar.

ORTIZ, Zenobio (2021). “Mana risibu munaq allquchamanta”. En Atuqpa Chupan


Riwista, Wata 7, Yupa 7, Lima 2021-2022, pp: 58-59).

PRADO, Karina; NÚÑEZ, Junior, et. al (2018). Universidad Nacional San Cristóbal de
Huamanga (2018) I Concurso de narrativa de quechua. Huamanga, Editorial Amarti.

Das könnte Ihnen auch gefallen