Sie sind auf Seite 1von 24

W e r u n b efa n ge n z u sagen h ä t t e , w as M u si k so z io lo g ie sei, d er

w ü r d e w a h rsc h ei n lic h z u e rst a n t w o r t e n : E r k e n n t n isse ü b er d as


V e r h ä l t n is z w isc h e n d en M u si k H ö r e n d e n , als vergese llsc h a fte !
ten E i n z e lw ese n , u n d d e r M u si k selbst. Solc h e E r k e n n t n isse b e !
d ü rft e n d er ausged e h n teste n e m p irisc h e n F o rsc h u ng. Sie a b e r
lie ß e n u r d a n n p r o d u k t i v sich b egin n e n , erh öb e n u r d a n n sich
ü b er d ie Z u sa m m e n st e llu n g u n b e re d t e r F a k t e n , w e n n d ie P r o !
b le m e b ereits t h eoretisch st r u k t u r ie r t si n d ; w e n n m a n w e i ß , w as
r e le v a n t ist u n d w o r ü b e r m a n A u fsc h lu ß ge w in n e n w i l l . D a z u
m ag ein e spe z ifisc h e F r ag es t e ll u n g besser h e lfe n als allge m e i n ste
B e t ra c h t u n ge n ü b er M u si k u n d G esellsc h aft . Ich besc h äftige m id i
also z u n äc hst, t h eoretisc h , m i t ty p isc h e n V e r h a l t e n sw e ise n des
m usik alisc h e n H ö r e n s u n t e r B e d i n gu n ge n d e r gege n w ä r t ige n
G esellsc h aft . D a b e i k a n n v o n fr ü h e re n Si t u a t io n e n n ich t ein fac h
abgeseh en w e r d e n ; so nst ve rflösse d as heu te C h a ra k t e r ist isc h e .
A n d e re rse i ts f e h l t es, w i e in v ie le n Se k t o re n d er m a t e r ia le n
So z io log ie , a n v e rgle ic h b a re n u n d z u v e r lässig e n F o rsc h u n gs !
d a te n f ü r d ie V e rg a n ge n h e i t . I h r e A b w ese n h e i t w i r d in d er
w isse nsc h aftlic h e n D is k u ssio n gern d a z u b e n u t z t , K r i t i k an B e !
steh en d e m d a m i t z u e n tsc h ärfe n , d a ß es eh ed e m v er m u t lic h auch
nicht besser gew ese n sei. J e m e h r d ie F orsc h u ng a u f d ie F es t !
ste llu n g v o r fi n d l ic h e r D a t e n oh n e R ü c k sic h t a u f d ie D y n a m i k
sich rich tet, in d ie sie verfloc h te n sin d , d esto a p o loge t isc h er w i r d
sie; d esto m e h r n eigt sie d a z u , d en Z u s t a n d , d e r i h r t h em atisch
ist, als ein L e t z t es h in z u n e h m e n , im d o p p e lt e n Si n n a n z u e r k e n !
n en. V ersic h er t w i r d e t w a , d ie M i t t e l m ech an isch er M asse n p r o !
d u k t io n h ä t t e n M u si k an U n ge z ä h l t e erst h era n ge t rage n , u n d
d as H ö r n iv e a u h ä t t e d esh alb , nach B eg r iffe n statistisc h er A l lg e !
m ein h eit, sich geh ob en . H e u t e m öch te ich a u f d iesen K o m p l e x
n ich t einge h e n , a n d e m w e n ig Segen ist: d ie u n verd rosse n e Ü b e r !
z e ugu n g v o m k u l t u r e lle n F o r tsc h r i t t u n d d ie k u l t u r k o n se r v a t iv e
Je r e m ia d e ü b er d ie V erfla c h u n g sin d e i n a n d e r w ü r d ig . M a t e r i a !
lien z u r v e r a n t w o r t lic h e n A n t w o r t a u f das P ro b le m fin d e n sich
in d er A r b e i t v o n E . Su c h m a n , d ie u n t e r d em T i t e l > I n v i t a t io n
to M usic< in dem B a n d >Ra d io Researc h 1 9 4 K in N e w Y o r k
ersch ienen ist. Ich trage auch k e in e b elaste te n T h ese n ü b er d ie
V e r t e il u n g d e r H ö r t y p e n v o r . Sie sin d le d iglic h als q u a l i t a t i v
be z eic h n en d e P r o f i le ged ac h t, a n d en en e t w as ü b er m usik alisc h es
H ö r e n als einen so z iologisc h e n I n d e x , m öglic h erw eise auch ü b er
seine D iffe r e n z ie r u n ge n u n d D e t e r m i n a n t e n a u fle u c h t e t. W a n n
i m m er A ussage n ge m ac h t w e r d e n , d ie q u a n t i t a t iv k li n ge n - d as-
lä ß t auch in t h eoretisch -so z iologisc h e n E r w äg u n g e n k a u m ga n z
sich v er m e id e n - , sin d sie z u ü b e r p r ü fe n , n ich t als b ü n d ige
B e h a u p t u n ge n ge m ein t. F a s t ü b erflüssig z u u n terstreic h e n , d a ß
d ie H ö r t y p e n nicht chemisch rein V or k o m m e n . D e r a llge m ein e n
Sk e p sis d er em pirisch en W issensch aft gegen T y p o lo g ie n , z u m a l
d e r Psy c h o logie , set z en sie ge w i ß sich aus. W as, nach ein er so l !
chen T y p o lo g ie , u n ver m e id lic h äls M isc h t y p r a n g ie r t , ist in
W a h r h e i t k e in solcher, so n d ern Z e u g n is dessen, d a ß d as ge !
w ä h l t e S t i l isa t io n sp r i n z i p dem M a t e r i a l a u fg e n ö t ig t ist; A u s !
d ru c k ein er m et h od isch en Sc h w ie rig k e i t , n ich t ein er B esc h a ffe n !
h eit d er Sache selbst. D e n n oc h sin d d ie T y p e n n ich t w i ll k ü r lic h
ausged ac h t. Sie sin d K r is t a ll isa t io n sp u n k t e , b esti m m t v o n
gru n dsä t z lic h e n E r w äg u n g e n z u r M u si k so z io logie . G e h t m a n
ein m al d a v o n aus, d a ß d ie gesellsch aftlic h e P r o b le m a t i k u n d
K o m p l e x i t ä t auch d u rch W id ersp rü c h e im V e r h ä l t n is z w isc h en
m usik alisc h er P r o d u k t io n u n d R e z e p t io n , ja in d er S t r u k t u r des
H ö r e n s selbst sich a usd rü c k t, so w i r d m a n k ein bruc h loses K o n !
tin u u m v o m v o l l a d ä q u a t e n bis z u m be z ie h u ngslose n o d er
su rroga t h a ft e n H ö r e n e r w a r t e n d ü r fe n , so n d ern eh er, d a ß jen e
W id ersp rü c h e u n d G ege n sä t z e auch in d er B esc h affe n h ei t des
m usik alisc h e n H ö r e n s u n d in den H ö rge w o h n h e i t e n sich n ie d er-
sc h lagen. W id ersp rü c h lic h k ei t h ei ß t D is k o n t i n u i t ä t . D as sich
W id ersp rec h e n d e ersch ein t gege n ein a n d er abgese t z t. D ie R e !
flex io n a u f d ie trage n d e gesellsc h aftlic h e P r o b le m a t i k d er M u si k
ebenso w ie ausgeb reite te Beo b ac h t u n ge n u n d d eren v ie lfa c h e
Se lb st k o r r e k t u r h ab en z u d er T y p o lo g ie ge f ü h r t . H a t m an sie
ein m al in em p irisc h e K r i t e r i e n ü b erse t z t u n d z u reic h en d e r p ro b t ,
w ä r e sic freilic h a b er m a ls z u m o d ifi z iere n u n d d iffe re n z ie re n ,
insb eso n d ere b ei m T y p u s des U n t e r h a l t u n gsh ö re rs. J e grö b e r d ie
G e isteser z e u g n isse si n d , d en en So z io log ie n a c h fr ag t , d esto fe i n e r
m üssen d ie V e r f a h r e n w e r d e n , d ie d er W ir k u n g solch er P h ä n o !
m ene gerech t w e r d e n so lle n . W e i t sc h w erer ein z use h e n , w a r u m
ein Sc h lager b elieb t u n d ein a n d e re r u n b e lie b t ist, als w a r u m a u f
B a c h m e h r an gesp roc h e n w i r d als a u f T e le m a n n , a u f ein e
H a y d n -S y m p h o n i e m e h r als a u f ein St ü c k v o n S t a m i t z . A bsic h t
d e r T y p o lo g i e ist, im B e w u ß tse i n gesellsc h aftlic h er A n t a g o n is !
m en , v o n d e r Sac h e, n ä m lic h d e r M u si k selbst, h er d ie D is k o n t i !
n u i t ä t d e r R e a k t io n e n a u f je n e p la u sib e l z u gr u p p ie r e n .
D ie T y p o l o g i e ist a lso b lo ß id e a l t y p isc h z u v e rst e h e n ; d as t e il t
sie m it a lle n . Ü b e rgä n g e b leib e n ausgesc h alte t. S i n d d ie t r ag e n !
den E r w ä g u n g e n t r if t ig , so d ü rfte n doch i m m er h in d ie T y p e n ,
o d e r w e n igste n s ein ige v o n i h n e n , p last isc h er v o n e i n a n d e r sich
abse t z e n , als es ein er w isse nsc h aftlic h e n G esi n n u n g w a h rsc h e i n !
lich d ü n k t , d ie i h re G r u p p e n le d iglic h in st r u m e n t e il o d e r n ach
b egr iffslose r E i n t e i l u n g des e m p irisc h e n M a t e r i a ls, n ic h t nach
de m Si n n d e r P h ä n o m e n e b ild e t . M öglic h so llt e es sein, f ü r d ie
e i n z eln e n T y p e n so h a n d fest e M e r k m a le a n z u ge b e n , d a ß R ec h t
o d e r U n re c h t i h re r A n n a h m e en tsch ied en , gege b e n e n fa lls d ie
V e r t e i l u n g festgest e llt , auch ein iges a n so z ia le n u n d so z i a l p sy !
chologisch en K o r r e la t io n e n ausge m ac h t w e r d e n k a n n . U m jedoc h
fr u c h t b a r z u w e r d e n , m ü ß ten d e r le i e m p irisc h e U n tersu c h u nge n
sich o rie n t ie re n a m V e r h ä l t n is d e r G ese llsc h a ft z u den m u si k a !
lischen G ege n st ä n d e n . Je n e ist d e r I n b e g r i f f d e r H ö r e r o d er
N ic h t h ö r e r v o n M u si k , a b e r o b je k t iv e s t r u k t u r e lle B esc h a ffe n !
h eite n d e r M u si k d e ter m i n iere n doch w o h l d ie H ö r e r r e a k t io n e n .
D e r K a n o n , d e r d ie K o n st r u k t io n d e r T y p e n lei te t, b e z ie h t
sich d a r u m n ic h t, w i e b ei b lo ß s u b je k t iv geric h tete n e m p irisc h en
E r h e b u n ge n , le d iglic h a u f G esc h m ac k , V o r l ie b e n , A b n e ig u n ge n
u n d G e w o h n h e i t e n d e r H ö r e n d e n . V ie l m e h r lieg t ih m z u gr u n d e
d ie A n ge m esse n h e it o d e r U n a n ge m esse n h e i t des H ö r e n s ans G e !
h ö r t e. V o r a u sg ese t z t ist, d a ß W e r k e ein in sich o b je k t iv S t r u k t u !
riert es u n d S i n n v o l les si n d , d as d e r A n a ly s e sich ö ff n e t u n d d as
in versc h ied e n e n G r a d e n d e r R ic h t ig k e i t w a h rge n o m m e n u n d
e r fa h r e n w e r d e n k a n n . D ie T y p e n w o lle n , o h n e a l l z u stre ng
d a r a n sich z u b i n d e n u n d o h n e V o l ls t ä n d ig k e i t z u b ea nsp ru c h e n ,
einen Bereic h abstec k en , d e r v o n d e r v o l le n A d ä q u a n z des H ö !
rens, w i e sie dem e n t w ic k e lte n B e w u ß tse in d er fo r tgesc h ri t t e n !
sten B e r u fs m u si k e r en tsp ric h t, bis z u gä n z lic h e m U n v e rs t ä n d n is
u n d v ö l l ig e r I n d iffe r e n z z u m M a t e r i a l reich t, d ie ü b rige n s
k ein esw egs m it m usik alisc h er U n e m p fä n g lic h k e i t z u verw ec h se l n
ist. D oc h ist d ie A n o r d n u n g n ich t e i n d i m e n sio n a l; u n t er v e r !
schiedenen G esic h tsp u n k te n m ag b a l d d ieser, b a ld je n ?r T y p u s
n ä h er z u r Sac h e sein. C h a ra k t e r ist isc h e V e r h a l t e n sw e ise n sin d
w ic h t ige r als d ie logische K o r r e k t h e i t d er K l a ss if i k a t io n . U b e r
d ie S ig n ifi k a n z d er sich h eraush eb e n d e n T y p e n w e r d e n M u t !
m a ß u n ge n ausgesproch en .
D ie Sc h w ie rig k e i t , w issensc h aftlic h des su b je k t iv e n G e h a l ts m u !
si k a lisc h er E r f a h r u n g , ü b er d ie äu ß erlic hsten I n d ic es h in a us,
sich z u versic h er n , ist n a h e z u p r o h i b i t iv . D as E x p e r i m e n t m ag
I n t e n si t ä tsgr a d e d er R e a k t io n , k a u m d ere n Q u a l i t ä t erreic h en .
D ie b uc hstäblic h en e t w a p h ysio logisc h e n u n d m e ß bare n W i r k u n !
gen , d ie ein e M u si k ausü b t - m a n h a t sich d a soga r m it B e !
sc h leu n igu ngen des Pu lssc h lags abgegeb e n - , sin d k e in esw egs
iden tisch m it d er äst h etisch en E r f a h r u n g eines K u n s t w e r k s als
K u n s t w e r k . M u si k a lisc h e I n t r o sp e k t io n ist ü b era us u n ge w i ß .
V o l le n d s d ie V e r b a l isie r u n g des m usik alisc h E r le b t e n stö ß t bei
den m eisten M ensch en a u f u n ü b er w i n d lic h e H i n d e r n isse , so w e i t
sie n ich t ü b er d ie tech nische T e r m i n o log ie v e r f ü g e n ; ü b erd ies ist
d er v e r b a le A u sd r u c k schon v o r f i l t r i e r t u n d sein E r k e n n t n is w e r t
f ü r d ie p r i m ä re n R e a k t io n e n d o p p e l t fr ag lic h . D a r u m schein t
d ie D iffe r e n z ie r u n g d er m usik alisc h e n E r f a h r u n g m i t R ü c ksic h t
a u f d ie spez ifisch e B esc h affe n h eit des G ege n st a n d s, a n d e r das
V e r h a l t e n a b lesb a r w i r d , d ie fr u c h t b a rst e M e t h o d e, u m in je n e m
S e k t o r d er M u si k so z io logie , d er d ie M ensch en u n d n ich t d ie
M u si k an sich b e h a n d e lt , ü b er T r i v i a l i t ä t e n h i n a usz u ge la n ge n .
D ie F r ag e nach den K r i t e r i e n d er E r k e n n t n is des E x p e r t e n , d em
m an leic h t d ie K o m p e t e n z d a f ü r z usc h ieb t, u n t e r lieg t selbst d er
gesellsc h aftlic h en w ie d er in n er m usi k alisc h e n P r o b le m a t i k . D i e
c c m m u n is o p i n io eines Sa c h v e rst ä n d ige n gre m iu m s w ä r e k e in e
z u reic h en d e B asis. D ie D e u t u n g des m usik alisc h e n G e h a l ts e n t !
scheidet sich in d er in n ere n Z usa m m e n se t z u n g d er W e r k e u n d
in eins d a m i t k r a f t d er T h e o r ie , w elc h e m it d ere n E r f a h r u n g sich
verbin d et.
D e r E x p e r t e selbst w ä r e , als erster T y p u s , d u rch gä n z lic h a d !
ä q u a tes H ö r e n z u d efin iere n . E r w ä r e d er v o l l b e w u ß t e H ö r e r ,
d em t e n d e n z iell nichts e n tge h t u n d d e r z ugleic h in jed e m A u g e n !
b lic k ü b er d as G e h ö r t e Rec h ensc h aft sich a b leg t . W e r e t w a , z u m
erste n m al m it einem a u fge löst e n u n d h a n d fest e r a rc h i t e k to !
n isc h er St ü t z e n e n t ra t e n d e n St ü c k w i e dem z w e i t e n S a t z v o n
W eb ern s S t re ic h t r io k o n f r o n t i e r t , dessen F o r m t e il e z u n en n en
w e i ß , d e r w ü r d e , f ü rs erste, d iesem T y p u s ge n üge n . W ä h r e n d er
de m V e r l a u f auch v e r w ic k e l t e r M u si k sp o n t a n fo lg t , h ö r t er
d as A u f e i n a n d e r fo lg e n d e : v e rga n ge n e , g eg e n w ä r t ige u n d z u !
k ü n ft ige A u ge n b lic k e so z usa m m e n , d a ß ein Si n n z u sa m m e n h a n g
sich h e r a u s k r is t a llisie r t . A u c h V e r w ic k l u n ge n des G le ic h z e i t ige n ,
also k o m p l e x e H a r m o n i k u n d V i e ls t i m m ig k e i t , f a ß t e r d is t i n k t
a u f . D i e v o l l a d ä q u a t e V e r h a l t e n sw e ise w ä r e als st r u k t u re lles
H ö r e n 1 z u be z eic h n en . Sein H o r i z o n t ist d ie k o n k r e t e m u si k a !
lische L o g i k : m a p v e rst e h t , w as m a n in sein er fre ilic h n ie buch !
st ä b lic h - k a u sa le n N o t w e n d ig k e i t w a h r n i m m t . O r t d ieser L o g i k
ist d ie T e c h n i k ; d e m , dessen O h r m i t d e n k t , sin d d ie ei n z eln e n
E le m e n t e des G e h ö r t e n m eist sogleich als technische geg e n w ä r t ig,
u n d in tech nischen K a t eg o r ie n e n t h ü ll t sich w ese n tlic h d e r S i n n !
z usa m m e n h a n g. D iese r T y p u s d ü rft e h eu te e i n iger m a ß e n a u f
den K r e is d e r B e r u fs m u si k e r b esc h rä n k t sein, o h n e d a ß alle diese
sein e K r i t e r i e n e r f ü l l t e n ; v ie le R e p ro d u z ie r e n d e w e r d e n ih n en
e h er sich w id e rse t z e n . Q u a n t i t a t i v k o m m t d er T y p w a h rsc h e i n !
lich. k a u m in B e t ra c h t ; e r m a r k i e r t den G r e n z w e r t ein er R e i h e
d er v o n ih m sich e n t fe r n e n d e n T y p e n . V o rsic h t ist gebo te n , d as
P r i v i l e g d e r P ro fessio n e lle n a u f d iesen T y p u s n ic h t e i lf e r t ig aus
d em gesellsc h aftlich en E n t fr e m d u n gsp r o z e ß z w isc h e n d em o b !
je k t iv e n G e is t u n d d en I n d iv i d u e n in d e r b ü rgerlic h e n S p ä t !
p h ase z u e r k lä r e n u n d d a m i t den T y p u s selb er z u d is k re d i t ie re n .
Se i t Ä u ß e r u n ge n v o n M u si k e r n ü b e r lie fe r t sin d , b illige n sie d as
v o l l e V e rs t ä n d n is i h re r A r b e i t e n m eistens n u r ih resgleic h en z u .
D ie z u n e h m e n d e K o m p l i z i e r t h e i t d e r K o m p osi t io n e n w i r d j e !
doch w o h l den K r e is d er v o l l Z u s t ä n d ig e n , je d e n fa lls r e l a t i v
a u f die w ac hse n d e Z a h l d e r ü b e r h a u p t M u si k H ö r e n d e n , v e r !
k le i n e r t h ab e n .
W e r a lle r d i n gs aus a lle n H ö r e r n E x p e r t e n m ach en w o l l t e , v e r -
1 D e r B eg r iff ist sp e z ifi z ie r t u n d e n t fa l t e t i n : T h e o d o r W . A d o r n o , D e r
getreue K o r r e p e t i t o r . F r a n k f u r t a. M . 19 6 3, S. 39 ff.
h ielte u n t e r den o b w a lt e n d e n gesellsc h aftlic h en B e d i n gu n ge n sich
in h u m a n u top istisch . D e r Z w a n g , den d ie i n t eg r a le G es t a l t des
W e r k s a u f d en H ö r e r ausü b t, ist u n v e r e i n b a r n ic h t n u r m it
sein er B esc h affe n h ei t, sein er Si t u a t io n u n d dem S t a n d n ic h t !
p ro fessio n e lle r m usik alisc h er B i l d u n g so n d ern auch m it i n d i v i !
d u e ller F re i h e i t . D as legi t i m ie r t , gege n ü b er d e m T y p u s des
E x p e r t e n - H ö r e rs, d en des g u t e n Z u h ö r e rs. A u d i e r h ö r t ü bers
m usik alisc h E i n z e l n e h i n a u s; v o l l z i e h t sp o n t a n Z u sa m m e n !
h änge, u r t e i l t b egrü n d e t, n ic h t b lo ß nach P r est ige k a t ego r ie n
o d er gesc h m ac k lich er W i l l k ü r . A b e r er ist d e r tech nischen u n d
s t r u k t u re lle n I m p l i k a t io n e n n ich t o d e r n ich t v o l l sich b e w u ß t .
E r v e rst e h t M u si k e t w a so, w i e m a n d ie eigen e Sp rac h e v e rst e h t ,
auch w e n n m an v o n i h re r G r a m m a t i k u n d S y n t a x n ich ts o d er
w e n ig w e i ß , u n b e w u ß t d e r i m m a n e n te n m usik alisc h e n L o g i k
m äch tig. D iese r T y p w i r d ge m ein t v o n d e r R e d e v o n ein em
m usik alisc h e n M ensch en , w o f e r n m a n d ab ei ü b e r h a u p t noch an
d ie F ä h ig k e i t z u u n m i t t e lb a re m , si n n v o lle m M i t h ö r e n sich e r !
i n n er t u n d n ich t d a m i t sich b egn ügt, d a ß ein er M u si k »m öge«.
Solc h e M u s i k a l i t ä t b e d u rft e h istorisc h ein er gew isse n H o m o !
ge n i t ä t d er m usik alisc h e n K u l t u r ; d a r ü b e r h i n a us ei n iger G e !
sch lossen heit des G esa m t z u st a n d es, w e n igste n s d e r a u f d ie
K u n s t w e r k e reagiere n d e n G r u p p e n . E t w a s d ieser A r t w i r d bis
ins n eu n z e h n te Ja h r h u n d e r t h in ein in höfischen u n d a r is t o k r a !
tischen Z ir k e l n ü b erle b t h ab e n . N o c h C h o p i n h a t in ein em B r i e f
z w a r ü b er d ie z erstre u te L e b e n sfo r m d e r gro ß e n G esellsc h aft
sich b e k lag t , z ugleic h a b e r eigen tlic h es V e rs t ä n d n is i h r z u g e !
sproch en , w ä h r e n d er dem B ü rge r t u m v o r w i r f t , d a ß es st a t t
dessen n u r Si n n f ü r d ie erstau n lic h e circensisch e L e ist u n g —
h eu te w ü r d e m an sage n : d ie sh o w - h ab e. B e i P r o u s t ersch ein en
F ig u r e n , d ie diesem T y p u s z u rech n en , in d er S p h ä r e G u e r m a n -
tes, so d er B a ro n C h a r l u s. Z u m u t m a ß e n w ä r e , d a ß d er gu te
H ö r e r , w ie d e r u m p r o p o r t io n a l z u r a n w ac hse n d e n Z a h l d er
M u si k h ö r e r ü b e r h a u p t , m it d e r u n a u f h a l tsa m e n V e r b ü rg e r !
lich u ng d er G esellsc h aft , dem Sieg des T a usc h - u n d L e ist u n gs !
p r i n z ip s i m m er selte n er w i r d u n d z u versc h w i n d e n d ro h t . E i n e
P o la r isie r u n g nach den E x t re m e n d e r T y p o l o g i e h in k ü n d ig t sich
a n : te n d e n z iell v e rst e h t h eu te ein er e n t w e d e r alles o d e r n ich ts.
M itsc h u ld ig ist se lbstverstä n d lic h d er V e r f a l l d er m usik alisc h e n
I n i t i a t i v e des N ic h t p r o fessio n e lle n u n ter m D r u d e v o n M asse n !
m ed ien u n d m echan isc h er R e p r o d u k t i o n . A m eh esten d ü rfte d er
A m a t e u r d o r t noch ü b erleb e n , w o R est e ein er a r isto k ra t isc h e n
G esellsc h aft sich e r h a l t e n h ab en w i e in W ie n . I m k le i n ere n
B ü rg e r t u m d ü rft e d e r T y p u s schon k a u m m e h r sich fi n d e n ,
a u ß er bei pole m isc h en E i n z e lg ä n ge r n , d ie bereits z u den E x !
p er te n h i n ü b ersp ie le n , m it denen im ü b r ige n fr ü h e r d ie gu ten
H ö r e r w e i t besser sich v e rst a n d e n , als h eu te d ie soge n a n n te n
G e b i l d e t e n m it d e r a v a n c ie r t e n P r o d u k t io n .
So z io logisc h h a t d as E r b e dieses T y p u s ein d r i t t e r, d e r eigen tlic h
b ü rgerlic h e a n ge t re te n , m a ß geb e n d u n t e r den O p e r n - u n d K o n !
z ertb esu c h ern . M a n m ag ih n den B i l d u n gs h ö r e r o d e r B ild u n gs
k o nsu m e n t e n n en n en . E r h ö r t v i e l, u n t e r U m st ä n d e n u n e rsä t t !
lich, ist gu t i n fo r m ie r t , sa m m e l t Sc h a llp la t t e n . M u si k r esp e k t ie r t
e r als K u l t u rg u t , v ie lfa c h als e t w as, w as m a n u m d er eigen en
so z ia le n G e l t u n g w i l l e n k e n n e n m u ß ; diese A t t i t ü d e reich t v o m
G e f ü h l e r n st h a ft e r V e r p flic h t u n g bis z u m v u lg ä r e n Sn o b ism us.
D as sp o n ta n e u n d u n m i t t e lb a re V e r h ä l t n is z u r M u si k , d ie F ä !
h ig k e i t des st r u k t u re lle n M i t v o l l z u gs, w i r d su bst i t u ie r t d ad u rc h ,
d a ß m a n so v ie l w i e n u r m öglic h a n K e n n t n isse n ü b er M u si k ,
z u m a l ü b e r B iogra p h isc h es u n d ü b er d ie M e r i t e n v o n I n t e r p r e !
ten a n h o r t e t , ü b e r d ie m a n st u n d e n la n g n ic h tig sich u n t e r h ä l t .
D iese r T y p u s v e r f ü g t n ich t selten ü b er a usgeb rei te te K e n n t !
n is d e r L i t e r a t u r , a b er d e r a r t , d a ß m a n d ie T h e m e n b er ü h m ter
u n d i m m er w ie d e r h o l t e r M u si k w e r k e su m m t, d as V e r n o m m e n e
sogleic h id e n t ifi z ie r t . D ie E n t f a l t u n g ein er K o m p o si t io n ist
gle ic h gü lt ig, d ie H ö rs t r u k t u r a to m ist isc h : d er T y p u s la u e r t a u f
b esti m m te M o m e n te, ve r m e i n t lic h schöne M e lo d ie n , gra n d iose
A u ge n b l ic k e. Se i n V e r h ä l t n is z u r M u si k h a t i nsgesa m t e t w as
F etisc h istisc h es2. E r k o n su m ier t nach dem M a ß st a b d er ö ffe n t !
lichen G e l t u n g des K o n su m ie r t e n . D ie F r e u d e a m V e r z e h r , an
d e m , w a s nach sein er Sp rac h e d ie M u si k ih m gib t , ü b e r w ieg t d ie
an i h r selbst als einem K u n s t w e r k , d as v o n ih m fo r d e r t . V o r ein
o d e r z w e i G e n e r a t io n e n p fleg t e d ieser T y p u s als W ag n e r ia n e r
sich z u ge r ie re n ; h eu te w i r d er e h er a u f W ag n e r sc h i m p fe n .
Besu c h t er d as K o n z e r t eines G e ige rs, so in teressier t ih n , w as er
2 V g l. T h e o d o r W . A d o r n o , D isso n a n z e n . G ö t t i n ge n 19 63, S. 9 ff. [je t z t
o. S. 14 f f .] .
dessen T o n n en n t, w e n n n ich t ga r d ie G e ig e ; beim Sä n g e r d ie
S t i m m e; beim P ia n ist e n gelege n tlic h , w ie d er F l ü ge l gest i m m t
ist. E r ist d er M a n n d er W ü r d ig u n g. D as e i n z ige, w o r a u f d ieser
T y p u s p r i m ä r a n sp ric h t , ist d ie e x o r b i t a n t e , so z usagen m e ß b are
L e ist u n g, also e t w a h alsbrech erische V ir t u o s i t ä t , ga n z im Si n n
des s h o w -I d e a ls. I h m i m p o n ie r t T ec h n i k , d as M i t t e l, als Se lb st !
z w e c k ; i n so fer n ist er g a r nich t so w e i t v o m h eu te v e r b re i t e t e n
M asse n h öre n . A l le r d i n gs ge b ä r d e t er sich m asse n fein d lic h u n d
e li t ä r . Sei n M ilie u ist d as o b ere u n d geh oben e B ü rge r t u m , m it
Ü b e rgä n ge n z u m k le i n e n ; sein e I d e o log ie m eist w o h l r e a k t io n ä r
k u l t u r k o n se r v a t iv . Ste ts f as t ist e r d e r e x p o n ie r t e n n euen M u si k
fe i n d lic h ; m a n b e w e ist sich sein z ugleic h W er te er h al t e n d es u n d
d isk ri m i n iere n d es N i v e a u , in d e m m a n ge m ei nsa m gegen d as
a ngeb lic h v e rr ü c k t e Z e u g w e t t e r t . K o n fo r m is m u s, K o n v e n t i o -
n a li t ä t d efin iere n w e i t h i n den So z ia lc h a r a k t e r dieses T y p u s.
Q u a n t i t a t iv w ä r e auch er, selbst in L ä n d e r n gro ß e r m u si k a l i !
scher T r a d i t i o n w ie D e u tsc h la n d u n d Ö sterreic h , i m m er noch als
recht u n erh eb lic h ein z usc h ä t z e n , w e n ngleic h er m er k lic h m e h r
R e p räse n t a n t e n u n ter sich b e fa ß t den n d er z w e i t e . D oc h h a n d e l t
es sich u m eine Sc h lüsselgru p p e. Sie en tsch eidet w e i tge h e n d ü b er
d as o ffi z ie l le M usi k le b e n . N ic h t n u r r e k r u t ie re n sich aus i h r
w o h l d ie St a m m a b o n n e n t e n d er gro ß e n K o n z er tgese llsc h a ft e n
u n d d er O p e r n h ä u se r; n ich t n u r je n e, d ie z u F estst ä t t e n w ie
Sa l z b u rg u n d B a y r e u t h p ilge r n , so n d ern insb eso n d ere auch die
G re m ie n , w elc h e d ie P rog ra m m e u n d S p ie lp lä n e gesta lte n , v o r
alle m d ie a m erik a n isc h e n K o m it e e d a m e n d er p h ilh ar m o n isc h e n
K o n z e r t e . Sie le n k en jen en v er d i n glic h t e n G esc h m ac k , d er dem
k u lt u r i n d u st rie lle n z u U n rec h t sich su p e r io r f ü h l t . I m m e r m e h r
d e r v o n d iesem T y p u s v e r w a l t e t e n m usik alisc h e n K u l t u rg ü t e r
v e r w a n d e l n sich in solche des m a n ip u lie r t e n K o n su m s.
A n z usc h lie ß e n w ä r e ein T y p u s , d er e b e n fa lls n ich t v o n d er R e l a !
tio n z u r spez ifisch en B esc h affe n h e i t des G e h ö r t e n , so n d ern vo n
d er gege n ü b er dem O b je k t w e i t h i n v e rse lbst ä n d ig t e n eigen en
M e n t a l i t ä t sich b estim m en lä ß t : d er des e m o t io n a le n H ö r e r s .
Sei n V e r h ä l t n is z u r M u si k ist w e n ige r st a r r u n d i n d ir e k t als
d as des K u l t u r k o n su m e n t e n , d a f ü r a b e r in a n d ere m B e t ra c h t
noch w e i t e r w eg v o m V e r n o m m e n e n : es w i r d ih m w ese n tlic h z u r
A u slösu n g sonst v e r d r ä n g t e r o d er v o n z iv ilisa to risc h e n N o r m e n
ge b ä n d ig t e r T r ie b r eg u n ge n , v ie lfa c h z u ei n er Q u e lle v o n I r r a !
t io n a l i t ä t , d ie den in den B e t r ie b r a t io n a l e r Se lb st e r h a l t u n g u n !
erb i t t lic h E i n gesp a n n t e n ü b e r h a u p t noch gesta t t e t, irge n d e t w as
z u fü h le n . H ä u f ig ge n ug h a t er k a u m m e h r e t w as m it d er G e !
s t a l t des G e h ö r t e n z u t u n : d ie F u n k t io n ist ü b e r w iege n d jen e
auslöse n d e. G e h ö r t w i r d nach dem S a t z v o n den spez ifisch en
Si n n ese n ergie n : m a n e m p fi n d e t L ic h t , w e n n einem a u f d as A u g e
ge h au e n w i r d . D oc h m ag d ieser T y p u s tatsäc h lic h b eso n d ers
s t a r k a u f si n n f ä l l ig e m o t io n a l ge tö n te M u si k , w i e T sc h a i-
k o w s k y , a n sp rec h e n ; z u m W ein e n ist er leic h t z u b rin ge n . D ie
Ü b e rgä n g e z u m K u l t u r k o n su m e n t e n sin d flie ß e n d : auch in d es !
sen A rse n a l f e h l t selten d ie B e r u f u n g a u f d ie G e f ü h ls w e r t e
ech ter M u si k . D e r e m o t io n a le H ö r e r schein t - v ie lle ic h t u n ter m
B a n n des m usik alisc h e n K u l t u r r esp e k ts - in D e u tsc h la n d w e n i !
ge r c h ara k terist isc h als in angelsächsisc h en L ä n d e r n , w o d er
s t r i k t e r e z iv ilisa t o r isc h e D r u c k z u m A usw e ic h e n in u n k o n t r o l !
l i e r b a r i n w e n d ige G e fü h lsb e re ic h e n ö t ig t ; auch in h i n t e r d er
tec h nologisc h en E n t w ic k l u n g z u rü c k geb lieb e n e n , z u m a l s l a w i !
schen L ä n d e r n d ü rfte e r noch ein e R o l l e sp iele n . D ie in d er S o !
w je t u n io n to le r ie r t e u n d k o n fe k t io n ie r t e z eitgen össisc h e P r o !
d u k t io n ist a u f d iesen T y p u s z ugesc h n it te n ; je d e n fa l ls ist sein
m usik alisc h es I c h - I d e a l d e m C lic h e des h eftig z w isc h e n A u f !
w a l l u n g u n d M e la n c h o lie h i n - u n d h erp e n d e ln d e n S la w e n n ac h !
ge b ild e t. W ie m usik alisc h , ist d ieser T y p w o h l auch dem G e !
sa m t h a b i t us nach n a i v , o d er poc h t w e n igste n s d a r a u f . D ie
U n m i t t e l b a r k e i t seines R e ag ie r e n s ge h t z usa m m e n m it ein er
z u w e ile n t ro t z ige n V e r b l e n d u n g gegen d ie Sac h e, a u f d ie er
reagie r t . E r w i l l n ichts w isse n u n d ist d a h e r v o n vo r n h e r e i n
leich t z u steu er n . D ie m usi k a lisc h e K u l t u r i n d u s t r i e p l a n t ih n
e i n ; in D e u tsc h la n d u n d Ö sterreic h e t w a seit den frü h e n d r e i !
ß iger Ja h r e n m i t d e r G a t t u n g des syn t h etisc h e n V o l k slie d s.
So z ia l w ä r e d ieser T y p u s sc h w er z u i d e n t ifi z iere n . E i n ig e
W ä r m e w ä r e ih m w o h l z u gla u b e n ; m öglic h erw eise ist e r w i r k !
lich w e n ige r v e r h ä r t e t u n d se lbst z u fr ie d e n als d e r K u l t u r k o n s u !
m en t, d e m gege n ü b er er nach B eg r iffe n des e t a b lie r t e n G e !
sch macks t ie fe r r a n gie r t . D oc h m ögen diesem H ö r t y p u s ge ra d e
auch st u re Beru fsm e nsc h e n , d ie o m in ösen t ire d busin essm en
z urec h n en , d ie in einem Bereic h , d er f ü r i h r L ebe n k o n seq u e n z !
los b le ib t, K o m p e n sa t io n f ü r d as suchen, w as sie sonst sich v e r !
sagen m üssen. - D e r T y p u s reich t v o n solchen, d ie d urch M u si k ,
w elc h er A r t auch i m m er, z u b ild h aft e n V o rst e ll u n g e n u n d A sso !
z ia t io n e n a n geregt w e r d e n , bis z u solchen, d eren m usik alisc h e
E rle b n isse dem v ag e n T a g t r a u m , dem D öse n sich n ä h e r n ; z u !
m in d est v e r w a n d t ist d er im engeren V e rst ä n d e sin n lic h e H ö r e r ,
d e r d en isolier t e n K l a n g r e i z k u li n a r isc h absc h m ec k t. M a n c h m a l
m ögen sie d ie M u si k als G e f ä ß b e n u t z e n , in das sie d ie eigen en,
nach p sy c h o a n a ly t isc h e r T h e o r ie » fr e i flu t e n d e n «, b e ä n gst ige n !
den E m o t io n e n ergie ß e n ; m a n c h m al d urch I d e n t if i k a t io n m it
d er M u si k v o n d ieser erst d ie E m o t io n e n be z ieh en , d ie sie an sich
ver m isse n . Solc h e rech t d iff i z i le n P r o b le m e b e d ü rft e n ebenso
d er U n tersu c h u n g w ie d ie F r a g e nach W ir k lic h k e i t o d er F i k !
t io n sc h ara k t er d e r H ö r e m o t io n e n ; w a h rsc h ei n lic h ist beides
k ein esw egs sc h a rf geso n d ert. O b den D iffe r e n z ie r u n g e n d er
m usik alisc h e n R e a k t io n sw e ise w ie d e r u m D iffe r e n z ie r u n ge n d er
G esa m t p e rso n , sch lie ß lich auch so z iologisc h e z u z u o r d n e n sin d ,
steh t e i n st w e ile n d a h i n . Z u a rg w ö h n e n w ä r e d ie W ir k u n g ein er
p r ä fa b r i z ie r t e n I d e o log ie d er o ffi z ie lle n m usik alisc h e n K u l t u r
a u f den e m o t io n a le n H ö r e r , des A n t i-I n t e lle k t u a lis m u s. B e w u ß !
tes H ö r e n w i r d m it k a l t e m u n d äu ß erlic h refle k t iere n d e m V e r !
h alte n z u r M u si k v er w ec h se l t. H e f t ig w i d e rst e h t d er e m o t io n a le
T y p u s V ersu c h e n , ih n z u st r u k t u r e lle m H ö r e n z u v e ra n lasse n -
h eft iger v ie lle ic h t als d er K u l t u r k o n su m e n t , d er d er B i l d u n g
z u lieb e am E n d e auch d a z u b ereit w ä r e . I n W a h r h e i t ist auch
a d ä q u a t es H ö r e n nich t d e n k b a r oh n e a f f e k t iv e B ese t z u n g.
N u r w i r d h ier d ie Sac h e selbst b ese t z t u n d d ie psych isc h e
E n e rg ie a b so rb ie r t v o n d er K o n z e n t r a t io n a u f jen e, w ä h r e n d
dem e m o t io n a le n H ö r e r d ie M u si k M i t t e l ist z u Z w e c k e n
sein er eigen en T r ie b ö k o n o m ie . E r e n t ä u ß er t sich n ich t a n
d ie Sach e, d ie ih n d a f ü r auch m it G e f ü h l zu b elo h n e n v e r !
m ag, so n d er n f u n k t io n ie r t sie u m in ein M e d iu m b lo ß e r P r o !
je k t io n .
Z u m e m o t io n a le n H ö r e r h a t z u m i n d est in D e u tsc h la n d ein
k rasse r G eg e n t y p u s sich h era usge b ild e t, d er, a n st a t t in M u si k
dem z iv ilisa to risc h e n G e f ü h lsv e r b o t , dem m im etisch en T a b u ,
ausz u w eic h e n , es sich z u e ign e t u n d gera d e z u als N o r m d er
eigen en m usik alisc h e n V e r h a l t e n sw e ise e r k ü r t . Sein I d e a l ist
eines v o n sta tisc h -m usi k alisc h e m H ö r e n 3. E r v e ra c h t e t d as
o ffi z ie l le M u si k le b e n als a u sge la u g t u n d sc h ein h aft; a b e r er
t re ib t nich t d a r ü b e r h in a us, so n d ern flüc h tet d a h i n t e r z u r ü c k in
P e rio d e n , d ie er v o r m vor h errsc h e n d e n W a r e n c h a r a k t e r , d er
V e r d i n glic h u n g, gesc h ü t z t w ä h n t . K r a f t sein er S t a r r h e i t z o l l t er
d erselb e n V e r d i n glic h u n g T r i b u t , d er er o p p o n ie r t . M a n k ö n n t e
d iesen w ese n tlic h r e a k t iv e n T y p u s den des R esse n t i m e n t - H ö r e rs
t a u fe n . I h m ge h öre n je n e L ie b h a b e r Bachs an , gegen w elc h e ich
diesen e i n m a l v e r t e i d ig t h a b e; m e h r noch d ie je n ige n , d ie sich a u f
v or-B ac h isc h e M u si k k a p r i z ie r e n . I n D e u tsc h la n d sta n d e n bis in
jü ngst e V e rg a n ge n h e i t f as t a lle A d e p t e n d er Ju g e n d b e w eg u n g
im B a n n je n e r V e r h a l t e n sw e ise . D e r R esse n t i m e n t - H ö r e r, im
P ro t es t gegen den M u si k b e t r ie b sc h ein b ar n o n k o n fo r m ist isc h ,
sy m p a t h isie r t d a b e i m eist m it O r d n u n ge n u n d K o l l e k t i v e n u m
i h r e r selbst w i ll e n , m it a lle n so z ia lpsyc h o logisc h e n u n d p o l i !
tischen K o n se q u e n z e n . D a f ü r z euge n d ie st u r se k te n h aft e n ,
p o t e n t ie ll w ü t e n d e n G esic h t er, d ie in soge n a n n te n B ac hst u n d e n
u n d A b e n d m u si k e n sich k o n z e n t r ie re n . I n i h r e r So n d e rsp h ä r e ,
auch im a k t iv e n M u si z ie re n sin d sie gesc h u lt, es ge h t w i e a m
Sc h n ü rc h e n ; doch ist alles m it W elta n sc h a u u n g v e r k o p p e l t u n d
ve r b oge n . D i e I n a d ä q u a n z b este h t d a r i n , d a ß ga n z e M u si k sp h ä !
ren, a u f d eren W a h r n e h m u n g es a n k ä m e , a u sfa l le n . D as B e !
w u ß tse i n dieses T y p u s ist p r ä fo r m i e r t d urch d ie Z ie lse t z u n ge n
ih re r B ü n d e , d ie m eist k ra ß r e a k t io n ä r e n I d eo log ie n a n h ä n ge n ,
u n d d urch den H ist o r ism u s. D ie W e r k t r e u e , d ie sie dem b ü rg e r !
lichen I d e a l m usi k a lisc h er sh o w m a n sh ip e n tgege n h a lte n , w i r d
z u m Se lb st z w e c k ; es ge h t ih n en n ich t so seh r d ar u m , den Si n n
d er W e r k e a d ä q u a t d a r z u st e lle n u n d z u e r fa h r e n , als e ife r n d
d a r ü b e r z u w ac h e n , d a ß u m k ein T ü t telc h e n v o n d em a b g e w i !
chen w i r d , w as sie, a n fe c h t b a r ge n ug, f ü r d ie A u f f ü h r u n gs p r a x is
v e rga n ge n e r Z e i t e n h a l te n . T e n d ie r t d er e m o t io n a le T y p u s z u m
K i tsc h , so d er R esse n t i m e n t - H ö r e r z u r falsc h en Stre n ge, w elc h e
d ie m echanische U n t e r d r ü c k u n g d er eigen en R eg u n g im N a m e n
v o n G e b o rge n h e i t in d er G e m einsc h aft b e tre ib t . E i n m a l n a n n te n
sie sich M u si k a n t e n ; erst u n ter a n t iro m a n t isc h ge w i t z ig t e r V e r !
w a l t u n g h ab e n sie den N a m e n a bgelegt. Psy c h o a n a ly t isc h b le ib t
3 V g l. T h e o d o r W . A d o r n o , P h iloso p h ie der neuen M usi k . F r a n k f u r t a. M .
19 64, S. 182 ff.
er u nge m ei n k e n n z eich n e n d , A p p r o p r i a t io n eben dessen, w o g e !
gen es eigen tlic h geh t. E r b e z e ugt A m b iv a l e n z . W as sie w o lle n ,
ist n ich t n u r d as W id e rsp ie l des M u si k a n t e n , so n d er n i n sp ir ie r t
v o m h eftigsten A f f e k t gegen dessen i m ago . D e r in n erste I m p u ls
des R esse n t i m e n t - H ö r e rs d ü rfte d er sein, d as u r a l t e z i v i l is a t o !
rische T a b u ü b er d en m im etisch en I m p u ls4 in d e r K u n s t selb er
z u v o llst re c k e n , d ie aus je n e m I m p u ls leb t. D as n ich t v o n d er
feste n O r d n u n g D o m est i z ie r t e , V aga n t isc h e , U n ge b ä n d ig t e , d es !
sen le t z te, t rist e S p u r d ie R u b a t i u n d E x h i b i t io n e n v o n So liste n
sin d , w o lle n sie a u sro t t e n ; es so ll d en Z ige u n e r n , w i e v o r d e m in
den K o n z e n t r a t io n slag e r n , n u n auch in d er M u si k a n den K r a !
gen geh en, w elc h e d ie O p ere t t e n als R ese r v a tsp h ä r e ih n en z u !
b illig t e . S u b je k t i v i t ä t , A u sd r u c k ist d e m R esse n t i m e n t - H ö r e r
z u t ie fst eins m it P r o m is k u i t ä t , u n d den G e d a n k e n an diese k a n n
er n ich t er t rage n . D e n n oc h ist - nach d er E i n sic h t B ergso n s in
den > D eux sources< - d ie Seh nsu c h t nach ein er o ffe n e n G e !
sellsc h aft, d eren N ie d e rsc h lag K u n s t ist, so s t a r k , d a ß selbst
je n e r H a ß n ich t bis z u i h re r A b sc h a ffu n g sich v o r w a g t . D e r
K o m p r o m i ß ist d er W id ersi n n ein er v o n M i m esis e x p u rgie r t e n ,
gew isser m a ß e n k e i m fr e ie n K u n s t . I h r I d e a l ist d as G e h e i m n is
des R esse n t i m e n t - H ö r e rs. A u f f a l l e n d w e n ig ist bei d iesem T y !
p us d e r Si n n f ü r q u a l i t a t iv e D iffe r e n z e n i n n e r h a lb d e r v o n
ih m b evo r z u g t e n L i t e r a t u r e n t w ic k e l t; d ie E i n h e i tsid e o logie h a t
den Si n n f ü r N u a n c e n v e r k ü m m e r n lassen . D iffe r e n z ie r t h e i t
ü b e r h a u p t w i r d p u r i ta n isc h b e a rg w ö h n t . Ü b e r d ie V e r b r e i t u n g
des R esse n t i m e n t - H ö r e rs ist sc h w er e t w as ausz u m ac h e n ; gu t
o rga n isie r t u n d p ro p aga n d ist isc h rege, v o n grö ß te m E i n flu ß a u f
d ie M u si k p ä d ag o g i k , f u n gie r t auch er als Sc h lüsselgru p p e, d ie
d er M usisch en. U n g e w i ß jedoc h , ob er ü b er d ie O rga n isa t io n e n
h in aus ga r z u v ie le R e p r äse n t a n t e n h a t. D as M asoch istisc h e e in er
V e r h a l t e n sw e ise , d ie sich u n a b lässig e t w as v erb ie te n m u ß , v e r !
w e ist a u f k o l le k t iv e n Z w a n g als a u f i h re n o t w e n d ige B e d i n !
gu ng. So lc h er Z w a n g als D e t e r m i n a n t e dieses H ö r t y p u s d ü rfte,
verin n erlic h t , auch d o r t noch w a l t e n , w o d ie reale H ö rsi t u a t io n ,
w i e h ä u fig im R a d i o , iso lier t ist. D e r le i Z u sa m m e n h ä n ge sin d
w e i t k o m p l i z ie r t e r , als d a ß sie sich ein fac h d urch K o r r e la t io n e n
4 V g l. M a x H o r k h e i m e r un d T h eo d o r W . A d o r n o , D ia le k t i k der A u f k l ä !
ru ng. A m st er d a m 19 47 , S. 212 fT.
e t w a z w isc h e n d e r Z u g e h ö r ig k e i t z u O rga n isa t io n e n u n d m usi !
k alisc h e m G esc h m ac k eru iere n lie ß en .
D ie v o l l e gesellsc h aftlic h e D e c h iffr ie r u n g des T y p u s ste h t bis
h eu te noch a u s; i h re R ic h t u n g ist a n z u z e ige n . E r r e k r u t ie r t sich
v i e lf a c h aus d e m geh oben en K le i n b ü rg e r t u m , d as seinen so z ia le n
A b s t ieg v o r A u g e n h a t t e. D ie seit Ja h r z e h n t e n z u n e h m e n d e
A b h ä n g ig k e i t d e r M i tg l i e d e r je n e r Sch ich t v e r h i n d e r t sie m e h r
stets d a r a n , sich selbst i m Ä u ß e r e n b esti m m e n d e u n d d a d u rc h
erst i n w e n d ig sich e n t fa l t e n d e I n d iv i d u e n z u w e r d e n . D as h a t
auch d ie E r f a h r u n g d er gro ß e n M u si k b e e i n träc h t ig t, d ie d urchs
I n d iv i d u u m u n d sein e F r e i h e i t , k e in esw egs erst seit B e e t h o v e n ,
v e r m i t t e l t ist. Je n e Sch ich t h ä l t a b e r z ugleic h , aus a l t e r A n gs t
v o r d e r P r o le t a r isie r u n g i n m i t te n d e r b ü rgerlic h e n W e l t , a n d er
I d e o log ie des so z ia l G e h o b e n e n fest , des E l i t ä r e n , d e r »in n ere n
W e r t e«5. I h r B e w u ß tse i n , u n d ih re S t e ll u n g z u r M u si k , ist d ie
R es u l t a n t e aus d e m K o n f l i k t z w isc h e n so z ia le r L a g e u n d I d e o !
logie. E r w i r d so gesch lich tet, d a ß sie d ie K o l l e k t i v i t ä t , zu d er
sie v e r u r t e i l t sin d u n d in d e r sie sich z u v e r l ie r e n fü rc h t e n , sich
u n d a n d ere n z ugleic h als h ö h er d en n d ie I n d iv i d u a t io n , als
se i n sverb u n d e n , si n n h aft, h u m a n u n d w as noch alles v o rsp ieg e l n .
D a z u h ilf t i h n e n , d a ß sie den v o r i n d iv i d u e ll e n Z u s t a n d , w i e ih n
d ie sy n t h e tisc h e M u si k a n t e n m u si k ebenso w ie d as m eiste aus
dem soge n a n n te n B a ro c k su gger ier t , a n ste lle des re a le n , p ost !
i n d iv i d u e lle n i h r e r eigen en K o l l e k t i v i e r u n g u n tersc h ieben . Sie
b ild e n sich ein , d ieser d a d u rc h d ie A u r a des H e ile n u n d U n v e r !
d orb e n e n z u v e r le i h e n . D ie e r z w u n ge n e R egressio n w i r d , n ach
d e r I d e o lo g ie d e r in n ere n W er te, u m ge fä lsc h t in e t w as Besseres
als d as, w a s i h n e n v e rsa g t ist, fo r m a l v e rgle ic h b a r d er fasc h i !
stischen M a n i p u la t io n , d ie d as Z w a n g s k o l l e k t i v d e r A t o m isie r-
ten m i t d en I n sig n ie n n a t u r w ü c h sig-v o r k a p i t a lis t isc h e r V o l k s !
ge m einsc h aft b e k le id e t e.
N e u e r d i n gs b egegn e t m a n in d er Z e itsc h r if t e n li t e ra t u r des R e s !
se n t i m e n t- T y p u s E rö r t e r u n ge n ü b er den Ja z z . W ä h re n d d ieser
d o r t la n ge als z erse t z e n d v e r d ä c h t ig w a r , z eich nen sich z u n e h !
m en d Sy m p a t h ie n a b , d ie m it d e r D o m est i z ie r u n g des J a z z , d ie
in A m e r i k a lä n gst v o l l z o g e n u n d in D e u tsc h la n d n u r ein e F r ag e
d e r Z e i t ist, Z usa m m e n h ä nge n m öge n . D e r T y p u s des J a z z - E x -
5 Jü rg e n H a b e r m as u. a., S t u d e n t u n d P o li t i k . N e u w ie d 19 6 1 , S. 17 1 ff.
p e r t e n u n d J a z z f a n s - beides ist u n ter sich n ich t so versch ied e n ,
w ie d ie Ja z z - E x p e r t e n sich sch meicheln - ist dem R esse n t i m e n t-
H ö r e r v e r w a n d t im H a b i t u s d er »re z ip ie r t e n H ä r esie« , des
gesellsch aftlich a u fge fa n g e n e n u n d h ar m los ge w or d e n e n Pro tests
gegen d ie o ffi z ie l le K u l t u r , dem B e d ü r f n is nach m usik alisc h er
S p o n t a n e i t ä t , d ie dem vorge z e ic h n e t I m m ergleic h e n sich e n tge !
ge nse t z t, u n d im se k te n h afte n C h a r a k t e r . Z u m a l in D e u tsc h !
la n d w i r d jed es k rit isc h e W o r t ü b er den J a z z in sei n er je w e ils
als fo r tgesc h ri t te n v e re h r t e n G es t a l t v o m in n ere n Z i r k e l als
F r e v e l des U n e i n ge w e i h t e n gea h n d e t. M i t dem R esse n t i m e n t-
T y p u s t e ilt d er des Ja z z - H ö r e r s auch d ie A v e rs io n gegen d as
k lassisc h -ro m a n t isc h e M u si k i d e a l; doch ist er v o m ask etisc h !
sa k r a le n G est us fr e i. G e r a d e a u f M im etisc h es t u t er sich v i e l
z ugu te, h a t es fre ilic h z u »Sta n d ard d ev ic es« sd ia b lo n isie r t . A u c h
er v e rst e h t z u w e ile n - n ic h t i m m er - seinen G ege n st a n d a d !
ä q u a t , h a t a b e r teil an d er B esc h rä n k t h e it des R e a k t i v e n . A u s
berec h tigte m W i d e r w i lle n gegen den K u l t u rsc h w i n d e l m öch te
er d as äst h etisc h e V e r h a l t e n am liebsten d urch ein tec h n ifi z ier t-
sportlic h es erset z en . Sich selbst v e r k e n n t er als k ü h n u n d a v a n t !
gard istisc h , w ä h r e n d noch seine äu ß erste n E x z esse seit m e h r als
f ü n f z ig Ja h r e n v o n d er ernsten M u si k ü b erbo te n u n d z u r K o n !
sequen z geb rac h t w u r d e n . A n d e re rse i ts b le ib t d er J a z z in e n t !
scheiden den M o m e n te n w ie d er er w ei ter t-i m p ressio n ist isc h e n
H a r m o n i k u n d d er si m p e l-st a n d a r d isie r t e n F o r m gest a l t u n g in
engstem U m k r e is b efa n ge n . D ie u n b estrit te n e V o r h e rrsc h a ft d er
Z ä h l z e i t , d er a lle sy n k op isc h e n K ü n s t e p a rie re n m üssen; d ie
U n f ä h ig k e i t , M u si k im eigen tlic h en Si n n d y n a m isc h , als ein fr e i
sich E n t w ic k e l n d es z u d e n k e n , v e r le i h t auch diesem H ö r t y p u s
d en C h a r a k t e r des A u t o r i t ä tsge b u n d e n e n . N u r freilic h h a t er
bei ih m eh er d ie G es t a l t des im F reu dsch en Si n n ö d i p a l e n : A u f !
m ucken gegen den V a t e r , dem d ie B ereitsc h aft, v o r ih m sich zu
d ucken , schon i n n e w o h n t . D e m gesellsch aftlic h en B e w u ß tse in
nach ist d er T y p u s v ie lfa c h p r o gr essiv ; er fin d e t sich se lb st v e r !
stä n d lic h am m eisten in d er Ju g e n d , w i r d w o h l auch vo m teen-
ager-G esc h äft ge z üch tet u n d a usgeb e u te t. Sc h w erlic h h ä l t d er
P ro t est la nge v o r ; d a u er n w i r d bei v ie le n die Bereitsc h aft z u m
M i t m a d ie n . D ie Ja z z - H ö r e r sin d sich u n t ere in a n d er u n ein ig,
u n d d ie G r u p p e n pflegen ih re beson d eren V a r i e t ä t e n . D ie tech !
nisch v o l l Sa c h v e rst ä n d ige n sc h m äh en d ie grö le n d e G e fo lgsc h a f t
des E l v is P r es l e y als H a l b s t a r k e . O b z w isc h e n den D a r b ie t u n !
gen , a u f d ie je n e u n d d iese, als E x t r e m e , a nsp rec h en , w ir k l ic h
W elt e n liege n , w ä r e d u rch m usik alisc h e A n a ly s e n a c h z u p riife n .
A u c h solche, d ie sich v e r z w e i f e l t a n stre nge n , d en nach i h re r
A n sic h t rein e n J a z z v o m k o m m e r z ie ll versc h a n d e lte n a b z u h e !
ben , k ö n n e n n ic h t u m h i n , k o m m e r z ie lle b a n d lea d ers in den
B e z ir k i h r e r V e r e h r u n g a u f z u n e h m e n . A n d ie k o m m e r z ie lle
M u si k ge k e t t e t ist d e r Ja z z b e r e ic h a l le i n schon d u rch d as v o r !
h errsc h e n d e A u sg a n gs m a t e r ia l, d ie Sc h lager. Z u r P h ysio g n o m i k
ge h ö r t h in z u d as d ile t ta n t isc h e U n v e r m ö ge n , ü b er M usi k a lisc h es
in ge n a u e n m usik alisc h e n B eg r iffe n Rec h e nsc h aft z u geben - ein
U n v e r m ö g e n , d as sich ve rge b e n s m i t d er Sc h w ie r ig k e i t r a t i o n a l i !
sier t, d as G e h e i m n is d e r I r r e g u l a r i t ä t e n des J a z z d i n g fest z u
m ach en, n ach de m lä n gst d ie N o t a t i o n er n st e r M u si k u n v e r !
gleich lich v i e l d iff i z i le r e Sc h w a n k u n ge n fix ie re n ler n te. D ie
E n t fr e m d u n g v o n d e r sa n k t io n ie r t e n m usik alisc h e n K u l t u r
sc h lägt in d iesem T y p u s in ein v o r k ü n st le r isc h B a rb a risc h es
z u r ü c k , d as u m so nst als A u fb r u c h v o n U rg e f ü h le n sich a ff i-
ch iert. A u c h d ieser T y p u s ist, selbst w e n n m a n d ie d a z u z ä h l t ,
d ie d en F ü h r e r n als M i t l ä u f e r gelte n , n u m erisc h e i n st w e ile n
besch eiden , a b e r e r d ü rfte in D e u tsc h la n d sich a usd e h n e n , w o h l
auch m i t d e m des R esse n t i m e n t - H ö r e rs in n ich t z u f e r n e r Z e i t
versc h m elz e n .
Q u a n t i t a t i v d e r erh eb lic hste a l le r T y p e n ist sich erlich d erje n ige,
d e r M u si k a ls U n t e r h a l t u n g h ö r t u n d nich ts w e i t e r . D äc h te m a n
le d iglic h a n sta tistisc h e K r i t e r i e n u n d n ic h t a n d as G e w ic h t ei n !
z e l n e r T y p e n in d e r G ese llsc h a ft u n d im M u si k le b e n , u n d an
ty p isc h e S t e ll u n ge n z u r Sac h e, so w ä r e d e r U n t e r h a l t u n gs t y p u s
d e r a lle i n re le v a n t e . Se lbst nach solch er Q u a l if i k a t io n d ü n k t es
fr agl ic h , ob angesic h ts sein er P r ä p o n d e r a n z d ie E n t w ic k l u n g
ein er w e i t d a r ü b e r h i n a u sgre ife n d e n T y p o lo g i e f ü r d ie S o z io !
logie sich lo h n t. A n d e rs st e ll t es erst sich d a r , so b a ld m a n M u si k
n ich t b lo ß als ein F ü r a n d eres, a ls so z ia le F u n k t io n b e trac h te t,
so n d ern als ein A n sich, u n d a m E n d e d ie g eg e n w ä r t ige so z ia le
P r o b l e m a t i k d e r M u si k ge ra d e m i t d e m Sc h ein i h re r S o z ia l isie !
r u n g z u sa m m e n b r i n g t . D e r T y p u s des U n t e r h a l t u n gsh ö re rs ist
d er, a u f den d ie K u l t u r i n d u s t r i e geeich t ist, sei es, d a ß d iese,
nach i h re r eigen en I d e o log ie, ih m sich a n p a ß t , sei es, d a ß sie ih n
erst sc h afft o d e r h e rv o r lo c k t . V ie lle ic h t ist d ie iso lierte F r a g e
nach d er P r i o r i t ä t falsc h gest e llt: beides ist eine F u n k t io n des
Sta n d es d er G esellsc h aft, in d ie P r o d u k t io n u n d K o n su m v e r !
floch ten sin d . S o z i a l w ä r e d e r T y p u s des U n t e r h a l t u n gsh ö re rs
dem v i e l b e m er k te n , a lle r d i n gs d u rc h aus n u r a u fs s u b je k t iv e
B e w u ß tse in b e z ie h b are n P h ä n o m e n ein er n iv e llie r t e n E i n h e i ts !
id eo logie z u k o r re lie re n . Z u u n tersuch en w ä r e , ob d ie u n ter d es !
sen b eobach teten so z iale n D iffe r e n z e n in d ieser I d e o log ie auch
an den U n t e r h a l t u n gsh ö re r n sich z eige n . E i n e H y p o t h ese w ä r e ,
d a ß d ie U n tersc h ic h t u n r a t io n a lisie r t d e r U n t e r h a l t u n g sich
ü b e r lä ß t , d ie ob ere sie id ealistisc h als G e is t u n d K u l t u r z u rec h t !
st u t z t u n d d a n ac h a u sw ä h l t . D ie höchst v e r b r e i t e t e geh ob en e
U n t e r h a l t u n gs m u si k tr üge d iese m K o m p r o m i ß v o n I d e o log ie
u n d tatsäch lic h e m H ö r e n recht ge n a u Rec h n u ng. D e r U n t e r h a l !
t u n gsty p u s ist v o r b e r e i t e t in d e m des K u l t u r k o n su m e n t e n d urch
den M a n ge l an spe z ifisch er B e z ie h u n g z u r Sac h e; M u si k ist ih m
nicht Si n n z usa m m e n h a n g so n d ern R e i z q u e l le . E le m e n t e des
e m o t io n a le n w i e des sportlic h e n H ö r e n s sp iele n h erei n . D oc h ist
a ll d as p l a t t g e w a l z t v o m B e d ü r f n is nach M u si k als z erstre u e n !
d em K o m f o r t . M öglic h er w e ise w e r d e n , b ei m E x t r e m dieses
T y p u s , n ich t e i n m al m e h r d ie ato m istisc h en R e i z e go u t ie r t ,
M u si k ü b e r h a u p t k a u m m e h r in irge n d fa ß lic h e m Si n n auch n u r
genossen. D ie S t r u k t u r d ieser A r t des H ö r e n s ä h n e l t d e r des
Ra u c h e ns. Sie w i r d e h er durchs U n b e h age n b eim A bsc h a lte n des
R a d i o a p p a r a t s d efin ier t als d urch den sei’s auch noch so b e !
scheidenen L u s tge w i n n , so la n ge e r lä u ft . D e r U m f a n g d er
G r u p p e d erje n ige n , d ie, w i e m an es oft ge n a n n t h a t , v o n R a d i o !
m usik sich b erieseln lassen , oh n e n u r recht h i n z u h ö re n , ist u n b e !
k a n n t ; v o n ih m h er a b e r f ä l l t L ic h t a u f den G esa m t b ereic h . D e r
V ergle ic h m i t Sü c h t ig k e i t d r ä n g t sich a u f . Sü c h tiges V e r h a l t e n
h a t ge n erell seine so z ia le K o m p o n e n t e: als ein e d e r m öglic h en
R e a k t io n sb il d u n g e n a u f d ie A t o m isie r u n g, d ie, w i e So z io loge n
b e m er k t h ab e n , m it d er V e r d ic h t u n g des gesellsch aftlic h en N e t !
zes z usa m m e nge h t. D e r Sü c h tige fi n d e t m it d e r S i t u a t io n des
so z iale n D r u c k s ebenso w ie d er sein er E i n sa m k e i t sich ab , in d e m
e r d iese ge w isser m a ß e n als ein e R e a l i t ä t eigen en W esens a us !
s t a ff ie r t : aus dem » L a ß t m ir m ein e R u h e« m ach t er e t w as w ie
ein i llu sio n ä res P r iv a t r e i c h , in dem e r gla u b t , e r selbst sein z u
k ö n n e n . W ie es jedoch d ie B e z ie h u n gslosig k e i t des ex tre m e n
U n t e r h a l t u n gsh ö re rs z u r Sac h e e r w a r t e n lä ß t , b le ib t sein I n n e n !
reich selb er ga n z leer, a b s t r a k t u n d u n b est i m m t. W o d iese H a l !
t u n g sich r a d i k a l isi e r t , w o k ü nstlic h e P a r a d iese sich b ild e n w i e
f ü r d en H asc h isc h rau c h er, w e r d e n m äc h tige T a b u s v e r le t z t . D ie
T e n d e n z z u r Sü c h t ig k e it in dessen ist d en gesellsc h aftlic h en V e r !
fassu n ge n eingeb ore n u n d n ic h t e i n fac h z u u n t erd rü c k e n . R es u l !
t a n t e n des K o n f l i k t s sin d a l l d ie Sc h e m a t a des V e r h a l t e n s, w e l !
che d as süc h tige B e d ü r f n is abgesc h w äc h t b e fr ie d ige n , o h n e d ie
h errsc h e n d e A r b e i ts m o r a l u n d S o z i a b i l i t ä t a ll z u se h r z u b eein !
t rä c h t ige n : d ie z u m i n d est n achsic h tige S t e ll u n g d er G esellsc h aft
z u m A l k o h o lg e n u ß , d ie so z ia le A p p r o b a t io n des Ra u c h e n s.
M u si k sü c h t ig k e i t e i n e r Z a h l v o n U n t e r h a l t u n gs h ö re r n w ä r e des
gleich en Si n n es. Sie h eftet sich an d ie o h n e h in a f f e k t i v beset z te
T ec h n o logie. D e r K o m p r o m i ß c h a r a k t e r k ö n n t e n ich t d rastisc h er
sich z eige n a ls im V e r h a l t e n dessen, d e r gleic h z e it ig d as R a d i o
tö n e n lä ß t u n d a r b e i t e t . D i e d e k o n z e n t rie r t e H a l t u n g d ab ei ist
h istorisc h v o m U n t e r h a l t u n gs h ö r e r lä n gst v o r b e r e i t e t u n d w i r d
v o m M a t e r i a l solchen H ö r e n s v ie lfa c h u n te rst ü t z t .
D ie se h r gro ß e Z a h l d e r U n t e r h a l t u n gs h ö r e r r e c h t fe r t ig t d ie
A n n a h m e , i h r T y p u s sei v o n d e r in d e r a m erik a n isc h e n S o z i a l !
w isse nsc h aft b erü c h tigte n A r t des m isc e lla n eo us. E r b r i n g t w a h r !
scheinlich seh r H e t e roge n es a u f einen N e n f t e r. M a n k ö n n t e sich
ein e A n o r d n u n g v o rst e l le n , d ie v o n dem , d e r n ich t arb ei te n
k a n n , o h n e d a ß d as R a d i o d u d e lt , ü b er d en , d e r Z e i t to tsc h läg t
u n d E i n sa m k e i t p a r a ly s i e r t d urch ein H ö r e n , d as ih m d ie I l l u !
sion des bei w a s auch i m m er D a b e ise i n s v e r m i t t e l t , ü b e r d ie
L ie b h a b e r v o n P o t p o u r r is u n d O p e re t t e n m e lo d ie n , ü b er d ie,
w elc h e M u si k a ls M i t t e l d er E n tsp a n n u n g w e r t e n , bis z u d er
nich t z u u n tersc h ä t z e n d e n G r u p p e ge n u in M u si k a lisc h e r fü h r t ,
d ie d u rch ih re n A ussc h lu ß v o n d er B i l d u n g ü b e r h a u p t u n d
v o l le n d s d e r m usik alisc h e n u n d durch ih re S t e ll u n g im A r b e i ts !
p ro z e ß an d er ge n u in e n M u si k n ich t te ilh a b e n u n d sich m it
S t a p e l w a r e absp eise n lassen . U n t e r soge n a n n te n V o l k s m u si k e n !
in p r o v i n z i e ll e n G ege n d e n w i r d m a n solchen M enschen leich t
begegn en . M e ist jedoch sin d d ie R e p r äse n t a n t e n des U n t e r h a l !
t u n gsty p u s en tschlossen p assiv u n d w e h re n sich h eftig gegen die
A n st re n g u n g, d ie K u n s t w e r k e ih nen z u m u te n ; in W ie n e t w a
e r h ä l t seit D e z e n n ie n das R a d i o aus d ieser G r u p p e B r i e f e , d ie
gegen d ie Se n d u n g dessen p ro t est iere n , w as ih n en , m it einem
schauerlichen A u sd r u c k , o p u s- M u si k h ei ß t, u n d d ie a u f d er B e !
v o r z u g u n g d er » C h ro m a t isc h e n « - n äm lic h d er Z ie h h a r m o !
n i k a - bestehen. R ü m p f t d er K u l t u r k o n su m e n t ü b er leich te
M u si k d ie N a se , so ist es d ie So rge des U n t e r h a l t u n gsh ö re rs,
d a ß m a n ih n n u r ja nich t z u hoch stelle. E r ist ein sein er selbst
b e w u ß t e r lo w - b r o w , d er aus sein er D u rc hsc h n it t lic h k eit ein e
T u ge n d m ach t. D e r m usik alisc h en K u l t u r z a h l t er d ie Sc h u ld
h eim , d ie sie gesellsc h aftlich a u f sich gelad e n h a t, in d e m sie ih n
aus i h rer E r f a h r u n g versch euch te. D ie spez ifisch e H ö r w e ise ist
d ie d er Z e rst re u u n g u n d D e k o n z e n t r a t io n , u n terb roc h en w o h l
v o n jä h e n A u ge n b lic k e n d er A u f m e r k sa m k e i t u n d des W ie d e r-
e r k e n n e ns; diese H ö rs t r u k t u r w ä r e m öglic h erw eise soga r dem
L a b o r a t o r i u m se x p e r i m e n t z u gä n glic h ; f ü r ih re P r i m i t iv i t ä t ist
d e r p ro g r a m a n a ly z e r d as rechte I n st r u m e n t . Sc h w e r f ä l l t es,
den U n t e r h a l t u n gsh ö re r ein er besti m m te n so z ia le n G r u p p e z u !
z u o r d n e n . D ie eigen tlich e Bild u ngssc h ic h t w i r d in D e u tsc h la n d
z u m in d est d er eigen en I d e o log ie n ach v o n ih m sich d ist a n z ie re n ,
o h n e d a ß bew iese n w ä r e , d a ß d ie M e h r h e i t i h r e r A n ge h ö r ige n
tatsäc h lic h so v ie l a n d ers h ö r t. I n A m e r i k a fe h le n d erlei H e m !
m u ngen , auch in E u r o p a w e r d e n sie sich loc k ern . E i n ig e so z ia le
D iffe re n z ie r u n ge n i n n er h a lb d er U n t e r h a l t u n gs h ö re r sin d nach
ih re m L ie b l i n gs m a t e r ia l z u e r w a r t e n . So k ö n n t e n e t w a Ju g e n d !
liche a u ß er h a lb des Ja z z k u l t s an den Sc h lager n sich d e le k t ie re n ,
lä n d lic h e B e v ö l k e r u n gs t e ile an d er V o l k s m u si k , m it d er m a n sie
ü b erflu t e t. D as a m erik a n isc h e R a d i o R esearc h ist a u f den ge !
spenstischen Sa c h v e r h a l t gesto ß en , d a ß d ie v o n d er K u l t u r i n d u !
strie h ergestellte, syn t h etisc h e C o w b o y - u n d H i l l B i l ly - M u s i k
b eson d ers b elieb t ist in G ege n d e n , w o w ir k l ic h noch C o w b o y s
u n d H i l l B i llies w o h n e n . - D e r U n t e r h a l t u n gs h ö re r w i r d
a d ä q u a t n u r im Z u sa m m e n h a n g m it den M asse n m e d ie n R a d i o ,
F i l m u n d F ernseh en zu besch reiben sein. Psyc h ologisc h ist ih m
eigen tü m lic h d ie Ic h -Sc h w äc h e: er a p p la u d ie r t als G as t vo n
R u n d f u n k v e r a n s t a l t u n g e n b egeister t a u f L ic h tsig n a le, d ie ih n
d a z u a n i m iere n . K r i t i k an d er Sache ist ih m so fre m d w ie die
A n st re n g u n g u m i h r e t w ille n . Sk ep t isc h ist er b lo ß gegen d as,
w as ih n z u r Se lbst b esi n n u n g n ö t ig t ; b ereit, sich m it sein er eige !
nen E i n sc h ä t z u n g als K u n d e n z u so li d a r isie r e n ; v e rst o c k t ei n !
gesc h w ore n a u f d ie F assa d e d er G ese llsc h a ft , w i e sie aus den
Ill u s t r ie r t e n ih m e n tgege n grin st. O h n e d a ß d ieser T y p u s p o l i !
tisch p r o f il ie r t w ä r e , k o n fo r m i e r t e r w i e m usik alisc h so w o h l
auch in d er R e a l i t ä t ein er jeglic h e n H e r rsc h a f t , d ie sein en K o n !
su m e n t e n st a n d ar d n ich t g a r z u offe nsic h t lic h b ee i n träc h t igt.
E i n W o r t schlie ß lich w ä r e z u sage n ü b er d en T y p u s des m u si k a !
lisch G le ic h g ü l t ig e n , U n m u sik a lisc h e n u n d A n t im u si k a lisc h e n ,
w e n n a n d ers m a n sie z u ein e m T y p u s z usa m m e nst elle n d a r f .
B e i ih m h a n d e l t es sich n ich t, w ie d as b ü rgerlic h e C o n v e n u es
m öch te, u m ein en M a n ge l n a t ü r lic h e r A n la g e , so n d er n u m P r o !
z esse w ä h r e n d d er fr ü h e n K i n d h e i t . D ie H y p o t h ese sei ge w ag t ,
d a ß d a m a ls b ei d iesem T y p u s d u rc h w eg b r u t a le A u t o r i t ä t D e !
f e k t e h e rv o rge b ra c h t h a t . K i n d e r b eso n d ers st re n ger V ä t e r schei !
nen h ä u fig u n f ä h ig z u sein , auch n u r d as N o t e n lese n z u ler n e n —
ü b rige n s d ie V o r a u sse t z u n g m e n sc h e n w ü r d iger m usi k a lisc h er
B i l d u n g heu te. D iese r T y p u s ge h t o ffe n b a r m i t ein er ü b e r w e r !
t ig, m a n k ö n n t e sage n : p a t h isc h -rea list isc h e n G esi n n u n g z u sa m !
m e n ; ich h ab e ih n u n t er ex t re m e n tech nischen S p e z ia l b eg a b u n !
gen b eobac h te t. E s w ü r d e a b er auch n ich t ü b errasc h e n , w e n n er,
r e a k t i v , in G r u p p e n sich f ä n d e , d ie aus d er b ü rgerlic h e n K u l t u r
d urch B i l d u n gs p r iv i le g u n d ö k o n o m isc h e L a g e e x i m ie r t sin d ,
gleic hsa m als A n t w o r t a u f d ie E n t m e nsc h lic h u n g u n d z ugleic h
als d ere n B e k r ä f t ig u n g . W as am usisch im e n gere n u n d w e i t e re n
Si n n gesellsch aftlich b ed eu tet, ist noch n ic h t s t u d ie r t; v i e l w ä r e
d a r a u s z u ler n e n .
M i ß d e u t u n ge n m ein es E n t w u r fs m öge n m it d er A b w e h r des
G esag t e n sich v e r b i n d e n . W e d er ist es m ein e A bsic h t , d ieje n ige n ,
w elc h e z u d en n eg a t iv besch rieben en H ö r t y p e n z ä h le n , z u
sc h m äh en , noch d as B i l d d e r R e a l i t ä t z u v e r z e r re n , in d e m aus
d e r f r a g w ü r d ig e n V e r f ass u n g des m usik alisc h e n H ö r e n s h eu te
e in U r t e i l ü b er d en W e lt z u st a n d a b ge le i t e t w ü r d e . Sich ge ist ig
so z u ge b ä rd e n , als w ä r e n d ie M enschen d a z u d a, ric h t ig z u
h öre n , w ä r e ein gro tesk es E c h o des Ä st h e t i z is m u s, so w i e fre il ic h
u m ge k e h r t d ie T h ese, d ie M u si k sei f ü r d ie M ensch en d a, u n ter
d em Sch ein d er H u m a n i t ä t n u r d as D e n k e n in T a u sc h k a t ego rie n
b e fö r d e r t , d as alles Seie n d e b lo ß als M i t t e l f ü r a n d eres k e n n t
u n d, in d e m es d ie W a h r h e i t d e r Sac h e e n t w ü r d ig t , d ie M ensch en
selber t r i f f t , d enen sie nach dem M u n d e re d e t. D e r h errsc h e n d e
Z u s t a n d , den d ie k ritisc h e T y p o l o g i e v isie r t , ist n ich t d ie Sc h u ld
d erer, d ie so u n d n ich t a n d ers h ö re n , u n d n ich t e i n m a l erst d ie
des Syst e m s d e r K u l t u r i n d u s t r ie , d as ih re n geistige n Z u st a n d
b e fest ig t , u m ih n besser aussch lach ten z u k ö n n e n , so n d er n gr ü n d e t
in gesellsc h aftlic h en T iefe n sc h ic h te n w ie d e r T re n n u n g ge ist iger
u n d k ö r p e r l ic h e r A r b e i t ; d e r h o h er u n d n ie d r ige r K u n s t ; sp ä t e r
d e r so z ia lisier te n H a l b b i l d u n g ; schlie ß lich d a r i n , d a ß ein ric h !
tiges B e w u ß tse in in ein er falsc h e n W e l t n ic h t m öglic h ist u n d
d a ß auch d ie gesellsc h aftlich en R e a k t io n sw e ise n a u f M u si k im
B a n n des falsc h e n B e w u ß tse in s steh en . D e n so z ia le n D iff e r e n z i e !
ru nge n i n n er h a lb des E n t w u r fs k o m m t k e i n g a r z u gro ß es G e !
w ic h t z u. D ie T y p e n , o d e r v ie le v o n ih n en , w e r d e n , w i e m a n im
Ja r g o n des So c ia l Researc h so sag t , sc h räg d urch d ie G ese llsc h a ft
sch neiden. D e n n in den U n z u lä n glic h k e i t e n eines jeglic h e n sp ie !
gelt d as gesp a lte n e G a n z e sich w i d e r , ein je d e r ist e h er R e !
p räse n t a n t ein er in sich a n tago n ist isc h e n T o t a l i t ä t als ein er be !
so n d eren so z ia le n S p i e la r t . V o l le n d s g r i f f e z u k u r z , w e r d ie
T y p e n , u n d d ie V o r m a c h t des U n t e r h a l t u n gsh ö re rs, a u f den
u n ter d en M asse n so p o p u lä r e n B e g r i ff d e r V e r m assu n g a b z ie-
h en w o l l t e . I m U n t e r h a l t u n gs h ö r e r , gle ic h gü lt ig, w as a n ih m
d as al te u n d w as d as n eue F alsc h e ist, v e re i n ige n sich n ic h t d ie
M asse n z u m A u fs t a n d w i d e r ein e K u l t u r , d ie ih n en im A n g e b o t
erst rech t v o r e n t h a l t e n w i r d . I h r e B e w eg u n g ist R e f le x b e w e !
gu ng, d as v o n F re u d d iag n ost i z ie r t e U n b e h age n in d e r K u l t u r ,
gegen diese ge w a n d t . D a r i n stec k t ebenso d as P o t e n t ia l eines
B essere n , w i e in f as t jeglic h e m d e r T y p e n auch, sei’s noch so
e r n ie d r ig t , Seh nsu c h t u n d M öglic h k e i t ein es m e nsc h e n w ü rd ige n
V e r h a l t e n s z u r M u si k , z u r K u n s t schlech thin ü b e r d a u e r t . K u r z !
schlüssig fre il ic h w ä r e es, solches V e r h a l t e n z u r K u n s t oh n e
w e it eres ein em u n v e rst ü m m e lt e n z u r R e a l i t ä t gleic h z uset z en .
D e r a n tago n istisc h e Z u s t a n d des G a n z e n d r ü c k t d a r i n sich aus,
d a ß auch m usik alisc h ric h tige V e r h a l t e n sw e ise n d urch ih re S t e l !
lu ng im G a n z e n f a t a l e M o m e n t e z u m i n d est z e i t ige n k ö n n e n .
W as m a n t u t, ist falsc h . D e r E x p e r t e n - H ö r e r b e d a r f ein er S p e !
z ia lisie r u n g w i e w a h rsc h ein lic h n ie z u v o r , u n d d er p r o p o r t io n a le
R ü c k g a n g des T y p u s des gu te n H ö r e rs - f a l ls er sich b e w a h r !
h eite n so llte - w ä r e w o h l F u n k t io n d ieser Sp e z ia l isie r u n g. Sie
a b e r w i r d oft e r k a u f t m it sc h w eren Stö ru n ge n im V e r h ä l t n is z u r
R e a l i t ä t , m it n eu rotisc h en u n d selbst psyc h o tisc h en C h a r a k t e r !
d e fo r m a t io n e n . So w e n ig d iese, nach d e m a lt m o d isc h e n S loga n
v o n G e n ie u n d W a h n sin n , n o t w e n d ige B e d i n gu n ge n v o n M u si !
k a l i t ä t b ed eu te n d e n S t i ls si n d , so a u f f ä l l ig sin d doch d e r u n re-
gle m e n t ier te n E r f a h r u n g ge ra d e bei se h r h o c h q u a lifi z ier te n M u si !
k e r n solche D e f e k t e . Sic h erlic h ist es k ein Z u f a l l , so n d er n lieg t
im Z u g d e r S p e z ia l isie r u n g selbst, d a ß v i e l e v o n i h n e n , so b a ld
sie m i t F r ag e n je nseits ih res F ac h b ereic hs k o n f r o n t i e r t w e r d e n ,
n a i v u n d b o r n ie r t sich z eige n bis z u r v ö l lig e n D eso r ie n t ie r t h e i t
u n d bis z u r a b w eg ig e n Pse u d o - O r ie n t ie r u n g. A d ä q u a t es m usi !
k alisc h es B e w u ß tse i n i n v o lv i e r t n ich t e i n m a l u n m i t t e lb a r a d !
äq u a tes k ü nstlerisc h es B e w u ß tse i n sc h lec h th in. D i e S p e z ia l isie !
r u n g reic h t bis in d as V e r h ä l t n is z u den versc h ied e n e n M e d ie n
h i n e in ; ein e G r u p p e ju n g e r a v a n tga r d is t isc h e r b ild e n d e r K ü n s t !
le r ge b ä r d e t e sich als Ja z z f a n s , o h n e d a ß ih n en d ie N i v e a u !
d iffe r e n z b e w u ß t ge w o r d e n w ä r e . I n F ä lle n solc h er D esi n t e !
gr a t io n ist fre il ic h z u z w e i f e l n , ob d ie sc h ein b ar a v a n c ie r t e n
I n t e n t io n e n st ic h h a lt ig sin d . K e i n e m aus d en v e r ä n gs t ig t e n , ei n !
gefa n ge n e n , ü b e r fo r d e r t e n M i ll io n e n k a n n angesic h ts solc h er
K o m p l i k a t i o n e n m it d e m Z e ig e fi n g e r b e d e u te t w e r d e n , er h ä t t e
e t w as v o n M u si k z u v erst e h e n o d e r w e n igst e n s f ü r sie sich z u
in teressiere n . A u c h d ie F r e i h e i t , d ie d a v o n d isp e n sie r t , h a t ih ren
m e nsc h e n w ü rd ige n A s p e k t , den eines Z u s t a n d s, in dem K u l t u r
nich t lä n g e r ein e m a u fg e b ü r d e t w i r d . D e r k a n n e i n m a l m e h r in
d e r W a h r h e i t sein , d er fr ie d lic h in d en H i m m e l sch au t, als ein er,
d e r ric h t ig d e r E r o i c a fo lg t . W o h l a b e r n ö t ig t d as V e rsag e n v o r
d e r K u l t u r z u Sc h lüssen ü b e r d as V e rsage n d e r K u l t u r v o r den
M ensch en u n d ü b er d as, w as d ie W e lt aus ih n en ge m ach t h a t.
D e r W id ersp r u c h z w isc h e n d e r F r e i h e i t z u r K u n s t u n d den
d üstere n D iag n ose n des G e b ra u c h s solch er F r e i h e i t - d ieser
W id ersp r u c h ist ei n er d e r R e a l i t ä t , n ich t erst des B e w u ß tse i n s,
d as sie a n a lysie r t , u m z u i h r e r V e r ä n d e r u n g ein G e r i n ges b e i z u !
t rage n .
T heodor W. A dorno
Einleitung in die Musiksoziologie
Z w ö l f t h e o r e t is c h e V o r l e s u n g e n

Suhrkamp
D ie v o r l ie g e n d e A u sga b e
d er E i n le i t u n g in d i e M u si k so z io lo g i e ist t e x t id e n t isc h
m it d e r in B a n d 14 d er G esa m m e l t e n Sc h rifte n A d o r n os
ersch ien en en d u rc hgese h en en A u sg a b e .

su h r k a m p taschenbuch W issenschaft 14 2
E rst e A u f l a g e 19 75
© Su h rk a m p V e rlag F ra n k fu r t am M ain
19 6 2 , 19 73
S u h r k a m p T asc h e n b u d i V e r l a g
A l l e R ec h t e V o rb e h a lt e n , insb eso n d ere d as des
ö ffe n t lic h e n V o r t r a gs , d e r Ü b e r t r a g u n g
d urch R u n d f u n k o d e r F er n se h e n u n d d er
Ü b e rse t z u n g, auch e i n z e l n e r T e i le .
D r u c k : N o m os, B a d e n -B a d e n .
P r i n t e d in G e r m a n y .
U m sc h lag nach E n t w ü r f e n v o n
W i l l y F le c k h a us u n d R o l f S t a u d t .
In halt

Z u r N e u a u sg a b e 19 6 8 7
V orred e 9
I . T y p e n m u si k a l isc h e n V e r h a l t e n s 14
I I . L e ic h t e M u s i k 35
I I I , F u n k tio n 55
I V . K l a ss e n u n d Sc h ic h t e n 72
V . O per 90
V I . K a m m erm usik 10 7
V I I . D i r ig e n t u n d O r c h es t e r 12 8
V I I I . M usik leb e n 14 4
I X . ö ffe n t lic h e M ein u ng, K r i t i k 16 7
X . N a t io n 18 5
X I . M odern e 2 12
X I I . V erm ittlu n g 230
N a c h w o r t : M u s i k s o z i o lo g i e 258

Das könnte Ihnen auch gefallen