Library

of the

University of Wisconsin

HARRASSOWITZ
F 7

Die

Summa magistri Rufini

zum

Decretum Gratiani .

Mit einer Erörterung über die Bearbeitungen derselben

herausgegeben

von

Dr. Joh. Friedrich von Schulte ,

Geheimer Justizrath und Professor der Rechte in Bonn.

Giessen.

Verlag von Emil Roth.

1892 .

#
 Im Verlage von Emil Roth in Giessen ist vor Kurzem
vom gleichen Verfasser erschienen :

Die

Summa des Paucapalea

über das

Decretum Gratiani ,

gr. 80. Preis M. 6.- .

Die

Summa des Stephanus Tornacensis

über das

Decretum Gratiani.

gr. 80. Preis M. 10.- .

Rufinues , bp. ofAssisi

Die

Summa magistri Rufini

zum

Decretum Gratiani.

Mit einer Erörterung über die Bearbeitungen derselben

herausgegeben

von

Dr. Joh. Friedrich von Schulte,

Geheimer Justizrath und Professor der Rechte in Bonn.

Giessen.

Verlag von Emil Roth.

1892.
1
 456788
JUN 17 1938

CO

- 77
G

YR83

In der Einleitung zur Ausgabe der Summa Paucapaleae ist

hervorgehoben, welche Bedeutung die Summae Paucapaleae, Rufini,
Stephani haben. Über die früheren Ansichten bezüglich der Summa
Rufini giebt die folgende Erörterung Aufschluss .
An dieser Stelle gebe ich dem wärmsten Danke Ausdruck für
die Entleihung bezw. Benutzung der Handschriften, welchen ich den
Vorständen der Bibliotheken schulde .

Einleitung ' .

§. 1. Die Handschriften.

1. Paris , Bibliothèque nationale, lat . 4378 (Cod . Colb . 6536 ;

Regius 4654) , membr . , 15 cm hoch 10 cm breit, 211 Blätter je
24 durchgehende Zeilen auf der Seite ; roter Ledereinband mit auf-

1 ) Literatur : Sarti, De claris archigymn. Bonon. professor. (Bon .

1769 fol.) I. 287 sq.
F. Maassen Beiträge zur Gesch. der iurist. Literatur des Mittelalters.
Wien 1857 (Separatabdruck aus den Sitzungs-Berichten der k. Acad. der
Wiss. hist. phil. Cl. 24, 4) .
Derselbe, Paucapalea. das. 1859 ( S.-B. 31 , 449 ) .
F. Thaner Die Summa magistri Rolandi cet. Innsbruck 1874.
C. Gross Incerti auctoris Ordo iudiciarius cet. Innsbr. 1870.
v. Schulte : Zur Geschichte der Literatur über das Dekret Gratians.
I. II. III. Beitrag, Wien 1870 (Sitz.-Ber. 63, 299 ; 64, 93 ; 65, 21 ). Summa
decreti Lipsiensis, Wien 1871 (S. B. 68, 37). Ueber die Summa legum
des Codex Gottwicensis Nr. 38, Wien 1868 (S.-B. 57 , 433). Nachtrag,
Wien 1870 (S.-B. 63, 287 ) . — Die Rechtshandschriften der Stiftsbibliotheken
von Göttweiy u. s. w., Wien 1868 (S.-B. 57, 559). Iter gallicum, Wien
1868 (S.-B. 59, 355). Die Glosse zum Dekret Gratians, Wien 1872. 4.
(Denkschriften der h. ph. Cl. der kais. Acad. der Wiss. 21. ) - Der Ordo
iudiciarius des Codex Bambergensis P. I. II., Wien 1872 ( S.-B. 70 , 285).
Die Paleae im Dekret Gratians, Wien 1874 ( S.-B. 78 , 287) . Geschichte
der Quellen und Literatur des canonischen Rechts. 3 Bände in 4 Abth.
Stuttg. 1875 ff. - Die Summa des Paucapalea über das Decretum Gratiani.
IV Einleitung.

gedrucktem Königl. Wappen ; auf dem Rücktitel : Epitome decreti.

Oben am Rande der ersten Seite steht in roter, sehr verwischter
aber mit guter Lupe lesbarer gleichalterigen Schrift :
Summa Rufini super primam partem , super XIIII causas,
et super ultimam partem decretorum Gratiani.
Die Schrift gehört dem 13. Jahrhundert an. Die Handschrift kann
aus Italien stammen ; h ist oft im Anfange, jedoch nicht gleichmäs-
sig, von Worten gebraucht, die mit a und o beginnen : habundans,
honera für onera, hodio, huberior u. dgl. Inhaltlich ist sie sehr
gemischt. Aber der Schreiber ist zweifelsohne Franzose gewesen,
so dass er bis auf die Bemerkungen bezw . Änderungen seine Vor-
lage kopiert hat . Dieses geht daraus hervor, dass er in D. 93. §.
Compagis die canonici Lucenses in Lugdunenses, in dem Formular
C. 2. q. 8. den episc . Bononiensis in Eduensis, die civitas Bon . in
civ. Nivernensis, den imperator Lodovicus in König Philipp ver-
wandelt. Sie enthält :
I. Von der Summa Rufini. a) fol. 1-99 (22. Zeile) Pars I ;
fol. 108-184 (in der 14. Zeile) Pars II. von C. 1 bis 14 ; fol .
190-207 (in der 7. Zeile) Pars III. vollständig mit Explicit.
b) fol. 184 anschliessend an den Schluss von Causa 14
Historiae quae desunt in C. I. q. I. c . Si quis inquit [ c . 70] und
noch 6 andere bis zur 10. Zeile von f. 186, nachgetragen aus der
Summa. Dies beweist, dass die frühere Abschrift unvollständig ist.
e) fol. 207 nach dem Explicit unter der Überschrift : „ De
privilegiis : De q . I. XXV. causae. Quod vero auctoritate. Sciendum
est quod ecclesiasticorum privilegiorum alia sunt generalia, alia
specialia . . . et alii enormiter lacduntur" (aus Summa Rufini ad
C. 25. q . 1.]. De q . VII. XXIIII. causac. §. Quamvis usque
xenones . Sciendum quod omnis locus venerabilis praeter ecclesiam

Giessen 1890. Die Summa des Stephanus Tornacensis über das Decre-
tum Gratiani. Giessen 1891 .
L. Tanon Etude de littérature canonique in Nouv. Revue hist. de
droit français et étranger, Nov.-Dec. 1888 p. 822-831 , Sept. 1889 p . 681 ff.
(separat Par. 1889) . Dazu :
II. Singer in dem sogenannten „Anzeiger der Kais. Acad. d. Wiss. “
in Wien Nr. XIX. von 1889 ( Sitz. der hist.-phil. Cl. v. 20. Nov. ) S. 85-89 ;
Derselbe Anzeiger Nr. VIII von 1890 (Sitz. v. 19. März) S. 33-38 ; Der-
selbe in Nouv. Revue, Janv .-Febr. 1891 p. 121 s. (Antwort von Tanon das.
p. 422 s.). Die Erklärungen Singer's in Nr. XIX und Nr. VIII sind im
119. und 120. Bande der Sitzungs-Berichte nicht abgedruckt, mithin nur
dem kleinen Kreise der Mitglieder zugänglich.
 §. 1. Die Handschriften. V

generali vocabulo ptochium nuncupatur . . . . quae inscriptio quatuor

librarum erat " [aus Summa Rufini ad dict . ad c. 21. C. 23. q. 8.]
fol . 208 beginnt mit den Worten absolute verum est [ es sind also
Blätter ausgefallen] und geht bis zu den Worten in subiecto ibi
paragrapho invenitur [genommen aus der Summa Rufini zu c. 17.
18. 19. 20. 24. 30. C. 13. q. 2. ] . Hierauf Causa XIIII. Clerici
cet. Ecclesiae vel clerici bis perfectionem habeant sed comparati-
vam [aus Summa Rufini pr . und pr. q. 1. C. 14.] .
d) fol. 210 schliesst sich von ganz anderer Hand an die
ganze Einleitung der Summa Rufini und eine Zeile der D. I. Hum.
genus cet. Man sieht, der Buchbinder hat zusammengebunden, was
der Besitzer hatte .
II. Andere Stücke.
a) fol. 99-107 . De sacramento coniugii. In der Initiale
Ma Hugonis gistri. Aus dem Werke des Hugo von St. Victor de
sacramentis nach der Ausgabe von Migne Patrol. T. 176 col . 479 ff.
P. XI. cap. 1 bis 5, 9 bis 11. Anschliessend
b) fol. 107 ein Excerpt von 24 Zeilen Sciendum est quod
sacra scriptura sic de re aliqua loquitur ut quid inde eventurum sit
praenuntiare videatur . . . . quorum remiseritis peccata r. e. et quae
r. r. erunt. "
c) fol. 187-189 mit dem Anfang Omnium habere memoriam
ein römisch-rechtliches Excerpt, über das ich gelegentlich Auskunft
geben werde.
d) fol. 209-211 (10. Zeile) von ganz anderer Hand (das
mit roter Dinte darüber Stehende ist unleserlich) ; ein anderes glei-
ches Stück anfangend vim et audaciam.
Die Anmerkungen ergeben, dass die Handschrift manche in
anderen fehlende Zusätze enthält, aber auch viele Auslassungen
bietet. Erstere dürften wohl aus Zusätzen am Rande der dem
Schreiber vorliegenden Handschrift genommen sein. Hierfür spricht
der Umstand, dass sie vielfach kürzere Darstellungen u. dgl . sind .
Es sei noch bemerkt, dass die Handschrift meistens oder doch
sehr oft nur die entscheidenden Worte der Kapitel, welehe kom-
mentiert werden, nicht die initia giebt, aber, wenn diese nicht dem
vorhergehenden Kapitel, sondern einem neuen angehören, mit gros-
sen Anfangsbuchstaben.
Aus meinen Anmerkungen zur Summa geht hervor, dass diese
Handschrift sehr häufig mit der von Troyes übereinstimmt .
2. Paris, Bibl. nationale, lat. 15993 [ alte Nummern 1122 , 834]
VI Einleitung.

membr. , fol ., früher der Sorbonne gehörig, ganz moderner Einband,

125 Bl . Die Vermerke auf dem oberen Rande der ersten Seite :
„prima pars decretorum, summa super decreta. praeter VI . lib . . .
Briguelet" gehören dem 15. Jahrhundert an. Auf dem letzten Blatte,
welches nochmals aus der Summa des Rufinus ein Stück C. 22.
q . ult. von den Worten : Media sunt quae iurator potest facere bis
zu den Worten neque privatum odium adiiciat poenae sufficienti
neque privatus amor in C. 23. q. 1. enthält, steht von einer Hand
des 13. Jahrhunderts
Iste liber est collegii pauperum magistrorum in theolo-
gica facultate studentium ex legato magistri giraudi de
abbatis villa ".1 Daneben von einer Hand des 14. Jahrh.
„precium. VI. liber. continet XVI. quat. VI. liber. " Dar-
unter alte Bibliotheksnummer: IA inter libros iuris . Dann
unten von einer Hand des 14. Jahrh . in einer Zeile : II.
Id. Feb. Petrus obligavit summam decretorum habendam
II kann aber arabische Zahl sein: 51 ] menses pro IIII.
libris 1 mit einem Striche] tur." [ turonensibus ].
Höhe der Handschrift 34 cm, der Schrift 22 cm, Breite des
Pergaments 21 cm, der Schrift 12,5 cm. Je 51 Zeilen in 2 Spalten.
Die Schrift gehört dem Ende des 12. oder dem Anfange des
13. Jahrhunderts an (das ae des Genitiv und Dativ häufig e, Initia-
len u. s. w. ) . Die Handschrift stammt wohl aus Italien nach Schrift,
Pergament und Schreibweise, z . B. orrendum für hor. (f. 82 ),
orribilis für hor. (88 ), hedificavit für edif. (88 ), perorrescunt für
perhor. (91 ), superhabundantur (92) , abhominari (93 ) , exhube-
rantes u . s. w . , obwohl, wie diese Beispiele zeigen, nicht gleich-
mässig verfahren wird. Die initia der Kapitel sind nicht gleich-
mässig hervorgehoben (überhaupt nur durch Punkte, nicht rote
Striche) ; auch sind die Verbesserungen nicht überall vorgenommen.
Die Schrift ist durchgehends dieselbe, schön, wimmelt aber von
Schreibfehlern, von denen viele den Sinn entstellen. Es ist absicht-
lich eine grosse Menge mitgeteilt, weil sehr viele den Beweis liefern,
dass der Schreiber kein Verständnis von der Sache hatte, folglich
um so mehr anzunehmen ist, dass er sich an das ihm vorliegende

1 ) Aus demselben Legate erhielt die Sorbonne noch andere Hand-

schriften, z . B. den jetzigen Cod. lat. Par. 15396 (Summa des Huguocio
bis Causa 13 ) . „Iste liber collegii pauperum mag. in theol. facultate Par.
stud. ex legato mgri Giraudi de Abbatis villa pretio XX sl. “
 §. 1. Die Handschriften. VII

Manuscript gehalten und nur entweder dessen Fehler wieder gege-

ben oder geändert hat, wenn er falsch gelesen oder verbessern zu
müssen geglaubt hat.
3. Alençon, Bibl. de la Ville, jetzt Nr. 133 , fol. membr . s.
XIII . inc. (von mir Iter gallicum p. 452 beschrieben, neuerdings von
mir in Paris collationiert), 133 Blätter (vorher und nachher noch
je zwei nicht gezählte und umgekehrt geheftete Blätter aus einem
tract. de pignoribus s . XV. ) , alter Einband . • Pars I. hört auf
Bl. 45 , C. 26. Bl . 102 , fol. 103 beginnt C. 27., inmitten der
2. Spalte f. 126 beginnt Pars III. ohne Überschrift (am Rande da-
zu von moderner Hand 27 XXXVII . de consecrat. " ), hört auf in D. 4 .
mit den Worten : Quoniam confirmatio baptismum sequitur, morte
postquam" , so dass ein Blatt fehlt. Dieselbe Hand geht bis zum
Ende der C. 16. , von C. 17. an eine andere . Es fehlen fast im
grössten Teile die farbigen Anfangsbuchstaben und das Unterstreichen
der Quellenstellen, auch hat sie manche kleinere Lücken . Das o
hat sehr oft die Gestalt eines u, z . B. nun für non. Gleich dem
Cod . Par. 1. wimmelt sie von Schreibfehlern, die entweder auf Sorg-
losigkeit oder Unkenntnis des Schreibers zu setzen sind ; eine Durch-
sicht der Abschrift hat nicht stattgefunden .
4. Brügge, Stadtbibliothek, 351 , fol., 2 Columnen zu 60 Zei-
len , Ende des 12. oder Anfang des 13. Jahrhunderts. Auf einem
aufgeklebten Zettel unten s . XIV : Commentum super decretum et
super institutiones. 72 Blätter. Auf der vorletzten Seite am
Schlusse der Summa am rechten Rande : 77 Will. dedi si [ unleserlich]
annis Philippo cenb. [ unleserlich ] sol. " Auf der letzten Seite :
Brief Clem. VII . an Episc. Wigorn. dat. Avin . V. Id . sept. pont . n.
a. quarto , Brief des B. Walter von Worcester dat. Lond. II . kal.
Marcii anno nostrae consecrationis secundo . Wem die Hand-
schrift früher gehört habe, ist nicht bekannt. Kleine, aber schöne
Schrift. Alle Rubriken vorhanden, ebenso die Zahlen der Dist. ,
Causae, Quaest., die Anfangsworte unterstrichen . Da von Brügge
Handschriften nach auswärts nicht ausgelichen werden, es mir aber
nicht möglich war, wochenlang in Brügge mich behufs der Colla-
tionierung aufzuhalten, habe ich auf durchgehende Vergleichung ver-
zichtet und mich während mehrerer Tage damit begnügt , festzu-
stellen, dass die Summa vollständig ist und im Ganzen mit Par. 15993
stimmt.
5. Moulins, Bibl. de la ville, 22, membr., fol. 166 Blätter
mit je 2 Sp. auf der Seite ( Höhe des Perg. 31 , Breite 21 , Höhe
VIII Einleitung .

der Schrift 21,5, Breite der Spalten 6 bezw. 6,5 cm), s . XIII ., schöne,
grosse, sehr leserliche Schrift . Auf der letzten Seite am Schlusse
der Summa in der ersten Spalte von einer Hand des 14. Jahrh .
Rufinus aurei voluminis decretorum elegans apparator sive expositor
primus. Similis expositio habetur in Bibliotheca fratrum praedica-
torum Pictavensi ." Dann rechts darunter Natalis mit Schnörkel, auf
der 2. Spalte : ,,Hanc lecturam super decretum contulit huic monasterio
gaufridus choleti prior huius loci et voluit eam deponi in libraria
communi ad utilitatem omnium fratrum", am unteren Rande mit roter
Schrift : ,, Ista lectura fuit henrici de sancto focio qui ipsam emit
XIX sol. parisiensibus et eam misit magistro Ganfredo choleti" , worauf
noch ein oder zwei ganz unleserliche Worte folgen.
Von c. 13. C. 32. q. 5 an fehlt regelmässig die Coloratur, fin-
den sich zahllose Schreibfehler und kommen so viele Lücken vor,
dass von hier ab eine Durchsicht sicher nicht stattgefunden hat.
Eine solche dürfte überhaupt unterblieben sein, da auch die Zahlen
zu D. 26 bis 45 und 97 bis 101 und häufig der quaestiones fehlen.
Am Rande sind sehr viele Rubriken vorhanden , welche auf den Inhalt
verweisen. Da ich die Handschrift erst geliehen bekam, als der
Druck bis zum 23. Bogen vollendet war, musste ich mich begnügen,
sie zunächst vom 24. Bogen an genau zu berücksichtigen ; ich habe
sie ganz collationiert. Die Mehrzahl der Abweichungen ist für den
Wortlaut wertlos, in dem Anhange zur Einleitung gebe ich einige Nach-
träge, bemerke aber hier, dass sie keinen der grösseren Zusätze des
Cod. Par. 4378 und Troyes enthält.
6. Troyes, Bibl. de la Ville, 695 , membr. fol . s. XII/XIII .
Auf einem vorgesetzten Blatte : 22 Biblioth. Bouherianae C. 77. 1721 "
(Bouhier 1721 président à mortier in Dijon. Meine Geschichte III.
639) . Moderne Überschrift : Glossae veteres in decretum Gratiani.
1. Bl . 1-24b . Summa Paucapaleae bis zur C. 23. q.3 . (Summa
Pauc. p. V.) .
2. Bl. 25-121 . Andere Schrift und Format als die vorher-
gehende. Von f. 25–52 nur 33 Zeilen in 2 Spalten liniiert, von
53-59 je 34 Zeilen von grösserer aber ziemlich gleicher Hand,
f. 60-69 mit 35 Z., 90-95 mit 41 Z., 96-117 von anderer Hand
als 53 ff. 37 Z. , 118-121 (erste Sp .) . --- „ Incipit summa decretorum
magistri Rufini. " Vom Anfange bis zum c. 1. v. civitatem duabus
C. 21. q. 1. (unten S. 343) . Aus den in den Anmerkungen mitge-
teilten Zusätzen und sonstigen Angaben erhellt : 1 ) Sie bietet nicht
den reinen und vollen Wortlaut der Summa ; hat 2 ) bedeutende
 §. 1. Die Handschriften. IX

Lücken ; 3 ) Zusätze aus der Summa Stephani (z . B. zu c . 24. D. 93 ,

6. 7. D. 96 , c . 1. C. 1. q . 1. ) ; 4) stimmt im ganzen mit der Pariser
4378, so dass beide zweifelsohne auf dieselbe Handschrift zurück-
zuführen sind. Ob die benutzte Vorlage unvollständig war, oder
beim Einbinden nur diese Bogen, wie auch für die Summa Pauca-
paleae, vorlagen, ist schwer zu sagen.
3. Bl. 126. s . XIV. Guil. mis. div. Ebrod . arch. collector . de-
cime pro eccl. Ro . necessitatibus per triennium secundo impositae in
Lugd. cet.
4. Bl. 129. Ben. E. s . s . d . ven . f. G. episc . Trec . Habet in
nobis tua sincera devotio . Dat. Lateran. XIII . kal. febr. p. n. a.
primo.
5. Urteile von 1303 von H. arch. Bis .
6. 131. Subventiones domini arch. Bisunt. in secundo adventu,
nach den 15 Dekanaten u. s. w. Notariatsurk. von 1302 über Recog-
nition einer Urk . des Erzb . Hugo von Besançon. Urk. K. Heinr.
Rom. Imp . dat. apud Ulm. XVI . kal. Apr. Ind . III . Akten der
Curie von Besançon.
7. Mainz, Stadtbibliothek, ehemals der dortigen Universität
gehörig, Man. iur. 52 , membr., fol., s . XIII . inc. (Höhe der Schrift
23,5 cm, der Hs . 34 cm, Breite der Schrift 17 cm, der Hs . 23,7 cm) ,
fol. 1-37 , mit je 2 Spalten . Zuerst hat aus ihr v . Savigny,
Gesch. III. 513 Anm . a. den Anfang der Vorrede und eine Stelle
mitgeteilt; Maassen hat sie eingehend untersucht und die Summa
Rufini in ihr vorhanden angenommen (Paucapalea S. 9 ff. ) . Dieses
stellt Singer durchweg in Abrede, Tanon nur für den Anfang bis
Pars I. ist vollständig.
zur Dist . 10.
Um das Verhältnis der Mainzer Handschrift zur Summa Rufini
genau beurteilen zu können , folgt auf Grund neuer Vergleichung
folgende Zusammenstellung.
Die Vorrede (abgedruckt in meiner Gesch. d. Liter. I. 245 ff. )
ist dieselbe, wie im Cod. Goett. , nicht die Rufin's.
Es ist in den ersten zehn Distinctionen (in Mainz fol. 2 , 2. Spalte,
bis fol. 8, Hälfte der 2. Spalte ) nur genommen aus Rufin und ein-
gefügt : D. I. der Gedanke in c. 1 , 5, 6, 7 , 8 fast wörtlich, 9 v.
postlim., nam bis permittuntur, 10 v . stipend ., dignit. gradus, 11
der Sinn und Einzelnes , 12 zu v. leg. hered., Sinn de curat ., de
usuc., de tutelis ; D. II . c . 1., Sinn von 2, 6 v. falcid. fast wörtlich ;
D. IV. c. 5. v. quadr. Huic bis de cler. agitur, 6 wörtlich, diet. ad
c. 6 ; D. V. der Sinn und Einzelnes wörtlich ; D. VI . Einleitung be-
X Einleitung.

nutzt, c. 1 weniges wörtlich ; D. VIII . Sed opponitur u. s . w. be-

nutzt, c . 1. Cum bis possiderent, De hoc bis imp. est, wörtlich diet.
ad c. 1 bis contrarios ; D. IX . c . 3 und 4 wörtlich, einige Worte-
ad c. 7, wörtlich c . 9. 10. Hieraus ergiebt sich, dass Cod. Mog.
von D. I. bis IX. die Summa Rufini nicht enthält, sondern eine
Überarbeitung bezw. eine Arbeit , welche Rufin excerpierend benutzt.
In Dist. X. ist die Einleitung bis assumuntur fast wörtlich, Scien-
dum bis praescribere posset dem Sinn nach benutzt, von c. 1 ab
Rufin wörtlich ohne Zusatz . Ganz anders steht die Sache von
D. XI. an. Abgesehen von den wenigen anzugebenden Abweichun-
gen hat Cod . Mog. wörtlich den Text der Summa Rufini , und
nur diesen zur Dist. 11 bis zum Ende der Dist. 101. Es fehlen
aus Rufin : in D. 16. c . 8 : Ut enim bis legi potest ; D. 18. c . 15.
Quod vero dicit bis et monachos ; D. 25. § . Nunc (Seite 51 flg .)
Et sciendum bis oporteat ostendit [ fehlt auch in A.; in P. 2 , Tr.
noch mehr] ; D. 26. c . 2. ut legundo . . . similia [ fehlt auch in
P. 2, Tr.] ; D. 35 (S. 73 ) Merum bis subtilis ; D. 41 (S. 86) vel
qui bis familiae ; D. 42 (S. 87 ) Vel ad terrorem bis occidisti ;
D. 50. c. 3 (S. 101 ) Vel dic. bis mitiganda, c. 7 (das. ) falsaverit
bis variantur poenae [ fehlt auch in A.J. Anderes in D. 77 (S. 146 ),
81 ( S. 149 ) , 84 ( S. 152 ) , 93 ( S. 164) , 98 ( S. 168 ) , 99 (S. 169 ) , wel-
ches auch in der einen oder anderen der genannten Handschriften
fehlt, wie die Anmerkungen angeben.
Was sonst fehlt, sind einzelne Worte , die dem Abschreiber zur
Last fallen. Ebenso verhält es sich mit Zusätzen einzelner Worte ,
die nicht in Betracht kommen. Von wirklichen Zusätzen hat Cod.
Mog. in D. 14. c. 2 zwischen quae und er nulla: quantum ad
praecepta usque ad unum apicem" (Cod. Goett. ) ; D. 42. c. 3 zwi-
schen den Worten Abraham und ad se 8 Zeilen, die zu dem dictum
ad c. 4. D. 45 gehören und im Cod . Goett. stehen. Dass dieses
Einschiebsel vom Schreiber unsinnigerweise mitten in einem Satze
gemacht ist, weil er es wahrscheinlich am Rande zugeschrieben fand,
ist klar ; D. 44. vor c. 3 (fol. 21 am Ende) 4 Zeilen, welche im
Cod. Goett. mit einigen Wortänderungen stehen, sodann zu c. 10. nach
conferat (wofür er mittat hat) : „ hora tertia sacra dicitur, quia illa
hora descendit spiritus sanctus in apostolos " (in Goett . ) . Eigentüm-
liche weist auf Dist. 50. In der Summa zu c . 27 (fol. 25b ) füllt
der Text Rufin's durch 21 breitere Zeilen in der zweiten Spalte den
Raum links aus, in der unten nicht abgedruckten Stelle aus der
Hist. eccl. (S. 105 ), neben dem Texte Rutin's steht eine im Cod .
 §. 1. Die Handschriften. ΧΙ

Goett. stehende Erörterung aus c . 29. Geradeso auf fol. 26ª in der
ersten Spalte neben 9 breiteren Halbzeilen Rufin's zu c. 28 folgende
neun andere ebenfalls im Cod . Goett. befindliche c . 28 : „ innot. , in-
notescere facit. Ecce in quant. etc. Adhuc sunt verba Isidori, nec
debet ibi esse paragraphus. quae antiq. est inter annotatas, i . e.
quae prior invenitur in annotatione illa potior habetur. c. 29. Sed
forte maior etc. yronice ", dann in derselben Spalte neben 10 Halb-
zeilen Rufin's zu c. 29 folgende auch im Cod. Goett. vorkommende
zu c. 36 : cap. de his clericis . Supra D. c. 3. et 6 contra. hic enim
videtur quod dicitur quod officio reddantur, ibi quod non . Sed illud
intelligendum est de his qui alias evadere poterant, istud de his qui
non. In potest. sac. maneat, i . e . episcopi . Ecce quod episcopus
temperale [ lege temperare] potest canones, sed secundario . " In der-
selben Spalte durch 7 Zeilen, welche in der folgenden, nachdem
von Rufin's Summa 5 Zeilen durch die ganze Spalte gehen, bis zu
Ende laufen und sich fol. 26 noch durch 17 fortsetzen, steht zu
Rufin ad c. 29 v. alterio t. min. bis lucrari in c. 32 eine Erörte-
rung zu c. 52 v. maneant in pot., dict. §. Sed exemplo b. Petri,
c. 54 v. se perdid ., t . e. bonus pastor, c. 55 v. ordin . dunt. pot.,
c. 56, 59, §. Pot. et aliter v. q. semel tantum, c. 62 v. ne med .
minus utilis vel nimis utilis, alia litera, alles wie im Cod. Goett.,
dann nach Item Sir. p. Illud quod nescivi [c . 66 ] vel paret alia
litera. aequum providere etc. poenitentiam solennem. In der fol-
genden Spalte steht neben Rufin v. tunc verum bis sponte alia in
c. 36 (Seite 106 ) : „ Speciale est de clericis, qui manent prope sclavos
et armati sunt." Fol. 27 in der ersten Spalte neben Rufin von
interfecerit¹ in c. 38 bis postmodum leria in c. 42. Folgendes :
„ Quandoque VII . , quandoque VI . , quandoque IX. , quandoque tota vita
secundum diversas ec. consuetudines diversas. humana, i . e. huma-
nior et mitior quam VII. nullomodo iudicabitur quantum ad reatum
homicidii" ; der erste Satz steht im Cod . Goett. zum c . 37. In der-
selben Spalte neben Rufin ad c. 44. a. E. die im Cod. Goett. zu rubrica
cap. 45 stehende Bemerkung: ,, animum non opus, quantum ad leges",
sodann in derselben Spalte ( 7 letzte Zeilen) und der folgenden
(3 erste) neben Rufin's Worten in c . 45. Et si furtum bis si quis
volens (S. 110 fg . ) Folgendes : „ Rebaptizari potest qui prius fuit non
in forma ec. baptizatus. Nota quod hic dicitur, quod clericis in
poenitentia manus non imponetur, alibi dicitur, quod redeuntes per

1 ) Cod . Mog. liest : propter odium iudaeum vel paganum occideris.

XII Einleitung.

manus impositionem reconciliari debent. non est contrarium,

Sed non
quia ibi scil . in prima causa agitur de redeuntibus ab haereticis, hie
de publica poenitentia, quae non est clericis iniungenda ", was von
hic dicitur an in Goett. zu c. 65 steht. Endlich steht in derselben
Spalte unten neben Rufini in huius d . bis prohibeantur in dict. ad
c . 54. a. E. ( S. 112 ) : ,,ut si ante tamen canonicus, tunc in eadem dig-
nitate et familiaritate recipiatur", aus Goett. ad c . 63. Es bedarf
keines weiteren Beweises, dass der Schreiber der Mainzer Handschrift
alle diese Zusätze in D. 50 am Rande seines Originals vorfand und
in den Text, freilich durchweg an Orte versetzte, wohin sie nicht
passen. Kleinere Zusätze in D. 80 (S. 148 ), 93 (S. 164) hat die Hand-
schrift ebenfalls nicht allein . Die Zusätze des Cod. Tr . (z . B. S. 147 ,
152 , 153 , 161 , 165) fehlen durchweg.
Wir haben somit im Cod. Mog. von D. 11 an wirklich die
Summa Rufini. Das hat Tanon bereits hervorgehoben. Was Singer
über weitergehende Differenzen zwischen Rufin und dem Verfasser
der Mainzer Summe" sagt, ist grundlos. Von dem Verfasser der
Mainzer Summa lässt sich nur für die zehn ersten Distinctionen reden,
die Dist. 11 bis 101 sind die Summa Rufini. Wenn die Zusätze
und Auslassungen massgebend wären, müssten Cod. Paris 4378 und
Trec. auch aus der Reihe der die Summa enthaltenden gestrichen
werden.
Der Mainzer Codex stimmt sehr häufig mit dem von Alençon
z. B. in den Varianten S. 70 n. 3, 72 n. 3, 76 n. 1 , 101 n. 2, 105 n. 2,
111 n. 2 u . 3 , n. 6 , 136 n. 3. 5. 6 , 140 n . 4 , u . a . ) , und Par. 15993
(z. B. in den Varianten Seite 46 n . 1 , 111 n . 3 , u . a . ) , bisweilen auch
mit P. 2 und Tr . (z . B. Varianten S. 87 n . 1 , 106 n. 3 , 110 n. 15
u. s . w .).
Wenn nun Maassen und ich die Summa Rufini im Mainzer
Codex sahen, so ist das, von der Vorrede und den ersten 10 Di-
sfinctionen abgesehen, durchaus richtig.
8. Bamberg , Königliche Bibliothek P. I. 11, in 4º, membr.,
saec. XIII., fol. 147–162 a . Sie enthält Pars II bis zur C. 23. q. 8 .
Die Schrift ist so klein und mit solchen Abkürzungen versehen, dass

1 ) Über diesen sehr interessanten Miscellan-Codex siehe 2. Beitrag

S. 46 ff. Aus ihm habe ich die Collectio Bambergensis beschrieben, den
Ordo iudiciarius und tract. de criminalibus causis (Bonn, 1889. 4. ) ver-
öffentlicht und andere anonyme Summen beschrieben.
 §. 1. Die Handschriften. XIII

man durchweg ein Vergrösserungsglas brauchen muss . Die Hand-

schrift giebt die Summa Rufin's, aber mit so vielen Auslassungen
und Abkürzungen, was schon die geringe Anzahl der Blätter beweist,
dass es nur unter Inanspruchnahme eines ungeheuern Raumes mög-
lich sein würde, überall das Fehlende oder Veränderte hervorzu-
heben ; dieses aber stände in keinem Verhältnisse zur Sache . Mög-
lich ist, dass die Summa der römischen Handschrift diktiert worden
ist und in der Bamberger eine Aufzeichnung des Diktats vorliegt ;
diese kann aber auch eine flüchtige Abschrift sein. Das Verhältnis
zur vollständigen Summa Rufini ist sehr verschieden. Sehr gering
oder nicht gross sind z. B. die Auslassungen in den Causae 9, 10 .
q. 1 , 12. q. 1 , 15, 16 , 17 bis 22 , 23. q. 1 , in den anderen causae sind
die Abkürzungen bezw. Auslassungen bedeutend . Obwohl die Hand-
schrift im ganzen mit der Vatikanischen übereinstimmt, ist sie kaum
eine Abschrift derselben.
9. Rom, Vatikanische Bibliothek, Cod. Palatinus lat. 678,
saec. XIII. , membr ., fol. , auf der Seite je 2 Spalten mit 48 Zeilen .
Unten auf der ersten und letzten Seite : „ Iste liber est beatae virginis
in Schonaugia¹ Cisterciensis ordinis Wormatiensis dioecesis. " Oben
auf Seite 1 von einer modernen Hand : Summa Rufini et tractatus
de sacramentis.
fol. 1. Variae sunt causae quae impediunt matrimonium contra-
hendum et dirimunt contractum cet. über Ehehindernisse .
fol. 3. Rubrikenverzeichnis des Dekrets : De iure scripto et non
scripto . . . . de iocunditate ieiuniorum et aliis c. cap. Omnes fideles.
[c. 1. D. 5. de cons . ] . fol. 5. in der vierten Zeile von derselben Hand ,
nicht als Rubrik, sondern schwarz : Incipit summa Rufini . Es folgt
die Einleitung Rufin's Conditio ecclesiasticae religionis u . s. w. zur
Pars II . genau wie im Cod . Bambergensis mit unbedeutenden Varian-
ten ;Summa zu c. 1 bis zum diet. c. 111 wie im Cod . Bamb.; fol. 7 .
§. Videndum est quid sit iurisdictio, in quo differat a foro vel con-
veniat . . . et futurorum significatione. Exceptio alia est temporalis ,
alia est perpetua et peremtoria u. s. w. 7 Zeilen . Excommunicatur
quis duobus modis u . s. w. 6 Zeilen .
fol. 7 bis fol. 33 ˇ . Summa zu C. 2. q. 2 bis zum Ende der

1) Das Cistercienserkloster Schönau im Odenwalde, welches 1560

vom Kurfürsten Friedrich III. aufgehoben wurde. Aus demselben Kloster
stammen noch andere Vatikanische (früher Heidelberger) Handschriften,
z. B. Nr. 658.
XIV Einleitung.

Pars III., im ganzen bis zur C. 23 wie im Cod . Bamb. , jedoch mit
einzelnen Auslassungen und Abweichungen . Das Formular in C. 2 .
q. ult. ist genau dasselbe, Friderico ausgeschrieben. C. 23 endigt
wie bei Rufin, C. 24 fängt an wie bei Rufin und endigt mit dessen
Worten zu c. 26. q. 3. -— C. 25 im Anfang und Schlusse wie bei
Rufin hat 15 Zeilen . C. 26 hat 112 Sp., C. 27 hat 612 Sp ., C. 28 nur
29 Zeilen, C. 29 nur 13 im Anfange (Tria sunt turpia cet. ) und Ende
wie Rufiu, C. 30 ebenso mit 31½ Sp. , C. 31 hat 31½ Sp. , C. 33. q. 3
fehlt. Nach C. 36 (Filiam cuiusdam. Diligenter hic notandum est
moralium statutorum, 42 Zeilen ) : De poen . longus tract. in VII.
dist., in quarum prima agitur, an vel sola . . . sine dilectione namque
timor non nisi poenam habet. fol. 28 (am Rande De consecratione)
De eccl. cons. In dispositione tabernaculi . . . . quot vero modis
dicatur manus impositio quaeve illarum sit sacramentum invenies
supra C. 1. q. 1. c.
Manus impositio (cf. unten S. 492 ) , ein leerer
Raum, dann von In hac distinctione primum agitur • quaerens
requiem aeternam in gloria sempiterna. Explicit. Der Raum von
3 Zeilen f. 33 zweite Spalte unten leer. Hierauf ohne jede Über-
schrift
f. 34-70 , 1. Spalte ohne Explicit die in der Mainzer Hs .
enthaltene Summa zur Pars I. decreti . Im ganzen stimmt sie mit
der Mainzer überein, wie ich durch genaue Vergleichung des grös-
seren Teiles festgestellt habe. Indessen hat die Handschrift sehr
viele verschiedene Lesarten, einzelne Auslassungen von Stellen des
Mainzer, ebenso einzelne Zusätze, so dass die eine nicht Abschrift
der anderen ist, vielmehr beide aus gemeinsamer Quelle geschöpft
haben dürften. Der Verfasser der Göttinger kann beide benutzt
haben. In den D. 89 ff. stimmt die Handschrift mit der Mainzer
überein.
f. 70 (leerer Raum von 2 Zeilen) . De sacramentis ecclesia-
sticis ut tractarem eorundemque mysticam dulcedinem vobis expone-
rem . . . Primum ergo cap. est de ecclesia , secundum de dedicatione,
tertium de officiis ....
. . . . Ecclesia igitur in qua populus convenit . . .
letztes : Sed Hylarius dicit, filium non habere aliquid nisi natum . .
habet genitus quoniam ipse qui genuit.
§. Causa ecclesiastica de crimine ecclesiastico a iudice tamen
eccles . est examinanda et diffinienda , ut j . C. 7. q. et c . 2 et in aut.
ut clerici apud proprios ep. con. Causa ecel. de crimine et ecclesia-
stica persona in foro criminosi est ventilanda, ut j . 11. q. 1. c. Si
 §. 1. Die Handschriften . § . 2. Die Urheberschaft Rufin's. XV

quis sac. • • Item cap. LXXIX , i. e . non habet ↑ mor. Rest der
Spalte und 2. Spalte leer.
f. 88 bis f. 92. Incipit regula iuris Pauli liber XVI . cet.
Regula est brevis rerum narratio et quasi causae coniunctio. Auf
f. 84 ff. nimmt der Text den Raum von dem dritten Teile einer
Spalte ein, rechts davon mit späterer Schrift der Commentar. An-
fang des Commentars : Regula est brevis cet., Ende : Si quis cau-
tionibus iudicio sistendi causa factis non obtemperaverit. Finito
libro referamus gratias Christo . Ende des Textes : §. . Paulus
1. LXVIIII . ad' Servus rei publicae .
Rest von Sp . 1. Versus magistri Petri super misterium eccle-
siae . Misterium fuerat cum res violari voluit cet. 11 Zeilen.
f. 93-96 , 2. Sp. Rechtsfälle . Der erste fängt an : Quidam
laicus forte quadragenarius commisit incestum cum quadam sancti-
moniali . Qui cum dignam egisset poenitentium contraxit legitimum
matrimonium ; 2. Quidam clericus summa diligentia ecclesiam ab
episcopo suo recepit ( cf. Thaner Summa Rolandi p . 246) ; 3. Quidam
absente filio suo nurum eius oppressit, illa poenitentia ducta crimen
hoc publice confessa est ; 6 andere ; letzter : Quodam religioso sacer-
dote nocte dieque in oratione cet. Hierauf bis f. 105 casus varii
und Schemata, wie solche zuerst Sichardus hat.
Der gedruckte Katalog (Codices Palatini latini Bibl. Vaticanae,
H. Stevenson iun. , Rom. 1886. 4) I. 240 ist, wie obige Mitteilungen
zeigen, sehr mangelhaft.
10. München, Staatsbibliothek, cod. lat. 14403 , membr., 4º ,
s. XIII . fol. 1-8 die Summa Rufini zu Pars III. ( Siehe Summa des
Stephanus Torn . §. 1 , Nr. 7 , p. IV. )

Für die Einleitung ist auch die Handschrift der Summa Io-
hannis Fav. in Chartres 173 mbr. fol. s. XIII. benutzt, bezeichnet Ch.

§. 2. Die Urheberschaft Rufin's.

I. Sie wird bewiesen aus den folgenden Anführungen mit

vollem Namen oder mit der Sigle R. , r.
a) Glossen. Dahin gehört die Handschrift zu Innsbruck Nr. 90
(meine Glosse S. 3 ff., 44 ff.):
1. zu c. 11. D. 11 . ,,Opponitur de Paulo, qui in Italia prae-
dicavit. R. Beatus Petrus et Paulus, licet personaliter diversi
XVI Einleitung.

fuerint, tamen ratione instituendi et praedicandi quasi idem intelli-

guntur. Vel ideo Petrus non excludit Paulum, quia ipsi unum ec-
clesiae caput fuerunt, unde et in eodem adhuc sigillo pariter conti-
nentur." Die unten S. 24 abgedruckte Stelle ist benutzt.
2. c. 6. D. 86 : j . D. 88 Episc . nullum. Contra . Sed aliud
est nulla faciente necessitate curam rei familiaris suscipere et lectio-
num et orationum studio tepide inhaerere, quod ibi interdicitur, aliud
in necessitatibus aliis subvenire et propter proximos contemplationis
studium temperare, quod hic praecipitur . r. " Wörtlich S. 154 .
3. c. 23. D. 93. S. D. 21. Clericos contra. Sed aliter se habet
in corpore, aliter in calice ; credo propter secretae rationis myste-
rium. Cum enim calicem sumimus, redemptionem animae nostrae
designamus . Sedes nempe animae in sanguine est . . . corpus acci-
pit. R.“ Wörtlich, von Schreibfehlern im Innsbr . Codex abgesehen ,
S. 163 .
4. C. 10. q. 1 . ,,Ut omnium auctoritatum, quae de ecclesiarum
suscipiendis portionibus loquuntur, involuta contrarietas sopiatur,
sciendum est, quod tempore primitivo de omni iure episcopalis eccle-
siae dimidia pars episcopum contingebat, quia tunc nimis pauper
erat, ut hic dicitur Antiquos ; parochianarum ecclesiarum tertiam par-
tem de omnibus habebat, ut infra 16. q. 1. Constitutum. Procedente
vero tempore statutum est, ut de ipsis parochiis oblationum duntaxat
et decimarum tertiam haberet, ut hic habetur De his. Confirmatum
quoque est, ut, quia infinita maior ecclesia habere inciperet, ne ultra
quartam partem ipsius episcopalis ecclesiae pontifex usurparet, ut
infra 12. q . 11. Vobis. Concesso . Quatuor. Novissime autem ,
cum sua episcopis plene sufficerent, sancitum est, ut illam parochia-
rum tertiam in oblationibus minime tollerent, nisi reparandae eccle-
siae onera subire vellent, ut e . C. q . 3. c. 1. 2. et 3. R. " Wörtlich
S. 267. Diese Glosse fand Tanon (1. c . p . 28 n . ) auch im Cod. Par.
lat. 14317.
5. c. 8. C. 24. q. 1. „, Duplex est geus piscandi, in rete scil . et
hamo. Quo utroque piscatus est Petrus, sed posteriori tantum Petrus
priori genere piscati sunt et alii discipuli . Primum genus piscandi
inquisitionem denotat sapientiae et scientiae Christi , quae tam Petro
quam aliis convenit . Secundum genus ligandi et solvendi potestatem
insinuat, quod soli Petro conceditur. Vel aliter : in primo genere
piscandi significatur ventilatio rationis fidei, in secunda causa depo-
sitionis eiusdem, quod utrumque soli Petro conceditur, ut supra 3.
q. 6. Quamvis et infra hac q . c. Quotiens. R. " Wörtlich S. 371 .
 §. 2. Die Urheberschaft Rufin's. XVII

6. c . 41. C. 27. q. 1. „ Secundum magistrum loquitur hic Aug.

de simpliciter voventibus, sed potius videtur loqui de solemniter vo-
ventibus, cum Apostoli auctoritatem inducat loquentis de viduis in
epistola ad Timotheum, ubi de solemni voto loquitur et cum tales
adulteris peiores dicat . Sane simpliciter voventes non sunt peiores ,
quibus triennii poenitentia indicitur, ut supra D. 27. c . Si vir , ad-
ulteris vero septennis poenitentia imponitur. Quid ergo dicemus ad
haec ? Per alios scil . Augustino derogatum fuisse . R." Quod quibus-
dam non placet ." Excerpiert aus S. 388. Rolandus konnte, wie
seine Summa erweist, nicht benutzt werden.
7. c. 6. C. 32. q. 2. v. adulter. Hoc est fornicator . Species
enim ponitur pro genere, ut 30. q. 1. Si quis sacerdos . R. "
Wörtlich unten S. 421 .
8. c. 3. C. 32. q. 4. „ Supra 15. q. 1. Inebriaverunt, supra
D. 35. Sexto die , contra. Sed non dicitur hic, quod filiae Loth
omnino non peccaverint, eo minus peccaverunt, quod pro
sed
genere humano instruendo [instaurando] hoc fecerunt. R." Wörtlich
S. 424.
9. Auch die zu c. 2. D. 43 : „, sicut dominus fecisse legitur cum
pharisaeis illum tentantibus. R. " ist aus Rufin S. 89 zu entnehmen ,
der die biblische Erzählung anführt.
Derselbe Innsbrucker Codex hat ohne Sigle folgende Glossen
aus Rufin entnommen : zu c . 4. C. 1. q. 3. „ Sed hic monasteria non
monachorum coenobia, sed quaelibet canonicorum minoris ecclesiae
intelliguntur, in qua significatione apud gallos monasteria occu-
pantur, in quorum provincia hoc concilium factum esse non dubita-
tur." Unten S. 199. Der Innsbrucker hat einen Schreibfehler. Und
zu c. 42. C. 12. q . 2 . ,,Ecclesiae Bononiensis episcopus defunctus
Interea antequam alius substitueretur, clerici eiusdem ecclesiae
mansum quendam Scannabico vendiderunt, ex cuius diligentia ager
supra priorem aestimationem in fructibus profecit, aut ex cuius ne-
gligentia parum sicut prius vel minus lucrum affert. Substituitur
tandem episcopus alius, qui recta consideratione pensabit, utrum
Scannabicus mansum illum melioraverit . Tunc enim episcopus pre-
tium restituet ei . Si vero illi agro meliorationem non dedit , ab eo
pretium repetere non poterit . Hoc est casus huius decreti Si qua"
cet. Unten S. 290.
Weiter namentlich in dem Münchener Codex 10244 (meine
Glosse S. 7 ) : zu c. 6. C. 30. q . 4. v . Illud . „ Scil . filiam commatris
posse ducere uxorem, si ergo non est difinitum secundum interdictum
v. Schulte , Summa Rufini. b
XVIII Einleitung.

a canone praesumitur esse licitum. a . Supra 38. [lege 27. ] q. 1. iam

deo si enim ar. 27. q . 7. lex divinae. Sententia ergo est, ut, si
uxor tua suscepit filium alicuius fonte et tu [non] cognoveris uxorem
tuam, postea mortua uxore tua et mortuo marito illius mulieris bene
poteris eam ducere. Si vero cognoveris uxorem tuam non poteris .
magister Rol. dicit quod si rectius maternitas interveniat, non
potes ; uxor tua suscepit filium alicuius mulieris mortua uxore tua et
viro illius , non poteris eam ducere nec distinguit, cognoveris uxorem
tuam nec ne . Sed si commaternitas indirecta vel emergens inter-
venerit, potes eam ducere, verbi gratia haereticus suscepit filium
Lotharii regis quem habuit Lotharius rex non de Teberga, sed ex
alia mortua matre illius pueri, bene potest haereticus ducere Teber-
gam mortuo Lothario . Magister Rufinus dicit, quod bene potest
habere duas commatres, verbi gratia Lucretia suscepit filium Maxi-
mitiae et adhuc non contraxerat matrimonium cum aliqua illarum ,
utramque poteris ducere ; si vero iam contraxerat, non poteris , quia
commaternitas transivit a te mediante uxore, cum qua una caro effe-
ctus fuerat." welche genau dem S. 408 von den Worten Sed duo
postea sequentia ducere non potero entspricht, die Namensände-
rung thut nichts zur Sache . Auch die Glosse zu c . 11. v. tres D. 50 :
,,hic dicitur prout debet fieri f. R. et de rigore" entspricht genau
dem von Rufin S. 102 Gesagten.
Ebenso ist die Glosse des Trierer Codex 906 (meine Glosse
S. 21 ) : c. 17. C. 7. q. 1. v . petisti. „ Primo petebat, quod liceret sibi
ordinare coadiutorem. Hoe de iure communi erat . Secundo quod
posset eligere aliquem, qui post mortem eius praesideret. Hoc vix
obtinuit ex dispensatione. Tertio quod posset illum consecrare in
episcopum . Hoc non obtinuit. R. " geschöpft aus dem S. 256 ste-
henden.

b) Summa Stephani zu c . 73. D. 2. de cons . pag. 275, welche

Stelle wörtlich Rufin pag. 483 hat .
c) Summa Coloniensis, die in das Jahr 1169 oder 1170 fällt
(mein 2. Beitr. S. 17 fg. ) , zu C. 2. q . 5 : „ Rufinus purgationem dividit
in vulgarem et canonicam. De purgatione vulgari. Vulgaris est ferri
candentis et aquae ferventis et frigidi contactus ..... . . . Triburiense
tamen concilium hanc servis et liberis, qui ita suspecti et viles facti
sunt, imponit ... De purgatione canonica secundum Rufinum. In-
terdum accusati subest mala fama, interdum non. Cum subest , aut
ex inimicorum confictione, aut ex verisimili suspicione. Si cum
nulla subest mala fama, nulla exigitur purgatio ; quo casu intelligitur
 §. 2. Die Urheberschaft Rufin's. XIX

illud 6. C. ult. q . Cum mala fama subest, sed ex aemulorum confi-

ctione, nec tune inquirenda purgatio ; quo casu intelligitur illud
Leonis papae Auditum est" cet . Vergl. S. 218.
d) Summa des Iohannes Faventinus : 1 ) zu c. 4. C. 17. q. 4:
„ quamvis M. R. dixerit, quod sive in personas ecclesiasticas sive in
res ecclesiasticas sacrilegium committatur, emunitas ecclesiae viola-
tur, et eadem poena debetur ; quod confirmare nititur ex praesignato
c. Iohannis et decreto Gregorii, quod est supra C. 12. q. 2. c . 8. "
Augenscheinlich aus dem p . 334 Gesagten entnommen . 2) zu c . 16 .
C. 28. q. 1 : „ vel speciale est in conditione suscipiendae fidei . magi-
ster Ro. etiam, cum honesta conditio in contrahendo matrimonio
ponitur, dicebat distinguendum circa tempus et factum . Si quis enim
dixerit : accipio te in uxorem, si decem dederis tali die " etc. Ro.
hat auch Cod. Francofurtanus. Offenbar ist Rufinus gemeint, vergl .
S. 402 .
e) Summa des Huguccio, 1187 vollendet (meine Geschichte I.
163 ) 1 ) zu c . 2. D. 60 : „ Nonne episcopalis dignitas multo magis est quam
archidiaconatus vel deconatus et huiusmodi. Cur ergo ex inferiori-
bus gradibus potest eligi episcopus, quia ex subdiaconatu, quam
archidiaconus vel decanus et huiusmodi ? Rufinus suam voluit as-
signare rationem, scil . quia dignitas istorum consistit tantum in ad-
ministratione, et talis dignitas plene confertur in electione ; cum enim
tales eliguntur, instituuntur, et cum instituuntur eliguntur, quod non
in episcopo . Sed hoc falsum est . " Entspricht dem S. 131 fg. von
Quaeritur autem hic . . . et de ceteris huiusmodi . Diese Stelle hat
schon Maassen Paucapalea S. 11 , dessen Erörterung über die Mög-
lichkeit, dass R. nicht auf Rufinus gehe, jetzt nicht weiter bespro-
chen zu werden braucht. 2 ) zu pr. q . 1. C. 27. 3 ) zu c . 11. C. 35 .
q . 2. et 3 : 29Extraordinaria pollutio . Io . vero Fav. et R. legunt ca-
pit. sub sensu alio , scil . quod talis pollutio , si est facta extra vas
naturae, nec est saepius iterata, et est facta citra maritalem affectum ,
non impedit matrimonium. " Genau entsprechend der p . 451 fg. ste-
henden Construction des Textes und der Erörterung. Tanon hat die
1. und 3. Stelle. Ich habe alle in allen Handschriften des Hugue-
cio, z . B. Paris lat. 3891 , 3892, 15397 gefunden.
f ) Die aus der Zeit von 1179-1187 herrührende Summa des
Codex Ye 52 der Universitätsbibliothek zu Halle (mein 3. Beitr.
S. 54, 50 ) zu C. 16. q . 3. princ .: „ Quibusdam quoque, veluti alberto,
rufo visum fuit, quod in omni ecclesiastica praescriptione iustus
XX Einleitung.

titulus , bona fides initio , in medio , in fine, argum. infra C. 34 Si

virgo et s . C. 14. q. ult . Si res" cet. Genau damit stimmt S. 319.
g) Glossa ordinaria des Iohannes Teutonicus zu pr. q. 1. C. 9 .
u. c. 5. v. nisi probare ibid . Da das Citat mit vollem Namen (Io .
Fa.) et Rufinus in den alten Ausgaben, auch in Lugd . 1671 fol. col .
864, 866 , Romae 1584 vorkommt , kann jeder leicht ersehen , dass
die Stellen Rufin angehören, dem sie Io. Fav. entlehnt hat . Auch
Iohannes Andreae führt erstere Stelle an (meine Geschichte I. 241 );
c. 1. v. lavacro C. 30. q . 1. Die Ausgaben (auch die beiden genann-
ten) haben die Sigle R.,,,H . tamen et R. dicunt, quod inter me et
iudaeam, cuius filium de sacro fonte suscipio, contrahitur compater-
nitas, unde non possum postea cum illa ad fidem conversa contra-
here. " pr. q. 4. C. 30. (in den Ausgaben und bei Jo . Andreae a . a. O.
angeführt) , was aus der Summa zu entnehmen war ; c . 44. D. 3. de
poen. ,,sicut baptizatus licet ficte non rebaptizatur, de cons . d . 4. c .
Solet ; quod tamen R. negat. " Rufin führt zu diesem c. 31. D. 4 .
de cons. die ihm beigelegte Meinung eingehend aus, unten S. 487.
Io. Andreae (a . a . O. ) führt ihn nach der Gl . ord. noch an zu c. 2 .
X. de big. I. 21. in 4. gl. Hier heisst es v. dispensare : ,,Sed con-
tra 34. D. c. lector . . . R. dixit, quod Marcellus papa retulit se ad
statum primitivae ecclesiae, in qua subdiaconatus non erat sacer
ordo." Das hier Gesagte wird gesagt in D. 35 (S. 73 ) .
h) Wiener Handschr. des von mir aufgefundenen und zuerst
beschriebenen von Gross u. d . N. Ordo iudiciarius (Innsbr . 1870) cet.
edierten Werkes de praeser. (in meiner Abh . Über eine Summa
legum , Nachtrag Wien 1870 , Sitz .-Ber. 63 , 287 ff. , S. 293 , danach
bei Gross S. 264 Anm. d ) , wo nach einem Citat von Placentin
steht : ,,His summa M. Rufi certam invenies ut de dioecesi quae
praescribi potest et quae non potest. " Ich habe dazu (Anm. 1 )
schon bemerkt : ,, Rufinus hat in C. 16. q . 3. eine umfangreiche Er-
örterung über die Präscription der Diöcesan- und Parchialrechte."
i) Summa de electione des Bernardus Papiensis (Laspeyres,
Bern. Pap.. Summa decretal. Ratisb. 1860 p. 298 ) : 27 Magister vero
Rufinus et Io . ita distinguunt : refert autem, commaternitas proces-
serit matrimonium, an sit subsecuta " cet. Es folgt die aus dem zu
C. 30. q. 4. Gesagten zu entnehmende Darstellung.
k) Glossa des Berliner Codex der Summa Stephani (diese
p . 156 Anm . 1 ) , Handschrift der Summa des Stephanus (das. p . 191
Anm. 1 ) in den Handschriften von Leiden und Mainz.
Weitere Stellen anzuführen ist wohl überflüssig. Es ist durch
 §. 2. Die Urheberschaft Rufin's. XXI

die angeführten der Beweis geliefert, dass eine grosse Zahl mit
Rufin's vollem Namen, oder mit seiner Sigle bezeichneter Stellen
sich in den drei Partes der hier gedruckten Summa wörtlich vor-
finden, oder dass sie augenscheinlich aus ihr geschöpft sind. Hier-
durch allein ist dessen Urheberschaft ausser Zweifel gestellt. Es
giebt aber noch andere ebenso schlagende Beweise, welche folgen.
II. Die Handschriften von Paris 4378 , Troyes, Moulins
nennen Rufin. Am entscheidendsten ist die Pariser, nicht nur weil
der Name dasselbe Alter wie die Handschrift hat, sondern weil ge-
nau bezeichnet wird, was ihm angehört. Auch die Nennung des
Namens im Anfange der Pars II. in der Vatikanischen Handschrift
ist sehr wertvoll, weil in der That für Pars II. Rufin entnommen
ist, was sie enthält.
III. In mehreren Handschriften wird hervorgehoben, dass die
Summa des Iohannes Faventinus aus der von Rufin und Stephan
zusammengearbeitet sei, in der von Klosterneuburg 655 (Rechts-
handschr . S. 578 ) also : 99 Incipit praefatio in decreta magistri G.
a magistro Io . Faventino canonice ac dilucide edita ex duabus
summis Rufini et Stephani utili artificiosoque excepta modo.
Wörtlich geradeso in der vor mir liegenden Hs. der Wiener Hof-
bibliothek 2118 (Salisb. 310 ) membr. fol. s . XIV . Es genügt, da
die Zusammenarbeitung in Pars I. und II. durchgeht, für einige
Teile den genauen Nachweis zu liefern. Zu dem Ende wird das
wörtlich oder mit unbedeutenden Veränderungen oder Zusätzen aus
Rufin oder Stephan Entnommene durch Punkte angedeutet mit dem
Zusatze der Quelle in Klammern, oder mit blossem Verweise .
Iohannes Faventinus. Praefatio (gedruckt in Rechtshand-
schriften) : 19 Cum multa super . . . . eloquio processurus. De throno
dei .... legem scil . naturalem " [eigene Composition] . Diaboli vero
invidia .... evangelium nuncupamus (Rufin) . Sancti namque pa-
tres divino instinctu et conciliis congregati pro varietate causarum
diversos canones ediderunt et scripserunt. Conciliorum autem . . .
quae distinctio libri (Stephan) . Folgt :
Ioh. Faventinus Rufinus Stephanus
Materia eius est : ca- Quae omnia Gratia- Huius materia sunt
nones et decreta et de- nus in hoc libro mate- canones, decreta et de-
cretales epistolae , qua- riam sui operis assumit. cretales epistolae, qua-
rum differentiam su- Intentio autem eius rumdifferentiam supra
pra legistis . auctorita- est canones in quam legisti. Auctoritates
tes sanctorum patrum pluribus locis vage etiam sanctorum pa-
XXII Einleitung.

etiam qui quamvis ius passimque dispersos trum, qui, quamvis ius
et potestatem condendi ordinata quadam di- et potestatem condendi
canones non habuerunt spositione componere canones non habuerint,
non minimum tamen in et eorum contrarieta- non minimum tamenlo-
ecclesia locum habent. tes interiectis distin- cum in ecclesia habent.
Intentio eius est, diver- ctionibus unire. Intentio eius est diver-
sas diversorum patrum sas diversorum patrum
regulas, inque pluribus regulas, quae canones
locis vage passimque dicuntur, in unum colli-
dispersas ordinata qua- gere et contrarietates
dam dispositione com- quae in eis occurrunt in
ponere et earum con- concordiam revocare.
trarietates interiectis.
distinctionibus unire.
Utilitas est scire . . . in hoc volumine comprehendit (Stephan) .
Distinguitur autem liber iste in duas partes, alias secundum con-
suetudinem scriptorum , alias secundum diligentiam compositoris
atque lectorum . Scriptorum consuetudo librum istum in IIII partes
distinguit, quarum unamquamque quartam appellant .... ad finem
libri ponunt ( Stephan, pr. C. 13. p. 217) . Compositoris autem dili-
gentia librum istum in tres partes distinguit, quarum primam mini-
steriis , secundam negotiis, tertiam ecclesiasticis deputat sacramentis.
Unde modus tractandi aperte colligitur. In prima namque parte hoc
modo prosequitur : ante omnia . . . . de spiritu sancto . (Rufin. )
Hum. genus. Tractaturus de iure canonico quasi altius ducto
stilo expandit . . . cavendumque contrarium (Rufin) . Et est quasi
quaedam pars divini iuris vel ei cohaerens quod etiam dicitur ius
naturale quae summa natura scil . deus nobis tradidit et per legem
et prophetas et per evangelium suum nos docuit. Consistit autem
ius naturale in tribus . . . libertas et huiusmodi (Rufin) . Quoniam
autem ista lex naturalis . perficitur, in moribus decoratur ( Rufin ) .
Magister ergo ius quod omnia iura continet tria membra quae in
legibus continentur bimembri divisione comprehendit. Cum enim
ibi dicatur . . . . sed etiam scriptas leges (Stephan) . Est autem ius
praeter naturale aut civile aut gentium. Quid civile quid gentium
auctoritate Isidori demonstratur quid sit etiam ius militum ius publi-
cum ius romanorum per exempla idem Isidorus apperit (Rufin) .
Hum. gen. d. r. nat. videl. iure, i . e. divino vel ca vi quae rationa-
bilibus a natura insita est ad faciendum bonum vitandumque contra-
rium . et moribus scriptis vel non scriptis, in quo intelligitur ut
 §. 2. Die Urheberschaft Rufin's. XXIII

diximus ius gentium et ius civile . Quidam statim . . . non absurde

contrarium datur intelligi (Stephan). Notandum quod sicut concu-
piscentia proprie . . . edit animam suam (Rufin) . quo prohibetur
alii inferre ; subintelligas . . . . iustitiam vel legem ( Stephan) ad haec
vel propter haec . Haec est enim lex et proph. , i . e . in hoc man.
dato . . . . deum diligit et proximum (Rufin). c . 1. Omnes usque
divinae, i. e. ...
. . . de rebus humanis factae (Stephan), quarum etiam
licet deus sit auctor nullo tamen divinitus signo sunt latae . moribus
scil. a consuetudine . . . . non poteris efferre (Stephan), i . e . non est
prohibitum de iure naturali. vel fas, i . e. iure naturali ... agrum
alienum (Rufin) . ius non est, i . e. de iure humano hoc non licet,
nisi ager , . . prohibere (Stephan) . Ex his usque conscripti . . . con-
suetudines (Stephan) . c . 2. Ius g. n. est divinarum ... comprobatis
(Rufin). Est autem etc. Lex est scriptum iusta praecipiens con-
traria prohibens, ut infra 23. q. 4. Si ecclesia. Lex autem dicta
quae legitime agat observatores remunerando transgressores plectendo,
ut j . D. 3. c . Omnis . Quidam autem ita describunt . . . . consuetu-
dinem vero quod in pluribus (Stephan) , et sic legunt : mos est longa
consuetudo plurium de moribus paucorum tracta. c. 5. Consuetudo ,
i . e. ius . . . . ad similia procedendum est (Stephan). Est et alia
divisio iuris . . . . . gentium (Rufin). c . 7. Ius a. nat . etc. usque
non const. a hominum quantum ad originem et si postea sit in
scriptis redactum (Stephan ) dei namque . . . . multiplicamini etc.
(Rufin) . Nota quod viri et feminae coniunctio non est ius naturale,
sed ipsius effectus (Stephan) , hoc etiam intellige de ceteris exemplis.
liberorum. quo nomine filii . . . continentur (Stephan). susceptio.
Mendosi autem codices . . . . naturali ratione occupanti conceditur
(Rufin) . commodata pecunia .... iure gentium est (Stephan) . Si
de iure gentium . per excellentiam intelligendum est (Rufin).
div. hum . c. quia etiam de rebus divinis in civili iure tractatur
(Stephan). 9. Ius gent .... tenebit eam (Rufin) . bella iusta . . .
alieno subiicitur (Stephan). Unde qui capiebantur ab hostibus
eorum servi fiebant (Rufin) , iure enim naturali . . nascebantur (Ste-
phan). postlim . . . . prima actione (Stephan). legat. non viol. rel....
debent violari (Rufin). Quidam . . . . gentium pertinet (Stephan) .

conn. i. al. proh . . . christianus (Rufin) .

Ius militare si locus deseritur Ius militare etc. Ius militare
ab aliquo qui iure quoque cano- est quod militibus est institutum

1) Cod. Carnot. Vindob. u. a. haben das links Stehende nicht, son-

XXIV Einleitung.

num nota infamiae percellitur, ut (Rufin), et est pars iuris civilis

j . 6. q. 1. Infames. princ. por . cum (Stephan), ut suns solemnitates
ergo amborum exemplo Abrahae • aliquibus eorum desera-
docet ut regi communia serventur tur (Rufin) . Tales enim . . puniun-
ut j . 23. q. 5 dicat sed amborum tur (Stephan).
commendans regiam reverentiam
et auctoritatem non tollitur nunc
de portionibus praedae faciendis.
unde partem emolumenti tanquam
mercedem laboris praeliantibus
asserit tribuendam.
Item modus stipend . . . . . a marchione, [marchio a principe
Zusatz] distat . . . praemium (Rufin)
(Rufin).. c. 11. Ius publ . est, i . e . con-
sistit (Rufin) in sacr. rebus et sac. et mag. Ius publicum dicitur
quod de his ... rom . spectant (Stephan) ; nam privatum ius dicitur
in sacris. ....
quod ad . . . . vinxerit (Rufin). . . . . et similes (Stephan) .
c. 12. Ius Quir., i . e . Romanorum quia Quirino, i . e . Romulo
Ius Quir. etc. nullum alium. Quirites appellantur .
Nota iuris civilis auctoritatem fines
romani imperii non excedere .
hereditas • • cap. Generaliter (Stephan). de usucap... . de-
finiti (Rufin), et de his . . . . tertiae quaestionis (Stephan) . Das
Formular zu D. 54 wie bei Rufin . Finis D. 101 : Hactenus . . . dictis
( Stephan).
Pars. II. Quidam habent etc. Tria . . . . • reperiuntur. Si quis
neque sanctis (Rufin) . Q. 1. Huius c. p . q. est an e. s . sit peccatum.
Hic est notandum quod spiritualia
quandoque appellantur gratiae
virtutum (Stephan) et signa miraculorum (Rufin), quandoque ...
. . . ec-
clesiarum (Stephan), quandoque praemia purgata coclestium sacra-
mentorum . Et prima dicuntur spiritaalia quia per ea s . spiritus . .
• solvit Hier. dicens, quia vel prophetae illi non receperunt (Ru-
fin) - non enim legimus eos accepisse, quamvis legamus eis aliter
oblatum esse (cf. Stephan) — vel si receperunt . . . habuerunt (Rufin) .
Sciendum tamen . . . . secundum prohibetur (Stephan). c. 1. Gratia

dern nur das rechts . Es ist aber hier und an einer folgenden Stelle beides
gegeben, weil ähnlich wie in der Mainzer Hs. zur D. 50 (oben S. X, XI )
auch hier (und noch an anderen Stellen) vom Schreiber zugesetzt wurde
was er in dem zur Abschrift benutzten Codex am Rande vorfand . Übri
gens fehlt in Vind. Tales . . . puniuntur u. a.
 § 2. Die Urheberschaft Rufin's. XXV

... excludantur merita spiritualia (Rufin), nam et ipsa merita sunt

gratiae . . . . . suam gratiam (Stephan) , sed ut excludantur sordi-
dorum . . . . . quodlibet mortale peccatum ( Rufin), nam in hoc dicitur
... peccator (Stephan) . Cum itaque tales ordinantur . . . . maligno
spiritu (Rufin) . Vel ad detestationem dictum est quasi d. graviter
peccat. vel gratia, i . e. ordo . . . ex officii sui ordine (Stephan) vel
non possunt . . . vel gratiae conferre (Stephan, jedoch mit Zusätzen).
c. 2. Quic st., i . e. non habet . . . vitae (Stephan) . concup. non di-
recto sed quasi per medium quod d. hoc inde sequitur. c. 3. altare
continens . . . operatur (Rufin). Vel alt. cet. , i . e . officium • vocant
(Stephan). Causa XIII. In superiori . . . . Ut autem haec omnia
etc. (Rufin) . §. Q. 1. Q. p . e. Haec quaestio . . . amplius rationi pro-
pinquum (Rufin) ; nec est memoria digna quorundam antiquorum ma-
gistrorum sententia, quorum quidam usque in praesens asserere non
verentur, omnes decimas esse dandas intuitu personarum duntaxat
eo videlicet quod personas sequantur usque adeo ut quocunque do-
micilium transtulerint ibi rerum omnium decimas solvant. Alii dicunt
quod intuitu locorum solvendae sunt omnes decimae, ut in eo loco ,
in quo lucratur quis decimas de lucro solvat et in ecclesia in cuius
dioecesi est suum praedium decimationes impendat de praedii fructi-
bus¹ . Quod autem de praediis [lege decimis] dicitur . . in primi-
tiis offerrentur (Rufin). Et de sepultura suo loco dicemus. Constat
i. leg. assign ., i . e . terminos ...
. . . maiori constitutis ( Stephan). c. 1 .
Eccl. usque cimeteria . Cimeteria . . . sternuntur (Rufin) . Istae alle-
gationes cet. (Stephan) . Qu. II . Sciendum est igitur quod sicut ...
nobis non est definiendum (Rufin ) sed domino papae dimittendum
est. Quidam dicunt mediam partem sui iudicii omittendam esse cum
liberos non reliquerit. Ebron u. in spel . dupl. Erat enim etc.
(Stephan) . Ultima vol. scil. legibus . . . . . conveniri debent (Rufin ;
dann Stephan). diet. ad c . 7. Sed aliud est cet. Duae auctorita-
tes . . . . . pecuniae cumulatione ( Rufin) . . . . c. 11. Item quaeritur
an pro sepultura aliquid exigendum sit. Quia de iure funerandi . .
.. Iohannes quoque (Rufin) . . . . c . 12. Quaesta est a fil. Ebron ,
i . e. a filiis . . . publicae (Rufin) . . . . Causa XIV. Clerici ecclesiarum
aliquando litigant (princ . wörtlich aus Rufin) . Qu . I. Huic quaestioni
die lange Erörterung aus Rufin mit der Eigentümlichkeit , dass
die Worte, aus denen man auf den Mönchscharakter Rufins schlies-
sen kann, ausgelassen werden : scimus enim et nos cet., und das

1) Sensus verborum nec est cet. apud Stephanum.

XXVI Einleitung.

von Noe gesagte vorher in direkter Rede vorkommt. . . Instituit ubi

dixit etc. Stephan. - Qu . III. Quaestio ista brevis . . . intercurrerit
(Rufin) ... Qu . IV. Haec quaestio . . . D. 47. c . 2 ( Rufin) .
Dann
Stephan, Rufin, Stephan. Qu. V. Quod ex fenore vel usura ...
. . . . in
odium simoniae et usurarum ex his fieri prohibentur eleemosinae
(Rufin). Alia quoque ratione . . . . licite possunt expendi (Stephan) .
. . c. 6. Si quis aliquid . . . . furtum non (Rufin, aber mit Auslas-
sung) . Est autem consilii . . . . dando pauperibus (Stephan). c. 15.
Non sane . . . . Si quis in tantum (Rufin) . quae potius , i . e . potiùs
iniuriam vel non iure faceret si non solveret quod debet. si non
ideo dico quod medicus et operarius . . . vend . patrocinium (Rufin,
dann Stephan ). Isti omnes ... rapuisset (Rufin), vel quod melius
est u. s. w. (Stephan) . Qu. VI. Vera poenitentia . . . . ex illo c . Si
virgo j . C. 34. q. 2 (Rufin) . c . 1. Si r. a . usque nisi rest. ablatum.
Si opponatur de eo (bis zu c. 4. Stephan). c . 4. quantumc. q. abst.
furti crimen (bis zu Ende Rufin) . Causa XV. Princ . wörtlich aus
Rufin. Qu . I. Q. a. q. m . a. f. Utraque pars probatur, ut ex serie
literae prudens lector facile poterit colligere . Sciendum est quod
ea , quae mente alienata . . . tanquam poena dolenda est (Rufin).
Sciendum est, quod ignorantia alia simplex cet . (Stephan bis c . 6) .
divinae legis oraculo ... ne occiderentur (Rufin). c. 7 aus Rufin,
ebenso c . 9. 11. 13. Qu . II . Quamvis . . . . ex contr. cons . hodie
subiecto cap. derogatum est (Rufin), maxime cum eadem . . . pro-
fessis (Stephan). Qu . III. aus Stephan . Qu . IV. Princ . aus Rufin .
Rest aus Stephan. Qu . V. Prine . aus Rufin. c. 1. aus Stephan bis
sac. dei .. mensam dei (Rufin ), Rest aus Stephan. Qu . VI . Hic
primo distinguendum est inter coactionem et coactionem an videl.
coactio sit corporalis vel spiritualis . Spirituali namque coactione ,
i . e . ratione in qualibet causa potest tam reus quam accusator vel
testis cogi, sed non ab aliis quam a iudicibus suis, ut s . C. 5. q . 2. c.
Praesenti ; in corporali coactione non. Plurimum enim refert, quis,
a quo .... assignantur (Rufin ). c. 1. sequestr., i. e . expoliationem
in talibus criminibus sacerdotibus et diaconibus . de suspicione. Est
enim casus . . . compellebat ad peierandum (Rufin) . c. 2. Casus de-
creti talis est . Treverensis archiepiscopus . . . . Sunt qui dicunt quod
dominus apostolicus ( Rest Stephan). c . 3. Alius. Hoc ideo dicit quia
in eodem c . praemiserat de aliquo papa qui absolvebat aliquos a
fidelitate alicuius potentis. Legitur in historia Francorum . . . eiecit
(Stephan). Sed nota multum referre an aliquis faciat fidelitatem
alicui intuitu . . . . Rest Stephan . Qu. VII . Syn. audientia intelli-
 §. 2. Die Urheberschaft Rufin's . XXVIT

gitur . . . definire (Rufin) . Hodie autem per decreta innovatum est,

ut solus pontifex romanus episcopos deponere possit . . . (Stephan,
mit Zusätzen) . Qu. VIII . Das lange principium aus Rufin , der Rest
aus Stephan. Causa XVI . Hactenus de statu . . . . . cessat prohi-
bitio aus Rufin . ad c . Placuit aus Stephan, c. 2. Casum · praeesse
(Rufin) licet . . et similia (Stephan). c. 3. aus Rufin, c . Sicut ergo
innocens. Monachi aus Stephan, c . 5. erst Rufin, darn Stephan , aus
Rufin zu c . 10.- Causa XXVII . Iuxta duo genera ut j . C. 32 .

q. 7. c . ult. (Rufin) . Qu . I. Ostensurus quae . . . . . ad religionem per-

tinent (Rufin) , ut votum abstinentiae et continentiae et similium.
Votorum vero alia sunt generalia ...
. separari praecipiunt (Rufin).
c. 1. aus Stephan. c . 2. aus Rufin . c . 3 v . diurna Stephan . c . 4.
Stephan, von exomol . aus Rufin. Aus diesem zu c . 9. 10. 21. 23 .
24 u. s. w. bald ganz, bald teilweise, der Rest aus Stephan . Qu . II.
..... non retrahentur (Rufin). Sed quia hic est
Huic q. ut melius ..
diversitas sententiarum ideo primum magistri sententiam ponamus
ac defendamus deinde aliorum sententiam secundum quosdam magi-
stros commendabilem non praetereamus . Sciendum itaque ut magister
dicat quod matrimonium aliud initiatum tantum aliud initiatum et
consummatum tantum, aliud initiatum et cons . et ratum . . . . . con-
sensu maritali et carnaliter coniunctas (Stephan). Confirmatum [con-
summatum] autem inter infideles et non legitime coniunctas matri-
monium diximus non quantum ad momentum sacramenti . . . . . a
peritioribus in hac re doctoribus tradita teneamus ( Rufin). Alii non
approbans distinctionem illam de initio . ...
. . . nisi alterius morte (Ste-
phan), quia etiam de monasterio quae invito sponso intraverit ab-
straheretur. Nos autem dicimus quod mediam viam eligentes servata
priori distinctione in disponsatione esse matrimonium initiatum . Sed
si desponsatio sit de futuro non statim est ratum si vero sit de
praesenti ut ex praedicta auctoritate Augustini monstratur, statim
ante carnis commixtionem ratum efficitur adeo ut dissolvi nisi in
duobus casibus non possit scil . causa religionis et maleficiorum im-
pedimento. Nunc autem ad conflictum eorum descendamus . .
semper quando legitime et inter legitimas personas desponsatio inter-
cedit esse matrimonium utique initiatum et non consummatum (Rufin) ;
et si per verba de futuro initiatum fuerit ad secunda vota transire
non debet relicto priori sponso si tamen hoc fecerit non separabi-
tur a secundo . Secus autem si de praesenti consenserit. Si opponatur
quia qui desponsatum alteri desponsavit sibi sponsam non fecit cum
prioris sponsa esse nec desierit nec duorum sponsa simul esse potuerit
XXVIII Einleitung.

quare cognoscendo cam fornicatur cum nec sponsam propriam

cognoscat nec uxorem ad haec duorum virorum nulla esse valet
duorum vero sponsa i. e. duobus promissa saltem de futuro esse
potest unde cum a secundo maritali affectu cognoscitur ipso consensu
praesenti fit sponsa legitima et coniugium in opere sine peccato
consummatur sicut secundum leges res duobus vendita posteriori
primo tradita eius iure efficitur. C. XXXIII . q . 3. wörtlich aus Rufin
bis non nisi poenam habet.
Als charakteristisch sei noch hervorgehoben, dass mehrere
Handschriften des Iohannes , z . B. Chartres, Bibl . de la Ville, 173 ,
fol. mbr. s . XIII. (auch 200 auf dem Rücken) , die Vorrede des
Stephanus, Rufinus (Sacrosanctae . . . degustent. Dignitas . . . operis
assumit) , Iohannes (Cum multa . . . eloquio processurus. De throno
dei ... de spiritu sancto . Meine Rechtshandschr. S. 580 ff. ) geben.
Vielleicht hat Johannes selbst beide aufgenommen und dadurch auch
das Verhältnis seiner Summa zu den Vorgängern angedeutet. Man
lasse sich also durch das Vorkommen der Vorrede Rufin's nicht
zur Annahme verleiten, dessen Summa vor sich zu haben ; man
muss eben genau untersuchen, ob man des Rufinus (Stephanus), oder
Johannes Summa vor sich hat, zumal des Johannes Summa auch im
Anfange mit der des Rufinus übereinstimmt. Ob des Johannes
Summa vorliege , dafür liefert das Vorhergehende einen sichern.
Anhalt.
IV. Für die Pars III. hat Johannes keine Verarbeitung vor-
genommen. Wie sie hier abgedruckt ist, steht sie auch in den
Handschriften des Stephan Paris 3913 (meine Summa Steph. S. V) ,
Trier (daselbst), in denen des Ioh . Faventinus von Klosterneuburg,
Münster 603 , drei Pariser (meine Summa Steph. S. VIII ) , München
3873 , Bamberg P. II. 27 , Frankfurt Stadtbibl. 52, Angers 357 ,
Chartres 173 (200) , Rom Bibl. Casanatensis A. II. 11. u. s. w. , ohne
jede Verbindung mit einer anderen in der von München 14403 .
Dass diese Summa zur Pars III. nicht die des Johannes, sondern
des Rufin ist, wird unbedingt bewiesen : 1 ) durch die vorher (I. g. )
angeführte Erwähnung der Glossa ordinaria ; 2 ) durch das Citat
des Stephanus in C. 73. D. 2. de cons . (I. b. ) ; 3 ) durch den fort-
währenden Gebrauch, welchen Stephan von ihr macht, wie meine
Ausgabe S. 259 ff. für jede Stelle nachweist. Es könnte dies ge-
nügen. Um jedoch jeden Zweifel zu beseitigen, sollen noch die
Beziehungen der Pars III. auf Pars I. und II. hervorgehoben
 §. 2. Die Urheberschaft Rufin's. XXIX

werden, weil aus ihnen überhaupt die Einheitlichkeit des Werkes

hervorgeht. Es sind folgende :
1 ) c . 36. D. 1. de cons . „ut signavimus s . 7. C. q. 1. Ambitionis
causa" . In diesem c. 18 verweist er nach einer langen Erörterung
für die drei anderen Gründe auf c. 36 (S. 260). 2) c. 67. v. missa
catech. auf die Erörterung zu c. 9. C. 35. q . 3. 3) c . 96. v. scenicis
D. 3. de cons. ,,quid autem scena fuerit, dictum est s . D. 33. c. Mari-
tum (S. 68) . Zu diesem Kapitel steht die Erörterung. 4) c . 96. ib .
invenies s. D. 86. c. Donare. In diesem c . 7. zu D. 86 (S. 154) steht
die Erklärung . 5) c . 118. D. 4. de cons. ,,operosius s. tractavimus
C. 22. q. 5. c. 1. " Hier (S. 358) eine lange Erörterung, welche auch
auf jenes c. 118 verweist. 6 ) in demselben Kapitel Hinweis auf
c. 41. C. 24. q. 1. (S. 373) . 7) c . 9. D. 5. Hinweis auf c. 74. C. 1 .
q. 1., wo (S. 189) die angeführte Erörterung steht. Die Autor-
schaft einer und derselben Person für Pars I. II . III . ist
dadurch ausser Zweifel gestellt. Ganz charakteristisch ist noch,
und verschärft diesen Beweis, dass Cod. Par. 2 in den Stellen unter
num . 2 und num. 5. 6 anstatt des Citats die an den citierten Stel-
len stehende Erörterung selbst giebt, diese also offenbar aus einem
anderen Exemplare abgeschrieben hat, weil er selbst nur bis zur
Causa 14 geht . Übrigens wird auch in Pars II. auf I. und II . ver-
wiesen, z. B. c. 8. C. 22. q . 2 (S. 352) ; c . 54. c . 16. q. 1 auf C. 26,
C. 15. q. 6 auf Stellen in II. und III.
V. Wer das Werk liest, wird sofort die Gleichartigkeit im
Stil und in den Wendungen erkennen. Für Pars II. ist auch ent-
scheidend die von C. 2 an in allen am Schlusse der Einleitung zur
causa wiederholte Bemerkung Ut autem haec omnia cet. (S. 208 ),
entweder mit Beziehung auf pr. Causae 2, oder blos mit etc. Jo-
hannes Faventinus hat diese Bemerkung durchgehends abgeschrieben.
VI . Über des Rufinus Summa giebt es noch andere Mittei-
lungen. So steht in dem von Sarti I. 287 e angeführten Verzeichnis
der Bücher, welche Benedictus abbas Petroburgensis abschreiben
.
liess : ,,Summa Rufini de decretis". Durantis in prooemio Speculi
nennt ihn als ersten unter den iuris professores, die die canonica lex
bearbeitet hätten. Io. Andreae in prooemio ad Speculum rechnet
Rufin, weil er in einer Glossa zu einer Dekretale angeführt wird,
auch zu den Glossatoren der Compilationes antiquae. Man darf daraus
schliessen, dass er die Summa selbst nicht gekannt hat, er hätte
sonst gefunden, dass das Citat sich auf diese stützt .
XXX Einleitung.

§. 3. Die Quellen der Summa .

I. Theologische. a. Die Bibel, deren Kenntnis bei einem Theo-

logen vorausgesetzt werden muss, hat er eingehend benutzt , wie die
Citate in den von Paucapalea übernommenen historiae und in den
von ihm selbst gemachten zeigen. Da d'es in der Ausgabe durch-
weg angedeutet wird, ist ein näheres Eingehen überflüssig . Übrigers
betont er auch Abweichungen von der ihm vor'egenden Übersetzung
c. 83. C. 1. q. 1. (S. 190) und hebt hervor, dass verschiedene Schrift-
steller die Bibelauslegung nach Bedürfnis machen : c. 20. C. 22. q . 4.
(S. 354) . b. Von Kirchenvätern hat er augenscheinlich sehr gut
gekannt die Schriften des h. Augustinus, Hieronymus, Gregorius u. a.,
wie die Bemerkungen zeigen, z. B. zu c . 2. C. 1. q. 3, c . 45. C. 2 .
q. 7, c . 47 ibid . , C. 26. q . 2 pr. , q . 3 et 4 ib. , C. 27. q. 2 pr ., c . 5 .
C. 32. q. 4, c. 3. C. 34. q. 1 , c . 54. D. 1. de cons.
II. Historische u. s. w. a) Eusebius Historia ecclesiastica,
b) des Rufinus H. E. , die er als Fortsetzung der ersteren anführt,
wie die Citate in c . 11. D. 9, c. 27. D. 50 , D. 55. 70, c . 111. C. 1 .
q. 1 , c. 23. C. 24. q . 1 , C. 26. q . 3 et 4 zeigen. c) (Liber pontifi-
calis) Gesta romanorum pontificum in C. 8. q. 1. d) Isidori Ety-
mologiae z . B. D. 15. i . f. , C. 17. q . 3 , c. 39. D. 1 de cons ., c . 36. D. 5
de cons . Er citiert auch Iosephus D. 76, Iulius Solinus de mira-
bilibus mundi, D. 5 , Plato c. 2. C. 12. q. 1.
III. Sammlungen des canonischen Rechts vor Gratian.
a. Collectio Dionysio- Hadriana. Dass sie mit dem liber con-
ciliorum zrn dict. Grat. c. 6. D. 17 (S. 34) gemeint ist, ergiebt sich
daraus, dass die Synode von 501 , woraus die Stelle genommen ist ,
sich in ihr findet (Maassen Geschichte I. 448 u. 286) und die gleiche
Bezeichnung in Glossen vorkommt (Maassen Beiträge S. 48 ff.) . Den
Ausdruck corpus canonr'n hat er nicht ; die von mir Geschichte I.
42 f. , 127 n. 19 f. angeführten Stellen gehören nicht Rufin, sondern
dem Bearbeiter an (§. 9) . Dagegen nennt er sie C. 12. q. 5. liber
canonum. Es ist S. 293 n. 6 das Nötige hervorgehoben. LI. ist
Schreibfehler, oder aus einer Handschrift mit anderer Zählung ge-
nommen. Für Pseudo-Isidor lässt sich kein direkter Beweis seiner
Kenntnis führen. Die von mir Geschichte I. 42 aus einer Bemerkung
zu c. 4. D. 16 und daselbst S. 43 zu D. 19 abgedruckte Stelle ge-
hört dem Bearbeiter (§. 9. ) an . Dagegen können die Worte zu c. 4.
 §. 2. Die Urheberschaft Rufin's. § . 3. Die Quellen der Summa. XXXI

D. 16 (S. 31 ): breviarium dicitur brevis summa, abi breviter conci-

liorum capitula vel gesta continentur, vielleicht für seine Kenntnis
angeführt werden, weil er die in der Überschrift (Hinschius Decre-
tales Pseudo -Isidorianae S. 25) befindlichen Worte conciliorum gesta
continentur nicht aus dem Dekret entnehmen konnte , auch nicht aus
Paucapalea. Eine unmittelbare Kenntnis der libri poenitentiales ist
nicht erweislich, da er überall nach Burchard citiert.
b. Decretum Burchardi. Dieses hat er für alle von Gratian
nicht berücksichtigten Stellen , die sich gebrauchen liessen, beuutzt.
Aus der Art, wie er es anführt, geht unzweifelhaft hervor, dass er
es neben dem Dekret Gratian's als Rechtsquelle ansieht. Es ist
überflüssig, die mehr als siebzig Citate anzugeben .
IV. Von Dekretalen und Canones, die nicht bei Burchard
stehen, hat er folgende :
1 ) in c . 4. C. 5. q . 5 (S. 246) conc. Urbicum sub Hilario papa.
2) in C. 12. q. 5 (S. 293 ) ex conc. Africano aus coll. Dion .
Hadr., wie in der Anmerkung daselbst gesagt ist.
3) in C. 13. q. 1 pr. (S. 295) deer. Hadriani Nobis in eminenti.
Steht in Anhängen zum Dekret, z . B. in der Innsbrucker Hs .
(Maassen Beitr. S. 67).
4) ibidem decr. (S. 296 ) Leonis p . Nos instituta maiorum.
5 ) ibidem, decr. Leonis p . Relatum est auribus nostris. Schon
bei Ivo Decr. VII. 150.
6) C. 27. q . 2. pr. (S. 396 ) ep . Alexandri mart . ad Sisinnium
Antiochenum De universis cet. Ioh. Fav. hat die Stelle wört-
lich übernommen.
7) c . 47. D. 1. de cons . ( S. 474) conc. Saleg. Decrevimus ut
unus quisque presbyter cet. Ibid . Non licet.
Die Nr. 3 ist nachgratianisch ; Nr. 1. 4 u . 6 stehen in keiner
mir bekannten Sammlung, welche Rufin hätte benutzen können .
Woher Rufin die Stücke genommen habe, ist kaum festzustellen.
Stephan citiert Nr. 5 als inter extravagantia.
V. Die Quellen des römischen Rechts kennt er in der den
Glossatoren vorliegenden Gestalt : Institutiones, Digesta , Codex, Au-
thentica, sämmtlich genau. Er weist aber ab, Legist sein zu wollen
(z . B. c. 2. D. 1 , hält die Darstellung des römischen Rechts für den
Theologen nicht nötig, geht daher nur auf dasselbe ein , soweit es
sein Zweck fordert : C. 16. q . 3, c. 19. C. 23. q . 5 ) . Er geht dann
aber an verschiedenen Stellen darauf ein, in C. 3, 13, 14, 16 , 23 , 27 ,
verweist auch wiederholt allgemein auf die Lesung von Titeln der
XXXII Einleitung.

Institutionen : c . 32. C. 2. q. 7 , und Pandekten : c. 22. C. 23. q. 8 oder

des Civilrechts : C. 15. q. 6. Die Romanisten bezeichnet er als le-
gistae und doctores C. 3. q. 3, ohne aber den letzteren Titel ihnen
allein zu geben, wie sich noch zeigen wird. Namentlich führt er
keinen Civilisten an. Den Codex citiert er mit Buch und Titel z. B.
D. 87 , c. 14. C. 2. q . 1. Für die Pandecten siehe die Citate in C. 2 .
q. 1 , c. 8. q. 3, c . 3. q. 8. ib . Was im Codex Theodosianus steht, hat
für ihn keine Bedeutung : c. 26. C. 2. զ. 6.
VI. Die Lombarda erwähnt er zu c. 8. C. 2. q. 3 , wo er sie
mit den Capitularia identifiziert, und c . 15. C. 32. q. 4 .
VII. Von Kanonisten benutzt er : 1. Die Summa Paucapaleae.
Ihm hat er entnommen - oder ist doch, da er meistens, auch wo
Paucapalea dieses unterliess, die Stelle der Bibel anführt, durch ihn
dazu veranlasst die historiae nach jenes Vorgange auch andere.
Nicht minder hat er eine Anzahl von Stellen dessen Summa wörtlich
entlehnt, oder aus ihr excerpiert, wie überall in den Anmerkungen
hervorgehoben worden ist.
2. Die Summa Rolandi, wie in den Anmerkungen, namentlich
im Eherechte hervorgehoben wird. Keinen von beiden führt er na-
mentlich an ; mit dem quidam und doctores ist aber mehrfach der
Eine oder Andere gemeint. Vergl. C. 20. q. 1 pr., c. 3. C. 30. q . 3,
dief. c . 21. C. 35. q . 3. Da deren Summae gedruckt sind, ist eine
Zusammenstellung überflüssig.
Sehr oft wird ohne Nennung auf fremde Ansichten Bezug
genommen, und zwar in verschiedener Weise . Zu c. 19. C. 2. q. 1
hebt er hervor, wie „ quidam de antecessoribus nostris multipliciter
erraverunt“ ; C. 3. q . 2 „, quidam noster progenitor asserebat “ ; „ qui-
dam de praedecessoribus nostris “ in c. 5. C. 5. q . 6. Sonst begnügt
er sich, quidam, alii zu sagen, bald blos die Meinungen anführend
bezw. widerlegend (z . B. c. 6. D. 18 , c . 2. D. 36 , c . 12. D. 37 ; c. 6.
C. 2. q. 3 , q. 5 pr .; c . 5. C. 5. q. 6, c . 6. C. 16. q. 7, c . 1. C. 22. q. 5,
c . 15. C. 32. q . 4 , c . 11. C. 32. q. 5 , c . 10. C. 33. q. 4 , c . 7. D. 1. de
cons. (doctores), c . 31. D. 4. de cons . ( doctores quidam) , bald in
schneidiger oder grober Weise abfertigend (z . B. c . 12. D. 12 , c . 13 .
D. 34, c. 12. C. 1. q . 3 , C. 16. q . 6, C. 27. q . 2 pr. , c . 3. C. 34. q . 1 ) ;
endlich weist er bisweilen abweichende Ansichten einfach in scharfer
Weise ab (z . B. D. 13 , C. 16. q. 3) . Nach dem Inhalte der Stellen
und der Argumentation kann in c. 1. C. 22. q. 5 , C. 27. q. 2 pr.,
c. 11. C. 32. q. 5 , c. 10. C. 33. q . 4, c. 3. C. 34. q . 1 , c . 51. D. 1. de
cons., c. 31. D. 4. de cons. an Theologen gedacht werden, in allen
 §. 3. Die Quellen der Summa . § . 4. Benutzung der Summa. XXXIII

übrigen Stellen handelt es sich zweifelsohne um Kanonisten, bezw.

Interpreten des Dekrets . Wo an bestimmte (z . B. Petrus Lombardus)
gedacht werden kann, ist dieses in den Anmerkungen angedeutet.
Da wir bis jetzt keinen Kommentar zum Dekret ausser den Summae
von Paucapalea und Rolandus kennen, der älter ist als die Summa
Rufini , ― Omnibonus (meine Geschichte I. 119) kommt nicht in Be-
tracht , ist es schwer, ja fast unmöglich, den bestimmten Vorgän-
ger nachzuweisen . Es wird daher wohl an Glossatoren im eigent-
lichen Sinne zu denken sein.

§. 4. Benutzung der Summa.

Die Benutzung der Summa ist schon sehr bald eine ausge-
dehnte gewesen. Fest steht sie
I. für folgende bekannte Kanonisten.
a. Stephan von Tournai. Da ich in der Ausgabe S. XII . sq .
darüber eingehend gesprochen und überall die Benutzung hervorge-
hoben habe, so dass jeder sofort selbst vergleichen kann, braucht
hier nicht weiter darauf eingegangen zu werden . Es ist dort her-
vorgehoben, dass des Stephanus Summa eine Ergänzung und Ver-
besserung sein soll.
b. Iohannes Faventinus, dessen Summa nicht später als in den
Anfang der siebenziger Jahre des 12. Jahrh. fällt (meine Gesch. I.
139) . Es ist bereits angeführt, dass sie fast zur Hälfte der des
Rufin entnommen ist.
c. Huguccio, welcher dieselbe nicht blos in den angeführten
Stellen, sondern für manche benutzt, die er weder Stephan, noch
Johannes entnehmen konnte.
d. Bernardus Papiensis, oben S. XX .
e. Iohannes Teutonicus in der Glossa ordinaria.
II. für die Werke unbekannter Kanonisten :
a. Summa Coloniensis (oben S. XVIII) . Einige Stellen werden
genügen ausser der schon abgedruckten ' .
Einleitung zu C. I. Iuris ecclesiastici expositio in tribus est :
officiis, negotiis, sacramentis. In officiis debita deo obsequia red-

1 ) Die genau mit Rufin stimmenden Worte sind hier und bei den
folgenden im Drucke hervorgehoben.
v. Schulte , Summa Rufini.
 XXXIV Einleitung.

dentes stipendia vitae aeternae speramus ; in negotiis per absolu-

tionem litium nostras et proximorum animos pacificamus ; in sacra-
mentis credentes contra id quod vidimus, fidem implemus. Itaque in
officiis spes, in negotiis caritas, et fides in sacramentis. Vgl. S. 170.
Ebenso aus q. 1. C. 1 die in meinem 2. Beitr. S. 8 fg. angeführten
Stellen (S. 256 Cod . Bamb. D. II. 17) : ,, Si opponitur de iuramento
fidelitatis, quod ab episcopis imperatori praestatur, responderi po-
test, non omnem moderni temporis consuetudinem canonibus concor-
dare, vel, quod potius est, imperatorem propter sacram unctionem
non omnino laicum esse." Unzweifelhaft aus Rufin zu C. 22. S. 360.
Die erste Stelle hat Stephan nicht, andere hat er ihm entnommen ,
wie ich a. a. O. gezeigt habe. Ioh. Faventinus konnte er sie nicht
entnehmen, weil dessen Summa jünger ist, als die Summa Colo-
niensis .
b. Die in dieselbe Zeit fallende Summa Parisiensis (mein
2. Beitr. S. 22 ff. ) des Cod . Bambergensis P. II. 26 kann in den von
mir abgedruckten Stellen zu c . 19. D. 24 , c . 13. C. 12. q . 2 , C. 33. pr .,
C. 35. q. 2 et 3 u. a. Rufin benutzt haben. Es ist jedoch hierauf im
§. 9 einzugehen.
c. Die Summa des Codex von Halle, oben S. XIX .
d. Der von mir herausgegebene Ordo iudiciarius Bamber-
gensis , in dem es heisst in Tit. III : „ Induciarum aliae restitutoriae,
aliae deliberatoriac, . . aliae citatoriae sive exspectatoriae, aliae ne-
cessariae s. praeparatoriae, aliae iudicatoriae . Citatoriae sive lite
contestata sive non indulgentur , quando iudex absentem tribus
edictis aut uno pro omnibus peremtorio citat, spatio XXX dierum
per unumquemque introitum destinato : de his legitur XXIV. q. 3.
de illicita. Hae induciae ab aliis dicuntur expectatoriae.
et quidem episcopis, presbyteris et diaconibus dantur induciae unius
mensis, vel, si iusta causa intercesserit, duorum mensium , vel eo
amplius, et quidem de episcopis patet ex illo c . Quisquis C. IV.
q. 5. et c. 2. et 5. q. 3. Si aegrot. . . Ind. aliae praeparatoriae dicun-
tur quae canones propter maiorem pietatem duplicato spatio conce-
dunt quam leges . Nam in quo casu leges concedunt IX tantum
menses, canones annum et dimidium, ubi leges VI menses, canones
annum, et ubi leges III. canones VI menses concedunt, ut III . q. 3.
c. 1. . . . dicimus , quod huiusmodi induciae cognitoris arbitrio reser-
vantur." Genommen aus Rufin C. 3. q. 2. S. 229 ff.; dann im Tit. XX
De iureiurando . Dicitur autem iuramentum discreta iuratio vel
assertio per deum inductum testem . . . . Introductum est iuram.
 §. 4. Benutzung der Summa. XXXV

maxime ob diffidentiam hominum. Si enim homo homini crederet,

necesse non esset . Cum enim infirmis vellemus persuadere, quid
eis esset utile, nec simplici verbo crederetur, indultum est eis iu-
rare, ut, quod verbo solo non credunt, interposito iuram. ratum
teneant, et sic iuram. a malo est non iurantis, sed non credentis, ut
XXII. q . 1. Si peccatum etc. Ita ergo, plerique et aliis. Institutum
etiam fuit iur. ob sacrilegium idolatrantium ; sicut enim olim con-
cessum fuit parvulis, ut hostias deo immolarent, ne eas idolis im-
molarent, ita permissum est, ut per deum iurarent, non quod recte
hoc facerent, sed quod melius deo exhibeatur, quam daemoniis , ut
XXII. q. 1 Considera . Per creaturas enim iurare prohibemur, ne
vel more gentilium aliquod numen in eo esse crederemus, vel ne
creaturas contemtibiles iudicando per eas promissa pro nihilo duce-
remus, ut XXII . q . 1. § . Sed obiicitur. " Offenbar aus Rufin C. 22 pr .,
S. 347 ff.
e. Für verschiedene Glossen unbekannter Verfasser , wie schon
S. XV ff. bezüglich der Handschriften des Dekrets von Innsbruck,
München und Trier bemerkt wurde .
Die unmittelbare Benutzung wird mit der Verbreitung der
Summa des Johannes Faventinus eine immer geringere. Erklärlich
ist dies, weil Johannes unmittelbar aus den Summae des Rufin und
Stephan das in jeder Hinsicht Brauchbare aufgenommen hatte, mit-
telbar damit zugleich aus den Summae von Paucapalea und Rolan-
dus (siehe Summa Stephani Seite X sqq .) . Mit den stets zahl-
reicher werdenden Dekretalen wurde ein grosser Teil des Dekrets
veraltet ; was in den Schriften über dasselbe für die Praxis noch
brauchbar war, bot die Summa des Johannes . Man begreift, dass
Paucapalea als der älteste Commentator anfänglich viel benutzt
wurde, Stephanus noch mehr, zumal er jenen und Rolandus ziemlich
Beweisend ist die Anzahl der Handschriften . Von Pau-
capalea sind 13 bekannt¹ (Paucapalea S. IV sqq.) , von Rolandus
hat Thaner nur die drei von Maassen (Paucapalea) und mir ( 1. Bei-
trag) schon vorher benutzten, von Stephan habe ich (S. III sqq .)

1 ) Die Handschrift zu Grenoble Nr . 627 (Catal. gén. des manuscrits

des bibl. publ. de France. Dep. VII. 207) habe ich 1868 daselbst nicht ge-
funden und nicht in der Einleitung angeführt, weil ich den gedruckten
Katalog von Grenoble nicht durchgesehen habe, was man bezüglich einer
Bibliothek, deren canonistische Handschriften ich selbst zuerst beschrieben
habe, begreiflich finden wird.
XXXVI Einleitung.

fünfzehn angeführt, von Rufin sind mir nur die angeführten bekannt.
Dagegen kenne ich von der Summa des Johannes Faventinus fol-
gende : Bamberg P. II . 27 , Erlangen 480 , Frankfurt a. M. 52,
München 3873, Münster 603 ,Klosterneuburg 655, Wien 2118 ,
Paris Bibl. nat. lat. 14606 , 14607 , 14609, 17528 ; Arras 271 , Angers
357 , Bibl. Mazarini 1517 , Rom, Bibl. Casanatensis A. II. 11 .
Dazu in Spanien : Escorial, Madrid (Haenel 936 , 970 ) . Einen äus-
seren Belag liefert der Umstand , dass die Handschriften von Pauca-
pałea, Rolandus, Rufinus, Stephanus nicht über das 13. Jahrhundert
hinab gehen, von Johannes Faventinus aber bis tief in's 14 .
Eigentümlich ist, dass sich von den ältesten Werken (Pauca-
palea, Rolandus , Rufinus, Stephanus) über das Dekret Gratians in
Italien, soviel bekannt ist, keine Handschriften befinden, dagegen
in Frankreich und Deutschland (Österreich) die meisten, woraus her-
vorgeht, dass man in diesen Ländern auf das Studium des Dekrets
ein grösseres Gewicht legte . Überhaupt ist die Zahl der alten
Handschriften des canonischen Rechts, welche Italien aufzuweisen
hat die der Vatikanischen Bibliothek gehören zumeist den von
Tilly in Heidelberg geraubten an, befanden sich also vor 1623 in
Deutschland , gegenüber denen in Frankreich ( viele aus diesem
Lande sind nach England gekommen , jetzt in Berlin und Florenz )
und Deutschland verhältnismässig gering. Für die Sammlungen der
Canones u . s . w. hat allerdings Italien viele.

§. 5. Die Persönlichkeit Rufin's.

Was Sarti sagt, giebt gar keine Auskunft. Er glaubt ihn

unter diejenigen stellen zu sollen , welche zuerst statt der glossae
interlineares solche plena manu gemacht haben, führt dann an, er
habe eine Summa gemacht, die Jo. Andr. erwähnt, werde öfter von
Hugoccio als magister Rufinus bezeichnet, Jo . Teutonicus habe vieles
von ihm. Einige , wie Jo. Andreae, meinten, er habe auch glossas
in decretales gemacht. Sarti zweifelt, ob dieser Rufinus derselbe sei,
welcher zur Zeit Honorius III. in Bologno hervorragte und an den
dieser Papst 1222 einen Brief gerichtet habe, indessen sei es schwer,
darüber zu urteilen. Das ist Alles. Es bedarf keines Wortes dar-
über, dass der Verfasser dieser Summa nicht mehr im Jahre 1222
in Bologna gewirkt hat. Möglich ist freilich, dass jemand mit hun-
dert Jahren noch im öffentlichen Leben thätig sein kann, aber wenn
 §. 4. Benutzung der Summa. § . 5. Die Persönlichkeit Rufin's. XXXVII

das vorgekommen wäre, würde es als ein ganz besonderes Ereignis

uns sicher überliefert worden sein. Die von mir (Gesch. I. 123 ff.)
ausgeführte Ansicht, dass er Deutscher gewesen, stützte sich auf die
Annahme, dass die Handschrift von Göttingen die Pars I. der Summa
Rufini enthalte . Mit deren Unrichtigkeit verliert dieselbe jeden
Halt.
Aus der Summà selbst lassen sich für seine Persönlichkeit
folgende Stellen anführen : 1 ) Die Formel in c. 2. D. 44 (S. 120 )
über die Freilassung eines Sklaven ausgestellt in Bologna. Die Jahres-
zahl 1164 passt nicht zur indictio IV, auch nicht 1174, zur ind. IV
passt 1156. 2) c. 11 ib . (S. 122) vulgo manentes " , italienischer
Wortgebrauch. 3 ) c . 6. D. 22 (S. 42) spricht er von nostra Roma,
D. 70 (S. 140 sq . ) von der in tota pene romana provincia gebräuch-
lichen ordinatio absoluta und weist den Bekämpfer huius nostrae
consuetudinis darauf, dass der Papst apud nos dieselbe vollkommen
gebilligt habe. 4 ) dict . ad c . 20. D. 93 ( S. 162) spricht er von dem
Privileg der Domherrn von Lucca, und vom Hörensagen von Ravenna .
5) D. 99 (S. 169) fügt er die Patriarchen von Aquileja und Venedig
hinzu. 6 ) in der Formel in C. 2. q . 8 (S. 228) ist wieder Bologna
der Ort. Die Zeit- und Personen-Angaben sind geradezu unsinnig
und machen den Eindruck, als seien sie absichtlich verzerrt. 1166
existierte kein Papst Honorius, kein König (Kaiser) Lothar ; eben-
sowenig hat ein P. Gelasius und K. Ludwig gleichzeitig regiert.
Dagegen haben Honorius II. und Lothar als König von 1125-1130
gleichzeitig gelebt . Auch in der von P. 2 vorgenommenen Ände-
rung passt die Formel nicht, da wohl Alexander III. und Ludwig VII.
zusammen regierten, nicht aber ein P. Eugen und K. Philipp, das
J. 1172 stimmt nur als 14. von Alexander III. - 7) in c. 18. C. 7.
q. 1 (S. 257 ) ist das Beispiel , wenn der Bischof von Bologna Erz-
bischof von Ravenna würde, wenn in die Kirche s. Salvatoris
Mönche eingesetzt würden. 8) c . 4. C. 10. q. 2 (S. 270) ,,apud nos
enim tales precariae non inveniuntur" , was für Italien passt. 9 ) e . 5.
C. 10. q . 3 S. 271 ) ,,hodie quaelibet plebs ius baptismale sibi ven-
dicat, ut .. baptismalis ecclesia vocaretur“ . 10 ) Die Bemerkung in
c. 13. D. 18 (S. 35 fg. ) ,, de eo [ episcopo] quem ab imperatore comi-
tatum habere constiterit" , passt nur für Italien, da an Deutschland
nicht gedacht werden kann . 11 ) c. 42. C. 12. q . 2 ( S. 290) führt er
einen in Bologna vorgekommenen Fall an, wo bei Sedisvacanz ein
mansus dem Lopellus verkauft sei . 12 ) C. 14. q . 5 pr. (S. 304) ,,vulgo
datae". c. 32. C. 27. q. 1 (S. 387) ,, vulgo orale". 13) Die Bemerkung
XXXVIII Einleitung .

in c. 1. D. 43 (S. 89) ,,unde et spermologus idem Paulus hodie in

melo cursili dicitur" cet. geht zweifelsohne auf ein damals in Ita-
lien gebrauchtes Lied (Volksspiel ) . Die Bemerkung in c . 1. D. 34
(S. 70) ,, apud germanos nempe et gallos solet honestas rebus om-
nibus anteponi" , weist in diesem Zusammenhange auch auf einen
Schriftsteller hin, der nicht Deutscher oder Franzose war. 14) C. 16 .
q. 5 pr. (S. 318) das Beispiel : Der Bischof von Modena baut auf
einem in der Diözese Bologna gelegenen Grundstücke apud villam
Paniccalem eine Kirche, über die er die volle Gewalt zu besitzen
behauptet. Daselbst c . 3. q. 3 (S. 321 ) führt er, obwohl es sich um
einen Canon des Concils von Toledo handelt, als Beispiel eine Er-
sitzung des Bischofs von Imola in der Diözese Bologna an. Thaner
Summa Rolandi S. XXXI sqq. zeigt, dass die von Rolandus gebrauch-
ten Beispiele von Modena und Bologna einem Rechtsstreite entnom-
men sind. Ist nun auch in der ersteren Stelle der von Rufin ge-
setzte Fall ein anderer, so ist doch kaum zu bezweifeln , dass er
sich durch die Summa Rolandi zur Aufstellung bewogen fand . Merk-
würdig ist seine Äusserung in q . 3 ( S. 320 ) ,,licet hodie dioeceses
episcopatuum pene omnes limitatae sint" und : ,,Et hoc dicimus.
nostrorum progenitorum documenta sequentes et hodiernae consuetu-
dini morem gerentes" , sowie die Verweisung auf prudentiores
doctores oder den Papst. Thaner 1. c. hat gezeigt, dass Modena
vom Jahre 1148 bis zum März 1157 keinen Bischof hatte , der am
18. März 1157 consecrierte B. Heinrich aber am 28. Juli 1155 in
einer Urkunde als Zeuge mit dem Zusatze Bischof von Modena vor-
kommt. Da wahrscheinlich erst kurz vor der Consecration die Cir-
cumscription bezw. Wiederherstellung der alten Grenzen erfolgt ist,
konnte man bis 1157 sicher so reden. 15 ) C. 14. q. 1 pr. ( S. 301 ) hebt
er hervor, perfectio absoluta est monachorum, qui mundana penitus
reliquerunt" . Die hierauf folgende Rechtfertigung und weitere Aus-
führung lässt sich kaum begreifen, wenn Rufin nicht selbst Mönch
war, da niemand damals an dem Gesagten zweifelte und daher nur
ein Mönch sich dagegen zu verwahren brauchte, dass er die Voll-
kommenheit nur auf den Weg beziche.
Aus dem Gesagten dürfte hervorgehen, dass Rufin Italiener
war, in Bologna lebte und vielleicht Mönch, also wohl Benedictiner
war. Unter den italienischen Bischöfen des 12. Jahrhunderts findet
sich ein Rufinus, welcher zuerst Bischof von Nola (Ughelli Italia
sacra VI. 301 ) , später von Rimini ( Ughelli II. 425) gewesen sein
soll, 1190 Card. vom Titel der h. Praxedis war. Dieser Rufinus
 §. 5. Die Persönlichkeit Rufin's. § . 6. Die Zeit der Abfassung. XXXIX

erscheint als Unterzeichner von Bullen im J. 1191 (Jaffé Reg. S. 886 ) .

Ein Rufinus, Bischof von Assisi kommt unter den Bischöfen de
provincia Romana auf dem 3. Concil vom Lateran vor (Mansi XXII .
459, wo in der Anmerkung Ughelli berichtigt wird, der einen Bischof
Petrus von Assisi zu diesem Jahr aufführt ) , sodann in einer Urkunde.
des Erzb. von Benevent Rogerius, Card. S. Eusebii, vom J. 1180
bei Gattula Historia abbatiae Casinensis I. 399, worin es heisst :
„Astantibus etiam Magistro Rufino Assisin . et Petro Teanen . Episco-
pis a iam dicto domno abbate convocato " . Da Ughelli (T. VIII .
bei Benevent ) Atinen. hat, berichtigt Gattula dies nach dem Codex
Casinensis und hebt hervor, dass Ughelli und ihm nach Coleti fälsch-
lich Rufinus unter die Reihe der exstincti episcopi Atinenses setzen .
Singer " möchte diesen Rufin für identisch halten " mit dem Verfasser
der Summa. Gründe giebt er nicht an. Dies ist möglich, aus der
Summa lässt sich kein Beweis führen, da auch der magister allein
nicht entscheidet. Was mich zu der gleichen Annahme berechtigen
könnte, ist der Umstand, dass er in einer Urkunde, welche Monte
Casino betrifft, als Zeuge neben Bischöfen der Kirchenprovinz Bene-
vent auftritt. Wenn er Benedictiner war, erklärt sich dies leicht .

§. 6. Die Zeit der Abfassung .

Die bereits erwähnten Formeln in c. 2. D. 14, C. 2. q. 8 geben

keinen sicheren Anhalt aus den schon angegebenen Gründen. Unbe-
dingten Anhalt giebt in D. 79 (S. 147 ) die Bemerkung über die
Papstwahl :
Hodie vero ex consuetudine romanae ecclesiae hoc aboli-
tum est, prius namque alius eligitur, quam mortuus se-
peliatur.
In der Summa Stephani S. XIX sq. , der die gleiche Bemerkung hat,
habe ich angeführt, dass dieses zutrifft für die Wahlen von Inno-
cenz II., Coelestin II., Lucius II., Eugen III ., Anastasius IV. , Ha-
drian IV . vom Jahre 1130 bis 1154 , dass aber Alexander III. am
7. September 1159 nach dem Begräbnisse seines Vorgängers ge-
wählt wurde . Es ist somit ausgeschlossen, dass Rufin dieses nach
dem 7. September 1159 geschrieben habe. Die Summa ist aber
offenbar geraume Zeit vor 1159 gemacht worden. Denn die des
Stephan von Tournai ist vor dem 7. September 1159 gemacht ; in
dieser ist aber die von Rufin eingehend benutzt ; Stephan sagt zu
XL Einleitung .

c. 73. D. 2. de cons. (S. 276) : hoc loco quidam praeceptorum nostro-

ruin ... Rufinus . . scripsit " unter wörtlicher Anführung des von
Es ist kaum denkbar, dass Stephan etwa
Rufin (S. 483 ) Gesagten .
im selben Jahre die Summa Rufin's so eingehend benutzt habe . Die
Vollendung fällt aber jedenfalls unter die Regierung Hadrian's IV .,
weil in C. 13. q. 1 (S. 295 ) dessen Dekretale Nobis in eminenti
angeführt wird. Die genaue Zeit dieser Dekretale steht nicht fest.
Jaffé nr. 7066 (nach Mansi XXI . 830 ) setzt sie nur unter die von
1054-1159 . Die Summa dürfte 1156 vollendet sein. Dazu passt
in der Formel c . 2. D. 54 die indictio quarta. In die Zeit Alexan-
ders III. kann die Abfassung wegen der Nichtbenutzung von Dekre-
talen desselben nicht fallen .

§. 7. Betrachtung der Summa.

I. In Beziehung auf das Dekret. Die Einleitung zeichnet

die Absicht Gratian's, legt ihm die Zerlegung in 3 Teile bei , giebt
die Teilung der Pars I. in 100 distinctiones nur als Thatsache, der
Pars II. in 36 causae aber als sein Werk (dividit) , der Pars III . in
5 distinctiones wiederum nur als Thatsache (dividitur) . Dagegen
sagt er in der Einleitung zu Pars III. ausdrücklich, dass huius
voluminis auctor dieselbe dividit, quinque distinctionibus . . compre-
hendens. Im Angesichte dessen, was Paucapalea (Summa S. XVI sq . )
hat, kann diese Äusserung nur als ungenau gelten. Beim tractatus
de poenitentia hat er 7 distinctiones. Citiert wird der tractatus : in
poenitentia D. 40, de poenitentibus c . 54. D. 50, de poen . c . 3. C. 6 .
q. 2 , in c. 13. C. 32. q. 5 als q. 3. mit dist. 1. Ob in der Bemerkung
zur Rubrik c . 15. C. 16. q . 3 (S. 324) nicht ein Hinweis auf Pauca-
palea steckt, und ob Rufin nicht nötig fand, genauer zu reden, weil
etwa 15 Jahre nach dem Erscheinen des Dekrets in Bologna die
Sachlage bekannt war, möge nur angedeutet werden.
Die sogenannten Dicta Gratiani werden als paragraphus an-
geführt, z . B. D. 82.
Die Rubricae gehören nach ihm zum Texte, wie D. 10 pr.,
wo die Worte der Rubrik gegeben werden mit quod in subiecto
capitulo dicitur, c. 6. C. 2. q . 3 , c . 47. q . 7 ib . , c . 15. C. 16. q . 3 u . a.
beweist. Eigentümlich ist aber die Bemerkung bezüglich der Ru-
brik zu c. 15. C. 16. q. 3 .
Einzelne Quaestiones teilt er anders als in den Ausgaben, z . B.
C. 1. q. 3, C. 16. q. 6 und C. 35. q. 10.
 §. 6. Die Zeit der Abfassung . §. 7. Betrachtung der Summa. XLI

Hinsichtlich der einzelnen Kapitel weicht er ebenfalls oft von

den Ausgaben ab, wie allenthalben in den Anmerkungen hervorge-
hoben ist. Die Anmerkungen Seite 154, 178 , 187 , 188 , 194, 197,
215, 249, 269, 275, 324, 332 , 339, 363, 369, 386, 414, 423 , 434, 435 ,
441 , 459 , bieten ein reiches Material.
Citiert werden die Kapitel regelmässig mit der Zahl der di-
stinctio und quaestio und den Anfangsworten, mit den Zahlen im
Anfange (c. 1. 2. ) oder Ende (c . ult., penult. ), aber auch wohl mit
den Zahlen nach aufwärts und abwärts von dem behandelten . Vergl.
z. B. zu c. 4. D. 46 , D. 54 , D. 55 pr. , c . 13. D. 93 , c. 11. C. 2. q . 1 ,
c. 33. C. 2. q . 6 , und die vielen Angaben bezüglich des nächsten
Punktes.
Aus der Anführung der Kapitel mit Zahlen oder aus Bur-
chard, oder einer Anführung, welche das Vorfinden im Dekret aus
schliesst, ergiebt sich rücksichtlich der Paleae mit Sicherheit Fol-
gendes¹ . Rufin hatte im Dekret nicht die Paleae in : c. 16. D. 18
(36) ; 3. D. 54 ( 119) ; 13. C. 1. q . 4 (305) ; 15. C. 2. q . 5 ( 218 ) , 17 ib .
(219) ; 6. C. 5. q. 6 (246) ; 5. C. 6. q. 3 (265) ; 2. 3. C. 9. q. 1 (194 ,
265) ; 2. C. 11. q . 1 (222 , 274) ; 6. 7 ib . ( 223 , 274) ; c . 3. C. 12. q. 2
(269) ; 17. C. 17. q . 4 (249) ; 24 ib . (218 ) ; 25 ib. (345 ) ; 5. C. 20. q . 1
(340) ; c. 17. C. 22. q . 2 (352 fg. ) ; 8. C. 27. q . 2 (402) ; c . 51 ib . (395) ;
2. C. 31. q. 2 (415) ; 2. C. 35. q. 6 (235 , 384) ; 4. 5. C. 35. q . 10 (447 ,
465) ; 58. D. 1. de cons. (471 ) , hatte auch nicht c. 3. C. 12. q. 2
(269 ) , welches in den Ausgaben nicht als palea bezeichnet wird, viel-
leicht nicht c. 23. C. 22. q. 5 (209) .
Er hat als im Dekret vorhanden : c . 27. C. 1. q . 7 (208 ) , c . 31 .
C. 12. q. 2 (290) , c. 7. C. 16. q . 6 (327) , das Friedberg als palea
bezeichnet, aber auch Paucapalea und Rolandus haben ; c . 10. C. 20 .
q. 1 (S. 340) bei den beiden genannten.
Für die übrigen Paleae ist aus dem Nichterwähnen gar kein
sicherer Schluss zu ziehen , jedoch wahrscheinlich, dass er die nicht
behandelten bezw. nicht erwähnten in den benutzten Handschriften
des Dekrets nicht vorgefunden hat.
Die Textesrecension tritt in den Hintergrund, mehrfach spricht
er jedoch von alia litera u. dgl . z . B. Seite 23 , 48 , 147 , 452 , 482 .
Sehr interessant ist für die äussere Gestalt des Textes die Verwei-
sung S. 222 , zweite Zeile von unten .

1 ) Die in Klammern zugefügten Zahlen sind die Zahlen der Seiten,

in deren Anmerkungen die Hervorhebungen, Beläge und Nachweisungen
gegeben werden.
XLII Einleitung.

Gratian bezeichnet er durchgehends als magister schlechthin ,

z. B. Seite 13, 38 , 144, 208 , 221 , 231 , 285, 332 , 390, 403 , einzeln
auch magister Gratianus, z. B. S. 94. Dass derselbe bei Abfassung
des Werkes nicht mehr lebte, ist aus den Worten ille magnae me
moriae Gratianus C. 27. q. 2 pr . ( S. 389 fg. ) ersichtlich . Als seinen
Schüler dürfen wir ihn ansehen wegen der Verehrung, womit er ihn
behandelt und der Verteidigung von dessen Ansichten , z . B. C. 27 .
q. 1. 2. Gleichwohl übt er ihm gegenüber Kritik z. B. Seite 203 ,
208, 226 sq ., 245 , 248 , 263 , 400 .
II. Absicht bei Abfassung der Summa ist nach der Einleitung,
dem Theologen einen Leitfaden des kirchlichen Rechts zu geben ;
er will nicht Vorgänger abschreiben, sondern nach Massgabe seiner
Kräfte selbständig darstellen. Das kirchliche Recht, ist ihm das ius
canonicum (Seite 3, 267) . Dieses enthalten die im Dekret und
anderwärts vorfindlichen autoritates. Aber auch die consuetudines
spielen in der Darstellung eine grosse Rolle (z . B. Seite 66 , 114,
232 , 309, 334, 342 , 381 , sie gehen der canonica ratio parallel
(S. 392) , obwohl er gelegentlich betont, dass er lehre, was die iura
canonum haben, nicht die Gewohnheiten : c. 47. D. 1 de cons . (S. 475) .
Wie bereits (§ . 3. num . V. ) gesagt wurde, lehnt er die Darstellung des
ius humanum, das er nicht kenne, ab und geht nur insoweit darauf
ein, als der Theolog es kennen muss. Mit Rücksicht auf die grosse
Arbeit sucht er Weitläufigkeiten, insbesondere Wiederholungen zu
vermeiden : C. 3. q. 1 , q. 6 pr . ib. , C. 12. q. 4 , C. 15. q. 3. 5 , C. 23 .
q . 1 pr.; er will nicht gleich Einigen wiederholen was Gratian sage :
C. 29. q. 1. Wo er in den Quellen keine Bestimmung findet, hebt
er dies hervor : c. 36. D. 50 ( S. 108), C. 12. q. 2 (S. 287) , C. 15. q. 2
(S. 309), überlässt nach Darstellung der verschiedenen Ansichten die
Entscheidung dem Leser S. 193 , 208 , 239, 330 , verweist den Leser
an das Urteil Klügerer S. 321 , 340, an die Entscheidung des Papstes
S. 321 , 358, oder hält eine Lösung der Widersprüche für unmöglich
S. 404.
III. Der Schwerpunkt liegt in der allgemeinen Erörterung
der einzelnen Materien, worauf er selbst wiederholt aufmerksam
.
macht, wenn er betont, dass er zur besseren Orientierung des Le-
sers auf den Gegenstand näher eingehe : C. 35. q. 2. 3, oder den
Leser aufmerksam macht, wo er die Darstellung habe : D. 50 pr.,
D. 81 pr., c. 4. C. 5. q . 5 , C. 23. q. 1 pr. Für diese allgemeinen
Erörterungen hat er den Ausdruck distinctio z. B. c. 25. C. 2. q. 7
(S. 225).
 §. 7. Betrachtung der Summa. XLIII

IV. Die Summa ist nicht für Vorlesungen, sondern für das
Selbstudium bestimmt . Denn wenn auch von auditores die Rede
ist : c. 3. C. 22. q. 4 ( S. 358 ) , so spricht die massenhafte Verweisung
des lector in den angeführten Stellen und die ganze Art der Behand-
lung für diesen Charakter der Arbeit .
V. Rufin ist, wie auch die verhältnismässig sparsame unmittel-
bare Benutzung der Summa Paucapaleae und Rolandi zeigt die
des Paucapalea für die historiae kommt hierbei nicht in Betracht-
sehr selbständig und will offenbar das geltende Recht erschöpfend
darstellen. Hieraus erklärt sich die beständige Rücksichtnahme auf
allgemeine oder besondere Gewohnheiten und die damaligen that-
sächlichen Zustände : c. 7. D. 41 Reichtum der Bistümer, D. 48 Be-
zeichnung der Novizen als neophyti, c . 7. D. 50 Darreichung des
panis benedictus an Laien an Sonntagen, D. 78 öftere Erteilung
aller ordines minores auf einmal, c . 12. C. 1. q. 3 scharfer Tadel
der moderni episcopi wegen des Verkaufs der castaldia an Laien ,
c . 16. C. 7. q . 1 Nüchternheit der die Messe lesenden Priester in
coena domini, C. 9. q. 2 pr. Ordination ohne Dimissoriale, C. 15. q. 2
i . f. Annahme von Entlohnung für von Geistlichen geleistetes patro-
cinium , C. 16. q. 3 feste Abgrenzung fast aller Diözesen, C. 21. q . 1
pr. Zulässigkeit der Stipendien aus mehreren Kirchen für Geistliche
ohne genügenden Unterhalt aus einer, q. 2 ib . Aufnahme ohne Di-
missorial, c . 5. q. 4 ib. Zulassung besonderer Tracht der Geistlichen,
C. 22 pr. damalige Eidesformeln, c. 21. C. 27. q . 2 Fall des Verblei-
bens ausserhalb des Klosters beim Eintritt eines Ehegatten in einen
Orden, c. 17. C. 35. q . 2. 3 Ausschluss der Eheschliessung unter
Verwandten ohne Rücksicht auf den Grad, c . 7. q. 6 ib. Handha-
bung des iuramentum synodale in einzelnen Diözesen, C. 36. q. 1
Nichtbestrafung der Entführer von zustimmenden virgines nubiles,
c. 60. D. 1 de cons. Haltung des Priesters beim canon, c . 1. D. 2 ib .
mindestens dreimaliger Empfang des Abendmahls seitens der Laien
an den drei Hauptfesten, c . 7 ib . Aufbewahrung der consekrierten
Hostie, c. 22. 24. D. 3 ib . Osterfeier, c . 29 ib . Gemälde in Kirchen.
Rufin ist ein scharfer Kopf. Dies zeigt sich in seinen Be-
griffsbestimmungen und verschiedenen Äusserungen . Beispiele : C. 1 .
q . 7 scharfe Definition der Dispens, Unzulässigkeit einer solchen zur
Ehe eines consobrinus cum sobrina ; C. 1. q . 3 pr. Unterscheidung
des ius ipsum praebendae und der fructus, c . 7 daselbst der dig-
nitas und des beneficium; c . 2. D. 21 Wesen des episcopatus. Ein-
gehend werden die prinzipiellen Fragen rücksichtlich der Sakramente
XLIV Einleitung.

behandelt. Sacramentum hat bei ihm nicht den späteren techni-

schen Sinn (vergl. c. 30. C. 1. q. 1 , c. 74 ib. , C. 30. q. 3 pr. ), er
scheidet sacramentum und res sacramenti e . 30. C. 1. q. 1 , die potestas
conficiendi als aptitudinis, habilitatis, regularitatis und usus , jene ist
unverlierbar c. 30. C. 1. q. 1 , c . 97 ib. , C. 9 pr . Die poenitentia pu-
blica ist Sakrament, nicht die privata c. 74. C. 1. q . 1 , D. 3 de poen.
und de poen. in fine, die Sakramente werden nicht wiederholt c . 74 .
C. 1. q. 1 , das ius dandi baptismum ist ihm blos beim Priester, nicht
beim Laien Sakrament c. 97. C. 1. q. 1 , man muss die veritas sacra-
menti scheiden von der executio officii C. 9. q . 1 pr . Die Sakra-
mentalität der Ehe liegt in der copula carnalis als Darstellung
der coniunctio Christi cum ecclesia ; ohne Sakrament kein matri-
monium perfectum, aus der copula entsteht die Verpflichtung zum
individuae vitae consortium, und die Untrennbarkeit als effectus sa-
cramenti C. 27. q. 2 pr . u. c . 9 ib . , die Theorie des consensus de
praesenti und de futuro verwirft er C. 27 pr., q . 2 pr., der coitus
maritalis ist in se bonus C. 27. q . 2 pr .; matrimonium initum, con-
sumatum, ratum wird eingehend erörtert ; Ehesachen sind die einzi-
gen weltlichen, bezüglich deren vor der Kirche prozessiert werden
darf C. 27 pr.; wo keine canones in Ehesachen vorliegen, gelten die
leges C. 33. q. 1 pr.; wo keine Autorität verbietet, ist die Ehe er-
laubt C. 30. q. 4, wofern nicht ein speciale interdictum vorliegt
c. 50. C. 27. q. 2. Seine Einteilung der Ehehindernisse in C. 27 pr.
beweist strenges Denken . Er hebt auch das Ehehindernis aus der
Firmung hervor C. 30. q. 3 pr.
Interessant ist seine Theorie über Zurechnungsfähigkeit, über
die Bedeutung der Thatsache im Gegensatze zu dem Willen für die
Würdigung des Strafrichters : diet. ad c . 21. C. 6. q . 1 , c . 8. C. 32 .
q. 2. Wichtige sonstige Einzelnheiten : Scheidung der ler coeli und
seculi C. 14. q. 6, über exemtio c . 1. C. 10. q. 1 , lex dioecesana
C. 10. q. 1 , ius dioecesanum C. 16 pr ., Patronat C. 16. q. 7 ; pos-
sessio und praescriptio possessionis proprietas ) und die Notwendig-
keit fortwährender bona fides c . 1. C. 16. q. 2, q . 3 ib. aus dem Na-
turrechte c. 5. C. 34. q. 1. 2., generale ius praescriptionis in e . 4. C. 1 .
q . 3 , über die Stellung des Papstes : D. 4, 14, 22 , 40 (besonders c. 6),
79, 99, 101 , C. 13 pr., dessen Dispens in Ehesachen : C. 35. q . 2. 3 pr .,
q . 8 pr. , über dessen auctoritas generalis : D. 8, C. 5. q. 5 , über den
Kaiser D. 4 , Identität des ins apostolicum und episcopale : c . 38 .
C. 2. q. 6 ; des Apostel Petrus Stellung : c . 11. D. 11 , c. 2. D. 21 ;
voto annexum c. 13. D. 32, Wirkungen des votum : c. 14. C. 32 .
 §. 7. Betrachtung der Summa . § . 8. Die Ausgabe. XLV

q. 2 ; tacita confessio D. 6 pr .; eo ipso excommunicatio C. 17. q. 3,

C. 24. q . 1 pr.; das Blut als sedes animae D. 36 ; ergänzende Kraft
der merita D. 40 , c . 95. C. 1. q. 1 ; Vorzug des verbum Christi vor
dem corpus Christi mit der Motivierung, dass der würdige Em-
pfang des Leibes des Herrn nur die lässlichen Sünden, der Glaube
an das Evangelium aber auch die Todsünden hebe ; gleichzeitige
Innehabung einer ecclesia titulata und commendata C. 21. q . 1 ; der
—
Ausdruck persona praelata c. 17. C. 7. q . 1. Es sei noch hinge-
wiesen auf die Definition des Handels C. 14. q. 5, die Analogie
C. 31. q. 2 pr .; die C. 21. q. 1 , c . 24. D. 1 und c. 28. D. 3. de cons .
Aus seinen Worten in c. 41. C. 16. q. 1 scheint auf dem Wege einer
Glossa etwas in's Dekret gekommen zu sein .

§. 8. Die Ausgabe.

Gedruckt ist die ganze Summa, mit Auslassung der historiae

und weniger Erörterungen biblisch- exegetischer Art, welche für das
Recht bedeutungslos sind . Dies war sowohl wegen der Summa
Stephani nötig , sodann für die volle Würdigung der des Johannes
Faventinus, vor allem wegen der Selbständigkeit und Bedeutung der
Summa selbst.
Es liegt dem Wortlaute im ganzen die Pariser, Handschrift
15993 zu Grunde. Die Anmerkungen und der Anhang liefern aber
den Beweis , dass man keine der angeführten Handschriften als Ur-
schrift der anderen , auch nicht die eine oder andere als Abschrift
einer zweiten oder dritten erklären kann. Es ergiebt sich aber, dass
die Abweichungen zumeist auf Rechnung der Abschreiber und wohl
auch darauf zurückzuführen sind, dass ein Schreiber Randzusätze
aufnahm . Hieraus erklären sich namentlich die Rufin nicht ange-
hörenden Zusätze des Cod. Par. 2 und Trec. 3, sowie die Zusätze in
Par. 2 aus späteren Stellen von Rufin 4. Da jede Handschrift Aus-
lassungen bezw. Zusätze im Vergleiche mit anderen enthält, hielt

1) Jede Auslassung ist in dem Texte durch Punkte oder sonst an-
gedeutet. 2) Siehe die Einleitung der Summa Stephani S. XXV.
3) Soweit diese aus Stephan herrühren sind sie gedruckt, wenn sie in der
Summa Stephani nicht abgedruckt sind, ein paarmal auch sonst, was sich
leicht erklärt. 4) Seite 111 Anm. 9 ist die aus Rufin (Seite 421 fg .)
entnommene Stelle gleichwohl abgedruckt, weil sie eine Zusammenziehung
enthält.
XLVI Einleitung.

ich für richtig, die Zusätze zu geben, weil sie von Rufin herrühren
können ; bezüglich der Handschrift von Moulins ist das nur für
grössere geschehen, blosse Worte und Citate sind nicht gegeben.
P. 2 ist am unvollständigsten ; dass aber der Schreiber eine voll-
ständige Handschrift hatte, ist durch die Zusätze aus späteren Stel-
len erwiesen. Bezüglich der Lesarten stehen sich P. 2 und Tr. am
nächsten, ihnen Ms.; aber Ms. hat mit A. und P. 1 so viele gleiche
Lesarten, dass die Gleichmässigkeit auf gleiche Quelle verweist.
Mog. , Vat. und Bamb. haben mit P. 2 und Tr. so grosse Ähnlich-
keit, dass sie eine gemeinsame Quelle gehabt haben können, welche
Ms. bezw. deren Urschrift war¹ . In jeder Handschrift befinden sich
Schreibfehler, massenhaft in P. 1 und Ms. Sie alle zu geben, wäre
zwecklos, es sind sehr viele absichtlich mitgeteilt ; jede Handschrift
hat falsche Citate, die meisten Ms. Der Context giebt nur die
richtigen, wo das falsche der Handschrift ebenfalls mitgeteilt ist ,
rechtfertigt sich dies aus ersichtlichem Grunde . Das Angeführte
erklärt, weshalb vielfach nicht die Lesart von P. 1 , sondern eine
andere dem Contexte zu Grunde gelegt ist. Ob dabei stets das
Richtige getroffen wurde , unterliegt der Beurteilung, es handelt sich
selten um sachlich Wichtiges . In einzelnen Fällen ist nicht von
der Handschrift abgewichen, obwohl deren Lesart nicht die richtige
sein kann.
Die dem Dekrete angehörigen Worte sind kursiv, die Citate
gesperrt gedruckt, den Kapiteln ist die Zahl nach der überall be-
rücksichtigten Ausgabe von Friedberg vorgesetzt ; die Anfangsworte
der Kapitel sind nur gegeben, wo dies aus ersichtlichen Gründen
nötig schien, die Worte selbst vielfach abgekürzt, weil man ohnehin
das Dekret zur Hand nehmen muss. Der Gebrauch der lateinischen
Sprache in den Anmerkungen bedarf wohl keiner Rechtfertigung,

1) Die offenbar beste Lesart des Bamb. Seite 348, 1 und 3 hat auch
Ms. Dieser letztere hat auch S. 322, 2 die richtige Lesart iniusta, S. 330
admixtum (nicht annexum vel) ; er hat S. 332 , 1 nicht §., S. 340, 2 aber II.
III. IV. V. 2) Sollte ein falsches Citat stehen geblieben, also nicht durch
das richtige ersetzt sein, so liegt ein Schreib- oder Druckfehler vor. Ich habe
jedes verglichen. 3) So S. 76, 1 , weil P. 1. 2. Tr. übereinstimmen ,
aber A. Mog. haben das Richtige, Ms. „ sang. int. animas, nostras, cuius
sedes in sang. est, sanguinem tunc daemones sitiunt, cum a. n. i . concu-
spiciunt" ; sicher ist 348, 1 die Lesart von Bamb. und Ms. richtig. Einzelne
Lesarten werden durch die anderer Handschriften erwiesen. So S. 209, 1
die von P. 1 im Texte C. 22. q. 5. c. 22 auch durch Ms. , die c. ult. hat.
§ . 8. Die Ausgabe. §. 9. Eine Überarbeitung d. Pars I. d . Summa Rufini. XLVII

ebensowenig das Hervorheben wichtiger Äusserungen Rufin's durch

den Druck, sowie die häufige Beifügung der Kapitel in den Citaten.
Man könnte für Pars II vielleicht darüber streiten, ob nicht
der kürzere Text der Codd. Bamb. und Palat. der ältere sei, weil
regelmässig die neueren Bearbeitungen die längeren sind . Aber
nicht blos die Behandlung der ' Pars I spricht für das Gegenteil,
sondern vor allem, was durchschlägt, die Benutzung der längeren
Form seitens Stephan und Johann von Faenza, sowie der Glossa.
toren . Es erschien bei dieser Sachlage überflüssig, überall hervor-
zuheben, was in jenen Handschriften fehlt. Die Summa des tracta-
tus de poenitentia, welche Joh. Fav. auch hat, halte ich als von
Rufin herrührend, obwohl sie im Cod . Al. fehlt, sie steht auch im
Cod . Pal. , welcher nur aus Rufin schöpft . Pars III ist in den
Handschriften ziemlich überall gleich, auch in der Vatikanischen
sind die Auslassungen nicht bedeutend .
Ungeachtet aller Sorgfalt sind manche Druckfehler stehen ge-
blieben, welche meistens durch Auslassung oder Verwechselung von
Buchstaben und ähnlichen kleinen Nachlässigkeiten entstanden sind,
welche man bei der Correctur zu leicht übersieht. Falls noch an-
dere, als die verbesserten sich finden, hat ein Kritiker leichtes
Spiel sich durch deren Anführung als gelehrt zu zeigen, ganz be-
sonders aber sich durch den Nachweis von wirklichen Schreibfeh-
lern hervorzuthun. Wer in dem weiteren Nachweise von verschie-
denen Lesarten eine grosse That erblickt, dem kann ich die Ver-
gleichung des ganzen Cod . Moul . und Al. zur Verfügung stellen .

§ . 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini.

I. Handschriften und deren Verhältnis . 1. Mainzer (S. IX ff.) .

2. Vatikanische (S. XIII ff.) .
3. Göttingen, Universitätsbibliothek ms . jur. 159 , mbr. fol . s .
XIII. ex. , 80 Blätter. Er schliesst mit der Erörterung zu c . 2. D. 89.
Von dieser habe ich zuerst Mitteilung gemacht.
Aus dem § . 1 Gesagten ergiebt sich, dass die erste und zweite
nur für die Einleitung und die zehn ersten Distinctiones in Be-
tracht kommen, denn was in jenen später mit der Göttinger über-
einstimmt und nicht aus Rufin stammt, ist nicht der Rede wert.
Wie gross die Arbeit des Göttinger Codex ist, geht daraus hervor,
dass er (80 Blätter mit je 2 Spalten und 41 Zeilen auf der Seite)
XLVIII Einleitung.

13120 Zeilen hat, der Mainzer für denselben Stoff bis zu c . 2. D. 89

(341 , Bl. mit je 2 Sp . und 47 Z. ) 7532, wovon 11 Zeilen auf 12
des ersteren kommen , welcher demnach 5500 Zeilen mehr hat. Für
die Vatikanische Handschrift ist es überflüssig noch besonders ein-
zugehen. Es sollen nun zunächst die Verschiedenheiten von 1 und
3 hervorgehoben werden. Gemeinsam ist beiden die Vorrede (ge-
druckt in meiner Gesch. I. 245 ff. ) ; Mainz setzt nur zu nach dem
ersten Satze : divinum vero dignitate prius est quam forense,
dann in dem Abschnitte vor § . Intentio a . G. vor Agit autem : Iste
vero compilator de compilatis tractat canonibus suo tamen modo
etiam dici potest, quod agat de personis, de rebus, de sacramentis .
Es fehlt in M. D. 1. Quidam ... ius gentium (aus Stephan S. 8) ,
dann im diet. ad c . 1 vierzehn Worte, einiges zu c. 7 , in c. 8 Unde
..
・ ・ ・ pertinet ( Stephan S. 10 sq .) ; in D. 2 fehlen zu c . 6 neun Worte,
in D. 4 zu c . 2. 3 je 1 Zeile, in c. 4. 5 zwölf, in c . 6 mehrere , diet.
c. 6 der grösste Teil (dagegen hat er verschiedene kleinere Zusätze) ;
in D. 5 die lange Einleitung bis zu den Worten si masculus XL,
zu Item mulier bis zum c . 2 (mehrere Passus sind wesentlich an-
ders) , in c . 2 lautet der Eingang anders (nach Paucapalea) ; die
lange Erörterung zu vol. et. carnis, alles zu c. 3 und der lange
Eingang zu c . 4, anstatt dessen nur 5 Zeilen ; in c. 4 von Novimus
bis zur D. 8 (ausschliesslich) die 9 Folioseiten in meiner Abschrift
füllenden Erörterungen (statt deren hat die Mz . nur 35 Zeilen , die
anders lauten) , in D. 8 zwei Passus zu c. 1 , alles zum diet . ad c. 1
bis zum §. Liquido uparet (statt dessen 20 7. mit anderem Inhalte) ;
in D. 9 steht nur der Eingang, dazu hat M. (statt 5 Folioseiten
meiner Abschrift) nur 20 Z.; D. 10 des Cod. Goett. hat 11 Seiten
(meiner Abschrift),M. aus Rufin: Quoniam . . . quaeritur, den fol-
genden Satz Rufin's etwas anders, den Passus Sciendum .... . . prae-
scribere posset inhaltlich, aber anders gefasst, c. 1 , c. 4, c. 6, c. 7,
der Rest fehlt. Was hier von M. gesagt ist, gilt mit nicht in Be-
tracht kommenden Ausnahmen auch für Cod. Pal. Für den Text
von D. 11 an ist oben S. X ff. genügende Auskunft erteilt.
Stephanus ist entnommen im Cod. Goett. D. 1 der schon an-
geführte Passus quidam cet., aus c . 4, c . 5 , 6 u . 7 verschiedenes be-
nutzt ; D. 2 benutzt an 3 kurzen Stellen, D. 6, 8 , 9 , 12 , 14, 18, 19
je eine (einzelne davon wörtlich) . Aus der Summa Stephani sind
in Goett. von D. 21 an aufgenommen wörtlich : c . 7. v. ut secun-
dum locum, c. 9. D. 40 ; c. 3 , 4. v. vel oportet, v. ornat . infue . , c. 7.
D. 41 ; D. 42 ; pr. , c. 1—4. D. 43 ; c. 8. b . Ben. D. 45 ; pr. , c . 1 bis
 §. 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini. XLIX

cogitationem D. 49 ; c . 5. 11 (erster Satz ), 14. 16 (erster Satz) , 20, 23 ,

25, 30, 35, 36 , 42 , 43 , 46 , 49 , 50, 51 , 56 , 58 , 61 , 63 (bis super homi-
nem), 67 , diet. ad c . 68. D. 50 ; c . 3. 4. D. 51 , c. 1 (bis obnoxii) D. 53 ;
dict. ad c. 4, 5 , §. Cet. quia, 9, 10, 11 , 15 , 20 (von Hoc per canones) ,
22, 23 , 24. D. 54 ; c . 7 , 11 , 12 , 14. D. 56 ; D. 57 ; c. 2. D. 58 ; c. 3.
D. 59 ; diet. ad c. 3. D. 60 ; c. 2 , 3, 10 , 11. D. 61 ; c . 7. 8, ad c . 27 ,
28. D. 63 ; D. 64 ; c. 1 , 2 , 4, 6, 8. D. 65 ; c. 1. D. 66 ; c . 2. D. 67;
c. 1. 2. §. E contra (bis differentiam) D. 68 ; pr. , c . 1 , 4 , 6 , 7. D. 71 ;
pr. c. 2 (bis vel accusatur), 3, 5 , 6 , diet. ad c. 6-9. D. 74 ; c. 3, 4,
5, 7. D. 75 ; c. 4, 6, 7 , § . Observantia, 11. D. 76 ; c . 2 , 7 , 11. D. 79 ;
c. 8, 26. D. 81 ; c. 2 , 3. D. 82 ; c . 3. D. 83 ; c. 1. D. 84 ; c. 6, 7 , 11
(bis non fuisse) , 16. D. 86 ; c . 8, 9 (Hoc intellige -- domine reddatur)
D. 87 ; c . 2 , 5. D. 88 ; c . 2 Nota gub. mandatur D. 89 ; fast
wörtlich : c. 3 , 7 , 12. D. 37 ; princ . , c. 1 , 2 , 12. D. 38 ; c . 6. D. 40 ;
c. 8. v. fac . presb . ib .; c . 1 , 2. D. 47 ; diet. ad c. 32 , 39. D. 50 ; c. 1 ,
2 , D. 51 ; diet. ad c . 21. D. 54 ; c. 6. D. 55 ; c. 2 , 4. D. 59 ; D. 62 ;
c. 2. D. 63 ; c. 1. D. 75 ; c. 30. D. 81 ; §. Liber. D. 86 ; auszugs-
weise : c. 17. D. 30 ; c . 5. D. 37 ; c . 4 , 6 , 10. D. 38 ; pr. , c. 1 , 5 , 12.
D. 40 ; c. 2. D. 45 : c. 3, 4, 8 , 9. D. 46 ; c . 10 , 28. D. 50 ; c . 5. D. 51 ;
c. 19. D. 54 ; c . 9. D. 56 ; pr. c . 4. D. 60 ; c . 13 , 16 , 18 , 19. D. 61 ;
c. 8, 10 , 14, 20 , 22, 23 , 25, 27 , ad c . 28 , 33. D. 63 ; c . 4. D. 68 ; c. 1 .
D. 69 ; c. 2, 9. D. 77 ; c . 10. D. 79 ; § . Quia propter, 5. D. 82 ; pr .
D. 84.
Rufin ist in dem Cod. Goett. ungleichmässig benutzt. In D. 1
(umfasst 31 Foliosciten meiner Abschrift) ist Rufin entlehnt : c. 8
der aus Paucapalea entlehnte Satz, c . 9 der über die legati, aber
aus Stephan, c . 10 stip . jedoch wie Pauc., benutzt in c . 11 , c . 12
über hereditas, tutela, usucapio ; D. 2. c . 1. mai . natu cet ., c . 2 über
fale., aber selbständig ; D. 3 nichts ; D. 4. c . 4, c . 6 sementinam . . . .
prohibemur pisces non, denique . inhibetur, ad c . 6 ; D. 5. c . 1
Quaeri ... debuerat, c. 4 bis humil.; D. 6 benutzt ; D. 7 nichts ;
D. 8. c. 1 ; D. 9. c. 3, 6, 7, 8, 9 einzelnes ; D. 10. pr. benutzt, c. 4, 9,
11. Manche Erörterungen sind Ausführungen der Gedanken Rufin's ,
wie auch im folgenden . D. 11 wörtlich e. 2, 3, etwas aus c . 4, c. 5,
6, 9, 11 fast wörtlich. Wie bis hierher, so sind auch fortan die
Rufin entnommenen Sätze in anderen Erörterungen enthalten; einzeln
ist die ganze Summa Rufini zu der Distinction aufgenommen , z . B.
D. 23-25 , 27-31 , 33 , 34, 48 , 51-53 , 57-60, 62 , 65 , 66 , 70 , 72 ,
83. Aber man darf sagen : es steckt die Summa Rufini zum grössten
Teile in dem Cod . Goett., freilich oft sehr überarbeitet.
v. Schulte , Summa Rufini. d
L Einleitung.

Das Paucapalea Entlehnte konnte der Verfasser Rufin bezw.

Stephan entnehmen.
Es ist nunmehr das Verhältnis zwischen der Göttinger einer-
seits und der beiden anderen andererseits für die spätere Frage
näher zu beleuchten. Es fehlen in M. und Vat. schon in den
ersten zehn Distinctionen : 1) c. 5. D. 4 der Passus über die Mai-
länder Fastensitte ; 2 ) c. 4. D. 5 über das wechselseitige Sündenbe-
kenntnis von Priester und Volk; 3 ) c . 1. D. 6 ... et legunt Bono-
nienses . . .; 4) c. 2. D. 7 Theodosianum cod. Hunc codicem habent
Carnotenses, unde in decretis Ironis multa ab hoc codice excerpta 2
inveniuntur; 5 ) das Citat von Paucapalea c. 2. D. 7 ; 6 ) D. 8 pa-
lam est intelligentibus Platonem . . . sed nos eum excusare solemus
in legendo librum ipsius, ein Citat aus Beda ; 7 ) c. 11. D. 9 die Stelle
über den Erzbischof von Köln ; für D. 10 siehe unten. Von D. 11 an
fehlen (was sich schon aus dem Gesagten schliessen lässt ) : 8 ) in
D. 11 die Stelle über Bulgarus (Gesch. I. 112 ) , candela Gelandi
(das. S. 46) ; 9 ) die Anführung von P. Isidor (das. S. 42 ), Fulgentius
und Cresconius ( das. S. 44). Dazu 10) die vielen Citatate von Pau-
capalea in D. 12, 15 , 16, 25, 27 , 35, 50 zweimal, 63, 73, die Anfül-
rung des mag. Adam D. 13 , 45, Gilbertus D. 16 , Hugo S. Viet. D. 16 ,
Petrus Lombardus D. 16 ; Gellius, Macrobius D. 37 ; 11 ) eine An-
zahl von Bemerkungen über Sitten, Ausdrücke u . dgl. , z . B. in Mai-
land D. 21 , 77 ; D. 25 archipr. qui hodie decanus dicitur, 37 bidel-
lus ; französische Zustände D. 50 (Gesch. I. 125 Anm. 14 ) , das kai-
den Bischof von Paris c . 12. D. 54, lex
serl. Jagdprivileg (das.) ,
satilica D. 34, das Corpus canonum D. 19, 20 , die Lombarda D. 28
und lomb. Ausdrücke D. 63 ; Beispiel aus Bologna D. 28 und die
Auseinandersetzung des Unterschiedes der Bononienses und ecclesia
Francorum über die Ehe (das. S. 124 Anm. 13) ; Citat von Hugo in
Rem. cone. D. 18, die abbates imperiales D. 19 ; die episcopi qui
regalia tenent D. 41 , regalia D. 54 ; über Gratians Vorgehen, z . B.
D. 32 Gratianus . . . post ordinationem huius operis quasdam deter-
minationes apposuit u. a., über seinen Commentar zu einem Buche

1) Die unter 1, 2, 4, 5, 7 angeführten Stellen sind gedruckt in

meiner Gesch. I. 124 ff. 2) Das ist sehr wichtig, weil daraus sich ganz
unzweifelhaft ergiebt, dass man fünfzig Jahre nach Iwo's Tode († 1117)
das Dekret diesem zuschrieb. Wie richtig die Bemerkung ist, ergiebt
v. Savigny Gesch. des röm. Rechts II, 494 ff., der 25 Stellen, die im De-
cretum dem Cod. Theod. entnommen sind, zusammenstellt. Offeubar hat
der Verfasser das Dekret genau gekannt.
 §. 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini. LI

de significationibus verborum (das . S. 126 ) . Um das Verhältnis der

Handschriften noch näher zu zeichnen, folgt die letzte Distinction ,
welche im M. u . V. nicht die Summa Rufini enthält :
Distinctio X.
Cod. Mogunt. et Cod. Goett. Rufinus Stephanus
Vatic .

Const. v. pr. Quo- C. v . p. Quod tam Quoniam de imp.

niam de imperato- seculares quam ec- legibus supra men-
rum legibus, scil. clesiasticae con- tionem fecerat, et
quo tempore coe- stitutiones cedant quia ecclesiasticis
perunt mentionem et subsint iuri na- negotiis necessa-
fecit, et quare ec- turae prius osten- riae saepe esse vi-
clesiasticis nego- sum est , subse- dentur, an eccle-
tiis necesse esse vi- quenter ostendi- siasticis praemine-
deantur, an eccle- tur, quod etiam se- ant constitutioni-
siast. praemincant culares constitu- bus merito quaeri-
constitutionibus, tiones cedere de- tur, Si ergo leges
an obsequantur , bent ecclesiasticis , principum consti-
merito quaeritur. quod multorumau- tutionibus eccles .
Quod autem con- ctoritatibus decla- in aliquo negotio
stitutiones princi- ratur, et etiam con- contrariae sunt,

pum legibus ec- ditor legum atte- omnino postponen-

clesiasticis maxi- statur, qui ait : Non dae sunt ; Unde et Iusti-
me in ecclesiarum dedignantur nianus ait: Le-
negotiis postpo- strae leges sacros ges nostrae non
nendae sint, multis imitari canones dedignantur
auctoritatibus de- Lege etc. cum in- imitari s. cano-
claratur, quarum veniantur leges nes.
prima est Lege etc. imperatorum, vel
At ubi evangelicis inveniatur lex im- at ubi evangelicis
et canonicis decre- peratorum. imp . et canonicis decre-
tis non obviaverint, iud. n. p . i. e. d. tisnonobviaverint,
omni reverentia omni reverentia
dignae habeantur dignae habeantur
et in ecclesiae ad- et in ecclesiae ad-
iutorium assuman- iutorium assuman-

tur. Imperiali iu- tur. Illud autem

dicio non possunt quod in subiecto
iura ecclesiastica c.dicitur, scil.quod
dissolvi. Iura ec- lex imp. ecel. iura
LII Einleitung .

Cod. Goett. Rufinus Steph.

Cod. Mog. et Vat .
clesiastica dicuntur dissolvere non potest,
non omnino indistin-
duobus modis : primo
cte praetereundum
secundum ea, quae
obtinentur solummo- est. Sciendum ergo
est, ius eccles, aliud
do divina vel ecclesia-
est merum solummo-
stica institutione, pu-
do ex divina constitu-
ta ius decimarum ,
praebendarum et ius tione vel patrum san-
terminorum dioece .. determinatorum etorum descendens,
sis, de quo in praesenti dioecesium ut ius decimationum ,
dioecesium et. huius-
cap. fit mentio ; secun-
sec. ea quae modi, aliud adiunc-
dum quod ex quacun-
que institutione ad res tum vel mixtum, seil ..
quod ex constitutione
ecclesiarum spectant,
humanarum legum
sicut est ius praescri-
ptionis et huiusmodi . pendet, ut ius prae-
Prima ergo iura eccle- scriptionis et si quae
similia •
siastica imperiali iu-
dicio convelli nun- (vide pag. 22) . •
quam possunt, poste- Si enim imperator le-
riora vero in aliqui- (Genau wie Mog. mit gem daret, ut omnis
bus casibus possunt . den angegebenen Va- et omnium praescri-
Verbi causa , si nune rianten bis ius eccle- ptio quantum ius longi
imperator legem fa- siasticum) Quos sci- temporis de cetero
ceret, ut nulla de cete- scitaris etc. Quaere- cessaret , ex tunc et
ro futura praescriptio bat enim, si imperator deinceps nec eccle-
temporis alicui rem unamparochiam divi- sia ullo modo prae-
alienam possidenti deret in duas, an hoc scribere posset.
subveniat , et dein- ratumhaberi deberet?
ceps ecclesia contra et dicit quod non ; ta-
ecclesiam vel quem- men si auctoritate do-
libet nec triginta an- mini papae et eo con-
nis praescribere vale- sentiente fecerit hoc
ret, licet modo ita se imperator , ratum est
habeat ius ecclesiasti- habendum.non visum
cum. Ecce quemadm. est nobis. Q. d . eccle-
Verba ista Nicolai sia dei non commuta-
sunt inductis illis dua- tur , licet mobilis ne-
bus auctoritatibus lo- cessitas mundanarum
 § . 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini. LIII

Cod. Mog. et Vat. Cod. Goett. Rufinus Steph.

quentis. c. 2. Non lic. imp . v . c . rerum commu-
p. scil. christianam. c . 3. Cert. est tare intendat ..
cet. Aliud decretum ad idem pro- ..... vel faci-
bandum , scil . quod non deberent endas duxerit,
praeferri seculares institutiones ec- alia litera et
clesiasticis . et eccl. formam sequi. evidentior. b.
Sic construe : sequi forum eccle- Greg. ad Th.
siae, sequendo ecclesiam, vel ob- (längere Expo-
sequendo ei. humanitas, i . e . secun- sition) . Ecce c. 1. Ecce q.
dum humanitatem, i . e . humane, quemadm.Ver- Verba ista
i. e. humiliter. non huic, i. e. ec- ba ista Nicolai Nicolai sunt
clesiae. iura praef., vel sic : n . h . sunt inducentis loquentis de
i. p., iura dico sequendo humani- illas duas au- illis duabus
tas, alia litera, i . e . sequendo ho- ctoritates. at- auctoritati-
minibus, non clericis, qui supra que c. p. def. bus inductis .
homines sunt ; iura enim nostra scil. morali gla-
homines , i . e . laici, sequi debent, dio. c . 2. Non
non clerici, qui sane homines sunt. lic . i. v . c. p.
Unde dominus cum quaesivisset a scil . christia-
discipulis : Quem dicunt homines nam . c. 3.
filium esse hominis ? subiunxit : Et Idem
vos quem me esse dicitis ? Quod
dicit: Vos qui non estis homines ,
sed supra homines. c. 4. Const. ad c. 4 .
c. c. Aliud decretum ad id pro- Idem.
bandum inducit, vel contra bonos
mores, tales scil . qui ad necessita-
tem christianae religionis perti-
neant, sicut est signaculum crucis
in fronte et huiusmodi.

Mog. Goettingensis Rufinus Stephan.

Vat.

c . 5. Imp. v . Primo pluribus decretis pro-

batum est, quod tam eccles , quam seculares
Abest

constitutiones cedere debent iuri nat., deinde

.

quod sec. cedere debent eccles., aliud de-

cretum ad id probandum . Sed non videtur
pertinere ad propositum, cum in isto osten-
dat, quod regibus non licet usurpare ea
LIV Einleitung.

Mog. Goettingensis Rufinus Stephan.

L'at.
quae sunt sacerdotum, quia etiam si con-
cederetur, quod constitutiones secul. prae-
minerent eccles ., tamen regibus non liceret
usurpare ea quae sunt sacerdotum , quippe
nec modo sacerdotibus licet usurpare ea quae
regum sunt. Ad hoc dicendum , quod per
consequentiam intelligitur istud pertinere ad
propositum . Ex hoc enim quod dicit , regi-
bus non licere ea quae sunt sacerdotum
usurpare , perpenditur, quod, si reges insti-
tuant leges quibus iudicent usurpanda
esse ea quae sunt sacerdotum vel aliquid
huiusmodi quod sit contrarium institutioni-
bus eccles., vanae et irritae sunt habendae .
Tribus r. s. p . s . s . Rubrica est, nec vi-
detur pertinere ad rem , pertinet tamen ,
quia per hoc datur intelligi , quod , si reges
Abest

sedentes pro tribunali aliquid statuerunt

contrarium statuto eccles., illud irritum et
.

vanum est habendum. c. 6. Susc. l. v . c . 6. vide c.6.Susc.

quasi : concedisne, ut libere loqui possim? pag. 22. i.c.ansu-
Et sunt verba apostoli, quibus usus Greg. scipitis
Naz.; vel susc. l. v . , i . e . suscipitis libere libere
praedicationem et praeceptum verbi dei. praedi-
[Folgt längere exqositio , dann zu diet. ad cationem
c. 6.] c. 7. Si in adiut . etc. usque non c . 7. vide verbidei .
repr. quia hoc faciendum est et vere, nam pag. 23.
fecit hoc P. qui erat doctor noster et illumi-
nator ecclesiae . Cum enim impetrata licen-
tia praedicandi iudaeis, ut legitur in Acti-
bus Apost., inciperet referre . . . . et sic li-
beratus est adiutorio secularis potestatis .
Nota quod Paulus dixit, se natum fuisse
romanum civem, non videtur verum , quia
pater Pauli de Tharso Ciliciae natus fuit
et sic Tharsensis fuit Paulus . Sed dixit,
se natum fuisse romanum civem, quia here-
ditario iure fuit civis romanus. Solebant
 § . 9. Eine Üeberarbeitung der Pars I. der Sumına Rufini. LV

Mog. Goettingensis Rufinus Steph .

Vat.
enim romani quibusdam concedere civi-
litatem ita, ut transiret in posteros here-
ditario iure, aliis tantum ad eorum vitam;
in singulis enim civitatibus quadam cau-
tela elegerunt sibi quosdam hoc modo
per civilitatem adnexos. c. 8. Quon. idem
med. Quia dictum est : licet assumi leges
imperatorum in adiutorium ecclesiae,
ostendit discretas et distinctas esse po-
testatem secularem et ecclesiast . ita, ut
qui habet secularem indigeat adiutorio
illius qui habet spiritualem, et vicissim
ille qui habet spiritualem indigeat adiu-
torio illius qui habet secularem. Et ideo
ita distinctae sunt illae potestates , ne, si
habens spiritualem haberet utramque ni-
mis efferretur per elationem, vel si alter ha-
Abest

beret utramque in infernum deprimeretur

per superbiam . Sed sciendum est , hoc
.

decretum pro tempore statutum esse, quia

hoc tempore non omnino sunt diversae
istae potestates, cum idem sit episco-
pus Parisiensis et vicedominus , et
idem archiepiscopus Coloniensis et
dux. Unde quia non licet episcopo dare
sententiam, qua aliquis morte damnetur,
cum de aliquo deberet dare sententiam,
recedit, ne praesens sit, ubi quis dam-
natur, et advocatum suum substituit,
qui ferat sententiam in illum. Quoniam. c . 8. Quon . i.
Istud quoniam in eo cap . continuatur, m . Istud quo-
quod j . reperitur D. 96. c . Cum ad verum niam in eo cap .
c. 9. De cap. vel praec. Aliud continuatur
decretum ad id allegat, scil. quod leges quod j . reperi-
imperatorum custodiri oportet. Legem tur D. 96. e.
langobarbam, quae etiam Bononiae Cum ad verum
legitur, capitula appellat, et est liber c . 9. De cap.
ille exscriptus a libro Isidori , quem ca- etiam subaudi
LVI Einleitung.

Mog. Goettingensis Rufinus Stephanus

Vat.
pitulorum vel capitularium in- anteriorum imperato-
titulavit, statuta enim Pipini rum et de capitulis
et Karoli aliorumque impera-
torum in unum collegit volu-
men, a quo excerpta est lex lon-
gobarda. Vel potest dici , quod
capitula appellat librum illum
Isidori . vestr. p . p . Hoc ideo pont. p . m. vel ita : Nam anti-
dicit, quia forte antiquitus sal- praed. vestrorum. quitus rex et
tem apud gentiles idem fuit scil . pontificum , quip- sacerdos et
pontifex et imperator, utj . in- pe secundum antiqui- pontifex
venitur D. 21. c. Cleros ; vel tatis usum hoc dicit, erat, vel quia
quia reges quemadmodum pon- quando imperatores imperatores
tificos inunguntur; vel ideo pontifices vocaban- quemadmo-
etiam imperatores possunt dici tur, ut j . invenitur dum pontifi-
pontifices, quia colunt templum D. 21. c. Cleros . ces inun-
iustitiae, i . e. iustitia, quia guntur.
Abest

imperatores esse debent reli-

giosissimi. Sic etiam iuris
.

periti sacerdotes dicuntur

quasi sacra dantes . Vel aliter,
ut dicamus verba esse transpo-
sita, et in hune modum ordi-
nanda u. s . w. c . 10. l'ides etc. c . 10. Hoc de illis illi- De his intel-
Id est dissolvi meretur, i. e . citis intelligitur, quae lige quae
quod contra legem praesumi- perpetuam prohibi- perpetuam
tur ex eadem lege pro infecto tionem habent. Sunt causam pro-
habendum est. Lange Aus- alia multa, quae, hibitionis
führung dieses Satzes und der quamvis fieri non de- habent.
Folge des Schweigens. Ad beant, ex post facto
hoc dicimus, de illis intelli- tamen convalescunt ,
gendum esse , quae habent de quibus auctoritas
perpetuam causam prohibi- praesens non loqui-
tionis , ut est contractus ma- tur. c. 11. reg. quae
trimonii cum sorore et huius- de fidei articulis et
modi . Weitere Beispiele in eccles . dispos. agunt .
langer Ausführung. c . 11. Q. admon . quae de mo-
a. 7. Aliud decretum ad idem. ribus instruunt.
 §. 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini. LVII

Mog. Goettingensis Rufinus Stephanus

Vat.
reg. p. vocat scripta quae
Abest

de fidei articulis et ecclesia-

sticis dispositionibus agunt.
.

ammon. quae de moribus in-

struunt. Noch weitere Erör-
terung, auch zu c. 12 und 13 .
Eine Erwägung der hervorgehobenen Punkte dürfte folgende
Ansicht als gerechtfertigt ergeben : Die Summa zur Pars I in den
Handschriften von Mainz und Rom ist bis zur zehnten Distinction-
einschliesslich entweder geschöpft aus der Summa der Göttinger,
oder einer gemeinsamen Quelle ; die Abschreiber der beiden erste-
ren hatten für Dist. 11 bis zum Schlusse die Summa Rufini vor sich.
Hinsichtlich der letzteren trifft (wie die Anmerkungen, und der An-
hang ergeben) M. (Vat. ) sehr oft überein mit Ms., P. 2. und Tr.
(z. B. Seite 138, 140, 141 , 142 , 144, 148, 150 , 152 , 158 , 159, 160 ,
163 , 165 , 166 zweimal) , aber auch mit A. (z . B. 136 , 140 , 146, 152 ,
160, 169 zweimal) , P. 2. allein (z . B. S. 154 , 163 , 164 , 168 , 169 ) ,
auch P. 1. (z. B. S. 132 , 136 , 137 , 138 , 152 ) . Die Zusätze von P. 2.
und Tr. fehlen meist . Einzelne Lesarten haben sie allein , bisweilen
die besten. Die besonderen Zusätze in D. 50 erklären sich sehr
leicht. Alle Abweichungen der Rufin-Handschriften untereinander
sind durch Versehen der Abschreiber, bezw. Aufnahmen von Zu-
sätzen und Correcturen in der benutzten Handschrift sehr leicht er-
klärlich. Wenn die Summa von M. und Vat. ein Excerpt aus der
Göttinger wäre , liesse sich nicht erklären, weshalb gerade manche
sehr interessante Bemerkungen nicht aufgenommen sind, vor allem
aber nicht, dass von D. 11 an die reine Summa Rufini benutzt ist .
Dass diese nicht aus der Göttinger gezogen sein kann , ist klar ;
letztere enthält sie nicht. Gewiss ist es sonderbar, dass M. und Vat.
von D. 11 an Rufin und bis dahin ein anderes Werk enthalten. In-
dessen erklärt sich das auch, der Abschreiber hatte eben bis auf
D. 10 eine Handschrift mit dieser Summa, von 11 ab eine andere .
Wie mancherlei zusammengebunden wurde und wie eben Hand-
schriften unvollständig sind, zeigen P. 2. , Tr. , Bamb. , Vat. , M. selbst
und andere, z . B. die von mir Summa Stephani S. III ff. beschrie-
benen von Alençon (neben der ganzen zu Pars I noch ein Stück bis
zu D. 15), Berlin (P. I nur bis D. 18 ) , München 14403 u. a . m. Die
Göttinger selbst ist unvollständig, vielleicht ist der Rest noch irgendwo
LVIII Einleitung.

vorhanden. Dass die Summa in M. nicht blos in dieser Handschrift

die ganze Pars I enthält, beweist Vat.
Die Summa des Cod. Goettingensis ist ein einheitliches
Werk. Die Art der Ausführung, der Stil, die ganze Haltung ist
dieselbe.
II. Was die Person des Verfassers betrifft, so halte ich daran
fest , dass er Deutscher war und wahrscheinlich der Diözese Köln
entstammte . Dafür spricht 1 ) die Bezugnahme auf besondere Ver-
hältnisse dieser Diözese : c . 11. D. 9. Es lag gar kein Grund vor ,
gerade diesen Kölner anzuführen ; c . 8. D. 10. Die Erwähnung des
ducatus des Erzbischofs von Köln setzt genaue Bekanntschaft mit
der Sprache der Kölner Kanzlei voraus. Die Nebeneinanderstellung :
episcopus Parisiensis et vicedominus, archiepiscopus Coloniensis et
dur, beweist wieder, dass ihm diese Diözese besonders nahe stand.
Wäre das nicht der Fall gewesen, so hätte er Beispiele von Ver-
gleichen auch aus Norditalien hernehmen können. Das Beispiel in
pr. D. 21 vom archiepiscopus in Köln ist ebenso entscheidend. 2) Die
häufige Bezugnahme auf deutsche Verhältnisse und deutsches Recht.
So zu c . 5. D. 2. Wenn er hier vom Zweikampf im Gerichte apud
nostrates spricht, kann er nur deutsches Recht im Auge haben , weil
der Zweikampf in der Mitte des 12. Jahrhunderts in Frankreich
nicht mehr im Gebrauche war . Die Stelle bietet aber zugleich
einen Beitrag zu der Art des Zweikampfs als Beweismittel, da nicht
bestritten werden dürfte, dass der Verfasser die Sitten kannte. Nur
der Umstand, dass er die Sitte seines Heimatlandes für geeignet
hielt zur Beleuchtung der römischen Formeln, erklärt überhaupt die
Bemerkung. Der Besitz von Jahr und Tag, dessen er in c. 12. D. 1
erwähnt, die Reichsübte in c. 17. D. 18 ; die Ausnahme der Reichs-
bischöfe in c. 7. D. 41 ( Forte tamen quod hoc non est intelligendum
de his episcopis, qui regalia tenent et aulae imperiali nonnunquam
interesse tenentur) ; das Beispiel eines kaiserlichen Jagdprivilegs in
c. 28. D. 50 ; die Erwähnung der Regalien in c . 32. D. 54 , die Er-
wähmung des Rechts in c. 2. D. 75 (v. reditus vero. Ecce hic habes,

1) Meine Geschichte der Quellen u. Liter. des can. R. I. 121 fg.,

wo ich allerdings irrtümlich Rufin für den Verfasser hielt. Ich gehe auf
das dort Gesagte nicht weiter ein. 2) Ficker Engelbert d. H. Erzb .
v . Köln und Reichsverweser, Köln 1853. S. 62 f. 223 ff. zeigt die Herzogs-
gewalt des Erzbischofs von Köln in Ripuarien. 3) Da diese Stelle
auch im Cod. Mog. und Pal. vorkommt, lässt sich auf deren Entnahme
aus Goett. schliessen ; dasselbe gilt für c. 12. D. 1.
 § . 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini . LIX

quod principes res vacantis episcopatus distribuere non debent, qui

etsi interim uti debent regalibus et causas tractare, nullatenus tamen
ad mobilia, ad decimus, et huiusmodi deberent manus porrigere),
die Hervorhebung der strata regia (Königsstrasse) und vicinalis in
D. 1 , die Anspielung in c. 1. D. 15 (nachdem er die Schenkung des
Lateran durch Constantin berührt ; Forte tamen hoc tacendum est,
ne aures imperiales offendat) . Das sind Dinge, die für Deutschland
passen und zum Teil nur für dieses . Hierzu kommt der wiederholte
Ausdruck Francigenae. War er selbst geborener Franzose , so lag
doch näher, von nos oder nostrates zu reden . Sodann halte ich für
entscheidend sein Latein, das von Germanismen wimmelt. Er kennt
fast nur die Satzfügung mit quod, quia, statt des Accusativus cum
infinitivo. Ein charakteristisches Beispiel bietet c . 1. D. 23 : Ideo
dicimus , quia spiritualis gladius debet auxilium materiali , si sui re-
belles extiterunt imperatori, sicut versa vice imperator habet per-
sequi excommunicatos a papa, si contempserint. Die sui entsprechen
genau dem deutschen Sprachgebrauche, das habet persequi ist der
reinste Germanismus.
Er hatte zweifelsohne in Bologna studiert. Hierfür ist ent-
scheidend : 1. die Art, wie er c. 4. D. 11 von Bulgarus spricht, sie
lässt nur die Annahme zu, dass er bei ihm hörte. Der magister
meus in c. 20. D. 54 kann nur ein Civilist sein. Bulgarus wird
auch als dominus bezeichnet (dict. ad c. 3. D. 4) , was zwar allein nicht
entscheidet (v . Savigny III . 171. 205). Die Hervorhebung aber in
der zuerst genannten Stelle, dass Bulgarus über den Codex lese , ist
charakteristisch. 2. Die Verhältnisse in Bologna, das longobardische
Recht, das nach seiner Angabe (zu c . 6. D. 10) dort gelesen werde,
welches er kennt, und die Bezugnahme auf Mailand lassen sich nur
aus seinem Aufenthalte in Bologna erklären. Die Stellen zu c. 1 .
D. 6 (et legunt Bononienses sic : unum ibi ostenditur) , c. 10. D. 28
(ut qui pro censu Bononiae C. marcas deberet dare ) , diet. Grat. c. 19.
D. 34 über die Unterscheidung der Bononienses und ecclesia Fran-
corum über die Ehe, c . 5. D. 4, c. 1. D. 21 , c . 20. D. 63 , c . 9. D. 87
für Mailand u. a. genügen.
Der Verfasser hat zweifelsohne in Frankreich und insbesondere
in Paris gelebt . Gründe : seine genaue Kenntnis der besonderen
Verhältnisse Frankreichs, von Paris, Chartres, die sich bekundet in
den Erörterungen zu c . 9. D. 1 (Formel der Francigenae), c . 10 ib .
(wieder Francigenae, c . 2. D. 3 ( Beispiel der regales abbatiae und
des Abts von St. Germain), c . 1. D. 7 (oben Seite L), c . 8. D. 10
LX Einleitung.

(Bischof von Paris als vicedominus) , c . 15. D. 30 ( Anführung von

sclavime . Siehe Ducange), c. 1. D. 34, c. 19. D. 34 (Gegensatz der
ecclesia Gallicana zur italienischen bezüglich der solo consensu de
praesenti geschlossenen Ehe), c. 28. D. 50 ( Beweis durch Urkunden
in curia piissimi regis Francorum) , c . 12. D. 54 über eine sonder-
bare Abgabe an den Bischof von Paris (Quaeritur, an iudaei possint
habere conductitios christianos ? Dicimus quod non , sicut nec chri-
stianos servos, ne nomen domini aut christiana doctrina blaspheme-
tur, quamvis episcopus Parisiensis hoc eis concedat quasi licitum ,
receptis ab eis annuatim quibusdam munusculis ) . Es ist auch wahr-
scheinlich, dass er in Paris gelehrt hat. Im pr. D. 8 führt er an,
dass er über Plato's Politik las , - ob er griechisch verstand ist
nach der Bemerkung zu c. 2. D. 35 (vel si non est ultima [nämlich
Omega] in ordine apud graecos , ut quidam qui graecessare nove-
runt, asserunt, nihilominus tamen finem designat) nicht ganz klar.
Seine Lehr- und schriftstellerische Thätigkeit erstreckte sich beson-
ders auf die Philosophie . Sehr interessant ist die Bemerkung zu
c . 4. D. 18 , dass aus dem was er sage klar sei , weshalb bisher
Legisten und Dekretisten die Stelle nicht verstanden hätten, und
er dann anführt : similiter isti legendus est locus quidam in signi-
ficationibus verborum, quem satis expedivimus in notulis , quas
super illum libellum scriptitavimus¹ . Zu c . 8. D. 35 sagt er :
Qua autem affinitate dicatur homo mundus, in philosophicis scri-
ptis dicere consuevimus ; in c. 2. D. 1 , alibi tamen ad haec et
contra haec plura , sed forte minus pertinenter, etiam scripto com-
misimus, hic tamen sub silentio transire nolumus , quod transire
per agrum alienum ius naturale non est, sed effectus est iuris na-
turalis . Hieraus steht fest, dass er nach heutigem Ausdrucke philoso-
phische Vorlesungen, nach damaligem in der facultas artium ge-
halten hat.

Dass er Theolog und Kleriker war, versteht sich nach der

Zeit von selbst, geht aber auch aus der Art, wie er den Inhalt des
Dekrets in der Vorrede seiner Summa zusammenfasst (Unde palum
est, summam quandam totius theologiae paginae contineri in hoc
libro, nee hunc librum perfecte scienti deesse posse universitatis
sacrae paginae notitiam), sodann aus seinen dogmatischen und litur-
gischen Erörterungen hervor. Dass er Vorlesungen über das De-

1 ) Alle meine Bemühungen, über das von ihm commentierte Werk

etwas festzustellen, waren vergebens.
 § . 9. Eine Überarbeitung der Pars 1. der Summa Rufini. LXI

kret hielt, sagt er zu pr. D. 82 mit dürren Worten : Et nota,

quod quidam posterius legunt istud decretum [nämlich c. 2 ] et
prius illud Siricii , sed nos in lectione ordinem non commutamus.
Man darf wohl annehmen, dass er in Paris auch diese Thätigkeit
entfaltete .
III. Es lohnt sich zu untersuchen, in welchem Verhältnis diese
Summa zu den nach der Mitte des Jahrhunderts gemachten Summae
bekannter und unbekannter Verfasser steht.
1. Es ist erwiesen, dass die Summa Stephani in grossem
Maasse benutzt worden ist ; einem in Paris lebenden war sie leicht
zugänglich.
2. Die Summa des Johannes Faventinus ist ihm bekannt ge-
wesen. Hierfür ist schon eine Stelle in D. 50 princ. entscheidend,
wo die Unterscheidung derer, die ante baptismum und post baptis-
mum peccant, und derer die ante occulte oder manifeste peccant,
und der crimina in maxima et nefanda, mediocria, minora mit den
Folgen von Johannes herrührt, dem sie Hugoccio entnimmt. Das
Umgekehrte, dass Joh. Fav. aus ihr geschöpft habe, scheint mir
ausgeschlossen, weil es undenkbar ist, dass Johannes deren Notizen
über Paucapalea gänzlich mit Schweigen übergangen hätte, abge-
sehen von vielen Dingen, welche er sicher aufgenommen haben
würde ¹.
3. Summa Coloniensis (mein 2. Beitrag Seite 1 ff.). Ich habe
keine Spur wechselseitiger Benutzung mit Sicherheit feststellen kön-
nen, obwohl ich dieselbe nochmals genau eingesehen habe .
4. Anders steht es mit
Summa Parisiensis . Cod . Goettingensis, Mog ., Vatic .
1. Magister G. - - in hoc opere Titulus talis est. Sicut enim
antonomasice est dictus magister cuilibet capitulo titulum sive ru-
-loco prooemii talem suo prae- bricam, qua mentem et intellectum
misit libro titulum : concordan- totius capituli aperit, ita etiam
tiam discordantium canonum . In universo operi titulum prae-
quo materiam et ordinem breviter scribit : discordantium canonum
exponit, et quia, ut auctoritas tenet, concordiam (Vorher) . Si enim
in legibus nihil invenitur contra- intentio magistri est, discordiam

1 ) Die von Maassen Beiträge S. 58 abgedruckte Stelle von Joh.

Fav. ist wörtlich Rufin S. 31 entnommen, die von ihm das. S. 60 abge-
druckte ebenso Rufin S. 34. 2) Mein 2. Beitrag S. 27 hat Druckfehler
ich konnte damals nicht selbst corrigieren.
LXII Einleitung.
Summa Parisiensis .
rium , nihil idem, nihil simile, nisi
aliqua distinctione mutetur, unde
multo minus hoc inveniri deberet
in canonibus, exponimus discordan-
tiam canonum, non qui sint, sed
qui videantur esse . . . . Incipit
autem in hoc cap. I. distinctio .
Dividitur enim hoc opus per partes
quatuor, quarum secunda incipit
a prima causa, tertia a dioecesani ,
quarta a prima causa de matri-
monio. Dividitur per causas et
quaestiones, quas distinxit. Distin-
etiones apposuit in prima parte et
ultima pauca palea et concordan-
tias atque contrarietates notavit in
margine sic : infra, supra, tali
causa vel distinctione .
Gratianus apponit paragra-
phos ad repetenda dicta, ut addat
vel transitum faciat vel prae-
dietis ut apponat vel incidentem
vel principalem quaestionem ad-
iungat vel determinet et ad similia .
Verum ni fere inducit, quae ha-
beri non possint ex praemissis vel
sequentibus.
2. c. 5. D. 11. Quae scriptura
ab initio nulla, cum haec singula
in multis modo inveniuntur scri-
pturis, ut in candela Gelandi,
quae exponit significationem huius
modi ministeriorum, quare opus
eius dicitur candela, i . e. illuminans.
Cod. Goettingensis, Mog., Vatic .
canonum si qua videtur removere,
et utilitas libri est huius : scire
canones, qui discordare videntur,
ad concordiam revocare.
... M. G. in tres partes librum
suum divisit.
Nihilominus sciendum, quod hoe
opere conscripto quidam alius no-
mine pauca palea non minorem ad-
hibens diligentiam, quatinus cer-
tior posset fieri assignatio contra-
rietatum et concordantium .... . . ..
primam partem in centum et unam
sive duas distinctiones divisit. Se-
cundam partem non distinxit, quia
a M. G. sufficienter distincta est
per causas, themata, quaestiones.
Tertiam vero in V. distinctiones
divisit . . . . . M. G. • • suos tamen
frequenter interponit paragraphos
vel ad breviter epilogandum dif-
fuse dicta, vel ad transitum fa-
ciendum ad post dicenda, vel ad
novam quaestionem formandam,
vel ad solutionem aliquam adhi-
bendam.
... et aequi pollet haec interro-
gatio negationi, q . d. nulla scri-
ptura hoe docuit, sed addendum
est: canonica , alioquin falsum
esset, siquidem in candela Ge-
landi satis legitur de talibus . . . .
 § . 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini . LXIII

Summa Parisiensis . Cod. Goettingensis , Mog. , Vatic .

D. 16. Apostolorum canones. .. notandum est, quod magna et
Hic maxima contrarietas. Isido- multiplex in hoc § . videtur esse
rus dicit librum apocryphum, Ze- contrarietas . . . . rubrica prae-
pherinus LX sententias illorum missa capitulo Isidori dicit esse
receptas. Dicimus L capitula VI ta reiiciendos . . . . illud Zepherini
synodus LXXX octava. Ad haec dicentis LX sententias huius libri
dicimus quoniam apostoli fecerunt receptas esse et servandas . . . L
L canones, postea haeretici appo- capitula huius libri esse custo-
suerunt alios canones in eodem dienda, et illud sextae syn . sta-
libro cum canonibus apostolorum . tuentis LXXXV esse servandas
Quare postea de illo libro s. pa- ... primo liber ille, qui canones
tres elegerunt L canones, primo apostolorum dicitur, receptus non
alios abiicientes secundum quod est, postea LX sententiae illius libri
loquitur Isidorus et Clemens ; po- eliminatae et exanimatae sunt ,
stea de illis eiectis electi sunt X deinde L capitula plus continentia
et ita scil. electi LX secundum quam LX sententias, vel forte L
quod loquitur Zepherinus . Item capitula praeter illas LX sententias ,
adhuc de eis , qui remanserunt ad ultimum vero in VIta synodo
eiecti , elegerunt XXV, et ita fue- LXXXV examinata sunt et ita non
runt in auctoritate LXXXV. se- est inconveniens, si liber ille primo
cundum quod loquitur VIta. Vel totus fuit apocryphus, deinde autem
possumus dicere, quod de illo li in parte minori receptus, postea ad-
bro apocrypho fuerint electi L huc in maiori .
canones tantum, sed unus canon .. potest ergo contingere, quod una
continet plures sententias, una sententia contineat in se plura ca-
sententia continet plura capitula, pitula , immo plures sententius et
quae tangunt et determinant plu- similiter unum capitulum in se
res quaestiones, et ita nulla erat multos potest continere sententias
contrarietas. Apocryphum dicitur et multa capitula ... et secundum
absconsum . Unde virgo apocry- hoc facile est lectori ita computare,
pha, i . e . absconsa ; et scriptura ut omnis removeatur contrarietas
similiter apocrypha, quae non rum- .... Apocryphum gracce, secretum
pitur inter canonicas, sicut evan- vel occultum latine ... Inde est quod
gelium Thomae, si forte Thomas virgo in hebraeo alma, in latina se-
fecit. Isidorus. Composuit Isi- creta dicitur, quia virgines abscon-
dorus librum ex diversis canoni- sae esse debent.
bus, in quo primo tractat de cele- in illo libro Isidori , in quo
bratione conciliorum, posteaponit primo agitur de celebrando con-
canones apostolorum , postea alio- cilio, • • postea ponuntur ca-
LXIV Einleitung.
Summa Parisiensis.
rum apostolorum [apostolicorum]
secundum ordinem successionis,
et illi operi Isidorus praemittit
epistolam istam : Isidorus etc. tan-
quam prologum. Liber iste Isidori
appellatur liber conciliorum .
dict. ad c. 5. quod ex quarta
s. actione. Actio prima synodi
dicebatur illud, de quo primo tra-
ctabatur una die vel pluribus ve-
lut si disputaretur de incarnatione ;
similiter illud, de quo tractatur
secundo loco, dicitur secunda actio .
sextae syn. Hic Bolonienses emen-
daverunt sextae synodi .
3. c . 1. D. 15. Opponitur de
apostolis et eorum discipulis, qui
congregati an. instituerunt con-
cilia ad literam non esse servan-
da cum evangelio, nisi in his
tribus : ut idoliticum non come-
deretur neque suffocatum neque
cum sanguine. R. hoc quod apo-
stoli fecerunt, continetur in ca-
nonica scriptura. Sed hic cum
dicitur : Nicaenum concilium pri-
mum fuisse, de eis sermo est,
quae postea inceperunt. Item op-
ponitur de Antiquitana , quae, ut
quidam dicunt, prima synodus
fuit. Ipse respondeo : vel quod
Nicaena synodus prima, vel aliae
secundum vel tertium obtinent lo-
cum , non attenditur secundum
tempus, sed secundum dignitatem.
Cod. Goettingensis, Mog. , Vatic .
nones apostolorum et deinde . .
canones conciliorum.
c. 1. D. 15. Opponitur de apo-
stolis et eorum discipulis, qui
post ascensionem ante hoc tempus
congregati statuerunt , caeremo-
nias legis non esse observandas
ad literam cum veritate evangelii,
nisi in his tribus : ut idolicum
non comederetur, neque suffoca-
tum, neque caro cum sanguine.
Sed hoc quod apostoli fecerunt
continetur in sacra scriptura, sed
hic de eis est sermo, quae postea
inceperunt . ....
. . . . Obiiciunt quidam
de Antequintana synodo dicentes
cam primam fuisse, ut habetur
infra prima annotatio Anquir. [c . 11 .
D. 16] , sicque Nicaenam non fuisse
primam. Sed nulla obiectio est,
quia non dicit, eam esse primam
omnium, sed harum, i . e. inter
has quatuor. Solvunt autem aliter
quidam dicentes , illud opinionis
tantum esse, quod dicitur Anqui-
ritana prima fuisse ; alii dicunt,
 § . 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini .
Summa Parisiensis.
4. D. 34. Concubina hic intelli-
gitur secundum legem Satilicam,
qua ducitur quae quidem uxor
est sed eo tenore ducitur, ut filii
non succedant nisi in quantum
statuerit eis pater ; nec peccatum,
si [sic] eam ducere, cum non du-
catur, ut pro alia abiiciatur.
5. c. 19. D. 34. §. Vidua. Aliter
vero ex his G. argumentatur in
XXIII. [XXVII . ] causa, quia in-
ter sponsos non est coniugium,
quoniam, si coniugium esset, qui
talem ducit auctoritate huius de-
creti promovetur, quare primi
non fuit uxor. Sed ecclesia Fran-
corum iudicat, quod, si facta
desponsatio verbis praesentis tem-
poris, id est : Ego accipio te in
meam, et e contrario, exinde est
matrimonium ratum . Unde etsi
alii desponsata carnaliter adiun-
gatur, cogitur redire ad primum,
qui eam [adde : non ] cognovit.
Respondet autem magister P.
Lombardus in sententiis suis ad
illud G. dicens, quod ista fuit
desponsata verbis de futuro, nec
fuit ibi consensus de praesenti.
Contra quem videtur esse quod
dicitur in hoc cap. velata. Sed
hic exponi potest, i. e. pallio
sponsicooperta. Posset tamen con-
cedi, quod fuisset desponsatio , nec
sequitur illud G., quia ad hoc
v. Schulte , Summa Rufini.
LXV
Cod. Goettingensis, Mog ., Vatic.
quoniam Nicaena prima est di-
gnitate , licet non prima sit
tempore.
ibid. Concubina hic intelligitur
secundum legem Satilicam, quae
quidem uxor est sed eo tenore
ducitur, ut filii non succedant
nisi in quantum eis statuerit pa-
ter ; nec peccatum est, sic eam
ducere, cum non ducatur, ut pro
alia abiiciatur. Affectus hanc con-
iugem facit, lex concubinam vocat.
ib. (nach Anführung der Theo-
rie des matr. initiatum non con-
summatum u . s. w. ) Ex his ergo
argumentatur in XXVII causa,
quia inter sponsos non est con-
iugium, quoniam , si coniugium
esset, qui sponsam post mortem
sponsi duceret esset viduae mari-
tus, sed qui talem ducit auctori-
tate huius decreti promovetur,
quare primi non fuit uxor. Sed
ecclesia Francorum iudicat, quia,
si facta fuerit desponsatio verbis
praesentis temporis, id est : Ego
accipio te in meam, et e con-
verso, exinde matrimonium est
ratum . Unde si alii postea de-
sponsata carnaliter adiungatur,
cogitur redire ad primum, qui
eam non cognovit. Respondet
autem M. p. longob' in senten-
tiis suis ad illud Gra. dicens,
quod ista fuit desponsata verbis
de futuro, nec fuit ibi consensus
de praesenti. Contra quem vide-
tur esse quod dicitur in hoc cap.
velata . Sed hic exponi potest
e
LXVI Einleitung.
Summa Parisiensis .
quod dimissa est ab uno , si ducta
fuerat ab alio, impediat ordines,
non sufficit, ut fuisset uxor alte-
rius, sed quoque ut ab eo carna-
liter cognita. Haec ergo distinctio
G., quae hic ponitur, conveniens
est, licet post non convenienter
argumentetur ex his.
6. c. 35. D. 50. Dominus papa
celebraverat concilium, in quo
aliis statutis de receptione haere-
ticorum nihil statuerat, dicit ergo ,
utrum congregandum adhuc con-
cilium . Sed quia hoc decretum
non multum expresse loquitur de
lapsis in haeresim, credimus, G.
in originali, unde istud est ex-
ceptum, sensum decreti vidisse et
ea tamen, quae hic ponuntur, non
adeo congrue de aliis intelligi
possunt.
7. c. 4. D. 25. relaxata . et in
poena et in culpa. Hic auctori-
tas Gregorii habetur interposita
quibusdam decretis a pauca pa-
lea, quae talis : Qui [ folgt c . 5].
8. c. 7. D. 27. nam si . haec ap-
posuitpaucapalea usque adfinem.
9. c. 17. D. 32. hosp. hoc ap-
posuit paucapalea .
Cod. Goettingensis, Mog., Vatic .
i . e. pallio sponsi cooperta. Pos-
set tamen concedi, quod fuisset
desponsata verbis de praesenti,
nec sequetur illud G., quod ad-
huc quod dimissa ab uno, si
ducta fuerit ab alio, impediat
eum ; promoveri potest ad ordines ,
nee sufficit, quod fuisset alterius,
sed oportet etiam , quod fuerit
carnaliter ab eo cognita. Haec
ergo divisio Gra. secundum quod
hic ponitur conveniens, licet post
non convenienter in argumentan-
do procedat post solenne foedus
nuptiarum.
ib. Nota, quod non exprimitur
in cap., de quibus lapsis agatur,
sed credendum Gratiano , qui de
lapsis in haeresim dictum esse
asserit. Sciendum ergo, quod do-
minus papa celebraverat conci-
lium, in quo aliis statutis de re-
ceptione haereticorum nihil sta-
tuerat, unde dicit hie tantum con-
gregandum.
ibid. et in poena et in culpa.
Hic in quibusdam decretis habe-
tur interposita a Paucapalea
auctoritas Augustini, quae talis
est : Qui ...
ib. et apposuit hoc Paucapalea
usque in finem capituli.
ib. hosp. etc. usque presb. Pau-
capalea ex auctoritate Hieronymi
apposuit.
 § . 9. Eine Überarbeitung der Pars I. der Summa Rufini . ´LXVII
Summa Parisiensis .
10. c. 5—7 . D. 35. Hic appo-
nit paucapalea haec tria capi-
tula, duo Hieronymi , tertium
Prosperi .
11. c . 7-9 . D. 44. Nullus presb.
Hoc non legitur.
12. c. 23. 24. D. 50. Paucapa-
lea apponit hic duo decreta Au-
gustini , quorum primum Bene
valet [folgt 23] . Secundum est
Sacerdos etc.
13. c. 9. D. 71. Nullum. Anti-
quitus formata fiebat cum grae-
cis literis positis in forma cha-
racteris, quia, sicut hodie fiunt
characteres in privilegiis , simili-
ter in huiusmodi literis poneban-
tur sub positione figurae prima
litera nominis mittentis et secun-
da eius cui mittebatur, et tertia
eius qui recipiebat literas et
quaedam aliae literae in desi-
gnatione trinitatatis et indictio-
nis. Sed hodie non fiunt huius
modi formatae, nisi forte dicamus
apertas literas cum dependendo
sigillo habere vocem formatarum ..
D. 72. Placuit. Quodcunque se-
quitur post hoc decretum usque
ad illum paragraphum „ Quaeri-
tur de his" [D. 74] etc. pauca
palea apposuit et tanquam in-
utile non legitur.
14. c. 4. D. 25. apparebit vel
praesentabitur, alia litera.
15. c. 3. D. 26. opponitur vel
ponitur, duplex litera.
16. c . 10. D. 31. Hoc decretum
Cod . Goettingensis, Mog., Vatic .
ib. Hic, ut aiunt, Paucapalea
apponit tria capitula, duo Hie-
ronymi, et tertium Prosperi.
ib. null. presb . etc. usque non
oportet. Non legitur.
ib. Paucapalea hic duo inter-
ponit capitula, quorum primum
est Bene valet, secundum Sacer-
dos.
fehlt im cod. Mog.
D. 73. §. Qual. vero . Antiqui-
tus formata fiebat cum graecis
literis et ponebatur ibi
prima litera nominis mittentis
et secunda eius cui mittebatur,
cum hodie saepius universis ec-
clesiis quam uni personae mittan-
tur, et tertia eius qui requirebat
literas, et quaedam aliae literae
in designatione trinitatis. Et nota
quod totum hoc, quod hic inve-
nitur usque ad proximam D. hane
§. Quaeritur de his, Paucapalea ,
ut aiunt, apposuit, et tanquam
inutile non legitur.
ib. repraes. vel apparabit, alia
litera.
ib. opponitur vel ponitur, du-
plex litera.
ib. Hoc decretum sicut leges
LXVIII Einleitung.

Summa Parisiensis. Cod. Goettingensis, Mog., Vatic .

sicut leges in authenticis videtur in authenticis videtur prohibere
prohibere matrimonium omnibus matrimonium omnibus clericis,
clericis praeterquam lectoribus praeterquam lectoribus et, ut di-
et, ut dicit lex, cantoribus. Sed cit lex, cantoribus. Sed habemus
habemus alia decreta, quae hoc alia decreta, quae hoc non pro-
non prohibent, nisi subdiaconi- hibent, nisi subdiaconibus et su-
bus et supra . pra.
17. §. Sed hoc intell. D. 56 . ib. Paragraphus est, ut aiunt ,
Hoc quidam dicunt esse paragra- M. G.
phum G. et multa subdit exempla
filiorum sacerdotum, qui fuerunt
summi pontifices, sed in canoni-
bus Ivonis multa plura sunt exem-
pla.
c. 24. C. 2. q. 6 . ad c. 2. D. 7.
.. Sed cum Theodosianus codex Theod . cod . Hunc codicem adhuc
non sit in Lombardia, est enim habent Carnotenses, unde in de-
Aurelianis et apud sanctum Dio- cretis Ivonis multa ab hoc codice
nysium , videtur, quod Grat. has excerpta inveniuntur.
leges sumpsisset de canonibus
Ivonis, quos quidem inducit non
quomodo teneant, sed ne igno-
rentur.
Noch eine ganze Reihe anderer Stellen sind wörtlich gleich-
lautend, andere so, dass sie von einander abgeschrieben sein müssen .
Die mitgeteilten Stellen genügen vollständig, um den Beweis zu
liefern, dass die Summa des Cod. Goettingensis aus der Summa
Parisiensis geschöpft hat. Jeder Zweifel wird gehoben, wenn die
1. 2. 3. 5. 13. genauer betrachtet werden. Dass alle Stellen, welche
die Summa Paris. als Paleae anführt, wenn der Cod . Goetting. dieses
nicht hat, von demselben einfach übergangen werden (z. B. c . 2. D. 6 ,
c. 6. D. 42 , c . 6. D. 46 ) , ist offenbar ebenfalls beweisend . Da die
Summa Parisiensis, wie die abgedruckten Stellen und mein zweiter
Beitrag S. 22 ff. zeigen, als Quelle erscheint bezüglich des im Cod .
Goett. sich Beziehenden auf Paucapalea, Gibertus, Gelandus, Bul-
garus, die lex salica, lombarda, Pseudoisidor, Ivo , ebenso für eine
Reihe anderer Stellen ( vorher num . 1 , 3 , 4 ff. ) , da die Besonderheiten ,
welche die Summa Paris . aus der französischen Praxis anführt, vor-
 §. 9. Eine Übertragung der Pars I. der Summa Rufini. LXIX

kommen; so ist unzweifelhaft, dass der Verfasser die Summa Pari-

siensis neben Rufin und Stephanus als seine Hauptquelle benutzt hat.
4. Von Wichtigkeit ist das Verhältnis des Sicardus zur
Summa des Cod. Goett.
Summa Sicardi, Praef. Cod. Goett.
Huius ergo canonici iuris scien-
tiam exquisitori retia latius ex-
pandamus, et quae sit omnium de
iure tractantium materia, intentio ,
finis et iuris divisio videamus.

Praeterea quae sit materia Gra- Ad ultimum quae sit materia

tiani, intentio, causa intentionis,
utilitas et distinctio libri .....
Distinguitur iste liber in tres par-
tes. Prima est usque ad primam
causam , secunda usque ad conse-
crationem, tertia usque ad finem.
Primam divisit, ut quidam aiunt,
pauca palea in C. et I. dist.,
secundum Gratianus in XXXVI
causas et harum quamlibet in
quaestiones (eas tamen non a
numeris , sed more hebraico a quaestiones, tertiam vero in V.
principiis denominavit), tertiam,
ut aiunt, pauca palea in V.
di . . . .
Vor C. 27 .
Huius tractatus tres esse partes
et triplicem doctrinam esse, ex
antedictis innotuit, scil . moralem,
iudicialem et sacramentalem . Et
licet quaelibet in qualibet valeat
inveniri, moralis tamen praeser-
tim in I., iudicialis in II ., sacra-
mentalis invenitur in III., exce-
ptis ordine et matrimonio ; nam
de ordine in I. , de officiis et
matrimoniis more iudiciali prose-
quitur in II., quia de his multa
sunt sub iudicio definienda. Me-
Gratiani in hoc opere, quae in-
tentio, quis modus tractandi, quae
utilitas operis ad alia ad haec
pertinentia dicenus ...
. ..
... paucapalea ...
. primam par-
tem in C. et I. sive duas dist.
divisit, secundam non distinxit ,
quia a mag . Grat . sufficienter di-
stincta est per causas, themata
distinctiones divisit.
Agit autem de canonibus tripli-
cem instituendo doctrinam : mo-
ralem, iudicialem, sacramenta-
lem ... Ex his etiam palam, quae
pars ad quod genus doctrinae
pertineat. Prima vid . ad mora-
lem . . . , II. ad iudiciale , III. ad
sacramentale. Verumtamen non
de omnibus sacramentis agitur in
III. parte , immo de ordine ...
in I. parte tractatur, et similiter
de poen. in II. et de coniugio .
LXX Einleitung.

Summa Sicardi , Praef. Cod. Goett.

rito autem in IX. sequentibus
causis de matrimonio, scil. in ul-
timo causarum subnectit, ut ra-
tione similitudinis de aliis continet
sacramentis .
Dass Sichard die Summa Parisiensis benutzt haben kann , ist
nicht gänzlich zu bestreiten, wahrscheinlich hat er diese Summa
vor Augen . Da Sichard in Mainz gelebt hat (meine Geschichte I,
143 ff. ) , liegt seine Bekanntschaft mit dem Werke nahe. Umgekehrt
ist Sichard nicht von dieser Summa benutzt , weil sich die Nicht-
berücksichtigung der Dekretalen Alexanders III. anders nicht er-
klären lässt.
Quellen der Summa.

Der Überarbeiter kennt und benutzt von vorgratianischen

Quellen ¹ :
1. Cresconius in c. 4. D. 18, c. 26. D. 23 , dict. ad c . 54. D. 50 .
2. Fulgentius in c . 34. D. 63 .
3. Coll. Dionysio-Hadriana . Zu diet. c . 6. D. 17 nennt er sie
mit Rufin liber conciliorum, zu pr. u . c . 1. D. 19 , c . 1. D. 20 cor-
pus canonит .
4. Pseudo- Isidorus in c. 4. D. 16 .
5. Decretum Burchardi.
6. Decretum Ivonis.
Nr. 3. 5. 6 sind auch Rufin bekannt. Eine unmittelbare Kennt-
nis von libri poenitentiales ist nicht erweisbar.
Von kirchlichen Schriftstellern bezw. ihren Werken werden
benutzt ausser den von Rufin benutzten Vätern und Isidorus (Ety-
mologiac) folgende : Mag. Adams, Hugo S. Victoris , Petrus
Lombardus , Gilebertus , Gelandus .

1) Vergl. meine Geschichte I. 127 f. , wo die Stellen teils abgedruckt

sind, teils der frühere Abdruck angeführt wird. 2 ) Siehe die Citate
in Anm . 1. 3) c. 3. D. 3, c. 2. D. 13. Die Art der Anführung : dixit,
dicebat, namentlich im Gegensatze zu der von Petrus Lomb .: et dixit m.
P. ep. et scripsit, beweist wohl, dass er dessen Vorlesungen gehört hat.
In c. 9. D. 75 Adam de S. Victore, in den beiden anderen mag. Adam.
4) c. 6. D. 16 , zeigt die Benutzung des chronicon . 5) c. 3. D. 3, dict.
c. 19. D. 34. Beide Stellen sind den Sententiae entnommen. 6) c. 10.
D. 16 : mag. Gilebertus dixit. 7) Die candela Gelandi, welche die
Summa Paris . und nach dieser die besprochene anführt, ist unzweifelhaft
§. 10. Die Summa d. Pars II. u. III . im Cod . Bambergensis u. Palatinus. LXXI

Von profanen Schriftstellern und Schriften citiert er Gellius,

Macrobius c . 5. D. 37 ; Aristoteles c. 3. D. 37 ; liber de arte mili-
tandi e . 10. D. 1 ; Cato c. 4. D. 1 , D. 16 pr.; Marcian c . 6. D. 2 ;
Rhetorica c . 8. D. 2 ; Josephus c. 7. D. 86 .
Von Juristen führt er an Bulgarus in dict. ad c. 3. D. 4.
Von Kanonisten und kanonistischen Schriften sind ausser den
angeführten : Summa Stephani, Parisiensis, Johannis Faventini,
vielleicht Sichardi auch benutzt und namentlich angeführt Pauca-
palea und Rolandus¹.
Die Quellen des römischen Rechts kennt er genau. Die Lom-
barda führt er c . 8. D. 10 mit der Bemerkung an, dass man in
Bologna über sie lese . Die Anführung der lex satilica (salica) in
c. 1. D. 34 beweist nicht deren Kenntnis, weil damit der bekannte
Satz über unebenbürtige Ehen bezeichnet wird .
IV. Abfassungszeit der Summa . Obwohl die Bemerkung Ru-
fin's über die Papstwahl (oben S. XXXIX) aufgenammen ist, kann die-
ses nicht als massgebend angesehen werden , sondern muss aus ge-
dankenlosem Nachschreiben, oder aus der Absicht erklärt werden,
alles interessant scheinende zu geben. Hat er die Summa von Jo-
hannes Faventinus benutzt, so fällt sie wohl in den Anfang der
70 ger Jahre ; ist das nicht der Fall, so kann sie noch in die 60 ger
fallen . Mit dieser Zeitbestimmung steht die Benutzung der Summa
Parisiensis im Einklang, vor allem aber auch die Anführung von
Petrus Lombardus, der am 20. Juli 1164 starb. Genaueres ist aus
ihr selbst nicht zu entnehmen.

§. 10. Die Summa zur Pars II. und III. im Cod. Bambergensis
und Palatinus.

Diese Summa kann nicht denselben Verfasser mit der Goettin-

gensis haben. Denn sie ist ausschliesslich geschöpft aus der Rufin's.

das im Cod. lat. Paris. (bibl. nat.) 14618 in 4º, mbr. s. XIII. ine . ( S. Vi-
ctoris) enthaltene Werk des Jarlandus Crisopolitanus, das den Namen
Candela hat und in 26 Büchern Theologie und Recht behandelt.
1) c. 4. D. 5. „M. Rolandus dicit agnoscere hic poni pro temere,
quia bonarum initium est, ibi timere culpas suas, ubi culpa non est, et
contra hoc nihil. " Agnoscere steht in c . 4. D. 5 , in c. 9. C. 22. q. 2 agnocas.
Folglich bezieht er sich auf eine Äusserung zu C. 4. D. 5 ; dem Sinne
nach passt das Gesagte nur auf agnoscere. Er hat also wohl eine Glosse
des Rolandus vor Augen.
LXXII Einleitung.

Wörtlich oder fast wörtlich enthält Cod . Bamb. aus letzterer,

jedoch mit Änderungen einzelner Worte, Ausdrücke u . dgl.: die
Einleitung bis condemnentur, C. 1. q. 5 , das meiste Folgende mit
grösseren oder geringeren Auslassungen, die sich vorzüglich auf die
Interpretation der einzelnen Kapitel beziehen , z . B. C. 17 (mit 8 klei-
neren oder grösseren Auslassungen), 18 (mit 3 kleinen, 1 grösseren) ,
19 (ausgel. ad c . 8 u . 9 ) , 20 ( 2 kl . ) , 21 ( 7 kl . ) , 22 mit vielen Aus-
lassungen. Für den Pal. gilt dasselbe bis zur C. 23 und für den
Rest ; am geringsten sind hier die Auslassungen für Pars III. Beide
Handschriften unterscheiden sich dadurch, dass die römische sehr
gut geschrieben ist, scheinbar von einem und demselben Schreiber,
die Bamberger entsetzlich schlecht, mit solchen Abkürzungen und
Schreibfehlern, dass man sie für ein in der Vorlesung geschriebenes
Heft halten kann. Über den Verfasser dieser Summa abbreviata,
den Ort und die Zeit ist es nicht möglich, eine Vermutung aufzu-
stellen. Wir haben eine Reihe solcher abgekürzten Schriften, was
sich daraus erklärt, dass man das Bedürfnis hatte, über die wich-
tigsten Materien Belehrung zu finden. Natürlich bringt der Charak-
ter der Abkürzung mit sich, dass vorzugsweise die allgemeinen
Lehren, nicht die einzelnen Kapitel behandelt werden, und dass ab
und zu die Ordnung nicht eingehalten wird .

§ . 11. Die frühere Ansicht über die Summa Rufini und deren
Richtigstellung.

Friedrich Maassen (Paucapalea S. 9 ff. ) nahm an, dass die

Handschriften von Mainz und Bamberg die Summa Rufini enthalten .
Ich stimmte dieser Ansicht (Geschichte I, 122 ff. ) insbesondere ge-
stützt auf die Göttinger zu , für Pars II . noch aus folgenden Grün-
den : 1. in derselben finden sich Stellen wörtlich, welche in anderen.
als die von Maassen anbezogenen Innsbrucker Glossen Rufin zuge-
sprochen werden. 2. wegen des Citats der Hallenser Summa. Als
Pars III. Rufin's habe ich seit langer Zeit die hier gedruckte an-
gesehen, dies schon 1888 im Cod . Monac. 14403 angedeutet ; meine
Gründe sind oben angeführt und schon in der Einleitung zur Summa
Stephani berührt. Es ist gezeigt, dass die Mainzer Handschrift von
D. 11 an wirklich die Summa Rufini zu Pars I. enthält, dass die
Bamberger dieselbe zu Pars II. C. 1-23 , allerdings nicht ganz und
nicht im vollen Wortlaute giebt . Es war somit erklärlich und ge-
§. 11. Die frühere Ansicht über d . Summa Rufini u . der. Richtigstellung. LXXIII

wissermaassen gerechtfertigt, in diesen Handschriften die Summa Rufini

zu finden. Wenn aber der Nachweis geliefert wurde, dass Johannes
Faventinus neben der Summa Stephani¹ eine Summa ausgeschrieben
hat, welche nicht die im Cod . Mog. und Pal. bis D. 10 bezw. Cod. Bamb.
enthaltene ist, und wenn diese auf solche Art bestimmte Summa zu-
gleich die bei anderen Schriftstellern Rufin zugeschriebenen Stellen
enthält : so war damit die wirkliche vollständige Summa Rufini zu
Pars I. und II . festgestellt. Mir war es vor 1889 nicht vergönnt,
zu gleicher Zeit eine Handschrift mit der Summa Johannis und
Rufini zu benutzen. Herr L. Tanon hat, wie ich bereits in der
Einleitung zur Summa Paucapaleae (VII. Anm . ) angedeutet habe,
im November- Dezemberheft 1888 der Nouvelle Revue historique de
droit français et étranger p . 822-831 , Septemberheft 1889 p . 681 ff. ,
ausgeführt, dass die reine Summa Rufini nicht in den Mainzer
und Bamberger Handschriften , sondern in denen von Moulins
und Paris 15993 vollständig , Paris 4378 und Troyes unvoll-
ständig vorliege, dass sie aber nach seiner Vermutung auch in
der von mir (Iter gallicum ) angeführten von Alençon und wegen
des Incipit auch in einer von Brügge vorliege. Bevor mir das er-
stere Heft der Nouv. Revue im Lesezirkel der Bonner Universität
zugekommen war, hatte ich der Kais. Akademie der Wissenschaften
zu Wien das Manuscript zur Ausgabe der Summa Paucapalea, Ste-
phani und Rufini behufs einer Subvention für die Druckkosten vor-
gelegt . Die über diese Vorlage in dem sog . „ Anzeiger der Kais.
Akademie der Wissenschaften " vom 6. Nov. 1889 stehende Mittei-
lung 3 veranlasste Prof. Dr. Singer in Czernowitz (jetzt in Innsbruck)

1 ) Dass man schon im 13. Jahrh. dieses Verhältnis der Summa Ste-
phani zu den beiden anderen so genau kannte, dass man es in den Ab-
schriften erwähnte, habe ich zuerst aus der Klosterneuburger Hs. bekannt
gemacht. 2) Ich legte Rufin nur vor, weil mein Freund, Herr Hofrat
Dr. Siegel, Generalsekretair der Akademie, mir am 28. Febr. 1889 schrieb ,
es sei nicht zweckmässig, für die einzelne Summa eine Subvention zu
erbitten, sondern zweckmässig, für alle drei auf einmal, es müsse aber
der Statuten wegen das Ms. „ druckfertig" sein . Ich legte für Rufin vor :
1 ) vollständige Abschrift von Cod. Goett., 2) Mog., 3) Bamb., 4) Pars III. ,
erklärte aber in der Einleitung, erst noch Cod. Trec. und Pal., sowie
anonyme Summae zum Dekret in Paris untersuchen zu wollen . 3) Sie
lautet : „ Das c. M. Herr Geheime Justizrath und Prof. Dr. J. Friedrich
Ritter von Schulte in Bonn stellt unter Vorlegung eines druckfertigen
Manuscriptes, enthaltend die Summae über das Gratianische Decret von
Paucapalea, Rufinus und Stephanus Tornacensis, das Ansuchen um Ge-
LXXIV Einleitung.

schleunigst eine Erklärung an die Akademie zu senden, welche im

,,Anzeiger vom 20. Nov. 1889 " abgedruckt ist. In dieser wird
die Autorschaft Rufin's bezüglich der Summa im Cod. Goett. und
Mog. verneint, sie spricht von „ einer bis jetzt nicht eingehend un-
tersuchten Vatikanischen Handschrift 1 ," und sagt : Ich kenne bis
jetzt drei Handschriften" , ich vermute jedoch, dass noch andere
Handschriften erhalten sind "2. Weder Ort noch Signatur wird an-
gegeben. Die Argumente sind dieselben, welche Tanon schon fast
ein Jahr bezw . zwei Monate früher öffentlich bekannt gegeben hatte.
Jeder begreift, dass mir diese Erklärung sonderbar erscheinen musste .
Es war aber möglich, dass Singer von Tanon nicht gekannte Hand-
schriften benutzt und aus denselben Gründen 3 zu denselben Resul-
taten gekommen war. Nachdem ich aus einem Briefwechsel mit
Singer die Überzeugung geschöpft hatte , dass er nur die von Tanon
benutzten Handschriften benutzt haben könne, war ich entschlossen,
was ich zu thun habe. Ich zog das Gesuch bezüglich Rufin's zurück
mit Eingabe vom 28. Dez. und sandte am 21. Jan. 1890 eine in
Nr. IV - V des Anzeigers" vom 5. Febr. gedruckte Erklärung ab,
welche auf Grund der Ausführung von Tanon und eigener weiterer
Untersuchung die Übereinstimmung mit Tanon aussprach und das
was Singer erklärt hatte, als nichts neues hervorhob. Dies veran-
lasste Singer, die in Nr. VIII . vom 19. März des Anzeiger " ab-
gedruckte neue Erklärung zu machen, worin er erzählt, wie lange

währung eines Druckkostenbeitrages für die Herausgabe der genannten

Werke". Der Anzeiger wird nur an die Mitglieder versandt, die ange-
führten Erklärungen von Singer und mir sind auch nicht in den Sitzungs-
berichten abgedruckt. Prof. Singer ist sicherlich sofort von einem ihm
sehr nahe stehenden ordentlichen Mitgliede der Akademie und Com-
mission aufmerksam gemacht worden, als dieses von meinem Gesuche
in der Sitzung erfuhr. So konnte denn schon am 20. Nov. Singer's Er-
klärung in der Sitzung vorgelegt werden.
1 ) Deren aus dem Stevenson'schen Katalog bekannte Signatur wird
nicht angeführt. 2) Aus der zweiten Erklärung vom 19. März ergiebt
sich, dass diese 3 Hss . die schon fast vor Jahresfrist von Tanon ange-
führten von Paris und Troyes sind, die Vermutung sich geradeso wie bei
Tanon auf die von Alençon bezog. 3) Die Gründe sind ja überhaupt
dieselben, aus denen Maassen und ich unsere Ansicht aufstellten. Es läuft
ja alles auf die praefatio bis Dist. 10 der Pars I und die Unvollständig-
keit der Pars II hinaus. 4) Ich schrieb am 10. Dez., erwähnte selbst-
redend Tanon's Arbeit nicht ; die Antwort vom 15., die mir am 24. Dez.
zukam, spricht über den Cod. Pal. auf Grund ihm gemachter Mitteilungen
und Troyes, nennt aber von den weiteren Hss . weder Ort noch Signatur
§. 11. Die frühere Ansicht über d . Summa Rufini u. der. Richtigstellung. LXXV

er über Rufin arbeite u. s. w. und er habe erst infolge der Erklä-

rung Schulte's vom 21. Januar von der Existenz dieses Aufsatzes
Tanon's Kenntnis erhalten “ , und habe sich „ den betreffenden Band
der Revue von einer anderen Universitätsbibliothek" erbeten¹ . In
dieser Erklärung bemängelt Singer Einzelnheiten Tanon's, welche
nichts ändern. In einem Briefe, der in der Nouv. Revue hist.
Janv.- Févr. 1891 (XV. année, 121 s. ) gedruckt ist, beansprucht
Singer in naiver Weise die Priorität gegenüber Tanon. Des letzern
Erwiederung p. 122 s. weist diese Prätension suaviter in modo, for-
titer in re ab.
Es steht fest : 1. Tanon, nicht Singer, hat zuerst die An-
sicht aufgestellt und begründet, dass die reine Summa Rufini nicht
in den Handschriften von Mainz und Bamberg und Göttingen, son-
dern in den beiden Pariser und den von Troyes und Moulins ent-
halten ist ; 2. als Singer's Erklärung in dem engen Kreise der
Mitglieder der Kaiserl . Akademie der Wissenschaften, zu denen
Singer nicht gehörte, bekannt wurde (20. Nov. 1889) , war Tanon's
Aufsatz bereits länger als zehn Monate durch den Druck in einer
allgemein bekannten und zugänglichen Zeitschrift öffentlich ver-
breitet. Ob Singer seit 1884 Rufinstudien gemacht hat, oder nicht,
ist für das nichts davon ahnende Publikum gleichgültig. Man
brauchte sich auch die Signaturen nicht durch einen Anderen geben
zu lassen. Die Hss . von Rom und Troyes, worin der Name Rufin
steht, kann jeder aus den Katalogen entnehmen, die Signatur von
Paris 15993 im Verzeichnisse ( Bibl. de l'école des chartes VI. Sér .
T. XXXI . 1870 ) als somme sur le décret, die Paris 4378 als
summa super decretum im Catalogus cod . ms . bibl. regiae P. III.
T. III . Par. 1744 fol . finden . Für mich insbesondere ist Singer's
Erklärung wertlos . Fast alle Stellen , in denen Rufin von anderen
angeführt wird, habe ich bereits in meiner Geschichte angedeutet,
ausser den von Maassen (Paucapalea S. 11 ff. ) angedeuteten und
den Anführungen Rufin's in allbekannten mittelalterlichen Schrift-

1) Ich übersandte die Nr. vom 5. Febr. Tanon, der darauf schrieb :
ayant eu besoin de recevoir l'un de nos manuscrits de Paris, le nr. 15993
au commencement de cette année, et ayant appris qu'il avait été prêté
à l'étranger et qu'il était entre les mains de Mr. Singer, je lui ai en-
voyé à luimême un tirage à part de mon étude vers le milieu du mois
de janvier de cette année" . Schade, dass diese Sendung nicht angekom-
men ist ; Singer hätte sonst schon vor meiner Erklärung vom 5. Febr.
Tanon's Ausführung gekannt.
LXXVI Anhang.

stellern (Bernardus Pap., Johannes Andreae) sind die übrigen über-

haupt von mir zuerst bekannt gemacht worden. Nur Tanon hat
die Wissenschaft mit mir Dank zu schulden ¹ .

Anhang .

1. Lesarten der Handschrift von Moulins bis zu c. 14. C. 23 .

q. 8. (Die erste Zahl ist die der Seite, die nach dem Komma zei-
gen die Anmerkung an. ) Sie stimmt für die Praefatio mit P. 2 .
Ch . 1 , 2 , P. 1. Ch . 9 , Ch . 12 , A. P. 2. Ch . 2 , 6 , P. 2. 13 , A. 14. Be-
sondere : es fehlt longam (Seite 1 , Zeile 2 von unten) , S. 2 , 11. q .
dum inter mortuos cin., S. 3 Z. 8 v. u.: quando c. a. et quando pos-
sint vel deb. s .

Sie stimmt überein für den Text 1 ) mit A., 4, 2 ; 12, 2 ;

34, 8 ; 35, 3 ; 36, 7 ; 46, 1 ; 49, 5 ; 52 , 1 ; 59, 2 ; 60, 1 ; 76, 3 ; 78, 6 ;
81 , 1 ; 82, 4 ; 84, 1. 3. 6. 7 ; 101 , 2 ; 111 , 2 ; 113, 1 ; 115, 3; 135, 3 ;
136 , 6 ; 140, 3 ; 146 , 6 ; 156 , 1 ; 157 , 2 ; 169 , 5. 8 ; 363 , 2 ; 367 , 1 .
2) mit A. und P. 1., 53, 3 ; 109, 5.
3 ) mit A. und P. 2. , 4, 1. 3 ; 5, 4 ; 38, 2 ; 95, 2 ; 114, 6 ; 119 ,
4 ; 169 , 9 .
4) mit A. , P. 1. und P. 2. , 64, 3 ; 111,3 ; 114, 1 ; 119, 2.3 ; 136, 1 .
5 ) mit A. , P. 1., Tr., Mog., 152 , 5.
6 ) mit A. , P. 1. , P. 2. , Tr. , 163 , 1 .
7) mit A. , Tr., 136 , 5 .
8) mit P. 1., 66 , 3 ; 67 , 4 ; 85 , 2 ; 104, 2 ; 109 , 2. 10 ; 110 , 4 ;
111 , 5 ; 114, 3 ; 116 , 2 ; 118 ; 121 , 1 ; 127 , 5 ; 129 , 1 ; 130 , 5. 7 ;
144, 4 ; 149, 1 ; 160, 1 ; 167 , 1 ; 171 , 1 ; 175, 1 ; 185, 2 ; 213 , 3 ; 221 , 1 ;
225, 1 ; 234, 2. 3 ; 262, 1 ; 263, 5 (aber servaturum) ; 299, 1 ; 306, 5 ;
310, 4 ; 331 , 1. 2 ; 338 , 1 ; 340, 4; 349, 2 ; 350, 1. 2 ; 353 , 1 ; 357, 1 ;
358, 2 ; 359, 1 ; 361 , 2 .

1 ) Ich habẻ lange geschwankt, ob ich überhaupt auf die Mitteilun-

gen von Singer an dieser Stelle Rücksicht nehmen sollte, weil die Sache
für das grosse Publikum und die Sache ohne Wert ist, mich aber schliess-
lich dazu entschlossen, um das Verhältnis ganz klar zu stellen . Das for-
derte, den genauen historischen Vorgang zu schildern .
 Anhang. LXXVII

9) mit P. 1. P. 2. , 25, 1 ; 58, 2 ; 142, 4 ; 208, 2 ; 228, 6 ; 263, 4 ;

279, 2 ; 285, 4; 290, 2.
10) mit P. 2. 19, 7 ; 27 , 1. 3. 5 ; 33 , 1 ; 61 , 6 ; 66 , 2 ; 87 , 1 ;
101 , 1 ; 102 , 2 ; 130 , 2 ; 163, 4. 7 ; 165 , 1. 2 ; 205, 2 ; 223, 4 ; 224 , 3 ;
238, 2 ; 245 , 1 ; 254, 2 ; 259, 2. 7 ; 260, 2. 3 ; 262 , 3 ; 277 , 3. 4 ; 283 , 1 ;
286, 1.
11 ) mit P. 2., Tr ., 100, 2 ; 106 , 3 ; 109 , 13 ; 110 , 3. 15 ; 136 , 3 ;
141 , 3 ; 142 , 1 ; 145 , 1 ; 148 , 1. 2 ; 150, 1. 2 ; 152 , 3 ; 158, 8 ; 161 , 4 ;
162 , 5 ; 163 , 3 ; 166 , 2. 7 ; 168 , 1 ; 170, 1 ; 177 , 1 ; 176 , 2. 4 ; 185, 3 ;
190 , 1. 2 ; 192 , 1. 2 ; 193 , 3 ; 200 , 1 ; 204 , 3 ; 207 , 1 ; 208 , 4 ; 212 , 2 ;
213 , 1 ; 214, 1 ; 222. 2 ; 233, 1 ; 234, 1 ; 249, 1 ; 257 , 1 ; 258, 1 ; 259, 6 ;
262 , 4 ; 263 , 1. 6 ; 271 , 2 ; 272 , 3. 4 ; 278, 3 ; 284, 2. 3 ; 285, 2 ; 291 ,
1. 5 ; 293 , 1. 3 ; 297 , 1 ; 300 , 1 .
12) mit Tr., 5, 7 ; 19, 2 ; 67 , 3 ; 68, 6 ; 96, 4 ; 164, 5 ; 172 , 3 ;
182 , 4 ; 183 , 1 ; 185, 6 ; 197 , 2 ; 209 , 1 [ C. 22. c. ult . ] 232 , 2 ; 294, 1 ;
303 , 1 ; 313 , 1 ; 337 , 2 ; 338 , 1 .
13 ) mit P. 1., P. 2. , Tr., 150 , 3 ; 248 , 5 .
14 ) mit A. , P. 2. und Tr., 19, 2 ; 119, 8 ; 140, 4.
2. Bezüglich derselben Handschrift bemerke ich noch :
a. Sie hat massenhafte falsche Citate, z. B. S. 13 statt B. 1 .
19 : 28 , 22 Anm . 4 : X. C. VI , 34 D. 97 , S. 39 : C. 7. q. 4, 41 D. 93
statt 96, 43 D. 64 st. 63 , 53 D. 20 st. 90 ; 67 C. 29 st. 28 , D. 31 st .
81 ; 68 C. 3. q. 4 st . 14 q. 4, 69 C. 7. q . 3 st . q . 2 ; 75 D. 51 st . 55 ,
D. 49 st. 47 ; 82 C. 17. q. 3 st . 4, 92 C. 24. q. 6 st. 23 , 93 C. 20. q. 4
st. 3, 94 C. 11. q . 3 st. 1 , 98 D. 77 st. 87 , 112 D. 60. c . 1 st . 61. c . 2 ,
114 C. 7 st. 2, D. 3 st. 4 ; 115 C. 23 st. 27 , 119 C. 22 st . 12 , 123 C. 17.
q. 2. c. 2. Iud . st. q. 4, 133 C. 19. q . 1 st . 18. q. 2 , 141 C. 12. q. 5
st. 2, 148 q. 5 c. Quorum statt 1. Quotiens, 151 unten D. 89 ; 154
C. 3. st. 4 , C. 12. q . 5 st . 2 ; 155 D. 40, 156 C. 18 st. 17 , 164 C. 8 .
q. 2 quia st. q. 1 qui ep., 168 D. 70 st . 80 , 181 C. 23 . q. 2 st. 4 ;
189 D. 4 st . 5 , D. 64 st . 69 , C. 23 st. 26 ; 190 q. 3 st. 7 ; 197 C. 22
st. 12 , D. CXI st . 91 (also X nach statt vor C) ; 199 C. 21 st . 16 ;
206 D. 15 st . 14 ; 215 q. 2 st. 1. Dies wird wohl genügen.
b. Sie hat vor C. 23 zahllose Abweichungen von dem gedruck-
ten Contexte. Von diesen sind viele gedankenlose Schreibfehler,
Z. B. S. 3 Z. 17 v. u. inter quos ord. st. in, S. 5 Z. 1 v. o . decretum
st. detractum, Z. 12 v. o, effecti st. efferi, 19 Z. 4 v. o . unde für
cum, 43 Z. 15 v. u. spiritualiter st. specialiter, 57 Z. 2 v. u. post
für praeter, 84 Sic propter st . Si papa, 100 Z. 16 v. o . propter für
papae, 117 Z. 6 v. o. per für propter, 128 Z. 8 v. u. item für inter,
LXXVIII Anhang.

159 Z. 11 v. u. romane für ratione , 202 Z. 12 v. u. item für iste ,

204 Z. 4 v. o . iuris st. matris , 205 Z. 14 v. u . cum instructus st . instrua-
ris, 236 Z. 4 v. u . iudices alludere, Z. 1 v . u . perhorret, 277 Z. 5 v. u.
interesse für interea, 416 Z. 5 lector st. Lator, 359 Z. 18 v. o . cre-
ditor st. debitor, 364 Z. 3 v. u. dictato precii u. s. w.; viele sind
Abweichungen, wie sie überall vorkommen, z . B. quando st. quomodo ,
quod st. quia, quoniam für quia, oder umgekehrt, praeceptum st .
mandatum, aut für autem, Singular statt Plural, verkehrte Casus,
Indicativ st . Conjugativ u . dgl. , Zusatz von et, etiam, est oder Aus-
lassung, itaque st . igitur oder ergo ; viele siud
c. Auslassungen ohne Bedeutung, z . B. von qui u . dgl. , von
et, etiam, ad, ab, ex, in, si, ergo u. dgl. , oder S. 4 Z. 4 v . o . von
ius vor leg . trad. , 13 Z. v. u. mulier, 22 Z. 3 v. u. vestrorum , 27
Z. 16 u. 15 v. u. malum u . quis , 30 Z. 10 v . o . iudicium, 36 Z. 3
v. o. concilia episcopor., Z. 4 cui, 38 Z. 12 vocat, 61 Z. 6 v . u.
utentium, von Citaten, grössere Auslassungen oder solche von
Bedeutung, z. B. S. 52 Z. 15 fg . purgantur (und enim statt non),
Z. 24 fg. aliquando bis mali sunt ( und suo für primo ) , vorletzte Zeile
quandoque est v. q . mort., 59 zu c. 13 observ. bis add. bona, S. 64
Z. 15 minus, 103 cum enim bis ad Jerus., 152 Z. 2 per cons . bis
ordines, 161 Z. 8 ad dext. bis collaterat, 162 Hoc dicit bis sandalis ,
164 vocabuli bis sonat et est, 166 Z. 6 fg. ab eligatur q . o . a . chris-
ma, 169 Z. 1 Aquil . et Venetus, 173 Z. 6 vel promittitur, 196
Z. 11 fg. nec ullo conditionaliter pecunia, 226 Z. 7 u . 6 v . u. de co
bis stat. est, 233 a. E. fg. in quibus bis praecipiunt, 234 Z. 14 aliud
anath . bis omnibus istis , S. 238 drei Citate und Exposition zu c . 2 ,
256 [ siehe unten] , 258 Z. 10 fg. non enim bis promereri, 263 in fine
fg. de iure bis componit ostendens, 264 Z. 7 v. u . recipiuntur bis in
suis ordinibus, 313 Z. 7 ff. et ipsi bis Eos, alia bis integra, 317
Z. 4 dominum meum.
d. Die Handschrift hat manche Zusätze , welche nicht schon
durch die Bezugnahme auf andere Handschriften angedeutet sind.
Es lohnt sich nicht, sie alle anzugeben, die folgenden genügen.
Zu § . Nunc autem S. 51. Ecclesiasticorum ordinum officia fomenta-
que horum tradendorum s . descripsit, sed quoniam haec non rite
praestantur nisi qui suscipiunt reperiantur idonei, ideo deinceps
agere perseverat de idoneitate persequendorum ostendens, quales
esse debeant qui sacram militiam amplecti deliberant, utens regula
apost. quasi semper necessario ducatu, qua dicitur Oportet u. s. w.
Seite 203 (C. 1. q . 5 nach ex tertio infra cap. ) : Quic . usque pro
 Anhang. LXXIX

max. misericordia [ cf. die nota Corrector. Rom. ] ; nam ex rigore

iuris omnino deponi deberet, ut s. q. 1. c. 3. et j. C. 7. q. 1. c.
Praesentium , Sancitum est." S. 256 Z. 7 v. o. nach potuerat [statt
diceret enim aliquis bis resp . dicens ] : 27 velut si quis diceret : canet
prius sacerdos secretam , deinde alia exequetur officia, ne lapsus
taedio utrumque . complere non valeat. Dicit " : non licere u. s. w.,
nach videri possunt : 77 Cum enim s. quasi diceret : Sacramentum
eucharistiae sacramentum est unitatis et ideo tantum ab uno debet
perfici, quomodo igitur unus sacerdos incipiet consecrationem et
aliud [1. alius ] consummabit ? quomodo unus sacramentum consecra-
bit et alter hostiam manducabit ? Ad quod respondens dicit : quia,
si plures sint ibi personae, tamen ab uno dicitur sacramentum con-
fici, dum ab illis conficitur, qui in Christo unum sunt . Cum enim
simus ut diversitas personarum nullus" etc.

Abkürzungen.

1. der Handschriften :
A = Alençon. Ms. == Moulins.
B, Brug. = Brugge. P. 1. Paris 15993.
Bamb. Bamberg. P. 2. * Paris 4378 .
M., Mog. - Mainz. Tr. Troyes .
Mon. - München. Vat.. Pal. -- Rom.

2. Andere stehende :
c. = capitulum . j. infra (in).
C. causa. L. C .: litis contestatio .
D. d. distinctio . m.magister.
e. c. = ead em causa. N. T. = novum testamentum.
e. d . eadem dist. s. = supra.
e . q. = eadem quaestio. scil. scilicet.
G. = Gratianus . V. T. vetus testamentum .
i. e. = id est. vid., videl. = videlicet .
1
 Summa Rufini.

Sacrosanctae ecclesiae regularis institutio omnibus communi-

ter², sed non aequaliter singulis dispensat . Sicut in domo patris
familias una quidem providentia omnia regnantur, sed dispari modo
quaeque officia disponuntur, et sic decebat coelestium Israelitarum
militiam ordinatis excubiis castra metari, ut in exercitu dei utiles.
essent etiam minimi, et pro admiratione eius devoti quodammodo
et trementes efficerentur extranei. Adhuc illud dierum antiquorum
vivit in mente, cum rex Salomon usque adeo distinctissima ordina-
tione domus suae ministeria gubernabat, ut regina Saba, quae ve-
nerat a finibus terrae audire sapientiam Salomonis, inter alia potis-
simum pincernas et cetera officia in aula regia duceret admiranda .
Quae utique parabola erat temporis instantis , quando , regnante
Christo, qui est pax nostra, faciens utraque unum in tantum thala-
mus sponsi quiete floridus est et multiplicatis obsequiis decoratus ,
ut etiam ethnici admirentur gradus et ordines ecclesiae concorditer
differre et differenter concordare sub tanta censura iustitiac tantaque
rectitudine disciplinae . Has igitur coelestis familiae officinas inces-
8
sabiliter conspicantes et velut unus de gentibus admirantes 10, quonam
pacto ecclesiarum status ponderentur, clericorum dignitates et official
imponantur et reponantur, non quidem manibus introrsus attingere,
sed per cancellos canonum velut eminus suspenso digito tentavimus
indicare, longam 11 et spatiosam viam decretorum summis vestigiis
percurrentes, ubi non quorundam praedecessorum nostrorum etiam 12

1) P. 1. addit romanae. 2) M., Tr. utitur. P. 2. Ch. unitur.

3) A. dispensat, alii dispensatur. 4 ) deest in Ch. 5 ) P. 1. 2. Ch . A. prae.
6) A. P. 2. Ch. quod. 7) Ch. intra thalamum sponso quiescente est. 8 ) P.1 .
conspicantes, in margine : vel conspirantes. Ch. perspicientes. 9) P. 1 .
Ch. gentilibus. 10) Ch . P. 1. ammirantes. 11) A. Tr. latam.
12) In P. 1. etiam et inut, desunt. etiam deest in Ch.
v. Schulte , Summa Rufini, 1
2 Summa Rufini.

inanes et inutiles imagines transcribere¹ , sed utiles satis et dome-

sticas distinctiones et expositiones pingere expectemus , quae utique
adiuventur verisimillimis rationibus, quae divinae legis vocibus in-
valescant. Hoc autem non ideo faciemus, quia³ invidia tabescentes
aliorum ingeniosorum, qui eisdem forte studiis collaborant, velimus
4
laudis praemia retardari, sed ut legentium variis desideriis obsequa-
mur, qui cum ceterorum mellita musta sumere nonnunquam horrue-
rint vina nostra cum suavitate degustent.
Dignitas humanae creaturae ante peccatum his duobus quasi
funiculis suspensa eminebat, scilicet rectitudine iustitiae et scientiae
claritate. Per illam praesidebat humanis, per istam coelestibus pro-
pinquabat. Diaboli autem invidia increscente , pondere distortae
malitiae depressa est rectitudo iustitiae, et caligine erroris obscura-
tum est lumen scientiae. Quia igitur per claudicationem vel debi-
litatem 6 malitiae incurrit ignorantiae caecitatem, naturali ordine
commonente, oportebat per iustitiae exercitia integritatem scientiae
reparari. § . Cum itaque naturalis vis in homine penitus exstincta
non esset, nimirum satagere coepit, qualiter a brutis animalibus, sicut
praerogativa sciendi, ita et 10 lege vivendi distaret . Dumque deli-
beravit homo cum proximis convenire et mutuis utilitatibus consu-
lere, continue, quasi de inter emortuos 11 cineres, scintillaec iustitiae,
modesta scil . et verecundiora praecepta prodierunt, quae agrestes
ac 12 feros hominum mores ad decora atque honesta revocare 13 et
concordiae subire foedera docuerunt, et certas pactiones inire, quae
quidem ius gentium appellantur, eo quod illis omnes pene gentes
utantur, sicut sunt venditiones, locationes, permutationes et his si
miles 14. §. Sane, cum per haec infirmitas nostra in boni plenitu-
dinem reformari minime praevaleret, miserator 15 deus adiuvans cam
vivendi legem, quam a seculo in corde hominis scripserat, literis
expressit X. mandatis comprehensam et per Moysem ministratam ,
quam 16 veterem vel synagogae legem nominamus . § . Sed quoniam ,
apostolo attestante 17, lex neminem ad perfectum duxit 18, cum venit
plenitudo temporis, misit deus filium, per quem legem vitae nobis

1 ) A. reficere. 2) P. 2. divinarum legum. 3) P. 1. 2. Tr.

quod. 4) A. laudum . Ch. praemium. 5) Ch . ergo . 6) In A.
Ch. P. 2. vel debil. deest. 7) Ch. incurrerat. 8) A. naturale ius
i. h. p. exstinctum . 9) non deest in P. 2. 10) Tr. Ch. sciendi, alii
fiendi ; in P. 2. et deest. 11 ) A. P. 2. mortuos. Ch. emortuis cineribus.
12) P. 2. et. 13) P. 2. revocari. 14) A. similia. 15) Ch. misericors.
16) P. 2. addit nos. 17) P. 2. testante. 18) P. 2. ducit.
 Praefatio. 3

statuit legem immaculatam, convertentem animos , quam felici voca-

bulo evangelium nuncupamus . §. Denique cum, auctore deo, ec-
clesia cresceret , gradusque in ea disponerentur et ordines, et tam in
eis discernendis quam in litibus inter ecclesiasticas personas prove-
nientibus sedandis evangelium sufficere non videretur, tam ab apo-
stolis , quam ab eorum vicariis, nec non ceteris ecclesiae ministris
multa sunt addita, quae, licet multimodo in species appellentur, uno
tamen generali vocabulo nuncupantur, quod est canones. Quae om-
nia Gratianus in hoc libro materiam sui operis assumit . § . Intentio
autem eius est, canones in quampluribus locis vage passimque di-
spersos , ordinata quidem dispositione, componere et eorum contra-
rietates, interiectis distinctionibus, unire. §. Modus vero tractandi
hic est : librum suum in tribus partibus distinguit, quarum primam
ministeriis, secundam negotiis, tertiam ecclesiasticis deputat sacra-
mentis . In prima vero parte hoc modo prosequitur : ante omnia
multiplices species et divisiones iurium assignans differentiam iuris
naturalis ad alia iura demonstrat ; ubi de inventione, ordine et ap-
pellatione iuris canonici satis evidenter explanat ; postmodum
per singulos ordines ecclesiasticos currens et usque ad summum
pontificatus apicem pertingens sufficienter tradit, qui, in quos ordines
valeant promoveri, toto tractatu in centum distinctionibus
exacto . § . In secunda parte agit in hunc modum : dividit cam
in XXXVI particulas, quas causas dicimus , in quibus prius de
criminibus, quomodo proponi debeant et iudicari determinat ; postea
de statu ecclesiae et clericorum tractat, agens de immunitate et
privilegiis ecclesiae et de decimis et oblationibus eiusdem, et de
praerogativa clericorum, de religiositate monachorum, de haereticis,
schismaticis et mathematicis, quomodo debeant puniri ; ad ultimum
de coniugiis, quae sint legitima et quae funesta, designans quomodo
coniungi aliquis possint, vel debeant separari . Ultimam partem
talis ordo percurrit: dividitur quippe in V distinctiones, in quarum
prima agit de ecclesiarum consecratione , in secunda de sacramento
eucharistiae, in tertia de feriis, in quarta de baptismate et confir-
matione, in quinta de ieiuniis terminat, opere consummato in duobus
capitulis de spiritu sancto . Quanta huius libri sit utilitas studiose
et perseveranter legentibus apparebit.

1) A. nominamus. 2) A. tam aliis ap. 3) A. spem. 4) omnia

deest in Ch. 5) A. quidem de. 6) P. 2. insinuat expl. 7) A.
vel loco et quae. 8) A. linqui! 9) Tr. et quomodo p. v. d. s.
 Summa Rufini.

Distinctio I.

Hum. genus. Gratianus tractaturus de iure canonico , quasi

altius rete ducto , expandit iter operi incipiens a iure naturali, quod
quidem et antiquius est tempore et excellentius dignitate. Hoc autem
ius legistica traditio generalissime definit dicens : Ius naturale est,
quod natura omnia animalia docuit. Nos vero, istam generalitatem,
quae omnia concludit animalia, non curantes, de eo, iuxta quod
humano generi solummodo ascribitur, breviter videamus, inspicientes,
quid ipsum sit, et in quibus consistat, et quomodo processerit, et in
2
quo ei detractum aliquid aut additum fuerit . Est itaque naturale
ius vis quaedam humanae creaturae a natura insita ad faciendum
bonum cavendumque contrarium . Consistit autem ius n. in tribus :
mandatis scil ., prohibitionibus, demonstrationibus . Mandat namque ,
quod prosit, ut : diliges deum d. t .; prohibet, quod laedit , ut :
non occides ; demonstrat, quod convenit, ut omnia in commune
habeantur, ut omnium una sit libertas, et huiusmodi. Hoc igitur
3
i. n. peccante primo homine eo usque confusum est, ut deinceps
homines nihil putarent fore illicitum. Unde apostolus : Pecca-
tum non imputabatur , cum lex non esset, postmodum vero per
X mandata in duabus tabulis designata i. n. renatum vel refor-
matum est, sed non in omnem suam plenitudinem restitutum, quia
ibi quidem omnino opera illicita, sed non omnimodo operantium
voluntates condemnabantur, et propterea evangelium substitutum est ,
ubi ius naturale in omnem suam generalitatem reparatur et repa-
rando perficitur. Quoniam autem ista lex naturalis nudam rerum
7
naturam prosequitur , ostendendo solummodo , hoc in natura sui
aequum esse, illud autem iniquum, ideo necessarium fuit ad modifi-
cationem et ornamentum iuris naturalis bonos mores succedere , qui-
bus in co ordo et decor congruus servaretur, puta : coniunctio maris
et feminae est de iure naturae, ne vero isto bono passim et prae-
cipitanter homines, sicut bestiae , uterentur, lex huiusmodi naturalis
9
modificata est per ordinem discreti et honesti moris, scilicet ut
nisi tales personae et sub tanta celebritate coniugii iun-
gerentur. Ecce iam liquet, quid iuri naturali ab extra adauctum

1) deest in A. P. 2. 2) P. 1. 2. auctum. A. aut auctum. 3) deest

in A. P. 2. 4) A. stabulis. 5) ren. vel deest in A. P. 2. et Tr.
6) P. 2. ut A. u. 7) A. Quon. lex nat. nodum r. n. p. 8) P. 2. ut
puta. 9) P. 2. modificatur.
 Dist. I. 5

sit , scil . modus et ordo morum . Detractum autem ei est non

utique in mandatis vel prohibitionibus, quae derogationem nullam
sentire queunt , sed in demonstrationibus, quae scil. natura non
vetat, non praecipit, sed bona esse ostendit, et maxime in om-
nium una libertate et communi possessione ; nam iure civili
hic est servus meus, ille est ager meus . Omnia tamen haec¹,
quae iuri naturali videntur adversa , ad ipsum finaliter refe-
runtur. Ex. gr., quia effrenes quidem esse coeperant et tanquam
acephali sine rectore vivebant, impune omnia concepta² scelera com-
mittentes, moribus receptum est, ut, qui pertinaciter suis potestati-
bus rebelles existerent pulsati bello et capti perpetuo servi essent.
Ad quid hoc, nisi ut, qui prius erant efferi, superbi et nocentes
per vagam licentiam, posterius fierent mansueti , humiles et innocen-
tes per servilis necessitatis disciplinam, quod scil. horrere superbiam
et malignitatem , et eligere innocentiam et humilitatem nullus esse
dubitat de iure naturali, et hunc in modum flumina honestatis hu-
manae redeunt ad mare iuris naturalis, quod in primo homine pene
perditum in lege mosaica relevatur, in evangelio perficitur, in mori-
bus decoratur. Mores autem isti partim sunt redacti in scriptis et
vocantur ius constitutionum , partim absque scripto utentium placito
conservantur, et dicitur simpliciter consuetudo . Omne autem ius ,
practer naturale, aut civile est aut gentium. Quod civile , quod
gentium auctoritate Isidori demonstratur. Quid sit etiam ius mili-
tum et ius publicum , ius romanorum, per exempla idem Isidorus
aperit. Quod quisque iubetur a. f. q. s. v . f. Notandum, quod,
sicut concupiscentia proprie semper in mali significatione ponitur,
unde dicitur : non concupisces, ita et voluntas proprie in bono sem-
per accipitur, ut hic ; unde dicitur: quicunque volens observare
istud mandatum alii vult facere, quod sibi vult fieri . Videat, ut
si bonum vult fieri, scil . ut , sicut vult sibi a proximo bene fieri
et subveniri, ita et ipse benefaciat proximo subveniatque ei . Non
autem, si vult sibi adulationes vel huiusmodi illicita a proximo
fieri, ideo et aduletur vel huic simile faciat ei . Hoc enim non pro-
prie est velle , sed concupiscere . Nec vere tune sibi aliquid vult ,
quia non ad utilitatem suam vult, quia in odium animae suae vult .

1) Abest a P. 2. 2) deest in A. 3. P. 2. statutum. A. moribus

deest, stat. 4) P. 2. A. post haec. 5) et deest in A. 6 ) A. Tr .
atque. 7) Tr. quemadmodum. 8) Not .... vult fieri deest in A.
9) A. vid. quatenus b. s. f. v . scil. ut.
6 Summa Rufini .

Qui enim diligit iniquitatem, odit animam suam . Hoc est enim lex

et p., i . e . in hoc mandato adimpletur lex et propheta¹ , quae

vero ad morum praecepta . Hoc numque mandatum est de diligendo
proximo, qui non potest diligi, nisi diligatur deus, et ita in hoc
mandato praecepta omnia observantur ; nullum enim transgreditur
praeceptorum qui deum diligit et proximum .
c. 1. transire cet. , i. e . iure naturali, quo omnia sunt com-
munia, licitum est, transire per agrum alienum, sed de iure humano
non licet, nisi forte ager per quem transit, servitutem debeat agro
transeuntis . c. 2. Ius gen. nomen est, divinarum et humanarum
constitutionum . Lex autem iuris est species, i. e. pars ; sub uno
enim iure leges plurimae continentur. legibus, scil. scriptis . et
moribus, consensu utentium comprobatis. C. 4. Mos a. e. l . c. pl .
d. m . paucorum tracta. c. 5. Cons. si rat. lex constat, i. e . si
lex auctoritatem de ratione habeat. Lex e. o . q. in r. c . dummodo
contineat, quod sequitur, scil. dunt. q. rel. com., videlicet christia-
nae, ut contra Christum aliquid non praecipiat. q. discipl. c., i. e.
quod conveniens sit ad corrigendum, quod saluti animarum et cor-
porum proficiat. diet. ad c. 5. Est et alia divisio iuris . Supra,
cum ait Omne ius legibus et moribus constat, posuit divisionem
iuris quasi totius in partes, non autem subiungit divisionem iuris
velut generis in species, dicens : Omne ius aut naturale est aut
civile, aut gentium. Ius aut nat. etc. usque non const. aliqua
[in c . 7. ] , hominum, dei namque constitutio est coniunctio maris
et feminae, ipso dicente : Crescite et multiplicamini ete . liberorum
susceptio . Mendosi codices habent successio³ . Filii autem in
legibus ideo liberi appellantur, ut isto vocabulo a servis secernantur ;
in multis enim similes sunt, quia, sicut servus in potestate est do-
mini , sic et filius in potestate patris est vel tutoris . Unde aposto-
lus : Quanto tempore heres parvulus est, nihil differt a servo [ Gal.
4 , 1. ] . Ita etiam filio fit emancipatio, ut sit liber a patre, sicut
fit servo manumissio , ut sit liber a domino. Vel ideo liberi
dicti sunt, quia ex libero matrimonio nati sunt , ut C. 32 q. 3
c. ult. acquisitio eor. q. coelo , i. e. aere. terra m . cap. Quod
enim in nullius bonis est, occupanti conceditur. Si quis vero velit
in hoc loco magis supervacue quam fructuose in traditione legum

1) A. adimpletur et prophetia, quoad moram pr. 2) Patet,

cap. 6 et 7 Rufino unum esse A. ipso ... etc. omittit. 3) Successio in
edit. Friedbergii. A. et hic susceptio. 4) A. et. 5) Ex Paucapalea.
 Dist. I. 7

disserere, de rerum acquisitione, quot modis fieri habeat, vel alia

plura legisticae traditionis documenta vexare occasione horum se-
quentium capitulorum, quae de iuris forensis doctrina pro maiori
parte descendunt, notum teneat quisquis ille est conductor vanae
laudis, quin instar sacrilegii est canonici tractatus longum cursum
externarum legum inviis remorari. Unde nec nos multa de hu-
manis constitutionibus praesenti nostro operi iniungemus, tum quia
talium non sumus conscii , tum etiam quod huic rei incumbere
in hoc prolixo volumine theologis perditio est absque eo , ubi quo-
rundam casuum necessitas interpellat, sicut quod hic de violentiae
per vim repulsione dicitur, quid sit ius naturale.
In primo namque
Digestorum titulo habetur, quod vim atque iniuriam propellere de
iure gentium est . Si de iure gentium, non itaque de iure naturali ,
cum aliud sit ius gentium, aliud ius naturale. Sed , ut aiunt ipsi
legis periti, aliud est repellere vim tantum , aliud iniuriam etiam
propulsare ; primum, inquiunt, est de iure naturali, quia id natura
omnia animalia docuit - bruta etenim animalia propulsant vim -
secundum vero est de iure gentium, soli namque homines, et non
animalia , iniuriam pati dicuntur, et facere. Nos autem credimus,
quod hic agitur etiam de repulsione violentiae cum repulsione
iniuriae ; et admonitum est supra, aliter legum latores et aliter nos
accipere ius naturale, et ipsi quidem simplicius et generalius , ut commu-
niter ascribant illud omnibus animalibus, nos autem specialius, ut attri-
buamus solummodo hominibus , ideoque ipsi, cum talem propulsationem
sciant violentiae brutis animalibus non esse communem, non dicunt,
cam esse de iure naturali, sed gentium. Item quod dicitur, quia
aequum est repellere violentiam per vim, satis consonat legibus, ubi
traditur, quia vi vim repellere omnes leges omniaque iura permittunt.
Sed contrarium videtur, quod alibi habetur, seil. quod iniuriarum
suarum ultores non sunt in clericatus ordinem promovendi, ut j .
D. 46. cap . Seditionarios . Sed aliud est , continuata rixa
se defendere, aliud postmodum renovato pugnandi studio praeteritam
iniuriam sine iudice vindicare . Primum hic permittitur, secundum
ibi prohibetur. Hoc autem per similitudinem eius ostenditur, quod
continetur j . C. 3 q . 1 c . ult. c. 8. Ius civile etc. Ius civile
est, quod ab ipsa civitate est confirmatum, vel ipsi civitati est con-

1 ) Hic finit cod Trec. usque ad locum indicandum. 2) P. 2. fori.

3) P. 1. extranearum. in A. deest legum. 4) P. 2. propulsatione in-
iuriae. A. de rep. viol. iniuriae.
 Summa Rufini.

stitutum, et dicitur cum adiectione proprii nominis, veluti cum dici-

tur ius civile Atheniensium ; si vero dicitur ius civile absoluto ,
romanum ius per excellentiam intelligi debet ' . c. 9. Ius gentium
est, quod forte omnes gentes sibi constituerunt. ut sedium, i. e.
dignitatum hostium . occupatio . Habita namque victoria de hostibus
quicunque victor alicuius regis vel potestatis occupabit locum et
dignitatem eius de cetero iure gentium inconcusse tenebit eam .
captivitate, ut hostes capiant. servitutes, ut qui capiuntur capientium
servi efficiantur. postliminia , ut qui de captivitate ad propria
redeant omnia pristina iura recipiant . Dictum est autem postlimi-
nium a limine et post, ut eum, qui ab hostibus captus in fines
nostros postea pervenit, postliminio reversum recte dicamus. Nam
sicut limina quendam finem in domibus faciunt, sie et finem imperii
limen esse veteres voluerunt. Ab eo ergo postliminium dictum est ,
quia eodem limine revertebatur, quo amissus erat et omnia iura
pristina recipiebat2. legatorum non viol. rel., ut scil. , si nuntii ad
hostes ab hostibus mittuntur non capiantur vel violenter teneantur,
sed absque iniuria abire permittantur . Unde et antiquitus legati
populi romani ferebant sagmina , quasdam scil. herbas in signum,
ne quis eos violaret, a quibus sagminibus et nunc sancta dicuntur
ea, scil. religiosa , quae nulla temeritate debent violari. Connubia
inter alienig. proh., ut nationes inter se ritu dissimiles matrimonio
non iungantur, scil. iudaeo gentilis, vel gentili christianus . c . 10.
Ius mil. etc. Ius militantium est, quod militibus est institutum , ut
sunt solennitates, i . e . ordines inferendi belli, quomodo videl. sa-
gittarii praecedant cuspidarios, hos autem milites sequantur , et
huiusmodi . foed. fac. nexus, i . e . pacti, ut scil. qui non perseve-
raverint usque ad finem belli, tali et tali modo puniantur. signo dato,
tubarum vel vexillorum vel ignium aut huiusmodi. egressio in hostes.
Hostes sunt, quibus populus romanus bellum publice decrevit, vel
ipsi populo romano, ceteri latrunculi vel praedones appellantur.
Item disciplina, i. e . poena . mil. flagitia comilitonibus in hoc iure
constituta. si locus pugnae tempore belli ab aliquibus eorum
deseratur . Item modus stip. in eodem iure praefixus est, quantum
scil . stipendium militibus, peditibus ac sagittariis dari debeat. Sti-

1 ) Ex summa Paucapaleae, item in c. 9 ad verb. capt., servit.,

postl. verbotenus. 2) A. revertebantur amissi .. recipiebant. 3) Verbo-
tenus Paucapalea. 4) P. 1. sacramina, postea sacraminibus. 5) Cf.
Paucapaleam. 6) P. 2. omittit mil.... deseratur. Ex Paucapalea.
 Dist. I. II. 9

pendium autem a stipe pendenda dicitur. dignitatum gradus. in quo

seil. gradu comes a duce, dux a marchione , marchio a principe ¹
distat. corona maius praemium, torques minus praemium. c. 11 .
Ius publ. est, i. e. consistit, in sacris rebus. et sacerdotibus et
magistrat. Magistratus dicuntur, quia maiores sunt reliquis officiis .
Ius autem aliud publicum, aliud privatum. Ius publicum est, quod
ad statum, i . e . dignitatem rei romanae principaliter spectat , priva-
tum , quod ad singulorum utilitatem pertinet. Iure publico tenetur,
si quis quemquam ad populum, iudicem vel regem appellantem ne-
caverit aut terruerit, sive verberaverit vel vinxerit . c . 12. Ius Quir.
Quirites dicti sunt romani a Quirino, hoc est Romulo, derivato no-
mine a matre sua, quae Quirea est nuncupata. de legit. hered.4.
Hereditus est successio in universum ius , quod defunctus habuit, vel
quod superest deducto aere alieno . de curationibus adultorum vel
furiosorum. Curator enim proprie minori et furioso datur, procurator
vero ab ipsis dominis constituitur. Is namque procurator est, qui
aliena negotia mandato domini administrat³ . de tutelis . Tutela est
ius et potestas in capite libero ad tuendum eum, qui per aetatem
se defendere nequit, iure civili data ac permissa. Haec autem datur
pupillo. de usucap . Usucapio secundum Isidorum adeptio domini
per continuationem iustae possessionis vel bienii aut alicuius tem-
poris. In digesto autem usucapio est acquisitio dominii per conti-
nuationem temporis lege definiti ".
Dist. II . Const. a. etc. Quid sit ius Quiritum aperuit, nunc ex
quibus constet, ostendit ; ubi adiicit de lege tribuniana vel consulari .
Satira vocatur a saturitate, i. e . copia rerum, de quibus ibi tractatur
et rhodia dicta a Rhodo insula, ubi condita est . c . 1. Lex e. etc.
et maiores natu dicuntur tribus modis : nobilitate, antiquitate, digni-
tate . c. 2. Plebiscita. Plebs romana a maioribus per discordiam
discedens venit in montem Adventinum ibique diu manens sua iura
edidit, denique cum aliter discordia sopiri non posset, nisi illi maio-
res ipsa plebis iura reciperent, suscepta sunt inter ceteras leges et
c . 5. responsa etc. usque fuerunt enim quidam
dicta plebiscita .
prudentes, quorum omnium sententiae et opiniones cam auctoritatem

1) m. a. p . deest in P. 1. 2. Tr. 2) Verbotenus ex Paucapalea . A.

aut pro vel. 3) A. hoc ... nuncupata deest. 4) Sequentia huius
cap. verbotenus ex Paucapalea . 5) P. 2. administrabat. 6) Ex
Paucapalea. P. 1. ademptio. 7) Ex Paucapalea ad v. lex c. 1. , c. 5. v.
prudentes, c. 6.
10 Summa Rufini.

tenebant, ut iudici a responsis eorum recedere non liceret . c. 6.

Quaedam etc. ut consulares. Cum romani superbam dominationem
regum non ferrent, binos consules fecerunt et annuatim illos com-
mutabant, quorum unus rem civilem, alter militarem administrabat.
Isti condebant leges, quae consulares dicebantur. tribuniciae a tri-
bunis . Tribuni autem a tribu, i . e. plebe, dicti sunt, qui plebibus
iura tribuebant, vel quia populus in tribus partibus divisus erat, ex
quibus singulis tribuni creabantur ; eorum ergo leges tribuniciae di-
cebantur. continens patrum praemia pro suscipiendis liberis, i . e.
pro adoptandis filiis et nutriendis . Ea enim lege continebatur, ut
eis, qui pueros proiectos, sicut saepe contingit, alendos susciperent
vel in filios adoptarent, de communi aere praemium vel expensa
daretur, et illis maxime qui sufficienter de suis non haberent. Vel
quia ea lege patres, quibus erant uxores praegnantes, quas possit
contingere duos vel tres simul parere, pro illis suscipiendis ad nutri-
mentum , si eis praeciperetur vel expeditionem vel extra provinciam
pro communi commodo ire, poterant se excusare, vel quia illi patres,
qui in civitate III., in provincia V. vel IV. haberent filios, quasi pro
praemio suorum filiorum educandorum non cogebantur ad suscipien-
dam tutelam pupillorum. Falcidius trib. l . f. In antiquis legibus
continebatur, ut aliquis decedens hereditatem totam posset legare
extraneis, unde frequenter filii nolebant adire hereditatem timentes
pondus et nullum expectantes emolumentum, et ideo Falcidius sta-
tuit legem, ne quis amplius legaret ex testamento, quam ut quarta
pars heredibus ferreretur, et dicta lex illa Falcidia, quasi a falce,
quia de toto quartam partem resecavit¹ .
Dist. III. O. h. s. etc. Hactenus de speciebus secularium legum
tractatum est, nunc de constitutionibus ecclesiasticis, unde tractaturus
est, quo nomine appellentur ostendit, seil, canones ; ubi etiam dividit
et subdividit statuta canonum ; ubi etiam de privilegiis adiicit de-
monstrans, unde dicatur privilegium , scil . quia in privato fertur
quasi leges privatorum, non quod tantum privatis dentur, sed etiam
dignis clericis et ipsis ecclesiis. Etymologiae namque nominum et
excedunt et exceduntur. ad c . 2. Porro etc. provine. alia cele-
brantur auctoritate romani pontificis, ea scil., in quibus nova ali-
qua statuuntur, vel magna negotia terminantur, alia auctoritate pa-
triarchar. etc., utpote universalia concilia.
Dist. IV. Superius tam divinarum quam humanarum le-

1) P. 1. reservavit. A resecat. 2) A. anniverssaria !

 Dist. IV . 11

gum vocabula exposita sunt, nunc autem, quid sit eorum communiter
officium et causa , supponit. Ubi etiam quanta consideranda sint in
legibus constituendis ostendit, quandoque¹ statuantur, quando firmen-
tur, similiter exponit ; ubi demonstrat quorundam decretorum exemplo ,
nonnullas etiam leges ecclesiasticas esse hodie abrogatas per mores
utique utentium in contrarium. Et hoc consensu exaudias
summi pontificis . Sicut enim hodie sine auctoritate vel con-
sensu imperatoris leges non possunt statui , sic etiam nec
infirmari, quia populus romanus ei et in eum omnem suum im-
perium et potestatem concessit : ita absque conscientia et assensu
summi patriarchae canones , sicut non potuerunt ferri ,
ita nec irritari. Non autem istam derogationem generaliter in-
telligas in omnibus decretis. Antiquorum enim patrum et venera-
biliorum statuta, quae pro omnium ecclesiarum statu conservando
plena auctoritate sunt promulgata et totius paene mundi iam conse-
crata reverentia, sicut canones Nicaeni et his similes, illa inquam
neque auctoritate apostolici neque more utentium aliter valent eva-
.cuari, ut j . d. 11. cap. 1. 2. 3. 4. et j . d. 15. c . Sicut , et
C. 25. q. 1. c . Divinis, Violatores , Contra patrum, et q . II.
Institutionis. c. 2. Er. a. lex honesta, ut nihil inhonestum
praecipiat, iusta, ut quod iustum est iubeat, possibilis, ut ultra vires
3
non imperet, sec. naturam hominum necessaria, ut exigentibus ne-
cessitatibus hominum statuatur. manif. quoque debet esse lex sapien-
tioribus, ne per obscuritatem contineat aliquid in se ducens homi-
nem in captionem, i . e. in laqueum errorist . dict. ad c . 3. instit ...
abrog. Lex autem rogatur, aut abrogatur, aut surrogatur, aut obro-
gatur, aut derogatur. Rogatur cum profertur, abrogatur cum aufer-
tur, surrogatur cum ei aliquid adiicitur, obrogatur cum una parte
detracta alia ei
adiicitur, derogatur cum una pars ei detrahitur.
c. 4. omnes clerici, scil. in sortem domini vocati expositio est . Cle-
ros enim sors interpretatur. ieiunent, i . e. abstineant. c. 5. quadrag.
Et vocatum est hoc tempus XL . Huic apparet esse contrarium illud
quod reperitur j . de cons. d. 3. c. A sacerdotibus . Ibi namque
dicitur, ut ante solennitatem paschae non quinquagesima, sed qua-
dragesima habeatur. Sed ibi statuitur ut regula solemnis et gene-
ralis ieiunii , non quinquaginta sed solummodo XL diebus omnibus
indicatur, hic vero specialiter de ieiunio clericorum agitur, quod

1 ) A. expositata . . causam . quando quoque. 2) A. et hoc cons.

omittit. 3) P. 1. cogentibus. 4) Cf. Paucapaleam ad c . 2.
12 Summa Rufini.

suadetur. Et notandum , quod quicunque esum carnium in diebus

XL praesumpserit in paschali festivitate a sacra communione ab-
stinere debebit, et per totum illius anni circulum carnes non comedet,
ut est in Brocardo libro XIX . cap . Quicunque [ 76 ] . c . 6. quo-
modo, i. e . ut aliquid appensum, i . e . magis accuratum. adiic. s.
instit., de generali scil. ieiunio factae. laici et, i. e., seculares unde,
quia adeo pertinaciter intenti sunt gulae. para. est., i . e. conveniens
est. quae sementinam trahunt originem carnis , scil . ieiunemus a
carne, lacte et ovis. Sementinam originem illa trahere dicit, quae
habent originem a semine transfuso per coitum terrestris animalis,
ut ovum, cascus et lac. De his dicit Hieronymus in II. 1. contra
Iovinianum : quod loquitur de volatilibus non comedendis, cum om-
nium quorum pro carnibus et lac vitaverunt antiqui sacerdotes Ae-
gypti, quorum alterum, scil . ovum carnes liquidas, alterum i . c . lac ,
sanguinem esse dicebant mutato colore . Cet. piscium esum etc. Cum¹
pisces quidam ex coitu nascuntur, quemadmodum terrestria animalia ;
cumque ab apostolo carnes vocentur : Non omnis, inquit, caro eadem,
sed alia hominum, alia pecorum, alia volucrum, alia piscium [ 1. Cor.
15 , 39. ] ; cumque sanguinem etiam habeant, qui nonnisi carnis esse
potest ; deliciosior etiam sit cibus quorundam piscium quam multo-
rum terrestrium animalium, ad tempus universitati fidelium et in
aeternum certis personis prohibentur et non pisces interdicuntur ?
Huic quaestioni responsum tale ponamus. Secundum primam rerum
conditionem ista animalia, quae usu trito et populari carnes habere
dicuntur, de terra creata sunt et usque hodie creantur, exceptis vo-
latilibus, quae omnia iuxta primam rerum originem ex aquis producta
sunt; nunc autem maior pars ipsarum avium ex terra et in terra
nascuntur et omnes ex terrae fructibus aluntur, terra vero, non aqua,
maledictioni obnoxia est facta, cum dictum sit : Maledicta terra
in opere tuo . Et ideo haec animalia illis certis temporibus come-
dere prohibemur, pisces non ; et altilia etiam idcirco, quia, etsi non
in primordio, tamen hodie plura ex terra et in terra nascuntur et
ex terra nutriuntur, quod pisces non habent. Denique q. c. a. n.
etc. hic non ipse cibus, sed voluptas 2 , quae frequentius in marinis
et magnis piscibus solet esse, inhibetur. Diet . ad c . 6. Haec etsi
log. const. s. non de omnibus, quae in superiori cap. statuta sunt,
sed de proposito ieiunandi a quinquagesima suscipiendo .

1) P. 2. quaeritur, cum. 2) Sic recte A. loco voluntas aliorum

codicum.
 Dist. V. 13

Dist. V. Postquam interposuit de officio et causa constitutionis

legum, redit agere de iure naturali ostendens, qualiter a ceteris iu-
ribus differat, et primum ideo, quia, cum cetera iura recipiant mu-
tationem, hoc solum nullam patitur mutationem . Sed occurrit con-
trarium, quia, cum in lege et evangelio ius naturale contineatur,
lex autem mutata in multis sit, videtur quod ius naturale non sit
omnino immutabile. Sed in lege duo sunt, moralia utique praccepta
et cerimonialia ; lex ergo secundum cerimonias mutata est, non autem
iuxta moralia, in quibus solis et non in cerimonialibus ius naturale
consistit. Dicitur autem in hac distinctione de auctoritate Gregorii ,
quod mulier enixa mox licite potest intrare ecclesiam, et puer natus
statim baptizari, similiter etiam menstruata, tamen ab utriusque con-
cubitu , dum et illa est in purgatione et ista in profluo sanguinis , viri
continere se debent. Illud de enixa vero muliere hodie evacuatum
est propter ecclesiae contrariam consuetudinem et maxime propter
illud ex poenitentiali Theodori, quod est in Brocardo 1. XIX . c .
Mulier quae intrat ecclesiam ante mundum sanguinem post par-
tum, si masculum genuerit XXXIII. dies, si feminam LXVI.,
post quartam decimam diem a die octava, i . e . circumcisionis ; quo-
niam convenientibus amicis nomen puellae imponebatur, ab ingressu
ecclesiae abstineat¹ . Si qua autem praesumpserit mulier ante
praefinitum tempus intrare, tot diebus in pane et aqua poeniteat,
quot ecclesia carere debuerat . Qui autem concubuerit cum ea
his diebus, X dies in pane et aqua poeniteat. Menstruata autem
mulier dicitur a menstruis, i. e. a profluvio sanguinis, quem per
menses singulos mulier profert , hace etiam muliebria nuncupantur.
Adeo autem execrabilis et immundus
est sanguis ille, sicut ait
Julius Solinus in libro de mirabilibus mundi , ut eius con-
tactu fruges non germinent, arescant arbusta, moriantur herbae,
amittant arbores fetus, ingrescant aera, si canes inde ederint in
rabiem efferantur. Non autem solum propter ipsam immundiciam
sanguinis a menstruata arcenda est voluptas, sed etiam, ne vitiosus
foetus ex illo coitu nascatur. Tunc enim, testante Hieronymo, con-
cepti foetus vitium seminis contrahunt, ita ut leprosi et elephantici
ex hoc corruptione nascuntur et foeda corpora in utroque sexu par-
vitate vel deformitate membrorum appareant. Sapies enim corrupta

1 ) A. XXXIIII- LVI . P. 2. habet XXX, LVI ; verba a die ... impo-

nebatur absunt. Cf. Paucapaleam. Verba Burchardi cursive dantur.
A. 1. XII. c. IIII desunt aliquot verba. 2) Sie A. Alii menstruosa.
3) A. superfluo • perfert. 4) In A. sicut ait . . . mundi abest.
14 Summa Rufini.

degenerat. Caveat ergo uxor, ut ait Hier., ne illud celet viro desi-
derio coeundi, et vir caveat, ne vim faciat ei putans omni tempore
subiectam sibi voluntatem coniugis. Unde apostolus : Sciat unusquisque
vas suum possidere in sanctificatione et honore ( 1. Thess. 4, 4) .
In lege n. praec. etc. Quaeri solet hic, quare pro partu masculi
XL et pro partu feminae duplo, i . e . octoginta diebus pariens a
templi arcebatur ingressu ? Ad quod respondetur : idco , cam tot
diebus reputatam esse immundam, nee licentiam ingrediendi templum
tune fuisse indultam , quia, ut physicorum peritia tradidit, masculi
conceptus XL. diebus manet informis, feminae autem octoginta, quo
spatio arcetur mulier ab ingressu templi tanquam immunda, ut per
hoc innuatur, quod omnis foetus informis displicet deo ; sola enim
formosa deo placent. Unde sponsus ad sponsam dicit : Amica mea,
formosa mea. Sed iuxta hanc considerationem ab introitu templi
prohibere debuerat, cum foetus in utero informis erat, non post
partum, cum sit formatus et natus, quod tamen fit eo quod nascitur,
quo tempore concipiatur, cum illud seretum agitur. Ideo quod non
potuit propter ignorantiam fit eo tempore, quo potest, cum iam scia-
tur, ut scil. post partum mulier illud suppleat, quod secundum ordi-
nem naturae ante partum 1 fieri debuerat . c. 2. vol. etenim carnis
non d. i. c. e. Quod usque quaque verum est, nisi cum solummodo
intentione suscipiendae sobolis et ascribendae Christo sibi invicem
permiscentur; tunc enim concubitus omni culpa caret, ut infra latius
ostendemus . c. 4. Ad eius v. conc. etc. Tempus ablactationis in-
telligitur hic duobus modis, sive quousque mulier puero sine periculo
carere poterit, dicitur enim, quod prae abundantia lactis mulier in
partu infirmetur, nisi lactis abundantia per suum vel alterius desinat —
sive quousque tempus purgationis transierit ; quod magis approbatur
ex eo quod in sequenti dicitur haec i. q. f. 8. etc. Bonarum q. m. Huic
videtur esse obvium illud quod est j . C. 22. q . 2. cap. Cum humil.
Ibi namque habetur, quod , si quis, cum non esset peccator, se pee-
catorem esse dixerit, mentiendo effectus est peccator. Sed ibi de
certis, hic autem de occultis ignorantiae agitur, vel tune culpam
nostram ubi non est culpa cognoscimus, cum praesentem universitatis
poenam quae culpa caret ex primo peccato hominis venisse dolendo
recordamur, quod literae consequentia demonstrat, cum dicitur quia
saepe etc., et est dicere, bonarum mentium est ibi cognoscere culpas

1) P. 1. natum. 2) Hucusque ex Paucapalea.

 Dist. VI. 15

suas praeteritas, scil. non praesentes, agnoscere mea scil . poena, ubi
culpa praesens non est.
Dist. VI. Facit magister in hac dist. quandam digressio-
nem agens de naturae superfluitate, scil. de nocturna pollutione .
Quae iuxta Gregorium contingit tribus modis, aliquando ex infirmi-
tati, aliquando ex crapula , aliquando ex ea quae praecesserat turpi
cogitatione . Cum ergo infirmitate contingit pollutio, non debet sa-
cerdos ea die prohiberi ab immolatione corporis domini ; cum au-
tem ex crapula pollutio oritur, tune sacerdos , qui hoc passus est,
a percipiendo corpore domini eadem die non prohibetur, sed a
celebratione missarum abstinere debet, nisi necessitas solennitatis
vel penuria sacerdotum, quia non est forte alius presbyter, qui hoc
suppleat, tune immineat. Et hoc cum dormientis animus turpi ima-
ginatione concussus non est ; si autem in somnis turpes motus vel
aliquas obscoenitates imaginatus est animus, unde pollutum est
corpus, tunc sacerdos etiam a perceptione sacri mysterii arcere se
debet. Cum vero ex praecedente mala cogitatione pollutio surgit,
tunc omnino sacro mysterio sive perficiendo sive conficiendo abstinere
oportet, nisi a praelato suo cogatur presbyter ; tunc enim, ut qui-
dam aiunt, si insistit praelatus, ut presbyter etiam missam cantet,
facta tacita confessione cum multa devotione et timore debet
cantare. c. 1. Testam. Illud tangit [ex Paucapalea] . veris imagini-
bus, i. e. per affectum pollutionis certis, tunc enim solum inqui-
nationes imagines vere, i. e . efficaciter mens patitur, cum ex eo
quod in somnis videtur vel agitur, caro insensibiliter foedatur. ali-
quando enim ex crapula. Crapula est immoderata voracitas, quasi
cruda epula, cuius cruditate gravatur stomachus et cibus indigestus
efficitur . Qua in re, quasi iste talis, qui ex crapula passus est
pollutionem, debet abstinere a missarum celebratione. qua in re,
i. e. propter quod, unum ibi esse ostenditur unde subaudi, ipsa
mens rea quodammodo dicitur, quae mens non est libera tunc, cum
dormiendo homo polluitur, non est libera inquam, sic ut prohibere
valeat, non est libera dico, vel i. e. saltim, suo iudicio, ut scil.
tunc illud quod illusio operatur possit iudicare malum esse, et quod
est illud unum , unde probatur esse rea ? Ecce praecedens ingur-
gitatio, in quam post somnum meminit se cecidisse, et hoc est quod
sequitur cum se et si dormientis corpore etc. patet animo reatus
suus, i. e. manifestus est, se prius cogitando animo commisisse culpam,

1 ) Ex Paucapalea.
16 Summa Rufini.

propter quam ex hac pollutione reus est. Dict. ad . c. ult. His ita
resp. Determinat hic quaestionem motam in anteproxima¹ D. atque
ideo nullam mutabilitatem recepisse monstratur. Sed opponitur de
illo praecepto decalogi : Memento sanctificare diem sabbati . Illud
namque immutatum videtur, quia tunc ad literam, nunc autem spiri-
tualiter impletur. Ad hoc ita respondendum est, quod, licet quan-
tum ad verborum faciem illius diei observatio videatur praecepta,
non hoc tamen principaliter praecipiebatur vel ibi aliquod futurum
pracsignificabatur, sed potius sanctificatio requiei spiritualis inibi
mandatur, quae tunc a iudaeis debebat magis observari, et in chri-
stiano populo et fideli ex hoc nunc et usque in seculum observatur,
quod non contingebat in aliquibus cerimonialibus, nisi forte quis
dicat, mandatum istud de numero moralium non esse et, quod fre-
quenter invenitur, praecepta decalogi esse moralia, dictum intelligat
pro maiori parte ; vel dicatur, quia memento sanctificare diem sabbati
non est de decem mandatis, sed loco eius est illud : Audi Israel etc.
Unde Esitius super Leviticum : Decem, inquit, mandatorum literam
custodiri et impleri dignum est, nec mandatum sabbati contrarium
est. Quamvis enim X mandatis insertum sit, non tamen est ex eis.
Si autem speciale mandatum ponimus : Ergo sum dominus deus
tuus, qui eduxit te de terra Aegypti de domo servitutis, perfectum
decem mandatorum numerum 3 invenimus.
Dist. VII. Ius vero cons. etc. Supra in quinta D. ostendit,
quando habuit originem ius naturale, hic vero adiungit de initio
iuris consuetudinis et constitutionis dicens, ius consuetudinis initium
sumpsisse, ex quo Caim civitatem aedificasse legitur, Ius vero con-
suetudinis et constitutionis coepit esse a iustificationibus , quas
dominus tradidit Moysi dicens : Si emeris servum hebraeum
et erit servus in perpetuum [ex Paucapalea]. c. 1. Moysis etc.
usque Numa Pompilius. In romanae urbis exordio populus absque
certo iure et lege instituit agere, regibus omnia manu gubernantibus.
Postea ad aliquem modum urbe aucta Romulus in XXX partes
romanum populum divisit, quas partes curias vocavit eo, quod per
earum sententias rei publicae curam expediebat. Quarum leges sine
ordine Papilius in unum collegit, a cuius nomine ius civile Papi-
lianum est appellatum . Regibus autem abiectis co quod superbi
Tarquinii filius Lucretiam neptem Bruti oppresserat, omnes leges in
desuetudinem abierunt , et sic populus romanus XX . fere annis

1) A. incomposita. 2) A. spirituale. 3) A. num. deest.

 Dist. VII. VIII . 17

incerto iure et consuetudine est usus . At ne hoc diutius fieret,

auctoritate p . X. constituti sunt viri, qui a graecis civitatibus leges
portantes civitatemque legibus fundarent. Quas in X tabulis ebur-
neis perscriptas pro rostris posuerunt, ut leges apertius percipi
possent. Datumque est illis anno illo summum ius in civitate ,
scil. ut leges corrigerent, si opus esset, atque exponerent, et ne ab
eis appellatio sicut a reliquis magistratibus fieret. Qui aliquid pri-
mis tabulis animadvertentes deesse, alias duas sequenti anno adie-
cerunt ; sicque ex accedenti vocatae sunt leges XII. tabularum ¹ .
c. 2. novae leges a Const. Notandum autem, quod temporibus
Iustinianiconstitutiones imperiales tribus codicibus continebantur :
Gregoriano videlicet, Hermogeniano, Theodosiano et alio volumine,
scil. Novellarum. Harum ergo constitutionum multitudine Iustinianus
ex praedictorum constitutionibus codicum et volumine Novellarum
unum codicem suo nomine fulgentem in XII. libros divisum compo-
suit, reiectis contrarietatibus similitudinibusque non necessariis , ad-
ditis vel detractis vel mutatis verbis, ut hoc rei commoditas exigebat .
Dist. VIII. Differt quoque etc. In his tribus maxime ius
naturale differt a iure consuetudinis et constitutionis, videlicet in
origine, amplitudine et dignitate . Et quidem, quomodo origine
3
discrepet, superius praemissum est, et qualiter etiam dignitate
praelibatum est ; nunc autem latius repetit, quonam pacto dignitate
ius naturale a cetero iure distinguatur, quia quaecunque de consue-
tudine aut constitutione iuri naturali contraria sunt utique in man-
datis et prohibitionibus vana et irrita iudicantur, quia dominus
dixit : Ego sum veritas, non : Ego sum consuetudo, vel constitutio .
Amplitudine quoque ius naturae a ceteris iuribus differt, quia iure
naturae omnia sunt communia , iure autem consuetudinis vel consti-
tutionis hoc meum est, illud autem tuum. Sed opponitur : si iure
constitutionis haec villa mea est, illa autem tua, cum ius constitu-
tionis ius sit, relinquitur, quod iure villa ista est mea, illa autem
tua ; si iure, tunc non ex iniquitate ; quid est itaque, quod alibi
habetur, quia per iniquitatem alius hoc dixit esse saum , alius illud ?
ut infra C. 12. q . 1. c . Dilectissimis . Sed sciendum, quod , sicut
exactio obsequiorum et dominatus premens per iniquitatem prius
coepit a Nemroth, sicut supra ex verbis Gratiani perpenditur
quod tamen, quia in longum usum derivatum est, non iam iniquita-

1) c. 1. verbotenus ex Paucapalea, item ad c. 2. 2) Cum hoc

verbo incipit continuatio codicis Trec. vide pag. 7, n. 1. 3) A. dictum est.
v. Schulte , Summa Rufini. 2
18 Summa Rufini.

tis perversitate, sed consuetudinis iure exercetur --, ita et quod

aliquid proprium possideretur, ardente aliquorum cupiditate primitus
factum est, quod tamen postea ex longaevo usu et legum institu-
tione inreprehensibile iudicatum est . c. 1. Quo iure cet. Cum ec-
clesia turbine haereticorum nimium quateretur, constituerunt christiani
imperatores, ut , quicumque praeter communionem ecclesiae usur-
parent sibi nomen christianum, nihil nomine ecclesiae possiderent .
Unde factum est, ut haeretici possessiones, quas nomine ecclesiae
possidebant, penitus amitterent. De hoc itaque cum ipsi conque-
rerentur haeretici dicentes, imperatorem nil debere statuere de ec-
clesiasticis rebus, respondit Augustinus dicens, quod praedia non
possidentur nisi iure humano, quod ius imperatoris est, ita prose-
quens: Quo iure cet. usque tolle i . i. et q. a. cet. Hoc videtur
obvium veritati . Cum enim, antequam imperatorum constitutiones
essent, iure quis hoc , alius illud possidebat, cumque ius servitutis
a tempore Noe coeperit, quomodo ferendum est, quod ait, quia sub-
latis principum iuribus nullus audebit dicere : haec villa mea est,
hic servus meus est? Sed iura imperatorum non vocat hic illas
constitutiones tantum, quae ab imperatoribus promulgatae sunt, sed³
omne ius consuetudinis in scriptis redactum, quorum plenaria au-
ctoritas imperatori et in imperatorem collata est, quemadmodum supra
4. distinctione dictum est. Iura igitur imperatoris omnia iura
consuetudinis scripta dicuntur, non inventione vel promulgatione,
sed robore atque auctoritate .
·
diet. ad c. 1. Dignit. vero cet . et infra, si naturali i. f. a.,
i. e. praeceptis vel prohibitionibus iuris naturalis . c. 2. Turpis
4
cet. In his intelligas, quae spectant ad mores rationi non obvian-
tes, et nisi ille, qui non vult congruere spirituali lege voti vel
ordinis et similium, teneatur. et si non contra soc. cet. Literac
ordo hic est : et si obtemperatur ei, non fit, subaudi contra societa-
tem eius civitatis, immo si non obt. ei, fit, subaudi contra societa-
tem humanum scil. , societas namque humana hoc exigit, ut regi-
bus obtemperemus, unde sequitur generale cet. c. 3. Mala cons.
cet. Ita hic dicit, quasi mala consuetudo non sit perniciosa corrup-
tela, cum se utentes corrumpat in tantum, ut, quod longo usu aliqui

1) P. 1. ubiqunque loco ut quic. 2) P. 1. igitur, dum. 3) in

P. 1. abest. 4) P. 2. inspectant. 5) A. qui non ultra congrue
speciali lege voti vel ordinis et his similium teneatur. 6) Editio Fried-
bergii et nec. 7) A. sic etas loco societas.
 Dist. VIII. IX. 19

obtinuerint, vix carere velint, sed perniciosam corruptelam dicit hic

vel corporalem vel ad peccatum, quod manifesta decoloratione ma-
lum esse apparet, sicut fornicatio, homicidium et huiusmodi. c. 4.
nemo cons, ver. et. rat. praep . Veritatem dicit praecepta iuris na-
turalis in scriptis redacta ; rationem dicit iuris naturalis instituta sine.
scriptis. Et infra quia cons. , seil. veritati et rationi contrariae sunt.
c. 5. postponenda et, i . e. usque et post. c. 7. in spiritualibus,
videl. in sacramentis ecclesiae. c. 8. in venia ignorantiae, i. e.
non peccat ex ignorantia, quae frequentius solet habere veniam .
c. 9. Si solum . Istud solum non removet nisi Christo contrarios .
§. Liquido ergo app. cet. In hac distinctione¹ prosequitur, quomodo ius
naturale constitutionis iuri praescribat. Quaecunque enim leges impera-
torum, quaecunque scripta auctorum, quaecunque exempla sanctorum
contraria sunt iuri naturali, ipsa omnia vana et irrita habenda sunt .
Dist. IX. c . 3. can. script . Canonicas scripturas 2 V. et N. T.
instituta naturalia dicit. Quod autem asserit, suas literas non de-
bere firmitatem tenere , nisi certum ibi aliquid intelligatur, referen-
dum est solummodo ad tempus, quo hoc Augustinus astruxit, quo
tempore commentaria sua pro authentica scriptura minime habeban-
tur. c. 4. Neg. n. p. etc. Hoc licet verum sit, tamen putamus,
Augustinum ea, quae in suis opusculis minus bene dixit , usque
adeo in libro retractationum correxisse, ut nulla, aut prope nulla ,
quae residua sunt, culpanda videantur. c . 6. Ut vet. etc. Dictum
est hactenus³ , quod ius naturale iuri constitutionis praecellit¹ ; sed
quoniam ius naturale in libris V. et N. T. continetur , ipsa autem
divinorum librorum exemplaria frequenter inter se contraria viden-
tur , in tantum etiam, ut quaedam eorum rationi derogare videan-
tur, unde etiam ipsum ius naturale a se ipso videtur dissidere :
ideo superponit modo auctoritatem Augustini, quod si aliqua exem-
plaria divinae legis veritati adversa videantur, ad antiquiora volu-
mina et exemplaria recurrendum est, ut, si in aliquo latinorum
librorum dubium inveniatur , ad graeca exemplaria, aut si in graecis
voluminibus aliquid suspectum reperiatur, ad hebraea exemplaria
recurratur. Porro Hieron. in III. prologo bibliothecae huic adver-
sarius videtur. Ait enim: Emendatiora sunt sane exemplaria latina

1 ) Patet, hic Rufinum Dist. incipere. 2) Tr. canonicam seri-

pturam. P. 1. canonica scripta. A. et cum can. scripturam v. t. atque
n .... deberent firmiter . 3) A. superius. 4) A., P. 2. , Tr. praecellat.
A. addit : ascriptum. 5) A. inveniantur. 6) A. videatur. 7) P. 1 .
et ideo. P. 2. supponit. 8) P. 1. invenitur.
20 Summa Rufini .

quam graeca, graeca quam hebraea ; propter quod apparet magis

de hebraicis ad graeca et de graecis ad latina exemplaria recurren-
dum . Sed sciendum, quoniam in tempore primitivo, antequam ec-
clesia per omnes partes orbis propagaretur, incorrupta erant et in-
tegra volumina hebraeorum atque graecorum, procedente¹ vero
tempore, cum admodum christianus populus cresceret et multorum
haereses in ecclesia germinarent, tam ab ipsis iudaeis ecclesiae in-
videntibus, quam ab haereticis hebraica et graeca exemplaria cor-
rupta sunt, sed magis hebraica quam graeca, magis graeca quam
latina. Aug. quoque hic loquitur de antiquis exemplaribus hebraco-
rum et graecorum , Hieron. vero de modernis, quae a multis violata
fuerunt 2. c. 7. Si a. s. Ut a scripturis divinis omne mendacium
abigatur, dictum est, ad antiquiora et veraciora volumina recurren-
dum , et ne quispiam existimaret, utilia mendacia in sacra scriptura
posse irreprehensibiliter contineri, ideo subdit³ , quod nihil auctori-
tatis scripturis canonicis remaneret, si ad eas saltem officiosa men-
dacia admissa essent . Officiosum autem mendacium est, quo alicui
subvenitur et unde nullus laeditur 4. c . 8. Redit ad id, quod coeperat
5
ostendens, quomodo literis episcoporum et expositorum praeponenda
6
est sacra scriptura, i . e . ius naturale, quod scriptura sacra conti-
netur. et per serm . f. s. c. p. i. e . r . scil . de qualitate scriben-
tium 7. c. 9. Noli cet. usque sive C. et A. scriptis dico editis.
ant. p. D. sep., i. e . antequam illi, qui Donatum haereticum imita-
bantur, ab ecclesia praecisi essent, cuius Donati Ciprianus et Agrip-
pinus discipuli facti sunt. Quae autem huius Donati haeresis fuit,
infra C. 24. cap . penult. reperies . si quid aliter, i. e. contrarium
veritati sapitis, hoc q. dom. v . rev, scil. ut sciatis, vos errare, et
faciet vos recte sentire. c. 10. Talis ego cet. Hoc ad tempus Au-
gustini refertur. Sui enim contemporaneis tales esse debebant in
scriptis eius, qualis ipse erat in scriptis aliorum expositorum, ut
sicut Aug. in literis aliorum non tenebatur credere , nisi quod cer-
tum intelligeret, ita et sui coaevi nulla cogerentur de dictis ipsius 10
credere, nisi quae certa ratione vel superiori auctoritate possent
comprehendere 11. Hodie vero nos, etsi dubia dicta Augustini in-

1) P. 1. praecedente. 2) Sic. P. 2, alii sunt. 3) P. 1. sub-

iungit. A. Tr. subiicit. 4) A. etiam ut inde n. laedatur. 5) Omis-
sum in P. 2. 6) Tr. et. 7) A. P. 1. de qua literae scribuntur.
8) P. 1. sive enim contemperantes hii. 9) A. intelligebatur .. cogebantur.
10) P. 1. illius. 11) A. nisi quae ratione certa habebantur.
 Dist. IX . X. 21

venerimus, omnino tamen eis acquiescere debemus, pro eo quod

authentica iam facta sunt. c. 11. Sane q. Ostendit superius, quo-
modo ius naturale scriptis auctorum praeiudicet, nunc etiam qualiter
exemplis sanctorum praemineat aperte . Exempla autem sanctorum
alia imitanda probantur, alia non imitanda creduntur . Illa sunt
imitanda, quae magis continent pietatem, illa vero sequenda non
sunt, quae horrent amplius severitate. Ut autem planum fiat, quod
dicimus, duo ex historia ecclesiastica exempla ponemus¹ quorum
alterum imitandum est propter pietatem, aliud fugiendum propter
severitatem. Legitur quippe in tertio libro , quod , cum post mortem
Domitiani de Pathmos insula Iohannes evangelista Ephesum rediret
. praebens per exempla magna verae poenitentiae et documen-
tum ingens novae in eo regenerationis. Item in octavo eiusdem
historiae libro legitur, quod temporibus Diocletiani et Maximimiani
imperatorum fuit apud Alexandriam quaedam admirabilis et vene-
rabilis femina fidelis pulchritudine pariter et prudentia formosa , cui
erant duae filiae . . iniecere fluentis. Multae enim aliae chri-
stianae et sanctae feminae simili modo sibi exitum paraverunt, ne
virginitatis pudorem violenter corruptae perderent . Ecce de his
duobus exemplis quis dubitet, prius sequendum esse, quod plurimum
mulcet pietate, ut scil. vere et perfacte poenitentibus etiam post
multa et graviora crimina non solum pristina officia restituantur,
sed etiam ad superiora promoveantur. Secundum autem nullo ge-
nere dignum est imitatione , quia quadam impietatis amaritudine
perhorrescit. Quid enim crudelius videtur et magis impium, quam
ut homo occidat se ipsum? Quod quidem in sacris canonibus vehe-
mentissime prohibetur, ut infra C. 23. q. 4. cap. Displicet ,
et q. 5. c. Si non licet , Tu dixisti , Placuit, licet ibi Hier.
casum de violanda pudicitia videatur excipere c . Non est [ e. 17 .
C. 23. q. 5] ; sed qualiter illud intelligatur suo loco dicetur et ideo
hic non dicitur ; sed illa, scil. exempla concordant veritati iuris na-
turalis , quae tantum digniora sunt imitatione, quantum excellen-
tiora sunt pietate .
Dist. X. Quoniam de imperatorum legibus supra mentionem
fecerat et quia ecclesiasticis negotiis necessariae saepe esse videntur,
an ecclesiasticis praemineant constitutionibus, merito quaeritur. Si
ergo leges principum constitutionibus ecclesiasticis in aliquo negotio

1) P. 1. ponemus, Tr. ponam. A. sumamus. 2) e. h. abest a Tr.

3) Tr. sed . . . nat. omittit.
386
22

Summa

Rufini

.
contrariae sunt, omnino postponendae sunt, at ubi evangelicis et
canonicis decretis non obviaverint, omni reverentia dignae habeantur
et in ecclesiae adiutorium assumantur . Illud autem, quod in subiecto
cap. dicitur, scil. quod lex imperatorum eccles. iura dissolvere
non potest [rubrica c . 1. ], non omnino indistincte praetereundum est.
Sciendum ergo est , quod ius ecclesiasticum aliud est merum, solum-
modo ex divina constitutione vel patrum sanctorum descendens, ut
ius decimationum, dioecesium et huiusmodi, aliud adiunctum vel
mixtum, scil. quod ex constitutione humanarum legum pendet, ut ius
praescriptionis et si quae similia. Mera itaque iura ecclesiae leges
imperatorum nulla ratione nec in totum nec in partem valent dissol-
vere. Ea vero iura ecclesiastica, quae de imperatorum constitutio-
nibus pendent, aliqua quidem sunt, quae lege imperatorum in totum
vel in partem credimus posse convelli, quae quidem magis propter
odium quorundam, quam in generalem favorem ecclesiae instituta
sunt, ut praedictum ius praescribendi ; hoc enim ius ecclesiae in
partem quotidie dissolvitur, quando aliqua ecclesia ab imperatore
privilegium impetrat, ne adversus eam ecclesiam alia praescribat .
In totum etiam putamus, quod ius hoe posset exstingui. Si enim
imperator legem daret, ut omnis et omnium praescriptio quantum
ius longi temporis de cetero cessaret, ex tune et deinceps nec ec-
clesia ullo modo praescribere posset. c . 1. Ecce quemadm. Verba
ista Nicolai sunt loquentis de illis duabus auctoritatibus inductis .
c . 4. vel bonos mores, tales seil., qui ad necessitatem christianac
religionis pertineant, sicut est signum crucis in fronte, et huiusmodi .
c. 6. Suse. lib. v . quasi debetis aequanimiter portare, quod vobis
libere quae dei sunt praedicamus arguendo , minando. c. 7. Si in
3
adiut. usque fec. h. P. ap. Hoc tune factum intelligitur, cum erat
Hierosolymis Paulus. Cum enim ibidem populus tumultum in eum
faceret [ut Paucapalea reliqua verbotenus]. c. 8. Quon . idem med.
Istud quoniam in co capitulo continuatur , quod infra reperitur
D. 96. Cum ad verum. c. 9. De cap., etiam subaudi anterio-

rum imperatorum et de capitulis pontificum praed. m., vel ita : ve-

strorum praedecessorum, scil. pontificum, quippe secundum antiqui-
tatis usum hoc dicit, quando imperatores pontifices vocabantur, ut
infra invenitur D. 21. c . Cleros . c. 10. Hoc de illis illicitis

1) Ex Paucapalea. 2) A. Sc. est igitur. 3) esse in P. 1. ad-

ditur. 4) P. 1. continetur. A. X. D. C. VI. cum ad verum. 5) P. 1.
antiquorum. 6) Cf. Paucapaleam .
 223
Dist. X. XI. 23

intelligitur, quae perpetuam prohibitionem habent. Sunt alia multa ,

quae, quamvis fieri non debeant, ex postfacto tamen convalescunt,
de quibus auctoritas praesens non loquitur. c. 11. regulas, quae
s
de fidei articulis et ecclesiastici dispositioni bus agunt: admonitiones ,
quae de moribus instruunt.
Dist. XI. Nunc de consuetudine et usu, an legibus subiician-
tur, an praeponenda sint, ostendendum relinquitur. Quod autem
subiiciantur plerisque auctoritatibus demonstratur. Prima quarum
haec est. c . 1. Usus. etc. porro consuetudo quae legi non obviat,
inconcusse tenenda est, et maxime consuetudo romanae ecclesiae.
c. 2. plena auct. Plena auctoritas illa dicitur, quae in se continet
praeceptum et generalitatem. firmius pro firme vel¹ ) firmiter . c. 3 .
In hoc capitulo docemur, quod nulli a consuetudine romanae eccle-
siae liceat dissentire ; quod de ea duntaxat consuetudine exaudien-
dum est, quam sedes apostolica omni ecclesiae tradidit generaliter
observandam. c. 4. sui mom . , i . e. firmitate. ut v. a. rat., i. e .
ius naturale, aut legem scriptam, i . e . ius constitutionis . c. 5. idem
a. af. p . d. u. scil . illorum trium . Alia littera habet : utriusque
et quibus idem utriusque pietatis debetur affectus, i. c . affectus
utriusque modo pius , scil. propter dominum, cuius sunt instituta , qui-
bus obedimus, et propter nos ipsos, quibus ca observando proposui-
mus. nihil. aest., i . e . nullius aestimationis et momenti esse . despic.
i . e. intente despicientibus . que vel trif. Ordo literae huiusmodi
est : qua scil. scriptura commendavit, i . e. tradidit nobis verba prol.
orat. vel cons. verba dico trifariam digesta, i . e . tribus vicibus
dieta. digesta, i . e. diverso modo 3. super panem et calicem , sicut
in missa secreta reperitur. huc acc. , i . c . praedictis exemplis additur.
myst. trad., i. e . traditione earum rerum, quae aliquid occultum signi-
ficant. silentio, i . e. consuetudine sine verbis vel sine scriptura statuta.
q. publ. ser., i . e . canonica4 . c . 6. Cons, etc. Huic contradicit Au-
gustinus infra D. prox. c. Omnia [ 22 ] ; ibi namque innuit, quod,
quamvis quaedam consuetudo contra fidem non sit, tamen omnino
resecanda est ; sed hie de tolerabili, ibi de superstitiosa et intolera-
bili consuetudine loquitur, sicque omnes auctoritates sequentes in-
telligendae sunt, quae contra illud Augustini capitulum reclamare
videntur. c . 8. aut auct. est script., i. e . canonica scriptura utrius-
que testamenti et conciliorum. traditio, scil. generalis omnium eccle-

1 ) P. 1. Tr. i. e. firmiter. 2) P. 1. 2. A. int. considerantibus.

3) P. 1. 2. dig. -modo abest. 4) P. 1. q. can. omittit.
24 Summa Rufini .

siarum consuetudo, peculiaris instructio, propria cuiusvis ecclesiae

consuetudo . c. 9. Dixerat consuetudinem rectam usquaque servan-
dam fore : sed quoniam inter omnes consuetudines bonas illa potissi-
mum servanda est, quam romana ecclesia sibi et omni ecclesiae ge-
neraliter statuit, ideo de eius auctoritate et observatione in his se-
quentibus decretis interserit. ad fidem, scil. confirmandam eius rei .
eccl. cath., i . e. romanae. c. 11. aut introduci aliquid, unde scil .
generali constitutioni detrahatur . null. inst. eccl. n. eos etc. Falsum
hoc esse videtur, cum Paulus omnem regionem Italiae usque ad Illy-
ricum mare, sicut ipse idem testatur, repleverit evangelio, quin immo
missus est ad omnes gentes praedicandas. Inter quas ecclesias ipsum
primum instituit. Deinde nec successor Petri Paulus ullo modo fuit,
cum et ante quam moreretur Petrus vel gentes instrueret Paulus
ecclesias in gentibus instituerit, et eodem die uterque martyrii triumpho
fuerit coronatus . Ad quod respondi potest, quod Paulum quodam-
modo Petrus instituerit sacerdotem, non quod ab eo primum insti-
tutus et ad praedicandum missus fuerit, sed quoniam auctoritatem
et confirmationem dicendorum a Petro apud gentes accepit ,
sicut in actibus apostolorum invenitur. Vel : Paulus, qui has eccle-
sias ordinavit, dici potest successor Petri non consequentia temporis
sed minoratione dignitatis ; licet enim pares essent merito, prae-
cellebat tamen Petrus superiori primatu potestatis . alius apostolus,
i . c. contrarius, sicut illud ad Cor.: Si quis vobis aliud evangeli-
zaverit, i . e . contrarium, anathema sit. Vel forte idem apostolus
dici valent Petrus et Paulus, non personarum unitate sed praedi-
candi instituendique identitate, unde in romana ecclesia eodem sigillo
effigies utriusque imprimitur. peregr. serm ., i. e. non canonicis vel
authenticis. ad inform. quantum ad ea, quae non sunt instituta vel
ad reform³ . et satis h. c. h., i . e . pro certo crederem quod suffi-
ceret ad informationem et reformationem ecclesiae tuae, nisi tua
dilectio, subaudi, dixisset, i. e . utile indicasset, nos de al. cons.
aut esse alt. q. re etc. Huic obviat quod in prox . D. habetur No-
vit [c . 10] . Dicit enim ibi Gregorius, quod , sive in romana ecclesia
sive in alia consuetudo quae magis deo placeat invenitur, etiam in
Anglorum ecclesia fundetur; sed qualiter hoc intelligendum sit, pa-
ragraphus subiectus determinat.
Dist. XII. Quod a. etc. Dictum erat, quod nulli praeter con-

1 ) P. 1. minoritate. P. 2. auctoritate. 2) Tr. dicuntur. 3) A.

quant. ad ea q. inst. fuerunt.
 Dist. XI. XII. 25

suetudinem romanae ecclesiae faciendum est . Sed ne hoc omnino

absolute intelligatur, determinat , quod cum discretione iustitiae ali-
quando secus fieri licet. Ubi adhuc etiam additur de servanda bona
consuetudine et maxime in officiis , ut nulli ecclesiae praeter monasteria √
liceat aliter officia celebrare, quam in sua metropolitana sede celebra-
tur. Quod, videl. novitates inducere et consuetudines alterius ecclesiae
quam romanae servare, nulli facere licet absque discretione iustitiae.
c. 2. Praec . . . instituta i . e . statuta. pont. causa, i . e . causa
episcoporum de depositione eorundem. Quae causa depositionis, etsi
per episcopos et metropolitanos cognosci et examinari possit, tamen
definiri nisi per sedem apostolicam vel cui ipsa iniunxerit non po-
test, ut j . C. 2. q. 63. et aliis quampluribus locis canonum in-
venitur. Si autem invenitur alicubi, quod per coepiscopos aliquis
-
episcopus depositus sit sicut in C. 2. q. 1. Primates [5] et q. 7 .
Lator Nem. [44] invenitur, vel in eo casu illud intelligemus,
ubi speciali privilegio romana ecclesia aliquibus archiepiscopis
suorum suffragancorum exauctorationem indulsit vel, cum factum
cognovit, ex dispensatione toleravit. omnis relatio s. rel., i . e . cum
de religione aliqua controversia ulla nascitur , illa dubitatio referri
debet ad sedem apostolicam. c . 3. Reducit se G. ad id, quod ince-
perat per alias adhuc auctoritates ostendens, consuetudinem esse
tenendam, quae non est naturali iuri et constitutioni contraria . c. 7 .
ad sollicitudinem s . r., i . e . sollicite corriget illud . c. 8. Apud epi-
scopos Numidiae inter alias consuetudines hoc longo usu fuerat usur-
patum, ut multos de Donatistis ab haeresi redeuntes cum ad ordi-
nem episcopi perducerent, etiam in primatus culmine sublimarent ;
quod hic reprehendit Greg. dicens quod, quamvis possent in ponti-
ficio ex misericordia persistere, non tamen debent ullatenus primates
esse. etiam cum , i . e . quamvis , ordo eos def., i . e . licet sint in eo
ordine, unde bene possent ad primatum promoveri , nisi prior haeresis
impediret ; puta sunt presbiteri vel episcopi. c . 9. cons., bonae scil .
c. 11. Hic subaudiendum est quod reperitur in superiori parte eius
libri, unde hoc capitulum excerptum est, scil. Nosse te volo , et
insistatur litterae sic : nosse te volo illa commendata esse nobis et
statuta retineri, i. e . ut retincantur, illa inquam, quae scripta non
sunt, sed tradita custodimus , quae quidem toto orbe terrarum
1) P. 1. 2. omittit. 2 ) In textu editionis decreti non est. 3) A.
ut infra causa III. q. III et in aliis . . reperitur. In P. 2. c. II. III. et
IV. Unde probatur, c. 2 editionis (paleam) non habuisse. 4) Tr.
quae traditione custodiuntur.
 26
26 Summa Rufini .

observantur, tradita dico. datur intelligi vel ab episcopis etc., i. e.

cum dixi : tradita, non est intelligendum tradita a quibuslibet, sed
solummodo ab ipsis apostolicis vel plenariis etc. quod alii iei . sabb.
Hic dicit Aug., quod liberum est ieiunare in sabbato vel non ieiu-
nare, cum Innoc. papa ieiunandum statuat j . de cons. D. 3. Sab-
bato [ 13 ] . Sed Innoc. romanis hoc suadet, quibus consuetudo iam
est sabbato ieiunare, hic vero dicit Aug., generaliter hoc necessa-
rium non fore . c. 12. non humanis praes. subi . Quod quidem ¹
hoc forte tempore verum est ; aliter autem priscis temporibus
erat, quando scribarum et pharisaeorum traditiones sequebantur ; unde
dominus dicebat eis : Quare et vos transgredimini mandatum dei
propter traditionem vestram. c. 13. In isto cap. dicit , quod olim
omnes cuiusque provinciae eundem modum et ordinem officiorum
.
tenere debent, quem in sui metropolitani sede cognoverint observari,
monasteria vero ab hac consuetudine exclusa sunt, quibus licitum
est, secundum suam regulam officium celebrare ; quod ibi dicitur.
Abb. s. . . . cet. off. publ. Non ita hoc exaudias, quasi privata
officia tantum secundum propriam regulam sit liberum monachis
facere, et publica debeant cantare secundum quod in metropolitana
ecclesia celebrantur, sicut quidam desipientissime aestimave-
runt, sed officia publica solummodo clericorum dicit, a quibus solis
et non a monachis secundum antiqua statuta publica officia iussa
sunt peragi. ut j . 16. C. q . 1. reperitur. Est ergo sensus : officia
cetera utique ab officiis monachorum, scil . publica, non liceat ipsis
clericis.
Dist. XIII. Item ado. Demonstravit superius, quomodo ius
naturale differat a constitutione et consuetudine dignitate, nunc ape-
ritur, qualiter ab eisdem discrepet sententiae rigore ; quippe contra
ius naturale exaudias , quod ad praecepta et prohibitiones nulla dis-
pensatio toleratur, quod in illo capitulo insinuatur, quod ait : Ceterum
consuetudini et constitutioni proprius saepe rigor subtrahitur, ut
infra habetur Sicut quaedam¹ . Nisi duo mala ita urgeant ut
alterum eorum necesse sit eligi (principio). Ita dicit hic Magister
Gratianus quasi aliquis sie perplexus sit aliquando inter duo mala,
ut non possit vitare alterum, quin delinquat. Exempli causa : Iuravit

1) Tr. etiam. 2) A. Istud c. dicit. 3) In Tr. proprius abest.

4) Est dictum ad c . 1. D. 14. et c. 2 ibidem ; illud autem in editione
differt. 5) P. 1. Sic dicit hic. 6) A. m. gg quasi aliquis perplexa
sic sit inter.
 Dist. XII. XIII. 27

quidam homo interficere fratrem suum. Hic iam perplexus adeo

est, ut, si vult declinare maius, scil. fratricidium , necesse habet
peccare in minori, hoc est in periurio, ut scil. quod in iuramento
statuit effectui non concedi¹ . Sed si inevitabile est, cum in huius-
modi mortaliter non peccare, non est ei imputandum 2 ad gehennam
quod mortaliter peccat. Quin immo dicit Aug.: Quis peccat in eo
quod caveri non potest ? Item homo iste, quem inter duo mala per-
plexum esse fateris, nihil aliud iuravit, nisi interficere fratrem suum,
et in eo, quod non facit hoc, abstinet a malo, abstinere autem a
malo bonum est : ergo non adimplere hoc, quod iuravit, bonum est ;
ergo ex eo, quod non adimplevit iuramentum, nequaquam peccat.
Item hoc facere quod iuravit, aut malum est; aut non est malum.
Si non est malum, cum nihil aliud iurasset adimplere, nisi illum
interficere, ergo 3 non est malum eum interficere. At hoc falsum
est, ergo malum est, eum adimplere quod iuravit . Vel si non est
malum , ergo in eo, quod non solvit quod iuravit, non peccat, ergo5
potest sine peccato vitare homicidium . Cum itaque inter nulla alia
conclusus sit, nec inter aliqua peccata perplexus est, quin effugere
omne peccatum possit. Item. Amplius praeceptum est, ut malum
quod iurat quis non adimpleat . Ait enim Isidorus : in malis promis-
sis rescinde fidem; quod incaute iurasti ne facias, in C. 22. q.
4. [c . 5. ] et sicut in eadem quaestione in pluribus auctoritatibus
reperitur et maxime in illo cap. Si aliquid forte [ c . 16. ] . Item
definitio [ c . 17. ] . Item Si mulier [ c . 21. ] . Si praeceptum est non
adimplere, ergo non adimplere ) non est peccatum. Amplius : Da ali-
quem iurare , se facturum aliquod peccatum mortale, quod minus
sit periurio, puta fornicationem simplicem, si nunc dixeris, hune inter
crimen periurii et fornicationis esse perplexum, eligendum est ei quod
est minus, scil . peccatum fornicationis, et vitandum maius, videlicet
periurium ; quod, quantum sit a ratione devium nobiscum etiam
molendinarii recognoscunt. Sic itaque nullus ita perplexus
est inter duo mala, quin possit vitare peccatum, dico mortale, nam
veniale forte aliquando oportet ipsum incurrere . Quomodo igitur
haec duae sequentes auctoritates interpretandae sunt multaeque aliae,

1) P. 1. contendit. P. 2. commendet. 2) P. 1. eum putandum . .

qui. 3) ergo ... interficere deest in P. 2 . 4) P. 1. rel . . malum
omittit. 5) P. 1. et pot. vitare hom. P. 2. iurare hom . Tr. facere hom.
6 ) Editio Friedbergii habet novisti. 7) P. 1. omittit ergo non ad.
Idem: de aliqua i. 8) P. 2. Ampl. Dicitur aliquis iurare se fact. al.
28 Summa Rufini.

quae in C. 12. q. 4. inveniuntur , in quibus omnibus de per-

plexitate homicidii et periurii et aliorum talium aperte disseritur ?
Sed notandum, quod periurium tribus modis dicitur : falsa scil. iura-
tio, cum quis iurat esse vel fuisse quod non est vel fuit, et est reatus
periurii, unde Augustinus : paratus es iurare falsum, antequam iures
periurus es ; ---- et transgressio iuramenti, quando videlicet quod quis
iuravit non adimplet statuto tempore vel, si tempus statutum non
est, data opportunitate . Dicitur quis esse perplexus inter homici-
dium et periurium, non dico reatum, cum iam illum incurrerit in-
caute iurando, nec falsam illam iurationem, cum illud quod iuravit
adhuc pendeat de futuro contingente, sed transgressione iuramenti ,
quae omnino sine culpa est, cum id quod per se illicitum est
iuratur . Falsa vero iuratio tune solum culpa caret, cum dolus non
adhaeret. Reatus autem periurii semper peccatum est. Denique
dicitur aliquis inter duo mala vel peccata esse ligatus, non utique
reatus criminales, sed talia quae in suo genere mala vel peccata
sunt. Haec autem expositio adiuvatur ex illo cap . luravit Da-
vid ut infra C. 22. q. 4. c. 1. minori nexu n. o . , quod in suo
genere minus peccatum est, et sic cetera quae in hunc modum di-
cuntur intelligenda sunt¹ . c. 2. Nerri t. L. Diabolus Leviathan
dicitur, i . e . serpens in aquis, quia in mari seculi volubili versatur
astutia . L. vero interpretatur additamentum eorum, quorum, scil .
hominum nisi quibus in paradiso semel culpam praevaricationis intu-
lit et hucusque persuadens mortem quotidie adiungit. Testiculi Le-
viathan suggestiones diaboli sunt, quibus velut testiculis in hominibus
peccata generat . Nervi autem testiculorum sunt calliditates sugge-
stionum ; hi nervi perplexi dicuntur, quia his nititur diabolus, ut
homines peccatis illigentur, quia argumentis suggestionum illius illi-
gantur , quibus hominibus subaudi inventis implicatis, scil. deli-
etorum perplexitate. Ecce quidam hic in mola esse dicitur, qui huius
seculi volubilitatem imitatur . alius cuncta hic in lecto vult quies-
cere, dum huius mundi curas a se nititur amovere. alius pensat iste
tertius in agro esse expetit, deinde adepta dignitate subditos colere
vomere praedicationis quaerit. Beomoth. B. ex hebraica voce in
latinum animal sonat, et notat diabolum, qui pro merito suo de
coelis ad terram cadens ut animal brutum effectus est " . minora
semper elig. Debet itaque primus subtiliter ita agere , ut non prodat

1) A. intelligantur. 2 ) Ex Paucapalea. 3) omissum in Tr.

4) A. dicuntur . . . imitantur. 5) P. 1. lingua. 6) Ex Paucapalea .
 Dist. XIII. XIV. 29

occultum adulterium, nisi velit illud secreto eius sacerdoti indicare,

qui eum privata conventione corrigat, sicut est j . C. 22. q. 5.
cap. Hoc videtur [ c . 8] , et exstinguat, quantum potest salva
anima propria, conatum homicidii ; quod quidem faciet, si ei , contra
quem paratur homicidium, vel alii sibi noto illud intimet, non occi-
suri determinando personam, sed adversus tale discrimen suadendo
cautelam. Sacerdos autem praecipienti sibi malum acquiescere nulla-
tenus debet, ut est j . C. 11. q . 3. c . Non enim semper [ 92 ] ;
tertius debet omnino temporalem dignitatem relinquere et se aspera
poenitentia macerare, ut est j . C. 1 q. 1. Si quis neque sanctis
(c. 115). propt. forn . vitandam 2.
Dist. XIV. c. 1. Quod ait. Illam tangit historiam, in qua
legitur [ex Paucapalea]. si a . pert. hom. Quamvis Loth perturbatus
hoc fecerit, unde imitandus non est, tamen respectu hospitalitatis , quae
etiam apud barbaras gentes inviolabilis est, ex hoc plurimum commen-
datur ab Ambrosio in C. 32. q. 7. c. Offerebat [ 12 ] . c . 2³. Sicut q. s.
Non solum de scriptura N. T. hoc intelligendum est, quae ex nulla dispen-
satione potest convelli, sed etiam de quibusdam institutionibus eccle-
siasticis. Institutionum namque ecclesiasticarum, quae in decretorum
serie continentur, aliae sunt concilia patrum, vel illa scil . maiora :
Nic. Constant. Ephes. Chalced ., vel cetera minora, aliae sunt ca-
nones apostolorum, aliae decreta pontificum, aliae auctori-
tates expositorum. Illa ergo quatuor maiora concilia et canones
apostolorum in nullo casu mutari possunt, nisi quando rigore magno
aliquid statuunt in personas. Sic concilium Nic . statuit, nullum bi-
gamum debere fieri clericum iuxta illud Cognoscamus D. 34 .
Hodie autem bigamus etiam in subdiaconatum ordinari potest ; unde
illud Lector in eadem D. Similiter in canonibus apostolorum san-
citum fuerat, ut presbyter fornicationem faciens deponeretur ; nunc
autem ex misericordia tantum supenditur et post VII annorum
poenitentiam in gradum pristinum reformatnr , ut est j . D. 82 :
Presbyter. Quod vero practer hunc casum supradictas constitu-
tiones dicimus immutari non posse, exaudiendum est in praecep-
tionibus. Secus enim est in permissionibus. Permisit namque Nie.
synodus, ut sacerdotes suis utantur uxoribus iuxta illud Nic . D.
31 , hodie tamen apud nos prohibetur, ut in cadem D. plerum-

1) P. 1. quam .. aliis sibi nota .. indicet. 2) P. 1. 2. vitanda

sunt. 3) Ab hac voce usque in finem distinctionis omnia desunt in
A., P. 2.
30 Summa Rufini.

que reperitur. Denique minora concilia, decreta pontificum, aucto-

ritates expositorum, auctoritate speciali summi¹ patriarchae, causa
faciente immutari possunt. dubia f. aut, i . e . obscura, nec decretis
sanctorum patrum, maxime IV. conciliorum. Sed qualiter adversum
non facimus illis conciliis, quandoque illa dicunt, non debere ordinari
bigamum, nos autem ordinemus ? Sed notandum, quod patres, cum
ex rigore aliquid statuerunt, tacita intelligentia subiunxerant : nisi
dispensatio ecclesiastica aliter ex misericordia providerit ; quippe
misericordiam mavult deus quam sacrificium , quia misericordia su-
perexaltat iudicium.
Dist. XV . Hactenus differentiam inter ius naturale , constitu-
tionis et consuetudinis demonstravit, nunc ecclesiasticae constitutionis
originem et auctoritatem aperit , ubi primum de generalibus conciliis
et post de opusculis , quae a romana ecclesia suscipiuntur, dicit .
c. 1. Canones . . sec. p. ab. symb. Sin, i. e . simul, bolus i . e.
frustum vel pars, inde dicitur symbolum quasi multarum partium,
i . e . capitulorum in unum collectio. In eo enim symbolo, quod ab
apostolis editum est , uniuscuiusque apostoli propria capitula re-
periuntur, et sic de aliis symbolis . Vel melius dicitur symbolum
quasi simul embolum, i . e . authenticum 3. Ex eo namque, quod
quisque in suum capitulum ponebat, totum simul symbolum accres-
cebat, unde et annus embolismus dicitur, i . e. accrescens. Ephes. p.
Hoc ideo dicit, quia et secundo est congregata synodus Ephesi, sed
prior principalitatem obtinuit. fidei nat. i. e . articulos fidei, q.4
gesta in op. cond. c ., non isto decretorum volumine, sed in libro
etymologiarum.
Dist. XVI. Ap. quoque can. In hac distinctione satis intri-
cata contrarietas ponitur. Postquam enim magister praemittit aucto-
ritate Isidori, canones qui dicuntur apostolorum recipiendos non
esse, subiungit contraria. Ubi primum ostendit, LX. sententias
apostolorum esse recipiendas, postea dicit tantum L recipiendos fore,
deinde octoginta quinque . Sed cum primum dicit Isidorus , cano-
nes qui dicuntur apostolorum non recipi , non de his hic intelligit ,
quos apostoli fecerunt, sed de his qui a pseudo-apostolis sub nomine
eorum editi fuerunt ; LX vero sententiae apostolorum , de quibus
Zepherinus dicit, aliae intelligendae sunt ab ipsis generalibus cano-
nibus apostolorum, quorum canonum L tantum capitula recipiuntur,

1) P. 1. auctoritates spiritualis summa. 2) P. 1. dictum. 3) A.

P. 1. acrementum. 4) Reliqua desunt in P. 2.
 Dist. XIV. XV. XVI. 31

sicut Leo papa testatur. Illud vero , quod in sexta synodo legitur,
ut rata habeantur LXXXV capitula canonum apostolorum, intelli-
gendum est secundum illud tempus , quo certa illa LXXXV capitula
habebantur. Ceterum procurrente tempore quocunque modo perdita
XXXV in desuetudinem abierunt et tantum L remanserunt, quae
sola , quamvis ab haereticis sub nomine priorum XXXV alia addita
sint, a sanctis patribus recepta sunt. Vel forte illa XXXV capitula
olim a quibusdam patribus apocrypha habebantur, moderno autem
tempore, cum ab omnibus recepta fuerint, pro auctoritate summa
observantur, quod in illo cap . demonstrat Isidorus. Nos scil. non¹ L,
quoniam nusquam ostendit, L canones non esse recipiendos, sed hos,
i . e. canones qui dicuntur apostolorum non recipiendos etc. c. 1 .
inter apocr. deput. apocrypha graece, latine secreta, hinc liber
apocryphus , i . c . secreto legendus non in publico, vel cuius auctor
ignoratur. Inde est, quod virgo in hebraea alma, graece apocrypha,
latine similiter, quia virga secreta debet esse ² . c. 3. Clementis . .
itiner. , i. e. liber, quem composuit Petrus vel Clemens de his, quae
fecit Petrus per diversa loca tune agendo et praedicando ; vel quem
composuit de itinere, i. e. de actione huius mundi. orthod.3 f. orthos
enim graece, i . e. rectum, doxa, i . e. gloria, unde dicitur orthodoxa
fides, in qua recte gloriamur. c. 4. Isid. propter eor., i . e. apo-
stolorum auctoritatem. primus ordo d. c . c. i ., i . e. in primo ordine,
hoc est in liminari pagina huius libri, quem ego condidi, ubi con-
tinentur canones inserti, qualiter fuerint celebrata vel sint celebranda
concilia. breviar. est interp. Breviarium hic dicitur brevis summa ,
ubi breviter conciliorum capitula vel gesta continentur ;
illud dico breviarium , i . e . summa, sequens ordinem suum, nam eius
concilii vel canonis capitulum primum est in ordine libri, quod vel
qui primus fuit tempore aut auctoritate . dict. ad c. 5. Sed dub..
ait e . ep., in sexta synodo existens . c . 6. Habeo . . contra e. q.
d. unam operat. e. et v. in Ch. Hi haeretici asserebant, Christum
solum operatum esse secundum hominem opera infirmitatis, i. e.
comedere, ambulare, sedere et his similia, opera virtutis, velut mor-
tuos suscitare, super aquas ambulare, fantastica et non vera fuisse
adstrucbant, affirmabant quoque, non nisi voluntatem humanitatis in
co fuisse, non autem divinitatis . (§ . 3. ) Item s. syn. sexta . Prae-

1) P. 1. omittit. 2) Ex Paucapalea . 3) In P. 2 ab hoc loco

usque concilia (ante breviar.) deest. 4) P. 2. quod vel primum. A. Tr .
omittit aut auct. 5) Desunt in P. 2. A. in VII.
 2323

.
Rufini
Summa
1
dicta repetit, ut de numero canonum in eadem synodo constitu-
torum adiiciat. contra mono . monos, i. e. unus, thelon voluntas
dicitur, inde dicuntur monothelitae illi, scil. haeretici, de quibus
supra posuit, qui unam voluntatem in Christo esse dogmatizabant.
c. 7. Quaeritur hic, quomodo recte dicatur VI synodus congregata
sub patre Iustiniani, V. vero sub ipso Iustiniano, cum prius fuerit
illa , quae sub patre congregata est, quam ea, quae sub filio cele-
brata est. Sed hic V. et VI. dicitur synodus non serie temporis ,
sed ordine auctoritatis . Illa enim, quae sub Constantino patre Iu-
stiniani facta est, quamvis prior tempore esset, quam illa, quae sub
Iustiniano peracta est, tamen , quia minoris dignitatis et auctoritatis
fuit, quam illa, ideo dicitur VI. et illa V. c . 8. Item ex libro diurno,
i. e. ex illo historico libro, in quo de unius diei tantum gestis agi-
tur. Ut enim ait Isidorus in libro etymol .: Triplex historiarum
genus est, annalis , kalendaria et ephemeris. Annales , ubi agitur de
rebus singulorum annorum ; kalendaria appellantur, quae in mentes
singulos digeruntur ; ephemeris dicitur unius diei gestis . Hoc apud
nos diarium sive diurnum vocatur. Namque latini diurnum, gracci
ephemerida dicunt. Vel liber diurnus dicitur, quia per unum diem
compositus est vel quia per diem unum totus legi potest. Sancta
octo Chalced. quintum et VI hoc ideo dicit, quia forte quater
prius congregati patres apud Chalcedonam fecerunt concilia, quae
tantae auctoritatis non fuerunt, quantae ca, quae fecerunt quinta et
sexta vice congregati . Similiter intelligendum est de Nicaeno primo
et Constantinopolitano octavo. It. Nic., i. e. secundum Nicaenum
concilium³ unum apicem cet.; de articulis fidei maxime exauditur.
c. 12. Septuag. cet., secundum decreta omnium episcoporum , apo-
cris., i. e. vicariis vel legatis .
Dist . XVII . In distinctione ista continetur, quod concilia abs-
que auctoritate romani pontificis celebrata vigorem non habeant.
Sciendum autem, quod conciliorum alia sunt generalia vel univer-
salia, alia sunt provincialia sive particularia. Item auctoritas ali-
quando generalis, aliquando specialis intelligitur. Et generalia qui-
dem concilia intelliguntur ea, quae metropolitanorum et episcoporum
plurimorum ex diversis provinciis et regionibus convenientium prae-
sentia celebrantur ad nova statuta facienda vel ad maiora difficilio-

1) In P. 2. praed. . . . adiic. deest. 2) A. P. 1. 2. Const. septimo

et Constantio patre VIII. 3) It. N. . . . conc. deest in P. 2., item
Sept.... episcop.
 Dist. XVI. XVIII. 3333

raque negotia terminanda , puta fidei quaestiones, particularia vero

sive provincialia illa sunt, quae praesentia metropolitani vel aucto-
ritate a comprovincialibus episcopis per annos singulos fiunt non ad
nova condenda , sed ad prava corrigenda et quae sunt statuta con-
firmanda. Denique generalis auctoritas vel licentia in ea re intelli-
gitur, quae ita primum speciali auctoritate vel licentia iudulta est, ut
postmodum semper exerceri valeat pro tempore, loco et causa , sicut
quando iste in sacerdotem promovetur, speciali et nova licentia vel .
auctoritate ei conceditur, ut postmodum, quandocunque voluerit, se-
cundum tempus tamen et locum et causam dicendae missae officium
exequatur. De qua generali auctoritate vel licentia intelligetur illud
quod est s. D. 64. cap. Ordinationes , item quod in D. 80. in-
venitur c. Non debere. Ibi namque dicitur, quod presbyteri nihil
agant sine praecepto episcopi. Quodsi de speciali auctoritate hoc
exaudiendum esset, toties necesse esset, eum ab episcopo licentiam
petere , quotiens missam proponeret cantare . De speciali auctoritate
habemus, quod metropolitani, quamvis causas episcoporum cognoscere
valeant, non tamen definire possunt sine auctoritate scil. speciali
romani pontificis , ut j . C. 3 . q. 6. c . Quamvis liceat reperitur.
Quippe si de generali auctoritate ibi intelligendum esset, iam eadem
ratione non liceret eis cognoscere sine auctoritate romani pontificis
generali scil. Ergo generalia concilia non licet facere absque au-
ctoritate speciali romani pontificis, provincialia vero, quamvis absque
speciali auctoritate apostolicae sedis celebrentur, non tamen praeter
generalem eius auctoritatem praesumuntur, quia semel eius auctori-
tate est confirmatum, ut unaquaeque provincia concilia anniversalia
celebret . Cum autem ad concilium ventum fuerit prius ea tracten-
tur³, quae ad emendationem vitae et ad severitatem regulae ani-
maeque remedia pertinent, et postmodum si quae causae sunt et
altercationes inter episcopos vel reliquos clericos, discutiantur et
terminentur, ut B. 1. I. cap . In primis placuit ( I. 58 ) . c. 3 .
Huic. s. s. c. Concessa soli romanae sedi dicit auctoritatem congre-
gandorum conciliorum, depositiones episcoporum et huiusmodi , quae
nulli usurpare licet sine eius consultu . c. 4. Nec lic. Non dicit
particularem, scil. provincialem , sed particularem synodum eam
vocat, quae post illa generalia concilia, quae iam a patribus facta
sunt, ab aliquibus pro novis statutis condendis sine conscientia papae

1) P. 2. intelligendum. 2) celebraret. A. P. 1. 2. 3) P. 1 .
postea tractentur ea. 4) A. prov. i. e. part, ad aliqua n. st. prom.
v. Schulte , Summa Rufini. 3
 桌
34 Summa Rufini.

usurpantur ; vel part., i . e. provincialem ad aliqua nova statuta pro-

mulganda. c . 51. maiores a. et diffic. quaest . quae per alios ter-
minari non possunt. c. 6. Conc. sac. , i. e . episcoporum . decreta

i. e . statuta. per prov . quot. , i . e . per singulos annos, statuta dico .

legibus eccl., i . e . secundum leges ecclesiasticas. legite ins. si us-
quam inveniri poteritis , quasi non potestis . ad consult. Consultatio
est, quando iudex de aliquo negotio disputat et principem, quid
super eo iuris sit, interrogat . §. Hinc. etc. Sym. p. s . a imp. sit
immunis ab h. opp. etc. Hoc contradicere videtur ei , quod est in
C. 2. q. 7. c . Item cum Bal . [ diet. ad c . 41 ] . Ibi enim dicitur,
quod Symmachus papa ante expoliatus prius restitutus est, ut postea
accusantium propositionibus responderet. Sed illud ante intelligitur
in eadem synodo factum ex humilitatis utique dispensatione, post-
modum vero non iam ita revelata calumnia adversariorum sancti
patres illud quod hic dicitur statuerunt, et hoc poteris scire , si
librum conciliorum , unde hoc sumtum est, volueris legere . mis.
cons. non ex rigore tractentur, nam ex rigore depositione merentur,
ut infra idem papa C. 8. q. 6. c . Nonne directa , in quo scil .
statuit eos manere censuram . § . Illud de cler. . . et in a . syn., de
qua infra in D. 96 habetur c . Bene quidem n. f. v.
Dist. XVIII . c. 2. De conc . ig. Hic agitur de conciliis pro-
vincialibus , ubi ostenditur, quibus temporibus in anno fieri debeant,
scil. primum ante dies XL, secundum circa tempus autumni [in
c . 3. ] , vel iuxta aliorum locorum consuetudinem primo post tertium
hebdomadam paschalis festivitatis, secundo idibus Octobris [in
c. 4.]. Cum autem ad concilium episcopi vel alii clerici venerint,
nihil eorum, quae ferunt, ab eis metropolitanus exigat, et qui voca-
tus venire noluerit, aut rationabilem excusationem ad synodum per
literas dirigat, aut a communione omnium , praeterquam ecclesiae
suae, usque ad aliud concilium privatus existat. Postquam vero
concilium peractum fuerit, infra sex menses unusquisque episcopus
abbates et clericos suos convocet, et quid in concilio actum sit ,
indicet. [rubrica c . 2. ] u . s. bini cone. p. a. In sequenti capitulo .
(7) . Quon. quid . dicitur, quod semel in anno fieri deberet. Sed

1) deest in P. 2. 2) P. 1. omittit. 3) P. 1. potestis.

4) decreta i. e. st. usque ad hoc verbum deest in P. 2. 5) Ex Pauca-
palea. 6) Syn. a. 501 , ex qua sumtum est, invenitur in Coll. Dionysio-
Hadriana. Cf. Maassen Geschichte der Quellen I. p. 448 et 286 . 7) P. 1. 2.
infra est . ... scil. statuta. 8) A. tractatum fuerit.
 Dist. XVII. XVIII. 35

illud praeiudicat isti et aliis, quae sequuntur. Vel illud locale est
pro latis scil. provinciis, de quarum extremis finibus episcopi semel
tantum in anno convenire possunt. frat. tam. Hoc ideo dicit, quia .
iste episcopus in Thessalonica primas fuerat constitutus, qui supra
metropolitanum esse cognoscitur . c. 3. simultat. simultas dicitur
privatum odium. c. 4. quie dies, i . e . mensis synodoches ; nam
apud graecos est hyperberta mensis dec. inv., apud nos autem
december est decimus, apud hebraeos 3 ianuarius. quibus de o. c. in
provinciali concilio terminandis. c. 6. in suis civ . const. consisten-
tes4. c. 7. propter fatigationes scil . vitandas . absque neces. Refert,
an episcopum detineat necessitas, quae sit in damno vitando vel lucro
captando ; si in damno ecclesiae vitando, excusatur necessitas, si in lucro
captando, non est excusabilis , non enim unius utilitas plurimorum utilitati
praeferenda est , ut habetur j . C. 7. q . 1. Scias frater ( c . 35) .
soleat quadruplum. Alibi dicitur, quod non debet ecclesia cum aug-
mento recipere, quod de terrenis rebus videtur amittere : infra C. 12 .
q. 2. Fraternitas ; sed illud ex mansuetudine, hoc autem ex rigore.
Vel sicut quidam aiunt in odium rapacitatis iudex , quantum in se
est, debet cogere metropolitanum, quadruplum solvere , ille tamen
non debet nisi simplum recipere. c . 8. De eulogiis . Eulogia dicit
manualia numera, quae solebant episcopi vel clerici metropolitano
ad synodum ferre et dicuntur eulogia quasi boni sermones ; cum
enim quis huiusmodi dona portat, sonora voce ei benedicitur et
pleno ore salutatur. venire obtrect., i . e . contradicent. c. 10. eccl.
com. debent esse cont., i . e . tantum ecclesiae suae communicabunt .
Hoc contradicere videtur ei, quod alibi dicitur, quia, si episcopus
vocatus adire noluerit, ita communione sit privatus, ut nec in sua
nec alterius ecclesia communicet, in C. 4. q . 5. Quisquis ep . Sed
ibi de accusato, hic de eo, qui propter aliud vocatus est, agitur.
c. 12. a com. fratr., scil . coepiscoporum. c . 13. ac praev . regia.
Ex hoc quidam habere volunt, quia, si imperator vocaverit aliquem
clericum et postea eum vocaverit apostolicus, primo imperatorem
adire debeat, postea apostolicum. Sed longe alia ratio est in apo-
stolico , alia est ratio in metropolitano ; metropolitanus quippe pro
secularibus principi subiacet, summus vero pontifex in nullo ei
subest. Nec de alio episcopo hoc intelligendum est , nisi de eo ,

1) Tr. primo. 2) P. 1. hyperbentia. 3) A. illos. 4 ) ad

c. 6. deest in P. 2. 5) P. 1. referre. 6) P. 2. Tr. 1. aliter sentien-
dum in ap.
36 Summa Rufini .

quem ab imperatore comitatum habere constiterit¹ .

c . 15. nulli autem episcopo liceat cet. Metron, i . e. mensura, polis
civitas, inde dicitur metropolis concilia episcoporum, scil. civitas vel
sedes episcopalis, cui ad mensuram certam civitates vel episcopi
sunt traditi, XI . scil . aut minus X. , ut j . C. 6. q. 3. cap . Scitote2.
Quod vero dicit : concilia, episcoporum intelligendum est ; aliorum
enim clericorum concilia per singulos annos episcopus quilibet in
sua parochia debet celebrare, ut habetur ex concilio Bartilonensi,
cap. Annis singulis episcopus in sua dioecesi concilium faciet de
suis clericis et abbatibus , nec non discutiat adulteros clericos et
monachos 3." c. 17. cunctam dioec. Dioecesis grece, latine sonat
gubernatio episcopalis, ad exemplum nimirum familiae, quae guber-
natur ab uno rectore, sicut dioecesis ab uno pastore . Dioecesis quo-
que dicitur territorium cuiusque baptismalis ecclesiae 4.
Dist. XIX . Supra de auctoritate canonum egit, hic de mo-
mento decretalium epistolarum tractat ostendens , eas eiusdem auctori-
tatis fore, cuius et canones, propter primatum romanae ecclesiae,
de quo etiam hic mentionem facit. Sunt enim decretales epistolae,
quas ad provincias vel personas pro diversis negotiis sedes aposto-
lica direxit ; quae cum devotione sunt custodiendae, nisi praeceptis
evangelii vel decretis sanctorum patrum inveniantur adversae , sicut
epistola illa Anastasii Secundum , cap . 8. infra . c. 1. Quamq.
quidam vestr. hoc scil . haud illa inter can. beati Leonis, ut infra
C. 25. q. 1. Omnia decreta. inquiens epist. decr. ut supra D. 15 .
cap. ultimo invenitur. c. 3. quod de talibus lex rom. st. def.,
i . e. nobis dare licentiam definiendi. irrefrag. a subditis observ., nisi
ipsa eadem causa faciente rursum aliter statuat . c. 5. Nulli .. non
dub., i. e. non debet dubitari . a quoq. quia maioris etc. , hoc contra
ecclesiae praelatos dicit . c. 6. In can. . . inter quas, scil . scri-
pturas. illae ep. m. q. e. a. s. meruit habere. et ab ea ipsae eccle-
siae meruerunt accipere 6. c. 7. in cons. ind. unit., i . e. ca-
ritatis. voluit nominare, i. c. nominatim petere , denominari Pe-
trum scil. ab eo quod ipse erat videl. petra . portae inferi, i. e.

1) Tr. constituerit. 2 ) In A. desunt verba dicitur ... episcopo-

rum et citatio ut ... Scitote. 3 ) Est cap. 16. palea. Patet Rufinum
in decreto non habuisse . Unde sumpserit, nescio. Fortasse ex Rufini
summa in decretum transiit. Confer notam in editione decreti Friedbergii
108. 4) Ex Paucapalea. 5) A. ab eo tempore. 6) ad c. 6.
deest in P. 2. 7) deest in A. nom. pet.
 Dist. XVIII. XIX . XX . 37

haereticae pravitates, quae ad infernum trahunt. c. 8. Sec. eccl.

Non ex hoc simpliciter istud Anastasii capitulum reprobatur, quia
dixit, illos in suis dignitatibus posse recipi, quos Achatius haereti-
cus ordinavit quod aliquando ex dispensatione ecclesia tolerat
sicut in primae C. 1. q. 1. reperitur , sed quoniam rigorem ca-
nonum penitus enervans eos generaliter dixit non posse ulla laesionis
portione contingi. Unde et circa finem dicit, quod quidem generali-
ter verum est attingere, quo, i . e . ut. Nam et baptisma, sive ab
adultero sive a latrone datum fuerit, quod procul sit, i. e . avertat
deus ab ecclesia¹ . quia vox illa, i. e. auctoritas patris, cuius
verba in voce repraesentata sunt, vel spiritus sanctus. perstringitur 2,
i . e . vacuatur. int. apostolos tamen pro dignitate. ego plant., i. e.
ad fidem converti. Apollo rig. baptismo scil. Itaque neque qui
plantat neque qui rigat est aliquid ex se, sed deus qui dat . sed
q. p. ut conf., ipse apostolus in epistola ad Philippenses. inv . e. b.
praed. Ch., dicens quod quidam propter invidiam et contentionem
Christum annuntiant, et in hoc gaudeo et semper gaudebo. quo malo,
scil. invidiae. et hoc ., videlicet non debere quaeri quis vel qualiter
praedicet, sed quae praedicet, ipse idem apostolus testatur maxime
in epistola ad Corinthios. hic , i . e . Achatius. curiosa, i. e. stu-
diosa. susp . ut im . mentis subtilitate intueatur illam virtutem postea
insufficienter egisse, i. e . nullam efficaciam habuisse in sacramentis,
quae Achatius usurpavit. prolato iud. damnationis eius Achatii . a p.
Felice. Hic enim Achatius a Gelasio et Felice papa pro haeresi , quam
sequebatur, excommunicatus erat. c. 9. voluit ecculte revocare, Acha-
tium prava eius dogmata in ecclesia roborando. c . 10. Propt. t. ind.
eius. scil. Maximi. qualemcumque gradum clericatus obtineant.
Istud ex rigore in odium Maximi factum est, verumtamen ex dispen-
satione ordinati a similibus aliquando in ipsis suis ordinibus reci-
piuntur, sicut est in prima causa q . 1. Quod pro necessitate ct
q. ult . Convenientibus (c. 4. C. 1. q. 7) .
Dist. XX . In hac distinctione de expositionibus s. scripturae
agit, ubi dicitur, quod canonibus et decretalibus epistolis in deci-
dendis causis penitus postponuntur, in expositione vero scripturarum
praeferuntur, et de ecclesiasticis negotiis non secundum eos, sed se-
cundum canones vel decretales epistolos iudicandum, nisi cum tale

1) Unde ... i. e. ut, deest in Tr .; nam et bapt. cet. desunt in P. 2.

2) Editio decreti constringitur.
38 Summa Rufini.

emerserit vel contiger itinusitatum negotium, quod per illos canones vel
epistolas determinari non valeat. c . 1. De lib. , i . e . secundum libellos .
Dist . XXI . Hic magister docet, qui sint ministri sacrorum
canonum, scil. sacerdotes. Ubi demonstrat, quot sint ordines eccle-
siastici et unde originem et institutionem habuerint, interpretationes
quoque nominum et officia eorum ex Isidori auctoritate aperit. In
quibus ordinibus quanto gradus altior est in singulis, tanto maior
auctoritate, unde summum pontificium, cum omnibus gradibus eccle-
siae sit excelsius, summa auctoritate praeminet cunctis . Est autem
ordo signaculum, i . e. quoddam secretum, quo spiritualis potestas
et officium ei traditur qui ordinatur. c . 1. in patr. a. m . et ep.
Archiepiscopos vocat¹ primates qui super alios archiepiscopos, me-
tropolitanos vero eos dicit, qui sunt solummodo super simplices 2
episcopos . quia v . chr. f. s. Contra est illud cap . nonagesimae quintac
distinctionis Pervenit quoque ; sed ista contradictio in eadem dist .
solvitur. nec. p . sp. t., i . e. publice nullum ecclesiae reconciliant,
ubis his , qui perdiderant spiritum sanctum, quasi in consolationem
reddi ; unde et paraclitus, i . e . consolator, appellatur. in sacerd.
consecr. cet cons., i . e . sicut sacerdos debet consecrare corpus vel
sanguinem domini, ita et diaconus corporis et sanguinis mensam
debet disponere. quod porro, i. e . longe magna scil . et alta voce.
mundum, i . e. quicunque in hunc mundum veniens illuminatur per
ipsum. Sic et illud dicitur : In Christo omnes vivificabuntur. c . 2 .
In novo. In hoc et sequenti capitulo de praecelsitudine romanae

sedis interserit. pari cons. h. et p. Ab hoc dissentit illud, quod

est in D.. 80. c. 2. Ibi enim dicitur, quod inter ipsos apostolos
non par fuit institutio , sed unus praefuit omnibus, scil . Petrus . Sed
praelatura in ecclesia provenit aliquando ex dignitate consecrationis,
aliquando ex dignitate ordinis , interdum ex dignitate dispensationis
vel administrationis. Haec autem administratio aliquando est spi-
ritualium , aliquando secularium rerum. Et quidem ex dignitate con-
secrationis praelatura illa est maior , qua episcopus ceteris sacer-
dotibus praeminet ; ex dignitate ordinis praefertur subdiacono dia-
8
conus, ex dignitate dispensationis praestat archidiaconus non tan-
tum aliis, sed etiam ipsi archipresbytero, ut j . D. 25 invenitur c . 1 .
Porro administrationis rerum secularium ideo dixerim, quia in spi-
1 ) in A. arch. voc. deest. 2) A. , P. 2. simpliciter super. 3) Tr.
quia. 4) In A. vel adm... dign. cons. deest. 5) A. praelatio.
6) Omissum in A. P. 1 . 7) P. 1. in margine addit : vel archipresbyter
archidiacono. 8) A. P. 1. administrationis rerum secularium.
 Dist. XXI. 39

ritualium rerum administratione non archidiaconus archipresbytero,

potius e contrario archipresbyter archidiacono praeficitur. Petrus
igitur ex praerogativa consecrationis apostolorum primorum neminem
excellebat, quia omnes in pontificatus apicem consecrati sunt. Itidem
propter dignitatem minoris ordinis non submittebantur ei, omnes
enim sacerdotes erant, quo ordine¹ nullus superior reperitur : epis-
copatus enim et huiusmodi non proprie sunt ordines, sed
dignitates. Ex dispensationis autem dignitate apostolos ceteros
anteibat, quia ipse aliis praedicandi officia et alia huiuscemodi dis-
pensabat. In duobus itaque prioribus ceteri apostoli cum eo pari
consortio honorem et postestatem acceperunt, sed in hoc ultimo im-
pares ei fuerunt . praete.rato f. d. et o . et m., i. e . sicut praedixi-
mus, non in ista parte capituli, sed superiori quae hine detracta est³.
messem esse m. , i . e . multorum corda¹ parata ad credendum. ope-
rarios, i . e. praedicatores. unde . . . disc . Supra in huius D. §5.
dictum est, quod ipse dominus LXXII discipulos instituit, sed dominus
pulchre fecisse dicitur quod apostoli fecerint, qui nonnisi ex ipso
et per ipsum et in ipso hoc fecerunt 6. Vel forte de aliis LXXII disci-
pulis superius tractabatur. c . 3. agonizans ab agone, i . e . passionis
certamine ad supernae vocationis bravium currens . c. 4. addicere,
i . e. condemnare, nisi quando maioris legatione fungitur, sicut si
romanae ecclesiae subdiaconus domini papae legationes in aliquas
provincias suscepisset ; tunc enim vice apostolici condemnare posset
reos et absolvere innocentes 8. c. 5. Nolite . . ut . . repreh. Infra
C. 2. q. 7. c. Oves [ 13 ] dicitur, quod a subditis facta pastorum,
quamvis recte videantur reprehendenda, non tamen oris gladio sunt
ferienda. Sed reprehensio alia fit cum potestatis imperio, alia cum
devoto et reverente animo ; prior proprie est maiorum, quae hic
prohibetur, posterior ctiam minorum, quae ibi permittitur. Vel in
cap. illo dicatur sic : oris gladio " non sunt ferienda, quamvis repre-

1) P. 1. extra quem ordinem. 2) P. 2. hic. addit : „ §. Tria sunt,

ex quibus consurgit ecclesiae praelatura vel praelatio : ex ordine, dispen-
satione, consecratione . Ex ordine praefertur sacerdos diacono, et contra
ex disp. archidiaconus archipresbytero ; sed ex consecratione archipres-
byter et episcopi ." Cf. Summam Stephani p. 31. 3) praetex.... est
deest in P. 2. 4) corpora in A. 5) Sic designat principium .
6) P. 1. egerunt. P. 2. elegerunt. 7) bravium praestantia, excellentia.
Ducange. 8) P. 2. addit : „ §. vel aliter ligatio et absolutio quaedam
publica, quaedam privata. Privatim potest minor maiorem absolvere et
ligare , iterum devotionis exhibitione corrigere , sed non auctoritate ."
9) P. 1. de hominis gladio.
40 Summa Rufini .

hendenda videantur recte, i . e. quamvis talia sint, quae pateant re-

prehensioni , non tamen ab ipsis subditis sunt reprehendenda , sed
potius a maioribus ¹ : c . 6. Den . . . legitur, ubi scil. apostolus probat,
Melchisedec maiorem fuisse Abraham per hoc, quod ipse M. bene-
dixit A. Ait enim sine autem ulla contradictione, quod minor a maiore
benedicitur. c. 7. Nunc a ...· prima s. cet., nisi in fidei articulis
pertinaciter erraverit, vel schismate corrumpere ecclesiam persevera-
verit. De primo casu dicitur ibi Si papa D. 40 , de secundo forte
fit illic mentio Sane profertur C. 24. q. 2. [ c . 6 ] . c . 8. Casus
huius decreti evidens tibi erit, si 63. D. c . 2 legeris . deliber., i e.
definitionibus et iudiciis. acephalum , i . e. non capite. cum nec in
cler. sol . ep., non dico sine praesentia aliorum coepiscoporum , sed
absque praesentia et consensu suorum canonicorum ; quamvis enim
subdiaconos et infra positos sine aliis episcopos iudicet, non tamen
eos contra clericorum suorum conniventiam deponat, quod in C. 15 .
q. 7. reperitur. Vel dicit in causis depositionis clericorum inferioris
gradus non esse postulandum iudicium solius episcopi sui sine
ceteris episcopis, tamen clericos inferioris gradus non dicit quos-
libet, sed presbyteros et diaconos, qui sunt inferiores ab episcopo ,
de quo hic agitur. c. 9. In t. hanc pr., scil. quod minores indi-
cant maiores . pon. i. c. os s., i . e . contra altissimum pontificem
loquens, scil. Leonem papam. ling. e. t. s. t., i. e. modum exce-
dendo iudicii lingua prolati, cum lingua illius debuisset in terra
rescindere , i. e. tantummodo de minoribus iudicare et sibi subditis.
Aliter haec verba in locis propriis exponuntur.
Dist. XXII . In hac D. agitur de maiorum sedium ordine ,
quae scil . sit prima , secunda, tertia . Ubi dicitur, quod romana sedes
primum locum obtineat, Alexandrina secundum, Antiochena tertium,
et hoe secundum antiquam institutionem. Percurrente vero tempore,
quia de Roma imperatoris thronus in Const. ecclesiam est translatus,
ob hanc dignitatem ipsa secundum locum accepit et Alexandrina
facta sedes tertia, Antioch. quarta. c. 1. Omnes prim., i. e.
maiores dignitates, maiores dico . sive patr. promoti in apicem cuius-
libet ecclesiae, sive metropoleon, i . e . eius episcopi, sub cuius dis-
pensatione solummodo illi sunt, qui simpliciter episcopi sunt. aut
cath. arch., i. e . eorum, qui aliquos metropolitanos sibi subiectos
habent sicut primates. qui b. aet. v . cl., i . e . Petro. terr. s. et cel.
3
Coeleste regnum coelestium militum, i. e. clericorum unversitatem

1) vel ... maior. abest a P. 2. 2) P. 2. residere. 3) P. 1. imperium.

 Dist. XXI. XXII . 41 V

cum his quae ad eos pertinent dicit, terrenum vero regnum¹ secu-
lares homines resque seculares appellat. Per hoc ergo videtur,
quod summus pontifex, qui b. Petri est vicarius, habet iura
terreni regni . Sed animadvertendum est, quod ius aliud est aucto-
ritatis, aliud administrationis. Et quidem ius auctoritatis quemad-
modum in episcopo, ad cuius ius omnes res ecclesiasticae spectare
videntur, quia eius auctoritate omnia disponuntur ; ius autem admi-
nistrationis sicut in oeconomo , iste enim habet ius administrandi,
sed auctoritate caret imperandi , quicquid enim alii praecipit non
sua, sed episcopi auctoritate indicit. Summus itaque patriarcha
quoad auctoritatem ius habet terreni imperii, eo scil. modo , quia
primum sua auctoritate imperatorem in terreno regno consecrando
confirmat, et post tam ipsum quam reliquos seculares istis secu-
laribus abutentes sola sua auctoritate poenae addicit et ipsos
eosdem post poenitentes absolvit . Ipse vero princeps post ipsum
auctoritatem habet seculares regnandi et praeter ipsum officium
administrandi. Etenim nec apostolicum secularia, nec principem
ecclesiastica procurare oportet ut j . D. 962 c. Cum ad verum
ventum est [6 ]. Alii sic exaudiunt : terr. simul et coel. imp.
iura com., i. e. dedit ei , ut quaecunque ligaret vel solveret
super terram, essent soluta vel ligata in coelo. illud verbum, i. e.
Christus. c. 2. chirogr., i . e . epistola, quam romanis misit propria
manu subscriptam . illic primum nomen ch. c. e., i . c . ibi fideles
primum coeperunt vocari christiani. c . 3. nova Roma. Nova 4 Roma
ideo dicitur, quia noviter quantum ad illud tempus quo hoc dicitur,
illuc romanum imperium translatum est a Constantino, qui se ad
illam transtulit dicens : Congruum esse perspeximus, romanum impe-
rium et regiam potestatem in orientales transferri regiones, et in
Bizantiae provinciae optimo loco nomini nostro civitatem aedificari,
et nostrum illuc imperium constitui, quoniam ubi principatus sacer-
dotii et christianae religionis caput a deo coelestium imperatore
constitutum est, iustum non est, ut illic imperator terrenus sedeat
et illic postestatem habeat. c . 4. Dixerat, quod Constantinopoli-
tana ecclesia post romanam secundum locum tenet et non primum
vel anteriorem, quod inde probatur, quia romanae sedi subiecta est
et ab ea debet iudicari ; quod his duobus capitulis insertis ostenditur .

1) P. 1. 2. addit vel imperium. 2) A. d. CIII. 3) chir...

subser, abest a. P. 2. 4) Secundum Paucapaleam ad h. 1 . 5) P. 1 .
qui ait.
42 Summa Rufini.

numq. p. B., i. e. Const ., Const . enim quondam Bizantium vocaba-

tur. c. 5. Const. civitatis episcopus in haeresim lapsus fuerat et
congregatis suis episcopis Alexandrinum episcopum et Antiochenum,
quia sibi fautores non erant, excommunicaverat . Quem in sua
pertinacia resistentem romanus pontifex condemnavit . De quo, dum
ille conquereretur, Const. episcopi iterum congregati sunt et sum-
mum pontificem ad iudicium vocaverunt exhibentes suos fictos ca-
nones, quibus ostenderent, sedem apostolicam ad illud iudicium
pertrahendum : quod Gelasius hic dicit fieri non posse.
in iud . vo-
cantur episcopi in illa synodo congregati¹ . an sec. s . ant., i . e .
Alexandrinus episcopus . Supra dictum est, quod secundam sedem
habet Const. ecclesia, sed quoniam illi suo archiepiscopo in haeresi
omnes consenserint, sedis meruerunt perdere principatum, ut iam
non secunda , sed nulla dicatur ; nam privilegium meretur amittere
qui sibi concessa abutitur potestate. et tert. Antiochenae. rel. in. 1

i . e . ille vester archiepiscopus haereticus. cet . . . eccl. ironia est .

celebr., i . e. celebriter ab illis commendantur. per canones, scil. an-
tiquos . c . 6. Renovantes. Ad id, quod inceperat, redit ostendens
Const. sedem secundum locum habere. q. inf. Rom. Roma inferior
civitas nostra Roma dicitur eo , quod regioni¹ Const . ab australi
plaga consistit.
Dist. XXIII. Hie agitur, quomodo in singulis ecclesiasticis.
gradibus quisque debeat ordinari, et primo de summo pontifice, qua-
liter eligatur et consecretur, postea de electione episcoporum et or-
dinatione episcoporum, et subinde dicit de ordinatione presbyteri ,
diaconi, subdiaconi et sic de reliquis usque ad psalmistam . Ubi
etiam ostenditur de habitu clericorum, ut seil. non ferant indumenta
vel calciamenta, nisi quae religioni, congruant comamque non nutriant .
Si autem aliquis clericus infra sacros ordines positus uxore accepta
tonsuram dimiserit, uxorem quidem habeat, sed iterum tondeatur
et nec in vita sua tonsuram negligere audeat, ut est in B. 1. VIII. c .
Clericus si tonsura [ 97 ] . Interserit etiam hic , ut saera vasa
mulieres non contingant nec aliqui ex clericis , nisi illi, quibus hoc
officium fuerit deputatum. c. 1. Lat. patr. Patriarchium dicitur
locus Lateranensis, quia ibi summus pontifex patriarcha frequentius

1 ) in iud. . . . congr. deest in P. 2. 2) et tert. . . . antiq. deest

in P. 2. 3) P. 2. Roma occidentalis inferior loco terrae non dignitate,
quia regioni . subsistit. A. Roma inf. c. d. eo quod r. C. ab australi
cons. 4) P. 1. religioni. 5) Tr. ecclesiasticis. Bamb. laicis.
 Dist. XXII. XXIII. 43

residet. Const. quia olim ibi fuit sedes Constantini . trapez . pessi-
mos scil. mercatores vendentes itaque et ementes spiritualia. col.
dei sedes apostolica. rel. viri praeduces. Hoc contradicit ei , quod
est j . D. 79. c. 1. Ibi namque dicitur, quod electione cardinalium
primum et postea clericorum et religiosorum inthronizandus est apo-
stolicus , sed hic dicit praeduces non respectu cardinalium, sed cleri-
corum aliorum . metr. vice fung. Non tamen per hoc ipsi cardinales
episcopi maiores sunt apostolico , quia eum consecrant, quemadmodum
metropolitanus maior est suo suffraganco, cui ultimam manum im-
ponit ; sicut, si nullus in hac provincia nisi unus remaneret simpli-
citer episcopus et convenirent de contigua provincia episcopi , qui
ibi episcopos consecrarent, et ipsi gererent vicem metropolitani,
quantum ad hoc non tamen per hoc ipsis ordinatis episcopis maiores
essent, nisi forte quis dicat, in hoc casu ipsos cardinales illo electo
apostolico esse maiores non simpliciter, sed quoad istud, i . e . sacra-
tiores. salvo debito honore. Hoc et quicquid in decretis reperitur
simile, penitus abrogatum est, sicut infra invenitur D. 63. c. Nul-
2
lus laicor. personaliter hoc imp. dicendo personaliter apertissime
docet, quod nullus imperator ex antiquo iure aut generali hoc sibi
praevalet vendicare, nisi solummodo specialiter et sibi tantum ab
apostolica sede istud poterit impetrare. (§. 5.) cum relig. licet
paucis. Huic obviat illud, quod est infra D. 79. c . Si transitus.
Ibi enim dicitur, quod, si eligentium studia coeperint esse diversa,
convincat sententia plurimorum. Sed sciendum, quod eligentium
contradictio aliquando inter paucitatem et multitudinem, aliquando
inter pares et paene pares numero suscitatur. Item in electionis con-
troversia erit zelus dei vel ex parte utralibet vel altera vel neutra ;
item in ipsis eligentium partibus auctoritas et opinio aequaliter vel
inaequaliter ponderabit. Si igitur inter paucitatem et multitudinem
electionis contentio oriatur sitque pars utraque aequalis auctoritatis
et opinionis et bono zelo currens, credendum est multitudini iuxta
illud Symmachi Si transitus etc., nisi paucitas probare potuerit,
eum esse indignum, quem multitudo decreverit sublimandum, quod
ex eo capite coniicitur, quod infra in hac e. d. continetur cap.

1) Decretum c. 1. D. 23. (a. 1059) abrogatum per c . 1. D. 63 .

(a. 870) aut c. 30. D. 63 ! 2) In P. 2. ita : „person. hoc ius impetr. dicendo
quicquid in decretis invenitur quod similia loquetur, penitus abrogatum
est sicut i . decretum LXIII. invenitur c. Ego Ludoricus [30].“ 3) loco
ab ap. sede in P. 1. a papa. A. apud istum.
44 Summa Rufini.

Illud statuendum etc. Hoc quidem et in omnibus subscriptis

controversiis subintelligendum est, quod, si paucitas in hoc solo
multitudinem supervadit, quia ipsa dei zelo nititur, multitudo autem
humano favore provocatur, nihilominus ipsius multitudinis studia
superabunt, nisi vel evidens simonia fuerit, vel qui eligitur indignum
esse paruerit. Et hoc quidem ex illo capitulo 28. D. De Syracu-
sanae perpendi potest . Ibi enim dicitur, quod Syracusani quendam
in episcopum elegerant, qui, ne utilitates ecclesiae laederet, Pelagio
papae suspectus erat, cumque paene per annum distulisset eius con-
secrationem hortams Syracusanos, ut in meliorem personam electionem
inclinarent, obtinere nequaquam potuit. Quos dicit insanire eo ipso,
quia in proposito electionis illius permanerent. Per quod satis osten-
ditur, illos Syracusanos bonum zelum in illa electione tune minime.
habuisse, et tune forte erant vel esse poterant pauci, qui huiusmodi
electioni contradicerent bono zelo , apostolicus tamen multitudinem
in hoc praeponendam docuit, dum illum electum postmodum ordi-
navit. Si autem maiore opinione auctoritateque multitudo prae-
fulgeat, sive bono sive minus bono zelo reclamet, dummodo simoniae
mercimonio non intendat, et qui eligitur idoneus existat, palam est,
quia de electione victoriam capiet. Porro si paucitas, quae maioris
auctoritatis et clarioris famae¹ fuerit, multitudini eligentium contra-
dicat bono utique animo, multitudo autem malo zelo dissentiat, tune
acquiescendum est paucitati, dum tantum persona quae eligitur digna
sit, quemadmodum in praesenti cap. exauditur. Quippe et in hoc casu
et multi pauci et pauci multi possunt appellari, secundum id quod
pauci facti sunt et vexati sunt, ubi dicitur, quod omnes divisi ab
unitate pauci sunt, multi vero, qui in unitate persistunt . Sed si
maioris auctoritatis et opinionis paucitas malo voto multitudini boni
zeli contradixerit, multitudinis conatus vincet, si tamen illum qui
eligitur bona merita iuvent. Unde illud cap . D. 65. Sane [ 1 ]. Deni-
que si paucitas maioris auctoritatis et opinionis multitudini contra-
dixerit, utramque partem bono zelo iuvante, eiusdem auctoritatis
utriusque partis electionem esse , rite pensabitur ex similitudine
illius sententiae, quam August. supra 19. D. inseruit illo cap . In
canonicis [6 ] . Ibi namque dicitur, quod solertissimus indagator, si
scripturarum canonicarum alias inveniat a gravioribus alia a pluribus
haberi, aequalis auctoritatis eas tenere debet. Tunc itaque metro-

1) P. 2. opinionis.
 Dist. XXIII. 45

politanus vel papa interponet partes suas, et si ex utralibet parte

dignus electus fuerit, is de electis alteri pracfertur, qui maioribus
studiis iuvatur et meritis, ut infra D. 63. cap. ult. Si ex altera
parte tantum dignus eligitur, is ordinabitur ; si ex neutra idoneus,
neuter eligitur. Ceterum de controversia parium vel pene parium
numero discretio talis habebitur, ut, si acqualis auctoritatis opinio-
nisque fuerint et hinc inde divina aemulatio eos sollicitaverit, id fiet
quod supra in discordia paucitatis auctoritatis famaeque celsioris
et multitudinis utramque partem bono zelo adiuvante faciendum
esse docuimus. Si autem inter tales una tantum partium zelum
bonum habuerit, ipsa obtinebit, et si utrosque studia prava com-
moverunt, metropolitanus vel apostolicus quid in hoc fieri debeat
indicabit . Sed si imparis auctoritatis aestimationisque fuerint , qui
cum sint pares vel prope pares numero contradicunt, videbitur,
si utrique animositate ferantur. Tunc enim neutro est credendum ,
sed superioris iudicium expectandum , sicut praedictum in anteriori-
bus patet. Si vero tales ex utraque parte bonus zelus adiuverit,
itidem faciendum erit. Si etiam iterum pars sublimioris auctoritatis
et opinionis humano affectu commota fuit, nihil ominus idem fiet
propter dignitatem eorum, quae contemni omnino non debet. Novis-
sime si bonus zelus istos digniores in electionis certamen traxerit,
illos autem minus dignos instigatio carnalis impulerit, prior sententia
superabit. Vel cum dicit : paucis, non ad cardinales vel clericos, sed
ad laicos respicit, quorum non est electionem facere, sed consentire .
Et ideo de his, si multi in electione haberi non potuerint, paucitas
melior sufficiens erit . tamen s . v . p. a. obt . r. r. eccl. Quaeri solet ,
si in electione confirmatus, ante episcopalem unctionem usque adeo
plenam auctoritatem possideat, ut, quemadmodum episcopus conse-
cratus clericos deponere valeat ? Sed dicimus, quod plenam auctori-
tatem habeat quoad administrationem, non autem quoad dignitatis
auctoritatem, et ideo iure plenae administrationis potest aliquos ab
administratione procurationum vel ordinum suspendere quidem, non
tamen sine praesentia capituli sui . Cui capitulo episcopo defuncto
licet idem facere ; deponere autem, i . e. ex auctorare non potest,
qui plenitudinem auctoritatis nondum habet, quam ex sola consecra-
tione certissimum est evenire. rever. exhib. spontaneus seil. et fa-
vens ei. c. 2. Qui ep. etc. neg. car., i. e . sit astutus et providus
in rebus etiam secularibus. Qui enim in secularibus omnino sim-
plex est, ad episcopatum minus est idoneus, ut habetur infra D. 39.
46 Summa Rufini .

Omnis¹ , Petrus diaconus. verbis simpl., i . e . non novis et am-

biguis, sed usitatis et apertis. Unde apostolus ad Timotheum : pro-
fanas vocum novitates devita . totamque ... praed., i. e . illas totas
tres personas unum esse et deum esse et coessentiales et consub-
stantiales et coomnipotentes esse . si N. et V. T. etc. Hoc dicit
propter Severianos et Manichaeos haereticos, qui tantum N. T. reci-
pientes V. T. deum auctorem fuisse non credebant. si pen . rec.
communi et. Hoc propter Novationos et Luciferianos dicit, qui poeni-
tentes non recipiebant. c. 3. his, i . e. clericis . non spect. Specta-
cula generaliter nominantur voluptates, quae non per se ipsas in-
quinant, sed per ea quae inde geruntur ; dieta autem spectucala eo
5
quod omnibus ibi praebeatur inspectio¹ . Haec etiam ludicra nun-
cupantur, quia in ludis geruntur . priv. colant, i . e. privata convivia
non tantum debent esse sine luxu et voluptate, quae exercetur in
ioculationibus et deliciosis apparatibus, sed etiam debent esse cum
modestia et mensura, ne quid nimis sumatur. n. lucr. fraud. c.
st. ap., i . e . nullus studio per lucrum, quod inde captare debeant,
fraudulenter nocere cupiant vel subvenire . c. 5. Illud stat.... cum
p. ord. Huic contraire videtur id quod est infra C. 11. q . 1. c. Te-
stimonium . Ibi enim dicitur, quod clericus in publico examinari
non debet. Similiter in C. 15. q. 5. c. 1. de quodam diacono infa-
mato habetur, quod non in publico est examinatus , sed secreto iura-
mento purgatus . Sed aliud est de ordinando presbytero vel epis-
copo, aliud de ordinato . Hic itaque quoniam de ordinando agitur,
ideo publice examinandus et purgandus dicitur . Cum enim iam ex
ipsa electionis contradictione suspectus habeatur, ideo in publico
purgabitur, ut qui omnibus praeficitur, ipsis omnibus irreprehensi-
bilis inveniatur ; et hoc quidam quandolibet et undecunque mala
fama utatur is qui ordinandus est episcopus . Secus autem est in
ordinato. Presbyter enim vel episcopus vel diaconus factus in pub-
lico purgari non cogitur, nisi a suo populo fuerit accusatus, ut
j . C. 2. q. 5. c. Presb. vel quil. Illud autem quod in 11. C. habe-
tur, scil. ut nullus praesumat clericum in publicum examinare, ita
intelligendum est, quasi nullus apud secularem iudicem de publico

1 ) deest in A.; P. 1. D. XXX. II. II. III. cap. Petrus diac. 2) Unde
... coomnip, esse deest in P. 2. 3) Spect. geruntur, ex Pauca-
paleae summa. 4) P. 2. inspectatio. 5) Haec geruntur desunt
in P. 2. 6) A. luxuria. 7) P. 1. illis praef. in. 8) P. 2. et hoc
ep. omittit.
 Dist. XXIII . 47

crimine clericum accuset, vel examinari faciat, nisi post episcopi sui
concessionem . c . 6. Quamq. sub cautione, quam non ante sed post
electionem facere debent. non ante cons. acc. quam prom . annot.,
i. e. descriptione in carta. sui placiti, i . e . voluntatis. poena t.¹
etc., quasi dictum est, quod sub cautione scribere debet quod velit
et sentiret de catholica, et quid etiam sit facturus promittere, quod
solum videtur sufficere. t. et poena e. i . placiti talis, i. e . in fine
illius scripturae, ubi talium , i . e . episcoporum voluntatis placita ex-
primuntur, subscribenda est poena, quam poenam subire debeant,
si promissa non observaverint, sed hoc non observaverunt. i . eccl.
consuet. morem, quasi hoc ecclesiastica consuetudo expostulet ; sem-
per enim in huiusmodi pollicitationibus ab ipsis eisdem qui faciunt
poenae incriminationes subiunguntur, sicut habetur j . C. 1. q. ult.
c. Quoties cordis , et j . de consecr. D. 2. c . Ego Bereng., et
post haec, si talia promissa non observaverunt, person . est p., i. e .
subeunda. c. 9. int. prop. et adversa, quae per utrumque hume-
2
rum designantur, per dextrum namque prospera, per sinistrum
adversa significantur . §. Dalm . Hoc secundum antiqua tempora¹
dicit, quando nulli ecclesiae nisi ex speciali permissionae romanae
sedis uti dalmaticis licebat, nunc autem quicunque diaconus ordina-
tur suo loco et tempore vestiri dalmatica non prohibetur. c . 10 .
Com. fil. Communem filium Petrum appellat, quia forte hic, quem
Gregorius diaconum fecerat, illius clericus fuerat. ho . su. inf. , sibi
utique relata, vel quia fortassis Romae aegrotare coeperant homines
eius, noluit enim eos ibidem diutius retineri, ne ex importunitate
aeris usque ad mortem eorum infirmitas praevaleret. c . 12. Praet..
affatim, i . e. plene 5. c . 14. sed . . relictus . mortuus enim erat . h .
i. a. n. p . Generaliter namque statutum est, quod nullus post mor-
tem accusatus vel iudicetur, nisi pro errore fidei, ut j . C. 24. q . 2 .
reperitur. c . 16. ad sugg., i . e . propinandum et mittendum. vinum
in euch., i . e . in calicem, ubi sacramentum bonae gratiae, scil .
sanguinis Ch. celebratur. c . 17. energ., i. e . inefficacem, i . e . a
daemone obsessum. c. 19. Ost... ad sugg. arch. , i . e. suggerente
archidiacono . § . Clerici [Paucapaleae expositio, aliquot additis et
mutatis]. c . 21. apost. qui scribit ad Cor., ut viri comam non nu-

1) poena sufficere deest in P. 2. 2) Tr. hominem . 3) Tr.

designantur. 4) P. 2. consuetudinem vel temp. . . . eccl. episcopali sine
permissu rel. 5) ad c. 12. abest in P. 2. 6) A. addit : divino iudicio .
7) In P. 2. ad c. 19 abest .
48 Summa Rufini.

triant. c. 24. Occasione vestium clericorum agit in hoc e. de ha-

bitu sanctimonialium. c. 26. Hoc dicit iuxta quarundam magnarum
ecclesiarum consuetudinem, ubi distincta in officiis propria sunt loca
sacerdotis et diaconi, et sacerdotis locus dicitur presbyterium, dia-
coni vero appellatur diaconium. Quando ergo solennia officia cele-
brantur, non licet minoribus ordinibus loca illa ingredi, nec licet
ipsis subdiaconibus contingere vasa dom., i . c. ubi est corpus et
sanguis domini ad offerendum sacerdoti, quod quidem solummodo
diacono competit . c . 27. ministrum, i. e . subdiaconum. orario,
i . c . stolis . uti n. ostia vestibuli, scil. quod est iuxta altare, dere-
linquere tempore sacrificii . In quibusdam enim maioribus ecclesiis
vestibulum circa altare de lapidibus est fabricatum, in quo sunt
ostia , quae peracta sacri mysterii celebratione celebratione clau-
duntur , a quibus tempore sacrificii, ut dictum est, subdiaconus non
debet recedere . Alia litera habet : nec hostias relinquere, quod
intelligendum est : fieri debere ante consecrationem dominici corporis.
Tunc enim cum solennes dies occurrunt, multas hostias super cali-
cem offerendas altari subdiaconus praeparat, quas interea antequam
eas offerat diligenter eum custodire oportet. c. 29. Quia semel
1
sermo haberi coeperat, ne quispiam clericorum officium alterius usur-
paret, ideo occasione sumpta dicit de mulieribus et viris, ne cleri-
corum iura indebite praesumant docendo videlicet . c. 30. insacra-
"
tos, i . e. non sacratos . cont. rasa, expone ut supra vasa dominica " .
c. 32. Hic dicit, quod subdiaconi portare debent sacra vasa, supra dicit
quod non. Sed hic alia vasa sacra nominat , scil . ubi continentur
reliquiae et huiusmodi, quae non licet in processionibus portare nisi
subdiaconibus, sicut maiorum ecclesiarum consuetudo obtinet . c . 33.
De sacramentis ordinum dixerat, qualiter unumquodque corum
celebrationi tradatur ; sed quoniam inter cetera sacramenta non mi-
nimum est coniugium, ideo de ipso subiungit- demonstrans, qua prae-
missa celebratione perficiatur, scil. super sponsam et sponsum
sacerdotali benedictione imposita. paranymphis. P. sunt consanguinei
custodes sive servitores sponsae , et dicuntur p. quasi iuxta puellam
stantes ; para enim iuxta, nympha puella dicitur.

1) nee ... subd. in P. 2. deest. 2) P. 1. solis. 3) P. 1 .

hostiola. 4) In usque hue ex Paucapalea. 5) Tr. ut non. 6) P. 2.
sacros. 7) cont... dom. deest in P. 2. 8) P. 1. dicit. 9) P. 1 .
promissa.
 Dist. XXIII. XXIV. 49

Dist. XXIV. In hac d. agit de examinatione clericorum, ubi dici-

tur , ut nullus ordinetur, nisi prius probatus fuerit vel episcoporum
examine, vel populi testimonio, et cum ordinaturus est eos episcopus
sabbato venire debent quarta feria ad locum, ubi residet episcopus, et ibi
per prudentes viros, quos episcopus elegerit, per illos tres continuos
dies eos examinari oportet. Si autem examinatores cupiditate illecti
aliquem indignum episcopo ad ordinationem obtulerint, et ille remo-
vebitur et illi propria dignitate carebunt. Hos autem omnes epis-
copus sine praesentia clericorum suorum et testimonio consentientis
populi ordinare non debet¹ . Denique dicitur quod, si aliqui sine
examinatione ordinati fuerint, aut cum ordinantur crimina confessi
fuerint, abiicientur ex clero. sine praeiudicio n. f., i. e . sine exa-
minatione nullum ordines. declin . in alt. p., indignum sublimando .
c. 3. petitorio, i . e. epistola, in qua suam petitionem scripserant .
creasse, i. c . ordinasse illum praedictum Iulianum . eis., quia scil.
officium visitationis illius ecclesiae tibi iniunxi non nomine vel tenore.
card., i . e . principalis et proprii pontificis illius ecclesiae ; quod quasi
pont. scil. quod cardinatus sit ad illam ecclesiam de cetero ordi-
nandum. ministro , i. e . diacono 3. c . 6. non ord. Ab hoc illud ab-
sonat¹ , quod in C. 15. q. 7. c. ult. reperitur. Ibi enim dicitur,
quod episcopus sacerdotibus ac ministris solus honorem dare potest.
Sed ibi solum non canonicos, sed coepiscopos excludit , quippe sine
ceteris episcopis sacerdotibus et ministris, i. e . diaconibus honorem
dare potest, sed absque eis illos exauctorare non potest, ut in eadem
C. et eadem q. invenitur. conniventiam, i . e . consensum ". c. 7. In
hoc e . dicitur quod , si illi qui ordinantur peccata sua confessi fuerint,
abiiciantur ex clero ; in c. autem penult. 15. C. habetur , quod , si
presbyter peccatum suum confessus fuerit, nomen quidem presbyteri
portet, non autem officium presbyteri sed diaconi habebit. Non ergo
penitus abiicietur ex clero . Sed hic intelligendum est, si confessi
fuerint cum discuterentur abiiciantur ex clero, i . e . non promovean-
tur ad illum ordinem, propter quem habendum tunc examinantur ;
alioquin de his plenius tractatum invenies j . eadem C. q. 8. crimi-
nosa pecc., nam si levia confiteantur non abiicientur, sed poeniten-
tia indicta ordo servabitur, ut habetur j . D. 68. c. primo .

1) Hos ... debet deest in P. 2. 2) P. 1. cardinalatus. 3) ad

c. 3. deest in P. 2. 4) P. 2. dissonat; P. 1. absolvet. Hic ibi e. dic.
omittit. A. ad hoc illud adsonat ! 5) conv... cons. abest a A. 6) scil.
c. 4. C. 15. q. 8.
v. Schulte , Summa Rufini . 4
50 Summa Rufini.

Dist. XXV . Ista d. continet, quod sit officium cuiusque ordinis et

administrationis, ubi et breviter episcoporum, presbyterorum, diacono-
rum differentia notatur¹ . Dicitur quoque hic ex sententia Pauli, quo-
modo episcopum ante omnia oporteat esse sine crimine, et quibus
modis crimen dicatur, et quae sint mortalia, quae sint venialia pec-
cata in hac d . explicatur. c . 1. § . 2. exc . et infideles excipiat.
Hoc contrarium videtur ei , quod j . habetur C. 35. q. 3. c . De in-
cestuosis [ 8 ] . Ibi namque dicitur, quod incestuosi excommunicati
quidem permittuntur in ecclesia inter catechumenos orare, in D.
etiam 2. de cons. c. Episcop. nullum [ 67 ] dicitur, ut sive hae-
reticus sive gentilis sive iudaeus non prohibeantur ecclesiam ingredi
et stare usque ad missam catechumenorum . Sed forte hic dicit,
quod debet eos excipere, i . e. de ecclesia eiicere, non tamen quan-
dolibet, sed quando secreta missa incipit et catechumeni exeunt.
Enimvero quia j . C. 11. q. 3. c. illo Excom . quosque [ 17 ] dici-
tur, quod nullus omnino cum excommunicatis debet orare, et j . C. 1 .
q . 1. c. Non liceat cler. [67 ] habetur, quod nullus cum haeretico
in oratione misceri debeat, idemque in multis aliis auctoritatibus
reperitur : ideo melius sentitur, si illis contrariis capitulis praescri-
ptum esse dicatur ; hodierna enim ecclesiae consuetudo abhorret , ut
in aliquibus divinis officiis unquam excommunicati esse cum recte
fidelibus permittantur. et catech. Catechumenus adiutus sive instru-
ctus interpretatur, i. e . qui adhuc fidei doctrinam audit, baptismum
tamen non recepit ; etymologice autem dicitur catechumenus quasi
minus catholicus, i . e . non utiliter bonus. suggest., i. e . vasa, e qui-
bus vinum et aqua in calicem suggeritur, i . e . propinatur et mittitur.
pro euchar., i. e . propter sacrificium eucharistiae conficiendum .
comp. et. mensam dom., i. e . altaris sacrificium disponere¹ . praed.
ev . et apost. populo exponendo ; hoc ex consuetudine prisca qua-
rundam ecclesiarum dicit.off. prec. dic., scil. litanias. praemonet,
5
hoc totum ex antiqua consuetudine quorundum locorum interserit.
sacerdoti, i. e. episcopo . gesta lib . eccl., i . e . instrumenta cartarum
vel privilegia, quibus ecclesia libera esse ab aliorum impressione
6
monstratur. den. sac., i . e . episcopo . dies ieiun. atque solen.
Morem quarundam ecclesiarum tangit. archipr. vero etc. Hoc usque-
quaque devium a veritate videtur . Si enim presbyter maior est

1) P. 1. Tr. innotatur. 2) Tr. ordinata. 3) Cf. Paucapaleam.

4) comp. ... disp. deest in P. 2. 5) P. 2. ex institutione. 6) in P. 2 .
den.. tangit deest. 7) Tr. ab auctoritate.
 Dist. XXV. 51

diacono , sicut j . D. 93. c. Legimus patenter ostenditur, consequen-

tissime verum est, quod archidiacono archipresbyter maior est. Sed
non refugiat illa trifaria consideratio praelaturae, quam s. D. 21 .
descripsimus . Ex praelatione igitur illa, quae ex dignitate conse-
crationis vel ordinis provenit, archipresbyter non subest archidia-
cono sed praefertur ei¹ , ex ea vero quae ex dignitate administratio-
nis 2 subiacet, quia in debitis praeceptis administrationis ei obedit.
et coll., i . c . orationes. laudes, sicut : Benedicamus domino et huius-
modi. off. resp. quis cler. d. d . Supra dixit, hoc officium pertinere
ad archidiaconum, quod nunc dicit esse primicerii. Sed illud in
dominicis et solennitatibus, istud in feriis ; vel illud de diaconibus,
hoc autem de aliis clericis intelligitur. basil. cet. Nam dioecesana-
rum basilicarum cura ad archidiaconum respicit, ut s. in hoc cap .
praemissum est . epist.5 ep. pro d. iei . Ista constitutio iam penitus.
obsolevit, cum non nisi in unaquaque ecclesia ieiuniorum dies prae-
nuntientur. basilicarios, i. e. basilicarum custodes. et matriculas,
i. e. cartas, in quibus fratrum commissorum nomina tenentur ad-
scripta. lege prox ., ille scil . qui post eum primus est . incensi praep.
Supra dixit ad archidiaconum pertinere curam incensi , scil . inveniendi
et si opus est emendi . c . 2. audire. Ordo literae : oportet subditos
videl. attentius audire episcopum . ordinem disciplinae, quo scil .
ordine et disciplina in ecclesiarum officiis se debeant habere . c. 3.
propter quod ibi oratur, i. e . quia orat; unde et unum orarium.
dicitur ad min. sac ., i . e . quo ministrat sacerdoti . § . Nunc · •
apost. regulam. Haec autem huiusmodi est : Oportet [ 1. Tim. 3, 2
sqq .] Haec XIII . capitula per ordinem distinctes Gratianus ex-
equitur, quae per longam tractatus distinctionem ducta in 49. D.
ultimantur. Et sciendum, tria esse generalia impedimenta, quae
aliquos a gradibus ecclesiasticis arcent , scil . delicti qualitas , personae
irregularitas, eruditionis insufficiens probitas. In qualitate delicti
notantur criminosi, ut fornicatores, adulteri , homicidae, sacrilegi, et
similes. In personae irregularitate resident bigami, qui servi , qui
infantes vel pueri, qui curiales, qui corpore vitiati inveniuntur et
ceteri his proximi . Insufficiens probitas eruditionis eos comprehendit,

1) P. 1. addit : similiter nec ex ea, quae ex dispensatione spiri-

tualium surgit “ . 2) P. 2. addit temporalium. 3) et ... orat. deest
in P. 2. 4) P. 1. unde eodem. 5) epist. usque ad et matric. deest
in P. 2. 6) P. 1. consuetudo . 7) In P. 2. deest ad c. 3. 8) P. 1 .
distincta.
52 Summa Rufini.

qui illiterati sunt , qui neophyti, qui etiam coeca temporum simplici-
tate caligant. Hos omnes canones promoveri inhibent promotosque
deponi praecipiunt, nisi circa quosdam eorum dispensatione quid
agatur. Itaque circa haec tria obstacula promiscue totus pene di-
stinctionum tractatus obambulat, et quoniam delicti qualitas ceteris
execrabilius et magis perpetuum impedimentum est , ideo de co prius
disserit, dum quomodo sine crimine episcopum esse oporteat ostendit.
Res pene contra naturam, i . e . solitum naturae cursum¹ . (§. 2.)
criminalis infamia, i . e . talis infamia , quae ex peccato digno ac-
cusatione et depositione oriatur ; crimen enim dicitur a criminor,
criminaris, i . e . accusor, saris . Quid autem sit infamia et quot
modis accipiatur et qualiter contrahatur et aliquando aboleatur, suo
loco cooperante domino disseremus. (§. 4) pecc . ex ignor. v. infirm.
h. p., i. e . venialia, quae saepius quam mortalia ex ignorantia vel
infirmitate contrahuntur. facile, i. e . facili emendatione purgantur
quaecunque non fuerint ex deliber., i. e. disponuntur fieri . per
poenit., i . e. per confessionem coram sacerdote, si fieri potest, et
per operis satisfactionem. criminale, i . e . mortale. dum placet.
Huic opponitur : comedere aut bibere plus quam oporteat, veniale pec-
catum est, sicut paulo infra manifeste invenitur, aut quicunque co-
medit et bibit plus quam necesse est, placet ei illud facere et in 1
co delectatur, facile enim abstinere posset, cum humanae indigentiae
infirmitas repleta sit. Sed sciendum est, quod humani animi motus
aliquando ex se mali sunt, aliquando duntaxat ex modo. Cum au-
tem ex se mali sunt, statim in primo gradu concepti venialia pec-
cata sunt; si in secundum gradum ascenderint, scil . ut delectent nos
et in consensum trahant, iam ipsi iidem motus, qui in primo gradu
surrepserant facti peccata mortalia gehennae reatibus ligant. V. g.
si mulierem in primo motu titillando concupiverit , hoc , quia in se
malum est, si placeat per consensum mortale peccatum efficitur.
Quando autem ex modo solummodo motus animi mali sunt , non sem-
per si placeant peccata mortalia sunt, nisi longa consuetudine vel
nimia voluptate exerceantur, sicut comedere et bibere ; hoc, inquam,
in se malum non est ; cum ergo pravus modus adiungitur, scil . su-
perfluitas vel voluptas vel aliquid huiusmodi, semper itaque est
veniale, non autem semper mortale, quandoque est veniale quando-
que mortale. De primis itaque, non de istis posterioribus Augustini

1 ) Ab Et sciendum usque hue abest in P. 2, Tr. In A. abest Et

sciendum . oporteat ostendit. 2) usque hue ad §. 4. deest in P. 2.
 Dist. XXV. 53

auctoritas intelligenda est . (§. 7) plus loquitur q. op. Hoc non¹

de blasphemiis et detractionibus et susurrationibus et huiusmodi in-
telligendum est, (quae etiam semel prolata meritum mortis adducunt
iuxta illud : Mors et vita in manibus linguae [ Prov. 18, 21.], et do-
minus in evangelio : Ex ore tuo iustificaberis et ex ore tuo condem-
naberis) , sed de ipsis verbis, quae in se bona sunt, quae utique cum
discretione et mensura proferenda sunt. cognoverit, i. e . cum causa
incontinentiae ad eam ingreditur 2. Si enim hoc pro exaggeranda
libidine peragit, iam non uxorem, sed amasiam cognoscit . si dis-
cordes neglexerit. Hoc generaliter, ceterum specialiter in quibus-
dam, sicut in episcopis, ista negligentia mortale peccatum est, ut est
j . D. 90. c . Praecipimus. si amplius . . oport. Et istud genera-
liter¹, specialiter autem in clericis est crimen, unde a suo officio
degradari merentur , ut est j . D. 46. c. Clericus qui adul. de
quib. in die iud. r . e. r. , i. e. poena persolvenda est , si hic per
poenitentiam non fuerint emendati 6. cum o. tem. et. fac. mal.
Culpabile maledictum aliud serium , aliud simulatum, serium vero
aliud ex subita ira, aliud ex odio definito procedit. Simulatum ita-
que et illud medium peccata venialia sunt, de quibus hic dicitur,
ultimum autem peccatum mortale est . cum etc., quasi vere hoc est
peccatum licet minimum, quoniam nisi quis de eo in consuetudinem
ducto poeniteat, regnum dei non possidebit ; et hoc, quoniam scri-
ptum est : Neque etc.7 c. 4. talis i . i. repraesentabiturs . Non vi-
detur hoc verum esse ; recedit enim quis cum imperfecta caritate
cum peccatis solummodo venialibus, tamen in iudicio et a venialibus
9
purgatur et caritate confirmatus erit . Sed ista qualitas et talitas 10
non nisi inter opera virtutum et criminum conferuntur 11. Si enim
quis adultus et discretus in virtutum opere decessit, de bonis esse
in iudicio apparebitur, si quominus inter paleas computabitur. dict.
ad c. 5. perp. infamia, nisi per summum pontificem vel principem

1 ) deest in A. 2) Tr. quando cum ea .. •. concumbit. 3) Usque

huc ad §. 7. deest in P. 2. In A. P. 1. si . . cogn, abest. 4) P. 1 .
regulariter dictum exaudi. 5) P. 1. iubetur. 6) In P. 2.
de quib... em. deest. 7) In P. 2. quasi ... non poss. deest. Additur
vero : „§. Quadruplex est maledictum: correptionis, odii, voluptatis, huma-
nae tentationis . mal. corr. non est peccatum, m. o. est mortale peccatum,
vol. et h. t. quando iocando vel aliqua motione maledicimus veniale pec-
catum est et nisi quis de co in consuetudinem ducte poeniteat. " 8 ) Editio
decreti praesentatur . 9) P. 2. confirmatus. 10) P. 2. caritas.
11 ) Tr. est confitenda.
54 Summa Rufini.

remittatur, quod infra evidentissime apparebit . c . 6. pecc. consc. ,

scil . criminalis. auferre malum cet., i . e . eiicere excommunicatum
de ecclesia.
Dist. XXVI . § . Ecce quo. Expedito primo cap . apostolicae regu-
lae nunc ad secundum tractatum subcingit, scil. unius uxoris virum.
Quod Hieron. post baptismum intelligendum esse arbitratur, sed Aug.,
Innoc. et Ambr. acque testantur e contra dicentes, quia, etiamsi
ante baptismum habuerit unam et post baptismum alteram, in sacer-
dotium non potest ordinari, nec etiam diaconus fieri, subdiaconus
autem suadente necessitate fieri poterit, ut j . D. 34. invenitur c .
Lector si viduam . Huiusmodi contrarietas qualiter solvenda sit,
b. Isidorus videtur determinare, cum dicit : 27 Quotiens in gestis con-
ciliorum discors sententia invenitur, illius concilii magis teneatur
sententia,cuius antiquior aut potior constat auctoritas ", require j .
D. 50. c. Dom. sancto [ 28 ] ; sed potior est auctoritas apostolici
aut episcoporum, licet merita possunt esse diversa, quam presbyteri,
magis ergo eorum sententiae quam Hieronymi acquiescendum est .
c. 2. quia de sacr, ag. Quod quale sit in eodem c . consequenter
exponitur¹ , ibi scil. unius uxoris vir episcopus significat etc. c. 3.
herciscundae, i . e . dividendae ; secundum antiquos dicitur, qui in
huiusmodi gerundivis u pro e ponebant, ut legundo pro legendo ,
dividundo pro dividendo, repetundo pro repetendo, et similia 2.
propter q. ei bapt. v . e. conc . , ideo videtur dicere, quia orationes
illae et elemosinae non fuerunt causa, sed occasio quare postmodum
in Christo renatus fuit. c. 4. nobis, scil . clericis, vel omnibus se-
cundum primam institutionem. cop. perm. unde sequitur in ipso
coni. lex e. n. i . c ., i . e . quando primum coniugi lex data est,
3
tantum inter unum et alterum coniugium institutum est , dictum
est enim : Erunt duo (non tres vel quatuor) in carne una. in conc.
non c. sed lex est, i . e . coniugium non est vitium, sed ex lege fit .
c. 5. tenetur ad legem sacerdotii, et potest fieri sacerdos.
Dist. XXVII . In hac D. agere incipit de continentia clericorum.
Ubi ante omnia dicitur, quod nullus in diaconum vel in sacerdotem
ordinetur, nisi continentiam professus, alibi solenniter et simpliciter vo-
ventium distinctio adhibetur. In summa autem hic sciendum est, quod
usus apud antiquitatem obtinuit et usque in hodiernum diem in multis
habet orientalis ecclesia, ut omnes quotquot clerici et coniugia licite

1) P. 1. exprimitur. In P. 2. deest ad c. 2. 2) In P. 2. Tr. ut

sim . deest. 3) P. 2. tant. un. et non alt. coniugi.
 Dist. XXV . . XXVII. 55
33

contrahent, et iam contractu nihilominus propter susceptos ordines

exercent, dummodo tempore, quo in ecclesia ministrent, a coniugali
officio abstinerent. Procedente¹ vero tempore, cum ecclesiae occi-
dentali continentia placuisset primum statutum est, ut, qui in sacer-
dotium promoveretur, continentiam profiteretur, ut infra in proxima
D. c . Assumi [ 28 ], postea vero, cum amplius atque amplius in
ministris ecclesiae castimonia placuisset, adiectus est etiam institutis
continentiae alius gradus, scil. diaconorum, et confirmatum est, ut
nullus diaconus fieret, nisi prius vota continentiae obtulisset . Unde
est hoc primum sequens capitulum illud quod in proxima D. habe-
tur, c . Praet. placuit. Denique florente magis ac magis castitate
occidentalis ecclesiae tertius gradus additus est, utique subdiacono-
rum, et sancitum est, ut nullus deinceps etiam in subdiaconum or-
dinaretur, nisi qui se caste victurum esse promitteret, sicut habetur
in primo cap. proximae D. Illud autem diligenter animadverten-
dum est, quod, quando primum in diaconibus et subdiaconibus
vota continentiae exigebuntur, si tamen exacta propter contradictio-
nem ordinandi non promittebant, licebat talibus etiam post susce-
ptos istos ordines sibi matrimonia copulare, nec a suo ministerio pro-
pterea arcebantur, quemadmodum ex proximae D. cap. illo coniicitur
Diaconi. Nunc vero usque adeo lex castimoniae in praedictis tribus
ordinibus robur virtutis obtinuit , ut etiam, si vota continentiae in
ordinatione sacerdotum, diaconorum, subdiaconorum minime expri-
mantur, nihilominus ibi adnexa esse videntur in tantum, ut quisquis
sive facto voto sive praetermisso aliquem illorum trium ordinum
susceperit, nulla ratione de cetero matrimonium contrahere possit,
quod ex pluribus sequentibus capitulis declaratur, quorum primum
est Presbyteris ; require in hac praesente D. , item Si qui vero ,
item Erubescant , Seriatim D. 32., item Cum multas C. 15 .
q . ult. Sed obiicitur illud Cassiodori super psalmum : Notus in
Iudaea . Ibi enim dicit, quod quaedam sunt, quae, nisi promiseri-
mus, implere non cogimur, ut virginitatem servare. Item in exodo
et levitico, ubi de sacerdotalibus tractatur, dicitur, quod de omni-
bus aliis vestimentis dicit dominus ad Moysen : Indues eis Aaron fra-
trem tuum et filios eius, solummodo autem de feminalibus sive cam-
pestribus habetur : Induentur eis Aaron et filii eius, quasi tu non
indues, quia haec scil. castitas inter cetera alia sola suaderi potest,
imperari non potest. Quomodo itaque presbyteri, diaconi, subdia-

1) P. 1. procurrente. 2) Abest a P. 2. , Tr.

56 Summa Rufini.

coni servabunt continentium, quam non voverunt ? Sed sciendum

quod, quemadmodum propriis abrenuntiare simpliciter nullis prae-
cipitur, tamen si monachus quis factus fuerit, ei possidere propria
interdicitur, ita nemini generaliter continentiae onus imponitur, tamen
si hos ordines quispiam susceperit, ipsum continere perpetuo oportebit.
Unde et auctor super illum locum de vestimento feminalium ait :
Qui vult esse sacerdos, ipse se vestiat, quasi sacerdos rite esse non
poterit nisi continens fuerit. Denique interroganti, quare hodie in
illis tribus ordinibus vota continentiae exigantur, cum praeter hoc
etiam praeceptis castimoniae alligantur, illud Toletani concilii re-
spondeatur : Solet, inquit, plus teneri, quod singulariter pollicetur,
quam quod generali sponsione concluditur. c. 1. tacuerit. Hoc se-
cundum praesentis temporis modernitatem exaudiendum est, quando,
etiamsi non promittit, tamen ordinatus postea matrimonio iungi non
poterit. § . Hac auct. . . si vero cet. etc. Hoc ad priorem institu-
tionem referendum est, alioquin falsa est magistri prosecutio, cum
hodie, si diaconus contracto matrimonio uti voluerit, deponatur et
excommunicetur, et ab invicem separentur. c. 2. post vot. scil.
privatum. c . 3. Si vir rot. scil . privatum¹ . c . 6. non legit in voto
suo. et si non expresso, saltem annexo. ad id quod spop. tacite vel
expresse. c. 9. incestae, i. e. non solum adulterium faciunt, quia
relicto Christo , cui spiritualiter nupserint, alii se coniungunt, sed
etiam incesti culpa tenentur.
Dist. XXVIII . § . Ecce. Hic agitur ante alia de continentia sub-
diaconorum, ubi et de sanctimonia diaconorum et sacerdotum repetitur,
deque corum instructione et ordinatione, qui ab infantia ecclesiasticis
officiis mancipantur, de relictis quoque diaconorum et sacerdotum, ne
aliis nubere audeant. Dicitur etiam, quod sacerdotes a cura sua uxores
proprias abiicere non debent nee secundis nuptiis copulari ; si autem
presbyter fornicatus fuerit aut uxorem duxerit, inter laicos poenite-
bit, non tamen a laicis iudicabitur in tantum 2, ut audire eius officium
recusent, nisi ante a superiore fuerit condemnatus . c. 3. Hic de
subdiaconis tacetur, quia non secundum hanc modernam, sed iuxta
priorem institutionem continentiae loquitur, quando nondum subdia-

1) P. 2. hic addit, quod abest a P. 2. Tr. A. „ Videtur quod ecclesia

inhibeat contrahendum propter privatum votum, sed non debet prohibere.
Et nota, quod triplex est correptio : admonitionis, excommunicationis et
bonorum exspoliationis. Prima correptione, scil. admonitionis, admonen-
dus ne faciat“ . 2) P. 2. et tamen ei off, non rec. aud.
 Dist. XXVII. XXVIII. 57

conibus fuerat castitas imperata. c. 4. Hic dicitur, quod diaconus,

qui filiam ex fornicatione habuit, ad episcopatum non promoveatur ;
verumtamen si promotus fuerit et eum prius habuisse concubinam
patuerit, ab episcopali officio non removebitur, si tamen, postquam
in sacro ordine est constitutus eius commixtione non fuerit macula-
tus ; multa enim impediunt ordinandum, quae non deiiciunt ordina-
tum ; hoc autem est infra D. 33. c. ult. absque coniug. nec., i. e.
ipso coniugio, ubi est multiplex indigentiae necessitas, unde aposto-
lus : tribulationem carnis patientur huiusmodi . XXV. an. eo quod epis-
copus his lic. ded . , i . e . dedisse videtur, cum eos sic ordinavit . ta-
cuerint, i. e . non contradixerint . c. 9. ad p. int. 1. r. op. Hinc
movetur lector pro eo quod alibi cautum est, ne ullus unquam cleri-
corum solemnem agat poenitentiam, require infra D. 50. cap . Con-
firmandum. Illud quoque alienum alibi quod habetur, quod si presby-
ter fornicationem fecerit, X. annis poenitentiam agat, tamen in
publicum non procedat, ne grex fidelium scandalum patiatur, hoc
est infra D. 82. c. ult. Quomodo ergo inter laicos poenitebit , qui
solemnem poenitentiam non agit, nec in publicum procedit ? Sed
sciendum est, quod , cum huiusmodi crimina capitalia perpetrant, aut
ex dispensatione ad tempus suspenduntur , aut perpetuo deponuntur.
Comparantur quoque haec duo deportationi et relegationi. Sicut
enim deportantur aliqui secundum leges in aeternum , relegantur
autem ad tempus, ita deponuntur qui perpetuo a dignitatis officio
removentur, suspenduntur qui aliquanto temporis ab executione mi-
nisterii quiescentes iterum in id ipsum restituuntur. Denique depo-
sitio non absque solemnitate aliqua fiet, quippe si presbyter aut
diaconus fuerit deponendus, congregatiis aliis VI . vel tribus episcopis ,
ea tunc eis episcopus solemniter auferet, quae in propriis ordinibus
susceperunt. Verbi gratia, si presbyter perdiderit orarium et plane-
tam , si diaconus orarium et dalmaticam. Alii autem inferioris gra-
dus ita deponendi sunt : solus episcopus cum suo proprio clero eis
auferet quae in propriis ordinationibns receperunt . Porro si paruerit
. postmodum eos iniuste fuisse depositos, omnia sua insignia eadem
solemnitate recipient qua visi sunt amisisse. Hoc autem ex eo in-
nuitur, quod in 3. q . 11. causae habetur c . Episc . presb. Sus-
pensio vero fit sine aliqua celebritate simpliciter officium interdicente
episcopo. Quod et si practer conscientiam fieri coepiscoporum po-
test¹ , non tamen licite fiet sine praesentia clericorum. Item publica

1) P. 1. omittit fieri potest.

 1

58 Summa Rufini.

poenitentia duobus modis dicitur, sive in manifesto quocunque modo

sub pluribus oculis et inter laicos exercetur, quam etiam sacer-
dotes, cum deponuntur, faciunt, unde est illud 30. D. cap . , quod
sie incipit : Si quis presbyter, sive quae in cinere et cilicio
et impositione manuum et solemni expulsione de ecclesia statuto tem-
pore celebratur, quemadmodum invenitur infra D. 50. cap. In ca-
pite . Et prima quidem simpliciter publica, secunda etiam solemnis
poenitentia appellatur. Itaque si quispiam clericorum solummodo
suspendendus est, in occulto aget poenitentiam, sicut in illo prae-
dicto habetur cap. Presb. si fornicatione etc.; sed si deponetur,
aget utique in publico poenitentiam, sicut in cap . praesenti definitur,
non tamen unquam solemniter poenitebit, ut infra D. 50. prohibetur ¹ .
c. 10. Quidam diaconus feminam quandam ante susceptum sacrum
ordinem sibi coniunxerat non in matrimonio, sed in concubinatu ;
mortuo vero diacono illa mulier maritum accepit studio2 et auctori-
tate cuiusdam procuratoris romanae ecclesiae, qui Petrus vocabatur ;
denique faciente rerum eventu ille Petrus a procuratione quievit,
in cuius loco quidam nomine Fantinus saffectus est, vel forte super
Petrum in tota regione illa defensor constitutus est. Apud hunc
tandem praedictus Petrus accusatur de eo , quod praefatam feminam
fecit aut permisit matrimonium contrahere ; ferebatur namque, quod
fuisset uxor praemortui diaconi. Quodsi eius uxor fuisset sine dubio
nunquam, eo mortuo, cum alio iungi potuisset, sicut in duobus se-
quentibus capitulis continetur. Insuper obiiciebatur ei, quod reli-
giosam vestem mutaverit, postquam ille diaconus ad sacrum ordinem
promotus est. Propter hoc itaque ultionem in Petrum Fantinus
exercere volebat. Sed ille Petrus e contra dicebat, eam nec uxorem
diaconi fuisse, nec religiosam vestem mutasse, praesumptiones tales
interserens, scil . quod ipsa nunquam virgo vel casta primum ad dia-
conum venerit, immo prava opinione et ante et postea vixit, propter
quod praesumitur, quod eius uxor non fuerit ; nullatenus enim ille
clericus, qui postea ad sacros ordines promotus est, corruptam femi- 1
nam et infamatam suo matrimonio copulasset, cum in canonibus
interminatum sit : nullum ad sacrum ordinem accedere, nisi qui uni-

1 ) In P. 2. additur : „§. Antequam suspenditur sacerdos vel aliquis

clericus, tune ei est assignandus locus ad poenitentium, ut post redeat
quandoque deponatur et tune inter laicos agat poenit ., i. e . non sit cum
clericis in choro et in mensa et huiusmodi. Si vero sic sit suspectus , ne
vergatur ad deteriora, puta actas minatur incontinentiam, retrudatur in
claustrum vel in alio loco religioso" . 2) Abest a P. 1. et 2.
 Dist. XXVIII. XXIX. 59

cam et virginem habuerit uxorem. Scribit ergo Gregorius papa cui-

dam episcopo, ut de controversia ista cognoscat. temp. quo condu-
ctor f., i . e . procurator patrimonii romanae ecclesiae vel illam femi-
nam coniugem diaconi asserit non fuisse, sed potius eius concubinam.
Si vero in eius, i . e. diaconi . c. 11. Ordo literae talis est : si mul.
rel. pr. vel diac . coni. se cuiq. alii dupl. coni . aliud, scil . coniugium

addens priori, aut separ. cast. , i. e . ad conservandam castitatem¹ . c . 13.

Causam .. muniremus , i . e . observaremus et custodiremus, videlicet 2
quod non daret uxori bona ecclesiae, ad quod removendum illud in
authenticis statutum est. quantula etc., ut describeret nobis patri-
monium suum, ut ex eo solo, si sufficeret subintellige, sustentaret
uxorem , nec ei vel in vita vel in morte adderet bona . c . 14. con-
temnere quoad curam administrandi, si necessaria sit, opus est. c . 16 .
Nuptias non legales secundas appellat, quas sacerdoti contrahere
lege canonum non licet. cathedr., i. e . dignitatem sacerdotalem in
aliis permittimus . ab off. abst. praecip. si tamen illis secundis
nuptiis abrenuntiaverit. ignor. forsan enim ignorabat ius esse, ne
presbyter secundam duceret uxorem . c. 17. nec iudicandum est.
Infra C. 8. q. 1. c . Vereor dicitur, quod plurimi in populis epis-
copos iudicant, sed ibi iudicare praelatos populi dicuntur non iudicii
potestate, sed melioris facti operatione. investig. intentione repre-
hendendi ".
Dist. XXIX . In hac d . determinat, qualiter praedicta capi-
tula et multa sequentia, quae inter se repugnare videntur, sint iudi-
canda . Alia enim ex causa, alia ex loco , alia ex persona, alia ex
tempore consideranda sunt¹.

1) In P. 2. deest ad c. 11. Sed idem codex addit in c . 13. De Sirac.

„§. Utrum electio culpa cassetur utique vel culpa electi vel est eligentium,
ut si indignum elegerint, ita si non est consummata electio (puta non est
exhibita reverentia, non est facta subscriptio ), utrum sufficiat causa Sy-
racusani, quia uxorem et filios habebat ? non enim et qualitas personae
inspiciatur, et utrum cautio , i . e. iuramentum sit necessitatis, i . e. neces-
sitate exigendum, utique si persona sit suspecta, ne bona ecclesiae di-
sperdat, forte immodico fuerit infidelis vel nimium tenere praesumitur
parentes diligere." 2 ) Ab hac voce usque ad c. 14. (Contemnere) deest
in A. 3) In P. 2. deest inv. repr. 4) P. 2. addit : „ Quatuor spectan-
tur : tempus, locus, causa et persona. In tempore duo : consuetudo et sta-
tus personarum. Consuetudo quia non de inducta continentia sacerdotum
erat. Status personarum sicuti hostilitas difficultas veniendi ad curiam
unde in conciliis iudicabantur. In loco duo : scil. positio loci et speciali-
tas personarum vel numerus ; positio loci quia nimium erat remotus locus,
60 Summa Rufini.

Dist. XXX . Hic exemplificat, quae capitula ex causa consideranda

sint et illa capitula, quae introducta fuerunt contra, ubi per multa inducta
decreta plurimas elidit¹ haereticorum superstitiones . c . 1. maxime
fideles. Hoc ideo dicit, quia infideles occasione divini cultus licite
relinquuntur, unde dominus : Si quis reliquerit patrem aut matrem
propter me, centuplum recipiet [ Marc . 10 , 29 sq. ] . Qui autem paren-
tes inhonoraverit , tres annos debet poenitentiam agere, si vero cis
manus intulerit, septenni debet poenitentia satisfacere, ut in B. 1.
19. c. Si quis inhon . [ 94]. c. 5. Huius c. sensus talis est, videl.
quod, si quis castitatem profitetur et non solum ob hoc , quod putat
bonum esse propositum continentiae, sed quia existimat, nuptias de-
testendas : anathema sit. c . 7. d . d . iei . Infra invenitur, quod bonum
esset omni tempore ieiunare, quia et die dominico Paulus apostolus
ciunavit : D. 76. Utinam , et apostolus non improbans sed laudans
dicit ad Romanos : Alius iudicat diem inter diem, alius iudicat om-
nem diem. Sed ieiunium aliud assumitur ex generali ieiunandi pro-
posito, aliud ex speciali , quod quidem ex D. 3. de cons . c . Ne
quis iei. facile poterit intueri. Ergo et speciali abstinendi propo- -
sito licite quispiam non tantum aliis , sed etiam in die dominico.
ieiunare potest, dummodo in singulis aliis diebus eadem ratione non
prandeat; ex generali autem iciunandi proposito nullus ieiunare
debet V. feria et die dominica, quod in praefato cap. 4. de cons .
manifestissime reperitur. c . 8. necess. corp. sup., necessitatem cor-
poralem continentiam vocat, ex qua multa necessaria corpori detra-
huntur. et iei. com . dicens ca aut nullius aut parvi esse momenti
pro eo, quod rara et levia sint. iudicans, i . e. condemnans³ . perf.
rat. tot. eccl., i , e . institutionem communium ieiuniorum, quae in-
stitutio ex perfecta prodiit ecclesiae ratione. c . 11. ipsam ecclesiam,
i . e . fidelium congregationem . cum presb., i . e. ut presbyter seor-
sum eos regat sine consilio episcopi . c . 13. Literae ordo : si quis

specialitas personarum sicuti in orientali ecclesia habere uxores. In causa

duo considerantur: honestas eius quod fit et perversitas eius quod repro-
batur; honestas sicuti de sacerdotum continentia, perversitas sicuti ne quis
ieiunet in dominico die odio haereticorum qui dicebant omni die iciunan
dum abstinendum. In persona duo spectantur: intrinseca meritorum vel
scientiae praerogativa et habitus vel potestatis dignitas ; intr. mer. vel sc .
praer. sicuti Augustinus qui superstiti successit episcopo ; hab. et pot.
dignitas: habitus ut senis, potestas ut si magnam habeat potestatem.“
1 ) in A. deest et illa ... contra, inducta. habet elidunt. 2) Tr.
communia. 3) deest in P. 2.
 Dist. XXX 61

ex fide, i . e . fidelibus , cred. cond. aliquem mand. car. vel cred.

aliquem cond., illum dico ex fide, i . e. cum bona conscientia mand.
carnem; hoc ideo dicit, quia , si ex contraria conscientia manduca-
verit, v. g. cum putat immundum esse quod tamen manducat, eo ipso
iam condemnatus est, omne enim quod non est ex fide peccatum
est. mand. dico cum rel. christianorum scil. , quod tempore prohi-
bito illam comederat. cred. condemnandum inquam illum, tang.
spem n. h. in dominum, qui eum mand. praeter illum qui ' mandu-
cat scil. sang. et carnem. idolo. im. et suff. , quasi tales non indebite
condemnantur. Obviat huic sententiae Paulus apostolus, qui in 1. cp .
ad Cor. dicit : Si quis infidelis vocaverit vos ad coenam, omne quod
apponitur vobis manducate non interrogantes¹ ; ubi etiam dicitur,
quod idolis immolatum sit potest comedere, nisi infidelis dixerit :
hoc immolatum est idolis, vel nisi infirmus frater scandalizetur . Sed
in primitivo tempore gratiae pauci erant fideles, infiniti numero 2 in-
fideles, inter quos vix fideles discernebantur, sicut pauca grana inter
multas paleas. Unde apostolus : Scripsi, inquit, vobis non commis-
ceri fornicariis, non utique fornicariis huius mundi, alioquin oportuerat 4
5
vos de hoc mundo exire, cum ubique tales scilicet inveniantur ;
propter id ergo tunc temporis etiamsi sciret fidelis , esse carnem
idolis immolatam, licebat tamen eis comedere, dummodo infidelis hoc
ei non determinaret, vel infirmus in fide non scandalizaretur ; nunc
autem, quia dilatata est ecclesia, pauci vel nulli pagani cohabitant
nobiscum, ex sacris constat canonibus interdictum, ut nemo id come-
dat, quod idolis noverit immolatum, sicut est in praesenti capitulo
et infra D. 50. Presb . qui imol ., et in C. 26. q . 2. c . ult . § .
Quod autem asserit, sanguinem non esse comedendum, nec carnem
suffocatam, hoc et in actibus apostolorum invenimus similiter dene-
gatum, et ex poenitentiali Theodori , ut B. li . XIX. cap . Animalia
(c. 95) . Quidam tamen aiunt, hodie licitum esse ex longa in contra-
7
rium utentium consuetudine . § . Non autem horum talium prohibi-
tio omnino otiosa iudicanda est . Quia enim sedes animae in san-
guine est, recte per sanguinem anima designatur, comedere vero
conterere et consumere est . Ille ergo sanguinem comedit, qui cor-
pori duntaxat indulgens animae robur infringit, unde Iob : pavit
sterilem et quae non parit, scil. carnem, et viduae bene non fecit,

1 ) 1. Cor. 10, 27. Vulgata aliter. 2) P. 2. vero. 3) 1. Cor.

5,9 sq. 4) P. 2. oportunum erat. 5) P. 2. utique. 6) P. 2.
Theodoli. 7) Tr. in communi. 8) P. 1. nune. 9) P. 1. parit.
62 Summa Rufini .

hoc est animae. Dum itaque bonos conatus animae exstinguere in-
terdicimur, quasi sanguinem edere prohibemur. Caro denique suffo-
cata curiosi sunt et divitiarum huius saeculi cupidi, hi merito caro
suffocata dicuntur, quia dum eorum sollicitudines et voluptates
impedimentum ad cor intrandi coelesti desiderio praeparunt, quasi
aditum vitalis flatus claudendo necant¹ . Curiosos itaque et cupidos
per consensus societatem nullatenus nobis incorporemus, ne per hoc
suffocatam carnem manducasse iudicemur . c. 17. die dom. pro

quad. rel., i. e. manifestam non tamen solemnem , sicut superius dictum

est. a sac., i . e. episcopo .
Dist. XXXI. § . Temp. quod nond. erat inst. In hac D. addicit,
qualiter quaedam decreta ex tempore intelligenda sint. Ubi de nova
institutione continentiae subdiaconorum agit demonstrans in primo capi-
tulo , quod subdiaconi, qui ante illam institutionem uxores acceperant
licite eis uti poterant, sed post prohibitionem, si subdiaconus esset,
ducere coniugem non poterit, vel si infra subdiaconatum uxoratus
existeret, nisi promissa castitate, ad subdiaconatum provehi non va-
lebat. Dicit etiam de iugi continentia diaconorum, sacerdotum , ut,
quia semper altari debent assistere 2, semper castimoniam debent
servare. Si tamen prius habuerunt uxores a cura sua non abiicient.
Obiicit etiam quaedam alia capitula contra continentiae debitum,
quae similiter solvit cum supra oppositis . c . 1. quat. et praet.
mala, i . e . incontinentiae opera, quae lege turpitudinis mala esse
dicuntur. q. prop. m. ap. n. sunt, i. e . quadam pertinacia et in-
dustria contra prohibitionem illam praesumta non sunt ab illis , scili-
cet subdiaconis, qui ante ipsam prohibitionem uxores acceperant.
riol. non exig., i. e. cum quadam violenta continentiae exactione
non prohibeantur³ et futura scil . mala, i . e . incontinentiae opera.
caute car. in his itaque qui in subdiaconatum fuerint ordinati , vel,
ut quidam aiunt : praet. mala., i . e . continentia, quae inde malum
dicitur, quia poenale est et maxime iuvenibus. praeterita autem
ideo dicit, quia iam tres ami praecesserant, a quibus ministris eccle-
siae continentia fuerat imperata. et futura videlicet continentia.
caute, i. e. cum cautione et obligatione vota promittantur " . sine
succ. nullus enim carnalis filius succedit patri quasi debito paren-
telae in ministerium ordinis . c. 6. cum uxore, i. e . etiam cum

1) Tr. negant. 2) P. 1. qui . . . assistunt. 3) P. 2. omittit

continentiae. Tr. violentia et cont. ex. 4) fut... opera desunt in P. 2.
5) P. 1. sunt ordinandi. 6) P. 2. voti non p. Tr. c. c. et oblatione.
 Dist. XXX .. XXXII. 63

uxore. non pot. orare scil. expedite¹ . c . 8. Hoc decretum intelli-

gendum est de his, qui nec votum fecerunt nec voto annexum susce
perunt. c . 10. qui cum essent l. sive 1. Ita hoc dicitur quasi exorcistae
et acolythi, qui ordines post lectoratum traduntur, uxores ducere
non possunt ; quod penitus falsum est . Sed sciendum , quod, quam-
vis unicuique illorum quatuor ordinum non sacrorum speciale sit
officium deputatum, frequentius tamen clerici in lectoratus usu, quam
in aliorum ordinum ministeriis exercitantur, ab eo itaque, quod per-
agunt pene semper titulum denominationis sumunt, ut lector omnis
ille clericus vocitetur, qui infra sacros adhuc ordines exercetur. Dicit
ergo sive lectores, i. e . in minoribus ordinibus constituti. Ideo sic
asserit, quia forte in primitiva ecclesia nondum nisi ordo unus ante
subdiaconatum fuerat institutus, scil. lectoratus, excepto quam in
romana ecclesia, ut infra D. 93. c. A subdiacono , sed qu. qui
non habent, id est ab eis contineant 2. ad c. 11. §. Hinc tr. h. tri-
partita dicta est, quia a tribus auctoribus per successionem temporis
condita est ". c. 13. Quoniam, i . e. quamvis. Intelligitur hoc de-

cretum ex loco vel tempore. ad c. 14. §. 2. Illud quoque Mar-

tini etc. Hoc capitulum non est supra , invenitur infra D. 34 .
Dist. XXXII . c . 1. Omnium sacerdotum. Hic repetit etiam
5
atque etiam de continentia quatuor graduum , episcoporum scil. ,
presbyterorum, diaconorum, et subdiaconorum. Ubi etiam dicit, quod
inferiorum ordinum clerici ad hoc non debent cogi, sed uniuscuius-
que ecclesiae consuetudinem sequi . In tantum vero incontinentiam
praedictorum graduum sacri canones detestantur, ut, quicunque de
his continentiam non servaverit, officio et beneficio privatus existat,
et si quis presbyter mulierem indubitanter habuerit, ut non audiatur
eius missa praecipitur, non quia sacramenta in talibus falsa et inef
ficacia sunt quantum ad alios , sed quia, dum huiuscemodi sacerdotes
se a populo contemtos [viderint], rubore verecundiae facilius ad
poenitentiam provocentur. Si enim usque adeo praefatis clericis
castitas imitanda proponitur, ut etiam extranearum mulierum fami-
liaritatem et cohabitationem habere interdicantur, cum uxore quo-
que post vota castitatis immoderata familiaritas reprobatur; quod
invenitur in huius D. capitulis illis Interdixit , Presbyter. a cap.,
i. e. ab episcopatu, qui est caput ordinum, non praeventu temporis sed

1) P. 2. expedire. 2) P. 2. abstineant. 3) Tr. corruptum textum

habet. 4) P. 2. non est s. omittit. 5 ) P. 1. atque etiam omittit. A. etiam.
6) In P. 1. rub. ver. deest. 7) P. in huiusmodi cap.
 1

64 Summa Rufini.

principalitate dignitatis . c. 2. stip . s. ext. acc. Huic contrarium

reperitur infra in C. 12. q. 1. c. 3., et in cons . D. 5. c . 2. In om-
nibus igitur. Ibi namque dicitur, quod clerici omnes simul comedere
debent atque dormire . Sed hic de clericis coniugatis, ibi vero de
continentibus loquitur, quod ex verbis Alexandri coniici potest in
praesentis distinctionis sequenti capitulo Post hoc c. 4. De illo
et post usque ad subd . inclusive . c . 5. Hoc capitulum multas sibi³
contrarietates imponit . Primum quidem, quia sacramenta ecclesiae
sive in bono sive in malo ministro contaminari non possunt nee
suae virtutis effectum amittere , et ideo etiam a malis ministrata
non sunt respuenda ; unde a sacerdote concubinam habente, quous-
4
que iudicio reprobatur, communio percipienda est et missa au-
dienda, sicut est infra D. 83. (paragrapho § .) Quamquam igitur
et infra C. 1. q . 1. Si iustus (c . 30. ) Multi secularium
(c . 84) etc., et infra C. 15. q . 3. c. ult . Deinde nec laicis de
vita sacerdotum quicquam est iudicandum, ne, si, ante quam a
suis episcopis condemnentur, ab eorum officiis abstinuerint, epis
copalibus sententiis praeiudicium inferre videantur. unde supra D.
29. c. ult. Sed primam obiectionem ipse magister in paragrapho
sequenti determinat Verum etc. (ad c . 6 ). Non enim propterea
in casu isto talium sacerdotum missa audiri prohibetur, quod sa-
cramenta ab eis ministrata sint minus vera et sacra quantum in-
se, sed ut ipsi erubescentes ad dignae poenitentiae lamenta veni-
rent et sua exempla ceteris imitanda non offerrent. Quod autem
invenitur superius D. 28. c . ult. , ne laici abiiciant vel contemnant
presbyterum uxorem habentem , ex loco vel ex tempore intelligendum
est. Provincia enim Bulgarorum, quam transmarinam constat esse,
nondum in tantum sibi indixerat continentiam, ut eorum presbyteri
protinus essent deponendi, si invenirentur uxoribus coniungi, quamvis
ob hoc facti essent reprehensibiles . Vel hic dicitur, quia talium
sacerdotum missa non debet audiri . Ibi dicit Nicolaus, quod non
debent cos laici condemnare eiiciendo de ecclesia. Illud vero , quod
in C. 15. q . ult . c. ult. habetur, communionem a talibus esse per-
cipiendam, quousque episcoporum iudicio reprobentur, de occultis
criminibus vel apud paucos notis exaudiendum est. Ubi autem no-
torium est crimen vel pene notorium , quemadmodum in praesenti

1) P. 2. in sequentis dist. sequenti cap. post hoc. 2) A. post haec.

3) Abest ab A. , P. 1. 2. 4) P. 1. usquequo . 5) Tr. iussu. 6) Tr.
veneranda. 7) P. 2. poenitentes erub. 8) Tr. plurimum absentem
uxorem !!!
 Dist. XXXII. 65

casu, quando omnes prope eum sciunt concubinam habere, nec ipse
diffiteri rem evidentissimam potest : tunc , nisi resipuerit, ab eius est
missarum auditione cessandum, sicut in subiectis auctoritatibus con-
tinetur et infra reperitur D: 81. c. Si qui presbyteri. Denique
qui si hoc fecerit laicus sacerdotem iudicare non dicetur¹ , ne prae-
iudicium episcoporum definitionibus afferre , magis apostolicorum
3
sententiis generalibus et praeceptis obediet. A summis namque
pontificibus, Nicolao utique atque Gregorio, firmissima constat prae-
ceptione mandatum, ut nullus eorum missam audiret, qui publice in
fornicationis crimine iacent nisi poeniteant. Porro quidam dicunt,
hoc solummodo de episcopali sententia interdictis exaudiendum fore .
Quod quidem, utrum docte dicatur, arbitrio lectoris examinandum .
relinquimus. Subintroductam . Subintroducta est quae sub alicuius
necessarii ministerii spe introducitur, ut pro reficienda veste vel
huiusmodi. c . 6. contra praef. pontificum instituta (§ . 3 ) . Hoc
de malis catholicis intelligunt, qui crimine omnibus pene manifesto
perseveranter inficiantur, sicut praedictum est. (§ . 4) canones apost.
non quod apostoli tales canones constituerint, sed quia sunt inserti
inter canones apostolorum. c. 8. lectores, i . e. in minoribus ordi-
nibus constituti, ut s. D. proxima expositum invenitur c. Lex contin.
aut cont. prof. et sic subdiaconus fieri. c. 10. Hoc decretum ex
tempore est intelligendum , quando interdictum erat diaconibus 6
matrimonium, adhuc tamen subdiaconibus erat licitum. princip. in-
dulg. lic. illas videl., quas post diaconatum sibi in matrimonio co-
pulaverint. Et est hic specialis casus, ubi in odium incontinentiae
sacerdotum feminae liberae servae fieri possunt. Nec tamen de
quibuslibet feminis cum clericis fornicantibus hoc intelligendum est,
sed duntaxat de his, quae in testatae temeritatis audaciam proru-
perint, ut clericis ab officiis amotis nomine uxoris publice nuberent .
Si autem ancillae clericorum cum ipsis dominis suis consortia illicita
habuerint, episcopus ab eorum dominio illas auferens aliis venum-

1 ) Tr. si . . . laico . licet. 2) P. 2. auferre 3) In P. 1 et Tr. abest.

4) P. 2. diaconus. Addit : „ Multorum relatione" [c. 2. Palea] et in
margine : „ Hoc cap. post primum huius dist. esse debet. " Deinde P. 2.
addit : „§. Coactio quadruplex est : violentia conditio illecta exacta vic. ex-
communicatio cond. ubi duo proponuntur veluti vel abstineant ab uxori-,
bus vel priventur beneficio et ministorio qualis est huius cap. Illectura
sicuti qui sunt in minoribus ordinibus promoventur et uberiorem questum
habeant et sic illiciuntur ad continentiam; exactura ut haeretici qui multis
honorabantur ut sic resipiscerent.“ 5) P. 1. agendum! 6 ) In A.
verbo diaconibus ... erat exciderunt.
v. Schulte , Summa Rutini . 5
66 Summa Rufini .

dabit, ut j . D. 81. c. Quidam elerici¹ . c. 11. subd. pos. Alibi

invenitur, quod solummodo diaconatus et presbyteratus sacri ordines
sunt : j . D. 60. c. Nullus in ep. el . Sed illud intelligendum est de
primitiva ecclesia, quae tantum duos illos ordines sacros habuit,
subdiaconi autem adhuc non erant, hoc autem secundum moderna tem-
pora, quando subdiaconatus illis duobus sacris ordinibus adiectus
est. Vel aliter sacer ordo duobus modis dicitur : sive quia sacro de-
putatur officio, scil. altaris ministerio , sive quia ex impositione ma-
nus episcopi et consecratione traditur. Itaque secundum primam
acceptionem tres sunt sacri ordines, quia etiam subdiaconatus altaris
ministerio assistit iuxta quod in praefato c . habetur, scil . Nullus
in ep. el . , verum secundum posteriorem significationem sacri ordines
solummodo duo sunt, quoniam tantum sacerdoti et diacono manus
imponuntur, cum ordinatur, ut est s. D. 23. c . Presbyter. dia c.
subd. c. 13. ceteros . . debere, scil. placuit, hac utique habita ra-
tione, ut, si alicuius ecclesiae longa consuetudo habeat, ut lector
vel acolythus uxorem non ducat, illi quidem ducere non liceat, ver-
umtamen, si hoc fecerit, matrimonium ratum erit et ipse ab officio
administrationis cessabit et ecclesiasticis stipendiis carebit . Ut enim
aestimo non tantum potest illa
consuetudo contra coniugii
sacramentum, ut et impediat contrahendum et dirimat post contrac-
tum. Quaeri solet, si praedictum clericum contingat in alienam pro-
vinciam transire 2, quae in minoribus ordinibus continentiam non re-
ceperit, ibique habitaturus sit, utrum in hac uxorem accipere possit ?
Et dicimus, quod cum primum ierit hoc attentare protinus non debet,
ne nuptiarum importunus appetitor esse videatur ; sed procurrente
postmodum tempore irreprehensibiliter uxorem matrimonio suo con-
sociabit . Sed obiicitur, quia acquo modo de subdiacono dicendum
erit, ut, si ab occidentali ecclesia, ubi subdiacones continent, in
orientalem ecclesiam habitaturus advenerit, nuptias contrahere va-
lebit. Sed secus in subdiacono, quam in acelytho
discernendum
est, subdiaconus namque votum etsi non expressum vel tacitum fecit,
dum annexum voto suscipit, quod utique in acelytho notari
nullatenus potest. c. 14. Huic videtur contrarium quod alibi habe-

1 ) P. 2 addit : „Si prolem habuerit in monasterium retrudatur dia-

coni praelati iudicio puniantur. Vel potest intelligi de co qui habuerit ante
diaconatum si postea revolaverit ad eam continentiam professam et illa
pertinax fuerit quae tamen si dixerit expresse se post mortem illius nolle
continere poterit cui voluerit nubere." 2) P. 2. Tr. transmeare,
3) P. 1. votum.
 Dist. XXXII . XXXIII . 67

tur, scil . quod uxori subdiaconi non officit, si post mortem eius ad
secunda coniugii vota¹ migraverit ; require j . C. 27. q . 2. c . Mul-
torum . Sed hic de ea agitur, quae pariter cum marito continen-
tiam profitetur, ibi de non professa castimoniam intelligitur, et illud
secundum antiquum , hoc secundum modernum tempus. c . 15. sectae
a. ux., i . e . indaeam, paganam vel haereticam, ut est j . C. 28. q. 1 .
Cave, nisi ipsa profiteatur se futuram christianam vel catholicam,
tunc enim desponsare poterit, sed, antequam quod promisit adim-
pleat, carnale cum ea commercium minime celebrabit , ut j . eadem
q. invenitur Non oportet. c . 16. Qualiter clerici incontinentiam
fugere debeant, pluribus auctoritatibus praeostensum est, nunc quo-
modo huius rei etiam suspicionem vitare oporteat supponit. aut
etiam eas id. pers., quae vero hae esse debeant, j . D. 81 latius
invenitur. c. 18. presb. suam, i . e. uxorem. c. 19. matricuriae,
i . c . matres familias constitui non debere, subaudi decernimus . Vel
matricuriae dicuntur ecclesiae conversae, quia gerunt curas, quas
matres gerere solent, vestimenta quoque lavant et coquinatum prae-
parant et alia huiusmodi necessaria operantur.
Dist. XXXIII . In hac d. additur, qualiter is , qui habuit concu-
binam post baptismum antequam duceret uxorem, sive post mortem
uxoris, non possit ad sacri ministerii gradus ascendere, nisi forte ex
magna dispensatione, sicut in prox. D. habetur c . Fraternitatis
tuae ; digreditur etiam agere de corpore vitiatis , usurariis, publicis
lusoribus , publice poenitentibus, furiosis et arrepticiis, meretricanti-
bus, qualiter tales ad clericale munus ascendere nequeant. Qui autem
concubinam ante susceptum sacrum ordinem habuerit, si postea ad
s. ordines promotus fuerit, non reiicitur, dummodo post s. ordinem
ab ea continens fuerit. c. 1. Non ideo hoc dicit, quod , si aliam
ante baptisma habuerit, possit postea promoveri, sed ut removeat
omnem ambiguitatem, quia aut postquam habuerit uxorem, vel ante
quam habuerit uxorem concubinam habuerit. Concubinam hic non
appellat fornicariam, sed eam, quae cessantibus legalibus instru-
mentis coniugali affectu asciscitur, sicut dicturus magister est in
prox. D. paragrapho illo . § . Concub. autem. c. 2. unam

1) Tr. secundi c. votum. 2) P. 1. celebratur. 3) P. 1. gra-

ditur. Tr. ingreditur. 4) P. 1. us. publicis uxoribus poen. 5) In
P. 2. aut . . . habuerit deest. 6) deest in P. 1. 7) A. in hoc loco addit
verba capituli 2 : „ qui ergo nec illum, qui semet ipsum abscindens quod-
libet membrum indignatione aliqua truncavit vel iusto tenore superatus“.
68 Summa Rufini .

conc. vel mer. ante vel post mortem uxoris . in matr. In-
telligitur hic concubina ut supra. De meretrice hoc sciendum,
quod, si quis eam in matrimonio sumpserit, non solum si ante vel
post habuerit aliam uxorem, verum etiam si nunquam aliam habuit,
clericus non ordinabitur ex canonum rigore ; quod quare sit magister
determinat in prox . D. paragrapho illo § . Quod ergo . abscid.
Iustus tenor est indignationis, quando infirmum membrum habitum
intolerabiliter vel exitialiter cruciat, cuius amputatio salutis remedium
praestat ; iniustus tenor est, cum nimia vel violenta necessitas ad
truncandum membrum non provocat. Si ergo iniusto tenore su-
peratus membrum quodlibet praesciderit , promoveri non poterit, ut
est j . D. 55. c . Si . quis, Hi quis partem. Si autem iusto tenore
victus praesciderit et non consulte , sed subito indignatus hoc
fecerit, similiter non ordinabitur, si autem non ex indignatione
non sic. Ex quorum autem membrorum praescissione impedian-
tur ad promotionem , vel ex quorum amputatione non impediantur ,
cum in eadem dist. fuerimus, evidentius disseremus. neque ill . q.
us. a. c. Si tamen post susceptos ordines aliqui usuras exercuerint,
non deponentur, nisi ante moniti cessare noluerint, ut est infra D.
47. cap. 1. et C. 14. q. 4. c. 1. Sed melius dicitur, quod clerici
semel usuras exercentes iure deponuntur, quia infames sunt, nam
raptores sunt, ut infra C. 14. q. 4. cap. Si quis usuras , raptores
vero sunt infames ut infra C. 6. q. 1. c . Infames. aut in scena
lus . nosc . Scena 5 erat locus iuxta theatrum in modum domus
instructa cum pulpito , quod pulpitum orchestra vocabatur , ubi
cantabant comici tragoedique , saltabant histriones et mimi .
Dicta autem est scena graeca appellatione eo , quod in specie domus
erat instructa, unde apud hebraeos tabernaculorum festivitas sceno-
phegia ad similitudinem domiciliorum appellabantur. Vel scena
gracce latine dicitur umbra ; hine scena scil . umbraculum, ubi poetae
carmina recitabant. Sed hodie scena est, quae ludorum causa in
quolibet loco , ubi ad spectaculum convenitur, statuitur. Illi ergo,
qui consueverint post baptismum in huiusmodi scena ludere ad cleri-
cale munus prohibentur venire . nec eum q. p . poen. m. c . d. Sed
tamen si necessitas vel usus loci exegerit, tales ostiarii et lectores
fieri possunt, et si in diacones aliqui talium ordinati fuerint, inter

1) P. 1. ibi. 2) deest in P. 1 . 3) In edit. decreti c . 6. D.

incipit Qui. 4) P. 2. amputatione imp. vel non, cum i. e. d. f. e. d.
5) Quae sequuntur fere verbotenus ex summa Paucapaleae. 6) Tr.
comedi. 7) P. 1. et striones.!
 Dist. XXXIII. 69

subdiacones habebunturr, ita quod manus super energumenos non

imponent, nec sacra vasa contingent, ut est infra D. 50. cap . Pla-
cuit ut poenitentes. neque ill. q. i . f. a. conversus ins. tales
ordinari non valent, sed si post ordinationem furere coeperit, non
deponitur, nisi cum ad sanae mentis officium nunquam revertitur,
sicut in C. 15. q. 1. ultimo paragrapho invenitur. vel aff. diab . v. e.,
i. e. a daemone obsessus . Iste talis ordinem clericatus suscipere
non valet, nec suscepto uti poterit, quod in sequenti definitur cap .
Communiter. Quidam tamen afferunt, quod, etsi post promotionem
fuerint obsessi, non ideo tamen, cum illa infirmitas eos non aggre-
ditur, ab officiis arcebuntur, nisi spumas iactaverint cum cruciatu
corporis nimium miserando. c. 3. indiscusse, i. e . nisi prius dis-
cutiantur, utrum tales sint, sicut opinio narrat. exceptis illis etc.
quasi illi , qui quolibet modo vexationis incursibus efferuntur, non
audeant ministrare sacris altaribus. Ab his illi et illi excipiuntur,
qui corp. inc. ded. prob. in terra elisi sine huiusmodi compass.
vel iactationis spumone , obsessionis a daemone , sicut illi , qui
scotomiam patiuntur, vel forte etiam epileptici , qui utique clerici
fieri non possunt, tamen, si, postquam facti fuerint, hoc morbo la-
borare coeperint, non degradabuntur, nisi nunquam reconvaluerint,
ut est infra C. 7. q. 2. c. In litteris tuis. quousque ..
liberati, i. e . probati et ostensi , quod obsessione daemonum nun-
quam fuerint contacti . Alii autem exceptionem illam de omnibus
supradictis dicunt fieri, ut dicatur : exceptis illis quasi qui a daemo-
nibus eliduntur et offeruntur incursibus, non ministrent altaribus,
ab his excipimus illos obsessos a daemonibus et elatos , qui pro-
bantur elisi sine huiusmodi passionibus , scil. spumae iactionis et vocis
confuso strepitu et repentina collapsione ; quod quidem ex 7. C. q.
2. ult. c. satis innuitur . Quidam enim arripiuntur a daemonibus non
cum multo furore et violentia agitati ; qui etsi promoveri non possint,
tamen, si post ordinationem taliter invadi a daemonibus coeperint,
cum fuerint postmodum liberati et per annum, sicut hic dicitur,
probati , exequi poterunt officia propria . Sed illud diligenter ad-
vertendum est, quod hic annus ad probationem talium deputatur,
cum in praefato cap. ult. 7. C. triginta solummodo dies dantur ad
probationem episcopi , quia ecclesia longo tempore non poterat carere
pastore ; nam ultra tres menses sine proprio episcopo esse non debet,

1) Abest a P. 2. Tr. 2) Tr. elusos.

70 Summa Rufini .

ut est infra D. 50. c . Postquam. c. 6. laici etc. et infra : sin . con-

cubinam; expone ut supra.
Dist. XXXIV. §. Dom. Dixerat supra in 32. D. cap. illo
Interdixit , clericos non debere habitare cum extraneis mulieribus ;
nune addit, quod etiam domesticarum immoderatam familiaritatem
habere non debent . Ubi etiaminterponitur de aucupatione et venatione ¹ ,
quomodo non liceat clericis ; et quot modis concubina dicatur edis-
serit ; interponit quoque de illis, qui virgines uxores non ducunt, de
bigamis, de illiteratis, de corpore vitiatis, poenitentibus, curialibus,
cuilibet conditione obligatis, de his, quorum uxores fornicantur, de
maritis meretricum, ancillarum, viduarum, eiectarum, publicis specta-
culis mancipatarum, qualiter ad sacros ordines promoveri non valeant.
Ex dispensatione tamen necessitatis usque ad subdiaconatum biga-
mus et viduae maritus promovetur. Quae autem sit vidua, quae
ciecta, quae meretrix , inter cetera explanatur, denique ne conviviis
nuptiarum² clerici intersint, omnino prohibetnr. c . 1. Quor. rel. et
post catalogo, i. e . numero. genere dunt. germ. et gallos, quasi non
moribus sunt germani et galli, apud germanos namque et gal-
los honestas solet rebus omnibus anteponi. §. Concubina.
Hic determinat, qualiter in superioribus capitulis debeat concubina
intelligi. cess. legal. instrum. Instrumenta legalia [ verbotenus ex
Paucapalea] accipienda. et cetera quae inveniuntur in legibus D.
de ritu nupt . Inhibere ,
et in C. 30. q. 5. c. illo Nostrates. et
coniug. aff. asc . quam quidem habere absoluto laico permittitur ;
eam autem, quae fornicario affectu et cognoscitur et tenetur nulli
christiano licet habere, ut B. libro nono cap. Quale est , Nulli
liceat [ c . 16. 17 ] .
hanc coni. f. af. ita ut si aliam ante istam
vel post habuerit, bigamus iudicetur et filii inde suscepti secundum
canones legitimi reputantur . c. 4. Si quis et post unius mul.,

1 ) P. 1. omittit et renatione edisserit. 2) A. P. 1. ne nuptiis

int. P. 2. ne conr. nuptiis. 3) D... inhibere deest in A. 4) P. 2.
addit : „ § . Contra j . 30. q. 5. Aliter non fit legitimum. Nota : fit praeiu-
dicium constitutioni duobus modis : iure vel facto . Iure vel secundum
observantiam vel secundum effectum. Secundum observatiam praeiu-
dicat illa ağ [a qua ? agam? ] hine quia revera solennitates non sunt ob-
mittendae sed secundum effectum si taliter fiat : volo habere in domo
pro uxore. Ecce quia talis est consensus qui est praecipua ma-
trimonii causa. Ratum est matrimonium : facto vel natura con-
stitutionis vel natura facti. Facto sicut de diaconibus ut non habeant
uxores, cum prius haberent. Natura constitutionis , ut in praedicto
exemplo. Natura facti ut si quis private voverit etiam contrahere matri-
 Dist. XXXIII . XXXIV. 71

i . e . coniugis, quam corruptam accepit. Mulieres namque corruptas

usitatius scriptura consuevit appellare . Unde inter natos mulierum
scil. corruptarum non surrexit maior et aut uxoris, i . e . eius con-
iugis quam virginem duxit . §. Ceterum s. n. t. c. f., scil . quae non
maritali affectu asciscatur, sed ad tempus adhibeatur¹ . c . 7. eius scil.
relationis. priori coniugio, forsan enim habens propriam uxorem cum
alia femina fornicabatur. Vel, quod melius dicitur, priori coniugio
fidem non servasse asseritur eo, quod post mortem uxoris alii femi-
nae illicite se coniunxit ; coniugii enim lex est iuxta primam insti-
tutionem, ut unus tantum uni tantum coniungatur, secundum illud :
Erunt duo in carne una, non tres vel quatuor2. quibus scil. tem-
poribus. c . 11. Quidem astruunt hoc capitulum intelligendum esse de
his, qui uxores suas adulteras esse sciunt et eas dimittere nolunt, sed
in malo eis consentiunt. Si enim eis non favent, non videntur eis
imputanda uxorum crimina, quominus admittantur ad ecclesiastica
ministeria. Ceterum erit magis integrum aestimare, hoc interdictum
esse non propter vitae³ meritum , sed propter mysterii sacramentum,
quippe sicut bigamus ordinari non potest - non propter culpam,
sed sacramenti normam, supra memoratum est " ita et maritus ad-
ulterae non ordinatur, non utique quod peccaverit, sed quia Christi
et ecclesiae sacramentum gerere amodo non poterit ; illud scil . quod
ecclesia, quae semel adhaesit Christo, casta sine fine perseverat non
habens maculam neque rugam. Quod si clericatu eo iam constituto
adulteraverit, dimittere eam debet . Alibi continetur, quod , si uxores
clericorum peccaverint, peracta poenitentia clerici communicare cum
eis poterunt ; require hoc infra C. 33. q. 2. c . Placuit. Hanc con-
trarietatem triplex responsio mitigat. Aut enim ibi de aliis peccatis, hic
de fornicatione agitur ; aut illud ex dispensatione , istud ex rigore ; aut
dicendum est, quod dimittere eam debet quoad carnalem commixtionem
usque ad peractam poenitentiam, postmodum vero reverti poterunt in id
ipsum . retin . velit, subaudi quoad carnis commercium antequam
peragat poenitentiam . c. 13. Si q. v. et post eodem vitio , quo et
bigamus, vid. excl. Vitium dicit hic non peccatum, sed quoddam

monium dicit constitutio non debere ; quodsi contraxerit natura facti, i. e .

matrimonii fit praeiudicium illi seii. de privato voto." 5 ) Aliter in
editione .
1 ) P. 2. addit : „Refert enim, utrum concubina cognoscatur maritali
affectu an usu meretricio. Si ma. af. locum habet, si me. non. " 2) Tr.
vel quatuor. omittit. 3) vitae mer. sed exciderunt in A.
72 Summa Rufini.

impedimentum , scil. bigamiam, non quod maritus viduae bigamus sit ,

sed quoniam coniugali affectu una caro cum ea efficitur, quae bigamiam
contrahit. Vel melius dicitur : eod . vitio , i . e . impedimento vid .
excl., si ante baptismum viduam coniugem duxit, quo impeditur ; si
post baptismum habuerit, de hoc enim inceperat quod aliter quibus-
dam videbatur, sicut Hieronymo, qui asserebat non impediri a pro-
motione si solummodo ante baptismum habuerit viduam uxorem.
1
Hinc autem quorundam desipientissima opinionis sententia dis-
simulanda non est , qui utique dogmatizant, quod , sicut coniugalis
copulatio viduae, ita et eius fornicaria commixtio impedit promotio-
nem . Sed non attendunt, quanta rerum absurditas eorum fabulam
persequatur . Si enim qui cum viduis fornicati sunt propterea im-
pediuntur ad ordines, quia non quaslibet, sed viduas cognoverint,
quarum mariti ad sacros ordines promoveri non possunt : aequa
ratione et illi , qui cum pluribus virginibus fornicati sunt, eo ipso
promoveri non valebunt. Nam duarum virginum nuptias perficiens
bigamus est, qui promoveri non valet, quin immo si ante baptismum
habuerit uxorem quae obierit et post baptismum cum quadam vir-
gine solummodo fornicatus fuerit, secundum istorum mutabilem sen-
tentiam ordinari nequibit, quia canones eos esse bigamos constituunt ,
qui ante baptismum et post b. quaslibet nuptias capescunt. c . 15 .
ancillam, alienam, non dico propriam, quippe suam ancillam sibi in
matrimonio copularet, ex hoc iam secundum ius fori libera efficeretur.
c. 20. Nullum obstaculum generatur sponso Valentino in promovendo ,
cui scil . sponso V. mulier coniugali copula sociata est etc.
Dist. XXXV. In hac d. apostolicae regulae tertium cap.
prosequitur, scil . non vinolentum, sed sobrium. Quae institutio ex
V. T. sumpsit exordium, ubi minister tabernaculi vinum et siceram
bibere prohibebatur. Quod quidem et hodie in ecclesia servandum
est, ne nimium clerici bibant et epulis delicatis affluant, ne graventur
sensus eorum et hebetentur ; si autem ex consuetudine se inebria-
verint, aut XXX. dierum spatio a communione submoveantur, aut
corporali supplicio, si minores fuerint, subdantur. Quodsi nec taliter
resipuerint deponantur. Aleis autem 3 deservientes clerici aut desi-
nant aut damnentur, laicus vero a communione privetur. vinol.,
i . e. vino plenus.
Vinum inde dictum est, quod eius potus venas
cito sanguine repleat. siceram. Sicera dicitur omne id, quod ine-

1) abest a P. 1. 2) Abest ad c. 20 in P. 2 Tr. 3) A. P. 2.

etiam.
 Dist. XXXV. 73

briare potest excepto vino. Merum est purum vinum, quia quicquid
purum est et sincerum merum dicimus, i. e . subtilis . c. 1. Dicit
in hoc c ., quod sacerdos et diaconus, si pertinaces in ebrietate fue-
rint, debent damnari , i . e . deponi, lector autem et cantor et laicus
debent communione privari. Sed numquid lector non similiter de-
ponitur ? Sed sciendum, quod in primitiva ecclesia, quando canones
apostolorum qui hoc statuerunt conditi sunt, nulli reputabantur or-
dines, nisi presbyteratus et diaconatus, lectoratus autem et alii huius-
modi non ordines, sed officia quaedam et ministeria erant .
Non enim ab episcopo cum solennitate qua hodie traduntur tune
conferebantur, sed duntaxat prima iussione episcopi vel forte minores
sacerdotis gerebantur, sicut nunc psalmistae cantandi officium sus-
cipiunt . Et ideo eorum amissio depositio tunc non erat. c . 2. Hie
assignat Hier. tres humani generis status, primus fuit ante diluvium,
secundus post diluvium, tertius post Christi adventum. In primo
statu quasi in novo et optimo non comedebamus carnes nec bibe-
bamus vinum , in secundo quasi deficiente mundo carnes ingestac
sunt ad edendum vinumque ad bibendum, in tertio statu quasi re-
novato et reformato in melius mundo per Christum quievit usus car-
nium et vini potus, dicente apostolo : Bonum est non manducare
carnes et non bibere vinum. quasi dominus amplius cet., ac si di-
ceret illa amputatio pelliculae non ideo fiebat, quod in se illud
pelliculae superfluum esset (quod si esset, iam aliquid superflui deus
in nobis creasset), sed ob hoc fiebat, ut spiritualis circumcisionis
signum esset et ideo debuit veritate veniente ecessare. in fine tempor.,
i . e . in ultima aetate . et o rev . ad a. Graeci alphabeti prima litera
est alpha, ultima o , alpha igitur initium dicitur, ultima o, i. e . finis .
Unde : Ego sum alpha etc., scil. principium et finis . Revelat ergo
O ad A, i . e . finis revelate et manifeste revertitur ad principium,
cum scil . ea quae in primo statu observabantur in statu ultimo refor
mantur, scil. de abstinentia carnis et vini . nec comed. carnes cum
scandalo utique fratrum. post dil . ded. e. , i . e. primum in humanum
usum assumtum. c . 8. ubi cibus coep. com. statim finis f. e. m., i. c.
creaturarum vel creationis mundi . Non enim postea legitur : creavit
deus tale et tale , sicut prius fecerat. Unde sequitur : ibi etc. illic, i. e.
in paradiso . legem const. de ieiunio dicens, ne homo comederet de
ligno scientiae boni et mali . lateb. post cib. quando abscondit se
Adam a facie domini. dedit nat. vino, scil. non per auctoritatem sed
per ministerium , sicut agricolae frugibus. sed ignoravit pot., i . e .
quid posset vinum, scil . inebriare. nec s . p. auct., i . e . Noe, qui vini
74 Summi Rufini.

improprie auctor dicitur, tamen quia divinae auctoritati, qua deus

vinum creavit, exterius ministerium praebuit. iumentum suum , i. e.
carnem suam, cuius motibus quasi iumento dominari debemus . nec
esset hod. cet. Noe enim inebriatus nudavit femora, irrisit eum filius
cius Chaim, propter quod a patre sententia maledictionis poenae ad-
dictus est servitutis, cui dictum est : Maledictus Chanaan cet. frater
pr. inv . , scil . inter Cain et fratrem suum Abel . quos tentant, i . c .
inebriant. temul., i . e. vino plena ; vinum enim temetum veteres vo-
cabant, lentum pero pro plena dicebant ; unde luculentum quasi lucis
plenum et somno plenum appellamus . Loth etc. [historia Paucapa-
leae] . origo, i. e . causa incesti . pessima reg. partus causa quae
filiis ebrietatis fuit. deterior. Pessimam regeneratricem vocat utram-
libet filiam Loth, quae sua aestimatione humani generis regeneratri-
ces erant ; putabant enim, totum genus humanum, quod Eva mundo
peperit, per ignem qui combusserat Sodomam esse deletum, et ideo
introiverunt ad patrem, ut quasi iterum nova origine mundo homines
generarent ; partus deterior earum filii fuerunt, scil. Moab et Amon.
Dicit ergo ebrietas, i . e . ille Loth inebriatus , fuit origo , i . e . causa
incestus, unde videtur fuisse malus, sed deterior f. part. pes. reg.,
i. c. ipsarum filiaram uterque filius, scil. Moab et Amon. Vel sicut
plerique exponunt : pessima regeneratrix Herodias uxor Philippi filii
Herodis maioris intelligitur, et dicitur regeneratrix quasi incestus .
Ut enim in V. T. illae duae filiae primum leguntur incestum fecisse,
sie et in N. T. in Herodiade primo incesti macula legitur revixisse ,
nupsit enim Herodi fratri mariti sui adhuc viventis. Partus autem
deterior filia Herodiadis, quae deterior filiabus Loth vel filiis earum
fuit, cum Iohannem decollari fecit . At non Abrah. etc. Illam me-
morat historiam [ Gen. 18. ] . c. 9. Non prae omnibus scil ., sed in
prima actione huius concilii , vel quia forte illo tempore ebrietas
clericis assidua erat.
Dist. XXXVI . Apostolicae regulae quartum in hac d. cap . ex-
planat, scil. quod oportet ordinandum esse prudentem, et hoc per
exempla tam V. quam N. T. demonstrat; interserit etiam de corpore
vitiatis, ubi et dicit, quod, si qui talium ordinatores fuerint careant co
ordine, quem illicite praestiterunt. sec . negot . disp. quod j . exsequitur
in 39. D. c . 1. Unde, scil . quod literarum debeat habere peritiam .
c. 2. divina stip. Divina stipendia singulorum ordinum officia dicit.
Dieta stipendia, quia pro corum executione debentur clericis prae-

1) In A. pessimam . fuisse malus deest in A.

 Dist. XXXVI. 75

bendae sicut propria stipendia terrenae militiae, vel quia ipsa eadem
sunt stipendia, i . e . praemia clericis pro bonis meritis debita. verum
etiam ord. cet. Attendendum est, quod eo ordine dicit, non omni
ordine ; nam velut quidam astruunt, solummodo illum ordinem am-
plius non confert, quem semel illicite dedit, nec etiam eo maiores.
V. g. si illicite aliquem subdiaconum fecit, nec diaconum nec sacer-
dotem deinceps ordinare poterit. Et exponitur hic ordine pro or-
dinis collatione, ut sit sensus : careant eo ord. etc. , i . e . illum nun-
quam de cetero conferre possit , et hoc ex fine cuiusdam capituli
modo quodam perpenditur , ubi dicitur : nec illi unquam cet. ,
require j . C. 1. q. 1. c. Si qui episc. [ 43 ]. Melius autem
dicitur , sicut ex decretorum mente percipitur, ut , qui immeritum
aliquem scienter ordinaverit, omnino
ordinandi potestate privetur,
licet in aliis episcopalis dignitas ei reservetur, et hoc coniicitur
ex illo c . Ex poenit. D. 50. , item Si qui ep. C. 1. q. 1.,
item Ubi ista D. 74. Quod autem hic dicitur : car . eo ord.
et infra [ c . 43. C. 1. q. 1. ] illi sacramento non intererunt etc.,
relationes istae non faciunt in singularitatem, sed in maneriem ;
denique hoc totum ex rigore contra pravos ordinatores statuitur,
verum ex dispensationis mansuetudine sat est talibus ordinatoribus ,
ut anno integro missas non celebrent, ut j . D. 55. continetur Nullus
poenit.; porro haec omnia de illis ordinatoribus intelligenda sunt,
qui ex aliqua negligentia indignos ordinant, qui autem ex mentis
pertinacia contra canones pro carnali causa tales promoverat, omnino
dignitatem episcopalem amittet , ut est j . D. 55. c . 1. , et D. 81. Tantis,
et D. 47. c . Quoniam, et D. 61. cap. ultimo¹ . ad c. 2. rationale
[hist. Paucapalea Exod . 28 , 15 sqq . ] . Salomon [ hist. Pauc.] . hinc ..
dom. ait in apocalypsi . qui audit prius ab alio discendo, postea dicat
veni aliis praedicando. in labro aeneo . Specula mulierum sunt di-
versa intelligentiae sanctarum animarum, quibus speculantur domini.
Labium ex his factum s. scripturae est instrumentum. Dictum la-
bium , quia quod in scripturis legimus labiorum officio aliis indicamus.
Est autem sonorum, est et durabile, pulchre igitur labium est ac-
neum , quia secundum verba s. scripturae et usque ad terminos orbis
resonant, et donec compleantur omnino durant. Unde dicitur : In
omnem t . e . s. e . et i . fines o . t. v. e . [ Ps . 18, 5 ] et iterum : Coe-
lum et terra transibunt . v. m. n. t. [Mare. 13, 31.]. Ingressurus

1 ) In P. 2. additur explicatio de scienter vel ignoranter vel negli-

genter ordinantibus.
76 Summa Rufini.

ergo tabernaculum ad offerendas hostias prius in labro aeneo ab-

luuntur, quia ad sacerdotium provehi cupiens secundum canones multo
tempore prius in legum meditatione eruditur. c. 3. Si quis cult
etc. usque ad bella non vadit. Historiam illam tangit, qua legitur,
quod cum populus hebraicus [ex Paucapalea] . Amal. Unde Ama-
lechitae sitientes vel lingentes sanguinem interpretantur. Sanguis
autem est anima nostra, cuius sedes in sanguine est, cum ani-
marum nostrarum interitum concupiscimus ¹ .
Dist. XXXVII . In primo parte huis d . dicitur, quod clerici libros
artium secularium legere non debent, postmodum in alia parte multis
auctoritatibus legere permittuntur. Sed haec contrarietas facile sol-
vitur. Quidam enim seculares literas legunt ad voluptatem, quidam
ad eruditionem. Primum prohibetur, secundum permittitur. Denique
reprehenduntur hic ii, qui sacras scripturas perverse intelligunt et ex-
ponunt, episcopi quoque notantur, qui filios suos de bonis ecclesiae
sustentantes faciunt eos legere solummodo poetica carmina, cum
etiam b. Hieronymus ab angelo fuerit correctus legens libros Cice-
ronis. Per exempla quoque N. et V. T. probatio adducitur, ut
ars secularis a clericis non legatur. Postmodum haec contrarietas
per mysteria V. T. et multorum sanctorum secularium testimonio
affirmatur cum interiectione solutionis, interdicitur tamen prorsus , ne
exercitium clericorum in quadrivio habeatur ; praccipitur etiam, ut
per singula loca sint doctores liberalium artium constituti 3. c. 1 .
Hoe prohibetur episcopis et forte sacerdotibus, diaconis et subdia-
conibus, aliis non¹ . c. 2. comed. Comedi .. exprimebant [ ex Pauca-
palea]. c . 3. dial. arte, i. e. dialecticae artis sophismatibus ; hic enim
non vera dialectica, sed sophistica reprobatur. oculos t . c. l . dicendo
aliquid esse super coelum. et ultra prof. ter. a. dem., quod quidem
faciunt qui ultra profundum terrarum abyssum esse praeter coelum
nescio quid imaginantur. qui iambum f. , i . e , qui fervent, ut com-
ponant iambica metra. c . 4. sec. tropologiam, i. e . figurativam le-
ctionem, vel secundum conversionem sermonis 5. c . 5. Id . in ep. ad
Ephes. super illum locum : Fornicatio . . . actio [Eph . 5 , 3 sq .] .
leg. ep. haec de epistola ad Ephes. Et reprehendit hic Hierony-
mus episcopos, qui filios de bonis ecclesiae sustentantes faciunt eos

1 ) A. int. scil. nostras animas, quarum sedes in sanguine est ; san-

guinem ergo sitiunt daemones, cum a. n. int. concupiscunt. 2) prob.
2. t. et in A. exciderunt, loco : et vel. 3) A. sint d. 1. a. vel con-
stituantur. 4) A. aliis vero non prohibetur. 5) Tr. locutionis.
Cf. Paucapaleam . 6) s. i. l. deest in Par.
 Dist. XXXVI. XXXVII . 77

legere ad voluptatem seculares literas et poetica carmina , qui filii

eorum , scil. episcoporum oblationes ecclesiae in kalendarum strenis
et aliis superfluitatibus consumunt, quod hic notat. Et quod in
corb. Sic constrae : et q. i. c . et pro pec. virgo v . vid. vel q. paup.
ob., pauper dico, sive virgo sive vidua. ut praedictum est, eff. tot.
subst. s. h. gram. vel or . magistri scil . ille scil . , qui episcoporum filios
grammaticam docet vel rhetoricam, vel ipse filius episcopi qui discit
grammaticam vel rhetoricam. conv . in kal. strenum cet. Corbona crat
locus in templo , in quo pecunia deo oblata reponebatur . in kal. strenam
q . d . in superstitiones gentilium ; strena¹ dicitur primum donum vel
munusculum in die kalendarum alicui datum propter bonae fortunae
augurio ; sportula saturnalium est stipendium saturnalium verborum,
scil. Saturni vel fabularum eius . minervale munus dicit stipendium
datum pro Minervae fabulis narrandis. Vel saturnalium sportulam di-
cit conversaria denariorum vel aliorum, quae fiebant pro celebrando
ludo Saturni, quae sine magnis expensis fieri non poterant, Min. mu-
nus dicit expensas illas, quae fiebant pro celebrandis ludis Minervae.
in templi stipes, i . e . in aedificatione propriae domus, quam vocat
templum, quia filii sacerdotum ita decorabant domus suas sicut tem-
plum dei . Vel tempore Hieronymi adhuc multi pagani erant inter
christianos notros habentes etiam templa idolorum etc., itaque filii
christianorum lascivientes frequenter cum filiis paganorum magnis ex-
pensis in ipso paganorum templo faciebant grande convivium, quod
vocat Hier. stipes . Heli sac . [hist. Paucapaleae]. dict. ad c . 7. Hinc
... prod . Tangit illam parabolam evangelicam [ Luc. 15, 11 sqq .] ²
· c. 8. magister gentium, i . e . Paulus. al. versus etc. in ep . ad
Tit., quando contra Cretenses loquens ait : Dixit quidam ex illis pro-
prius eorum propheta , scil . Epimenides : Cretenses semper mendaces,
malae bestiae, ventris pigri ; suis dictis indidit versus poetarum vel
philosophorum, quando veniens Athenas vidit aram ignoti dei, ubi
erat scriptum : In quo vivimus, movemur et sumus, cuius scripturae
sensum Atheniensibus aperuit prosequens de domino et deo nostro.
§. Cur... unde b . Greg. Hoc invenitur j . D. 86. c. Cum multa.
Scripturarum aliae sunt sacrae, aliae sacrilegae, aliae ethnicae; sa-
crae catholicorum, sacrilegae haereticorum, ethnicae gentilium et pa-
ganorum ; item ethnica scriptura alia utilis, alia inutilis, alia nefanda;
utilis in trivio, inutilis nobis in quadruvio, nefanda sicut nigroman-
tia et huic similes . c. 9. ne neglig. sicut ethnica scripta et utilia,

1) Cf. Paucapaleam. 2) Sequitur explicatio parabolae.

78 Summa Rufini.

quae, si legere neglexerimus, divinam scripturam recte discere¹ et

intelligere non poterimus. ne ignor. sicut s . scripta . Si quis enim,
ut ait apostolus, haec ignorat ignorabitur a deo . legimus cet.
ut scripta sacrilega haereticorum. Vel aliter : legimus aliqua in in-
strumento divinae scripturae, al. ne negl. , scil. literam V. T. , quam
si legere in ecclesia neglexerimus contemnere eam, quasi deus auctor
eius non fuerit, videbimur. ne ignor. sicut N. T., cuius notitia ad
salutem est necessaria. Illud quod postea sequitur a priori sententia
non mutatur. Vel aliter : In scriptura sacra quae legimus esse
facta, alia sunt bona alia mala ; item gesta bonae quae ibi legimus
alia valent ad morum compositionem , sicut quod Moyses et David
ita humiles fuerunt et huiusmodi, alia valent ad fidei eruditionem,
sicut ca maxime quae in evangelio, quod Christus natus passus fue-
rit et resurrexit et huiusmodi ; mala facta quae in s. scriptura legi-
mus malorum hominum exempla sunt, sicut 2 de populo illo Amari-
cante, qui contra dominum murmuravit et ideo ab exterminatore
periit, et alia his similia. Priora itaque legimus, ne negligamus nos³
ipsos sed exercitemus , secunda legimus, ne ignoremus fidei nostrae
articulos ; tertia legimus, non ut teneamus malorum hominum exem-
pla sed repudiemus, si poenas eorum suppliciis similes vitare volu-
mus . c. 11. [ historia Paucapaleae] 4. non est nostrae voluptatis,
6
i . e . ad nostram voluptatem explendam illa sumimus , sed propter
instantem et gravem necessitatem. c. 12. Hine potest colligi, quod
clerici ad studia scholastica proficiscentes fructu propriae praebendae
privari non debent. Si enim praecipitur, ut per suos episcopatus
vel provincias episcopi magistros habeant, qui clericos suos doceant,
relinquitur, quod si ipsi clerici ad illa loca causa studiorum sive
vicina sive remota, prout necessitatis eventus fuerit migraverint, suis
stipendiis privari non debent. Non enim servire propriae ecclesiae
desinit qui in literarum scientia ad hoe principaliter studet, ut ei
postmodum melius servire possit . Diligenter tamen illud adverten-
dum est , quod, si ecclesia pauper fuerit et paucos clericos habue-
rit, si quis in aliam regionem iverit ad scholas praebendae stipen-
dium non habebit ; tane enim supra modum oneratur ecclesia. Quac-
ritur autem hic a quibusdam , si episcopus clerico suo volenti
ad studia scholarum ire noluerit interea praebendum dimittere , et
ille ut hoc permittatur sibi aliquid ipsi episcopo dederit, utrum si-
1) P. 1. dicere. 2) A. si. 3) A. nosmet. 4) deest in P. 2. Tr.
5) A. expell endam. 6) P. 1. voluntatem. 7) P. 1. attendendum.
8) P. 1. q. h. si.
 Dist. XXXVII. XXXVIII. 79

moniacum sit¹ ? Dicunt quidam , quod hic simonia non contraha-

tur, quia ille clericus non ideo obtulit aliquid, ut simpliciter prae-
bendam vel usum praebendae haberet, quod quidem habere mereba-
tur et habere ci permittebatur, sed propterea, ut alibi quam illic
habere posset. Nec illud ex consequentia rationis opponitur : si quis
horum alterum vendit, sine quo nec alterum provenit, neutrum in-
venditum derelinquitur ; usus enim praebendae frequenter sine iure
praebendae licite provenit, et e contrario. Et ita in hoc casu non
est simonia, ut quidam dicunt, quemadmodum si ecclesia quaedam
alicui pracdoni quaedam tribuerit, ut se ab eius oppressione redi-
meret, non utique ibi simonia contraheretur, sic, cum iste clericus
solummodo ad hoc det praelato suo pecuniam, ut sua praebenda
liberius utatur, simoniacus, ut aiunt, nequaquam est . c. 13. praed.
ang., nam angeli praedicaverunt Christum annuntiantes adventum
eius pastoribus et huiusmodi ; daemones quoque confessi sunt eum
dicentes : Fili dei, quid venisti ante tempus torquere nos ? c. 14. ex
his quae legunt in divina scriptura² . verisim., i . e . probabiles ra-
tiones. capiunt, quasi sensus ille quem in aliquibus locis scripturae
habent, non longe multum est a ratione, sed tamen auctoris mentem
non sequitur. sens. extr. etc. Unde Hilarius : Optimus, inquit, lector
est qui doctorum intelligentiam expetet ex dictis et retulerit potius
quam attulerit, nec cogat hoc dictis contineri quod ante lectionem
praesumpsit intelligendum. Hoc in B. etiam ex concilio Meldensi
habetur, quod in exponendis divinis scripturis non debet quis sequi
sensum suum, sed catholicorum et probatissimorum patrum, 1. 1. c.
Canonum 4.
Dist. XXXVIII. Supra dixerat, quomodo clerici omnis di-
sciplinae scientiae studere debeant, nune qualiter sacerdotes hane
praccipue habere debeant demonstrat ostendens prius, quid sacerdo-
tem necessario scire oporteat ; ubi quam periculosa sit sacerdotibus
ignorantia evidenter aperitur, quam ut valeant evitare debent ab
aliis discere etiam minoribus, si ipsi senes sint et nobiles fuerint.
Quapropter cum quis ad sacerdotium vel episcopatus promovendus
est gradum, inquiratur ab episcopo vel metropolitano, utrum legem
dei noverit. Quamvis autem sie eruditi esse sacerdotes debeant, ta-
men si non recte loquendo offenderint, a viris scholasticis non sunt

1) Tr. omittit utrum. Habet cum Tr. nullatenus hic sim. contrahi-
tur. 2) i. d. s. deest in P. 2. 3) P. 2. ne. 4 ) in P. 2. học ...
can. deest . 5) A. disseruit q. omnes clerici.
80 Summa Rufini.

irridendi. Dicuntur etiam hic quaedam, quae nescire melius est

quam scire¹ . c . 4. Nulli sacerdotum, scil. episcoporum 2 qui soli
frequentius sacerdotes in canonibus appellantur , licet canones igno-
rare; cum enim ad eos spectet terminare causas ecclesiasticas et
in terminandis illis non debeant duci suo sensu, sed canonum aucto-
ritate, ut B. 1. 1. c. Canonum , apertissime invenitur, patet quod
nullus episcopus debet esse ignarus canonum . Aut si de quolibet
presbytero hoc exaudiendum est, nomine canonum poenitentiales
canones intelligimus, quos quidem ignorare nulli presbytero permit-
titur, ut in prox. c. reperitur. c . 5. Quae ipsis sac. nec. s. ad disc .
haec sunt, i . e. sacr . liber etc. c. 6. psalterium, non tantum ver-
borum superficie quantum intelligendi et exponendi ratione. scruta-
biliter et non transit., i . e . si totum scrutando intelligat et non
semel aut raro perlegendo transierit . legere dico tam s . canones
etc. Metropolitanus etiam inquirat ab eo conversari et docere com-
missum populum, i. e. ut conversetur et doceat, secundum mandata
dei scil. substant. e . Substantiam vulgo dicimus id quod possidemus,
vocata sic pro eo, quod per ipsam sustentamur. disciplina div.
scriptur. substantia sacerdotii dicitur, quia sine ea sacerdotis officium
recte non sustentatur. c. 7. firmamento, i. c. meditationi. c. 10.

quae dei sunt, scil. necessaria ad salutem. sapiunt intelligendo et

opere approbando a dom. sup., i. e. approbantur, ea q . dei s. nesc.
necessaria utique ad salutem, a dom. nesc., i . e . non approbantur.
Quic. stultus etc. , i . e . qui culpam quam scire oportet ignorat, per
experimentum poenam sapiat, qua doleat. c. 11. Dixerat sacerdoti-
bus esse periculosam ignorantiam et necessariam scientiam ; ne au-
tem hoe de omnium rerum ignorantia exaudiretur , ideo in capitulo
subiecto determinat, quomodo quarundam rerum ignorantia non sit
omnibus noxia sed utilis ; et infra quod er. est propr. Est autem
error, ut Aug. ait. approbatio alterius pro altero . c. 12. Sedulo ..

sed quia pie toleranda sunt ab eis qui didicerint sic. ben. in eccl.
voto, sicut bene dicitur sono in foro scil. ab his, qui didicerunt .

1 ) In P. 2. „Ignorantia alia est eorum, quae ad fidem spectant, in

sacerdotibus damnanda maxime , alia eorum quae ad morum instructio-
nem, et haec revera mala est in sacerdotibus, non tamen ita mala. Nulli
sac. . . permittitur [ quod ante in D. 37 habetur]. Disciplina itaque divi-
narum scripturarum sacerdotii substantia dicitur, quia sine ea sacerdotii
officium recte minime sustentatur. Omnes etc. psalterium_nosse.“ 2) A.
sacerdotum . . . in decretis. 3) A. minime. 4) P. 1. intelligeretur,
in sequenti vero det.
 Dist. XXXVIII . . XL . 81

1
Sic est iudicandus ille, qui bene dicit in ecclesia , qui loquendi bo-
num affectum habet, sicut reputatur benedicere in foro, qui elegan-
tia verborum et sonorum utitur, etiamsi alias contrarius loquatur.
Itaque, quasi quandoquidem ex sono vocis solummodo iudicatur
benedicere, qui in foro loquitur2 . c. 16. Nullus episc. etc. Ut infra
proximo cap. reperitur, dixerat, quod scholastici non debeant con-
temnere episcopos vel presbyteros minus iterum non recte loquentes,
sed ne propterea ipsi episcopi nimium insolescerent, ideo in hoc
cap. eorum partem aggravat ostendens, nullum episcopum debere
contemnere a minoribus etiam discere. propter op. sen., i . e. repu-
tans sibi esse opprobrium propter senectutem. a parvulis aetate.
vel minimis nobilitate .
Dist. XXXIX . In hac d . demonstrat, quod sacerdotes etiam
secularium negotiorum oportet esse peritos, ut non ad spiritualia
tantum, sed etiam ad temporalia subditis ministranda idonei existant.
exemplo Christi, qui non solum verbo docebat, sed etiam virtute
sanabat et corporalibus alimentis reficiebat. Verumtamen sciendum
est, quod, quamvis in negotiis secularibus simplex omnino ad episco-
patum idoneus non sit, tamen, si ceterae virtutes in eo concurrerint
et necessitas hunc eligendi fuerit, talis non repellitur, sed ut dein-
ceps illam simplicitatem exuat admonebitur. Petrus itaque diaco-
nus, de quo in sequente dicitur cap., necessarius Neapolitanis non
erat, qui alios co meliores habere poterant ; vel aliae virtutes ei
deerant , usurarius enim erat, sicut habetur j . 47. D. c . 4. et ideo 5
propter simplicitatem repellendus erat .
Dist. XL . Hic quintum cap . apost . regulae prosequitur, quo
dicitur, quia oportet eum esse ornatum qui ordinatur. Ornamenta
autem hic virtutes intelligendae sunt. Non enim tantum eum ornat
dignitas quantum virtutum habitus, non enim ex superiore loco quis
melior est aut ex inferiore deterior ; quod quidem usque adeo verum
est, quod etiam Lucifer in coelo peccavit, homo in paradiso , Loth
in monte. Nullus ergo sit securus, quasi contulerit ei licentiam
peccandi officium sacerdotii, immo tanto magis peccat et miscrior
est, quanto maiore fungitur dignitate. gradui conf. decorem scil .
melioris vitae. quod non accepit, non enim quia in gradum illum
sublimatus est, ideo melior est, cum in pluribus aliter se habeat .

1) A. sic esse iudicandum. 2) Itaque . . loq. abest in P. 2. In

P. 1 et partim Tr. menda scriptorum sensum plene corrumpunt. 3) P. 1 .
sibi hoc in hoc obprobrium. 4) P. 1. dederant! 5 ) P. 1. non.
v. Schulte , Summa Rufini. 6
82 Summa Rufini .

Huic autem contrarium videtur id quod in fine¹ proximi cap. habe-

tur, scil. quod apex pontificalis dignitatis illustrat eos, qui in ipsum
promoventur. Sed ibi non de illustratione vitae, sed scientiae intel-
ligendum est. Ex eo enim, quod in ordines et praecipue sacros
promovetur, si bonus est, discernendi scientia ei augetur ; vel spe-
cialiter duntaxat de summi pontificis apice illud est exaudiendum,
non quod semper vel malos bonos vel bonos meliores faciat, cum
apostolici fiunt, sed quod non ita sit a nobis nullatenus definiendum
vel iudicandum est. necess. bene vivendi, prae aliis. In cuius rei
figuram assumebat sibi sacerdos de victima immolata armum sepa-
rationis, quia oportet, ut eius operatio non solum sit utilis, sed etiam
singularis, ut non tantum ea quae secundum communem vivendi
regulam omnibus hominibus praescripta sunt faciat, sed etiam uni-
versos vitae moribus excellat, unde j . C. 1. q. 1. c . Vilissimus , et
C. 8. q. 1. c . ult. c . 1. dot. per. mer. , i. e . firmam et perpetuam
apostolicam dignitatem ex bonis meritis advocatam. cum hered.
innoc., i. e. cum ipsa innocentia, quam propriam velut hereditatem
debet apostolicus possidere . actuum lucem, i. c . per lucidorum ope-
rum merita, i . e . digne residere in sede apostolica. Quis enim etc.
Non ergo ideo hoc dicit, quin aliquis de numero apostolicorum
malus fuerit, cum in prox. cap . [2. ] habeatur : non est facile etc.,
et item non loca etc. [4. ] et item si papa [ 6. ] et de Anastasio se-
cundo habeatur, quod ab ecclesia reprobatus est, ut s. D. 19.
Anastasius, sed quoniam qualiscunque sit papa, nullus de ipsius
vita non solum iudicare sed nec dubitare debet, quamdiu propter
haeresim condemnatus non fuerit ; quod quidem de his, quae
malo et bono animo fieri possunt, intelligendum est, quae facta a
summo pontifice, si nobis in suspicionem veniant quod non sint bona,
non veniale peccatum (quod in aliis), sed mortalis culpa erit, et
hoc ex similitudine legis, qua dicitur ille sacrilegus esse qui dubitat,
an ille sit dignus quem princeps elegerit, j . C. 17. q. 43. a loci
praedecessore, i . e . Petro. testantur, i . e. velut testamento tenus
relinquuntur . Quasi dicat : merita b . Petri valent ei ad sup-
plementum , si ad tantam dignitatem non sufficit ei proprium
meritum, quasi de hoc nullus dubitet. aut enim claros, i . c . tales ,
qui exemplo suae perfectionis Petri aliis luceret . fastigia cet. quasi5

1 ) A. loco in fine : in (infra). 2) Tr. quod quando. 3) A.

addit : qui autem [ dict. ad c. 29. C. 17. q. 4] . 4) A. lucet. 5) In
...
P. 2. quasi . . . argum. deest.
 Dist. XL. 83

nec de hoc quisquam dubitet, licet aliquando aliter forte eveniat ;

vel claros dicit in scientia, non in vita¹ , nullus dubitare · debet
eum sanctum esse, quia quod ita sit scientiae perfectio est argu-
mento. aut enim claros, i . e. tales , qui sua scientia alios docere
valeant. c . 5. Cur tantum dicat propter duas causas et non plures,
cum et multae aliae sint causae, quibus homo fortiter in peccatum
cadit, scil. locus et tempus et pleraeque aliae, ut habetur in C. 32 .
q . 5. c. Qui viderit, et in poenitentia in principio 5. D. , cum
etiam ipsum peccatum contemptum siluit, quae principalior causa
est , quare homo minus vel fortius peccet ? Sed sciendum est,
quod causarum, quibus peccata maiora iudicantur, alia est intrin-
seca, alia extrinseca , item intrinseca alia interior , alia intima ,
item extrinseca alia exterior, alia extima³. Et quidem interior
causa, qua peccatum dicitur aliquando maius, est cupiditas vel
delectatio ipsa peccati, quae est in sensualitate ; intima causa con-
temptus peccati est in illa aula superioris hominis , scil. rationis ,
ille enim proprie contemnit, cuius ratio delectationi consentit ; ex-
terior causa est quantum in genere magnitudo criminis, et quantum
in occasione praecellentia ipsa peccantis. Ideo namque ex dignitate
iste plus peccare dicitur, quia sine ea non tam reus esset. Digni-
tatem vero hic intelligimus tam ex scientia quam ex officii cura .
Extima causa , quare peccatum fortius dicatur, est illa, quae ab
extra actui peccati mobiliter accidit, sicut tempus abstinentiae , locus
sacer et huiusmodi. Inter omnes autem has causas principalior
causa peccati est intima, i. e. contemptus ; simpliciter enim magis
peccat qui magis contemnit. Verumtamen contemptus ille ex tribus
causis aliis maior minorve videtur, puta si maior delectatio maior
aliquando contemptus, si minor minor, sicque de ceteris. Post con-
temptum autem principalior causa fortioris peccati exterior recte
intelligitur, etsi causa interior, scil . delectatio , magis proprie causa
sit peccati, quia semper est efficiens ; haec autem aliquando solum
occasionalis, ecclesia tamen magis ex extrinsecis quam intrinsecis
iudicat maiorem minoremve contemptum . Extimis quoque causis
istae exteriores maiores sunt, quia, cum illae sint extra delicti nego-
tium, haec in ipso negotio persistunt, in agente videl. praelato, et
in eo quod agitur criminis magnitudo. Quia, cum ergo exteriores
istae causae, seil. magnitudo criminis et excellentia dignitatis, inte-
riore causa et extima principaliores sint ; cumque ex istis magis quam

1) A. addit : ut est. 2) A. addit tempore (tpe). 3) Tr. intima.

84 Summa Rufini.

ex aliis contemptus aestimetur : non immerito de his meminit , aliis

sub silentio relictis. Intimae vero causae mentionem primo facit,
cum ait cadit ; dicit ergo : homo cet., i . e . contemnit, propter d. c.,
utique exteriores, scil . aut p . m. p., sicut homicidii, aut p. a. d.,
sicut sacerdotii . c . 6. Si papa etc. et infra in aeterum, dico papa
vapul., i . e . cruciandus. gehennae, i . e . cum diabolo , qui primum,
i . e . maxime, gehennae deputatus est, vel primum¹ tempore, quia
prius peccavit. a nem . iud. cet. Ab hoc videtur absonare illud, quod
habetur in 242. C. q. 2. c. Sane. Ibi namque dicitur, quod roma-
norum ecclesia anathematizavit Dioscorum, quamvis ipse in fide non
peccasset. Sed putandum est, Dioscorum pro schismate quod fecerat
condemnatum esse ; schisma autem, quamvis haeresis proprie non
sit, tamen sine comite haeresi non permanet, quod ex tertia q. 24.
C. c. Inter schisma [26. ] innuitur . Dioscorus igitur, de quo ibi
dicitur, quamvis dicatur non peccasse in fide , quia expresse in fidei
articulis non offendit, tamen a fide devius extitit, dum in schisma
quod haeresim comitatur incidit, ideoque a romanorum ecclesia ana-
thematizatus fuit . Vel forte romanorum ecclesiam Constantinopolita-
nam dicit, quae quidem civitas nova Roma dicitur, sicut nostra
3
Roma antiquior tempore nuncupatur . Unde in illo c. subiungitur
ant. Romae. Unde Dioscorus iste nullus alius fuit, nisi patriarcha
Constantinopolitanus. Denique illud sciendum, quod non continuo
pro haeresi papa damnandus est, sed si secundo et tertio com-
monitus in errore pertinax fuerit. c. 7. perfunctorie, i . c.
si praelatus late in huius seculi voluptatibus et conviviis et ceteris
talibus spatietur quod in hoc verbo perf. notatur — et aliis
adulantes libenter audiat libenterque aliis aduletur. vis mihi illata
est, quia ad episcopatum violenter attractus est. mer . pecc. m., se
aggravat humili more loquens . secundus locus gubernatorum, i . c.
episcopatus qui secunda dignitas ab apostolicatu. qui remum tenere
non noveram, i. e . minora ecclesiae officia exercere . c. 8. con-
iunctio in consensu scil. ita clericatus, i . e. illi ordines qui sunt
infra sacerdotium . quae omnia, scil . clericatus , sacerdotium, electio
et consecratio. unum f. corp., i . e . dignitatem . c. 10. sine gratia.
Huic videtur contrarium quod habetur j . in D. 81. c. Valet . Ibi
namque dicitur, quod valet ad salutem animae mutatio loci . Sed

1) A. primo. 2) A. 34. 3) A. sicut nostra ant. nunc.

4) P. 1. antiquo tempore. P. 2. antiqua n. Tr. antiquior n. 5) in P. 2.
abest. 6) A. facta, sicut editio decreti Friedberg. 7) loquendo A.
P. 1 . 8) Hic finit cod. Trecensis.
 Dist. XL. XLI. 85

intelligendum est, valere melioris loci mutationem gratia cooperante,

hic dicuntur quaelibet loca non valere divina gratia absente. c. 12 .
non cath. f. s. s . s. cath. , quod expones subdit, i . e . non locus
sanctificat hominem etc. omnis s. s., scil . offerens sacrificium deo
spiritus contribulati cordis et contriti et humiliati. honor. acc . cath .
cum digne sacerdos appelletur. deum i . q. cet., i. e. tali instructione
demonstrant, deum te iuste condemnare. desider. prim. i. t., i . e .
dignitatem, ut praesit, non ut prosit . Nam si episcopatum ut laborem
desiderat et ad proximorum utilitatem eum suscipiat, inveniet glo-
riam in coelo . Unde apostolus : Qui episcopatum desiderat, bonum
opus desiderat.
Dist. XLI. In superiore d. explicatum est, qualiter episco-
pum oporteat ornatum esse interioribns bonis, i . e . virtutibus ; hic
autem adiungit, quomodo ornatus esse debeat in exterioribus , victu
scil., habitu et incessu. In vietu quidem hoc modo, ut cibus et
potus nec immoderatus nec minus remissus sit, sed temperatus pro
moribus eorum quibus convivitur, cum in potus vel cibi susceptione
non rei quantitas sed sumendi cupiditas culpabilem facit. In habitu,
ut non sicut fractae vestes, sicut ioculatorum, vel diverso colore vel
inhonesto fucatae, ubi similiter magis elatus animus notatur quam
pannus pretiosus. In incessu , ut raro et moderato gressu incedat,
ut gravitate itineris ostendat maturitatem mentis . c . 1. aut int.
est, i. e . se contemperare nesciens vel non potens eorum moribus,
nesciens sicut sunt stolidi, qui ex sola habitudine aliorum negligunt
societatem ; non potens sicut aegroti quidam, quos parcius concedere
oportet. aut superstit. ut arrogantes et hypocritae. Hoc autem de
illis intelligendum est, qui speciali lege abstinentiae non tenentur.
aliq. signif., i . e. aliquam causam notat, quare id facere oporteat,
scil . infirmitatem vel aliquid huiusmodi. flagit. est, ut ille qui solum
ex cupiditate hoc agit. lent. more Esau [ hist. Paucapaleae]. c. 2 .
David enim aquam [ historia Paucapaleae] . c. 4. Illud evangelii
tangit, quod narrat Matthaeus, dominum dixisse iudaeis : Venit Io-
hannes a filiis suis [ Matth . 11 , 18 sq. ] , i . e . quicquid de me
putetis, ego tamen dei sapientia iuste facere intelligor ab apostolis .
et temperantia, quae ostendit esse iustitiam. temp. per ab. n . s. cor.,
i . e. sic se temperare, ut ex abundantia non corrumpatur. plus
paulo, i. e . abundantiore poculo . c. 5. Parsimonia est tempora-
lium rerum usus cum moderatione remissus. laud. ornatum, i. e .

1) P. 2. cuius susceptio. 2) P. 1. gravitatem .

86 Summa Rufini.

ornatum vestimentorum, infucatum, i . e . pretioso colore coloratum ;

in namque hic non privat sed aggregat. corp. dil ., ubi scil. hoc non
faciat propter corporis diligentiam, i. e. studiosam voluptatem.
pietatem cet. Pietatem dicit divinum cultum. Est enim pietas,
sicut Iob ait, dei cultus. Hanc in privatis domibus concludunt qui
solummodo in propriis domibus deum orandum dicunt abutentes
verbo domini in evangelio dicentis : Tu autem cum oraveris intra
in cubiculum et clauso ostio ora patrem suum . Ibi enim non huius
visibilis domus, sed mentis cubiculum ingrediendum dicit . Vel¹ qui
dicunt opera misericordiae non exercenda, nisi ad eos qui sunt
eiusdem familiae. omnem locum cet., ut sunt ecclesiae. honor . ibi
scil. deum orando. supra vires, scil . cum non tantum dantur ei
superflua, sed etiam quae necessaria. c. 6. Dictum semel fuerat,
cum non esse minus laudandum, qui decoris vestimentis utitur ; sed
ne videretur solus ille approbandus qui humili habitu induitur, quia
dicit dominus : Qui mollibus vestiuntur in domibus regum sunt : ideo
supponit, quod sub huiusmodi specie humilitatis vitium sibi falso
vendicat nomen virtutis , dicens Saepe etc. c . 7. Licet in aliis cleri-
cis pompa vestium et escarum non omnino reprehensibilis habetur,
episcopus tamen quantum potest in his debet humilis apparere ;
quod sie dicit Episc. etc. Ex tempore tamen hoc dictum esse intel-
ligitur, scil . in priore ecclesia, cum ecclesiae episcopales non
aequaliter cum hoc tempore ditescebant. dict. ad c . 8. alibi,
scil. in superiore cap . Quisquis rebus historiographus, scil . Sa-
lustius, cum eius, scil. Catilinac mutabilitatem describeret.
Dist. XLII. Sextum cap. mag. Gratianus in hoc d. prose-
quitur, quod scil. oporteat eum hospitalem, exemplo Abrahae et
Loth, qui, quoniam hospitales erant, angelos hospitio recipere me-
ruerunt, et quoniam haec pictas in praesente habet mercedem et in
futuro . Unde et illi excommunicantur qui hospitalitatis opera de-
spiciunt. Dicit etiam hic, quod in hospitalitate nullus delectus
personarum est habendus, sed indifferenter quibus possumus hospi-
tales esse debemus . Interdicitur quoque, ne in ecclesia convivia
aliqua fiant, nisi instante necessitate . Sub hac etiam d. 7. cap.
tangit, quia oportet eum esse pudicum. i . e . tam verbis quam mori-
bus, verecundia gravem. alios ad hosp. deb. inc ., quia, sicut habe-
tur ex concilio apud Arverias habito , presbyteri debent admonere
plebes suas, ut nulli iter facienti mansiones denegent, ut nihil carius

1) In P. 2. vel . . . orando deum abest.

 Dist. XLI. XLII. 87

vendant transeuntibus quam in foro ¹ vendere possint ; quia, si carius

vendere voluerint, ad presbyterum transcuntes hoc referant et illius
iussu cum humanitate eis vendant. Hoc est in B. 1. 2. Placuit.
domestica sua eccl., i. e . fideli familia. aliena rapere conv.
Hoc videtur contrarium ei , quod supra dictum est de divitibus ,
ut utantur superfluis, prox. D. c . Non cogantur. Sed aliud
est retinendo superflua pauperibus de necessariis succurrere, quod
ibi admittitur, aliud nec de necessariis nec de superfluis eleemosi-
nam erogare, quod hic penitus reprobatur. Vel ad terrorem vel
in eo casu dictum intelligatur, cum aliquem videris fame periclitari.
Unde dicitur : Pasce fame morientem. Quisquis enim fame morien-
tem servare poteris si non paveris occidisti. promiss . v. q. n. e. et
fut., i . e . promissam mercedem hic et in futuro. dict. ad c. 1. Diot.
proprium nomen. in hospitalitate etc. Hoc multis contrarietatibus
patet. Et primum quia dicitur : Desudet eleemosina in manu tua ,
donec invenies iustum cui des ; post, quia differenter quibusdam dare
debemus. Unde in Canticis : Ordinavit in me caritatem [2 , 4]. Cari-
tas esse debet ordinata , ut post deum parentes, deinde filii , post-
modum domestici, ad ultimum extranei diligantur. Infra D. 86. c.
Non satis habetur, quanta sit habenda differentia in impendenda
misericordia. In Matthaeo quoque super illum locum : Qui petit a
te, da ei, invenitur hoc : Da ei ita scil., ut nec tibi nec alii noceat,
pensanda est enim iustitia. Itaque enim dabis omni petenti , et si
non id quod petit, sed melius cum iniuste petentem correxeris . Per
haec omnia claret, quia non omni ad nos venienti debemus indiffe-
renter nos exhibere largificos. Sed sciendum est, quod in suscipien-
dis hospitibus haec quatuor attendenda sunt : qualitas petentis, ali-
monia et facultas dantis, causa petitionis, et quantitas petiti . Qua-
litas, utrum honestus vel inhonestus ; facultas dantis, utrum omnibus
possit sufficere vel tantum aliquibus ; causa petitionis , an pro ali-
mento tantum postulet pro amore dei, an quia dicat, se tibi missum"
ad praedicandum et ideo pro debitis sibi stipendiis a te petat ;
quantitas petiti, utrum scil. nimis vel modestum petatur. Si ergo
inhonestus sit qui petit, et maxime cum possit suo opere victum
quaerere et negligit ita etiam, ut magis eligat mendicare vel furare,
procul dubio tunc ei donandum non est, sed corripiendus est (in
quo casu intelligitur illud super Matthaeum), nisi forte ad mortem
.
indigeat, tunc enim omnibus, si habemus, indifferenter dare debemus .

1) P. 2. Tr. mercato . 2) A. ter miss. P. 1. promissum.

88 Summa Rufini .

Unde Ambr.: Pasce fame morientem etc., require in D. 86. Non

satis. Si autem honestus est ille qui petit, debes omnibus dare , si
facultas dandi suppetat, licet plus et melius dandum sit domesticis
quam extraneis . Si autem omnibus talibus te petentibus dare non
poteris, proximioribus primum dabis (in quo casu intelligendae sunt
auctoritates de differenter dando), prae omnibus autem dabis ei, qui
tibi spiritualia seminat praediando aut orando, unde intelligitur illud :
Desudet eleem. cet. , et apostolus : Communicet autem is qui catechi-
zatur ei qui se catechizat in omnibus bonis [ Gal . 6 , 6. ], et propheta :
Beatus qui intelligit super egenum et pauperem [Ps . 40 , 2 ] . Et haec
quidem omnia exaudienda sunt in his, qui solummodo pro nutri-
mento postulant et cogniti sunt. Si autem pro nutrimento alimoniae
postulet tantum incognitus, in tali casu omnes debes suscipere . Si
autem quaerit vel vult a te suscipi causa eius quod tibi praedica-
verit vel praedicaturus adveniat, non statim debes suscipere, nisi
prius probes, utrum sit talis qualem se esse protestatur, quod habe-
tur in praesente c . (2. ) Quiescamus. In his autem omnibus quanti-
tas petitae rei est attendenda. Si enim nimis petat, non est ei
dandum , scriptum est enim : Dispersit, dedit pauperibus etc. [ Ps .
111 , 9. 2 Cor. 9, 9. ] , in epist. ad hebraeos, ubi hortatur hebraeos
ad hospitalitatem¹ . c . 2. Erant quidam dicentes, in omnibus hospi-
tibus recipiendis debere fieri examinationem, ne malus scil. recipia-
tur. Quod removet hic Iohannes dicens, eos qui solummodo pro
alimento postulant non esse examinandos. Quod si Loth et Abra-
ham ad se venientes examinassent, forsitan examinatione decepti
angelos non recepissent. Qui autem quaerunt suscipi iure praela-
turae examinandi sunt. curios . Curiositatem dicit hic eorum solli-
citudinem, qui singulos apud se hospitari volentes examinant. si
enim etc. quasi non omnium facienda est examinatio, nam quorun-
dam facienda est. non enim tantum dat in praesente, scil. carna-
lia, sed et accipit, scil. spiritualia, et ideo scrutandum est, ne forte
magis venena accipiamus quam divina munera. c . 4. basil. Basilica,
ut ait Isidorus , ecclesia dicta est a Basilon rege graecorum, qui
primum ad ecclesiam se tumulari fecit. Nam temporibus illis ceteri
homines sive igne combusti, sive in acervo lapidum sepulti sunt.
Vel dicitur a baseo, ses, quod est fundo, fundas. Ecclesiae ergo
maiores basilicae dicuntur, quasi fundamentales, quia ibi fundatur

1) in hosp. deest in P. 2. Recte . 2) In P. 2. qui . . sunt

deest. 3) Cf. Etymol. 15, 4, 11. Sed aliter.
 68
Dist. XLII . . XLIV. 89

auctoritas ceterarum ecclesiarum eiusdem dioecesis. Vel basilicas vo-

cat ipsarum ecclesiarum atria .
Dist. XLIII. Octavum cap. apostolicae regulae prosequendum
occurrit, quia episcopum oportet esse doctorem¹ . Ubi dicitur ex
testimonio V. et N. T. , quod sacerdos praedicandi officio carere non
debeat, et quam discrete eum praedicare oporteat, ut non ultra quam
sit satis proferat, et ubi et quando praedicet attendat, et quibus di-
vina verba committat (nam porcis et canibus non sunt sancta dan-
da), minus capacibus humilia et aperta dicat, profectis autem secreta
mysteria pandat . His autem quae sacerdotes praedicant subditi
omnino obediant ; quod si forte recusaverint, non ideo tamen sacer-
dos a praedicatione et exercitione cessabit. c. 1. levigatur, i. e .
ornata ostenditur. seminirerbius, i. e . seminator verborum a philo-
sophis Athenarum dicentibus : quid sibi vult seminator iste verborum ?
Unde et spermologus idem Paulus hodie in melo cursili dici-
tur : spermologos, inquit philosophos, te Paule Christus dedit vincere
sua voce. Sperma enim graece, semen latine, logos sermo interpre-
tatur. c. 2. In mand. etc. Et in evangelio, ubi apostolis dominus
ait: Quamcunque civitatem intraveritis, interrogate quis in ea di-
gnus sit et ibi manete [ Matth . 10, 11. ]. margaritas, i. e. divini
verbi sententias. c. 4. Ephesiis Paulus dicit in actibus apostolorum.
§. Pariter etc. usque in finem. Quartum hic praetermittit quod
super eundum psalmum invenies, scil. vel avaritia, ut aliquid lucre-
torto naso, i . e . non habens rectam discretionem, quia enim
naso odor foetorque discernitur, inde per nasum discretio designatur,
ut j . D. 49. c. 1 .
Dist. XLIV. Supra in D. 35. tertium cap. apostolicae regulae
explicat, scil. oportet esse episcopum non vinolentum , sed sobrium .
3
Sed quia sobrietatem solum vini est persecutus , de sobrietate cibi
prope nihil tangens, nunc ergo post elapsam aliorum capitulorum
longam seriem quod ibi minus dixerat inter medios sermones repente
ad memoriam reducit de ciborum sobrietate in hoc D. expediens.
Ubi ostendit gulae intemperantiam utriusque testamenti auctoritate
detestabilem esse . Unde et quorundum pravam consuetudinem re-

prehendit, qui in diebus solemnibus comessationes faciebant ; notan-

tur etiam clerici, qui tabernas ingrediuntur, nisi peregrinationis ne-

1) A. P. 2. addit : non percussorem . 2) P. 1. falso praemittit.

In P. 2. quartum . . . lucretur abest. 3) P. 2. de sobrietate. A. ebrie-
tatem . 4) omittitur in P. 1.
90 Summa Rufini.

cessitate compulsi ; reprehenduntur quoque episcopi, qui magna et

assidua convivia faciunt. Ex symbolis autem non oportet quemlibet
christianum convivia celebrare. Ut autem refectio corporis non sit
destructio animarum , cavetur ex sacris canonibus, ne autem horam
dici tertiam clerici vel religiosi laici comedant, et ut¹ de percepto
cibo vel percipiendo gratias deo agant, et ut in sacerdotali convivio
semper misceatur sacra lectio, omni otioso verbo remoto . Cum
autem etc. quasi ordinandi superius vinolenti esse prohibentur. Hinc
etiam. Tangit historiam, in qua legitur [ hist. Paucapaleae] . c. 2. ad
ministros, i. e. acolythos, qui ministrant altari, dum suggerunt vi-
num in eucharistiam sanguinis Christi, ut s . D. 23. Acolythus.
c. 3. ergasterium, quod est locus stationarius, ubi scil. statur ali-
quas operas peragendas, graeco enim sermone erga, i. e. opera,
sterion, i . e . statio³ . c . 6. Conv . etc. et post in suis epulis vel epi-
stolis. Miserat enim iste Natalis episcopus literas Gregorii com-
mendando convivia quae hospitalitatis gratia celebrantur. c . 10. ex
symbolis. Symbola vocat hie huiusmodi consociales passus, quos
quidam citra legitimas horas ex voluptate simul convenientes sin-
gulis aliquid in commune mittentibus celebrant . Et dicuntur sym-
bola quasi simul embola, i . e . accrementa, ex eo enim quod quisque
ponit accrescit comestio . Haec etiam dicuntur comessilia et con-
ferta vel confertae eo, quod unusquisque in praeparandam comestio-
nem aequaliter mittat vel conferat . c. 12. nisi hymno dicto. Unde
apostolus ad Corinthios : Sive manducatis sive bibetis, omnia cum
gratiarum actione faciatis, et ad Timotheum : Sanctificatur, inquit ,
cibus per verbum dei, i . e . oratione. Et de domino legitur et disci-
pulis, quod post coenam hymno dicto exiverunt in montem Oliveti.
Dist. XLV. Apostolicae regulae nonum cap. hic explican-
6
dum suscipitur, videlicet oportet episcopum non esse percussorem .
Sed hoc non sine contradictionis pugna transitur. Etenim
ante omnia quod non debeat esse percussor exemplo Christi , qui
dorsum posuit ad flagella, qui, cum malediceretur non maledicebat,
cum pateretur non comminabatur, dans nobis exemplum itidem fa-
ciendi. Exemplum, inquit, dedi vobis, ut et vos ita faciatis. Ex
apostolo etiam ad Timotheum habetur : Increpa in omni patientia.
Ex canonibus quoque obtinetur, ne quis clericus clericum caedere

1) P. 1. et non de. P. 2. laici etiam ut de. 2 ) In P. 2. historia abest.

3) Isidori Etym . 15, 6, 1. 4) P. 1. legitimos pastus. 5) Cf. Paucapaleam.
6) non in P. 1. omissum !
 Dist. XLIV. XLV. 91

contingat, alioquin sacrilegium videtur committere iuxta illud Inno-

centii Si quis suad. etc. require j . C. 17. q . 4. Unde etiam et
iudaei ad fidem non sunt cogendi, tamen si ad eam veniunt ut
permaneant sunt constringendi . E contra quod possit esse percussor,
Salomon testatur dicens : Percute filium tuum virga et liberabis
animam eius a morte [Prov. 23, 14] . Moses etiam multos occidit,
et dominus vendentes et ementes in templo flagellavit, apostolus
quoque fornicatorem illum satanae corporaliter vexandum tradi-
dit; b. Benedictus quendam monachum virga pescutiendo sanavit.
In canonibus autem habetur, ut transgredientes sacrum propositum
corporali violentia cogantur redire. Eleemosina quoque esse dici-
tur, si delinquens verbere corrigatur. Gratianus ergo dicit, inferri
posse huiusmodi verbera, si cum diciplina non habetur amaritudinis.
elatio, sed in illo habetur misericordia¹ [rubr . c . 9. ] . Ex his omni-
bus quaedam a percussione spirituali , quae est cum inutili sermone
conscientia percutitur, illa omnino damnabilis est . Diligenter vero
attendendum, quod in castigatione verberum a clericis illatorum tria
sunt consideranda : persona verberantis et verberandus , et meritum
verberationis. Item in verberante persona tria sunt requirenda : di-
gnitas verberantis, animus verberandi et potestas coercendi . Similiter
in verberatione tria maxime persanda meditare : actas, temporis
status religionis et gradus honoris. Identidem in offensa verberandi
tria pernotantur : qualitas commissi , facilitas emendandi, pertinacia
resistendi. Cui non est data potestas super eum quem verberat,
si verberaverit quemlibet peccat, si clericum committit sacrilegium,
nisi forte ex ignorantia vel ioco id fecerit, unde illud Si quis
suadente etc. Si autem potestatem super verberandum accepit,
considerandum erit, utrum bene vel malo animo verberet ; quippe
malo animo quemcunque caedere nulli impune permittitur. Malus
autem animus est vel in odii amaritudine, vel in potestatis iacta-
tatione, ut in hoc primo cap., et illo sequenti Episc. aut presb.
Cum autem potestatem habens verberandi et bono animo ad id mo-
vetur, videbitur, an episcopus ille sit qui verberatus est vel alius
inferior. Si enim episcopalis dignitatis fuerit, tunc nulla propria
manu, sed forte per alium pertinet ob noxiam, ut j . D. 86. c . Non
liceat ; ceteri vero infra positi, quibus legitima potestas datur, bono
animo sibi subditos poterunt verberare, si offenderint. Et respice ,
quos et pro qualibet offensa . Et quidem infantes pro quibuslibet

1) P. 2. sic ut d., n . amaritudo vel el., sed mis. hab . in illo.

25
92

.
Rufini
Summa
culpis verberare possunt qui super cos potestatem habent, ut ibi
Hinc etiam in canonibus [ in dicto ad c. 8] . Maiores autem ,
si eum statum religionis habent, ut monachi sint vel regulares cano-
nici et grandem offensam fecerint, secundum quod regulae eorum
statuunt verberibus poenitebunt ; qui autem in secularibus canonicis
conversantur, si fuerint in sacris ordinibus constituti et maxime ho-
norabiles personae, nullo modo debent verberibus compungi, nisi
pro gravioribus et maioribus culpis, quae contra publicam faciunt
honestatem et pudorem, ut j . e. D. Cum beatus. Et pro his cri-
minibus tunc demum et non pro aliis sunt verberandi, nisi cum spe-
rantur per verbera et non aliter emendandi. c. 2. non episc. cleri-
cum similiter in maiore ordine positum . servitorem eccl., actate
scil. maiorem pro non graviore culpa , licet pertinax sit. privetur
honore, i . e. honoris executione, vel communicatione et participatione
fratrum tam in mensa quam in choro, quae communicatio est honor,
sicut separatio dedecus. c. 3. a plano, per planum, i . e . leviter et
suaviter. c. 4. praesumptio invidorum¹ , i . e . eorum qui invidendo
rectoribus ecclesiae simulatis accusationibus eos lucrari praesumunt.
§. Iudaei n. s. c. a. f. q. t. s. i . susc. et per consequentiam tem-
poris eos consensisse fidei praesumi potuerint subaudi, cogendi sunt
retinere . Unde in proximo c . [5. ] quia, inquit, iam constat eos sacra-
mentis divinis associatos ; si quominus, nunquam essent cogendi re-
tinere quod in illo tempore probaverunt et inviti susceperunt. Vi-
detur hoc esse obvium ei, quod habetur j . C. 23. q. 6. c . Iam vero .
Ibi namque dicitur, quod rusticus2 , si ad dominum venire non vult,
tanta pensionis exactione gravandus est, ut saltem hoc modo venire
cogatur. Sed coactio alia est per propriarum rerum violentiam,
quae hic prohibetur, alia est per exactionis instantiam utpote usu-
rarum vel pensionis , quae ibi fieri mandatur. Vel ibi de rustico
apostata, hie vero de non renato agitur. dict. ad c. 8. et magum
illum [ hist. Paucapaleae] . c . 9. cum israel. populus [ hist. Pauca-
paleac ] ³ . Iuxta quem modum intelligitur illud, quod in fine illius c .
invenitur Si quis praep. j . D. 50. Etsi enim obtinuit, ut tune
non deleretur, non tamen impetravit, ut nunquam destrueretur. aut
dimitte eis etc. Aug. securus quidem hoe dicit, aut a consequentibus
ratiocinatio concludatur, i. e . ut, quia deus Mosem non deleret de

1 ) In editione decreti iudaeorum. A. iudorum 2) P. 1. haereticus,

inferius rusticus. 3) In P. 2. utraque historia deest.
 Dist. XLV. 93
333

libro vitae¹ , populo peccatum illud remitteret. mox enim, i. e. sta-

tim postquam obtinuit, ut culpae venia daretur. occidat un. f. et
a. et p., subaudi cui aliquod signum aurei in barba vel facie vi-
derit. cumque sederem, dicit Iob. c . 10. stateram, i . e. examen
iudicii. in manu, i . e . in potestate. in utroque penso, i . e . in con-
demnatione et absolutione, sed licet in unoquoque fuit permixta
iustitia et misericordia , discernuntur per facta in ipsa condemnatione,
nam per iustitiam etc. c. 11. Et qui emendat, quasi non solum
qui alimenta tribuit dat eleemosinam, sed etiam qui emendat verbere
vel coercet aliqua disciplina, alia utpote coniiciendo eum in carne
vel huiusmodi, illum scil . in quem , i . e . super quem datur ei ver-
berandi potestas, eleem. dat q. m . p., et tamen pecc. e . etc. Hic

dicitur, quod verbere potest quis emendare illum qui se offendit,

cum infra habeatur, quod maxime clericum ulcisci non decet pro-
priam iniuriam, j . D. prox . c . Seditionarios , nec etiam excom-
municandus est aliquis pro propria iniuria , ut j . C. 23. q. 4. c .
Inter querelas, et etiamsi super eum qui se offendit potestatem
habeat, pro sua tamen non debet iniuria iudex reum occidere, ut j .
C. 23. q. 5. c. De occidendis . Sed multum interest de eo qui
iniuriantem se punire quaerit, an aliquam vel nullam puniendi cam
potestatem habeat ; item si potestatem legitimam super cum exercere
potest, consideratione opus est, utrum spirituali, scil. excommunica-
tionis, aut corporali poena, puta verberum, cum aggravare voluerit ,
et quod , si legitimam super eum potestatem non habet, illum qui
se iniuriaverat, nisi a maiore iussus punire nulla valet poena, quod
in illo c. intelligitur Seditionarios. Porro si legitima potestate fun-
gitur propria emendandi offensa , non quidem spiritualem poenam ei
qui laeserat imponet, ut in eo c. habetur Inter querelas , nec
membrum mutilabit, ut j . C. 23. ult. His a quibus, nec corporis
novissimum supplicium importabit, sed castigatione verberum coer-
cebit, ut hic continetur, si tamen ea sit persona, quae debeat vel
possit verberibus attingi , alioquin vel deo est vindicta servanda
vel ad superiorem iudicem iniuriae quaerimonia est deferenda . multa
e. bona pr. inv . Videtur hoc absonare ab eo, quod habetur j . C.
20. q . 3. Praesens . Ibi enim dicitur de Lamberto, quod ei invito
non debuit praestari habitus monachalis, quia nullum bonum est nisi
voluntarium. Sed sciendum, quod alii coguntur appetere bonum
quod nunquam elegerunt (quod ibi reprobatur), alii coguntur redire

1 ) A. P. 1. de libro suo populo.

94 Summa Rufini.

ad bonum quod reliquerunt, quod hic laudatur. Item coactio in

aliis semper habet contrariam voluntatem, in aliis comitem dilectio-
nem, quod est j . C. 23. q. 6. De primo casu in illo c. Praesens
agitur, de secundo hic dicitur. quia ipsi sibi inv . qui enim diligit
iniquitatem odit animam suam. c. 15. dedignat. Dedignatio est
indignatio cum superbia. falsa ergo iustitia, i . e. qui videntur iusti
et non sunt, ipsi habent dedignationem, i. e . superbiendo contra
peccatores et infirmos indignantur ; et hoc est quamvis . . pecc.,
unde videntur et indignari. c . 16. sed talis loquela, ait Jeron . c . 17 .
peccantem, subaudi palam coram etc.
Dist. XLVI. Decimum cap. apostolicae regulae in praesente
D. magister Gratianus exequitur, scil . quod oportet episcopum esse
non litigiosum. Litigiosus autem dicitur frequens et ultroneus ad
rixas vel contentiones faciendas. Tales duabus de causis maxime
ordinari prohibentur. Et prima causa est vitium, quod est in ipsa
doctrina praedicationis, quia cum sint superbi et arrogantes nesciunt
humiliter docere, et ideo qui audire cos debuerant aut tristando aut
desperando eorum doctrinam recusant. Secunda est vitium quod
est in statu conversationis,
quia huiusmodi litigiosi adulatores esse
solent tam suis maioribus quam minoribus saepe blandientes, et de-
tractores, susurrones, seditionarii, proditores, calumniatores , invidiosi,
maledici, ad ulciscendam propriam iniuriam facillimi, ioculatores ,
scurriles ; quae quidem singula vitia in praelatis canones damnant.
c. 1. magistrum elationis, i. e . diabolum. ne eum, scil. diabolum.
c. 2. sanctus vir, scil . Iob, super quem loquebatur Gregorius. c . 3.
adulat. Hoc intelligendum est de illis, qui admoniti vitium emen-
dare noluerint. c. 4. Accusatores fratrum et non probatores, sed
inventi calumniatores . c. 6. Scurrilitas est vulgaris curialitas sine
utilitate. verbis turp. iocul.. Haec vitia notat apostolus ad Ephesios
dicens : Stultiloquium • . actio [ Eph. 5 , 4] . Similiter de illis exau-
ditur, qui moniti cessare noluerint. Illi autem clerici, qui turpibus
verbis ioculatores se in publico exhibent, sicut histriones, semel in
hoc deprehensi iure deiicientur , quia ex eo infames sunt , ut j .
C. 4. q. c. 1. c. 8. Seditionarios. Hi ipso iure infames sunt et
ideo non solum non possunt ordinari, sed etiam ordinati debent
ciici, ut j . C. 11. q . 1. Conspirationum. usurarii. Dicendo de
litigiosis adiungit magister de usurariis et foeneratoribus, quia hi
maxime cupiditatis ardore succensi pro levi causa, ne etiam mini-

1) A. deiiciantur. P. 1. devientur.
 Dist. XLVI. XLVII. 95

mum damnum et ne lucro licet parvo subiiciantur¹ , frequenter solent

curare litigia. iniur. s. ultores, sua scil. auctoritae, cum non habent
potestatem. c . 9. sexcupla. Sexcupla est usura, quae continet totam
sortem et sextam partem eius , ut si de sex solidis in capite anni
recipias VII . c. 10. Erant quidam clerici, qui suorum nepotum vel
aliorum consanguineorum tutores vel curatores erant, unde et nepo-
tum pecuniam ad usuram dare volebant, ut nepotibus multa pecunia
cresceret dicentes, quod, etsi proprios denarios usurarios facere
non possumus, tamen ex pietate illorum pecuniam cum usura aug-
mentare possumus . Quod removet dicens sicut non suo etc.
Dist . XLVII . Undecimum cap . apostolicae regulae exploran-
dum magister ingreditur, videlicet quod oportet episcopum esse non
cupidum. Haec autem cupiditas ex suis argumentis et praesumtio-
nibus denoscitur. Ex argumentis quidem certissimis, cum quis
usuras 3 exercet , et rapinis , furtisque, lucris etiam turpibus et
similibus intendit. Ex praesumtionibus, cum aliquem in spiritualibus
debilem videris nec parvum laborem sustinere velle conspexeris, et
pro terrenis quaerendis vel retinendis usque ad mortem assidue fati-
gari ; si etiam fuerit quispiam, quem videas superflua retinere ; qui
ex hoc quoque convincitur aliena invadere : de talibus poteris prae-
sumere quod ardeant cupiditate . Et quidem omnia haec in canoni-
bus damnantur, et famosi non promoventur. Sed si post ordinatio-
nem talia vitia in clericis oborta fuerint, pro posterioribus autem,
i . e . praesumtionibus, non deiicientur, nisi ea in consuetudinem ver-
terint et commoniti emendari noluerint. c. 1. Ideo de reliquis tacet
ordinibus, quia hi tantum fuerunt in tempore apostolorum, qui hunc
canonem ediderunt . exigens, non tamen accipiens, tunc enim sine
conditione deponeretur. Dicens aut desinat exigere . Vel dicatur :
exigens, i. e. exactum recipiens, aut desinat, ut ultra hoc non fa-
ciat, aut si amplius fecerit deponatur. Et intelligitur istud ante-
quam definitum esset, quod quicunque usuras acciperet deiiceretur a
clero ; definitio autem facta est postea in Nicaceno concilio , quod in
proximo c . habetur Quoniam multi, unde et dicitur : post hanc de-
finitionem etc. c. 2. ad centes. Centisimae sunt usurae , quae sorti
adaequantur, veluti si dederis X. solidos et alios X. in capite anni cum
eis recipiens . quol . m. negotia tr., i. e . turpia lucra per negotium

1) A. detrahantur. P. 2. subtrahatur. 2) A., P. 2. concresceret.

Sine dubio : accesceret . 3) P. 2. rapinum . 4) P. 1. a . 5) P. 1 .
adiderunt.
 36
96 Summa Rufini.

transactionis petens. hemiola, i . e . sexcupla exigens ; expone ut

supra. Vel melius : sexcupla dicuntur lucra,
quae in se sortem "
totam continent et dimidium eius, ut si duo sextaria dederim et tria
postmodum receperim. Ternarius habet in se binarium et eius me-
dietatem, i. e . unitatem. Unde et recte dicuntur hemiola, hemi enim grae-
ce semis, olon graece tota dicitur, hoc est sexqualtera ³ , forma in arithme-
tica, h. e . proportio, quae diapente vocatur in musica. Sescupla autem
non per X., sed per S scribi debet. e.rcogitans, i . e . cum efficacia
cogitans. a regula, i . e. a vita et conversatione fratrum communi.
c. 3. ex qualitate palmarum, quae in inferioribus angustae, in su-
perioribus amplae sunt, designatur proficiens vita iustorum . Unde :
iustus ut palma florebit. aeris, i . e . coelestis conversationis . c. 4.
huic iudicio, i. e . examini et inquisitioni . c. 8. o impudens dictu.
O admirative legitur, o tu impudens. propria dicis. Quid pr. d.
interrogative , quasi qua audacia, pro deo, dicito quae sunt illa quae
tu in hunc mundum retulisti, quasi nulla nec ex aliquibus detulisti.
Et infra plus quam suff. , tam in victu quam in vestitu, i . e . quod
est superfluum . Illud quidem non solum male, sed et, i . e . etiam,
violenter obtentum est. numquid, i . e. deus ut nobis non aequa-
liter distribuat, i . e . quia non aequaliter distribuit . neque enim
minus est criminis etc. Hoc intelligitur maxime in eo casu, quando
vel ad mortem aut excruciabiliter aliquis a te petere indiget, et tu
cum sis abundans ei non subvenis. §. Necesse est etc. Duodecimum
cap. apostolicae regulae quadragesima octava D. infra suos terminos
occupat, seil. quod oportet ordinandum in episcopum domui suae
bene praepositum esse . Domum autem familiam intelligas , quam
in laicali conversatione positus regebat. Huic autem domui suae
bene est quis propositus, quando homines de familia sua,
tam
uxores quam filios et ceteros in honestate regit eos a vitiis ad vir-
tutum studia verbo et exemplo trahendo ; quos ita corrigat, ut per
nimiam asperitatem ad iracundiam non provocentur. Huiusmodi 4
regiminis exemplum habemus a Iob, qui filios suos tanta in unum
caritatis perfectione constrinxit, ut quisque eorum tribus sororibus
invitatis suo die convivium fratribus praepararet . Heli vero, quia non
bene rexit filios, ideo cum eis deus ipsum crudeli damnatione per-
cussit . David etiam, quia filios suos nimium vagari permisit, pro
eis in vita corum et morte molestissimam poenam sustinuit. Ideo

1) P. 1. temporalia p. n. actionis. 2) P. 1. partem. 3) Tr.

sexcupla altera. 4) Tr. huius boni.
 Dist. XLVII. XLVIII. 97

autem tam perversus familiae suae rector ordinari interdicitur, quia,

si negligenter habuerit domum propriam, praesumitur contra ipsum,
quod recturus sit negligentius domum alienam, i. e . ecclesiam, ubi
tot extranei sunt. Porro si talis fuerit eius familia, quam corrigere
numquam possit, si per eum non steterit, quo magis emendetur, non
erit quod sibi imputetur, sicut Noe et Abrahae reputatum non fuit ,
quamvis in eorum familia aliqui essent mali . Tunc dicitur domui
suae bene praepositus, etsi non efficace regimine tamen faciendi
desiderantissima voluntate. Ceterum illud diligenter attende, quod ,
quamvis iste, qui domui suae non bene fuit praepositus ordinari non
debeat, tamen si promotus fuerit beneque ecclesiam rexerit et ab
aliis criminibus innocens fuerit, sine metu deiectionis in suo ordine.
1
permanebit ; multa enim impediunt ordinandum, quae non deiiciunt ¹
ordinatum. non in accusat. luxuriae, i. e. non accusabilem de lu-
xuria. per singulos, i . e . pro singulis filiis, vel per singulos dies.
Heli etc. Historiam require s. in D. 37. unusq. eorum [ hist. Pau-
capaleae] . sed libertas corrigendi alios . ab apostolo, qui ait ad
Titum : Argue eum cum omni imperio. eccl. princ. , scil. episcopo
vel sacerdoti. ut talis fiat, i . e . si talis fiat. §. Quod tunc fiet,
i. e. talem libertatem habebit. cum dirig., sicut dicit David .
nec .. eius, sicut ait Ieron ., i . e . bona opera hominis non sunt ab
homine auctore, sed a deo. corrip. potest, i. e . corporaliter flagel-
lare, sed dirigere ad bonum, scil. pulsare admonendo. non aperire,
cor emendando . c. 9. arrogare, i . e . arroganter ascribere. octo ho-
mines. Fuerunt enim Noe et uxor eius, tres filii eius et tres filiorum
uxores ; hi omnes et non plures ingressi sunt in archam. unus re-
probus, scil. Cham, qui verenda patris derisit. ecce ancillam [hist.
Paucapaleac].
Dist . XLVIII . Ultimo cap . apostolicae regulae assidet , scil .
quod oportet ordinandum in episcopum esse non neophytum. Neo-
phytus enim graece latine novellus fidelis vel nuper renatus inter-
pretatur . Quare autem talis ordinari non debeat, haec causa ab
apostolo redditur, scil. ne in superbiam incidat putans religionem
christianam multum se egere, et quia, cum nondum expertus sit
statum ecclesiae, non idem gravis illico esse potest et nescit modos
personarum sibi subditarum. Quamvis autem generaliter tales pro-

1) P. 1. impediunt Tr. eiiciunt. 2) hist... 37. deest in Tr. In

P. 2 desunt omnia usque libertas. 3) Tr. possidet. P. absidet! 4) Ex
summa Paucapaleae .
v. Schulte , Summa Rufini. 7
98 Summa Rufini.

hibeantur ordinari, tamen si quis neophytus talis fuerit, ut merito

suae perfectionis clericalem vitam transcendat, a sacris ordinibus et
etiam episcopatu non prohibetur, exemplo b. Ambrosii, qui cum esset
neophytus tamen electus est et ordinatus in episcopum, ut habetur
j . D. 61. § . His omnibus. Neophyti quoque hodie appellantur
qui propositum sacrae religionis noviter assumpserunt, et hi etiam
non statim ad s . ordines vel praelaturam ecclesiasticam debent ir-
repere, nisi fuerint tales, qui merito suae vitae digni imitatione etiam
apud clericos habeantur, exemplo b. Nicolai, ut est j . e. D. eodem-
que §. ut qui heri, i. e . parvo tempore. in theatro. Theatrum . . •
ludos [ex Paucapalea]. c. 1. mortale, i . e . criminale . duobus v . t.
t . qui quales esse debeant dicitur in 4 q. 2. C. Deo disponente
dicemus . c. 2. postpos. gradibus scil . interstitiis, in quibus regu-

lariter debet examinari, antequam ad s. ordines ascendat, ut j . D. 87 .

In singulis . per abrupta, i . e. abrupte et praecipitanter.
Dist. XLIX . Supra per gradus regulae apostolicae distinctis mo-
dis dixerat, qualem episcopum esse oporteat ; nunc autem omnium supra
dictorum quasi summam complectens sub brevitate in duobus sequen-
tibus causis prosequitur, qualem illum esse debeat qui ordinatur.
Cuncti enim . Hic aperte insinuatur, quod , si malus sacerdos orat
pro populo, magis laedat eius oratio quam aedificet. Quid est ergo ,
quod canones per universa capitula persuadent, quod sive per bo-
num sive per malum ministrum sacramenta non noceant ? Cum ergo
sacramenta sine oratione non perficiantur, etiam orationes sive per
bonum sive per malum sacerdotem noxiae non sunt. Sed sciendum ,
quod , sicut sacramenta quae in se bona sunt bene accipientibus pro-
sunt , indignis obsunt, ita orationes factae pro his qui boni sunt vel
per poenitentiam boni esse volunt exauditionis effectum sortiuntur,
factae vero pro his qui mali sunt et emendari respuunt, qui non
mutato corde putant se per orationes peccatorum indulgentiam con-
sequi, tune sine dubio non prosunt . Unde dominus ad Ierem.: Et
tu, inquit, noli pro populo isto orare, quia non exaudiam te. Magis
autem illis, pro quibus fiunt, accumulatur pernicies, si per eum qui
deo displicet interpellent, cum utique alium bonum huiusmodi offi-
cio valeant deputare . e. 1. Nasus est praedicator, qui debet habere
discretionem, sicut turris quae est in Libano. In monte Libano
erat turris mirae altitudinis, a qua illius regionis homines cavebant
sibi ab inimicis videntes eos de longe venientes . Sic et praedicator

1) Tr. idoneum.
 66
Dist. XLVIII . . L. 99

plena discretione debet ecclesiae providere . Ista, adhuc sunt verba

Gregorii : Si dominus deus est , sequimini eum . si autem Baal, sequi-
mini illum et non respondit populus ad verbum ' . Haec dixit He-
lias populo universo, postquam fugerat a facie Achab propter pec-
catum. c. 2. quique tardum et p. p., i . c . laudat dicens eum esse
patientem : subaudi illum dico negligentiae redarguendum. indignum
est enim non dare deo significatum illius quod dedignatur homo.
Dist. L. Demonstratum est supra, quales ad ordines eccle-
siasticos promoveri valeant, qualesve ab his arceantur ; nunc conse-
quens est, ut disputetur , qui post promotionem peccantes ad officia
valeant reparari. Quia utique in praesenti D. non sine longa au-
ctoritatum rationumque pugna magister Gratianus exequitur, et pri-
mum multis decretorum capitulis, quod lapsi ab ordinibus reparari
non valeant praemittit, postmodum exemplis multorum V. T. scil .
Aaron et Mariae, David, Achab et novi etiam T. , ut Petri, Augu-
stini et aliorum explanat cum subiunctis auctoritatibus, peccantes
post poenitentiam pristinos posse gradus recipere, et non solum hoc
sed etiam ad maiores ascendere, exemplo Petri, qui post negationem
factus est princeps apostolorum. Horum denique contrarietatem
dupliciter solvit dicens, quod illi , qui odio criminis perfecte poeni-
tent, restitui possunt, qui vero timore vilitatis vel ambitione ho-
noris [dict. ad c. 28] simulate poenitentiam agunt non reparantur,
vel occulte peccantes restituuntur. In manifestis autem criminibus
deprehensi a sacris officiis exterres erunt. Interseritur quoque hic
de lapsis in haeresim, quomodo eis nullus communicare debeat,
antequam in concilio reconcilientur [ ef. diet. ad c . 34. ] . De ho-
micidiis etiam sponte vel casu commissis, quomodo et ad quid im-
putentur [ef. dict. ad c . 39. ] . Denique et de solemni poenitentia
subinfertur, quomodo scil . publice poenitentes ad sacros maxime or-
dines non valeant sublimari, nec ad militiae cingulum amplius re-
verti ; et quod clerici solemni poenitentiae non debeant supponi [ef.
dict. ad c . 63. ] ; qualiter et pro quibus festinam poenitentiam opor-
teat imponi. Notandum vero est, quod, cum clerici delinquunt, aut
occulta sunt crimina, aut manifesta. Manifesta autem dicimus, sive
quae manifeste aguntur, sive quae, postquam facta fuerint, publi-
cantur. Item criminum occultorum alia sunt mediocria, alia sunt
maxima, similique modo et manifesta. Cum autem manifesta sunt

1) Sequentia desunt in P. 2. 2) P. 1. desputemus. A. deputetur.

3) P. 1. veritatis.
100 Summa Rufini.

clericorum crimina, pro quibus poenitent, aut simulate poenitent,

cuius rei signum erit, si in poenitentiae labore segnes aut arrogan-
tes extiterint, aut serio satisfacere student, cuius rei signum erit,
si in omnibus humiles apparuerint et sibi iniunctam poenitentiam
toto conamine implere sategerint . Cum itaque clericorum occulta
sint crimina , pro quibus poenitent, si media fuerint crimina, sicut
fornicatio, periurium, furtum et huiusmodi, peracta poenitentia om-
nino irreprehensibiliter priori poterunt officio uti, ut j . e . D. De
his vero. Si autem maxima et horrenda crimina fuerunt, sicut
homicidium sponte commissum, incestus et his similia, si occulta
fuerint, postquam de his egerint poenitentiam apud ecclesiam utique
et forte apud deum impune pristina officia exercebunt, satius tamen
et securius sibi consulent, si se ipsos prioribus ministriis perpetuo
abnegaverint. Simoniae crimen excipitur ab ista remissione ; quicun-
que enim sibi est conscius, quod pecuniam vel aliquid pro ordine
accipiendo ex pacto dederit, nisi perpetim illi ordini abrenuntiaverit,
salvus esse non poterit, ut j . C. 1. q. 1. c. Si quis neque.
Denique et haeresis, quamvis sit quantum ad deum crimen maxi-
mum, tamen, si quis occulte in haeresim lapsus fuerit, post hoc
poenituerit, tota securitate pristinum officium administrare poterit ;
quandoquidem, etsi manifestum esset crimen haereseos, satisfactione
secuta potest restitui ad dignitatem, ut in eadem C. 1. q. ult. Con-
venientibus . Cum autem manifesta sunt crimina pro quibus poe-
nitent, siquidem simulate poenitentiam egerint, sive maxima sint
crimina sive media numquam poterunt ad honores antiquos assur-
gere; quod ex primo c. huius D. sollicitus lector facile deprehen-
det . Si autem serio perfecte poenitentiam egerint, de mediis utique
criminibus ex pietate matris ecclesiae sicut prius poterunt ministrare,
ut j . e. D. c . Domino sancto . Porro si maxima fuerint crimina,
puta homicidium sponte commissum et cetera talia, non credimus post
etiam puram et perfectissimam ¹ poenitentiam tales posse ad dignitatem
pristinam repedare 2 ; quod ex quarto cap. huius D. perpendi valet,
cum dicitur, vel post quantamcunque poenitentiam. Omnia ergo ca-
pitula, quae lapsos reparari prohibent, vel de maximis criminibus
manifestis intelliguntur, vel de his qui simulate poenitentiam agunt,
contraria vero de mediis et eis personis quae omni sinceritate satis-
faciunt ; vel prima cap. de omnibus quidem criminibus ex rigore,

1 ) P. 1. omittit etiam et perf. 2) P. 2. Tr. redire. 3) Tr.

reprobari.
 Dist. L. 101

secunda de aliquibus ex dispensatione . c. 1. vindicta, scil . suspen-

sionis ab ordine. dilata temp., i . e. ad tempus adhibita dilatione
inflicta. non credatur statuta, i . e . in acternum firmata . c . 3. s.
ord. Sacrum ordinem dicit hic solummodo sacerdotium, in quo 1 ex
rigore non reformabitur, sed alium infra ordinem administrabit , ut
diaconatum ; habebit enim nomen presbyteri absque dignitate eius ,
ut j . C. 15. q. ult. c. Si quis presb. Et hoc est, quod ait mitius
agendum . Vel die mitius, non ut officio careat et nomen habeat
sacerdotis et remaneat in eis ordinibus, sed maior poena ei sit in-
iungenda, quia praeter suspensionem ab ordine etiam poena alia est
ei infligenda, quae isti est mitiganda . c . 4. De homicidio sponte
commisso hoc intelligendum est . c . 5. Cler. qui etc. nulla necessi-
tate ad hoc provocatus, nam si necessitate,
puta obsidionis, cum
alias evadere non possit, quemquam interfecerit, non carere debebit
ordine acquisito, licet ad maiorem provehi non possit, ut j . e. D.
c. His clericis . militare, i. e. suis manibus arma movere, per
alios enim licet, ut j . C. 23. q. 8. Igitur , Ut pridem. c. 6.
qui se defendendo , cum alias possint evadere, vel forte non prae-
cipit, ut tales ab officio abstineant, sed pro consilio suadet. Unde
in sequenti ait multum sibi consulit, quasi : non cogo, sed si facit
melius facit. c. 7. Si quis episc . etc. Hoc c. loquitur ex multo ri-

gore. falsaverit , scil . bullam summi pontificis vel alterius, vel car-
tam furtivam vel surreptitiam attulerit. falsum test. dix. sciens et
prudens. in monast. detrud. Alibi dicitur, quia sic peccans XV.
annis peregrinari debet vagusque agere poenitentiam C. 30. q. 1. c .
Si sacerdos³ . Ibi enim dicit Coelestinus , quod sacerdos, qui cum
filia spirituali fornicatus fuerit, XV annis poeniteat peregrinando. Sed
hoc forte propter sceleris illius enormitatem dicit. Forte dicit aliquis ,
si habet de proprio, unde sustentetur in monasterio , tunc in illud
detrudi debet, si non habet et monasterium forte non potest susti-
nere expensas, tunc peregrinabitur, aut : honestiores personae detru-
duntur, minus honestae vagabuntur ; secundum diversitatem enim
criminum et personarum variantur poenae. laicam t . com. ac. Laica
communio est, quae datur post clericos inter laicos, vel quae tantum
ter in anno tribuitur sicut laicis, scil. in pascha, pentecoste et na-
tivitate domini. Vel laica communio panis dicitur benedictus, qui
in dominicis diebus solet dari laicis. c . 8. Similiter hoc ex

1) P. 2. sac. quod. 2 ) Ab hoc verbo usque ad laicam ( excl.)

deest in A. 3) In editione decreti c. 9. Si quis sac.
102 Summa Rufini.

rigore, hodie namque viduae maritus vel bigamus pro necessitate

subdiaconus fieri potest, ut s. D. 34. Lector. si irrepserit, i . e .
per surreptionem in clericatum venerit. si hom. consc. f. a. f. etc.
Non ideo hic dicit, quod, quicunque taliter facit, reatum homicidii
incurrat, nam facto aliquando conscius est officialis, praecepto iudex,
consilio iurisconsultor, defensione reipublicae milites qui se patriam-
que ferro tuentur , ut habetur j . C. 23. q. 4. Quaesitum , et q. 5.
Cum homo. Sed quoniam tales minus habent de integritate regu-
laris personae, quemadmodum servi et curiales, non possunt promo-
veri, ut j . prox . D. reperies. hom. Homicidium autem hic intelligi-
tur quod fit in christianum aliquem, nam si contra paganos non sic ,
quod perpendi potest ex penultimo e . prox. D. post baptismum.
Hoc ideo ait quod , si ante baptismum hominem interfecerit dimisso
reatu in baptismate promoveri possit, quia si innumera fecisset ho-
3
micidia renato postmodum in Christo ad nihil imputarentur, ut
scribit Hier. in libro contra Iovinianum. c. 10. in eadem excom.,
i . e . a sacramentis separatione. viaticum. V. dicitur eucharistia eo
quod in via huiusmundi currentibus ad patriam coelestem venire
volentibus necessaria sit ad roborandos nos in bonis contra diabo-
lum et daemones, sicut panis necessarius est viatoribus, ne in itinere
fatigati lacescant. Unde dicimus : Panem n. q . d. h . porta Veneris ,
nomen loci est. Gorg. atque Capr. , his enim duobus nominibus vo-
cabatur. soll. de mon. ger . Fuerat namque iste Saturninus relegatus
in praedictam insulam, ubi erant aliqua monasteria, quorum sollici-
tudinem et curam post aliquod tempus poenitentiae, quia forte in
negotiis seculi tractandis erat efficacissimus, pro utilitate ipsorum
monasteriorum gastaldus suscipere iussus fuerat . c. 11. nulla ratio
perm. Speciale est istud de episcopo , qui, si depositus fuerit " ,
de cetero in eadem ecclesia episcopus esse non poterit ; nam continuo
post tres menses alius ibi debet initiari, nisi forte postea constiterit,
episcopum non iuste fuisse depositum , tunc enim etiam post multum
tempus reddetur suo episcopio, ut est j . C. 35. q. 9. c. Gregorius.
Et sciendum, quod, cum duo sint quae faciunt episcopum, sicut s .
dictum est , scil . electio et consecratio , electio non debet differri
ultra tres menses, sicut habetur j . D. 63. Obeuntibus , nec postea
consecratio ultra III. menses dilationis prorogari debet, ut est j . D.

1) P. 1. qui patriam f. t. 2) P. 2. homicidii a. h. intell. t. m.

[talis modus ?] . P. 2. intelligimus. 3) P. 1. renatum. 4) P. 2. Tr.
cupientibus. 5) P. 2. Tr. in. 6) P. 1. fuerat.
 Dist. L. 103

75. Quoniam quidem , nisi excusabilis necessitas cogeret electio-

nem vel consecrationem amplius protelari, sicut in eodem c. mani-
feste invenitur. diet. ad c . 12. Maria. Tangit illud historiae [ex
Num. 12. ]. Aaron [ verbotenus ex Paucapalea] . David [ verbotenus
ex Pauc .]. Achab etc. [verbotenus ex Pauc .] ¹ . in suis ord. rec.
sunt, ut habetur j . C. 1. q. ult. Convenientibus . c. 15. Haec
sunt verba Malachiae dicentis : Ecce venit [sequitur Mal. 3 , 2—4] .
iudicium, i. e. poena quam deus infligendo iuste iudicat. a domo
dei, i. e. a sanctis qui sunt spiritualis domus dei . Cum enim ubique
sit per essentiam, tamen de eo dicitur : qui es in coelis, i . e. in
sanctis per inhabitantem gratiam. Vel a d. d., i. c. ab his qui
ministrant domum dei . alibi , in Ezechiele. confitentur . Hoc refertur
ad hoc quod dicit pro Iuda. p. m. e. consp,. hoc refer ad Ierusa-
lem. c. 16. Quia tua sanct. etc. cum reliquis IV. , quae s . D. 15 .
reperiuntur c. Sicut sancti. a .capite, i . e . ab episcopo, usque,
ad subdiaconum. iustis, i. e. qui se iustos iactant, quia in aperta
crimina non cecideruut. non indig. poen. , sua opinione . Vel s. uno
peccatore iam converso in operibus bonis fervido . quam super non.
n. i., qui adeo in religiosis studiis non fervent, sicut duci magis
placet miles, qui aliquando extra castra vagutus postmodum reversus
fortiter premit hostem, quam qui in castris semper permanet et
tamen se in armis segnius exercet. c. 17. Vidit Ezechiel similitu-
dinem IV animalium et IV rotarum et cecidit in faciem suam et dicitur
dominus ad eum : Fili hominis sta etc. c. 20. sordidatus inducitur,
a propheta, quia uxorem alienam acceperit. et stat diab. a d. e.,
i . e . uxor eius idola colebat. et candida etc., series visionis pro-
phetae hace est. Ostendit [ ex Paucapalea]. c . 21. prioris gradus,
utpote sacerdotes, archidiaconi, praepositi. peregrina. Datur pere-
grinis forte panis benedictus, vel inter peregrinos, i . e . laicos communi-
cat, vel peregr. c. e. trib. , cum de hoc mundo inceperint peregre profi-
cisci³ ; si autem non poenituerint ita tamen, ut eum , i. e. si eos etc.
matricula. M. erat tabula vel carta, in qua singulorum clericorum
propria officia gerentium nomina conscripta erant, de qua mox ut
clericorum quispiam deiiciebatur nomen eius delebatur, et in qua
protinus restituebatur, deletum nomen rescribebatur. Dicta vero ma-
tricula diminutive a matrice . Sicut enim in matrice femina filios
concipit et mater efficitur, (unde et illud naturae secretum matrix

1 ) In P. 2. historiae absunt. 2) Reliqua ad hoc . c. in P. 2. ab-

sunt. 3) Tr. pergere et prof.
104 Summa Rufini.

appellatur) , ita nostra mater ecclesia clericos in carta illa quasi filios
concipit, dum eorum conscriptionem ibidem factam familiaritatis of
ficia esse suos filios ostendit. c. 22. ministeriis, de vasis et uten-
silibus ministrorum ecclesiae. multot., i. c. in multis statutis . dimiss.
ad iudicandum. Vel multot., i. e. in multis casibus, non in omnibus.
Cum enim horrenda contaminatio sit sacrorum, tunc non in potestate
episcopi, sed summi pontificis erit iudicare, ut de incendio ecclesiae
et huiusmodi, ut habetur de viro nefando Burgando, quem non epis-
copus sed apostolicus iudicavit, ut j . C. 12. q. 2. c. De viro .
c. 25. Ut vel quod const. etc. Hic aperitur causa , ex qua severe
statutum est, ne¹ clerici post poenitentiam in suis ordinibus repa-
rentur . sed non ideo etc. quasi licet persuaserim exempla, quibus
ostenditur, lapsos posse reparari, non ideo tamen putanda est sup.
dil. post., qua statuerunt, ne lapsi restituerentur. ut maior . san.
malis, maiora mala multitudinis dicit. car. sincera, i . e. admonitio
quae nocere sola non potest. c. 26. Tempore Cypriani papae haere-
ticorum multitudo copiosa excreverat . quos omnes anathematizans
romana ecclesia a sua communione seiunxerat, denique eorum aliquos
ad unitatem ecclesiae revertentes pius papa Cyprianus ex nimia pietate
confestim in pristinis ordinibus recipi permittebat. Quod factum multis
clericis praestabat fomitem ad haereticos declinandi, nam facilitas
veniae tribuit occasionem delinquendi . Suadet ergo per epistolam
clerus romanus praedicto papae, ne hoc de cetero faciat. nervos
sever., i. e . severitatem. eversa fidei mai., i . e. disciplinae ecclesia-
sticac, per quam fit, ne fides nostra ab his , qui eam abiicere vellent,
christianis vilis et contemptibilis, sed cara et magna habeatur, dum
ecclesiasticam ultionem metuentes cam postponere non praesumant.
evers. f. r., i. e . eversi et ruentes fratres utique nomine non re .
communic. , i. e. reconciliationem ad priora officia. poenit. med.,
i. e. humilitas. medicus, i . e . vos o papa qui estis medicus omnium
animarum. c. 27. Hic arguit quosdam temerarios maxime sacer-
dotes, qui quibuslibet etiam non poenitentibus putabant se posse
peccata remittere. mart. Sciendum est, quod tempore Cypriani
martyris gentiles in christianos incessabili rabie frendebant , et cum
nostrorum quidam in persecutione negarent, alii fortiter persistebant,
qui pro severissimis tormentis quae patiebantur a ceteris credentibus
martyres appellabantur, qui pro³ lapsis fratribus postea poenitentibus,

1) Tr. ut non. 2) P. 1. percreverat. A. procreverat. 3) A.

P. 1. quique.
 Dist. L. 105

ut dominus eis parceret, orabant. Quod ut benignius intelligatur,

adducatur illud, quod in historia ecclesiastica legitur et inter
cetera de martyribus . Martyres ad imitationem Christi [sequitur ex-
cerptum ex Euseb . H. E. V. 2. ] ¹ . De his ergo dicit Cyprianus,
quod licet mandent illa martyres fieri, scil. ut omnino impunitos
relinquamus lapsos si sint illicita et contra dei sacerdotem , cuius
ita debet esse moderata misericordiae bonitas, ne omnino male
agendi foveatur impunitas. Non debet utique statim fieri, tunc autem
videbuntur facienda, quae circa lapsos fieri mandant, si illi poeni-
tentes prona et facili confessione peccatorum sacerdotibus obtem-
peraverint et si ipsorum religiosorum emendatio apparuerit . si ob-
temper. quasi tunc sunt facienda. moder ., i. e. vita moderata. sed
si scripta etc. dicerent lapsi , quomodo martyres mandando , ut nobis
parcatis, possent mandare illicita, cum nusquam in lege scriptum
sit , ne nobis indulgeatis . Ad haec respondit dicens, quod, licet
non sit scriptum, tamen potest esse, ut deus parcat vobis, quando
ipsi martyres orant pro vobis , sicut non exaudivit Moysen dominus
petentem veniam peccanti populo , quia aliquo modo puniret eos ; et
ideo non erit mirum, si nos omnino vobis non parcimus, sed aliquo
modo punimus . mand. m. a. f. scil. ut parcamus omnino lapsis .
scr. n. s. i. l. d., non fieri debere quae mandant, ante est, i. e .
convenit, ut sciamus, hoc autem scire quomodo poterimus, si obtem-
perantis fac. et prona conf. etc., ut praedictum est. hum. pollicit.,
scil. martyrum , qui promittebant eis salutem, quos exterius videbant
poenitere nescientes quid ipsi haberent in corde. Nam.et Moyses.
T. i . h. i . q . l . etc., ut s . D. 45. c . 28. In hoc c . omnium aucto-
ritatum , quae de lapsis reparandis vel non reparandis loquuntur,
contrarietas solvitur. memor esto o peccator, unde de statu scil.
virtutum prima opera dicuntur bona studia ante lapsum. veniam
tibi, i. e. ad damnum tuum. candelabrum vocat ecclesiasticae digni-
tatis officium , quo praelatus super alios eminens exemplo melioris
vitae aliis debet lucere. Unde quidam ait : tam non licet principi
latere quam soli . discors sententia inr . quae nullo remedio placari
possit, antiquior tempore et potior maxime pietate . Sicut enim
sanctorum exempla, quae magis sunt pia, amplius sunt sequenda,
unde s . D. 9. c. ult. , ita et de canonibus non sufficit, ut sint anti-
quiores, nam cum canones apostolorum ceteris vetustiores existant,

1 ) In P. 2. non totum adest. 2) P. 2. Tr. non ergo. A. et ita

de can. non igitur suff.
106 Summa Rufini .

in multis tamen eorum rigida sententia per aliorum canonum pieta-

tem resolvitur ; quippe in canone apostolorum statutum erat, ut pres-
byter quomodolibet fornicationem faciens deponeretur, sed iste rigor
hodie per Gangrense concilium emendatur, ut j . D. 82. Presbyter.
c. 29. Si quis diac. etc. Istud principium usque Ecce quoddam
canonum capitulum est, quod Hormisdas papa praemittit ad proban-
1
dum , quod lapsi non debeant reparari. sententias CCCXVIII.
episc., qui congregati sunt in concilio Nicaeno, indulgemus, i. e.
indulsimus. permitt., i . e . permisimus, quod quidem vere facimus .
non record. illud, Historiam requiere s. D. 45. c. Sed illud. c . 31 .
baptizare, non tantum private sed etiam publice, non tamen nisi
in necessitate, ut j . D. 81. c . Si diaconus. Hoc aperte innuit,
quod, etsi possit baptizare, non tamen potest sacrificare. Hieronymus
autem e contra videtur dicere , quod, si sacerdos potest baptizare,
consequenter valet sacrificare : infra C. 1. q . 1. c . Sicut etc. Sed
ibi de eo sacerdote intelligitur, qui, licet sit criminosus , tamen , quia
crimen eius non adeo patet adhuc in ecclesia toleratur, qui de
officio suo sicut baptizare ita potest sacrificare . Vel ibi contra
haereticos Hier. loquitur ostendens, ex iure sacerdotii post poeniten-
tiam aequa modo utrumque agi posse, baptizare scil. et sacrificare ,
hic autem ex rigore canonum unum quidem permittitur, sed aliud
propter cicatricem criminis prohibetur. alt. t. min . Si isti lapsi mi-
nistrare possunt altario, cur illi, qui post susceptum sacrum ordinem
propriae uxoris cubile invadunt, urceum vel calicem ad altare sug-
gerere non possunt, ut infra D. 81. c . Ministri ? Sed hic altaris
ministerium non praeparatio nec oblatio illorum vasorum, ubi cele-
brantur sacramenta altaris , intelligitur, sed incensi praeparatio et
candelabrorum deportatio et huiusmodi, quae sunt minima in eccle-
sia officia. c . 32. Hic distinguitur, qui sint illi, qui idolis immolan-
tes in suis ordinibus recipiuntur. Presbyteri cum idolis immolabant
aut inviti faciebant hoc aut spontanei ; item illi qui sponte, aliquando
poenitentes revertebantur, aliquando non ; item eorum qui ad eccle-
siam revertebantur alii certamen postmodum inibant, alii simpliciter
quasi in abscondito Christi fidem retinebant. Illi autem certamen
inire dicebantur, qui vel tracti vel sponte in publicum procedentes
et audacter se christianos esse profitentes tormenta sustinebant,
sicut de b. Sebastiano legitur . Quia ergo christianis pro quibusdam

1) Ab hoc verbo usque ad Sed illud abest in P. 2. 2) P. 1 .

scilicet loco sicut. 3) P. 2. Tr. in passione eius legimus.
 Dist. L. 107

negantibus gentiles insultabant, ideo, cum ipsi primum negantes ad

ecclesiam revertebantur, operae pretium erat ut, qui prius idolis
immolantes publice Christum negaverant, post hoc ipsum eundem
publice praedicarent, ut, quemadmodum pagani paulo ante pro cis
credentes deriserant, ita nunc a credentibus deriderentur. Aliqui
tamen modicae fidei erant, qui hoc facere recusabunt iudicantes
sibi sufficere, si post funestam illam imolationem ad fidem rever-
tentes christianam sub ignoto apud infideles christianitatis titulo
delitescerent, et hi tales dicebantur iterum non inire certamen. Porro
eorum qui certamen iterum inibant, alii faciebant hoc solummodo.
ex sinceritate fidei ad dei gloriam et honorem, alii ex compacto
ad ostentationem iterum certabant, qui volebant sibi redimere quam
amiserunt dignitatem ; sicut presbyteri ita se ultroncos in publicum
offerentes fidem Christi proclamabant, ut prius paciscendo certi essent ,
quod post huiusmodi factum in pristinum officium remearent. Pro-
pter quod certum erat, quia non ad Christi honorem, sed ad sui
ostentationem , ut scil. martyres viderentur , hoc faciebant . Cum
ergo tot sunt eorum presbyterorum differentiae, qui idolis imolabant,
illi utique, qui inviti tracti fuerant, dicuntur hic omnino debere
restitui, et si qui etiam tales laici fuerant, non prohibentur ad
clericatus ordinem promoveri ; qui autem sponte imolaverunt et
reversi certamen ex compacto iterum inierunt , nulla ratione in
dignitatem redibunt ; si vero non ex compacto, sed ex fide hoc
egerunt , honorem quidem propriae sedis retinebunt , sed officia
sacerdotalia non administrabunt ; denique de illis, qui ad fidem re-
vertentes neglexerunt inire certamen, omnino hic siletur, sed ex eo
1
quod in principio huius cap . dicitur et postea iterum, certamen
inierunt intelligitur, quod, si hoc non fecerunt, ad dignitatis privi-
legium non redibunt. s . ex fide, i . e . fidei sinceritate. lucr. , i. e.
relucrandi sunt contra persecutores. et non e.r compacto hoc fece-
runt, qui non ex simulatione, ut eis parcatur, sicut praedictum³ est .
ad ostent., ut se quasi essent martyres ostentarent, pacto dico hoc
continente, ut post initum certamen offerent. nec e. pron ., i . c.
evangelium in ecclesia non legant. ut alig. p . s. p. n. s. cog. Pollutum
cibum vocat idolaticum, quod ex conscientia nulli edere lieet , ut
infra C. 26. q . 2. c. ult. Licinii. Iste, sicut in X4. libro eccl.
hist. legitur, occidentalis partis imperialia sceptra . . . . soliditatem

1) A. addit : innuitur. 2) P. 1. sic loco sic hoc. A. si sic.

3) P. 1. dictum. 4) Codices habent IX, alii XVIII.
108 Summa Rufini.

regni solus obtinuit [Euseb . H. E. X. 8 et 9] . c . 34. praesente et .

sacerdote, episcopo scil. vel presbytero, ut in libro B. invenitur
XIX . c. De viris [c . 151. ]. his e. gradu servato. Hoc est con-
trarium ei , quod Gregorius mandat Andreae Tarantano episcopo di-
cens, quod, si ille episcopus cognoverit se contaminatum coniunctione
suae concubinae postquam ad s . ordines accessit, sacerdotii honore
postposito ad ministrandum nullo modo praesumat accedere ; require
s. D. 33. c. Habuisse. Sed aliud est ante peractam poenitentiam
de occulto crimine praesumere ministrare (quod ibi vetatur), aliud
post actam poenitentiam officio retento uti, (quod hic permittitur) ;
vel illud specialiter de episcopis, istud communiter de ceteris infra
positis ; vel ibi ne sine maioris auctoritate illo tempore praesumat
accedere, hic ut cum eius qui ei indixit poenitentiam licentia possit
hoc facere. dict. ad c. 35. Illud ad memoriam reducit, quod supra
in hac e. D. praemissum fuerat, scil. de clericis qui paganos occi-
derunt, in illo c . Clericum qui paganum. c. 36. Ne ergo quod
illic statutum est omnino indiscrete exaudiretur, determinat, hoc
tunc verum esse, quando facultas datur clericis fugiendi. §. Casu
quoque. Homicidiorum alia fiunt sponte, alia casualiter, item ali-
quando a clericis et aliquando a laicis. Rursum cum casu fieri ha-
beant, aliquoties cum culpa vel negligentia interficientis , interdum
praeter omnem culpam vel negligentiam facientis. In casu autem
hic etiam necessitatem inevitabilem ponimus, sicut si aliquis clericus
latroni in silva obvius eum occideret, alioquin ab ipso interficeretur.
Si quis ergo spontaneum homicidium fecerit, si quidem laicus fuerit
pro modo homicidii poenitebit, ut in Burchardo 1. XIX [ VI. 13 ]
invenitur , clericus autem sine respectu restitutionis omnino deponetur .
Si vero fortuitum homicidium fuerit et cum culpa vel negligentia
quippiam facientis, homicidii reus erit, ut j . C. 11 ; tunc laicus V
annis poenitebit , ut in IV. cap., clericus autem ab ordine suo peren-
niter cessabit, ut j . 3. et 10 C .; denique si nulla culpa vel negli-
gentia adhibita laicus quempiam interfecerit, propter cautelam et pie-
tatis honestatem credimus, quod aliquantulum iuxta arbitrium pro-
vidi sacerdotis agere debet poenitentiam exemplo illius, qui nesciens
uxoris sororem cognoscit, ut j . C. 34. c . In lectum, clericus vero
ex dispensatione in pristino gradu manere poterit, ut in prox. c.
invenitur. Utrum autem ad gradum ulteriorem possit ascendere, non
memini me unquam invenisse. c. 37. Hoc sciendum, quod,

1) P. 1. melius ante. 2) P. 1. spontaneum. A. fortuitu h. fecerit.

 Dist. L. 109

cum aliquis lapidem proiicit, aut habet causam iaciendi aut non
habet ; item cum iacit lapides , aut iactat in loco , ubi solet esse
populi transitus aut non. Rursus in iaciendo aliquando adhibet
diligentiam quam debet, aliquando vero non . Si quis igitur causam
proiiciendi habet et iactat, ubi populorum concursus esse non solet
et adhibet diligentiam competentem, misericorditer iste talis poterit
in ordinem suum revocari . Si autem non habuerit causam proii-
ciendi et iecerit in loco sive in via trita hominum sive in locis
deviis et aliquem occiderit, credimus quod irrevocabiliter degrade-
tur ; quippe si illi,
qui obsidionis necessitate clauduntur homicidium
5
faciunt, ideo non deponuntur, quia causam percutiendi etiam gladio
habuerint, per contrarium intelligitur, quod qui causam non habuerit
si quempiam interfecerit omnino depositus permanebit, maxime
quia talis in proiiciendo lapidem diligentiam debitam non adhibuit .
Stultum est enim sentire, quod ille diligenter fecerit aliquid qui fa-
ciendi rem alias otiosam nullam occasionem habuerit. Porro si
8
iacerit etiam ubi solet esse concursus populorum, ubi tamen fa-
ciendi causam cum debita diligentia habuerit, ex misericordia puto
reparari posse ¹º. nos p. amore t. , non carnali tantum sed spirituali
magis quam erga te habemus , semper in poen. Poenitentiam dicit
hic non satisfactionem, quae forte V aut VI annorum numerum
non excedit, sed quandam cordis contritionem, qua horrendorum
criminum sedulo memores usque ad finem vitae pro eis specialiter
dolere debemus ; quod sollicitus lector in hoc libro per loca plurima
poterit invenire. c. 38. obnoxium, i . e . culpabilem. canonice, i . e.
secundum canonum severitatem. In Burchardo habetur, quod qui-
cunque odii meditatione vel propter cupiditatem iudaeum vel paga-
num occiderit, quia imaginem dei et speciem futurae conversionis
extinxit, XL dies in pane et aqua poeniteat [ 1. 6. c . 33 ] . c . 42 .
secundum gradus, scil . poenitentiae constitutos . Primo namque
anno duriter, secundo leviter, tertio levius, et sic per reliquos aget
poenitentiam. Et hoc instar sit providi medici, qui plagis 12 vulnerum
prius adhibet dura medicamina 13, mordacia quae exasperent, post-
modum levia quae permulceant . c. 43. tertium diem, i. e. in pro-

1) deest in P. 1. 2) P. 1. unde. A. locum. 3 ) P. 1. prohibi-

tiendi. 4) P. 1. prohitiendi. 5) A. P. 1. in. 6) P. 2. talem .
7) P. 2. aliquam alias omnino iam nullam . 8) P. 2. occursus. 9) P. 1. ut.
10) P. 1. poterit. 11 ) nos ... hab. abest a P. 2. 12) P. 1. plagam.
13) P. 2. Tr. mordacia quae.
110 Summa Rufini.

ximum tempus ; determinatum enim pro indeterminato ponitur. Non

enim si post tertium diem animam emiserit, ideo domina¹ homicida
non erit. Ideo autem in proximum tempus dicimus, quia, si post
longum tempus mortua fuerit, non adeo videbitur ex flagello domi-
nae mortua, cum inter longum tempus aliae soleant mortis occasiones
attingere. Vel forte de ea solummodo ancilla in concilio quaesitum
fuerat, quae intra tertium diem obierat, eo quod incertum sit , si
voluntate an casu occiderit. Et ideo determinatum iudicium dare
non possumus. c . 44. Primum mebrum huius cap. ad terrendum ex
rigore intelligendum est. Sin autem non voluntate etc. Ecce ex hoc
et ex superioribus habetur, quod , licet non voluntate quis faciat ho-
micidium, tamen imputatur ei in quinquennem poenitentiam, quia egit
peccatum 2. Quid ergo est , quod dicit Aug.: Omne peccatum adeo
est voluntarium ; quia si non est voluntarium, non est peccatum ? re-
quire infra C. 15. q . 1. §. Sed hoc. Sed sciendum, quia largo et
4 5
stricto modo aliquando dicitur non voluntate committi, et quidem in
angusta significatione dicitur peccatum non voluntate fieri, quando et
si aliqua voluntate non tamen ad hoc concepta fit, quemadmodum 8
hic accipitur. Et quod sic committitur, aliquando est puniendum,
9
ut homicidium de quo hic agitur. Dicitur autem aliquid fieri non
voluntate generali significatione, quando 10 id, quod fit nulla volun-
tate, neque ad id neque ad aliud intenta fit, et istud 11 non est ad
mortem imputabile. Unde ibi apud Aug. agi hane vero distinctio-
nem facile est cuilibet advertere ex 13 eiusdem causae primo capitulo .
c. 45. Qui saccum. Dictum erat s. in illo c. Studeat, quod , si
presbyter irato animo aliquem percusserit et ex percussione ille
mortuus fuerit, reus tenetur presbyter homicidio , licet occidendi
animum non habuerit. Et hoc probat, hoc confirmat similitudine
istius legis humanae . Huic legi sequens constitutio contradicere
invenitur, scil . Cum quis et j . C. 33. q. 3. D. 1. primo . Et¹5 si
furtum est contrectatio rei alienae invito domino , licet aliquis fu-
rando pecuniam saccum furari noluerit, tamen actione furti sacci no-
mine ideo tenetur, quia rem alienam, scil . saccum, invito domino

1) P. 1. anima. P. 2. domina homicidii rea ideo non erit. 2) A.

P. 1. et 2 loco q. e. p.: est igitur pecatum. 3) P. 2. Tr. quod astruit
Aug. dicens. A. asserit . . dicens. 4) P. 1. aliquid. 5) P. 1. et q
abest. 6 ) P. 1. quomodo. 7) P. 1. aliquando. 8) P. 1. ut.
9) P. 1. et. 10) P. 1. quomodo. 11) P. 1. loco et ist. habet studen-
dum . 12) P. 2. verti in c. Augustinus agitur. 13) P. 1. et.
14) In editione decreti Eum qui in c. 46. 15) P. 2. Tr. sed.
 Dist. L. 111

contrectaverit, imputaturque ei furtum sacci, quia voluntatem faciendi

maleficium habuerit, etsi non saccum surripiendum, quemadmodum ¹
si quis volens vulnerare quempiam vel mutilare nollet tamen occidere
et ex hoc tamen ipse moreretur, licet occidendi animum non habuerit,
tenetur tamen reus homicidii . Cum nec ad maleficium nunquam
animus est intentus, et si tamen homicidium vel aliud huiusmodi
contingat nulla ratione inde aliquis maleficii reus erit , sicut in
praesenti imperatorum constitutione declaratur. E contra si ad
maleficium, licet id non sequatur, studiose et operose animus inten-
ditur, criminis maleficio cruentatur, ut j . C. e . loco eodem inveni-
tur. c. 46. Cum quis ass. Iste talis licet casu hominem non
occiderit, tamen quia rem ludicram et christiano non convenientem
fecit, si quidem laicus est pro arbitrio sacerdotis poenitebit ordinari-
que de cetero non poterit, si vero clericus a suo officio cessabit.
c. 48. Dicere coeperat de homicidiis sponte vel ex contingente
6
commissis , sed quoniam qui abortum faciunt homicidae quandoque
iudicantur, ideo de muliere interserit, quae inter caballos districta
abortivum fecit dicens, quod si non sponte hoc fecerit non impu-
tetur ei. Quomodo autem non imputetur 8 ipsi, cum voluntarie
non fit; aut imputatur cum ex industria sufficienter, tunc
diceretur : adiuvante domino dicetur, quomodo in C. 32 q. 2.
de abortientibus tractabitur " . nec addici , i. e. condemnari per

1) P. 1. ut. 2) A. vero. 3) P. 1. A. inde. 4) P. 2. n. r.

in aliquibus maleficiis erit. 5) deest in P. 1. 6) A. abhorruit.
7) P. 1. fecerint. 8) P. 1. computetur cum enim. A. imp. ei, compute-
tur autem cum evenit ex industria, suff. 9) P. 2. ex industria, ut infra
C. 32. q. 2. c. Aliquando. Additur expositio haec : „ Sed sciendum est quod
duobus modis sterilitatis venena procurantur. Aliquando enim impeditur
conceptus ne fiat, aliquando ut factus extinguatur. Cum factus conceptus
extinguitur dicitur abortio . Haec autem sponte aut non voluntaria fieri
habet. Si quis ergo homini aut mulieri aliquid fecerit ut non possit ge-
nerare vel concipere ut homicida tenetur, ut in Bur. 1. 17. ex conc . War-
metiensi c. Si aliquis causa ; non tamen subibit poenam septennem sicut
pro homicidio, potius iuxta arbitrium providi sacerdotis levius punietur.
Si non voluntarie mulier abortiverit, criminis rea non erit, ut s. prox. c.
Quantum dixit. Verumtamen propter abundantem cautelam aliquantu-
lam aget poenitentiam. Sic et ille qui non sponte abortire fecit, sicut illi
poenitentia imponitur qui nesciens cum sorore coniungitur, ut j . 34. q . 2.
c. In lectum . Si autem voluntarie mulier aborsum fecerit vel egerit,
vel alius eam abortire fecerit, refert, utrum formatum erat puerperium
an non. Si enim formatum non fuerat, tribus annis poenitebit, qui abor-
tum procuraverat ; in quo casu intelligenda sunt illa duo c. De mulie-
112 Summa Rufini.

leges. dict. ad c. 54. Quod lapsi in suo ordine reparari valeant vel
non valeant supra interposita determinatione monstraverat ; nunc au-
tem quaestionem resuscitans , qui non possint restitui disputat dicens,
in canonibus generaliter esse mandatum, ne poenitentes ad clerica-
tum promoveantur. Sed illi qui post lapsum agunt poenitentiam
poenitentes sunt : ergo, si non possunt clerici fieri, multo minus in
clericatum valent reparari . Sed hoc dupliciter solvit Gratianus di-
cens, hic hoc de illis poenitentibus debere intelligi , qui post poeni-
tentiam solennem ad secularem lasciviae statum, vel ad militiae
cingulum revertuntur, quos statuta ecclesiastica fortius condemnant,
sicut j . de poenitentibus D. 5. reperitur , vel de omnibus solen-
niter poenitentibus. Porro clerici , etsi publicam aliquando non tamen
solennem unquam debent agere poenitentiam, quemadmodum s. D. 28 .
distinximus . Denique nobis posterior determinatio rationabilior vide-
tur. Sciendum ergo, quod illi qui solenniter poenitent aliquando
ad negotiorum secularium statum redeunt, aliquoties non redeunt.
Et quidem si solenniter poenitentes ad talia non redierint, licet ex
rigore omnino a clero removeantur, sicut in subectis cap. continetur,
tamen, si usus vel necessitas expetierit promoveri etiam in subdiaco-
natum, ministrare possunt, ut j . huius D. penult. cap.; si vero ad
huiusmodi negotia sibi vetita forte redierint nulla ratione ad eccle-
siasticum ordinem assurgere ipsis licitum erit, ut in huius D. cap.
illo sequente dicitur Si quis post remissionem. Quare autem
poenitentes a sacris maxime ordinibus prohibeantur, j . D. 61. c . 2 .
invenies¹ . c . 55. Quid differentiae constitutio ista recipiat, superius

ribus , Si qua mulier in B. 1. 17. ex conc. Warmetiensi , et ex poeni-

tentiali romano. Si vero formatum iam erat, quia ob hoc homo fuisse
intelligi potest puerperium (enim perfecta forma continuo infunditur ani-
ma), qui abortionem fecerit homicida est etiam actu et ideo ei canonica
pro homicidio est imponenda poenitentia. Si quis enim abortire fecerit
mulierem praegnantem homicida ludicabitur, si formatum erat puerperium,
sin autem nou reputabitur homicidium. Sed exaudias quantum ad factum,
non enim interficit hominem, sed homicidii reus est . Si enim ut homicida
tenetur qui sic ne mulier concipiat (ut praedictum est ) multo magis homi-
cida tenebitur qui operatur ut conceptus foetus pereat. Quod Aug. dicit :
Paratus es occidere ante quam occidas, homicida es. Reus est itaque ho-
micidii quantum ad deum, sed tamen non tantum quantum pro facto ho-
micidii punietur ab ecclesia, quae de opere magis quam de volun-
tate indicare solet.“
1 ) A. c. 1. P. 2. cap. Non negamus invenies. c. 2. et 3. D. 61 aperte
unum sunt.
 Dist. L. 113

explanatum est D. 36. c . 3¹ . simili sent. Hoc ex rigore , alias

enim viduae maritus et bigamus ad diaconum usque promoven-
tur, ut s . D. 34. Lector. c. 58. Poenitentiam solennem semper
exaudies . ille ergo² qui invitus ; pro aliqua iusta causa offensionis
subaudiendum est, alias enim invitus intromissus ibidem manere non
cogitur, ut j . C. 20. q. 1. c . Sicut. ad poenitentiam agendam
mittitur in monasterio, qui utique nihil aliud quam poenitens,
scil . solenniter, dicendus est, et qua c. a. s. p . p. Huic contra esse
videtur, quod est j . C. 33. q. 2. Admonere. Ibi namque Aistulpho
praecipitur, ut aut ingrediatur monasterium, aut in domo sua exi-
stens solennem agat poenitentiam. Unde videtur, quod solennis poe-
nitentia non est, postquam aliquis monasterium intrat. Sed quamvis
non omnino sit publica , i . e . solennis poenitentia, quia tamen instar
eius et parilitatem obtinet, ideo quisquis sic monasterium intraverit
solenniter poenitens dicendus erit, non veritatis essentia, sed parili-
tatis et similitudinis causa, propter quod ille, de quo hic agitur,
ad sacerdotium venire prohibetur. Item quod dicit, cum qui pro
peccato monasterium ingreditur non posse ad sacerdotium venire ,
videtur esse contrarium ei, quod est infra C. 2. q. 1. cap. Impri-
mis. Ibi namque de quibusdam episcopis dicitur, qui post ingressum
monasterium in proprium possunt ordinem reparari ; dum enim in
monasterio sex tantummodo mensibus maneant dicitur, quod post-
modum sunt reparandi omnino intelligitur. Unde non propterea,
quia in monasterium missus est, ideo a sacerdotio removebitur, sed
ibi de eo, qui ad tempus in monasterium mittitur, hie de illo, qui
perenniter mansurus intruditur . c. 60. Hoc contrarium est ei, quod
est j . cap. penultimo . Sed illud ex necessitate, hoc autem ubi nec
necessitas nec usus admisit . In quibusdam tamen ecclesiis frequenter
4
iteratur. dict. ad c . 62. Hoc modo imponenda est solennis poeni-
tentia. Primum mutare debent vestimenta, ut non lineo panno, sed
5
tantum lanco non lineo induantur, codem non ornato vel albo , sicut
in prox. c . habetur et in B. 1. 19. c . illo Qui poen. inv . , denique
cum percepturi 6 erunt poenitentiam quomodo se habere debeant,
infra secundo c. reperitur. Sciendum autem, quod, sicut solennis
poenitentia ab episcopo iniungi debet, ita solummodo ab episcopo
solenniter poenitentes reconciliari oportet , sicut j . C. 26. q . 6. c . 1. ,
nisi necessitas fuerit, ut in eadem q . invenitur. Huiusmodi autem

1) A. c. 2. 2) ergo in editione decreti abest. 3) P. 1. introducitur.

4) P. 1. Sol. poen. primum m. d. v. 5) Tr. vero. 6) Tr. perceperint.
v. Schulte , Summa Rufini. 8
114 Summa Rufini.

poenitentes nisi post actam poenitentiam communionem suscipere

non possunt, ut in B. 1. 19. c . Poenitentes, nisi vitae praeveniantur
articulo . Quod ex multo rigore intelligitur, quippe cum ex pie-
tate ecclesiae post tres annos poenitentiae sacrae communionis gratia
illis conceditur, ut C. 33. q. 2. Latorem, et q . 3. D. 5. Si quis
vero. c. 63. viaticum. Huic resistit illud, quod dicit Damasus
papa, quod si aliquis falsis criminibus appetierit presbyterum vel dia-
conum , nec in fine danda est ei communio, j . C. 2. p. 3. c . Si quis
2 3
episc. In Burch. etiam invenitur 1. 1. c . Osius [ c. 79] de eo
qui per ambitionem mercede corrumpendo episcopatum occupaverit,
quod nec etiam laica communio in fine ei danda erit. Sed hoc ge-
neraliter dicitur ex divinae pietatis fonte, illud pertinacibus, quem-
admodum ex ultima q . 3. C. c . illo ostenditur Eos. c. 64. in
sacco d. c. Hoc quidem non tantum post peractam horum poeniten-
tiam debere fieri exaudiendum est, sed ex initio poenitendi per
singulos annos de eisdem faciendum est, ut stent in ecclesia ' , non
tamen cum aliis communionem accipiant vel pacis osculum tribuant ",
et quidem sc in ecclesia habeant usque in octavas paschae, post-
modum vero de ecclesia exeuntes usque ad annum alium sine eccle-
siastica reconciliatione manebunt ; et hoc ex ecclesiae consuetudine
obtinetur. Sed videtur esse contrarium illud quod in Bur. l . 19 .
dicitur ex concilio Maguntinensi : non reconcilientur poenitentes, si
necessitas non coegerit, nisi post mortem poenitentium . Sed dici-
mus, quod vel illi cap. derogatum est per istud, vel intelligendum
est : non reconcilientur ad percipienda aliqua sacramenta. c. 65.
Conf. non eis manus . Huic obviat quod est supra D. 30. c. Si
quis presb. Sed qualem determinationem contrarietas ista recipiat,
supra in D. 28. docuimus cap. illo Presb . si uxorem. n . unquam.
Sciendum , quod rebaptizantur aliqui aut scienter aut ignoranter :
qui scienter, nullo modo volent ordinari ; si ignoranter, neccessitate
faciente poterunt promoveri, ut infra de consecratione D. 4. c.
Qui bis. c. 68. Placuit et post 7 man. n. imp. etiam exsuf-
flatoriam, quae fit super energumenos et catechumenos. diet . ad
c. 68. § . Apostatae quoque. Dixerat, quod poenitentes publice non

1) A. P. 1. Tr. occiduo. 2) P. 1. presb. A. Si q. in ep. 3) P. 1 .

hoc ius! 4) P. 1. de exilio. 5) Tr. ut in eccl. inducantur, non t.
In P. 2. lacuna. 6 ) A. P. 2. Tr. faciant. 7) A. ita quod manum
non imponant Apost. cet. 8) P. 2. super energ. quod esse solet offi-
cium exorcistae. In P. 1. lacuna.
 Dist. L. LI. 115

possunt promoveri ad clerum. Sed quoniam et apostatae publicam

agere debent poenitentiam , ideo et de ipsis adiicit, quod tales post
poenitentiam nec habitum secularem suscipere, nec ad clericatus
officium valent conscendore . Apostatarum autem maxime duo sunt
genera. Alii namque apostatantur a fide Christi ad cultum idola-
triae, alii a religione ad secularem statum. Secundum rigorem ca-
nonum 1 nec iste nec ille etiam peracta, poenitentia potest promo-
veri, et prior apostata usque ad finem vitae sine reconciliatione in
lamentis poenitentiae debet permanere 2 , sicut dicit Siricius papa, se-
cundus apostata X. annis debet publice poenitere ; quod videri potest
ex illo cap. Devotam infra C. 27. q. 1 ; ex dispensatione vero
ecclesiae in utrolibet secus se habet .
Dist. LI. In hac D. agitur de curialibus, quomodo ad cleri-.
catum et maxime ad sacrum ordinem non valeant sublimari, et quare
prohibeantur, de plano causa redditur in tertia quae sequitur D. No-
tandum autem , quod curiales generali, vel speciali, vel specialiore 3
nomine dicuntur, et quidem generaliter omnes illi curiales vocantur,
qui curiae principis vel alicuius publicae potestatis aliqua conditione
obligati sunt. Horum alii sunt militantes, alii in foro decertantes,
alii officiales , alii rationales, alii alio munere publicae editionis de-
tenti. In foro autem certantes dicebantur et etiam sunt advocati,
qui non solum in civili negotio et pecuniaria causa, sed etiam in
criminali causa pro accusatore contra reum sanguinis postulabant.
Officiales apparitores erant et executores, qui reos faciebant appa-
rere in iudicio et qui exequebuntur sententias iudicum. Rationales
iudices qui causam fisci et privati diffiniebant, sive quicunque pub-
lico iudicio aliquem condemnabant. Illi, qui tenti erant alio munere
publicae editionis, sicut qui annonam publicam procurabant, et qui
contra reos bestias a se custoditas mittebant, et qui ludos et huius-
modi voluptates populis apparabant, et qui alia huiusmodi exerce-
bant. Speciali nomine dicuntur illi curiales, qui tantum curiae official
procurant, sicut erant decuriones dicti a curia. Specialiore nomine
curiales dicebantur solummodo illi, qui a iudice condemnatum ultimo
supplicio destinant . Dicti autem curiales quasi cruoriales, i . e . cruo-
rem effundentes . Nam curia a cruore nomen accepit, sicut Sil-
vester papa dicit. Istorum ergo omnium quidam prohibentur venire
ad clericatum solum propter hoc, quia curiae alligati sunt ; unde et

1 ) P. 1. sec. canones. 2) P. 2. s. r. debet publice poenitere; si-

cut dicit deest. 3) v. specialiori abest ab A.
116 Summa Rufini.

si a nexu curiae expediantur, licite possunt promoveri. Illi utique ,

qui ita officia peregerunt, ut nihil sacrum vel christianae honestati
contrarium facerent, ut militantes sine effusione christiani¹ sangui-
nis et absque huiusmodi saevitiis ut patrocinantes absque intentione
capitalis criminis et, quid plura, omnes qui ita in curia extiterunt,
sive apparitores sive quocunque alio officio detenti, ut huiusmodi
saeva vel christianae simplicitati et humilitati contraria per eos non
fierent, postquam a curia fuerint absoluti, si expectabilis vitae et
scientiae et regularum integritatis alias apparuerint, nihil erit quod
eos a clericatu removeat ; et hoc ex illo cap . valet perpendi Osius
infra D. 61. Alii vero omnes , qui praeter hos 2 se in curia habue-
runt, etiam absoluti a curia promoveri non poterunt, nisi necessitate
instante usque ad subdiaconatum, et etiam pro vitando multitudinis
scandalo toleravit ecclesia provectos usque ad sacerdotium . Hoc
autem in illis dicimus, qui post baptismum huiuscemodi officia tra-
ctaverint, si enim ante susceptum baptismum hoc egerunt postmodum
renati nulla ratione a gradu ecclesiastico repellentur ; totum vero
istud in praesenti D. invenies, si diligenter advertis . c. 1. Aliqu .
etc. in forensi executione versati sunt, scil. advocati contra reos
sanguinis, ut diximus . et obiciendi vel obtinendi. Duplex est enim
litera. obiciendi, scil . crimen contra reum, vel obtinendi nulla causa
contra reum ; et est idem sensus. pert, susceperunt. Pertinacia di-
citur firma perseverantia in malo, sicut constantia in bono . Bene
itaque pertinaciam illos dicit suscepisse, qui in eo quod in se crudele
et saevum erat perseveranter dimicaverunt, scil. in condemnatione
humani sanguinis . Quidam dicunt istos, qui in forensi exercitatione
versantur, esse monomachos, i . e . campiones, qui lites alias inex-
plicabiles duello terminant, de quorum scil . advocatorum numero
etiam refertur, quod generaliter³ aliqui prohibentur ad sacerdotium
assumi, ut illi qui contra reos sanguinis patrocinati sunt. aliquantos
ex curialibus. Hic specialius dicit curiales, qui condemnatos in
finitimum supplicium adegerunt. quorum omnium, exaudi curialium
et celebrantium voluptates et editiones populares¹ . c . 2. Design.
fid., i. e. dum esset fidelis . ad min., i. e . interficiendi damnatos
officium habuerit . Iste curialis dictus est supra in proximo cap.
Non autem ideo hune a clericatu prohibendum dicit, quod peccet
huiusmodi, nisi privato odio feratur, ut est infra C. 23. q. 4. Quae-

1) abest a P. 2. 2) P. 1. praeter haec, P. 2. pp. haec. 3 ) P. 2.

num . refert de quo gen. 4) Tr. proprias.
 Dist. LI .. LIII . 117
1

situm est, sed quia horribile est, ut qui homines occiderit sacra
officia administret¹ . de curial. Hic eodem modo curiales accipit,
quo nos superius in secunda significatione posuimus. c. 3. Praet.
ex f. n. episcopis scil. functionibus, i . e . officiis, alias autem pub-
licae functiones appellantur tributa, vectigalia et huiusmodi . c. 5 .
qui curiae nexibus d. s. Ecce propter hoc totum cap. positum est²,
qui a decessor. Hi nunquam omnes, subaudi, sacerdotes erunt³. sed
nec ille cet. Hoc apparet esse contrarium ei quod est infra C. 7 .
q . 1. c. Petisti . Ibi namque mandat Zach. papa Bonifacio arch.,
ut ea hora, qua se moriturum esse cognoverit, sibi successorem
designet. Sed hoc generaliter est interdictum ; illud specialiter Bo-
nifacio est indultum . Unde ibidem protinus sequitur : Hoc nulli
alii concedi patimur, quod caritate cogente largiri censuimus.
Dist. LII. § . Qui v. p . Dictum supra fuerat in proximo
cap. , quod non possint esse sacerdotes, qui per gradus ecclesiasticos
non ascenderint , videl. ut primum ostiarii , postmodum lectores,
deinde exorcistae, deinceps acolythi, post hoc subdiaconi, ad ulti-
mum diaconi fierent. Ne autem istud indistincte verum esse pu-
taretur, determinat in praesente D. , illud tunc locum habere, quando
ex industria gradus graduum horum aliquis praeterponitur, porro
si ex ignorantia vel negligentia aliquem ordinem 5 postposuerit et
ad superiores ascenderit, solummodo tamdiu a superioribus cessabit,
donec omissum gradum legitimo tempore susceperit.
6
Dist. LIII. §. Cur. aut. Quia superius dixerat, ne curiales
ordinentur, causam reddit, quare promoveri prohibeantur, quia videl. ,
dum ab ecclesia frequenter repetuntur, plurima incommoda ex hoc
ecclesia patitur, vel quia curiales non religionis voto, sed ut suorum
officiorum ratiocinia vitent, se ad ecclesiam transferunt, quod ex
cap. Greg. insinuatur dicentis : c. 1. Leg. quam. legem hanc p .
etc. usque in suo habitu per trien . prob. Infra C. 17. q . 1. C.
8
Consaldus dicitur de spatio anni unius. Item infra C. 19. q. 3. c .
Monasteriis, habetur de spatio biennii . Quid ergo vult sibi ista
tanta diversitas ? Sciendam est ergo, quia monasterium aliquando
laicus, aliquando clericus expetit, rursus aut cognitus aut incognitus
intrabit. Si itaque ingressurus monasterium laicus fuerit et inco-

1) Tr. sanctorum officium. 2) ecce . est deest in P. 2. Tr.

3) P. 1. hic inquam omnes cet. 4) abest a P. 1 . 5) al. ord. abest
a P. 2. 6) P. 2. Tr. quoniam supra. 7) P. 1. quinquennium.
8) Tr. probatione . 9) deest in P. 1 .
118 Summa Rufini.

gnitus, triennio probabitur, sicut hic et¹ in C. 17. q. 2. c. Si quis

incogn. habetur ; si autem laicus cognitus fuerit, per biennium in
probationis experimento erit, ut in illo c. Monast.; verum si clericus
ingressurus monasterium cognitus fuerit, unius anni discussio suffi-
ciens erit, ut in eo cap. innuitur Consaldus.
Dist. LIV. §. Servi a. Tractaverat de curialibus, qui scil.
nexibus curiae obligati sunt . Sed quoniam servi , licet curiales non
sint, tamen alicui conditioni obnoxii sunt, ideo consequenter de ipsis
in hac D. interserit prosequens tam de servis
ecclesiae quam
etiam privatorum, quomodo ad clericatus officium promoveri non
valeant, nisi et illi ab ecclesia et isti a suis dominis cum carta
confirmationis plenam libertatem percipiant. Si qui autem ad ali-
quod patroni obsequium reservati fuerint, non poterunt ordinari.
Dicitur quoque hic , qualiter illi, qui in aliquibus gradibus indebite
ordinati fuerint, debeant repelli ; de servis etiam iudaeorum sive
paganis sive christianis, qualiter ab eorum dominio debeant liberari .
Sciendum vero est , quod servi, qui ordinantur, alii sunt ccclesiae,
sicut praedictum est, alii privatorum. Item aliquando a dominis
manumittuntur, aliquando sine manumissione promoventur ; rursus,
corum, qui manumittuntur, alii pleno modo, alii retento aliquo obse-
quio. Cum itaque servus ordinandus manumittitur a privato, nullo retento
obsequio, debet liberari . Sed tamen notandum, quod obsequium aliud
spirituale, aliud non spirituale ; spirituale, sicut altari ministrare et
huiusmodi, non spirituale autem manumissorum hic obsequium dici-
mus, quod leges seculi libertorum operas appellant. Harum autem ,
ut aiunt, aliae sunt fabriles , aliae officiales ; item officiales aliae
consistunt in faciendo, aliae in non faciendo, fabriles ut puta semel
in anno in vinea patroni vel aliquid huic simile facere ; officiales
in faciendo , ut assurgere venienti patrono et huiusmodi honoris ob-
sequia; officiales in non faciendo, ut patronum in ius non vocet.
Cum ergo servum suum ordinandum privatus manumittit, nullum
obsequium non spirituale in eo poterit retinere, i . e . operam aut fc-
brilem aut officialem ; officialem inquam, quae consistit in faciendo,
et hoc est in huius D. cap. IV. Eam vero, quae consistit in non
faciendo aequitate suadente credimus, quod, etiamsi non exprimat,
sibi subintelligatur, retineat. Spirituale vero obsequium retinere
poterit, si ad hoc eum ordinari voluerit, ut sibi et suae quam forte
aedificavit ecclesiae officia celebret, ut in Bur. 1. 2. c. Nullus

1) deest in P. 1.
 Dist. LIII. LIV. 119

clericus, aperte invenitur. Cum vero ecclesia servum suum ordinan-

dum manumiserit, nunquam sine aliquo obsequio retento etiam non
spirituali liberare eum poterit, ut infra hac ead . dist . Hac aucto-
ritate [ad c. 22. ] magister sentire videtur, et infra C. 12. q . 2. c.
2
Diaconi. Quod nisi per recompensationem fieri manumissio habeat
irrita est³, scil . si episcopus alios duos servos eiusdem meriti et peculii
ecclesiae dare voluerit ; tunc enim ille servus nullo retento patro-
cinio liberari poterit, ut infra C. 12. q . 2. Episcopus qui mancip.
Denique cum ille, qui ordinandus est manumittitur ab ecclesia, si
recesserit ab eius patrocinio , propter ingratitudinem revocabitur in
servitutem, ut infra C. 12. q . 2. Liberti, Octava. Liberti¹ , etiamsi
per flagitia vagati fuerint et commoniti ab ecclesia emendari nolue-
rint, in extremam conditionem reducantur, ut est in hac D. c. 35.
Si autem privatus servum suum , qui ordinabitur, manumiserit, post
ordinationem nullo modo in servitutem eius revocari poterit, nisi ad
hoc manumissas fuerit, ut ordinatus suo domino spiritualia obse- .
quia, scil. divinorum officiorum, faciat; tunc enim, si hoc facere
ordinatus recusaverit et admonitus emendare noluerit, eius , cuius
ante fuerat, postmodum servus erit, ut in eodem B. capitulo supra
designato reperitur . Hoc autem totum de manumittendo servo pri-
vato in eo casu, quando ad nullum alium 6 libertas manumissi
transfertur, intelligimus . Ceterum si servi libertatem pro reme-
dio animae suae ad ecclesiam transtulerit, omnimodo plenissimam
libertatem ordinatus obtinebit, sicut si ingenuus ex ingenuis parenti-
bus esset, in quo quidem magis casu omnes canones exaudire pos-
semus, qui de non retinendo manumissi obsequio loquuntur. Et hoc
etiam ex descripta carta libertatis, quam infra ponemus, satis poterit
videri . Et iste sic in nullo casu ad servitutem domini poterit revo-
cari. Cum autem non manumissi ordinantur, aut fit hoc scientibus
dominis aut nescientibus . Cum vero scientibus, aut contradicenti-
bus aut tacentibus. Si ergo scientibus dominis et tacentibus servi
fuerint ordinati, ex hoc ipso efficiuntur liberi et ingenui, ut in eadem
D. Si servus sciente . Si aut sciens contradixerit dominus, si

1) P. 1. consentire. 2) Deest quod in A. P. 1 . 3) irr. est

deest in A. , P. 1. 2 . 4) P. 2. A. deest. 5) Est editionis decreti
cap. 4; c. 3 quod palea est, non habet. 6) In P. 1. de nullo talium.
P. 2. qu . causa nulli talium lib. man. transferetur. Tr. quando lib. man.
non transfertur. A. quando causa nullius talium 1. manumissi transfertur.
7) deest P. 1. P. 2. 8 ) P. 2. A. Tr. provideri. 9) P. 1. igitur.
120 Summa Rufini.

voluerit dominus, in servitutem revocabitur ordinatus non solum , si

diaconus sed etiam si presbyter factus fuerit. Et hoc quidem de dia-
cone habes infra e. D. Quis aut. De sacerdote vero sic habetur,
quia, si aliquis cum uxore ancilla in aliam patriam migraverit ibi-
que filiam genuerit ; qui filius postea suo tempore ad sacerdotium
promotus fuerit, si veniens postea suus dominus eum recipere volue-
rit, et sacerdos non erit, sed in servitutem redibit ; quaere hoc in
secundo libro Burch. cap . De servorum ordinatione [c . 31.].
Ecce hic nesciente forte domino talis ordinatus fuerat sacerdos et
tamen postea in servitutem depulsus : multo magis ergo fiet, si con-
tradicente . Denique si nesciente domino servus fuerit ordinatus, tunc
quidem protinus ut dominus sciverit cum poterit revocare, si a sub-
diacono et infra servum contigerit ordinatum esse ; si autem diaconus
factus fuerit, aut vicarius pro eo domino suo detur, aut ipse in ser-
vitutem revocabitur ; si autem sacerdos, sola peculii amissione mul-
tabitur, ipse autem nullo modo in servitutem revocabitur, ut infra
e . D. c. Ex antiquis , nisi forte a dominis suis vel ipsi vel eorum
parentes prius fugerant, ut in supra designato c . B. diximus , nisi
quis astruat, illud Brocardi per hoc decretum Gelasii penitus abro-
gatum. c. 2. Nulli de s. et post legit ., i . e . plenariam. cuius l . c.
a. o. i. ambone, i . e . pulpito, sic dicto ab ambabus partibus eccle-
siae ; est enim pulpitum ex utraque parte chori. publice legatur.
Carta autem libertatis eius, qui ad ecclesiam ordinandus traditur,
talis erit, ut contineat in se nomen domini, qui hanc fieri rogat, et
sacerdotum et laicorum nobilium, qui ibi fuerunt ; oportet etiam, ut
locum, diem, annum, principem et indictionem in fine vel in mar-
gine annotata habeat hunc in modum : „ Actum (puta) in civitate
Bononiensi in ecclesia sancti Petri XI. Kal. Maii anno dominicae
incarnationis M. centesimo sexagesimo IIIIto praesidente in cathe-
dra praedictae civitatis Victorio episcopo, indictione IIII. in dei
nomine feliciter amen. Qui debitum sibi nexum atque competens
relaxat servitium , praemium in futuro apud dominum sibi provenire
non dubitat. Quapropter ego in dei nomine Ieremias pro remedio
animae meae et aeterna retributione in ecclesia sancti Petri, sub
praesentia episcopi Victoris et sacerdotum ibidem consistentium ac

1) P. 1. Kal. Madii. 2) Cod. Mog. Alexandro. Tr. pro incar.

0
vel carnis. M. C. LXIII. P. 1. LXIV . P. 2. X. Kal. Madii a. d. i. M. C.
LXXIIII . praes. i. c. praed. civ. N. ep. ind. IV.
 Dist. LIV. 121

nobilium laicorum, ante cornu altaris illius ecclesiae absolvo servum

meum Iohannem per hanc cartam absolutionis et ingenuitatis ab
omni vinculo servitutis, ita ut in hac die et deinceps ingenuus sit
et ingenuus permaneat, tanquam si ab ingenuis parentibus fuisset
procreatus ; eam peragat partem quam maluerit, vel quam ei aucto-
ritas canonica permittit, et sicut alii ingenui vitam ducat ingenuam.
Nulli autem heredum meorum aut proheredum, nec cuiquam perso-
nae alii quicquam debeat obsequium servitutis vel libertatis, nisi soli
deo, cui omnia subdita sunt, et pro cuius amore ipsum devotus ad
eius servitium obtuli . Peculiare vero suum, quod dominus ei con-
tulerit, vel deinceps deo auxiliante laborare poterit, concessum in
perpetuum habeat, ut inde faciat, quicquid sibi placuerit secundum
ecclesiasticas sanctiones. Si vero, quod futurum esse non credo,
ego ipse aut aliquis de heredibus meis, vel quaelibet supposita¹ per-
sona contra hanc ingenuitatis cartam venire tentaverit, aut
quolibet modo infringere voluerit, imprimis iram dei incurrat, et a
liminibus sanctae dei ecclesiae extraneus efficiatur, et insuper cui
litem intulit, LX. solidos componat, et quod repetit vindicare non
valeat, sed praesens ingenuitatis [carta] mea et aliorum bonorum
manibus roborata cum adstipulatione subnixa omni tempore maneat
inconvulsa. " c. 4. Qui ex f. e . ipsi dico servit. scil. in ecclesia-
sticis officiis . ab ep. s . cum subscriptione tamen clericorum. dict.
ad c. 8. §. Ceterum usque peculii. Peculium est substantia perso-
narum sub potestate parentum seu dominorum constitutarum, ut
filiorum familias, et servorum . Peculium quasi pusillum patrimonium ;
nam peculium est, quod pater aut dominus filium vel servum suum
pro iure suo tractare patitur. Peculium dictum est a pecudibus, in
quibus universa veterum substantia consistebat. c. 9. Ex ant. etc.
usque obno.rias, cuilibet conditioni alligatas, et post eliminari pror-
sus debuerunt et eruti religioso privilegio, scil. clericatus, iusta
admonitione debuerunt compelli redire ad dominorum suorum
possessiones, peculii sola amissione multetur. Sed quid, si pe-
culium non habeat ? Dicunt quidam, quod vice peculii , si dominus
capellam habuerit, assumet cum ad suae capellae ministerium , ut
infra proximo cap . c. 10. Freq. Ant. v. etc. quia per¹ , i . e . propter
sacerdotium iam recolligi in servitutem non potest, non velut red-

1) P. 1. opposita. 2) Ab hoc verbo usque ad consistebat ex

summa Paucapaleae. 3) Mog. pecorum. 4) In editione decreti
propter.
122 Summa Rufini.

ditum, scil. ad servitutem. c . 11. Quis aut etc. orig. Originarii

idem sunt quod et ascriptitii co quod glebae ita sunt ascripti, ut cam
sine voluntate domini dimittere non possint . Dicti originarii, quia
terram alicuius ab ipsa origine patris vel avi vel proavi ad condi-
tionale servitium reddendum tenentur, qui vulgo manentes a ma-
nendo, secundum leges servi glebae appellantur. c . 12. Gen. etc.
et post cogaturque ipsa dignitas ministerii clericalis¹ . iurgari, i. e.
vituperari et maledici . obnoxia, i . e . culpabilis pro statu et condi-
tione huiusmodi servorum militantium sibi in divinis officiis. §. Hoc
t. o. Semel praemiserat, quod servi contradicentibus dominis non
valent ordinari vel monasterium ingredi . Ne autem hoc et de ser-
vis iudaeorum consequenter quisquam intelligeret, determinat, hoc
tamen observandum esse, cum dominus et servus christianitatis titulo
insigniuntur , de iudaicis autem servis non sic esse. Attendendum
est itaque, quod domini infideles aut iudaei aut gentiles sunt, item
mancipia, quae possident, aliquando christiana sunt, aliquando non ,
sed christiana volunt fieri ; item aliquando comparata, aliquando sunt
in eorum servitute nati. Indaci ergo, si christiana mancipia possi-
dent, quae emerunt, dato eis pretio sine ambiguitate ad libertatem
perducuntur, ut reddi debeat, ut ex secundo capitulo licet minus
evidenter innuitur, et hoc cum emerint, ut sibi servirent ; si autem
ut venderent, credo , quod debeat eis dari pretium ex aequitate . Si
vero, quae ipsis sic nata fuerint mancipia christiana possident, tune
omnimodo dato dominis pretio in libertatem vocabantur. Quod in
libertatem venire debebant, habes infra III . cap . , cum dicitur : non
solum iudaeus [in c . 15.] . Quod pretium reddi debeat, ex secundo
cap . licet minus evidenter innuitur . Sed ex IV. 1. Burch. hoc
manifeste convincitur , dum, quantum pretium pro emendo a iu-
daco bono christiano mancipio dari debeat, dicitur. Inquit enim
Matiscense concilium : Praesente concilio [sequitur c. 18. D. 54 .
Palea usque ad vocem] redimendi . Si autem mancipia quae iu-
daci habent, non sunt christiana, sed fieri volunt, tunc quidem, si
emta fuerint ab eis causa vendendi aliis, ab aliquo christiano qui
hoc facere maluerit congruum pretium accipientes permittent ea in
libertatem, si christiano emtori pietas hoc suaserit, alioquin ipsum
mancipium a fideli emtum ei serviet. Si vero non ad vendendum,

1) In P. 2. cog. clericalis deest. 2) P. 1. insignaverint. A. in-

signatur. 3) P. 2. non. 4) P. 2. omittit minus et loco inn.: ter-
minatur. 5) P. 2. coniicitur. 6) P. 1. Antitense. A. Mantesse.
 Dist. LIV . 123

sed ad sibi serviendum iudaeus mancipium¹ emerit, etiam nullo

dato pretio in libertatem evocabitur et baptizabitur, ut infra codem
cap. Verum hoc contrarium videtur ei, quod paulo supra de Bur-
chardo introduximus, scil . quod christianum mancipium non serviat
iudaeo, sed ematur a christiano. Sed mancipium, quod iam chri-
stianum erat, non debet sine pretio a iudaeo in libertatem evadere :
multo minus illud, quod nondum erat christianum, licet aspiraret in
christianismum . Sed ibi de mancipiis iudaeorum sie eis natis, hic
de emticiis. Denique si iudaeus nolenti suo mancipio christiano
sive alterius sectae signaculum circumcisionis impresserit, tune pro
iniuria proprii corporis nullo dato pretio ingenuitatem consequentur,
ut infra c. 2. et C. 17. q . 4. c . Iudas , et in consecratione D. 4. c.
Plerique, et in B. 1. 4. c . Si quis iudaeorum. Porro de genti-
libus dicimus, hoc tenendum esse in mancipiis emtis sive christianis
sive aliis credimus, quod supra de iudaeis exposuimus. Quae autem
apud eos mancipia serviliter nata sunt, nullomodo neque sine pretio
neque oblato pretio absque dominorum voluntate, ut christiani fiant,
vel postquam christiani facti fuerint, a iugo servitutis eximuntur ; et
hoc ex auctoritate Pauli ad Timotheum epistola prima agentis de
servis christianis et dominis paganis : Quicunque, inquit [sequitur I.
Tim . VI. 1.]. c . 13. Manc. Hoc videtur opponi ei, quod Gelasius
dicit infra C. 17. q. 4. c . Iudas. Ibi enim dicitur christiano cuius-
dam iudaei mancipio , quod iura dominii non debet evadere , nisi ei
suus dominus signaculum circumcisionis impresserit ; sed hic de co
agitur, quem certa veritate constat esse christianum ; ibi de illo ,
qui, ut iugum servitutis evadat, falso se esse asserit christianum .
c. 14. Nulla etc. usque non red. pr. per consequentem igitur in-
tellectum , si a suis dominis iudaismo non fuerint maculati nec cir-
cumcisi dato pretio venient ad libertatem. Sed de mancipiis sic
natis exaudiendum est, ut praemissum est. c. 15. Frat. Casus
huius decreti ab eo loco Hi vero talis est : Quidam iudaeus mer-
candi causa in Hispaniam ivit ibique quendam paganum servum, ut
alibi carius venderet, emit . Reversus est itaque cum illo servo Nea-
polim , ille autem servus continuo ut Neapolim venit ad ecclesiam
fugit dicens se velle fieri christianum, vel etiam extra ecclesiam
hane talem statim prodidit voluntatem, dominus vero eius timens,
ne propter hoc servus ille ab eo in libertatem peteretur, latere coepit.
Scribit ergo Gregorius, quid super hoc fieri oporteat, dicit itaque :

1) P. 1. addit : titio .
124 Summa Rufini.

si illo servus infra tres menses

menses a die, quo Neapolim ductus est,
numerandos professus fuerit se velle fieri christianum, emat eum
aliquis christianus et sic baptizetur, pretium autem servi det domino
scil. iudaco, si praesens est, aut si absens tanquam commodatum
servet illud, usque dum ille veniens suscipiat ; si vero non infra
sed post praefinitos tres menses praedictus servus se velle fieri
christianum dixerit, tunc nec ipse dominus scil. iudaeus eum ven-
dere poterit, nec aliquis eum comparare valebit, sed ad libertatis
praemia expedite transibit. in libertatem ca maxime, quae a iu-
daeorum detentione omnino liberi habeantur. Hi vero, quos huius-
modi oportet servos amittere, ne forsitan etc. Ordo litterae hic
est : ne v. h . q . h . o . s . am. fors. util. s. et postq.: merc . c . i. e .
ut venderent, si illas, inquam, forte contigerit infra III. m . f. ad
hanc tal. volunt • percipiant 2, i. e . aliquis christianus emat eos ,
ut sibi post baptismum serviant, vel si magis suadet pietas solum-
modo ut christiani fiant, et semper deinceps liberi permaneant. Et
quasi aliquis diceret : et quid , si dominus eorum praesens non fuerit,
emetne christianus quispiam cos ? emet utique, dum, i . e . ctiamsi ,
emtor, scil. iudaeus, cui venditi fuerant prius non invenitur, quia
forte vel propter hoc vel aliquam aliam causam absentatur. Et hoc
pro favore libertatis, vel fortassis in eo, quod dicitur dum emtor,
cui venditi fuerant, non invenitur, causa praemittitur, quare eis ad
ecclesiam fugere licuerit, scil . quia dominus eorum praesens non
aderat. dicitur, i. e . intelligitur. comparasse. Ex eo namque, quod
tanto eum tempore tenuit, praesumitur, quia ut sibi serviret ipsum
emerit. 19. Si serv. abs. etc. Quaeritur, si episcopus nulla
possidet, quid tune de huiusmodi recompensatione fiet? Dabiturne
ab ecclesia, et ita ecclesia ad huiusmodi satisfactionem tenebitur
obnoxia? Quodsi est, delictum itaque personae in damnum conver-
titur ccclesiae . Et quidem credimus,quod tunc ecclesia ad re-
compensationem teneatur ; aut forte nec in damnum reputabitur hoc
ecclesiae, quae huius ordinati tam debitum ministerium quam decens
obsequium vitae perpetuo possidebit . c. 20. Si serv. sciente etc.
Hoc quidem propter favorem libertatis dictum est, cui et canones
et leges promtius acclinantur. episcop. ordo liberat ... curiali vel
officiali. Qui sint curiales, quive officiales, supra diximus, quando
de non ordinandis curialibus tractabamus. Ascriptitii hi dicuntur,
1) P. 1. scilicet. 2 ) In Trec . usque ad non aderat deest.
3) A. in eccl. ad h. sat. P. 2. omittit. 4) P. 2. non. 5 ) In P. 1 .
et 2. et Tr. menda.
 Dist. LIV. LV. 125

qui sunt ascripti glebae. Horum alii sunt originarii , qui scil . ex
his, qui haerent glebae, nascuntur, qui paternae conditionis existunt,
sicut supra hac eadem D. interseruimus. Alii sunt censiti, videlicet
qui ex datis sibi praediis ad certum censum reddendum tenentur.
Sciendum autem, quod isti membro praesentis legis hodie praeiudi-
cant canones, quibus cavetur, ne unquam veniant ad clericatum,
nisi prius se ab huiusmodi conditionibus expediant, et maxime illo
cap. Gelasii, quod in proxima infra D. invenitur Priscis . inscr . v.
s. etc. Hoc quidem per eosdem sacros canones invenitur penitus
extinctum . c. 21. Admitt. etc. Semel praemiserat¹ principis legem,
qua mandatur, ut ascriptitii ordinentur praeter voluntatem domini ,
ut autem illa constitutio penitus abrogata credatur, ex continente
cap. adiicit quod hoc ne fiat interdicit. nulla nat., i . c. nobilitatis.
Natales namque in temporibus antiquis erant scripturae, ubi cuiusvis
nobilis origo continebatur, scil. ex quibus parentibus natus esset, et
quo tempore vel die ortus ; qui natales fiebant, quando statim ipsi
nobiles editi fuerant, unde et a nativitate natales appellabantur ;
ideo autem hi natales imprimebantur, ne vel nobiles aliquando men-
daci nota ignobilitatis vilescerent, vel ne ignobiles illustris prosapiae
falsum sibi titulum arrogarent. §. De servis mon. Dictum est de
servis privatorum nec non ecclesiarum, qualiter manumissi debeant
promoveri . Nunc autem quaerit de servis monasteriorum, utrum
et ipsi ecclesiasticis officiis valeant aggregari. Quod non videtur,
quia servi non possunt ordinari , nisi liberi fiant ; sed servus mona-
sterii non potest fieri, ergo non ordinari. Quod liber esse non
valeat, per subiectum demonstratur. c. 22. Abbati etc. non lic.
facere liberum, eo absoluto modo sicut liceret privato. Et quare
hoc subdit ? quia non habet super eum dominii proprietatem, sicut
privatus in servo suo. non pot. poss . alienari ; intellige generaliter
et absolute , scil. quocunque modo et quacunque causa voluerit.
Alienatio autem est omnis actio, per quam dominium transfertur.
§. Hac auct. in alio capitulo, quod habetur infra C. 17. q. 4. In
venditionibus.
Dist . LV. §. Corpore v. v . etc. In quinquagesima hac quinta.
D. prosequitur de corpore vitiatis ostendens, quomodo illi qui se
abscidunt promoveri non valeant, et quae illis qui tales ordinant
poenae infligi debeant. Attendendum est, quod eorum qui membris
debilitantur, allii sponte, alii casu corpore vitiantur. Item qui casu

1) P. 2. admiserat. Tr. praetermis. 2) A. liberari.

126 Summa Rufini.

aliquando in membris evidentibus, aliquando in occultis. Eum autem

sponte debilitatum dicimus, qui sibi ferrum apposuit vel apponi fecit
vel consensit absque necessitate violenta vel nimia . Casu vero
corpore vitiantur qui vel voluntarii propter aegritudinem a medicis
secantur, aut vel alio modo inviti debilitantur. Cum itaque quis-
piam sponte in membro quolibet mutilatus fuerit nec promoveri po-
terit, et promotus si hoc fecerit a suo officio omnino cessabit, ut
infra c. 4. et 5. et 6. et 8. Si obiicias illud , quod b. Hieronymus
in prologo ante Marcum de eodem narrat, quia, ne sacerdos esset,
dextrum pollicem sibi amputavit, et tamen divina gratia postmodum
promotus fuit, satisfacimus respondentes cum eodem Hier . , quia
speciale privilegium non facit communem regulam. De Origene
quoque in VII libro ecclesiasticae historiae [ 1. 7. c. 7 ] legitur,
quod, cum adhuc esset adolescens, se ipsum eunuchizavit ut, quia
persecutionis tempore tam in publico quam secreto viris et feminis
verbum dei praedicabat, omnis occasio detrahendi infidelibus exclu-
deretur, procedente vero tempore , dum Achaiam pro convincendis,
qui ibi erant, haereticis pertingeret et per Palestinam necessario tune
iter ageret, ab illius provinciae episcopis apud Caesaream presbyter
est ordinatus. Sed, sicut in eodem libro narratur, pro huiusmodi
facto tam ipse Origenes, quam illi, qui eum ordinaverunt, episcopi
a Demetrio Alexandrino episcopo notantur. Nec imitandum eum
credimus, quem fuisse haereticum ex scriptis Hieronymi non dubita-
mus. Cum autem casu aliquis membrorum concisionem patitur, si
utique secretiora membra fuerint, tunc nec ordinatus degradabitur
nec ordinandus etiam ab episcopatu prohibetur, ut infra c. 7. 8 .
9. 11. 13¹. Si vero evidens membrum fuerit, aut minimum aut
magnum erit ; magnum autem decore aut corpulentia dicimus, ut
oculus, nasus, pes vel manus . Si minimum itaque membrum casu
abscisum fuerit , tam poterit ordinari, quam ordinatus non poterit
removeri, ut infra cap. 6. Qui vero magnum membrum etiam casu
perdidit, promoveri nulla ratione valebit, ut infra huius D. ult. cap .
Sed quid si post susceptum officium hoc ei contingat? Credimus
quia, si manum vel pedem perdiderit, vel ita vitiata haec fuerint,
ut nunquam sine multa deformitate vel officii detrimento celebrari
missa possit , omnino a missarum celebratione cessare debebit . In
facie autem, si oculum tantum perdiderit, susceptum officium admi-
nistrabit . Nasus vero, si radicitus cum superno labio abscisus fuerit,

1 ) P. 2. c. 8, 9, 13. A. 7. 8. 11. 12. Mog. 7. 8. 9. 11. 12.

 Dist. LV. 127

propter vehementem deformationem, ut puto, quod altaris officium

nunquam celebrabit¹ . Denique qui medicorum incisione claudus
factus fuerit, non prohibebitur ordinari, ut infra cap. 10. c. 1 .
Priscis. Huius continuatio ex illo cap. pendet Necess . rer. disp .
infra C. 1. q . ult. Generaliter ex canonibus monstratum est, ut
monachi ad ecclesiastica officia in ecclesiis non promoverentur, quia
mortua est vox eorum, sed cum Italia ecclesiasticis obsequiis quon-
dam hostili invasione faciente penitus esset destituta, pro necessitate
illius temporis concessit Gelasius, ut aliquis de monachis, qui tamen
monasterialibus disciplinis fuerit cruditus, posset venire ad ecclesia-
sticos ordines. ad cler. mun ., i. e. ad sacerdotium, quod quidem
officium corona est et praemium clericorum. de laicis. In monasterio
dicuntur illi esse laici, qui ante in mundo seculariter viventes, puta
habentes uxores et filios, postmodum ad monasterium convertuntur,
qui quidem , quamvis literis imbuti sint, difficilius tamen promovendi
sunt, quam illi monachi, qui a pueritia vitam suam in monasterio
peregerunt. Et ideo dicit etiam ab adolescentia sortitus, i. e.
in circulo sortis pro inveniendis huiusmodi occultis positus. Ideo
autem ab adolescentia et non ante dicit, quia quod ante annos legi-
timos fecit ei imputandum non erit ; sed postquam minorem acta-
6
tam excessit, hoc ei nocebit , si vel ipse fecit, vel circa se fieri
passus fuit. vel corp. vit. Ecce quare totum hoc cap. hoc accessit
loco . vel nulla c. t . e. Quae autem haec esse debeat expectatio ,
invenies D. 77. c. Si quis de rel. prop. Vel forte temporis ex-
pectationem dicit legitimum experimentum probationis, scil. biennii
vel triennii, quo debet monachus probari . c . 3. Poenit. etc. usque
fact. s. ipse dissolvet, i . e . talis ordinatio ex eo, quod sic facta
est, meretur dissolutionem. dissolvet ipse, quia ipsa causa est huius
dissolutionis utique , sine qua (nisi enim ille eum ordinasset) eius
ordinationis dissolutio nulla esset ; vel factum suum dissolvet, i. e.
de cetero nullos 7 ordinabit. Hoc tamen ex rigore , secus enim
supra in proximo . c. 11. Lator etc. indagare, i . e . denuntiare
quod, scil . factum huius Flavii per missas litteras, reperientes cet.
hoc scil. studium, quia sollertia tua semper desiderans sequi
normam iustitiae et magis super hoc sollicita a sede apostolica
hoc doceri flagitats . c . 12. Praec. can. Quidam Stephanus pres-

1) In facie ... celebr. deest in P. 2. 2) A. concio! 3) P. 1.

clerico. 4) P. 1. eis .. imputatum ; P. 2. imputatum. 5) P. 1. sive.
6) In P. 1. deest. 7) P. 1. nullus. 8) reper. . flagitat deest
in P. 2.
 128 Summa Rufini.

byter, dum barbari terram suam invasissent eumque fugientem rapere

voluissent, per vineas transiens acutis sudibus eius verenda trans-
fixa sunt, quae adeo laesa sunt, ut dolore postmodum mortetenus
increscente omnia ea praescideret, unde suus episcopus eum a sa-
cerdotii dignitate romovit. Mandat ergo nunc Gelasius, quatinus
huic presbytero locus et dignitas restituatur. quod scil . petitorium ¹
habetur hab. in subditis, i . e . in ultimo margine huius nostrae epi-
stolae suam, quam mihi facit, petitionem invenies subscriptam ; vel
quod, i. e. quid velit, habetur in subditis, scil . in hoc, quod nos
statim subiicimus, scil. ut restituatur in sacerdotium. Sed suggessit
se nuper inseruisse inferiores partes corporis, i. e . pudenda. [ex-
plicatio verborum] . . et amb. a . d. sectam, quantum ad illos, qui
fugiebant, qui stare in suis propter venientes hostes dubitabant et
ideo diversa loca petebant. vel barb. d. s. scil. ad impugnandum.
invex., i . e . attulit Tusciae prae omnibus aliis provinciis. c . 13 .
Si evang. aliquem casum² in amissione eius oculi, qui casus
non impedit ad sacerdotium .
Dist. LVI. §. Presbyterorum etc. Hic agitur de filiis sacer-
:
dotum, quomodo a sacris ordinibus non prohibeantur, si alias religiosi
fuerint, quia vitia parentum eis non imputantur, immo commendabi-
liores sunt, quod, cum malos parentes habuerint, ipsi boni existant .
Et hoc exemplo Christi, qui, licet natus esset de adulterinis con-
iunctionibus , sicut ait Hier. , fuit tamen pontifex in aeternum secun-
dum ordinem Melchisedech. Hoc idem obtinetur ex illis duobus
capitulis in subiecta D. Apost., Cenom. E contra : Ego sum, in-
quit domninus in Exodo, deus zelotes visitans peccata parentum in
filios usque in tertiam et quartam generationem ; item ex illo infra
e . D. c. Si gens ; item ex quodam concilio habetur, quia, cum epi-
scopus ordinationes facere disponit, debent ordinandi examinari inter
alia, cuius generis sint¹ , supra D. 24. c . Quando ; item Gelasius
notat eos episcopos, qui passim ad sacros ordines admittunt illos,
quibus nulla natalium nobilitas suffragatur, supra D. 54. Admit-
tuntur. E quibus patenter ostenditur, quod illi, qui tam ignobiliter
procreati sunt, scil. ex sacrilega commixtione sacerdotum, ad cleri-
cale officium non debent promoveri. Adhuc constitutum est in canoni-
bus, ut illi , qui ex subdiacono et supra nascuntur in perenni servitute

1) sc. pet. deest in P. 2. 2) Ad c. 13. deest in P. 2. Tr. 3) P. 2 .

genitoribus. 4) P. 1. fiant. 5) P 1. ex ... postea perennem
servitute.
 Dist. LV. LVI. 129

eius ecclesiae, cuius illi ministri exstiterant, perenni iure permaneant ,

infra C. 15. q. ult. cap. Cum multae. Si perpetuo, sicut ibi di-
citur, filii sacerdotum debent esse servi, nullomodo clericali cingulo
possunt decorari , quippe cum servi , nisi manumittantur, non valeant
ordinari, ut s . D. 54. dictum est . Sed attendendum est, quod sa-
cerdotum quidam ante sacros ordines filios susceperant, quidam
autem postea ; item filii sacerdotum alii sunt heredes criminum, alii
sunt sectatores bonorum operum ; rursus qui bonorum morum secta-
tores sunt, alii communi more inter turbas irreprehensibiliter vi-
vunt , alii meritorum praerogativa excellunt. Filli itaque sacer-
dotum , quos ipsi ante sacros ordines susceperunt, nullo modo a
sacris ordinibus prohibebuntur, si ex aliis digni fuerint, ut j . e . D.
Apostolica ; qui vero post sacros ordines suscepti sunt, si heredes
paterni criminis fuerint, nullo modo ordinantur, si autem sectatores
bonorum operum inveniuntur, et non adeo evidentis meriti fuerint,
tune solummodo necessitate postulante ecclesiasticis ordinibus ap-
plicantur, ut perpenditur ex illo cap. Tali coniugio, infra C. 1 .
q . ult. , et infra eadem D. Cenomanensem ; porro si honestatis pri-
vilegio prae turba refulgeat, tunc libere sacrum ordinem subeat, ut in
illo supra designato cap . Tali coniugio. Tunc autem prae ceteris
honestatem sibi aperte comparabit, si aut in coenobio aut in ca-
nonica religiose fuerit conversatus, ut in subiecto capitulo dicitur.
Quod autem obiicitur, quia perpetuo iure secundum Toletanum con-
cilium in servitute eiusdem ecclesiae huiusmodi filii manere debeant,
non extremam conditionem intelligimus, sed aliquam obsequii obli-
gationem, qua etiamsi sacerdotes facti erunt, ipsi ecclesiae alligati
erunt ; vel magis dicantur servi esse illius ecclesiae perpetuo iure ,
non quod ecclesia illos liberare non valeat, sed quia non consen-
tiente ecclesia nullo modo libertati donabuntur. Denique quod di-
citur,quia parentum vitia filiis non imputantur, non sic intelligen-
dum est, quod ea mala, quae parentes faciunt, ad aliquam tempo-
ralem poenam filiis etiam non imitantibus non noceant, sed quod
eos poenae aeternae reos non constituant ; hoc autem latius infra
C. 1. q. 4. invenies. c. 5. Nasci etc. illas s. v . ang. sacer a se-
creto dicitur, et ideo hic sacri non sancti, sed secreti intelligitur.
Iepte apostoli voce, qui ait in epistola ad Hebr.: Deficiet me tempus
enarrantem de Gedeone, Barach et Iepte et ceteris, qui per fidem
vicerunt regna. Meretricis filius. Legitur namque in libro Iudicum,

1 ) P. 1. sac. filii quid! 2) Mog. com. vita hominum irr.

v. Schulte , Summa Rufini. 9
130 Summa Rufini.

1
quod mortuo Iair, qui duxerat Israel, eo tempore fuit quidam Iepte
....de Ammonitis triumphavit. c. 8. Iudas. Illam tangit historiam ,
qua legitur quod Iudas filius Iacob tres habuit filios . . . alter est
votatus Zaram [secundum Paucapaleam] . c. 9. Ismael cuius magis
erat filius, legalis non naturalis ; lex enim patriarchis erat, ut per-
missu uxoris de ancilla filios susciperent, qui suscepti potius uxoris ,
quam ancillae filii dicerentur, et quare hoc ? Causam subiungit di-
cens q. p. i. i . coniug., i . e . per eius coniugis consensum et per-
missionem . c. 10. Si gens et. Hic peccata patrum Anglicis impro-
perat , quia eorum imitatores erant . c. 14. Quia simpl. pecc. im-
pedimentum quoddam dico, non vitium , alioquin non adversaretur ei,
quod supra dixit cap . Nasci ; hoc denique impedimentum non im-
pediebat, sed impedire videbatur.
Dist. LVII. §. It. qui etc. Dicitur in hac D., quod in aegri-
tudine baptizatus non debet ordinari presbyter³ nisi necessitas eccle-
siae fuerit, aut ipse probabilis vitae apparuerit. c. 1. Si quis etc.
ex nec. e., i. e. esse videtur.
Dist. LVIII. §. It. ex mon. h. etc. Generaliter ex antiquis
regulis mandatum erat, ut monachi non¹ assumerentur in clericatum,
ad publicum officium populo celebrandum, ut infra C. 16. q. 1 .
Sed postmodum , ut in eadem q . invenitur , dispensatum est, ut
ecclesiarum utilitate exigente sic valeant ordinari, ita tamen, ut sine
abbatis licentia hoc non possit fieri, nisi auctoritate domini papae
fuerint ad quaelibet ministeria
vocati, tunc enim etiam contradicente
-
abbate promovebuntur, ut infra C. 9. c . ult. c. 2. Si quis d . a.
usque inter ep. Et hoc credo ad tempus .
Dist. LIX . §. Item q. e. In plerisque supra capitulis ex
accidenti inductum fuerat, quod illi, qui repente ad sacrum ordinem
conscendunt, sunt reiiciendi ; nunc autem proprio tractatu hoc per-
tractat ostendens per similitudinem secularium officiorum, quod nullus
ad sacerdotium vel ad episcopatum potest promoveri, nisi qui dis-
ciplinis ecclesiasticis quoad divinae legis scientiam et bonae vitae
moderationem fuerit imbutus et temporum approbatione discussus.
De divinae legis scientia supra satis dixit ' , cum illud Pauli :
Oportet episcopum prudentem esse, exposuit ; de bonae vitae mode-
ratione supra inseruit, quando illud cap. tractavit : Oportet episco-

1 ) Deest in P. 2. historia tam in hoc cap. quam in c. 8. 2) P. 2. im-

probat. 3) P. 2. in presb. 4) P. 1. omittit. 5) A. monasteria.
P. 1. misteria. 6) In Tr. verba fieri, nisi . c. ult., hoc loco
sequuntur. In A. ad c. 2. nihil. 7) P. 1. diximus. Mog. superius dixit.
 Dist. LVI .. LX. 131

pum esse ornatum . De approbatione temporum invenis , si D. 77 .

requiris. c. 2. si off. sec., i. e. homines qui in seculari officio
militant. n. diff. p . loc. puta imperii sceptrum vel praefecturam aut
etiam praesidatum , non deferunt inquam ingressis act. vest., i. e.
illis qui nunc primum intrant agere officia seculi, et dicitur a simili ;
vestibulum forniseca pars domus in circuitu est sic vocata , quia
vestit undique domum. Non ergo talibus deferunt , sed exam. p.
pl. gr. ut aetas impleat nomen , i . e . rem huius nominis, presbyter
enim significat sapientiam , ut habetur infra D. 84. c . Porro, et
hoc ad illud aspicit , quod dictum est, quia debet esse imbutus dis-
ciplinis ecclesiasticis . De temporum vero approbatione statim subdit
dicens et stip. a., i . c. suscepta et exercitata . testent., i. e . argu-
mentum sit et probatio , quod episcopus sit probus. Stipendia ipsos
officiorum gradus dicit, quia per suae vitae et probitatis merita
clerici eos accipiunt , sicut pro servitii labore suscipitur stipendium .
Vel ideo stipendia vocantur, quia stipendiis, i . e . ecclesiarum prae-
bendis adiuncta esse noscuntur . c. 4. Ordin . etc. Insiste literae :
Didicimus fratres carissimi , quosdam episcopos contra patrum decreta
ordinatos esse ad tantae dign . fast., scil. episcopatus . Quomodo
autem contra patrum decreta, subiungit dicens qui nullis eccl . ord.
a. c. f. didicimus vero usurp . huius episcopi vel archiepiscopi
qui rec. s. h. f. ad m., hoc est praemium stipendii , scil. aliorum
infra ordinum .
Dist. LX. §. Ecce etc. In ecclesiasticis officiis adipiscendis
duo maxime attenduntur : electio et ordinatio . Et quidem electio
prior est tempore, sed ordinatio anterior dignitate . De ordinatione
itaque tanquam de digniore superius actum est, nunc de electione
apponendum in quatuor sequentibus D. Aperit igitur ante omnia in ¹
subiecta D. , ex quibus ordinibus aliqui in praepositum, decanam,
archidiaconum vel archipresbyterum vel episcopum vel archiepisco-
pum eligi valeant, dicens, quod nullus eligendus in archidiaconum
nisi sit diaconus, et nullus in decanum vel archipresbyterum nisi
sit presbyter, et nullus in praepositum nisi presbyter vel diaconus,
nullusque in episcopum vel archiepiscopum eligatur nisi presbyter
aut diaconus, opportunitate tamen exigente etiam subdiaconus in
episcopum eligi poterit. Quaeritur autem hic, cum episcopalis digni-
tas longe maior sit archipresbyteratu vel archidiaconatu, cur ex
inferioribus gradibus eligi valeat magis 2 episcopus quam archipres-

1 ) In Mog. deest. 2) Sie recte in Mog.

132 Summa Rufini.

byter vel archidiaconus ? Ad quod sciendum, quod ecclesiastica di-

gnitas alia est administrationis, alia auctoritatis, item administratio
alia spiritualium , alia secularium . Spiritualium administratio sicut
archipresbyteri et decani, secularium ut archidiaconi . Dignitas vero
auctoritatis est episcopi . Dignitas vero administrandi in ipsa ele-
ctione plene traditur ; cum enim archidiaconus eligitur, plene insti-
tuitur et instituendo eligitur. Sic de decano, sic de archipresbytero
exaudiendum est et de ceteris huiusmodi , et ideo quia in ipso electionis
articulo omnem quam habiturus est potestatem confertur archidia-
cono, quam quidem habere non posset nisi in ordine magno et in
eo gradu eligitur, in quo plenitudo dignitatis perseverantia cogno-
scitur. Cum autem quis in episcopum eligitur, non continuo plenam
potestatem adipiscitur, sed usque in consecrationem differtur, et
ideo tune satis est, si etiam ex subdiaconatu eligatur. Et notan-
dum, quod in istis tribus subiectis cap . nomine ordinationis nihil
aliud quam electio intelligitur. c. 2. Nul. i . praep. Iuxta tenorem
huius cap . et sequentis patenter ostenditur, quod ex qualitate gra-
duum distribuenda sunt officia dignitatum. Quid ergo est, quod
Gregorius ait, quia primas non debet fieri ex ordine loci, quoniam
apud dominum non gradus elegantior, sed vitae melioris actio com-
probatur : infra C. 23. q. 4. c . Sicut excellentiam ? Sed aliud
est, clericorum bona merita non attendere, sed solummodo pro su-
periore loco in episcopum vel etiam in primatem eligere (quod ibi
intenditur), aliud merita et gradus legitimos ponderare, quod hic
praecipitur. dict. ad c . 3. Hor. unum scil. ut nullus in praepositum
vel archidiaconum eligatur, nisi sit diaconus. Quod in isto paragrapho
dicitur, inane nobis esse videtur, cum in proximo supra cap. sta-
tuatur, ut illi praepositi vel archidiaconi, qui infra praenominatos
ordines existunt, si inobedientes ad illos ordines promoveri contem-
pserint, honore suscepto priventur.
Dist. LXI. §. Item laici etc. In hac D. additur, quod laici
in episcopum non sunt eligendi, sed per singulos ordines prius sunt
probandi, nisi forte qui ordinandus est merito suae probitatis cleri-
calem vitam transcendat et hoc exemplo b. Nicolai , Severi atque
Ambrosii [ex dicto ad c. 8. ] . De forensi autem administratione
postulari¹ episcopus potest, non tamen eligi . Item dicitur, quod , si

1) A. de foro act de adm. ep. post. pot. non tum eligi. Item dic.
P. 1. De foro autem et de adm. postulari ; P. 2. De foro a. postulat. de
adm . cet. Mog. De foro autem, i. e. de adm. cet. Textus ut in Trec.
 Dist. LX. LXI. 133

in ecclesia, ubi episcopus ordinandus est, aliquis dignus invenitur,

ante est¹, ut de ipsa ecclesia quam de alia episcopus eligatur, et
electio episcopi ipsis potissimum offeratur, in quorum ecclesia prae-
ficiendus est qui eligitur ; qui vero officium visitandi ecclesiam suscipit ,
nihil de rebus eiusdem ecclesiae a quoquam praesumi patiatur. c . 3 .
memor. crim. lab . , i . e . quandam quodammodo infamiam, quae
praeteriti vulneris cicatrici potest comparari ; hoc est quaedam inte-
gritas quae speciali nomine non solet appellari . lucidem , i . e . famae
plenitudine decoratam. c . 7. Quid prod. ipsis clericis quoad asse-
cutionem dignitatis ecclesiasticae. emeritis , i. ee.. valde meritis..
§. His omnibus etc. ecclesiast. prohibitiones, quaedem scil. non
omnes. sed non deest mihi humilitas competens sacerdotio meo,
ubi causa illa non haeret, propter quam prohibetur neophytus or-
dinari, scil. superbia vitium non imputatur, i. e. impedimentum
id ipsum scil. , quod sum neophytus. orientales etiam exemplo pro-
baverunt, dum multos neophytos iam ordinaverunt. c. 10. Osius
ep. etc. usque dives, qui de suis facultatibus ecclesiae necessitatibus
consulat. aut schol. scholasticum vocat secularem hominem discipli-
nis scholasticis eruditum. de foro vocatur, qui de officio disputandi
vel iudicandi ad episcopum postulatur. de admin. , qui de militia
vel huic simili trahitur, sicut Ambrosius. c. 13. nullus · • ep. De-
terminate hic vel ille detur clericis invitis, i . e. nolentibus . Deter-
minate ideo dixerim, quia , si generaliter vel nullum vellent vel re-
cusato bono malum episcopum desiderarent, contrarium ab eorum
voluntate fieri deberet. Hoc autem ex similitudine horum capit.
percipitur : Si forte , Quon. quidam , Nullam pot . infra D. 65
et D. 100, et C. 18. q . 2. c . 16. asp. ad mer. laicae pers., i . e. ne
praesumant aliquam laicam personam propter aliquod meritum suae
bonae conversationis eligere . c . 17. qui nec ux. h. n. filios. Non
ideo hoc dicit, quod ob hoc minus dignus esset³ , sed quoniam occa-
sione uxoris et filiorum frequenter ecclesiae solet periclitari substan-
tia, et propter huius damni suspicationem talis non ordinabitur, si
alius qui sit dignus inveniatur, ut supra D. 28. c. De Syrac. cum
decreto , i . e . cum scriptura, ubi eius electio et clericorum subscri-
ptio contineatur 4. c. 18. Bene nov . usque ut vel monachus. Iste
erat Opportunus clericus cuiusdam monasterii, qui nondum cucullam

1) P. 2. loco a. est lacunam habet. 2) P. 2. sacrorum canonum,

si forte infra D. 63. n. p. 3) deest in P. 1 . 4) P. 1. ut eius gl.
cler. subscripto cont. Tr. ubi de eius el. et cl. s . cont.
134 Summa Rufini.

induerat, sed conversus tamen manebat. Dicit ergo nunc Greg. , ut

vel in continenti cucullam induat et sic monachus fiat, si utique
constat, eum monasterii esse conversum ; aut si forte conversus nun-
quam est, vel monachus iam factus, subdiaconus fiat, et post sub-
audi, eligatur. c. 19. de prov. , i . e . utilitatibus .
Dist. LXII . § . Breviter. Qui ad episcopatum debeant eligi,
superiori tractatu¹ docuit ; nunc a quibus debeat electio fieri ostendit.
Dicit itaque in subiecta D. , quod clericorum est eligere, et populi
electioni factae consentire. Qui autem canonice electus non fuerit,
episcopus esse non poterit, nec aliquos ipse consecratus ordinare
valebit ; ille vero, qui non legitime electum consecraverit , cum co
pariter sententiam depositionis subibit . c . 1. Nulla ra. tribuendum,
scil. ecclesiastici officii munus .
Dist. LXIII . § . Laici . Semel in proxima supra D. tradiderat,
quod clerici debent eligere et laici consentire ; nunc autem prolixiore
stilo, qualiter hoc fieri oporteat, subiungit non sine partium contra-
dictione pertransiens. Primo etiam, quomodo laici et principes
electioni se inserere non debeant, multis auctoritatibus et exemplis
ostenditur, et maxime exemplo Valentiniani , qui etiam invitatus electioni
episcopali noluit interesse dicens, non sui hoc esse officii. E contra
plurimis constitutis arguitur, quod laici electionis debent esse par-
ticipes et exemplo maxime Mediolanensium, quorum dum quidam
Ianuae detinerentur, non ante apostolicus electionem archiepiscopi
ratam habuit, quam ipsi detenti super hoc negotio consulerentur.
Quod sine principe non confirmetur electio, innumeris decretis exem-
plisque perpenditur, et maxime Agathonis et Vitaliani romanorum
pontificum . Ad quod respondetur, quod laici, cum in quibusdam
cap. iubeantur interesse electioni, intelligendum est non ad electio-
nem faciendam, sed ad consensum electioni adhibendum . Principes
autem aliquando pro schismaticorum atque haereticorum seditionibus,
quibus nonnunquam ecclesia dei concussa periclitabatur, electionem
confirmare vel interesse quondam permissi sunt, ut electione roborata
auctoritate imperatorum nullus auderet contraire, vel seditiones
tumultuarias excitare. Sed quoniam imperatores quandoque modum
suum ignorantes non voluerunt tantum esse in numero consentien-
tium, sed primi distribuere, immo etiam examinare, ideo postmodum

1 ) P. 1. supra. 2) Abest a P. 1 . 3) P. 2. traditione.

4) A. interesse. Mog . l . etiam princ. 5) A. P. 2. Tr. institutis.
6) P. 1. audet.
 Dist. LXI . . LXIH . 135

ex sacris decretis confirmatum est, ne de cetero semet¹ pontificum

electioni insererent. Quaecunque igitur pro favore principis in hac
D. introducuntur, evacuata esse creduntur. Quamvis etiam laici
electionem facere prohibeantur, tamen, si qui honorabiles sunt inter
eos vel religiosi, non debet sine eorum arbitrio et consilio fieri ele-
ctio. Sciendum ergo , quod in electione episcopi haec maxime V
attenduntur : vota civium, testimonium populorum, arbitrium mona-
chorum vel religiosorum, electio clericorum , confirmatio metro-
politani et coepiscoporum. De primis IV habetur ibi Vota obe-
untibus infra eadem D. , de quinto eadem D. c. Non liceat , et infra
C. 1. q . 1. Ordinationes. c. 2. A. p. secundus missos s. , i. e .
legatos, dest. ad B. imp . etc. quod f. bibl. Biblus genus est papyri,
unde antiquitus fiebant libri ; theca graece repositio sonat latine,
inde bibliotheca, i . e. librorum repositio, bibliothecarius librorum
repositarius ; hic etiam cancellarius, qui omnia scripta pontificum et
gesta negotiorum pro exemplaribus apud se habet recondita . c. 3.
Valent. usque hesperius, i . c . italicas. Italia enim, ut ait Ier.³
olim dicta est Hesperia eo quod ibi stella Hesperus cadat eis , qui
in orientalibus partibus habitant. electus fuisset, i . e. ad eligendum
postulatus, alioquin contrarium esset ei, quod supra dictum est D.
61. § . Sic beatus. c . 4. Porro usque null. el . p. ant. cet. Hoc est
speciale ex causa . diet. ad c. 8. §. His omn. primae Iustinianae.
Primam Iustinianam dicunt quidam Ravennam, quae prima citra
mare a Iustiniano fundata est. ab Illirico, i. e . Adriatico mare
dicitur. c. 14. Lit. usque ut vel, i. e. saltem. val. ord. scil. sacer-
dos, non episcopus consecrari. Hoc enim non licet nisi die dominica
hora tertia, ut infra D. 75. c. Quod die. Et est sciendum , quod
ordinationes etiam diaconorum et sacerdotum in sex vicibus anni
secundum canones possunt fieri, scil. in quatuor temporibus et in
sabbato medianae hebdomadae, seil. quando cantatur : Sitientes venire
ad aquas, ut est infra D. 75. c . ult . , et in sabbato sancto, quem-
admodum hic dicitur. c . 15. Princ. Ordo litterae hic est : dev.
mil. q. il. scil. in ci. C. cons. ins. no . se impe. s . epistolam ab a.
cl. pr. insinuatur inquam princ. rel ., i . e . ipsa cadem epistola prin-
cipis ad n . dir . Et est notandum hic, quod episcoporum et aliorum
talium electio vel institutio, quae quando fiebat aut facta principis
consensu confirmabatur , aut antequam fieret eius arbitrium et au-
1 ) Tr. ultra se. 2) P. 1. nota. 3) Ysidor... occidere videa-
tur eis. A. occidat. Mog . occidit. 4) mare in P. 2. lacuna. 5) Tr.
firma habebatur. Mog. firmabatur.
136 Summa Rufini.

ctoritas exspectabatur . Et quidem auctoritas eius tunc in faciendis

electionibus spectabatur , cum ecclesiae, in quibus eligendi esse de-
bebant, in eius possessionibus et regalibus sustinebant, ut ista eccle-
sia Centumcellensis et Reatina, de qua in duobus cap . sequentibus
agitur, in aliis autem et maxime in romano pontifice electio utique
frequenter sine eius consensu fiebat, sed nunquam sine eius assensu rata
erat. c. 16-18 . Reat. usque Col. proprium nomen. Lectis etc. Qui-
dam comes misit literas papae, ut consecraret quendam episcopum
in Reatina ecclesia electum ; ipse autem rescribit ei, quod non pos-
sit hoc facere, nisi prius imperator super hoc consulatur, et ideo
mandat huic comiti, ut a principe accipiat licentiam consecrandi et
ita¹ , postmodum consecrabitur. imper. ep. absol., i . e . scriptum im-
peratoris, quo absolute confirmaretur huius electio. ut v. soll., sub-
5
audi imperialem praccipiat licentiam . c. 196. Metrop. usque opt.
si noverint quis sit ille, sed quia raro ille noscitur, sufficit, si sit
bonus et dignus . c. 20. Si in pleb . etc. aut pro aliquo reatu ex-
inde electi fuerint. Hoc utique ex rigore vel de manifestis et hor-
rendis criminibus, sicut supra in D. 50. dictum est. c. 21. Agatho .
susc. divalem, i. e. literas imperiales. Antiquitas imperatores divos
appellabat, unde divus Adrianus, divus Marcus, divus Antonius 7 .
rel. e. quant. Notandum, quod olim, cum electus ab imperatore con-
firmabatur, certa pecunia ipsi imperatori solvebatur, non pro inve-
stitura credamus ipsius ecclesiae, quod utique simoniacum esset, sed
pro benedictionis gratia ; quia forte multa tune imperatores romanae
ecclesiae concedebant , aequum erat, ut certo tempore aliqua eis ab
ecclesia beneficii reciprocatio fieret, quod quidem nullo alio tempore
melius fieret, quam cum electio pontificis confirmari deberet. Sed
postmodum ex insolentia principis coepit exigi quasi debitum quod prius
offerebatur gratuitum . Unde videbatur dari pro ordinatione, quod
prius dabatur libera voluntate. Ideoque placuit Agathoni papae et
tunc temporis imperatori , ut huiuscemodi datio amodo nunquam fie-
ret, et sic relerata est, i . e . penitus eliminata " . quantitas. illius
pecuniae, quae solebat dari pro electione pontificis confirmanda .
c. 22. Adr. etc. usque Adr. a. p. cum univ. syn. etc. Hoc hodie
abrogatum est ex decreto Greg. VII, quod est infra C. 16. q . 7. c.

1 ) A. P. 1. 2. spectabatur. 2) Mog., P. 1. et quidem..spect. omittit.

P. 2. petebatur. 3) Mog., P. 2. Tr. A. quatinus. 4) Abest a P. 1.
5) P. 2. accipiat. Mog. Tr. A. percipiat. 6 ) ad c. 19 deest in A. Mog.
7) div. M. d. A. deest in P. 1. Mog. antiquitus i. divi appellabantur.
8) P. 2. conferebant. A. multa imp. infinita ratione. 9) Trec. evacuata.
 Dist. LXIII . LXIV. 137

Quon. invest .; similiter et sequenti capitulo derogatur. Dign.

patriciatus. Haec dignitas quondam erat iurisdictio, quam alicui
1
laico dominus concedebat, scil . seculares causas romanae civitatis
vice senatorum tractare et crimina corporaliter punire. c. 24. resp.
Responsales dicuntur legati apostolici, qui responsa ab his deferunt,
ad quos pro legatione mittuntur. ser. dominis , scil. imperatoribus ;
humiliter loquitur. c. 25. Cum longe etc. In partibus transmontanis,
cum in aliqua civitate moriebatur episcopus , non substituebatur
alius, nisi significaretur hoc principi, et ita nascebatur ob id duplex
difficultas, et eis , qui mittebant, quia non tam celeriter, sicut opor-
tebat, nuntius mitti poterat, et ei, cui mittebatur, quia non tam cito,
ut expediebat, responsum deliberare poterat ; et ideo constitutum est,
ut archiepiscopus Toletanus, qui vicinior ceteris principibus erat, hane
curam susciperet, ut suo iudicio viduatis ecclesiis eligeret episcopos
et in ecclesiis collocaret, ita tamen, ut ille episcopus post ordinatio-
nis suae tempus infra tres menses metropolitanum proprium visitaret.
Et hoc totum locale est. Nunc autem qui ordinatur episcopus, post
duos menses statim se debet metropolitani sui aspectibus praesen-
tare, ut infra D. 65. c . Si quis. c. 27. ordinis conv . et pl. et
teneatur conventus ordinis et plebis , ut scil . illuc conveniant plebes
et de omni ordine fideles ad consensum electionis . diet . ad c . 35 .
$. Nunc ergo q.. Qualiter contradictioni electionis medendum sit,
supra satis diximus, cum de eligendo romani pontificis tractavimus
D. 23. c. 1 .
Dist. LXIV. §. Hine cons. Duo sunt, quae faciunt episco-
pum : electio et consecratio,
de electione supra diximus, nune de
consecrationis ordine videamus. Ante omnia ergo electus episcopus
ad conciliam episcoporum consecrandus occurrat, ut ibi praesente
metropolitano debeat ordinari. Quodsi omnes adesse non potuerint,
consensum suum ceteris per literas dantibus, a tribus saltem epi-
scopis consecretur exemplo Iacobi, qui a Petro, Iacobo et Iohanne
Ieruselimorum episcopus est ordinatus. Metropolitanus autem, si
interesse non valuerit, auctoritatem tamen suam praestet faciendae
consecrationi, aliorsum facta ordinatio omnibus viribus carebit . c . 2 .
Ord. usque auct. , hac utique generali, qua istud decretum confirma-
tur. Specialis namque auctoritas summi patriarchae requiri
non solet in episcoporum huiusmodi consecratione . c. 6 .
caritatem v . durimus. quasi quia et ita est. dir . c . v ., i . e. dignam

1) P. 1. Mog . ratione. 2) P. 1. eorm. 3) Ad hunc §. abest a P. 1.

138 Summa Rufini.

iudicavimus commonendam . Et paulo post et ab eisdem substitui,

scil. meministis vos inquam, unanimiter statuatis antistites, vos
dico decernentes super hoc , sicut vetus consuetudo deposcit¹ . c. 8.
2
non oportere quantum ad episcopalis officii executionem, nisi forte.
pro aliqua necessitate vel maxima utilitate hoc aliquando toleraret
ecclesia.
Dist. LXV. §. Compr . ep. etc. Cum omnes episcopi ad or-
dinationem novi antistitis conveniunt, si aliqui cordis malignitate se-
ducti ordinationi contradixerint , plurimorum sententia obtinebit.
Quodsi ex iusta causa in huiusmodi contradictionem venerint, non
prius ille ordinabitur, quam causa contradicentium examinetur. Unde
supra D. 23. c. Illud. Si autem provincia primatem habuit, cum
eius conscientia et auctoritate episcopus consecrari debebit . Quodsi
extra metropolitanam civitatem vel extra cam, ubi primas residet,
fuerit ordinatus , tunc post duos menses metropolitano aut primati
se repraesentet. Quodsi casu in aliqua provincia unum tantum con-
tigerit remanere episcopum, conveniat ille vicinac provinciae anti-
stites et cum eis comprovinciales episcopos faciat, alioquin ipsi vi-
cinae provinciae episcopi etiam eo contradicente consecrent ibi ponti-
fices. c. 6. parilis, i . e . similis mos est in sua provincia. c. 7 .

Heliae. Helia vocatur hodie Hierosolima ab Helio Adriano principe,

qui civitatis Ierusalem situm mutavit et nomen, sicut in quarto libro
historiae ecclesiasticae reperitur. manente tamen metropolitanae
civitatis propria dignitate. Habebat namque tanquam primas infra
se metropolitanum episcopum, de cuius iure proprio nihil usurpare
debebat, ut infra C. 9. q. 3. c . Conquestus.
Dist . LXVI . § . Arch. a. Dictum est, qualiter ceteri 3 epi-
scopi ordinari debeant, nunc de archiepiscopi consecratione supponit
dicens, quod ab omnibus suffragancis est ordinandus. Si autem
omnes interesse non possunt, id faciendum esse credimus, quod supra
de suffraganeis ordinandis diximus.
Dist. LXVII. §. Presb. vero . Consequenti serie, postquam
tractavit de episcopis, de sacerdotum et reliquorum clericorum or-
dinatione subiungit tradens , quomodo ab uno tantum episcopo
ipsi valeant ordinari, ita tamen, quod consecrationi sacerdotis et
diaconi ceteri consacerdotes et cives assensum praebeant et eis
bonum testimonium perhibeant. In reliquis autem ordinandis trium

1) quasi ... deposcit deest in P. 2. 2 ) P. 1. episcopatum. 3) Tr.

ipsi. 4) Sic, non ordinationi, Mog. P. 1. et 2., Trec. 5) Tr. addit V.
 Dist. LXIV . . LXVIII . 139

testimonium sufficere potest. Dicitur tamen alibi, quod nisi multorum

civium consensu requisito et ceterorum clericorum concilio convocato
episcopus clericos ordinare non debet : supra D. 24. c . Episc . , et
infra C. 1. q. 1. c . Placuit ut de ord. Quod quidem nos de sa-
cerdotibus et diaconibus tantum exaudire poterimus ; vel ibi de illis ,
qui episcopo incogniti¹ sunt, hic de eis, quos episcopus tanquam
notos et familiares approbat. Unde in proximo cap. dicitur episcopi
scil. approbatione .
Dist. LXVIII . § . Quaer. d . i . Praemiserat, qualiter sacer-
dotes ab episcopis ordinentur, nunc quandam quaestionem interscrit,
quae aliquando de ordinatis venit, scil. si aliquis ab eo consecratus
est, qui consecratus non fuerat, utrum debeat iterum consecrari ?
Dicimus itaque, quod si aliquis ordinatus est ab co , quem vel
constat consecratum non fuisse, vel de quo dubium est, an fuerit
consecratus , debet profecto iterum ordinari. Et quidem non dicitur
iste iterum proprie consecratus qui a suo ordinatore tantum unc-
tionem et non consecrationem prius acceperat. Aut si forte ordi-
nator suus consecratus fuerat et hoc tamen dubium est, non repu-
tabitur iterata consecratio, quia a priori consecrationem, a secundo
tamen olei unctionem accepit. Sicut de quo dubium est, an sit
baptizatus , debet baptizari ; qui si prius baptizatus erat , nihil
accipit secundo, nisi unctionem. Nec pertinet hoc ad reiterationem
baptismi, sed ad cautelam salutis. Quod quidem et de ecclesiis
consecratis similiter intelligendum est . Quia vero supra proxima D.
de chorepiscopis mentio facta est, ideo adiungitur hic, quae sit dif-
ferentia inter episcopos et chorepiscopos, qui tamen ordo hodie a
tota ecclesia est reprobatus. c . 1. Sicut usque iterum cons. n. deb.
Hoc repugnari videtur ei , quod alibi habetur quod diaconus ordi-
natus prius rursum ordinatur, infra C. 1. q . ult. c. Daibertum.
Sed qualiter hace contrarietas terminetur, ibidem paulo supra inve-
nitur. dict. ad c . 3 form. Formatae literae sunt, in quibus clericus
a ditione sui episcopi absolvitur , et dicuntur formatae, quia forman-
tur, i . e. distinguuntur graecis elementis ibidem impressis. Commen-
datitiae sunt, in quibus clericus non absolvitur, sed missus commen-
datur, hae quoque dicuntur pacificae, quia eis munitus clericus ubi-
cunque fuerit cum pace et sine contradictione officium exequi poterit.
commend. lit., i . e . pacificis .

1 ) Tr. ignoti. 2 ) Trec. addit : ut s. proxima D. De quo epis-

copo mentio facta est ideo quia caret suo ordinatore.
140 Summa Rufini.

Dist . LXIX . §. Tonsura vero etc. Quam dignitatem corepi-

scopi quondam habuerint dictum est, nunc quorundam abbatum, quo-
modo aequalis pene cum chorepiscopis sit dignitas, demonstrandum
est. Dicitur itaque, quod illi abbates, quibus secundum morem prae-
ficiendorum abbatum ab episcopo manus imposita est, usque ad
lectores in suo duntaxat monasterio possunt facere ordinationes . Si-
militer et corepiscopi , exorcistae autem et supra nisi ab episcopis
ordinari non valeant. c. 1. Quon. v . usque s. m. imp., i. e . epi-

scopi ordinatione. in coll . , i . e . in officio vel missa . c . 2. Non op.,

i. e. ut illi exorcizent.
Dist. LXX . § . Ab ep. Semel coeperat aperire , quomodo sa-
cerdotes et infra reliqui debeant ordinari, nunc tractatum istum ad-
augens ostendit, quod nullus clericus absque propriae ecclesiae titulo
ordinandus est , alioquin irrita habebitur ordinatio . Ideo autem haec
absoluta ordinatio est prohibita , ne vagos, seculares et acephalos
redderet clericos. Sed numquid non in tota pene romana pro-
vincia hodie clerici maxime a subdiaconatu infra ex longaeva
consuetudine absque titulis ordinantur? Dicemus itaque, quod
tanta episcoporum multitudo tantaque ecclesiarum numerositas rea¹
praevaricationis existat ? Sed sciendum, quod, velut quidam sen-
tiunt, ordinatio habetur irrita tribus modis : quoad sacramenti veri-
tatem, quantum ad officii executionem, quantum ad beneficii per-
ceptionem . Et quidem irrita quantum ad virtutem sacramenti illa
est, quae fit extra formam ecclesiae vel a non habentibus potesta-
tem, irrita quantum ad officii executionem ut illa, quae fit a non
suo episcopo, sicut habetur in proxima D. c . 1. , c . 3, et infra C. 9.
q . 2 .; irrita quoad beneficii perceptionem ut absoluta, i . e . sine
titulo facta ordinatio, ut hic dicitur. Qui enim nulli ecclesiae in-
titulantur, a nulla ecclesia ex debito aluntur. Sicque qui taliter
distinguunt , contrarietatem canonum et praedictae consuetudinis
placare volunt , ut in his canonibus persuadeatur, nullum absolute
ordinari, quia vacua erit ordinatio quoad beneficii perceptionem, non
prohibeatur sie ordinari eo, quod ordinatio sit vacua quantum ad
officii executionem . Nobis autem videtur, quod duobus tantum
modis ordinatio vacua dicenda sit, quippe ex eo , quod quis priva-
tur sua culpa officio, privatus intelligitur et stipendio ; quod quidem

1) Tr. rei. 2) Et q. i. deest in P. 1 . 3) Mog. ut puta.

4) Mog. P. 2. Tr. A. quemadmodum. 5) P. 1. nolunt.
 Dist. LXIX . . LXXI. 141

ex illo cap. 12. C. et 2. q. potest videri Caritatem tuam etc.

usque „ iustum namque est, ut illi consequantur stipendium, qui
pro tempore suum reperiuntur commodare obsequium. " Unde e con-
trario qui non faciunt ecclesiae debitum, non debent ecclesiae ha-
bere beneficium, nisi secus ex multa misericordia ageretur, ut supra
D. 50. c . Studeat, et ex eo, quod privatus stipendio careat officio .
Si enim non dignus est minore , quomodo iudicabitur dignus maiore ?
Unde paret secundum tenorem canonum, quod absoluta ordinatio
irrita quidem est non quoad veritatem sacramenti (potest enim
eadem confirmari, non reiterari), sed quantum ad officii executionem.
Et haee quidem canonica severitas simpliciter et generaliter tenet
locum in aliis. Sed ex parte detrahitur ei in romana provincia
et forte in aliqua alia , ubi similis consuetudo servatur.
Et ne quis
obiiciat,
usum semper auctoritati debere cedere , quisquis ille est ²
buius nostrae consuetudinis impugnator, sciat summum pa-
triarcham, qui auctoritatem habet condendi et interpretandi cano-
nes, habere potestatem derogandi canonibus pro loco, causa et tem-
pore, hanc absolutam ordinationem apud nos penitus ap-
probasse . Denique dicitur hic, quod quisque semper maneat in
ea ecclesia, in qua est titulatus, nec habeat praebendam, nisi de
illa ecclesia, nec tilulari quis valet in duabus, licet unam possit ha-
bere titulatam et aliam commendatam, ut est infra C. 21. q . 1., nisi
forte iure speciali duabus ei concederetur intitulari, ut in eadem
q. reperitur. c. 1. possessionis, ut in rusticana parochia . aut in
martyrio, i . e. ecclesia constituta in honorem martyrum, vel melius
3
dicebatur martyrium quidam locus, in quo fideles, qui tune tem-
poris pro Christo patiebantur multa, congregabantur, cuius loci vicem
hodie obtinet quaecunque ecclesia extra civitatem religiosorum ca-
nonicorum collegium continens . Et quod ita sit, facile cognoscere
poterit quicunque ultimi libri historiae ecclesiasticae XXVII .
cap. legerit . §. In eod. ant. IX. praef. quae assignantur infra
de cons. D. 1. c . Invenimus .
Dist . LXXI. §. De cler. v . etc. Hic dicitur, quod nullus epi-
scopus alterius clericum in sua ecclesia suscipere vel ordinare debet
sine eius consensu, nec etiam laicum parochianum. Quodsi fecerit,

1) P. 1. suo temp. Verba desumpta ex c. 45. C. 12. q. 2. 2 ) P. 1 .

addit qui ; huius deest in P. 2. 3) Mog. P. 2. Tr. quondam. 4) Cf.
Rufini Hist . eccl. L. II. c. 27 sq. 5 ) In hoc. cap. 71. D. 1. de cons.
de hac re loquitur. 6) P. 2. Tr. addunt vel retinere, Mog. ret.
142 Summa Rufini .

omnia in his facta in irritum deducuntur , nisi forte crudelitate

hostili huiusmodi clericus vel laicus a suis ecclesiis eiecti fuerint.
Cler. etc. tand. excom . Haec poena levis est ex misericordia, ce-
terum ex rigore uterque deponitur, ut j . C. 21. q. 1. c . 1. et 22.
Dist. LXXII. Dim . vero . Saepenumero supra interdictum
fuerat, quod clerici extranei sine dimissoriis literis non suscipiantur .
3
Nunc dicit, quod eas nisi rogatus episcopus nulli clericorum indul-
geat. (3) Placuit · elig., i. e. clectus instituitur, videlicet et sine
consensu sui episcopi .
Dist. LXXIII. abest 4.
Dist . LXXIV . Quaer. de his. In hac D. dicitur, quomodo
clerici promoveri cogantur vel non. Sciendum itaque est, quod cleri-
corum promotiones aliquando necessitas vel utilitas flagitat, aliquan-
do non . Cum necessitas postulat, tune utique cogendi sunt gene-
raliter. Si vero solummodo utilitas hoc suadet, tunc quidem non
cogentur, sed illi qui sunt in minoribus ordinibus super eos promoven-
tur, quibus amplius quam eis stipendia tribuentur, ut saltim oppro-
brio tali permoti consentiant se ad eosdem ordines subliniari, ut
infra c . ult. huius D. Cum autem necessitas urget alios promoveri ,
videndum erit, quomodo debeant compelli. Notandum ergo, quod
clerici aut ad ordinem, aut ad dignitatem solummodo promovebun-
tur8. Cum autem ad hoc coguntur, aliquando coactio fit eis per
officiorum privationem, aliquando per violentiae attractionem. Item
ille qui ad promotionem cogit, hoc agit interdum causa ingratitu-
dinis, aliquotiens de rectitudine pietatis. Nullus itaque clericum
promovere debet in dignitatem vel ordinem cogendo causa odii et
quod infra in illo cap. habetur Ubi ista. Si autem
ingratitudinis ,
mentis ingratitudine motus eum promoveri compulerit, videbitur,
9
utrum ad dignitatem, puta ad episcopatum, an ad ordinem ipsum
sublimare contendat ; quippe si ad ordinem compellat eum per
officii privationem, ut ibi Si qui clerici . Si vero ad dignitatem
per attractationem usque dum sponte eligat, ut infra C. 23. q. 4.
c. Displicet. Si tamen constans fuerit voluntas dimittendus est.

1 ) M. P. 2. Tr. deducentur. 2) In Trec. deest totum. 3) Tr.

ep. nisi rogatu episcopi. 4) In codd. P. 1. 2. ad Placuit in margine
adscribitur: LXXIII. 5) P. 1. al. ut. al. nec. fl.; al. non abest. 6) Abest
a P. 1., item solummodo, quidem . 7) P. 1. ad est de ordine! 8) M.
provehentur; idem habet prius. 9) P. 1. ordinationem .
 Dist. LXXI . . LXXV. 143

c. 2. Gesta. Casum huius decreti ex illo sequenti cap. collige Ho-

noratus. cum uno eodemque tempore una persona nolens ; ideo
dicit uno et eodem tempore, quia iste episcopus dicebat, Honoratum
archidiaconum non esse dignum officio archidiaconatus, et volebat
eum promovere ad sacerdotium simul invitum, quod quidem magnum
inconveniens erat. Si enim eum iudicat indignum esse archidiaco-
natu, quomodo poterat iudicare eum dignum sacerdotio ? unde vi-
debatur, quod causa ingratitudinis vellet eum ad presbyterium
promovere. c. 5. Episc... nullus ep. Ordo literae : nullus ep.
prop. clericum posteriorem priori ; praeponat clericum post. Dico
etiam quorum , i . e . si sit de numero quorum vita non reprehen-
ditur, nisi forte ipse prior superbia elatus. quod pro necessitate,
i. e. utilitate. c. 8. Honoratus usque provehens, i. e . provehere
volens. c. 9. Cons... post minores, i . e . valde minores.

Dist. LXXV. Temp. a. cons. Dictum supra est, qualiter et

a quibus episcopi, presbyteri et clerici ceteri ordinari debeant, nunc
autem adiicit, quo tempore eorum ordinatio celebranda sit . Et
primum de ordinatione episcopi explicat ostendens, omni tempore
anni, die tamen dominica hora tertia episcoporum ordinationes posse
fieri, et postquam episcopus electus est intra tres menses, nisi fa-
ciente necessitate, eius consecratio non debet protelari , ceterorum
autem ordinationes et maxime sacerdotum et levitarum nonnisi
certis temporibus et diebus debent fieri, ut in IV temporibus, in
mediana hebdomada, in vigilia paschae et, ut quidam volunt , in
toto martio certis diebus, ut in sabbatis tantum, vel die dominico
sabbati continuato ieiunio tam in ordinante quam in ordinato .
omni e. temp. scil. quolibet mense , solummodo die dominica ,
c. 3. multis coram . Contra in Brocardo 1. 2. c. Quod non
oporteat [ c . 7 ] . Sed ibi audientes non fidelium populos, sed ca-
techumenos vel publice extra ecclesiam poenitentes vocat. c. 4.
eius, quae scil. nox in prima sabbati lucescit, i . e . deputatur
dici sequentis dominicae, quod scil . initium noctis illius. ad diem
resurrectionis, i . e. dominicae diei, pertinere non dubium est, sicut
in pascha domini declaratur ; tunc enim in vespere sabbati missam
quidem non sabbati, sed dominicae resurrectionis cantatur. c. 5 .
insigne constit. in terris scil. , quod utique ideo dicimus, quia ascen-
sionis quod maximum gloriae insigne fuit V. feria fecit, et hoc non
in terra, sed in coelo fuit factum. c. 7. praeferre audeant, nisi

1) Ordo priori deest in Tr. 2 ) deest in P. 1 .

144 Summa Rufini.

hi qui prius fuerant ordinati, quod episcopus pro ecclesiae utilitate

praeceperat, facere contemnant , ut s . D. 74. c. Episcoporum.
Dist. LXXVI. Quibus temp. Quia superius de ieiuniis men-
tionem fecerat , cum de ordinatione a iciunio facienda dixerat, ideo
nune demonstrat, quibus temporibus ieiunia sint celebranda, scil . in
quatuor mensibus anni , primum ieiunium in prima septimana qua-
dragesimae, secundum in hebdomada pentecostes, tertium in septem-
bre, quartum in decembre. Hoc autem quadripartitum ieiunium
principium habet ex V. T. , ubi in Zacharia legitur : Ieiunium quarti ,
ieiunium quinti , ieiunium septimi, ieiunium decimi mensis erit domui
Israelis et vertetur in dies festos . In diebus autem L post resur-
rectionem nullum ieiunium indicandum est , nec genua flectenda
sunt, sed proni stantes „ Gloria in excelsis deo " cantare debemus .
Sciendum vero , quia quicquid varie in sequentibus cap. de quatuor
temporum ieiuniis dicitur, Urbani cap. moderatur in illo [c . 4. ]
Statuimus usque more solito, sicut continetur supra proximo cap .
c. 3. De ieiunio . Unde intelligimus, illi concilio Salaguttae ha-
bito derogatum esse quantum ad illa duo ieiunia, scil. quadragesimae
et pentecoste . c. 5. Igitur. Huius continuatio requirenda non est
hic, sed in sermone Leonis . c. 6. qui est decimus, i . e . december.
Nam apud graecos october decimus invenitur, ut s . D. 18. c . Pro-
pter, apud hebraeos autem Ianuarius decimus est, ut infra continuo
habetur. c . 7. de fonte, hebraicae veritatis magis quam de rivulis
diversa hodie opinantium " . muri primum rupti sunt Jerusalem .
rupti obsidente eam exercitu Chaldeorum. cum propter explor.
Tangit illam historiam libri numerorum [sequitur secundum Paucapa-
leam historia] civitas eversa est, ut habetur in Josepho et super
psalmum illum. Ad quid deus nos repulisti cet . occisus est Godol.
[hist. ex Ier. ca. 41. ] . iuxta anagogen, i . e . secundum superiorem ,
i . e . spiritualem sensum ; una enim sursum, gogo duco interpretatur,
anagoge ergo, hoc est sensus ad superiora ducens . $. Non aut.
Hic magister improbat, quod supra in duobus conciliis de ieiunio
pentecostes dictum fuerat. c. 8. neque ad observandum indicamus
ieiunia. Contra invenitur infra de cons. D. 3. c . 3. Ibi namque
habetur, triduanum ieiuniam ante ascensionem domini esse facien-
dum, sed illud non praeceptum sed persuasio est ; tota quinquage-

1) A. fecimus. 2) Zach. 9, 19. Aliter in Vulgata. 3) P. 1 .

de IV temporibus. A. de secundo IV. temp. ieiunio. 4) illi M. P. 2. Tr.
P. 1. in illo. 5) P. 1. propinatum . 6) Sie Paucapalea .
 Dist. LXXV . . LXXVII . 145

sima cum hominibus conversatus est. Synecdoche est, ubi totum

pro parte ponitur, non enim per omnes dies illius quinquagesimae,
sed tamen per XL cum hominibus conversatus est, sicut dicitur :
27 Tota die expandi manus meas in cruce, " scil . pro aliqua parte
diei. Vel forte ideo cum hominibus tota quinquagesima conver-
satus esse dicitur, quia usque quo spiritum sanctum , scil . die quin-
quagesima misit, discipuli eum secundum hominem, i . e . cárnaliter
intelligebant. in apologia David, i . e . in sermone excusatorio pro
David. Cyrogr. ev. , i . e . memoria transgressionis deleta . § . Obser-
vantia vero similis, ieiunii maxime. quoad factum eccl. intelligitur
quia tunc ecclesia ieiunare consuevit. non quoad necess. ut tune
necessario homines ieiunare cogantur, nisi poenitentes et qui mi-
nistraturi erunt altario. c. 12. Dil. Supra proxima D. dictum fuerat,
quod V. vicibus anni ordinationes sacerdotum et levitarum poterant
fieri, nunc autem de sexta vice, cuius quasi oblitus fuerat, ex au-
etoritate Gregorii ponit, scil. de sabbato paschae.
Dist. LXXVII. §. His temp. Postquam dixit , quibus tem-
poribus debeat ordinatio fieri, ingreditur ostendere, quibus interstitiis
temporum per gradus singulos debeant clerici promoveri . Si ergo
ab infantia clericalibus obsequiis aliqui mancipati fuerint in VI .
aetatis suae anno debent lectores et exorcistae fieri et in eisdem
ordinibus quinquennio manere, postmodum acolythi fiant et subdia-
coni, in quibus ordinibus XIIII. annis maneant, et postea ad dia-
conatum veniant, quo per quinquennium exacto postea sacerdotes
si meruerunt fiant, in quo cum X annis egerint , ad episcopatum
promoveri poterunt. Si autem aetate grandaevus fuerit qui cleri-
cus esse coeperit, per septennium venire ad sacerdotium poterit , si
tamen literis fuerit imbutus et honestae vitae fuerit praeclarus et ab
uxore, si eam virginem habuerit, castitatem profitente fuerit abso-
lutus . Qui autem secus ordinati fuerint, deponi debent. Et hoc ex
multo rigore, hodie tamen ex consuetudine ecclesiae istis constitu-
tionibus est derogatum ¹ ; simul enim omnes minores ordines
frequenter conferuntur. Pro penuria quoque clericorum quon-
dam concessum est a Gelasio papa italicis ecclesiis, ut in tempore
breviore omnes ordines distribuerentur, monacho quidem per annum,
laico per annum et dimidium , si tamen talibus actas esset in suf-
fragio³. c. 3. ante pubert. annos. Hoc ideo dicit, quia in priori

1 ) P. 2. Tr. ex generali c. credimus derogatum . Mog. habet aliquot

menda. 2) A. similiter! 3) P. 1. si talibus talis a. e. suffragio.
v. Schulte , Summa Rufini. 10
 146 Summa Rufini.

ecclesia solebant homines magis in adulta aetate baptizari. per

quinqu. al., scil. a biennio, quasi totum illud quinquennium compu-
tari debet praeter illud prius tempus , ut sint VII . anni. c . 5. Pla-
cuit, et hoc placuit, ut de cetere lect. p. n. sal. solebant enim
nescio qua salutatione, populum salutare, qui super ambonem legere
incipiebant . Quidam dicunt, hane salutationem esse illam publi-
cam, scil. Dominus vobiscum, quam lectores proferre non debent.
alii dicunt lectores evangelii sic dici, qui etsi forte ante XXV.
annos ordinati fuerint, evangelium tamen cum salutatione illa pro-
nuntiare non debent. c. 6. Ep.. coniug. iur . Hoc ideo dicit, quia
iuvenes et non senes solent ad clericatus ordinem accedere. rel.
castitatis pariter conv. f. , scil . viri et uxores . conv. fuer. ad con-
tinentiam , ordinentur iuvenis. c. 9. monachus v . nov ., qui noviter
monasticum suscepit habitum, vel clericatum suscepit . lector, i. e.
notarius a legendo notas, i . e . in libro figuras notatas " . defensor
eccl. videl., i. e . ostiarius. Alibi autem dicitur, quod monachus non
potest esse negotiorum scil. secularium procurator : j . C. 16. q. 1. c.
De praesentium . Et infra quae tamen eatenus. Sciendum est,
quia hoc caput continuatur illis capitulis Gelasii. Necessaria re-
rum dispositione , Priscis igitur. Quaere infra C. 1. q. ult. et
supra D. 55. Dicit ergo, quae tamen omnia de monachis et laicis sic
ordinandis eat. iud. cred. ecclesiis scil. Italiae pro penuria clerico-
rum, non ceteris. ecclesiis quae in hac penuria non laborant.
Dist. LXXVIII. Sacerdotes non nisi in aetate XXX annorum
debent ordinari exemplo prophetarum et maxime domini, qui XXX.
anno baptizatus coepit praedicare . Poscente tamen necessitate post
XXV annos valent ordinari , ut infra D. eadem Si triginta. c. 3.
Quid est cito. Unde hoc sumatur quaere supra D. 61. c . Miramur.
Dist. LXXIX . A LX . usque ad hane D. egit de episcopo-
8
rum et infra positorum electione et ordinatione, et a quibus, et
quomodo, et quo tempore fieri debeant ; nune autem de apostolici
electione scorsum quasi de re grandiori tractat ostendens, quomodo
et a quibus et de quibus et quando debeat eligi. Quomodo ? quia
canonica et concordi electione vel omnium vel maioris partis sine

1) P. 1. pr. illud biennium . M. temp. biennii. 2) abest a P. 1 .

3) In P. 2. additur : modo dicunt iube domine benedicere, j. 22. q. 2. c. Si
quis. 4) Quidam . . . pronunt. non debent deest in A. M. 5 ) P. 1. cleri-
cam aperte pro : clericalem. In P. 2. abest qui . . susc. 6) P. 1. i. l.
figuratas. 7) A. P. 1. ad abest. 8) P. 2. et i. pos. deest. M. et
etiam praepositorum.
 Dist. LXXVII . . LXXX. 147

venalitate et ambitione, strepitu et favore humano . A quibus ? quia

a cardinalibus et religiosis viris ; de quibus ? quia de ipsis cardinali-
bus, nisi aliter fieri necessitas postulaverit. Quando ? quia in tertio die
depositionis prioris papae ; sicut est in illo cap. Nullus pontifice.
Quod quidem, ut scil. non ante eligeretur alius, ex causa olim con-
stitutum fuit, quia quidam maxime solliciti ad alium eligendum, non
curabant de mortuo sicut decebat sepetiendo . Hodie vero ex
consuetudine romanae ecclesiae¹ contraria hoc abolitum
est , prius namque eligitur quam mortuus sepeliatur . Si
vero duo iniuste per contentionem ordinati fuerint, tunc ambobus
reprobatis tertius eligitur; si autem unus perverse , alter iuste est
electus, tunc illo deiecto iste cathedram obtinebit. Qui deinceps
3
a quoquam nisi pro haeresi damnari non poterit. De conse-
cratione apostolica tacet, de qua supra dixerat D. 23. c . 14. c. 2.
Si q. papa. pitacio prom., i . e. per aliquam obligatoriam scriptu-
ram polliceri de futura subscriptione. Mendosi codices habent :
pitacia, quod scriptorum vitio contigisse invenire poterit quisquis
exemplaria, unde hoc c. sumptum est, legerit . c . 9. Si quis pec.
usque clericis et laic. anath. Hic dicitur, quod laici possunt ana-
thematizare, infra habetur quod non, D. 96. c . 1. Sed illud gene-
raliter prohibetur in aliis, hoe specialiter contra invasorem apostoli-
cae sedis permittitur, vel singula singulis referenda sunt, liceat clericis
anathematizare et laicis humano , i . e . suo auxilio a sede aposto-
lica repellere .
Dist. LXXX . §. Loca vero. De electionibus et ordinationibus
sufficienter disseruit, nunc autem ubi electi et ordinati debeant col-
locari exponit . Primates et archiepiscopi in provinciis et episcopi
in civitatibus, et non super modicas sed magnas, presbyteri in qui-
buslibet locis, villis et municipiis poni possunt, omnium autem epi-

1) contraria. abest a P. 1. 2) Mog . nam alius թ . el. q. m . sepeliebatur.

3) A. quodam. 4) A. quia satis, quomodo debeat consecrari, se dixisse
arbitratur D. 23. c. 1. - - M. quomodo d. c., quia satis se superius d. arb.
D. 23. c. 1. 5 ) In Trec. additur : „ c . 8. Si duo forte. Constitutio ista
principis vim habet canonis, quoniam volente et rogante apostolico data
est, ut habes j . D. 97. Cui si qua contraria obiaciant, legatur illa distinctio,
quam supra de electionibus posuimus, et quiescent. Assignatur autem
contra supra D. 62. c . Si forte, ibi habes solutionem. Et nota, quod hic
dicit certantium quasi litigiose et tanquam per proterviam eligentium; et
hoc valere potest ad solutionem. Quod autem haec constitutio lata sit
rogante apostolico ut habes infra D. 97. “ Verba Constitutio . . . . et
quiescent ex summa Stephani p . 103 .
148 Summi Rufini.

scoporum, primatum et archiepiscoporum, qui civitates habent, sedes

in ipsis civitatibus esse debent, quas frequentius insidere oportet ,
exemplo domini, qui quotidie in templo docebat, ubi iudaeorum
multitudo conveniebat. Non autem debent episcoporum sedes a se
longo intervallo disiungi , ut ad consecrationem sui comprovincialis
sine difficultate possint concurrere ². c. 1. Urbes · • quar., i. e. ad
quarum prim . appell. c. 2. In illis . . in fide agit. Contrarium
invenitur in quodam c . infra C. 24. q . 1. c . Quotiens , ubi dici-
tur³, quod ratio fidei quotiens ventilatur ad sedem apostolicam re-
ferenda est. Sed aliud est quaestionem de fide motam terminare,
quod nulli praeter romanae sedi permittitur, sicut ibi dicitur , aliud
est ipsam sine definitione ventilare, quod patriarchae et primates
possunt facere, ut hic continetur.
Dist. LXXXI . §. Hoc de ord. Quia superius prosecutus capi-
tula apostolicae regulae quaedam necessaria praetermiserat, ideo
brevem repetitionem faciens novem capitula apostolicae regulae
quamvis inordinate modo prosequitur, scil . quia oportet episcopum
esse sine crimine, prudentem,monogamum, hospitalem, doctorem,
non percussorem, non cupidum, suae domui bene praepositum, non
litigiosum , et hace prosecutio est usque ad nonagesimam primam
distinctionem . Nec exspectes lector de cetero per singularum as-
signationem distinctionum, quae in margine decretorum nota-
tae sunt. Nos sicut hactenus fecimus, tractatum distinguere, quia
sine magna confusione et deformitate legendi fieri haec non possunt ;
adeo praepostere et inordinate annotatae sunt amodo di-
stinctiones . Ante omnia itaque dicitur, quomodo oporteat non
solum episcopum, sed etiam quemlibet praepositum esse sine cri-
mine, et si cum crimine promotus est, agnitus postmodum debet
deiici et secundum qualitatem criminis in monasterio, vel canonica
regulari, vel in alio loco providentia episcopi ad agendam poenitentiam
poni debet. Et hoc utique de omnibus criminibus, sive maximis
vel mediocribus, sive occultis, sive manifestis ex rigore, ceterum ex
dispensatione de mediocribus et occultis non deponentur, sicut supra
in D. 50. dictum est. Si autem huiusmodi criminosi emendari no-

1 ) M., Tr. P. 2. addit : ubi celebrior est conventus populi. 2) P. 2 .

Tr. occurrere. 3) infra ... dicitur abest a P. 2. Tr. 4) A. P. 1 .
erpetes, Tr. expectas. 5) P. 2. modo. In P. 1. deest. 6) P. 2. Tr.
queml. ecclesiae praelatum prop. 7) P. 1. quantitatem . 8) P. 1. ut.
 Dist. LXXX. LXXXI. 149

luerint, non solum officio , sed etiam beneficio ecclesiastico¹ carebunt.

eleg., i. e . eligendos docuit. §. Quol. v. p. t. s. ord. maxime si ad
sacrum ordinem promotus sit, ante sacros ordines non sic, ut supra
D. 33. c. ult. c. 3. Tantis D. ut in lib. scrinii. Nota quod con-
suetudo est romanae ecclesiae, ut, cum alicui mandat epistolam, sem-
per exemplum sibi retineat et in scrinio recondat. s. nom. absit in-
iuria, ut talis in ordine remaneat, quod esset ad iniuriam sacri nominis
i. e. episcopi . cui ordinato in cuncto, in cunctis sociab. i . omnibus
qui eum talem ordinavit, vel alia cui convicto etc. c. 4. Si quis
s. ex. venien. ho. qui carnales episcopi . c . 7. Sac. Attendendum
est, quod in his subiectis capitulis, in quibus degradatus in locum
poenae detrudi iubetur, de exauctorato et non de suspenso fit
sermo. c. 10. conf. fuer., intelligas publice, scil . in iudicio, vel
hic ex severitate dicitur, ceterum ex mansuetudine illud intelligitur,
quod est infra C. 15. q. 8. c. 1. c. 12. Presh. etc. fornicat. de-
ponatur. Sed pro fornicatione non dico in qua capiatur, sed quam
humiliter confitetur, hodie non deponitur, sed suspensus peracta
poenitentia reparatur, ut infra D. proxima Presbyteri. non

tamen com. priv . Infra tertio capitulo dicitur, quod tales com-
munione priventur. Sed illud de poenitentibus, istud de contu-
macibus ; vel hic vocat communionem societatem fidelium, ibi assum-
ptionem eucharistiae. c. 15. Si qui presb. amodo dicit quomodo
clerici debeant esse continentes. c. 19. Ministri . sacrarii, i. e.
sacrorum vasorum³. c. 20. Cler. solus. Dictum est, quod sine eri-
mine esse debeant clerici qui ordinantur, maxime a contactu mulierum
emunes. Sed quoniam docente apostolo : ab omni specie mala ab-
stinere vos oportet, ideo per haec quae sequuntur cap., demonstrat
mulierum familiaritatem quaerere clericis penitus illicitum fore, nisi
forte earum feminarum, quas necessitudo cognationis nobiscum ha-
bitare permittit, sicut mater, amita, matertera, filiae fratrum, sororum ,
et quaecunque domestica familiaritate nobis coniunctas esse oportet,
sicut etiam ancillae . Sed sciendum, quod , si occasione suarum
sororum vel amitarum cum feminis, quae ad illas veniunt, clericus
conversationem habere voluerit , etiam a cohabitatione et frequentia
suarum cognatarum removebitur exemplo Augustini, qui nec etiam.
cum sorore habitare consentiebat dicens : Non quaecunque cum
sorore mea sunt, sorores meae sunt. Si autem tales cognatae opus

1) deest in P. 1. cui . . . etc. abest a M. 2) Tr. addit: propinet,

i. e. calicem offerat sacerdoti. 3) Tr. congregationis. 4) P. 2.
permittebat.
150 Summa Rufini.

habeant sustentatione clerici, tunc maneant in loco remoto a clerici

habitatione et opportuna hora ad clericum venientes accipiant neces-
saria, ut in libro II. Burch. invenitur illo cap . Inhibendum.
Quae tamen necessaria magis ab episcopo illis impendenda erant,
1
qui omnium pauperum causam gerere debet, ut in illis tribus cap.
dicitur Ad reatum , Viduae , Episcopus [c . 33 , 34 D. 81 , c . 1 .
D. 82 ] . Si vero ab episcopo hoc negligatur, a clerico erga suas
cognatas, sicut praedictum est fiat. Lavacra quoque non debent
clerici vel etiam laici cum feminis habere communia, si quis vero
in balneo cum muliere se lavare praesumpserit, tres dies poenitebit,
ut invenitur in Bur. 1. XIX . cap . Si quis in balneo . Denique si
causa rationabili faciente clericus adire domum mulieris extraneae
vel loqui alicubi cum ea voluerit, non faciat sine mandato maioris
et cum aliquibus clericis bonis, vel cum uno saltem. c. 30. ideo
quaec., scil. clericorum ancillae. Quidam autem referunt ad alias ,
scil. liberas mulieres, dicentes quod, si qua ingenua concumbat cum
clerico , eo ipso serva ecclesiae efficitur, cuius est ille clericus , ut
vendi etiam valeat ; quod quidem sentire ridiculosum est ³.
Dist. LXXXII . §. Gen. Hoc maxime tune exaudiendum est ,
quando quartam pauperum episcopus accipit dispensandam . Propos.
Hic repetit de clericorum continentia, et maxime sacerdotum et
diaconorum, depellens eorum excusationem, qui exemplo sacerdotum
V. T. utentium uxoribus asserebant se ad continentiam non teneri .
Quod improbat dicens illis sacerdotibus antiquis ideo hoc licuisse ,
quia in successionem sanguinis quaerebatur sacerdotalis successio
dignitatis, in istis autem non sic . Dicitur etiam hic , quomodo
presbyter decem annorum pro fornicatione debet agere poenitentiam
et in VIImo anno restitui . c. 5. Eadem quoque . Mirum dicit. Cum
enim homicidium et plurima alia crimina maiora sint fornicatione ,
quomodo ait, quod eadem quasi tanta poenitentia ei debetur pro
aliis peccatis ? Sed eadem dicit , i . e . tanta, non poenae intensione ,
sed pro temporis diuturnitate. Omnium enim maiorum criminum
regulariter septennis est poenitentia, ut infra C. 33. q. 2. paragra-
pho S. Hoc quamq.
Dist. LXXXIII. Duobus modis intelligitur quis esse sine

1 ) P. 2. Tr. addunt: et infirmoram. 2 ) M. P. 2. Tr. ire ad. 3 ) Sic

P. 1. 2. Tr. habet : „ clericus ut sit novus modus in servitutem redigendi
liberum ob maleficium suum . Sed ridiculosum est, et quidem si aliena
est ancilla, ut est mirum si eum ob eius delictum dominus amuttat“ .
 Dist. LXXXI . . LXXXIV. 151

crimine, si neque suis neque alienis inquinetur peccatis. In duabus

superioribus D. tractatum est, quomodo ordinandum oportet esse
absque crimine proprio, nunc adiungit, qualiter debeat carere alieno .
Quod quidem bene facit, si peccantibus non consentit, si autem con-
sentit, iam eius peccati reus est, quia consentiendo facit suum. Iste
consensus adhibitus in malis provenit maxime ex adulationibus pec-
cantium , qui suos praelatos laudibus vel aliquibus muneribus deli-
munt. Sciendum autem, quod duobus modis quis consentire dicitur,
vel cum negligit peccato obviare cum debeat, vel cum cooperatur
peccato aut defendendo aut alio modo auxilium dando . Item aut
praelatus aut consentit aequalis vel minor, et quidem in priore con-
sensu praelati pene aequaliter cum his, qui faciunt rei sunt ; unde
hic agitur. Minores vero longe minus rei sunt ab his qui faciunt,
nisi forte horrendum crimen esset, quod de facili ipsi valuerit pro-
hibere, sicut de homicidio, quod habemus supra D. 13. c. Nervi.
In secundo vero consensu tam hi qui auxilium praestant, minus
rei sunt ab his qui faciunt, immo et ipsi actores dicuntur ; aliquando
autem magis reatum incurrunt, sicut est de iudaeis, qui operam
dederunt, ut romani milites Christum occiderent. Unde dominus
Pilato : Qui tradidit me tibi m. p. habet. Et sic de eo qui alterius
defendit errorem, qui multo magis reus est et acrius puniendus, ut
dicitur infra C. 24. q . 3. c. Qui aliorum. De hoc consensu di-
citur facientem et consentientem par poena constringit, quasi non
minorem meretur consentiens quum faciens. inferas, i. e . manibus
tuis occidas, vel admittas, i. e. fieri concedas .
Dist . LXXXIV. Exacto primo apostolicae regulae cap., scil .
quia ordinandum oportet esse sine crimine, subiicit de alio, quod
oportet eum esse prudentem. Cum enim prudentia consistat in scien-
tia scripturarum et in astatia secularium, sicut supra dictum est,
quando hoc cap. primo explanatum est , non autem videtur esse
astutus, qui in his quae debet non est pervigil, atque sollicitus : evi-
dentissime constat, esse sollicitum ad prudentem esse referri. Dici-
tur ergo hic, quomodo episcopus debeat esse sollicitus in defensione
pauperum et in relevatione oppressorum, in tuitione monasteriorum,
et cura omnium clericorum. Si autem frequenter admonitus hoc fa-
cere recusaverit, episcopatus sui casum subibit. Hane vero solli-
citudinem non ita imponunt canones episcopo , ut ipse per se coga-
tur horum gubernationem nisi pro magna necessitate suscipere , sed
per archipresbyterum et archidiaconum agere, ut invenitur infra
D. 88. c. Episc. gubern. §. Quod a. de mund. Dictum erat ab
152 Summa Rufini.

apostolo, quia oportet episcopum, i . e. sacerdotem, esse sine crimine,

et maxime ab immundicia. c. 31. per consecr. quia istis manus im-
ponitur, ideo et sacri ordines dantur ; nondum autem subdiaconatus
inter sacros computabatur ordines. qui sacr . d. ins. scil . subdiaconi,
de quibus etiam infra dicitur : qui sacramenta tractant. c. 4. Cum
d. quor. Hic tantum de sacerdotibus et diaconibus dicit et hoc in
priore tempore, hodie subdiaconi continere debent, ut supra D. 27 .
dictum est. §. Simil . Tertium supra scriptum apostolicae regulae
cap. hic explanat, quia scil .
oportet episcopum esse monogamum,
ubi addit, presbyterum nihil aliud esse quam seniorem, a sapientia
non aetate .
Dist. LXXXV. Hospitalitas. Quartum supra designatum cap .
currendo tangit, scil. quod oportet eum esse hospitalem qui ordina-
tur. c. 12. Attendendum est, quod ille qui hic dicitur iurasse, quod
• nunquam episcopatum acciperet, non tantum est repellendus ab episco-
patu, ne transgredi videatur quod iuraverat, sed etiam quia in eo ip-
so¹ , quod illud iuraverat, iuramenti dignitate indignus erat. Debebat
namque cogitare illud quod dicitur, quia multorum voluntas volun-
tati unius praeferenda est, excepto eo, qui pro vitando scandalo
solummodo iurat, se episcopatum non accepturum usque ad determi-
natum tempus ; talem enim non credimus usquequaque reatum per-
iurii incurrere .
Dist. LXXVI. Doctorem. Quintum supra signatum cap. hic

1 ) In M. ad c . 3. deest. In Tr. additur : „c . 5. Quisq. q. cler. a

diacono supra, nam ex necessitate posset fieri subdiaconus, ut s . D. 34 .
c . Lector. c. 6. Porro M. legitur in libro Numeri, quia dixit Moyses
domino : non possum solus sustinere omnem hunc populum, quia gravis
est mihi, dixitque dominus : congrega mihi LXX. viros de senibus Israelis,
quos tu nosti, quia senes populi sunt. Quod cum factum esset, abstulit
dominus de spiritu, qui erat in Moise, et dedit LXX . , qui et ipsi pro-
phetaverunt. " In A. M. P. 1. 2. haec omnia desunt. Verba quisquis .
lector verbotenus sumpta sunt ex summa Stephani p. 106. Haec, et
reliqua quia non in Stephani summa publicata sunt, hoc loco adsunt.
2 ) Tr. addit : „Isti eligerunt tres : Florentium archidiaconum et Rusticum
diaconum, Flor. similiter alium diaconum, nec erant electi temeritate aut
schismate concertantium, sed bono zelo omnium. caritatem, i. e . refectio-
nem. psalm. ignorat, quos debet scire scrutabiliter et non transitorie ; ex
necess. paupertatis." Sumpta ex summa Stephani , sed hic impressa , quia
in summa Stephani p. 106 non dedi. 3) M. P. 2. Tr. erat. 4) P. 2.
et. ex eo q. i. iur. reus iuram. d. i . debebit namque cet. M. in eo q.
il. iur. reus iur. dign. ind. erat. 5 ) P. 1. Tr. A. M. utilitas.
 Dist. LXXXIV . LXXXVI. 153

exequitur, quod oportet eum esse doctorem, non tantum scientiae, sed
etiam disciplinae, ut corrigat corrigendos et increpando odio habeat
crimina, non homines. Si autem in correptione subditorum modum
excesserit [dict. ad c . 3. ], non ab ipsis subditis sed a deò debet
veniam postulare, ne, dum nimium servatur humilitas regendi
frangatur auctoritas [ c . 4. ] . Scientiae, ut scientiam divinae scripturae¹
non humanae praedicet. c. 4. non . ven. post. Huic videtur ob-
viare Leo papa, qui dicit se velle emendare iudicio Lodovici , si quid
in subditos contra tramitem iustitiae fecit, infra C. 2. q . 7. c. Nos
si incomp. Sed illud est ex humilitatis lenitate, hoc ex auctoritate
praelaturae . diet. ad c. 5. §. Liberalem. Hoc quod hic de libera-
litate dicitur ad illud c. refertur, quod praemissum est, quia oportet
ordinandum esse hospitalem . Si enim petentibus manum renuit
aperire, quomodo praesumetur, quod eos in domo sua receptos debeat
procurare ? quod est hospitalem esse 3. Dicitur itaque ante omnia
quod episcopus non debet esse contentus sola oratione, sed patien-
tibus indigentiam misericordiam impendere. In ipsa autem liberali-
tate discretio est adhibenda et rerum et personarum. Rerum , ut
non simul omnia effundat, nisi cum vult se exuere ab omni cura
et deo nudus servire, sicut fecit Helisaeus. Personarum, ut primum
iustis quam peccatoribus demus, et ipsis quidem iustis de differenti
modo dandum est, sicut Ambrosius distinguit in illo c. Non satis.
Peccatoribus autem aliquando dare debemus, quia homines sunt,
non quia peccatores. Venatoribus autem et histrionibus non est
dandum, nisi ad maximam necessitatem devenerint. Seiendum tamen
est de venatione et aucupatione, quia laicis pro aliquibus necessi-
tatibus suis vel alienis aliquando licitae sunt ; praeter necessitatem
autem eis venari aut aucupari diceremus licitum eis non esse , nisi
consuetudo pene omnium de hac re nobis malediceret. Verumtamen
dicit Hier.: Venatorum nunquam legimus sanctum [in c. 11. ] . P. 2 .
non unquam . Ceterum clericis hoe nunquam licebit, ut habetur in
Brocardo 1. 2. cap. Episcopum presbyterum , Omnibus ser-
vis dei [c . 213 sq .]. Laicis etiam in diebus XLae venari non
licet, quod notatur infra ex 7. c. Si quaeratur, quare magis pro-

1) P. 2. naturae. 2) In Tr. additur Vel . . . purgare, quod ver-

botenus habetur in summa Stephani p. 107. 3) Tr. addit : „Tria sunt,
quae venationem reddunt illicitam : persona, tempus et causa. Persona,
si clericus , causa si voluptas, tempus XLmae. " Cf. summa Stephani 1. c.
154 Summa Rufini.

hibeatur venatio quam piscatio, dicunt quidam, ideo quia magis

delectantur homines in venando, quam in piscando, vel etiam quia
venatores currentes in saltibus et conclamantes effrenatis vocibus
furiosi et arrepticii videntur, piscatores vero opus suum pacifici et
cum silentio exercent. Unde etiam et monachis a Hier. piscari per-
mittitur, cum retia pro capiendis piscibus tenere commonentur, ut j.
de con. D. ult. c. Nunquam . c . 6. Hoc c. videtur ei esse con-
trarium quod alibi dicitur, quia episcopus omnem curam rei fami-
liaris debet postponere et solummodo lectioni et orationi vacare, j .
D. 88. c . Episcopus nullam. Sed aliud est, nulla necessitate
faciente curam rei familiaris suscipere et lectionum atque orationum
studio tepide inhaerere, quod ibi interdicitur, aliud quibusdam in
necessitate subvenire et propter proximos contemplationis studium
temperare, quod hic praecipitur. c. 7. Donare histr. Hoc de om-
nibus ioculatoribus intelligendum est, licet histriones proprie dican-
tur quasi qui transformatione vultus vel habitus vel alias imagines
risu dignissimas repraesentant, et ita quasi quaedam sui corporis
historiam faciunt, qui quidem ipso iure sunt infames, ut j . C. 4 .
q. 1. c . 1. c . 14. Non satis etc. nisi forte ut Elisaeus¹ . Tangit
i. h. [ex Paucapalea] 2 . natura p. n. gratia, i. e . quod nos subve-
nimus parentibus , non debemus hoc facere affectu carnalis gratiae ,
sed intuitu naturae, scil. qua nobis ipsis magis ceteris coniuncti
sunt. Et infra ornare templum dei. Quid ergo est, quod Hier.
vocat eos episcopos, qui quaerunt gemmis et auro ecclesias ornare,
j . C. 12. q . 2. c. Gloria ? Sed ibi notantur illi qui ita hoc faciunt,
quod super deum pauperes non intendunt, hic non ita hoc fieri prae-
cipitur, ut cura pauperum relinquatur. Melius est etc., i . e . rationem
reddere pro rebus ecclesiae misericorditer impensis. c. 19. conven.
trib. s. Bapt. resp. Quod tune factum intelligitur, quando milites.
dubitantes an salvari possent venerunt ad Iohannem in deserto et
dixerunt ei : Quid faciemus et nos ? Qui respondens ait : Neminem
concusseritis, sed estote contenti stipendiis vestris . unum, i. e . com-
mune. omnibus de impendenda scil . misericordia , cum dixit : Qui
habet duas tunicas det non habenti , et qui habenti, et qui habet
escas similiter faciat. publicanis. Publicani quondam erant exactores

1) Patet, c. 14. et 15. Rufino unum esse, et c. 16 etiam ad idem

pertinere, cum nullus codex ut singulare habeat. 2) Historia deest
in P. 2. 3 ) Haec citatis sequentium verborum cap. 18. editionis pro-
bat c. 11-18 unum esse. In M. et ita. 4) M. P. 2. iverunt. 5) Ex
Paucapaleae summa.
 Dist. LXXXVI . 155

romanorum, scil . qui publice vectigalia et census exigebant ; dicti

publicani, quia de re publica curam gerebant, vel quia a Publico
romano rege prius ordinati suni . Hodie autem publicani dicuntur,
qui publica seculi negotia vel lucra sectantur ; in evangelio qui pub-
lice peccat publicanus appellatur. miser. plenit., i . e . nullus potest.
apparere perfectus in virtutibus nisi cum tempus habet misericordiam
faciat. c. 20. morte luitur. cum dicitur : Qui maledixerit patri vel
matri, morte moriatur : iactantiam, eorum scil . qui sub obtentu reli-
gionis de praesentibus non curant. c. 21. occidisti, i . e. reus es
mortis eius . c. 22. quamv. spir. sit, i. e . alia opera spiritus faciat.
§. Simil. Sextum c. apostolicae regulae supra conscriptum hic
exequitur, scil. quia oportet non esse percussorem episcopum, quia
maxime suis manibus nullum debet caedere . Distinctionem autem
huius c . quaere s . D. 45. dict. ad c. 25. §. Prohibetur¹ . Septimum
cap . apostolicae regulae hic adiungit, quia oportet episcopum esse
non cupidum. Quod non tantum ad episcopum sed etiam ad omnes
clericos referendum est. Et ut non cupidi inveniantur, prohibentur
etiam clerici negotiationes seculares et tutelas suscipere, in tutelam
tamen debent suscipere pauperes et viduas et pupillos et orphanos,
et omnes etiam qui defensionis propriae auxilio desolantur, et pro
eis quoque negotiari tamen honeste possunt, ut pro ecclesia , si opus
est, cuius sollicitudinem episcopus sibi commisit. Qui autem ecclesiae
tuitioni se commendavit ab ecclesia debet defendi, et qui ad ecclesiam
fugiunt, immunes a poena corporali debent fieri. Similiter et li-
berti ecclesiae commendati ab eadem debent protegi eodem modo
et expositi ante ecclesiam . De tutela autem sciendum est, quia
varietas quaedam habetur in canonibus . In primo namque c . se-
quente dicitur, posse clericos vocari ad tutelam minorum. Cyprianus
vero dicit, quod nullus moriens sacerdotem tutorem constituere po-
test, infra D. prox . c . ult. Leo imperator ab omni tutela clericos
immunes facit, ut infra C. 26. q . 1. c. Generaliter. Sed sciendum
est, quod olim tenebantur quilibet clerici praeter sacerdotes ad quam-
libet tutelam suscipiendam sive legitimam sive dativam sive testa-
mentariam, nisi alia necessitate corum quispiam excusaretur, quod
notatur in isto cap. Calcedonensis concilii . Si enim legibus ad tu-
telam vocabantur, cum in legibus de omni suscipienda tutela statua-
tur, patet, quia ad quamlibet suscipiendam tenebantur . De sacerdo-

1) In cod. M. hic notatur D. 87 . 2) P. 2. quia vario modo in

c. h. Trec. q. varie in istis can. aliqua habentur.
156 Summa Rufini.

tibus autem a Cypriano statutum est, ut ad testamentariam tutelam

non vocarentur, ne occasione tutelae sacerdotes altaris ministerium
negligerent ; et credimus, quod eadem ratione, licet in canone ex-
pressum non sit,ad quamlibet aliarum pulsari non debeant, post-
modum vero per Leonem Augustum non tantum sacerdotibus, sed
etiam omnibus clericis et monachis omnis tutelae immunitas privi-
legio concessa est, ut scil. nullam cogantur subire tutelam; sed hanc
immunitatem solummodo illi clerici habent, qui divinis sedulo officiis
inserviunt, vagi palentes vero clerici communi iure utentur. Unde
generaliter colligitur, quod hodie sacerdotes nec spontanei nec in-
viti tutelam suscipere possunt, nisi eorum qui supra memorati sunt ,
et maxime illorum qui pupilli existentes et in claustro clerici effecti
perseverant, ut i . C. 12. q. 1. c . 1. reliqui vero clerici, qui honesti
fuerint, sponte quamlibet tutelam valent assumere, ad tutelam vero
nullam trahuntur inviti, inhonesti autem et vagi etiam nolentes tu-
telam quamlibet subibunt.
Dist. LXXXVII . c. 6. Eos qui .. tradi non op. , ad poenam
corporalem, nec omnino exhiberi , nisi praestito iuramento de immuni-
tate, ut s. C. 17. q. 4. c. 9. Si expositus puer contestationis po-
natur epistola in hune modum: Si aliquis est, qui aliquid iuris
habeat in hoc puero, exeat in publicum et probet ius suum. secur.
hab. non ut eum collectum in servitium vendicare valeat, sed ut
nemo deinceps illum ab eo repetere valeat , ut habetur in codice
1. VIII . tit . de infantibus expositis lege III. , etiamsi expositus ser-
vili conditione fuerat maculatus, nec enim de cetero sicut suum po-
terit petere quem pereuntem contempsit ut, Cod. eod. c . 2 .
Dist. LXXXVIII. c. 1. Decrevit usque sic et Iacob. Tangit
historiam [secundum Paucapaleam]. c. 4. praetor. Praetorium di-
cebatur quondam locus iudicii , ubi practor ad discutiendas causas
sedebat.
Dist. LXXXIX . §. Domui q . Octavum apostolicae regulae
5
cap. supra numeratum iterum discutit, quia oportet eum qui ordi-
natur domui suae bene esse praepositum, ut ex bona dispositione

1 ) A. simpliciter per L. P. 1. L. papam aug. Tr. L. imperatorem.

2) Sine dubio hic Rufinus habet Dist. 87, ut etiam codicis Goettingensis
summa dicit: „nota quod quidem non habent hic dist., sed infra c . illo
Eos qui. “ 3) P. 1. „ non ut collectum sed servitium vend. val. sed u.
n. d. i. omnino liberum r. v.“ P. 2. sed . ral. abest. 4) P. 2. tit. P. 1 .
in. A. M. e. t. l. V. 5) P. 1. nominatum. 6) eum q. o. abest a P. 1 .
 Dist. LXXXVI . . XC. 157

domus suae tribuatur argumentum, quod sit futurus dispensator

bonus ecclesiae. In eo autem maxime rectus dispensator apparebit,
si officia ecclesiastica non pluraliter, sed singula singulis personis
distribuerit . Officia non ordinum sed dignitatum hic intelligimus ;
una enim persona plures ordines simul officialiter habet, sed plura-
litatem dignitatum habere non potest , ut archidiaconatus, decanatus,
et huiusmodi . Exaudias ex generali iure, quippe ex speciali privile-
gia potest, ut beatus Gregorius cuidam episcopo duorum episcopa-
tuum dignitates concessit, infra C. 21. q. 1. c . Relatio . Oecono-
mum vero debet omnis episcopus habere, quem si habere pertina-
citer recusaverit, tunc clerus ex auctoritate Gregorii oeconomum
eliget, utique non de laicis, sed de gremio suae ecclesiae, quem
ad hanc curam aptiorem esse prospexerint . Quare autem laicus
occonomus ecclesiam habere non valeat³, infra invenies C. 16. q.
ult. c. In nova (c . 22) . Gastaldus autem vel advocatus credi-
mus, quod de bonis laicis valeat constitui, licet huiusmodi officia
iudicentur quodammodo spiritualia, quia vendi non possunt absque
simonia, ut infra C. 1. q. 3. c . Salvator. Propinquis etiam vel .
carnali favore sibi coniunctis ecclesiastica officia non debet episco-
pus committere . Quod quidem si de laicis intelligatur, expeditum
est. Verum si de clericis, interpretandum erit ex causa, quia scil.
episcopi res ecclesiae suis propinquis enormiter tractari solent per-
mittere. Sed cessante causa cessabit et prohibitio. Qui vero , cum
huiusmodi officia haberet, res aliquas dilapidavit ecclesiae, seen-
dum tenorem furti cogatur restituere . Denique ideo singulis per-
sonis singula officia dividenda sunt, ut unitas et concordia servetur
in ecclesia. c. 5. Ind. etc. In hoc cap. et sequente dicitur, quod
cum multiplicatione debent reddi ecclesiae ablata. Contra est infra
C. 12. q. 2. c. Fraternitas. et iterum ead. q. cap. Diaconi.
Ibi namque dicit concilium Agathense, quod diacones et presbyteri ,
qui aliquid distraxerint de rebus ecclesiae , tantumdem restituant,
non ait amplius. Sed illud ex mansuetudine, hoc ex rigore.
Dist. XC. Litig. Nonum capitulum apostolicae regulae supra
computatum in praesenti D. exequitur, quia oportet esse non liti-
giosum qui ordinatur. Et non tantum hoc, sed etiam discordantes
et litigiosos debet ad concordiam revocare. Quodsi discordantes
ad concordiam redire noluerint, non tantum eorum oblationes non

1) abest a P. 1 . 2) A. praevalet. M. valet. 3) P. 2. Tr.

ecclesiae esse n. v.
158 Summa Rufini.

recipientur, sed etiam extra communionem ecclesiae permanebunt.

Intellige praeterquam si iniuriator iniurato satisfacere noluerit, tune
enim iniuriatus redire cum illo ad concordiam non cogetur, donec
ille satisfecerit. Quod potest coniici ex verbis antepenult . cap.
huius D. , cum dicitur satisfaciente eo qui contristavit [ in cap . 10. ] ³,
item ex illo cap . Si illic infra C. 23. q. 4. Si autem ille satis-
facere noluerit, utique amonendus erit, ut ipsi omnino remittat .
Quodsi remittere usquequaque noluerit, ad hoc tantum cogetur , ne
in integrum exactor fiat poenae iniuriae . Scriptum est enim : Si
non dimiseritis hominibus peccata eorum, pater vester coelestis nec
dimittit vobis . In Bur. vero libro I. dicitur cap. Sicut omnis ,
[c. 131. ] ,
quod illi , qui a discordia moniti ad pacem redire no-
luerint, cum postmodum ad poenitentiam venerint, geminato tempore
satisfactionis compensabunt prius tempus discordiae, ut si moniti
in discordia uno mense pertinaciter perstiterint, postea poenitentes
duobus mensibus satisfaciant. Ille autem, qui iurat, quod nunquam
cum inimico suo ad concordiam redeat, pro periurio poeniteat et
ad concordiam redeat, ut infra C. 22. q . 4. Qui sacramento .
Hoc autem totum, quod de litigantibus diximus, de litigio solum-
modo ex iniuria verborum vel caedis exaudimus. Porro si litigium
ex aliqua causa pecuniae vel alterius rei condicendae ortum inter
clericos fuerit, puta litigant de veste vel libro, quorum alter possi-
det, alter iure quasi suum vendicare quaerit, tunc quidem huiusce-
modi discordiam per amicabilem conventionem episcopus terminet,
si potest ; si minus, iudicio proposito secundum legum tramitem
finietur. Denique ad pacem firmiter tenendam omnes episcopi sibi
invicem auxilium impendant . c. 2. gazophil. Gazophilacium sicut
ait Beda erat arca, ubi munera oblata altario recondebantur ; dictum
8
gazophilacium quasi divitiarum reservatorium. Gaze graece, latine s
divitiae, phylaxe servare dicitur. c. 3. exped. nisi dimisso odio.
c. 4. alienus qui murmurans extitit, subaudi, ut ita confusus emen-
detur. c. 5. quamd. culpae qual, ext. secundum qualitatem culpae,
licet videatur dicere, quod tanto tempore debeat poenitere, quanto

1) P. 1. Intelligere potest. Quod si iniuriator. A. permanebant,

praet. si inuriaturo iniuriator. 2) P. 1. iniuriator. 3) Editio
Friedbergii contristaverit. 4) P. 1. fiat exactor iniuriae. P. 2. iniu-
riarum. 5) Tr. geminabunt. 6 ) Sie A., P. 1.; P. 2. contradictae ;
Tr. conditione ; M. alius concedendae rei. 7) A. impendatur. 8) graece,
latine deest in M., P. 2., Tr.
 Dist. XC .. XCII . 159

in peccato visus est permanesisse . Unde et in Bur. 1. XIX . c.

Sciendum [c . 118. ], quod quanto quis tempore moratur in pecca-
tis , tanto ei agenda poenitentia est. " Quod sie exponimus : i . e.
quanto magis in peccato perseveraverit, tanto fortius ei poenitan-
dum est¹.
Dist. XCI. Qui autem. Dictum est, quod clericis negotiari
non licet ; nunc autem, si pauperes sunt, unde vivere debeant osten-
dit, scil. ex stipendiis ecclesiae . Quodsi ecclesia eis sufficere non
valet, proprio labore corporis victum sibi conquirant ita tamen, ut
occasione sui corporis ecclesiae officiis se non subtrahant. Quod
scil. deesse ecclesiae vigiliis nullis clericis absque corporis infirmi-
tate vel necessitate probabili licet. Si autem monitus ad ecclesia-
sticum officium venire pertinaciter recusaverit, omnino deponetur,
sicut in illo cap. dicitur Si quis presb. infra D. proxima cap.
ult. Et hoc quando desunt officiis. Cum autem desunt ab eccle-
siis propriis , haec distinctio adhibetur, ut, si praeter necessitatem
presbyter aut diaconus ecclesiae suae per III. hebdomadas defuerit,
triennio a communione suspendatur ; infra vero clerici, si in magnis
solennitatibus inexcusabiliter se a propria ecclesia absentaverint,
eidem damnationi succumbant, ut infra C. 7. q. 1. c. Si quis in clero .
Cum autem clerici ad officia conveniunt corde magis quam voce
psallendum meminerint, quod quidem non ideo dicitur, ut modulare
voces clericus prohibeatur, nam scriptum est : Psallite domino in
iubilatione , sed quia in cantando magis debet resonare cordis de-
votio, quam iactari vocis ostentatio. Denique diacones ratione eccle-
siae auctoritate Gregorii ab officio cantandi vel psallendi penitus
inveniuntur alieni ; quod quidem sie intelligimus, quia hoc facere ex
officio non exiguntur.
Dist. XCII. C. 1. in tragediar . m. Tragoedi dicebantur,
5
qui antiqua gesta et facinora sceleratarum rerum luctuoso carmine
spectante populo concinebant. Ab his ergo dicitur tragoedia, i . e .
carmen illud luctuosum, quod in scena cantabant. teatr. mod. sunt
cantus comicorum, histrionum et mimorum, qui in theatro fiebant.
Quibus etc. pro supervacuo istud interseritur ; sufficienter namque
ante dictum est. non liceat in palpito maioris, scil. ecclesiae, nisi

1) M. fort. poenitebit. 2 ) In A. hoc loco habetur signum D. 92.

3) P. 1. q. q. omnino non dic. 4) M. P. 2. Tr. servari. 5) Pauca-
palea, ex cuius summa sumptum est, habet : sceleratorum regum . 6) Deest
in P. 1. M. hoc superius d. e.
160 Summa Rufini .

qui ab episcopo sunt ordinati lectores. Cum enim corepiscopi ho-

die reprobati sunt ordinatis ab episcopis non licet hoc agere ; hi
vero quibus abbas manus imposuit, huiusmodi facere nisi in pro-
priis monasteriis non possunt, ut supra D. 59. c . Quoniam. §. De
episcopis autem etc ' . Hic agitur de ordinatis episcopis, qui a sua
parochia non recipiuntur, de quibus alibi dicitur, quod episcopalia
officia non debent exercere nisi invitati, sed tantum sacerdotali offi-
cio contenti esse ; quod si temerarie praesumpserint, etiam honore
presbyterii carebunt. Si quis autem episcopatum, cui per manus
impositionem deputatus est, adire noluerit, communione privetur,
usque quo coactus suscipiat officium. Non autem in ecclesiam va-
cantem debet irruere absque iudicio metropolitani et coepiscoporum ;
alioquin ab ecclesia expellatur.
Dist. XCIII. Obed. De ordinationibus clericorum et dignita-
tibus praelatorum operose persecutus est : sed quoniam contemtibilis
est dignitas maiorum sine obedientia subditorum, ideo consequentis-
simo ordine agere nunc ingreditur de inferiorum ad superiores obe-
ditione. Ante omnia igitur summo pontifici ab omnibus debetur
obedientia et tanta, ut nulli liceat communicare cum co , cui ipse
pro suis actibus inimicus exstiterit. Illi vero episcopi , qui sunt in
provincia romanae ecclesiae vel ab ea consecrationem accipiunt,
eam reverentiam debent papae, ut singulis annis ipsum visitent ; si
autem aliqui de longinquo sunt, se ei per litteras commendent .
Deinde episcopis omnes sibi subiecti obedire debent, nisi deo con-
trarium praeciperent . Qui autem episcopo suo obedire noluerint ,
omnino rei et reprobi existunt et acephali vocandi sunt. Presbytero
reverentiam debet diaconus, diacono subdiaconus, subdiacono acoly-
thus, acolytho exorcista, exorcistae lector, lectori ostiarius, ostiario
abbas. Istis quidem septem ordinibus, etsi non semper obedientia,
semper tamen a suis inferioribus debetur reverentia. Abbati mona-
chus omnimodam praestet obedientiam. Quod autem dicitur, abbatem
debere obedientiam ostiario, intelligendum est secundum prisca tem-
pora, quando abbates vel monachi non erant clerici. c . 1. Si inim .
Hoc videtur pati contrarietatem illius cap. Si tantum infra C. 6.
q. 2. Ibi namque dicitur, quod, si episcopus ei, quem dicit crimi-
nosum, non communicat, nihilominus ipsi ab aliis communicabitur.
Sed illud generaliter de aliis episcopis, istud specialiter pro summo

1 ) In P. 1. hic notatur D. 92, in A. iterum. 2) A. M. P. 2. Tr.

episcopo ... praeceperit.
 Dist. XCII. XCIII. 161

privilegio vero de romano pontifice intelligitur¹ . c. 12. Diaconi.

Semel de diaconibus mentionem fecerat, et quoniam ipsi propensius
ceteris episcopo obedientiam debent, tam in obsequio spiritualium
quam in cura temporalium administrationum, ideo de ipsis specia-
liter interserit ostendens, quod omnis episcopus ad minus VII . in
sua ecclesia habere debet subdiaconos, qui ei in minsterio solem-
nium missarum assistant, sicut habetur infra de cons . D. 1. c.
Episc. deo, qui etiam debent circumlustrare facta et errata cleri-
corum et ea nuntiare episcopo . Quod autem dicitur, quia unusquis-
que episcopus VII . habere debeat, ex tempore antiquo exaudien-
dum est ; hodie vero loco eorum VII. institutus est archidiaconus ,
qui eorum officium modo supplet, ut ex auctoritate Isidori colli-
gitur supra D. 25. c. 1. §. Ex praemissis etc. Semel dixerat
diaconum debere reverentiam presbytero. Sed quoniam diaconi
intumescentes presbyteris se non solum aequabant, sed etiam prae-
ferebant, ideo contra eorum insolentiam latius incipit agere, quo-
3
modo presbyteris subiectionem debent nec corum officia usur-
pare, nec praesente presbytero, nisi ab eo missi, eucharistiam alicui
tradere, nec ante ipsum sedere vel in conventu presbyterorum , nisi
eorum mandato , loqui. Sandaliis vero eis sine licentia papae non
licet uti. Notandum autem, quod, sicut quidam aiunt, ideo diacones
se super presbyteros extollebant, quia ipsi in officio divino statue-
bantur ad dexteram apostolici et ministrabant ei in calice, presbyteri
autem ad sinistram ; sed per hoc, quod inquiunt, inferiores dia-
cones et presbyteri superiores ostenduntur, quia habilior est aliquis.
ad benedicendum eos, quos habet ad dexteram, quam illos, quibus
collaterat ad sinistram , et ille, qui ad sinistram alicui est, ad illum
dexteram habet ; unde evidenter colligitur, quod ipsi diaconi, quos
pontifex habet ad dexteram, benedictione dexterae eius indigent,
presbyterorum vero, quos ad sinistram habet, benedictione et con-
secratione indigent . c. 13. Diacones etc. usque sacri corp. praer.
ius n. hab. exercendi sub conspectu, i . e . in praesentia episcopi vel
presbyteri, nisi ab eis iussus , ut infra VI . cap. Alias autem nullo-

1 ) M. p. s. p. romani pont. Tr. addit : „ Vel hic dicitur de eo , quem

constat reum criminis, ibi de eo, quem non constat. Vel hic intelligi-
mus . . . visitare debet romanam ecclesiam." Verbotenus ex summa
Stephani p. 112 sq. 2) P. 1. facta el. et err. eorum. 3) P. 2. Tr. esse
debent subiecti. M. quom. presbyteris subdiaconi debent esse nec . 4) abest
a P. 2. Tr. 5) P. 1. quam ut quibus collaterantur a. s. 6) P. 1. benedi-
ctionem consecrationis. 7) Tr. non egent pro indigent. M. indiget.
v. Schulte , Summa Rufini. 11
162 Summa Rufini .

modo ius habent hoc faciendi nisi his absentibus¹ . c. 19. Diac. alba,
i . e. dalmatica. lectionis, scil. evangelii. c. 20. Nonn. etc. usque et
in primo choro. Chorus est multitudo in sacris officiis collecta et
dictus chorus eo, quod initio in modum coreae, i . e . coronae starent
circum aras et psallerent. Alii chorum a concordia dixerunt, quae in
caritate consistit, et si caritatem non habent, respondere convenienter
non possunt . Quod autem dicit de primo et de secundo choro, intel-
ligendum est secundum antiquam consuetudinem, quando chori cleri-
corum duo vel plures unus ante alium in ecclesia fiebant et maior
erat in primo choro . Unde et ipsi diaconi superbientes in primo
choro sedere eligebant, presbyteris constitutis in secundo ; vel forte
primum et secundum chorum primam et secundam partem eiusdem
chori nominat. et ipsi qui priores , i . e . maiores. ergo ut diaconi
cognoscant, alias presbyteros maiores se in hoc, non se ipsis infe-
riores. tam illi, i. e. diacones, quam hi, i . e. presbyteri, in utro-
que consistant, ut in utroque choro diaconi et presbyteri sint per-
mixti . Si autem de prima et secunda parte dicatur, hoc hodie non
servatur, ut passim presbyter vel diaconus in primo et secundo se-
deat, sed quem locum semel accipit, in eo permanet. §. Compagis,
i . e. sandaliis . Hoc dicit pro quibusdam ecclesiis, quarum diaconi
pro privilegio sandaliis utuntur, sicut Lucenses canonici mitris.
infulantur³. mappulis. mappulae, ut quidam dicunt, proprie sunt
fanones qui in extremitatibus quasi pendentia habent tintinnabula ,
quales esse aiunt in Ravennate ecclesia. c. 23. Diac. Quia su-
perioribus cap . multum diaconos aggraverat, ne per hoc omnino
contemptibiles apud presbyteros haberentur, ideo eos hic multis modis
Hieronymi auctoritate concelebrat. Quos Hier. adaptat septenario
propter perfectionem ; septenarius namque numerus perfectus est,
vel propter VII. primitivos diaconos, quos apostoli statuerunt, sicut
legitur in actibus eorundem. Inter alia vero diaconorum insignia
hoc permaximum est, quod episcopo calicem adhibendum tradunt,
quem ipse per se tollere non audet, et diaconus ex eo quod mini-
strat non minor, sed maior esse debet . In evangelio enim qui
maior est, erit sicut minister. Et attende, quod ea, quae in principio
huius cap . in commendationem diaconorum dicuntur, non ad quos-

1 ) Tr. addit : „ c . 14. Perv. usque ante ep. temporale est non locale. “
2) Cf. summam Paucapaleae. 3) P. 2. sandaliis utuntur, sicut Lugdu-
nenses canonici mitrio infulantur. M. Tr. ut textus. P. 1. infularum .
4) P. 1. Gregorii, falso . 5) P. 2 Tr. maior iudicari debet.
 Dist. XCIII. 163

libet diacones, sed generaliter ad eos referuntur¹ . soli deo coll.

quia solus deus novit eorum conscientiam; ei namque omne
patet et omnis voluntas loquitur. dicentes patri et m . etc. De eo
loquitur, quod Moyses in Deuteronomio benedicens singulis tribubus
commendans in benedictione Levi dixit : Perfectio tua domine et
doctrina tua etc. Qui dixit patri suo et matri suae : nescio vos, et
fratribus suis : ignoro vos , et nescierunt filios suos . Dicuntur ergo
levitae, i. e. diaconi, non agnoscere parentes vel filios, quia non ita
eos carniali affectu diligunt, ut propter illos a divino ministerio re-
tardentur. Sine his, diaconibus. sac. hoc est episcopus officium
missae quam nunquam sine ministro diacono cantare debet . et sicut
in sac. min., i. e. benedictionis et consecrationis eucharistiae, ita
in diacono est dispensatio sacramenti, i . e. ordinatio et compo-
sitio mensae dominicae. Sac. et. p . pr. etc. Mirum est, quomodo
sacerdos non audeat accipere calicem, nisi de manu diaconi4 , cum
supra XI. cap . dictum sit, quia diacones non debent porrigere
corpus Christi sacerdotibus . Sed aliter se habet in corpore et ali-
ter in calice , credo propter secretae rationis ministerium [mysterium] .
Cum enim calicem sumimus, redemtionem animae nostrae designa-
mus , sedes enim animae in sanguine est ; cum vero corpus accipimus,
futuram nostri corporis restaurationem significamus. Quia ergo non
ministerio praedictorum et baptistarum deus animas redemit, recte
non sine ministro sacerdos calicem bibit. Quia vero solum sua vir-
tute sine exteriore alicuius hominis officio corpora suscitabit, non
immerito ipso codem sibi levante corpus Christi accipit. Tunc dem .
ut aures etc. Hoc cap. aliaque plura, quae hic interseruntur, vel
ad antiquam consuetudinem referuntur, vel ad quasdam ecclesias,
quarum diacones etiam huiusmodi hodie officia
habent. Sufficit
huic ordini, scil. diaconorum ad sui commendationem, et si omnia
praedicta deessent, sufficit hunc ordinem tantum per deum fuisse
concessum, quando utique in V. T. levitas elegit dominus ad mini-
sterium tabernaculi . ad c . 23. Hoc cap. etc .. Satis in superiore
decreto diaconos commendavit et sacerdotes depressit. Sed quoniam
mens avida laudis ex pracconiis inflatur, ideo , ne ipsi diaconi sacer-

1 ) P. 1. omittit referuntur. In cod. Mag. est ad romanos ; quod

aperte rectum esse videtur. Sed A. , P. 1., 2. , Tr. habent eos. 2 ) In P. 1 .
et fr. s. ig. vos desunt. 3) M. P. 2. Tr. ipsos. 4) P. 2. M. nisi sibi
diaconus tradat. 5) De hoc citato cap. Maassen Paucapalea p. 12.
n. 21. 6) M. nunc myterio p. 7) Hic cod. P. 2. habet D. 94.
164 Summa Rufini.

dotibus hac vice superbientes illuderent, incipit contra cos prae-

ferens eis sacerdotes, primum quia a deo magni sunt presbyteri,
quod secundum primam institutionem presbyteri in nullo ab episcopis
nec etiam in nomine differebant, vocabantur enim ipsi episcopi ;
secundo, quia non presbyteri in diacones, sed diacones in presby-
teros tanquam in superiorem ordinem promoventur ; tertio quia pres-
byteros dominus ipse elegit, diacones autem post ascensionem do-
mini in coelum apostoli statuerunt. Et hoc in N. T., si autem ad
veteris T. institutionem respicias,utrosque ipse dominus ordinavit,
sicut in supra proximo cap. Hieronymi dictum est¹ . Semper ergo
diacones presbyteris subditi esse debent, nisi cum diaconus locum
patriarchae vel metropolitae sui pro aliquo negotio habuerit ; tunc
enim praeterquam in divinis celebrandis officiis superiores presby-
teris erunt. Non solum autem diaconus sed etiam subdiaconus vi-
cem summi patriarchae pro aliquibus negotiis peragendis poterit
retinere. c. 24. Legimus. etc. usque quid patitur mens. vid. min .
scil. diaconus, qui ordo institutus est ab apostolis, ut ministraret
mensis pauperum et viduarum, quia ipsi officio praedicationis intenti
talibus vacare non poterant, ut in actibus apostolorum legitur. et
infra : quaeris auctoritatem , huius rei quod dixit presbyteros episco-
pos, audi testim. quo probatur, quia presbyter est episcopus 2. aliud ³
dignitatis. Infra C. 8. q. 1. c. Qui episcopatum dicitur, quod
non sit nomen dignitatis, sed nomen operis est quantum ad origi-
nem et interpretationem vocabuli 4. nomen dignitatis est quoad
unctionem chrismatis . Vel ad interpretationem vocabuli alludit ;
chrisma enim unctio sonat et est tangere chrismate [in c . 3. D. 95] ,
i . e . unctione, nisi quis dicat, hic chrisma pro oleo positum tantum,
scil . pro parte totum per synecdochem, ut illud quum multac
glomerantur aves ubi frigidus annus transpontum fugat “, annum pro
hieme posuit ".
Dist . XCIV. Subd. etiam s. etc. dict. ad c. 1. Legatum etc.
Fecerat mentionem de subdiacono, cui committuntur vices summi

1) P. 1. ut supra in cap. Hier. 2) In Tr. additur : filius toni-

trui. Sic enim . . . legatum suum constituit, quae habentur in summa
Stephani ad D. 93 et 94 (pag . 115 sq.) . Deinde ad c . 26. D. 93. ante
presb. additur : „ ante presb., i . e . in loco anteriore a presbytero." Hoc
postremum additamentum habet etiam M. 3 ) In M., P. 2. ab hac voce
usque ad finem distinctionis omnia desunt. 4) A. interpr. eius ; deinde
lacuna spatium octo linearum occupans usque ad finem distinctionis.
5) In Tr. sequuntur verba Mirum . . permittitur, quae adsunt ad c. 3.
D. 95. in P. 1. B. 6 ) Isidori Etym. I. 37. n. 13.
 Dist. XCIII . . XCV. 165

pontificis . Sed quia haec dari non solent nisi illis, qui sedis apo-
stolicae legationem suscipiunt, ideo addit de legatis romanae eccle-
siae , quod, quicunque eos impedierunt usque ad satisfactionem ex-
communicantur : §. Archid. Dictum supra fuerat in 93. D. , quod dia-
coni clericorum vitam diligenter debent examinare, nunc autem
addit, quod, quamvis licite hoc faciant , non tamen dominationem
vel aliquam exactionem super ipsos clericos debent exercere.
Dist. XCV. Quod a. In hac D. quandam contrarietatem magi-
ster ponit, quam continuo solvit et ideo huic superesse otiosi est et
socordis . c. 3. Illud etc. usque tangere chrismate. Mirum dicit, cum
consuetudo ecclesiae habeat, ut non chrismate sed puro oleo perun-
gatur infirmus. Sed aut huic derogatum est, aut secundum quarun-
dam ecclesiarum morem loquitur, aut forte, etsi ceteris sacerdotibus
aegrum tangere chrismate non liceat, episcopo tamen eius propter
eximiam dignitatem permittitur. Nam non poenitentibus. Hacc lit-
tera expedita est, sed in antiquis exemplaribus invenitur non poenit . .
quod quidem de solemniter poenitentibus exaudimus , quibus qui-
dem omnia neganda sunt sacramenta ante peractam poenitentiam,
nisi necessitas fecerit, quapropter nec inungendi sunt, nisi despera-
biliter fuerint infirmati ; quod potest coniici ex illo cap. B. , quod
supra in D. 50 in illo decreto disseruimus 6 In capite (c. 64).
§. Chrisma etc. Deinde constat, quod presbyteri chrismate frontes
signare non debent, sed quoniam propter baptizatos in vertice per-

1) P. 2. addit congruenter. 2) P. 2. addit dicens. 3) In Trec.

additur : " Quaeritur utrum pertineat ad formam sacramenti confirmationis
hoc scil. quod per episcopum habet fieri ipsa confirmatio, et non per alium,
an ad solemnitatem tantum? Si ad solennitatem, ergo si sacerdos con-
firmet, non iterabitur confirmatio ; si ad formam sacramenti, ergo Greg.
non potuit concedere sacerdotibus, ut confirmarent, nam iteratio sacramen-
torum crimine haereseos involuntur. Sciendum ergo , quod in primitiva ec-
clesia, quando nullus sacerdos episcopo erat, sed omnes presbyteri, ut ait Hier. ,
hoc scil. sacramentum confirmationis omnes celebrabrant sacerdotes. Sed cum
postmodum ipsimet episcopos constituerint, hoc sacramentum sicut et alia
quaedam subtraxerunt ministerio sacerdotis ea ipsis episcopis specialiter
attribuentes. Unde quidem speciali mandato licite potuit Greg. concedere
sacerdotibus et sic quasi de solemnitate sacramenti erat, ut tunc per so-
lum episcopum celebraretur confirmatio. Nunc vero , quia iam non spe-
ciali mandato istud sacramentum episcopis attribuitur, sed generali, nec
sacerdotibus prohibetur, taliter nulli potest concedi, quia iam de forma
sacramenti est, quoniam per episcopum ministretur." 4) In A. ad c. 3
usque huc desunt . 5) P. 2. intelligimus vel exaud. 6) Ex Bur-
chardo citat ad c. 64. D. 50. M. P. 2. Tr . inseruimus. M. bede pro B.
166 Summa Rufini.

ungendos necessarium est illos chrismate non carere, ideo addit,

quod presbyteri omni anno ante solemnitatem paschae per se ipsos
aut per eos qui sacrarium tenent, chrisma petere debent et hoc de
illis, qui prope ad episcopatum habitant ; ceterum si qui pres-
byteri longe habitaverint , X. scil . vel ultra miliaribus , tunc
unus de his omnibus presbyteris ab archidiacono eligatur , qui
omni anno chrisma sibi et sociis perferat, ut in B. 1. IV. cap . De
presbyteris. Cum autem presbyter pro chrismate ad maiorem eccle-
siam vadit, tres secum ampullas deferre debet, unam ad chrisma,
alteram ad oleum catechumenos inungendos, tertiam ad perungendos
infirmos, ut in eodem libro B. c . Ut presbyter. c. 5. Olim etc.
Repetit etiam atque etiam de dignitate presbyterorum et episcopo-
rum, ostendendo quomodo diacones reverentiam et subiectionem eis
debeant. quae dispensationis dominicae veritate, i: e. magis quam ex
domini in carne conversantis institutione . c. 6. Ecce ego etc. utile
est bened., scil . populo. Alibi tamen habetur, quod non licet pres-
bytero benedictionem super populum fundere, infra C. 26. q. 6. c .
Ministrare. Sed illud intelligitur, quando praesens est episcopus,
hoc vero cum est absens. Vel melius : ibi non de qualibet, sed de
episcopali benedictione exauditur, quam non licet presbytero infun-
dere, etiam absente episcopo. congruum est confirmare. Istud ab-
rogatum est per paulo supra scriptum decretum Leonis papae.
presbyteros convenit excommunicatis etiam ab episcopo reddere
communionem , si episcopus absens fuerit et necessitas ingruerit, ut
invenitur infra C. 26. q. 7. omnia dei sacramenta quae tamen eum
complere conveniat. iniustissimi sacerdotes, i . e . episcopi . damnum
gibbi inferatis, i . e. eos tanquam criminosos removeatis ; per gibbum
enim crimen intelligimus. c. 8. Non oport. p. a. i. e. i ., praeter-
quam in processione, tunc episcopus sequitur omnes . in tribun., i. e.
in sede episcopali non oportet sedere inquam, nisi forte etc.³ .
c. 11. Huic hodie derogatum est, usque adeo nunc istud officiam
episcopo ad privatum est, ut etiam ipso iubente presbyter hoc ten-
tare non audeat.
Dist. XCVI. §. Illud a Hon. Quiddam indiscussum et su-
spectum magister supra distinctione 79 interseruerat , quod nunc
ad memoriam revocat, illud quoque 7 Honorii de eligendo apo-
stolico Si duo contra fas (c . 8. D. 79. ). Videtur itaque illa con-
1 ) P. 2. Tr. debet eligi. 2) M., P. 2. , Tr. peccatum. 3) In
P. 1. deest ad c. 8. 4) M. appropriatum. 5) M. subiectum. 6) P. 1 .
magistrum . . . interfugerat. 7) M., P. 2., Tr. utique.
 Dist. XVC .. XCVII. 167

stitutio Honorii nullius esse momenti, quandoquidem nulli laico non

solummodo de ordinibus , sed nec de aliquibus rebus ecclesia-
sticis disponendi ulla sit attributa licentia vel potestas, et ma-
xime, cum apostolicus sit maior Augusto, non ab eodem iudicari,
sed eum iudicare debet. Sed hoc verum est, cum illud quod
laici de ecclesiasticis negotiis statuerunt, apostolica auctoritate mi-
nime roboratur. Ceterum illa constitutio Honorii confirmationem
habuit ab auctoritate papae Bonifacii, qui, ut hoc statueret, suppli-
catoria epistola ab Honorio impetravit, infra D. proxima c . Eccle-
siae. c. 1. Bene quidem . In hoc concilio constitutio cuiusdam Ba-
silii , quam de immunitate ecclesiasticarum rerum fecit, reprobatur
ideo maxime, quia subscriptione romani pontificis non fuit roborata.
Cum in Mausoleo etc. Hic est principium scripturae ; quomodo au-
tem haec scriptura, quam Ormisda diaconus recitabat, plerumque a
patribus tunc interloquentibus interrumpatur, sollicitus lector advertat .
Ieronymus in primo libro contra Iovinianum dicit : Artimisia uxor
Mausoli insignis pudicitiae fuisse perhibetur ; quae cum esset regina
Carinae¹ et nobilium poetarum laudibus praedicaretur in hoc maxime
effertur, quod defunctum maritum semper sic amavit, ut unum eique
mirae magnitudinis ac pulchritudinis construxit sepulchrum in tan-
tum , ut usque hodie omnia sepulchra pretiosa ex nomine eius Mau-
solea nuncupentur. praedium rust. s. urb. rustica praedia, ut dicunt
legistae, sunt possessiones extra civitatem, ut agri, vineae ; urbana
praedia sunt domus civitatis2. c. 11. Si imp. etc. Hic continetur
quod imperator iudicare de ecclesiasticis non debet. Quidam sen-
tiunt, quod de huiusmodi possessionibus, quae ecclesiae ex aliquo
contractu proveniunt, puta venditionis et huiusmodi, imperator prae-
cise iudicare potest, de aliis vero, quae intuitu animarum gratis
ecclesiae donantur, aiunt quod tunc iudicare poterit, cum episcopus
iudicare neglexerit ; in spiritualibus autem causis, quae vel de de-
cimis, oblationibus et his similibus, vel ex ecclesiasticis criminibus
habentur, • nec iudicare nec discutere imperator potest . c . 13. Sicut
.. non tam. contra rel., i. e . religionis catholicam fidem.
Dist. XCVII . Hoc cap. c. 1. Eccl. meae etc. Nota, quod
apostolicus hic ex humilitate imperatori quasi maiori loquitur . praet.
praes. rep., i . e . beneficia et praeterita et praesentia sibi a te col-
lata ad memoriam reducit et meritas gratias agit. c. 2. Victor .

1) P. 1. Curiae. P. 2. Chariae. 2) In Tr. hic additur ad c. 6. 7.

8. et ad princ. D. 96 verbis : „ Cum ad verum .. ab ecclesia observan-
dum, quod verbotenus habetur in summa Stephani p. 117 sq.
168 Summa Rufini.

Attende quod olim inoleverat, ut imperatores in salutatione se apo-

stolico praeponerent et ei in singulari numero scriberent ; hodie
autem pro aucta reverentiae apostolicae dignitate eum in salutando
praeponunt et per pluralem numerum quasi ad suum maiorem scri-
bunt. §. Sine. Semel superius de legatione romanae sedis men-
tionem fecerat, sed quoniam ipsa frequentius ab aliis legationem
missam accipit, quam ad alios legationem mandet, addit , quomodo ¹
sedes apostolica undelibet legationem suscipere non solet sine litteris.
sigillatis.
Dist. XCVIII . Quae circa etc. Superioribus magister infe-
riora continuans dicit, quod incogniti clerici et maxime transmarini
non debent ad ordinem suscipi, nisi V. et eo amplius episcoporum
suorum sint signati epistolis, et hoc ex tempore antiquo. Hodie
sufficit, si sui episcopi unam epistolam formatam habeant, sicut
supra D. 71. et 72. dictum est. c. 3. Afros usque fort. d. s. . .
sunt, puta quia dicebant se esse diacones, cum adhuc subdiaconi
essent. c. 4. Omnes cet. Casus talis est. Quidam catechumenus
de Hispania venit in Tusciam et ibi baptizatus est. Iste talis non
debet in Tuscia ordinari clericus, quia incognita est vita eius ibi,
et possunt homines Tusciae suspicari, quod primum in Hispania
fuerit baptizatus ; quod si esset, tune in Tuscia esset rebaptizatus.
Sed credimus, quod cessante hac causa cesset ista prohibitio . Sed 4
potius dicetur, si5 in huiusmodi casum decretum conferatur, qui-
dam Lombardus dum esset catechumenus ivit in Graeciam , cumque
forte post decennium rediisset profitebatur, se esse baptizatum .
8
Quaerebatur, utrum posset iste promoveri ? et decretum est nequa-
quam pro eo, quia incognita est vita eius, scil. religionis maxime
et catholicae fidei. in alienis, ab ea scil., in qua baptizati sunt.
Dist. XCIX . De primatibus. Superius in D. 80. de prima-
tibus summo digito tetigerat, nunc autem latius de ipsis agit, ante
omnia ostendens, nullam praeterquam in nomine esse differentiam
inter patriarchas atque primates. Sunt autem patriarchi vel prima-
9
tes non quilebet archiepiscopi, sed illi qui primas et maximas sedes
obtinent, sicut Romanus pontifex, Constant., Antioch ., Alex . et ho-

1 ) P. 2. Tr. addit hic qualiter. 2) Brug. hic m. sup. cet. M.

Sup. hic m. i. c. adicit. 3) Brug. possibilitas. 4) Sed ... bapti-
zati sunt deest in B. , P. 2. , M. 5) si conferatur deest in A.,
quia lacuna unius liniae adest. 6) P. 1. detractum. 7) A. rediret.
P. 1. redire. 8) et decr. est deest in P. 1. 9) M. , P. 2. , Tr. addunt :
i. e. primarias.
 Dist. XCVII . . CI. 169

die Herosol ., Aquileiensis et Venetus¹ . Isti autem non principes

sacerdotum, sed solummodo primarum sedium episcopi vocandi sunt .
Romanus quoque pontifex universalis appellari non debet.
Quibus primatibus archiepiscopi nonnullam debent reverentiam tanquam
suis praelatis, a quibus archiepiscopis potest appellatio fieri ad ipsos
primates, et non e converso. §. Universalis. Hoc hodie non serva-
tur; quotidie namque in epistolis nostris summum pontificem uni-
versalem appellamus, sed isti duo apostolici sic magnifice nominari
ex humilitate 5 recusabant.
Dist. C. Ep. Dixerat de dignitate primatum et archiepi-
scoporum; sed quoniam sine usu pallii illa dignitas imperfecta et
minus decora est, ideo subiicit de ipso pallio, quomodo concedendum
sit, scilicet exigentibus causarum meritis et fortiter postulantibus.
Cuius tamen usus nisi in celebratione missarum permissus non est.
Nec concedi pallium solet sine novo vel renovato privilegio, nec
aliquis archiepiscopus vel primas ordinationes episcoporum facere
valet, antequam a summo pontifice pallium impetret .
Dist . CI. In una. De divisione provinciarum per primates
in D. ante proximam mentionem habuerat. Sed quoniam non solum
per primates, sed etiam per archiepiscopos provinciae dividuntur,
ideo satis discreto ordine adiungit, quod in una provincia duo
metropolitani esse non debent, nec per praeceptionem imperatoriam
fieri audeat, nisi in illa provincia fidelium multitudo excreverit.
Quod ex duobus cap. supra colligitur D. ante proximam c. 2., et
infra C. 16. q . 1. c. Praecipimus. Hanc tamen divisionem
fieri non licet nisi prius explorato consensu illius metropolitani ,
cuius est provincia ; et hoc ex illo cap. Multis conciliis infra
C. 16. q. 1., nec sine plenario concilio episcoporum atque primatis ,
ut Bur. 1. I. c . Placuit, et Illud . Et credimus, quod nec sine
auctoritate principali summi pontificis. Si enim episcopus
de civitate in civitatem causa utilitatis sine eius conscientia et man-
dato mutari non potest, multo magis sine ipsius auctoritate nova
metropolis fieri non valet : infra C. 7. q. 1. c. Mutatio . c. 1. per
pragmaticam sanct., i. e . imperatorium scriptum. Inde 10 dicuntur
pragmaticae sanctiones, i . e. imperiales constitutiones .

1) et Ven. abest a M. 2) P. 1. sunt vocati. 3) Rom ... debet ab-

est ab A. , M. 4) P. 1. consecratio. 5) ex hum . deest in A. 6) discreto
satis ordine. deest in P. 1. 7) A. omittit hanc tamen . 8) et Illud deest in A.
9) A. , M., P. 2. minus ; non deest. 10) A. et ideo . • peregrinaticac.
 Causa I.

Quidam habens etc. Tria sunt, circa quae ecclesiasticae reli-

gionis conditio movetur : ministeria scil.¹ officiorum, negotia rerum,
sacramenta spiritualium . In primis famulamur deo, in posteriori-
bus praestamus proximis, in ultimis consulimus nobis ipsis, ut per
obsequia domino temporaliter exhibita stipendia acterna speremus,
ut per absolutiones litium proximorum animos pacificemus, ut per
fidem sacramentorum veniamus ad intelligentiam occultorum . In
officiis ergo spes, in negotiis caritas, in sacramentis exercetur fides.
Quibus tribus virtutibus quasi tecto pariete et fundamento totius
dominicae domus aedificium consummatur. Haec tria non insubtili
oculo M. Gr. attendens sui operis longam seriem iuxta hanc trifor-
mitatem digessit. Nam cum in priori parte de gradibus et officiis
clericorum egerit, in novissima de sacramentis dixerit, hanc mediam
diversorum negotiorum causis multiplicibus occupavit. Pulchre vero
post tractatum officiorum de negotiorum disputatione con-
tinuat, quia prius vota caerimoniarum reddenda sunt domino et
postmodum exterioribus vacandum est pro proximo exemplo Moysi 2,
qui ante tabernaculum ad dominum introibat et postea foris exiens.
populo consulebat. §. Quoniam autem in divini cultus obsequiis
errare impietas est, in sacramentis errare haeresis , in rerum negotiis
errare solitae est et humanae tentationis , ideo non immerito
aliis duabus partibus, ubi de sacramentis et ministeriis agitur, ab
omnium quaestionum iurgiis sevocatis, istam solam mediam, quae
negotiorum definitiva est, multis thematibus et quaestionibus agitat.
Et quia negotia ecclesiastica alia criminalia, alia sunt civilia, cum-
que criminalia civilibus praeponantur : recte etiam in prioribus sex
causis praemittit de criminalibus ostendens , quomodo accusari et
excipi, et quo pacto debeant condemnari, de civilibus negotiis in
causis reliquis tractaturus . Et sciendum, quoniam, sicut in consti-
tutionibus legis forensis praccipuum crimen est laesae maiestatis ,

1 ) deest in Brug. 2) P. 2. Tr. addunt hominis dei.

 Causa I. Principium. 171

sic inter omnia crimina ecclesiastica maximum est simonia et tem-

poris prioritate et sui perversitate. Et quidem prioritate temporis,
quia, cum in v. t . fuerit condemnatum, in ipsis novae ecclesiae
auspiciis ante omnia alia vitia rediviva quadam cupiditate constat
esse subortum . Sui perversitate, quia cetera crimina ipsas personas
indignas ordinibus faciunt, hoc autem crimine etiam ipsi ordines
indignissima humilitate vilescunt. Satis enim vile est quod emtum
cuiuslibet fieri potest . Pro huiusmodi itaque ratione in prima liti-
giosorum causa agitur de simonia ; et quoniam haeresis post eam
secundum locum obtinuit, ideo et de haereticis in hac causa inter-
ponit dicens, quando haereticorum sacramenta sunt vera, quando
falsa, quando efficacia, quando inania. In hac ergo simoniacorum
concertatione quaestionum fremebundo agmini occursuri ad expe-
diendam processui nostro viam quatuor ista capitula ante alia vi-
deamus, scil . quid sit simonia et unde dicatur, quot modis contra-
hatur et qua poena simoniaci condemnentur.
Simonia est studiosa cupiditas vendendi vel emendi aliquod spiri-
tuale. Studiosa ideo dicitur¹ , quia non sufficit ad hoc , ut aliquis sit simo-
niacus , si semel spiritualia emere voluerit et postea operam non dederit,
sed si vel spiritualia per pretium obtinuerit, vel quo magis obtineret per
cum non stetit, tune simoniacus iudicatur et hoc exemplo auctoris 2
huius criminis, scil. Simonis , qui non ob hoc damnatus est, quod per
pecuniam datam aliquod spirituale acceperit - non enim pecuniam
dedit, nec munus aliquod spirituale suscepit , sed propterea,
quia id per pecuniam habere studiose concupivit . Si obiicias de
eo, qui emit ingressum vel stipendium ecclesiae, quod non emat
aliquod spirituale, haec et his similia spiritualia non sunt, unde non
videtur talis iuxta hane distinctionem simoniam contrahere, ad hoc
respondendum est, quia, si non explicite et directo, mediate tamen
et emergenter huiusmodi emtor dicitur emere spiritualia, dum spiri-
tualibus adiunctum emit iuxta illud Paschalis papae : Quisquis horum
alterum vendit sine quo nec alterum provenit, neutrum invenditum
dereliquit, infra hac causa q. 3. c. Si quis obiecerit . Simonia
autem dicta est a quodam mago Samaritano, nomine Simone, quem Phi-

1) P. 1. st. vero dicimus, Tr. st. ideo dicimus. 2) P. 2. actoris.

Tr. auctoris nominis h. c. 3) P. 1. nec. pecun., P. 2. nec per pec.
4) P. 2. Tr. illud. 5) Tr. sequentia sic habet : „ quod n. emere videtur
al. sp . et ideo s. non contrahit, ad hoc respondeo, quia spirituale emit ,
et ideo crimine s. involvitur, quod plenius exequemur infra hac e. C. q.3. “
172 Summa Rufini.

lippus apostolus apud Samariam baptizavit [historia ex Act . Apost.

8, 5-21 . ]. Et notandum, quod, cum duo auctores huius criminis
fucrint, unus in v. t . Giezi, alter in n. t. utique Simon, iuxta
qualitatem factorum illi dumtaxat , qui spiritualia vendunt , di-
cendi essent Giezitici a Giezi, qui domum divini miraculi non
emit sed vendidit, et hi qui solummodo spiritualia emunt, appel-
landi sunt simoniaci a Simone, qui non vendere sed tantum emere
voluit munus vel donum¹ spiritualis gratiae . Sed sciendum, quod gra-
vius peccavit Simon , quam Giezi , quia iste in ecclesia, hic extra eccle-
siam, et ille aliud spiritus sancti externum donum vendidit, iste spiri-
tum sanctum emere cogitavit . et ideo haec haeresis aperte sequioris
auctoris usurpavit sibi nomen generalis significationis , ut quilibet,
sive emtor sive venditor, a Simone vocetur simoniacus, non a
Giezi gieziticus, nisi ille solum, qui vendidit . Vel si forte indifferenter
uterlibet aliquando gieziticus dicitur, raro tamen reperitur hoc uspiam .
Contrahitur autem simonia, ut ait b. Gregorius, tribus modis : a
pecunia, ab obsequio, et a lingua, ea pactione vel etiam ea inten-
tione impensis vel receptis, ut aliquod ecclesiasticum recipiatur . In-
tentione vero ideo dixerim, quia, quemadmodum pactio constituit
aliquem simoniacum apud ecclesiam, ita intentio apud deum ; et
quia in munere quidem pecuniae solet pactio intercedere, in obse-
quio autem vel lingua sola intentio consuevit facere simoniam,
denique non solum intentio dandi vel accipiendi aliquid, sed etiam
dati vel accepti valet ad aedificationem simoniae ; puta si, postquam
ordinem, quem prius pura intentione et nulla interveniente pactione
susceperam vel dederam, aliquid tribuam vel accipiam ea intentione,
quia ordinatus sum vel ordinavi : simoniacus ero exemplo Giezi,
qui solummodo post datam sanitatem Naamam Syro igne cupiditatis
5
exarsit et ab eo pecuniam accepit ; iuxta quod loquitur finis illius
cap . Eos qui per pec. , infra q . 1. Nunc qua poena simoniaci
condemnentur, subiiciendum est. Ut ergo hoc evidentius intimetur,
considerandum est, quod simonia aliquando est in promovendo et non
in promotione, aliquando in promotione et non in promovendo, ali-
quando in utroque . Cum autem est non in promovendo sed in
promotione, interdum ita est in promotione, quod etiam in promo-
vente, aliquotiens vero non ; simili modo cum est in utroque et

1) In P. 1. vel donum abest. 2) P. 2. addit graeco sermone.

3) P. 2. usurpatur. Tr. accipiatur. 4) Tr. solet. 5) P. 2. Tr. iuxta
quem modum.
 Causa I. Principium. 173

quidem s . in promovendo et non in promotione est, cum aliquis

dat vel dare conatur munus a manu, vel a lingua, vel ab obsequio ,
nec tamen sic promotionem consequitur. In promotione s . est et
non in promovendo, cum eo nesciente munus datur, ut promoveatur
et promovetur. In utroque est, quando vel ipso faciente vel conscio¹
datur pecunia vel2 promittitur, vel aliud munus, ut promoveatur, et
promovetur. In promotione autem et non in promovente 3 tunc est
s., quando pro ordinatione datur pecunia, puta uni ex consiliariis
episcopi, ipso nesciente . Tunc autem etiam in promovente simonia
notatur, quando et ipse accipit vel conscius est accepti muneris .
Cum itaque s. in promovendo est et non in promotione, deponi ex
rigore debet promovendus, et hoc ex illo cap. Qui studet in I. q.
huius C. 1 ; ex dispensatione tamen forte secus esset. Cum autem
simonia est in promotione et non in promovendo nec in promovente,
licet secundum rigorem canonum sit ille ordinatus deponendus,
tamen postquam illam promotionem promotus postposuerit, si neces-
sitas vel utilitas ecclesiae interpellaverint, eodem officio fungi poterit,
ut infra q. 5. c. ult. In quo casu etiam intelligimus principium illius
cap. Quicunque , infra e . q. Quando autem s. est in promotione
ita quod et in promovente, licet non sit in promovendo , credimus,
quia in odium illius qui ordinavit irrita omnino habetur eius pro-
motio , quod evidentissime apparet ex illo c. Si quis a sim. j .
hac C. q. 1. Si enim potest rata haberi eorum ordinatio, qui
non simoniace a simoniacis ordinati sunt, si tamen suos ordinatores
esse simoniacos nescierunt, ex obliquo datur intelligi, quia simoniace
a simoniacis ordinati sunt, licet suos ordinatores nescierunt esse si-
moniacos, non tamen rata habebitur eorum ordinatio . Denique si
s. sit in utroque, i. e . in promovendo et in promotione, sive sit in
promovente sive non , ab omni officio deponitur iuxta illud Si quis
episc . per pec. infra q . e . , et in multis aliis capitulis huiusmodi
poena constituitur. Sed tamen refert in hoc casu, qualis sit illa
promotio, utrum ad ecclesiam vel ecclesiae partem habendam, vel
ad ordinem vel ad alia officia obtinenda . Si enim tantum ad eccle-
siam habendam vel ecclesiae partem fuerint aliqui promoti, tunc,

1) Tr. consilio eius. 2) In Tr. vel et promovetur desunt.

3) P. 1. promovendo falso. 4) Tr. propter ordinem . 5) P. 2. irrita
sit o. e. p.; Tr. irrita eius sit ordinatio. 6 ) In Tr. loco : ex obl. . .
ordinatio est : „ paret quidem rata non habebitur eorum ordinatio, qui
scierunt, et etiam qui simoniace ordinati fuerint, licet nescii. “
174 Summa Rufini.

si in aliis ecclesiis canonice vivere voluerint, servatis propriis ordini-

bus in illis ecclesiis ministrare poterunt. Sed si ad alias ecclesias
transire non possunt, postquam illi ecclesiae, quam emerunt ¹, ab-
renuntiaverint, in illa ecclesia, quam emerunt, canonice vivere pos-
sunt contenti minoribus ordinibus, ita ut ad maiores non promo-
veantur, ut j . q . 5. c . 1. Si autem ad ordines vel officia obtinenda
si autem ad sacerdotium, non
promoti fuerint, omnino deponentur;
solum deponentur, sed etiam secundum Ambrosium in monasterio
retruduntur et secundum Gregorium usque ad mortem in aspera
poenitentia versabuntur, ut j . e . C. q . 1. c. Reperiuntur , Si quis
neque sanctis [c. 115 ].
3
Quaestio I. Huius C. prima q . est, an emere spiritualia sit
peccatum ? Sciendum est, quod quatuor modis spiritualia dicuntur,

1) Tr. male acceperunt. 2) Tr. vivere voluerint, sint contenti.

3 ) In Tr. principium ita : „Quatuor supra memoratis capitulis prosequen-
dum est, quod in hac causa primum locum inquisitionis occupat scil. an
emere " cet. P. 2. sequentem habet introductionem : „Primo videndum est,
quid sit simonia ? unde dicatur ? in quibus consistat ? qua poena feriendi
sint simoniaci ? quo remedio iuvandi ? quot modis contrahatur ? quot ge-
nera sint ? Sed antequam quid sit simonia intelligatur, videndum est,
quot modis simoniacus dicatur ? Dicitur autem tripliciter: pro culpa, pro
reatu, pro interventu culpac. Pro culpa data pecunia eo sciente ; pro
reatu quando studet dare ; pro interventu culpae quando datur eo igno-
rante. Est autem simonia emtio vel venditio rei spiritualis. Dicitur au-
tem a Simone mago. Consistit vero in spiritualibus . Spiritualia quadru-
pliter dicuntur ut virtutes, quia pro his habetur spiritus sanctus et mira-
cula, quibus haberi praesumuntur. Sunt etiam ordines, in quibus spiritus
sancti gratia operatur; sunt etiam quae debentur spiritualibus viris, ut
decimae et primitiae, quae sunt deputata divino cuitui. Feriuntur autem
simoniaci quadruplici poena : excommunicatione, scil. si contumax, et si
non fuerit contumax separatur ab ecclesia quousque abrenuntiet ; pro-
scriptione saepe servato ordine ; depositione et exilio , etiam si detrudatur
in monasterio. Relevantur quatuor modis : necessitate scil. urgente , utili-
tate scil. si utilis est persona, abrenuntiatione cum abrenuntiat, satisfactione.
Sed in relevatione distinguendum est quandoque in promovendo , quando-
que in promotione, quandoque in promovente cum in promovendo. Cun
in promovente nullomodo toleratur, cum in promotione scil. data pecunia
eo inscio post renuntiationem toleratur, cum in promovente si probaverit
se ignorare promoventem simoniacum toleratur. Contrahitur autem tribus
modis : lingua, manu, obsequio . Genera duo sunt : pactionis et remunera-
tionis . Huius causae prima q. est, a. e . s. s . p . Sciendum est hic, quia
quatuor modis spiritualia dicuntur, ut supra dictum est . Spiritualia quo-
que nominantur ea, in" [reliqua ut in P. 1. ] .
 Causa I. Qu. 1. 175

et primo ea dicuntur spiritualia, per quae spiritus s. habetur vel

haberi praesumitur, ut virtutes et signa miraculorum; secundo dicun-
tur, in quibus aliquae virtutes spirituales repraesentantur, ut sunt
ipsi ordines ordinumque officia, tertio appellantur spiritualia quae-
dam iura¹ , quae tantum spiritualibus personis, i . e . clericis appro-
priantur, ut ecclesiasticarum administrationum, praebendarum, pri-
mitiarum, decimationum et his similia ; quarto nominantur spiritualia
ea in quibus exercentur spiritualia sacramenta, ut ecclesia , vasa
mystica et cetera utensilia ecclesiae . Horum autem quaedam sunt
impretiabilia de iure et facto, quaedam impretiabilia de iure, sed
pretiabilia de facto, quaedam pretiabilia utroque modo . Prima spi-
ritualia de iure et de facto impretiabilia sunt, etenim per nullum
modum virtutes et miracula possunt emi vel vendi, quod notat Hier.
in illo c. Duces j . e . q. Secundo spiritualia impretiabilia sunt de
iure, sed pretiabilia de facto. De iure enim ordines vendi non pos-
sunt, actu tamen venduntur. Tertio et quarto modo spiritualia quae-
dam sunt pretiabilia de facto, sed impretiabilia de iure, ut ipsae
ecclesiae, iura decimationum, praebendarum, oblationum, administra-
tionum et similium. Quae quidem iure commutari cum ecclesiis
ipsis possunt, ut j . C. 12. q. 2. c. Precariae, et C. 16.
q. ult.
Nemini , sed pretiari non possunt, ut j . e. q. c. 3, et in 3. q.
per totum . Quaedam vero sunt pretiabilia utroque modo, ut vasa
mystica et cetera utensilia, quae utrolibet modo sunt pretiabilia, sed
distincte ; nam ipsa utensilia, ut sindones altaris, quia in aliam formam
transire nequeunt nonnisi infra ecclesiam vendi vel emi possunt,
unde nec in aliquem usum laicorum venire possunt, ut j . de cons .
D. 1. c. Ligna , Vestim., Ad nupt. [c . 38, 42, 43] . Vasa vero
mystica, quia possunt induere formam rudem, ideo conflata etiam
laicis vendi possunt, ut j . C. 12. q. 2. Aurum. Quia igitur hic
agitur maxime de his, quae secundo loco spiritualia dicuntur, quae
quamvis ex facto tamen ex iure pretiari non possunt, ideo nobis in
hanc partem est concedendum, scil. quod spiritualia emere sit pec-
catum , et hoc numerosis capitulis continue subiectis ostenditur. Quod
autem opponitur ex v. t. de Saule, qui venit cum munere ad Samue-
lem pro implorando oraculo prophetae et de uxore Ieroboam, quae
venit cum munere ad hominem dei, hoe dupliciter solvit Hier. di-
cens, quia prophetae illi non receperunt, vel si receperunt, non pro

1) P. 1. omittit quaedam iure. Deest apud Faventinum. 2) In

cod. Trec. additur : „si tamen pretio corporali emuntur. Nam, ut qui-
 176 Summa Rufini.

dono prophetiae, sed pro stipendio acceptum habuerunt. c. 1. Gratia

s. n. g. d. etc. Fuerunt qui dicerent, eos qui simoniace ultimam
manus impositionem acceperunt, cum consecratione etiam spiritualem
quandam gratiam accepisse, quam nos supra inter prima spiritualia
collocavimus, nescientes distinguere inter sacramentum ordinis et
effectum, vel virtutem ipsius sacramenti . Unde et dicebant, quia,
sicut illi , qui simoniace consecrati sunt spiritualem quandam gratiam
in ipsa unctione sunt adepti, ita et eis, quos ipsi ordinant spiritua-
lem gratiam donant, putantes, quod , sicut ordines pretiabiles sunt
de facto, sic et ordinum virtutes. Quod removet hic Leo papa di-
cens :quoniam qui simoniace, et scienter consecrati sunt, licet sa-
cramenta ordinum quae ab aliis habuerunt dare possunt, tamen vir-
tutum sacramenta, sicut a suis ordinatoribus non acceperunt, ita nec
illis quos ordinant dare possunt, sed loco illius virtutis spiritum
mendacii, quem assecuti sunt dare suis ordinatis possunt. Quod
autem virtutem sacramenti tales non suscepissent, haec est probatio,

quia impretiabilis est de facto, quod in principio capituli demonstrat

dicens : gratia s. n. g. etc. Vocat gratiam ipsum effectum vel vir-
tutem sacramenti, quam dicit gratis dari, non ut excludantur merita
spiritualia, sed ut excutiantur sordidorum munerum pretia. Ait ergo
gratia, i. e . interna virtus vel effectus, sacramenti ordinis. si non
gratis datur, i . e. si daretur vel acciperetur, sed pretio numerum
sordidorum . quod est impossibile, gratia non est, quasi hoc incon-

dam distinguunt, aliud pretium corporale , aliud spirituale. Spirituale

pretium est , quod pro spiritualibus licet dare, immo sine quo spi- ·
ritualia vel non dantur, ut virtutes, vel dari non debent, ut ordines et
ecclesiasticae dignitates ; corporale est, quod pro spiritualibus nec dare
licet nec accipere. Pretium spirituale est bonae vitae meritum, pretium
corporale est vel munus a manu, vel pecunia, vel ab obsequio, ut est
servitium assiduum , vel a lingua ut favor adulationis. Primum pretium
dari praecipitur, secundum prohibetur. Videtur tamen magister quibus-
dam rationibus velle probare, quod liceat ipsi emere exemplo videl. pro-
phetarum Samuelis, Achiae Silonitis, ad quorum alterum legitur venisse
Saul cum muneribus, ad alterum uxor Ieroboam. Huic obiectioni triplici
modo potest responderi : primo quia multa licebant in v. t., quae hodie
non licent, vetera quoque transierunt ; secundo respondemus cum Hier.,
quia non legimus eos accepisse, licet legamus alios obtulisse ; tertio simi-
liter cum eodem Hier. dicimus, quod etsi acceperint magis dicenda sunt
tabernaculi stipes quam prophetiae merces. " Hoc concordat cum eo, quod
habet partim Rolandus, ex toto Stephanus quamvis non eodem ordine
iisdemque verbis. Cf. Rolandum p. 13, Stephanum p . 122.
 Causa İ . Qu. 1 . 177

1
veniens sequeretur quod nec vere esset, nec vere spiritualis gratia
dici posset. simoniaci autem , quasi illa virtus per praemissum
inconveniens nullo modo vendi potest, sed ipse ordo de facto , unde
dicitur, sed cum venditur ipsa interior virtus abest, quae cum ordine
vendito esse non valet. Et hoc est : sim . autem, i . e. qui simoniace
et conscienter ordinantur, non gratis accipiunt ordines. Vel aliter,
ut gratia dicatur ipse ordo, qui gratis conferri debet. Erit ergo
dicere gratia, i. e. ordo gratis conferendus , si non gratis datur
vel accipitur, ibi scil . in illo ordine iam non est gratia, illa spiri-
tualis et interna, quia sicut praedictum est cum ordine pretiato esse
non potest. simoniaci non gratis accipiunt. Illud quod primo
dixi, gratiam, i . e . ordines, igitur gratiam, i . e . id quod secundo
posui, gratiam scil . spiritualem illam virtutem, sed spiritum utique
mendacii. Notandum, quod singuli daemones singulis vitiis praesi-
dent et ab eo cui quisque praeficitur appellationem secutus, ut spi-
ritus superbiae qui de superbia magis tentat, et spiritus luxuriae
qui ad luxuriam magis incitat, et sic de ceteris. Spiritus igitur
mendacii daemon ille dicitur, qui falsitatem dicere vel credere suadet.
Dum igitur simoniaci spiritualem virtutem in suis ordinibus conferri ,
quod falsum est, credunt, quasi spiritum mendacii accipiunt, quo
deteriores fiant . Vel mandacium large acceptum intelligitur quod-
libet mortale peccatum. Cum igitur tales ordinantur spiritum men-
dacii accipiunt, i . e. peccato peccatum adiungunt, operante maligno
spiritu. c. 3. altare. Continens pro contento ponit, i . e . oblationes
quae offeruntur altario et spir. s ., id est ordines 2 , in quibus ma-
xime gratia s. spiritus operatur. c . 4. Bened., i. e. sacramentum
illud ordinis, quod in se benedictum est, illi convertitur in male-
dictionem, i. e . valet ei ad damnationem, quia sancta obsunt malis.
c. 5. Quisquis per pecuniam etc. Usque adeo detestabilis est si-
moniae haeresis, ut non solum eius actores, sed etiam quicunque
contra eam extirpandam pro debito officii sui non pugnaverint dam-
nantur. Hoc est ergo quod hic dicitur : q. contra sim. et neophito-
rum haeresim . Neophiti, i . e . nuper ad clericatus venientes, cum
per industriam scientiae et meritum perfectioris vitae, quam nondum
habebant, s . ordines obtinere non possunt, per pecuniam quam ha-
bebant eosdem ordines impetrabant. c . 6. Quos const. etc. Non
ideo hoc dicit, ut ex obliquo detur intelligi, quod illi qui sunt digni
meritis , si sacram mercantur pretio dignitatem, non propterea tamen

1 ) P. 2. Tr. nasceretur. 2) P. 1. ordinationes.

v. Schulte , Summa Rufini. 12
178 Summa Rufini.

debeant arceri, sed quoniam illi frequenter hanc turpem faciunt

mercationem qui dignis meritis inarcescunt. c. 7. Reper. Duplex
poena est simoniae, una spiritualis per depositionem vel excommu-
nicationem, altera corporalis per poenitentiae satisfactionem. Quia
ergo de spirituali poena iam dixit, de corporali in hoc cap. adiicit
ostendens, eum qui pontificalem dignitatem emerit in monasterio
perenni sub poenitentia esse retrudendum¹ anathematis opprobrio
condemnatum . Nota simoniacum de iure excommunicatum esse.
Unde si constat aliquem simoniacum esse, licet nondum per sen-
tentiam sit notatus, tamen ab eius participatione sicut alicuius inter-
dicti abstinere debemus . alienum, de iure. illi vero etc. Non de
ordinatoribus hic dicit, sed de consiliariis archiepiscopi, qui eo
inscio ab ordinando pecuniam accipiunt. perpetuo anathemate. Ana-
thema enim hic improprie pro excommunicatione , i . e . a sacramentis
separatione accipitur, nisi forte contra contumaces et impoenitentes
hoc dictum esse intelligatur, qui soli anathemate sunt feriendi , de
quibus j . 3. q . 11 causae plenius dicemus, cum de excommuni-
catis tractabimus . c. 8. Si quis episc. etc. §. Hactenus de poena
simoniace ordinati aperuit, nune de poena ordinantium subiungit.
si quis episcopus, scil. gratiam internam sub pretio redegerit, i. e.
redigendam putaverit. Vel spiritus sancti gratiam, hoc est ordinem
quo sp . s. gratia repraesentatur, et frequenter confertur. promoverit
etiam defensorem etc. Expositionem horum verborum quaere j .
q. 3. c. Salvator. c. 11. Qui studet etc. Giezi gratiam sanita-
tis. Legitur [hist. Paucapaleac]. c. 12. sacerdos legitimus esse
non potest. Ad hunc modum reliqua similia intelligenda sunt etc.
in Christi corpore, i . e. in ecclesia . c . 14. lepra fuit, i. e. damna-
tio fuit. inexpiabilis est renditi culpa ministerii, i. e . inexecra-
bilis, est nota culpae venditi ministerii, hoc est simoniae, et si si-
moniacus 5 per poenitentiam deo possit reconciliari , tamen in ordine,
quem consentienter per pecuniam est adeptus, nullo modo potest
remanere. c. 17. Qui perfect. etc. Quoniam de ordinationibus
haereticorum hic incipit fieri mentio et de huiusmodi in sequenti
multa memorabuntur, ideo sciendum, quod haereticorum quidam in
ecclesia ordinati postmodum in haeresim labuntur, quidam solum-
modo apud haereticos ordinantur. Cum enim in haeresim labuntur

1) P. 1. retrahendum. 2) P. 2. Tr. exaudienda. 3) Sine

dubio Rufinus c. 16 et 15 non ut separata, sed unum cum 14 habet, cum
nullo modo ut separatum indicet. 4) P. 2. Tr. addunt vel cicatrix.
5) P. 1. simoniae.
 Causa I. Qu. 1 . 179

in ecclesia prius ordinati, aut iterato eosdem ordines ab haereticis

suscipiunt, aut non. Qui vero apud haereticos ordinantur, aut ab
illis ordinantur, qui ultimam manus impositionem in ecclesia susce-
perant, aut ab illis, qui apud haereticos ultima unctione promoti
fuerant. Qui ergo ordinati sunt in ecclesia catholica , si postea in
haeresim labuntur, et eis ab haereticis iidem ordines non repetun-
tur, cum ad ecclesiam reversi fuerint, ex dispensatione ecclesiae in
suis ordinibus recipientur, ita ut ulterius non promoveantur, ut j .
e. q. c . Si quis haer. [c . 42 ] , ex maiori autem misericordia etiam
ad ulteriores gradus poterunt sublimari ' , quod innui potest per illud
c. j . q . 7. Convenientibus [4] . Si autem apud haereticos or-
dinati sunt, cum ad ecclesiam redierint, nec etiam priores ordines
retinebunt , ut perpenditur evidenter ex fine illius c. Saluberr. j .
q . 7. [21 ] . Qui autem apud haereticos ordinati sunt, si ab illis
haereticis sunt ordinati, qui ultimam manus impositionem apud ec-
clesiam receperant, vere quidem sacramentum ordinis susceperunt,
sed executionem ordinis vel virtutem sacramenti non acceperunt,
quia neutrum in ordinatore erat, nam utrumque ordinatur perdiderat
cum ab ecclesia recesserat ; sacramentum vero ordinis, quod adhuc
retinuerat, ordinando dare non potuerat, ideoque, si huiusmodi ordi-
natus ad ecclesiam catholicam redierit et eius persona ecclesia in-
diguerit, non reiterabuntur in eo ordines, sed per benedictionem
sacerdotis et invocationem spiritus confirmabuntur, quod Augustinus
manifeste tradit in illo cap. Quod quidem j . e . q. [ 97 ] et Urba-
nus in illo c. Ab excom. ordin., j . C. 9. q. 1. [4]. Hoc idem
coniicitur ex eo, quod in 7.1 q. habetur c . Convenientibus . Et
hoc totum , quando in forma ecclesiae ordinati sunt tales. Si enim
praeter formam ecclesiae ordinarentur a quolibet, quilibet ordinare-
tur nihil nec etiam sacramentum acciperet exemplo baptismi , qui
citra formam ecclesiae traditus iterari debet, ut j . e . q . Si quis
confug. [52 ] . Si autem ab illis haereticis ordinati sunt, qui ulti-
mam manus impositionem in ecclesia non susceperant, cum ad ec-
clesiam reversi fuerint, si necessitas vel utilitas interpellaverit, ut
fungantur ordinibus, in ecclesia iterum ordinabuntur ex novo , quia
a suis ordinatoribus non solum executionem ordinis vel virtutem
sacramenti, sed etiam nec ipsum sacramentum receperunt, ut hoc
3
est j . q. ult. c. Daibėrtum [q . 7. c . 24] . In hoc³ itaque capitulo de

1) Tr. promoveri. 2) Tr. qui cum • • trad. fuerit. it. debebit.

3) scil. cap. 17. q. 1 .
180 Summa Rufini.

utrisque ordinatis et ordinationibus Innocentius meminit, et primo

de eis, qui ordinati sunt ab illis , qui ultimam manus impositionem
in ecclesia receperant dicens : Qui perdiderunt, scil . cum recesse-
runt ab ecclesia, perfect. spir. , i . e . perfectam gratiam spiritus
sancti, quam acceperant, cum ipsi in ecclesia episcopi facti sunt,
non possunt dare eius plenitudinem , i. e . illius sacramenti virtutes ,
licet ipsum sacramentum¹ . qui honor . etc. Hic agitur de illis or-
dinatoribus, qui ultimam manus impositionem apud haereticos obti-
nuerunt. honor. , i . e . episcopalem dignitatem in ecclesia catholica
nunquam habuit. honorem , i . e . sacramentum honoris, scil. ordinem
aliquem. nec dare potuit etiam sacramentaliter, nec ille, qui ordi-
natus est ab eo, aliquid etiam sacramenti accepit, quia nihil, i , e .
nulla potentia , illud sacramentum dandi erat in dante. Vel aliter,
ut de eis tantum ordinatoribus agat, qui ultimam manus impositionem
in ecclesia habuerunt. qui hon . non habuit, scil . virtutem vel exe-
cutionem illius honorabilis sacramenti , scil . episcopalis dignitatis,
non habuerit dico tune, cum alium haereticum ordinabat . honor.,
i . e. virtutem vel executionem, nec ille aliquid sacramentalis vir-
tutis accepit, quia nihil, i. e. nulla virtus vel executio, erat in dante
illud ordinis sacramentum, sed damnat. etc., i . e . sacramentum or-
dinis, quod tune damnabiliter habebat, damnabiliter dabat . c. 18.
Ventum est etc. Et in hoc cap. similiter de ordinatis ab illis
haereticis, qui ultimam manus impositionem in ecclesia receperunt.
V. e. inquit ad tertiam quaestionem . Macedones episcopi , quibus hic
Innocentius scribit, inter alias tres sibi per epistolam ei missam fe-
cerant quaestiones. Prima erat, utrum quis viduam ducens possit
promoveri, vel factus clericus pro hoc debeat degradari ? cuius de-
terminationem posuit s . D. 34. c . Si quis viduam. Secunda erat,
utrum dicendus esset bigamus, qui ante baptismum unam et post
baptismum alteram habuit ? cuius determinationem supra ponit D. 26 .
c . Deinde . Tertia quaestio erat , an iure remanerent clerici ab
haereticis ordinati ? quam in isto c . explicat. Probat ergo primum,
quod illi qui ordinati sunt ab haereticis non debent in ordinibus illis
remanere, per hanc similitudinem : cui magnum vulnus infigitur sanari
utique potest, sed sine cicatrice vulneris sanatura evenire non po-
test ; ille autem qui ab haeretico consecratur per illam manus im-
positionem vulnus incipit in capite habere, sanari utique per poeni-
tentiam vulnus illud, i. e . vitium et peccatum potest, sed cicatrix ,

1) In P. 2. lic. i . s. abest. P. 1. loco ipsum huius.

 Causa I. Qu. 1 . 181

i . c. quaedam nota et minor integritas, qua impediatur ordine fungi,

remaneat oportet. vulneratum illum per illam nanum ibi habere
caput, i. e. illam capitalem et sacramentalem dignitatem cum vul-
nere, i. e . damnationis vitio, susceptum teneat. medicina poeniten-
tiae. sine cicatrice, i . e . nota minoris integritatis, atque ubi poeni-
tentiae, scil . publicae. illic ordinationis honorem locum habere
non posse subaudi : dicimus vel decernimus. Infra C. 23. q. 4. c.
Ipsa, continetur quoddam contrarium. Ibi namque dicitur, quod
illis, qui de haeresi ad ecclesium redeunt, honor clericatus aut epi-
scopatus non aufertur ; sed ibi de ordinatis in ecclesia catholica et
postea in haeresim labentibus , hic de eis, quibus haeretici manus
imposuerunt. Sed e contra opponebatur Innocentio in hunc modum :
ille haereticus , qui ordinavit istum, nihil habebat, quod illi daret,
ergo cum iste ab eodem ordinatus est, nihil ab eo accepit, nihil
est ergo, quod impediat, quominus in ecclesia catholica ordinari
possit. Primam et secundam propositionem ex parte concedit et
ex parte negat, ultimam penitus destruit. Dicit enim : quia nihil
habuit quoad effectum virtutis qui ordinavit, et ideo ordinatus ab
eo nihil accepit quoad effectum unctionis. Sed quid ille habuit ?
damnationem : hanc utique ordinatus accepit, et ideo in ecclesia ca-
tholica promoveri non poterit. Et sciendum est, hoc dici genera-
liter ex rigore, nam specialiter ex dispensatione secus invenitur, ut j .
q. 7. c. Convenientibus. et verum est certe, quia quod non
habuit, scil. effectum unctionis. Damnationem etc. , i . e . sacramen-
tum quod damnabiliter habuit damnabiliter dedit. Sed dicitur ; ad-
hue amplius opponebatur Innocentio : non est verum, dicebant qui-
dam, quod damnationis vitium hune impediat, quominus valeat in
ecclesia ordinari, quoniam benedictio illa pontificalis , qua reconcilia-
tus est, cum ad ecclesiam rediit, omne vitium penitus abstrusit .
Quod removet ibi : ergo si ita est, quod inde illic baptizati sunt,
quasi non solum illi qui ab haereticis sunt ordinati, non possunt in
ecclesia habere ordinem, sed etiam illi, qui apud eos sunt baptizati
tantum et non ordinati. Hoc autem de adultis et discretis intelli-
gendum est, infantes enim, qui apud haereticos baptizati sunt, cum
ad ecclesiam fuerint reversi, ad s. ordines non impediuntur promo-
veri, ut j . q. 4. c. Placuit. c . 21. Eos qui per pecuniam etc.,
usque ricesimus nonus canon s. apostolorum, qui sic se habet :

1) P. 1. ut minus. 2) P. 2. „ ergo s. i. e . illi quod tantum bapt.

quasi non solum illis qui ab haer. ordinati sunt, non possunt “ cet.
182 Summa Rufini.

„ Si quis ep. • · abscidatur sicut Simon magus a Petro . " et actus

eorundem , ubi de Simone mago agitur, et tertius liber regnorum , ubi
dicitur de Jeroboam, quod , quicunque volebat implebat manum suam
et fiebat sacerdos excelsorum , et propter hanc causam peccavit do-
mus Ieroboam et est eversa et delata de superficie terrae ; et quar-
tus liber, ubi agitur de Giezi. alienum , de iure, a sacerdotio ,
qui aliquando dederit vel acceperit ex pacto vel intentione interce-
dente, ut haberet vel daret sacerdotium . c. 23. Duces ing. etc.
non moveat . Illam tangit historiam¹ , quae de Saule legitur, quod
cum quaereret asinas patris sui . . . invenerat asinas. Hoc ipsum
sonat etc. Tang. hist. qua legitur , quod aegrotavit Abia filius pri-
mogenitus Ieroboam, dixitque I. uxori suae : surge . . . mor . filius
tuus puer. c. 29. Sicut eunuchus etc. Historia, unde hoc sumptum
est in Genesi , satis nota est ; qui eunuchus dicitur non quod castra-
tus sit, sed quia fidelis 2. Sed quaeri solet, quare eunuchus dicatur,
cum legatur ibidem, quia dedit Pharao Ioseph uxorum Aseneth filiam
Putifares , sacerdotis Heliopolis . Sed sciendum, quoniam apud grae-
cos, cum eunuchizati , i . e . castrati , in penetralia et secretiora regum
primum admitterentur pro eo, quod tales ceteris fideliores et minus
suspecti esse poterant, inolevit postea usus, ut omnes fidentiores et
secretarii regum eunuchi vocarentur , unde Putifar eunuchus Phara-
onis dictus est, non quod castratus fuerit , sed quoniam eius primus
consessor et secretarius extitit ; et hoc quidem probabilius dicitur ,
Augustinus tamen super Genesim aliter sonat³ . Sic quoque i. s.
etc. Ignis sacrificii dicebatur ,
quod semel caelitus missus semper
postea nutritus est ad consumenda sacrificia, nee licebat alium ignem
sacrificiis apponi . Unde Nadab et Abiu filii Aaron , cum imposuissent
ignem alienum , continuo igne coelesti devorati sunt. De hoc igne
sacrificii habetur in II. libro Machab., quod, dum filii Israel in Per-
sidem . . . extinctus est. c. 30. Si iust. f. etc. Quoniam de sa-
cramentis haereticorum hic multa perturbate dicuntur, sciendum est,
quod in sacramentis ecclesiasticis duo attenduntur , scil . veritas sacra-
menti et virtus sacramentalis . Horum sacramentorum quaedam sunt
dignitatis tantum ut ordines, q . necessitatis ut baptismus , q. digni-
tatis et necessatis ut eucharistia . Haec autem sacramenta aliquando
in forma ecclesiastica celebrantur, aliquando praeter formam eccle-

1 ) Hanc et sequentem historiam Paucapalea solummodo praestringit.

2 ) In Tr. deest quia fidelis. 3 ) Tr. solvit In P. 2. Sed quaeri . . .
sonat deest. 4) Tr. recte sacramentis, Par. sacrificiis.
 Causa I. Qu. 1 . 183

siae traduntur. Item refert, utrum ab haereticis, an a catholicis

celebrentur ; item cum a catholicis, utrum a bonis an a malis . Simi-
liter qui haec sacramenta ab haereticis vel a catholicis celebrata
suscipiunt, aliquando digni, aliquando indigni reperiuntur. Sacra-
menta ergo quaelibet cuilibet a quolibet praeter formam ecclesiae
ministrata carent tam veritate sacramenti, quam gratia sacramentali,
et ideo debent reiterari, unde est intelligendum istud c . Si quis
confugerit j . e . q . [52 ] ; si autem in forma ecclesiae mysterium
celebratur, sitque sacramentum necessitatis tantum, hoc est baptis-
mus, exorcismus, catechismus, a quolibet sacerdote sive haeretico
sive catholico ministratum cuilibet sive digno sive indigno habet.
veritatem sacramenti, et ideo non est iterandum; sed si ab haeretico.
ministretur, conscio eo qui suscipit quod ipse sit haereticus, caret
gratia sacramenti, nisi mortis urgente periculo suscipiatur, ut j .
C. 23. q. 1. c . Si quem [ 40] . Baptismus enim etiam a pagano
in forma ecclesiae traditus necessitate instante non solum veritatem
sacramenti, sed etiam virtutem habet ; praeter necessitatem a quo-
libet traditus cuilibet verus est in sacramento, et ideo nunquam re-
iterandus, ut j . de cons. D. 4. c. Romanus [23] . Sacramenta vero
dignitatis tantum , ut ordines, si ab haereticis dentur, tenenda est
illa distinctio, quam supra praemisimus illo c. Qui perfect. Si
autem traduntur ab episcopis catholicis, scil . non praecisis, si digni
sunt qui suscipiunt, utrumque consequuntur, sacramentum videl.
et rem sacramenti, indigni autem non rem , sed sacramentum
tantum . Indigni autem hic intelliguntur qui secundum canones ab
ordinibus repelluntur. Sed dicitur : si illi qui indigni ordinantur
non nisi sacramentum ordinis accipiunt, quid igitur cum ab ordine
postmodum deponuntur amittunt ? quippe sacramentum illud amittere
non possunt, alioquin si ex dispensatione iterum in suo ordine reci-
pientur, reiterabuntur , quod sentire dementis est ? Ad quod dicimus,
quia, cum tales deponuntur, non quidem absolute sacramentum amit-
tunt sed quoad potestatem utendi illo sacramento ; de cetero
enim eo uti non poterunt. In officio namque puta sacerdotali duo
sunt, usus et potestas ; item potestas triplex est : aptitudinis ,
habilitatis, regularitatis . Vel potestas alia sacramentalis , se-
cunda dignitatis, tertia regularis . Potestas aptitudinis est, qua sa-

1) Tr. reordinabuntur. 2) P. 2. Tr. una apt. alia hab, alia

reg. In utroque vel pot. . . . regularis deest.
184 Summa Rufini.

cerdos ex sacramento ordinis, quem accepit, habet aptitudinem can-

tandi missas ; potestas habilitatis est, qua ex dignitate officii quam
adhuc habet habilis est ad celebrandam missam ; potestas regulari-
tatis est, qua ex vitae merito, ex integritate personae, ex sufficiente
eruditione dignus est missam canere. Sacerdos itaque aliquando
in crimen labitur, sed tamen ab officio non suspenditur, aliquando
labitur et suspenditur, aliquando labitur et non tantum suspenditur,
sed etiam deponitur. Quando labitur et non suspenditur, non qui-
dem amittit usum officii, sed illa tertia potestas abiudicatur¹ ei,
non enim potest cantare missam ex merito vitae ; cum vero labitur
et suspenditur, usum quidem officii perdit, sed habilitatis potestatem
non amittit, de levi enim , scil . simplici , iussione episcopi usum officii
recuperare potest qui non perdidit dignitatem. Si vero labitur et
suspenditur et deponitur, usum utique officii cum potestate habili-
tatis et regularitatis amittit, sed potestate aptitudinis catenus
nunquam carere potest, quatenus illud sacramentum ei
dum vivit deesse non potest. Et hoc quidem utiliter interie-
cimus ad satisfaciendum quaestioni quorundam a nobis fre-
quenter suscitantium : quid plus sacerdos depositus, quam sus-
pensus amitteret deiectus, vel reciperet restitutus? Nunc ad incep-
tum redeamus. Si ergo sacramenta necessitatis et dignitatis ab
haereticis celebrata sint, i. e. eucharistia et confirmatio , confirmatio
quidem caret effectu, sed forte non caret veritate sacramenti, eucha-
ristiae autem sacramentum nec etiam veritatem essentiae apud haere-
ticos habet. Nam cum hoc sit sacramentum specialiter unitatis ,
apud catholicae unitatis hostes confici non valet, unde j . e. q . c .
Si quis inq. [ 70] , Extra ecel. [ 71 ], et C. 24. q . 1. c . Schisma
[34] , et j . de cons . D. 2. c . Utrum , Quid sit sanguis . Et ideo
nec etiam necessitate urgente aliquis de manu haereticorum con-
scienter debet communionem suscipere, ut j . C. 24. q . 1. c. Si
quis dederit , cap. Hermeneg. [41. 42 ] . Denique ista sacramenta
necessitatis et dignitatis a catholicis celebrata, si a dignis digne
accipiantur, sive sint boni sive mali sacerdotes, vera sunt sacramenta
et virtutis efficacia quantum ad recipientes, nec magis nec minus
efficiunt per bonum quam per malum sacerdotem, ut j . q. e . Int.
cath. [72 ] et reliqua cap. subinde 2 contexta. Tune autem quantum
ad ipsos malos dicuntur inania et carere effectu, unde intelligitur
illud Hier. Sacerd . q . euch. etc. j . e . q. [ 90 ] et cetera cap .

1) P. 1. abdicatur. Tr. aufertur et abiudicatur. 2) P. 2. ibidem .

 Causa I. Qu. 1. 185

ibidem contexta. Quando autem boni sunt qui ministrant, mali

quibus ministratur, et tunc quidem vera sunt sacramenta et efficacia
quoad administrantes, sed sine effectu quoad suscipientes ; cum vero
utrique digni sunt, tune in utrisque sunt vera efficacia sacramenta.
Itaque quod in hoc c. August. de sacramentis per malos ministros
datis dicitur, aut de quibuslibet sacramentis et malis catholicis in-
telligitur, aut de sacramentis necessitatis tantum et haereticis ; reli-
qua quatuor continue subiecta cap. de haereticis et sacramentis in-
telligenda sunt, illud autem cap. quod postea sequitur, scil . Neque
in homine [95] et item Nonne [ 37 ] , promiscue de haereticis et
catholicis intelliguntur, illud autem Multae operationes de haere-
ticis, illud vero Remissionem dicit de haereticis et catholicis .
c. 32. intus et foris. Notandum, quod tribus modis aliqui dicuntur
esse in ecclesia : propter caritatis unionem, ut omnes boni et soli ;
propter sacramentorum participationem, quomodo sunt in ecclesia
multi et mali, et propter fidelium catholicorum communionem, quo-
modo in ecclesia omnes catholici et non per anathema praecisi .
Inde tribus modis dicuntur aliqui esse extra ecclesiam, quia non
habent vinculum caritatis, quomodo extra ecclesiam sunt omnes mali
et soli ; et qui a sacramentis eccl . sunt sequestrati, quomodo nuper
publice poenitentes et anathematizati ; et quia cum fidelibus ecclesiae
participare non debent, ut iidem anathematizati et omnes haeretici ,
catechumeni, iudaei et pagani. 39. Remiss. pecc. a. n. d. Scien-
dum, quia tribus modis ipsa culpa peccati remitti dicitur : per au-
ctoritatem, per ministerium, per administrantis meritum . Per auct.
solus spiritus s . remittit peccatum , ut j . e. q. c. Ut evidenter ; per
ministerium ut boni et mali sacerdotes infra ecclesiam, quia id mini-
sterium exhibent in quo remittitur peccatum, ut baptismum, et quia
cum fidelibus ecclesiae participare non debent, ut iidem anathema-
tizati , unde est illud c. Sicut urgeri [47] j . e. q.; per mini-
strationis meritum, ut solummodo boni sacerdotes, in quo casu in-
telligendum est istud c. et iterum illud, quod est j . de cons. D. 4 .
c. Quomodo . per columbae, i . e . ecclesiae gemitus, de qua 6
dicitur : Una est columba mea etc. foris quidem nec ligari. Videtur

1) Patet, cum post 90 quatuor indicet, hoc cap. esse separatum apud
Rufinum. 2) In P. 1. omittitur. In P. 2. excisa sunt aliquot verba.
3) et quia eum anath. desunt in P. 2. Tr. 4) P. 1. addit : ut evi-
denter, per ministerium. 5) P. 1. loco : in quo casu, quomodo.
6) Tr. addit in canticis.
186 Summa Rufini.

hoc esse contrarium ei quod est j . C. 24. q . 1. c. Quisquis [ c . 38. ] . Sed

hoc ibidem magister solvit § . Sed istud . c . 40. Si q. a. ps. Quos hic
vocat pseudoepiscopos quaere supra, unde hoc sumptum est, D. 62 .
c . 1. Sed quaeritur, cur hic dicatur, quod a talibus facta ordinatio ita
deinde habeatur rata¹ ; si ipsi ordinati perseverent in illis ecclesiis ,
in quibus ordinati sunt, cum alibi habeatur, quod, si aliqui ecclesias
emerint, si in aliis ecclesiis vivere voluerint et potuerint, serventur
3
eis etiam maiores ordines ; si vero in illis ecclesiis voluerint perse-
4
verare, minoribus ordinibus tantum sint contenti, ut j . q. 5. c. 1 .
Sed hic ideo ordinis administratio prohibetur in ecclesiis aliis , ne a
talibus ordinati in aliis ecclesiis administrantes gravius scandalum
facerent; ibi vero in illis ecclesiis minus rata habetur ordinis ad-
ministratio in odium simoniae, quia ipsas ecclesias ubi administrare
volunt per pecunias obtinuerunt. c. 42. in quo invenitur ordine per-
maneat, nisi iterata unctione fuerit maculatus , tunc enim etiam ab
eo in quo invenitur ordine cessabit, ut j . q. ult . c . Saluberr . [ c.
21. q . 7. ] ; ex maiori autem dispensatione ad ulteriorem gradum
poterit promoveri , ut j . q. 7. c . Convenient. c. 46. Dedit Io-
hannes et baptizatus est post Ioh., i . e . iterum baptizati sunt qui
a Iohanne fuerant baptizati, sed distincto modo. Nam, sicut ait
Hier. super Ioh ., illi qui baptizati baptismo Iohannis sunt, qui per
spiritum non credebant, iterum baptizati sunt baptismo Christi , illi
vero qui spiritum non posuerunt in baptismo Iohannis, et patrem
et filium et s. s. credebant, baptizati baptismo Iohannis non rebapti-
zati fuerunt, sed impositione manuum ab apostolis super eos facta
spiritum s. receperunt. c. 52. deponi eos, non ab eo ordine quem
habuerint, sed quem apud haereticos habuisse videbantur. c. 59.
Si quis sed rom. pont. , quasi quidam ita perverse sentiunt. sed rom.
pont. etc. et post licet paganus sit qui baptizat. Contra invenitur j.
de cons . D. 4. c. Quos a pag. Ibi enim dicitur, ut illi quia pa-
ganis fuerunt baptizati iterum baptizarentur ; sed illi praeter formam
ecclesiae fuerant baptizati, hic autem de co baptismo agitur, qui
in forma ecclesiae traditur. c. 62. foetorem eorum, i. e. sordida
eorum sacrificia. et claudit nares suas, hoc est ita aspernatur ea,
sieut si quis nares clauserit ab eo quod odorari nollet . c. 65. huic

1) P. 2. non demum hab. r. P. 1. quod a tal. demum habetur rata

ord. . . 2) P. 1. non vol. 3) P. 1. potuerint. 4) P. 1. officis.
P. 2. officiis vel ordinibus. 5) Tr. ideo scil. quia. 6) P. 2. hic se-
quentem expositionem addit : „Quod dicit humano more loquens non quod
 Causa I. Qu. 1 . 187

operi non tam praemium quam poena debetur. Augustinus dicit

contra asserens , quod, si quis non habens caritatem patitur marty-
rium , etsi non prosit ei ad regnum obtinendum, prodest tamen ad

deus sancta sua improbet sed in eorum propitiationem non recipiat. Plu-
ribus auctoritatibus videntur sancti astruere, extra ecclesiam ab haereticis
et schismaticis corpus Christi confici non posse, cum nec Christus nec S. s. scil.
per quem omnia sacrificantur sit apud eos, et ideo offerunt sacrificia sacrilega,
inania et falsa. Ad hoc etiam accedit, quod cetera sacramenta forma sunt tan-
tum et figura suorum effectuum, non ipsa veritas, possuntque apud haereticos
vera quidem dici quantum ad formam et inania et falsa quantum ad effectus
gratiam, quam apud eos non conferunt. Sed sacramentum corporis Christi
cum nullatenus sit sine corpore Christi, si verum est apud haereticos nul-
latenus est inane et falsum apud eos . Et quia ubicunque est sacra-
mentum corporis Christi ibi et Christus qui non est inanis et falsus, sed
semper verus ; si ergo sacramentum eorum est sacrilegum cum Christus
sit sacrificium : ergo Christus est sacrilegus. Si non est acceptum deo :
ergo filius, in quo pater sibi complacuit, patri non est acceptus. Si non
est accipiendum et assumendum ab hominibus : ergo ille qui adorandus
est ab angelis est ab hominibus reprobandus et respuendus. Quod de
Christo, qui agnus immaculatus est, sentire est nefarium, ut alieno scelere
aliquatenus eum credamus contaminandum, qui omnia peccata mundi so-
lus pertulit et abstulit. Quamvis ergo omnia sacramenta Christi dicantur
et ecclesiae, non tamen ita ut in eis ecclesia Christo quasi par conferatur,
sed ut particeps Christi gratiae astruatur, ut et solius Christi sint quan-
tum ad potestatem qua fiunt, et ecclesiae quantum ad utilitatem qua con-
feruntur, ut in eis et ille suam exhibeat gratiam et illa suam suppleat in-
digentiam. Sciens enim Christus hominem vel peccata impedire vel me-
rita non sufficere ad vitam, sacramentorum suorum adhibuit gratiam, ut
ecclesia quod minus habet in meritis divinis credens suppleri sacramen-
tis, quanto in sua imperfectione deo esset humilior tanto in superabun-
dantia beneficiorum eius fieret perfectior. Quod ergo Christi gratia suis
reservavit privilegiis nihil debere voluit ministrorum meritis vel officiis ,
sed quod suum est ita sibi fecit libere liberum ut nec eorum dignitate
sit melius nec indignitate deterius, vel boni divino operi superaddidisse
videantur tanquam deo meliores vel mali minuere tanquam contra deum
fortiores vel tanquam [lacuna] ipse deus suum omnino deputare quod
omnino divinum est. Ne ergo sacramenta ecclesiae bonorum vel malorum
hominum sed solius dei esse astruantur apud omnes indifferenter quan-
tum ad se vera et sancta esse creduntur ut cum apud omnes ab eodem
eadem semper sint, sicut deus incommutabilis se ipso nunquam peior vel
melior est, ita et sua sacramenta incommutabilia apud omnes eadem nun-
quam se ipsis sint peiora vel meliora. Quomodo enim posset maculare
malus quod non potest consecrare , vel meliorare bonus quod solus efficit
Christus et nullus alius ? Si enim alius efficeret ad Christum non attineret.
Sed quid bonum sine summo bono esse posset ? Haec igitur et si qua
188 Summa Rufini.

minus supplicium subeundum : j . de poen . D. 3. § . Potest et ref.

[diet. ad c . 48 ] ¹ . Sed ibi Aug. de eis, qui bono zelo etsi non se-
cundum conscientiam subierunt martyrium, hic autem de illis loqui-
tur, qui arroganter hoc faciunt . Quod evidentur notari potest ex
eo, quod hic dicitur, ut nostras velimus reliquias honorari etc.
c. 68. nisi in proprietate etc., i. e. ea fide media, qua credimus , Chri-
stum nos patri reconciliasse nascendo , moriendo, resurgendo in sua
propria et verum humana natura . c. 69. Manif. p. crud. et ins.
ves. i. Al. sede etc., quia ibi eo tempore infinita homicidia et par-
ricidia fiebant et Arius presbyter totam Alexandriam sua haeresi
infecerat ita, ut sacramenta ecclesiastica a praelatis indigne mini-
strarentur propter haereses et a laicis indigne susciperentur propter
homicidiorum crudelitates. c. 70. declaratur hoc in libro regnorum.
Tangit [hist . Paucapaleae] . cultum , i . e. formam sacramenti ,
catholicae ecclesiae. Unde paret, quoniam de illis sacramentis loqui-
tur, quae haeretici in forma ecclesiae celebrant, quae tamen dicun-
tur false sacrilega inania quantum ad effectum, quia et ministrantibus et
suscipientibus videntur aliquam gratiam conferre, sed non conferunt, po-
tius utrosque sacrilegos statuunt. (§ . 2. ) Separ. a tol . Illam tangit [ hist.
Paucapaleae]. c . 74. Manus impositio non sicut baptismus repeti non
potest, quasi dicat baptismus repeti non potest, sed ipsa potest repeti.
Sed idem Aug. contra j . e . q. c. Quod quidam [ 97 ] . Ibi namque
dicitur, quod illis, qui revertebantur ab haeresi, non debet iterum
manus imponi, ne non homini sed ipso sacramento fiat inuria. Sed
sciendum, quod manus impositio pluribus modis dicitur. Dicitur
enim ipsa consecratio, unde apostolus ad Tim.: „ Nemini cito ma-
num imposueris," i. e. nullum cito consecraveris. Dicitur etiam in
fronte baptizatorum facta chrismatio ; est et cuiuslibet ordinis eccle-
siastici traditio . Et est m. i. daemonum obsidentium inergumenos
extenta manu , ut exeant, instans adiuratio . Dicitur quoque m. i .
sola extensio super poenitentem cum invocatione spiritus paracliti,
qualiter Christus et apostoli leguntur manus imposuisse credentibus.
Prima et secunda conveniunt tantum episcopis, et utraque est sacra-

alia a sanctis contra sacramenta haereticorum detestabiliter dicta repe-

riuntur, non ita exponenda sunt, ut veritatem vel sanctitatem sacramen-
torum cum omnia omnino Christi sint improbent, sed in malitiam et dam-
nationem illorum qui illicite usurpant redundant. “
1 ) Patet, Rufinum c . 49 dist. 3. de poen. cap. separatum non habere .
2) Tr. omittit dicitur etiam . . . est et.
 Causa I. Qu. 1 . 189

mentum. Quod prima sit sacramentum paret, de secunda habetur

infra de cons. D. 5. Manus quoque [4 ] . Impositio tertia nihilo-
minus est sacramentum, et fit non tantum ab episcopis, sed etiam a
chorepiscopis et usque ad subdiaconatum et abbatibus quibusdam
usque ad lectorem, ut s. D. 69. c . Quoniam videmus . Quarta congruit
exorcistis, ut j . de cons. D. 4. c. penult. , et non est sacramentum .
Quinta, si sit publica , est sacramentum et convenit tantum
episcopis, ut j . C. 26. q . 6. c . 1 , si vero sit privata , non est
sacramentum et convenit etiam presbyteris, ut in eadem q. inve-
nitur. Prima ergo et secunda et tertia, quia sunt sacramenta,
non reiterantur , quarta repetitur, quinta , si sit publica , non
reiteratur quia est sacramentum , si fuerit privata reiterari
potest. De prima infra Aug. agit, de IV et privata hic agitur.
c. 75. Sicut Ch . etc. Dicebat Luciferianus, quod malus sacerdos,
licet catholicus sit, baptizare utique potest, sed sacrificare non potest.
Hier. autem e contra sentit dicens, quia, sicut potest baptizare, sic
potest et corpus Christi conficere, et hoc quidem, quamdiu ab eccle-
sia non deponitur; si autem degradatus fuerit, non sacrificabit, tamen
baptizare poterit, ut s . D. 50. Qui sub gradu. quem non putas
esse sacerdotem etc., posse sacrum conficere. neque enim potest
fieri, ut sacerdos catholicus licet in aliis nondum depositus, qui in
baptismo sanctus est sit ad altare peccator, i. e. qua ratione cuius
ministerio sanctificatur aqua baptismi, ea ratione nullo eius crimine
impediente per ipsius ministerium conficitur corpus Christi . c . 79.
Proph. Saul [historia Paucapaleae] . c . 83. Cum script. t . q. ad
p. Ier. In tertio libro reg. legitur, ut supradictum est, quod Ier.
fecit altare in Bethel et immolabat diis. Sed quod vel preces ob-
tulerit, vel ad preces eius ignis de coelo descenderet, hoe nusquam
scriptura testatur. Unde in hoc loco quidam pro Ieroboam legunt
Ieroboal, qui fuit Gedeon ; sic enim vocatus est, postquam destru-
xit aram Baal. Ad huius, inquiunt, preces, sicut in libro Iudicum
legitur, ignis descendit de coelo, quando apparuit ei angelus sub
quercu quae erat in Effra. Tunc enim Gedeon . . . ex oculis eius
[Iud. 6 , 11-21 . ] . Sed quod isti dicunt, dupliciter infirmatur, et
primo, quia nunquam ibi legitur, quod Gedeon pro sacrificio ora-
verit, ad cuius preces ignis ille advenerit ; secundo quia , cum Gedeon
tunc bonus, et laudandus fuerit, non esset apta huiusmodi compara-
tio , exemplum scil. ut Ieroboal, quia malus pro malis ministris, He-
lias, quoniam bonus pro bonis ministris poneretur. Hoc itaque inde
dicendum relinquitur, quod in litera esse debeat Ieroboam, ad cuius
190 Summa Rufini.

preces ignis descendit de coelo, quod non habetur in nostra

interpretatione, sed LXX . , quorum editionem Augustinus exe-
quitur. Et rursus prec. El. etc. Legitur in III 1. reg. [ hist. Pau-
capaleae]. c . 87. Dom. declar. etc. v. si ergo ap. Tangit illud
apostoli in epistola ad Titum loquentis de Cretensibus, quibus Titus
archiepiscopus praesidebat : Bene, inquit, prophetavit de eis ... hoc
testimonium verum est [ Tit. 1 , 13] . Mementote usque et honor . vi-
rum, tune quando datus est Saul in manus eius in spelunca . . . et
culicem unum. Vindicavit occisum . Legitur in principio 1. Reg . ,
quod devicto populo Israel a Philisteis et mortuo Saule venit qui-
dam [ hist. Paucapaleae] . pannic. ex v . eius. Hist . hanc quaere
j . C. 2. q. 7. De his. (§ . 7. ) Nos dicimus etc. Cap. istud plura
videtur contraria pati. Loquitur enim de quibusdam haereticis, qui
cuiusdam Optati haeresi se miscuerant, et dicit, quia, quamdiu
illis displicebant facta illius Optati, non eis oberat, immo proderat,
si de manibus eius sacerdotium sumebant ; et ad hoc probandum
praemittit tale cuique fieri sacrificium , qualis accedit ut offerat,
et qualis accedit ut sumat. Ex his ergo verbis colligitur, quod
haeretici possunt conficere sacrificium Christi , et non solum hoc , sed
etiam, quod non peccat qui2 scienter quoque de manu haeretici
suscipiat eucharistiam , dummodo eius opiniones vel facta mala
non imitetur. Sed hoc est contra ea, quae superius dicta sunt e.
q . c . Si iustus f. Sed forte iste Optatus, de quo hic agitur,
non haereticus, sed flagitiosus catholicus fuit, unde minister malus
non haereticus, sed catholicus malus exaudiendus est . Vel si erat
haereticus iste Optatus, quia tamen nondum manifesta eius haeresis
erat, nec in illo sacramento eucharistiae errabat, non immerito con-
ficiebat corpus domini, et ab eo scienter suscipientes non peccabant .
c. 94. Interr. vos etc. Hoc videtur dicere, quod verbum Christi
melius est, quam corpus Christi, cum³ Greg. dicat, quia nihil est
melius in creaturis corpore et sanguine Christi, e . q . c. Multi. Sed
hie verbum Christi dicitur ipse dei filius, qui melior est corpore
suo ; vel verbum Christi appellatur praedicatio evangelii Christi,
quae, licet corpore Christi sit minor dignitate suscipientibus, tamen
ea maior est efficiendi potestate ; nam illis, qui digne su-
scipiunt corpus domini , remittuntur solummodo peccata venialia, illis
autem, qui evangelio credunt , etiam mortalia relaxantur4.

1) P. 1. natus. 2) P. 2. Tr. quis si. 3) P. 1. omittit.

4) P. 2. relinquantur.
 Causa I. Qu. 1 . 191

c. 95. Neque enim etc. Ad hoc , ut omnino recto conficiatur altaris

sacramentum, necessaria sunt haec tria : ut qui ministrat dignus sit
ministrare, et ille, pro quo ministratur, dignus sit accipere, et illud
sacramentum celebretur in forma ecclesiae. Primum notatur , cum
dicitur: nisi per sacerdotem iustum et sanctum ; secundum ubi
additur : nec nisi ab eis accipiatur, subaudi quoad virtutem sacra-
menti ; tertium distinguitur, cum dicitur¹ atque id sine vitio sit,
i . e. ut non celebretur praeter formam ecclesiae. ut possit offerri
pro vitiosis mundandis, i . e . pro peccati venialis notam habentibus,
vel pro iniquis iustificandis valet oblatio corporis Christi. Etenim
quamvis hoc sacramentum male percipientibus noceat, pro eis tamen
ab aliis oblatum frequenter prodest. 97. Quod quid. dic. etc. In
isto c . probat Aug. , quod sacerdos, qui fit haereticus, non amittit po-
testatem dandi baptismum . Probat autem tribus modis : ipsius ba-
ptismi similitudine, consuetudine ecclesiae et exemplorum secularium
ratione. Et quidem ipsius baptismi similitudine, quia , sicut rece-
dendo sacerdos ab ecclesia non amittit sacramentum baptismi , ita
potestatem administrandi illud non perdit. Utrumque enim sacra-
mentum est et ex quadam consecratione utrumque provenit. Con-
suetudine ecclesiae, quia, cum talis sacerdos ad ecclesiam redit, non
ei iterum illa potestas datur ; alioquin iterum ordinaretur, quod facere
ecclesia non consuevit. Non ergo cum ab ecclesia recessit, illam
potestatem perdidit . Exemplorum secularium ratione, quia, si ali-
quis furtim signum regale faceret in auro vel argento, cognita illa
moneta non destrueretur, sed in thesauris regalibus reconderetur.
Item si quis , cum non esset miles, characterem militiae in se nota-
tum aspiceret, si militare postea incipiat, character ille non impro-
batur, sed approbatur. Eadem ratione, si iste in haeresi quasi
furtim et non militans in ecclesia baptizando impresserit alicui si-
gnum regis Christi , utique characterem militiae christianae, non est
illud sacramentum repetendum, sed approbandum : sic baptisma, quod
recedens dedit, non est repetendum, tunc potestatem dandi baptisma
non perdidit. ius dandi etc. et post utrumque enim sacramentum
est et q. cons. d. Quaeritur hic, quomodo ius dandi bapt. sit sa-
cramentum, aut aliqua consecratione proveniat? Cum constet, quia
laicus pulsante necessitate habet ius dandi baptismum, ut j . e.
c. et in aliis plerisque cap . invenitur, non autem hoc ei provenit
aliqua consecratione, cum ipse non consecretur ad istud ius haben-

1) P. 2. Tr. subiungitur. 2) P. 2. Tr. s. r. nostri scil. Ch.

192 Summa Rufini.

dum¹ , ad hoc consecrari solummodo convenit sacerdotibus, vel, ut

quidam volunt, etiam diaconibus ? Sed sciendum, quod aliter in sa-
cerdote et aliter in laico ius dandi baptismum esse datur. In sa-
cerdote ius dandi bapt. vocatur ipsa dignitas sacerdotalis, ex qua
potest solenniter baptizare ; in laico autem ius dandi baptismum
appellatur quaedam baptizandi licentia necessitato instante indulta
ab ecclesia. Primum ius dandi est sacramentum et quadam conse-
cratione proveniens et tantum sacerdotibus appropriatur, secundum
vero ius dandi non sacramentum est, nec consecratione datur
et hoc quidem laicus habet . ad c . 97. § . 2. Oppon. etc. nulla
relinquitur potestas sacrificandi . Hic distingue potestatem iuxta
documentum, quod superius dedimus, cum illi cap. incumbebamus
Si iustus fuerit e . q . [c . 30. ]. potestatem largiendi s. ordines.
Similiter hic eandem potestatis distinctionem tene . c. 101. si presb.
est IV. m . etc. Hanc levem poenam emisit antiquitas, quia simoniae
commercia non adeo in talibus increverant, ex posterioribus autem
decretis facientes huiusmodi proprii honoris periculum subeunt et
nota infamiae percelluntur, ut s . III. cap . et j . q. 3. c . ult. 2. c . 102 .
Plac. ut n. v. tremisse . Tremissis, ut ait Isidorus etymologiarum ,
ubi agitur de ponderibus, est tertia pars solidi et dicitur tremissis
quasi ter missus eo , quod ex tribus missis, i . e. computatis tremis-
sibus solidus compleatur. c. 104. neque pedes. Dominus dicit in
evangelio : Qui lotus, i. e . baptizatus est, non indiget nisi ut pedes
lavet. Verbo isto quidam abutentes baptizatorum pedes lavabant ,
sed ibi pedes non corporales, sed spirituales Christus intelligi
voluit, scil. mentis affectiones, de quibus Paulus ad Eph. dicit : Cal-
ciati pedes in praeparatione evangelii pacis. c . 107. Statuimus d.
etc. Simoniacorum trifariam distinctionem facit hic Nicolaus . Ta-
lium enim aut ordinantur non simoniace a simoniacis, aut simoniace
a non simoniacis, aut simoniace a simoniacis . Nos autem duo priora
membra sie subdividamus : Eorum enim, qui non simoniace a simo-
niacis ordinantur, alii ordinantur a simoniacis praecisis, alii ab eccle-
sia supportatis ; item qui a simoniacis praecisis, alii ignoranter, alii
scienter ; item qui scienter, alii spontanei, alii coacti. Cum autem
simoniace a non simoniacis ordinantur, aut simonia est in ordine
et non in ordinando, aut est in utroque . Qui ergo ordinantur non

1 ) P. 2. Tr. addunt quod scil. 2) P. 2. Tr. recte ult. In P. 2.

deest prima citatio . 3) Verbis Isidori (Et. 16, 25 , 14) addit aliquid. Cf.
Paucapaleam. 4) P. 1. praescientes.
 Causa I. Qu. 1 . 193

simoniace a simoniacis praecisis ignoranter, ex pietate ecclesiae rata

habebitur eorum ordinatio, ut in proximo cap .; si autem scienter
et sponte, omnino irrita erit corum ordinatio, ut in eodem cap.; si vero
scienter et coacti , si infra mensem cum potuerint ad ecclesiam non
redierint, erunt usurpatores dignitatis, ut j . 5. cap . Qui autem ab ec-
clesia toleratis simoniacis ordinatis ordinantur, omnino rata eorum
habebitur ordinatio, sive scienter sive nescienter sive spontanei sive
coacti. Verumtamen tales credimus ita sibi debere cavere, ut, quam-
diu possunt salva pace fratrum ab illis ordinari recusent expectantes ,
si forte deus eis¹ aliter provideat. Quodsi enorme inde scandalum
nascitur, ordinari ab eis minime formident ; quod utique tunc fiet si,
quo magis cos probent simoniacos, documentis publicis deseruntur.
Si enim per testes arguere possunt, quod illi , qui quaerunt eos or-
dinare, sint simoniaci, non solum ab eis ordinari refugiant, sed contra 2
eos criminis accusationem scribant ; quod potest colligi ex illo c.
Greg. Quisquis pec. [5] s. e. q. Quidam tamen forte sentiunt
aliter ut dicant : si a praccisis simoniacis aliqui ordinantur, non etiam si-
moniace, non prodest eis quod nescientes eos esse simoniacos vel prae-
cisos sunt ordinati ab eis, quod non irrita eorum habeatur ordinatio.
Sed de toleratis simoniacis interesse aiunt, utrum quis ab eis scienter vel
ignoranter ordinatus fuerit, quod videtur satis posse deprehendi ex
eo, quod in proximo infra cap. habetur: et tunc pro catholicis ha-
bebantur in ecclesia ; unde colligitur, quod, si illi ordinantes tune
pro praecisis habebantur, non prodest ignorantia ordinatis ab illis .
Sed quod horum magis amicum sit rationi arbitrio lectoris re-
linquimus explorandum. Cum autem simoniace a non simoniacis
quispiam ordinatur, si fuerit simonia tantum in ordine , itaque non
in ordinando (puta eo nesciente data est pecunia uni ex consiliariis
episcopi), tune, postquam illi ordini omnino abrenuntiaverit, si uti-
litas ecclesiae exegerit, co ordine fungi poterit, ut j . q. 5. c . ult. ".
Si vero simonia sit in utroque, in ordine scil. et in ordinando,
quando ipse dedit vel eo conscio data est pecunia, tune ab eo or-
dine penitus removetur, ut in hoc e. dicitur. Quando autem simo-
niace a simoniacis quis ordinatur, tune omni distinctione postposita
a proprio gradu decidet, ut in eodem cap. continentur. c. 108. et

1) Deest in P. 1 . 2) P. 1. e contra reos. 3) P. 2. Tr. quin.

4) Deest in P. 1. 5) P. 1. quisp. fuerit ord. sim. tant. rel. 6) Est
c. ult. q. 6.
v. Schulte , Summa Rufini. 13
194 Summa Rufini .

tunc pro cath. hab. Infra contra C. 9. q . 1. c. 3¹. Illie namque

dicitur, quod si qui ab haeresiarchis nominatim excommunicatis or-

dinati fuerint ignorantes illos esse damnatos, eorum ordinationes
habeantur ratae , hic autem ratas dicit esse, si ordinatores pro ca-
tholicis habebantur. Propter quod ex obliquo datur intelligi, quod,
si non catholici habebantur sed damnati erant, a talibus facta ordi-
natio non toleratur, quamvis ordinati ab eis nescirent eos esse dam-
natos. Sed sciendum est, quoniam non semper contrarius sensus
auctoritatis pro auctoritate suscipiendus est, sicut in multis decre-
torum locis diligentia lectoris inveniet . Vel, si recte assignetur sen-
sus contrarius, nulla erit contradictio . Hic enim dicitur, quod , si
ordinatores simoniaci nesciebantur ab ordinandis esse simoniaci et
habebantur catholici ; unde per contrarium colligitur, quia, si erant
praecisi licet ignorentur esse simoniaci, non minus erat eorum irrita
ordinatio, nisi ignorentur similiter esse praecisi, tunc enim rata esset
eorum ordinatio , sicut in illo cap. nonae causae habetur ; nisi quis
dicat, districtius se habere in simoniacis propter odium ipsius hor-
rendi criminis, et mitigatius in aliis praecisis ordinatoribus ; quod
evidenter manifestatur ex illo c. Ab excom. j . C. 9. q. 1. diet . ad
c. 111. Tales pler. etc. sed damnationem simoniacorum et eorum
qui eis consenserunt legimus, ut s . II . et j . q . ult. c. ult. poenit.
authent., i . e. ex aliqua canonum auctoritate, non legimus. Attende
diligenter, quia de illis simoniacis dicit, qui semper simoniacam
haeresim imitati nunquam simoniae peccatum esse intellexerunt,
quia nunquam in ecclesia fuerunt. Eorum namque qui fuerunt in
ecclesia et simoniacam haeresim intellexerunt, ipsorum inquam au-
thenticam medicinam legimus, ut s . q. e. c. 6. et j . c. 4, nisi forte
quis dicat, nullorum simoniacorum inedicinam authenticam inveniri
ideo , qui non invenitur in canonibus terminatum, utrum VII vel
'pluribus aut paucioribus annis debeant poenitere, nec gradus poeni-
tentiae , sicut de homicidiis aliisque criminibus frequenter invenitur .
Sed hic sensus reprobatur ex eo, quod ibi Magister subiungit,
scil. nisi quod S. s. credunt esse renalem ; non enim simoniaci qui
in ecclesia sunt, S. s . venalem esse credunt. Unde patet, quia non
de omnibus loquitur simoniacis. nisi quod sicut etc. quia, sicut ex

1) Est cap. 5, quod citatur, unde patet, Rufinum paleas c . 2 et

3 non habuisse. 2) P. 1. simoniace int. peccatum. P. 2. nung.
pecc. int. 3) P. 2. Tr. quemadmodum de homicidis et adulteris
aliisque criminosis .
 Causa I. Qu. 1. 2. 195

dispensatione Novatiani et Donatistae cum ad ecclesiam reverteban-

tur in suis ordinibus recipiebantur, sed ultra non promovebantur
(quod probat per subicctum cap . ), ita et hi simoniaci, qui extra ec-
clesiam fuerunt, cum ad ecclesiam redierint, in suis ordinibus in
quibus inveniuntur ex dispensatione remanebunt, sed ad superiores
non conscendent . Sed exaudiendum est hoc, si simoniace priores
ordines non susceperint ;quippe si eos simoniace suscepissent, nec
etiam in eis remanere permitterentur. usurpatum est, i. e. extra
usum rigoris factum ; nam ex rigore canonum omnino essent depo-
nendi, quia contagione haereticae pravitatis semel fuerint maculati .
in Novatianis vel Donatistis minoribus utique haereticis. Quaeri-
1
tur, quomodo Nov. et Don. minores haeretici dicantur, cum Don.
gradus in trinitate constituerint et utique catholicos rebaptizarent,
facientes contra illum magnum articulum fidei qui in symbolo con-
tinetur, scil. Confiteor unum, i. e. irreiterabile, baptisma, in remis-
sionem percatorum ; hoc invenies j . C. 24. q. 3. c . Quidam autem .
Sed sciendum , quia in qualibet haereticorum secta quidam erant
maiores, quidam minores. Maiores qui fuerant autores illius sectae
vel praecipui defensores, minores qui solummodo simplicitate ducti
illos praccipuos suae sectae haereticos sequebantur. Minores vero
Nov. et Don . illos dicit, qui non ex pertinacia contra ecclesiam
armati, sed stulta duntaxat simplicitate seducti Novati vel Donati
haeresim sectabantur. Hi deinde, cum ad ecclesiam veniebant, in
suis ordinibus ex dispensatione recipiebantur, maiores autem absque
omni respectu deponebantur. Ista distinctio adiuvatur ex illo cap .
Cypriani Si qui presb . j . q. 7. et ex auctoritate Hier. j . C. 24.
q.3 . Qui aliorum. In X. quoque libro historiae ecclesiasticae
legitur, quod in Alexandrino concilio statutum est de lapsis haere-
ticis, ut tantum perfidiae autoribus amputatis reliquis sacerdotibus
abiurato priore errore suae dignitate restituerentur³. Dicit ergo
Novatianis vel Don. non ipsis quoque omnibus, sed minoribus utique
haereticis. c. 115. neque puls. saltem precum ; etenim licet valde
dignus sit, non tamen frontosa temeritate, sed tepida deliberatione
sacerdotale onus debet subire¹ .
Quaestio II. Sequitur secunda qu., qua quaeritur, an pro
ingressu monasterii p . s. c. etc. Huius qu . negatio sine omni di-
stinctione admittenda est, licet quidam autumans, tune sine peccato

1) Deest in P. 1. 2) P. 1. 2. actores. 3) Ita in Hist. Rufini I. 28.

4) P. 1. servare. Brug. trepida.
196 Summa Rufini.

pecuniam pro ingressu exigi , cum aliquid ea intentione exigitur, ut

exactum postea in necessitatem ecclesiae vel pauperum alimoniam
erogetur. Quae sententia penitus exsufflanda vedebitur, si illud cap .
Greg. ad memoriam revocatur : Non est put. s. q . 1. [ 27 ] et j . 2 .
e. Ut autem huius qu. tota contrarietas abstingatur, sciendum est,
quia pecunia aliquando exigitur a suscipiendis, aliquando a susce-
ptis, item aliquando absolute, interdum conditionaliter. Puta eccle-
sia b. Petri habebat cum Seananabico causam de quodam praedio.
Cumque Scan. filium suum in eadem ecclesia peteret ordinari¹ , non
aliter canonici admittunt, nisi ipse vel X. libras pro filio offerat vel
liti cedat . Itaque a suscipiendis nec absolute nec ullo modo condi-
tionaliter pecunia est exigenda . Si obiiciatur de Anna, quia cum
munusculum obtulit Samuelem, et de Anania et Saphira, quia pu-
niti sunt pro eo quod se offerentes pecuniam subtraxerunt :
dicatur
cum magistro, quia munera Annae non fuerunt exacta sed sponte
oblata, et Anania et Saphira non ideo puniti sunt, quia pecuniam
non obtulerunt, sed oblatam subtraxerunt. A susceptis autem nullo
genere absolute exigenda est nec conditionaliter, nisi in hoc solum-
modo casu, si aliquis, qui census proprios exuberanter possidet susce-
ptus est ab ecclesia, quae non admodum dives est, exigetur ab eo,
ut vel censum suum ecclesiae rebus annumeret vel suis rebus incum-
bat et sumptum de ecclesia non recipiat, qualiter intelliguntur illa
tria sequentia cap . Clericos , Pastor , Si quis e . q., licet qui-
dam pravae consuetudinis defensores illa decreta ebriose sentiant
data pro canonicis regularibus. Sed quomodo ex autoritatibus illis
indulgetur canonicis regularibus vivere de propriis aut de bonis pa-
rentum, cum nullum proprium possidere, sed in commune omnia ha-
bere debeant ? c. 1. Placuit etc. munus aliquod non debitum ,
potest autem exigere debitum munus, ut convivium sibi et se comi-
tantibus sobrie praeparetur et manutergium, et si quae forte alia
frivola sunt, quae episcopi vel eorum clerici quasi ex debito acci-
pere consueverunt. Si autem aut paupertas illum aut necessitas,
nihil exigatur ab illo, nec etiam supradicta, quae alias iure episco-
pus posset exigere. c. 2. Quap. m. Erant quidam monachi, qui
carentes abbate de alio paupere monasterio abbatem sibi habere
volebant, sed ille venire recusabat, nisi illi monachi suo pauperi
monasterio aliqua beneficii gratia conferrent. Unde praefati mona-

1 ) P. 1. ordinandum. 2) P. 1. Sed obiicitur. 3) P. 2.

munere dei.
 Causa I. Qu . 2. 3. 197

chi consuluerunt Bonifacium papam, si hoc fieri liceret ; quod penitus

prohibet. Verumtamen postquam ipse omnino pacto vel munere
cessante ad eos iverit, tune subsidii tantummodo gratia poterunt
illi indigenti monasterio aliquid erogare . dict. ad c . 7. Verum his
autoritatibus prohibentur ab ecclesia suscipi, i . e . suscepti susten-
tari, c. 10. servitii sui meritum . Huic consonat illud quod est j .
C. 12. q. 2. Volater. [25] . Sed illud Greg. est contra quod est j .
C. 17. q. ult. c . 1. Ibi namque dicitur, quod uni personae nihil
honorabilius est distribuendum quam alii, sed hic et in 12. causa
agitur de dispendiis, quae ex possessionum redditibus vel ceteris.
huiusmodi proveniunt , in C. 16. dicitur de decimis, quae, quoniam
solummodo ex spirituali iure proveniunt, aequo iure omnibus distribui
praecipiuntur. Vel ibi¹ prohibetur, ne indignioribus et non magis
meritis aliis amplius detur, hic praecipitur, ut in dando locus et
meritum discernatur.
Quaestio III. Multors. usque sed adh. obi . etc. Hic. tra-
ctatur tertia qu ., quae erat, utrum ingressum vel praebendas eccle-
siae emere sit simoniacum. Sed prima pars huius q . superius in
proxima q. satis est expedita, et ideo reliqua tantum pars tractanda
superstat, scil . an praebendas emere sit simoniacum? Quod ex eo
probatur, quia sacris officiis ecclesiae adiunctae sunt, unde , si quis
praebendas emerit, et s. officia eo ipso videbitur emisse , sacra autem
officia emere potentissime simoniacum est, praebendas itaque emere
simoniacum est. Sed attendendum est, quod in praebendis vel beneficiis
ecclesiae duo sunt : et ius ipsum praebendarum vel beneficiorum,
et fructus ex praebendis percepti vel percipiendi 4. Ius prae-
bendarum intelligitur adiunctum esse s. officio, quia sine eo non
habetur, unde et laici, quia non habent potestatem ecclesiastici offi-
cii, nec habere possunt ius praebendarum, ipsi clerici , si sua culpa
privantur omni s . officio, privati intelliguntur etiam ecclesiae stipen-
dio, ut s . D. 28. c . 3. , et D. 81. c . Si quis amodo [ 16 ] , Si quis
sac . [ 17 ] , Eos etiam qui [ 18 ] , et D. 91. c . Cler. vietum [3 ] ,
nisi forte clericis poenitentibus non tamen de cetero ad officia as-
surgere valentibus beneficium ecclesiae non ex debito , sed gratuito
ex sola pietatis dispensatione tribueretur, ut potest colligi ex cap.
Nic. s . D. 50. Studeat [39 ] . Et quoniam ius praebendarum sie s .

1) P. 1. ideo. 2) P. 2. ne dignioribus. Tr. ne non dign. 3) In

editione decreti sic incipit dictum ad c . ult. q. 2. Patet, apud Rufinum
cohaerere cum principio q. 3. editionis Sed cet. 4) P. 1. recipiendi.
198 Summa Rufini .

officio adiunctum est, merito ingrediens ecclesiam si ius praebendae

emerit ipsum quoque s . officium intelligitur emisse. Fructus autem
percepti vel percipiendi non sunt s . officiis adiuncti, quia possunt
etiam a laicis haberi, et ideo possunt emi, non dico ab his qui
ecclesiani ingressi non sunt tunc enim videretur ingressum emere
et ius praebendarum , sed cum iam gratis ecclesiam ingressi fuerint
fructus quoque ex praebendis suis perceperint, ab eis ingressis pote-
runt alii fructus perceptos vel etiam percipiendos tota licentia emere,
et hoc exemplo summi¹ patriarchae, qui fructus oblationum b. Petri
infeudat, vendit, pignorat. Omnes igitur huius q . auctoritates, quae
de non emendis seu vendendis praebendis vel beneficiis ecclesiae
loquuntur, intelligendae sunt de iure praebendarum et beneficiorum,
aut etiam de ipsis fructibus perceptis vel percipiendis solummodo
in hoc casu, ut ingressurus ecclesiam nullus eos audeat vendere,
tunc enim videbuntur ingressum ecclesiarum et iura ipsa emere
praebendarum. c. 2. rationis ergo rigore cogitur restituere quod -
iniuste accepit. Fuerunt hi qui dicerent, pecuniam restituendam
non³ ei, qui dedit, sed ecclesiae vel pauperibus dandam. Sed hoc
non esset restituere, sed potius destituere, restituere enim est prius
habenti reddere . Erit ergo magis integrum aestimare, perverso da-
tori pecuniam reddendam esse, non quod ipse dator repetere possit
quod ob turpem causam dedit, sed in sempiternum eius opprobrium
reddetur sibi pecunia, ut secum sit in perditione, quia existimavit
donum dei pecunia possidere ; et corroboratur istud exemplo b. Greg. ,
qui in IV. libro dialogorum scribit, quia in monasterio, cui ipse
praefuerat, erat quidam monachus nomine Iustus medicinae arte.
imbutus . . . terra operirent ; quod et factum est. Non autem debet
ecclesia ex peccatis alterius sibi lucrum conquirere, quae etiam
rem furtim sibi sublatam prohibetur cum augmento recipere, ut j .
C. 12. q. 2. c. Fraternitas tua [ 11 ] , non igitur ecclesiae huius-
modi pecunia offerenda est nec pauperibus danda pro eo , quod
praecepit dominus filiis Israel, ut afferrent oleum de olivis purissi-
mum ad concinnandas lucernas in tabernaculo domini [ Lev. 24, 2. ] ,
quia non de alienis, sed de nostris bonis eleemosinam facere debe-
mus . Unde de primitiis frugum tuarum non alienarum scil . dei
pauperibus. Sed datori reddenda cum huiusmodi imprecatione : Pe-

1) Deest in P. 1. 2) vel perc. deest in P. 1 . 3) P. 1. nisi.

4) P. 1. qui. 5 ) Loco verborum ex p. alt. in P. 2. lacuna est. 6) deest
in P. 1 .
 Causa I. Qu. 3. 199

cunia t . t . s . in perd. etc. [in c. 8., ex act. apost. 8, 20. ] , ut ipse

confusus poeniteat, et ceteri similia facere timeant, nisi forte quis.
dicat, hane autoritatem non de omnibus vendentibus vel ementibus
loqui, sed tantum de illis , qui a clero alicuius ecclesiae pecuniam
accipiunt, ut ad illam ecclesiam veniant servituri . Quod quidem evi-
dentissime declaratur per praecedentem versum, scil. nam qui sub
rel. obtentu etc. Cum ergo clericus alicuius ecclesiae dat alicui
pecuniam de ecclesia, ut ad ecclesiam serviturus veniat, tunc et
dator et acceptor graviter puniendus est, pecunia autem ecclesiae
restituenda est, quia delictum personae in damnum ecclesiae non est
convertendum, ut j . C. 16. q. 6. c. Si episcopum. c. 4. Quae-
situm est. Erant quidam canonici, quibus episcopus gratia perso-
narum illuc egredientium concedebat aliquas capellas vel decimas.
Cum vero illae personae moriebantur, episcopus non relinquebat
decimas illas ecclesiae, nisi ipsa ecclesia redimeret eas aliqua certa
pecunia. Sicque fiebat, ut, quoties moriebantur personae, quibus illae
decimae forte propter praebendam deputatae fuerant, toties ipsae
ecclesiae haberent necesse vel decimas illas perdere vel ipsas epi-
1
scopo dato pretio redimere . Quod de cetero fieri penitus interdi-
citur ea tamen conditione, quod , si aliquae ecclesiae a XXX annis
supra, antequam hoc decretum factum esset, illas decimas continue.
quamvis sub huiusmodi redemtione possedisse probantur, inconcusse
de cetero et sine aliqua redemtione cas teneant, annuo censu reddito
episcopo , si qua ex eis habere consuevit. Quod autem obiicitur,
quomodo hic integra dicantur monasteria, quae XXX annis possede-
runt decimas, sine molestia possidere posse eas, cum monasteria non
nisi XL annis praescribere valeant ? ut habetur j . C. 16. q . 4., fa-
cillima responsione mitigatur. In hoc enim loco monasteria non
monachorum coenobia, sed canonicorum maiores ecclesias vocat,
sicut vulgo omnes ecclesias maiores Galli monasteria appellant,
in quorum provincia hoc concilium celebratum esse minime dubita-
tur, quamvis dici valeat, hic XXX. annorum numerum non ad ge-
nerale ius praescriptionis referri, sed ad speciale quoddam
privilegium, quod summus pontifex illi monasterio indulsit. Unde
et, si fuisset ei in complacito , eadem ratione potuit statuisse de vi-
cennio vel decennio vel alio quovis annorum spatio. c. 6. Totum
etc. Quia in proximo c . dictum fuerat, irritum esse quicquid in s .
ordinibus data pecunia vel promissa acquisitum est, ne videretur

1) ep. deest in P. 1 .
 200 Summa Rufini.

pecunia esse tantum illa, quae manibus mensurari¹ potest, ideo

subiicit auctoritatem Aug. , pecuniam debere intelligi quicquid con-
stat ab hominibus possideri. c . 7. Si quis obiiecerit. Hic dicitur,
quod qui emit res corporales ex consecratione, i . e . ex sacris offi-
ciis vel rebus provenientes, ipsam consecrationem emit, quia, quis-
quis horum alterum vendiderit, sine quo nec alterum provenit neu-
trum invenditum derelinquit. Haec regula aut de iure corporalium
rerum loquitur, ut puta de iure praebendae, aut de ipsis corpora-
lium rerum fructibus perceptis vel percipiendis. Si de iure rerum
corporalium agit, apertus est intellectus, quia quisquis vendit ius
praebendae quod adiunctum est ordini, ipsum quoque ordinem in-
telligetur vendidisse. Si autem accipiatur de ipsis corporalium rerum
fructibus perceptis vel percipiendis, non generaliter in omnibus ven-
dentibus et ementibus interpretandum erit, sed in eo duntaxat casu,
quando aliquis promovendus ad ecclesiam vel ordinem fructus pro-
venientes de ecclesia sui ordinis iure perceptos vel percipiendos
emit; tunc enim videtur ecclesiam vel ordinem emere quem nun-
quam curaret suscipere, nisi fructus illos emtos speraret habere ;
alias autem fructus percepti vel percipiendi licito possunt vendi vel
emi, ut supra monstratum est in principio huius q . Corp. eccl. , domus
scil. in honorem domini ab episcopo consecrata . Dicitur autem
corporalis ad differentiam spiritualis ecclesiae, quae est congregatio
fidelium . aut ep., i. e . episcopalis dignitas ; similiter abbas, i . e . di-
gnitas abbatis consecrati. sine quo nec alterum provenit, quia nec
beneficia proveniunt sine his dignitatibus, ut supra dictum in prin-
cipio praesentis q . Dignitas autem, quamvis sine beneficiis.
posset acquiri, non tamen absque eis poterit exerceri, ut in hoc
c. dicitur. c . 12. Quisquis igitur r. eccl., i. e . beneficia rerum
ecclesiasticarum, ut praebendas vel ipsos fructus corporalium rerum
ecclesiasticarum , dicit quod non sunt vendendi vel emendi, ut supra
scripto casu . Ad hunc modum exponantur quaecunque similia verba
inveniuntur. castaldum . Hodierni praelati nostri verbum hoc
surda aure pertranseunt , qui sine aliquo respectu ecclesiae
· castaldiam laicis vendunt ; quidam autem scioli, ut pravae
consuetudini medeantur, eam distinctionem faciunt, quam irridendam
credimus potius quam exprimendam. Monachum. Quaeri solet hic,
cum tales promotiones, sicut ait Chalced. concilium, in nullo pro-
ficiant, ut s. q. 1. c . Si quis ep. p. p., utrum aliquis per pecuniam

1 ) P. 2. Tr. numerari vel ponderari. 2) Editio decreti ut.

 Causa I. Qu. 3. 4. 201

datam vel accipiendam vel per aliquam promissionem factus mona-

chus monachico habitu debeat expoliari ? Ad quod dicimus , quo-
niam, sicut, si quis ordinaretur in episcopum per pecuniam, non
amitteret sacramentum ordinis , quod sive bene sive male susceptum
est tamen est id quidem, amitteret tamen sacramenti dignitatem,
propter quam solam obtinendam et non propter sacramentum dedit
pecuniam (non enim de sacramento curaret, si a sacramento digni-
tatis absisteret) : ita et, quando per pecuniam acceptam vel datam
aliquis in aliquo loco fit monachus , debet eo privari, propter quod
dedit vel accepit pecuniam, scil. ne ibi sit monachus (propter hoc
enim pecunia data est), non autem simpliciter exspoliandus est ha-
bitu monachali ; non enim pecunia oblata est, ut monachus fieret,
sed ut monachus esset ibi.
Quaestio IV. Nunc ergo de quarta q. tractandum est . Scien-
dum est, quod imputatio alia est ad poenam aeternam , alia est
ad temporalem ; item quae ad temporalem, alia ad spiritualem poe-
nam, alia ad corporalem ; item poena spiritualis alia removet bonum
habitum, alia solummodo impedit habendum. Prima spiritualis nocet
animae, secunda tantum integritati famae. Peccatum ergo parentum
non imputatur ad poenam aeternam nescientibus vel non consentien-
tibus filiis , nisi unum duntaxat scil. peccatum originale, unde illud
Aug. j . c. I; ad poenam autem temporalem et corporalem non
frequenter, sed raro imputatur ; similiter ad poenam spiritualem,
quae non nocet animae, sed est obstaculum promotionis , non gene-
raliter, sed in casu imputatur, ut est adulterium sacerdotum, quod
obest filiis, quominus ad s. ordines promoveantur. Ita si pater ne-
sciente puero emit ei ecclesiam, propter peccatum istud puer non
dico arcebitur a promotione, sed fructum paternae emtionis non
potest obtinere . Ad poenam autem spiritualem, quae nocet animae
videlicet ad excommunicationem, nullo modo peccatum parentum
filiis imputatur, nisi imitatores fuerint vel consensores, ut j . 24 .
q . 3. c. Si habes . c. 3. Placuit de inf. Huic cap. est contrarium
illud quod est j . q . 7. c . Qui in qual. Sed illud ex nimio rigore ,
hoc ex ecclesiastica dispensatione. Vel ibi de his, qui postmodum
in adulta aetate haeresi consentiunt, hie de iliis, qui non acquiescunt.
diet. ad c. 9. Crimen vel poena paterna nullam maculam filio potest
infligere. Hoc quidem generaliter verum est, in casu tamen aliter in-
venitur, ut j . C. 6. q. 1. Verum. c. 11. Eccl. q. pact. Hic occurrit
contrarium illud quod est j. C. 18. q. 2. c. Eleuther. Ibi nam-
que dicitur, quia in dedicatione monasterii, si pactio intercesserit
202 Summa Rufini.

inter episcopum Card. et matrem Eleuth. , modis omnibus conserve-

tur . Sed aliud est non prius consecrare, nisi ex pacto aliquid datur
vel promittitur (quod hic penitus reprobatur), aliud post consecra-
tionem pacisci de anniversario reditu ex oblationibus ecclesiae
surgente episcopo et eius ecclesiae pro futuro, quod ibi permittitur.
Item quaeritur, quomodo ecclesia pactione consecrata dicenda sit
exsecrata? cum alibi habeatur, quia non nocet malitia episcopi ad
ecclesiae consecrationem : s. q . 1. c. Non nocet. Quid ergo?
numquid erit iterum consecranda ? Et magister videtur sentire,
quod non sit consecrata, et ideo iterum consecranda . Sed magis
credimus, hoc dictum esse in destrictionem illius, qui eam pactione
consecravit, ut dicatur exsecrata quantum ad eum, quia scil. ab
exsecrato. i . e. per talem consecrationem qui est dignus exsecratione,
i. e. degradatione, consecrata est . §. Item³ pecc. civ . etc. Legitur
in libro Iosue quod [ hist. Paucapalcae]. It. pec. Amal. Legitur in
primo libro regum, quia Saul ex [hist. Paucapaleae] . It. p . Isr.
Hanc hist. quaere s . in . D. 37. c. Legant. Sic et nav . Ionae.
Leg. in libro XII prophetarum de Iona : quia cum vellet dominus
mittere Ionam . . . fervore suo [ Ion. 1. ] It. D. pop. num . Leg. in
secundo libro regum, quod D. [ hist. Paucapaleae] . Achab q. pecc.
Iste fuit rex X tribuum in Samaria, hic accepit Iezabel filiam regis
Sidoniorum in uxorem et coluit Baal deum Sidoniorum, et ideo
deus cum occidi fecit, quando ibat cum Iosaphat rege duarum tri-
buum ad expugnandam Ramoth Galaad. Huius Achab filiam Ioram
filius Iosaphat rex Iudae duxit in uxorem cet.
Quaestio V. Quod v . q. 1. Duo sunt articuli huius q .; primus ,
an liceat ei esse in ecclesia, quam paterna pecunia est assecutus ?
secundus, si non emit ecclesiam sed ordinem, utrum liceat ei co
ordine fungi? Et in primo respondeatur, quia prius omnino illam
ecclesiam dimittat, sed postmodum non ex debito sed ex gratia ei
concedatur, ut ibidem maneat : hoe dicitur in principio subiecti ca-
pituli . In secundo dicatur, quia, si per paternam emtionem adeptus

1) P. 2. Tr. digno. 2) In P. 2. additur : „ § . Ignorantia alia iuris,

alia facti ; ignorantia iuris alia est ex novitate iuris qua subvenitur, ubi
nulla vel modica plurimos, alia quia ius est occultum, et hace excusat ut
j . 24. q . 1. c . Si quis dederit. Alia ex ignorantia delinquentis et illa non
excusat. Ignorantia facti alia ex culpa, alia sine culpa. Quae est ex
culpa non excusat quoad deum etsi forte quoad ecclesiam ; quae est sine
culpa ad utrumque excusat.“ 3) In P. 2. deest ab hoc verbo usque
ad aedificavit templum.
 Causa I. Qu. 4. . 7. 203

est ecclesiam, simonia non fuit in ordinante, postquam illi ordini

abrenuntiaverit, si utilitas ecclesiae vel necessitas¹ exegerit, eodem
ordine ex misericordia fungi poterit ; et hoc colligitur ex tertio in-
fra cap.2 .
Quaestio VI. Sexta q. expedita est s. q . 1. c. Si quis a
simoniacis [c. 108] ³.
Quaestio VII . Nunc autem de VII. q. tractandum est . Et
haec q . aperte et perfecte enodata est in sequenti § . Ex hac auct.
Expositum ergo non exponas, peractum non peragatur¹. c . 1. nec

1) In P. 1. deest vel nee. 2) In P. 2 additur : „ Quic. sane. Re-

fert utrum quis promoveatur ad dignitates" cet. 3) Cf. Paucapaleam.
4) P. 2. ne exp. peragas. In hoc codice additur : „Nota cum aliquis
recipiendus est, tria sunt inspicienda : ecclesia ad quam redit, persona
quae redit, secta de qua redit. Circa ecclesiam duo : necessitas et utili-
tas, pro quibus ex dispensatione recipiuntur qui aberraverant. Circa per-
sonam tria : modus satisfactionis, utrum bene satisfecerunt ; quantitas de-
licti, utrum fuerit simoniacus, haereticus vel haeresiarcha; et qualitas per-
sonae, utrum fuerit literatus, discretus et huiusmodi. Circa sectam, utrum
nimium contradicat ecclesiae, sicuti quidam haeretici censentes omnia
nostra sacramenta irrita et rebaptizabant ad se migrantes, et tales non
sunt recipiendi. Pro persona scribit b. Greg. etc. [ad c. 10] . Quae circa
personam dispensatorie considerantur. Triplex est consideratio : quando-
que poena minuitur, quandoque usurpatum conceditur, quandoque inhi-
bitum conceditur vel permittitur. Haec tria faciunt alia tria , scil. intrin-
seca meritorum vel scientiae praerogativa, extrinseca habitus vel potestatis
consideratio, tertia causa familiaritatis vel conferentis humilitatis. Primum
scientiae etc. valet ad illa tria sicuti de Aug., qui viventi episcopo sua
scientia suisque meritis substitutus est. Valet etiam ad tertium quia pro-
hibitum permittitur, multo magis valet ad duo prima , scil. ut poena di-
mittatur et usurpatum concedatur. Secundum, scil. habitus et potestatis
consideratio valet ad duo prima, sicuti hic de Ianuario [c. 10] propter
senectutis habitum. Tertium, scil. familiaritatis vel conferentis humilitas
ad nullum nisi forte ad primum, ut poena minoretur, sicuti in illo c. D. 50.
de clerico iaciente lapidem. Pietatis [intuitu ad c . 11 ]. Pietatis duplex
est respectus : personae scil. et publicae honestatis. Personae triplex est :
naturae, innocentiae et officii. Naturae, sicuti in matrimonio, ut publice
poenitentes postea non contraherent matrimonium , permissum est naturae
fragilitate. Innocentiae sicuti de parvulis ab haereticis baptizatis , et de
ordinatis simoniace a simoniacis. Officii , sicuti de sacerdotibus. Intuitus
publicae honestatis duplex est. Quandoque agitur de delicto unius, sicuti
de redeunte ab haeresi et tunc admittitur dispensatio ; quandoque de ne-
gotio tantum. Sed tune refert ; quandoque negotium prodest uni et nulli
nocet (et tunc dispensatur), quandoque prodest uni et alii nocet, et tune
non dispensatur ; unde in 23. C. q . 4. Est iniusta. Necessitatis intuitu
204 Summa Rufini.

debere eos. Huic est contrarium illud Aug., quod est j . C. 23. q . 4. c .
Ipsa pietas [ 24] . Ibi namque dicitur ut sint in ecclesia episcopi
utiliter, qui contra eam fuerunt hostiliter. Sed illud ex pietate
1
matris ecclesiae, istud ex pietate paternae disciplinae. c. 2. Si
quis omnem. Legitur in Paralip., quod Manasses filius Ezechiae
rex Iudae, cum malus esset ductus est in Babilonem . . . . in regnum
suum Ierusalem. qui ante bapt. pecc. Si obiicias de Matthaeo, qui
fuit thelonearius et ita peccavit ante baptismum et tamen sacerdotibus
est connumeratus, respondemus dupliciter. Loquitur enim de illis ,
qui peccaverunt ante baptismum enormiter, sicut in homicidio, adul-
terio , et huiusmodi, quod non fecit Matthaeus , vel de illis qui pec-
caverunt ante baptismum , institutione baptismi iam facta, insti-
tutus est autem baptismus, cum dominus dixit : Nisi quis renatus
f. cet., vel quando dixit : Ite, baptizate cet., quo tempore Matthaeus
erat discipulus et apostolus Christi , nec ideo talia in praesenti
synodo memorantur. Quod hodie non valeat fieri sacerdos, qui
ante baptismum criminosus fuit, alioquin multis autoritatibus dero-
garetur et maxime Hier. , qui dicit in libro contra Iovinianum : quia, si
infinita crimina et valde enormia commisit aliquis ante baptismum ,
post baptismum tamen potest fieri sacerdos . Sed propterea haec
dicta sunt, ut daretur intelligi, quia, si non leguntur tales in primi-
tiva ccclesia promoti qui tamen satis poterant promoveri, multomi-
nus et istos simoniacos ad ordines non debemus recipere, qui post
baptismum graviter tam delinquentes non possunt promoveri. dict.
ad c. 5. nisi rigor disciplinae relaxetur quandoque ex dispensatione
misericordiae. Quoniam de dispensatione ecclesiastica proprius hanc
pagellam tractatus invadit, ideo lectoribus satis utiliter consultum
esse credimus, si de dispensatione canonum compendiosum tracta-
3
tum tradamus. Videamus ergo ante omnia, quid sit dispensatio ,
et unde dicatur, et quae canonum statuta recipiant dispensationem
et quae non? et quae sint dispensabilia, quando possunt dispensari
et quando non ? § . Est itaque dispensatio iusta causa faciente
ab eo , cuius interest, casualis facta derogatio. Dicta est autem

[ad c. 12) . I. n. triplex est : peccantis, peccaturi et corrigentis. Peccantis,

quia quandoque tanta est persona, ut, si corrigi non possit, toleretur ne-
cessitate; peccaturi, ut, si aetas minaretur incontinentiam; corrigentis,
quia forte praelatus corrigere non valet. Erentus [ad c. 17]. Eventus
est, quando plura emergunt, sicuti de laicis ad episcopatum promotis, de
bigamis promotis. In hoc casu media via est eligenda.“
1) Deest in P. 1 . 2) P. 1. quasi. 3) P. 2. Tr. documentum.
 Causa I. Qu . 7. 205

dispensatio per similitudinem a familiae procreatione . Sicut enim

ibi fit dispensatio, cum diversis diversa pensantur, i . e. penso ae-
quitatis et discretionis procurantur, ita in familia ecclesiastica non
solum pro temporum diversitate vel personarum, sed et rerum di-
verso modo canones relaxantur . Sciendum autem est, quod statuta
canonum quaedam sunt indispensabilia, quaedam dispensantur , quae-
dam etiam praeiudicantur ; item quae praeiudicantur, alia praeiudi-
cantur contrarietate constitutionis vel consuetudinis. Et quidem in-
dispensabilia illa sunt, quorum mandata vel interdicta ex lege mo-
ralium vel evangelica et apostolica institutione principaliter pendent,
scil. ut qui absolute votum fecerit reddat, ut: vir vivente uxore
aliam non ducat, ut nullus inconsecratus alium consecret vel missam
celebret, ut dona ecclesiastica nullus per pecuniam acquirat, et cetera
quae prudenti moderatori facillime occurrunt . Talia neque tempo-
rum neque rerum necessitate ullo casu valent sine peccato violari,
nisi forte invincibilis ignorantia excusaret. Et quare hoc ? Quia
omnia haec statuta partes sunt iuris naturalis , adversus quod nulla
dispensatio admittitur, ut s . D. 13. Item adversus . Dispensabilia
vero sunt cetera statuta canonum, quae sola posteriorum patrum
autoritate promulgata sunt et firmata, ut : ne monachi publice missas
celebrent, ne publice poenitentes vel bigami ad clerum promoveantur,
et his similia , quae quidem omnia pro rerum vel temporum necessi-
tate vel utilitate casualiter mutilantur, nisi rei vel personae enormitas
impedierit. Ut itaque apertissime instruaris, quando haec statuta
debeant dispensare et quando non, notum teneas, quia duo sunt
quae suadent dispensationem, et duo quae prohibent. Et quidem
suadent dispensationem fieri necessitas et utilitas, prohibent cam
enormitas personae et enormitas rei. Hoc autem planum faciamus
exemplis . Tot fuerint illi, quia Bonoso fuerant ordinati, quod , nisi
in suis ordinibus eos ecclesia reciperet, intolerabili ob id scandalum
pateretur, et ideo hac necessitate suadente dispensatum est, ut Bo-
nosiani ab haeresi redeuntes in suis ordinibus haberentur, ut s . q. 1 .
c. Quod pro nec. [c. 41 ], et hoc contra rigorem illius canonis
Si qui presb. s. hac e . q : Item filii sacerdotum ex rigore cano-
num non possunt ad s. ordines promoveri, tamen quia iste filius
sacerdotis optimus est scientia et moribus et huic ecclesiae si pro-
moveatur erit utilissimus, hac utilitate suggerente poterit ad s . or-

1) vel int. deest in P. 1. 2) P. 1. mediatori, P. 2. meditatori.

3) P. 1. addit ecclesia.
206 Summa Rufini.

dines provehi. Cum autem enormitas personae vel rei vetat dis-
pensationem fieri, tune magis his duobus obsistentibus dispensatio
retardabatur, quam necessitate et utilitate conante admittatur, nisi
forte tanta sit nécessitas, quae contrariam enormitatem excedat.
Enormitas personae impedit, ut si tam enormis persona, sicut homi-
cida spontaneus est, ad militiam clericalem ascendere vellet, hoc
nulla necessitate stimulante dispensandum esset. Enormitas rei , ut
si consobrinus cum consobrina vellet matrimonio iungi, hoc
nulla necessitate stimulante nulla utilitate blandiente dispensan-
dum esset, quia illa coniunctio enormis res esset. Item si epi-
scopus aedificaret monasterium eique mediam partem vel tertiam bo-
norum episcopalium conferre vellet, enorme factum esset, et ideo
nulla ratione dispensandum esset . Cum itaque adhibeatur, aliquando
in promotionibus clericorum, aliquando in depositionibus eorum, ali-
quando in animadversionibus personarum, aliquando in statu eccle-
siarum, aliquando in iudiciis spiritualium vel secularium causarum :
in omnibus his semper haec est discretio adhibenda , ut, si aliqua
necessitas vel utilitas non suadeat, dispensatio minime fiat, fiat autem
si aliqua istorum duorum affuerit, nisi enormitas personae vel rei
impedimentum dederit. Haec vero distinctionis conceptio continetur
illo e . Et si illa j . e . q . [ c. 23. ] et s . D. 14. c. Sicut quaedam .
Item notandum est, ut cum dispensatio admittatur aliquando in
factis aliquando in faciendis. In factis, ut iste filius sacerdotis iam
factus sacerdos non deponatur; in faciendis, ut hic filius sacerdotis
fiat sacerdos, faciliori necessitate vel utilitate facta ex dispensatione
toleratur, quam facienda permittatur. Nam facilius filius sacerdotis
per ignorantiam ordinatus in suo ordine remanebit, quam nondum
ordinatus ordinari sinetur ; et sie de reliquis. Nune videndum est,
quae canonum statuta praeiudicentur. Et illa quidem prae-
indicantur, quae, cum sint in particularibus conciliis promulgata vel
de rebus non adeo necessariis constituta, implacabilem contrarieta-
tem patiuntur vel a generali consuetudiae vel a maioris et potioris
autoritatis constitutione. A generali consuetudine, sicut illud de-
cretum Thelesphori papae, quod est s. D. 4. c . Statuimus, et plura
similia. A maioris et potioris auctoritatis constitutione, sicut illud
decretum Hier.. ne impediatur fieri sacerdos qui ante baptismum
unam et post baptismum habuerit alteram, s . D. 26. c. 1. , et multa
alia. Cetera vero antiquorum patrum statuta, quae pro omnium

1) P. 2. quod. Tr. quia.

 Causa I. Qu. 7 . 207

ecclesiarum conservanda plena auctoritate promulgata sunt et totius

pene mundi reverentia consecrata, sicut Nicaeni canones et similes ,
illa vero neque contraria consuetudine neque contraria constitutione
possunt praeiundicari, ut s. 11. D. c . 1. 2. 3. 4. et infra C. 26 .
q. 1. c . Divinis, Violatore , Contra patrum² [ c. 2. 5. 7. ]
et q . 2. Institutionis [ 7 ] . Non enim ad canones illa regula tra-
hitur, quae in humanis legibus habetur, scil . ut semper nova statuta
praescribant antiquis , sed frequentius antiqua novis praeiudicant,
ut s. D. 50. c. Domino sancto [ 50. ]. Nec mirum, quia alia est
ratio secularium causarum, alia divinarum, ut de cons . D. 3. c. Cele-
britatem. c. 7. Quod pro rem. etc. Quod ergo necessitas pro re-
medio reperit, cessante necessitate debet cessare, pariter illud quod
fieri necessitas urgebat, istud quod refertur simpliciter non singula-
riter. Non enim hunc quem pro necessitate promovimus, cessante
necessitate hac ipsum deponere debemus. Sed puta, si pro necessi-
tate ab haeretico ordinatum promovimus, cessante necessitate ces-
sabit promotio in similibus, quia tunc alius ab haeretico ordinatus
non promovebitur. Et hoc exaudias, nisi aliqua loco necessitatis
succedat utilitas : tunc non cessabit quod fieri necessitas compelle-
bat. Verbi gratia : cogente penuria clericorum permissum est , ut
monachi ad clericatum promoveantur, cessante hac necessitate non
cessat hodie promotio monachorum, quia loco illius necessitatis uti-
litas ecclesiac de eorum promotione successit. c. 15. Didici etc.
Casus decreti huius talis est : Forte Iohannes, de quo hic dicit An-
tiochenus episcopus, fuerat qui in Nestorii haeresim incidens eccle-
siae Antiochenae eandem haeresim persuaserat, sed tandem Iohannes
redit ab haeresi , populus tamen suae ecclesiae quem subverterat
non ex toto adhuc redierat, ideoque Maximus diaconus nolebat
Iohanni adhuc communicare. Monet ergo cum Cyrillus patriarcha
Alexandrinus, ut, quamvis aliqui de Antiochena ecclesia secuti fue-
rint vel adhuc sequantur haeresim Nestorianam , nihilominus tamen
3
ipse amplectatur communionem Iohannis. c. 18. quia rem. pec.
etc. Significatur infra contrarium C. 23. q . 4. c . Est iniusta
[33] . Ibi enim dicitur, quia facilitas veniae incentivum tribuit de-
linquendi . Sed aliud est impunitatis occasione amplius peccandi
confidentiam sumere (quod ibi dicitur), aliud uno concesso reliqua
similia usquequaque concedere, quod hic negatur. c. 23. Etsi illa.
In hoc c. agitur primum de illis statutis, quae dispensari possunt

1) P. 2. Tr. inquam. 2) Deest in P. 1 . 3) P. 1. omittit.

208 Sunma Rufini.

nonnunquam, scil . quando necessitas vel utilitas suadet, nec rei nec
personae enormitas impedit. ceterorum statutorum, quae dispensari
non possunt, constat integritas, i . e. rigor integer. nocere statui
scil. ecclesiae vel reverentiae canonum. illa tamen magnopere prae-
cavenda sunt. Hic agitur de illis, quae dispensari non possunt
praecepta canonica, non tamen omnia. §. Breviter etc. usque Sed
illud Greg. Sic magister solvit ut audis. Utrum autem haec so-
lutio potior sit ea, quam supra fecimus q. 1. c. Qui perfect.,
arbitrio tuo, pie lector, examinandum relinquimus . c. 25. nam
quomodo possit etc. Huic est contrarium illud cap . , quod est s.
D. 19. Secundum. Sed illud cum autore suo generaliter est re-
probatum , istud in ecclesia catholica est confirmatum. c. 27. Patet¹
v. omnia enim crimina, quae infra ecclesiam scil. committuntur,
pro nihilo apud deum habentur 2 .

Causa II.

In superiori C. simoniacos omnino damnandos esse perdocuit.

Sed quoniam delinquentium crimina non nisi ordine iudiciario obser-
vato punienda sunt, ideo convenienter hanc C. subiicit, in qua de
ordine iudiciario agit ostendens, quomodo nemo sit condemnandus,
nisi legitime convictus aut in iure sponte confessus. Ubi etiam agit
de iniuste expoliatis restituendis, qua poena puniantur qui in accu-
satione deficiunt, quomodo crimina obiecta sint purganda, qualiter
vitiosa sententia per appellationem relevanda , et qua discretione mi-
nores ad accusationes maiorum sint admittendi, et quomodo accusa-
tio sit facienda. Ut autem hace omnia familiarius elucescant, pro-
ponit formam cuiusdam negotii et inde quaestiones educit ita dicens :
Quid ep. etc.
Quaestio I. Quod autem nullus. Crimina quaedam sunt oc-
culta, quaedam manifesta . Quae autem manifesta, alia sunt mani-
festa iudici et non aliis, alia aliis et non iudici, alia iudici et aliis .
Sed cum hoc est, aliquando reus, qui commisit crimen semel, postea

1 ) Palea est. In Bambergensi ad hoc cap. interpretatio nulla est.

2) Brug. q. i. e. c. sunt p. n. a. d.; hab. deest in P. 1. 2. 3) Haec tran-
sitio singularis Rufini in fere omnibus causis reproducitur, plerumque
abbreviata, facto respectu ad causam hanc. 4) P. 2. Tr. incognita a.,
alia sunt manifesta aliis et incognita iud., alia i. et a. manifesta.
Paucapaleae summam ante oculos habuit. 5) P. 1. omisit verba ali-
quando reus, semel.
 Causa I. Qu. 7. Causa II. Qu. I. 209

infitiatur, aliquando ipsa evidentia rei adeo crimen publicatur , ut

nullo pacto diffiteri valeat, sicut fornicator ille Corinthius, qui pu-
blice noveream suam apud se impudice tenebat, et ideo Paulus ex-
communicavit eum nullo accusante ; tunc enim non solum manifestum ,
sed etiam dicitur esse notorium . Quando igitur crimen est occultum,
nisi reus sponte in iudicio confiteatur, condemnandus non est . Simi-
liter, quando est manifestum iudici et non aliis, vel aliis et non iu-
dici, faciendum est. Si autem utrisque sit manifestum ita, quod
evidentia ipsa rei crimen sit publicatum, reus nulla tergiversatione
valeat diffiteri, tunc quidem nullo accusante potest condemnari. Porro
si ita sit manifestum utrisque, quod non notorium, sine accusatione
et legitima testificatione puniri non debet, in quo casu intelligitur
finis illius c. Eor. q . accus. j . C. 11. q . 3. --- c . 7. Impr . etc. usque
dato sacr. Alibi dicitur, quod nullus clericus debet iurare laico : j .
C. 22. q. 5. c. 221. Sed ibi pro levi causa hoc interdicitur, hie
pro magno ecclesiae negotio per advocatum offerri permittitur .
(§. 3.) Quia ig. St. etc. Infert a simili : quandoquidem ita diximus
discutiendam esse causam Ianuarii, igitur eodem modo mandamus
examinandam causam Stephani. Si vero de crimine maiestatis ac-
cusatus dicitur, nec ipsum de co credendum fuit, si vita vel opinio
eius talis antea non extitit . Nota ex his verbis, etiam in accusa-
tione huius criminis reservatum esse privilegium episcopis ; cum
enim ceteri, sive suspecti habeantur sive non, a quibuslibet de hoc
crimine valeant accusari, soli episcopi de isto accusari ab infantibus
et servis non possunt, si malae opinionis vel vitae non sunt . Hoc
idem de crimine haeresis et simoniae intelligendum est. c . 11. Nemo
ep. u. ille q. exc. est mai. auct. sac., quasi si constat, quod iniuste
quoad causam excommunicavit eum , continuo a maiori sacerdote
reconciliabitur. Si autem hoc totum constat, quod iniuste quantum
ad ordinem, et non certum sit, quod iniuste quoad causam eum ex-
communicaverit, non prius reconciliabitur, quam de excommunica-
tionis causa cognoscatur, ut j . C. 11. q. 3. c . 4. c. 12. Nom. presb.
etc. Sciendum , quod antiquis consuetudo erat, ut singulorum cleri-
corum alicuius ecclesiae nomina scripta in matricula continerentur,
quae per singulos dies dominicos in capitulo recitabantur. Cum au-
tem aliquis clericorum delinquebat, aut suspendebatur tantum, aut
etiam deponebatur. Si autem deponebatur, statim nomen de matri-

1) Tr. C. 17. c. ult. P. 2. j. 22. q. [ lacuna] c. ult. Patet Rufinum

non habere cap. 23., si citatio cod. Par. 2. eius est. 2) Deest in P. 1 .
v. Schulte , Summa Rufini. 14
210 Summa Rufini.

cula radebatur, si autem tantum suspendebatur, non utique radebatur

nomen, sed in recitatione aliorum nominum illud supprimebatur et tace-
batur. Hoc est ergo , quod dicit : non ausus sum d. n . c . s. suspendendo vel
delere¹ deponendo . c . 14. propter sacramentum, scil . milites, qui iura-
bant se non evitaturos mortem pro re publica, non possunt vocari in
ius sine fraude, i . e. sine poena. alii propter turpem questum ut qui
duo iudicia et duas actiones de diversis criminibus adversus duos reos
subscripta habent ; non enim extante accusatione contra duos tertium
accusare potest, ut Codice libro nono titulo primo , Cum
rationibus , nisi suas suorumque persequatur iniurias
[ 1. 17. ], veluti marito habente duos reos alio crimine permittitur
iure mariti tertium accusare, ut D. ad legem Iuliam de adul-
teriis , 1. inter liberas [Dig. 48 , 5. 1. 6. ]. Propter turpem
questum ideo dicit, quia, qui adversus duos reos inscripsit et ter-
tium vult accusare, videtur ex ipsa importunitates et desiderio ac-
cusandi velle cum singulis reis transigere, in qua transactione ali-
quid lucretur. subornati, i . e. instructi in alia causa ad falsum
testimonium dicendum. non ut crimen vis eis intendant, i . e. si ab
eis ex possessione expulsi fuerint, non possunt eos accusare ad legem
Iuliam de vi publica vel privata , sed ad recuperandam posses-
sionem possunt agere in factum, si sine armis expulerunt eos parentes vel
patroni ; si autem cum armis, interdicto unde vi , vel condictione
ex illa Si quis in tantum . Nam et filius. Si mulier finxerit se
peperisse, cum non fuerit gravida, et supposuerit sibi partum alte-
rius, odio forsitan filii, quominus hereditatem paternam in solidum
obtineret, non poterit accusare filius matrem lege Cornelia de falsis ,
poterit tamen conqueri de ipsa actione in factum vel officium
iudicis implorando. ab alio delatum alius deferre non potest,
i . e . si quis aliquem accusaverit durante accusatione, vel etiam si
is qui accusatur absolutus fuerit, non potest alius accusare eum de
eodem crimine ; sed si ante sententiam decesserit aut destituerit ac-
cusator alia causa impeditus, postulante reo, aboletur nomen eius de
numero reorum , et alius poterit eum accusare intra XXX . dies utiles.
Quod si reus absolutus fuerit, deficiente accusatore, non poterit eum
alius accusare, antequam prior accusator praevaricationis sit dam-
natus, nisi forte accusator secundus suas vel suorum iniurias iusto
dolore permotus persequatur. Sed eum qui abolit . cet . Abolitio est

1) P. 2. addit nomen. 2) P. 1. ibi scripsit. 3) P. 2. oppor-

tunitate. 4) vel ... int. deest in P. 2. Tr. Cf. 1. 7. C. unde vi 8, 4.
 Causa II. Qu. 1 . 211

institutae accusationis peremtio. Est autem abolitio triplex : publica,

privata et ex lege publica, quae fit ob diem insignem, ut nativita-
tis Caesaris , vel ob rem prospere gestam, vel ob publicam congra-
tulationem. Et in hac abolitione finitis feriis licet accusatori repe-
tere accusationem infra XXX dies utiles, ultra non. Privata quae
fit accusatore postulante a iudice praesente utraque parte, hoc est
si per errorem seu temeritatem seu calorem ad accusationem prosi
livit. Abolitio ex lege fit, quando mortuo accusato vel iusta causa
impedito reus postulat nomen suum aboleri . ad annonam. Crimen
annonae dicebatur, cum quis publicam annonam, quae dabatur mili-
tibus, defraudebat vel ut annona carius venderetur faciebat . Ad¹
accusationem huius criminis et mulieres et milites et servi admitte-
bantur. c. 18. nam non propt. minus ard. quia c. m . ardeb.
Hier. tamen dicit super Isaiam, quia solatium est malorum inimicos
habere socios poenarum ; sed ibi loquitur Hier. de poenis, quas mali
sustinent ante iudicium, in quibus potest interponi aliquod remedium,
hie Augustinus agit de poenis post iudicium, ubi nullum erit sola--
tium. c. 19. Si pecc... in te peccav. In huius cap. expositione
quidam de antecessoribus multipliciter erraverunt et primum,
quia dicebant, huius correctionis moderationem pertinere solummodo
ad praelatos, non considerantes illud Aug. cap. , quo ad omnes ma-
xime ad clericos generaliter loquitur dicens : Non vos iudicetis
etc. j . C. 5. q . 5., cap . et illud Theodori, quo praecipitur genera-
liter ei poenitentiam dari , „, qui reticuerit delictum fratris, quod est
usque ad mortem, neque eum corripuerit iuxta regulam evangelicam" ;
quaere in B. libro XVIIII . c . Qui reticuerit [c. 121 ] . Secundo
quia testes asserebant iuxta praeceptum evangelii adhibendos 2, ut
audirent eum qui corrigi voluerit crimen confitentem, non tamen
poenitere volentem, ut sie de huiusmodi confessione apud ecclesiam
testificari possent, cum e contrario in canonibus et legibus perluci-
dissime habeatur, testimonium ex auditu nisi in quibusdam casibus
non recipiendum, et cum confessio extra iudicium nemini praescri-
bat. Dicamus itaque, illam regulam evangelicam ad omnes fideles
pertinere, ubi agitur de moderanda correctione, et testes adhibendos
non qui solum confessionem illius incorrecti audiant, sed qui criminis
praesentiam videant vel cognoscant. Si ergo frater meus, qui mihi
et lege christiana et loci vicinus proximus est, peccaverit in me,
i . e. me solo sciente, puta quia per singulas noctes introducit ganeam ,

1) Deest in P. 1. 2) P. 1. adhibentes. 3) Deest in P. 1 .

212 Summá Rufini.

quod solus scio, tunc primam debeo cum convenire non semel sed
saepe, inter me et ipsum solum, ut se emendet ; quodsi noluerit, ad-
hibere debeo duos vel tres testes, qui hoc mecum pariter videant,
et tunc coram eis iterum comminabor et arguam cum eis, ut vel
modo cesset ; quodsi non sic nec sic¹ resipuerit, tunc deferam eum
apud ecclesiam publice supra dictis testibus introductis, nisi forte
tale crimen sit , unde debeat capitali sententia plecti (quod notari
potest ex illo c. Aug. Hoc vid . j . C. 22. q. 5. [8]), et nisi in cri-
mine propriae iniuriae meae, tune enim non cogor eum deferre, ut
credimus, in publico. Si autem tale sit crimen quod testibus arguere
non possim, non debeo illud publicare, sed divino iudicio reservare,
quod habetur ex illo cap . Plerumque , Si tant . episc . j . e . C.
q. 7. et C. 6. q. 2. Si autem illud de legibus obiiciatur, quod nemo
invitus cogitur accusare vel agere, respondeatur illud Victoris papae,
quia alia ratio est causarum secularium, alia divinarum : infra de
cons. D. 4. c. Celebrit . Et cum vis coram omnibus arguere,
antequam arguas in secreto, non eris corrector, sed proditor cri-
minis . Pr. cr . dicitur aliquis tribus modis : vel quando crimen quod
non potest probare calumniose defert in publicam, vel quando illud
quod potest probare primum non corrigit secrete, vel, quando ser-
vato ordine correctionis, non amore disciplinae sed odii amaritudine
vel sui iustatione vel alia inhonesta occasione crimen alterius pu-
blicat. Distribuite tempora ut concordet scriptura, quae de cor-
rigendo peccante sibi videtur contraria . Dicit enim apostolus : Pec-
cantem autem coram omnibus argue , et dominus in evangelio : Si
peccaverit, inquit, in te fr. cet. Quae duo penitus contraire viden-
tur. Sic itaque tempora distribuamus, ut, quando peccatur occulte,
occulta fiat correctio, quando publice, publica correctio subsequatur ³ .
Et sie concordabit scriptura Pauli et evangelii . Nam Paulus pec-
cantem coram omnibus arguendum dicit, quando coram omnibus
scil. publice est commissum peccatum, evangelium mandat tunc se-
creto esse corripiendum, quando secretum est delictum .
Quaestio II. Haec q. duos articulos continet, et quod non
sit aliquis exspoliandus , et quod exspoliatus ante iudicem stare non
cogitur. Sciendum autem est, quod quidam ordine iudiciario, qui-
dam praeter ordinem iudiciarium expoliantur. Item expoliatio fit

1) P. 1. quod si non . P. 2. quod nec sic r. 2) P. 2. Tr. senten-

tiae subiugari. 3) P. 1. si non subsequatur. P. 2. Tr. loco correctio:
correptio.
 Causa II. Qu. 1 . • 3. 213

aliquando ante appellationem, aliquando post appellationenr. Qui

autem expoliati vocantur ad iudicem, aut vocantur ob eam causam ,
propter quam expoliati sunt, aut ob aliam. Item refert, utrum vo-
centur a suis iustis expoliatoribus, vel ab aliis . Qui ergo ordine.
iudiciario conservato a suo iudice expoliatur, ante appellationem
non est restituendus, si autem post appellationem, omnino est resti-
tuendus, ut j . q. 6. c . Quotiens ep . [ 16] ; praeter iudiciarium or-
dinem expoliatus¹ penitus restituendus est, ut hic dicitur, nisi su-
spectus habeatur vel de crimine propriae personae, vel de dilapida-
tione ecclesiae. Si enim sacerdos infametur de crimine, licebit tunc
episcopo illum nec convictum nec sponte confessum ab officio su-
spendere nec restituere usque praestiterit dignam purgationem , infra
q. 5. c . Presb. si a p. [ 13]. Item si aliquis de bonis ecclesiae
male tractatis in suspicionem veniat, non etiam expostulato ordine
iudiciario ab administratione removebitur et, priusquam agatur de
suspecto, non restituetur, ut j. C. prox . q. 2. c. ult. Rursum ex-
cipitur causa excommunicationis. Si enim aliquis sacerdos a suo
episcopo excommunicatus et eiectus de ecclesia fuerit, licet extra
ordinem iuris eum episcopus expoliaverit, non restituetur tamen a
maiori iudice, priusquam causa cognoscatur, quare episcopus cum
eiecerit, ut j . C. 11. q. 3. c. Si episc. forte. Quando itaque aliqui
iniuste expoliati sunt, si ob eam causam vocentur ad iudicem, pro-
pter quam exspoliati videntur, nullo modo venire cogendi sunt, nisi
prius restituantur . Si autem a suis expoliatoribus vocentur ad iudi-
cem , tunc pro nulla causa venire cogendi sunt, quod in hac q².
notatur.
Quaestio III. Alii accusant in scriptis, alii sola voce sine.
scriptis. Qui sola voce non tenentur ad poenam talionis, de qua
hic dicitur, quia nec accusatio talis delatio est dicenda, sed forte
iniuriarum agetur. Si autem in accusatione scripta examinata
causa defecerint, si deprehensi fuerint errore vel temeritate accu-
sasse, parcetur eis ; si autem ex calumnia recipient talionem, quem-
admodum hic habetur. Si vero nondum examinata causa ab accu-
satione destiterint, infamia notabuntur multati poena V librarum
auri, nisi forte intercedente abolitione publica vel privata vel ex
lege. His etenim abolitionibus intercurrentibus infamia et poena
removetur, excepta publica abolitione, quae quidem poenam adimit,

1 ) P. 2. Tr. si vero pr. exsp. est. 2 ) In Brug. causa, non

abbreviatum . 3) P. 1. accusantur ; falso . Utitur summa Rolandi.
214 Summa Rufini.

sed infamiam relinquit, unde imperatores de generali , i . e . publica

abolitione dixisse leguntur : indulgentia patres conscripti etc. j . e.
q . §. Notandum [ diet. ad c . 8. § . 8. ] . Si obiiciatur illud cap. de
Paulo diacono magister respondet in illo paragrapho § . Hinc col-
ligitur e . q . [ ad c . 7. ] . c . 1. Si quis circa etc. detulerit, calum-
niose subaudi ; sie reliqua similia expone . c . 5. Si q. iratus. Hoc
cap . videtur esse contrarium decreto Pelagii papae, quod est j .
C. 11. q. 1. c . Si quis sacerd . [ 18] . Ibi enim dicitur, quod , si
quis episcopo suo convicia intulerit, depositus curiae tradatur. Sed
aliud est ex calore animi convicium semel obiicere, quod hic dici-
tur, aliud ex odio saepe et pertinaciter exprobrare, unde hic¹
agitur ; quod potest colligi ex eo quod in isto cap. dicitur : iterare
noluerit. ad c. 5. Item aliud est. Duo membra ponit eorum, qui ab
accusatione scripta desistunt. Nam alii desistunt examinata causa
et deprehensa alii desistunt nondum discussa causa , ´ali-
calumnia,
qua promissione decepta. Primos constituunt infames leges et ca-
nones, de quibus in superioribus cap. dicitur ; posterioribus dicit ve-
niam dari, quia aliqua promissione fuerunt decepti, quorum exem-
plum ponit in subiecto cap. e . 6. Paulum etc. Secundum quos-
dam talis est casus huis decreti : Paulus diaconus in accusatione
sui episcopi sollicitatus fuerat a quibusdam promittentibus , quod ipsi
testes de crimine essent, si diaconus adversus eum accusationem
institueret. Huius ergo promissionis confidentia tactus inscripsit ac-
cusationem contra episcopum ; ipsi tamen ut testimonium redderent
venire recusabant, quia forte crimen probare non poterant . Unde
ille non impetrata abolitione ab accusatione destitit. Hane itaque
temeritatis culpam simul cum infamia ignoscit ei Greg. papa. Melius
autem dicitur , si de promissione pecuniae intelligatur, quod potest
notari per rubricam, quae sic se habet : De eo qui promissione
illectus accusationem deserit . Paulus itaque accusaverat episco-
pum , episcopus autem vel alius eius amicus promiserat ei certam
pecuniam vel aliquod aliud emolumentum, si ab accusatione cessaret,
diaconus autem ab accusatione destitit, sed tamen promissum non
obtinuit. Unde vehementer confusus fuit . Hanc ergo culpam cu-
pidatis et poenam destitutae accusationis ignoscit ei apostolicus.
c. 7. Euph. Semel dixerat, indultum esse diacono, qui propter
solam 3 promissionem ab accusatione quievit, ne autem intelligere-
tur similiter indulgendum ei , qui propter alicuius rei dationem accu-

1) P. 2. Tr. ibi. 2) Aliter in editione decreti. 3) Deest in P. 1.

 Causa II. Qu. 3. 215

sationem deserit, ideo istud decretum subiungit, ubi accusantur illi

qui, ut accusationem dèsererent, sacros ordines acceperunt. Sciendum
autem hic, quia pro deserenda accusatione aliquando aliquid pro-
mittitur , sed non accipitur, aliquando etiam accipitur, et tunc quod
accipitur aut est munus spirituale, aut corporale. Quando ergo
pro deserenda accusatione aliquid promittitur sed non accipitur,
potest indulgeri sine condemnatione et infamia, ut in Paulo diacono ;
si autem acceperit aliquis corporale munus, puta pecuniam, crimine
concussionis condemnabitur, ut s. C. 1. q. 1 in lege quae est
post ultimum cap.¹ ; si autem munus spirituale susceperit, simo-
niacae haeresis reus erit. Quia ergo Euph. et Thomas pro deser-
tione accusationis munus spirituale, scil. sacros ordines, acceperunt,
merito tanquam simoniaci condemnati sunt . dict. ad c. 7. Hinc
colligitur a. c. inf. etc. Illud cap. Gregorii praemissum, scil. Pau-
lum, tanquam multa quaestione gravidum, interius nunc discutere.
tentat cum subiecta determinatione obiiciens quod sibi posse obiici
videbatur, videlicet quomodo impune Paulus diaconus ab accusatione
destituit, cum ex legibus sit infamis qui non impetrata abolitione
accusationem deserit . Solvit itaque hanc contrarietatem dupliciter.
Et primum quia dicit, P. diaconum iure factum fuisse infamem ,
quam tamen infamiam huiusmodi summus ei pontifex remisit . Contra
quam solutionem ponitur illud Gelasii : „ Quanquam animas per poe-
nitentiam salvare possimus, infamiam tamen abolere non possu-
mus. Sed illud non de omni infamia, sed de ea duntaxat, quae
per civilem iudicem irrogatur, intelligitur. Secunda responsio est,
ut dicatur : quia P. diaconus , licet sine abolitione animum ab accu-
sando deposuerit, infamis tamen nunquam per hoc fuit. Si obiicia-
tur, quod ille legum iure infamis erat, testante Stephano : „ Infames
censentur secundum canones, quoscunque leges seculi infames ap-
pellant" (unde videtur quod P. diaconus omnino infamis fuerit), re-
spondetur, quod ille , qui hodie per canones ab infamia immunis
efficitur, per leges infamia non notatur, cum seculares leges non
dedignentur imitari sacros canones . Ceterum iusto iudicio valentior
est prior solutio . Sed quoniam hic primum de infamia memoria
haberi incipit, ideo quantum doctrinae canonum expedire cognosci-
mus, aliquid de infamia subnectamus videntes, quid sit infamia , et
quid fama, et quot modis infamia irrogetur, et quomodo remittatur.
Est igitur fama illaesae dignitatis status moribus et legibus com-

1 ) Ex hac citatione patet, c. 119. c. 1. q. 1. non esse cap. separatum.

216 Summa Rufini.

probatus, in nullo diminutus , cuius merito quis ea potest quae ho-

mini libero licita sunt. Haec etiam fama quandoque autoritate le-
gum aut minuitur aut consumitur. Minuitur quando libertate ma-
nente circa statum dignitatis quis poena plectitur, sicut cum relega-
tur, vel movetur ordine, vel honoribus fungi prohibetur. Consumi-
tur, quoties magna capitis deminutio intervenit, i. e. cum libertas T

deminuitur. Unde colligitur, quod infamia nihil aliud est, quam de-
minutio vel consumtio famae . Dicitur etiam infamia de aliquo si-
nistro rumore, in qua significatione quaedam etiam loca dicuntur
habere infamiam vel esse infamia . De qua Ambrosius agit in fine
illius c . Tolerabilius j . C. 32. q . 5. c. 1 .; pro qua infamia quidam
arbitrantur dictum esse illud praefatum Gelasii Quanquam animas
ete. quia, licet eos per poenitentiam iustificatos enuncient, quod de
eis homines male non loquantur efficere, nec loca famam facere ¹
nequaquam valent. Irrogatur autem infamia secundum leges duobus
modis, aliquando ipso iure, al. per sententiam. Ipso iure, i . e . ex
genere delicti non respectu sententiae, efficitur quis infamis, ut ea
quae nubit infra tempus luctus, vel qui sciens eam duxerit sine.
autoritate principis, nisi forte fecerit iussu cius, in cuius potestate
est ; item qui artem lubricam exercuit, qui lenoficium fecit, qui duas
uxores vel sponsas simul habuerit, et qui usuras usurarum exegit.
Item per sententiam quis infamis constituitur duobus modis : alias
contemplatione poenae, alias genere poenae non inspecto. Non in-
specto genere personae, ut condemnatus furti, iniuriarum, vi bono-
rum raptorum et aliis pluribus ; per sententiam genere personae in-
specto quis infamis efficitur, ut in eo qui relegatur, vel ab ordine
movetur, vel fustibus castigatur. Ubi autem
Ubi autem ex genere poenae
irrogatur infamia, alia irremissibilis, alia est remissibilis vel minor,
cum certis rationibus iudex motus impendendo poenam remittere
videtur infamiam. Secundum canones autem quae irrogatur infamia,
alia est remissibilis , alia irremissibilis. Irremissibilis vel enormis
criminis et notorii, sicut de eo qui ecclesiam combussit, qui episco-
pum vel sacerdotem interemit, et his simile. De quolibet forte lo-
quitur decretum illud 6. C. in 1. q. c. Qui crim. int. Quae vero
remissibilis est, alia est maiorum, alia minorum criminum. Quae
ergo ex maioribus criminibus irrogatur infamia, ut laico ex homi-
cidio vel adulterio , clerico ex fornicatione, sive ipso iure, sive per
sententiam, sive duntaxat genere poenae infligatur, tune solum re-

1 ) Tr. loco : licet . . . efficere, habet : nec loca famam facere.

 Causa II. Qu. 3. 217

mittitur, quando eis restitutio prioris status integre reparatur, ut

laico quando sufficienter peracta poenitentia ex toto ecclesiasticae
communioni redditur, ut clerico quando ei suum officium restituitur .
Minorum autem criminum infamia, sicut contumaciae, ebrietatis con-
suetae, et similium, momentaria est, quae remittitur mox ut tales
praevaricatores resipunerint. De qualibet credo loquitur Fabianus
papa j . C. 6. q. 1. c . 3. et 4. et Tolet. conc. j . C. 32. q. 5. c.
Praec. dom. Quod de ea fateri cogimur etc. Non videtur no-
bis hic magister recte incedere, quia dicit eam iam non esse
infamem, quae infra tempus luctus nubit, quasi continuo post obi-
tum viri lucrum sit ei in matrimonio iungi, pro eo quod dicit apo-
stolus : Mortuo viro nubat cui vult . Sed si haec apostoli permissio
continuum tempus post mortem viri ad nuptias indulgeret uxori,
iam si in dominica septuagesimae maritum mori contingeret, secun-
dum hanc rationem sequenti die vidua nubere posset, quia dicit
apostolus : Mortuo v. n. c . v. , cum e contra in canonibus statuatur,
ut nuptiae a septuagesima usque ad octavam paschae non celebren-
tur : j . C. 33. q. 4. c. Non oportet. Sed tam deformis inhonestas.
non praedicabitur, si quod subiungit apostolus advertatur : sed in
domino , hoc est legitime, et sicut exponit Ambrosius : sine suspi-
cione turpitudinis. Verum quomodo legitime, si contra leges ?
quomodo sine suspicione turpitudinis, immo sine immensa turpitudine
et execrabilitate , si dubium prioris forte viri conceptum festinare
libidinis petulantia confundit ? ante c. 8. Capitul. , i . e. legis lom-
bardae. c. 8. invicem se absolvant. Huic lex romana prae-
scripsit, secundum quam reus quamvis innocens accusatorem absol-
vere non potest impune non impetrata abolitione. inter reum et
accusatorem per obreptionem convenerit, i. e. conventionem factam
esse cagnoverit in eo scil. crimine, ubi transactio facienda non est.
De coll. Colludium est conventio pecuniae inter reum et accusatorem¹ .
excipiat reus. ad c . 8. Notandum . . falsa crimina intendere calu-
mniose praeterquam in sanguine. In omni enim causa sanguinis
licet transigere excepto adulterio, ut C. t. ad legem Iuliam de
adulteriis , excepto in virginis raptu 2 , ut in eodem C. t . quibus
ex causis servi , 1. Si quis servum , in aliis vero criminibus,
quae sanguinis poenam non exigunt, transigi non licet, praeterquam
in crimine falsi, ut ff. de accusationibus , transigere . Dicitur

1 ) P. 2. addit : vel quando quis . . . superare, verbotenus ex summa

Paucapaleae . 2) P. 1. partu!
218 Summa Rufini.

autem contra in libro Numer.: Non accipies ab co pretium qui reus

est sanguinis, statim et ipse, scil . qui pretium accipit, morietur [ Num .
35, 31. ]. Sed ibi aut de iudice loquitur, qui nullo genere a quovis
reo sanguinis pecuniam potest accipere, aut intelligatur minus in
lege romana terribilius, aut statutum esse in lege mosaica , quae illi
populo duro in servitutem data est et flagellum. Colludit, pecunia
ab eo accepta. destiterit punitur poena V. librarum auri cum in-
famia. de plano, i . e . transeundo negligenter sine diligenti inquisi-
tione . hanc cogn. , scil . utrum debeat indulgere abolitionem vel non.
quos liberat¹ utique a poena notat, i . e. notatos relinquit infamia,
nisi nominatim ei etiam infamiam remittat vel in integrum restituat.
Quaestio V. Haec q. quarto loco tractatur, quae supra in
enumeratione quinta invenitur. Ut autem in hac q . expeditior pateat
cursus, videndum est, quae purgatio in ecclesiasticis iudiciis exiga-
tur, et quando, et ubi,
et quomodo sit facienda ? Purgatio itaque
alia est vulgaris, ut candentis ferri, ferventis aquae et huiusmodi,
alia canonica ut solummodo iuramenti. Vulgaris purgatio non est
exigenda, nisi a servili persona, vel ab eo qui tanquam servilis per-
sona suspectus habeatur, ab ingenuo autem non nisi canonica , et
hoc habetur ex cone. Mag. et ex conc. Tribur.; require in B. 1.
VII. c . Qui presbyterum et 1. XVI. c . Nobilis³ . Canonica vero
purgatio cum exigitur, aliquando subest mala fama, aliquando non .
Item mala fama oritur aliquando solummodo ex inimicorum con-
fictione, aliquando ex verisimili suspicione. Si itaque mala fama ·
non subest, non est exigenda purgatio, in quo casu intelligitur illud
6. C. in ult. q. Si autem mala fama subest ex inimicorum duntaxat
confictione, non est exigenda purgatio, quod notatur per illud c .
Auditum [ 18 ] i . e . q . Si vero ex certa fama orta est, tunc coge-
tur purgari, ut ex fine illius c . patenter ostenditur De his qui
sponsas , quaere in Burc . libro VIIII . [c . 32 ] . Nunc videndum est,
ubi et qualis purgatio sit speranda. Si itaque clericus apud popu-
lum fuerit infamatus in publico publice purgabitur, ut j . e. q. c.
Presb. vel quil . , Omnibus vobis . Si autem solummodo apud cle-
ricos mala fama aspergitur, tune in secreto examinabitur, ut j . C. 15 .
q . 5. c. 1. Denique si episcopus ad purgationem pulsetur, cum XII .
collegis suis iurabit, ut coniicitur ex illo c. Omn. vob . Si sacerdos
purgandus fuerit cum VII. se purgabit, se annumerato, si diaconus cum

1) P. 2. indulgeri ab. Ibi deest : vel non q. l. u. a. p. 2) Ut

palea habetur in c. 24. C. 17. q. 4. 3 ) Ut palea in c . 15. C. 2. q. 5.
 Causa II. Qu. 3. 5. 219

tribus similiter se connumerato, subdiaconus autem et deinceps so-

lummodo simpla manu poterit purgari, ut j . c . q . Presb. si a plebe.
Et hoc quidem regulariter hodie tamen tantum in arbitrio episcopi
consistit, quota manu aliquis se purget, ut scil . secundum quod vi-
derit grave esse crimen et famam excrescere exigatur fieri cum
pluribus vel paucioribus purgationem, et istud coniici potest ex illo
c. Omnibus vobis j . e . q . Illi autem, cum quibus purgatio praestatur,
purgando debent esse familiares, et praeter hoc honesti. Iurabunt autem
singuli in animam propriam, scil . quod sic credant esse, ut ille infamatus
iuravit , ut habetur ex quodam Innoc . papae decreto , quod sic
incipit Quoties frater noster¹ . Quod etiam colligitur ex verbis
Hincmari ep . cum ait : quos scimus se nolle periurare, j . e. q. c.
Si mala. Si autem infamatus sacerdos huiusmodi purgationem prae-
stare poterit et noluerit, tamdiu suspensus habeatur, quamdiu purga-
tionem obtulerit ; si autem voluerit et non potuerit, quid tunc facien-
dum erit? Quidam dicunt, quia nihilominus semper in suspensione 2
habendus crit . Sed aequius sentitur, si dicatur, tune eum suspen-
dendum esse, donec sinistra fama quiescat, maxime ad V annos ; in
quo casu, ut puto, illud decretum loquitur, quod est j . e. q. c . ult .
c. 1. Sacr. hactenus . Hoc decretum datum est in tempore primitivo ,
hodie autem in plerisque aliis casibus iuratur. c. 4. Si q. presb.
Hoc exaudiendum est de civili negotio, puta si laicus conveniat
presbyterum eo quod dicat, eum sibi debere C. solidos et tamen ex
hoc nullos testes habet, tunc secundum arbitrium iudicis vel laicus
iurabit de pecunia debenda, vel presbyter interrogabitur de non
debendo . Cuius responsio pro iureiurando reputanda erit sine per-
sonarum acceptatione quoad articulum sententiae, nam quantum ad
formam causae ad imparia presbyter et laicus iudicantur, cum illi
solummodo verbo , isti nonnisi iuramento credatur. c. 11. ac sac.
acc. praemissa tamen purgatione, nisi forte dicatur, Gislando specia-
liter a domino papa relaxata purgatio . c . 13. septem sibi coll.
adi. Notatur s . contrarium e . q . c. Mennam. Ibi enim dicitur, ut
M. cum duobus sacerdotibus se purget, sed M. prius coram aposto-
lico se purgaverat, et ideo in iterata purgatione duo tantum sufficie-
bant, hic autem VII sibi collegas adhibet qui noviter purgationem
non repetendam offert. c. 18. Audit etc. usque cogantur, scil. ex
simili causa. Hic enim solum ex inimicorum confictione mala fama

suborta purgationem praestitit; ex qua solummodo purgari ceteri non

1 ) Patet, Rufinum paleam c. 17 non habuisse. 2) P. 1. suspicione.

220 Summa Rufiní.

tenentur. c. 19. Omnibus et post bonis et iustis de suo populo,

qui non nisi iusta causa crimen suspicaretur. c. 23. Saepe cont.
Ista tria subiecta capitula hodie abrogata sunt . c. 26. Si ep. Hoc
decretum de canonica purgatione intelligendum est.
Quaestio IV. Ista q. hic quinto loco tractatur, quae supra
quarta enumerata est . Dicatur itaque, quia ore duorum vel trium
testium episcopus condemnari potest, si tamen sint tales testes , qui
et episcopos accusare possunt. Quales autem esse oporteant qui
sacerdotes accusare volunt, j . dicemus q . 7. Si autem tales sunt
qui solummodo communi iure accusare possunt, horum testimonio
episcopus condemnari non potest, nisi fuerint ita numerosi, sicut in
cap. 3. habetur. Clerici autem romanae ecclesiae ex privilegio non
nisi multorum testimonio condemnari possunt, ut j . 2. c.
Quaestio VI. Quoniam de appellatione multa diffuseque in
q . proposita memorantur, ideoque ut serenius sequentia videantur,
praemittendum est, quid sit appellatio et qui appellare possint, et
a quibus, et ad quos sit appellandum, quando, quoties, quomodo
sit appellandum , infra quod tempus debeat appellari, infra quod
tempus debeat appellationis prosecutio fieri , qui sit effectus appel-
lationis, quid sit officium eius a quo appellatur, quid sit eius offi
cium ad quem fuerit appellatum ? § . Est igitur appellatio protestatio
sententiae iniquae vel suspectae quaerelam continens. Dicitur etiam
generaliter appellatio cuiuslibet molestiae ad maiorem potestatem
proclamatio¹ . Appellare autem potest is, cuius interest, vel qui man-
datum suscepit, vel qui negotium gerit, quod mox reus ratum ha-
beat . In criminibus autem non solum condemnatus, sed etiam qui-
libet alius appellans audietur etiam invito condemnato . Debet autem
fieri appellatio semper a minori iudice ad maiorem, unde, si quis
cum ad maiorem iudicem appellare debet, ita erret, ut minorem ap-
pellet, ei nocebit, si vero maiorem quamvis alium, error ei nihil
obiicitur. Si autem delegatus cognoscit et ab eo appelletur, ad de-
legantem est appellandum, unde si episcopus delegavit, non est
quidem ad archiepiscopum, sed ad eundem episcopum appellandum,
quamvis forte aliter hodie fiat. Secundum leges non est appel-
landum, nisi post datam sententiam, nisi quando in civili negotio iudex
habendam quaestionem interlocutus fuerit, et in criminali, si contra

1 ) P. 2. addit : „ vel maioris audaciae invocatio, suspectum iudicem

metuens, vel molestum declinans.“ 2 ) P. 2. addit : „vel si sciat reum
ratum habiturum. "
 Causa II. Qu. 5. 4. 6. 221

leges hoc faciat, ut j . e . q. Non solent. Secundum canones vero

et ante et post sententiam potest appellari, ut j . e. q . c. Non ita,
et C. 6. q. 3. c. Scitote. § . Super eisdem autem capitulis non
potest nisi denuo appellari, excepta causa libertatis, in qua pro li-
bertate iudicatur, ubi non nisi semel appellandum est, sed si contra,
pluries ' , ut j . e. q . § . Post secundam. Quod dicitur in canoni-
bus : Pulsatus quotiens voluerit appellet, illud quotiens ad quae-
libet capitula, non ad eiusdem capituli quaslibet vices refertur. §.
Prima autem die sufficit sola voce appellasse, a secundo vero et dein-
ceps non nisi in scriptis appellandum erit . Quomodo autem appel-
latio scribenda sit, magister tradit j . C. e. q. §. Debet autem
fieri appellatio hodie infra decem dies, si vero absens fuerit qui
condemnatus est, non imputabuntur isti X dies ex quo iudicatum
est, sed ex quo sciveris. § . Prosecutio vero appellationis extenditur
usque ad annum, vel si iusta causa intercesserit, biennium . Non
consuevit tamen in ecclesia condemnatus maxime in causa pecu-
niaria nisi infra XXX dies prosequi appellationem. §. Denique
appellationis effectus talis est, ut omnia sint in eodem statu, in quo
erant tempore pronuntiationis, nihil enim post appellationem, sive
ca recepta fuerit sive non, innovari oportet. Si tamen fructus, de
quibus agitur, a possessore populentur, apud sequestrem post deponi
debent. Si autem causa criminalis sit, integer status eius qui ap-
pellavit habebitur, fideiussore dato ; si vero fideiussorem idoneum
dare non potuerit, in custodia tenebitur, sicut in actibus apostolorum
de Paulo legitur, quando Caesarem appellavit. Excipitur autem
causa excommunicationis. Si enim aliquis a suo episcopo per iustam
sive per iniustam sententiam excommunicatus sit et a sententia
excommunicationis appellet, non propterea tamen cogetur reparari
in eo statu, in quo erat prius , nisi prius appellationem suam fuerit
prosecutus, et hoc colligitur ex illo c . Si ep. forte j . C. 11. q. 3.
§ . Est autem officium eius, a quo appellatum est, ut appellanti et
non poenitenti praestet literas dimissorias, quae apostoli vocantur ;
item omnes allegationes in priori iudicio factus scribere debet , ut
iudici qui de appellatione cogniturus est plena fides possit fieri.
Haec autem omnia litigatoribus infra XXX dies a recitatione sen-
tentiae convenit praestari. §. Deinde officium eius, qui de appella-
tione cognoscit, tale est, ut latam sententiam confirmet vel evacuet.

1 ) In P. 1. et 2. verba excepta . . . pluries desunt. 2) Cf. c. 3.

C. 3. q. 6. 3) Deest in P. 1. 4) P. 1. legitur.
222 Summa Rufini.

Qui etiam audire debet allegationes partium, sive illas quae in priori
iudicio factae sunt, sive alias denuo afferre voluerint; et debet iudi-
care secundum leges , quae erant tempore illo, quando sententia est-
lata. Appellator autem si perperam appellaverit, quinquaginta libra-
rum argenti poena multabitur. ad c. 14. Patet etc. causa frustra-
toriae dilationis ap. Causa frustratoriae dilationis appellat, qui,
cum sciat, se iniustam causam fovere, non ideo appellat , ut ius
suum tueatur quod nullum est, sed ut adversarium litibus et sum-
ptibus gravet ; talis appellatio , etsi admittatur a iudice a quo appel-
latur, reprobabitur tamen a iudice ad quem fuerit appellatum, quo
sensu intelligenda est lex Quicunque j . e . q. c. 26. Quot. p. a.
usque sequestrantur. Hoc est contrarum ei, quod est infra e . q. c.
Post app . interpos. Sed illud generaliter dictum est, istud autem
de fructibus sequestrandis recipiunt leges, scil. si timeatur, ne fructus
a possessore devastentur ; quod intelligendum est, cum forte aut
ipse inops est, aut suspectus. Vel dicamus, post appellationem omnia
principalia debere esse in statu suo, fructus autem accessiones sunt .
Vel quia Theodosianum est, non est cor apponendum. c. 33 .
A iudicibus quos communis consensus elegerit . Ita hoc dicit, quasi
possint esse iudices, quos iudicandi non elegerint, contra illud Feli-
cis papae Cum accusatus j . C. proxima q. 3. et illud Nicaeni
conc . Iudices C. 11. q. 1. c . 3¹ . Sed si recte advertas, nulla
est contrarietas, quia in illis capitulis agitur de accusatis, qui non
sunt cogendi habere iudices, nisi quos ipsi elegerint, hic autem
agitur de utrisque , scil. reis et actoribus, qui non semper communi
sensu sibi iudices eligunt, cum scil. actor licet nolens apud iudicem
rei suas proponit actiones, actor enim semper debet sequi forum rei .
ad c. 33. arbitrarii etc., a quibus appellari non licet nisi in casu ,
cum scil. a iudice daturus est et quasi vice iudicis fungitur ad pro-
bandos fideiussores constitutus est ?. c. 34. Sane si ex communi
consensu. Dicit hoc decretum, quia, si plures, puta XII , eligimus
ego et tu iudices , et non omnes contra me dederunt sententiam,
sed forte VIII. tantum, ab his possum appellare . a pauciori numero,
quasi liceat appellari a paucorum sententia, quam fuerint illi qui
constituti sunt ad iudicandum. Et ita videtur hoc esse contrarium
ei, quod habetur in lege illa Si plures iudices j . c . q . [in §. 7 .
c. 41. ] 2. vel 3. colunnella . Sed hic, cum quidam dicunt iudicum
vel unus tantum ex consensu aliorum sententiam protulit, ibi cum

1 ) In editione 4, quia 2 palea est. 2) Arbitr. usque est deest

in P. 2. Tr. 3) P. 2. collum meum.
 Causa II. Qu. 6. 223

reliquis non annuentibus unus pronuntiavit. Sed opponitur illud

Nicaeni concilii quia si in ordinatione episcopi aliqui episcopi¹ con-
tradixerint, obtineat sententia plurimorum : s. D. 65. c . 1. 2. 3. Unde
videtur, quia, si plures iudices sunt, quorum aliqui sententiam pro-
ferunt, alii contradicunt, tenet tamen sententia. Quomodo ergo lex
illa dicit, quia non est necessarium contra huiusmodi sententiam appel-
lare ? Sed ridicula est prudentibus2 ista obiectio, cum sententia in
illis cap. improprie accipiatur, scil. non pro iudicio condemnationis
vel absolutionis, sed pro quadam arbitraria opinione . Vel aliter in-
telligatur casus huius decreti . Eligimus ego et tu VII. iudices,
qui omnes me condemnarunt et postea recesserunt ; tandem cum
contra latam sententiam infra X dies appellare vellem, omnium
iudicum copiam habere non poteram sed tantum sex vel trium : quae-
rebatur, utrum solummodo ab eis possem appellare ? Et dicit legi-
time posse fieri. Si ita exaudiatur, nec etiam apparebit ad legem
ulla contrarietas , nihilominus tamen verum erit , quod in priori
3
casu assignatum fuit, cum in conc . Aurelianensi dicatur : quia ,
si tres iudices elegerint aliqui, omnium sententiam sequantur aut
duorum ; quaere in Bur. 1. 1. c. Item placuit. c. 35. Placuit
etc. conquesti fuerint per appellationem . vicini audiant episcopi,
qui una collecti maius tribunal habent, et ideo a iudicio unius epi-
scopi ad eos similes quasi ad maiorem iudicem potest appellari .
ex consensu suorum episcoporum . Non ideo hoc dicit, quod non
possit ad eos appellare, nisi episcopi sui consentiant, sed quia ipsi
debent consentire et non moleste ferre. ad c . 36. Arbitr. etc. et j .
a quibus appellari non licet, nisi in casu, cum scil. a iudice datus
est, ubi quasi vice iudicis fungitur, et cum ad probandos fide-
iussores constitutus est. c. 38. Statuendum est, ut episcopus , vel
alius cuius hoc officium est, iure apostolico, i. e. episcopali, quod
primum ab apostolis descendit, ut scil. ecclesiae disponerentur et
regerentur. decisio alicuius litis clericorum, i. e. habita inter cleri-
cos. non liceat devocari in iudicium ad testimonium clericum qui
prius in illa causa fuit praeses , i . e. advocatus, qui in ea causa
cuius patrocinium suscepit testis esse non valet, ut j . C. 3. [ 4] q . 2 .
§. Item in criminali. et nulla. Hoc potest intelligi duobus mo-
dis : ut scil. nullus clericus invitetur ad dicendum testimonium in
causa criminali apud iudicem secularem (in quo casu intelligitur

1) Deest in P. 1. 2) Deest in P. 1 . 3) P. 2. Alunen . Tr.

Ariminensi. 4) P. 2. praesens. Patet Rufinum habuisse praeses.
224 Summa Rufini .

Silvestri papae decretum j . C. 11. q . 1. c . 6.1¹) , vel non est a se-

culari iudice cogendus clericus in sacro ordine constitutus in aliqua
causa ferre testimonium, potest tamen cogi a suo episcopo , cum alii
testes inveniri non poterint, ut notatur ex illo cap. Quamquam j .
C. 14. q. 2. c. 40. Si quando non per explor. Excipiuntur illu-
stres, qui in crimine iniuriarum per procuratores et agere et respon
dere possunt, ut j . C. proxima q. 9. § . Nisi [ad c. 18.] . c. 41 .
§. 3. Item rei iudicatae auctoritatem non obtinet et ideo ab eo
appellari non est opus. Et hoc est in secularibus, in ecclesiasticis.
autem non sic, ut j . C. 11. q. 3. Si ep. forte 2.
Quaestio VII. Eorum qui in accusationem episcoporum vel
sacerdotum coeunt, alii sunt criminosi, alii bonae vitae et opinionis
clarae. Item qui bonae vitae sunt et bonae opinionis , alii

communi vita et opinione cum ceteris de turba degunt, alii reli-

giosioribus moribus et spectabiliori fama prae aliis excellunt . Item
episcopi et sacerdotes accusandi quidam cam vitam vel aestimationem
servant, quam eorum dignitates expostulant, quidam sicut laici secu-
lariter vivunt, vel seculariter vivere communi fama reputantur.
§. Item qui accusare quaerunt, aut repente nulla praemissa secreta
commonitione accusant, aut prius secreta et saepe facta commoni-
tione accusant et eos conveniunt, ut satisfaciant. Criminosi igitur
episcopos et sacerdotes et reliquos clericos accusare non possunt ,
nisi secundum canones in crimine haereseos vel simoniae, etiamsi
ipsi praelati fuerint mali ; quod notatur ex primo cap. huius q . Si
autem accusatores non fuerint criminosi, et ipsi praelati , scil. episcopi,
sacerdotes et reliqui clerici fuerint vel habiti fuerint mali, tunc po-
terunt eos accusare, etiam si ipsi accusatores non fuerint adeo spe-
ctabilis opinionis vel vitae (in hoc enim casu non prohibentur nisi
criminosi accusare praelatos, in quo casu intelligitur illud Aug.
Praes. prael. j . e . q. ) , hac tamen moderatione praemissa, ut eos
secreta commonitione prius conveniant, ut id, unde accusandi sunt ,
emendent, nisi forte sit manifestum crimen ; alioquin non recipiatur
eorum accusatio, sed excommunicabuntur sic accusare tentantes , ut
j . e . cap. Accusatio et Si quis erga episcopum. Si autem
accusandi praelati fuerint vel habiti fuerunt digni, tune accusari non

1 ) Ex hac citatione constat, Rufinum paleas cap . 2. .6 7. editio-

num non habuisse ; nam hoc cap. 6, quod citat, est c. 9. editionum .
2) In cod. Brug. habetur forma apostolorum et appellationis, uti est ni
dicto ad c. 31 . 3) accus. et deest in P. 2. In Tr. com. ut satisf. eos
conv., aut commonitionem praetermittunt.
 Causa II. Qu. 6. 7. 225

poterunt, nisi ab illis, qui sunt admodum religiosae vitae et specta-

bilis opinionis, iuxta quod intelliguntur illa cap. Laicos non ac-
cusare , Laici in accus. j . e. q . Semper tamen superiori mode-
ratione prachabita haec distinctio est tenenda in accusatione omnium
inferiorum contra superiores. Ab his autem excipiuntur omnes illi
qui, impediente personae regularis minori integritate, ad s. ordines
non possunt promoveri, sicut bigamiet corpore enormiter vitiati ;
isti siquidem et similes etiamsi religiosissimae vitae aut clarissimae
opinionis fuerint sacerdotes accusare non possunt, ut j . e . q. e .
Ipsi apostoli , Testes , et C. 6. q. 1. c. Infames , nisi in illis
casibus, in quibus etiam criminosi accusare permittuntur sacerdotes .
c. 6. Sicut sacerdotes excluduntur¹ accusatione, i. e . non admit-
tuntur ad accusationem laicorum in seculari iudicio . c. 8. praeceptis
obedire nec eos ullomodo accusare, etiam si ipsi agant aliter quam
debeant, nisi in fide erraverint. Intelligas secundum praepositam
supra distinctionem ; secundum hanc omnia quaecunque videntur
contraria, sunt determinanda. c. 21. si nihil convitii etc. Ita hoc
dicit, ut, quasi si aliquid vitii vel criminationis episcopo obiecerit,
quod ob id episcopus eum a communione ecclesiae submovere pos-
sit. Sed hoc est contra illud , quod est j . C. 23. q. 4. c . Inter
quaerelas [27 ]. Sed hic non propria causa episcopi, sed totius
ecclesiae agitur, vel forte propter hoc a communione est removendus
a metropolitano scil. , non ab ipso episcopo . ad c. 25. In hoc cap.
Regula istius paragraphi de damnatis ab ecclesia intelligenda est ;
•
alioquin criminosi laici criminosos praelatos accusare possunt, quod
supra in distinctione huius quaestionis improbatum est. c. 26 .
orthodoxis. Testamentaria tantum testimonia et quando in ultimis
eulogiis et in contractibus consistunt, haeretici contra haereticos
possunt ferre : c. 30. non omnis etc. quasi non cuiuslibet praelati
praedicatio quaelibet sine examinatione est recipienda. corvi, i. e.
mali praedicatores. de morte, i. e. de cadaveribus mortuorum, sicut
et isti de mortifera praedicatione . Comparantur autem mali praedi-
catores corvis propter nigredinem vitiorum et propter raucedinem
praedicationum , quia mala sunt quae praedicant, propter veracitatem
oblationis fidelium , quia ut vivant praedicant. c. 32. secuti sunt riam
3
Balaam dicit Petrus in epistola canonica. Legitur in libro Numero-
rum [ hist . Paucapaleae]. Quia ergo capite legibus minor. Si quis vult

1) P. 1. addit ab. 2) P. 1. excommunicatione! 3) Historia

deest in P. 2.
v. Schulte , Summa Rufini. 15
226 Summa Rufini.

scire, quid sit capitis deminutio et quot modis accidat, legat in

institutionibus titulo de capitis deminutione. c. 38. qui sui
ord. non sunt, i. e . vel esse non possunt impediti propter delicti
qualitatem vel personae regularis minorem integritatem, non autem
propter eruditionis insufficientem probationem ¹ ; perfecti enim laici illi-
terati possunt sacerdotes accusare, non autem homicidae , adulteri,
servi, bigami et huiusmodi. c. 40. tunc cum Petrus intrasset. Illud
tangit [hist. Paucapaleae]. ad c . 41. Item cum Balaam. Legitur
in II . 1. Paralip. quod Osias rex Iuda ingressus est in templum do-
mini eo quod esset leprosus. tunc Phinees. Legitur in libro
Num . [ hist. Paucapaleae2] . c . 47. Quapr . Quid in c . isto continea-
tur, rubrica manifestat, quae sie se habet : Clerici excessum sui
episcopi auribus deferant romani pontificis. Sed hoc multiplicem
patitur contrarietatem. Et prima est, quia nemo invitus cogitur ac-
cusare, sicut habetur ex legibus, nisi forte conditionaliter, ut si vo-
lens adire hereditatem cogitur accusare eum , qui interfecit institu-
torem. Secunda est, quia habetur alibi, quod primas, si potest,
debet accusatores episcoporum cum ipsis episcopis pacificare : j . C. 5 .
q. 2. c. ult. Unde videtur non esse praeceptum hoc iustum, quod
clerici excessus episcoporum deferre iubentur. Primae obiectioni
respondemus dicentes , secus esse in ecclesiasticis , quam in seculari-
bus causis. Interest enim ecclesiasticae severitatis et religionis, ne
crimina, maxime quae statum ecclesiae conturbant, remaneant im-
panita, et ideo sunt deferenda , ea tamen discretione manente quam
supra signavimus q . 1. c. Si peccaverit. Unde in registro
legitur de beato Gregorio , quod, si aliquorum crimina prudentis-
simo patri deferrentur, nunquam ea volebat praeterire indiscussa .
Illud autem cap. 5. causae loquitur, ut credimus, de crimine iniu-
riarum, de quo, si iniuriatus iniuriantem accusaverit, tunc iudex, si
potest, debet inter ipsos pacem componere, ne iniuriatus omnimodam
sibi expetat ultionem. De quo etiam casu agit concilium Carthagi-
nense s. D. 20. c . Studendum est. Et hoc quidem sic veraciter
dicitur, licet possimus dicere, quia in hoc c . non agitur de insti-
tuenda accusatione criminis, sed de inferenda simpliciter quaeri-
monia de dilapidatione rerum ecclesiasticarum et de fraudatione
quartarum ; quod patenter ex illo c. colligitur, unde istud continua-
tur, j . C. 12. q . 2. Quatuor [27 ] . si cui clericorum vel, i. e . et,

1) P. 1. probitatem . 2) In P. 2. desunt hae tres historiae .

3) Deest in P. 1.
 Causa II. Qu. 7. 8. 227

auditui totius ecclesiae, haec , scil. de ratiocinio quatuor portionum ,

sicut habetur in illo e. Quatuor. c. 53. Placuit. Istud c . de mo-
nachis introducit magister , cum magis de criminosis hoc dictum
esse intelligitur, ut videbis , si haec duo cap. respicis¹ : Hi qui
episcopos, Canonica j . C. 3. q. 4 et 5. [c . 9. q. 4.; c. 6. q . 5] .
Tales non humanis rocibus mortui sunt, qui loquuntur sicut ceteri
homines, sed divinis, quia contra divinos, i . e . fideles homines vocem
accusandi, reprehendendi, docendi non habent ; vel divinis rocibus,
i. e. laudibus mortui dicuntur, quia pro nullo deus reputat, si a
talibus laudetur. Unde scriptum est : A peccatore quasi a mortuo
periit confessio , scil. laudis et non est speciosa laus in ore pecca-
toris . Si autem iuxta magistrum de monachis dici possit,
quod tamen nunquam nisi violenter dicitur, sic intelligitur: ut sint
mortui divinis vocibus, i . e. ecclesiasticis officiis, quia secundum
antiqua statuta non possunt praedicare, baptizare et similia facere,
ut infra 16. q. 1. invenitur. funestam. Vox funesta dicitur, quae
super funus sonat, i. e. lugubris, qualis debet esse sive criminosorum,
qui plangant pro irriguo inferiori, sive monachorum, qui saltem
fleant pro irriguo superiori . interdici, i . e . a divinis vocibus prohi-
beri, ut s . expositum est.
Quaestio VIII . Accusatio semper in scriptis facienda est ,
nisi in casibus , ut in crimine abigeatus et iniuriarum et cum mulier
in quibusdam criminibus ad accusationem admittitur non exacta sub-
scriptione, vel cum maritus iure mariti accusat uxorem de adulterio
infra LX dies utiles. Hos casus invenies j . C. 4. q. 4. §. Ali-
quando [dict. ad c . 2. § . 1. ] et C. 15. q . 3. De crimine.
Sic autem videbitur secundum leges scribenda accusatio : ut ponatur
mensis admissi criminis inscriptione praemissa et locus et consul, vel
magis nomen imperatoris loco consulis , et nomen accusantis et accu-
sati , et eius apud quem accusatur; et ponatur dies accusationis , diem
autem vel horam admissi criminis nemo invitus ponere cogetur.
Denique in ecclesiasticis accusationibus nomen apostolici et eius.
cuius tempore delatum est, cum anno domini in scriptura accusationis
exprimetur, sicque accusatio formabitur:

1 ) In P. 2. sequens in margine adest glossa : „Est mortuus spiritua-

liter, scil. criminosus, ut j . C. 3. q . 4. c. Hi qui , et q. 5. c . Canonica.
Est mortuus civiliter, ut deportatus, sicut et civiliter vivit per gloriam qui
in acie mortuus est. Est mortuus seculariter, ut j . 7. [ lege 27 ] q . 1. Quae
Christo nubunt, et apostolus: Mihi tandem crucifixus. Est mortuus
carnaliter, ut Lazarus. Jo.“ 2) Eccles. 17, 26. 3) Eccles. 15 , 9.
228 Summa Rufini.

Anno ab incarnatione domini M. C. LXVI . residente in sede

apostolica domino papa Honorio anno pontificatus eius primo, reg-
nante victoriosissimo Lothario anno regni eius VII ., imperii quarto¹ ,
mense Madio X. Kal. Iunii, Ego Ugo archidiaconus beati Petri pro-
fiteor, ne deferre Victorem Bononiensem episcopum reum adulterii
apud sanctissimum papam Honorium, quod dico eum adulterium
commisisse cum quadam Teberga in civitate Bononiensi in domo
cuiusdam Gualdradae mense Augusto domino Gelasio papa sedente
in cathedra beati Petri apostoli anno apostolatus eius nono, impera-
tore christianissimo Lodovico anno regni eius X. , imperii VIIII "º,
Ego Ugo archidiaconus subscribo, me professum esse deferre prae-
dictum Victorem episcopum reum praefati criminis .
c. 3. Quisq. ille est. Hoc c. usque ibi qui vero ad sortilegos,
sumptum est ex lege, quae est in codice ti. de accusationibus .
Accusationis exordium³ . vinculum inser. arr., i . e. liget in
scriptura nomen suum et rei . custodiat similitudinem, i . e. caveat,
ut verisimilia in accusatione proponat, vel sciat, se simile supplicium
perpessurum , si non probaverit quod obiecerit. habita tamen, i. e.
pro diversitate dignitatis, quam habet ad accusatum, poena ei com-
pensetur, si in accusatione defecerit. Verbi gratia : si subdiaconus
accusat diaconum et calumniator pronuntiatus fuerit, tune subdiaco-
nus merebitur cum infamia verberum deponi , cum diaconus, si con-
victus fuisset depositus esset, quoniam simplex depositio diaconi huic
poenae subdiaconi adaequatur, ut j . C. 5. q. 1. c. Quia. Vel secundum
sensum legis aliter exponetur et ponetur litera legis : seil. custodiae
similitudine habita, quia ambo, i . e . accusator et accusatus rei

1 ) P. 2. M. C. LXXII . . . papa Alexandoro a. p. e . XIV. r. v. r.

Ludovico a. r. [ supra imperii] e . IV. mense Octobri XI. Kal. Nov. Ego
Oddo b. P.... S. Eduensem ep... apud s . et reverentissimum p. Alex. . .
in civ. Niūneñ , in domo cuiusdam W. mense Aug. domino p . sed. Eugenio
i. cathedra s . P. a. a. e. 1º , regnante chr. Philippo a. regni eius III. Ego
Oddo ... St. . . Formula Cod . Banb. „ In ecclesiasticis actionibus [accu-
sationibus ] haec fiat inscriptio : Anno ab ine. dom. tali dom. Adriano res.
in ap. s . anno p. e. primo regnante Lothario anno e. i. septimo, quarto
mense madio Xº Kal. Iul. ego talis defero talem reum adulterii apud
dom. Alexandrum, quod commisit cum tali in domo tali mense Aug. dom.
Alex. sedente in ap. s. anno ap. tali imperante f. anno eins imp. tali" etc.
ita corrupta est, ut inde nihil deduci possit. A. Loth. imp. quarto ,. Hugo,
in reliquis ut P. 1 . 2) P. 2. non. 3) I. ult. C. 9, 2. (sed acc .
ordinem). 4) P. 1. licet! 5) P. 1. perpensurum. 6) i. e.. . re
deest in P. 1. , P. 2. ac. et reus.
 Causa II. Qu . 8. Causa III. Qu. 1. 2. 229

tenebuntur in custodia, nisi fideiussores idoneos dederint, tamen di-

gnitatis aestimatione ponatur, quia qui maioris dignitatis sunt, ut
illustres , leviori custodiae traduntur, qui autem minoris, ut plebeii,
graviori mancipentur. Qui vero ad sortilegos. Quaeritur hic , quare
magis concurrentes ad sortilegos et magos, quam alios criminosos
ad accusationem dicat non admittendos ? Ideo scil. quia tales, ut
crimina aliorum investigare possent et ita deferre, sortilegorum vel
magorum oracula consulebant.

Causa III .

Semel in superiori causa de ordine iudiciario agere coeperat,

nunc in praesenti causa plenius de eo tractat ostendens ante omnia ,
quomodo expoliati sunt restituendi, quae induciae ante causae exor-
dium sint praestandae, quae etiam post, quales testes admittendi
sint, ubi reus condemnandus sit, quis iudex esse valeat, et quando
iudicare debeat, a quot iudicibus episcopus audiri debeat et qualiter
in absentem vox accusationis vel testificationis non debeat exhiberi?
si testes deficiunt in primo capitulo, quod non sunt ob sequentia
admittendi, quomodo accusatio possit in accusantem verti. Ut autem
haec omnia, etc. ut s. in principio II. causae .
Quaestio I. In¹ q. 2. secundae causae proposuerat, expolia-
tos non posse vocari ad iudicem antequam restituantur, in hac autem
q . proponit, illos esse restituendos et, licet in persecutione superioris
quaestionis hoe dixerit, tamen hic repetit, ut aliud addat, scil . quod
non solum per sententiam, sed etiam per officium iudicis omnia praesen-
tialiter restituenda sunt expoliatis,. habita tamen distinctione, quam in
superiori q . praemisimus. et ideo hic eam licet aliis verbis repetere
superfluum duximus. Etenim in tam longo voluminis tractatu dicta in-
culcare apertaque revolvere per singulas sillabas aut est profundae 2
ignaviae aut summae iactantiae . Nam quamvis simus filii excussorum³,
est tamen valde ridiculosum, de sacco vacuo excutere frumentum.
Quaestio II. De induciis autem. Tres species induciarum
in canonibus inveniuntur. Nam aliae sunt restitutoriae, aliae exspe-
ctatoriae, aliae praeparatoriae. Restitutoriae sunt, quae post resti-
tutionem dantur expoliatis antequam vocentur ; expectatoriae quae
dantur post vocationem ante causae inceptionem; preparatoriae
quae post litis contestationem dantur petentibus litigatoribus ante.

1) P. 1. Infra q. 2. 4. causae proposuerat! 2) P. 1. aut profun-

dus est de ignavie. Tr. procul dubio. 3) P. 2. excusorum.
230 Summa Rufini.

examinationem vel definitionem causae. Primac et secundae ind.

dantur solummodo reis, ultimae vero ind. scil. praeparatoriae , licet
secundum legis tenorem videantur dandae accusatori et reo , secun-
dum intellectum tamen canonum nunquam nisi reo indulgentur,
quod potest colligi ex c. illo De induciis j . q . proxima. Et primae
quidem induciae sic moderandae sunt, ut tanto tempore gaudeat
quis in restitutione, quanto doluit de expositione vel expoliatione,
ut in hac q . dicitur, ita tamen, ut quidam noster progenitor
asserebat, quod minus sex mensibus non contineant et anniversarium
spatium non excedant, et hoc praesumitur ex illo c . Eiectis j . e . q.;
quippe si ultra annum manserit iste expoliatus, satis erit si per
annum maneat restitutus antequam vocetur. Nam si puta per bien-
nium expoliatus extitit et tune per biennium maneat in restitutione
non vocatus, et teneat bona ecclesiae. de levi dilapidatio sequere-
tur. Induciae exspectatoriae moderandae sunt secundum diversita-
tem personarum quibus tribuuntur ; aliter namque sunt indulgendae
personis in s . ordine constitutis, i. e . episcopis, presbyteris et dia-
conibus, aliterque infra positis clericis et laicis , et quidem episcopis,
presbyteris, diaconibus dantur induciae unius mensis , vel si iusta
causa intercurrerit duorum mensium, et quidem de episcopis patet
ex illo c. Quisq. ep. j . C. 4. q. 5. Quod vero eadem dilatio
danda sit presbyteris et diaconibus , claret ex illo cap. quod isti
continuatur j . C. 15. q. 7. c. Si autem [5]. Circa reliquos autem
clericos sic expectationis moderabuntur induciae, ut primum VII
diebus expectentur, quod si non venerint iterum aliis VII interdicto
eis ingressu ecclesiae, si autem nec tune accurrerint interdicatur
eis pax et communio ecclesiae, nihilominus tamen V diebus aliis
expectatis, postea vero tanquam rei anathematis gladio feriantur ; hoc
invenitur j . C. 5. q . 2. c . 2. Induciae praeparatoriae scil. quae dan-
tur accusato ad praeparandas defensiones, inveniuntur pro episcopis
unius anni vel plus, sex mensium non minus, ut j . q. 3. c. 2. , hodie
tamen iudicis arbitrio hae induciae sive circa episcopos sive reliquos
clericos non nisi secundum possibilitatem personarum et qualitatem
causarum arbitrio iudicis ponderantur, quod potest coniici ex verbis
illius c . Si episc . aegrot¹ . j . C. 5. q. 3. Sed quaeritur, quomodo
induciae post litis exordium praestandae sint, cum praecipiatur ex
canonibus, ut vocatis episcopis denuntietur, quid eis obiiciatur, ut
praeparati ad responsionem advenire valeant , j . C. 5. q. 2. Si

1) Aliter in editione cap. 1. 2) P. 2. Tr. veniant pro adv. val.

 Causa III. Qu. 2. 231

primates. Sed sicut dicere coepimus, induciae praeparatoriae in

cognitoris arbitrio reservantur, ut si viderit esse convenientius ante
litis contestationem eas praestari faciat, quod in praefato decreto
dicitur Si primates, ut sic induciae expectationis cum praepara-
toriis sine ulla interpellatione iungantur. Si autem melius esse
perspexerit , eas post L. C. donari, faciat quod suo consilio provi-
dentius fuerit meditatus, nisi forte quis dicat, easdem esse episco-
porum inducias expectatorias et praeparatorias. Cum enim accusati
episcopi primum vocantur, debent primates eis per literas significare ,
quid eis ab accusatoribus obiiciatur, et tune , ut praeparent se ad
respondendum, expectandi sunt vel spatio duorum mensium, sicut
j . 5. q. 4. causae dicitur, vel eo amplius, prout causa dictaverit,
scil. trium vel sex mensium aut amplius, ut j . sequenti q. c. 2 et
j . C. 5. q. 3. c . 1. , ut demum ad defensionem pleniter veniant
praeparati nullas alias inducias de cetero speraturi. Hae sunt in-
duciae, quae secundum canones in causis criminalibus adhibentur.
Secularium autem causarum induciae metitae sunt in forensi lege,
quarum aliae sunt deliberatoriae , scil . XX dierum, quas habet reus
post libellum conventionalem sibi ab actore oblatum, in quibus de-
liberet, cedat an contendat, et hae competunt ante L. C. , ut j . q . 3 .
invenitur §. Spatium ; aliae citatoriae sive lite contestata sive non ,
quando altera parte absente iudex trinis edictis vel pro omnibus.
uno peremtorio vocat eum, qui absens est, spatio X dierum, aut
hodie per authenticum XXX dierum per unumquemque introitum
destinato . De his induciis legitur in illo e. De illicita j . C. 24 .
q . 3. Aliae sunt necessariae, quando lite contestata iudex ex ne-
cessitate propter instrumenta requirenda vel testes inveniendos liti-
gatori postulanti concedit inducias. Quod facere non debet , nisi
causa cognita, et hoc semel vel etiam secundo si causa urgentis-
sima fuerit. In criminalibus autem causis reo tres dilationes , auctori
duac conceduntur. Qualiter autem istae induciae sint dispensandae,
invenitur j . codem paragrapho. Aliae sunt indicatoriae, scil. qua-
drimestres, quae dantur reo condemnato, intra quas satisfaciat vi-
ctori, quas tamen iudex et prorogare et coartare poterit causa co-
gnita. Priores et ultimae induciae competunt solummodo in causis
pecuniariis , duae autem mediae etiam in criminalibus adaptantur.
c. 1. Quanto temp. etc. ita tamen, quod anni spatium non excedat,
ut praedictum est . Sie omnia similia expone.

1) P. 1. 2. interpolatione.
232 Summa Rufini.

Quaestio III. In capitulis huius q . agitur de induciis prae-

paratoriis, in secunda supra q . de restitutoriis, in causa 4 et 5 .
q . de expectatoriis . c . 3. Ind . etc. usque per subrept . Subreptio
est deceptoria et festina alicuius falsitatis suggestio . § . Spatium u.
qui rescr. ad extr. iud. datum seil. sibi ab imperatore ad hoc , ut
liceat ei adire extraordinarium iudicem. ad appellationem condem-
nati sive consultationem condemnandi , quae est quando iudex du-
bitans de causa scriptis allegationibus consulit principem, quid sibi
faciendum sit. tribuatur, i . e. tribui petatur. plenaria, i . e . ab utra-
que parte petita ; vel, ut alia littera habet : planaria, i. e. de plano,
scil. sine consensu iudicis facta. Libell. vero etc. Hoc hodie, ut
dicunt legistae, non observatur in facienda L. C., neque quod in
sequentibus dicitur consuetudine contraria vincente legem. cautio-
nem, i. e. fideiussionem vel pignus aut iusiurandum. offeratur
libellus conventionalis. praebitis sportulis, i . e. muneribus debitis 2
a reo . Ponitur enim hic contentum pro continente. Sportulae enim
dicebantur vasa numeraria, quae apparitores portabant cum aliquando
in iudicium vocabantur, ut ibi certum munus reconderent, quod pro
debito ab illis accepturi erant, quos ad iudicem vocant. Vocabantur
autem sportulae a portando, i . e. recondendo, unde in evangelio Ioh .
de Iuda legitur ea quae mittebantur scil. in gazophilatium domini
sportabat, i . e . sibi recondebat. Hoc tamen hodie non observatur,
sicut iidem doctores dicunt . pro nihilo est, i . e. si citra istam solenni-
tatem habita fuerit, non dicetur contestata. Quod fieri. Hoc au-
thenticum non continuatur cum his, quae posita sunt, sed in codice
et in corpore authenticorum loquitur de eo, qui adversarium
ad extraordinarium iudicem trahit, quod scil . fieri non debet etc.
nisi actor qui reum illicite trahit , quod promissum est ab actore .
Quaestio IV. Quod infames in accusatione non sint rece-
ptabiles, luce clarius constat ; de non legitime vero coniunctis dicen-
dum est. Dicuntur itaque aliqui non legitime coniuncti duobus

modis : vel quia non fuerunt inter se personae legitimae ad coniu-

gium incundum, vel, si fuerint legitimae, non tamen secundum
statuta canonum et debita solennia nuptiarum contraxerunt matri-
monium , sicut illi qui sine dotali titulo et benedictione sacerdotis
coniuncti sunt. Priores non legitime coniuncti sunt infames ipso

1) P. 1. sive cons. cond. omittit. 2) Tr. praebitis. 3) P. 2.

in locul. domini. 4) Verba quod scil... , trahit desunt in P. 1 .
5) Verba et debita .. • matr. desunt in Tr.
 Causa III. Qu. 3. 4. 233

iure, nisi forte per ignoruntiam coniuncti essent et tamdiu infames

sunt, donce separentur, purgato crimine per poenitentiam. Unde
peracta poenitentia admittentur ad accussationem . Illi autem, qui
praeter debita nuptiarum solummodo coniuncti sunt, levi infamia as-
perguntur et ideo mox ut ecclesiae satisfecerint ad accusationem
admittentur. c. 2. Beatus praed. u. refutandus est ab accusatione
vel testificatione. ante reversionem suam, quasi post reversionem
accusator vel testis esse poterit. Sic quoque intelligendum est in
superiori cap. et in duobus sequentibus. c . 4. Consang, etc. et j.
absque dot. tit. si possibilitas dederit. Hic ergo lex illa interdicitur
quae dicit, matrimonium sine dote fieri non posse, licet quidam in
aeternum legum obsequium adiurati more sacrilegorum malunt 3
mentem canonum peregrina expositione pervertere quam mundanam
constitutionem vel summo tactu cauteriando notare. Dicunt itaque
balbutiendo tamen, quia loquitur hoc decretum non de illis, qui sine ulla
dote copulantur, sed de eis, qui coniunguntur titulo dotali, non tamen
cum iusto titulo, sicut sunt qui prohibitum contrahunt matrimonium,
ut ita non notentur hic illi , qui sine dote , sed qui non cum iusta
potius quam cum iniusta dote contrahunt matrimonium . Sed cum
in sacris patrum constitutionibus habetur, ut nullum sine dote fiat
coniugium , ut j . C. 35. q. ult. c. Nullum, cumque infames iudi-
cantur, qui sacris patrum constitutionibus non obediunt : profecto
infames fiunt qui, cum possint, sine dote matrimonium contrahunt .
Similiter qui sine benedictione sacerdotis in primis nuptiis coniun-
guntur, quia hoc videtur illo cap. maxime prohiberi Nulli ex prop.
j . C. 35. q. 3, nisi forte quis dixerit, contrariam consuetudi-
nem huic cap. derogare. de raptoribus virginum praesertim sacra-
rum. seniores, dominos suos vel praelatos, impetunt, violentas manus
iniiciendo vel calumniose accusando . hos, scil . raptores et eos qui
impetunt seniores . c . 6. Nullos .. eos dico anathematizatos , quos epi-
scopi suis scriptis, utpote quando in ecclesia cum candelis recitan-
tur nomina excommunicatorum in scriptis, et ita anathematizantur .
eorum statuta, sicut in conciliorum decretis, ubi dicitur : anathema-
tizamus sacrilegos et huiusmodi . Unde sciendum est hic, quod ca-
nones alii anathematizant, alii anathematizandos praecipiunt ; illi
anathematizant, in quibus talis forma verborum ponitur : anathema-

1) In P. 2. Tr. deest non. 2) P. 2. addit relut. Tr. relint.

3) Tr. tamen aliter. P. 2. locus vacuus. 4) P. 1. cauterii. 5) In
Tr. verba ut ita .. matr. desunt.
234 Summa Rufini.

tizamus vel excommunicamus, vel aliquid, quod his aequipolleat, ut

j . C. 17. q. 4. c. Omnes eccl. , Si quis suad., et supra C. 1 .
q . 1. c . Reperiuntur ; illi canones anathematizandos praecipiunt,
in quibus imperativi modi forma proponitur, vel aliquid aequipollens,
ut : anathematizentur , excommunicentur , quorum exempla ubique
fere trita sunt. Quomodo autem in absentia habendi sint sive.
quos canones anathematizant, sive quos anathematizandos osten-
dunt, in C. 11. dicemus, quando de excommunicatis tractabimus.
c. 7. Omnes quos tam praeteritis quam futuris temporibus prae-
teritis, ut anathematizamus eos, qui sic et sic fecerunt ; futuris,
ut anathematizamus omnes, qui hoc vel illud facturi sunt . c. 8.
Cler. accus. , calumniose. S. 2. C. q. 6. Quapropter contra j . 21 .
q . 1. c . Statuimus, j. 11. q . 1. c. Si quis sac.³. Notandum
4
est, quod aliud sit excommunicatio aliud anathematizatio ; excom-
municatio non separat a mensa vel ab oratione vel a salutatione ,
sed tantum ab altaris communione, ut usurarii, quibus interdicitur
sepultura, anathematizatio ab omnibus istis et de hoc quoque latius
in C. 11. tractabitur, quando de excommunicatis agetur.
Quaestio V. Duo hic quaeruntur, utrum producendi sint
testes de domo accusatorum, i. e. utrum domestici admittantur ad
accusationem vel testificationem, vel utrum inimici contra eum pos-
sint esse accusatores vel testes ? Et quidem in civilibus causis se-
cundum leges non sunt admittendi domestici , i. e . tales qui pro
domestica affectione gratiam praeferant veritati, vel illi tales , quibus
imperari potest vel ratione patriae potestatis, ut sunt filii familias,
vel contemplatione dominicae potestatis, ut sunt servi. Sed tam
artam universalitatis expositionem non putem admittendam, nisi
in pecuniariis causis . In ecclesiasticis autem causis, sive de re sive
de crimine agatur, nullo modo sunt admittendi domestici, i. e . de
domo prodeuntes vel aliqua necessitudine cognationis vel similis ob-
sequii coniuncti, exceptis quibusdam causis, ut si civilem causam
ecclesia contra ecclesiam vel aliquem alium habet, ut j . C. 14. q. 2 .
c . Super prud . tua , et in matrimonio dirimendo, ut in consan-
guinitate, ut j . C. 30. q . 6. c. 1., et etiam ubi firmatur inter ali-
quos matrimonium fuisse, ut si probandum sit, quod Iohannes de-
sponsaverit Bertham, tune ad probandam desponsationem licite ad-

1 ) P. 2. tria, Tr. crebra. 2) P. 1. anathematizatos. 3) Hae

citationes desunt in P. 1. 4) P. 2. Tr. non habent aliud . . . separat.
5) Deest in P. 1 .
 Causa III. Qu. 4. . 6. 235

mittuntur pater et mater et ceteri consanguinei Berthae ; et hoc ha-

betur ex decreto quodam Innocentii papae, quod sic incipit :
Videtur . Denique de inimicis hoc sciendum est, quia si constat,
quod capitales inimici fuerint nec postmodum reo reconciliati sunt ,
propter suspicionem removentur ab accusatione vel testificatione .
A iudicando autem removebuntur non solum si inimici sunt , sed
etiam si quoquo modo a reo suspecti habeantur , et non solum datos
tunc iudices sed etiam suos iudices ordinarios rei poterunt refutare,
ut patenter colligitur ex illo c . huius quaestionis, ita tamen, ut su-
periorum suorum et non aliorum ordinariorum iudicum tribunal ex-
petant, quod aperte docetur ex 3. q. 6. causae, et ex autoritate
Anicii papae, qua dicitur, quod si aliquis episcoporum metropolita-
num suum suspectum habuerit, apud primatem dioeceseos aut sedem
apostolicam audiatur ; require in B. libro I. c . Si autem aliquis²,
nisi forte a summo patriarcha extranei iudicis iudicium impetrare
poterunt, ut j . prox. q. e. 1. Consanguinei .. inter se, i. e . contra
se invicem. parentes, i. e . consanguinei sunt , sicut vulgo dicitur.
Nam si proprie hie intelligantur parentes, occurret tibi quoddam
legis contrarium , ubi dicitur, quod parentes et liberi invicem adver-
sus se nec volentes ad testimonium admittendi sunt, ut j . C. 4.
q. 3. c. Item in criminali , nisi forte diceretur, illud in criminali,
hoc in civili causa exaudiendum fore . c. 8. Accusatores et accu-
sationes. Unde et de Loth. Hanc historiam quaere s. D. 14. c .
Quod ait. Ingressus es. Verba ista fuerunt Sodomitharum ad Loth.
Non autem ideo hoc verbum introducitur, quod autores eius boni
fuerint, vel quoniam illud verbum malum fuerit, sed quoniam in di-
vina scriptura trahuntur argumenta, sicut a facto malo, ita et a
verbo malo , ut in apostolo de ludo agonistico, et in evangelio de
iniquo iudice . c. 9. Constituimus. Et quid plura ? rapt. virginum,
scil. quia infames sunt. Hoc non refertur, nisi ad criminosos . c . 10 .
Simil. u. accusatores, i. e. accusatorum testes.
Quaestio VI. Huius q . propositio usquequaque vera est in
episcopis et ceteris, nisi in illis casibus,
quos magister excepit in
illo § . Hoc autem eadem q ., et ideo in re aperta vitanda est
mora. c. 7. Quamvis .. non tamen licet definire sine huius sedis
autoritate. Multa hic significantur contraria s . C. 2. q. 1. c . Pri-

1 ) Palea in c. 2. C. 35. q. 6., quam Rufinus non habuit in decreto.

2) Est finis illius c . 63. Burch. I. 63, cuius partes aliae in c. 6. C. 9.
q. 3. habentur.
236 Summa Rufini.

mates [5 ] et q . 4. c . ult., et q . 7. c. Si lator [2] , et j . C. 21 .

q. 5. c. secundum . Sed ibi de his primatibus et episcopis agitur,
qui speciali privilegio papae suorum episcoporum legitimas deposi-
tiones impetraverunt, hic vero generaliter de universitate , quae hoc
indultum obtinere non potuit ; hoc autem valet coniici ex illo c.
Conquestus [ 8 ] j . C. 9. q. 3. — ad c. 10. Alias a . etc. Hoc re-
fertur ad principium huius q., quasi non est trahendus ad iudicium
episcoporum alterius provinciae. Alias autem, i. e. si contra hoc
factum fuerit, neminem ad relationem maioris iudicis, ut scil. quando
maior iudex apostolicus vel principis interpellatus rescribit, reum
ducendum esse ad extraordinarium iudicem.
Quaestio VII. Sciendum quod in divina scriptura quatuor
modis dicitur aliquid posse fieri, scil. facultate naturae, iuris per-
missione, vitae merito, officii debito . Refert itaque de iudice reum
iudicaturo, utrum et ipse reus criminis teneatur aut innocens sit.
Item differentia est, utrum iudex de crimine quo tenetur sit ab ee-
clesia notatus, vel adhuc supportatus . Si enim nullo crimine tenea-
tur, omnimodo poscendi potest condemnare reum criminis, nisi forte
ecclesia decepta insoutem iudicem condemnasset, tune enim ex iuris
permissione et officii debito non valet iudicare, donec sit restitutus,
si vero crimine teneatur tamen ab ecclesia supportatur tune quidem
ex officii debito duntaxat potest esse iudex, sed vitae merito jurisque
permissu iudicare non potest. Unde prohibetur tune iudex esse¹
aliorum , non quin subditi eius iudicium debeant expetere, sed quo-
niam ipse cum sit malus iudicando alios sibi invenitur obesse, in quo
casu omnia huius q. capitula praeter primum intelligenda sunt. Si autem
quia criminosus erat ab ecclesia notatus est , nulla nisi prima ei iu-
dicandi possibilitas reservatur. c. 1. Infamis nec procurator, nisi
pro se et pro certis personis. ad c . 2. Idem scil. quod romana
synodus. cuius vita despicitur, i. e . digna est despectione. restat 2
ut eius de solito³ praedicatio condemnatur ab auditoribus. c. 3 .
Qui sine pec. etc. Tribus Beniamin. Legitur in libro Iud . [hist.
Paucapaleac ]. c. 4. Iudicet ille nihil ex arbitrio suo facit, i. e.
proprietate, domesticae voluntatis nihil paratum et meditatum de
domo, i . e. non cogitat prius in domo quomodo futurum iudicium.
arguta falsitate perornet. Sicut audit, a veridicis allegationibus .

1
) In Tree. verba sed vitae ... esse exciderunt. 2) In P. 2.
a verbo restat ut usque ad Iudicet omnia desunt. 3) P. 1. ut eius-
dem praed .
 Causa III. Qu. 6. . 9. 237

natura, seil. negotii. examinat causae merita, i . e. discutit quis

qualem causam foveat, unde damnari mereatur, vel absolvi , et ex-
aminata non mutat, ut scil . eum dicat bonam causam habere , qui
iniustam fovet, et e converso . magis est, i . e . debet esse .
Quaestio VIII. Constantissimum est, quod non ab uno, immo
a XII coepiscopis quilibet episcopus in criminali causa debet audiri,
quos vel ipse metropolitanus constituit, vel ipse iudicandus elegerit,
si dandos a metropolitano suspectos habuerit. In numero autem XII
episcoporum non erit metropolitanus computandus, ipse enim cum
praesentia aliorum XII episcoporum sedebit pro tribunali, et cum
eis et pro eis accusati episcopi causam examinabit, et hoc habetur
in illo c . Felix j . C. 15. q. 7. et s . q. 6. c . Hoc est , et ex illo
cap. Studeat s. D. 50. C. 1. Accusatores si nec. fuerit. Ista con-
ditio necessitatis non refertur ad merita episcoporum ( ut dicatur si
necesse fuerit, ut sint ; hoc enim semper necesse est) , sed refertur
ad electionem, ut scil. non dentur ei a metropolitano, sed ipse per
se eligat . Necesse autem est eum tunc eligere, quando iudices a
metropolitano dandos habuerit suspectos, ut supra dictum est. c. 2 .
Suggero in reatum al. inciderit, i . e . de alicuius criminis reatu
accusatus fuerit.
Quaestio IX. De accusationibus vero vel testibus quod in
absentem vocem accusationis vel testificationis exhibere non vale-
ant. Qui absentes sunt aut sunt absentes ex contumacia , aut ex
necessitate . Qui ex necessitate absentes sunt, voce accusantis vel
testificantis condemnari non possunt, nec ullo modo contra huius-
modi absentes condemnationis sententia pronuntiari potest, quemad-
modum in subiectis cap. habetur. Qui vero absentes sunt ex con-
tumacia, aut ante litem contestatam absunt aut post L. C. Si ante
L. C. sui copiam subtraxerint, legitime citari debent, ut ad causam
veniant. Quodsi non veniant, damnabuntur, non pro crimine, sed
pro contumacia . Si vero post L. C., debent quoque citari, et si
non veniunt, refert an index de causa pleniter cognoscere valeat,
an non. Si enim plene de ea cognoscere potuerit apparueritque
contumacem reum esse, damnabitur pro crimine ; si quominus, pro
contumacia damnabitur, nisi fuerit crimen notorium, in quo aesi
convictus et confessus iudicatur. Et haec quidem distinctio de con-
tumace secundum leges concipitur. Ceterum secundum canones
non interest, utrum ante litis exordium vel post absens sit ex con-
tumacia, neque utrum plene vel minus de causa contumacis possit
cognosci. Debent namque illi, qui ex contumacia absentes sunt,
238 Summa Rufini.

legitima prius vocatione citari ; quodsi post hoc venire noluerint

excommunicentur, si autem excommunicationem contempserint, tune
et pro contumacia et pro crimine damnandi habebuntur. Quod ex-
communicari debeant, habetur j . C. prox. q. 5. c. Quisque [ 1 ] et
C. 5. q. 2. c . 2.: quod etiam pro crimine condemnari possunt osten-
ditur ex illo c . Decern. [ 10] j . C. hac q . et j . in praesignato c .
prox. C. 5. q. et j . C. 24. q. 3. c . De illicita [ 6], ita tamen, ut ,
si infra annum excommunicationis ad purgandam innocentiam cri-
minis venire noluerint, de crimine audiatur, sed de contumacia con-
demnatus, si vero ultra annum distulerit, omni submoto remedio de
crimine habeatur reus, ac si in eodem fuisset publice deprehensus ,
ut j . C. 11. q. 3. c . Quicunque [37] . c. 2. nec calumnia, i . e.
accusatio, ubi de calumnia eius praesumitur ; nec ror, testificationis .
c. 3. difficile, i. e. raro, sunt enim quaedam accusationes, quae
etiam sine scriptis recipiuntur, ut j . C. prox . reperitur q . 4 .; vel qui
sine scripto, i . e. illi qui non scripturam per alium mittentes, si per
suam praesentiam accusantes. diff., i. e. multam difficultatem exami-
1
nationis suae recipiunt ad c. 15. De his e. q. a. etc. Hic ponit
casum unum, in quo quis de auditu potest esse testis, scil. cum aliquis
ad hoc vocatus audit aliquem dicentem, pecuniam se alii debere. Est
et alius casus de consanguineitate ut j . C. 35. q. 6. c. De parentela.
Videtur tamen et alibi posse esse testis de auditu, sicut in V. T. de
eis, qui audiebant aliquem blasphemantem deum, in quo casu non esse
testes poterant nisi de audita blasphemia . Et de sacerdote dicitur ,
quia etiam non vocatus potest esse testis de his, quae audit , ut j .
C. 14. q. 2. c. Quamquam. Sed notandum est, quod duobus
modus dicitur aliquis esse testis de co quod audivit, scil. vel quia
fert testimonium de re, quam cum fiebat audivit, vel quia perhibet
testimonium de re quam fuisse vel esse ab alio narrari audivit.
Exempli gratia de primo : si iste scil . audiret vicinum suum uxorem
desponsantem , si audiret alium dominum blasphemantem, aut alium
episcopo suo conviciantem, item alium per nomen caesaris periuran-
tem. In his , inquam, et aliis infinitis negotiis similibus non posset
esse testis, nisi de eo quod audivit. Exempli gratia de secundo
est in praesenti. Secundum testimonium proprie dicitur testimonium
de auditu, et ideo non est receptabile, nisi in duobus praedictis
casibus . Primum autem non nisi improprie testimonium de auditu
dicitur, proprie vero de visu, i . e. de eo , quod cum fiebat, videndo ,

1) In P. 1. deest Caveant . . . recipiunt.

 Causa III. Qu. 9. 239

i. e. audiendo , plene percipiebatur ; visus enim pro omni corporis

sensu accipitur, sicut Aug. dicit super Ioh.: Unde palpate et videte
gustate et videte, et dominus frequenter : Olfa et vide, audi et vide.
Et propterea tale testimonium ita ubique accipiendum est, sicut de
eadem re, quam corporis oculis videmus. §. Simul. a. Sicut locorum
diversitas impedit testimonium , utpote in illis quorum unus dixit
sub prino, alter sub cino , ita et varietas temporum, ut si unus dicat
se vidisse uno die, alius alio . Si autem eadem hora vidissent, licet.
diversis momentorum intervallis, legitime recipientur. Fuerunt autem
qui dicerent, hanc temporis diversitatem testimonium impedire solum
in his, quae semel et subito facta iterari non contingit, sicut si
accusetur iste de homicidio episcopi sui inducanturque testes ad
probandum hoc homicidium, si unus testium dicat, se in die sabbati
vidisse istum super episcopum suum mortiferum vulnus misisse , alius
autem dicat, eum in die dominica hoc fecisse : tunc diversitas tem-
porum derogat, inquiunt, fidei testium . Sic in furto et in quibus-
dam aliis . Si autem de his rebus, quae vel iterari habent vel
longa temporis continuatione, produci debeat¹ testimonium, tunc
temporum varietas sinceritatem testium nullatenus denigrabit. Puta
si quispiam de adulterio accusetur adveniantque testes, quorum
unus dicat, adulterium uno die commissum, alius vero die altero ;
item si aliquis de crimine maiestatis accusetur et unus testimonium
dicat, eum tali die consilium fecisse de principe occidendo, alius
autem dicat eum alia die idem consilium habuisse . In his, inquam,
et similibus casibus, ut aiunt, diversitas temporum non impedit fidem
.
testium . Similiter et locorum, nisi aliquid intervenisse constiterit,
quod esset impedimento, ne illud iterato vel continuatim fieri po-
tuisset. Verumtamen satis haec sententia reprobanda videbitur, si
illud quod praedictum est : sub prino et sub cino, attendatur, licet
hi qui hoc tradunt de prino et cino sic excipiant, ut dicant, illos
senes prius asseruisse, quod simul viderunt, sed postea seorsum ducti
contrarium dixerunt, et ideo non mirum, si pro hac diversitate re-
probati fuerunt ; confessi sunt enim identitatem temporis, sed non
identitatem loci, quale testimonium invenitur fidei inimicum . Si
enim illud fieri simul vidissent, necessario et illud in uno loco fieri²
vidissent ; sed non contra vertitur. Talis est quorundam opinio ,
utrum autem autoritate rationis diligentiae lectorum relinquimus

1) P. 2. produci, duci cancellatum, supra : ducti fieri d. 2) In

P. 1. deest illud, fieri.
240 Summa Rufini.

explorandum. c. 17. nihil quod bonum videtur, i. e. utile ad cau-

sam propriam, cum non sit verum.
Quaestio X. Huius q. negatio sine omni distinctione reci-
pitur. Si autem quaeratur, quomodo secundum canones huiusmodi
falsi testes, per quos accusatores deficiunt, puniantur, dicimus, quia .
ante omnia perpetua notantur infamia, ut j . C. 22. q. ult. c . Si
quis conv. [7 ], et postea iuxta modum criminis, quod falso detu-
lerunt, puniuntur, ut ex cone . Eliberitano habetur c. Falsus testis ,
quaere in B. 1. 16. [ c . 18. ] , ita tamen, ut periurii pooenam genera-
lem et legitimam non evadant , seil. VII. annorum, ut j . C. 6 .
q . 1. c . Quicunque [ 18 ], denique usque ad finem vitae carebunt
communione qui fratribus falsa capitula obiiciunt, nisi eis satisfece-
runt, ut j . II. cap . c . 3. culpabiles, i. e. calumniatores. arguendum,
i. e . accusandum, non tamen criminales. Ecce dicitur hic, quod in
propria et criminali causa accusare non poterit qui episcopum per
calumniam accusavit, ex legibus autem habetur, infames accusare
posse, cum suas suorumque iniurias persequuntur, ut s. C. 2. q. 1 .
Prohib. [ 14 ] . Sed hoc speciale est propter excellentiam episco-
palis dignitatis, ut qui hanc per calumniam opprimere voluit, de
cetero etiam de propria iniuria accusare, non dico alios, sed episco-
pum non possit .
Quaestio XI. Multum refert de accusato, utrum pro alio
crimine iam damnatus sit vel non, item si necdum damnatus differt,
utrum sit communis status et aestimationis, an praecipuae autoritatis
et dignitatis , sicut episcopus vel presbyter ; item differentiam facit,
si accusatus velit in accusatorem vertere accusationem de maiori
crimine, aut de minori vel de pari . Si ergo modo accusatus de alio
crimine iam damnatus sit et nondum restitutus, vel de aliquo cri-
mine solummodo infamatus, non potest in accusatorem vertere actio-
nem neque super maiori neque super minori vel pari crimine, nisi
prius damnatus restituatur, vel infamatus purgetur. Et quidem de
infamato habetur hic in primo et secundo c. et j . prox. C. q . 1. c.
Quod a. Damnatus autem hoc non potest facere ea ratione, qua
infames et damnati alios accusare non possunt, nisi in certis casi-
bus, ut supra dictum est C. 2. q. 1. Prohibentur. Si vero accu-
satus nondum notatus sit fueritque praecipuae autoritatis et digni-
tatis, utpote praelati ecclesiarum, et accusator non tantae dignitatis
habitus fuerit, utputa laicus, tune accusatus poterit in accusatorem
vertere accusationem non solum de pari, sed etiam de maiori crimine .
Et hoc contingit propter accusati diguitatem; hoc autem manifeste
 Causa III. Qu. 9 . . 11. Causa IV. Qu. 1 . 241

colligitur ex illo c. Si quis s. vita s. C. 2. q. 7. Si autem ac-

cusatus communis status et opinionis fuerit, tune in minori crimine
vel pari crimine accusatorem non poterit accusare, poterit autem in
modum exceptionis crimen maius opponere et eum accusare, et
tractabitur tune prius causa haec, quom prima. ad e. 3. Aliquando
enim criminalis . Civilis quaestio praeiudicat civili , quando quis
petit a me hereditatem et ego dico eum esse servum meum,
ideoque petere non posse ; prius enim tractabitur de libertate, postea
de hereditate . Criminalis praeiudicat criminali, ut si maritus accu-
sat aliquem adulterii, ille autem obiiciat ei lenocinium, tractabitur
prius de lenocinio mariti . Civilis praeiudicat criminali, ut si quis
accusetur plagii, dicat autem, se non vendidisse liberum vel servum
alienum, immo proprium; prius quaeretur , an servus fuerit etc.
Criminalis praeiudicat civili, ut si quis petat a me hereditatem ex
testamento et ego dicam, testamentum esse falsam et accusem eum
ad legem Corn. testam. de falsis .

Causa IV .

Qui secundum canones sunt infames, alii infames ex conditione

criminis fiunt, alii ex sententia excommunicationis. In superiori vero
C. et quarta q. egit, quomodo non possint accusare qui sunt infames
ex conditione criminis, in hac vero tractat, qualiter non admittantur
ad accusationem qui sunt infames per sententiam excommunicationis.
Ubi etiam adiicit de aetate et qualitate testium , de induciis quoque
expectatoriis interserit, et de infamibus, quod possint propriam cau-
sam agere. Ut autem haec omnia etc. ut supra in principio secun-
dae causae .

Quaestio I. De prima q . Certum est, quia quamdiu in excom-

municatione aliquis constitutus est, pro quacunque causa fuerit ex-
communicatus ad accusationem admitti non debet. Sed quaeriter, si
mox ut ab excommunicatione fuerit absolutus admissibilis sit ad ac-
cusationem? Ad quod dicimus referre, utrum sit excommunicatus pro
crimine vel solummodo pro alicuius faciendae rei contumacia et in-
obedientia . Si enim pro crimine fuerit excommunicatus, post abso-
lutionem non statim poterit accusare, nisi in statum pristinum usque
quaque fuerit restitutus. Si autem solum pro contumacia et inobe-
dientia excommunicatus fuerit, continuo post absolutionem poterit
accusare ; de quibus loquitur praedictum decretum, ubi dicitur [in
c. 1.] in ipsa excommunicatione constitutus, ubi per obliquum datur
v. Schulte , Summa Rutini. 16
242 Summa Rufini.

intelligi, quia, postquam excommunicatus esse desierit, admitti ad

accusationem poterit. c . 1. Dif. histriones non quilibet ioculantes ,
sed qui ludibrium sui corporis faciunt. c. 2. Quod a... eccles.
fuerit crimen. Crimen ecclesiasticum illud dicitur, cuius examinatio
et condemnatio pertinet tantum ad iudicem ecclesiasticum, ut crimen
simoniae, haereseos, periurii et adulterii.
Quaestio II. et III. Secunda autem et III. q. Sine ulla
contradictione vel distinctione verum est in prima, quia infra XIII .
annum constitutus testis esse non potest, et in secunda, quod , si
prohibetur ab accusatione, prohibetur ab accusationis testificatione.
Sed solet quaeri in prima, si aliquis, cum modo sit supra quartum
decimum annum, possit esse testis eorum, quae infra XIIII mun
annum vidit? Ad quod respondeatur rationabiliter, se posse admitti
exemplo illius, qui, cum esset infamis aliqua cognovit, de quibus
postmodum, cum in integrum esset restitutus , in iudicio legitime
testimonium perhibuit. Item quaeritur in secunda, quomodo gene-
raliter verum sit, quod quicunque prohibentur ab accusatione, pro-
hibeantur et ab accusationis testificatione? cum mulieres secundum
leges accusare non possunt, tamen possunt esse testes, ut j . C. 15.
q . 3. De crimine quod publicorum. Sed feminae in causis
utique civilibus possunt testes esse, in criminalibus autem, in quibus
solum instituitur accusatio , testes esse non valent, ut j . C. 33. q .
ult. c. ult . Si quis autem velit contendere, quod in criminibus etiam
mulierum testimonium accipiatur, respondeatur, quia, etsi secundum
legem forte in secularibus criminibus admitterentur, secundum ca-
nones tamen in ecclesiasticis criminibus nunquam testimonium mu-
lierum accipietur. Sicut autem generaliter constat, quod quicunque
non admittuntur ad accusationem removentur a testificatione , ita
generaliter e converso verum est, quod quicunque non admittuntur
ad testificationem prohibentur ab accusatione¹ . Unde colligitur, quod
quicunque possunt testificari possunt accusare, et e converso . In
hoc tamen erit distantia, quia adversus quamcunque causam alicuins
testimonium admittitur, adversus eam eiusdem accusatio admitti po-
test, ut s. C. 2. q . 7. Sic et illud Silvestri [ diet. ad c. 39] .
Sed non adversus quamcunque causam alicuius admittitur accusatio,
eiusdem adversus eam admitti poterit testificatio, sicut de iniuria
mea vel consanguinei mei possum accusare extraneum , non tamen
de ea ferre potero testimonium , cum fides domesticorum et consan-

1) P. 1. accusationem testificatione.
 Causa IV. Qu. 1 . 4. 243

guineorum maxime in criminibus reprobetur, ut s. C. prox . q. 5.,

et cum nullus idoneus testis in re sua intelligatur, ut j . C. proxima .
§. Item in crim. . . herm. qui utrumque sexum habet. incal., i. e.
virilis. Nam si praeminet in eo virilis sexus, poterit ferre testimo-
nium , si femineus, nequaquam. Sed mirum est, cur hoc dicat, cum
et mulieres secundum leges ad testimonium admittantur. Sed est
intelligendum hoc in testamento, ubi testem esse non licet mulierem,
nec igitur hermaphroditum in sexum femininum declinantem. etiam
non rogatus, nisi in pecuniae solutione, ut dictum est s. C. pr. q. 9.
De his etiam - publ. mon. Publica monumenta dicuntur cartae pu-
blicae a Publico tabellione facta et in actis redactae . Alia aut.,
quia magis credendum est voci praesentium testium quam scriptis
attestationibus. non petere adversarium cogi. Actor enim reum non
potest cogere ad exhibitionem instrumentorum suorum, ut scil . idem
actor ex eis fundet intentionem suam. Nam fundata demum inten-
tione potest, reus vero ad probandam exceptionem suam cogere po-
test actorem, ut edat instrumenta. Unius test. ad probationem,
quamvis valeat ad praesumptionem.
Quaestio IV . Et ista quoque q. sine omni confusione transi-
tur, quia in eadem causa nullus potest esse accusator et testis . c . 1 .
quatuor personae. Quaeritur, quomodo IIII. dicat, cum ad minus V.
esse debeant, scil. accusator, iudex, reus et duo saltem testes ? Sed
duo testes vel plures pro una persona computantur, quia unius per-
sonae officium gerunt. defensores, i . c . reos . congruos , scil . qui
vel per se vel per advocatos suos causam suam congrue defendant ¹ .
diet. ad c. 2. aliq. ea enim, seil. notoria crimina. abacti. Abigun-
tur animalia, quando panno coccineo vel aliquo alio terroris signo a
pascuis fugantur et ita subtrahuntur et rapiuntur. Inde dicuntur
abigei talia scil. facientes, inde etiam crimen abigeatus . Station.
scil. pedaneos iudices vel iudices fisci , qui tantum de causa, quae

1 ) Par. 2. hic addit : „Licet generaliter sit dictum ; accusatio non

fiat sine scripto, ista tamen generalitas non semper observatur, sicuti de
causa expoliati examinanda , quae quandoque agitur eo non restituto, si-
cuti de praedicto Gislando. Item in accusatione respiciuntur tria : culpa,
poena et persona. Culpa, si modica vel magna; poena, si sanguinem
poscat necne. Poena sanguinita s . canonibus non admittitur, unde non
est quis cogendus ad talem accusationem. Persona, si praelatus fuerit,
potest accusare sine scripto, et etiam iudicare, sed tune non dicetur ac-
cusator, sed criminis perscrutator, ut j . 35. q. 6. Episcopus in syn.;
nam qui taliter iurant, sine scripto possunt accusare.“
244 Summa Rufini.

inter privatum et fiscum vertitur, cognoscere debent. Contra et talis

testis, cui imperari potest .
Quaestio V. Ista q . expeditissime solvitur in subiecto cap .,
agiturque in eo de induciis expectatoriis, de quibus supra egimus C.
prox. q. 2¹ . c . 1. Quisquis .. donec purgetur. Non de crimine pro-
posito, sed necessitatem ostendendo, cur occurrere non liceat . elector.
iud., i . e. quos ipse accusatus elegerat . Per hoc videtur, quod agat
hic de induciis praeparatoriis, quia iam iudices elegit accusatus et
ita eaedem erunt praeparatoriae et expectatoriae. Verumtamen satis
esse potest, ut ante L. C. electis iudicibus recedat et postea ad
causam contestandam vocatus inducias praeparatorias sicut hic dici-
tur habeat. Cum autem ad iudicium venerit lite contestata inducias
praeparatorias accipiat. Sic. ad univ . conc., i . e . provinciale, quod
ex universitate provincialium episcoporum semel vel bis in anno fieri
habet, eo enim forte tempore concilium provinciale celebrari con-
tingit, quo episcopum ad causam suam dicendam venire oportet .
Quaestio VI. Haec q . cum suo contrario terminata est satis
supra proxima C. q. 10. c . ult. c. 1. Illud vero etc. usque agere
coep., scil. accusator.

Causa V.

Quidam in infamiam episcopi². Accusatio alia publica , alia

clandestina. In superioribus ergo de publica accusatione egit, nune
quoque de clandestina adiicit ; ubi etiam de induciis expectatoriis
et praeparatoriis interserit ; dicit etiam, quomodo episcoporum iudi-
cium debeat exerceri, et quomodo illi, qui aliorum crimina iudicant ,
culpandi sint aut laudandi ; in fine quoque de calumniatorum poena
repetit. Ut autem haec omnia etc.

1 ) In P. 2. additur : „ Nota. Causa alia criminalis, alia civilis . Crimi-

nalis canonice tractabitur. Induciarum criminalis causae aliae vocationis,
a. restitutionis, a. praeparationis vo[catae ] novo iure in arbitrio sunt iu-
dicis, ut j . 5. C. q. 3. Si episc. aegrot. antiquo iure secundum ordinem
dignitatum, ut in illo c. 5. C. q . 2. Praesenti. Restitutionis secundum
tempus expoliationis, ut si multo tempore expoliatus doluit multo gaudeat
restitutus, non tamen semper, eadem quantitate servata. Praeparationis,
i. e. ut se praepararet venire ad causam, semestres sunt. Si causa civilis
est, canones sequuntur leges. Ind. deliberationis XX dierum, citationis
XXX. Necessitatis sunt, ut quaerat instrumenta, si in eadem provincia
fuerit, tres menses, si extra VI, si ultra mare IX. Si reus damnetur, vi-
etori quadrimenses induciae. " 2) Initium aliud in editione decreti.
 Causa IV. Qu . 4. . 6. Causa V. Qu. 1 • • 3. 245

Quaestio I. Refert de eo , qui famosum libellum clanculo

conscripsit et probare negligit, utrum sponte se errasse confiteatur,
aut in iudicio convincatur. Si enim sponte et aperte confiteatur
errorem , parcetur ei, ut infra 2. cap. dicitur, si vero ante convictus
fuerit, secundum canones flagellabitur, ut 3. cap. habetur, si autem
adhuc latet vel patefactus teneri ad disciplinam non potuerit, ana-
thematizatur, ut infra 2. et 3. cap. , secundum leges autem infamis
efficitur, non tamen nisi per sententiam, ut s. C. proxima . § . Item
in criminali [ diet. ad C. 4. q . 2. et 3. c . 1. (2) ] ; etiam capite
punitur, quod notatur ex illa lege Si quis famosum i . e . q. [c. 3 .
C. 5. q. 1.].
Quaestio II. Ista q . expedita reputabitur, si id quod supra
diximus, ad memoriam reducatur C. 3. q. 2. Nam in hoc primo
cap . agitur de induciis episcoporum expectatoriis vel vocatoriis , quod
idem est, in secundo de illis expectatoriis, quae erga subdiaconos
reliquosque clericos et laicos moderantur, in 3 et 4 cap. de prae-
paratoriis induciis tangit. c. 3. per quer. institut.. i. e . per corum
iudicum vocationem, quia ad hoc instituti sunt, ut querelus accu-
santium offerant accusatis , vel per, i. e . propter, querelantium in-
stitutionem ; et dicit querelantium institutionem accusantium inscri-
ptionem. c. 4. cum eis pacificare. Hoc exaudi, ut supra dictum
est C. 2. q. 7. cap. Quapropter [47 ]. - diet. Grat. His autorit.
Silv. Hoc magistro credendum esse non credimus.
Quaestio III. Cum autem civilis causa est et criminalis¹ .
Item causam suam agunt et defendunt aliquando episcopi vel pres-
byteri, aliquando alii , i . e . clerici vel etiam laici . Si itaque crimi-
nalis causa sit , eam nec agere nec defendere ullus potest, nisi per
se ipsum, potest tamen causae suae defensor excusare absentiam
per alium, sicut in primo cap. habetur. Excipitur crimen iniuriarum,
in quo illustris persona etiam per procuratorem intendere et excipere
potest, ut s. C. 3. q. 9. §. Nisi in crimine. Si autem civilis
causa fuerit, omnis permittitur communi iure causam agere vel de-
fendere, episcopi vero et sacerdotes non solum permittuntur, sed etiam
praecipiuntur, ut j . c . q . cap . ult. ad e. 1. Reos cap. def. , non ut
eius innocentiam defendant, sed ut causam absentiae ostendant.
c. 3. publ. crim. Crimen tribus modis dicitur publicum. Dicitur
enim secundum leges publicum quasi populicum, ad cuius accusa-
tionem quilibet de populo admittitur, ut adulterium ; dicitur item

1) P. 2. Est causa civ. est et crim.

246 Summi Rufini .

crimen publicum , i . e . tale quod instar publici criminis cum inscri-

ptione intenditur. advocatum, i . e . causae procuratorem ; alias autem
advocatus dicitur patronus .

Quaestio IV. Mirum est, quare hanc q . hic refricaverit,

cum in parte superiori terminata fuerit C. 3. q. 8. , nisi ideo hoc
factum esse dicatur, ut aliquid addatur, pro qua causa frequen-
ter in hoc volumine repetit dicta. Addit autem in illo §.
Quod vero absque [ad c. 2. q. 4] . c. 1. apostolica autoritate. Ex-
audias generali, ut traditum est s . D. 18.
Quaestio V. Differt, quo ordine quave intentione quis crimen
alterius indicet. Si enim prius commonuisti secreto fratrem tuum,
nec te audivit et sie zelo disciplinae crimen eius postea probaturus
indicasti: non eris iudicandus inimicus ; si vero non servato ordine.
correctionis, vel non habita intentione caritatis eius crimen detulisti :
iudicandus eris malivolus. Et qui sic delator criminis fuerit, si per
eam delationem aliquis fidelium proscriptus fuerit aut interfectus,
nunquam nisi in fine vitae accipiet communionem. Si autem levior
causa fuerit, intra quinquennium accipere communionem poterit , ut
ex concilio Eliberitano habetur cap. Delator ; quaere in B. 1. 6.
[c . 27 ] ¹ . c . 4. Illi qui. In hoc cap. dicitur, quod in accusatione
episcoporum non admittuntur qui aliorum crimina sponte confitentur.
Dicere autem videtur, quod cum cruciatibus a talibus debet veritas.
erui. In quibus verbis multa contrarietas occurrit. Et prima est,
quia, si crimina sponte confitentes non admittuntur ad episcoporum
pulsationem, i. e . accusationem, ergo nec ullo modo contra eos ad
testificationem, ut s . dictum est C. prox . q. 4. Quomodo ergo fe-
rendum quod dicit, ab istis veritatem eruendam, quasi qui admit-
tantur ad testimonium, sed non sine cruciatu ? Item quomodo dicit,
veritatem cruciatibus exigendam nee credendum eis, qui sponte con-
fitentur, cum dicatur alibi , quod confessio non debet extorqueri :
j. C. 15. q. 6. e. 1. ? Ex concilio quoque Urbico habita sub Hila-
rio papa sic statutum legitur : "Non licet presbytero aut diacono
ubi rei torquentur stare, neque in iudicio, unde homo ad mortem
traditur. " Si non licet presbyteris stare in iudicio, ubi homines
torquentur, quomodo episcopis in iudiciis praesidentibus et iuben-
tibus cruciatibus veritas extorquebitur? Sed ante alia sciendum est,
quod illi dicuntur hic aliorum crimina sponte confiteri, qui subito

1) Est palea capituli 6. q. 6. Patet , Rufinum non habuisse

in decreto .
 Causa V. Qu . 3. . 6. 247

et passim crimina aliorum deferunt : qui utique, quoniam eo ipso

illegitimae personae sunt , non sunt admittendi ad accusationem
episcoporum, quocirca nec ad testificationem. Si tamen talis fuerit
causa criminis , quae, si remaneat indiscussa , ecclesiae scandalum
gerere videatur, poterit tune iudices episcoporum tales admittere,
non ut pro testibus eos suscipiant, sed ut ab ipsis quoquo modo
rei veritatem excutiant, sicut vox servi pro testimonio non recipi-
tur, cuius tune responso creditur, cum ad veritatem eruendam alia
probatio non invenitur. In causis itaque episcoporum huiusmodi
accusari vel testificari cupientes subiiciantur cruciatibus. Et quibus
iubebimus, et quidem cruciabuntur, non illis severioribus tormentis,
quibus in iudicio forensi a ministris iudicum quaestiones exercentur,
scil. eculeis, ungulis, funiculis etc., de quo casu loquitur designatum
cap. Urbici concilii, sed verberibus levioribus, virgis scil. aut scuti-
cis et similibus . Qui caedendi modus et a magistris liberalium ar-
tium in discipulos et a parentibus in filios solet adhiberi. Hane
distinctionem lector bene recordans et colligens poteris ex fine
illius c . Augustini, quod est j . C. 23. q. 5. c. 1. Illud autem Ale-
xandri papae [e. 1. C. 15. q. 6 ] , quo dicitur, quia confessio crucia-
tibus extorquenda non est, longe exulat a casu praesenti ; agit enim
de quibusdam laicis tyrannis, qui presbyteros et episcopos et cleri-
3
cos adigebant in tormenta, ut contra suas utilitates [ aliorum pec-
cata] aliqua publice faterentur , quod omnino facere non licebat.
sponte, passim et subito, habere non potest, praesumtione in contra-
rium faciente, cruciatibus, tamen levibus, ut permissum est. reli-
giosus tortor, scil. archiepiscopus cum reliquis quoque episcopis
episcoporum causas examinans, qui tamen cos non propria manu
debet caedere, sed ministris ad torquendum, i. e . verberandum, com-
mittere.

Quaestio VI. Haec q. tractata est supra C. 2. q . 3. et ideo

hic supersedendum est. e. 3. Quia iurta. Quidam subdiaconus.
defecerat in accusatione diaconi, et ideo dicit, eum iuste non solum
privari officio , sed etiam verberibus castigari et infamem effici .
non sol. sac., quod habiturus erat, sed etiam officio subdiaconatus,
quod habebat. vel laico , quia in subdiaconi accusatione vel contra
eum testificatione communiter omnes admittuntur qui adversus laicum

1 ) P. 1. lector bene concordatus pot. P. 2. lect. b. r. et c. deest.

2) P. 2. Tr. ep. et clericos. 3) P. 1. angebant. 4) P. 2. util. aliqua
publ. confiterentur.
248 Summa Rufini.

admittuntur, quod in diaconibus et sacerdotibus non contingit. famae

plenitudine caruisse, ex ipso genere poenae per verbera. c . 5. Dela-
tori. Mirum est quod dicit, cum crimionsi secundum leges , non
1
tamen secundum canones occidantur, aut membris debilitentur, quod
patet ex illo c . Hi qui s . C. 3. q. 4. , et j . C. 23. q . 4. c . 1. 2 .
3. 4. et 6. et q . ult. cap. His a quibus [ c. 30. C 23. q . 8] .
Sed non praecipit Adrianus hoc ita fieri, sed denuntiat eos dignos
ita puniri, et loquitur hic nescio de quo horrendo crimine . Qui-
dam tamen de praedecessoribus nostris allegorice expone-
bat , ut diceret : delatori, i. e . calumniatori, lingua a., i. e. perpe-
tuum accusationis vel testificationis silentium imponendum, aut con-
victo caput praecipiendum, i . e . dignitatis apicem si episcopus
fuerit, et officium si clericus fuerit, si laicus fuerit, famae integri-
tatem¹.

Causa VI.

Generaliter in causis superioribus traditum est, quod infames

et criminosi episcopos accusare non possunt. Sed quoniam sunt
ceteri casus, in quibus hoe licet eis, scil . in crimine simoniae, hae-
resis, laesaeque maiestatis, intra quae crimen simoniae magis est in
ecclesia frequentabile : ideo subiungit, quomodo simoniacus episcopus
possit ab infamibus accusari, exemplo criminis laesae maiestatis. Ubi
etiam repetit, a quibus possint vel non possint episcopi generaliter
accusari, quomodo soli episcopo super alterius crimen credendum
non sit, et de quibusdam aliis adiungit. Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Criminosi generaliter non possunt accusare epi-
scopos, sed in causa, de qua hic agitur, scil. in simonia, possunt,
distinctione tamen custodita, ut, si episcopi fuerint vel habeantur
clarae vitae et religionis, non possint eos de hoc crimine infames 5
accusare , ut s . notatum est C. 2. cap . Imprimis [ q . 1. c. 7. ] ,
alias autem possunt. Magister autem in principio thematis, dum
ait quendam religiosum, videtur velle , quod, si etiam religiosi ha-
beantur episcopi, ab infamibus de hoe crimine valeant accusari ; in
quo tamen eum non credimus imitandum. Denique solet quaeri,

1) P. 1. causam ! 2 ) Est c. 7. editionis decreti, unde patet, pa-

leam c . 5. non habuisse. 3) P. 2. quidam tamen aliter exponebant
fieri. 4) P. 1. si l. vero f. communione carebit, ut j. C. 22. q. 4. c. 1.
5) P. 2. Tr. etiam eos d. h. c. servi et inf.
 Causa V. Qu. 6. Causa VI. Qu. 1 . 249

si¹ , ut infames ad accusationem huius criminis admittuntur , ita ad

eius testificationem sint admittendi ? Et quidam senserunt, nequaquam
fieri posse . Sed cum superius dictum sit C. 4. q . 4. , quia quicun-
que admittuntur ad accusationem non prohibentur a testificatione :
consequens est, ut, si infames ad accusationem simoniae admittuntur,
et ab eius testificatione non prohibeantur. Verum non sine tormen-
tis et validis quaestionibus eorum testimonio fides dabitur, quod
evidentissime obtinetur ex verbo legis, quo dicitur : „ Si ca rei con-
ditio fuerit sicut crimen maiestatis, ubi arenarium testem vel similem
personam admittere cogimur sine tormento, eius testimonio creden-
dum non est, " ut s. C. 4. § . Item in criminali [ diet. ad c. 2 .
q. 2. et 3. § . 17. ], simile ergo dicendum erit in conditione simo-
niaci criminis . c. 13. Er mer. u. refert, quasi careat unusquis-
que, ne aures habeat prurientes; quod si caverit, nullus detractor
aliorum mala ei referret, quia nemo invito etc. Non ideo hoc dicit,
quin crimen quod fit occulte ab alio iudicare possimus, ut s . prox .
C. 5. dictum est, sed loquitur contra curiosos expoliatores, qui so-
lummodo, ut se iustificare et alios accusare valeant, aliorum crimi-
nosa facta scrutantur et scrutata 3 disseminant. c. 17. fures, pu-
blici latrones , sepulcrorum violatores. Hi secundum canones ta-
liter puniuntur, quia si clerici fuerint degradabuntur, si laici VII
annis poenitebunt, tres ex his in pane et aqua, ut habetur ex con-
cilio Africano et ex poenitentiali Theodori . cap. Si quis clericus ,
Si quis furtum ; quaere in B. l. 11. [e . 58. ] 5 , et qui indigne
petunt ut simoniaci . c . 18. Quic. sciens, i. e . ex conscientia saepe
iuraverit. et non coactus. Nam si coactus non sie, ut j . C. 22 .
q. 5. c. 1. 2. et 3. diet. ad c . 21. Verum h. Aug. Sanum est
quod hic in principio magister dicit, quamvis continuo destruat ibi.
Haec licet. dum se negat etc., quasi cum in ecclesiasticis indiciis
solum contra haereticos infames accusatores videantur admissi, et isti
volunt accusare de simonia, non sunt admittendi, nisi prius probent
simoniam esse haeresim, inquam dicit se iste non incidisse . an al.
de nece. Similiter non quaeritur hic, utrum simonia sit haeresis, sed
utrum iste aliquod spirituale vendiderit vel emerit. eadem enim se-
veritate voluntatem . Hoc specialiter, in isto erimine exaudias,

1) P. 2. Tr. si quemadmodum. 2) Deest in P. 2. loco sint adm .

habet admittantur. 3) P. 1. scriptura. 4) quaere in deest in P. 2.
5) Cap. 17. C. 17. q. 4. palea , quam Rufinum non habuisse patet. 6) et
. . sim. deest in P. 2. Tr. 7) Editio decreti habet hoc in c. 22, quod
sine dubio Rufini pertinet ad dictum Gratiani capituli 21 .
250 Sunma Rufini.

in aliis amplius punitur effectus voluntatis, quam sola voluntas ,

nisi voluntas suos fines excesserit, ut scil. quamvis non effecerit,
quantum tamen potuerit fuerit studiosa, tune enim apud deum tan-
tum imputatur voluntas, quantum si secutus esset effectus, ut j . de-
poen. D. 1. cap . Si cui [ 30]. quod de acc. n. d. p ., quia aliter
puniuntur maiestatis rei , aliter simoniaci. fidicularum¹ . Genus est
tormenti, quando quis vel capite stringitur vel manibus ligatis parvis
fidibus, i . e . cordis, verberatur.
Quaestio II. Certum est, quod testimonio unius tantum epi-
scopi credendum non est, nisi forte in causis pecuniariis et rebus
minimis, ut videtur dicere lex illa Theodosii Quicunque litem
j . C. 11. q . 1. [c. 35] . c. 2. Talis et casus : Quidam episcopus
sciebat solus crimen alterius , redarguit eum secreto frequenter, ut
se emendaret ; ille tamen episcopi correctionem non curat, sed pu-
blicae communioni se ingerit : quid ergo episcopus faciet ? Remo-
vebit eum si voluerit a sua privata communione, a communione
autem aliorum eum , amovere non poterit, quamdiu in probatione
criminis illius defecerit . Et quamvis episcopus forte iubeat aliis ,
ne ei communicent, nihilominus tamen ipse in communione omnium
praeterquam episcopi permanebit. Huic cap. assurgunt tria contraria .
Et primum est cap. Petri, quo dicitur, quia , si pontifex est alicui
inimicus pro actibus suis, non debent subditi expectare, ut ipse di-
eat: Nolite ei communicare, sed statim se debent ab eius commu-
nione avertere, ut s. D. 91. cap. 1.2 ; secundum est illud decretum
Urbani papae Quib. ep . j . C. 11. q. 3. [ e . 27. ] . Tertium est au-
etoritas Sardicensis concilii, qua praecipitur, ut episcopus , etiam
si ex iniusta causa extraordinarie eiecerit aliquem de ecclesia, nullus
tamen debet ei communicare, antequam de causa eius cognoscatur
per finitimos episcopos¹ : j . e. C. e . q . cap. 4. Sed illud Petri speciale
est in summo pontifice ; decretum Urbani loquitur de illis , qui ex
manifesta causa ab episcopo excommunicati sunt, licet iniuste quoad
iudiciarium ordinem ; concilium Sard. dicit de presbytero et diacono,
quem, si episcopus ab ecclesia eiecerit, i . e . ab officio ecclesiae sus-
penderit, nullus debet eum communioni sociare, i . e. officium au-

1) In c. 23. editionis, quod sine dubio est ex dicto ad c. 21. 2) Ut

pateat, quam diversae sint et mendosae citationes codicum, notantur hic :
in P. 1. habetur : XXIII. c . 2.; in Tr.: XXI. c . 1 .; in P. 2.: XIII . c . 1 .
3) T. falso : terminatum. 4) Tr. ant. peccata eius . cognoscantur.
P. 2. legitimos pro finitimos.
 Causa VI. Qu . 1. 2. 251

dire , nisi prius de causa cognoscatur . Sed istu expositio satis annul-
labitur, si Nicaeni concilii sententia diligenter attendatur j . e . C. e.
q. cap. Servetur et ista [ 73] ; et ideo sanius credo dicemus, si
in hac parte praesenti¹ cap. per plurium et maiorum auctoritates
derogatum esse putemus, nisi forte quis dicat, in isto cap . istum
ab episcopo adhuc non esse excommunicatum, sed excommunicatione
dignum ostensum, dum aliis iubetur , ne ei communicent. Si autem
hoc solo non episcopus contentus esset, sed etiam aperte in ecclesia
aut extra ecclesiam eum excommunicaret, tune omnino ab omnium
communione avertendus esset, donec absolveretur, sicut superius
in designatis cap. habetur. correptus, i . e . correptionem episcopi
passus. pert. fuer. Ordo litterae ; et ipse correptus adhuc in-
damnatus, i. e. per excommunicationis sententiam nondum notatus,
(hie sensus adiuvat illam opinionem, quam in novissimo nune suppo-
suimus), ing. se p. com. (forte subaudi videbitur his qui nihil sciunt
secedere ab illo. sed lic. iub., his qui nihil sciunt sedere ab illo)
ad tempus (iubeatur dico) pro auct., i. e. ab autoritate , mai. pers.,
scil . ab episcopo : ille tamen reus, quamdiu episcopus nihil pro-
bare potest, in com. omnium perm., praeterquam eius, scil. epi-
scopi, qui eum reum iudicat, permanebit dico , etiamsi, i . e . quam-
vis, episcopus sit ille, qui in redarguendo illum quem reum iudi-
cat, probatione deficiat. Iste sanior est intellectus, licet aliter.
exponi possit. c. 3. Iste casus est apertissimus. Surgunt tamen
et hic duo contraria . Et primum est, quia in proximo cap. dictum
est, quod episcopus eum, quem ipse solus novit criminosum , potest
removere a sua communione sed non a communione aliorum , hie
autem iniungitur episcopo poena, si non communicaverit ei , quem
solus novit criminosum. Secundum est, quod, cum dicatur hic, quia
episcopus dicit, aliquem sibi crimen esse confessum, non imponitur
sibi alia poena, nisi ut tamdiu alii episcopi non communicent ei,
quamdiu ipse excommunicato non communicaverit, cum alibi statua-
tur, quia, si sacerdos peccata sibi confessa alicui recitaverit, depo-
nitur et omnibus diebus vitae suae peregrinari praecipitur, ut j . de
pocnit. D. 6. cap. Sacerdos. Sed in primo dicimus, quia in su-
periori cap . permittitur episcopo abstinere a communione eius pri-
vata scil., ut, si extra ecclesiam seorsum ei communicare noluerit ,

1 ) P. 1. sequenti. 2) Tr. videtur. 3) Tr. arcendus. 4) P. 1. 2.

correctus . correctionem. 5) P. 1. credere. 6 ) P. 1. redigendo !
7) P. 1. qui . . probare.
252 Summa Rufini.

non cogatur; hic autem dicitur de publica re scil. velit abstinere

ab eius communione publice coram aliis et maxime in ecclesia, ut
in choro et altari et huiusmodi . Vel supra reum non excommuni-
caverat, hic autem, quia eum notavit excommunicando, quem con-
vincere non poterat testibus probando, merito poena canonica puni-
tur, quamdiu ei non communicaverit. Ad quod dicimus, quia aliud
est determinate dicere crimen, quod sacerdoti aliquis confitetur,
aliud dicere, quia aliquis est crimen confessus , sed non expri-
mere, quod crimen confessus fuerit. Primum grande peccatum est,
de quo agitur in penitentia ; secundum non adeo gravis, de quo
hie dicitur. Vel aliud est confiteri in poenitentia, de quo ibi dicitur,
aliud in alio casu, de quo hic habetur. non communiaverit, publice
coram aliis ; a privata eius communione poterit abstinere, ut habe-
tur in superiori capitulo .
Quaestio III. Hoc generaliter verum est, nisi per rescriptum
romani pontificis vel per consensum sui archiepiscopi aliter impe-
trare potuerit. De primo habetur s . C. 3. q . 6. c. Non liceat., de
secundo similiter supra colligitur ex c. illo Placuit ut pr. C. 2 .
q. 6. c. 4. Dicitur hic, quod alius episcopus alterius episcopi paro-
chianum excommunicare potest causa depraedationis. Debet autem
tunc ille episcopus, qui excommunicat eum, significare proprio episcopo
excommunicati causam excommunicationis et excommunicationem,
et ne eum recipiat, antequam illuc redeat, ubi rapinam fecit et
omnia pleniter emendet, ut habetur in B. 1. XI. ex concil . Meldensi
cap. De illis autem¹ [c. 45.] .
Quaestio IV . Omnino debet expeti iudicium metropolitani
et episcoporum vicinae provinciae, si in causa episcopi metropoli-
tanus et ceteri coepiscopi discordaverint, nisi vel ipsa provincia ha-
buerit primatem , ad quem causa illa referatur , vel nisi pars altera
summi patriarchae iudicium expetierit, ut in hac q . dicitur. Verum-
tamen hoc totum hodie credimus antiquatum, cum finis causae epi-
scopalis semper ad sedem apostolicam sit referendus, ut s . C. prox .
q . 4. cap . Duodecim.
Quaestio V. Vere deficiente accusatore reus non est cogen-
dus ad purgationem, nisi fama publica peruratur ; et hoc plene de-
finitum invenis s . C. 2. q . 5 .

1) Est c. 5. C. 6. q. 3. palea , quam aperte Rufinus non habet.

 Causa VI. Qu. 2 .. 5. Causa VII. Qu . 1. 253

Causa VII.

Longa¹ invalitudine g. ep. Duo sunt, quae episcopos tanquam

inutiles pontificatu ipsis adhuc viventibus privant, scil. pravitas cri-
minis et debilitas corporis. In superioribus igitur causis egit de
criminum pravitate, accusatione et condemnatione, nunc agere in-
cipit de corporis debilitate , quomodo ea impeditus episcopus epi-
scopatu possit supersedere et alium substituere ; ubi etiam memorat ,
quibus ex causis episcoporum et ceterorum clericorum mutationes
fieri possint, et de quibusdam persecutionum generibus interponit.
Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Ista q . ut prolixa est in tractatus serie, ita
compedita videtur in determinatione . Sciendum est itaque , quia
nullus in aliquo 2 episcopatu est superordinandus episcopus priore
vivente, nisi , iusta occasione faciente, prior episcopus a propria
cathedra vel officio removeri cogatur. Removetur autem pro his VII
causis : pro crimine, pro aegritudine, pro senectute, pro vaga animi
levitate, pro utilitate, pro necessitate, pro humilitate . Pro crimine ,
ut quando damnatus deponitur ; pro aegritudine ut quando sub-
veniente infirmitate ecclesiae suae inutilis redditur, pro senectute
cum antiquatus viribus in sollicitudine gregis tepidus officitur, pro
vaga animi levitate, ut cum sponte et sine licentia summi pontificis
suam cathedram deserit et alienam cupidus adit ; pro utilitate, ut si
auctoritate apostolica in alia sede opportunius locatus fuerit ; pro ne-
cessitate, sicut si hostium crudelitate operante ab episcopatu exularet ;
pro humilitate, ut cum sola contemplatione emendationis vitae mo-
nasterium cum licentia apostolici intraverit. Si ergo pro crimine
aliquis ab episcopatu suo fuerit remotus ad minus post tres menses
alius episcopus est superordinandus vel eligendus , ut s. D. 50. c.
Postquam. Si autem pro aegritudine remotus sit, tune eo petente
alius substitui poterit. Aegritudinis tamen varietate distincta . Re-
fert enim, utrum morbus sit induraturus, vel aliquando curandus.
Si enim induraturus sit, non solum poterit petere sibi alium sub-
stitui, sed etiam hanc petitionem est facere cogendus, et cogi de-
bebit, ut abrenuntiet omni iuri episcopali ; quod notari potest ex illo
c . Qualiter j . e . q ., nisi ita continue a mente sit alienus, ut nullo

1 ) P. 1. Magna cet. 2) P. 1. alio. 3 ) P. 2. consensu .

4) Tr. omittit : est, cogendus, et; loco omni iuri : honori.
254 Summa Rufini.

tempore ad sanae mentis officium redeat ; tunc enim eo petere non

valente alius subrogabitur episcopus, ita tamen, ut priori episcopo
debiti sumptus de eadem ecclesia ministrentur, ut j. e. q. e. Quam-
vis. Si autem talis sit aegritudo, quae prolixa sit, de cuius tamen
iuste cura speretur , tune, si voluerit, petere poterit successorem, non
tamen cogetur, neque alius, nisi eo supplicante, loco eius surrogabi-
tur, ut in 1. et 2. huius quaestionis c . habetur. Quid ergo tune de
3
episcopalibus officiis fiet ? Et utique ad hace peragenda vicinorum
episcoporum auxilia subrogantur, usque quo episcopo sanitas resti-
tuatur, ut j . c . 4. , exteriora autem dispensator adhibitus procurabit,
ut j . c. 1. Cum autem alium supplicaverit sibi substitui, abrenun-
tiabit omni iuri episcopali ita tamen, ut sumptus ei necessarii de
eadem ecclesia non negentur, ut supra de mente alienata dictum
est. Prolixa autem aegritudo ideo diximus, quia , si fuerit brevis
utputa febris sestidiana vel etiam mensurna , non credimus, quod
propterea episcopale pondus possit deponere, nisi in longiora tem-
pora extendatur. Si vero propter senectutem ab episcopali sollici-
tudine retardetur, non se vivente successorem vel coepiscopum ha-
bere poterit, sed coadiutorem, qui et in spiritualibus et in exterioribus
eius insufficientiam supplent, ut j . e . q. cap . Petisti. Si autem
opponatur de Augustino, quod vivente Valeriano et in cathedra
episcopali sedente ipse eius coepiscopus factus est, ut j . c. q. c.
Non autem, respondemus ad hoc, illud specialiter semel esse in-
dultum propter Augustini eximiam probitatem, unde et ibi dicitur
novo more provectus. Si autem animi levitate vel cupiditate ali-
quis episcopali sede privatus exstiterit (quod tamen non debet fieri ,
nisi prius frequenter vocatus ad propriam cathedram reverti noluerit),
tune alius substituetur loco eius et, quamdiu substitutus vixerit ", ille
cathedram suam recuperare non poterit, ut j . e. q . cap. Eos sa-
cerdotes. Pro utilitate si removeatur, in alia ecclesia est ipse
ponendus, et loco illius continuo alius est subrogandus. Ista tamen
mutatio sine consultu summi pontificis facienda non est, ut j . e. q.
Mutationes. Denique si necessitate a sua sede episcopus exulet,
eo vivente in ea alius superponi non poterit, sed durante clade
hostium alii cuicumque vacanti ecclesiae ille episcopus praesidebit, mox

1) P. 1. potente. 2) Cod. Bamb.: Si autem spes sit de salute eius,

tunc u. s. w. 3) et utique a. h. p. deest in P. 2.; P. 2. Bamb. fuerit
restituta. 4) in P. 2. lacuna. 5) P. 2. Bamb. eo vivente. 6) T.
iusserit.
 Causa VII. Qu . 1 . 255

autem, ut suam ecclesiam ab hostibus contigerit liberari, ad eam ne-

cesse erit reverti, ut j . e. q. cap. Pastoralis. Novissime si humili-
tatis causa monasterium intraverit, redire ad cathedram de cetero
non poterit, ut j . e . q . cap . Hoc nequaquam. praecipit ideoque
ex continenti alium oportet substitui. In his casibus potest episcopo
vivente alius tanquam episcopus vel proprius pastor substitui , vel
tanquam minister adiungi nisi in casu necessitatis. Si autem sim-
plicitate faciente episcopalia officia exercere potuerit, sed exteriora
dispensare nesciverit, tunc dabitur ei alius scil . presbyter, vel etiam
alius clericus , qui episcopalis patrimonii curam gerat, ut j . e. q .
cap. Quia frater. c. 1. Ser. succedere¹ . nisi expetente, ut supra
dictum est. c. 2. Quum perc. u . ne nos culpae offensa respiciat,
ne id culpae quod, i. e . poena culpae, quae absolvit nos vel illos a
peccatis eos purgando, respiciat nos, i. e . puniat nos . offensa, i . e. propter
offensam nostram. Vel ne of. culpae respiciat nos, i . e. ne quia culpa no-
stra alios offendimus, ipsi quoque a domino offendamur, quod absit. c . 8.
Quam periculosum. Sciendum est, quod ius aliud in divinis, i . e . in
spiritualibus, aliud in corporalibus . Ius in divinis sacrae rei officium, ut
sacerdotum sacerdotisque praedicatio et huiusmodi ; ius in corporalibus
officii sacri stipendium, ut ius praebendarum . Primum ius imponit
nobis pondus utilitatis ad proximum , secundum tantum conducit
lucrum ad nos ipsos, et ideo primo iuri non sine periculo possumus
cedere, secundo autem sine metu periculi possumus abrenuntiare.
De primo iure loquitur hie Cyprianus ad Cornelium papam, qui
propter schisma, quo a Novatiano in sede apostolica intruso³ vexa-
batur, summum pontificium relinquere cupiebat. primatus suos, i. e.
iura primogeniti, quae erant, ut primus assideret patri, et ut omnia
primogenita pecorum haberet. Vel primogenita dicebantur quaedam
pretiosa indumenta, quibus uti solis primogenitis licebat ; haec etsi
non essent divina et spiritualia iura, spiritualia tamen iura significa-
bant, et ideo hic ad argumentum trahuntur. c. 9. Denique u. tribu
I. et Beni. [hist. Paucapaleae ] . ad Ierob. Hane historiam quaere
supra C. 1. q . 1. c. Si quis inq. Nam et Chore. Et hanc invenies
in eodem cap. c. 15. Illud div. Hoc quod in isto cap. dicitur,
hodie non observatur, nisi sacrificantes solummodo episcopi intelli-
gantur. c. 16. Nihil etc. ne interr. nosc ., i . e . iussum est, ut non
fiant nisi compleantur ita tamen ut, uno per langorem impedito ,

1) In editione decreti succedi. 2) P. 2. conduxit. 3) in P. 2.

lacuna . 4) Haec historia deest in P. 2.
256 Summa Rufini.

alter complendo subveniat, ne lang. prov. etc. Non en. al. quasi
non decet ut, uno per infirmitatem remoto, alter suppleat, quia hoc
1
solum exigitur ad completionem huius officii, ut sacerdotalis bene-
dictio usque ad finem continet officium missae, sive per unum tan-
tum sacerdotem , qui incipit, sive etiam et per alium qui missam
finit. c. 16. quia nec perfecta. Respondet ad id, quod tacite obiici po-
terat. Diceret enim aliquis : Ecce quidam sacerdos est, qui modo
cantaturus est missam, timetur, ne forte accidat ei propter prolixi-
tatem officii aliquid, ut scil. postquam ex praecedentibus ministeriis 2
fuerit fatigatus , deficiat in ipso articulo consecrationis dominici cor-
poris, et ideo conveniens videtur, ut prius de secreta adhuc recens
se expediret et postmodum alia, quae solent praecedere solemnia,
persolveret ; quae quidem si ipse lassatus non posset perficere, tunc
ei congrue alius supplementum daret . Ad hoc respondet dicens :
non licere sic fieri praeter ordinem constitutum, quia , si converso or-
dine missa cantaretur, nunquam completa esse iudicaretur. Et hoc
est quod ait : quia nec perfecta videri possunt etc. nullus post
cibum . Excipitur in alio decreto dies coenae domini, in quo post
cibum permittuntur sacramenta altaris celebrari, ut j . de cons . D. 1 .
cap. Sacramenta. Sed tamen credimus, illi decreto hodie dero-
gatum , cum generalis ecclesiae consuetudo haec habeatur, ut in illo
die non nisi a iciunis missa celebretur . c . 17. Petisti. Petierat Boni-
facius a domino papa, ut liceret sibi valde senectute gravato relin-
quere episcopalem sedem et alium substituere. Non ergo hoc con-
cedit ei summus pontifex, sed indulget ei coadiutorem, tandem spe-
ciale quoddam indulget ei quod generaliter aliis non concederetur,
ut scil . vel quod eo vivente alius in episcopum consecretur, vel quod
sibi successorem possit imminente mortis articulo ordinare. Quod
autem eo vivente alius ei succedat, hoc nulla ratione consentit. pro
t. pers. ord. i. ep., non quod tecum vel vice tua plenam potestatem
sicut tu habeat, sed ut tibi quasi minister et coadiutor assistat . Ut
h. ven. ord., i . e. in ordinatione confirmandus, supra enim ordinatus
erat, vel in archiepiscopum provehendus, supra enim simpliciter
in episcopum fuerat ordinatus. successorem. Succedere vivo episcopo
ille dicitur qui priori remoto in integram episcopatus dignitatem
promovetur. ad c. 18. Ambitionis etc. Quoniam eirea episcoporum
et clericorum mutationem longa nune et spatiosa deambulatione

1 ) P. 1. contemplationem. 2) P. 1. misteriis . 3) P. 1. ei con-

grueret aliud supplementum dari.
 Causa VII. Qu. 1 . 257

vagatur, quaestio ideo ad praesentis rei documentum vertitur. Seien-

dum est quod locorum triplex in canonibus mutatio invenitur : aut enim,
personae per loca, aut loca per personas , aut loca per loca mutan-
tur. Et quidem mutantur personae per loca, quando personae ad
loca accedunt sed tamen non mutantur locorum status propterea ,
ut si Bononiensis episcopus Ravennatis ecclesiae archiepiscopus
efficeretur, tunc propter ecclesiam, ad quam accessit, mutatus esset
ad dignitatem, sed tamen status illius¹ ecclesiae immutatus remaneret .
Mutantur loca per personas, quando personae ad loca ascendentes
propter accessionem suam statum locorum mutant, non tamen pro-
pter locum conditio personarum accedentium mutatur, ut si in ec-
clesia sancti Salvatoris religiosissimi monachi ponerentur, ibi-
dem cum suis successoribus permansuri , tunc monachis accedentibus
et suum ordinem non mutantibus propter eos status loci mutaretur,
quia canonica in monasterium verteretur. Mutantur loca per loca,
quando ipsa habitatio clericorum cum ecclesia in alium locum trans-
fertur propter securitatem vel aliam aliquam habilitatem, ut si do-
4
mus religiosa, quae est in campestribus, transponatur in montem
vel e converso . Prima mutatio circa conditionem personarum est,
secunda circa statum ecclesiarum , tertia circa situm locorum. Et
notandum, quia prima mutatione non semper personarum conditio
mutatur, ut si de ecclesia sua ad aliam clericus mutatus fuerit, ubi
non aliam dignitatem accipiat, quam in priori habuerit ecclesia .
Sed diximus ideo primam mutationem circa personarum conditionem
.
esse, quia frequentius hoc fieri contingit ; de hac prima mutatione
potissimum in praesenti serie tractatur. §. Haec autem mutatio
quatuor ex causis habet fieri : aliquando pro cupiditate vel animi
levitate, aliquando pro utilitate , aliquando pro necessitate, aliquando
pro humilitate. Pro cupiditate vel levitate, si quis despecta sua
ecclesia vel fastidiens stabilitatem loci sine maioris auctoritate ad
aliam pergit ; pro utilitate , ut cum pro opportunitate ecclesiae
dispositione maioris ad aliam transfertur ; necessitate, ut cum inevi-
tabili necessitate cogente in sua ecclesia esse non potest et ideo ad
aliam transfertur; pro humilitate, ut quando clericus secularis ad
monasterium vel canonicam regularem convertitur. §. Igitur ex priori
causa, si quis sua ecclesia dimissa aliam adierit " , debet revocari ad

1) P. 2. Tr. Bamb. Ravennatis. 2) P. 2. Tr. Bamb. addunt

semper. 3) P. 1. securitate vel habilitate. 4) P. 1. transportetur,
montibus. 5) P. 2. Tr. migrat. 6) P. 2. Tr. ad aliam transierit.
v. Schulte , Summa Rufini. 17
258 Summa Rufini.

priorem, ut in isto cap . dicitur (c . 19) . Non oportet ; si autem fre-

quenter vocatus redire noluerit, tune careat propria et aliena, ut
dicitur in illo cap. Si quis epise . suae j . e . q . Haec autem di-
stinctio concipitur ex illo cap . Si quis presbyter j . infra 5. cap .
[24 ] . Pro utilitate vero potest mutari clericus de ecclesia ad eccle-
siam auctoritate sui episcopi , et episcopus de episcopatu ad episco-
patum auctoritate apostolici , ut j . e. q. cap. Mutationes. Haec
autem mutatio ita moderanda est, ut persona, quae mutatur, nun-
quam ad minorem dignitatem, sed semper ad maiorem vel aequalem
transferatur. Non enim cuiuscumque ecclesiasticae personae debet
3
dignitas extenuari, nisi sua culpa hoe visa fuerit promereri. Pro
necessitate fit, cum imminet persecutio. Haec autem persecutio ali-
quando est extrinseca, aliquando intrinseca . Extrinseca imminet.
aliquando locis, aliquando personis, aliquando utrisque. Locis im-
minet, ut si hostes non quaerant clericos perdere vel subiicere sed
loca velint occupare ; personis instat persecutio, ut si non loca
habere, sed locorum habitatores quaerant subiugare vel perdere . In-
trinseca persecutio est, quae a mala conversatione cohabitantium
occulte bonis infligitur, qui dolent de peccatis eorum, quos corrigere
nequeunt. Si itaque persecutio immineat solummodo locis, tune pro
ista necessitate clerici vel episcopi de locis illis exire possunt et ad
alias ecclesias ire . In hoc tamen differentia est inter hanc muta-
tionem et illam , quae fit causa utilitatis , quoniam qui utilitatis causa
de una ad aliam mutatus est ecclesiam, ad priorem non revertitur ;
qui autem mutatur propter hanc necessitatem, cessante necessitate
ad priorem ecclesiam redibit, ut j . e. q. cap. Pastoralis . Si autem
immineat personis et tune omnes exire possunt, fugiant praecepto
domini dicentis : Si vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in
aliam . Si autem non omnes exire possunt, sed tantum aliqui, tune
quaelibet persona potest exire locum praeter eam, quae praelata
est ; praelatus namque subditos deserere non potest, si eos in com-
mune urgeat externa persecutio, si vero praelato soli et non alii
persecutio instet, tunc fugere libere potest, si tamen per alios tuta
possit esse salus ecclesiae. Denique si sit intrinseca cohabitantium
persecutio, tune alii non possunt exire sine licentia maiorum, ipsi
autem maiores, i . e . praelati, abire possunt, sed distincto modo.

1) P. 2. Tr. Bamb. cum dispositione summi pontificis et non aliter.

2) P. 2. Tr. cuiusque. P. 1. cuicunque. 3) P. 1. visum. 4) praela-
tus ... ext. persecutus deest in P. 2.
 Causa VII. Qu. 1. 259

Nam illi, quibus praesident vel cohabitant, aut omnes sunt mali , aut
quidam boni ; item cum omnes sunt mali, aut omnes sunt despera-
biliter obstinati¹ aut quidam sperantur emendari 2. Si ergo quidam
sunt boni, non recedat praelatus propter malos ; si omnes sunt mali,
quidam tamen eorum sperantur emendandi , similiter deserendi non
sunt ; si desperabiliter sunt obstinati, tunc libere excat et alio vadat,
ubi fructum meliorem facere valeat, ut j . e. q. §. Hoc tune ob-
servandum . Novissime cum humilitatis causa mutatio locorum est
facienda, scil. pro fruge melioris vitae, tunc quidem singulis mutare
loca permittitur, sed episcopis non nisi cum concessione romani
pontificis, ita ut abrenuntiato episcopatu et aliis substitutis de ce-
tero ad episcopatum pristinum non resurgant, ut j . e . q . Hoc ne-
quaquam ; reliqui vero clerici mutare possunt loca in hoc casu
etiam praelatis contradicentibus, ut j . C. 19. q . 2. Duae ; hoc
etiam coniici potest ex illo cap. Virgines j . C. 20. q. 4. Ex-
cipiuntur canonici regulares, qui sine assensu prioris sui ad mona-
sterium intrare non possunt, ut j . C. 19. q. 3. Statuimus, quia ca-
nonica inferior monasterio non est, quod ex fine illius c . patet
Praesens clericus j . C. 20. q . 3. Sed obiicitur de abbate, qui
non nisi cum permissione episcopi locum suum deserere potest, ut
j . C. 18. q. 1. Abbas pro humiliatione (8) . Sed ibi locum dicit
officium abbatiae, quod non potest deserere et in monasterio eodem
6
inter alios monachos esse sine licentia episcopi, nisi forte quis dicat,
canonicum regularem non religiosiorem locum adire, quia intrat
monasterium, cum canonici regulares inferiores monachis non sint.
7
Nunc videndum est de secunda locorum mutatione, quae fit circa
statum ecclesiarum. Haec quidem mutatio aliquando fit ad digni-
tatem, aliquando ad religionis professionem. Ad dignitatem, ut si
episcopatus Bononiensis fieret archiepiscopatus ; ad religionis profes-
sionem, ut si canonica fieret monasterium . Si ergo locorum status
in maiorem dignitatem mutandus est, non legitur facienda mutatio ,
nisi propter multitudinem hominum ad ecclesias noviter accedentium ,
quod notatur ex illo c. Praecipimus j . C. 16. q . 1. (53) , ita
tamen, ut nee capellae in plebes, nec plebes in episcopatus sine
licentia proprii episcopi explorata, nec episcopatus in archiepisco-

1) P. 1. destinati! 2) P. 2. Tr . Bamb, emendandi. 3) P. 2.

Tr. Bamb. emendatum iri. 4) P. 2. Tr. Bamb. addunt vel monachi.
5) P. 2. ingredi intrare. 6) nisi ... monachis non sint deest in
P. 2. Bamb. 7) P. 2. Tr. Bamb. consistit.
260 Summa Rufini.

patum sine consensu provinciae episcopi et auctoritate summi

pontificis convertantur , ut Multis conciliis j. e. C. eiusdem-
que q . [c. 51. C. 16. q . 1. ]. Si autem in minorem dignitatem
status locorm extenuandus est, non fit nisi propter hominum rari-
tatem vel parochiae brevitatem , ut j . e . q . Et temporis qualitas ;
et hoc idem non fiet, nisi supradictorum licentia postulata , vel nisi
populi civitas suum praelatum interfecerit et nisi propter enormem
culpam praepositi illius ecclesiae , ut si civitas , quae interfecit suum
episcopum , episcopali dignitate privetur , ut j . C. 25. c . ult. Deni-
que cum locorum status ad religionis est professionem mutandus ,
3
intuitu meliori potest locus minus regularis converti in amplius
regularem , sed non e converso , ut j . C. 16. q . ult. Nemini [40]
et j . C. 19. q. 3. Quae semel [4 ] , nisi forte novissima necessitas
perurgeret . Iam est adiiciendum de tertia mutatione locorum, quae
fieri habet circa situm locationum. Haec ex quatuor causis potest
fieri . De prima habetur j . C. 16. q. ult. Si quis vult [41 ] ; de
tribus aliis dicitur infra de consecr . D. 1. Tribus ex causis
[36] . Quae quoque mutatio sine loci episcopo assentiente fieri non
debet , nec prior locus , si unquam fieri potest , debitis officiis pri-
vandus est, ut j . e . q. c . Si quis vult . Sedes autem episcopalis
in tutiora loca mutari potest ex dispositione summi pontificis , con-
sensu praepositi , ut j . e . q. Temporis [c. 44. C. 7 . q . 1.].
e. 36. negant miser. Duos hic casus assignant . Primus est huius-
modi : Erant quidam archiepiscopi , qui dicerent , episcopos non esse
mutandos , etiamsi populi aliqui essent , qui non haberent talem epi-
scopum , qui eos recte instruere posset ; propter quod peterent de alia
ecclesia meliorem ; certe tales negabant minimam necessitatem pa-
tientibus . Item aliqui episcopi hostili persecutione de suis episco-
patibus eiecti erant , quos quidam metropolitani in suis provinciis
inthronizare volebant , et isti quidem negabant necessitatem patientibus .
Viam literae sic percurre : neg. mis . nec. pat . qui populis indi-
gentibus divinis ministeriis et non habentibus ep., scil . talem, qui
eos perfecte instruat , nolunt eis mutare ep. doctiorem vel potio-
rem, vel utiliorem , vel illum dico non sponte trans ., i . e . transire
volentem , sed maiorum exhort . mutare inquam meliori consilio ,
scil . causa util . atque alicuius necessitatis , mutare dico ita, ut ex

1 ) P. 2. Tr. Bamb.: „ non legitur facienda mutatio nisi maxime pro-

pter contrarium a supradicto, scil. propter hom. “ cet. 2) In P. 2.
verba et nisi propter . . . privetur desunt. 3) int. mel. deest in P. 2.
 Causa VII. Qu. 1. 2. Causa VIII. princ . 261

alia civitate ductus sit ep. in civ. , quae non habet ep. talem, licet
sit minor civ. , ad quam ducitur, vel a qua ducitur. aut etiam , i. e.
et neg. min. nec. pat. qui eiectum ep . et persecutionem pat. nol .
inthr. causa util. aut necessitatis . c. 38. Ep. in gradu suo, in
honore scil. et reverentia .
Quaestio II. Quaestio haec secunda pendet ex prima , et ideo
prima discussa ista apparet expedita , scil. quod episcopus sanitate
recuperata non potest repetere cathedram, cui propter infirmitatem
renuntiavit. Sed opponitur de Consaldo presbytero, qui propter in-
firmitatem beneficium ecclesiae refutavit , quid tamen, postquam
convaluit, recepit : j . C. 17. q. 2. cap. Consaldus. Sed aliud est
per longam deliberationem mentis ius suum alii designare et illud
alium accipere, aliud propter fervorem passionis subito illud in manu
advocati refutare . In primo casu repetere non valet, ut hic dicitur,
in secundo potest, ut de Consaldo habetur. Celebrationem vero
sacrificioram. Dictum erat, quia , si propter infirmitatem episcopatui
abrenuntiavit, recepta sanitate recuperare episcopatum non potest ;
et ideo quaerit adhuc incidenter, si episcopatui non abrenuntiavit,
sed propter infirmitatem officio supersedit, utrum cessante infirmitate
possit officium exequi ? Et constat eum posse, nisi morbo caduco
laboraverit. Ubi tamen et distinguendum erit . Refert enim, utrum
frequenter an rara in terram collidatur. Si frequenter, omnino pro-
hibeatur a missarum celebratione, si autem perraro, non prohibebi-
tur, ut in subiecto cap. dicitur, ita tamen, ut post se alium haberet,
ut, si forte iste sacrificans ad terram elisus fuerit, coepta sacrificia
suppleat, ut s . q. 1. dictum est . Et hoc nisi spumas iactaverit vo-
cesque confusas dederit ; tunc enim, licet raro ei eveniat, ab officio
tamen omnino arcebitur, ut in secundo cap. sequenti habetur.

Causa VIII.

In extremis agens quidam episcopus adhuc vivens successorem

sibi quaerit duabus ex causis : vel ut eo vivente successor praesi-
deat, vel ut post mortem suam locum eius habeat. De prima sub-
stitutione, qualiter fieri possit, in superiori causa perdocuit, de se-
cunda , qualiter esse vel non esse valeat, in praesenti causa distin-
guit. Ubi interponit de episcopali electione, quomodo nec carna-
liter fieri nec omnino spontanee debeat suscipi , quomodo qui aliis

1) P. 1. renuntiavit.
262 Summa Rufini.

praefertur in dignitate praeesse eis debeat in vita, quod iuramentum ¹

pro indemnitate ecclesiae ante electionem non sit faciendum. Ut
autem haec omnia etc.
Quaestio I. Non licet episcopo ullo modo successorem sibi
statuere, potest tamen cum fratribus de futura pontificis electione
deliberare. Quod de archiepiscopo Moguntino opponitur, speciale
fuit ei beneficium concessum, sicut in eodem cap. dicitur, ut s.
C. prox. q. 1. Petisti . Ad illud de transitu papae et de substitutione
Clementis respondet magister in illo paragrapho His omnibus auct.
infra e. q. [ad c . 7. ] . c . 1. Si Petrus . Dicitur hic, quod Petrus non sub-
stituit sibi Linum vel Cletum, sed tantum Clementem. Videtur autem
contradicere historia ecclesiastica. Habetur enim in tertio libro
praefatae historiae sic : Secundo anno regni Titi Linus apud Ro-
mam accepit episcopatum, ubi XII . annis transactis successorem
Cletum reliquit , qui et ipse XII annis transactis sacerdotii sedem
Clementi tradidit 2. " Sed sciendum est, quod Petrus primum sibi
successorem Clementem constituit, qui post mortem Petri continuo
pontifex resedit, Lino et Cleto quasi coadiutoribus et ministris sibi
assistentibus ; transactis autem postmodum XX . et eo amplius annis ,
sicut in gestis Romanorum pontificum legitur, metuens vir
spiritu sancto plenus, scil. Clemens, ne apostolica ordinatio posteris
3
temporibus transiret in vitium, dum quidam hereditarium munus
putantes minus de dei cogitarent electione, Linum et Cletum
priores in episcopatu ante se coegit pontificari, postea illis per suc-
cessionem in episcopatu defunctis ipse quartus a Petro cathedram
tenuit, et ita fuit Clemens secundus et quartus a Petro, secundus
per Petri electionem, quartus propter sequentium electionem suam
sive successionem 4. c. 8. Olim iussus est. Tangit illam historiam
de eo , qui semen fratri suscitare debebat. Legitur enim in Deuter.,
quod si quis moreretur sine liberis, frater eius [ hist. Paucapaleae].
e. 16. nulla hic populi acclamatio. Signatur contrarium proximo
cap . in illo verbo : et hoc attestante populo. Sed ibidem voti po-
puli testificatio bona laudatur, hie strepitus ex carnali favore ve-
niens reprobatur. c. 18. princeps per dei arbitrium datur. Alibi
dicitur, quod non est potestas nisi a deo : j . C. 23. q . 1. cap.
Quid culpatur. Sed dei arbitrium hic dicitur non libera eius per-

1) P. 1. sacramentum. 2) In Eusebii H. E. I. 13 sq. res habetur,

sed non verba. 3) dum . . . electione deest in P. 2. 4) elect. s.
sive deest in P. 2. Tr.; P. 1. habet elect. suum. 5) P. 2. hic.
 Causa VIII. Qu . 1 . . 5. Causa IX. princ. 263

missio , sed potestatis approbatio. c. 22. Vereor usque episc.

iudicent , non utique potestatis autoritate, sed melioris facti compa-
ratione ; non enim vere minores unquam iudicare possunt praelatos ,
ut s. C. 2. q. 7. cap. 4.
Quaestio II. Patrocinia precum carnalium hic intelliguntur,
quae in electionem episcopi non debent convalescere. Si tamen per
alia dignus est et necessarius ecclesiae, non ideo reprobandus erit,
quia parentes vel amici pro eo rogaverunt.
Quaestio III. Si ante electionem pro indemnitate ecclesiae
iuramentum praestiterit, simoniacus iudicandus erit ; sed si post
electionem, nullo modo reus erit habendus, ut in illo cap. habetur
Artaldus , et item per autoritatem Gelasii s. D. 28. c. De Sirac.
Verumtamen quod dicit magister, subiectum capitulum loqui in priori
casu, scilicet cum ante electionem pro indemnitate praestatur iura-
mentum , non est verum . In hoc enim cap. solummodo de illo
iuramento agitur, quod exigebatur iam facta electione pro securi-
tate rerum servandarum 3. Est enim talis casus praesentis decreti :
Elipidius diaconus electus fuit episcopus Cathenensis ; quidam cleri-
corum electioni consentire vel subscribere recusabant, nisi futurus epi-
scopus faceret eis securitatem, quod de rebus ecclesiae, quas diu iam
usurpavernt, nullam unquam molestiam eis faceret, sed possidere
permitteret ; dicit Pelagius, talem securitatem nullatenus esse fa-
ciendam .
Quaestio IV. Haec q . satis in expedito est, scil . quod cleri-
cis non licet recedere ab obedientia sui episcopi ante eius canoni-
4
cam damnationem. c. 1. Nonne directa, i. e. recta et apta. cano-
num, dicentium manifestam censuram, i . e . damnationem, manere
eum, qui cum sit de numero clericorum etc.
Quaestio V. Et haec quoque q . sine distinctione admittitur .

Causa IX.

In superiori causa dixerat, qualiter episcopus non debet inva-

dere iura proprii cleri ; in hac , qualiter iura alterius episcopi , osten-
dens de iure alieno invadit duobus modis : aliquando enim prae-

1) P. 2. Tr. ipsos iudices, quod non est in capitulo. 2) In P. 2.

supra Pelagi . 3) P. 1. servatarum . Bamb. de ecclesia usurpatarum.
4) P. 1. 2. catholicam . 5) Brug. est. 6) P. 2. Tr. incipiunt : Sen-
tentia excommunicationis notatus quidam archiepisc. de iure alieno cet.
264 Summa Rufini .

sumit de iure alterius episcopi, aliquando de iure proprio sui cleri

praesumit, quando sua autoritate sibi successorem eligit, quod pro-
prium est clericorum. Contra quam episcopi insolentiam in superiori
C. satis locutus est. Nunc ergo contra praesumtionem eorum, qui
de iure alterius episcopi usurpant, disputationis arma componit osten-
dens, quomodo episcopus alterius episcopi parochiam vel parochia-
nos, ecclesiam vel clericos disponere [ et] iudicare non debeat ; quid
iuris archiepiscopus in suis suffraganeis habeat, vel non ; quomodo
romanus pontifex omnium ecclesiarum et clericorum summam pote-
statem teneat¹ . Praemittit autem de excommunicatorum pontificum
ordinatione . Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Sciendum est, quod, sicut supra D. 70. dictum
est, ordinatio dicitur irrita esse, vel non habere vires, duobus modis :
quoad veritatem sacramenti et quantum ad executionem officii.
Item excommunicati ordinatores alii in ipsa excom. consecrati sunt,
alii prius in ecclesia catholica consecrati et postea excommunicati ;
item qui ab istis posterioribus ordinantur aut contemnentes eccle-
siasticos episcopos ab eis ordinari vadunt, aut ex negligentia vel
ex timore vel ex alia causa hoc faciunt, aut cum eis in schismate
existentes ab eis tanquam a suis episcopis ordines suscipiunt. Si
itaque ordinatores tales sint, qui in ipsà excommunicatione conse-
crati fuerint, ordinatio ab eis facta omnimodo erit irrita et quan-
tum ad veritatem sacramenti, et quantum ad executionem officii ;
in quo casu intelligendum est primum cap. huius quaestionis. Si
autem prius fuerunt catholici episcopi et postmodum per excom-
municationem expulsi , ordinatio quidem facta ab eis nullo modo
irrita esse poterit quantum ad sacramenti veritatem, sed erit
vana quantum ad officii executionem, differenti modo tamen.
Nam secundum rigorem canonum omnino esse debet inefficax a
talibus facta ordinatio, sed ex dispensatione tamen, si qui cum eis
in schismate existentes ab ipsis ordinati sunt ad ecclesiam reversi
in suis ordinibus recipiuntur urgente necessitate ecclesiae, ut in
fine tertii capitulis dicitur. Illi autem qui, cum essent in ecclesia,
pro contemptu ecclesiae a talibus ordinari elegerunt, in suis ordini-
bus non recipientur, ut notatur ex fine illius cap. Convenienti-
bus s. in prima causa q . ult. (4). Si vero non ex contumacia ,
sed ex negligentia vel ex timore aut aliqua alia causa a talibus se
permiserint ordinari, ex dispensatione recipietur eorum ordinatio ,

1) P. 1. habeat. 2) Hoc cap. est c. 5. editionis.

 Causa IX. Qu. 1 . . 3. 265

nisi simoniace a simoniacis fuerint ordinati, ut j . cap . 2. habetur¹ .

Excipiuntur illi, qui ab haersiarchis nominatim excommunicatis vel
ab invasoribus sedium aliorum ordinati sunt ; talis enim ordinatio
omnino inefficax erit in odium eorum, qui ordinaverunt, nisi consti-
terit, ordinatos ab eis tune cos nescivisse damnatos, ut j . e. q. 3.
4
cap. Dict. ad c. 2. Sed excommunicati .. qui nunquam fuerunt,
episcopi subaudi, in numero catholicorum , non excommunicatorum
episcoporum ; omnes enim pro sua culpa excommunicati dicuntur
non catholici, i . e . haeretici, ut s. C. 4. q. 1. c. 2.
Quaestio II. Haec q. sine ulla distinctione recipitur, quam-
vis hodie aliter fieri inveniatur , nisi forte metropolitanus vel
primas clericos sui suffraganei velit ordinare, tunc enim, qualiter
hoc possit fieri, in sequenti q. dicetur. c. 1. excom. prasumat,
nisi causa depraedationis , ut s . 6. q . 3. c . ult . alterius iudicis,
nisi quem reus sponte elegerit.
Quaestio III. Suffraganei episcopi aliquando disciplina et
misericordia indebite erga subditos utuntur regiminis regulam non
curantes, aliquando subditorum vitam disponere solerter invigilant.
Si ergo regimine digne circa subditos utuntur, non licet ullo modo
metropolitano clericos eorum eis inconsultis vel damnare vel absol-
vere vel etiam ordinare ; si autem aliter se habuerint, scil. ut ab-
solvant nocentes, damnent innocentes, bene meritos nolint ex quo-
dam odii fomite promovere, nec sie subdito metropolitanus absque
eorum consultu in contrarium faciet, sed prius frequenter eos mone-
bit, ut talia facere desinant. Quod si eum non audierint , tunc
8
etiam eis nolentibus, quos ipsi iniuste damnaverant vel non con-
demnaverunt, absolverant vel non absolverant, ordinaverant vel non
ordinaverant, poterit in contrario statu locare . Et haec distinctio
concipitur ex illo verbo Martini papae : nihil praesumtive assumat
j . primo cap . Oeconomum autem si episcopus in sua ecclesia habere
neglexerit, metropolitanus ibidem, etiam co nolente, statuere po-
terit, ut j . 3. cap. Suffraganei vero nihil possunt facere sine con-
sultu metropolitani , scilicet de his, quae spectant ad communem
dispositionem totius provinciae , ut congregare concilium,

1) Hoc cap. est c. 4. editionis decreti. Patet ex hac et antecedente

citatione, Rufinum paleas capp. 2. et 3. non habuisse. 2) Tr. falso
excom. 3) Tr. falso ordinatio. 4) Vide notam 1. et 6. p. 264.
5) P. 2. depraecationis. 6) Cum hoc cap. sit c. 4. editionis. Rufinum
paleam c . 5. C. 6. q . 3. editionis non habuisse patet. 7) suff. deest in
P. 2. 8) P. 1. etiam pro ipsi.
266 Summa Rufini.

examinare episcopum et huiusmodi ; ea vero, quae spectant ad suam

specialiter parochiam, disponere absque eius conscientia possunt, ut
ordinare clericos, et excommunicare suos parochianos et similia .
Idemque e converso de metropolitano statuitur, ut j . e. q. c. 2 .
5. 6. 7.

Causa X.

In superiori causa dictum fuerat, quid iuris metropolitanus

per universam provinciam habeat vel non habeat ; sed ne ex simili-
tudinis consequentia videretur intelligi, quod episcopus propensius
ius non haberet in sua dioecesi quam archiepiscopus in tota sua
metropoli, ideo alium tractatum supponit, ubi principaliter intendit
ostendere , quomodo episcopus in sua parochia plenam disponendi
habeat potestatem, ubi etiam interserit de faciendis portionibus eccle-
siasticorum redituum vel illationum, quomodo etiam episcopus suas
parochias visitare, et quid a singulis debeat vel possit exigere ,
adiungit . Ut autem haec omnia etc. ut s. 2. Causa .
Quaestio I. Sciendum est, quod basilicarum quaedam spe-
ciali privilegio ab episcopi iure solvuntur, quaedam autem minime .
Omnes ergo basilicae in dioecesi alicuius episcopi constitutae ad
eius ordinationem pertineant, nisi speciali privilegio summi patri-
archae fuerint praemunitae .c . 1. Si ex laicis. Hic dicitur, quod ,
si aliquis sub specie monasterii vult suam basilicam dedicare, non
potest eam de potestate episcopi et a dioecesana lege eximere.
Alibi autem dicitur, quod nullus monasterium debet tradere vel
convertere , nisi ad aliud monasterium. Unde concluditur, quod
non potest illud ponere sub potestate episcopi vel obnoxium fa-
cere dioecesanae legi, j . C. 16. q . ult c . Nemini. Sed aliud est
segregare a dioecesana lege monasterium, ubi monachorum aduna-
tur collegium (quod ibi permittitur) , aliud sub nomine monasterii
ecclesiam aedificare, ut ex hac occasione ab episcopalibus exactioni-
bus expediatur, cum ibi monachorum congregatio non ponatur, quod
hic fieri prohibetur. Notandum vero est, quod laici aliquando aedi-
ficant ecclesiam ad titulum monasterii, scil . ut in ea amplitudine
suorum bonorum ditata ponant collegium monachorum, aliquando
non ad titulum monasterii , sed ad subiectionem alterius mona-
sterii,scil. ut tantum supponant cam alicui monasterio. Si ergo
ecclesiam ad titulum futuri monasterii aedificaverint eamque, ut decet,

1) Tr. quamquam episcopus.

 Causa X. Qu . 1 . 267

monasterium suis facultatibus dotaverint, ibique collegium posuerint,

eo ipso propter favorem religionis exempta intelligitur ccclesia a
lege dioecesana. Nam nullis iuribus canonicis monasteria subiacere
debent, ut j . C. 18. q. 2. c . Quam sit ; hoc idem notari potest
ex fine illius c. Cum pro utilitate (34) j . C. 16. q . 1. Si autem
1
eam non sic ditaverit, ut et monachorum collegium ibi esse possit,
licet nomine monasterii eam aedificet, non tamen a iure dioece-
sano ipsam separare valet, ut hic dicitur. Si vero non ad titulum
monasterii, sed solummodo, ut eam supponat monasterio, aedifica-
verit, tune dispositio ecclesiae in facultatibus exteriorum pertine-
bit ad monasterium , cui supponitur, non tamen a dioecesana lege
separabitur, ut j . C. 16. q . 2. c. Statuendum. Est autem lex
dioecesana, qua episcopus potestatem habet disponendi spiritualia
et ministros instituendi et ordinandi , quartam et cathedraticum exi-
gendi. Excipiuntur illa monasteria, quorum capellae speciali privi-
legio summi pontificis a iure canonico , sicut ipsa monasteria,
sunt exemptae. Talibus enim monasteriis, si laici a se aedificatas
ecclesias tradant, eo ipso a iure episcopali submotae intelliguntur.
In quo casu intelligitur illud verbum Toletani concilii , quo dicitur :
monasteriorum basilicis ab hac solutionis expensione seiunctis
j . q. 3. c. Inter cetera. Hoc autem totum, quod de ecclesia per
laicos monasterio subiicienda diximus, ante dedicationem intelliga-
mus ; postquam enim ab episcopo basilica fuerit dedicata, quae
non ante monasterio a fundatore fuerat supposita, nequaquam a
iure et potestate episcopi legeque dioecesana poterit separari, nec
alicui monasterio nisi auctoritate episcopi tradi. c. 7. De his quae
parochiis. Hic dicitur, quod episcopus solum de parochialium eccle-
siarum oblationibus debet habere tertiam partem, alibi quod omnium
proventuum potest habere tertiam, ut j . C. 16. q. 1. Constitutum
(60) . In secundo autem cap. statuitur de medietate omnium rerum ;
alibi dicitur, quod nec tertiam debet habere parochialium ecclesia-
rum , ut j . q. 3. c . 1 .; alibi habetur, quod quartam sibi potest con-
signare, ut j . C. 12. q. 2. c. Quatuor (27) . Ut ergo omnium
auctoritatum, quae de ecclesiarum suscipiendis portionibus loquuntur,
involuta contrarietas sopiatur, sciendum est, quod in tempore primi-
tivo de omni iure episcopalis ecclesiae dimidia pars episcopum con-
tingebat, ut j . secundo cap. habetur, nec erat opus separare tertiam
pro fabrica restauranda, quia novae et quasi recentes erant eccle-
1) P. 2. addit non. 2) Tr. spirituali. 3) id est in c. 8.
huius q. 1. C. 10.
268 Summa Rufini.

siae nec indigebant reparatione¹ , pars similiter pauperum separanda

non erat, quia et episcopus et clerus in commune pauperibus pro-
videbant, parochialium vero ecclesiarum partem mediam de omnibus
episcopus habebat, ut j . C. 12. q . 1. cap. Constitutum est. Pro-
cedente vero tempore statutum est, ut tantum de decimis et obla-
tionibus a praefatis ecclesiis sibi tertiam partem separaret, ut in
libro : B. libro 3. cap. De his quae ad parochitanas [ c . 136.] ;
tandem, ut solummodo de oblationibus, ut in praesenti capitulo ha-
betur. Confirmatum quoque est, ut, quia infinita maior ecclesial
habere coeperat, et ipsae fabricae vetustate gravabantur, ne ultra
quartam partem ipsius ecclesiae pontifex usurparet, alia pars clericis ,
alia fabricis restaurandis, alia autem pauperibus deputaretur, ut j .
C. 12. q. 2. c. Vobis concesso, Quatuor, De reditibus, Co-
gnovimus , Mos, Sancimus [c . 26. sqq. ]. Novissime autem , cum
sua episcopis plene sufficerent, sancitum est, ut illam tertiam par-
tem parochiarum in oblationibus minime tollerent, nisi reparandae
ecclesiae subire onera vellent, ut j . q. 3. c . 1. 2. 3. Et haec qui-
dem sie distinguenda esse putamus, nisi quis dicat, pro varietate
locorum in hac parte varia canones statuisse 2 , quod videtur posse
notari ex praefato cap. Burchardi De his quae ad parochi-
tanas. c . 8. Ant. fidei, i . e . fidelium. secundi gradus, scil . maiores
ecclesiae canonici. c. 10. tertia ex omnibus basilicis parochialibus,
vel ex omnibus proventibus. Et exaudias secundum priora tempora,
ut praedictum est in distinctione.
Quaestio II. Ecce iam latenter subintrat 3 2. q ., in qua
proponebatur, an res ecclesicarum episcopo liceat usurpare. Certe
absolute verum est, quod non licet. Hoc enim verbum rapinae est
signum , dicitur namque usurpare quasi usu rapinam parare . Po-
test tamen ex eis sibi debitos reditus exigere, et etiam pro neces-
sitatis eventu aliquid amplius habere, et in certis casibus alienationem
facere, ut dicetur j . C. 12. q. 2. Quod autem in subiecto capitulo [ 1.]
continetur, quia episcopus de rebus ecclesiae alienare non potest,
nisi duorum vel trium provincialium episcoporum subscriptione ha-
bita, intelligendum est localiter vel temporaliter, alias enim sufficit
sola subscriptio suorum clericorum ut j . C. 12. q . 2. c. Sine ex-
ceptione (52) . Sed tamen de huiusmodi latius agemus, cum in
eadem q . fuerimus. e. 1. Castellas .. in venditione directa .

1) Tr. separatione. 2) P. 1. varia canonum instituta celebrasse,

quod notatur ex illo cap . de his cet. 3) P. 1. summittat. 4) Aliter
editio decreti.
 Causa X. Qu. 1. 2. 269

Venditio directa dicitur, quando cum usufructu possessio etiam ven-

ditur, indirecta quando solus ususfructus distrahitur. c. 2. Imp.
Leo u . quart. cent. Centesima dicitur usura, quae in capite anni
aequiparatur sorti, ut s . dictum est 47. D. dispendio , scil. sumptu
ecclesiac. gestis , i. e . his quae geruntur solenniter expletis. addita,
in pretio . decima parte universae aestimationis, ut si res sit novem
librarum, creditor det pro ea decem. Et hoc in favorem ecclesiae
constitutum est. steril. quae plus afferat incommodi quam commodi.
onus fisc., scil. tributorum vel pensionum fisco debitorum. perp.
quoque emphit. Emphiteosis interpretatur melioratio et est quidam
contractus medius inter venditionem et locationem, quando scil . res
aliqua immobilis datur alicui ad meliorandum vel perpetuo vel ad
tempus, certa constituta pensione, quam emphiteuta debet domino
persolvere per singulos annos . in his rebus non adeo utilibus ; nam
in rebus satis ecclesiae utilibus perpetua emphiteosis fieri non po-
test, ut in B. libro 3. c . Nulli liceat¹ , nec etiam ulla, nisi magna
necessitas urgeat, in quo casu intelligitur illud synodi interdictum
Apostolicos j . C. 12. q . 2. ( 13) quib. h. assignatur, conceditur
oeconomo et aliis dispensatoribus ecclesiae. in sextam part., ut si
prius solvebantur sex solidi, modo non solvantur minus quam V.
tunc, i. e. in eo casu . const. n ., scil. cum emphiteosis datur. cano-
nem, i. e . annuam pensionem . totius temp., praeteriti. depositae,
i . e . ruinosac. ut pensio minuatur in tertiam partem, i . e. usque
tertiam partem , scil. ut duabus partibus subtractis non det nisi
tertiam partem prioris pensionis , vel dicit minuatur in tertiam
partem, scil. ut tantum tertia pars subtrahatur prioris pensionis
duae autem persolvantur. Sed melius dicitur omnino den. act.
etc. Alibi habetur, quod emtor habet recursum ad eum, qui ei
alienavit, ut j . C. 12. q. 2. Vulter. ecel. Sed credo, quod
hie de malae fidei, ibi de bonae fidei emtore agitur. c. 4. Prec.
a nem. Hoe genus contractus non reperitur in lege romana . In
legibus namque precarium dicitur quod precibus petentis utendum
conceditur tam diu, donec ille , qui concessit, patitur. Dicuntur
autem hae precariae ususfructus praestationes in recompensatione 3
alicuius possessionis iure proprietario datae , sicut verbi gratia
in casu huius decreti. Scanabicus habebat quoddam praedium

1 ) Burch. XI. 17. Est c. 3. C. 12. q. 2. Aperte ex citatione patet,

in exemplaribus decreti a Rufino adhibitis non adfuisse. I. III. est
mendum scriptorum facillimum. 2) Tr. possessionem . 3) P. 2. in
compensatione.
270 Summa Rufini.

dium iuxta suburbana b. Petri. Vult ergo proprietatem huius praedii

tradere praedictae ecclesiae, et de praediis ecclesiae temporalem
usumfructum percipere. Ista talis commutatio in hoc decreto dicitur
precaria, quia alterius partis precibus intervenientibus solet consti-
tui. Dicit itaque concilium, qualiter istae precariae sint faciendae.
Si enim Scan. vult usumfructum praedii, quod tradidit ecclesiae, in
sua vita percipere, tune solummodo duplum usumfructum acciperet ¹
de agris ecclesiae, puta si quinquaginta sextarios frumenti percepit
de suo praedio, C. sextaria frumenti recipiat ex fundis ecclesiae . Si
autem voluerit possessionem cum usufructu ecclesiae designare,
tune triplum usumfructum percipiet ex praediis ecclesiae, ut si prae-
dium suum habet in fructibus L modios ipse accipiet de praediis
ecclesiae CL. Ita tamen in utroque casu moderandum est, ut usum-
fructum, quem pro compensatione tali percipit, in filios vel alias
personas transcribere non possit . Has autem precarias facere a nullo
constringatur ecclesia . Sic se habet casus decreti. Sunt et aliae
precariae vulgo quibusdam locis sic vocatae, quae emphiteotici
contractus naturam imitantur, quae de quinquennio in quinquennium
renovantur, ut habetur in B. 1. 3. c. Ut precariae [ c . 169. ] . Sed
tam istae quam superiores locorum consuetudine adiuvantur. Unde
et locales sunt apud nos enim tales precariae non inve-

niuntur. de qual. conv ., i . e . tale sit illud quod dat, quale illud,
cuius duplum vel triplum accipit. in suo tantum nom., scil . ut sic
praedictum usumfructum in alium non transferat. quia sic eas. Re-
spondet tacitae obiectioni, quasi quaereret aliquis : cur non potest
plus accipere de bonis ecclesiae ? quia ecclesiasticarum rerum di-
spensatores sumus, non domini, et ideo non possumus alienare pro-
ut volumus. sine lic . et regio cons. Hic enim agit de ecclesiis,
quae erant de patrimonio regis .
Quaestio III. Cathedraticum dicitur illud, quod pro honore
cathedrae per singulos annos in synodo solet dari episcopo a sin-
gulis presbyteris vel capellanis ; hoc autem vulgo dicitur synodaticum ,
quasi in synodo datum, alias circata, alias parata. Quod autem
dicitur, quia hoc cathedraticum habere debet summam duorum soli-
dorum, pro loco intelligendum est. In quibusdam enim locis datur
amplius, in aliis vero minus. Quod autem in primo cap. statuitur,
ut episcopus plus quam cathedraticum ab ecclesia non exigat, in-
telligendum est praeter tertia illam, de qua supra in 2. q . diximus ,

1 ) P. 2. Tr. accipiet. 2) P. 1. ait.

 Causa X. Qu. 2. 3. Causa XI. 271

et praeterquam si necessitas pro negotio ecclesiastico aliquid amplius

casualiter exigere suadeat, ut causa visitandi limina apostolica, vel
alio casu simili intercedente . c . 3. pro regis inquisitionibus, i. e. etiam
si rex aliquid plus solito ab ipso episcopo requirat. Et dicitur
hic de illo episcopo, qui praesidet ei ecclesiae, quae erat de patri-
monio regis, quae per annos singulos solebat aliquid regi offerre .
Est ergo hoc localiter dictum . decem mancipia, i . e . X familias
vel domos cum habitantibus a se distinctas. Et hoc locale vel
temporale est. c. 5. in electa. Hie dicitur, quod in quacunque
ecclesia quis vult potest baptizari . Quod etiam temporaliter est
intelligendum , quando scil. dioecesanis ecclesiis iura baptismalia
nondum fuerant assignata ; hodie autem in tantum quaelibet plebs
ius baptismale sibi vendicat, ut ab eo titulum denominationis habeat,
ut scil. baptismalis ecclesia vocetur. dict . ad c . 5. Cathedr.
u. nec illa pars etc. Hoc praeter¹ verum esse intelliges , si s. 2 .
quaestionis distinctionem factam cum capitulis assignatis diligenter
inspexeris . c. 6. ang. Angariae sunt personalia opera, quae quis
in sua persona implere cogitur, perangaria sunt onera possessioni-
bus imposita. indictionibus , i . e . in dictis operis vel expensis vel
pensionibus . locales, scil. clerici capellarum . dioec . Hi sunt clerici
baptismalis ecclesiae. c. 8. Monasteriorum basilicis, i. e. capellas
monasteriorum . Et intellige in eo casu, qui supra distinctus est
q. 1. c. 1., vel basilicis monasteriorum intransitive legatur, i. e.
ecclesias, quae sunt monasteria .

Causa XI.

Clericorum possessio circa duo versatur, seil. circa privatas pro-

´prietates et res ecclesiasticas ; illis tanquam propriis incumbant, istas
velut commendatas administrent . Super has potestatem habet episco-
pus gubernandi et disponendi, super illas autem non nisi diffinien-
di, cum fuerint litigiosae. Cum igitur supra tractaverit, qualiter
circa res ecclesiasticas episcopus habeat potestatem gubernandi, non
usurpandi, consequenti ordine tractat , quomodo in litigiosis rebus
clericorum potestatem habeat diffiniendi. Ubi docet generaliter ,
quomodo forum rei debeat actor sequi ; de sententia episcoporum ,
quod, sive sit iusta sive iniusta, tenenda est ; agit etiam de excom-

1) Deest in P. 1. 2) P. 2. Tr. Bamb. tradere incipit.

272 Summa Rufini.

municatis et poena eorum, quomodo sit facienda excommunicatio et

qualiter reconciliatio. Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Sciendum est, quod causarum alia est ecclesiastica,
alia forensis . Ecclesiastica aliquando criminalis, aliquando spiritualis
tantum, aliquando pecuniaria vel patrimonialis. Item forensis bifario
dividitur : alia est civilis, alia criminalis . Criminalis causa eccle-
siastica est, ubi agitur de ecclesiastico ordine. Quid autem sit cri-
men ecclesiasticum, quaere supra C. 4. c . 2. Spiritualis ecclesiastica
est, ubi agitur de spiritualibus rebus ecclesiae, vel sacramentis vel
ecclesiasticarum personarum officiis , ut de decimis, de oblationibus,
de matrimoniis, excommunicationibus et similibus. Pecuniaria eccle-
siastica causa est, in qua agitur de rebus secularibus et temporali-
bus ecclesiae, ut de praediis, iumentis, pecoribus et similibus . Fo-
rensis criminalis, ubi crimen forense intelligitur. Est autem illud
forense crimen, cuius examinatio et condemnatio ad secularem iudi-
cem pertinet, ut crimen laesae maiestatis, incendiorum et sic de
aliis, et alia quorum exempla sunt infinita. Causa autem forensis
civilis est, in qua agitur de privatis cuiusque personae clerici vel
laici rebus vel statibus, ut de agro Marcelli , de libro Iohannis et
similibus. In his autem casibus4 clericus vel laicus a clerico vel
laico convenitur ita, quod in criminali causa ecclesiastica et cle-
ricus et laicus a clerico vel laico pulsari potest, sed non nisi apud
ecclesiasticum iudicem , ut j . e . q . cap. Si quis cum cler.
In spirituali ecclesiastica similiter indistincte clericus vel laicus
poterit convenire vel conveniri , sed tantum apud ecclesiasticum
iudicem. Nam potestas secularis de divinis huiusmodi rebus de-
finire non potest, ut notatur s . D. 10. ex illo c . Quoniam
idem [8]. In pecuniaria ecclesiastica similiter sine personarum
distinctione fiet conventio, sed nonnisi ante ecclesiasticum iudicem,
quoniam disponendi de facultatibus ecclesiae nulla potestas laicis at-
tribuitur, ut s. D. 90. c. 1. In quo casu illud Innocentii intelligi-
tur Si quae causae j . e. q., nisi iudex ecclesiasticus vel non po-
tuerit vel noluerit de illa pecuniaria causa cognoscere, tune enim ,
ut quidam de antecessoribus nostris tradiderunt, poterit secu-
laris iudex impetrata licentia ecclesiastici iudicis eius autoritate
causam ipsam definire et discutere. Denique in criminali causa

1) P. 1. civilis. 2 ) Deest in P. 1. de reb. ecclesiasticis ecclesiae

vel ecclesiarum officiis. 3) P. 2. Tr. istius clerici. 4) P. 2. Tr.
omnibus causis.
 Causa XI. Qu . 1 . 273

forensi multa distinctio adhibenda in his, qui conveniunt vel con-

veniuntur. Refert enim, utrum clericus clericum, vel laicus laicum,
vel laicus clericum, vel clericus laicum conveniat. Si enim clericus
sit, qui accuset de crimine forensi vel clericum vel laicum, non po-
test accusationem proponere apud iudicem secularem. Unde dicitur
in concilio Agath., quod clericus non audeat proponere criminale
negotium in iudicio seculari, ut j . e . q. c. Clericus ; in quo casu
loquitur et illud Nullus clericus i . e . q . Si autem clericus cleri-
cum apud iudicem civilem provocaverit criminaliter vel civiliter
uno minus XL . ictus accipiat percussiones , si iunior fuerit¹ , si vero
honoratior XXX . dierum conclusione multabitur, ut in B. 1. XVI. c.
Ut nullus [c . 21. ] ; secundum concilium Milevitanum causam perdat
et actione excludatur, ut j . e . q . c . Inolita [ c . 42.] . Quid ergo
fiet ? Et poterit clericus in hac causa sive contra clericum sive
contra laicum accusationem proponere apud ecclesiasticum iudicem,
2
unde illud Carth . conc. Episcopus si clerico supra 6. C. q. 2 .
c. 1. Si autem iudex ecclesiasticus voluerit causam recipere , poterit
tune clericus in curiam principis introire , non ut ab eo cognitionem
publicorum iudiciorum postulet, sed ut episcopale iudicium impetret,
scil. ut princeps mandet episcopo iudicare de illa causa secundum
ecclesiasticam censuram, ut j . e. q . Placuit ut quicunque [ 17 ] .
Porro si in hac causa laicus pulset alium, si quidem laicum po-
terit indistincte eum ante secularem iudicem producere quasi ad
forum suum . Unde dicit Adrianus , quia laicus pulsatus de crimine

non audiatur, i. e . non cogatur audiri, nisi in foro suo : j . e . q. c.

antepenult. Si vero ipse pulsatus patiatur ante iudicem ecclesiasticum
' se abduci, tunc quidem non prohibente iudice seculari, potest eccle-
siasticus iudex cognoscere, non tamen ut poenam legalem sed ca-
nonicam pronuntiet inferendam. Non enim causam criminalem ,
ubi sanguinis effusio vel corporale aliquod supplicium poscitur, ec-
clesiam convenit discutere vel terminare, ut infra C. 23. q. ult. c .
Saepe , His a quibus. In quo casu illud intelligitur, quod dici-
tur in fine illius cap . Nullus ep . j . C. 25. q . 4. c . 1. Si autem
in foro ipse laicus in hac causa pulset clericum, tune secundum
authenticum poterit eum ad secularem iudicem trahere, ita tamen ut
index secularis non ante puniat eum criminis convictum, quam a
suo episcopo dignitate privetur, ut j . e . q. cap. Si quis cum cle-

1 ) P. 2. Tr. minus de XL ictus accipiet. 2) Cart, conc. deest

in P. 1 .
v. Schulte , Summa Rufini. 18
274 Summa Rufini.

rico. Canones tamen in hac causa clericis elementius provident, ut

scil. in ista causa criminali non possint trahi ad forense iudicium ,
ut j . cap. 1. et 4.1 notatur, et item illud Adriani Clericus s . lai-
cus j . e. q. c. antepenult. et penult. , nisi cum permissione proprii
episcopi, ut j . e. q. c. 2.2 . Item illud Clericum nullus ( 17 ) et
illud Gregorii Fratris (40 ) . Sed quid si episcopus permiserit ,
clericus tamen trahi noluit ? Et putem, clericum in hac parte non
esse cogendum. Episcopi autem et sacerdotes nulla ratione secu-
larem pro aliqua causa apud iudicem possunt accusari, quia iudices
seculares de eis iudicare non possunt, ut infra c . 5.³, item illud Gregorii
Sacerdotibus infra ead. quaest., et supra D. 96. cap. Si impe-
rator , et item C. 2. c. Imprimis [c . 7. q. 1. ] et C. 21. q. ult .
c. ult. Quid ergo faciendum erit ? Conveniatur clericus vel episco-
pus ante iudicem ecclesiasticum et postquam ibi fuerit de crimine
forensi legitima probatione convictus, si adeo horrendum fuerit cri-
men , spoliabitur propriae dignitatis officio et dimittetur post hoc
iudici secundum leges publicas puniendus. Quod videtur quodam-
modo coniici ex sensu cap. Statuimus , Si quis sacerdotum j .
e. q. (31 , 18 ) . Novissime si causa civilis atque forensis fuerit,
tune generaliter illa regula observabitur, scil. ut actor ferum rei se-
quatur, unde illa capitula Christianus , Silvester , Relatum ,
Experientiae , Si quisquam , Si qui ex fratribus j . e . q . [c .
12 , 13, 14, 15 , 16 , 32 ] . Excipiuntur publice poenitentes, qui , si
civilem causam contra aliquem habuerint, apud iudicem ecclesiasti-
cum suam debent exercere actionem, ut j . e. q . Aliud quidem
est (34) . Denique notandum est, quod, cum clericus apud non
suum iudicem convenitur, aut invitus trahitur aut sponte vadit. Si
invitus trahitur et contra eum sententia fertur, lata sententia nullas
vires habebit, ut j . e . q. c . penult. et s. C. 3. q. 8. c . 1. Si autem
sponte erit, fueritque causa criminalis deponatur, etiamsi a iudice
seculari innocens pronuntietur. Si autem civilis utique forensis, da-
bitur ei optio : ut si vicerit apud iudicem secularem causam, aut
eam perdat, aut amittat officium, ut j . e . q. c . Placuit (43 ) . Si
autem contra eum lata fuerit sententia, tunc ipsa firma erit non
propter auctoritatem secularis iudicis, sed propter odium contumacis

1) Est cap. 5. editionis. Ex hac citatione et sequenti patet, Rufinum

paleam c. 2. non habuisse. 2 ) Est cap. 3 editionis. Vide notam prae-
cedentem. 3) Est c . 8 . editionis decreti. Paleas c . 6. et 7. ergo
non habet.
 Causa XI Qu. 1. 275

clerici ; nihilominus tamen condemnabitur ab officio, et hoc potest

obtineri ex similitudine illius paragraphi Sed illud August. infra
C. 24. q. 1. [ad c . 39. ] . Et hoc quidem in civili et privata causa .
Si autem in pecuniaria sive spirituali ecclesiastica sponte ad iudi-
cium seculare pergit, tunc quidem causa ecclesiae in nullo periclita-
bitur, quia delictum personae in damnum ecclesiae non est conver-
tendum, ipse tamen censura canonica punietur. c. 1. Nemo unq.,
i. e. nullo modo. ep. aut reliquos, clericos nisi permittente episcopo ,
sicut supradictum est ibidem et j . prox.¹ cap . habetur. c . 5. Cont.
usque ut null. ep. Hoc absolute verum est. vel eorum qui ecclesiae
necessitatibus, subaudi sine permissione proprii episcopi . ordinariorum ,
publicam iurisdictionem habentium ab imperatore , ut sunt praesides.
extraord., iurisdictionem nullam habentium ex officio suo, sed ex
delegatione, ut delegati . a nemine laico ; hoc specialiter dicitur
in episcopis et sacerdotibus. c. 9. Testim . Hoc intelligitur quando
laicus in criminali causa apud iudicem secularem pulsatur. in publ.
Signatur hic contrarium s . D. 23. c. Illud . Sed hoc ibidem termi-
natum iuvenis. ad c. 9. Nec honore , i . e . spirituali iure, nec legibus,
i . e . iure communi . flagit., ut ad iudicium venire cogatur. admitti,
ut quaelibet. excepta, ne invitus ad testimonium ducatur. confund.
ut non sit differentia inter episcopos et alios clericos. c. 12. Chri-
stianis. Idem est casus huius decreti et sequentis. Duos servos
quidam manumiserat, Silvestrem et Faustinum, qui eodem manumis-
sore vivente clerici facti sunt. Heredes autem manumissoris cum
matre Theodora volebant eos revocare in servitutem. Quidam etiam
archidiaconus ex parte illius Theodorae impetraverat ab imperatore,
ut eos ad secularem iudicem pertraheret. Scribit ergo Gelasius, ne
hoc fiat, mandat etiam cuidam comiti, ut istis clericis patrocinetur.
c. 18. Si quis sac. Dixerat clericos non nisi ante suum episcopum
conveniendos ; sed quoniam quidam clericorum ex contumacia iudicia
episcoporum respuunt et coniurationes contra eos faciunt, ideo con-
tinue VIII. cap . subiungit, in quibus contumaces inobedientes et
contumaces damnandos ostendit. c. 19. appetitus, i . e . aliqua
iniuria lacessitus 3. c. 20. Istud. Casum huius decreti quaere ex
illo cap . Pudenda j . 24. q. 1. [ 33] . c . 21. Coniurationum . Con-
iuratio est plurium contra aliquem vel aliquos in unum illicite

1) Hoc non 2, sed 3 editionis esse, quamvis 2 idem dicat, patet ex

nota 2 pag. 274. 2) Cf. ad verba ord. et extr. summam Paucapaleae.
3) P. 2. lecessitus.
 276 Summa Rufini.

facta iuratio . Haec autem iuratio vel conspirantio non tantum, si animi
perversitate fiat damnatur, sed etiam si bono zelo contra dispensa-
torem vel praelatum iniatur coniuratio est dicenda et penitus re-
probanda, ut j. c. 5. c. 25. rebelli coniuratione se in unum col-
legerint. auctoritate hoc interdicente, i . e . contra sacras scripturas.
c. 29. cognitorem sec . neg. Alibi dicitur quod episcopi possunt causas
iudicare exceptis criminalibus. Unde concluditur, quod secularium
causarum cognitores esse possunt j . C. 15. q. 4. c. 1. Sed hic
negotia secularia litigiosas causas laicorum dicit, quas episcopus
tractare dissuadetur. Alia autem negotia, scil . ecclesiastica de rebus
seculi , episcopo iudicare conceditur, et etiam inter laicos de pace
componenda, ut s . D. 90. c . Praecipimus . c. 31. ante exam.
iud., i. e. antequam iudicium examinetur. Et hoc cum notorium
est crimen ut manifestum, nam manifesta accusatione non indigent.
Vel ante exam. iud., i . e. ante discussionem poenae . c. 35. Quic.
lit. Lex ista et auctoritate canonum et legum constitutione vel con-
traria et ecclesiastica consuetudine , abolita est. c . 36. Test. et. ab
uno etc. Et hoc similiter per praefata testimonia¹ reprobatum est.
c. 45. sine damno, i. e . sine exactione sportularum . dilatione , quae
scil. non excedat duos menses . s . script. si vol. ep. Et hoc speciale
in episcopo et civili causa ; nam in criminali secus est, ut s . C. 2 .
q . 1. in fine illius cap. Inprimis. c . 48. Cler.. in foro suo, ut
scil . clericus apud iudicem ecclesiasticum , laicus apud civilem iudi-
cem audiatur. c. 49. non a suo, i . e . ecclesiastico iudice . c. 50.
Quia res. in lit. pos. Litigiosa res est, de cuius dominio causa mo-
vetur inter petitorem et possessorem iudicaria conventione, vel pre-
cibus principi oblatis et iudici insinuatis, ac per hoc futuro reo
cognitis. Prohibetur autem alienatio rei litigiosae, adeo ut emtor
qui sciens emit pretium amittat, qui autem ex donatione eam accepit ,
in aestimatione tertiae partis puniatur, contractum in irritum revocando,
transfertur quoad proprietatem quisquam alius ab eo qui nune
possidet.
Quaestio II. Haec q. ita expedita est quod mora non in-
diget, ex c. illo s . q. 1. Inclita.
Quaestio III. Quoniam haec quaestio maxime auctoritate
sententiae nititur, ideo videndum est, quando sententia iusta vel
iniusta dicatur. Sententia itaque alia est praeceptionis, alia con-
demnationis. Et quidem sententia condemnationis iniusta tribus

1) P. 1. propter praef. iudicia. 2) P. 1. Bamb . quomodo .

 Causa XI. Qu. 1 • . 3. 277

modis dicitur : ex causa, ex ordine, ex animo . Ex causa, cum causa

non subest, ex qua reus dignus est damnatione, ex ordine, ut cum
non servata integritate iudiciarii ordinis sententia profertur in reum ;
ex animo , ut cum iudex timore vel odio vel ira vel aliqua carnali
gratia damnationis profert sententiam. Similiter iusta dicitur tribus
modis : scil . ex causa cum subest, ex ordine cum iudiciarius ordo
servatur, ex animo quando bono animo sententia pronuntiatur. Isti
tres modi octo differentias pariunt. Nam sent. aliquando ex causa,
et ordine et animo est iusta, aliquando ex his tribus modis est
iniusta .Aliquando est iusta ex causa tantum, aliquando ex ordine
tantum , aliquando ex animo tantum. Similiter est iniusta tantum
tribus his modis supra dictis. Cum itaque iusta est sententia con-
demnationis his tribus modis, omnino servanda est et nunquam re-
tractanda. Unde illud Gregorii Cum piae j . C. 25. q. 2, et s. 6.
C. q . ult. c. Quod bene, j . C. 25. q. 1. c. Nulli . Cum autem
iniusta est his tribus modis, parendum quidem est ei, donec per
maiorem iudicem retractetur, ut j . c. 4. , ne forte ex ipso contemptu
sententiae culpabilis fiat, ut ait Greg, in fine illius paragraphi cum
ergo sent. j . c . q. Cum autem iusta est ex causa tantum, similiter
ei obediendum, quia, etsi quantum ad se et iuris ordinem iniuste 2
te condemnet, tu tamen damnari merebaris. Cum autem ex ordine
tantum est iusta, retractari quidem potest per appellationem, sed interea
tamen est ei acquiescendum, ut hic dicitur, et item illud Urbani
Quibus episcop. (27.) . j . e . q. Cum vero tantum ex animo iusta
est, retractari quidem potest et per condemnantem et per maiorem
iudicem, sed tamen interea contemnenda non est, non dico propter
momentum sententiae, quae nulla est, sed propter dignitatem con-
demnantis episcopi. Similiter dicendum est in omni sententia con-
demnationis, quae ex ordine iniusta fuerit. Quando autem iniusta
est tantum ex causa, aliquando nullum in condemnato delictum est,
quo sit condemnatione dignus, aliquando non est illud crimen , super
quod fertur sententia, sed aliud, quo dignus est condemnari, tune
5
quidem in utrolibet casu sententia poterit retractari, interea tamen
non debet contemni , ut j . e . q. § . Cum ergo sententia [ VI. pars
post c. 77. q. 3. C. 11. ]. Cum vero iniusta est ex ordine tantum,
tune similiter ei obediendum est, tamen retractanda est, ut s . C. 2.
q. 1. c . 5. Cum autem iniusta tantum est ex animo, tamen est ob-

1) P. 1. male iusta. 2 ) Deest in P. 2. 3) P. 2. propter

sent. q. n. 4) P. 2. addit : condemnati. 5) P. 2. antea.
278 Summa Rufini.

servanda quam nullo modo retractanda . Illud autem diligenter no-

tandum est, quod quandocunque sententia iusta est ex ordine , non
est retractanda , nisi per interpositam appellationem ad maiorem
iudicem. Excipitur sententia, quae circa spiritualem vel criminalem
causam versatur , ut excommunicationis , decimationis , oblationis,
dioecesis et similium. Quam quidem sententiam ipse idem qui pro-
nuntiavit, quandocunque errorem deprehenderit, revocare potererit,
ut j . 35. q. 9. c. 3. Hoc totum exaudiendum est, quando a suo
iudice aliquis condemnatur; ceterum¹ ubi aut a non suo iudice
vel ab eo, qui neque ex delegatione neque ex suo officio condemnare
potest, feratur sententia, tunc nullatenus aliquis ei obedire constrin-
gitur. De primo casu habetur s . C. 3. q. 8. c. 1., de secundo ha-
betur j . e. q. c . Cui illata [c . 46. q. 3. ]. §. De sententia igitur
condemnationis egimus, nune de sententia praeceptionis agamus.
Sciendum est itaque, quia praelatus aliquando praecipit aliquid con-
tra deum, aliquando non . Si praecipit aliquid contra deum , non ei
ullo modo est obediendum, ut infra e. q. c. Si quis episc . aut
abbas [q . 3. c . 91. ] , Non enim [ c . 92. ], Si dominus [ c. 93 ].
Cum autem praecipit, quod contra deum non est si pracceptum est
de his, quae ad eius praelationem pertineant, omnino ei est obe-
diendum, ut j . e . q. c. 11. 12. 13. 14. et item Iulianus [c . 94.] .
In quo casu intelligitur illud decretum in principio s . q . 1. Si quis
sacerdotum ( 18 ) , et item illud Qui suis episcopis [ 9] s . D. 93.
Si autem praeceptum non sit de his, quae pertineant ad praelati
potestatem, tunc quidem subiecto liberum erit obedire vel non
obedire , nisi talis subiectus sit, qui per omnia suam volunta-
tem frangens praelato suo se in totum subdidit, ut monachus abbati ,
canonicus regularis priori . c. 1. timenda, ideoque tenenda, ut in
distinctione praemissa dictum est . c. 2. Si quis ab ep. p. exc.
est. Quoniam de excommunicatis longus et proprius tractatus occurrit,
hic ideo de excommunicatione compendiosum documentum tradamus
considerantes, quid sit excommunicatio, et quot modis dicatur, et
quae poena cos maneat, qui, cum sint excommunicati, communicant,
et qualiter puniendi sint, qui excommunicatis communicant. Est
autem excommunicatio a communione ecclesiae separatio . Excom-
municatio duobus modis dicitur ; dicitur enim excommunicatio ab

1) Tr. Cet. nisi ante a s. i. vel ab e cond. pot. fert. s. tunc n.

e. ob. constr. 2) Deest non in P. 2. 3) aliquis deest in P. 2 .
4) Deest in P. 2.
 Causa XI. Qu. 3. 279

ecclesia vel sacramentis ecclesiae facta separatio, dicitur etiam ex-

communicatio ipsa anathemattzatio . Ut autem haec evidentius in-
telligantur, sciendum est, quod ille qui excommunicatur aliquando
notatur sua propria sententia¹ , aliquando sententia ecclesiastica .
Item cum notatur ecclesiastica sententia, aliquando notatur sententia
purgatoria, aliquando interemtoria . Item cum notatur ecclesiastica
sententia , aliquando poenitens a sacramentis ecclesiae abducitur,
aliquando contumax anthematizatur, id est a fidelium consortio
penitus excluditur. Notatur autem quis propria sententia, quando
alicuius conscientia peccati criminalis remordetur et non praesumit
sacramentis dominicis communicare. De hac excom. habetur infra
de poen. D. 1. §. Item.; de excom., qua per sententiam ecclesia-
sticam poenitens a sacramentis ecclesiae separatur, habetur s . D. 50. c .
Accedens ( 10) et C. 2. q . 1. c . In primis et pluribus aliis
locis ; de excom., qua contumax anathematizatur, in omnibas fere
huius quaestionis capitulis dicitur, ubicunque de excommunicatis
agitur. Prima excommunicatio non solet fieri, nisi de occultis pec-
catis ; secunda tantum fit de manifestis et de criminalibus ; tertia
de nullo unquam crimine est facienda, nisi ex contumacia satisfacere
noluerit qui crimen commisit . Hoc autem, quod de secunda et tertia
excommunicatione diximus, notatur in illo c . Nemo episcoporum
[c. 41. ] j . e. q. Denique si qui adhuc in excommunicatione manentes
communicaverint, si quidem laici fuerint difficilius recipientur ad
veniam, ut j . e. q . c . Qui iubente (39 ) , si vero clerici fuerint
qui excommunicati erant, videndum erit, utrum solummodo sint officio
privati, an etiam anathematizati . Si enim suo officio privati sint
et interea, antequam restituantur, officia celebrare praesumpserint,
ex rigore canonum nunquam ulterius ex hoc ipso ad officium pri-
stinum reparari poterint, ut infra ca. 5. et 6. , ex dispensatione tamen
poterunt restitui, ut notatur ex illo e . Quae de causa s. 2. C. q. 5;
presbyteris, qui huiusmodi ausi sunt, trium annorum satisfactione
punitis, ut j . e. q . c . penult. [c . 109 C. 11. q. 3] . Anathematizari
autem clerici non debent nisi pro re difficili et multa contumacia .
In qua anathematizatione positi, si cum aliis communicaverint vel
officium celebraverint, pro contemptus duplicatione merebuntur irre-
parabiliter deponi . Nunc qua poena feriantur illi , qui excommuni-
catis communicant, videndum est . Igitur ante alia sciendum est,

1 ) Tr. Bamb. culpa. 2 ) Ab hoc verbo ad aliud eodem numero

designatum deest in P. 1. 2 .
280 Summa Rufini.

quod solummodo illis excom. communicare interdicitur, qui tertia ex-

com. excommunicati sunt, scil. anathematizatis. Horum alii nomi-
natim, alii generaliter sunt anathematizati. Istis quidem communi-
care prohibemur in colloquio, in convivio, in oratione, in eucharistiae
communione et in osculo . Item pro communicatione cum excom-
municatis duplex poena in ecclesia contrahitur, una excom., altera
extra venientis ecclesiasticae severitatis, prima insensibilis , secunda
sensibilis. Si quis igitur non nominatim sed generaliter excommu-
nicato, id est anathematizato, communicaverit, utique extraordinarie
puniendus est, quia eius poenam determinatam in canonibus non le-
gimus ; si autem nominatim excommunicato, i. e . anathematizato ,
quis communicaverit, eo ipso poenam excommuniationis contrahit, ut
j. e. q. c. Cum excom. [c. 18. ]. Qui insuper etiam ecclesiastica
exterius severitate punitur. Nam et ipse per sententiam episcopi
in ecclesia publice notabitur , ut j . e. q. Qui communicaverint
(19) . Si autem satisfecerit, si quidem laicus fuerit, XL. diebus in
pane et aqua et sale poenitebit, ut in B. 1. 11. c. Si quis
sponte [ c. 40. ] , clericus vero secundum rigorem canonum depone-
tur, ut j . e. c.; presbyter autem, qui nominatim anathematizatis
sacramentum communionis dederit, omnino sacerdotali officio pri-
vatus manebit, ut j . C. proxima q . 2. c. Qui etiam humanis (24) .
Ab his denique communicantibus nominatim excommunicatis¹ exci-
piuntur illi, qui ignorantia vel aliqua domestica vel adventitia ne-
cessitate nominatim excommunicatis communicant, ut j . e. q. c. Quo-
niam multos [c. 103. ] , et item illi , qui eis causa corripiendi in
colloquio communicant, quod ad ipsam tantum excom. pertineat, ut j .
e. q . Cum excom. Qui vero excommunicato nominatim, i. e. anathe-
matizato, communicaverit, contra canones quidem facit, unde illud
Greg. Rogo [ c . 25.] j . e. q., non tamen propterea et ipse anathem.
erit, quia excom. non transit in tertiam personam, ut j . e . q. c.
Quoniam multos. Sed opponitur de Anastasio, qui eo ipso ex-
communicatus est habitus, quia communicavit Photino communicanti
Achatio nominatim anathematizato : s. D. 19. c. penult. Sed ibi
etiam Photinus nominatim excommunicatus fuerat, quia Acatio com-
municaverat ; vel communicatio ibi intelligitur in consensu haeresis ,
quia Anastasius Photino in haeresi communicabat, quia Photinus
haeresim Acatii sapiebat : ideo patres illius temporis Anastasíum

1) Verba ab . . . excom. desunt in P. 2. , ut videtur rasura, nam

lacuna adest. 2) Causa corr. deest in P. 1. 2.
 Causa XI. Qu. 3. 281

excommunicatum habebant ut Acatium. c. 4. Si episcopus forte

usque qui iuste, quantum ad causam . Certum est enim , quia in-
iuste eum eiecerat quantum ad ordinem et animum. De utroque
notatur in principio capituli , et quidem de animo, cum dicitur
iracundus, de ordine cum dicitur cito . ut communioni societ, etiam
in colloquio . Si episcopus anathematizavit eum vel non societ com-
munioni, id est non audiat eius officium, si tamen ab officio sus-
pendit eum . c. 6. locum satisfactionis habere. Hoc ad terrorem
dictum est, vel hoc ideo dicit , quia, si accusatus de aliquo crimine
vel offensa ab ipso episcopo fuerat excommunicatus et postea , ante-
quam reconciliaretur, ministrare praesumpsit, nunquam illius criminis
vel offensae satisfactio, i . e. purgatio ab eo recipietur. c. 10. Teug.
etc. Teugaldus et Guntharius fuerunt duo archiepiscopi¹ , qui causam
Lotharii regis, quam habebat cum Teberga et Galdrada, a domino
papa susceperunt definiendam. Quam per cupiditatem iniuste de-
terminaverunt pronuntiantes, Tebergam, quae erat legitima uxor,
dimittendam et Gualdradam pellicem tenendam, et insuper violave-
runt sententiam, quam sedes apostolica emiserat in Engiltrudam
uxorem Bosonis . Pro his offensis vocati sunt ad synodum et ex
propria confessione convictos deposuit eos apostolicus , et hoc dici-
tur hie [sequitur constructio verborum] . c . 24. Ad mensam. Hic
signatur contrarium infra Omnes . Sed specialiter de iudaeis illa
prohibitio facta est ideo , quia ipsi per abusionem scripturae in non-
nullis fidem Christi subverterunt et christianorum cibos contemnunt,
gentiles autem non sic , et propterea ad eorum mensam non prohi-
bentur accedere . Item assignatur aliud contrarium in B. 1. 4. c.
Catechum. [ 20. ] ³ . Ibi namque dicitur ex concilio Magontiensi , quod
catechumeni non debent cum baptizatis comedere nec eis osculum
dare, quanto magis scil. gentiles non debent cum baptizatis man-
ducare. Sed ibi agitur de neophytis, qui, cum noviter fidem Chri-
sti suscepissent, prohibebantur communicare statim cum gentilibus,
ne eorum colloquio et conversatione facile retraherentur a fide .
c. 36. Rursus constitutum. Quidam clerici in iudicio de criminali-
bus convicti erant, caliditatibus adversantium occurrere nescientes 5
nolebant tamen parere sententiae episcoporum super illis criminibus
latae, propter quod episcopi excommunicaverunt eos. Dicit ergo
concilium , ut, si forte clerici putant se iniuste de illis esse condem-

1) P. 1. episcopi. 2 ) Deest in P. 1. 3) Deest in Tr.

4) Quanto • mand. deest in P. 1. 5) cal. ... nesc. deest in P. 2.
282 Summa Rufini.

natos , infra annum excommunicationis factae repraesentarent se

coram suis excommunicatoribus, ut se innocentes ostendant corum
criminum, pro quibus fuerant condemnati ; si autem venire infra
annum distulerint, admittantur quidem ad criminis et contumaciae
satisfactionem, sed non ad innocentiae purgationem . Const. e. u. i.
c. v. c. i. a. c., i. e. quotiescunque clerici convinciuntur de crimine.
vel episcopi confitentur in iudicio, quid constitutum est? hoc scil.
ut si forte causae suae etc. et quare constitutum est ? vel propter
eorum o. v. p., i. e. propter eos clericos, qui de sua condemnatione
erubescentes magno opprobrio afficiuntur, vel propter ecclesiae op-
probrium , quia ecclesia similiter de eis opprobrium patitur . cox
eorum audiatur; non dico quantum ad offensae satisfactionem ,
sed quantum ad criminis purgationem. c. 37. Quicunque intra
anni. Hic loquitur in alio casu simile tamen faciens interdictum ¹ .
Dicit enim de his, qui in aliqua causa criminali sive civili pulsa-
bantur apud eccles . iudicem, qui , cum ad causam vocati venire nolue-
rint ex contumacia, excommunicati sunt. Hi ergo, si infra annum
suae excom. ad causam defendendam advenerint, pro contumacia
quidem punientur, sed de causa audientur. Si autem post annum
venire distulerint, nullo modo audientur de causa illa, sive civilis
fuerit, sive criminalis. civiliter, si civilis fuerit causa . sice publ.,
si ipsa causa fuerit criminalis. non peregerunt defendendo. audiente,
quoad causam. c . 46. Qui ill. t. eam cur. n. d. Supra e . q. ha-
betur, quod, si aliquis iniuste ab episcopo suo damnatus est debet
interpellare finitimos episcopos , qui causam eius audiant, j . e. C. e.
q. c. 4. Sed ibi de catholicorum episcoporum iniusta dammatione
loquitur , hic autem de iniqua sententia Dioscori agitur, a cuius et
similium excommunicatione nullus quaerat absolvi, dummodo excom-
municationis merito se non viderit obligari. c. 57. Si quis dixerit
iustum iniustum . Redit agere de eo , quod inceperat, scil . quod
nunquam sententia ei nocet, qui dat eam. Iniquam enim profert
sententiam, sive qui innocentes damnat , vel damnandum iustificat,
tales apud deum abominabiles fiunt et aeterna damnatione peribunt,
sicut in his tribus capitulis continetur. Non igitur in his decretis
de aliis agitur, nisi de iudicibus, qui animi pravitate pulsati scienter
vel condemnant innocentes, vel nocentes iustificant. Secundum tamen
capitulum non videtur de iudicibus loqui, magis vero de haereticis ,
qui cum iniqua docendo sint mali , creduntur a quibusdam recta

1) P. 1. in contrarium. 2) P. 2. Tr. addunt dum iudicat.

 Causa XI. Qu . 3. Causa XII . princ. 283

tradere et ideo boni esse, quod utique credere crimen est ; vel lo-
quitur de aperte malis, qui, cum crimina committant, quia vitia pu-
tantur a quibusdam esse bona, creduntur et ipsi committentes esse
boni . Et hoc quidem alia manu discutere possemus alitiori dispu-
tatione tentata ; sed non est hoc praesentis temporis atque negotii ' .
c. 78. Quatuor. Est autem alius quartus modus, quo pervertitur
iudicium, scil. iniustum misericordia , qua aliquis in mala causa
pauperi miseretur, ut j . 23 , q . 4. c . Ne amisso [34. ], nisi forte
quis dicat, illam iniustam misericordiam esse quartum modum, scil .
amorem compassibilem, quo pauperi praestare contendimus . c. 80 .
Quisquis veritatem occultat, maxime in testimonio, alias autem licet,
ut j . 22. q. 2. c. Ne quis . c. 81. Nemo . mentiendo in testimonio,
scil. contra reum sanguinis. Est quando contra aequitatem fertur
sententia, scil. praeceptionis. De huiusmodi supra satis dictum esse
credimus, cum in principio huius q . de sententiarum diversitate tra-
ctavimus. ad c. 101. Cum ergo subditi . . sententiae, utique prae-
ceptionis. c. 102. Excellentissimus etc. Istos dicit in fine cap. ab-
solvendos digna satisfactione praeeunte, unde videntur eo ipso ex-
communicati esse, qui communicant cum communicantibus nominatim
excommunicatis . Contra quod dicitur in sequenti cap . Sed vel isti
cap. per sequens derogatur, vel communicantes Engeltrudae nomi-
natim fuerant excommunicati. c . 103. Quoniam multos. Surgit hic
quoddam contrarium, quod habetur j . 15. cap. ult. Sed hic agitur de
famulis propriae domus, ibi de aliis fidelibus vassallis¹.

Causa XII.

5
Quoniam in superiori causa induxerat clericum quaestionem
de propriis praediis moventem, ne per hoc moverentur omnes clerici
indistincte posse propria praedia possidere, ideo aliam tractatus
seriem copulat, ubi sanctorum auctoritatibus edocet, quibus clericis
liceat habere proprium quibusve non; ubi etiam de immunitate re-
rum ecclesiasticarum adiicit ostendens, in quibus casibus et quomodo
res ecclesiae alienentur. Ut autem haec omnia, ut s. in principio
II. causae.

1) Et hoc neg. deest in P. 2. 2) P. 1. iniustitia. 3) P. 1 .

contradicimus . 4) In P. 2. additur : „(c . 109 ) De illis. S. e. q. cap . Si
quis ep. contra. Sed aliud est restitui ad dignitatem et pro ea reperienda
satisfacere (quod ibi negatur), aliud ad poenitentiam et communionem
ecclesiae, quod hic admittitur. " 5) Brug. induxit. 6 ) Deest in P. 2. Tr.
284 Summa Rufini .

Quaestio I. Clericus nil [rubrica ante c . 1. ] . Clericorum qui-

dam propriis abrenuntiaverunt, quidam autem non . Qui propriis
abrenuntiaverunt, possidere non possunt, ut monachi et canonici re-
gulares ; alii autem canonici¹ licite propria possident . Magister
tamen dicit, quia clericis quidem orientalibus, qui uxores et filios
habent, propria possidere licitum est, nostris autem vetitum est, nisi
illis , qui, cum in laicatu vel in minoribus ordinibus essent, uxores
acceperunt, quas etiam post sacros ordines dimittere non oportet
quoad curam , et ideo pro familiae necessitate licet eis propria pos-
sidere. Qui autem ab infantia sacrae militiae traditi sunt habere
propria non debent . Quod notari potest ex huius quaestionis
primo cap., nisi forte retinere sua volentes ab ecclesiae sumptibus
vacent, ut s . C. 1. q . 2. Pastor. Illud autem sciendum est, quod
in primitiva ecclesia non tantum clerici, sed omnes omnino creden-
tes nihil proprium possidebant, sed omnia communia habebant, in
quo tempore loquitur secundum cap . Sunt denique quaedam capi-
tula, quae clericos non debere propria habere videntur ostendere,
ut j . e. q. c . 5. 6. 8. , quae quidem magis sunt consilii quam prae-
cepti. c . 2. Dil... graecorum quid. sap., scil. Plato in Timaeo.
et coniuges, non quoad carnis usum, sed quoad dilectionis affectum .
c. 8. Quia tua. Hoc decretum personaliter vel localiter exaudiendum
est, datum est videlicet anglicis clericis, qui propriae vitae legem
suo quidem episcopo Augustino commiserant, scil . utrum vellet eos
propria habere vel non, et ideo Augustino dominum papam super
huiusmodi consulenti respondetur , ut eos vitae apostolorum confor-
met . c. 9. Scimus. Hoc cap. de illis loquitur, qui propriis abre-
nuntiaverunt. c. 10. Nolo ... enthecam. Hoc erat gazophilatium ,
i . e . repositorium divitiarum, quod non licet episcopo habere et mi-
nus quam oporteat pauperibus erogare. parum est ut dicam non
mecum manebit etc. Quod hic dixit Aug. infra retractare videtur
e. q . c. Certe. Sed sciendum est, quod, quando primo Augustinus
factus est episcopus Hipponensis ecclesiae , omnes clericos Hipponen-
ses coegit in eam perfectionem, ut nullus eorum propria possideret ;
proposuerat enim nullum facere clericum, qui propriis non renuntiaret.
Unde factum est, ut, quia fere nulli illorum hoc propositum erant
amplexati libenter, cum non possent aperte habere propria, occulte

1) Deest in P. 2. Tr. Bamb. 2) P. 2. Tr. ord. susceptos relinqui.

3) P. 2. Tr. permittuntur. 4) Deest in P. 1. 5) P. 2. rescribitur.
6) P. 1. eis vit. a. informet. Tr. P. 2. eis v . a. conf.
 Causa XII. Qu . 1 . 285

habebant. Quod quidem peius erat eis, quam si manifeste propria

possiderent, et ideo more boni dispensatoris mutato consilio per-
misit eis habere propria, sicut in illo cap. dicitur. Quod postea
saniori deliberatione videntes prius propositum securius et melius
esse, sponte omnibus in commune placuit redire ad pristinum pro-
positum, sicut hic dicitur ; et ideo, quia iam non coacte sed libenter
amplexati sunt, ne propria possiderent, quicunque talium de cetero
proprium habere inventus fuerit, dicit, quod de tabula clericorum
eum delebit, id est degradabit eum ; de quibus sequens cap . loqui-
tur. c. 12. Exemplum domini . Ne, quia dixerat clericos quosdam
propria praesidere non debere , videretur res ecclesiasticas non posse
dispensare, ideo in duobus subiectis cap . ostendit exemplo domini¹
et aliorum sanctorum hoc licite fieri posse . c. 14. Quon. Istud cap.
sic interiectum ad corpus quaestionis refertur. Verum tamen non
hic dicitur, quod clerici nihil possideant, sed ut districte et canonice
vivant. c. 15. Futuram. Duobus superioribus cap. ostensum fuerat,
quomodo ille qui propria renuntiat bona ecclesiastica licite dispen-
sat. Sed ne quis adversus ecclesiam detractionis linguam exten-
deret et diceret, quod nec etiam ecclesiae facultates aliquas possi-
dere liceat : ideo tribus suppositis cap . rationabilem causam ostendit,
qualiter ecclesia aliqua possidere coeperit. monarchiam, i. e . sin-
gularem et unicum principatum ; nonos enim graece latine unus,
archos princeps³ . c . 18. peius est simulare prop. Huic numerosae
auctoritates consonant. Illud autem Ambrosii discordare videtur,
quo dicitur tolerabilior culpa est, si lateat, quam si culpae usurpe-
tur auctoritas : j . 32 , q. 4. c . Nemo . Sed aliud est ex aliqua infir-
mitate carnis occulte quemquam velle peccare , ne ceteros mali
exemplo corrumpant, aliud propter hypocrisim aliud agendo aliud
ostentando intuentium examen velle decipere. Primum minus pec-
catum est manifesto, secundum vero maius ; de primo ibi, de secundo
hie dicitur. sanctitatem¹, i . e . pervectionem [ profectionem] carendi
proprio. dimidius cecidit. Loquitur per similitudinem ; sicut enim qui
dimidius cadit, non totus sternitur, sed vel accubitu vel genuflexione
vel aliquo alio modo nolens incurvatur et facile erigitur, ita qui
fragilitate animi aperte peccat, facilius emendatur, et sicut ille, qui
totus sternitur, non nisi cum aliqua difficultate levatur, sic qui per

1) P. 1. addit pape. 2) P. 2. Tr. detraheret (loco detr. 1. ext. )

dicens. 3) Cf. Paucapaleam. 4) Deest in P. 1. 2. Bamb. In P. 2.
etiam deest loquitur . . . dim. cadit. sed vel cet.
286 Summa Rufini.

hypocrisim peccat raro et difficulter ad rectum reducitur. c. 23.

si tamen indiget, quasi si non indiget non participet excepta III.
vel IV. et cathedratico , de quibus supra dictum est C. 10. q . 1 .
In his enim , etiam si non indigeat , participare potest tanquam sibi
debitis ; potest enim tertiam dare cuique ecclesiae , ut j . q . 3. c . ult.
ad c. 25. De rebus ecclesiae . Magister applaudens pro consuetudine
dicit , licere res ecclesiae per praebendas dividi , ut annuos reditus
sibi quisque separatim vendicet . Quod tamen auctoritatibus multis
invenitur inimicum et maxime auctoritati Gelasii j . q. 2. c. Vobis
et enim famae [ 23] .
Quaestio II. In hac quaestione traditur, quanta sit ecclesia-
sticarum rerum immunitas. Sciendum est itaque, quod generaliter
res ecclesiae alienari prohibentur. Sunt tamen quidam casus, in qui-
bus alienari permittitur. Videndum est igitur, in quibus casibus
alienatio fieri possit et quanta discretione, et quo ordine fieri debeat.
Quatuor igitur ex causis res ecclesiasticae alienantur, scilicet pietate
leniente, pro necessitate stimulante, pro utilitate assequenda et inutili-
tate vitanda. In causa pietatis VIII casus assurgunt : pro alimonia
pauperum et redemtione captivorum; pro restauratione fabricarum ;
pro ampliatione sepulchrorum ; pro construendo monasterio (cui ad
plus quinquagesimam partem census ecclesiae episcopus conferre
potest, vel aliud, quod non sit enorme damnum ecclesiae) ; et pro
alia ecclesia, quam pro sepulturis suis episcopus magnificare vo-
luerit ; pro munere libertatis, ut, si aliquem de servis ecclesiae manu-
mittere voluerit episcopus, possit et libertatem tradere et XX. soli-
dorum aestimationem in terra et in vincola et hospitiolo sibi donare,
3
retento tamen patrocinio ecclesiae .
Si autem non retento ecclesia-
stico patrocinio servus manumissus fuerit, necesse erit, ut manumissor
duos alios eiusdem meriti et eiusdem peculii ecclesiae restituat.
Pro munere largitatis, ut si sunt aliqui inopes clerici vel peregrini ,
quibus de reditibus ecclesiae ad tempus necesse sit consuli. De qua-
tuor primis casibus habetur infra e . q . c. Aurum , Gloria [ 70 sq .] ,
de V. et VI . e . q . c. Si quis episcopus , Vitam religiosam ,
Bonae rei , de VII . q. e . c . Si quos , Episc . qui mancipium
[57 , 58 ] , de VIII. infra 16. q . 1. c . Possessiones [ 61 ] et infra e .
q . c. Saepe [ 72] . In causa necessitatis aliquando est necessitas
pro urgente debito, aliquando pro obsequio impenso, aliquando pro

1 ) P. 2. Tr. propter cet. 2) P. 2. XXX. 3) P. 2. Tr. Quod

nisi retinuerit necesse cet.
 Causa XII. Qu. 1. 2. 287

alio adventitiae necessitatis articulo. De prima necessitate habetur

supra 10. q . 2. Imperator¹ , de secunda j . q . e . c. Quicunque
suffragio [66 ] , de alia generaliter necessitate est j . e . q. Non
habenti (50) . In causa utilitatis ecclesiae cum venditur res eccle-
siastica, de suscepto pretio sibi melius consulatur, ut j . e. q. c.
Sine exceptione [52] ; vel cum commutat cum alio principe , vel
cum alia ecclesia, vel forte cum aliqua privata persona vel cum
ipsius ecclesiae rectore, ut tamen semper res, quam per commuta-
tionem accepit, re priori sibi commodior sit. Quod ecclesia cum
principe commutare possit, habetur ex Burchardo 1. III . c. Si
princeps [52 ] ; item quod ecclesia cum ecclesia vel cum principe
commutare possit, habetur supra ex legibus C. 10. q . 2. Imperator.
Quod ecclesia cum privato commutare possit, nisi in praecariis , non
memini me invenisse . Quae precariae qualiter faciendae sint
supra dictum est e . C. e. q . c. Precariae ( c . 4. C. 10. q . 2.) .
Cum suo quoque rectore potest ecclesia commutare, ut j . e . q. Si
quis qualibet [56] . Quod de praelato duntaxat ecclesiae exaudien-
dum est , ut j . e . q. ult. c . antepenult ; ita tamen, ut supra dictum
est, ut in omnibus his commutationibus ecclesiae profectus emineat.
Propter inutilitatem fit alienatio, quando res minus ecclesiae utiles
alienantur. Haec autem causa, prout legere potuimus, IV parit casus.
Primus est de domibus urbium vel castrorum inutilibus, secundus
de terrulis et vineolis exiguis et propter loci longinquitatem aut
aliam inhabilitatem minus utilibus, tertius de praediis propter onus
fiscalium onerosis, quartus de servis fugitivis et irrevocabilibus . De
primo casu habetur j . e . q. c . Non liceat [48 ], de secundo j . e.
q . Terrulas [53], de tertio s . C. 10. q. 2. Imperator, de quarto
j . e. q. e. Fugitivi [54]. In tribus prioribus casibus potest fieri
alienatio et directa per translationem dominii, ut in huius q . prae-
signatis capitulis dicitur, et indirecta , scil . per ususfructus praesta-
tionem, id est per emphiteosim, ut lege illa habetur C. 10. q. 2. c.
Imperator. Nam ad articulos casus colligere potes, in quibus ec-
clesiasticae facultatis fieri possunt alienationes. Octo enim sunt in
causa pietatis , tres in causa necessitatis, V in causa utilitatis, IV .
propter rei habitae inutilitatem, qui in summa collecti sunt. In alie-
natione autem, quae fit in causa pietatis , quando cogimur de rebus
ecclesiae vendere et pretium alii dare, seil . pro alimonia pauperum

1) Sic designatur aperte capitulum 2. 2) P. 2. nisi i. p . ingoro.

3) quod de exaud. est deest in P. 2.
288 Summa Rufini.

etc. , vel quando causa necessitatis , et in omnibus generaliter

casibus, in quibus utique urgemur enumerare pecuniam , haec
erit discretio adhibenda, ut prius mobilia alienentur, quam im-
mobilia. Quae si non sufficiunt, alienentur immobilia . In rebus
autem mobilibus et hoc caveatur, ut prius alienentur ea quae
non sunt initiata, i . e . dedicata vel consecrata, et hoc habetur
s. C. 10. q . 2. Imperator. In consecratis vero adhibeatur
ista discretio, ut, si distrahantur, alii ecclesiae vel alicui propter
aliquam ecclesiam in propria forma distrahantur, si autem laicis
debent conflari, ut . j . e . q. c . Aurum [ 70 ] ; si autem conflatilia non
sunt, ut vestimenta sacra, haec quidem in usum laicorum venire
non convenit, ut j . de cons . D. 1. c. In vestimenta sacra [42 ] .
Nunc, quo ordine vel forma facienda sit alienatio, videamus . Et
quidem hoc ordine antiquitus alienatio fiebat, ut, si aliqua necessitas
peteret ecclesiasticam rem mobilem vel immobilem alienari, episco-
pus insinuabat necessitatem metropolitano vel primati ; si autem
tanta necessitas urgebat, ut non posset ante consulere primatem
vel metropolitanum, praeceptum erat congregare saltem vicinos epi-
scopos duos aut tres, quibus illa necessitas aperiretur, quorum discus-
sione et subscriptione facta alienatio roboraretur, ut j . e. q. c. Qui-
cunque suffragio, Si episcopus unam, et C. 17. q . ult . Nul-
lus res ecclesiae [39 ] et s. C. 10. q. 2. c . 1. Hodie autem ex
3
decretis apostolicorum sufficit consensuset subscriptio clericorum,
ut j . e. q. c. Alienationes, Sine exceptione . Si autem aliqui
ex eis consentire vel subscribere noluerint, probataque fuerit a ceteris.
iusta causa, qua res alienari debeat , sufficiet consensus maioris par-
tis, ut s. C. 10. q . 2. Imperator. Hoc etiam roboratur ex simili-
tudine illorum capitulorum Sane, Non debet, Episcopus supra
d. 65. c. 1. 2. 3. Excipitur ille casus alienationis, quem supra in
rebus inutilibus secundum fecimus . In illo enim casu, quia res ad-
eo minimae sunt, etiam sine consensu fratrum poterit episcopus
alienationem facere, ut j . e . q. c. Terrulas . Et hoc quidem de
ordine alienationis sic tenendum esse putamus, nisi quis aliter velit
distinguere, ut dicat, referre, utrum res episcopalis ecclesiae vel
aliarum ecclesiarum debeant alienari. Si enim res matricis ecclesiae
sit alienanda , debet tune expostulari consensus primatis vel concilii ,
vel duorum ad minus episcoporum, in reliquarum ecclesiarum rerum

1) P. 1. enumerat casus reliquos . 2) Quae . imm. desunt

in P. 1. 3) Tr. sensus . 4) ad minus deest in P. 1 .
 Causa XII. Qu . 2. 289

alienatione sufficit solus consensus et subscriptio proprii cleri. Quod

quidem ex hoc forte posset praesumi, quia concilia, quae in priori
casu sola loquuntur, antiqua sunt et in antiquo tempore solummodo
matrices ecclesiae possessiones habebant, ut notari potest ex illo c.
Videntes s . q. 1. c. 8. immunitate¹ , scil . violata. Immunitas
dicitur ecclesiae securitas, qua decursionibus et secularibus exactio-
nibus et vexationibus debet esse libera, et dicitur immunitas quasi
extra munia, officia et munera, quibus privatae personae fatigari
solent, a quibus ecclesiam oportet esse immunem. c. 13. salaria,
i. e . possessiones quae certa salaria, i . e . redditus per singulos
annos debent ecclesiae. in emphiteutica pacta, nisi sint res minus
utiles, quae in perpetuam emphiteusim dari possunt, ut j . 10. q . c.
Imperator. rusticas poss. Rusticae possessiones sunt sive rustica.
praedia, quae adversus ruralium operum sunt parata, urbana vero
quae formam habent aedificiorum , quae in urbe sunt . Rustica ?
namque sive urbana praedia non locus sed forma vel materia facit ;
nam et in urbe rusticum et in rure praedium urbanum esse potest.
c. 16. desolatae ecclesiae a suis parochianis vel clericis, qui in
captivitatem ducti sunt. c. 17. De viro . Casus huiusmodi est. Qui-
dam Burgandus nomine captata episcopi et clerici sui absentia irruit
cum aliis praedonibus in ecclesiam et cum eis quasi irreverenter
sacra quasi communia contractans abstulit quaedam et abiit, con-
suluit itaque episcopus dominum papam , qua esset poenitentia iste
pro hoc crimine purgandus. Unde scribit ei papa, qualiter purgan-
dus cum illis praedonibus debeat poenitentiam agere. et curastis
scil . in re insti. censura qui scil. quom . cet . c. 20. Non liceat pa-
pae. Haec constitutio ex parte enervata est, scil . quantum ad anim-
adversionem , quae fit in ipsum summum pontificem, cum ipsum
nisi in articulis fidei nullus valeat condemnare , ut s . D. 40. Si papa .
3
c. 23. Vobis. Res cuiusdam ecclesiae dilapidabantur culpa forte
episcopi, modo scribit dominus papa istis duobus, ut tertium sibi
asciscant consilio episcopi, cum quo ordinate cuncta disponant 4 .
5
nec cuiquam. Hic signatur vel sigillatur quarundam ecclesiarum
prava consuetudo , ubi singuli clerici singula praedia pro suis stipen-
diis possident. c. 24. Qui et h. Episcopus quidam secretius quos-

1 ) P. 2. supra bis : vel emunitas . 2) rustica . • esse potest

deest in P. 2 . 3) Res ... disponant deest in Tr. 4) P. 1. quo
ordine disp. sine cum, cuncta. 5) P. 2. sugillatur. Tr. signatur vel
sug. P. 1. designatur, cancellato vel sigillatur.
v. Schulte , Summa Rutini. 19
290 Summa Rufini.

dam praecones et persecutores ecclesiac excommunicaverat, quidam

autem presbyter suus Coelestinus nomine episcopi sui sententiam
contemnens eis communionem dederat, unde a domino papa dam-
nari praecipitur. c. 25. Euch . Vult. ecclesiae episcopus propter
dilapidationem bonorum ipsius ecclesiae damnatus et depositus erat .
Mandat apostolicus his quibus scribit, ut alienata ab eo ad eccle-
siam revocentur. I. 16. q. ult. c. 1. contra. Sed hic de possessio-
num reditibus, infra de decimis, quae, quoniam solum ex spirituali
iure proveniunt, aequo iure omnibus distribui praecipiuntur. Vel
ibi prohibetur, ne non dignioribus, immo magis meritis dentur, hic
praecipitur, ut in dando locus et meritum discernatur. c. 29. e.
eccl. substantiam, sive antiquitus sive nuper ecclesiae ablatam, uno
tamen et eodem modo iure ecclesiasticam, scil. si facta alienatione
ecclesiastica interea . c . 31. Sancimus . . advenis¹ , id est eorum epi-
scopo, cui advenarum hospitalitas est commissa , ut supra proximo
c. dicitur . c. 32. Statuimus etc. scil . si facta alienatione ecclesia
interea aliquod damnum habuerit. c. 33. Si quis . . documenta,
i . e. instrumenta, cartas scil. vel privilegia, quibus docemur , quid,
a quibus et quo titulo ecclesia possideat 4. c. 34. Episc. qui filios.
Quid super hoc capitulum dicendum sit, melius in ultima quaestione
dicetur. c . 38. primae sedis antistite, id est cum episcopo , qui sedet
in prima sede chori. c. 39. liberos. ex famulis ecclesiae facere
non praesumant. Signatur autem contra j . e . q. c . Si quos . Sed
aliud est plenissime libertatem dare ( quod hic interditur), aliud re-
tento patrocinio ecclesiae manumittere, quod ibi permittitur. c. 42 .
Si qua. Bononensis ecclesiae episcopus defunctus erat ; interea
antequam alius institueretur, clerici eiusdem ecclesiae mansum quen-
dam Lopello vendunt, ex cuius diligentia ager supra priorem aesti-
mationem aut proficit, aut eius negligentia parvum sicut prius vel
minus lucrum confert. Substituitur tandem alius episcopus, qui recta
consideratione pensabat, utrum Lopellus mansum illum melioraverit,
tunc enim ei episcopus pretium restituet ; si vero illi agro meliora-
tionem non dederit, ab ecclesia pretium repetere non poterit. Hic
est casus huius decreti. recipi ab emtore propter quod i. quia
saepe contingit reddi ab emtore ipsi ecclesiae ampliorem summam
redditus distractarum rerum pro accepto, i. e. recepto pretio

1) Palea est. 2) P. 2. cui ad. cura e. c. 3) Hoc loquitur

de hospitalitate. 4) Statuimus usque huc abest a Tr. 5) Bamb.
Seanabico, postea Scanabicus.
 Causa XII. Qu. 2. 291

ab ipso contore . c. 44. Precariae vel, i . e . civili, scil. auctoritate

regis ; et intelligitur istud localiter, scil. de illis ecclesiis, quae erant
de patrimonio regis . Precariae autem hic intelliguntur tales quales
idem concilium s . C. 10 fieri mandavit q. 2. Precariae. c. 45 .
invent. Inventarium dicitur carta, in qua scribuntur omnia quae
inveniuntur in bonis episcopi eodem decedente vel deposito, ut
illaesa serventur futuro episcopo, ad similitudinem libelli, quem
heres de admittenda hereditate dubius debet facere et omnia con-
scribere quae defunctus mortis tempore habebat, qui libellus in le-
gibus inventarium appellatur. c. 50. Non habenti necessitatem ,
i . e . iustam causam . c. 51. inconsulto concilio , secundum antiqua
statuta, vel cuncto presbyterio, i . e . suo clero secundum moderna
tempora. vel inconsulto conc. quoad res matricis ecclesiae. incons.
presbyterio quoad res aliarum ecclesiarum, ut supra in distinctione
quaestionis dictum est, nisi dicatur, in omni alienatione alterum
tantum sufficere , scil. vel consensus concilii vel assensus cleri
proprii. Quod tamen non recte vobis relictum videtur. sine ulla
necessitete d. datur ex obliquo intelligi¹ , quod pro necessitate epi-
scopus potest res ecclesiae vendere sine consultu cleri vel presbyterii .
Sed sciendum est, quod duplex est necessitas, alia impendens , alia
suspensa . Impendens, quando aliquid fieri in continenti urget ; su-
spensa, quando continue rem fieri perurget. Sed adhuc rei eventus
in suspenso haberi potest. De prima necessitate hic intelligitur,
qua intolerabiliter 3 stimulante continuo alienationem fieri oportet,
et ideo tunc , si non potest concilium vel totum presbyterium con-
suli4 , sufficient duo vel tres clerici ; vel forte, si nullus tunc poterit
haberi, solus episcopus hoc faciet, ita tamen ut postea fratribus
rationabiliter ostendat impendentem necessitatem intervenisse, qua
impeditus eos ante consulere non potuit . c . 53. Terulus . . . sine
consilio, requisito non contento ; supervacue enim pro his minimis
consuleret clericos . c. 54. meruerint, vendi pro suae culpae per-
tinacia . c. 56. Si quis, i . e. episcopus , nam de alio non credimus
debere intelligi . c. 58. iuri proprio, i . e. per ius proprium ; per
ius enim proprium acquirit eum, per duos proprii iuris servos eccle-
siae datos illum plenae libertati tradidit. ad c . 58. sine venia
edicti. Proposuerat praetor edictum, ne libertus patronem vocaret in
ius, et poenam indixerat L. aureorum, vel castigationem corporis, si

1) P. 2. Tr. dat ex o . intellectum . 2) P. 2. impensa. 3) Deest

in P. 2. Tr. 4) P. 2. congregare. 5) P. 2. Tr. per.
292 Summa Rufini.

hoc faceret. sine v ., i . e. sine licentia principis vel praefecti aut

praetoris. inofficiosus, i . e. contra officium suum agens. Officium
est quod hono homini debet, quod inter patrem et filium dicitur
pietas, inter patronum et libertum obsequium. verberone, i. e. servo
prius verberando . in c . 59¹ . fraud. cens. Crimen est, quo tenentur
qui censum publicum per fraudem celant et retinent . c. 71. remis-
sio peccatorum, i. e. reputabantur peccata dimittere, vel erat per
significationem . c. 73. Si q. ep. unam . . substantia, i. e. susten-
tatione. c. 74. Bonae rei, i . e . partem non possessionum sed re-
dituum eccles. vero, i . e . si vero ecclesia fuerit, quae mon . etc. ea
tamen cautela etc. quasi utrumque simul facere non poterit, scil . ut
monasterio quinquagesimam et ecclesiae centesimam tribuas, sed
tantum alterum alteri. c. 75. Religiosam. Quaedam abbatissa pe-
tierat a beato Gregorio, ut sibi locum quendam concederet, ubi mo-
nasterium faceret. Mandat ergo Greg. cuidam suo procuratori , ut
quandam domum cum horto adiacente abbatissae tribuat, ut ibi
puellarum monasterium fiat. et tam ipsam, scil. abbatissam, de mon .
scil . sanctimonialium agitur aedificando .
Quaestio III. Sciendum est, quod clerici ea, quae post suam
ordinationem acquirunt, aut acquirunt de bonis ecclesiae aut ex sua
privata causa. Ea igitur quae ex bonis eccl. acquiruntur tantum
ipsi ecclesiae consignanda sunt, ut in fine illius c . dicitur Fix um
j . ult. q., in quo casu subiectum c . loquitur, et item ult. c . proximae
q . similiter. Quod occasione et contemplatione ecclesiae conquisitum
est, ecclesiae deputandum est, quod notatur ex 4. j . c. Quod au-
tem ex privata causa presbyter vel clericus conquisivit, scil. alicuius
mera liberalitate, vel successione cognationis, vel opere manuum,
aut aliquo lucrativo titulo , faciat quod inde voluerit, sive inter vivos
sive in ultima voluntate, ut 1. et 2. c., item in principio illius c .
Fixum j . q. ult. c. 1. praedia suo nomine comparant etc. Prae-
sumendum est enim , quia, antequam ecclesiam adiret, nihil habebat,
modo autem habet quod de bonis ecclesiae comparavit, nisi ipse
probabiliter in contrarium faciat fidem. c . 4. Episcopus si tertiam.
Hoc exaudias secundum illam distinctionem, quam fecimus supra
10. C. q. 1. , scil. cum episcopus vult subire onera fabricae restau-
randae. Istam autem tertiam donationem non posso constare credo ,

1. Patet, cap . 59 Rufino separatum nou esse . 2) P. 2. addit

„8. D. 87. c . Eos qui , c. Liberti. c . 68. Cum redemtor. S. D. 54. Ab-
bati contra."
 Causa XII. Qu. 2 .. 5. 293

nisi donatur donec episcopus vixerit ; eo enim mortuo successor eius,

si viderit expedire, potetit revocare. Et hoc probari potest ex si-
militudine illius cap. Possessiones j . 16. q. 1 .
Quaestio IV. Haec q. perfecte in subiecto c. enodatur, et
ideo hic moras connectere credo auribus iniuriosum fore .
c. 1. Sacerdotes usque emerint, suo proprio iuri, dato pretio ex
rebus ecclesiae. si de rebus propriis vel vile vel carum habuerint,
quod tamen tantum esse solummodo debet quantum fuerat illud
ecclesiae, quod in pretium pro rebus sibi emendis dederat. c. 3.
emerit ex rebus ecclesiae, aut si hoc pro contumacia vel cupiditate
noluerit facere, ab ecclesiae ordinatione dicedat, nihilominus tamen
eo , quod ex bonis ecclesiae emit, ecclesiae deputando.
Quaestio V. Episcopus vel sacerdos aliquando testamentum
conficit, aliquando ab intestato obit ; item aliquando habet filios
vel nepotes, vel alios parentes, aliquando vero non. Itaque si ab in-
testato moriatur et non habet consanguineos , tunc res suae ad
ecclesiam, cui deservierat, devolventur, ut s. q. 2. c. 2., et infra
c. ult. Si autem intestatus moriens reliquerit non idoneos parentes,
nihilominus tota substantia eius ecclesiae deputabitur. Si vero con-
sanguinei fuerint idonei, quarta pars totius substantiae, quam sa-
cerdos vel episcopus reliquerunt eis debitur, tribus aliis partibus
ecclesiae consignatis, ut habetur ex B. libro 2. c. Sancto con-
cilio [206] . Si autem in morte testamentum facturus est de rebus
quidem ecclesiae nihil testari poterit, sicut in suppositis cap. dicitur,
sed de rebus propriis poterit. Differenter tamen . Nam indistincte
cuilibet idoneae personae ex testamento legare poterit modicam
tamen partem de summa hereditatis¹ , ut j . 1. c. e . q .; si autem
2
ex testamento heredem quaerit instituere, persuadetur ei a sancto
concilio, ut, si filios vel nepotes non habuerit, alium quam ecclesiam
non relinquat heredem, ut s . q. 2. c . Episc . qui filios (34 ) , nisi
forte quis dicat, nepotes ibi large³ accipi omnes consanguineos post
filios, sive sint vere nepotes sive consobrini vel sobrini , et sic
de aliis . Extraneos autem a sua consanguinitate vel etiam con-
sanguineos haereticos vel infideles nullo modo potest heredes insti-
tuere nec etiam eis aliquid per donationem conferre . Et hoc inve-
nitur in libro canonum ex autoritate Africani concilii. Ex

1) modicam . . hered. deest in P. 2. Tr . 2) persuadetur ...

heredem deest in P. 2. 3) P. 2. Tr. laxe. 4) sive . . . de aliis
desunt in P. 2. 5 ) Tr. consanguinei. 6) Est collectio Dionysio-
294 Summa Rufini.

concilio africano cap. L. 11. Si quis episcopus heredes extraneos

a consanguinitate sua vel haereticos etiam consanguineos aut pago-
nos praetulerit , saltem post mortem anathema ei dicatur atque eius.
nomen inter dei sacerdotes nullo modo recitetur ; " item ex eodem
concilio c. 22. In eos qui catholici christiani non sunt, etiamsi
consanguinei fuerint , per donationes rerum suarum episcopi vel
clerici nihil conferant." Denique hoc quod de episcopis et presbyteris
disputatum, de reliquis quoque clericis exaudiendum est . c . 1. Nulli
in episcopatu , supple : et de episcopatu. iam episcopus factus ac-
quisivisset, scilicet de facultatibus ecclesiae, ut j . e . q. Fixum (4. ) .
c. 7. similiter de sanctimonialibus. Mirum est, quare hic de san-
ctimonialibus adiecerit, cum ipsae propria non debeant habere . Sed
sunt in Gallia, ubi istud concilium fuit celebratum, quaedam sancti-
moniales, quae non sunt monachae sed propria habentes seculariter
sicut alii clerici vivunt ; vel forte loquitur de ea, quae, cum prius
haberet liberos , eis hereditate dimissa, venit ad monasterium, tandem
mortuis filiis eius et ipsa quoque sine consanguinitate decedente tunc
hereditas competit monasterio .

Causa XIII.

In superiori C. dictum fuerat, clericos non debere propria pos-

sidere ; sed quoniam huiusmodi distinctionis disciplinam clerici solent
deducere in querelam dicentes : unde ergo vivemus, si propria non
possidemus ? et ideo, ut his tacite quasi respondere videatur : habent
decimas et oblationes, vivant ex illis, supponit tractatum alium, ubi
inducens clericos de decimis altercantes ostendit, decimas et obla-
tiones clericis dandas, interserens, qua poena sint feriendi qui obla-
tiones ecclesiae detinent. Agit etiam de sepultura eligenda et de
pictatis officiis pro mortuis exhibendis . Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Haec q . licet una esse videatur, tamen duos
habet articulos , scil . utrum decimae priori ecclesiae sint assignandae ,
et utrum liceat alicui mutare autiquam sepulturam parentum suorum.
Seorsum itaque hi duo articuli expediantur. Sciendum itaque est
ante omnia, quod usque ad certa tempora ecclesiarum dioeceses
sine distinctionibus et terminis deerrabant, postea vero et maxime

Hadriana , ubi in c. 48. verba relata adsunt, ut in c. 22. sequentia. Cf.

Meine Geschichte der Quellen I. 41 .
1 ) P. 2. habet c . II. Facile ex LI. fit II. Tr. habet I. 2) verba
a cons... consang. desunt in P. 1. 3) eodices : ptulerit.
 Causa XII. Qu . 5. Causa XIII. Qu. 1 . 295

a tempore Dionysii, cuius haec constitutio subiacet, limitatae sunt

parochiae et singulis ecclesiis singulae sunt praediorum pertinentiae
deputatae. Ex hoc ergo vario statu ecclesiarum variae ortae sunt
institutiones decimarum, ut alias intuitu personarum, alias confer-
rentur ecclesiis intuitu praediorum. In priori quidem tempore non-
dum distinctis parochiis dabantur decimae personarum duntaxat
contemplatione, scil. ut in quacunque ecclesia aliquis suae salutis
divina officia assidue audisset¹ , ibi om-
sacramenta suscepisset vel
nium suorum bonorum sive frugum sive aliorum decimas daret ;
postquam autem singularum dioecesium limitatio facta est, sicut
hodie est, accessit institutio decimarum intuitu etiam praediorum .
Differenti tamen modo. Quippe decimationes , quae ex praediorum
fructibus surgunt, intuitu tantum praediorum solvendae sunt, scil . ut
solummodo ei ecclesiae illae decimae deputentur, infra cuius termi-
nos ipsa praedia esse noscuntur , sive possessor praediorum possidere
desinat sive ad alia quaecunque longissima loca habitaturus acce-
dat. Et hoc notari potest ex subiecto c ., et j . C. 16. q. 1. c. Si
quis laicus. Excipiuntur novalia, quae si monachi fecerint et
coluerint, nulli ecclesiae ex eis tenentur decimas reddere , quod
habetur ex quodam c . Adriani, quod sic incipit : Nobis in
eminenti . Decimationes autem, quae ex alio lucro proveniunt,
utputa de artificio, de negotio , in illa ecclesia debet quis solvere,
ubi moratur et audit ordinarie officia vel pro more veterum in illa
ecclesia, ubi pabula suae redemptionis accepit. Sed tamen primum 5
videtur amplius rationi propinquum. Quod autem de decimis, hoc
etiam de primitiis exaudiatur , quas tamen omnino reddendas esse
putamus ea lege qua et decimae dari iubentur, scil. de omnibus
bonis quae possidemus . Si enim ex antiquae legis constitutione de-
cimae sacerdotibus dandae sunt, scil. quia in veteri testamento ut
darentur levitis mandatum est, cur non eadem institutione primitiae.
sunt reddendae ? cum in eadem lege primitiarum oblationes fuerint
imperatae, licet Hier. etiam videatur ostendere, primitias redden-
das esse j . C. 16. q. 1. c. Revertimini , item Nicolaus papa ex-
8
presse mandat esse reddendas, j . e . C. q . 2. c. Praecipimus. Sed
quaeri solet, quantum nomine primitiarum quis offerre debeat ? Ad

1) In P. 2. loco as, aud. est lacuna. 2) P. 2. mendose simoniaci.

3) P. 2 solvere. 4) Est c . 15. de dec . III. 26. Compilationis I., in Ap-
pend. Conc. Lat. XIII. 10. Cf. Summam Stephani p. 218. n . 1. 5) P. 2.
prius. 6) P. 2. Tr. exaudiendum est. 7) P. 2. constitutione.
8) papa expr. deest in P. 2.
296 Summa Rufini.

quod dicimus, quod neque in lege veteri neque in canonibus taxa-

1
tum invenitur, quantum de rei summa primitiarum nomine offeratur,
sed in devotae mentis arbitrio residet quantum altari donet. Non
enim hic tantum pensatur mensura rerum, quantum affectus animi .
Apud iudaeos tamen traditio erat, sicut ait Ieronymus super Ezech. ,
ut primitiarum quantitas inter quadragenarium numerum et sexage-
narium vagaretur, scil. ut nec plus quadragesima nec minus quam
sexagesima pars in primitiis offerretur. Nunc considerationis ordine.
movemur, ut secundum q . articulum prosequamur, videl. utrum liceat
alicui mutare antiquam sepulturam parentum suorum. Hoc post
secundam q . magister tractat . Sed quoniam hic pulsat q., hic
aperiatur solutio . Sciendum est igitur, quia , sicut olim licebat cui-
que in ecclesia sibi electa baptizari, ut s . dictum est C. 10. q. 3.
c. Nec numerus , ita ubicunque quisvolebat poterat funerari.
Sed postea, sicut singulis ecclesiis assignata sunt iura baptismalia
et parochiae determinatae, sic et coemeteria , ut in subiecto c.
continetur. Quapropter nullus parentum suorum debet relinquere
sepulturam , nisi ad aliam dioecesim transierit, ut j . q . 2. Placuit
per omnia, vel nisi ad maiorem ecclesiam, episcopalem scil ., tu-
mulari voluerit, de quibus hic agitur ; vel nisi alium locum religio-
siorem sibi elegerit, vel nisi incommoditate itineris vel temporis ad
ecclesiam suam portari non potuerit, ut j . q. 2. c. Ubicunque.
Cum ergo isti , de quibus hic agitur, ista domicilia sua ad aliam
ecclesiam transtulerint, recte ibi sepeliri possunt. Est tamen quod-
dam decretum Leonis papae4 , quod permittit indistincte, in
quacunque
ecclesia sepulturam eligere, dummodo tertiam partem
sui iudicii suae ecclesiae relinquat. Incipit autem decretum
sic : Nos instituta maiorum parentum etc. Item est aliud
eiusdem Leonis capitulum, quo statuitur, ut, quicunque sive
in vita sive in morte in monasterium converti voluerit, omnium rerum
et possessionum , quas pro salute animae suae disponendas decre-
verit, medietatem relinquat ecclesiae, cui ipse pertinere dignoscitur ,
et sic demum, prout in monasterium sibi libitum fuerit eundi con-
vertendique licentiam habeat, Incipit autem cap. sic : Rela-
tum est auribus nostris etc. Sed quid horum magis tenendum

1 ) quant. offeratur deest in P. 2. 2 ) deest in P. 2. 3) Co-

dices habent cimiteria, cimeteria. 4) Est c. 1. x. de sepulit. III. 28,
quod in Comp. I. et aliis antiquis eam antecedentibus collectionibus ha-
betur. 5) P. 2. Tr. deest ; in P. 1. disponendum . 6 ) C. 2. x . de
 Causa XIII. Qu . 1. 2. 297

sit, nobis uon est diffiniendum, sed potius summi patriarchae

oraculum implorandum. c. 1. coemeteria. C. dicuntur loca
sepulcrorum propterea quod ibi cadaverum humores teruntur, i . e .
desiccantur ; cimos enim graece , latine humor, inde ergo dicuntur
cimiteria, i . e . humores, terrena vel cimiteria quasi cinisteria, quia
in eis mortuorum cineres sternuntur. ad c. 1. In dioec. . vid. •
ne damnum cet. Alludit ad illud evangelii Ioh., ubi de Iuda habetur,
quod non potuisset obtinere, ut unguentum, quod super caput domini
offusum est, sub spe vendendi pro pauperibus sibi asportaret, dam-
num huius effusi unguenti pretio dominicae venditionis recompen-
savit, cum a iudaeis XXX aureos accepit. Sed mala fuit recom-
pensatio , quia inde peccatum augens interiit. Actores ergo expro-
brantes reis, quasi dicunt : videte, ne, postquam per sententiam iudicis
vobis decimas istas abstulimus, pro damno huius rei iniuste conque-
ramini et ita damnemini, peccato pristinae detentionis peccatum
addentes murmurationis, ut Iudas pro unguento effuso, quod hic
tangit.
Quaestio II . Subintrat hic secunda q. qua quaesitum fuerat, an
praescriptione temporis tollatur ius percipiendi decimas et fue-
randi. Huius q . seminarium hic magister interserit, sed solutionem
eius in 16. C. suspendit et nos ergo supersedeamus in eam ibi
latius aperituri¹ . c . 4. Ultima voluntas, legibus non improbata.
Nihil enim est quod magis hominibus debeatur, quam ut supremae
voluntatis postquam aliud velle non possunt liber sit stilus et libe-
rum quod iterum ad arbitrium non redit . c. 5. Illud . Ampliatus
erat quidam servus ecclesiae et etiam patrimonium ecclesiae procu-
raverat. Ex qua procuratione adhuc tenebatur ecclesiae multis
ratiociniis implicatus ; fecerat etiam testamentum, quod non licet
servis. Sed etsi liceret, quoniam debitor erat ecclesiae, heredes eius
conveniri debent . Mandat ergo Gelasius cuidam episcopo, ut huius-
modi praesumtionibus contradicat. conductor, i . e . procurator. ad
c. 7. Sed est aliud est etc. et infra [ §. 2] . sed n . v . l. t. v.
cum secundum Aug. pro numero filioram de. filii test. distr. fac.
etc. usque ad paragraphum illud Hac nimirum auct. . . . tran-
scendere [ad c. 8] . Duae auctoritates in hoc loco inducuntur, quae
canonibus et legibus adversae esse videntur. Quod enim inducit.

sepult. III. 28. Vide Summam Stephani pag. 219 n . 3, qui citat : inter ex-
travagantia.
1) P. 2. Tr. nos ergo similiter faciamus. 2) Sic aperte in P. 2.
298 Summa Rufini.

Augustinum dicentem, quod pater, si habet unum filium, Christum

faciat alterum , id est non debet plus dare ecclesiae, quam filio relin-
quere, hoc est contrarium legibus, ubi dicitur : quod si quis ad mo-
nasterium vult converti, omnes res suas monasterio conferre potest,
dummodo filii legitima non fraudentur, hoc est quarta vel tertia, ut
j . C. 19. q. 3. Si qua mulier. Item quod inducit de Leone¹ ,
quia, quicunque sive in vita sive in morte in monasterium converti-
tur, omnium eorum, quae pro animae suae redemtione testatur, me-
dietatem relinquere debet suae ecclesiae, in qua sacramentorum pa-
bulum recepit, tota facie adversum est praesignatae legi et illi
decreto Gregorii, quod est in eadem q. c . Perlatum [ c . 8. C. 19 .
q . 3. ], ubi Petronilla commendatur, quae omnes res suas contulit
monasterio, in quod ingressa est. Sed istud Augustini non prohi-
bitio, sed dissuasio est, scil. ut non plus conferat ecclesiae quam
relinquat heredi. Vel ex causa intelligendum est, videlicet, ut non
contra filium iratus hoc faciat, unde et dicit : si quis irascitur [c .
8. ] ; pia verae mentis deliberatione procedente praeter legitimam omnia
sua potest dare ecclesiae, sicut asserunt leges humanae . Illud
autem Leonis vel ex contraria consuetudine abrogatum, vel similiter
ex causa constitutum est, propter avaritiam scil. quorundam mona-
chorum , qui homines cupiditate et fraude ad se trahendo omnia
bona eorum percipere sitiunt non curantes de animarum salute, sed
de pecuniae cumulatione. ad c. 11. Item quaeritur an pro sepul-
tura. Quia de iure funerandi discusserat, ideo nacta occasione agit
de sepulturae venditione. Sciendum est autem, quod terra, quae
pro sepultura venditur, aliquando est cimiteriata, id est cimiterio
dedicata, aliquando est profana, id est nondum religiosae conditioni
deputata . In primo casu non licet terram vendere pro sepultura ,
in secundo licet . Ecclesiis tamen nunquam credimus licere terram
pro sepultura vendere, ut in subiecto cap. et 4. continetur et s .
C. 1. q. 1. c. Dictum est (105 ) et in Burch. 1. III. c. Iohannes
quoque [154]. Si quis tamen secundi et tertii capituli mentem dili-
genter advertat, videre poterit, nulli unquam Christiano ullam ter-
ram pro sepultura vendere licitum fore. c. 12. Questa etc. a. f.
ebron, i . e. a filiis Seth, qui habitabant in Hebron . Illud tangit quod
in Gen. legitur, quia mortua Sarara rogavit Abraham filios ... monetae .
publicae. c. 13. Postq. p. et pro Ephron appellatus est Ephraim.
Sie itaque huius nominis Ephron penultima litera ablata est, scil .

1) P. 2. ind. Leonem dicentem . 2) P. 2. funerali.

 Causa XIII . Qu . 2. 299

o., et pro ea posita est haec litera a. o autem ponitur pro va u

litera ; vau autem est litera finalis hebraei alphabeti et signat
finem et consummationem virtutis, unde : Ego sum alpha et o, prin-
cipium et finis . Ideo ergo novissima et finalis alphabeti litera sub-
tracta est ab illo nomine et apposita alia, ut hoc latenter scriptura
significaret, non eum habere consummationem virtutis qui licet lenta.
coactione mortuorum vendidit sepulturam. c. 14. non hominis terra,
non dico legis constitutione sed iure naturae. c. 15. Praec. est,
sive ab illis qui locis et villis praesunt, ut sunt episcopi, archipre-
sbyteri. in eccl . nullatenus sepeliantur, nisi forte talis persona sit
aut sacerdotis aut cuiuslibet iusti hominis, qui per meritum vitae
talem defuncto locum acquisivit, ut in B. 1. III. ex concilio Meldensi
c. Antiquas [ 151 ]. Hoc idem etiam habetur j . 3. c. exedris.
Exedrae dicuntur arcus qui adhaerent externis parietibus ecclesiae
opere forniceo fabricati¹ . c.
c . 17.
17. Cum gravia . . in ecclesiis , i . e .
iuxta ecclesiam. c. 18. nullus nisi episcopi. Hoc absolute verum
est, sic enim semper solet fieri. abbates religiosiores. digni presbyteri,
i . e. tales qui digni fuerint in ecclesia sepeliri . fideles laici, simi-
liter tales, qui per fidei suae meritum tam dignum suo corpori ho-
spitium meruissent. c. 19. Non aestimemus .. sine eleemosinarum
sacrificiis. Est et quartus modus de ieiunio cognatorum, ut j . c . 3.
pro regeneratis omnibus. Infra 2. [21 ] capitulo dicitur, quod sacer-
dotes non debent intercedere pro impiis, quamvis christiani fuerint .
Sed hic agitur de catechumenis, ibi vero de condemnatis ab eccle-
sia. c. 20. In praesenti usque nec Iob cet. Alludit ad illud, quod
de praevaricatrice Ierusalem in Ezechiele dominus loquitur dicens :
Vivat dominus , quia si fuerint Noë, Iob et Daniel et oraverint pro
ea, non exaudiam eos, i. e. si rectores coniugati et virgines . Iob
autem coniugatus coniugatorum ordines significat. Noë qui arcam
erexit in fluctibus ordinem rectorum, Daniel virgo ordinem virginum.
Hi ergo tres ordines ecclesiae , si posset fieri, ut orarent , tunc
scil. in iudicio pro aliquo damnando non exaudirentur. c. 24. Quia
alii cet. Qui tertium diem pro mortuis observant eis debetur gloria
dominicae resurrectionis , quae tertia die facta est. Vel ideo diem
tertium celebrant, quia secundum triplicem vim animae requiem
optant. Est enim anima irascibilis, intelligibilis et concupiscibilis ,
vel ut ipsa anima remissionem habeat de his, quae cogitando lo-

1) P. 1. fabre facti. 2) In P. 2. lob autem coniugatus usque

huc desunt.
300 Summa Rufini.

quendo , non operando commisit, vel ut bene sit ei secundum fidem

trinitatis, quam tenuit, vel secundum ea quae in fide et spe et cari-
tate peregit. Septimum celebrant propter animae ternarium et cor-
poris quaternarium¹ . Tricenarius numerus constat ex duobus quin-
denariis , quindenarius autem divisus in VII et VIII significat patres
V. T. et N. Nam VII ad vetus VIII ad N. T. refertur, duo ergo
quindenarii omnium sanctorum duae sunt spirituales vitae, una prae-
sens, altera futura. Ideo itaque tricenarius , i . e . duo quindenarii,
pro mortuis celebrantur, ut optetur eis in vita illa cum sanctis utri-
usque T. regenerare per divinae contemplationis speciem qui hic
cum sanctis eandem habuerint christianae religionis fidem³ . Qui
septimum diem pro mortuis observant, septimo aetatis eius requiem
optant, quae est interim dormientium in Christo usque ad iudicium ;
qui autem XL diem celebrant, sepulturam dominicam repraesentant ;
Christus enim, ut ait Aug. in quarto libro de trinitate, XL horis in
sepulcro iacuit, ipsa hora nona computata, qua emisit spiritum vel
animam. c. 30. Quaes. Huic assignatur contrarium quod est j .
C. 23. q. 5. Placuit. Sed qualiter hoc solvitur in subiecto ibi
paragrapho invenitur .

Causa XIV .

Quaestionem movet de praediis. Ecclesiae vel clerici ecclesia-

rum litigant aliquando pro iure spiritualium, aliquando pro iure
secularium rerum . Quia igitur spiritualia digniora sunt secularibus,
ideo primo loco superius clericorum litigia de spiritualibus, scil.
de decimis et sepulturis instituit ; nunc autem de secularibus, scil.
de praediis, iterum clericos litigantes introducit ostendens, qualitér
clericis liceat sua repetere et testes de sua ecclesia producere, agens-
que de turpi questu clericis interdicto, de usuris a nullo exercen-
dis, de eleemosinis ex malo acquisitis non faciendis . Ut autem haec
omnia etc., ut s. in principio II. causae .
5
Quaestio I. Quod autem sua . Huic quaestioni secundum
magistrum ita respondetur, quod clericis licet sua repetere, quia, ut
ait, possunt stare in iudicio non pro luero captando, sed pro damno
vitando. In huius autem thematis casu etiam pro lucro captando

1 ) Verba vel ideo diem usque ad hoc desunt in P. 2. Tr. 2 ) P. 1 .

optent. 3) P. 2. qui h. c. eis tandem habuerunt. 4) P. 2. Tr. sup.
quasi pr. loco. 5) Deest in editione decreti.
 Causa XIII. Qu. 2. Causa XIV. Qu . 1. 301

possunt stare in iudicio , quia non de propriis rebus litigant, sed

tanquam aliorum procuratores pro rebus ecclesiae vel pauperum sol-
liciti sunt. Sed quoniam quaestionis articulus ex hoc pendet, quod
perfectis non licet sua repetere aut in iudicio consistere, ideo scien-
dum est , quod perfectio , quae inter christianos notari potest, alia est com-
parativa, alia absoluta. Et quidem comparativa est clericorum, qui, etsi
non videantur esse perfecti simpliciter, tenentur tamen perfecti esse com-
paratione laicorum, et tanto quisque hac perfectione tenetur alio esse per-
fectior, quanto in gradu fuerit sublimior, ut s . C. 1. q. 1. c. Vilissimus
(45) et C. 13. q. 1. c. Qualis erit , Nec sufficere. Perfectio ab-
soluta est utpote monachorum , qui mundana penitus reliquerunt .
Nullus autem commotos nos capite arbitretur per hoc, quod dixi-
mus absolutam perfectionem. Scimus enim et nos , quod de Noe
dicat scriptura, scil. eum fuisse virum iustum atque perfectum in
generatione sua et ideo non absolutam perfectionem habuerit, sed
comparativam respectu videlicet generationis suae. Sed certe non
loquimur hic de perfectione patriae, sed viae. Haec absoluta viae.
perfectio alias consistit tantum circa habitum virtutis, alias circa
statum religionis . Et quidem solummodo circa habitum virtutis
perfecti sunt illi, qui quidem licet in mundo sint et familias et di-
vitias habeant, flamma tamen curitatis accensi nullo amore terrena
ista contingunt, ut David et Iob . Statu religionis perfecti sunt, qui
perfectionis iter arripientes a mundi conversatione separati vivunt,
ut monachi et regulares canonici. Item si qui sua repetunt, ali-
quando in iudicio, aliquando sine iudicio ; item qui in iudicio ali-
quando cum contentione et scandalo, aliquando sine scandalo vel
contentione. Omnes ergo quotquot sunt possunt praeter iudicium
ablata repetere, laici autem et clerici, qui comparativa perfectione
perfecti dicuntur, ablata possunt repetere in iudicio, sed non cum
contentione et scandalo . Non autem dico scandalo illius , qui ab-
stulit, sed illius qui repetit ; potest enim qui convenitur contendere
iurgiis vel turbari scandalis, non tamen eo minus ablata repetentur,
in quo casu intelligendum est primum cap. Qui autem perfecti sunt
solummodo habitu virtutis contemplatione suae familiae, cui provi-
dere debent, ablata in iudicio repetere permittuntur, caveant tamen
ne forte magis rerum cupiditate, quam suorum necessaria provisione
tracti hoc faciant ; tunc enim, licet a nobis hoc facere non debeant

1) In P. 2. locus vacuus pro : autem com. n. c. arb. 2) P. 2.

eis pro sc. vel cont.
302 Summa Rufini.

prohiberi, tamen pro hoc facto a deo iudicabuntur, non dico imper-
fecti, sed penitus mali . „ Nemo enim mittens manum suam ad ara-
trum respiciens retro aptus est regno dei " [ Luc. 9, 62 ] . Denique
qui statu religionis perfecti sunt, nequaquam ablata in iudicio re-
petere possunt, qui nec etiam possidere propria possunt, nisi forte sint
procuratores suae religionis, ut abbates monachorum et priores ca-
nonicorum regularium, qui utique ablata licite in iudicio repetent,
quandoquidem non sibi repetunt, sed fratribus et pauperibus, quibus
praesunt . Si vis perfectus esse, habitu virtutis et statu religionis.
Si quis etc. Istud consilii est, non praecepti . si habueritis, con-
tendendo iurgiis et scandalis . c. 1. Ep. nec prov. Consilium est,
vel si praeceptum est, dicitur, ut non litigent cum contentione et
scandalo .
Quaestio II. Hanc q . sufficienter invenis tractatam s . C. 3.
q. 5. c. Quamq. u. honor. testificentur, non exacto , scil . iuramento
sed coram positis evangeliis .
Quaestio III. Q. ista brevis est et expedita. Sed quoniam
non solum in usuris, sed etiam in aliis quibusdam illicitus questus
est, ideo ad maiorem notitiam praesentis et sequentis q. sciendum
est, quod illi , qui ex rebus aliis datis emolumenta sectantur, lucro-
rum incrementa suscipiunt aliquando ex mutuato alii, aliquando ex
emto sibi . Quicunque ergo ex mutuato alii exigunt¹ , emolumenta
suscipiunt, usuram faciunt ; quicquid unquam praeter sortem accipiunt.
usura est, sive in nummis sive in frugibus terrae vel arborum vel
in quibuscunque munusculis. Quicquid enim sorti accedit usura est,
ut in subiectis c. habetur . Ex emto autem sibi aliquis lucrum .
quaerit, cum emat vilius, ut vendat carius. Ut autem aliquid vilius
emtum carius vendatur, facit hoc aliquando intentio ementis , ali-
quando solus eventus necessitatis vel utilitatis . Intentio ementis, ut
si ca intentione emat vilius, quatenus vendat carius ; solus eventus
necessitatis vel utilitatis, ut si non eo intuitu quis emat ut vendat,
sed ut suo vel suorum usui apponat, postea tamen peracta necessi-
tate vel utilitate carius vendit quod vilius emerat. Si ergo aliquis
ex emto sibi acquirit lucrum, si non facit hoc ementis intentio sed
duntaxat necessitas, vel non improbandae utilitatis eventus, non erit
iste questus laicis vel clericis turpis aut illicitus, quod potest notari
ex illo c . Quicunque j . prox . q . Si autem hoc prius ementis in-
tentio fecerit, discernendum erit, utrum rei emtae artem meliorationis

1) P. 1. exigendo, emolumenta sectantur, u. f.

 Causa XIV. Qu. 1 . . 5 . 303

impenderit vel nequaquam. Si enim suis laboribus vel impendiis

rem meliorem reddidit, tune illius rei questus laicis omnino erit lici-
tus, sicut artificibus, clericis vero huiusmodi exercere non licet, nisi
forte victum et vestitum non habentes necesse sit eos artificio fati-
gari, ut s . D. 91. c. 1. et 3. Cavendum tamen eis est, ne inhonesta
artificia pertentent, ut officium tabernarum, in quas etiam nisi causa
peregrinationis intrare prohibentur, ut s . D. 44. c. Non oportet ,
Nulli licet. Cum autem super re emta meliorationis species.
non exercetur , emtaque est ea contemplatione ut carius.
vendatur , tunc proprie negotiatio est, quae absolute licet
laicis, modo tamen clericis prohibetur, ut j . prox. q. c. 1., et s .
D. 88. c . Consequens , Negotiatorem , Fornicari , et j . C. 21 .
q. 3. Cyprianus , deductis illis casibus, qui excipiuntur in illo c .
Decrevit s . D. 88. Licet autem negotiationis questus laicis sit
potest tamen esse turpis et honestus . Turpis si labore vel
licitus,
impendio non exerceatur, ut si observato tempore fertilitatis hic pro
X. sol. X sextarios frumenti emat, ut postea tempore inediae in
XX. sol . vendat . Cum vero in negotiatione vel res non adeo vilis
penditur vel persona labore non modico fatigatur, tune honestior
questus iudicabitur, nisi alius modus inhonestus intercurrerit .
Quaestio IV. Haec quaestio absque ulla contrarictate gradi-
tur, quia nec clericis nec laicis licitum est usuras accipere, nisi forte
ab eis, quibus iure opponimus arma, ut puta a sarracenis et haere-
ticis, v . j . ult . c. huius q . Quod tamen ipsum propter cupiditatem
faciendum non est, sed ut illi , qui non domantur armis, districtissi-
mis macerentur usuris et sic vel ad ecclesiam veniant, vel ecclesiam
lacerare quiescant. Clericis autem in tantum prohibentur usurae,
ut, si eas fecerint, deponantur ut j . c. 4. et 5., et s. D. 47. c. 2 .
c. 11. Quid dicam . . reddi, a debitoribus episcopis contradictoribus .
Legibus enim humanis permittuntur usurae utique usque ad tem-
pora authenticorum , quibus cavetur : Leges non dedignantur
imitari sacros canones¹ . fid. honini totus mundus divitiarum est,
i . e. etiam si modicum possideat, ita reputat sibi sufficere , ac si
totum mundum possideret. inf. a., i. e. avaro . nec obolus, i. e .
si totum mundum haberet, pro obolo computaret adeo insatiabili
cupiditate vexatur ; avaro enim tantum est quod habet quam quod
non habet.
Quaestio V. Quod ex fenore vel usuris non sint faciendae

1) utique . canones deest in Tr.

304 Summa Rufini.

elemosinae, planum est, nisi forte cui usurae reddi debeant non in-
venitur, tunc enim secundum arbitrium ecclesiae de usuris fiant eleemo-
sinae pro redemtione animae illius, a quo usurae exactae fuerant.
Quod vero supponitur : nec ex quolibet male acquisito , non est
levibus vestigiis transeundum. Pluribus namque modis male aliquid
acquiritur, id est indebite. Indebita namque acquisitio aliquando
mala est ex modo accipiendi, aliquando tantum ex modo acquirendi.
Et quidem ex modo accipiendi indebita est acquisitio, cum ipsa
acceptio malum et peccatum est, ut quando quis rem alicuius acci-
pit, domino nunquam consentiente ; et talis acquisitio furtum dicitur
vel rapina, furtum domino nesciente, rapina sciente domino . Solum-
modo ex modo acquirendi indebita est acquisitio, quando aliquis in-
honesto studio rem aliquam a vero¹ domino impetrat, sive per ex-
torsionem , sive per promptam liberalitatem . Per extorsionem, sicut
solent advocati extorquere ab his, quibus patrocinantur, et sicut
domini exigere consueverunt a rusticis et maxime in illis exactio-
nibus, quae vulgo datae vocantur. Per promptam liberalitatem,
sicut histriones et meretrices ab eis accipiunt, quos adulationibus ,
spectaculis et voluptatibus pascunt . De rebus itaque priori modo
male acquisitis eleemosinae non sunt faciendae, ut fere in omnibus
subiectis capitulis habetur. Sin autem iuxta secundum modum ac-
quirantur, ex eis eleemosina fieri potest , ut j . e . q. c . ult. , nisi forte
contingat, eum qui per extorsionem dedit, rem datam repetere per
iudicem cum effectu . Excipiuntur usurae, ex quibus eleemosina fieri
non poterit, ut in primo cap . dicitur ; excipitur quoque pecunia per
simoniam acquisita, ex qua similiter eleemosina non est facienda ,
ut s. C. 1. q. 1. c. Non est putanda (27 ) ; usura enim per extor-
sionem pecunia simoniaca, quae prompta largitate accipitur et tamen
in odium simoniae et usurarum ex his fieri eleemosina prohibetur 2.
c. 6. Si quid invenisti. Secundum leges si quis aliquid invenit
iacens et sustulit lucri faciendi causa, furtum facit, sive scit cuius
sit, sive ignoravit, et secundum legem mosaicam tenebatur talis re-
stituere rem et insuper quintam partem aestimationis eius. Sed si
ideo tulit quod iacebat, ut redderet ei cuius esset, non ut lucrare-
tur, furtum non fecit. c. 15. Non sane quicquid ab invito sumitur
iniuriose aufertur. Hoc tunc intelligitur, quando id quod mihi

1) P. 2. non. 2) P. 2. facienda [ citatio deest] . Pecunia simoni-

ace per promptam largitatem accipitur, et tamen in odium simoniae et
usurarum ex his fieri eleemosina prohibetur.“
 Causa XIV. Qu. 5. 6. 305

debebatur habere non potueram , et iudex illud per manum fortiorem

detinenti violenter abstulit mihique restituit. Vel invitum dicit hic
non eum , a quo omnino coacte capitur, sed eum, qui quadam animi
conturbatione solvit. Qui autem ex his verbis Augustini dicunt, ali-
quem sua auctoritate rem sibi debitam a detinente posse violenter
eripere, non sunt audiendi ; nituntur enim contra regulam canonicam
et civilem, qua dicatur : Si quis in tantam etc. C. tit. unde vi¹.
Sed non ideo, quasi sicut medicus et operarius mercedem suam
debent accipere ita advocatus et iuris consultus patrocinium et con-
silium possunt vendere. s. n. i., quia nec etiam si sint iusta et
vera ille tamen quasi quamvis qui vendit iniustum et iustum iudi-
cium scelerate sumat pecuniam. ille t. solet etc. non autem potest
repetere quia turpitudo versatur etiam ex parte sua, quia iudicem
corrupisse videtur. Turpitudo enim versatur aliquando ex parte
dantis et accipientis, aliquando ex parte dantis tantum, aliquando
ex parte accipientis tantum. Quando turpitudo versatur ex utraque
parte vel tantum ex parte dantis, solutum non potest repeti ; quando
autem solummodo ex parte accipientis, potest repeti solutum ; puta
dedi, ut mihi depositum restituas ne homicidium vel sacrilegium
committas . Isti omnes scil. supra scripti qui turpiter acquisierunt,

sive iudiciales, sive officiales. furtis, rapinis, calum. etc. Hoc ita
dicit, quasi officiales, qui per immoderatam improbitatem aliquid
accipiunt, non videantur per calumniam et oppressionem auferre ,
cum alibi idem Augustinus dicat, quoniam quicunque stipendia pu-
blice decreta consequitur, si amplius quaerit, tanquam calumniator
et concussor Iohannis sententia condemnatur, ut j . C. 23. q . 1. c.
Militare . Sed ibi non dicit eum proprie esse calumniatorem et
concussorem, sed ita apud dominum teneri, ac si per calumniam et
concussionem talia rapuisset.
Quaestio VI. Vere poenitentia agi non potest, nisi res aliena
restituatur, si tamen ipsa vel eius aestimatio restitui potest, quia
3
non dimittitur peccatum, nisi restituatur ablatum. In quo et illi
quaestioni satisfit, qua solet quaeri de eo , qui rem alienam mala
fide praescripsit , utrum rem praescriptam vero domino debeat resti-
tuere ? Debet utique secundum legem coeli , etsi non teneatur
hoc facere secundum legem seculit ; quod obtinetur ex illo c . Si
virgo j . C. 34. q. 1. et 25. c . 1. Si res . poen. corp. tradere

1) L. 7. Cod. 8, 4 ; in c . 13. C. 1. q. 4, palea, quam aperte Rufinus

non habebat . 2) Tr. oppos. 3) P. 2. remittitur. 4) P. 2. fori.
In eodem ten. hoc . fac. deest. 5 ) In cod. Tr. additur : „Potest tamen
v. Schulte , Summa Rufini. 20
306 Summa Rufini.

scil. saevientibus . c. 4. quantumcunque quis abstulerit, furti eri-

men incurrit ; tamen pro varietate rerum furtim sublatarum varia
poenitentia fures apud ecclesiam puniuntur. Nam si quis capitale
furtum commiserit, puta quadrupedia abstulit, casas effregit, VII .
annorum poenitentiam aget ; si quis vero de minoribus furtum fecerit ,
unum annum poenitebit, ut in B. 1. XI . ex poenitentiali Theodori
cap . Si quis furtum [58 ] 2.

Causa XV.

Duo sunt, quae clericorum merita obumbrare solent, scil. in-

temperantia secularis rei et contaminatio sui. De vitanda ergo re-
rum intemperantia in superiori causa perdocuit, cum lucra turpia
sectari, res alienas detineri ex sanctorum patrum canonibus inter-
dixit, nunc autem de eo agere ingreditur, qui lapsus est in crimen
fornicationis, ubi dicit, qualiter talis iudicandus sit, ubi de furiosis
tractans distinguit genera infirmitatum et quomodo, quae mente
alienata fiunt , non imputentur et de quibusdam aliis interiungit .
Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Licet multa sit compugnantium disputatio , tamen
hoc teneas, quia ea quae mente alienata fiunt non imputantur, nisi

sine praeiudicio melioris sententiae aliter dici . Cum enim variae sunt
personae praescribentes et praescriptionem patientes, pro varietate ipsa-
rum varia attenduntur iura temporum et spatia praescriptionum. Et se-
cundum varia iura praedictae q. solutio comparatur congrua. Refert
enim plurimum, utrum privata persona pro se possederit mala fide, aut
ecclesiastica persona pro se vel pro ecclesia, i. e. rem suam vel ecclesiae.
Si ergo laicus praescripserit adversus alium laicum vel etiam clericus
pro suo ipsius clerici etiam m. f., potest ei dimitti peccatum et non
restituatur possessio, iam enim non possidet alienum sed proprium , et
tricennali praescriptione quieta sibi illud vendicans per legem forensem,
qua uterque scil. actor et reus regitur. Si autem rem ecclesiae m. f.
praescripsit laicus vel clericus vel ecclesia vel clericus rem cuiuslibet
m. f. praescripserit, cum res ecclesiasticae non possunt praescribi nisi b.
f. et iusto titulo, ut in sequenti C. docetur, in his omnibus non dimittitur
peccatum, nisi restituatur ablatum, i. e. contra interdictum et constitutio-
nem ecclesiasticam detentum, cui tam clerici quam laici obnoxii tenean-
tur ; quae est, ut nullus laicus vel clericus rem ecclesiae m. f. praescri-
bere possit, nec etiam clericus contra quemlibet non praescribat nisi b . f. ,
quia canonicae constitutioni subiacere debet, qua regitur." Omne hoc
Potest tamen . . . . qua regitur deest in P. 1. 2 .
1) P. 1. crimen. 2 ) In hoc verbo fol. 184v. finit in codice P. 2.
[4378 ] summa ad partem II. 3) P. 1. fuerint.
 Causa XIV. Qu . 6. Causa XV. Qu. 1. 307

forte ille , qui ante alienatus est, sua gravi culpa mentis alienatio-
nem incurrerit. Est enim mentis alienatio talis carnis infirmitas,
quae non est imputabilis . Infirmitas namque alia est carnis, alia
est animae . Sed infirmitas animae dividitur bipartito. Alia est
enim poena tantum ut invincibilis ignorantia, alia etiam culpa ut
odium, ira, invidia . Similiter infirmitas carnis est duplex , alia tan-
tum ex carnis fomite veniens, ut concupiscentia, quae etiam est
culpa, alia ex elementorum seu humorum perturbatione, ut febris
et huiusmodi et est tantum poena. Cum itaque furoris insania sit
haec extrema carnis infirmitas, non est culpa imputanda tanquam
poena imponenda, sed tanquam poena dolenda. c. 6. divinae legis
oracula. Tangit illud quod legitur in Deut. , quia tres civitates re-
fugii erant institutae citra Iordanem et tres ultra, ad quas omnes
illi, qui non voluntate, sed casu homicidium commisissent fugerent, ne
occiderentur. c. 7. Sane .. iudices, qui de moribus iudicabant,
non de iure. Nam ebrium delinquentem iura non excusant. levitatis
damnantur, i. e. leves iudicantur. c. 9. Inebriaverunt, non tantum
quantum ille incestus cet ., i . e. non tantum culpandus est, quantum
per se incestus culpari solet, sed quantum ebriosus incestus meretur
culpari ; alioquin si ex illo incestu culpari non meruisset tunc ille clericus,
qui otiose iaculum mittit et aliquem interficit, homicidii reus non erit .
Contra quod habetur supra q. e. § . Ut itaque, et supra D. 50. c. Eos
qui non voluntate (42 ) , Saepe contingit (50) . c . 10. derivamus,
i . e. deviare solemus dicentes ille vel ille iniuste fuit me persecutus. Item
quasi ego non merui quod falsum est . Quidquid enim poenarum nobis
accidit, ut ait Hieron. super Ezechielem, pro peccatis nostris con-
tingere credendum est. actionatur, i . e. suae auctoritati, scil. im-
perio et potestati ascribit. c. 11. Nec is qui invitus . . extra dei
ministerium, sed potius est minister dei occidendo illum, quem deus
volebat occidi. in man., nam sicut qui infert poenam per instrumen-
tum necat occisor est, ita deus per invitum occisorem. lev . igit. etc.
Haec illativa coniunctio non infertur ex supra positis in isto cap.,
sed a superioribus verbis libri, quae in hoc capitulo nunc habentur ;
et forte infertur ex illo cap., quod habetur j . C. 23. q. 5. Remit-
tuntur (49) . Quod autem dicitur : levitam esse ministrum remis-
sionis, in co casu intelligendum est, quando diaconus in ecclesia
populum instruit ad confitenda peccata dicens : Confiteor deo etc., vel
quando reconciliantur 2 poenitentes, nisi forte quis dicat, hic poni genus

1 ) Tr. suppositis. 2) Tr. conciliat.

308 Summa Rufini.

pro specie, scil . pro sacerdote ; levitae enim generaliter olim dicebantur
omnes illi qui altario ministrabant. Sed prior sensus recte videnti
melior apparebit. Cum interficitur impius ad literam Christus in-
funditur, Christi gratia aliis inspiratur, quia et alii similes emen-
dantur et emendati peccare fortius aspernantur. Nam poena impii
eruditio est iusti et stulto pereunte sapiens astutior erit. et ubi,
i. e . in quo loco etc. quasi sic diceret in summa ; in loco ubi prius
1
fiebant mala, postea saltem metu mortis illius fient bona. quod non
ad unum diem sed ad omne tempus ; quotidie enim primogenita
Aegypti occiduntur et primogenita Israelis sacrificantur, cum vitia
destruuntur et virtutes plantantur. c. 13. quantum ad gratiam, id
est dominum gratiae, scil . deum . ad legem, mosaicam, quae non iu-
dicat affectum, sed manum ; vel legem canonum, quae propter cau-
telam tali occisori aliquam poenam iniungit. repellitur, lege cano-
num , a numero virginum consecratarum, ut inter eas consecrari non
valeant ; unde supra illud c . Acutius D. 26. et j . C. 32. q. 5. c.
Illae autem.
Quaestio II. Quamvis unum solum in hac quaestione propo-
situm sit,scil . utrum clericis liceat munera exigere pro impenso
patrocinio , possunt tamen haec duo in quaestionem descendere :
utrum liceat clericis in causis patrocinium praestare ? et, si liceat,
utrum possint pro impensis patrociniis munera extorquere ? Et qui-
dem refert, utrum causae sint seculares vel ecclesiasticae. Seculares
causas hic dicimus, quae tractantur apud iudices seculares, ecclesia-
sticas, quae apud ecclesiasticos examinantur. Item refert, utrum sit
criminalis vel civilis , hoc est pecuniaria. Si itaque pecuniaria
causa sit, quae ante secularem iudicem tractetur, ibi disputare cle-
rici non possunt, nisi vel eorum propria causa sit vel ecclesiae, vel
etiam pro defensione orphanorum vel viduarum, ut in B. 1. VIII . ex
concilio Magotiensi c . Ministri [ 90] . Verumtamen ibi non dicitur
nisi de monachis et altaris ministris, unde forte quidam illam con-
stitutionem respuent in universitate clericorum. Sacerdotibus autem
hoc maxime prohibetur, ut supra causa proxima q . 1. c. Denique .
Si autem sit pecuniaria , cuius cognitio ante ecclesiasticum iudicem
celebretur, tune indistincte quilibet clerici hinc inde poterunt patro-
cinari, ut potest coniectari ex subiecto capitulo . Si autem fuerit
criminalis causa ante secularem iudicem pertractanda, tunc quidem
postulare poterunt non utique ut accusatorem adiuvent, sed ut accu-

1) P. 1. fierent. 2) P. 1. donum .
 Causa XV. Qu. 1 . . 6 . 309

satum honeste defendant, quod potest notari ex illo c . Si res

aliena s. C. prox . q . 6. , et item in cod . cap. penult. (C. 14. q . 6. )
et j . C. 23. q. 5. Hoc idem coniicitur ex c. 1. 2. 3. 4. 6. Si vero
coram iudice ecclesiastico criminalis causa ventiletur, utrum clerici
talis causae possint ultro citraque fieri advocati, ex canonibus
non invenimus , putamus tamen sine praeiudicio melioris sen-
tentiae, quod tune clerici hinc inde possint esse patroni. Quod autem
clerici pro impenso patrocinio munera exigere non valeant, in sub-
iecto cap. revelata facie conspicitur. Quod vero possint, in con-
trarium nunquam ex auctoritate memini me invenisse, verum tamen,
ut magistro morem geramus, dicendum est, ex contraria hodie
consuetudine subiecto capitulo derogatum esse .
Quaestio III. Certo certius est hoc ex multis causis, quod
ex mulieris confessione sacerdos iste condemnandus est minime, et
ideo in re aperta vitanda est longitudo sermonis.
in v . t . Illud tangit [ hist. Paucapaleae] .
Quaestio IV. Expedite verum est, quod die dominico et
ceteris in secundo cap . numeratis diebus non licet alicui episcopo
vel presbytero vel clerico causam ventilare, nisi forte de pace com-
ponenda agatur, quod potest colligi ex illo c. Decrevit j . C. 22 .
q. ult. c. 1. Nullus quae iustas, i . e . quae ad eorum cognitionem
spectant. exc. crim. scil . negotio ; quasi dicat, caveant ne illud
negotium iudicare velit, in quo sanguinis vel alicuius corporalis sup-
plicii sententia proferatur ; hoc enim facere non licet clericis , ut
C. 23. q. ult. c. His a quibus (30) .
Quaestio V. Haec q. eadem est cum illa quae supra C. 2 .
numerata est quinta, et hic ideo supervacue repetitur, cum ibidem
sufficienter discussa inveniatur. c. 1. De crim. u. cler., i . e . filios
vel etiam laicos. sac. dei, dei sacerdotem hic vocat diaconem, pro
eo quod ipse proximus assistit sacerdoti et componit mensam dei .
c. 2. canonicus numerus, scil. testium, ut scil. sint saltim tres vel
duo, vel et qual. test., ut sint . legitimi .
Quaestio VI. Plurimum referre putamus, quis, a quo confes-
sionem extorqueat. Confessio enim extorquetur aliquando a reis ,
aliquando a testibus ; extorquent autem aliquando iudices, interdum
alii, quorum non interest, sicut violenti persecutores. Item cum
iudices cruciatibus confessionem extorqueant, aut criminale negotium
est aut civile . Et quidem ab eis, quorum non interest, confessio

1) non deest in P. 1.
310 Summa Rufini.

extorta nulli nocere debet , sicut in praesenti cap . dicitur.

Iudices
1
autem in causa criminali possunt extorquere confessionem a testibus ¹
secundum modum legibus praefinitum . Excipiuntur quaedam generosae
personae in legibus, et2 presbyteri, ut s. C. 5. q. 6. Presbyteri . Citra
iniuriam quaestionum a reis autem non possunt, quorum spontanea crimi-
nis debet esse confessio , ut s . prox . c . et s . C. 2. q . 5. c . Consuluisti
(20) et j . C. 31. q. 2. Lotharius. Excluduntur servi, qui in iudicio
ad confitendum de se torqueri iubentur in legibus et interdum libera
persona in certis utique casibus, quos non ignorabit, si quis titulum
de questionibus in Codice et Digestis legere voluerit . In
civili vero negotio non est confessio veritatis extorquenda cruciati-
bus, ut s. C. 2. q . 3. Non solent (30) . praeterquam a servis ,
de quibus etiam in causa pecuniaria, si aliter rei veritas inquiri
non potest, questio habetur, ut Digesta de quaestionibus 1 .
Divus Pius [ 48, 18, 9. ]. Per hanc distinctionem omnia contraria
solvuntur quae subiecto cap. assignantur. c. 1. de suspicione. Est
tamen casus, ubi de suspicione iudicatur, scil . in causa adulterii,
ut j . C. 32. q. 1. c. 2. aut quod deterius est alieni erroris sectae
scripturas facere etc., scil . metu compellunt vel vi extorquent 3.
Videtur per hoc, quod non sit imputandum ei, qui metu compulsus
est scribere et publice recitari et confiteri haeresim, cum alibi habea-
tur, quia pro fide catholica usque ad sanguinem certandum est, et
alibi statuatur de presbyteris et diaconibus, quod, etiamsi coacti
iterum se permiserint rebaptizari vel alios iterum baptizaverint, de-
positi maneant, et usque ad finem sint in poenitentia, ut j . de cons.
D. 4. c. Eos quos ( 118 ) . Sed quod in fine c. huius dicitur, non
imputari talia, non de omnibus praescriptis intelligendum est, sed de
maiori parte ; vel dicatur, quod non dicit Alexander, quod nunquam
imputentur, sed eo minus iudicentur a deo, quo magis coactae
fuerint. Et hace sonant comparativa adverbia scil . tantum et am-
plius. Multa quidem de illicitorum coactione dicenda essent pro-
pter praesens et sequens cap. , in quo de coactis iuramentis fit mentio,
sed opportunius reservamus haec tractanda in
22. C. q. ult. , ubi agitur de episcopo qui archidiaconum suum com-
pellebat ad deierandum. c. 2. Auctor. Quidam de Treverensi ec-

1 ) Tr. addit infamibus. 2) Tr. ut. 3) In Tr. additur [quod

deest in P. 1. ] : „ Quae quidem omnia, sicut in fine huius cap . dicitur, im-
putabilia non sunt." In Summa Joh. Fav. habentur. 4) Tr. coactis.
Bamb. et P. 1. praescriptis.
 Causa XV. Qu. 6. . 8. 311

clesia coacti fuerunt iurare dare possessiones quasdam et alia non-

nulla ecclesiae et ea nunquam repetere . Tenore ergo facti iuramenti
promissa dederunt quaedam, autem alia nondum dederunt ; absolvit
ergo eos apostolicus ab illis coactis iuramentis et praecipit, illos
violentos anathematizari et in armis impugnari, usque quo ablata
restituant, materiali gladio. Signatur contrarium j . C. 23. q. ult. c .
Quicunque. Ibi namque dicitur, quod clerici non debent ferre
arma. Sed hic singula singulis approbanda sunt, ut scil. spirituali
gladio ad id quod promisit fratri nostro, et materiali gladio ad id
quod dixit filiis Trev. ecclesiae, i . e. laicis referatur. c . 3. Alius item
rom. Hic sciendum , est, quod iuramenta fidelitatis fiunt aliquando
intuitu personarum, aliquando duntaxat intuitu dignitatum. Et qui-
dem intuitu personarum sicut illa, quae laici laicis faciunt ; contem-
platione dignitatum ut ea, quae praelatis ecclesiarum a laicis offe-
runtur, non utique propter ipsas praelatorum personas, sed propter
eas quas ipsae personae suscipiunt dignitates. Si quis itaque intuitu
personae iuraverit alicui fidelitatem , semper iuramento obligatus ei
tenebitur, nisi suus dominus ab ecclesia fuerit anathematizatus , in-
terea enim, scil. dum in excommunicatione dominus fuerit , fidelis
etiam non debet servire ei , ut j . 1. 2. cap . Si autem intuitu digni-
tatis quis alteri fidelitatem iuraverit, postquam dominus dignitatem
illam canonice perdiderit vel legitime¹ iurator deinceps ei nequa-
quam obligatus erit, ut notatur ex praesenti cap. Isti enim et regi
Francorum iuraverant Franci intuitu regiae potestatis . Postquam
ergo rex legitime regnum perdidit, iuramenti vinculum absolutum est2. 1

Quaestio VII. Synodalis audientia intelligitur praesentia et

iudicium episcoporum, sine quibus sacerdos damnari, h. e . deponi
non valet, sicut nec episcopus. Debent autem esse in causa episcopi
XII. cum proprio metropolitano, in causa presbyteri VII, in diaconi
tres, ceterorum autem clericorum causas solummodo proprius episco-
pus cum praesentia suorum clericorum potest discutere et definire.
c. 5. eadem forma servata, eadem scil . quae assignata est in epi-
scopo et eius accusatore s. C. 4. q. 5. c. Quisquis. Hoc enim c.
sine interpolatione illi coniungitur.
Quaestio VIII . Ultima q . erat, utrum possit exequi officium
suscepti ordinis, qui vel sponte confessus est, vel ab aliis convictus
est quod ante ordinationem peccaverit. Sciendum est ergo, quod
sacerdos vel diaconus aliquando convincitur de crimine, aliquando

1) vel leg. deest in Tr. 2) P. 1. erit.

312 Summa Rufini.

confitetur. Item cum convincitur, aliquando convincitur quod ante

ordinationem peccaverit, aliquando quod post ordinationem lapsus
fuerit. Similiter cum confitetur, aliquando confitetur crimen , quod
commisit ante ordinationem, aliquando illud, quod fecit post ordinatio-
nem . Item confessio alia est publica, alia occulta. Item publica
alia in iudicio, alia ante examinationem iudicii. Omnes sic peccan-
tes ex rigore canonum depositione digni sunt, dispensatio tamen ec-
clesiae petit fieri distinctionem . Si itaque sacerdos vel diaconus
convincitur, quod ante ordinationem peccaverit, deponetur ut s.
D. 24. c . ult., et D. 81. c . Tantis , Quicunque ex his , nisi
forte infra sacros ordines prius positus illud crimen admiserat, tunc
enim ex permissione beati Gregorii in suo officio permanebit ut s.
D. 33. c . ult. Si autem convictus fuerit. quod post ordinationem
peccaverit, similiter deponetur ut j . e . q. c . penult., et s . D. 81. c .
Presbyter aut diaconus , Si quis episcopus aut
presbyter , Si diaconus aut presbyter. Porro si crimen
suum , quod ante ordinationem fecit, confiteatur et utique in iudicio ,
quia non sponte sed magis coacte videtur confessus esse , perinde
deponetur, ac si convictus esset ut s. e . D. c . Si quis sine
examinatione et s. q. 5. c . 1. 2. Si autem praeter examina-
tionem iudicii confessi fuerint, quod ante ordinationem peccaverint,
tune quidem talis circa eos moderatio adhibenda erit, ut, si fuerit
sacerdos, non offerat, sed pro religione nomen presbyteri portet, id
est alias honorificentiam sacerdotalem habeat et diaconi fungatur
officio . Similiter si diaconus fuerit, nomen quidem diaconi habeat,
sed subdiaconi duntaxat officium exerceat, ut j . 1. et penult . cap .
Si autem confessi fuerint praeter examinationem iudicii, quod post
ordinationem peccaverint, ad tempus ab officio suspensi et canonicae
poenitentiae subacti ad pristinos tandem gradus resurgent, ut j . 2. c.,
et s. D. 82. c . ult. Et hoc quidem in publica et spontanea humi-
lique confessione , quae est extra iudicium ; in occulta autem confes-
sione, quae fit secreto sacerdoti, sive illorum criminum, quae ante
ordinem sive post ordinationem commissa sunt, poenitentia quidem
occulta requiritur, sed officii suspensio exigitur minime, nisi forte
sine scandalo fratrum et divulgatione occultorum criminum abstinere
possunt ab officiis, donec agant poenitentiam. De qua confessione
habetur in fine illius e. De his vero visum est (34) s . D. 50 .
Ab his regulis excipiuntur enormia crimina, ut homicidium et ad-

1 ) Tr. mendose suspensione exigitur.

 Causa XV. Qu. 8. Causa XVI. Qu. 1. 313

ulterium, ex quibus si qui clerici vel convicti fuerint vel alio modo
post occultam confessionem ea confiteantur, omnino deponentur ut s .
D. 50. c. Presbyterum de quo , et D. 81. c. Si quis clericus .
c. 3. Cum multae . . ex. ancillae, ipsorum clericorum ancillae, ad
quas promptius solebant clerici habere accessum ; vel forte ancillae
aliorum, cuius tamen partus in odium concumbentium deputatur
perpetuae servituti ecclesiae et ipsi officio et beneficio privantur, ut s.
D. 32. c . Eos¹ . Sed nobis prior expositio integrior esse videtur.
Alia expositio non videtur mihi integra.

Causa XVI .

Hactenus de statu ecclesiarum et clericorum egit, sed quoniam

ecclesiae status monachorum religiositate plurimum decoratur, ideo
incipit amodo tractare de monachis in his 5. causis continuis osten-
dens, quid monachi debeant et quid eis ab aliis debeatur . Agit
autem in hac prima de stricto officio monachorum aperiens, qui eorum
publica officia celebrare possint , et qui non ; tractat etiam de eorum
capellis, utrum per eorum institutionem a presbyteris sint ordinan-
dae vel gubernandae . Generaliter etiam de praescriptione interserit,
demonstrans, quae dioeceses vel ecclesiae praescribi possint , quae
ecclesiis, quae monasteriis praescriptio currat, et quod nullus sua
auctoritate rem, quam putat sibi debitam , usurpare valeat, et quo-
modo laici nullam potestatem in ecclesiis habeant. Ut autem haec
omnia ete . ut s . in principio secundae causae .
Quaestio I. In hac quaestione multae sunt auctoritates, quae
summopere interdicunt monachis publica officia, aliae quae libere
permittunt. Sed talis controversia facile solvitur, si capitulum Isi-
dori ad memoriam reducatur, scil. quia plura capitula ex tempore,
ex causa, ex loco, ex persona intelligenda esse, ut s . D. 29. c .
Sciendum. Notandum itaque est, quod monachorum quidam sunt
solitarii, quidam coenobitae, quidam sarabaitae id est azephali et
gyrovagi . Solitarii , qui summae perfectionis iter arripuerunt , publica
officia exercere non possunt propter id maxime, quia, cum nulli nisi
deo vinculo obedientiae astringantur, non possunt sub episcopo mi-
litare , qui sub episcopi non possunt fieri potestate. De quibus Sa-
lomon ait : Regem locusta non habet et egreditur universa per
turmas (Prov. 30, 27). Sarabaitae vero et gyrovagi similiter official

1) et ipsi . . . Eos deest in Tr. 2) P. 1. de districto. 3) P. 1 .

obediente!
314 Summa Rufini.

populis celebrare non possunt, quia qui apud deum et ecclesiam

abominabiles sunt, ecclesiae officia tractare non possunt. Coenobitae
ergo ipsi sunt, ex quibus si aliqui cum licentia abbatis vel prioris
sui et auctoritate episcopi ecclesiis parochialibus deputantur, libere
poterunt et officia populis celebrare et poenitentiam dare, baptizare,
praedicare, decimasque a populo exigere et cetera sacerdotalia of
ficia exercere, ut j . c . q . c. Doctos , Si monachus , Moderamine,
Ex auctoritate , Sunt nonnulli , Si quis monachus , In par-
ochia , Si qui monachi , Cum pro utilitate [c. 21-25, 28,
34] . Aliis autem coenobitis haec officia non est licitum celebrare,
possunt tamen fratribus suis vel ad eorum conversionem venientibus,
vel positis in extremo necessitatis articulo praedicare, poenitentiam
dare , baptizare eosque sepelire . Excipiuntur quaedam privilegiata
monasteria, quae , cum habent baptisterium, habent consequenter et
ius dioecesanum. Quibus monasteriis licet publice baptizare, de-
cimas exigere, sepulturas celebrare et cetera similia facere. Primum
cap. concilii Nicaeni intelligendum est ex tempore antiquo, quando
scil. monachi nondum erant clerici . Illud autem Hier. Monachus
non doctoris [4. ] et octo sibi continue subiecta capitula ex causa
intelligenda sunt, videlicet propter temeritatem monachorum quorun-
dam , qui cum nullis parochitalibus ecclesiis essent destinati sine
licentia episcopi de monasterio exeuntes seque de sua religiositate
iactantes publice praedicabant et baptizabant et poenitentiam dabant.
Talis monachorum improbitas causam dedit edicto , sed cessante
causa cessat prohibitio ¹ . c . 2. Nemo potest. Casum huius decreti
quaere j . C. 18. q . 2. c. Pervenit (26 ) ; non enim loquitur nisi de
clericis secularibus, qui monasteriis volebant praeesse . c. 3. De mo-
nachis-discedere, ut scil. in victu et vestitu et officiis et districtione
et obedientia abbatis permaneant, sicut prius ; si vero episcopi facti
fuerint , a iugo regulae monasticae professionis absolventur ut j .
C. 18. q . 1. Quam quidem absolutionem intelligimus quantum ad
districtionem obedientiae abbatis, ieiunii, silentii et officii et forte
cibi, ut postmodum eis carnes edere liceat ; habitum autem facti
episcopi dimittere non possunt. c. 5. Si cupis etc. et j . Non mul-
tum distat in vitio. Signatur contra j . C. 22. q. 2. c. In ipsarum.
Sed hic de his quae ad necessitatem religionis spectant agitur, ibi
autem de his quae a religione seiuneta sunt . c . 10. ab episcopis

1) Sine dubio Rufinus in hoc principio Rolandi summa usus est,

quamvis nusquam verbotenus.
 Causa XVI. Qu . 1. 315

accipiant, nisi sint privilegiata monasteria, quibus scil. indulta sit

libertas undecunque voluerit episcopalia ministeria recipere . c . 36.
Legi epist. Donatus et frater eius monachi fuerant in quodam mo-
nasterio , quod fuerat in dioecesi Aug., postea de eodem monasterio
sine licentia abbatis exeuntes venerunt in regionem suam et ibi cle-
rici in quadam ccclesia facti sunt, quod reprehendit hic Augustinus.
chorula, primus cantor in choro , ut primicerius¹ . ad c . 39. Super.
auct., scil . presbyteros et diaconos . c. 40. Gen. Probat auctoritate
huius legis monachos clericos prius non fuisse pro eo , quia in hac
lege dicitur et praecipue monachos, licet non sint clerici. testa-
mentariae. Testamentaria tutela est, quando aliquis filio suo pu-
pillo in testamento nominat tutorem illum vel illum ; legitimae,
quae est quando aliquis ex testamento non relinquit tutorem filio
suo, sed lege postea assignatur pupillo tutor, scil . ille agnatus vel
cognatus, qui ei in proximiori gradu fuerit ; dativae, quae post mor-
tem patris filio datur a praetore vel praeside provinciae , cum pupillo
in testamento non fuerit nominatus tutor, nec agnatus esset , qui ad
tutelam possit ex lege vocari. ad c. 40. Novar. et . coll. , i . e . col-
lectarum et exactionum noviter impositarum. sordid. mun. Sordida
munera dicuntur, ut arenae fodiendae, calcis coquendae et marmoris
secandi, a quibus immunes debent esse ecclesiae et personae eccle-
siasticae. Est autem secundum legis traditionem cum necessitate
onus impositum. praescribere i. e . in scripto staturae dedicata, i. e.
deputata usibus coelestium secretorum et ecclesiarum quae coele-
stibus secretis intendunt. extra ord. scil . extra consuetum et statutum
canonem. superind., i. e. super impositum de novo. translationis,
quasi dicat : si cessaverit etiam in solutione tributorum non trans-
ferentur in alium per subhastationem et venditionem praedia eccle-
siastica sicut privata, quae venduntur et distrahuntur in hoc casu.
canonicam, i. e. regularem et statutam. advent. necess . , i . e . si
exercitus imperatoris advenerit necessaria debet ecclesiae conferre
sicut et alii. si quis contra venerit, quod remissum est exigendo .
acrimonia, i. e . excommunicatione. ad c . 40. Hoc idem, quod quon-
dam monachi non essent clerici. ad c. 41. De his vero . Haec

quaestio non est de propositis, sed accidentalis, in qua dicit ma-

gister, quod de praediis, quae monachi ad proprium stipendium colunt,
non teneantur reddere decimas. Sed intelligendum hoc districte de

1 ) Ex his verbis, ut mihi videtur, glossa facta est, quae in textum

aliquot codicum decreti irrepsit.
316 Sumina Rufini.

novalibus tantum, de aliis enim praediis debent reddere decimas

ipsis ecclesiis , in quarum dioecesi praedia illa consistunt, ut assigna-
vimus s . C. 13. q . 1. , ex capite Adriani , nisi forte de non dandis
ullo modo decimis a summo pontifice speciale privilegium aliqua
monasteria habeant. c. 43. Ecclesiae antiquitus. Pro enormitate
potest enim episcopus congrua habita dispensatione aliquam partem
decimarum et etiam possessionum antiquo oratorio subtrahere et novo
tribuere. Similiter duo sequentia capitula expone . c . 46. de agris et
vineis, quae tamen ipsi novo cultu fructifera fecerint, sicut dicitur
in decreto Adriani ; alioquin dicatur huic decretum derogatum
esse. ubi eorum infantes etc. si tamen illae sunt, in quarum ter-
ritorio sint praedia, unde decimae sumuntur ; hodie enim decimae
semper praedia sequuntur, ut praesignatum est s . C. 13. q . 1. c. 50.
habeat, nisi cum voluntate proprii episcopi, scil . cum ibi multitudo
fidelium excreverit ut j . 1. et 3. c., quae aliquando habuerit habeat
proprium , nisi se episcopali dignitate illicitum reddiderit , sicut pro-
pter interfectionem sui episcopi ut C. 25. q . ult . c . ult. , vel nisi
ad minimam paucitatem populus redactus fuerit ut s. 2. cap .
c. 52. Fr. n. Lanseus fuit quidam huius Adriani archiepisco-
pus, quem exemerat apostolicus, scil. praedecessor Gregorii, a
iurisdictione Lansei, Iohannes autem eiusdem Adriani primas fuit.
Unde ambo eum condemnaverunt. Item L. in quibusdam civilibus
causis eundem Adrianum condemnavit tanquam adhuc ei suppositus
esset ; quod factum valde hic apostolicus reprehendit. c . 54. in una
terminatione, ubi scil. dioecesanis limitibus a se invicem distinctae
non sunt. dei iudicio . Fuit qui diceret , hie dei iudicium intelligi
legem vulgarem scil. ferri vel aquae. Sed quoniam lex talis in ca-
nonibus interminata est, ideo melius intelligitur dei iudicium , i. e.
iusiurandum, vel forte aliquod aliud sorti conveniens experimentum.
Non enim sorticionem quamlibet facere peccatum conveniens est,
sicut j . C. 26. tractabimus , quando de sortilegis agemus. c. 57 .
confiscare, i. e . ad fiscum trahere scil. res mobiles. competere, scil .
res immobiles . Est enim hic competere proprie subhastare . c . 58 .
res episcoporum etc. Hoc videlicet tenore, quia , si episcopus co-
gnationem non habens moriatur ab intestato, res ipsius omnes eccle-
siae consignantur, ut s . C. 12. q. ult. c. penult. et ult. c . 65, Re-

1) In P. 1. omissum. 2) In P. 1. q. 2 ; quod idem est, nam

causa 25 duas tantum quaestiones habet. 3) Tr. sunt qui dicunt.
Cf. Rolandum.
 Causa XVI. Qu. 1. 2. 5. 317

vertimini inq. re., quasi qui non discessimus, immo, inquit, in hoc
recessistis, quia configitis, id est valde affligitis, sicut si aliquis clava
vel lancea configeretur, hac tamen conditione dico si homo affligitur,
id est affligere potest. dominus dicit me affligitis vel confligitis , id
est sacerdotes meos, quibus decimas et primitias subtrahitis. Unde
sequitur : In decimis etc. erugo, quae ita fit scilicet, cum nocte ros
vel imber super tenues spicas cadit et sole incalescente vertuntur in
rubeum colorem et inanescunt grana adhuc tenera ; hoc etiam dici-
tur in ramis aurugo. percussi. vos inquit invento urente et in auru-
gine multitudinem hortorum vestrorum et vinearum .
Quaestio II. Sciendum quod capellae aliae traduntur mona-
chis ab episcopis cum omni iure suo , aliae sunt, quas ipsi mona-
chi in suis possessionibus aedificant. Primae capellae per monachos
instituendae sunt, secundae per episcopos. Excipiuntur capellae
corum monasteriorum, quae tanto privilegio decorata sunt, ut ommes
quotquot capellas habent a lege dioecesana liberae et immunes
maneant. Talium enim monasteriorum capellac per ipsos tantum
monachos instituentur. c. 1. visis usque cuius est possessio, id est
possessionis proprietas.
Quaestio V. Tales etsi ius territorii habent, tamen pote-
statem gubernandi populum et spiritualia ministrandi non habent.
Latenter ingreditur tractare cam q ., quae V. in themate numerata
est, et cum consultus ordo exposceret eam post quartam discuti ;
quia tamen secundam secus q. contingit, ideo nacta occasione con-
tinuo post secundam quintam q. expedit. Propositum ergo fuerat
in V. q ., utrum quis capellam in suo territorio aedificatam iure
territorii sibi vendicare valeat. Sciendum itaque est, quod in pro-
prio territorio, id est possessione, aedificant ecclesiam aliquando epi-
scopi, aliquando monachi, aliquando etiam laici . Si ergo episcopus
apud aliorum dioecesim in sua possessione aedificat ecclesiam intuitu
possessionis potest vendicare ecclesiam quoad exteriorem possessio-
nem et dispensationem, non autem quantum spiritualem dignitatem,
scil. ad potestatem regendi populum et spiritualia iura episcopalia
ministrandi et sacerdotem ibi instituendi, sicut in tribus subiectis
capitulis habetur. Quae spiritualium potestas et dignitas ad eum
solummodo pertinebit episcopum, in cuius dioecesi capella surrexit.
Similiter et de monachis sciendum est . Laicus vero, ubicunque
aedificat ecclesiam, maxime postquam fuerit ecclesia dedicata, nullo-

1) P. 1. configeritis.
318 Summa Rufini.

modo eam vendicare potest neque quoad exteriorem possessionem

neque quantum ad spiritualium potestatem, sicut innumeris capitulis
declaratur, quae invenis infra ult. q. c. 1. Si quis . territorio .
In hac serie tractatus dicitur territorium duobus modis, et ipsa
dioecesis , ut in isto et sequenti c ., et ipsa possessio terrae ,
ut accipitur j . proxima q. in fine illius c. Licet . Territorium ,
ut ait Isidorus in XIV. 1. etymologiarum, vocatum est quasi tauri-
torium , tritum , seil. bobus et aratro. Antiqui enim sulco ducto pos-
sessionum et terrarum limites designabant. c. 2. Possessio . Terri-
torium hic dupliciter potest intelligi vel distingui, scil. territorii
possessio, vel possessio non adimit conventum territorii. Etiam in
ultima distinctione accipitur territorium pro dioecesi . Sit itaque talis
casus¹ : Mutinensis episcopus aedificavit in suo praedio eccle-
siam apud villam Paniccalensem , quae est in episcopatu Bononiensi .
Ad quam ecclesiam vadunt rustici praefatae villae. Volebat itaque
Mut. episcopus omni potestate vidicare sibi ecclesiam praedictam.
Quod dicit non licere, potius pertinet ad episcopum Bononiensem.
non adim. conv . id est populum ad ecclesiam illam convenientem,
quasi licet sua sit ecclesia quantum ad possessionem , non tamen
suus est populus , qui ad ecclesiam convenit, immo episcopi Bono-
niensis , qui habet potestatem eum spiritualiter regendi, condem-
nandi et absolvendi , pertinebit quoad administrationem spiritualium .
dict. ad c. 3. Quod de iure, his auctor. de quinta quaestione con-
cludit secundam.
Quaestio III. § . Quod autem de p. Praescriptio omnis de
stagno forensis legis educitur quasi rivus e fonte . Nobis itaque per
altum mare canonum navigantibus et huiusmodi praeruptum stagni
rivum incidentibus dulcedo aquae forte libere imperat, sed aequoris
adhuc hispida terga iungere moras vetant ; non subsistamus quaeso
adorari blandimenta legalia, ne post tempus currentes canonicae
eruditionis dispendia patiamur. Teste deo loquimur, quia
decretorum nauta rauce eiulat, dum forte serena cantat . Sufficiat
itaque in hac q . id de praescriptionibus tradere, quod ad eccle-
sias noscitur pertinere. Videamus igitur, a quibus et quae
iura ecclesiastica praescribi valeant, et quomodo praescriptio pro ec-
clesia vel contra ecclesiam acquiratur; et quo temporis spatio prae-
scriptiones ecclesiasticae compleantur. Sciendum ergo est, quod iura

1) De hoc exemplo in introductione disseritur. 2) P. 1. quo-

modo ordinari.
 Causa XVI. Qu. 5. 3. 319

ecclesiastica alia sunt spiritualia, alia corporalia . Spiritualia sunt,

quae circa spiritualia consistunt, ut oblationum, primitiarum et de-
cimationum et ipsarum ecclesiarum et eorum , qui ad earum per-
tinent ministerium . Corporalia iura sunt, quae circa secularia
consistunt, ut praediorum, agrorum et vinearum. Iura ergo spiri-
tualia ab eis possunt praescribi, a quibus valent possideri, utputa
clerici contra clericos iura spiritualia praescribunt. Unde et decimas
et cetera similia non una ecclesia contra aliam praescribere potest .
Laici autem, cum nullo modo iura spiritualia possidere valeant,
nullo genere ea praescribere possunt ; possunt vero iura corporalia
possidere, scilicet praediorum et talium, possunt itaque et adversus
ecclesiam in eis lucrari possessionem. Ad hoc autem, ut iura eccle-
siae praescribantur sive ab ecclesiis sive a privatis personis, necesse
est, ut haec duo maxime concurrant, scil. continua bonae fidei
conscientia et iustus titulus. Continua b. f. conscientia , ut ,
ex quo praescribere coepit, usque ad novissimam horam praescri-
ptionis conscientiam haberet, quod rem alienam non possideret , licet
lex dicat, non ad tractum medii temporis bonam fidem referendam ,
sed ad initium possessionis . Sed credimus, districtius se habere
in ecclesiasticarum rerum praescriptionibus , et hoc pro-
pter favorem ecclesiasticae immunitatis , unde secundum canones
tamdiu aliquis iudicatur malae fidei possessor, donec habet conscien-
tiam rei alienae, licet in initio bonam conscientiam habuerit, ut j.
C. 34. q. 2. c. Si virgo et s . C. 14. q . ult. Si res. Quod quidem
est contra legem, qua dicitur : Sufficit cuique in initio bona fide
possedisse, etiamsi medio tempore conscientiam rei alienae habuerit.
Unde patet, quia alia est ratio in ecclesiasticis, alia in secularibus
praescriptionibus. Titulus autem hic dicitur omnis causa acquirendi,
quo nostrum fiat, quod prius nostrum non erat. Iustus titulus est ut
donationis, venditionis et similium ; iniustus ut rei vacantis occupatio .
Quod iustus titulus sit necessarius ostenditur contrario sensu illius
decreti Placuit huic sanctae [ 8 ] et item ex sententia illius
capituli colligitur Si sacerdotes j . e . q. [ 10 ] . Sed dicetur, hoc
verum esse in ipsis ecclesiis, ut ipsae ecclesiae contra alias prae-
scribere non possint, nisi iusto titulo et bona fide, non autem habere
locum in privatis personis, quin ipsae mala fide vel iniusto titulo
contra ecclesiam praescribere valeant. Ad quod respondemus, quia,
cum res ecclesiasticae tutius possunt fieri aliarum ecclesiarum quam
privatorum (unde alienationem factura ecclesia potius debet commu-
tare cum alia vel vendere alii ecclesiae quam privatis personis),
320 Summa Rufini .

recte non minori iuris distinctione indulgetur ei acquisitio rerum ec-

clesiasticarum quam ipsis ecclesiis. Et hoc eleganter obtinetur ex
verbis Urbani papae s . C. 1. q. 3. Salvator etc. (8 ) et infra
Quod si praefati milites ecclesiae, id est clerici , usque Sed beatus.
Denique in praescribendo considerantur varia spatia temporum se-
cundum varietatem praescribentium vel praescriptionem patientium ;
quippe ecclesia adversus ecclesiam vel adversus laicum praescribit
XXX annis, ut in subiectis cap. huius q . dicitur, et s. C. 13. q. 2 .
c . 1. , laicus autem adversus omnem ecclesiam, ut includam etiam
monasterium, non praescribit nisi XL annis ut j . q . prox . Ne-
que decennii ; monasterium praescribit similiter XL annis ad-
versus ecclesiam vel privatam personam ut j . prox. q . c . 2. Eodem
modo nec ab ecclesia pati potest praescriptionem, nisi quadragena-
riam ; et hoe duplici ratione nititur, tum quia monasterium ceteris
ecclesiis favorabilius est, tum quia regula iuris est , qua dicitur :
Quod quisque iuris in alium statuerit, eodem iure utatur. Ab his
praescriptionibus excipitur Romana ecclesia, contra quam nisi C
annorum praescriptio opponi non valet, ut j . hac q . c. ult. Quod
autem ponuntur in praesenti quaestione capitula, quae dioecesium
praescriptionem vetare videntur, hoc responsione eget. Sciendum
itaque est, quod, licet hodie dioeceses episcopatuum pene omnes
limitatae sint, quondam tamen non sic erant ; aliae namque erant
limitibus distinctae, aliae confusae sine limitibus iacebant. Item
quae limitatae erant et ab aliis episcopis possideri inceperunt, aut
possidebantur in limitibus sive iuxta limites, aut possidebantur longe
infra limites episcopales . Dioeceses itaque, quae certis limitibus
distinctae non erant, ab aliis episcopis per XXX annos possessae
praescribi poterant ; quae autem limitatae sunt longe tamen infra
terminos incipiant possideri, tune ibi possunt praescribi. Si autem
iuxta limites sit dioecesis vel in ipso limite dioecesis vel ecclesia,
tune nulla potest currere praescriptio ; in quo casu loquitur 5. et 6 .
et 7. cap . Et quaeritur hic , quare tali praescriptione termini paro-
chiarum confundantur, et quia limites praescribi non possunt. Et
hoc dicimus nostrorum progenitorum documenta sequentes
et hodiernae consuetudini morem gerentes. Ceterum si quis
capitulorum mentem vulnerare abhorreat et Gratiani solutionem con-
temmere vereatur, expresse videre poterit ommium omnino dioece-
sium , quae infra terminos alterius episcopi consistunt, infirmatam

1) P. 1. inducam .
 Causa XVI. Qu. 3. 321

esse praescriptionem, quoad iura spiritualia, secus in corporalibus.

Quapropter ad haec sufficienter determinanda nos minus idoneos
arbitrantes lectorem commonefacimus, ut vel prudentiores doc-
tores consulat , vel summi patriarchae oraculum adeat.
Nos tamen secundum priorem traditionem et ecclesiae consuetudinem
decretorum expositionem prosequamur . c. 3. conventum non adimit.
Per hoc probatur, quod tricennalis possessio tollit dioecesim alienam.
Est autem talis casus : Episcopus Imolensis in episcopatu Bononiensi
longe infra limites praescripsit quandam dioecesim, id est posses-
siones et reditus cuiusdam ecclesiae, sic enim accipitur hic dioecesis.
Completa itaque praescriptione volebat sibi iure praescriptionis ven-
dicare etiam populum ad illam ecclesiam convenientem, ut sua esset
et illius populi spiritualis gubernatio, scil. quoad chrisma et oleum
et potestatem ligandi et solvendi et decimas primitiasque exi-
gendi. Quod dicit concilium fieri non posse . Certum est, quia tri-
cennalis possessio tollit dioecesim alienam, sed non, sicut tricennalis
possessio tollit dioecesim alienam, ita possessio illa , scil. tricennalis ,
qua solummodo possessiones et temporales ecclesiae reditus possessi
sunt, adimit conventum territorii, id est populum illius loci , quasi
non propterea, quia praescribit corporalia, iam illius ecclesiae prae-
scripsit et spiritualia . Et haec quidem expositio integerrima est,
licet quot sunt legentium ingenia , tot hic surgere soleant
diversitates casuum ; sed super quorumlibet opiniones stul-
tum est sollicitum esse . c. 4. sec. ius legis, forensis scil ., quo
nonnisi XL annorum praescriptionem ecclesiis permittitur opponi, ut
j. q. 4. c. Neque. Vel forte legis dicit naturalis, cuius nuda aequi-
tate suadetur, ne sola prolixae detentionis usurpatione alterius pos-
sessio teneatur ; hoc est enim alii facere quod tibi nolis fieri . sed
hoc intra unam provinciam etc. Per hoc intelligendum, quod tem-
pore Toletani concilii solummodo provinciae archiepiscopatuum di-
stinctae erant certis limitibus , episcopales autem dioeceses aut
paucae aut nullae terminatae erant, cum sicut provinciarum , ita et
episcopatuum termini legitime designati non debeant confundi. c . 5 .
parochias. Exaudi in limitibus vel iuxta limites positas. statum, id
est limitem parochiarum. divellere, praescribendo. dioecesim con-
stitutam intra terminos dioecesis alteri episcopo destinatae. territo-
rium etiam, id est possessio terrae, in qua aliquis aedificavit eccle-
siam, non facere dioecesim, quantum ad spiritualia ; quasi non pro-
pterea, quod aliquis episcopus in suo solo aedificavit ecclesiam, ideo
eius spiritualia poterit vendicare, ut supra dictum est in 5. q. —
v. Schulte , Sumina Rufini. 21
322 Summa Rufini.

c. 6. Inter memoratos. Fulg. et Hon . contendebant de quadam

basilica ; Fulgentius dicebat eam pertinere ad plebem suam, seil .
Celianensem, Honorius asserebat, cam pertinere ad suam plebem,
videlicet Reginensem. Unus eorum iam possidebat basilicam illam
per XXX ., alter autem dicebat, cam positam esse in limite suo vel
iuxta limitem, possessor autem negabat. Mandat ergo Innocentius¹ ,
ut cognoscatur, si illa basilica in limite vel iuxta limitem sit. Quod
si est, evanescit praescriptio alterius episcopi possidentis, cum limes
praescribi non possit . Quod notatur ex eo , quod dicitur : cuius
quamvis iniusta retentio etc .; sin autem, firmetur possessio epi-
·
scopi possidentis per praescriptionem factam, ut dioecesis, id est
illa parochia vel basilica, possidentis episcopi , puta Fulgentii . sit,
id est transeat in, aeternum dominium illius ecclesiae, scil. Hon.
episcopi. cuius ius est retentionis, id est qui iure possidere debet,
ex quo Fulgentio non currit praescriptio ; hac tamen conditione dico,
si limes provisus, id est diligenter inspectus, monstraverit basilicam
veris signis, hoc est veraciter ostendatur, basilicam vel in limite
vel iuxta limitem esse. eandem basilicam non concludit, ita quod
ei adiaceat vel ipsa in eo iaceat . Si vero infra metas, quasi basi-
licam in limite vel iuxta limitem positam, XXX annis possedit
contra petentem tutus erit ; si autem nondum XXX. possedit, quam-
vis ipsa longe sit a limite petentis episcopi, non poterit eam ven-
dicare. iniusta, id est non iusta ex alia causa, quasi latenter dicat,
si possessor episcopus aliam iustam causam vendicandi et retinendi
posset allegare , recte non auferetur ei basilica. Quodsi non fuerit
sine mora restituetur iuri repetentis episcopi, quamvis ipsa sit po-
sita extra alienos terminos, i . e. longe posita a limitibus repetentis
episcopi . c . 7. de spatiis, i . e. limitibus repetentibus, infra quos
episcopatuum dioeceses spatiantur ; terminatum, de limitibus, in qui-
bus dicebatur illa basilica vel parochia esse sita, de qua erat con-
tentio . praebeat sacramentum, quod tricennio possedit bona fide et
iusto titulo. ut tamen quae hactenus possedisse probatur. Forsi-
tan enim, qui prius praescripserat, aliquo casu a possessione ceci-
derat et prius dominus possessionem illam recuperaverat. iusiuran-

1 ) Est concilii Hispalensis, et notas in editione Friedbergii, Thaner

Summa Rolandi pag. XXXVIII sq . Iam summa decreti Lipsiensis (pag. 15
meae dissertationis) dicit, non esse Innocentii, sed concilii Hispalensis.
2) Vetusta in codicibus et editione et etiam apud Rolandum ; ex sequente
patet, Rufinum habuisse : iniusta. P. 1. iniusta possessio .
 Causa XVI. Qu. 3. 323

dum sinatur offerri, iudici ; in iudicis tamen arbitrio erit, cui parti
potius fides sit adhibenda . dict. ad c. 9. Item si de rebus . In
legibus mundanis habetur, quod, cum res iudicata praeiudicet veri-
tati, qui per iudicis definitivam sententiam rem obtinuit statim ad-
versus petitorem qui eum inquietavit securus erit, nec opus est ali-
qua temporis praescriptione ; nam si ille iterum agere velit, iste per
exceptionem rei iudicatae eum removebit nec unquam retractabitur
sententia, nisi aut ex falsis instrumentis aut aperte contra ius con-
stitutionis fuerit lata . Mirum ergo videtur quod statuit concilium
Toletanum, scil . quod post definitivam sententiam praescriptio sit
necessaria et quod illa praescriptio a morte demum iniqui iudicis
debeat computari. Sed sicut frequenter dicimus, alia est ratio secu-
larium , alia ecclesiasticarum rerum ; hoc enim speciale est in eccle-
siasticis tum propter odium iniqui iudicis vel sententiae , tum propter
favorem ecclesiae, cui per iniustam sententiam possessio fuerat ab-
lata . c. 10. Si sacerdotes etc. ordo subst., i . e. stabilitas senten-
tiae prolatae, ubi quasi quidam contrarius videtur. Ibi enim victor
litigator contrahit, i . e . simul cum iudice ad se possessionem trahit .
Vel forte melius est, si in alio casu loqui intelligatur. Quidam epi-
scopus praedium ecclesiae vendidit cuidam laico iusta causa faciente,
et tamen non servata illa solemnitate, quam in alienatione rerum
ecclesiasticarum praecipiunt canones observari, puta sine subscri-
ptione fratrum et huiusmodi. Tunc quidem laicus iure praedium
illud non possidet, tamen si post mortem episcopi per XXX annos
possederit praescriptione tutus erit ; dum enim vivit episcopus , non
currit praescriptio pro . eo , quod ecclesiae non videtur posse admo-
dum rei suae negligentia imputari, quandoquidem praelatus eius non
sineret rem quam distraxerat repeti ; imputanda est autem, si post
discessum eius non repetit eam. contra patrum sanctiones, i. e.
practer illas solemnitates, quas sancti patres in alienatione rerum
ecclesiae sanciunt adhibendas . definisse, i. e . sua auctoritate et
defensione alienasse, scribendo instrumenta scil. venditionis. supput.,
i . e. computationis XXX. annorum. iudicantis, i . e . de rebus eccle-
siae disponentis. contractum, scil . emtionis et venditionis. c. 15.
Placuit etc. Haeresis Donatistarum multum in Africa creverat ita
ut pene nulla regio¹ episcopalis esset, in qua haeretici non essent.
Erant autem quidam episcopi, qui negligebant reducere ad catholi-
cam ecclesiam haereticos in sua dioecesi consistentes. Praecipit ita-

1) P. 1. religio.
324 Summa Rufini.

que concilium , ut si aliqui episcopi hoc facere negligant, convenian-

tur prius a vicinis episcopis, ut eos ad ecclesiam reducere conentur ;
quod si eos audire noluerint, tunc infra tres¹ menses a die factae
commonitionis numeratos, quicunque alius episcopus parochias illo-
rum haereticorum lucrari potuerit ad fidem reducendo, de cetero
illae parochiae ad suam cathedram pertinebunt. Si autem episco-
pus ille, in cuius parochia sunt constituti, probare poterit, quod non
ex sua negligentia, sed magis ex haereticorum astucia factum fuerit,
quominus in unitatem catholicam per eum reducerentur, puta ` quia
timebant auctoritatem sui episcopi et ideo, ut impune viverent alte-
rius indulgentioris episcopi monita magis quam proprii episcopi susce-
perunt et ita per eum converti astute elegerunt, cum hoc compertum
fuerit iudices episcopi priori cathedrae loca restituant. Sed in hoe
casu nulla est praescriptio . Quod enim infra III. menses acquirun-
tur praedictae parochiae, non est ex hac temporis praescriptione,
sed ex concilii auctoritate, nisi forte quis dicat, subaudiendam esse
praescriptionem tricennalem post hanc infra tres menses parochiarum
factam lucrationem , ut scil . , si infra tres menses loca illa in catho-
lica unitate lucratus fuerit et postea per XXX annos ea inconcusse
possederit, praescriptione tutus sit. Quod magister videtur sentire.
ex rubrica, quae sic se habet : Si qui episcopi suas dioeceses
lucrari deo negligunt, post tricennium constabunt eis episcopis,
quorum studio fidei sunt reconciliatae. Sed sive magister haec
doceat sive discipulus credat , putamus frivolum esse. ad
c. 15. Pot. et al. int. usque Privilegia rom. eccl. , i. e . res ro-
manae ecclesiae summo privilegio decretae . Praescr. a . . nec sibi

[§. 3. ] , i . e . secundo possessori. proderit exceptio, medii temporis,

i. e . volunt excipere et dicere, quia debent illi prodesse XXX anni
quibus malae fidei possessor rem detinuit non proderunt ei. quia non
ab eo, i. e . m . f. possessore, qui prius rem praescripserat. causam,
i . e . titulum ; nam impleta praescriptione si vendiderit vel donaverit
qui mala fide praescripserat tutus erit, quia ab eo causam habet ,
quoniam quicquid iuris habebat ille in ea re in istum transtulit.
quod si viol. ad eos, scil . dominos vel creditores vel extraneos,
recipiet per utilem actionem in rem vel per interdictum . [ § . 4. ]
natur. detentionem. Naturaliter interrumpitur possessio, cum quis de

1 ) editio decreti sex. 2) Haec dubitatio singularis est. 3) Ru-

brica c. 17, patet, c. 16 editionum decreti apud Rufinum partem esse
capituli 15.
 Causa XVI. Qu . 3. 4. 325

possessione vi eiicitur, vel cum alicui res eripitur. nori XXX anni
in omnibus praescr. , mala fide possidentium ; secus enim est in bo-
nae fidei possessionibus, sicut legis doctores tradunt. litis contest.,
quae est civilis interruptio. in causa praescribendi, i . e . qui possi-
debat et praescribebat. nanciscatur aliquo modo donationis forte vel
emtionis vel legati. , temp. praecedens, quo prior possederat. con-
tinuare ut computet annos prioris possessionis cum suis ; puta prior
possessor possidebat VII annos et secundus, qui ab eo causam ha-
bet possideat tribus, completa est pr . decennii . Sed hoc exaudi
quando prior possessor b. f. possidebat ; nam si m. f. tempus suum
non prodest alteri. M. f. enim possessore alienante cessat longi
temporis praescriptio, si verus dominus ignorat alienationem factam ;
expectatur ergo XXX annorum defensio. [ §. 5. ] omnem temporalem
interruptionem, i. e . ut omnis temporis possessio sive praescriptio
interrumpatur, civiliter exaudi, et post interrumptionem istam neces-
sarii sunt possessori XXX anni, ut s. dictum est, trienni ut usu-
capionis. Quae enim ab initio temporis de iure effectum sortiri
non possunt, ea scil. quae perpetuam habent prohibitionem, ut no-
vercam ducere in uxorem, quorum et hoc est unum, scil. laicos de-
cimas possidere. templorum [ in dicto ad c. 16 ] , i . e . ecclesiarum .
[dicti Gr. IX . pars ] quadriennii pr. Haec quadriennii praescriptio
opponitur solummodo contra fiscum pro fisco, ut si hereditatem va-
cantém occupavi et per IV annos possedi tutus sum praescriptione
contra fiscum, cuius est iacentes hereditates vendicare . Item si ali-
quis acceperit a fisco seu imperatore vel ex emtione vel ex donatione
aliave causa rem alienam, ipse quidem qui accepit statim securus
erit, ille autem cuius res fuit infra quadriennium adversus sacratissi-
mum aerarium actionem habere poterit, post quadriennium vero nul-
lam. Si ergo imperator rem ecclesiasticam dederit vel vendiderit
aliave causa alienaverit et taceat ecclesia per quadriennium,
timendus erit finis huius auctoritatis . Sed hoc hodie per cano-
nes exsufflatum est , quibus statuitur, ut , si quis praedia eccle-
siastica a principe accepit, excommunicationi subiaceat, nisi eadem
praedia ecclesiae restituat : s . C. 12. q. 2. c . 4. , et in e . q . c. De
rebus , quae semel, et s . hac e. C. q. 1. In canonibus [57 ] .
Quidam tamen mederi inaniter cupientes distinguunt, referre, utrum
fiscus vel princeps sciverit rem esse alienam vel non ; sed hace di-
stinctio in rebus ecclesiasticis nil operatur.
Quaestio IV . Ostensum est. Haec quaestio supra cum tertia.
expedita est, scil. quod monasterium non potest nisi XL annis prae-
326 Summa Rufini.

scribere . Contrarium autem quod signatur s . C. 1. q. 3. c. Quae-

situm est , ibi determinatum invenies. c . 2. Volumus . Inter mona-
sterium quoddam et ecclesiam s. Theodori controversia erat super
finibus quorundam agrorum, quos monasterium dicebat diu posse-
disse et praescripsisse¹ . Dicit ergo Greg., ut si XL annos eosdem
fines monasterium quiete possedit, tutum sit praescriptione. dominio ,
i. e . possessione rei. Improprie enim hic dominium ponitur. etiam
si quid romanae ecclesiae. Hoc specialiter intelligendum est so-
lummodo in hoc casu ex gratiae favore, quo apostolicus illud mona-
sterium amplexabatur ; alias enim res Romanae ecclesiae nisi C. annis
praescribi non potest, ut supra dicitur.
Quaestio VI. Quod autem ea. Sine contradictione verum est ,
quod ea, quae ecclesiae debentur, rectores eiusdem ecclesiae sine
iudice vendicare non valent, si autem hoc fecerint, utrum eo ipso a
causa sua cadat ecclesia, merito quaeritur. Et quidem putamus re-
ferre, utrum consensu ecclesiae invasionem faciant, an suo motu
duntaxat. Si enim sua tantum auctoritate , non requisito consensu
fratrum rem quam ecclesiae credunt esse invaserint, tunc quidem
ecclesia non propterea cadet a causa, sed rector vel pecunia multa-
bitur vel, si pecuniam non habuerit, extraordinarie punietur. Nam,
ut inducit magister, delictum personae in damnum ecclesiae non est
convertendum [rubr. ad c . 2. sequentis causae editionis decreti ]. Sed
certe sapienter intelligenti non videbitur idonee ad praesens
negotium illud indici decretum, cum ibi delictum crimen propriae in-
famiae vocetur, ut si praelatus ecclesiae committeret homicidium vel
adulterium. Si vero cum consensu ecclesiae invasionem fecerit, tune
ecclesia cadet a causa, sicut in secundo cap.2 dicitur. Verum tamen
sunt quidam³, quibus etiam magister in determinatione astipulari
videtur, qui dicunt , nullomodo ex illa temeritate episcopi ecclesiam
ius suum posse amittere pro eo, quod ecclesia habet se ad instar
pupilli, cuius conditionem tutor meliorem facere potest, deteriorem
autem non potest . Sed si omnifaria est similitudo ecclesiae et pu-

1) et praescr. deest in Tr. 2) Nempe cap. 1. quaestionis in edi-

tione decreti incipientis Quod autem quisquis. Patet, qu . incipientem Quod
autem ea Rufino esse sextam, aliam incipientem Quod autem quisquis
editionum decreti ei non esse separatam quaestionem. Concordant signa
codicum ; etiam summa Rolandi (pag. 53). Paucapalea habet tantum ad
alteram partem quaestionis sextae, unde hanc ut sextam habere videtur
(pag. 89). 3 ) Ut Rolandus pag. 53 sqq. quamvis non iisdem rationibus .
Cf. etiam Paucapaleam .
 Causa XVI. Qu . 4. 6. 327

pilli , necesse est, ut, sicut pupillus vendere vel donare non potest
nec temporis pati praescriptionem , ita nec ecclesia ; quod concedi
ridiculosum est. Quod vero culpa praelatorum ecclesiae impute-
tur, cum scil. circa ecclesiae negotium culpa versatur, clare videri
potest ex illo c . Placuit s. q . 3. Sed obiicitur de Paulo Dea-
clinae civitatis episcopo , qui, cum esset depositus, invasit sine iudice
rem de ecclesia, quam suam esse credebat, quod , quamvis iniquum
fuerit, permittit tamen Gregorius, ut, si suum fuerat, quod abstulit ,
habeat illud et teneat s. C. 2. q . 7. c. Lator (44) . Sed illud se-
mel ex misericordia a Gregorio concessum est eo quod depositus
fuerat, ne scil . afflicto ex episcopatu perdito adderetur afflictio ex
rei propriae damno . c. 1. Cons. u. titulos, i. e. signa quaedam ut
vexilla vel hastae, quae fiscus solebat imponere praediis suo iuri
pertinentibus.
[Quaestio VI.] c. 2. Placuit causae s. detrim. patiantur,
i . e . cadat a causa , exaudi sine consensu ecclesiae hoc fecit a pri-
mate suo, ut retineat illas ecclesias. literas, scil . privilegium reti-
nendi. sed sive habeat literas sive non habeat, antequam invadat,
conveniat eum qui tenet, et eius lit., i . e . instrumentorum et pro-
bationes quibus possessio munitur. accip. per officium iudicis requi-
rat et videat, ut eum appareat, ut visis literis probationis appareat
cum fuisse iustum possessorem. si autem ille qui convenitur ali-
quam quaestionem retulerit, i . e . exceptionem actori opposuerit,
puta praescriptionis vel similium. c. 3. Si episc . Casum huius de-
creti quaere s. C. 2. q . 1. c . In primis . c. 4. a communione, id
est rerum eius participatione , sed loco, ubi acturi sunt, poenitentiae
deputentur. c. 5. De lapsis . Ex hoc decreto et supra posito ma-
gnum argumentum servatur contra illos episcopos, qui presbyteros
peccantes pecuniariter puniunt . si qui vero ex familia eccl. Hi
sunt qui, cum prius fuissent servi ecclesiae, manumissi sunt et ita
in ecclesia ordinati, qui si aliquod peculium habuerint, ecclesiae de-
bent ascribi, cuius prius fuerant servi. c. 7. Illud . . districtum¹ ,
i. e. puniatur non in facultate, sed in persona ; quasi non propterea
priventur beneficio . Occurrunt autem huic cap. duo contraria. Et
primum est illud, quo dicitur, quia qui crimen committit carere de-
bet officio et beneficio , ut s . D. 81. c . Si quis amodo , Si quis
sacerdotem . Secundus est s . q . 1. c . Possessiones [ 61 ] . Ibi

1) Friedberg in editione decreti paleam esse dicit. Quod non credo,

cum tam Rolandus quam Rufinus habeat.
328 Summa Rufini.

enim dicitur quod clericis bene meritis possunt dari possessiones et

beneficia ita tamen, ut ipsis non perpetuo sed temporaliter perfruan-
tur. Ad primum autem respondentes dicimus, quod beneficium cle-
ricis datum aliud est generale intuitu scil . officiorum, aliud speciale
inspectu videlicet aliorum extrinsecus obsequiorum , puto si huic cle-
rico speciale prae ceteris beneficium conferatur, quia parentes eius
propensius ecclesiae serviunt. Hic ergo de speciali, ibi de generali
beneficio dicitur, vel illud de pertinacibus, istud de poenitentibus
clericis . Quod autem in secundo contrario dicitur, ut scil. illis bene-
ficiis temporaliter et non perpetuo perfruantur, sie intelligendum est,
ut clericus usum illarum possessionum sive in morte sive in vita in
alios transfundere non possit. ad c. 8. Si ergo etc. episcopus tace-
bit. Hoc vacat. Non enim ob id detrimentum suae causae pati
iudicatur, cum interdicatur episcopis interesse omnibus causis sive
ecclesiasticis sive propriis , excepto publico crimine, ut s. C. 5 .
q. 3 c. ult.
Quaestio VII. Quod autem ecclesias. Quod in hac q . asseri-
tur, usque ad sanguinem defendere debemus, scil. quod per manum
laicorum nec abbati nec alicui liceat accipere ecclesiam. Sed sur-
gunt statim hic duo contraria . Et primum assignatur s . D. 63. c.
Adrianus [22 ] . Ibi enim dicitur, quod Adrianus papa concessit
Karolo regi, ut episcopi et archiepiscopi per singulas provincias ab
co investituram acciperent. Secundum contrarium opponitur in hac
e . q . c. Nemini. Ibi namque traditur, quod rex vel princeps potest
monasterium tradere alii monasterio . Sed illud Adriani antiqua-
tum est. Hoc autem, quod in hac quaestione habetur, nova est
constitutione firmatum. Quod autem dicitur in capite Silvestri
Nemini regum etc. , vel ex tempore intelligendum est, vel ad ius
patronatus referendum est, ut scil. qui habet ius patronatus in
monasterio non transferat illud nisi ad aliud monasterium. c. 6. De-
factis.
cimas deo . . factis. Hanc historiam quaere in C. 23. q. 5. c.
Dicat aliquis (25) . Iacob promissis. Legitur enim in Genesi,
quia, cum Iacob iret in Mesopotamiam Syriae, votum vovit domino
dicens : Si fuerit dominus mecum et custodierit me in via per quam
ambulo reversusque fuero prospere, cunctorum quae dederit mihi
decimas offeram ei. c. 26. Piae mentis ete. Dixerat [in c. 23. 24.]
laicos in ecclesiis nihil iuris habere. Sed ne forte ex adverso di-
ceretur fundatores ecclesiarum aliquod dominativae potestatis in eis

1 ) P. 1. in conspectu. 2) Tr. secularibus.

 Causa XVI. Qu . 6. 7. 329

obtinere, subdit ecclesiarum patronos nihil prae ceteris hominibus in

ipsis ecclesiis posse vendicare. Sed hoc intelligendum est de iure
vendendi vel donandi vel tamquam propriis utendi, non de iure pa-
tronatus . Videamus itaque, quae sint illa quae aliquem constituunt
patronum ecclesiae, et in quibus ius patronatus consistat, et utrum
hoc ius transferri possit ad alios . Tria sunt, ex quibus solet nasci
ius patronatus : possessio, constructio , locupletatio . Si enim ecclesia
aedificata est in solio meo, eo ipso ecclesiae patronus factus sum ,
quod notatur ex illo c . Abbatem j . C. 18. q . 2. c. Item si con-
struxi ex bonis meis ecclesiam patronus factus sum, ut j . hac q. c.
Monasterium , Decernimus , Rationis . Item si ditavi ex bonis.
meis patronatum acquisivi, ut notari potest ex illo e . Filiis e. q.
Sed non deerunt, qui dicant , eum, qui construit ecclesiam, non ideo
eius fieri patronum quia aedificavit, sed quoniam in solo suo funda-
vit . Quibus ita respondetur, quia, si ille habet ius patronatus qui
ecclesiam locupletavit, id est meliorem fecit, multo vehementius ha-
bet ille qui eam quae non erat fecit. Hoc quoque elegantissime
obtinetur ex fine illius decreti Apostolicos s. C. 12. q. 2. (13) .
§. Consistit autem hoc ius maxime in duobus, scil. in provisione
et sacerdotis vel pralati electione . In provisione, ut scil . patro-
nus ecclesiae diligenter provideat, ne res ecclesiae negligantur et
pereant ; quod colligitur ex illo c . Filiis in hac q ., et s. q . 1. Con-
stitutum est (60) . In sacerdotis electione, quia habet potestatem
inveniendi et eligendi sacerdotem et offerendi episcopo, quatenus
ipse episcopus eum in ecclesia statuat, ut j . hac quaestione Decer-
nimus. Si autem ecclesia habeat collegium clericorum vel mona-
chorum, tune quidem clerici vel monachi praelatum eligent, ipse
autem patronus unus erit de eligentibus, ut j . C. 18. q . 2. c . Ah-
batem . § . Patronatus autem transferri potest ad heredes sanguinis ,
non autem ad extraneos heredes. Quod ad heredes sanguinis trans-
eat, satis potest videri ex illo c . supra assignato Filiis , et item
ex illo c. Considerandum , Si plures (35 , 36) j . praesenti q.
Quod vero ad heredes extraneos transire non valeat, praesumi po-
test ex illo decreto Nemini j . e . q .; ibi namque dicitur, quod rex
vel alius scil . laicus non potest suum monasterium tradere nisi alii
monasterio, sed nihil habet ibi nisi quod ipse laicus habere potest,
scil. ius patronatus . De hoc itaque dicit, quod non potest tradere
nisi alii monasterio. Unde generaliter colligitur, quod, quicunque
habet patronatum in aliqua ecclesia, non potest, exceptis heredibus
sanguinis, transferre illum patronatum neque per venditionem dona-
330 Summa Rufini.

tionem vel ex testamento vel ullo modo ad alios nec etiam

ad aliam ecclesiam, nisi vel aequalis vel maioris religionis, cui
quidem dare poterit, vendere autem non poterit. Quidam tamen
ex similitudine humanae legis tradunt, quia, etsi per se ius patro-
natus ad extraneos nullo modo transire valeat, potest tamen quolibet
modo transire cum aliarum rerum universitate , ut si tibi vendidi
omnia mea intelligar transtulisse etiam ius patronatus, sicut , inquiunt,
fundus dotalis per se non transit, sed cum universitate transire po-
test. Quod utrum probe dicatur , arbitrio lectoris relin-
quimus explorandum. Sed obiicitur : ius patronatus aut spiri-
tuale est aut corporale ; si est spirituale, non venit ad successores
hereditatis, ergo nec ad heredes sanguinis transfertur. Si autem
corporale est laicorum, cur non ad quoslibet transire potest? Item
aut est ius ecclesiasticum, aut privatum. Si ecclesiasticum, non est
successorium, si privatum, quid prohibet illud successorium fieri ?
Ad ultimum primo respondentes dicimus, quia simul est ecclesia-
sticum et privatum ; ecclesiasticum quia de ecclesia habetur et
pendet, privatum quia privatae personae, id est laico, competit et
quod ecclesiasticum, non potest transire ad extraneos, quod privatum
transire potest ad heredes sanguinis. Quod autem primo ponebatur,
quia aut corporale est aut spirituale, dicimus, quod corporale est
sed non nudum, immo spirituali annexum vel admixtum¹.
Sciendum enim quod ius ecclesiasticum aliud est corporale, aliud
spirituale ; corporale est, quod potest competere etiam laicis ut ius
possessionum ; spirituale est quod nunquam potest competere nisi
ecclesiasticis personis ut decimarum, oblationum. Ius autem corpo-
rale aliud est nudum, aliud spirituali admixtum; nudum ut pos-
sessionum ; spirituali admixtum ut patronatus . Similiter spirituale
aliud excisum , aliud corporali admixtum . Nudum ut ecclesias con-
secrandi, missas cantandi et huiusmodi ; mixtum ut ius ecclesiasti-
carum administrationum. Cum itaque ius patronatus non sit spiri-
tuale sed corporale, recte potest esse successorium ad heredes utrius-
que sanguinis ; cum autem non sit nudum corporale sed admixtum
.
spirituali, merito ad extraneos transponi non potest. Solet
denique quaeri, utrum una ecclesia possit per heredes dividi ? vide-
licet ut, cum duo heredes sanguinis sint discordes de eadem eccle-
sia, an unus tantum nomine suo possit ibi statuere unum sacerdo-
tem, alter suo nomine alterum, ita ut unus sacerdos sit unius , alter

1) vel admixtum deest in P. 1.

 Causa XVI Qu . 7. Causa XVII. princ. 331

alterius ? Si duos presbyteros ecclesia patitur, aut si duos ibi esse

sacerdotes ecclesiae facultas non permittat, utrum vicissim ibi sin-
guli sacerdotem possint habere, seil . ut unus una hebdomada , alter
eundem vel alium habeat alia hebdomada ? Quodlibet horum fieri
vehementer prohibetur in B. 1. III. ex conc. Mediomatricis c . Per-
latum est [42] , et infra C. 21. q. 2. c . penult. Quid ergo fict ?
Hoc, inquam, ut sive unus sive plures in ecclesia statui debeant,
ita semper unus et singuli maneant per unum sicut per alterum ;
sed si in hoc inexorabiliter discordes fuerint, fiat quod Triburiense
concilium decrevit j . hac q. c. Si plures (36) . sciturus sine
dubio nihil ibidem proprii iuris habiturum [verba in c . 26 ] , sub-
audi praeter ius patronatus, quo excepto nihil iuris se sciat habitu-
rum ibi praeter processionis aditum, id est, si propter sua negotia
per iter concedendo contingit eum casu illam ecclesiam causa hospi-
talitatis adire, quid omni christiano in commune debetur, quia nullo
christiano est hospitalitas deneganda, accusationi tamen hospitalitatis
officio recipiendus est patronus quam extraneus. c. 33. a dominio,
id est a iure patronatus ; improprie enim hie dominium dicitur.
c. 36. Si plures . . . unde vivat. sed ecclesia tantam dotem non
habuerit, ut sacerdotes sustentare possit congrue¹ . c. 43. violenter
retinere in loco sua contra voluntatem fratrum , si ipse utique non
adeo utilis fuerit monasterio . ipse autem , abbas vel episcopus , or-
dinare in abbatem vel monachum .

Causa XVII.

Quanta debeat esse monachorum districtio et humilitas in prin-

cipio superioris causae dictum est. Et quoniam, quanto districtior
est vita monachorum, tanto magis circa susceptionem monachalis
habitus debet esse probationis experimentum, ideo exposcente ordinis
ratione aliam seriem tractatus adiungit, ubi aperit, quomodo nullus
debeat ingredi monasterium, nisi prius legitimo experimento proba-
tus, ubi etiam licet incidenter agit latius de immunitate et seculari-
tate ecclesiae et rerum ecclesiasticarum ostendens, qualiter puniendi
sunt, qui res ecclesiae invadunt vel intra spatia ecclesiae aliquam
congressionem vel rapinam vel furtum faciunt. Ut autem haec om-
nia etc.

1) congrue deest in P. 1 . 2) P. 1. in locum suum.

332 Summa Rufini.

Quaestio I. Quod a voto discedere non liceat. Multa de

voto in prima causa coniugii dicemus , sufficiat autem hic de voto
scire, quod magister tradit, scil. quod aliud est votum conceptum
simpliciter ore pronuntiare, aliud subsequenti obligatione se reum
facere . Quocunque horum modo quis faciat votum, non licet ei dis-
cedere a voto quantum ad deum , alioquin reus erit ; sed quantum ad
ecclesiam licet ei recedere a priori voto, non autem a secundo .
Item qui vovit, se monachum fieri, aliquando ex sana deliberatione
mentis, aliquando ex favore passionis hoc facit. Qui primo modo
vovet si violat tenetur ; qui autem secundo modo votum egit nulla
ratione tenetur. Hanc distinctionem licet colligere ex illo c. Con-
saldus j . q . 2. , item ex similitudine illius legis quae est j . de poe-
nit. D. 1. §. cogitatio non meretur poenam [ 20 ] ¹ . Iste ergo
sacerdos, de quo agitur hic, tum quia votum simpliciter enuntiavit
nec sequenti obligatione se reum fecit, tum quia favore passionis
pressus hoc egit , nequaquam reus est . quominus possit recipere ec-
clesiam et beneficia . c . 3. Ananias. Illud tangit [ hist. Paucapaleae] .
Quaestio II . c . 1. Consaldus. In hoc cap. prima quaestio
concluditur et secunda terminatur, videlicet quod ecclesia et benefi-
cium sit ei reddenda. c . 3. Si quis incognitus, liber curiae nexibus
astrictus. colonus, scil. ascriptitus.
J Quaestio III. Haec quaestio disputatur facta hypothesi per
consensum. Ponit enim , si iste presbyter se et sua ad monasterium
transtulerat, an ei liceret licentia abbatis redire ad propria, quod
quidem omnino non licere explorati iuris est .
Quaestio IV . Si autem sine licentia. Luce clarius constat,
quia quae obtulit ei reddenda non sunt, sed sicut in fine claudit.
magister [diet. ad c . 43] : si talis est qui putetur sevi animi , ne
ecclesia scandalum patiatur, ne discendens in perniciem mona-
chorum aut incendium monasterii occasione suorum exardescat,
laudabilius sua sibi non dico reddantur sed auferri sinantur quam
ab illo ista inferantur. - alienare, nisi in casibus s. assignatis
C. 12. q. 2.
Quaestio IV. Sane q. r. ab illa ecclesia et alii ecclesiae.
dandas. c. 4. Sacrilegium contra legem. Quoniam de sacrilegio
latius in hac causa de cetero interseritur, ideo utile est considerare

1 ) Capitula nusquam cum signo § . afferuntur. Unde patet, c . 20.

D. 1. de poen. non capitulum, sed Gratiani esse paragraphum, ut iam
Correctores Romani recte observant .
 Causa XVII. Qu. 1 4. 333

breviter, quid sit sacrilegium et quot modis committatur et qua

poena secundum canones sacrilegi sint puniendi. Sacrilegium itaque
secundum amplitudinem suae significationis dicitur cuiuslibet divinae
rei iniuriosus usus, dicitur autem specialiter secundum quod de eo
hic tractatur alicuius sacri vel sacrae rei deputati fraudulenta vio-
lentave temeratio . Istius ultimae definitionis sacrilegium committitur
aliquando in ipsas ecclesias, aliquando in personas ecclesiasticas,
aliquando in res ecclesiarum. Et quidem in ipsas ecclesias commit-
titur sacrilegium, quando confinia ecclesiarum confringuntur, ut inde
aliqua bona surripiantur, vel aliquo modo aliquid vel aliqua teme-
rentur. Ecclesiarum vero confinia in hunc modum debent esse me-
tita, ut maior ecclesia per circuitum XL¹ passus habeat, capellae
vero vel minores ecclesiae XXX . ut j . c . 2. [6] . Est autem passus
mensura V. pedum, ut ait Isidorus in XV . 1. Etymol., pes vero
XVI digitorum . Excipiuntur hae capellae, quae sunt in ambitu
murorum castellorum, quae in hac XXX. passuum observatione non
ponuntur, ut j . h. q . Quisquis inventus (21 ) . Committitur sacri-
legium in personas ecclesiasticas, quando aliquis iniuriam facit vel
ablationes rerum infert clericis vel monachis vel deo devotis . In res
ecclesiae sacrilegium committitur, quando ipsae auferuntur vel in-
iuriose tractantur, sicut qui vasa ecclesiae, oves et boves tollunt,
praedia etiam invadunt. Hi vero sacrilegi duplici poena puniuntur,
excommunicationis et pecuniae. Qui enim committunt sacrilegium
in res ecclesiae, eo ipso contrahunt excommunicationem pro eo
quod in proximo cap . (5 ) dicitur anathematizamus . Unde patet
eos, qui in rebus ecclesiae sacrilegium committunt, anathematizatos
esse. Similiter qui sacrilegas manus iniiciunt in personas ecclesia-
sticas, scil. in clericos vel monachos, ipso iure sunt excommu-
nicati , quod notatur ex illo c . Si quis suadente i . e . q. Eodem
modo et qui in ipsa loca ecclesiae sacrilegium committunt poenam
excommunicationis contrahunt, quod ex eo convincitur, quia, si ali-
quis excommunicatus habeatur, quia rem ecclesiae deputatam licet
ipsa non sit sacra tamen sacra temerat : multo magis anathematiza-
tus est iudicandus, qui ipsa sacra loca violat. Et hoc quidem in-
telligendum est secundum nova statuta. Nam secundum anti-
quos canones huiusmodi etiam sacrilegi ipso iure non iudicabantur
excommunicati , nisi per sententiam episcopi notarentur, quod videri
potest ex illis c . Quisquis inventus , Si quis deinceps , De

1) Editio decreti LX. 2) Isid. 15, 15, 2.

334 Summa Rufini.

presbyterorum j . e. q. (21--23 ) . § . Denique qui sacrilegium

committunt sive in personas ecclesiasticas, sive in res ecclesiae,
sive in ipsa loca ecclesiae, pro emunitate violata muletandi sunt
poena XXX. librarum argenti purissimi, vel secundum concilium
Triburiense nongentorum solidorum; si tamen eorum facultas suppe-
tat, si quominus verberibus castigantur ; pecunia autem illi ecclesiae
vel personae est persolvenda, ad quam quaerimonia sacrilegii iuste
pertinuerit. Si autem aliqua bona aliquis de locis deo dicatis vio-
lenter extraxerit, tune secundum tenorem rapinae solvet pecuniam
pro immunitate scil . in triplum , ut, si X. abstulit, XXX. pro emu-
nitate violata persolvat, pro rapina vel furto novies ei componat
cui res ablata est ; et hoc totum invenies j . e . q . in illo c. Quis-
quis inventus. Sed erunt forte qui dicant : sacrilegium quod
committitur in personas vel res ecclesiae, non continere poenam pe-
cuniae, nisi sacrilegium quod in persona episcopi perpetratur, quam
si quis dehonestaverit (in) omnibus bonis suis proscribitur, ut j . e.
q . c. Si quis deinceps . Quem utique sensum non iudicamus pe-
nitus erroneum . Verumtamen si quis Iohannis papae saepe signa-

tum capitulum et decretum Gregorii, quod est s . C. 12. q. 2. c. 8.

diligenter advertit, videre poterit, in illo triplici sacrilegio pro vio-
lata emunitate poenam esse statutam . Lectori tamen suademus,

magis ecclesiae consuetudini super hoc acquiescere . c. 6.

Sicut antiquitus etc. Hic enim de ecclesia violenter extrahetur
etiam non praestito iuramento de cius impunitate . In authenticis²
vero t . de mandatis principum excipiuntur etiam adulteri, raptores,
homicidae et omnes publice delinquentes. Sed hic canones le-
gibus praescribunt. Quod enim raptoribus refugium ecclesiae
sit in defensionem , habetur j . C. 36. q . 1. c. De raptoribus ,
item alibi habetur quia, si mulier alicuius constuprata fuerit et po-
stea vir suus eam occidere voluerit et ipsa ad ecclesiam fugerit,
nullo modo licebit episcopo cam reddere viro suo, nisi obtinere po-
tuerit, ne occidatur, ut in B. 1. IX. c . Si cuius uxor [ 73 ] . c. 8 .
Miror. Bonifacius rapuerat hominem de ecclesia, qui cum offende-
rat et ad ecclesiam confugerat. Unde Aug. eum excommunicaverat,
et ne oblatio de domo eius suscipiatur praeceperat. aries, i . e . im-
petus diabolicae tentationis. Ad literam enim aries dicitur validae
ac nodosae arboris caput ferro vestitum quod suspensum funibus

1) Cf. Rolandum pag. 61 . 2) Coll. III. Tit. IV. § . Si quis autem

et Neque autem homicidas.
 Causa XVII. Qu . 4. 335

multorum manu ad murum nimirum impellitur, vocaturque aries eo,

quod cum impetu impingit murum in modum arietum pugnantium ¹ .
tuus serv . cet., i. e . fugeret ad amicum tuum. interd., h. e. exau-
ditur pro fugitivo videlicet intercedens. Nabuch. [hist. Paucapaleae ] .
c. 10. Tr. mun. Municipes sunt in eodem municipio , i . e . oppido
vel etiam civitate, nati ab officio munerum dicti. Munia enim sunt
officia tantum et immunes dicuntur qui nullum officium gerunt . Hi
ergo erant municipes Beneventanae civitatis, i . e . publica officia ibi
administrantes. c. 12. et sic. mai. pecc . est. Ita hoc dicit quasi
fornicari non sit peccare in deum, cum contra omnis, qui dei
praeceptum transgreditur, in deum peccare convincatur . Item super
epistolam ad Corinthios ubi dicitur : Emti estis pretio magno, ha-
betur, quod fornicari est peccare in deum³. Est autem aliud genus
peccati levius, seil. peccare in proximum. Sed sciendum est, quod
peccare in deum quis dicitur tribus modis : vel generaliter, quia of
fendit deum, vel quia ita peccat in deum quod non peccat in proxi-
mum, vel quia peccat in his, quae spiritualiter sunt deo dedicata .
Iuxta primam et secundam acceptionem fornicare est in deum pec-
care, secundum vero ultimam non fornicatio sed potius sacrilegium
est peccatum in deum, secundum quem modum hic peccatum acci-
pitur, quod in deum committitur. c. 31. ex iudaeis sunt, i . e . ex
familia iudaeorum. sacerdotibus, i. e . episcopis . surreptiones frau-
dulenter relictas, i . e . procurationes relictas iudaeis per eorum sur-
reptionem et fraudem. suspendant, i. e. tollant illis iudaeis . c . 33 .
Uxor Fel. et f. Felix iste domini sui Arcusii res fraudulenter ad-
ministraverat et forte subripuerat, sed domino suo eum impetente ad
ecclesiam confugerat, sed quia bonam causam se habere dicebat sub
ea conditione dominus papa eum de ecclesia fecit egredi, et quoniam
a domino suo convictus fuerat ab eo in custodia tenebatur. Unde
uxor eius et filiae Romam venientes pro marito et patre domino pa-
pae supplicabant. barbarorum, proprium forte nomen loci. praec.
pro praecepimus. probatur probaretur. imputet, pro imputaret .
subiacet, pro subiaceret . c . 34. Iudas qui iudaicae professionis
extitit vel existit. Si dicatur extitit quasi qui modo non sit, talis
erit casus : Quidam servus eius fugerat ab eo ad ecclesiam pro eo ,
quod diceret, quia dominus suus sibi ab infantia christiano impres-
sisset signaculum circumcisionis. Unde mandat Gelasius istis, ut rem

1 ) Cf. Paucapaleae summam p . 91 . 2) Cf. summam Paucapaleae .

3) In P. 1. cum e contra . . . in deum deest.
336 Summa Rufini.

cognoscant, utrum, sicut servus dixit, dominus suus eum circumci-

derit. Quod si constat pro iniuria proprii corporis eripiendus est
servus in libertatem, ut j . de cons. D. 4. c. Plerique. Sed si non
circumcidit eum, reddatur domino suo . Sed si dicatur existit, tale
intelligetur esse iudicium apostolici, ut, si ipse fuerit ab infantia,
sicut dixit, christianus,
eripiatur in libertatem; si autem non est
christianus, sicut dixit, non potest domini sui iura declinare, habita
tamen distinctione, quam fecimus, cum de iudaeorum servis tracta-
bamus s. D. 54. c. 35. Diffin. u . sacerdoti, i. e. a sacerdote .
electionem principis, i. e. arbitrium. iudicis. Signatur huic contra-
rium supra C. 11. q. 1. Continua . Sed aliud est sacerdotes vel
reliquos clericos inconsultis episcopis a principibus vel a seculari
indice iudicari (quod ibi improbatur), aliud in causis seculi consulto
proprio episcopo dei sacerdotem debita poena pecuniae muletare,
quod hic permittitur. c. 36. componi, damnum quod reus intulit.
faciente intentione, i . e . quodam impetu animi eum provocante ad
intentiorem poenam pecuniae exigendam, quam ipse reus debeat vel
possit persolvere, et non ante voluerit de impunitate sacramentum
offerre, et propter hoc ipse reus actus timore etc. non quaeratur.
In fine superioris capituli videtur dici contrarium , ubi habetur quod
fuga talium a sacerdote quaerenda est .Sed illud intelligendum est,
cum is cui reus est sacramentum de impunitate obtulerit vel offerre
paratus fuerit, istud autem quando hoc facere recusaverit. c. 39.
Null. res eccl. Redit ad tractatum propositae q., videl. quod res
ecclesiae non sunt alienandae. c. 40. ad potestatem, i . e. secundum
potestatem. c. 41. extra parietes ut est ergo spatium XXX pas-
suum, quod unaquaque ecclesia debet habere in circuitu, ut supra
e. q . c. Sicut antiquitus. Sed ibi de ecclesiis extra ambitum
murorum scil. castellorum, hic vero ecclesia in transquilitano castro
sita erat. c. 43. Quicunque vult exheredato, nisi iuste pater ex-
heredaverit eum . Tunc enim non solum ecclesiam, sed quamlibet
personam pater potest instituere heredem, sed iure fori. In quo
tamen dicitur, quod, si aliquis omnia sua donaverit extraneis vel
etiam filiis emancipatis, sperans de cetero se non habiturum pueros
vel liberos, et postea ex alio matrimonio filios sustulerit, revocabit
donationem, quamvis non in totum, sed quatenus inofficiose dona-
tum fuerit , ut seil. liberi postea nati legitimam suam habeant.
 Causa XVII. Qu. 4. Causa XVIII . Qu . 1. 2. 337

Causa XVIII .

Semel dictum fuerat in ultima q. superioris C. in illo cap . In

venditionibus , quod sine licentia episcopi abbates venditiones
facere non possunt . Ne per hoc intelligeretur monasterium per om-
nia sub episcopi potestate consistere , alium de monasteriis tractatum
continuat, ubi principaliter intendit agere de libertate monachorum
et immunitate monasteriorum ; ubi etiam addit, quid sibi episcopi in
monasteriis valeant vendicare. Ut autem haec omnia etc. ut s.
Quaestio I. Vere acquisita in monasterio relinquenda sunt
monasterio ; quae vero tempore episcopalis dignitatis acquiruntur,
episcopali ecclesiae relinquenda sunt. c. 1. absolvit non ab omni-
bus¹ , sed a quibusdam, ut dictum est s. C. 16. q . 1. c. De mona-
chis. Multa enim licent ei postea, quae prius non licebant. Ad
cuius rei argumentum valet illud , quod legitur de beato Gregorio ,
qui prius monachus cum postea factus fuit diaconus cardinalis Mau-
ritii imperatoris compater factus est. Quod tamen simpliciter mo-
nachis non licet, ut j . q. prox . c. Pervenit ad nos quod in mona-
sterio, et s . C. 16. q . 1. Placuit communi [8 ] .
Quaestio II. Secunda quaestio erat, an per episcopum ab-
bas sit eligendus et instituendus ? Et quidem non per eum est eli-
gendus sed per monachos, instituendus est autem, i . e . in electione
confirmandus per episcopum . Excipiuntur privilegiata monasteria,
quae ab omni iurisdictione episcopi sunt libera, in quibus abbates et
reliqui rectores per monachos et eliguntur et instituuntur. Ipsa autem
monasteria generaliter a canonum iuribus sunt absoluta, ut j . c . 5.
Si qua tamen specialia et honesta servitia monasteria aut eorum ec-
clesiae episcopo facere consueverunt, ab Urbano, ut fiant, conce-
duntur, ut j . c . ult. c. 1. sacerdotes, i . e. episcopi alia officia ,
ad episcopum pertinentia. instituere. Generaliter loquitur de mona-
steriis, quae sunt sub iurisdictione episcoporum. c. 2. ordinetur, i . e .
eligatur, nisi quis forte istud decretum putet intelligendum esse de
monasteriis privilegiatis . c . 3. missas, i. e . publicas, nisi a mona-
chis fuerint invitati, ut j . e . q. c . Dudum (27 ) . c . 4. possessionis
dominus, scil. patronus, qui possessionis, in qua fundatum est mo-
nasterium, ante dominus fuit. c. 5. ad ordines sacros, nisi auctori-
tate summi patriarchae ad dignitatem vel officia ecclesiastica fuerunt

1) Tr. hominibus. 2) Tr. canonibus iuribus.

v. Schulte , Summa Rufini. 22
338 Summa Rufini.

invitati, ut s. C. 9. q. ult. c. ult. ¹. c. 6. Lumin. Hic agit de mo-

nasteriis, quae episcopalis iurisdictionis immunitate gaudent. c. 10. 1
Quidam monachorum . . . parochiis . Quae sint parochiae dicitur
j . 23. q. 8. §. Quamvis etiam [ad c. 22. ] . martyriis. Quae di-
cantur martyria require s. D. 79. c . 1. c. 30. Eleuth . Mater El .
episcopi in solo suo construxerat ecclesiam, quae erat in episcopatu
Cardelli episcopi, ipsamque ecclesiam dederat monachis, convenerat-
que inter eam et episcopum Cardellum post consecrationem, ut sin-
gulis annis die dedicationis et in natali martyrum medietatem obla-
tionum episcopus haberet ; Marius autem presbyter Cardelli episcopi
plus exigebat, et Gaudentium presbyterum et monachum, qui ibi
erat, prope ceciderat et ei ibidem missas celebrare non permittebat.
Scribit itaque dominus papa cuidam episcopo, ut si ita est rem co-
gnoscat. dedicaverit, i . e . dedicari fecerit. temp. ded., i . e . causa
cum dedicandum erat oratorium. ad c. 31. Canonica • · ratio-
nabilis causa, magnae necessitatis . Tunc enim potest eum cogere
ad veniendum, in quo casu intelligendum est quod dicitur in illo c.
Abbates pro humilitate [ 16] s. e. q.

Causa XIX.

Alternatis saepe vicibus monasteria et ecclesiae in sese refun-

duntur, ut modo ad ecclesiae dignitatem monachi intitulentur, modo
rigorem monasterii clerici amplectantur. Cum igitur, in superiori
causa de abbate , qui episcopus est factus, egerit, nunc quasi mutuam
1
repetens vicem de clericis, qui monachi efficiuntur, agit ostendens
quomodo clerici etiam contradicente episcopo transire possint ad
frugem melioris vitae, et qualiter monasteria non possint fieri secu-
laria habitacula, et quo tempore suscipi debeant qui ad conversio-
nem veniunt, et in qua forma testari debeant, qui monasterium in-
grediuntur. Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Absque ulla contradictione suscipitur, quod epi-
scopus dare debeat licentiam clerico volenti ire ad monasterium ,
si tamen causa verae religionis, non simulationis aut levitatis aut
ambitionis vel simili causa eum ad monasterium transire cognoscat.
Quaestio II. Certum est, quia invito episcopo clericum eius
nemo debet suscipere, nisi clericus voluerit transire ad frugem

1 ) Tam in P. 1. quam Tr. falsa citatio q. 9. c. ult. 2) In edit.

Friedb. ptochiis.
 Causa XVIII. Qu . 2. Causa XIX. Qu . 1 . . 3. Causa XX. Qu . 1. 339

melioris vitae, tunc enim contradicente episcopo [ad c. 1.] ire po-
test, sicut in 2. c . habetur. Episcopus autem non potest transire
ad monasterium non ligatus visco cupiditatis sed cura et officio
pastorali, ut s. 7. q. 1. § . Hoc tune [ad c . 48. ] , nisi a summo
pontifice faciendi hoc licentiam obtinuerit.
Quaestio III. Quia paene in omnibus vita religiosorum ca-
nonicorum sequatur religionem monachorum, ideo nullus canonicus
regularis sine licentia prioris sui intrare potest monasterium. Tres
autem quaestiones sequentes, quae incidenter interponuntur, alibi
terminatas invenies . Et prima distinguitur s . C. 7. q. 1. §. Ambi-
tionis causa ; secunda s . D. 53 .; tertia s . C. 13. q. 2. §. Sed
aliud est [ad c . 7. ] . c. 8. Perl. est u . sibi pot. comp. non ad
retinendum scil ., sed ad dandum, aliis ante conversionem. c . 9. § . 4.
c. 10. §. 1. Nunc a . u . abstrahere monasterio¹ . Assignatur contrarium
j . C. prox . q. 2. c . 2. Ibi namque dicitur, quod parentes infra an-
num possunt abstrahere filios de monasterio. Sed istud de adultis
filiis, illud vero de pueris ; alioquin canon praeiudicat legi.

Causa XX .

Qui ad monasterium convertuntur, aliquando sunt adulti , ali-

quando impuberes. De adultis in superiori causa praemisit, de im-
puberibus hic agitur, quomodo pueri a parentibus oblati teneantur
vel non teneantur esse in monasterio . Ubi etiam adiungitur, quo
tempore virgines velari et consecrari debeant, quomodo etiam ab
illo monasterio in aliud districtius possit monachus transire . Ut autem
h. c. etc. ut s. in principio causae secundae.
Quaestio I. Sciendum, quod illi qui in monasterio offerun-
tur alii sunt impuberes, alii sunt adulti. Item impuberes alii offe-
runtur voluntate parentum, alii praeter voluntatem eorum. Item im-
puberes , quos parentes offerunt, aut inviti aut spontanei offeruntur.
Si igitur impuberes sunt qui praeter voluntatem parentum vel tuto-
rum monasterio sunt oblati, possunt parentes vel tutores statim quod
factum est in irritum revocare . Quod si per annum et diem dissi-
mulando consenserint, de cetero eos de monasterio extrahere nequi-
bunt, ut j . q. 2. c. 2. Et hoc exaudiendum est, si cognoverint ;
si enim parentes vel tutores infra annum et diem factum non de-

1 ) Patet, Rufinum capitulum 9. et 10. editionis decreti non separa-

tum cap. habere, sed ad dictum Gratiani referre .
340 Summa Rufini.

prehenderint ; puta si dicat simulata puer se causa discendi literas

et non pro conversione stare in monasterio, tunc quandocunque post
annum tutores vel parentes hoc deprehenderint, continuo puerum
revocare poterunt, dummodo puer annos minores non excesserit. Et
hoc probatur per similitudinem eius, quod de servo dicitur, scil. quia
intra triennium datur facultas domino requirendi servum suum, qui
intraverit monasterium, nisi tam longe sit, ut infra hoc tempus in-
veniri non possit, ut s. C. 17. q. 2. c. Si
quis incognitus ;
quod utique acute intuenti magnum est rei propositae argumentum .
Si autem impuberes inviti a parentibus offerantur, non tenet oblatio ,
nisi eorum postmodum consensus accesserit, ut in q . 3. Praesens
(4), in quo forte casu intelligitur illud decretum Martini papae :
Illud statuendum est j . hac q .. Si autem spontanei a paren-
tibus monasterio traduntur tunc exire non poterunt, ut j . c. 1. 2. 3 .
52. Plerique tamen doctores 3 sentiunt, illos pueros, qui etiam
spontanei a parentibus oblati sunt, obligatos non fore, donec ad le-
gitimum annum venientes paternae devotioni consenserint, nisi doli
capaces fuerint, quod aperte notatur ex illo c. Martini papae. Sed
utrum hoc integre sentiatur , relinquimus iudicio maiorum .
Ceterum si puer nec parentes nec tutores habet et sponte ingredi-
tur monasterium, utrum postea exire valeat, merito quaeritur. Et
quidem credimus, tunc referre, utrum capax sit doli vel non . Si
enim capax sit doli capax autem doli esse potest a septennio et
deinceps, -tune quia dolus legitimam supplet aetatem , putamus
eum exire non posse, alias autem potest. Unde agit primum c. hu-
ius q . Qui autem adulti sunt, sive volentibus parentibus sive non
intraverint, de cetero egrediendi aditum non habebunt, ut notatur j .
e . q . c. Puellae, et q. 2. c . 1. et 2. Et hoc si spontanei . Si
enim inviti intraverint, manere non coguntur, ut j . h. q . Sicut, nisi
quando pro iustae offensionis causa peccantes in monasterium reclu-
duntur , ut ex praesignato [ c . 9 ] c . ostenditur, et s. D. 50. Si ille (58) .
Et haec quidem sufficiunt ad primae et secundae et tertiae quae-
stionis expedimentum. c. 1. Firma. In quo casu loquitur hoc de-
cretum ? In distinctione dictum est, nisi forte quis dicat, hoc tune
intelligendum esse, quando aliquis offert filium vel filiam ipso qui

1 ) Patet, Rufino c. 10. paleam non esse. Etiam Paucapalea p . 94

et Rolandus p . 71. citat. Martini apud Rufinum scriptoris forte mendum
est. 2) Patet, Rufinum paleam c. 5. editionis non habere . 3) Sie
Rolandus p. 71. Tr. loco doctores : actores, scribae mendum. 4) Bamb.
traduntur. P. 1. retruduntur.
 Causa XX. Qu. 1. 2. 4. Causa XXI. princ. 341

offertur reluctante ; sed recte videnti non sedebit talis intellectus .

ad c. 1. Virginitatis¹ usque non confirmat , consensus parentum,
quos non habet. c. 11. Devotis etc. pontificum nullus, nec etiam
alius, sed ipsae per se velamen accipient et capitibus suis non im-
ponent, ut j . C. 27. q . 1. c . Viduas quae [c . 16. ] . c. 12. Iuren-
culas. In his tribus subiectis cap. ( 12-14) diversa et quasi con-
traria ponuntur. In primo enim dicitur de LX, in secundo de XL ,
in tertio de XXV annis. Sed in primo c. agit de abbatissa , quae
nisi virgo sit et sexagenaria, non debet velari, i. e. in abbatissam
ordinari. Ubi et quaedam solemnitas accedit, sicut solet fieri cum
velantur virgines et consecrantur. Imponitur enim digito abbatissae
annulus ipsa eadem prosequente : Annulo suo subarravit me etc.
In secundo c . dicitur de diaconissis, quae ante annum XL non de-
bent velari, i . e . ordinari , ut j . C. 27. q . 1. c. Diaconissum ( 23 ) ,
nisi forte quis dicat, pro varietate temporis quoad titulum et quoad
stipendium. Quoad titulum, ut scil. instituta canonum de conse-
crandis virginibus emissa : unde in primo cap. abbatissae pro qui-
buslibet sanctimonialibus ponuntur, sicut in quibusdam locis hoc
vocabulum pro illo indifferenter ponitur.
Quaestio II. c. 1. Si in qualibet .. non mor, sed post an-
num et diem, sicut infra prox. c. habetur. ad c . 3. Hac auctoritate,
scil . Tolet. concilii scil. si in qualibet minore aetate.
Quaestio IV. Quod vero ab uno. Auctoritate Urbani pa-
pae et positione magistri innixi dicimus, quod ab uno monaste-
rio in aliud districtius transire monachus potest, abbate etiam con-
tradicente, nisi causa levitatis vel cupiditatis vel vitandae disciplinae
vel his proxima causa transire voluerint et non tantum causa distri-
ctioris vitae. Si qua ergo capitula dicunt, ut monachum nullus
suscipiat sine consensu sui abbatis, subaudiendum est semper, nisi
ad districtius monasterium transitum facere voluerit.

Causa XXI .

Expeditis V. causis monachorum redit agere de statu cle-

ricorum . Et quoniam in ultimo cap . superioris causae dixerat, ab-
batem plura monasteria habere minime debere, ne hoc omnino sine

1) Si editionis decreti deest. 2) Editio viduae. Cf. notationem

correctorum romanorum. 3) in c. 2. C. 19. q. 2. Cf. etiam c. 3. C. 19.
q . 3. Cf. etiam summam Rolandi p. 74.
342 Summa Rufini.

exceptione aut distinctione reciperetur, subinfert ex continenti, quo-

modo duabus ecclesiis clericus et duobus monasteriis abbas possit
vel non possit communicari vel praefici . Ubi quoque interserit de
clericis, qua poena sint feriendi, si sua auctoritate relicta propria
ecclesia transierint ad aliam, et ne clerici procuratores negotiorum
esse, et ne fulgidis vestibus incedere debeant, adiungit, quomodo
etiam clericus suum episcopum non debeat relinquere et ad secula-
rem iudicem convolare. Ut autem h. o. etc.
Quaestio I. Connumeratio in duabus ecclesiis dupliciter valet
intelligi, scil . quoad titulum et quoad stipendium. Quoad titulum ,
ut scil. in duabus ecclesiis sit intitulatus, quoad stipendium, ut scil.
duarum ecclesiarum sit praebendarius. Item titulus alius est simpli-
citer canonicatus vel clericatus, alius praelationis. Titulus clericatus
vel canonicatus est, ut sit titulatus canonicus vel clericus alicuius
ecclesiae ; praelationis, ut sit intitulatus praebatus alicuius ecclesiae .
Item qui intitulantur clerici duarum ecclesiarum aut intitulantur ad
ecclesias plurium civitatum, i . e . episcopatuum, aut unius. Itaque
quoad stipendium nullus potest connumerari in duabus ecclesiis,
nisi propter inopiam ecclesiarum et propter impensum obsequium
ecclesiae a clerico exhibitum. Si enim sua ecclesia non potest eum
sustentare et ex alio honesto artificio sibi victum habere non potest,
tune licite ex duabus ecclesiis potest stipendia quaerere. Et hoc
quidem non ideo dicimus, quod certum ex aliqua auctoritate habea-
mus, sed quoniam videtur et consuetudini favere et aequitati ra-
tionique propinquum esse. Item si tantum servivit ecclesiae, ut hoc
mereatur, tunc praeter praebendam, quam cum ceteris conclericis
habet, alicuius alterius ecclesiae sive eiusdem sive alterius episco-
patus poterit ei stipendium indulgeri. Iustum namque est, ut illi
speciale consequantur stipendium, qui pro tempore sive specialiter
reperiuntur commodare obsequium, ut in C. 12. q. 2. c. Carita-
tem [45 ] . Rursum : Pro obsequio impenso potest aliquid de rebus
ecclesiae alienari , multo magis speciale stipendium¹ dari, ut s . e. C.
e. q . c . Quicunque suffragio (c . 66. ib . ) . Si autem quoad titu-
lum connumerandus sit clericis in pluribus ecclesiis, non poterit un-
quam intitulari in ecclesiis duarum civitatum, ut j . hac q . c. Cle-
ricus , ideo scil . quia si in ecclesiis duarum civitatum, id est epi-
scopatuum , intitularetur, oporteret eum duorum episcoporum clericum
esse, quod fieri nunquam potest. Eiusdem quoque episcopatus pluri-

1) P. 1. obsequium.
 Causa XXI. Qu . 1. 2. 343

bus ecclesiis intitulari generaliter non debet, ut notatur s. D. 70. c.

Sanctorum consona . Excipitur casus, quando est penuria, hoc
est paucitas clericorum et multitudo ecclesiarum, tunc enim in uno
episcopatu plurium ecclesiarum poterit unus clericus esse intitulatus,
quod notatur ex fine subiecti c . , cum dicitur : propter inopiam ho-
minum¹ , i. e. paucitatem clericorum . Denique si ad titulum prae-
lationis pluribus ecclesiis quis connumerandus sit, non potest hoc
fieri, ut j . h. q . c. Unum , et s. C. 10. q. 3. c. Unio , et C. 16.
q . ult . c . Per laicos ( 20 ) , nisi hoc ex speciali privilegio obtinuerit,
ut j . hac q . c. ult. Poterit tamen provisione maioris unam habere
intitulatum et aliam commendatum , ut j . h. q. c. Qui plures.
- ad c. 1. Sed duae etc. Mirum est, quomodo illa prohibitio VII.
synodi de intitulatione duarum ecclesiarum possit intelligi , cum ibi
dicatur : Et hoc quidem servandum in hac urbe, unde manifeste in-
telligitur, quod in illius civitatis duabus ecclesiis unus clericus intitu-
lari non poterat, nisi forte sic exponeretur : et haec quidem in hac
servanda sunt urbe, id est in clericis qui sunt de hac urbe, ut scil .
nullus eorum connumeretur in duarum civitatum duabus ecclesiis .
c. 2. Clericum in duarum. Non ideo hoc dicit, quin et prohibean-
tur scribi in pluribus ecclesiis unius civitatis, sed quia frequentius
evenit, ut in diversarum civitatum duabus ecclesiis clericus intitu-
letur, et illud prohibetur specialius, quod solet evenire frequentius ;
vel dicatur, quod ideo prohibet de ecclesiis duarum civitatum , quo-
niam tunc propter inopiam clericorum licitum erat uni clerico in
pluribus ecclesiis unius episcopatus conscribi. c . 5. cardinalem, i . e.
principalem et proprium. ad c . 6. Non enim potest. Hoc reducitur
ad illud cap. Unum.
Quaestio II. Qui vero relicta etc. propter eos clericos , qui
animi temeritate ducti sine conscientia sui episcopi relinquebant suas
ecclesias et ad alias transmigrabant. Quondam statutum est, ne
clerici ad ecclesias alterius episcopatus transeuntes sine literis di-
missorius proprii episcopi susciperentur, hodie vero generalis pene
consuetudo admisit, ut clerici aliunde venientes sine literis
suscipiantur , dummodo non pateat eos temerarie et contra voluntatem
episcopi venisse ; alioquin si quis clericum alienum susceperit et in
sua ecclesia instituerit, tamdiu susceptor et susceptus excommunicati
permaneant, quamdiu clericus revertatur ad propriam ecclesiam , ut

1 ) In fine c. 1. huius Causae q. 1 . 2) Hoc verbo finit Cod.

Trecensis fol. 125. 1. col.
344 Summa Rufini.

s. D. 71. c . Clericos. Postquam vero clericus desertor reversus

fuerit, a . clericatu depositus aliquanto tempore in monasterio religa-
bitur, ut j . c . 2., rigore autem maiori non solum qui susceptus est,
ut j . c. 2., sed et qui susceperit episcopus deponetur, ut j . c. 1 .
Quoniam diversarum usque qui ordinaverit, i . e . in sua ecclesia
instituerit. c . 4. Sicut .. unus presbyter si tamen id fieri facul-
tas permiserit , ut in B. 1. III . c . Statutum [ 46] ... suis quae ad
X habuerit mancipia [ verba ex cap . citato : C. 10. q . 3 ] aliquin ipsa
ecclesia aliis iungatur ecclesiis ut s . C. 10. q . 3. c. Unio . sed unum
tantummodo habebit sacerdotem (verba in c.4 .) . Quid est ergo quod alibi
dicitur, quod quisque sacrificans, si fieri potest, habeat post se alium
sacerdotem, ut s . C. 7. q. 1. c . Illud ( 15 ) . Unde patet, quia duos,
non minus, oportet esse sacerdotes in una ecclesia. Sed aliud est
unam ecclesiam habere plures dominos atque rectores, quod ibi in-
terdicitur, aliud autem habere unum praelatum et alium coadiutorem,
quod ibi conceditur. c. 5. Conducticiis. Conducticius presbyter ille
dicitur, qui ex pacto ecclesiam ad regendum et officiendum accepit,
puta X sol. accipit, ut per annum in hac ecclesia officia celebret,
cui conducto sacerdoti ecclesia committi non debet, nisi inevitabili
necessitate instante.
Quaestio III. Secularia negotia duobus modis dicuntur : et
rerum secularium et secularium hominum, i. e. laicorum . Clerici
itaque non debent esse procuratores in negotiis secularium hominum,
nisi pro defensione pupillorum et orphanorum et viduarum, nec secu-
larium rerum , nisi episcopus sollicitudinem ecclesiasticarum rerum
eos habere praecipiat, ut s. D. 88. — c . 1. domorum, id est fami-
liarum. c. 3. Placuit conductores, scil. vectigalium vel tributorum ;
vel conductores dicit qui ex diversis locis conducunt, i. e. simul
ducunt res aliquas ementes vilius ut vendant carius, quod non licet
clericis. Quod autem in sequenti cap. de tutela tangitur, latius
executum invenies D. 86 .
Quaestio IV. Quod nec fulgidis. Sciendum est, quod duo
sunt, in quibus maxime intemperentia solet deprehendi, scil. cultus
vestium et usus escarum, in quibus non ipsae vestes vel escae no-
tantur, sed earum abusio, ut in escis voluptas, in vestibus iactantia
condemnetur. Sicut itaque nil refert, quid vel quantum quis pro
tempore et loco comedat, sed qua cupiditate sumat, ita non quaeri-
tur, quam pretiosa veste quis utatur, sed utrum ad iactantiam aut
propter aliquam rationabilem causam eis vestibus induatur. Et qui-
dem de escis habetur s. D. 41. c. Quisquis rebus. Quod dicit
 Causa XXI. Qu. 2. . 4. 345

dominus , de vestibus quoque ibidem continetur c . Parsimoniam .

Clerici ergo pro more eorum cum quibus vivunt pretiosis vestibus
uti possunt, dum vero non ad iactantiam faciunt et tales sint vestes,
quae clericalem religionem non deforment, sed ne sit rubea vel di-
versis coloribus aut incisionibus distincta et huiusmodi. Ita tamen
haec vestimentorum permissio moderatur, ut, si ipsos clericos contin-
gat vel choro esse vel extra in loco publico apparere, semper stolis
i . e. cappis induantur, alioquin, si in itinere euntes sine cappis incedunt,
si quis eos vulneraverit aut exspoliaverit, non triplici sed simplici
solummodo emendatione tenebitur, ut in B. 1. II . ex concilio Tri-
buriensi et 1. VI. ex eod . conc . c . Ut presbyteri . Quaeri solet
tamen, sicut in escis non ipsa comestio, sed malus usus escarum in
culpa est, ita non indui vestimentis sed eis abuti in culpa sit, cur
vehementius cultus pretiosarum vestium quam escarum delitiae pro-
hibentur ? Unde in evangelio : Ecce qui mollibus vestiuntur, in do-
mibus regum sunt, et b. Gregorius super illam homiliam: Homo
quidam erat dives, dicit sic : Si pretiosarum vestium cultus non
esset in culpa, sermo dei non tam vigilanter exprimeret, quod dives
purpura et bysso indutus apud inferos irremediabiliter torquetur.“
Videmus quoque hodie viris religiosis discubentibus delitiosos et ac-
curatos cibos apponi, qui tamen vestes fulgidas non minus quam
viperea oscula detestantur. Sed sciendum est, quod in escis unum
duntaxat vitium solet accusari scil . voluptas, in pretiosis autem ve-
stibus duo : et voluptas et mollities et iactantia ex fulgore ; ibi voluptas
momentanea, hic diuturna, illa incipit decrescit, ista cum iactantia
serpitat crescit. Quod illa cupide influit natura cum dolore poeni-
tentiae de decoroso fine excutit, ista vero non dolet, nisi quia per-
ditur. Quia igitur in cibis et in calicibus tantum sinistra hostis an-
tiquus percutit , in cultu vero vestium utraque manu ferit, ideo fortius
prohibetur et cavendus est splendor vestium magis quam crapula-
tiones escarum. c. 1. Omnis iactantia. Vide causam prohibitionis.
Quod ergo dicit, ut vestibus fulgidis clerici meritantur ad iactantiam
vel lasciviam , exaudiendum est. epithimio . Epithimium est genus
poenae vel locus scil. ubi puniendi retraduntur ; vel minister iudicis
qui reos torquet unguentis non ad infirmitatem reficiendam sed ad
lasciviam . quoniam vero radice etc. Tangit errorem quorundam

1) c. 208 sq. 2) Hoc c. 10. libri 6. Burchardi in c. 25. C. 17.

q. 4. habetur palea , quam igitur Rufinus non habuit . 3) Cf. Pauca-
paleam . In Bamb. deest epith. . . . lasc.
346 Summa Rufini .

haereticorum dicentium : fulgidis vestibus omnibus esse utendum,

deridentium quoque catholicos , qui vilibus et religiosis vestibus ute-
bantur, qui etiam asserebant : pulchris imaginibus et picturis eccle-
sias non esse decorandas, dicentes debere homines rationabiles ad
imaginem dei factos fulgidis vestibus indui potius, quam ligna vel
lapides insensatos distinctis pretiosisque coloribus perornari . Talia
proponentes haeretici plurimos catholicos seduxerunt, ut ecclesiae
cultum in huiusmodi negligerent et sibi vestes fulgidas accurarent.
imagin. scriptur., i . e. imagines pictas vel sculptas, quae quidem
laicis aspicientibus eas sunt quasi scripturae legentibus ; nam quod
legentibus scriptura, hoc idiotis cernentibus praestat pictura, ut j .
de cons. D. 3. c. Perlatum (27 ) . c. 2. stolis, i . e. cappis. c. 5 .
nec insuper fluitate, fissurae. Hoc ideo dicit, quia sunt quaedam
loca , in quibus permittitur clericis ante et retro fissis vesti-
mentis uti, scil. tunicas, camisias etc. sed tunc non debent esse super-
flua, id est numerosa ut illorum, qui per omnes angulos et rugas
tunicarum et palliorum faciunt incisuras.
Quaestio V. Huius q. negationem sine aliqua conditionis di-
stinctione suscipimus¹ . Si autem de conveniendo clericum ante
civilem iudicem aliqua hic ab auctoribus quaestio suscitetur, recur-
ratur ad distinctionem, quam fecimus s . C. 12. q. 1. - c. 1. propter
districtionem, vitandum scil. c. 3. pecuniae quoad laicos. honori,
quoad clericos. quo, i . e . a qua poena.

Causa XXII.

In novissima q . superioris causae dictum est de contumacia

clericorum , qui relinquentes episcopos suos ad seculares iudices con-
fugiunt. Quia vero nonnunquam clerici in tantam contra episcopum
audaciam ascendunt, ut non obedire episcopo iuramento etiam affir-
mare non metuant, ideo convenienter alium tractatum de iuramento
scil. copulat ostendens, quomodo reus sit periurii archidiaconus eo ,
quod iuravit, se suo episcopo non obediturum. Ubi aperit, quando
sit peccare iurando, quando non, et quae licita et quae illicita sint
iuramenta ; et quoniam mali iuramenti comes solet esse mendacium,
ideo quoque de mendacio interponit aperiens, quae sint genera men-
daciorum. Ut autem haec omnia etc.
Et quoniam tota de iuramentis disputatio in huius certaminis

1 ) P. 1. suscepimus. 2) P. 1. quanti. 3) Et ... necess. scil.

desunt in Bamb.
 Causa XXI. Qu. 4. 5. Causa XXII . princ . 347

arena transfigitur, ideo ad maiorem sequentium evidentiam prae-

mittamus quaedam capitula satis necessaria , scil . quid sit iura-
mentum ? quid sit periurium ? quae causa institutionis iuramenti ?
qualis esse debeat forma iuramenti ? quot modis illicita sint iura-
menta et quando frangenda ? Iuramentum itaque alias angustam,
alias amplam habet definitionem¹ . Districte enim dicitur iuramen-
tum discreta assertio veritatis per deum inductum testem ; ample vero
iuramentum dicitur de aliquo asseveratio alicuius inter nominatae rei
venerabili attestatione firmata, ut : Per illum solem iuro , et huius-
modi. Periurium quoque similiter dicitur pluribus modis, vel distin-
guitur apud doctores. Dicitur 2 namque periurium falsa iuratio, dicitur
periurium iuramenti transgressio ; appellatur etiam periurium indiscre-
tum iuramentum, dicitur quoque periurium mendacium iuramento fir-
matum. Primum et secundum periurium non semper est peccatum ,
tertium vero semper est peccatum , sed non semper crimen, quartum
semper est crimen. Periurium etiam dicitur quasi perversum iurium
i . e . perversum iuramentum et deiurium quasi a iurio, hoc est a
iuramento devium . Et est idem periurium et deiurium, sicut idem
peierare et deierare, licet periurium dici soleat, cum est crimen ,
deiurium autem, cum crimine caret. §. Institutionis autem iuramenti
duplex causa fuit, una sacrilegium idolatrantis, alia infirmitas dubi-
tantis. Sicut enim concessum antiquis fuit, ut hostias deo immola-
rent, ne illas daemonibus sacrificarent, ita permissum est, ut deum,
i . e . per deum, iurarent, non quod hoc in se appetendum esset, sed
ne homines idolatriae sacrilegium imitantes per creaturas iuramentum
facerent, ut in hac q. c. Considera. Item cum infirmis vellemus.
suadere, quid eis esset utile (non enim simplici verbo crederent) ,
indultum est eis iurare, ut, quod verbo nudo non credebant, inter-
posito iuramento firmum teneant. Forma 3 autem iuramenti alias
solo verbo sermone componitur, alias alicuius sacrae rei interpositione
celebratur. Illa vero forma iurandi, quae solo sermone editur, se-
cundum tria tempora triplex invenitur. Aliter namque in veteri
testamento, aliter in primitiva ecclesia, aliter etiam hodie iuratur.
Et quidem in veteri testamento iurabatur in haec verba : Vivit do-
minus et haec mihi faciat dominus et haec addat , et
similia ; in primitiva ecclesiae : Testis est mihi dominus ; hodie

1) Bamb. signationem s. distinctionem . 2) Bamb. Peri. q. multis

mod. dist. namque cet. 3) Forma . . . invenitur deest in Bamb.
348 Summa Rufini.

autem : Per deum iuro , Sic deus adiuvet me , et his similia.

Non ideo distinguimus quasi non teneatur iuramento quisquis hodie
vel in prima vel in secunda forma fecerit iuramentum, sed quia
hodierna consuetudo non habet , ut quis ita iuret : Vivit
dominus vel Testis est mihi deus , sicut Per deum iuro et
huiusmodi. Et ideo forte non tantum tenetur qui hodie iurat : Vivit
dominus, vel Testis est mihi dominus, quantum scil. Per deum iuro ,
vel Sic deus me adiuvet. Alicuius rei sacrae interpositione ce-
lebratur forma iuramenti , quando interponuntur evangelia vel
reliquiae vel cruces. Si ergo per creaturam tantum iuretur, fit
citra formam iuramenti, quae solo sermone editur. Si vero super
lapidem conscienter iuret, fit praeter formam iuramenti, quae sacrae
rei interpositione celebratur. § . Hic concipiuntur duae non inutiles
quaestiones ex duabus iurandi formis eductae . Primum enim quae-
ritur, utrum minus reus sit qui simplici verbo per deum iurans
peierat, quam qui per evangelium ? Et quidem quod non minus
reus sit dicere videtur Iohannes Chrysostomus j . e . q . c . Si ali-
qua causa. Quodsi est, tunc omnes pene hodie criminosi essemus
et infames, cum indistincte : per deum iuro , dicamus , quod esset
horrendum et inconveniens. Item secundo quaeritur, quomodo per
creaturas iurare vetemur, cum super evangelium vel reliquias iurando
per creaturas iurare videamus ? · Dicimus enim : Sic deus me ad-
iuvet et istae sanctorum reliquiae vel evangelia sancta.
Si propterea per deum iuramus, quia sic deus me adiuvet , dici-
mus, cur non per creaturas istas iuramus, quia sic ponimus : et istae
sanctorum reliquiae. Primae quaestioni respondemus, quia valde
magis peccat, qui proposita solemni forma iuramenti deierat, quam
qui sola voce deum invocans testem peierat. Quod autem dicit Ioh.
Chrys. , non esse maius per evangelia iurare quam per deum, in eo
casu intelligitur, quando aliquis non nominato deo iurat per evan-
gelia non superlata manu; tune qui sic iurat per evangelia, non
maius facit, quam si iuraret per deum, ideoque non magis reus est.
Secundae quaestioni satisfacimus sic : Qui in hac forma iurat : Sie
me deus adiuvet et istae reliquiae , licet has creaturas nominet,
non tamen per eas iurat, quia non ad eas refert iuramentum , sed
ad eum , cui istae reliquiae sunt dicatae, ut sit sensus : Si deus me
adiuvet et istae reliquiae, id est : Sic obtineam salutem a deo, cui

1 ) Bamb. Non ideo distinguitur sic, quin. Textus secundum P. 1 .

aperte peior. 2) P. 1. sacramenti. 3) P. 1. ecclesiae.
 Causa XXII. princ. 349

istae reliquiae sunt dicatae. Si vero dicatur : Iuro per deum et haec
evangelia, hic est sensus id est : Per virtutem eius, cui haec dedi-
cata vel consecreta vel deputata sunt. Qui autem non praenominato
deo iurat per aliquam creaturam, ut per lunam vel per solem, licet
idem possit esse sensus scil.: Iuro per virtutem eius, qui haec crea-
vit et regit, quia tamen suspectum potest esse verbum et infirmis.
scandalum, ideo praeceptum est, ne sic iuremus, alioquin per crea-
turas iurare convincimur. Quod utique prohibitum est duabus ex
causis, sicut in Matthaeo habetur, scil. ne aliquid numinis in eis
esse credamus, vel eas contemnentes peierare et proximum fallere
non timeamus. §. Iam considerandum est, quibus modis dicantur
illicita iuramenta . Iuramentum itaque illicitum est aliquando ex
modo iurandi , aliquando ex eo, quod iuratur, aliquando ex causa ab
extra veniente. Item cum est illicitum ex eo quod iuratur aliquando
id quod iuratur in se est iniustum et iniquum, aliquando in se ini-
quum non est sed id iurare illicitum et iniustum est . Ex eo utique,
quod in se iurare iniustum et illicitum est, ut interficere hominem ,
ex eo quod iurare illicitum et iniustum est, ut ad ordines sacros
non ascendere, in V. feria non ieiunare. Ex modo iurandi , quando
subito et ex aliqua temeritate quis iurat ; illicitum ex causa ab extra
veniente, ut si votum solemne habens iuret se accepturum uxorem.
accipere nimirum uxorem in se bonum est, sed propter votum huic
est illicitum. Item si in die dominico nisi pro pace componenda
quis iuret, et praeter auctoritatem parentum puer iuret, et similia .
Cum itaque iuramentum illicitum est ex eo quod iuratur ita ut illud
quod iuratur sit in se iniquum¹ , tune sine dubio solvendum est
iuramentum , ut infra q . 4. habetur. Quodsi id quod iuratur
in se iniustum et illicitum non est, tamen id iurare inhonestum
est, vel tunc non est rumpendum iuramentum . Si autem illicitum
est solummodo ex modo iurandi, tunc etiam ulla ratione non est
frangendum illud iuramentum, si adimpleri potest, quod notatur ex
quadam auctoritate Augustini quae est s. D. 25. §.2. Nunc autem
per singulos. Cum vero iuramentum est vel illicitum ex causa
extraveniente, tunc quidem observandum est, nisi vel causa ei prae-
cedens votum vel habitus vel ordo vel similia praeiudicare debeant ; puta
si prius contrarium ab isto fecerat iuramentum, nisi eum in minori
aetate factum fuerit, tunc contradicente patre non implebitur iura-
mentum, ut infra q. ult . c . Pueri autem ante XIV. annos . Et
1) P. 1. unicum! 2) Sic recte in Bamb. , quia est dictum ad
c. 3, in P. 1. falso cap.
350 Summi Rufini.

haec quidem de spontaneis iuramentis intelligantur ; de coactis¹ di-

cetur infra q. 5.
Quaestio I. Luce clarius constat, quia iuramentum non est
praestandum, nisi in rebus dubiis et necessariis, et ideo , ubi aperte
est veritas, cessanda est sermonis longitudo . c. 1. Omne quod in
foedera. Quatuor casus assignantur in praesenti capitulo . Primum
est de discordantibus qui, cum reconciliantur, hinc inde sacramenta
sunt praestanda, ut inter eos pax solidior firmiorque servetur ; se-
cundus est de amicis et sociis, puta de romanis et iudaeis qui sibi
invicem iuramenta dederunt, ut alteri alteros adiuvarent , sicut in
libro Machabeorum legitur, unde dicitur hic; et omne : tertius est de
testibus, qui, ut fidem faciant, iurare debent ; quartus est de accu-
sato nec tamen testibus convicto, qui pro removenda infamia et
purganda innocentia iuramentum debet offerre . Unde dicit omne
3
enim vel etiam quod testibus etc. Si sit in textu etiam , plana
erit litera, si vero sit enim, erit argumentum a simili. c. 7. in veri-
tate etc. Hos enim tres comites debet habere iuramentum, ut idem
Hier. dicit j . q. 2. c. 2. Dicentes vivit dominus, et sunt ista verba
Ieremiae, quomodo oppositio Hieronymi ? Sed haec solutio eviden-
ter : pro confessione laudis , ut sit sensus auctoritatis iurabunt vivit
dominus, i . e . laudabunt dominum viventem in veritate etc. et, i . e .
vel ad condemnationem et solvit aliter, ut accipi dicat iurabunt in
propria significatione non est ut in evangelio , quia ex causa olim
filiis Israel praeceptum est, ut iuramentum : Vivit dominus in con-
demnatione mortuorum idolorum per quae iurabat Israel. c. 8.
lege concessum , scil. iurare per deum fuerat inquam concessum non
solum pro necessitate, sed etiam pro voluntate. In novo autem te-
stamento non nisi pro necessitate conceditur. non quod recte hoc
facerent, i. e. non quod in se tanquam rectum et bonum sit appe-
tendum. c. 10. Si per capillum etc. Per hoc iurare prohibemur,
ne sicut antropomorphitae divinam naturam habere membra creda-
mus, vel scientes non habere peccare non metuamus. c . 11. Si ali-
qua causa. Huic cap. assignatur contrarium j . q . 5. Qui percu-
rat. Ibi namque dicitur, quod qui iurat in cruce non sacrata minus
tenetur eo qui in cruce consecrata iurat. Uterque autem iurat per
deum. Unde colligitur, quod magis tenetur ille, qui iurat super
evangelia quam si tantum verbo nulla sacra re interposita iuret per

1) P. 1. coactitiis autem dicitur. 2) P. 1. sacramentum. 3) Aliter

editio decreti. 4) P. 1. commendationem.
 Causa XXII. Qu. 1. 2. 351

deum . Sed in quo casu capitulum hoc loquitur supra, in huius

causae principio dictum est, nisi forte quis dicat, illud dici consi-
deratione iudicii divini propter aequalem contemptum dei , istud au-
tem de iudicio ecclesiae propter sacramentum rei. c . 14. reddes
domino iuramenta tua, i. e. iurabis per deum et non per alium. non
vobis, non iuro quia iurare non appeto . c. 16. Movet . fide. Fides
hic dicitur non religionis , qua scil . credimus quod non vidimus, sed
pactionis, qua voluntatum placita inter homines confirmentur . De
Laban. Illud tangit quod in libro Genesi legitur, quia cum rever-
teretur Iacob de Mesopotamia . . . iuraverunt sibi mutuo . §. Sic
etiam cum in libr. Machab. romani legantur pacem firmasse cum
iudaeis . Legitur enim in primo libro Machabaeorum, quod, cum rex
Demetrius filius Seleuci vexaret Iudaeam audiens Iudas Machabaeus
potentiam Romanorum elegit duos viros scil. Eupolonium filium
Iohannis et Iasonem et misit eos Romam constituere cum illis ami-
citiam et societatem et ut auferrent ab eis iugum gentium . Abie-
runt . . . . c . 17. Praedicandum. Non tamen per omnia tanta,
maior enim ponitur pro adulterio et homicidio perpetrato publice.
Quaestio II. Sicut supra taxatum est, periurium dicitur qua-
tuor modis. Qui ergo falsum iurat, refert, utrum faciat ignoranter
vel conscienter. Si ignoranter faciat, erit periurium , i . e . falsa iu-
ratio, et non erit peccatum nisi indiscrete iuretur. Si autem con-
scienter, erit periurium, hoc est mendacium iuramento firmatum ,
grande crimen . c. 2. veritatem, rei et conscientiae, vel saltem con-
scientiae tantum, ut scil. credat, verum esse quod iurat. iudicium,
ut discrete iuret. iustitiam, ut quod iurat in se sit iustum, i . e. li-
citum . si ista defuerint, vel collectim vel singillatim. nequaquam
iuramentum, i . e. honesta iuratio, sed periurium, i . e . illicitum iu-
ramentum . c. 8. est capitale in doctrina religionis, ut negare
resurrectionem esse futuram ; secundum, ut nulli prosit et obsit
alicui, si dicam volenti tangere venenum : tange quia non nocet ;
tertium quod prodest alteri ita quod obest alteri, ut si dicam pe-
cuniam adhuc debitam redditam esse . Ex hoc namque neque viri
neque mulieris corpus aliqua libidine maculatur. Quartum sola
mentiendi fallendique libidine, ut si dicam : sol cum occidit in mare
mergatur ; quintum quod fit placendi cupiditate, ut illi faciunt qui
principibus adulantur : Tu es, inquiunt, rex regum, et dominus do-
minantium ; sextum quod nulli obest et prodest alicui, ut si aliquis

1 ) Sequuntur 8, 19-28, partim verbotenus partim sensus.

352 Summa Rufini.

deposuit pecuniam suum in aliqua loco secreto et alius volens ra-

pere quaerat a te ubi sit? tu autem te nescire dixeris cum scias ;
septimum etc.; octaram et ad hoc prodest ut ab immunditia
corporali aliquem tueatur, ut si volenti concumbere cum abso-
luta dicam, quod est coniugata, ideoque ipsam ille non cognoscat.
Evidenter ista tria ultima mendacia esse cadem, sed recte in-
tuenti aliter apparebit ; VI
enim mendacium prodest ad vitandum
damnum pecuniae, VII ad vitandum periculum personae ; octavum
ad vitandam iacturam pudicitiae. ad sempiternam, quasi dicat quod
utique a maiori potest videri . nec se quisquam i. r., quasi diceret
aliquis : si tu neque unum verbum, licet enim mendax ius proferre
ad hoc ut tuus proximus non occidatur. pereat ergo qui eum vo-
luerit, cum potest manu defendere, ad quod respondet : immo debet,
si potest cum salute animae suae eum defendere, ne occasione huius
recti facti nostri scil . quod nolumus mentiri fiat impius non tuendo
a morte proximum suum cum valet, et in malis damnabilius nobis
est quod ipsi nos facimus, puta mendacium. eo malo, quod fieri
sinimus, scil. homicidio ; quasi illud damnabile est nobis quod faci-
mus, non illud quod fieri sinimus, si tamen sine peccato prohibere
non possumus. Si autem possemus, tunc et illud quod fieri sinere-
mus, esset nobis damnabile . Qui enim potest obviare malo et non
obviat, consentire videtur, facientem et consentientes par poena con-
stringit, ut s . 2. q. 1. Notum (10). Qualiter haec regula iuris di-
stinguenda sit, supra dictum est¹ D. 83. Quanto magis a primo
recedit. Verbi gratia. Unus dicebat : pecunia est reddita, cum non-
dum reddita , alius autem dicebat : ego vidi Paulum recumbentem in
idolis,vel audivi eum circumcisionem praedicare. Primum menda-
cium longe a mendacio est de doctrina christianae religionis, duo
autem posteriora satis sunt proxima et ideo magis peccat posterior
mendax ipsis in se consideratis mendaciis. c. 13. Nec artificioso .
Hic quatuor surgunt contraria. Et primum est in sequenti cap ., ubi
dicitur quia mendacium, quod fit ioco , non est perniciosum. Secun-
dum est infra VII . c. de Iehu qui mentiendo dixit : Congregate
mihi etc. Tertium cum Abraham mentiendo dixit pueris suis : Sedete
hic cum asina etc. Quartum cum Paulus mentiendo dixit de prin-
cipe sacerdotum : Nescivi quia princeps esset, ut j . C. proxima q. 1 .
c. Paratus . Primum ergo contrarium sic solvitur, quia hic de per-
fecto viro in sequenti cap . de imperfecto agitur , vel hic quando

1) Vide pag. 151. 2) Cap. 21. Cf. notam pag. 353.

 Causa XXII. Qu. 2 . . 4. 353

quis mentitur pro damno vel deceptione alicuius, ibi autem cum
tantum pro luero vel ioco , vel commodo alienius . Illud autem quod
de Levi obiectum est vel non fuit mendacium sed ironia , vel si fuit
excusabatur a culpa propter ministerium divini cultus, nec iudicandus
est mentitus fuisse , quem constat contra mentem non iurasse , quia,
etsi loquebatur aliter quam sentiebat, non tamen per hoc ullo modo
animae suae nocebat, sed proderat. Quod de Abraham et Paulo
dictum est, sic determinatur, ut dicatur, eos esse mentitos, non tamen
peccasse, quia in alicuius rei significatione haec dicebant, quae foris
mendacia apparebant . Sola enim haec mendacia sunt, quae culpa
non carent, sicut August. ait in 1. quaestionum veteris testamenti.
c. 14. occultare verum. Surgit hic contra quod est s. 11. q. 3.
Quisquis metu. Sed ibi de veritate testium, quae si taceatur
nocet, hic de veritate proditorum quae tacita nulli nocet, alicui
prodest. c. 18. Quod ait fratribus. Tangit illud [ hist. Paucapaleae ].
non deputantur mendacia, Signatur contrarium s . IV . cap. Ibi
enim dicitur quod duo sunt genera mendaciorum etc. Sed ibi
mendacium large accipitur, hic districte pro eo scil. quod fit inten-
tione fallendi. c. 19. Si quaelibet culpa haec scil. obstetricum.
Illud tangit quod in Exodo legitur, quia cum Pharao mortificare vellet
masculos cet . c. 21. Utilem Ieu regis Israel. Legitur in IV. libro
regum, quod, postquam filius Naum occidit Ieram regem Israelis
filium Achab venit in Samariam et convocato universo populo etc ..
Quaestio III. Hic proponit et concludit tertiam quaestionem,
scil . quod archidiaconus non debuit denegare obedientiam suo epi-
scopo.
Quaestio IV . Haec quaestio in huius causae principio satis
terminata est et ideo haec verba revolvere superfluum est. c. 3.
Quod David. Legitur in I. libro regum, quod cum esset David
[hist. Paucapaleae ]. Si autem de perplexitate malorum aliquid hic
ab auditoribus quaeratur, recurrant ad id quod dictum est s . D. 14 .
c. 8. Unusquisque si tamen periur., i. e . licitum iuramentum, cuius
transgressio esset periurium. quod scil . iuramentum. ebrius etc. de
Iepte. Legitur in libro Iudicum , quod filiis Amon [ hist. Paucapaleae] .
miserabilis necessitas. voti quod fecit Iepte, quae solvitur in par-
ricidio filiae. Hic improbatur I. de voti adimpletione . Sed August .

1) P. 1. non omittit. 2) Patet ex hac citatione Rufinum cap. 17.

non habere, esse ergo paleam. Idem patet ex citatione superiore in
nota pag. 352. 3) Excerptum ex IV. Reg. X. 18–27 .
v. Schulte , Summa Rufini. 23
354 Summa Rufini.

videtur excusare eam in causa proxima q . 5. c. Si non licet.

Sed quod I. tune bene fieit, Aug. ibi definiendo non asserit, sed
suspenso verbo relinquit. Quod enim peccaverit occidendo filiam,
et ipse Aug. in libro Iud. super hunc locum evidenter ostendit, et
Hier. ad ipsum in primo libro contra lovinianum. c. 18. Actio .. ,
infract. sanctarum imaginum. Iuraverat frangere enim sanctorum
imagines pro eo quod simplices cas contingebat adorare. c . 19. Tri-
bus . . male iurat, i . e . illud quod scit malum esse. hoc esse pec-
catum , quod facere iurat. c . 20. fides, id est observantia promissi .
ad veram fidem, i . e . ad observantiam fidei catholicae religionis .
c. 22. matrimonium sit firmum et stabile. Hoc duobus modis ex-
audiatur, scil . ut, quamvis coactus iuraverit eam accipere uxorem,
unde videtur inter eos consensus non fuisse , tamen quia sua gravi
culpa incidit in hanc necessitatem merito teneatur eam accipere ,
quam prius coactus iuraverat. Vel forte quam prius compulsus iura-
verat, postea volens acceperat, tamen tenore prioris coactionis eam
relinquere volebat ; quod fieri prohibet. c . 23. Innocens credit.
Verbum istud Salomonis est in proverbiis dicentis : Innocens credit
omni verbo, astutus autem considerat gressus suos [Prov. 14, 15] .
Sed mirum dicitur, quomodo hoc proverbium trahit Ambrosius ad
Iosue, cum in parabolis sinistram habeat expositionem. Dicitur nam-
que ibi innocens scil. et fatuus qui adeo seducibilis est , ut omni
verbo credat, quod est contra illud Iohannis, qui dicit in epistola
canonica : Nolite credere omni spiritui sed probate spiritus, qui ex
deo sunt [ 1. Ioh. 4, 1 ] . Sed sciendum est, quod diversi aucto-
res plerumque diversa et contraria solent uti expositione
scripturae prout suae intentione et negotio viderint ex-
pedire. Itaque secundum Ambrosium ita exponatur : Innocens sim-
plex scil. et rectus, qui adhuc nulli nocuit, credit pro solito omni
verbo, verisimili subaudi, nisi sit contra religionem. In talibus enim,
si crederet multum peccaret, in quibus fere tantum peccat qui fal-
litur quantum peccat qui fallit, unde s. agit Hier. C. 16. q . 1. c .
Si cupis , de quibus intelligendum quoque dicit praescripta aucto-
ritas Iohannis. non vituperanda. Sunt verba Ambrosii loquentis de
isto innocente . Hoc est innocentem esse, i. e. talem, qui nunquam
nocuerit. ignorare, maxime per experientiam. et si circumscribitur
etc., quasi diceret aliquis : quomodo iste innocens unquam potest
esse bonus cum non sit spiritualis, non autem spiritualis est qui non

1) P. 1. spiritum . . sit.
 Causa XXII. Qu. 4 . 355

iudicat, i . e . qui non discernit omnia , cum decipitur, quod utique

facit iuxta illud apostoli : Spiritualis iudicat omnia et a nemine iu-
dicatur. Huic ergo tacitae obiectioni respondet dicens, quia , quamvis
innocens circumscribitur, i. e . decipiatur ab aliquo, tamen omnia id est
de omnibus homnibus sibi etiam ignotis. iudicat, i . e . iustum iudicium
habet dum arbitratur esse fidem, i . e . verborem veritatem in omni-
bus, quos ipse etiam ignorat, sicut ipse erga omnes fidem habet.
Iehu tamen, id est Iosue pluri nominis enim fuit. meliori obsequio ,
quia constituit eos caesores lignorum et ut portarent aquam et ligna
sacrificii domini. ad c . 23. §. Illicitum . In hoc paragrapho ut
totus incedit magister per omnia . Postquam enim ad id , quod in
quaestione praemissum fuerat, seil . quod illicita iuramenta non sunt ser-
vanda, subiunxerat contrarium de iuramento Iosue Gabaonitis facto , quod
quidem videbatur illicitum, quia contra dei praeceptum et tamen est
(observatum), solvit in hunc modum dicendo , illa sacramenta illicita
servanda non esse, quae cum iurantur illicita esse sciuntur. Si vero ,
cum iurantur, licita esse putantur quae tamen illicita sunt, tune ob-
servanda sunt , si tamen sit ignorantia facti, non iuris . Puta si quis
iurat, se accepturum quandum, quae cum sit sua consanguinea, ignorat
tamen suam consanguineam esse , in hoc iuramento est ignorantia
facti ; si autem iuret, se accepturum consanguineam in uxorem eo
quod putet, consanguineorum copulam licitam esse, est ignorantia
iuris. Unde concludit de iuramento facto Gabaonitis dicens : illud,
quamvis illicitum, ideo tamen fuisse servatum, quia, quod iurabatur,
illicitum esse ignorabatur, ignofantia utique facti . Dicit etiam, ob
solam religionem iurisiurandi contra imperium domini Gabaonitas
esse reservatos , sed propterea iuramentum Iosue licet illicitum ser-
vandum sit, quia, quod iuravit, ignorantia facti esse illicitum igno-
ravit. Eadem ratione, sicut ipse idem magister exemplificat, servare
debet iuramentum qui iurat, se accepturum eam, quae est sua con-
sanguinea, cum eam suam consanguineam esse ignoret, ignorantia
scil. facti ; quod sentire ridiculosum est . Item si ob solam religio-
nem iurisiurandi contra praeceptum domini Gabaonitis pepercerunt,
praevaluit ergo iuramentum eorum praecepto domini. Item si ob
solam religionem iurisiurandi contra praeceptum domini fecerunt ,
tune si iurassent, eos interfecturos et dominus prohibuisset eos inter-
fici, debuissent tamen occidisse eos. Nos ergo qualiter ad obiecta
debeamus respondere, videamus . Dicimus, quia iuramentum Gabao-

1) P. 1. iuraverint.
356 Summa Rufini.

nitis factum illicitum fuit, non utique ex eo quod iuratur, neque ex

modo iurandi, sed ex causa ab extra venientè , seil. ex accidentali
dei prohibitione ; iurantes tamen excusati sunt a culpa pro ignorantia
facti, et quia divina prohibitio iuramentum processerat, oportuisset
eos non implevisse quod iuraverunt, nisi quod dominus eorum iura-
mento favorem et consensum praestitit pro eo maxime, quod illius
iuramenti adimpletio magna clementia nitebatur, qua voluerunt eis
parcere, quod deum ceperunt timere etiam in nullo volebant resi-
stere, sed cum eis per omnia legem dei colere. Non ergo ob solam
religionem iurisiurandi, sed etiam ob clementiam et dei insequentem
favorem contra prius praeceptum servati sunt Gabaonitae . Sed ne
forte verbis nostris auditores minus aures accomodent , ipsum ma-
gistrum introducamus super locum illum libri Iosue solventem hanc
quaestionem . Quaeritur, inquit, quomodo iurationem servandam esse
crediderunt hebraei . . . Sciens itaque quem fuerat interfecturus ,
parcere maluit. "
Quaestio V. Cum in prima quaestione dictum sit, quia iuran-
dum non est, nisi in dubiis et necessariis causis, quisquis praeter
hoc cogit aliquem ad iurandum , reus erit periurii , sive iuretur verum
sive falsum. Si vero sciat eum deierandurum, quem cogit ad iuran-
dum deierantem vincit in scelere, ut j . cap. 6. , quia non tantum
cogit eum ad iurandum quantum ad deierandum. De iudice solet
quaeri, utrum debeat ab eo recipere iuramentum , quem novit falsum
esse iuraturum ? Et credimus sine praeiudicio melioris sen-
sus , quod, si iudex legitimis documentis probare non potest, eum
qui vult peierare iniustam causam fovere et ius dicat, eum iurare ,
non debet tune iudex iuramentum licet sciat illud falsum esse repel-
lere. Nam cum nullum sacramentum in ecclesia venerabilius sit
eucharistia, constat, quoniam qui indignus accipit non minus reus
est quam qui indigne iurat : sacerdos tamen qui eucharistiam dispen-
saturus est, quamvis eum noverit horrenda crimina commisisse, si
probare non potest exegeritque criminosus ille eucharistiam, oporte-
bit sacerdotem satisfacere exigenti, ut infra de cons. D. 2. c. Non
prohibeat ( 67) . c . 1. Qui compulsus. Quoniam iuxta litus coacti
iuramenti iam recte trahimus, paulo cautius tardi usque procedamus.
Sciendum ergo, quod coactio duplex est, modica seil. et violenta .
Violenta alia absoluta, alia conditionalis, vel aliis nominibus passiva
et activa. Modica est quae maioris fortitudinis impetu caret, ut cum
quis , nisi ei iuretur, domum cras incendere minetur. Violenta et ab-
 Causa XXII. Qu . 4. 5. 357

absoluta sive passiva est, quae est per astrictionem¹ , ut id fiat, cui
coactus nulla ratione consentiat, ut si alicuius manus super aram
idolorum ad thurificandum violenter ponerentur. Conditionalis vel
activa est, quae habet fieri aliqua conditione periculosa praesentis
vel futuri facti instantis proposita, ut si aliquis iratus gutturi tuo
gladium poneret dicens : nisi iuraveris continuo morte morieris. Mo-
dica coactio semper imputatur vel ad faciendum quod praetermissum
est, si licitum fuit, vel ad peccatum , si illicitum erat quod illa co-
actione promissum fuerit. Quod autem fit violenta et absoluta co-
actione, nunquam imputatur, nisi quis suo delicto in huius coactionis
angustias venerit , et hoe similitudine illius, quem sua culpa traxit
ad insaniam, qui si hominem furens occiderit restituta sanitate poe-
nitentiam pro homicidio subibit, ut s. C. 15. q . 1. c. penult. Et
sciendum, quoniam qui absoluta coactione urgetur non facere sed
pati potius dicitur, qui autem secundum coactionem impellitur, me-
tum quidem patitur sed et facit aliquid, ne quod metuit patiatur.
Cum igitur de coactione absoluta vel modica agitur, de coacticiis
iuramentis supervacue quaeritur ; quando quidem et absoluta coactione
iuramentum nunquam praestatur, et modica, si praestitum fuerit,
semper imputetur. Relinquitur itaque facienda distinctio de iuramento
in coactione violenta utique sed conditionali. Secundum hanc igitur
distinctionem iuramenta coacticia considerata alia sunt promissoria,
alia assertoria. Promissorium est, quo quis iurat promittendo ali-
quid se facturum vel non facturum. Assertorium iuramentum est
quo quisquis iurat asserendo, aliquid fuisse vel non, esse , futurum
vel non futurum esse. Et primum iuramentum habet observantiam ,
secundum vero nullam, et primum iurans non peierat, nisi cum quod
iuravit non observat vel non observare deliberat ; secundo iurans dum
iurat aut verum aut falsum iurat, ideo tune aut bene iurat aut
peierat. Cum autem iurat quis asserendo aut eredit verum esse quod
iurat, aut non. Si coactione conditionali constrictus quis iurat asse-
rendo, quod credit vel seit verum esse, tune est contrarium, iura-
mentum ei ullo modo imputandum. Si autem quod asseverat verum
esse non credit, tune quamvis sit compulsus criminaliter peceat, po-
tius enim debuit vitato periurio mortem subire quam iurando ex ad-
verso conscientiae surgere. In quo casu est intelligendum huius
quaestionis primum et tertium capitulum. Cum autem iuramenta
promissionis fuerint, aut promittuntur necessaria, aut impossibilia,

1) P. 1. attractionem . Sensus est idem. 2) P. 1. eorum !

358 Summa Rufini .

aut media . Necessaria sunt, sine quibus vita haberi non potest,
impossibilia vero hic duobus modis dicimus , quae fieri a iurante
non possunt , vel impossibilitate naturae , vel iuris prohibitione ;
media sunt quae iurator facere potest, iure minime interdicente.
Si ergo conditionalis coactionis necessitate quispiam iuraverit
aliquid promittendo de necessariis , alias tamen quidem facere
tenetur, sed iuramento fortius ad id artatus esse iudicabitur. Si
vero promissum fuerit de his impossibilibus, quae facere non po-
test nec reus erit non implendo, nec reus extitit iurando, nisi se hoc
posse facere non credebat ; se de impossibilibus, quae facere prohi-
betur, non observando minime erit reus iurando, tamen factus est
criminosus sicut illi sacerdotes, qui hac coactione compulsi sunt re-
baptizare homines, damnantur tamen a Felice papa co ipso quod
rebaptizaverunt, quibus mandatur in poenitentia iacere usque ad
exitum vitae ut j . de cons. D. 4. c. Eos quos episcopos ( 118).
Denique si huiusmodi coactione perculsus aliquid de mediis se fa-
cturum iuravit, si sua gravi culpa ad hane compulsionis necessitatem
devenit, quod iuravit adimplere cogitur exemplo Hubaldi, qui de-
prehensus cum quadam femina a fratribus eiusdem feminae coactus
iuravit eis, quod eam in coniugem duceret, cui in hac parte man-
datur observare quod iuravit s. q . proxima c . Inter cetera. Si au-
tem sua culpa in huiusmodi angustias non descendit, quid indican-
dum erit, de hoc vertitur adhuc disceptio inter prudentes.
Quidam enim sentiunt, eum obnoxium fieri ad complendum, alii au-
tem e contra auctoritate maxime Nicolai papae muniti, quae videtur
a coacticiis absolvere iuramentis s. C. 15. q. 6. c . 2. , et auctoritate
Alexandri , qui in 1. c . eiusdem q . absolvit eos, qui coacti fecerunt
scripturam pro non requisitione suarum causarum. Nos autem via
media incedentes arbitramur , distinctionis subsidio opus esse . Si
enim id se facturum iuravit, quod sine enormi damno complere va-
luerit, tenetur adesse promissioni , alias 2 minime. Verumtamen ne
in contemptum aliquid facere videatur, impetrat absolutionem a
summo sacerdote. Denique in quo casu loquitur praesignatum
c. Nicolai, in cadem quaestione monstravimus. Alexander quoque
de aliis promissionibus agit circumscripto iuramento, hic vero causa
de iuramentis vertitur. tres quadragesimas, i . c. tribus annis in
quadragesima, scil. ante pascha ; vel sunt in anno tres quadrage-
simae deputatae poenitentiae, una ante natalem domini, alia ante

1) P. 1. tacere extremum. 2) P. 1. alioquin.

 Causa XXII . Qu. 5. 359

pascha, III. ante festivitatem Iohannis Baptistae. legitimas ferias.

legitimae feriae ieiunandi sunt II. et IV. et VI . feria ; de IV. et
VI. habetur j . de con . D. 4. c. Ieiunia ( 16) , de secunda feria inve-
-
nitur s. D. 82. c . Presbyter si fornicatione (5) . c. 2. qui
periurat .. coactus fuerit aliqua iurare illicitum, ut vulnerare vel
interficere hominem et ignorans illud esse illicitum quod iurat, se
periuraverit, i. e . ut licitum iuramentum dederit. tres quadragesi-
mas. Hoc quidem in sequenti e. ponit, sed inferiori de VI annis
dixit, sed in praecedenti de co dixit qui non adeo coactus fuerit,
nisi dicatur, varia cap. variam poenitentiam pro persona, loco et
tempore statuere . c. 3. Si quis coactus. Sit casus talis : Habeam
quendam inimicum valde odiosum, cui tamen fidelitatem feceras ;
cum ergo te invenissem¹ obvium vibrato gladio minatus sum con-
tinuo te occidere, nisi iuraveris, quod nunquam inimico meo fideli-
tatem feceras, metu ergo mortis iurasti, quod sciebas esse falsum .
c. 5. Ille qui provocat etc. Quaeri solet , utrum casus huius
cap. extendatur usque ad eum, qui mutuavit alii pecuniam, quam,
cum debitor deneget se accepisse paratusque sit iurare quod non
acceperit, creditor provocat eum ad iurandum, cum sciat eum deie-
raturum : utrum per hoc et ipse qui cum iurare facit periurus sit ?
Quod quidem ita esse nullus nescit, nisi qui illum sermonem Augu-
stini, unde hoc cap. sumptum est, non perlegit . Post verba namque
huius capituli continuo sine interpositione subiungit quoddam mirum
factum, quod in Hipponensi ecclesia contigit dicens, fuisse quendam
hominem simplicem et innocentem Tutus nomine. Huic negavit vi-
cinus suus id quod ei commodoverat. Commotus provocaverat eum
ad iusiurandum. Iuravit ergo. In ipsa nocte exhibitus est ipse Tutus
ad iudicem eum magno impetu et terrore pervenitque ad excelsum
quendam et admirabilem virum, cui parebat officium similiter excel-
sorum . Tune iussus est perturbatus retro vocari et interrogatus est
his verbis : Quare provocasti hominem ad iurationem, quem sciebas
falsum iuraturum? Respondit: Negavit mihi rem meam. Dictum
est ei : Melius rem tuam quam exigebas perderes, quam animam
illius hominis falsa iuratione perimeres. Prostratus iussus est caedi ,
caesusque est tam graviter in dorso, ut ei vigilanti vestigia plaga-
rum apparerent . Sed dictum est illi, postquam emendatus est : Par-
citur innocentiae tuae, cave de cetero, ne facias. c . 9. Quacunque
arte . • sicut ille cui iuratur intelligit, nisi et ipse qui accipit in

1 ) P. 1. habuissem. 2) Deest in P. 1.
360 Summa Rufini.

accipiendo adhibebat dolum . ad c. 11. §. 1. Item obiicitur . .

perinde iuramentum tenetur. Quid est ergo quod s . dictum est ,
quia quanto sacratius est per quod iuratur, tanto poenalius est iu-
ramentum, s. q . 1. cap. Movet? Sed hic agitur de nesciente , ibi
autem de sciente loquitur, super quod iurat. Aug. de nesciente lo-
quitur. c. 22. Nullus ex ecclesiastico . Signavimus contrarium in
decretis s . C. 2. q. 1. c . In primis . Ibi namque dicitur de Ianua-
rio episcopo , qui cuidam Comitiolo debebat de damno dato dare.
iuramentum. Sed tale contrarium vix contrarium esse videtur.
Aliud est enim non proposito iudiciario ordine clericum simpliciter
iuramentum facere laico (quod hic vetatur), aliud coram iudice pro
negotio ecclesiae contra laicum iurare, quod ibi conceditur. Si op-
ponatur de iuramento fidelitatis , quod hodie episcopi faciunt im-
peratori, repondeatur, non omnia quae consuetudo habet, canones
permittere, vel dicatur, imperatorem non omnino laicum esse ,
quem per sacram unctionem constat consecratum esse .

Causa XXIII.

Quoniam in ultima q . superioris causae reprehensi sunt illi , qui

alios ad deierandum cogunt, ne per hoc putaretur, nullos etiam ad
bonum esse cogendos , ideo congruenter aliam causam de haereticis
apponit ostendens, quomodo haeretici, ut ad fidem catholicam rede-
ant, armis etiam compellendi sunt. Ubi et de bellis interserit,
quae bella sint iusta aperiens, et quando militare peccatum sit, et
qualiter vindicta inferenda et iniuria sociorum armis sit propul-
sanda. Concludit in fine de clericis , quibus non licet arma movere
nee sanguinis iudicium agitare . Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Huius causae tractatus prolixus est, sed quae
dicuntur aperta sunt nec per omnia scientiae decretorum accom-
moda. Et ideo a prudenti lectore satis nobis indulgendum credi-
mus, si moras solitas in praesentis causae quaestionibus non ponamus.
Laicis itaque ex iusta causa vel pro vindicta inferenda vel pro in-
iuria propulsanda militare non est peccatum, dummodo publicae po-
testatis bello gerendo praesideant, indicto mandato sive permissa
licentia a principibus, penes quos suscipiendi belli auctoritas et con-
silium permanet, ut j . hac q . c. Quod culpatur. Clerici vero
militare non possunt, id est arma movere , sed in certis casibus 2

1) P. 1. simplici iuramento. 2) P. 1. causis.

 Causa XXII. Qu. 5. Causa XXIII. Qu . 1. 361

aliis, ut moveant, iniungere, ut j . ult. Quae autem in isto¹ para-

grapho obiiciuntur ex novo testamento supervacue hic determinantur,
cum eis, qui theologicae paginae vel tenuiter conscii sint, luce clarius
innotescant. c. 1. denique unde¹ , i . c . quare . Apostolus c.
praec. dat etc. Quare inquam nisi quia carnalia bella figuram
gerunt spiritualium bellorum, ipse dico apostolus sciens nobis
iam ultra bella non esse carnaliter peragenda , scil . contra
paganos, qui religionem christianam non lacerant, antiquis autem
patribus licebat bella indicere eis etiam, quos sibi infectos non cog-
noscebant esse. c. 2. Paratus usque neque Paulus. Tangit illud
de actibus apostolorum, quod cum Paulus esset Hierosolymis prae-
dicans verbum Christi tribunus suggestione Iudaeorum capiens eum
.
flagellis iussit caedi postera autem die volens scire qua de causa³
. . . c. 4. sive iubente, ut bona, sive sinente, ut mala. Potestas au-
tem mala a deo sinente esse dicitur, et ideo a deo est ; non tamen ,
quia deus sinit esse peccatum et ipsam a deo erit, a sinente enim
deo mala potestas eo esse intelligitur, quia, cum deus ipsius rei sit
auctor abusionis eius non est approbator ; quod de peccato sentire
non debet, et quoniam hic de sola legitima potestate specialiter
sermo habetur . Sciendum, quod duo sunt, quibus tanquam duabus
columnis bona potestas nititur, et sine quibus nulla potestas appro-
batur legitima, scil. institutio et iustitiac moderatio . Et quidem in-
stitutio legitima circa tria versatur, videlicet circa instituentem et
institutum et eos, super quos instituitur. Circa instituentem, ut qui
instituit publicam instituendi habeat auctoritatem, ut imperator et
praefectus urbis et his similes. Circa institutum , ut persona sit
idonea, quae secularis potestatis cingulo est decoranda, puta non
regularis clericus, sed strenuus laicus. Circa eos , super quos in-
stituitur , ut potestas secularis laicis dominetur, non clericorum mi-
litiae praeponatur . Iustitiae vero moderatio quinque articulis deter-
minatur, secundum personam, secundum causam, secundum modum ",
secundum locum, secundum tempus . Secundum personam aliquid
licet et non licet seculari potestati, ut in personam laicam si pecca-
verit manum mittere liceat, in clericum autem non liceat; secundum
causam moderatur iustitia, ut videlicet negotia secularia non spiri-
tualia a terrena potestate examimeatur ; secundum mensurum vel

1) P. 1. illo loco in isto. 2 ) P. 1. quasi denique unde. 3) Ex

act. apost. 22, 30 ; 23, 1-5 . 4) P. 1. extrenuus! 5) P. 1. consti-
tuerit. 6) P. 1. sermonem.
362 Summa Rufini.

modum, cum quaelibet culpa congrua sit et convenienti poena mul-

tatur, ut neque privatum odium adiiciat poenae sufficienti, neque
privatus amor subtrahat debitae severitati ; secundum locum deter-
minatur iustitia si ubi convenit iudicium exercetur, et locis venera-
bilibus honor deferatur, ut in ecclesia aliquis reus non puniatur ne-
que fugitivus inde extractus ad poenam corporalem tradatur ; secun-
dum tempus, ut sacris solemnibus diebus reverentia exhibeatur, qua-
tenus et his parcatur, quibus pro suis culpis supplicia debentur.
Quaestio II. Iustum bellum dicitur propter indicentem , pro-
pter belligerantem et propter eum, qui bello pulsatur. Propter in-
dicentem , ut ille qui bellum indicit vel permittit huius rei indulgen-
dae ordinariam habeat potestatem. Propter belligerantem, ut ille
qui bellum gerit et bono zelo hoc faciat et talis persona sit, quam
bellare non dedeceat. Propter eum, qui bello fatigatur, ut scil.
mereatur bello lacerari, vel, si non meretur, iustis tamen praesum-
ptionibus mereri putetur. Ubi aliquid horum trium defuerit, absolute
justum bellum esse non potest. c. 1. Dom. deus noster. Legitur
in libro Iosue [hist. Paucapaleae ].
Quaestio III. Expedita est q . haec, scil. quod iniuria socio-
rum armis est propulsanda , ab illis tamen quibus licitum est arma
movere, utique laicis , clericis vero non licet movere arma, ut dicitur
j . ult. q. ad c . 1. Item . . leg. Illud tangit quod in act. ap. legi-
tur quia cum Paulus esset Ierosol. quidam ex iudaeis devoverunt se
non manducatoros . . . sec . legis tenorem iudicaretur. c . 7. eripe,
si iniustac supplicatio est, si iuste ducitur ad mortem.
Quaestio IV. Sciendum est, quod criminum quaedam sunt
occulta, quaedam manifesta. Super criminibus ergo occultis non est
inferenda vindicta, ut in subiectis cap. usque ad paragraphum dici-
tur. Super manifestis vero criminibus vindicta inferenda est , nisi
quando multitudo est in scelere, et nisi quando ille qui committit
sociam habeat multitudinem, ita ut si contra eum vindicta inferatur,
magnum ecclesia scandalum patiatur, ut j . hac q . c. Quidam cum
bonorum , Cum quisque , Non potest , et nisi criminum aucto-
res nostri iuris non fuerunt, ut in hac q . §. Hine etiam cum
propheta [ad c . 17 ] . c. 3. Quid igitur ... non sic iudicatur

furtum, quia poena furti est aut pecuniaria in duplum vel quadru-
plum , aut corporalis, aut extraordinaria, ut fustium castigatio, poena
autem peculatus aqua et igni interdictio, in qua hodie succedit.
deportatio et omnium bonorum amissio tollere. c . 5. Ecce inquiunt.
Donatistae aequalia nos et prophetae sumus vasa, scil . praecones
 Causa XXIII. Qu. 1 4. 363

dei. c. 18. Quidam tribuentes perversissimam securitatem prae-

positis ecclesiarum destituendam putant ecclesiae disciplinam, ut
ad eos, scil. praelatos non pertineat dicere, nisi quid cavendum
sit quidre faciendum sit quodlibet autem quisque faciat non cu-
rare debere et hoc cum bonorum et malorum commixtione etc.
utrisque testimoniis, disciplinae videl . et patientiae. Disciplinae te-
stimonium istud est : Nolite sanctum dare canibus, patientiae
hoc : Sinite zizania crescere usque ad messem. Unde subdicitur ut
canes etc. c. 22. Nabuch . usque¹ praedestinatio dei multis est
causa standi. Signavimus in decretis contrarium s. cod . c., ubi
habetur de praedestinatione dei : ad bonum operari ineptissime
dicitur. Sed ibi intelligitur non operari ad bonum operari quasi
causa necessaria, hic autem dicitur causa efficiens . §. Non ergo
usque ad petram Oreb. Legitur in libro Num . quod filii Israelis
venientes [ hist. Paucapaleae] . Et sciendum, quod in Numeris non
habetur de petra Oreb, sed tamen in Exodo, ubi summatim hoc tan-
gitur, quod in Num. replicabitur2. c. 24. pondus humani testimonii
perdiderunt, id est si qui sunt qui propter crimina sua laudis testi-
monium non merentur a deo , ipsi in humano iudicio testes esse non
possunt. Et hoc in notoriis criminibus. ipsa compensatione, quae
est in eo quod ecclesiae rigor remittitur. quodam vulnere emolliti
rigoris . c . 26. Quod Christus. Tangit illud, quod in evangelio
Lucae dicitur, quia cum iret dominus in Ierusalem [ Luc. , 9, 52-55 ] .
nec discipuli peccant. Signavimus contrarium in decretis j . e . q. c.
Ea vindicta [51 ] . Ibi namque dicitur, quod discipuli odio desi-
derabant vindictam. Sed quidam inter eos bono zelo hoc volebant,
de quibus dicitur hic , alii amaro animo , de quibus ibi agitur, nisi
forte dicatur, eos non peccasse propter id quod optabant, sed quia
optabant odii amaritudine. Ofni et Fin. Hane hist. habes s . C. 2.
q. 7. et ad preces Heliae. Legitur in principio IV. libri Regum ,
quod Ozias rex Israel cedidit [hist . Paucapaleae] . §. Potest sic.
Paulum. Hist. hane quaere s . D. 40. c. 29. Si illic usque sire,
i . e. aut si irremissibilis praestet acerbitas, iniuriati scil. , qui ex
iniuria acerbitate animi nee iniuriam volunt remittere nee satisfactio-
nem recipere. ibidem nihilominus etc., quasi non ideo minus qui in-
iuriam fecerat secundum censuram canonicam condemnatur . Inter-
est enim ecclesiasticae severitatis non fratrum iniuriae omnino rema-

1 ) Patet, c. 23. editionis decreti ad c . 22. pertinere, separatum non

esse. 2) A. tangit q. i. N. latius r.
364 Summa Rutini .

neant impunitae. § . Sed obiicitur quando Achab . In historia tamen

libri regum legitur Ozochias, qui fuit filius Achab. c. 30. Gvilisa-"
riis . . . velum , i . e. palatii cameram¹ . Vigilium diaconem, cuius
instinctu Guilisarius cepit Silvestrum . c. 32. Non potest per illud
signum quod Ezechieli. [ hist . Paucapaleae. ]. severa misericordia,
i . e . dei ultrix correctio . c . 33. Est iniusta . . . de quodam, scil .
de co qui esset persuasurus alicui de filiis Israel, ut iret et serviret
diis alienis. scriptum est enim in Deuteronomio : Non adquiescas ei
nec audias nec misereberis illius sed statim interficies. et miseratus
est Achab. historiam quaere s. C. 1. q. 4. faret in eo quod probare
non posset abstractus, i . e . per sententiam separatus. ad probatio-
nis contagium, i. e. sceleris experimentum. c . 35. Huic officio,
i . e . significatio nominis. invigilabit³, i . e . invigilare debet, disci-
plina, scil. ut quia peccator est puniat, quia homo misereatur.
C. 40. Qui peccat. Hoc ego etc. , qualiter istud praeceptum exponi
debeat, invenis q . prox. c. De occidendis (8). sicut scriptum
est in libro sapientiae, ubi agitur de idolatris , qui colebant mutos
serpentes et hostias supervacuas qui, inquit, non solum serpentium
et bestiarum viventium lesura poterant adeo exterminari, sed et sine
his uno spiritu occidi poterant persecutionem passi ab ipsis factis
suis [ Sap. 11. 16 , 20 , 21 ] . c . 41. Non inrenitur exemplum quo
ostendatur aliquis petitum. c . 45. Quaestum est . . administra-
cerunt, i . e . ministri curiae fuerunt, exercuerunt. pertulerunt sen-
tentiam ut iudices. Quaesitum est, inquam, de eis , utrum eis talia
imputarentur ? Et quidem non imputantur quantum ad deum, quia
non peccant, cum ex officio et bono zelo hoc faciunt, imputantur
autem quantum ad ecclesiam, quominus ad clericatum promoveri
valeant, ut s . D. 51. c . Designata. c. 46. Mud .. preces dictan-
tibus. Dictantes preces dicit sententiae executores, quia accusatores
vel accusatorum preces, i . e . condemnandi intentione dietant , dum
eas affectui committare procurant . Vel forte dictantes preces sunt
defensores civitatis vel aliorum locorum, qui maiores sibi praepositas
potestates praescripta dictando frequenter precibus postulant, ut ad
sua consulta annuendo respondeatur. poscere mortem, i . c . postulan-
dum vel postulatam infligere dictator precum.
Quaestio V. Breviter dicatur, quia nulli licet aliquem occi-
dere, nisi qui gladii habuerit potestatem. Ille autem qui habet

1) Cf. Paucapaleam. 2) Editio decreti prolapsionis . 3) In

cod. invigilabat. 4) A. infugere.
 Causa XXIII . Qu . 4. 5 . 365

potestatem gladii interficere potest hominem, si reum cognoverit

ultimo secundum leges supplicio puniendum. Est tamen quando iu-
dex reum vel potestas tenetur occidere et est quando hoc fieri vel
non fieri in sua ponitur libertate . Quippe si reus in eo crimine
iam frequenter fuerat deprehensus nec emendatus nec de eo spes
ulla correctionis habetur, tune mortis supplicio secundum legis teno-
rem puniendus est, vel membris debilitandus, in quo casu loquitur
supra Ambrosius prox. q . c . Est iniusta , et infra h. q . Rex de-
bet (40 ) . Si vero talis sit reus , qui semel vel raro in eo crimine
vel tali inventus sit et speratur eius emendatio futura : tune non
tenetur potestas eum occidere, vel membris deformare. In quo casu
intelliguntur haec IV subiecta cap . in quibus Aug. non inducit sed
supplicat, ne rei mortis supplicio vel membrorum praecisione punian-
tur. Hanc quoque distinctionem licet colligere ex fine 4. cap . infra .
Omnis qui gladio . Expositio huius verbi est s. q. prox. c . Ille
gladium [c . 36. C. 23. q. 4. ] . c. 1. Circumcelliones. Qui sint
circumcelliones habetur j . C. proxima c . penultimo [ c . 39. C. 24.
q . 3 , § . 52. ] . Horum quidam Restitutum presbyterum interfecerant,
Innocentio digitum absciderunt et oculum effoderant. Unde a noto-
riis curiae, qui tamen ex parte eorum fuerant accusati , ab isto co-
mite capti erant. Intercedit ergo Aug. pro eis, ne moriantur vel
membris truncentur. c. 6. Quid ergo. Quia in fine superioris cap.
dictum fuerat, incorrigibiles morte tamen plectendos, ne videretur
poena talium per mortis supplicium non imminui, et ita divinum
iudicium crudele iudicaretur : ideo subiungit auctoritatem Hieronymi,
quia illi , qui hic puniuntur, in aeternum autem nihil aut minus pu-
niuntur, ex hoc ipso patientur. ne in aeternum puniret. Hoc de
poenitentibus intelligendum est, alioquin error est. Certe aut vera
sunt, et opponet usque illud ad quod respondemus. israelitis, i . e.
deus israelitarum. Legitur namque in Levitico quod filius mulieris
israelitae qui peperit de viro aegyptio . . . ut lapidet eum uni-
versus populus. . sicque factum est. et qui in sabb. ligna coll.
Leg. in eodem libro Num. quod filii Isr. cum essent in solitudine
[hist. Paucapeleae]. Leris iam facta est per poenitentiam, i . e . leviori
de cetero supplicio puniendi alias autem peccatum blasphemiae, quae
ponit in coelum os suum. omni peccato horribile est, ut idem Hier.
super Iesaiam ait : nisi quis forte dixerit peccatum blasphemiae esse
horrendum crimen non ex legibus sed in divinae religionis cultum
assumptis . Unde huic filio Aegyptii peccatum leve hoc fuit et ideo
morte temporali in eo potuit expiari. §. Hinc apparet usque illo
366 Summa Rufini .

praecepto, scil . Non occides , quod inductum est in principio hu-

ius q.
c. 8. De occid. . . . si eius congruit personae. Hoc addit
propter quosdam episcopos, qui super aliquas civitates civiles etiam
potestates accipiunt, ad quos tamen non pertinet sanguinis agitare
iudicia, ut j . q. ult. cap. His a quibus [30] . Paulus apostolus.
Hist. quaere s . 3. q . c. 9. Si non licet . propter scelus perdi-
tionis. quod Iepte. Historiam habes s. C. prox. q . 4. Nec Sanson.
Legitur in libro Iud . quod cum Philistei comprehendissent Sansonem
eruerunt oculos . . moriens quam vivens . c. 10. Tu dixiste, o
Petiliane haeretice, ad nostram derisionem laqueo traditor etc. quasi
dicat Petilianus : ita nos veneramini illos , qui, ne nomen Christi ne-
gare cogantur, laqueo se suspendunt. Sed certe non est verum ,
dicit Aug. , hoc crimen ad nos non pertinet, scil. quod tales quasi
martyres veneremur. c. 11. propria perire manu, i . e . proprio
studio et opere morti occurrere, sed potius fugere. absque eo ubi
castitas, fidei ecclesiae periclitatur, tunc enim debet maxime prae-
latus periculo mortis se supponere, ut s . C. 7. q. 1. Cum vero colla
submittere, i. e . vires resistendi non obiicere, licet seil. si sie hoe
cap. exponatur, sine errore transitur; alioquin ista Hieronymi ex-
ceptio ad literam intellecta nulla ratione est admittenda. c. 13.
Miles sponte, i. e. iniussus. inde,, i . e . sicut inde, hoc est ita.
c. 16. Officia boni ministri. quomodo iudex quomodo lex iubet im-
pleri. c. 19. si quispiam fideiussorem. Hic, quod si quis accusatus
fuerit de crimine quod irrogat mortem, et dato fideiussore absenta-
verit se, fideiussor autem poenam patiatur quam passus esset reus,
magis peccavit qui puniendus erat, utpote qui causam mortis dedit ,
quam qui mortem intulit. Sed sicut illi asserunt qui legum
conscii sunt , nulla lege hoc habetur, quod fideiussor rei in aliquo
casu pro eo mori debeat, nisi forte quis dicat, in antiquioribus le-
gum voluminibus hoe inveniri, quae volumina postea per Iustinianum
correcta sunt et abrogata, Augustinum vero multum ante Iustinianum
.
fuisse ex cronicis manifestum est. c. 20. Principes usque eorum
e. eorum potestate constituit
potestati suam ecclesiam tradidit, i . c.
muniendam. e. 25. Dicat aliquis. Illud tangit quod in Genesi legi-
tur cum audisset Abraham, Loth hist. Paucapaleae ] . e . 32. Si
audieris. Hacc verba sunt Moysi in Deuteronomio loquentis ad filios
Israelis . cuius praecepti. Haec sunt verba Cypriani. Mat. Legitur
in principio primi libri Machab. , quod rex Antiochus [ hist . Pauca-
paleae]. c . 34. scelus in s. Dan. [ hist. Paucapaleae] . c. 41. Si,
i . e . quamvis. invito atque imprudenti. Afliximus . hic contrarium in
 Causa XXIII. Qu. 5 . . 8. 367

decretis s . D. 50. cap. Eos vero , ubi poenitentia ei iniungitur,

qui casu hominem interfecit. Sed multum refert, utrum , cum ex
casu quispiam alium interfecerit, otiosae rei intendat, vel nibil tale
agat. In primo non est alienus a crimine, in secundo sine peccato
transit, si tamen diligentiam debitam adhibuit . c. 45. Relegentes
ete. Quidam comes casu intraverat loca quorundam schismaticorum,
qui hostes catholicae unitatis in eum surgentes magna iniuria affe-
cerunt eumque a se eiecerunt quasi eum, qui eis non favens haere-
ticus esset et schismaticus. Hortatur itaque apostolicus hune comi-
tem , ut illos schismaticos persequatur suamque iniuriam ulciscatur.
Si enim hoc maius scil . quod in vestram gloriam, quod in mino-
ribus, i . e. in minorum iniuriis fidelium, non valeat puniri simul
offensa necessitudine, quia ipse, quem interfecerat suus consanguineus
fuerat incestuoso adulterio, quia uxorem sui consanguinei cogno-
verat, puniat secundum legem, quae adulteros finitimo supplicio
damnant. Auferte tales ab ista provincia, non occidendo sed ex
illo damnando, non enim esset conveniens ecclesiasticae pietati pro
illis occidendis, sed ex illo damnando supplicare, cum reos sanguinis
iubeat defendere, ut s . e . q . c . Reos . ad c . 49. Hinc notandum.
Per Sinechabib regem Assyriorum, qui maximam partem filiorum
Israelis captivavit cet. Peccata eorum bonorum, i . e . eorum qui
futuri sunt boni. de Iabin etc. usque apparet ergo . Tangit illud
quod legitur in libro Iud. , quia cum Iabin rex Chanaan affligeret
filios Israel clamaverunt ad dominum turbato eorum exercitu
requiescebat securus .
Quaestio VI. $. Quod autem quaeritur. Breviter respon-
dentes dicimus , quia mali non sunt cogendi ad bonum, quod nun-
quam elegerunt, sed compeliendi redire ad bonum, quod reliquerunt.
Quaestio VII . Istam q . celeriter enodamus dicentes, quod
haeretici ab his quorum interest rebus suis et ecclesiae debent ex-
poliari, donec ad fidem catholicam revertantur.
Quaestio VIII . De episcopis vero . Quidam de antecesso-
ribus nostris magis ebriose quam sobrie distinguere nitebantur, qui
clericorum arma possint movere, et quando dicentes clericos in sacris
ordinibus constitutos non posse arma movere, reliquos vero posse. Nam,
ut inquiunt, si illi qui in minoribus ordinibus sunt, possunt matrimonium
contrahere, possunt ad secularem conversationem redire, cur etiam non

1) A. Brug. loco et quando : quive non. 2) In hoc verbo finit

codex Bambergensis.
368 Summa Rufini.

possunt et arma movere? Sed certe unum ex eis concedimus, alterum

negamus. Quod enim pro consuetudine loci possunt matrimonia con-
trahere explorati iuris est ; quod non ad secularem conversationem
redeant, omnino canonibus est inimicum, maxime decreto Chalcedo-
nensis concilii s. C. 20. q. 3. c. Eos. Si vero quia possunt nuptias
contrahere, ideo possunt et armis indui, cur in primitiva ecclesia
non permittebatur sacerdotibus militare ? cum eis licitum fuerit uxo-
rem ducere, et in canonibus publice poenitentes maxime adoles-
centes non solum matrimoniis contractis uti possunt, sed etiam ex
novo matrimonia contrahere possunt, ut invenis j . C. 33. q. 2. Quod
autem ex novo milites fieri vel ad praeteritam militiam reverti va-
leant nunquam eis permittitur, sed vehementissime prohibetur, ut j .
C. 26. q. ult. e De his vero , et de poen. D. 5. c . Contrarium
omnino est , nisi casualiter armis induantur consilio episcoporum
pro defendenda iustitia, ut j . e. D. Falsas. Quod tamen non est
vel ex novo cingulo militiae praecingi, vel ad militiam praeteritam
regredi. Cum itaque in canonibus prohibeatur, ne clerici arma
ferant, nullusque clericorum ordo inveniatur exceptus, patet, quod
nullis clericis licet arma movere, nisi forte pro sua defensione vehe-
mentissima cogente necessitate, quae non habet legem, et nisi contra
paganos iussu maioris . e . 13. Legis yronia steti , i . e . zelum
indignationis. Finees. Historiam quaere s . C. 2. q . 7. auctoritate
Eliae, quando fecit ignem de coelo ruere, qui combussit duos quin-
quagenarios , ut s. q . 4. Zelum Simonis ap., quo ultus est in duos
magos Zaroen et Arphaxat retorquendo in eos serpentes quos ma-
gicis artibus super eum miserant. Petri severitatem. Et hanc hist.
s. C. 17. q . 12. Heliae, et haec s. D. 45. c. 14. Occidit . . quod
seil . parricidium gravius est in suo genere. geminum fecit homici-
dium. Signavimus in decretis contrarium s. e. C. q. 5. c . Si ho-
micidium. Sed ibi Aug. respicit ad reatum , Johannes autem
attendit hic solummodo actum. c. 16. Petrus qui Tabitam. Legitur
in act. apost., quod erat in Ioppe quaedam discipula natione Tabeta
assignavit eam vivam. c. 21. Convenior . . et busto , i. e.
incendii reliquiis . Sicut enim dicitur pira congeries lignorum ad ar-
dendum , rogus autem cum iam ardet, ita bustum vocatur, cum iam
combustum fuerit. Nabuthae. Quaere historium s. D. 50. c. 22 .
Tributum. Legitur in evangelio, quia cum accesserunt ad Petrum

1) non in A. et P. 1. 2) Usque adhuc utitur summa Pauca-

paleae.
 Causa XXIII . Qu . 8. 369

qui didragma accipiebant dixerunt . . . . et da eis pro me et pro te.

§. Quamvis usque Xenones. Sciendum est, quod omnis locus vene-
rabilis praeter ecclesiam et monasterium generali vocabulo ptochium
nuncupatur. Hoc autem multas sub se continet species. Ptochium
enim aliud est xenodochium. aliud pochoptrochium, aliud orphanotro-
chium², aliud gerontocomium, aliud bephotrophium . Xenodochium est
locus venerabilis , ubi pauperes suscipiuntur, a quo loco habitatores
xenones vocantur, pochotrophium est locus venerabilis, in quo infantes
aluntur. Orphanotrophium est locus, in quo pueri parentibus orbati
pascebantur. Gerontochomium erat locus venerabilis, in quo pauperes
et propter solam senectutem infirmi homines curabantur 3. Bephotro-
phium erat locus venerabiles, in quo pauperes et infirmi homines pas-
cebantur. lucrativorum inscriptionibus. Lucrativa, i . e . lucrativae
res dicuntur res immobiles curialium , quas si aliquo lucrativo
titulo donarent vel relinquerent ipsi curiales alicui personae vel ex-
traneo collegio , scil. praeter collegium ipsorum curialium, certa in-
scriptio imponebatur pro onere, quod singulis annis reipublicae sol-
veretur. Quae inscriptio erat IV. siclorum , sed ab hoc onere
praesens lex eximit loca venerabilia quae a curialibus aliquid acce-
perunt. c. 24. Sec. can. Signavimus supra hunc locum contrarium
in decretis s . C. 11. q . 1. c . Si tributum. Sed qualiter hoc sol-
vendum sit, sequens paragraphus manifestat. dare , h. e. reddere .
c. 29. Saepe . . iureiurando praestito a reo . c. 31. Si quis mem-
brorum . In B. 1. 19. c . illo Qui per rixam ictus [ 101 ] habetur,
quod si quis „ debilem vel deformem reddiderit hominem , reddat im-
pensas medici et medium annum poeniteat ; si non habuerit unde
reddat unum annum poeniteat" ; et hoc ex Poenitentiali Romano.
Ex poenitentiali vero Bedae in eodem libro legitur, quod „ si quis
alicui quodlibet membrum voluntate sua truncaverit tres annos poe-
niteat annum ex his in pane et aqua " [ c . 102. ib . ] . c . 32. Pessima .
De his qui privata loca incendunt, haec constitutio facta est. Si
enim ecclesiam quis combusserit, XV annis poenitentiae deditus ec-
clesiam destructam reparabit, ut in B. 1. 3. c. Si quis ecclesiam
[204 ] . consultis archiepiscopis et episcopis, sed regibus vel prin-
cipibus non negatur facultas faciendae iustitiae. De incendiariis

1 ) Patet, c . 23. editionis decreti esse partem dicti ad c. 22. Vide

notam 3. pag. 103 summae Paucapaleae.
3) Cf. summam Paucapaleae.
quando. Ms. donaverint, reliquerint.
quarum . 7) Ms. exuit.
v. Schulte , Summa Rufini.
2) aliud orph. abest a Ms.
4) P. 1. addit rerum . 5) P. 2. ali-
6) P. 2. librarum . A. Ms. sili-
24
370 Summa Rufini.

consultis archiepiscopis et episcopis videtur, quod principes consilio

eorum possint incendiarios ultimo supplicio destinare, cum incendiarii
secundum legem sic debeant puniari , ut D. de incendio l. ult. et
titulo de poenis, lege capitalium. Sed sciendum, quod iuxta
legis tenorem incendiarii varie plectuntur. Etenim novissimo infor-
tunio¹necantur vel deportantur, vel alio modo puniuntur. Ut itaque
principes non puniant incendiarios occidendo, sed deportando vel
alia clementiori poena plectendo , ideo archiepiscopi et episcopi con-
suluntur, qui tamen ad hoc intercederent non sententiam capitalem
sanguinis interdicendo, sed ne occidantur admonendo et supplicando.
c. 33. Qui percutit . . furem, qui tamen , si in praeda captus fue-
rit et interfectus, si ille qui eum interfecit veridicis testibus probet,
quod sine odii meditatione se suaque occidendo liberavit eum qui
capi non poterat, non imponetur ei poenitentia pro homicidio, nisi
ipse voluerit aliquid quod humanitatis est agere³ . Si presbyter est,
non deponetur, cunctis tamen diebus vitae suae poenitentiam aget ;
et hoc habetur in B. 1. 11. ex concilio Aureliani cap. Si fur [60] .

Causa XXIV .

Haeresis aliquando est manifesta, aliquando occulta. Quomodo

igitur qui manifeste in haeresim labuntur nec resipiscere volunt, pu-
niendi sunt, in superiori causa monstratum est, nunc qualiter qui
occulte in haeresim lapsi sunt nec resipuerunt, condemnandi sunt
aperit ostendens, eum qui occulte in haeresim cecidit, etiam post
4
mortem excommunicandum, scilicet cum eis haeresis fuerit depre-
hensa. Ubi quoque disseritur, illos qui extra ecclesiam sunt, non
habere potestatem ligandi et solvendi vere, quomodo pro peccato
unius alii de familia non sunt excommunicandi. Ut autem haec
omnia etc.
Quaestio I. Verum est quod hic primum dicitur, quia omnis
haereticus aut haeresim in conciliis iam damnatam sequatur, aut
novam confinxerit . Si itaque haeresim iam damnatam sequitur, eo
ipso praecisus iudicatur, ideoque non potest aliquem deponere vel
excommunicare, si autem novam haeresim confinxerit, quamdiu per
sententiam episcoporum reprobatus non fuerit, licet ipse de iure non
possit aliquem solvere vel ligare, tamen eum qui ab eo ligatus fue-
rit absolutionem quaerere oportebit, si tamen sub eius iurisdictione
1 ) Ms. fortunio. 2 ) Ms. intercedere deberent. 3) Ms. inter-
fectus ver. test. prohibetur q. si o. m. cet. agere abest, item B. 4) P. 1 .
excommunicandus, sed. 5) P. 1. damnatus. 6) Ms. sequitur. confingit.
 Causa XXIII Qu. 8. Causa XXIV. Qu. 1 . 371

positus sit. c. 1. Achatius · · · renovar. notavit eum esse excom-

municatum . c. 4. Audivimus . · absolvendo . i. e. non esse excom-
municatos denuntiando . c. 7. Non turbatur. Legitur in evangelio,
quia ante passionem domini cum discipuli navigarent factus est mo-
tus magnus in mari, erat enim ventus contrarius illis, sed imperavit
ventis et mari et facta est tranquillitas magna. In navi autem erat
Iudas inter alios, post passionem autem cum iam non esset cum aliis
domini apostolis, fuit Petrus in mari cum quibusdam aliis, sed non
legitur navis illa fuisse turbata, quae Petrum habet sine Iuda , i . e .
bonos tantum. quae Iudam habet quamvis cum Petro, i . e. bonos
cum malis. Prior enim navis signum est praesentis ecclesiae, in qua
sunt boni malis admixti, secunda vero significat coelestem ecclesiam ,
ubi nulli inveniuntur nisi boni. c. 8. Est et aliud genus piscandi
duplex, in rete scil. et hamo, quo utroque piscatus est Petrus .
Sed posteriori tantum Petrus, priori tamen genere et alii discipuli.
Primum genus piscandi, quod fit rete, inquisitionem denotat divinae
sapientiae et scientiae, sapientiae quantum ad divinitatem Christi,
scientiae quantum ad humanitatem Christi. Secundum piscandi ge-
nus est, quod fit hamo, ligandi et solvendi potestatem insinuat. Petrus
autem omnium sacerdotum figuram tenebat, rete ergo Petrus et alii
piscantur, quia non solum sacerdotes sed etiam alii viri prudentes
de sapientia Christi scrutantur¹ , soli Petro conceditur piscari hamo ,
quoniam solummodo sacerdotes habent potestatem ligandi et solvendi,
retia namque perplexis filis intexta verborum divinorum perplexita-
tem insinuat, quibus de interioribus Christi sacramentis disputatur.
In hamo vero, ubi lineae velum fumiferum coniungitur ferro, in-
vincibilia ecclesiae vincula designantur ; vel secundum aliam mini-
sterii considerationem putari potest, soli Petro utrumque genus piscandi
esse concessum. Quippe etsi ceteri discipuli piscarentur, specialiter de
Petro fit mentio, cum ei soli dicitur : due in altum rete. Primo genere
piscandi significatur ventilatio rationis fidei, in secundo causa depo-
sitionis episcopi. Episcopus enim praeminens in sua dioecesi est quasi
piscis primum ascendens de mari, qui a solo Petro hamo capitur,
quoniam soli apostolico episcoporum criminalis causa terminanda
committitur, ut s. C. 3. q. 6. c. Quamvis. Similiter quando ratio
fidei ventilatur, ad sedem romanam refertur, ut j . hac q. cap . Quo-
tiens. c. 14. Haec est fidet, quam me tenere professus sum non
in hac parte cap., sed in superiori parte capitulis quae hic non
1) Ms. de misterio sapientiae et scientiae Ch. 2) P. 1. qua nec.
3) parte cap. deest in Ms. , P. 1 .
372 Summa Rufini .

habetur. c. 18. Loquitur unum atque indivisum fidei unitate et

institutionis identitate¹ . c . 21. Non afferamus .. idolum fabricatum.
Hist. quaere s. D. 402. propheticus liber. Tangit illud quod in
Ieremia legitur, quia cum teneretur clausus in carcere Manasse a
rege vocavit Baruc . . . . consumeretur totum . Schisma sub Daton et
Abiron. Hist. habes s . C. 1. q . 1. c . Si quis [ 70]. gladio Moysi , qui
transiens a porta in portam interfecit eos, qui vitulum adorabant.
bellica caede, quae fuit, quando rex Babyloniae obsedit Ierusalem
et Sedechiae oculos effodit et filios eius necavit. peregrina captivi-
tate, cum ducti sunt captivi in Babylonem et ceteris, scil. contra L
viros, qui cum Chore assumpserat sibi turibula, ut adolerent incen-
sum supra altare domini . c . 22. Quia . . . et in petra [hist . Pau-
capaleae ]. c . 23. Advocavit. Ut quis sit huius cap . casus, serenius
videatur reducendum est ad memoriam illud, quod in X. libro ec-
clesiasticae historiae legitur, scil . quia tempore Constantii im-
peratoris, qui erat fautor Arrianorum, factum est concilium apud
Mediolanum . Ubi cum b. Athanasius ep. Alex. damnatus esset [se-
quitur historia et theologica expositio ] . c . 25. Quon. vet. orient.
Notat in hoc cap . Hier. orientalem ecclesiam, quam haeresibus et
schismatibus plenam esse insinuat, commendat vero occidentalem
ecclesiam, primatum sedis romanae alto praeconio extollens, vocat
autem veterem orientem orientalem ecclesiam, quia ibi quondam
oriebatur sol iustitiae Christi, nunc vero non oritur. tunicam, i . e .
ecclesiae catholicae unitatem. decerpit, quantum in se est. vineam,
scil . ecclesiam. vulpes, haeretici . lacus contritos, i . e. haereticos
perditos. aquam , sapientiae.
difficile, i . e . in raris. fons signatus
et hortus, de quibus in canticis habetur, . scil . fides catholica vel
carnis Christi vestimenta, i. e. sacramenta, quibus nos Christus in-
duit, ut bapt. et unctio etc. In occidentali ecclesia Hier. fuit bapti-
zatus. corpus Christi, i . e . romana ecclesia. aquilae, ceterae ec-
clesiae vel fideles. profligato, i . e. dissipato et destructo. sobole,
ecclesia orientali, quam prius in fide Christi apostoli genuerunt .
patrimonio, scil . fide . frumenta, verba dominica. lolium et avenas,
i . e. haeretica doctrina. in occid., occidentali ecclesia. in oriente,
ecclesia orientali operiuntur, deputantur vel expectantur. ego victima,
i. e. a te si peccavero mactandus et condemnandus. fatiscat, i . e.
tabescat, et pereat quasi non invideat culmini romanae ecclesiae ,
quin me humilem ante eam. pro facinoribus in eis delendis . sub
1) Ms. indempnitate. 2) A. XLV. Ms. X. 3) Ms. occidentalem .
4) Ms. propterea q. n. invideo.
 Causa XXIV. Qu . 1. 2. 373

onerariis delitesco, i . e. absconsus vivo. Onerariae sunt maiores

naves, quae magna onera ferunt et est dicere : inter sanctos et ma-
iores viros humiliter dego. non novi vitalem cet. Hi haeretici erant.
c. 26. Quae dignior executorem, Petrum qui haec dixit . aut non
dubie legendum, i . e . negligendum. fatiscentibus siccitatibus, i. e.
siccis arenis. Alludit ad factum ; cum enim per arenosa loca non-
dum alterius pede tentata incedimus, arena commassata et conglu-
tinata fatiscit, i . e . teritur et dissolvitur in pulverulentas minutias et
ita qui putat pedem liberare in solido terrae arenam profundius cal-
cans ambulare impeditur : sic qui arida haereticorum dogmata sequi-
tur, polluit mentis vestigium et peccatorum profundo communicans
gressus bonorum operum expedire non potest. c . 31. Dic . . . se-
paramini. Hist. quaere s. C. 1. q. 1. c. 33. Pudenda usque
Etenim. Hoc continuatur ex superiori, ubi dictum est : iure non con-
secratus poterit dici, quem simul sacrare in unitate coniunctis
membris non agnoscit ecclesia. c . 41. Si quis ... audientes, i . e . in
numero catechumenorum, qui vere audientes et non orantes dicuntur,
quia tantum usque dum a populo audiuntur officia , i . e . usque ad
finem evangelii in ecclesia permanent, ex tunc enim cum interposito
silentio orat populus, eiicitur omnis catechumenus, cum quibus et iste
poenitens expelletur.
Quaestio II. Generaliter mandatum est, ut nullus post mor-
tem ligetur vel absolvatur. Utrumque tamen cap. exceptionem
[habet], nam pro haeresi vel schismate potest aliquis excommunicari
post mortem ut j . 6. cap . Quae excommunicatio non ideo fit, quod
iam aeternaliter damnato aliquid addatur in poenis, sed in criminis
detestationem, ut ceteri hoc terribile iudicium ecclesiae audientes in
similia cadere perhorrescant. Item post mortem absolvitur et recon-
ciliatur iniuste prius excommunicatus, et ille, qui iuste excommuni-
catus in extremis agens cum sacerdotis copiam non haberet nutu vel
verbis indicavit se velle satisfacere, et ita mortuus est ; tune si qui
huius rei testimonium perhibuerint reconciliabitur post mortem. De

primo casu reconciliationis certa auctoritas habetur j . 6. cap. dum

dicitur : sicut eos qui iniuste excommunicati sunt revocaverunt post
mortem. Per hoc etiam obtinetur, quia praelatus ecclesiae tenetur
emendare, quod suus praelatus illicite statuit, ut j . C. 35. q. 9. c.
Quod quis. Si itaque praedecessor episcopus iniuste excommuni-
quemquam, successorem oportet illicitam excommunicationem
corrigere . De secundo habetur, licet subobscure, in hac q. 4. cap .
1 ) P. 1. omittit prael. ... itaque. 1. A :|
374 Summa Rufini.

cum dicitur : quam superstes non quaesivit omnino, nec meruit;

clare autem de hoc continetur j . C. 26. q. 6. c. Qui recedunt.
Defunctum autem reconciliare nihil est aliud , nisi eum in reconcilia-
tione ecclesiae recipere, et eleemosinas pro eo factas habere acce-
ptas. c. 1. non communicamus, exceptis praedictis . communicare,
eleemosinas suscipiendo et pro eis orando. c. 6. dipticis. Diptichi
erant columnae, ubi imagines patrum in suo catalogo penduntur 2 .
Quaestio III. Luce clarius constat, quia pro peccato alicuius
tota familia excommunicanda non est. De impunitate autem pater-
norum delictorum quid sentiendum sit invenies s . C. 1. q. 4. —
c. 3. Qui negligunt sec . Isaiae verbum, qui cum de immunditia
labiorum quaereretur, volavit ad eum unus de Seraphim et cal-
culo quem forcipe tulerat de altari tetigit labia eius et mundata
sunt. c. 6. tribus auctoritatibus, i. e. tribus vocationibus ab
auctoritate iudicis emissis. vel tribus, non disiunctive hic, sed
subdisiunctive accipitur. Et hanc sent . de conv . , i . e . de his qui
conveniuntur. evang. auctor. in parabola illa, quando paterfamilias
bis misit servos suos ad agricolas, quibus spretis misit et filium
suum . Vel notat illud quod praecipitur, quia peccantem fratrem
prius debes corrigere inter te et ipsum solum, deinde assumptis duo-
bus vel tribus testibus, tertio coram ecclesia, et postea sit tanquam
ethnicus et publicanus, i . e . excommunicetur. c. 8. De illis • non

dicit Iudas, sed apostolus. Loquebatur enim Aug. super illum lo-
cum epistolae Iudae, ubi loquens de haereticis dicit [ v . 12] : hi sunt
qui segregant semet ipsos animales spiritum non habentes . c. 10.
Si ergo Mich. Tangit illud quod in epistola Iudae legitur quia cum
Mich. archangelus cum diabolo disputans etc. [v. 9] . In monte
Garizan. Legitur in Deut., cum Moises [ hist. Paucapaleae ] . Qui
maculaverat thorum patris. Cognoverat namque Balam ancillam
Rachelis concubinam vel uxorem Iacob. Eliel. qui et Gebal . c . 15.
De excom. Quidam episcopus conquerebatur, quod Gregorius iniu-
riose excommunicaverat quendam amicum vel clericum suum. Dicit
ergo Greg., quia iniuste de illa excommunicatione conqueritur, quae
legitime facta est, tertio enim vocatus venire ex contumacia noluit,
et ideo excommunicatus fuit interposita condictione gradus, i . e.
edicto gradatim interposito, ut cum primo vocatur non interdicatur
ei ecclesia , secundo vel tertio ingressus ecclesiae ei penitus pro-

1) Ms. meruit dare. de hoc cont. 2) Cf. Paucapalea summam.

Paucapalea habet: ponuntur. Ms. ponebantur. 3) In editione decreti
veritate. Ita et in A.
 Causa XXIV . Qu . 2. 3. Causa XXV. Qu. 1. 375

hibeatur. Vel interp . cond. grad., i . e . facta ei comminatione, ut si

venire nollet nostra sententia ecclesiasticum gradum perderet. se-
cundo vel tertio , hoc est seeunda vel tertia vocatione. c. 26. post
episcopalem discessionem, i. e. postquam dissentit vel discedit ab
episcopo suo contra eum contumaciter rebellis existens et cum aliis
seorsum gregem faciens . nullum est schisma, in quo tamen perdu-
rent¹ , ut recte postea ab ecclesia, i. e . ecclesiae catholica fide. c. 37.
Notandum . . non eradicatio, i . e . perpetua separatio et damnatio .
nisi contemptu etc., i. e . nisi contemnat et superbiat contra excom-
municationem usque in finem.

Causa XXV.
Duo sunt maxime, in quibus romanae ecclesiae maiestas inal-
tatur : potestas ligandi et solvendi , et ecclesias dispensandi ³ . Quos
enim ipsa solvit nullus ligat, quos ipsa ligat nullus solvit . Ceteri
quoque in partem vocantur sollicitudinis, non in plenitudinem pote-
statis. In superiore ergo causa satis de potestate ligandi et sol-
vendi egit, dum illos qui praeter romanam ecclesiam communicant,
excommunicatos, schismaticos, haereticos esse perdocuit, nunc autem
subiungit, quantam sedes apostolica dignitatem habeat ecclesias di-
spensandi ostendens, quomodo sua auctoritate quas voluerit potest
ecclesias specialibus privilegiis munire et novos canones condere,
nec non et quasdam ecclesias episcopali dignitate privare ; ubi ge-
neraliter tractat de privilegiis , quae, quibus praeponantur aperiens .
Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Sciendum est, quod ecclesiasticorum privilegiorum
alia sunt generalia alia specialia . Generalia sunt quae generaliter
omnibus ecclesiis vel ecclesiarum personis a sanctis patribus in ca-
nonibus et a christianissimis principibus in legibus indulta sunt .
Privilegia specialia sunt quae hodie specialiter et determinate illi
ecclesiae, ita quod non alii conceduntur. Generalia autem privilegia
vel dispensantur vel praeiudicantur. Dispensantur, cum causaliter
exigente necessitate vel utilitate speciali privilegio contra ea alicui
ecclesiae aliquid indulgetur ; praeiudicantur, quando contraria con-
stitutione generaliter evelluntur. Verbi gratia : Generale privilegium
ecclesiarum est, ut ad ecclesiam fugiens sit securus de corporis im-
punitate, sed quidam apostolicus contra hoc facit generale statutum ,
ut quisquis etiam ad ecclesiam confugiens extrahatur et tradatur
iudici etiam non praestito de impunitate iuramento . Praeiudicantur autem
1) Ms. tantum perduceretur. 2 ) Ms. exaltatur. 3) Ms. dignitas
ecclesiastica dispensandi. 4) Ms. priv. quib. apponantur.
376 Summa Rufini.

privilegia generalia aliquando in totum, aliquando in partem. In totum

privilegium contraria constitutione deletur, in partem cum unus dun-
taxat articulus de privilegio convellitur . Similiter et specialia privi-
legia praeiudicantur vel in totum, vel in partem . Generalia utique.
privilegia dispensari possunt a romana ecclesia considerata necessi-
tate vel utilitate , ita tamen, ut illa ecclesia , contra quam fit privile-
gium speciale, enormiter non laedatur, et ei cui fit competens sub-
sidium conferatur ; quod notatur s. C. 12. q. 2. c. Bonae rei.
Praeiudicari vero per contrariam constitutionem nec in totum nec
in partem potest, ut j . q. 2. dicitur, et maxime cap. illo Institu-
tionis. Privilegia autem specialia praeiudicari possunt et debent
et in partem et in totum aliquando , semper tamen aequitatis ratione
perspecta, de quibus dicit j . magister 2. q. §. His ita resp. Capi-
tula ergo omnia, quae asserunt decreta romanorum pontificum non
posse convelli , aut de generalibus privilegiis intelligantur, aut de
specialibus, quae a nullo inferiorum ordinum possunt irritari, nec ab
ipsis apostolicis ca evacuari oportet absque tenore rationabilis causae.
Et hoc quod de privilegiis ecclesiarum dicitur, de personarum
quoque privilegiis intelligatur. Clerici itaque, de quibus hic agitur,
auctoritate sui privilegii de integro sibi decimas vendicare non prae-
valent, si et ipsi ex hoc superabundanter locupletentur et alii enor-
miter laedantur.. c. 9. prima salus, i. e. maxima vel prima via ad
salutem . c. 10. Satag. usque ad thomum. thomus dicitur cartula
involuta, in qua scribuntur ea quae ad fidem pertinent¹ . ad c . 16 .
§. 1. His ita resp... Contra literam, quae praecipiebat sacerdotes
lepram videre, sed prohibebat tangere. circumcisionis, cum dixit
eis : Et vos in sabbato circumciditis hominem. et templi, cum dixit
sacerdotes in templo sabbatum velant et sine crimine sunt, dico
autem vobis, quia templo maior est hic . quid fecit Abimelech .
Legitur in 1. libro Reg. quod David venit ad Abimelech .. panem
sanctificatum, scil. propositionis. Rescripta enim contra ius com-
mune et quae non habentur in corpore iuris relata per precum
mendacia a iudicibus ad quos venerit . laedat enormiter.
Quaestio II. Breviter tibi patet huius q. salutio, si ad ea quae
in prima q . dicta sunt oculum reducas. Potest enim per subsequentia
privilegia antiquioribus derogari, rationali causa perspecta . c. 1 .
Privilegia. De generalibus privilegiis hic agitur, similiter in sequen-
tibus cap ., in quibus similia praeponuntur. c. 13. pro infectis, Ex-
audi de his, quae perpetuam habent causam prohibitionis.
1) Cf. summam Paucapaleae .
 Causa XXV. Qu. 1. 2. Causa XXVI. Qu . 1. 2. 377

Causa XXVI.

Postquam interposuit necessarium tractatum de privilegiis ec-

clesiarum , redit agere de haereticis . Sortilegia enim et auguratio
similiterque superstitio, de quibus agitur, haeresis species sunt in eis
utique, qui fidem Christi receperunt. Agit autem et de poenitenti-
bus, a quibus et quomodo debeant reconciliari, et qualiter circa eos
debeat moderari poenitentia . Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Qui sint sortilegi in subiecto cap. habetur.
Quaestio II. Attendendum est, quia, sicut per creaturas iurare
per se malum non erat, prohibitum tamen est, ne iurando per eas
aliquid in eis esse numinis crederemus, ita et sortes, licet quantum
in se malae non sint, interminatae tamen inveniuntur, ne earum oc-
casione culturae daemonum homines vacarent, et relicto deo prae-
stigiis et auguriis inhaererent. Verumtamen quaedam sortes sunt,
quae magnae rei pulsante necessitate fieri possunt. Sortium namque
aliae sunt per incantationes vel instrumenta quaedam idolatriae
amica, sicut illi noverunt, qui huiusmodi rei operam dederunt. Aliae
fiunt per honestae devotionis probamenta¹ , utpote praemissis precibus
et ieiuniis per cartam occulte scriptam et super altare positam et
similia . Primae sortes nefandae sunt et ideo omnino prohibitae, se-
cundae, ut dictum est, grandiori casu stimulante congregato fratrum
coetu sine peccato fieri possunt . Quales sortes apostoli et s. patres
fecisse credendi sunt , quod diligens lector advertere poterit ex tertio
et 4. j . cap. Ut autem super hac re certam fidem legentibus con-
stituamus , auctoritatem Augustini sub oculis ponamus, qua eviden-
tissime perdocet ³ , sortes aliquando faciendas. Scripsit enim episto-
lam ad Honoratum episcopum cum suo clero et populo ab hostibus
obsessum, in qua consulit, quid de eis clericis faciendum sit qui de
fuga discrepantes dubitabant, qui iam eorum exire deberent et
qui remanere. „ Si, inquit, inter dei ministros inde sit disceptatio ...
eorum vita prodesse. " Res quidem fiet minus usitata, si fiat ista
sortitio , sed si facta fuerit, quis eum reprehendere audebit ? Quis
non eam nisi imperitus aut invidus congrua praedicatione laudabit ?
c . 1. Sors non est aliquid mali. De qua sorte hoc sit intelligendum,
discerne secundum praemissam distinctionem . c . 3. Hi qui de paginis
evangelicis, sicut cum aliquis aperit evangelium, ut per illud quod
primo occurrit praeterita sciat vel futura. c. 6. Illud .. quia imago
Samuel. Legitur in primo libro Reg. quod cum congregati essent

1) Ms. instrumenta. 2) A. Ms. construamus. 3) P. 1. per-

docuit. 4) Ms. quinam ex. den.
378 Summa Rufini .

Philistei contra Saul, congregavit Saul omnem populum . et

ita mortuus est Saul. femina ventriloqua, i . e. quae in ventre phi-
tonicum spiritum per eam loquentem habebat. Legitur in Act.
Apost. [ hist. Paucapaleae]. c. 8. Illos planetarios quos mathema-
ticos vocant plane consulere non desistebam2 . Hoc intelligere non
poteris, nisi ad ea quae superius in libro confessionum Augustinus
intexuerat animum reduxeris . Dixerat enim paulo superius se reco-
lere, quod aliquando cum esset infidelis placuit ei mire certamen
dissertionis ; tunc quidem haruspex mandavit ei , quid ei vellet dare
mercedis si ut ipse vinceret faceret³ ; qui respondit se multum dete-
stari et abominari illa foeda sacramenta , nec si corona illa quam
pro superato certamine se habiturum sperabat, esset immortaliter au-
rea vel muscam pro victoria necari sineret, necaturus enim erat ille
4
in sacrificiis suis animantia et illis honoribus imitaturus suffragatura
daemonia videbatur, ideoque eo repudiato ait : illos planetarios su-
5 6
per eventu illiuscertaminis. cons. non desistebam , ego Aug. quod
tamen christiana et vera pietas expellit et damnat, et ideo quasi
dicat in hoc etiam domine confiteor me peccasse. c. 9. opprobrium
Aegypti. Tangit illud quod in libro Iosue legitur, quia cum transis-
sent filii Israel Iordanem, praecepit dominus Iosue . . . . in prae-
sentem diem. Ista autem sec. circumcisio figuram tenet baptismi.
Est et i . oppr. Aeg. , scil . servare auguria . Quod opprobrium si
neglexeris, i . e . per neglectum vitae redire permiseris et post Iord .
trans ., i. e. post baptismi . sec. circ. Hoc est post baptismum, qui
per illam circumcisionem secundam significabatur. vetustae consue-
tudinis inustione, i . e . desiderii ardore . suggeritur, ut scil . sicut
ante baptismum huiusmodi superstitiones exercebas, ita et modo fa-
cere concupiscas. Si unquam neglexeris tecum s. dubio oppr. Aeg.,
i . e . huius mundi trahis tibi ad aeternam damnationem . Merito di-
xerat illud, scil .
observare auguria etc. esse opprobria Aegypti .
Ad literam namque Aegyptus mater est idolatriae, ex qua certum
est huiusmodi opprobria pullulare ; quae opprobria si transito
Iordane, repetit propter longam interpositionem, a quibus hae duae
quaestiones in subiecto cap. recipiunt satisfactionem .
Quaestio III. et IV. c. 1. Igitur . . duo a. sunt genera.
Supra dixit esse quatuor, sed quatuor sunt secundum materiam, II.
secundum formam. c. 2. quid ergo mirum si imminente etc.

1) P. 1. fictonicum . 2) Editio decreti desistebant. Ita et A.

Ms. desistebat. 3 ) Ms. si ipse vincere fac. 4) Ms. imit. abest.
5) A. Ms. huius. 6 ) Ms. agens pro Aug.
 Causa XXVI. Qu. 2. 6. 379

Dixerat Aug. in principio libri, unde hoc cap . sumptum est, quod in
diebus sanctarum octavarum, cum mane apud eum multi laici chri-
stiani fuissent congregati et de daemonum divinatione quaerebatur,
affirmabatur quendam idolorum cultorem praedixisse eversionem
templi Serapis, quae in Alexandria facta est. Sed Aug. respondit
hoc non esse mirandum, si quis naturam daemonum et eorum astu-
tiam advertere voluerit. De scripta ergo natura et fraude daemonum
concluditur, quod in principio libri proposuerat dicens : Quid ergo
mirum ? etc. Templum autem Serapis, ut in XII . 1. ecclesiasticae
historiae legitur , in Alexandria fuit locus . . . . in amphiteatro
concrematur¹ . Huius autem Serapis origo talis fuit . In historiis
repetitur graecorum apud quendam patrem • • post vero per cor-
ruptionem Serapim nominarunt 2.
Quaestio V. Sine distinctione verum est, quod sortilegi et
similes si cessare noluerint excommunicandi sunt. Clerici vero qui
tales consulendo adeunt, merentur deponi et in monasterio perpetuo
detrudi³ , ut j . c . 5. , laici autem quinquennio poenitebunt, ut j . 2 .
et 3., vel septennio secundum Poenitentiale Romanum, ut in B. 1 .
X. c. Qui auguriis [ 8 ] . c . 1. philact. Phylacteria erant lamina
cum X. verbis legis ad frontem extensa , vel scripturae in peta-
ciolis incantationem.
Quaestio VI. Breviter dicatur, quia qui nominatim ab epi-
scopo excommunicatus est, per presbyterum reconciliari non potest,
nisi cum absens fuerit episcopus et articulus mortis institerit, tunc
potest presbyter eum reconciliare, non tamen per solennem, sed pri-
vatum reconciliationem. Solennis enim poenitentium reconciliatio
non competit nisi soli episcopo, ut in primo cap . dicitur. c . 2. Presb.
inc. Hoc ex tempore vel loco intelligitur, generaliter namque nec
etiam consulto episcopo hoc ei permittitur. c. 3. Ministrare, i . e.
corpus Christi conficere . benedictionem, solennem illam scil. , quam
episcopus in diebus festivis super populum fundit. c. 4. Presbyteri
.. iussione, non speciali sed generali exaudias de qua egimus s.
D. 17. reconciliare, privata reconciliatione. c . 6. Si quis poenitens
vel excommunicatus. desperatione corporeae salutis . c. 8. Is qui . .
reconc. per manus imp. Supra invenitur contra in principio proximi
cap . Sed ibi agitur de impositione manus episcopi, qua fit solennis

1 ) Ex cap. 23. 1. II. hist. eccl. Rufini , quam ut Eusebii continua-

tionem citat. 2) Etiam hoc in eodem Rufini capitulo habetur.
3) Ms. detrudi ut j . c. 2. et 3, laici autem perpetuo poen. vel septennio
sec. Poen. cet. 4) Ms. inconsulto.
380 Summi Rufini.

reconciliatio, hic de impositione manus presbyteri, qua fit privata.

c. 10. servata • • eorum personas, scil. haereticos, ut hi non
recipiantur, nisi haeresim abiuraverint per cartulae subscriptionem
et iuramenti religionem et per concilii absolutionem, nisi forte arti-
culus mortis immineat ; hic tamen videtur Leo ab isto articulo ne-
cessitatis eos excludere . De cartulae conscriptione habetur s. C. 1 .
q . ult. c . Convenientibus , Si quis episc. s . laic., de iura-
menti religione habetur in ead . q. c. Quotiens , de concilii abso-
lutione invenitur s. D. 50. c. De eo . c . 14. poenitentem, solen-
niter. absidam¹ . abscida graece, latine lucida interpretatur eo,
sicut ait Isidorus in XV. 1. etym., quod lumine accepto per artum
resplendeat.
Quaestio VII. Certum est, quia morituris non est poenitentia
imponenda, sed innotescenda in haec verba : „ Frater, qui similia
qualia tu fecisti peccata committunt tot annorum poenitentiam ac-
cipiunt, sed te interim usque quo forte evaseris expectamus, ut tunc
congruum bibi poenitentiam imponamus. Si autem deus nunc vitae
tuae terminum dare voluerit, per auctoritatem Petri p . a. c . d . s. c.
r. c . absolvimus te a praedictis peccatis, et sacrificia et preces et
ieiunia et elemosinae ceteraque opera pietatis, quae pro te fient,
tibi profutura et ad redemtionem animae tuae valere iudicamus . “
c. 6. omni a. temp. iei., i . e. per singulos annos in quadragesima .
a sacerdotibus, hoc est episcopis . Vel si simpliciter de omni ieiu-
nio intelligitur, ex loco vel ex tempore exaudiatur. c. 10. sed et
ipsis . . agens multa quae sunt contraria ipsis in quibus deliquit,
ut qui prius in rebus alienis usurpatus erat avarus nunc in propriis
sit largissimus, sicut Zachaeus fecit. c . 13. Non licet. Haec
cap. usque ad finem referuntur ad V.2 quaestionem.

Causa XXVII.

Quidam votum constitatis habens. Iuxta duo genere hominum

duo constat esse genera negotiorum, aliae3 namque in clericis , aliae
inter laicos causae tractantur. Omnium autem negotiorum inter
clericos emergentium esse ecclesiam iudicem decet, negotia vero
secularia quaedam cognoscere et definire praecipitur, ut matrimonio-

1 ) Ms. absida, artem . P. 1. abscida, artum . Cf. summam Paucapa-

leae. 2) A. quandam. 3) Brug. quia n. in clericis aliae inter cet.
Ms. a. n. inter clericos, a. inter alios c. t.
 Causa XXVI. Qu . 6. 7. Causa XXVII. princ. 381

rum, cetera etiam discutere prohibetur, ut aliarum rerum. Unde et

dominus interrogatus a discipulis suis, si licitum esset uxorem di-
mittere ? huius quaestionis ordinarium se cognitorem praebens respon-
dit dicens : Quicunque dimiserit uxorem suam praeter causam forni-
cationis moechatur [Matth. 19, 9] . Alibi autem cum pro communi
dividundo arbiter peteretur a quodam de turba dicente : Magister
die fratri meo ut dividat mecum hereditatem, respondens ait : Homo,
quis me constituit iudicem aut divisorem inter vos ? [Luc. 12 , 13 sq. ] .
per hoc nimirum dans ecclesiae imitationis exemplum, ut matri-
moniorum quaestiones ipsa sola pro debito officio terminandas
susciperet, et ceterarum forensium litium certamina ventilare
tota facie recusaret. Cum itaque laicis clericorum senatus
praemineat, pro eorum dignitate recte prius de ipsorum negotiis
perdocuit, nunc vero de matrimoniis, quae maxime inter laicos ce-
lebrantur, adiungit X. causas exprimens, quicquid canonum con-
stitutio , quicquid ecclesiae consuetudo in coniunctione vel
diremptione matrimonii censuit¹ observari. Matrimonii itaque exerci-
tationis praetorium intraturi ad expedimentum nostrae disputationis
praemittendum est, quid sit matrimonium et unde dicatur ? et quare
institutum fuerit ? quaeve sint causae matrimonii ? quae personae
sint legitimae ad matrimonium contrahendum et quae sint bona con-
iugii ? Et itaque matrimonium legitima coniunctio maris et feminae
individuam vitae consuetudinem retinens . Coniunctio autem hic in-
telligitur non ipsa carnis commixtio, sed animorum mutua assensio
quae in desponsatione contrahitur, quod cuique facile erit cognoscere
ex auctoritate Isidori, quae est s. D. 40. c . Sicut viri. Quod vero
additur legitima , sciendum est , quod matrimonii coniunctio dicitur
2
legitima tribus modis, vel quia contrahitur inter legitimas personas,
vel quae legitimae ab ecclesia reputantur, vel quia habet fieri secun-
dum legum instituta, vel quia secundum morem uniuscuiusque provin-
ciae celebratur. Igitur secundum modum primum haec coniunctio
3
legitima accipienda est, scil . quae contrahitur inter personas legi-
timas, vel quas ecclesia legitimas esse putat ideoque tolerat, ipsis
etiam qui coniunguntur se esse illegitimas personas ignorantibus,
ideoque sibi legitime 5 coniungi putantibus ; ut si mulier putans
virum suum mortuum nubit alii non habenti uxorem, tunc quidem
legitimum erit matrimonium, propter quod et filii inde suscepti iudica-

1) Ms. consuevit. 2) A. quia cum. 3) Deest in P. 1 . 4) Ms.

legitimas. 5 ) P. 1. addit personas (leg. pers. coni . put. ) . 6) A. putat.
382 Summa Rufini .

buntur legitimi . Excipiuntur illegitimae personae, quae coniungi

non possunt vel sive¹ deformitate naturae, vel sive sacrilega iniuria
pudicitiae ; deformitate naturae , ut mater cum filio , soror cum
fratre ; sacrilega iniuria pudicitiae, ut laicus cum monacha, quam
tamen absolutam esse credebat. Quippe quamvis ecclesia et-
iam ignorante et hoc permittente hae personae coniunctae sint,
quamvis etiam ad alterutrum conditionem suam ignoraverint : illa
tamen coniunctio nunquam legitima esse poterit, nec filii ex ea
suscepti legitimi iudicabuntur. Sequitur individuam vitae consuetu-
dinem retinens, i. e . retinendam exigens vel in perpetuum, vel do-
nec iuste divortium non intercesserit. Non quidem continuo, ut sibi
animo coniunguntur, sed postquam semel una caro effecti fuerint .
Individua autem vitae consuetudo est, sicut magister in 2. q. inter-
serit, talem se in omnibus exhibere viro , qualis ipse sibi est, et e
converso. Ad individuam consuetudinem pertinet, absque consensu
viri orationi aliquando non posse vacare, nec continentiam profiteri.
Ad quam legem servandam sibi mutuo non tenentur , nisi
prius carnaliter iungantur. Dicitur autem matrimonium quasi
matris nomium, i . e. lex matris ; nomia namque lex interpretatur.
Lex matris est filios suscipere et susceptos educare, quod solum
est fructus et praemium nuptiarum, ut ait Ambrosius j . C. 32. q. 2 .
c. 1. Merito autem a matre, non a patre matrimonii denominatio
trahitur ; licet enim pater auctor sit generationis, quippe ex viro
mulier concipit, ipsa tamen mater officia matrimonii in se affectio-
sius haurit et omnes propagationis amaras vicissitudines sola in se
suscipit alternandas, dum pro conceptu gravida, pro partu efficitur
dolorosa et similia . Huic autem et uxoris nomen aptatur, ut dicatur
uxor, sicut ait Remigius³ , quasi unxior eo , quod
apud antiquos mos
erat, ut nubentes puellae simul cum sponsis venirent ad limen, et
antequam ingrederentur ornarent postes laneis vittis et oleo ungerent .
Contra hoc vocabulum mariti reponitur, quod a maritando , i. e. a
ornando dicitur, quia, sicut cuput est ornamentum corporis, ita vir
6
mulieris caput , unde et ipsa maritata, hoc est viro capite ornata
censetur. Vir quoque a virtute seu a viribus , mulier a molitie ap-
pellatur. Matrimonii vero institutio duplex fuit, una in para-

1) In A. et P. 1. semper adest sine. 2) Ms. habuit. 3) P. 1 .

regimigius. 4) Deest in P. 1 . 5) P. 1. dornando . 6) A. Ms.
ita vir mul., quae est corpus eius, unde et ipsa marita vel mar., h. e. viro
capitis o. c. 7) Cf. ad hoc Petri Lomb. Sent. 4, 26, 1 sqq.
 Causa XXVII . princ. 383

diso ante peccatum, alia extra post peccatum ; prima ad officium

propter sobolem propogandam, dicente domino : Crescite et multi-
plicamini et replete terram ; secunda ad remedium propter fornica-
tionem vitandam dicente apostolo, ut unusquisque uxorem accipiat
propter fornicationem , ut infirmitas prona in ruinam turpitudinis,
sicut Augustinus dicit, honestate coniugii exciperetur. Denique
causae coniugii aliae sunt propter quas, aliae per quas contra-
hitur. Causae propter quas contrahitur aliae sunt principales , aliae
secundariae. Et quidem principales intelliguntur susceptio prolis et
vitatio fornicationis, secundariae vero ut mulieris pulchritudo, pacis
reformatio, divitiarum possessio et similia. Causarum autem per
quas matrimonium contrahitur alia est operans, alia cooperans , tertia
consummans ; operans consensus vel desponsatio, secundum illud
Nicolai : Solus, inquit, consensus facit matrimonium¹ . Consummans
carnalis commixtio, unde illud Ambrosii : „ In omni matrimonio con-
iunctio intelligitur spiritualis, quam consummat et perficit coniuncto-
rum commixtio corporalis " , j . 2. q.2 . Cooperans causa sunt ceterae
solennitates, quae in desponsatione vel traductione adhibentur, sine
quibus non tam fieri quam potest perfici matrimonium . Sed sine
copulatione carnis nequit consummari , sicut nec absque
desponsatione vel consensu incipi . Nunc quae personae legitimae
sint ad contrahendum, videre consequens est . Ut autem hoc nobis
familiarius innotescat praemittendum est, quae illa sint quae ma-
trimonium impediant. Sunt ergo haec : votum, ordo, habitus,
dispar cultus , error personae, conditio, cognatio, ligatio , publicae
honestatis iustitia, enormitas delicti, impossibilitas conveniendi, co-
actio, tempus feriarum, ecclesiae interdictum . Votum autem quod
impedit aliud est simplex aliud solenne. Item cognatio alia carnalis,
ut consanguinitas et affinitas, alia spiritualis ut compaternitas, alia
legalis ut adoptio . Item impossibilitas conveniendi alia conveniendi
animo ut in furiosis, alia conveniendi corpore ut in frigidis et male-
ficiis impeditis, alia anima et corpore ut in pueris et puellis . Haec
itaque impedimenta si permaneant indivisa XIIII . sunt, si vero per
subdivisionem computetur, in uno minus de XX . numerum excrescunt.
De voto solenni est j . hac q. in multis cap . et maxime in 2. et 3 .
et s. D. 27. Voventibus , Si nupserit ; de voto simplici secun-
dum Gratianum agitur in illo cap . Nuptiarum j . 1. q .; de ordine
e. q. c. Ut lex ; de habitu in eodem et in aliis numerosis e. q.

1) Cf. c. 2. q. 2. 2 ) c. 36. Ibi vero in editione confirmat.

384 Summa Rufini.

decretis ; de dispari cultu j . prox . C. q. 2. et 1. per totum ; de

errore personae in 29. C .; de conditione in eadem et 2. q.; de
cognatione carnali , scil . consanguinitate et affinitate , in C. 35 per
omnes paulo minus quaestiones ; de cognatione spirituali in 30. C.
q . 1. 3. et 4.; de cognatione legali in e. C. c . 1. et penult.; de
ligatione, quae est quando vel sponsa sponso et e converso , vel
uxor alligata erat priori viro et e converso , habetur in prae-
senti C. q. 2. et 3. , C. 32. q . 7.; de iustitia publicae honestatis
in C. 35. q. 3. c . ult. Quod obstaculum credimus assignandum
inter sponsam relictam et consanguineos sponsi ; tales namque per-
sonae inter se iungi non possunt, ut in praesenti C. q . 2. c . Si quis ,
Qui desponsatam , Si quis uxorem. De enormitate delicti in
C. 32. q. 1. , ubi dicitur, quod meretrix in uxorem ducenda non est,
et q . 7., ubi de incestuosis adulteriis tractatur, et C. 31. , ubi agi-
tur, ne ducat quis in coniugem quam polluit per adulterium , et
C. 32. q. 2. , ubi de interfectoribus suarum coniugum et publice
poenitentibus regula statuitur, et in fine 34. C. et in C. ult. , ubi
raptores condemnantur ; de impossibilitate conveniendi animo inter
furiosos in C. 32. q . 7. c . Neque furiosus ; de impossibilitate
conveniendi corpore in frigidis et maleficis impeditis in C. 33. q . 1 .;
de impossibilitate conveniendi utroque modo in pueris et puellis in
C. 30. q. 2 .; de coactione C. 31. q. 2 .; de tempore feriarum in
C. 33. q. 4. c. Non oportet ; de ecclesiae interdicto invenitur in
quodam decreto Eugenii papae, quod sic incipit : Videtur nobis¹ .
Horum quatuordecim obstaculorum quatuor sunt , quae ipsam
coniunctionem duntaxat illegitimam faciunt, ut error perso-
nae, coactio , tempus feriarum, ecclesiae interdictum ; decem vero
sunt quae etiam personas coniungendas illegitimas reddunt ,
ut votum , ordo , habitus, dispar cultus, conditio, cognatio, legatio,
publicae honestatis iustitia, enormitas delicti, impossibilitas conve-
niendi . Si vero haec tria,
scil . votum, cognatio et impossibilitas
praefato modo dividuntur, quindecim erunt ea, quae personas illegi-
timas constituunt . Enim vero quorum quinque sunt, quae perpetuo
et substantialiter ad contrahendum matrimonium personas ille-
gitimas faciunt, ut votum solenne, ordo, habitus, cognatio carnalis ,
cognatio spiritualis. In qua enim persona aliquid horum fuerit as-
signatum, matrimonium contrahere non poterit, vel cum nullo om-
nino alio , ut qui votum solenne obtulit, qui s. ordinem suscepit,
1) Est c. 2. C. 35. q. 6. palea. Patet Rufinum in decreto non ha-
buisse. 2) Ms. c. n. modo alio.
 Causa XXVII. princ. Qu. 1 . 385

-
qui religiosum habitum induit, vel cum illo cuius respectu¹
illud impedimenti vinculum dicitur contraxisse , ut cum
consanguineo, affine, cum patre fratre filio spirituali ; et si contra-
xerit penitus separabitur. Alia vero ad tempus et accidentali-
ter matrimonio impedimentum praeparant. Votum namque privatum,
etsi impediat contrahendum, non tamen contractum dirimit ; per
cetera quoque alia suis causis accidentibus infirmari poterit vel con-
firmari, sicut in praesignatis capitulis intelligitur³ . Illae itaque personae
ad contrahendas nuptias sunt legitimae, quas nihil horum praepedit
quae personas illegitimas in matrimonio faciunt. Bona autem con-
iugii tria sunt : fides, proles et sacramentum; fides , ne cum alio co-
eatur ; proles, ut amanter suscipiatur et religiose educetur, unde qui
filios suscipit, ut magis possessionum heredem instituat quam in
christiana religione erudiat, habet utique prolem sine prolis bono ;
sacramentum, ut nullum sit ibi divortium, i. e. enodatio sacramenti.
Et notandum, quia coniugium saepe est sine fide vel prole, per-
fectum autem matrimonium nunquam sine sacramento
esse poterit ; licet enim corporaliter aliquando coniuges separen-
tur, quod fit utriusque consensu ad tempus vel in aeternum promissa
continentia, sacramentaliter tamen utroque vivente nunquam separari
possunt, ut j . C. 32. q. 7. c. ult . Quid autem illud sacramentum
sit, dicetur in 2. q .
Quaestio I. Ostensurus quae impediunt matrimonium, a voto
incipit, quod quidem quanto magis deo obligat tanto plus ceteris a
matrimonio elonginquat. Videndum est igitur, quid sit votum et
quomodo voventes a nuptiis prohibeantur ? Votum generaliter
definitum dicitur testificatio quaedam spontaneae promissionis, et
accipitur tam de malis quam de bonis . Specialiter autem votum
describitur esse conceptio melioris boni animi deliberatione firmata ,
et est tantum de bonis et de his quae ad religionem pertinent ". Vo-
torum alia sunt generalia, alia specialia ; generalia sunt, quae omnes
generaliter adulti et discreti promittere coguntur et complere . etiamsi
non promiserint, ut abrenuntiare diabolo et pompis eius ; specialia
quae nullus nisi cum promiserit adimplere cogitur, ut virginitatem
servare . Item votorum specialium quae sunt continentiae et religio-
nis (de his enim in hac q. tractatur) aliud est simplex, aliud so-
lenne. Simplex votum dicitur, quod sive in publice sive in privato

1) Ms. addit induit. 2) In Ms. penitus . . . accid. exciderunt.

3 ) Ms. dilegens lector animadvertere poterit. 4) Ms. ung. pacto e. p. s. s.
5) A. istud. 6 ) Ms. addit ut votum abstinentiae et continentiae et similium.
v. Schulte , Summa Rufini. 25
386 Summa Rufini .

nulla solenni obligatione intercedente promittitur ; solenne est quod

aliqua sacrorum interposita solennitate sub duorum saltem vel trium
testimonio celebratur . Itaque simpliciter voventes matrimonium con-
trahere non possunt, si tamen contraxerint, non separabuntur ; de
quibuslibet voventibus secundum Gratianum loquuntur II . extrema cap.
huius q . et item illa duo Quidam post votum , Si vir s . D. 27 .
Solenniter autem voventes sicut contrahere non possunt, ita si con-
traxerint segregari debebunt ; in quo casu omnia cap. in hac q.
loquuntur, quae voventium coniugia separari praecipiunt. c . 1. Viduas
usque Hae vero quae nec dum sacro velamine tectae tamen in
proposito virginali, id est in voto virginitatis se simulaverint per-
manere, i. e . permanserint, tamen cum simulatione , quod videtur eo
ipso, quia voto resistunt. Et agitur hic non ut quidam minus
docte intelligunt de simpliciter voventibus, sed potius de pro-
fessis solenniter. Si enim de simplici voto ageretur, non consequen-
ter adiungeretur poenitentia publica, cum simplicis voti violatio non
poenitentiam publicam mereatur. c. 3. Neque viduas pepigisse
contigerit suscepto tamen habitu vel oblato voto solenni . c. 4. Nec
aliqua etc. usque¹ exomoloison sui facta. Exomoloison graece,
latine confessio dicitur. Unde Hier. super Marcum ait : titulus in
cruce positus hebraice sonabat melthus iudaeorum, graece basileos,
ex hoc homoloisson, quod sonat latine rex confessorum. Ponitur
autem hic confessio pro satisfactione poenitentiae quasi pars pro
toto . Confessio namque peccati pater est poenitentiae, et est sensus :
facta exomol. sui, i. e . completa poenitentia. c . 9. Hae vero
usque quanto magis quae fidem inviolandae virginitatis . Videtur
hic dicere, quod magis peccent virgines virginitatis propositum vio-
lantes, quam viduae viduitatis propositum corrumpentes, cum s . e con-
tra Greg. doceat in illo cap. Viduas [ c. 2. ], ubi dicit : quanto ma-
gis viduae quae perfectioris aetatis etc. Sed multum refert, utrum
virgo velum consecrationis acceperit vel non. Si enim accepit et
postea praevaricata est, absolute magis peccavit, quam vidua ; si
autem velum nondum consecratum susceperat et praevaricata est
simpliciter, minus peccat quam vidua, sicut Greg . asserit. Sed tamen
quodam respectu magis peccare dicitur, quia a maiori bono cadit
quam vidua, scil. a coelibatu. c. 10. Quae Ch. spiritualiter per
votum scil. solenne vel habitum ; generaliter namque omnes feminae
fideles domino nubunt, dum ei fidei et dilectionis vinculo adhaerescunt.

1 ) Patet, Rufino c. 4. et 5. unum fuisse. Idem est apud Paucapa-

leam. Vide Summam Paucapaleae p. 112.
 XXVII. Qu . 1.
Causa XXVII. 387

non eas admittendas. Quid contra obiiciatur et quomodo hoc ex-

ponatur, invenies j . in ultimo huius q. paragrapho . Nobis tamen
sine praeiudicio aliorum videtur hic recessus de mundo posse ad
literam exaudiri. Quod autem dicit non admittendas ad poeni-
tentiam , nomine poenitentiae non ipsa satisfactio sed fructus
poenitentiae intelligatur , scil . communicatio corporis et sanguinis
domini, ut scil. in detestatione tanti criminis nunquam communi-
cet , donec ille cui se coniunxerat mortuus fuerit , quod potest
videri ex illo c . De filia j . e . q., item ex interpretatione eius
regulae, quam subiungit a simili et a maiori dicens : si enim de
hominibus etc. Huius enim inductae similitudinis talis est interpreta-
tio: nec ei agendae poenitentiae licentia conceditur, i . e . susci-
piendi fructum peractae poenitentiae, scil. communionem, ut eviden-
ter ostenditur ex illo c . Fidelis femina in C. 32. q. 7.¹ — c. 21 .
Proposito . Manifestum est feminas ei nupserint esse peiores ad-
ulteris , feminas dico lapsas a proposito meliore, scil . castitate
sanctiori, quae vovetur deo , i . e . viduali . Castitas alia sancta, alia
sanctior, alia sanctissima ; sancta coniugatorum, sanctior viduarum,
sanctissima virginum. c. 23. Diacon. Satis mirandum ducimus 3 ,
quomodo concilium diaconissas post annos XL statuat ordinandas ,
cum Ambrosius dicat diaconissas ordinari esse contra auctoritatem .
Ait enim in epist. ad Tim. super illum locum : Mulieres similiter
pudicas etc .: „ Occasione horum verborum catafrigae dicunt, diaco-
nas debere ordinari , quod est contra auctoritatem. " Sed aliud est
eas ordinari sacramento tenus ad altaris officium sicut ordinantur
diacones (quod quidem prohibetur) , aliud ad aliquod aliud ecclesiae
ministerium, quod hic permittitur. Hodie tamen huiusmodi diaco-
nissae in ecclesia non inveniuntur, sed forte loco earum abbatissae
ordinantur. c. 24. bigamos, scil. qui ad secundas nuptias, hi nam-
que primum deo et postea seculo iunguntur, unde sicut bigami sic
et isti a clericatus militia arcendi sunt. c. 27. Devotam solenniter ;
non admittatur ad poenitentiam , i . e. fructum poenitentiae, scil.
communionem eucharistiae, ut praedictum est . c. 30. assistriam,
i . e. reclusam vel incarceratam ab assistendo dictam. c. 32. orarium.
Orarium puto vocat hic retiaculum quoddam sericum, quo lascivi
iuvenes pro cingulo et mulieres pro capillari ornamento uti solent,
quod vulgo orale dicitur. c. 34. oblationes. Dicit hoc iuxta anti-
quam consuetudinem ecclesiae, quando monachae vel aliae devotae

1 ) Expositio ad c. 10. mihi videtur opponi Rolandi expositioni

( Thaner p. 120 ). 2) Cf. summam Rolandi. 3) A. dms dicimus,
388 Summa Rutini.

panem consecrandum sacerdotibus offerebant¹ . c. 39. mon . quo

mon. f. Supra e . q. c . Si qua mon. habetur, quod virgines prae-

varicantes in aliud districtius monasterium ad poenitentiam redigendae
Sed ibi de eis , quae in lasciviore monasterio habitaverant
agitur, hic autem de illis, quae in regulari monasterio fuerant, nisi
forte quis dicat, illud generaliter, hoc specialiter esse statutum .
c. 40. conversi, laici scil. qui relicta seculari conversatione ad do-
mum religiosam habitaturi adveniunt. professi solenniter qui tamen
secularem domum adhuc non deseruerunt . c. 41. Intendit Augusti-
nus in hoc c . ostendere, quod voventes non possunt contrahere ma-
trimonium, si tamen contraxerint non debent separari . Sed con-
stante matrimonio debet eis poenitentia indici pro violatione voti .
Reprehendit autem alios qui matrimonia talium dirimere volunt. Se-
cundum magistrum loquitur Aug. de simpliciter vocentibus 2 ; sed
forte potius erit, si dicatur hic Augustinum sensisse etiam de
voventibus solenniter. Quod videtur eo ipso quod nititur con-
tra eos, qui voventium coniugia solvenda esse praedicabant. Nullus
autem usque adeo delirus invenitur, qui simpliciter voventium con-
iugia aestimet dirimenda . Item dicit hos voventes si nupserint ad-
ulteris esse peiores. Unde praesumitur, quod gravior poenitentia eis
sit imponenda quam adulteris, adulteris vero septennis poenitentia
iniungitur, simpliciter autem voventibus non nisi trium annorum, ut
s. D. 27. c. Si vir. Item contra istos voventes inducit testimonium
apostoli in ep. ad Tim. loquentis de viduis, quod quidem nunquam
nisi de solemniter voventibus dicitur, si illius scripturae circumstan-
tia diligenter advertatur. Per haec ergo claret, quod hic de so-
lenniter voventibus agitur. Quia tamen summorum pontificum
et aliorum plurimorum pontificum auctoritates huic sententiae contra-
dicunt, ideo in hac parte Augustino praeiudicatum esse credimus .
nupt. bon. intransitive, hoc est bonum illud quod nuptiarum nomine
vocatur, scil. matrimonium. legis obsequium . Mandabatur namque
in lege copula matrimonialis eo quod dicebatur : Maledictus qui non
reliquerit semen in Israel, vel quia praecipiebatur, ut proximior de
cognatione intraret ad uxorem praemortui sine liberis, ut suscitaret
ei semen. rem. infirm. Intuitu infirmitatis concessum est eis qui
continere non possunt. humanit. solat., eis inquam qui aliorum
socialibus ministeriis destituti ex nuptiis saltem solatium societatis ex-
quirunt, vel ut habeant filios est solatium quibusdam scil. dolentibus
1) Cf. summam Rolandi p. 123. 2 ) Sic etiam Rolandus p. 124. Huius
expositione utitur, aliquoties verbotenus. 3 ) Ms. potior e. s. d. aut hoc sent.
 Causa XXVII. Qu. 1. 2. 389

coelibatum. coelestia . scil . virginitatis observantiam quae est vita

coelestis. Ibi namque, sicut ait dominus, non nubent neque nuben-
tur, sed erunt sicut angeli dei in coelo. quae non cap., i. e. quae
non acceperit virum . deliberet an oporteat nubere . quae egressa
1
est a communi conversatione per votum perseveret in prop. detur
occasio in non voventibus, ut scil. eligant magis fornicari quam
legitime nubere ; melius est enim nubere quam uri . subtrah . oblatio
in voventibus ut quae re vovit continentiam votum persolvat ut
contineat. primam fid ., i . e. pactum quod prius cum domino pepi-
gerat de continendo. non susceptio a bono inferiore, i. e . coniu-
gium quod est inferius virginitate. postremo. Expositio est superioris.
melioris sint meriti, i. e . maioris dignitatis. Secundae namque et
non nuptiae primae impediunt ordinandos . adulteria esse et non
coniugia, i. e. adulteros esse et non coniugos . c. 42. Nos a. nullum in
tal. laq. deb. iniicere. Hinc enim tota³ vis cap. pendet. Et secun-
dum magistrum¹, qui de simpliciter voventibus dicit hic agi, est
sensus huiusmodi : ut non iniiciamus eis laqueum omnino a nuptiis
prohibendo vel contractas nuptias disiungendo , ne forte cadant in
deterius fornicando . Si autem de solenniter voventibus intelligatur,
quod quidem magis videtur, dicitur , quia non est talibus laqueus.
iniiciendus, ut vel nuptias contrahere vel iam contractis uti permit-
tantur, sed solum ad hortationes etc., i . e. ita prohibere, quod nun-
quam permittere, ne, i. e. ut, sexus instabilis etc.
Quaestio II. Sequitur • · alium. Huic q . ut melius ex-
plicetur, aliam subiungit, scil . an coniugium sit inter eos, quae pro
modo probationis suae primam q . concludit. Si enim probatum fue-
rit, quod inter eos sit coniugium, consequentissime infertur, quia non
possunt ad alios sua vota transferre ; si vero nullum coniugium est,
paret, quia ad alios transitum si fecerint non retrahentur . Vaga
multum est harum quaestionum sententia, quam non ministri Christi
et divinae scripturae dispensatores, sed inanis gloriae aucupes fecere
bifrontem " .Qui cum aliorum labores sermonibus expolitos sensi-
bus consummatos et totius iam pene orbis reverentia dedicatos le-
gerint vix gustatos contemnunt et concrepantibus digitis novas aures
afferunt, non de medio montium educentes aquas, sed de pharetra
regis Babylonis emittentes sagittam contra filiam Ierusalem, ut sa-
gittent in obscuro rectos corde . Cum ergo ille magnae memoriae
.

1) P. 1. post.. 2) Ms. ut qui v. c. 3) A. Hic enim tanta.

4) Sic Rolandus p. 118. Ms. et sec. qd' mag. de s. vov. ait hic erit s. h.
5 ) Ms. dici. 6) Ms. acupes sine fronte.
390 Summa Rufini.

Gratianus in hac serie authenticam de coniugio distinctionem con-

struat dicendo, inter sponsum et sponsam esse coniugium initiatum,
non autem consummatum, quidam simplicium potibus invidentes
more saevorum animalium cum pertransissent aquas limpidas tur-
baverunt et hanc sacram distinctionem alto vento superbiae exsuf-
flantes novam fabulam ediderunt dicentes : non inter quoslibet sponsos
esse coniugium , quia non semper talis inter illos consensus, qui fa-
ciat matrimonium ; consensus, ut aiunt, alius de praesenti, ut cum in-
vicem sibi dicunt : accipio te in meum vel meam, volo te in meum
vel meam, et huic similia, alius de futuro scil. contrahendo matrimo-
nio, ut cum per invicem dicitur : promitto vel iuro te accepturum
in meum et e converso et similia . Prior, inquiunt, consensus facit
coniugium perfectum et ratum, propter quod qui sie consenserunt
ulterius altero eorum vivente aliis coniungi non poterunt, nec mona-
sterium sine alterius consensu eligere ; alioquin si alter eorum sine
consensu alterius ad monasterium iverit, vel alii se carnaliter prae-
cedente desponsatione coniunxerit, et ille de monasterio retraheretur,
et hic priori coniugi restitueretur. Secundus vero consensus, ut dicunt,
non facit matrimonium , ideo inter quos talis consensus intervenit, si aliis
coniungantur, posterior copula non dirimetur, qui etiam monasterium in-
gredi, voto astringi sine alterutrius assensu praevalebant . Verum qui talia
suis scriptis alligaverunt, ex qua sanctorum patrum auctoritate novum
hoc plasma confecerint, dicere debeant, ut viam designassent ut nos exer-
cuissent ad exponendum vel traxissent ad imitandum ' . Ergo magistri
sententiam ante alia lucidantes, quid ipsi obiiciant, quomodo nostra
eis satisfaciat et impugnet, tandem videamus. Sciendum est itaque,
quod matrimonium aliud est initiatum tantum , aliud initiatum
et consummatum sed non ratum , aliud initiatum et con-
summatum et ratum . Initiatum tantum in desponsatione, initia-
tum et consummatum in carnis commixtione, initiatum et consum-
matum et ratum in personarum legitimarum legitima coniunctione
concurrentibus tamen fide desponsationis et unione carnis . Si autem
sit inter non legitimas personas, puta inter consanguineos , potest
esse initiatum et consummatum, nunquam vero ratum. Consumma-
tum autem diximus non quantum ad momentum sacramenti ,
sed quantum ad officium coniugii. Sicut enim in coniugio
duo sunt, desponsatio scil. et carnis commixtio, ita et ibi duo sa-
cramenta consurgunt, unum in desponsatione, alterum in carnis
commixtione . In desponsatione repraesentatur sacramentum animae

1) P. 1. utinam ut nos des, vel excussissent ad exp. cet . 2 ) Ms. misterium.

 Causa XXVII. Qu. 2. 391

ad deum, ut sicut tune sponsa sponso adiungitur per consensum,

ibi intelligatur anima deo coniugi per dilectionis habitum ; de quo
sacramento Ambrosius j . hac q . In omni, inquit, matrimonio con-
iunctio intelligitur spiritualis etc. [36 ] , coniunctionem spiritualem
unionem animae ad dominum exaudiens. In carnis vero com-
mixtione latet sacramentum Christi et ecclesiae , ut quem-
admodum vir cum uxore una caro efficitur, ita Christus cum eccle-
sia una caro et una persona factus esse credatur in utero virginali .
De quo sacramento apostolus inducens verba Genesis : Propter hoc
relinquet homo p. et m. et adh. u . s . e . e. d . i. c . u ., continuo se-
cutus adiungit : Hoe magnum sacramentum est, ego autem dico in
Christo et ecclesia." De hoc quoque Leo papa loquitur j . e. q. c.
Cum societas [ 17 ] . Quia vero primum sacramentum violabile
est (frequenter enim anima quae adhaeserat deo apostatat a deo),
non immerito eius figura , scil . desponsatio, etiam inter legitimas
personas inita quibusdam causis accidentibus irritatur. Sacramen-
tum vero Christi et ecclesiae omnino est irrumpibile ex quo enim
assumpsit hominem nunquam deposuit aut deponet , et ideo in
signo eius , videl. in carnis commixtione, acta legitime inter
legitimas personas usque adeo matrimonium radicatur, ut nulla un-
quam pulsante occasione altero eorum vivente valeat evelli.
Cum itaque in commixtione illegitimarum personarum maxime earum,
quae perpetuo ad mutuam coniunctionem sunt illegitimae, non fiat
ratum coniugium , patet, ibi non esse Christi et ecclesiae
sacramentum . Est tamen aliquando ibi sexus permixtio sine pec-
cato, et quia ignorantia excusantur et quia ab ecclesia permittuntur,
sicut si aliquis a laico ignoranter manus impositionem reciperet ,
sacramentum quidem nullum sed solam unctionem sine peccato tamen
susciperet pro eo quod ignorantia eum excusaret. Sed opponitur
illud Augustini dicentis : „ Sacramentum coniugii omnibus gentibus
commune esse potest, sanctitas autem sacramenti non nisi in civitate
dei nostri est et in monte sancto eius." Sed sacramentum coniugii
vocat hic Augustinus non ipsam rem sacram in coniugio praesenta-
tam , non est enim in coniugio infidelium, nec ibi repraesenta-
tur sed ipsum coniugium quod in quibusdam est sacramentum,
i . e . illius sacrae coniunctionis signum. Hac ergo distinctione no-
bili interiecta, scil. de initiato et consummato et rato matrimonio ,
sie contrariae auctoritates solvantur, ut quae dicunt coniugium esse
inter sponsum et sponsam propterea quod astruunt consensum facere
matrimonium , exaudiantur de initiato . Facere inquam, i . e . incipere,
392 Summa Rufini.

non perficere ; vel facere non quando consensus contrahitur, sed

quando carnis commixtio sequitur. Et secundum hoc nomen solitu-
dinis non excludit , nisi causam principalitatis , quia ipse solus facit
matrimonium principaliter. Item auctoritates quae dicunt sponsos
coniuges, intelligantur eos coniuges dicere non re praesentium sed
spe futurorum, quamvis et eos simpliciter dici coniuges nihil prohi-
bet. Auctoritates vero quae dicunt inter sponsum et sponsam non
esse matrimonium, exponantur de consummato et rato, tali videl.
quod habeat in se Christi et ecclesiae sacramentum . Cum ergo in
desponsatione quomodolibet etiam inter personas quantumvis legiti-
mas celebrata non consummetur vel ratum fiat matrimonium, patet
quidem tum ex canonica ratione tum ex longa ecclesiae con-
suetudine, puellam alteri desponsatam non posse alteri nubere , si
tamen postea ab alio publice desponsata maritali cognoscatur affectu,
erit ratum secundum matrimonium. Multa enim sunt, quae de-
sponsationem inter personas omnino legitimas et legitime celebratam ,
utrolibet etiam eorum vivente , dissolvunt, de quibus ea quae prae-
senti memoriae occurrunt breviter numerabo : Posterior desponsatio
carnis commixtione perfecta, sicut magister nobis in hac serie 2 tra-
dit ; spontanea alterius fornicatio ; raptus maleficium ; melioris pro-
positi electio ; horrendi criminis perpetratio ; alterius perpetua aegri-
tudo et captivitatis continua detentio . Haec non quidem omnia ex
canonum auctoritate assignare possumus, sed a nostris peritiori-
bus in hac re doctoribus nobis tradita tenemus. Nunc ad
conflictum eorum descendamus, qui dicunt, consensum de futuro
non facere coniugium , consensum vero de praesenti facere
matrimonium consummatum et ratum³. Primum ergo propositum huius-
modi argumentis corroborant : Iste accepturum se iurat hanc uxorem, qui
autem promittit non continuo facit illud , quia aliud est promittere, aliud
facere ; nondum ergo accipit eam : quomodo ergo inquiunt, potest esse
inter eos coniugium , qui nondum contrahunt, sed in futuro se con-
iuncturos iurando promittunt ? Item si ex iuramento ad futurum perti-
nente mox fit coniugium inter eos, tune hanc rem efficiunt , quam
iurant se facturos ( quod falsum est) : unde inter eos matrimonium
nondum contractum est. Qui haec dicunt, ita procedunt quasi idem
sit cum aliqua matrimonium contrahere et eam accipere, cum acci-
pere sit traducere vel domi habere. Unde et Ioseph (inter quem et
Mariam ipsi dicunt fuisse consensum de praesenti , et ob hoc in
1) Ms. desponsatione ….. celebrata ….. viv. matrimonium dissolvunt.
2) Ms. quaestione 3) In P. 1. abest cons. et rat.
 Causa XXVII. Qu . 2. 393

eorum desponsatione perfectum et ratum matrimonium), dictum est

ab angelo post dispensationem : Noli timere accipere M. c . t. Con-
iugium ergo cum ea contraxerat, quam tamen nondum accipit. Qui
ergo iurat se accepturum aliquam, nondum accipit, sed continuo
matrimonium contrahit , quia ei in futurum carnis copulam et
individuae vitae consuetudinem legitime consentit . Sed dicant no-
bis, quomodo possint in aliquorum auribus dulcorare quod asserunt,
scil. quod iurent hi se contracturos matrimonium ; et si hoc est, iu-
rant se facturos aliquem contractum ? quando autem faciunt ? num in
traductione vel carnis commixtione ? Aut si in alio exprimant, certe
nisi ridiculosi habere velint utrumlibet diffitebuntur, cum ille contractus
sit mutua per verba promissio vel concessio quae nunquam postea cele-
bratur . Item a prima fide desponsationis coniuges appellantur (sicut
ait Isidorus) ; desponsatio autem nisi de futuro est (quod ipsa vocis
promissio notat, dicitur enim desponsatio a despondendo , i . e . pro-
mittendo ; unde sponsus promissus dicitur) ; non est ergo desponsatio
sine futura promissione : quomodo ergo, sicut aiunt, non dicitur esse
coniugium inter eos ? Quia desponsatio non de praesenti , de
futuro est, cum nulla esse valeat, nisi ex futuro pendeat, unde et
in legibus desponsatio est mentio et repromissio futurarum nuptia-
rum . Ecce fortassis in hac parte vocem iam sibi arbitrantur acclu-
sam. Sed aliud suae distinctionis membrum validioribus, ut sibi
videtur, probamentis instaurant, scil . quod , ubi consensus est de
praesenti ibi perfectum et ratum est coniugium ; perfectum, inquiunt,
coniugium inter Mariam et Ioseph, sicut Augustinus ait et etiam
ratum, quod probant pro eo, quod dicit Augustinus ibi sacramentum
fuisse, quia nullum divortium, sacramentum autem quod divortium
non patitur sacramentum Christi et ecclesiae est, in quo ratum fit
matrimonium ; cum ergo Ioseph et Maria carnaliter commixti non
fuerint, patet, quod in desponsatione absque carnis commixtione per-
ficitur et firmatur matrimonium. Sed qualiter coniugium Ioseph et
Mariae perfectum fuerit, ipse magister explanat, non utique ex officio
sed ex eis quae officium coniugii comitantur. Quod vero dicitur,
inter eos sacramentum fuisse, intelligendum est propter effectum,
scil. inseparabilitatem, quae illius sacramenti effectus est. Adeo autem
inseparabiliter sibi animo iuncti sunt, ut in omnibus praeterquam in
carnalem copulam se sibi invicem facerent debitores, licet posset dici
eximiam sanctitatem illius desponsationis sibi sacramentum Christi
1 ) Ms. „scil. hii qui iurant se contr. m. et ratione iurant itaque se
fact. aliquando cont." 2) Ms. expressio.
394 Summa Rufini.

et ecclesiae advocasse, et speciale privilegium, ut ait Hieronymus ,

non facit communem regulam. Item obiiciunt illud Augustini, quo
dicitur, sacratiora esse coniugia eorum qui pariter temperant se a
coniunctione carnali j . C. 33. q . 5. [c . 4. ] . Si , inquiunt, sanctius¹ est
coniugium sine commixtione carnali, tunc firmius est in desponsatione
quam postea in commixtione sexus (sanctum enim firmum sonat),
ante copulam ergo carnis ratum est, et non tunc ratum efficitur.
Sed ibi sanctiora non significat quod ab etymologia oritur, sed quod
in usu dicendi habetur, scil. beatitudinem vel religionem ; sanctiora
ergo, i . e . beatiora et religiosiora . Quod idem Aug. attendens alibi
in Deuteronomio dicit : Beatiora sunt sane coniugia, quae pari consensu
continentiam servare possunt. Nec in his auctoritatibus agitur, nisi de
illis qui iam carnaliter iuncti sunt. Amplius. Si quis desponsaverit ali-
quam et aliquo casu cum ea coire non possit, nullus de sua consangui-
nitate potest eam tollere in uxorem . Ad quod hoc inquiunt, nisi quia
affinitas inter eum et eam iam contracta est ; si inter eos contracta est
affinitas, ergo inter eam et sponsum suum fuit perfectum matrimonium
et ratum ; unde sicut si ista consanguineo sponsi coniungeretur, deberet
propter affinitatem disiungi, ita si vivente sponso suo alii iuncta
esset, propter prius coniugium ab eo foret separanda. Sed quemad-
modum in principio huius causae dictum est, quod inter sponsam et
consanguineum sponsi matrimonium non potest contrahi, non facit
hoc affinitas, quae nulla ibi est, sed iustitia publicae honestatis.
Item coitus viri et uxoris excusatur a crimine per bona coniugii.
Si , aiunt, adeo in se bonus non est,
ut etiam peccatum sit nisi .
per bona coniugii excusetur, quomodo per eum matrimonium confir-
matur? Sed certe coitus maritalis in se omnino bonus
est , et quod aliquando malus est non nisi ex modo inordinatae
libidinis est, quem limitant et temporant bona coniugii et ideo a
crimine excusari dicuntur. Si autem in se malus esset, ex nulla
causa bonus posset esse ; nam, ut ait Aug., quod per se malum est,
ex nulla causa fieri potest bonum . Est autem coniugalis amplexus
bonus et quando causa prolis concumbitur, et cum exactum debitum
redditur. Item si ille, inquiunt, qui desponsavit hanc consensu ha-
bito de praesenti, aliam desponsaverit eamque cognoverit, numquid
non peccatum faciet desponsando et cognoscendo ? Hoc nemo negabit ;
quomodo igitur per peccatum et iniustum factum confirmabitur matrimo-
nium? Numquid etiam non erit adulterium vel saltem fornicatio illa com-
mixtio, per quam dicis confirmari sequens matrimonium? fornicatio

1) P. 1. sacratius, postea sacratiora 2) A. addit : feminae, scil.

 Causa XXVII. Qu. 2. 395

enim est omnis usus libidinis praeter legitimum coniugium, sed hic
non est legitimum coniugium, quia hae personae illegitimae sunt ad
matrimonium contrahendum, impedit eas enim ligatio, ut supra dictum
est in principio huius causae . Ad haec breviter respondentes dici-
mus, quia, sicut qui simplex votum fecit si uxorem accepit peccat
mortaliter cum accipit, non tamen infirmabitur matrimonium , nec
per peccatum firmari dicetur sed per sacramentum : ita qui priorem
desponsavit et postea aliam interposita desponsatione cognovit hoc
faciendo peccavit, non tamen per peccatum sed per Christi et ec-
clesiae sacramentum coniugium est confirmatum , nec illa carnis
commixtio unquam est fornicatio , sed coniugium, licet non usque
adeo plene coniugium, i . e . legitimum. Quod vero Aug. dicit, concu-
bitum praeter coniugium legitimum esse fornicationem , non obviat
huic sententiae, cum nos dicamus, hic legitimum coniugium esse ;
alioquin inter liberum et ancillam si¹ matrimonialiter iungerentur,
esset fornicatio, quia non per omnia legitimum est matrimonium .
Item obiiciunt quandam auctoritatem Augustini de fide pactionis et
consensus, quae sic incipit : Duobus modis dicitur fides . Ibi
namque dicitur , quod , si aliquis alicui mulieri fidem consensus de-
derit. Est autem fides consensus, quando, etsi non stringit manum,
corde tamen et ore consentit ducere et mutuo se concedunt unus
alii et mutuo se suscipiunt" [in c . 51. ] . Si, inquiunt, talem fidem
dederit, non licet ei aliam ducere, si autem duxerit, dimittat eam et
adhaerebit uxori priori. Sed utrum illa verba Augustini sint, alta ad-
huc dubitatione suspendimus, cum series illa et verborum contesta-
tione sit spurcida et sensibus dissoluta ; vel si cogimur ei velut
auctoritati conquiescere, intelligamus ductionem in domum traductio-
nem , nondum accedente carnis commixtione. Si enim secundam
desponsaverit et etiam in domum duxerit, dummodo eam non cog-
novit, retrahetur ab ea et priori reddetur . Iam ad tela nostra
si praevaleants scutum defensionis opponant. Si illi qui
consensum faciunt de praesenti, tunc et coniugium perficiunt, non
ergo postea in commixtione carnis matrimonium perficitur contra
illud Hieronymi qui dicit : coniugia corporali permixtione perfici , in
praesenti q. cap. Quapropter [37. ] , sed si dicunt postea consum-
mari illud non simpliciter, sed quoad plenum Christi et ecclesiae
sacramentum quod repraesentat : quaerimus ab eis, utrum hoc sic

1) Ms. non sit matrimonii aliter ui iungerentur esset cet. 2) Patet,

Rufinum c. 51. C. 27. q. 2. , paleam , non habuisse. 3) Ms. pro iam :
cum, spirituale loco si praeval.
396 Summa Rufini .

intelligant, quia illa res sacra coniunctio utique Christi et

ecclesiae ibi perficiatur ? Quod veritati aperte contrarium
est, aut quod matrimonium secundum eam vel propter eam con-
iunctionem consummetur? Quod si est, tune¹ illa coniunctio causa
est, quare in copulatione carnis coniugium fiat perfectum ;
non itaque prius perfectum erat, cum modo fiat , i . e . incipiat
esse perfectum , praefata causa faciente . Item si ex consensu de
praesenti perfectum coniugium est mortuoque viro, antequam con-
veniunt , ipsa vidua remanserit, ut ipsi fatentur : non ergo inter
virgines consecrari poterit, quandoquidem inter virgines sacras vi-
duae numerari non possunt ; quod sentire omni derisu et contemptu
et dignissimum. Amplius. Ecce aliquis consentit in quandam con-
sensu de praesenti, postquam vero duxerit eam maleficio prohibente
non valet eam cognoscere. Quid ergo ? Personae per omnia fue-
runt legitimae quando consenserunt, maleficium namque post consen-
sum intervenit , num separari nequibunt ? Et quidem Hincmarus 5
archiepiscopus eorum separationem et cum aliis coniunctionem evi-
denter permittit : ubi sunt ergo , qui fingunt tunc fuisse per consen-
sum de praesenti consummatum et ratum factum matrimonium ?
Aut si calumniando dixerint, auctoritatem Hincmari in eo sensu
vel casu exaudiri, quando consensus intercesserit de futuro, sciant
in ipsa traductione effici consensum de praesenti. Si enim qui
dicit : te accipio in uxorem meam, de praesenti consentit, vehemen-
tius consensum de praesenti iniit qui eam iam coniugem accepit in
domum, scil . ducendo . Et ut iam penitus obstruatur os omnium
vana loquentium, decretum Alexandri papae adducatur in medium,
quo ostenditur sine coniunctione carnis non esse in coniugio Christi
et ecclesiae sacramentum, nec matrimonium perfectam ideoque nec
ratum : Alexander papa et martyr in epistola decretali ad
Sisinnium Antiochenum patriarcham: 27 De universis quae ad
nostrum spectare videntur officium in discussione veritatis oportet
nos esse sollicitos , nec in doctrina subditorum conscientiam nostram
ulla contagio polluat nec eorum cura merito in aliquo reprehendat, "
et paulo post : „ Hoc igitur veraciter universa per orbem debet ec-
clesia 10 , quod, ubi nuptiarum desierit sacramentum, ibi nullatenus

1) abest in A. 2) A. quia. 3) A. Ms. convenerint. Ms. mortuo

quoque v. 4) deest in A. 5) Cod. Par. 1. utmarius. A. Ysmarus.
6) P. 1. Ms. A. Ymari. 7) P. 1. Al. etiam mart. 8) A. discutione.
9) Ms. ne doctr. P. 1. polluit. 10) A. profiteri. Sic. et Ioh . Faventini
summa. Ms. pro futuris ; perfectum abest.
 Causa XXVII. Qu . 2. 397

perfectum potest esse coniugium. Sacramentum autem, ut ait apo-

stolus, magnum est, hoc autem dico in Christo et ecclesia. Christus
caput, ecclesia corpus. Nisi ergo per maris et feminae legitimam
coniunctionem duae una caro efficiantur, certum est, quod nullum
inter eos coniugii erit sacramentum . Ubi ergo defuerit sacramen-
tum , quomodo.ibi esse poterit virtus sacramenti ? nec ibidem per-
fecta esse possunt iura coniugii. In hoc itaque perficitur matrimo
nium, in reliquis initiatur, et ita fit, ut quodam naturali ordine re-
rum in quibusdam principium sumat et nomen, in aliis quidem fiat
in aliis perficiatur. Ut igitur sanae mentis intellectu nostra procedat
assertio, in sponsalibus initiatur et in cohabitatione iam factum est.
Sed nequaquam sexuum commixtione perfectum , hoc utique quod
sic perfectum est non nisi morte interveniente dissolvitur, et cum
prioribus ubique praevaleat et coniunctis viventibus ratum usquequa-
que perseverat. Haec sunt denique quae beatorum romanorum pon-
tificum praedecessorum videl . nostrorum piis vestigiis inhaerentes et
nos firmiter observamus et universitati vestrae iugiter in posterum
observanda mandamus. " In hunc ergo¹ articulum nostra sententia
concludatur, ut dicamus : Semper, quando legitime et inter legitimas
personas desponsatio intercedit , esse matrimonium initiatum
utique et non consummatum2 , nec refert , utrum sit ibi consensus 3
per verba de futuro vel de praesenti expressus. Qui enim dicit :
promitto me te accepturum vel ducturum in uxorem, quid aliud
facit, nisi quia in futuram copulam et consuetudinem vitae indivi-
duae consentit, quasi : tibi assentio et me tecum nuptias celebratu-
rum scito ? Similiter qui dicit : accipio te in uxorem , hoc intelligit :
consentio in maritalem copulam futuram. Ideoque sicut eadem est
fides nostra et antiquorum, quae tamen per verba diversorum tem-
porum exprimitur, ita idem est maritalis copulae consensus , qui
modo per verba futuri, modo per verba praesentis temporis signifi-
catur. Ne succenseas lector, quaesumus, insolitae prolixitati. In
hac ergo valle confragosa hostes iuxta iter scandalum posuerunt et
ideo, quanto cautius tanto morosius incedere oportuit . c . 1. M.
q. n. f. c. sed perficit voluntas, i. e . consensus voluntarius per
verba expressus , verba dico proposita sive de futuro sive de prae-
senti. voluntatis, aliam cognoscendi. Cum enim aliam cum effectu
voluerit cognoscere, dicetur solutum matrimonium non quantum ad
modum sacramentalis ligaminis , sed quantum ad conditionem mutuae
1) abest a P. 1 . 2) Ms. confirmatum. 3) P. consensio ex-
pressus. A. cons. p. v. d. f. et d. p . Qui cet. 4) Ms. legis.
398 Summa Rufini.

servitutis ; tunc enim uxor reddetur eis illicita, ut non possit ab ea

debitum de cetero exigere. c . 2. Sufficiat solus ad initiandum ma-
trimonium. c . 5. Cum initiatur . . non defloratio virginitatis, i . e. ini-
tiatur et perficiat, vel nullo modo facit sine consensu . sed pactio coniuga-
lis, i. e. consensus per verba expressus facit initiando etiam sine deflora-
tione virginitatis. cum coniungitur per consensum, coniugium est primo,
licet non perfectum. c. 6. Coni . verius ap. Quid est quod ait, ve-
rius appellari coniuges a desponsatione, quam a carnis commixtione,
quasi quod a posteriori est vere coniuges appellentur, sed verius a priori,
cum proprie nihilo alio, verius sit? Intelligendum est itaque verius
elective et non comparative, i. e. vere appellantur coniuges a de-
sponsatione ita quod non a copula carnis originaliter, scil. quia
huius nominis originem non a carnis permixtione , sed desponsatione
trahunt. c. 9. a prima fide desp., i . e . a desponsatione quae exi-
git primam fidem. Unde sciendum est, quod duplex est fides
matrimonii, una desponsationis, altera carnalis unionis. Fides de-
sponsationis exigit castitatem, fides carnalis unionis exigit mutuam
servitutem. Fide namque desponsationis debent se ad invicem castos
servare, unde sponsa quamvis invito sponso monasterium valeat eli-
gere, non tamen eo vivente debet ad alterius copulam transire . Fide
carnalis unionis astringuntur sibi invicem ad reddendum debitum,
ita ut neuter altero contradicente in aeternum vel ad tempus audeat
continere. propter quod coniugium fidele, i . e. eximiae desponsatio-
nis fide subnixum. c . 10. sacramentum, i. e . effectus sacramenti,
scil. inseparabilitas , ut supra dictum est. nullum divortium .
Est quidem divortium proprie inter virum et uxorem, repudium in-
ter sponsum et sponsam; aliquando tamen repudium pro divortio
accipitur, ut j . C. 32. q. 7. c. 1. Verba divortii secundum leges
haec erant : Res tuas tibi habeto, verba repudii : Conditione tua non
utar¹ . §. Item in leg. princ. etc. Sponsarum aliae adhuc sunt ex-
tra domum sponsorum, aliae iam sunt a sponsis traductae. Quae
nondum in domum ductae sunt, sponsi mortem lugere non compel-
luntur, quae autem iam traducta est, quia secundum leges ex sola
ductione uxor facta videtur, sponsi mortem lugere cogitur, ut D. de
ritu nuptiarum in lege illa Denique [ 1. 6. D. 23 , 2 ] . Dicit
autem magister in legibus principum, i . e. imperatorum, esse illud
praeceptum, non quod in corpore Codicis sit ascriptum, sed in Di-
gesto, cuius voluminis leges dicuntur esse imperatorum non inven-
tione , sed confirmatione . c. 13. Add. a. quartum coni. Priora enim

1 ) Cf. l. 2. § . 1. 2. D. de div . et repud. 24, 2 .

 Causa XXVII. Qu . 2. 399

tria inveniuntur in C. 36. q . ult. c . Tria. liberam, i. e. non alii

viro vel sponso alligata. c. 16. matrimonium, consummatum, ubi
scil. sit Christi et ecclesiae sacramentum. Similiter in sequenti c.
exaudi. c. 20. Subdiaconus quidam nomine Spetiosus habebat uxo-
rem post prohibitionem, abstinuit a ministerio subdiaconatus, tandem
decessit, uxor alteri nupsit ; episcopus eam tanquam illicite nupsisset
in monasterium reclusit. Sed quia secundum matrimonium de iure
constabat, mandat dominus apostolicus, eam educi de monasterio,
et restituit viro suo. notarii, i . e . lectoris. abstineret post eius
mortem profitendo continentiam. c. 21. Sciendum est, quia ¹ , si
unus coniugum religionis habitum mutaverit et ita in monasterium
vel regularem canonicam ingressus fuerit, non sufficit alii continen-
tiam vovere, nisi similiter convertatur, ut j . 3. 5. et 8. cap. Quidam
tamen consuetudini hodiernaé mederi cupientes dicunt de
viventibus viris vel uxoribus istud debere intelligi, si autem sit sexa-
genaria uxor vel talis, in qua libidinis incentivum omnino videatur.
extinctum, haec quidem converso viro suo confiteri castimoniam co-
gitur, sed converti ad monasterium non praecipitur. nec crimen
forn. Si enim fornicata fuisset, ea etiam nolente monasterium posset
intrare. c. 31. dotavit, i. e. dotatam recepit vel propter nuptias
donationem ei contulit . quamvis nupta esset, i . e. nubere non
posset legitimo viro suo. c. 32. aliam accipiat ea vivente . Si
autem uxorem filii sui aliquis oppresserit, licet filius hoc ignoraverit,
ea tamen vivente non valet aliam ducere, et ideo sponsa non
est uxor. c. 34. sine spe coni. maneat. Habetur contrarium j .
C. 36. q. ult. c. Si autem. Sed illud ex mansuetudine, istud ex
rigore . Vel ibi de his qui rapiunt non aliis desponsatam, hic de eo
qui rapuit sponsam alterius . De huiusmodi autem raptoribus et
raptis in eadem causa latius dicemus . c. 36. In o. m. quam con-
summat et perficit, i . e. perfectam et consummatam repraesentat.
Et refertur quam non personaliter, sed simpliciter. Alia enim spi-
ritualis coniunctio repraesentatur in desponsatione et alia in carnis
commixtione, ut supra in principio huius q. dictum est . c . 44. legis
instituta, quae sponsam appellat coniugem. c. 45. Sic, i. e. eadem
dispensatione. c. 50. Magister exponit hoc de ea, quae velata erat
cum priori sponso et in domum ducta . Sed et si dicatur, quod
haec in domum adhuc ducta non sit, quod magis videbitur exquisite
cap. legenti, non tamen est nobis obiectio . Prohibet enim, ne aliquis

1 ) Deest in A. Ms. quoniam. 2) Editio decreti confirmat.

400 Summa Rufini .

hanc desponsatam in matrimonium accipiat, verumtamen si accepe

rit, non praecipit separandos ; aut si separandi erunt, non erit hoc
tam priori desponsatione quam propter speciale quod hic ponit
interdictum , quod solum etiam impedit matrimonium, ut in prin-
cipio huius causae taxavimus, anathem., i. e . sub cominationibus
anathematis interdicimus. § . Sed auct. usque similiter et de huius-
modi. Nescimus, quanam causa illud Eusebii de tali sponsa dum-
taxat debeat exaudiri, cum de legitime desponsatis possit intelligi ,
scil. quod non licet parentibus aliis viris eas tradere, tamen si tra-
diderint eisque carnaliter iunctae fuerint non separabuntur. Multa
enim sunt, quae fieri non debent, quae tamen si fiant ex post facto
convalescunt. Item obiicitur etc. Solutionem magistri lector · satis
advertis, nos vero aliam causam, quare ad priorem redire debeat,
assignabimus j . 33. C. q. 1 .

Causa XXVIII.

Supra dictum est, voventes non debere matrimonium contra-

here. Sed ne forte putaretur, sicut inter religiosos ita inter infideles
matrimonium non esse, subiungit aliam causam, ubi, quomodo con-
iugium sit inter infideles, ostendit ; ubi quoque aperit, qualiter fide-
les cum infidelibus nuptias contrahere non oporteat ; ad extremum
concludens, eum bigamum esse, qui ante baptismum unam et post
baptismum habuerit alteram. Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Sicut magister in huius q . fine concludit, inter
infideles coniugium est utique legitimum et perfectum sed non ra-
tum, quia non est ibi Christi et ecclesiae sacramentum . Ratum au-
tem efficitur postea per fidei susceptionem, postquam uterque coniux
fuerit baptizatus. Ea vero quae ex auctoritate in hoc paragrapho
magister inducit, pro supervacuo hic exponuntur , cum ab eo-
dem in sequenti sufficienter determinentur . Iussit Esdras [ historia
Paucapaleae]. c . 5. Idol. Quoniam in his tribus subiectis cap. de dimit-
tenda uxore agitur et j . 32. C. 1. q . de demissione nonnulla his contraria
inseruntur, ideo ad eorum expedimentum sciendum est, quod fornicatio
alia spiritualis , alia corporalis . Spiritualis , quando per peccatum
mortale anima recedens a deo fornicatur cum diabolo . Fornicatio
autem corporalis alia perseverans est, alia minime ; similiter et spi-
ritualis. Si ergo sit corporalis fornicatio , in qua uxor perseverare
maluerit, tunc omnino dimittenda est, unde loquitur c . 1. et 2. 32. C .;
cum autem a fornicatione recedere voluerit, triplex ibi dimissio
 Causa XXVII. Qu. 2. Causa XXVIII. Qu. 1. 401

notari poterit : una quae permittitur, alia quae praecipitur, tertia

quae prohibetur. Et quidem permittitur quoad habitandum, de qua di-
missione loquitur principium huius cap., licet videatur etiam spiritua-
lis fornicationis dimissio hic includi . Sed hoc ideo dicimus , quia
ad¹ huius dimissionis legem idem est uxorem in fornicatione corpo-
rali nolle perseverare, quam eam infidelem virum suum fidelem ad
spiritualem fornicationem non cogere ; unde quemadmodum mulier, si
concumbit cum alio et non vult corrigi, debet a cohabitando dimitti ;
si vero non vult perseverare utrum dimitti debeat, erit in potestate
viri : ita si infidelis mulier cogit virum fidelem ad idolatriam vel
alia crimina, debet a viri cohabitatione secerni ; si autem non coegerit,
tunc dimittere vel non dimittere in iudicio viri est. Dimissio quae
praecipitur, est quoad reddendum debitum, donec fornicaria peragat
poenitentiam, de qua agitur j . C. 32. q . 1. c . Si quis uxorem.
Dimissio quae prohibetur est quoad disciplinam et curam usque dum
de fornicatione peregerit poenitentiam , de qua loquitur Stephanus j .
C. 33. q. 2. Admonere. Denique si mulier christiana spiritualiter
fornicat, refert, utrum ad eandem fornicationem cogat virum vel non ; si
enim cogit dimitti debet, si alias incorrigibilis est, quod ex 3. infra c. pru-
denter intuenti erit facile invenire, ita tamen, ut si postea uxor voluerit
corrigi vir ad cum debcat reverti ; si autem virum non coegerit pro forni-
catione spirituali dimittenda nunquam erit, alioquin si eam in hoc casu
vir dimittere deberet, tunc et mulierem in simili casu a viro separari
oporteret - eadem enim est lex in matrimonio viri et mulieris ,
non autem propter hoc mulier a viro separanda est pro eo , quia,
etsi excommunicatus sit vir, mulier tamen cum eo manens nequaquam
excommunicata habebitur, ut s . 11. C. q. 3. Quon . multos . Ex-
cipitur idolatria, in qua si uxor perseverare maluerit dimittenda
erit, etsi virum ad eam non coegerit, ut j . prox. cap. c . 8. Adver
tenda est contradictio Pollentii et Augustini. Poll. dicebat et asse-
rebat, quod nulli fideli vel infideli excepta causa fornicationis licet
dimittere uxorem occasionem sumens de verbis apostoli dicentis :
Ego dico ut fidelis non dimittat. Quod fuit consilium non prae-
ceptum. Augustinus asserit, licere dimittere uxorem infidelem, cum
non prohibeat dominus, qui prohibet omnia illicita, tamen dicit non
expedire. apost. proh. , i . e . sub forma prohibitionis dissuadet ; acci-
pitur enim hic prohibitio inproprie , dominus prohibet hic accipitur
proprie. c. 9. Concertatio Pollentii et Augustini in hoc c. latius
1) Ms., P. 1. Sed quoad huius cet. Ms. pro idem : id est, pro quam
eam : quod eam. 3) P. 2. addit : vir.
v. Schulte , Summa Rufini. 26
402 Summa Rufini .

extenditur habens originem ex illo dicto Apostoli ad Cor.: Ceteris

ego dico, non dominus, si quis frater etc. Huius namque capituli
disputatio circa verbum illud tota versatur Ceteris ego dico non
dominus, scil. dicit¹ .... dict. ad c . 9. Contra invenitur. Osten-
sum est praedictis capitulis, matrimonium esse inter infideles et lici-
tum esse, fidelem habitare eum uxore infideli secum habitare con-
sentiente . Sed Toletanum concilium videtur contradicere, sed hoc
specialiter de iudaeis constitutum est, et quare hoc causa redditur
in sequenti paragrapho. c. 10. filii autem, infantes scil., fidem at-
que pro i. e. conditionem sequantur, i . e. baptizentur. c . 12. bonos,
i . e. in bonitate exercitatos. christianis donentur ad hoc scil. , ut
sub eorum disciplina regantur. et illi, i. e . infideles. c. 15. prima,
i . e . maxima. Vel prima ordine temporis, quia et sequitur alia fides
carnalis commixtionis, de qua dictum est supra prox. causa q . 2. c .
Coniuges . Verius est, i. e. exigit. gratia castitatis. Non autem
gratiam castitatis habet qui cum infideli vel haeretica iungitur.
christiana, i. e. catechizata et exorcizata. c. 16. potius accipere .
Duo assurgunt hic contraria : unum supra cap. proximo, ubi cavetur
christiano, ne haereticam vel aliquam a fide sua alienam accipiat in
uxorem ; alterum s . D. 32. Quoniam, ubi uxor de alterius secta
duci prohibetur. Sed in prox . c . supra et in distinctionibus prohi-
betur accipere, i . e. in domum ducere vel cognoscere, hic permitti-
tur accipere, i. e. futurarum nuptiarum promissionem facere, hac
tamen interposita conditione, si se profitentur christianos esse futuros
et catholicos. Et hoc assurgit contrarium ex concilio Africano ,
ubi dicitur, quod , si quis sub conditione aliquam desponsavit, conditio
frangatur et desponsatio irrefragabiliter teneatur. Sed ibidem de
inhonesta conditione agitur, hic vero de honesta.
Quaestio II. Quod vero. Sicut s. in capitulo frequenter di-
ctum est et magister j . in paragrapho explicat, refert, utrum infi-
delis mulier velit cohabitare vel non . Si velit, potest quidem fidelis
dimittere eam , sed ea vivente non accipiat aliam, alioquin adulte-
rium erit. Si autem nolit, liber est dimittere eam ipsaque vivente
3
accipit aliam. c . 1. Hic de ea agitur, quae cum viro fidelis facta est.
Quaestio III. Utrum vero bigamus sit. Haec q . definitur
s. D. 26. Bigamus enim est, propter quod sacerdos fieri non potest.

1 ) Sequitur longissima interpretatio, quae aliis verbis repetit et ex-

plicat capitulum. Cf. Rolandum. 2) Est palea c. 8. C. 27. q. 2, quam
constat Rufinum non habuisse in decretis. 3) Ms. pot. quid. fid. Si
autem . . . aliam omittit.
 Causa XXVIII. Qu . 1 .. 3. Causa XXIX. Qu . 1. 2. 403

Causa XXIX.

Tria sunt imparia coniugia : primum in fidei dissimulatione,

secundum in conditionis diversitate, tertium in aetatis aequalitate.
De primo s. prox. causa tractavit, de secundo hic agitur, in sc-
quenti vero tangit de tertio . His ergo, scil . voto , ordine , habitu,
dispari cultu , quae matrimonium impediunt, expeditis, duo alia hic
ventilat, errorem et conditionem , ostendens qui error impediat con-
iugium, et quomodo inter liberum et ancillam vel ancillam et ser-
vum possit vel non possit perfici matrimonium vel non . Ut autem
haec etc.
Quaestio I. Vere coniugium non fuit inter eos, quia inter-
cessit error personae quae impedit matrimonium. Alios autem erro-
res , quos magister enumerat, inculcare contemnimus pro eo,
quod in subiecta serie omnibus sine alicuius quaestionis scrupulo
depalantur, et, ut Hier. ait, aperta exponere otiosi est et socordis¹ .
Ergo qui errat non sentit etc. Hoc argumentum valet ad errorem
personae vel conditionis, non fortunae vel qualitatis. Si quis pacis-
ceretur. Hic est casus : si quis venderet agrum Marcello et traderet
eum Paulo, quem esse Marcellum credebat , numquid dominium trans-
ferret ? Nequaquam. Et hoc per errorem qui contractum impediret .
venditurum quem vendiderat traditurum, et emeret, i . c . emtum 2
per traditionem acciperet, numquid cum Paulo non immo cum Mar-
cello cui vendiderat, nam emtio et venditio contrahitur simulac de
pretio convenit . Iacob non consenserat. Legitur in libro Genesi
[hist. Gen. 29. ] potest rescindere solummodo ob hunc errorem.
Quaestio II. Matrimonium contrahitur inter liberum et ser-
vam aliquando ignorata conditione, aliquando non³ . Si ergo liber
conditionem servae ignorabat, post cognitam servitutem cogitur cam
dimittere, ut j . 4. cap .; si autem non ignorabat, eam dimittere non
potest, nisi dominus ancillae nunquam illi matrimonio consensit, in quo
casu loquuntur tria subiecta cap. c . 3. legitima, etsi non adeo plene,
solummodo enim inter ingenuos nuptiarum foedera plena sunt
legitima, ut j . C. 32. q. 2. c . Non omnis. c. 4. redimere potest
faciat. Hoc non est praeceptum, sed consilium . c. 7. secundum

1 ) Contra Rolandum dicere videtur, qui errores enumerat, quam-

vis Gratianus iam fecerit, et qui hac eadem phrasi aliquando utitur, ex.
gr. ad c. 13. C. 33. q . 4. ( Thaner p. 126)... 2 ) P. 1. et em. i. e. emt.
omittit. 3) Ex Rolandi summa .
404 Summa Rufini.

secularem legem, non romanam sed lombardam , nec enim secun-

dum iura romana ob servilem conditionem mariti mutatur conditio
uxoris.

Causa XXX.

Sex iam capitula impedimentorum matrimonii expedivit , nunc

tria in causa hac explicare contendit, scil. de cognatione spirituali ,
de cognatione legali et de impossibilitate conveniendi corpore et
animo, i . e . de aetate. Agitur ctiam hic de clandestinis coniugiis ,
quomodo nuptiae occulto celebrari non debeant. Ut autem etc.
Quaestio I. In hac quoque q. expedita fronte auctoritates
sibi invicem contradicunt adeo, ut nunquam nisi superstitiosa
distinctione ad concordiam valeant revocari , ideoque ver-
borum longitudinem evitantes dicimus, per sequentia cap . prioribus
derogari scil., ut sive sponte sive necessitate sive dolo utriusque
etiam consensu factum sit, ut alter coniugum si alterius filium tene-
ret non debeant separari, nisi ex eo utriusque consensu factum sit,
ut postmodum hac intercedente occasione viverent continenter, quod
colligitur ex 3. cap . , ubi dicitur si non ex consensu . Si obiiciatur,
quia iam est compaternitas inter illos videtur de cetero non posse
coniungi, respondetur , quia compaternitas praecedens coniugium
omnino impedit matrimonium contrahendum dirimitque contractum,
per eam vero quae sequitur nullo modo contractum matrimonium
dissolvetur¹. c. 1. arch. Archivium dicitur armarium ab archa .
septem dona bapt. quorum primum est salis collocatio , ut j . de
cons. D. 4. c . Ex hinc , secundum aurium et narium sputo linitio ,
ut in e. D. tangitur, tertium ut quidam aiunt ecclesiae introductio ,
vel melius in fronte et in pectore crucis facta consignatio , ut e . D.
postea signatur ; quartum olei sacrati perunctio, ut e. D. Deinde
a sacerdote ; quintum baptizati ablutio, ut e. D. Venit ; sextum
chrismatis in vertice perunctio, ut e. D. Postquam ascendit ;
septimum eiusdem in fronte facta confirmatio, ut e . D. Presbyteri .
Quae quidem omnia et singula spiritualem cognationem creant . c. 3 .
si non ex consensu. Si ergo ex consensu utriusque factum est, ut
scil . perpetuo continerent , sequestrari debent . Ideo ut continerent
dixerim, quia si ob aliud non sic , ut j . c . 3. ibi aut ambo etc. [ in
c. 5.]. c. 6. si inscientia factum fuerit, separabuntur. Sed ideo
dicit hoc, ut ostendat eos eo minus debere separari, quod ex igno-
rantia hoc factum esse constat. c. 8. usque ad exitum . In se-

1 ) Cf. summam Paucapaleae. 2) P. 1. consolatio . Ms. collatio .

 Causa XXX. Qu. 1 . . 3. 405

quenti c . dicit, quod XV. annos poeniteat, iterum in alio, quod XII .
Sed pro varietate temporum variae sunt impositiones poenarum factae.
Quaestio II. In canonibus expresse non invenitur , qua
aetate sponsalia contrahi debeant, leges ergo in hoc sequendae sunt,
quae ante septennium sponsalia prohibent contrahenda . Ipsae autem
nuptiae non nisi inter puberes celebrari possunt, ut scil. masculus sit
XIIII . annorum, femina vero XII . Solet quaeri , si post septennium
ante¹ maiores annos puer et puella contraxerint consensu utriusque 2
patris sponsalia, utrum cum postquam ad legitimam aetatem vene-
rint abrenuntiare possint sponsalibus et transferre sua vota ad alios ?
Ad quod dicimus , quod sine peccato non possunt, non tamen hoc
facere prohibentur.Quod notatur ex eo, quod in subiecto c . [ 1. ]
nisi uterque puerorum postquam venerit ad tempus discretionis
consentiat. Unde colligitur, quod , si ante annos discretionis, i . e.
quartum decimum vel duodecimum, consenserint, non valet, nisi
postea consensus ille confirmetur. Item solet quaeri ³, si sponsalia con-
trahantur inter eum qui est maioris aetatis et puellam septennem,
utrum, cum puella annos pubertatis habuerit, possit eum efficaciter
petere, vel ipse possit ad aliam sua vota transferre ? Et quidem cre-
dimus, virum non posse aliam desponsare, si ista ipsum habere vo-
luerit, licet inter eos non plene legitimum coniugium in desponsa-
tione fuerit ; nam, ut ait Gelasius, nuptiae et foedera inter ingenuos
sunt plene legitima et inter coaequales, j . prox . C. q . 2. Non
omnis . Sed tamen sicut liber qui ignoranter desponsavit ancillam
in potestate postea habet eam accipere vel non accipere, quia ex
parte eius consensus non praecesserit, ancillae vero non est liberam
desponsationi renuntiare, si eam ingenuus voluerit habere, quia in
eum concenserit : ita et puellae licitum est hunc virum renuere, quia
in desponsatione efficacem consensum non habuerit, ipse vero, quia
per omnia consentire potuit, ea in proposito perseverante, aliam de-
sponsare non valebit. inter pueros, tales scil. , quorum aetatis infir-
mitas, i. e. minores VII . annis. c. 1. Ubi . . nihil faciunt, quan-
tum ad matrimonium.
Quaestio III. Filiorum quidam sunt naturales, quidam spiri-
tuales, quidam adoptivi. Spirituales sunt, qui de sacro fonte levan-
tur vel ad aliquod supra dictorum VII . sacramentorum
tenentur. Adoptivi sunt qui, cum sint alieni per naturae propa-
ginem efficiuntur liberi pro, i . e . propter hereditatis institutionem.
1) Ms. usque ad m. a. 2) Ms. itaque loco utriusque. 3) Ms.
I. s. in quaestione versari, omittit possit eum, habet vel ille.
406 Summa Rufini .

Horum quidam adoptantur, quidam arrogantur. Adoptantur¹ filii

familias qui scil. patres habent et in eorum potestate sunt ; arrogan-
tur qui sui iuris sunt, i. c. qui patres non habent vel ab eorum
.
potestate per emancipationem exemti sunt. Arrogati transeunt in
potestatem arrogantium, adoptati remanent in potestate parentum
naturalium . Verumtamen utrique filii adoptivi dicuntur. Naturales
itaque filii alicuius filiis spiritualibus eiusdem nunquam iungi possunt,
ut j . 1. 2. et 3. cap . Similiter adoptivi naturalibus coniungi non
debent, ut j . 1. et 5. cap. , nisi altero eorum scil. naturali vel ado-
ptivo prius emancipato, ut in legibus invenitur. Adoptivum au-
tem spirituali nulla ratio vel auctoritas prohibet copu-
lari . Sed non deerunt forte qui dicant, eos dumtaxat filios spirituales
naturalibus iungi non posse, qui suscepti sunt de sacro fonte eo quod
subiecta cap . solummodo de his faciunt mentionem , unde quae ad
confirmationem tenetur recte videtur posse copulari cum na-
turali filio tenentis. Sed sciendum, quod sicut qui puellam ad con-
firmationem tenet matris puellae compater efficitur , unde nullo
unquam tempore eam potest sibi ducere in uxorem, ita et quae
tenetur per idem sacramentum efficitur soror spiritualis filii tenentis,
propter quod ille filius puellam illam habere non praevalet. Item
nullus de naturalibus filiis alicuius potest coniungi ei personae, per
quam pater eius factus est compater alterius, ut aperte ostenditur
ex fine 4. cap. Sed per hanc puellam pater istius factus est com-
pater alterius, quapropter hic filius naturalis eam ducere prohibetur.
c. 2. Pitacium . . multo magis, inspecta utique ea reverentia qua
spiritualis proximitas carnali praeponitur. c . 3. Fil. fil . Dictum est
naturales filios spiritualibus iungi non posse, nunc adiicit de fratri-
bus vel sororibus spiritualium filiorum dicens ex auctoritate Urbani,
eos sive ante sive post compaternitatem natos naturalibus filiis alte-
rius sive ante sive post compaternitatem genitis licenter copulari.
Quidam tamen ex sequenti decreto Paschalis errandi fomitem su-
mentes in hune modam distinxerunt astruentes, filios ante compater-
nitatem genitos naturalibus filiis alterius posse coniungi, non autem
cos qui post compaternitatem suscepti sunt. Sed forte non erras-
sent, si ad finem cap. oculos porrexissent . c . 5. qui ex comp. v.
com . nati f , scil. naturales filii compatris vel commatris, non pos.
iungi m ., ei subaudi personae per quam compaternitas vel comma-
ternitas contracta est . Et hoc quaeritur utique post susc. etc. , i . e .

1) Cf. Dig. 1, 7. 2) Cf. summas Paucapaleae et Rolandi.

 Causa XXX. Qu . 3. 4. 407

propter illam proximitatem spiritualem quae in susceptione de fonte

contracta est, et hoc videri potest a simili, quia et leges seculi cet.
Per inductionem huius similitudinis paret, quod non dixit Paschalis
de coniunctione inter naturales et spirituales filios utriusque, sed de
copulatione inter naturales filios et spirituales eiusdem, sicut enim
eiusdem hominis est unus filius naturalis non emancipatus et filius
adoptivus : sic et eiusdem est naturalis et spiritualis, et quomodo
se habet non emancipatus ad adoptivum, ita se habet naturalis
ad spiritualem. Sicut ergo nullus de naturalibus filiis non emanci-
patis¹ adiungi potest adoptivo, sed fratri vel sorori adoptivi iungi
non vetatur : ita naturalis prohibetur iungi spirituali, sed fratri vel
sorori spiritualis copulari nullatenus prohibetur. § . Alioquin si Berta
etiam post compaternitatem genita non posset iungi naturali fratri
spiritualis fratris sui, puta cum Martino non aliqua spiritualis proxi-
mitas esset inter Bertam et Martinum, sed alia ibi inveniri non
posset nisi fraternitas : tunc Martinus esset frater Bertae . Quod
aperte falsum est, quia neutrius pater vel mater est carnalis aut
spiritualis parens alterius. c . 7. filiam non tamen sibi spiritualem
factam sed aliam. fort. hoc ideo forte dicit, quia non licet ei hanc
ducere, sed si duxerit non debent separari.
Quaestio IV. Quod in q . articulo ponitur nulla dubietate
vagatur. Etenim luce clarius constat contradictoriam esse veram,
scil. quod nullus prohibetur ducere in coniugem relictam compatris
uxoris suae. Si enim uxor mea filium alicuius viri de sacro fonte

suscepit, constat, illum virum mediante uxore mea mihi compatrem

fieri ; sed si hane ante compaternitatem vel etiam post uxorem ha-
buerit, ex quo tamen hunc filium non suscepit, illa nequaquam pro-
pter virum mea commater efficitur. Compaternitas vel commaternitas
in tertiam personam non transmigrat , unde mortuo illo compatre
uxoris meae eius viduam in uxorem ducere non prohibebor, cum
nulla auctoritate interminatum reperiatur. Non ideo ne-
gavit istud magister, quod in definitione sententiae roborare vellet,
sed ut inde seminarium disputationis per supposita decreta eliceret.
Tribus namque subiectis cap. prohibetur, ne duabus commatribus
aliquis commisceatur. Uxor autem istius de quo agitur et relicta
compatris uxoris commatres esse videntur ; nam si uxoris meae vir
ille compater factus est pro eo quod uxor mea filium eius de fonte
levavit, tunc et uxor eius uxoris meae commater facta videtur, cum
1) Ms. non em. ad adoptivo iungi non vetatur , omittis ceteris.
2) Ms. in quartam p. transit.
408 Summa Rufini.

vir et uxor sint una caro. Unde concluditur apparenter tamen,

quod mortua uxore mea viduam compatris uxoris meae non possum
ducere in uxorem . Sed duo postea sequentia cap . aperte conce-
dunt, duas commatres, unam post alteram ducere in uxorem. Quo-
modo igitur tam sibi contraria
cap. ad concordiam veniunt ? Et
quidam nimia cupientes brevitate placere dixerunt , vel su-
periora inferioribus,vel superioribus inferiora cap. derogare. Ma-
gister [ in §. ad c. 5. ] distinguit, quando aliquis possit habere duas
commatres in coniuges, et quando non possit . Refert enim, inquit ,
utrum postquam uxor mea, verbi gratia Matilda, facta est commater
alterius mulieris , puta Bertae dum Berta filium uxoris meae de alio
viro suscepit, refert, inquam, utrum postea ego cum uxore mea una
caro effectus sum vel non ? Si enim post illam commaternitatem
initam una caro cum uxore mea sum effectus, tunc mortua uxore
mea Bertam in matrimonium ducere non potero. In quo casu, ut
ait, loquitur primum et secundum cap. Si autem post compaterni-
tatem cum uxore mea congressus non sum, mortua ea licite cum
Berta nuptias contraham, de quo casu agunt Tribur. concilium et
Paschalis papa . Denique nobis absolutis secundum mentem poste-
riorum decretorum videtur posse destingui, ut dicatur hoc tantum
distantiam facere , utrum commaternitas ante coniugium
vel post contracta sit ; quippe si, antequam Matilda mihi matri-
monio iungeretur, commater Bertae facta est, susceptu postmodum
Matilda in uxorem tandem mortua celebrare nuptias cum Berta non
prohibeor, circa quem casum loquitur Paschalis et Tribur. concilium ;
si vero post contractas nuptias accessit commaternitas mortua Ma-
tilda ducere non potero Bertam, sive post initam inter eas comma-
ternitate una caro effectus sum cum Matilda, vel non (in quo casu
Nicolaus ait), quia Matilda iam uxor mea erat, quaecunque facta
est commater eius intelligitur et mihi constituta esse commater, licet
ei directo mihi autem medianter et indirecte, quod notari potest ex
illo tertio capitulo .c . 11.. Ex introductis supra personis facillimum
tibi erit colligere casum . virum compatrem consitui, si postea cum
uxore sua una caro effectus fuerit, cuius mulieris commater esse
videbatur uxor postea matrimonio assumpta, i . e. a viro suo iure
matrimonii cognita. una caro ef. , scil. post commaternitatem . Et
hace expositio secundum Gratianum. Vel aliter secundum di-
stinctionem nostram, quam subiunximus : cuius mulieris comma-
ternitatem videbatur, scil. post matrimonium contractum uxor as-
sumpta matrimonio ante initam commaternitatem, commater eius
 Causa XXX. Qu . 4. 409

erat postea, cum qua idem prius fuerat una caro effectus. Similiter
expone sequentia secundum utramque sententiam. c. 4. Qui spir.
secundum distinctionem magistri et posteriorem solutionem illius se-
quentis paragraphi. § . Illud vero [ dict. ad c . 6] . Talis est casus.
Henricus suscepit filium Lotharii de sacro fonte, quem Lotharius
non de Teberga uxore sua, sed de alia muliere habuerat ; post com-
paternitatem illam non cognovit Tebergam. Moritur Lotharius.
•
Quaeritur, utrum Henricus possit Tebergam accipere ? Quod utique
decretum concedit. et eius, scil. compatris, uxor commater non est
Henrici ex eodem videlicet filio cum viro, tunc enim directo
esset commater eius unde mortuo Lothario Henricus non posset
accipere eam in uxorem. Secundum nos hic erit casus (ut a prae-
designatis personis non recedamus) : Antequam Teberga contraheret
nuptias cum Lothario, filium Lotharii, quem ex alia muliere habue-
rat , Henricus de sacro fonte suscepit, postmodum perfectis nuptiis
inter Lotharium et Tebergam defunctus est Lotharius. Potest ergo
tune Henricus Tebergam ducere in uxorem, et eius uxor commater
non est, quam Lotharius post hanc compaternitatem accepit . c . 5 .
Casus secundum magistrum talis est. Iohannes habebat uxorem
Lucretiam, postmodum commater Maximillae facta est ; post comma-
ternitatem Iohannes Lucretiam non cognovit. Mortua Lucretia quae-
ritur, utrum Iohannes in uxorem possit accipere Maximillam ? quod
quidem apostolicus concedit, nulla ratio vel auctoritas videtur
.prohibere copulari, i . e . copulam cum commatre uxoris viri super-
stitis, scil. cum Maximilla commatre Lucretiae, quae uxor fuerat
Iohannis modo superstitis post obitum uxoris Lucretiae . Verum di-
ceret aliquis, quoniam Iohannes cum Lucretia iam semel una caro
effectus est debet per illam praeteritam carnis unionem unio com-
maternitatis fieri inter Iohannem et Lucretiam, ut una spirituali
proximitate et Lucretia diceretur commater Maximillae et Iohannes
compater eiusdem. Ad quod subiungit, non ita esse debere inquiens :
neque enim cognatio spiritus comparatur cognationi carnis, i . e.
acquiritur viro per praeteritam carnis unionem. Quod evidentiori
verbo repetit dicens : neque enim per iam factam unionem carnis
etc. Secundum nos vero non mutatis personis casus erit talis . Lu-
cretia antequam cum Iohanne nuptias contraheret commater Maxi-
millae facta est ; tandem moritur Lucretia, postquam scil . Iohanni
nupsit . Vult itaque Iohannes Maximillam sibi in matrimonio copulare,
et videbatur hoc non licere . Putabatur itaque commaternitas inter
Maximillam et Lucretiam pertransisse ad Iohannem, quia Iohannes
410 Summa Rufini.

postmodum cum Lucretia una caro effectus est, sicut affinitas, quae
erat inter Lucretiam et uxorem fratris eius, pertransiit ad Iohannem
postquam Lucretia nupsit ei. Quod removet dicens : neque enim
comparetur, i. e . assimilatur, cogn . sp. cognationi carnis, ut, sicut
cognatio carnis transit per unionem carnis, sic et per eandem tran-
seat cognatio spiritualis ; unde sequitur : neque ctc . c . 6. et nulla auct .
invenitur prohibitum. Signabimus ' contrarium j . de cons. D. 4. c . Non
plures [ 101 ] . Cum enim ibi Leo papa, quem ex chronicis istius
praedecessorem constat fuisse, statuat, non debere plures ad susci-
piendum puerum de baptismo accedere, quomodo ait : nulla aucto-
ritate reperitur prohibitum ? Sed licet hoc sancitum fuerat, nondum
tamen in manus legentium venerat, vel forte vir et uxor non repu-
tantur plures, cum una caro esse probentur 2. dict. ad c. 6. ante
hanc prohib ., scil . Nicolai , quia dictum est Sciscitatur etc. vel
uxor commater accipiatur, non ex codem filio cum viro, sed ex
alio . Alia est determinatio illius Triburiensis concilii, quasi sit sensus
secundum intellectum magistri, quod non sunt contrarii Nicolaus et Tri-
buriense concilium ; nam Nicolaus affirmat, virum constitui compatrem
indirecto , scil . non ex communi filio suo et uxoris, sed ex alio filio.
quem habuit uxor antequam ei in matrimonio iungeretur, concilium
autem negat commatrem esse directo, scil . ex eodem filio cum viro ,
sed non negat esse commatrem ex alio filio quem vir habuerat
antequam illa uxor ei matrimonio iungeretur, quod Nicolaus affirmat .
Quaestio V. Supra proposuerat , an clandestina desponsatio
manifeste praeiudicet, vel non . Sed dum clandestinum coniugium prohi-
bitum esse ostenditur, quod clandestina desponsatio manifeste non prae-
iudicet, exaudiendum relinquitur. Est autem coniugium clandestinum,
quod occulte sine praesentia testium, sine solennitate benedictionis
et velaminis contrahitur. Coniugia itaque clandestina prohibita
sunt, non quin sint coniugia occulte contracta, cum solus consensus
faciat matrimonium, ut supra dictum est, sed propter cautelam. Ma-
trimonia enim clam contracta saepe, altero eorum mutante propositum,
cum testes inveniri non valeant, separantur. Si autem aliqua alicui clam
desponsata est et rursus altera publice, tunc manifesta desponsatio clan-
destinae praeiudicabit, quando clandestina probari non poterit. Cum au-
tem clandestina potest habere probationem, etiam manifeste opponet
praescriptionem. Sed quomodo clandestina coniugia contrahi non debent,
cum christianus permittatur habere concubinam, quam tamen maritali
1 ) Ms. P. 1. signavimus. A. significavimus. 2) Ms. prohibentur.
3) Ms. in decreto. 4) A. posuerat.
 Causa XXX. Qu . 4. 5. 411

affectu cognoscat et pro uxore habeat, ut s. D. 34. c . Is qui christ . ?

Ceterum credendum est illi capitulo per 1. et 2. cap. auctoritatem
et ecclesiae consuetudinem derogatum esse. c. 1. Aliter non fit per
omnia plene . legit . dom ., i . e . ius patriae potestatis, sicut a paren-
tibus, vel potestatem tutelae et curae, sicut a tutoribus vel curatori-
bus. suo, i . e. legitimo tempore. Hoc ideo dicit, quia sunt quae-
dam tempora, quibus nuptiae celebrari prohibentur, ut j . C. 33 .
q . 4. c. Non oportet '. biduo vel triduo, vel una nocte saltem,
ut j . 5. c . Et habet ista institutio auctoritatem a V. T. , ut de To-
bia filio Tobiae legitur, quia, cum Saram filiam Raguelis in uxorem
accepisset monente Rafaele angelo biduo in continentia permanserunt
orationibus divinis et obsecrationibus intenti, tertia vero nocte
nuptiale commercium perfecerunt. Debent autem coniuges nuptiis
celebratis XXX diebus ab ingressu ecclesiae se abstinere , ut habe-
tur in B. 1.9 . ex concilio Mediolanensi c. In primo coniugio [ 8. ] .
aliter praes., scil. clam contracta. adulteria, non quod semper
clandestina coniugia sint adulteria vel stupra, sed quia speciem ha-
bent adulterii vel stupri, vel fornicationis, et quia adulteria tunc
praesumuntur, donec in contrarium probentur. Et ita expeditur illud
contrarium Augustini, quod vocat clandestinum coniugium nuptias,
ut j . 32. q. 2. c. Solet. c. 3. Nostrates. Consuetudinem narrat,
quam romani in contrahendis nuptiis observabant. foed . q. foedera
vocat ipsam coniunctionem nuptialem. fidei annulo. Hoc est annulo ,
per quem significatur fides, quam coniugati invicem praestare debent.
dotemque, i . e . propter nuptias donationem, improprie enim ponit
dotem, quippe ex parte . mulieris dos constituitur, ex parte viri pro-
pter nuptias donatio . in scripto. Debent enim fieri dotalia instru-
menta, in quibus contineantur pacta dotalia et propter nuptias do-
nationes. lege definitum , ut scil. puella compleat XII. annos ,
masculus vero XIV. nupt. foedera, carnalem commixtionem. velamen
coel., i. c . quod coeleste, hoc est spirituale aliquod notat. Quid au-
tem sit illud, invenis j. 4. cap. c. 6. Si tamen factum fuerit non
dissolvatur, et hoc secundum canones . Secundum leges vero libere
sine dote coniugium fieri potest, non autem dos sine coniugio. c. 7.
in primis, i . e . in principio desponsationis . c . 8. Tangit illud quod
[hist. Paucapaleae] . dict. ad c . 9. §. His i . r. alterius fides conf.

1) In P. 1. q. 4. omissum erat in textu, adnotatum in margine ; unde

signum colore rubro et Qu . IIII. adscriptum est, quasi hic esset quaestio
quarta huius causac.
412 Summa Rufini.

iud. f. n. p. Quid est ergo quod alibi dicitur, ut in veritate viri con-
sistat, quia vir caput est mulicris, j . C. 33. q . 1. c. Si quis ? Sed
ibi de carnali coniunctione agitur controversia , hie vero de despon-
satione.

Causa XXXI .

In 4. q . superioris causae de secundis nuptiis dicere inceperat,

cum de eo qui duxerat relictam compatris uxoris suae disputaverat¹ ;
nunc autem de eisdem continuat in hac C. ostendens, quomodo sint
licitae vel illicitae secundae nuptiae, ubi duo impedimenta matri-
monii ventilantur, scil. enormitas delicti, dum ducitur non ducenda
in matrimonium quae polluta fuerat adulterio, et coactio, dum pro-
ponitur de puella quae non est tradenda alicui invita. Agitur etiam
de fide sponsaliorum non frangenda . Ut autem etc., ut s. in prin-
cipio 2. causae.
Quaestio I. Contraversia est super hoc auctoritatum, cui
duplex subiungi potest solutio . Et prima quidem est haec , ut dica-
tur, quod potest peracta poenitentia aliquis ducere in matrimonium
quam prius polluit per adulterium, nisi in morte viri fuerit machina-
tus, vel nisi fidem adulterae dederit, quod post mortem viri eam
duceret in uxorem ; in quibus exceptionibus intelligendum est primum
et 3. et 4. c . Secunda est ut dicamus, referre, utrum adultera prius
fuerit repudiata vel non. Si enim repudiata non fuerit et eam vi-
vente viro aliquis constupraverit, nullo unquam tempore ipsam in
uxorem habere poterit ; si vero eam vir repudiaverit, mortuo viro
poterit illam ducere in coniugem . diet. ad c . 2. Haec ultima ali-
quam habet veniam, non quod non puniatur, sed quia minus pro-
pter ignorantiam puniendus est. c. 5. regula matrimonii contra-
hendi . Signavimus contrarium j . decretis C. prox . q . ult. c . Hi
qui [c. 25. C. 32. q . 7. ] . Sed illud ex rigore, istud ex misericor-
diae dispensatione, vel ibi de contrahendo, hie de non contrahendo
matrimonio , vel ibi de deprehensa in adulterio a viro, hic de ea
cuius adulterium post mortem viri depalatur, vel hoc de simplici
adulterio, illud de incestuoso . actio crim., i. e . factum criminale ,
horrendum scil. crimen propter quod oportet eum perpetuo a con-
iugio abstinere. c . 7. Hie dicitur, quod vidua moechans quinquen-
nem agat poenitentiam. Quod quidem ex severiori regula intelligen-

1 ) Ms. cum de eo ... disput. abest. 2) Cf. summain Rolandi.

 Causa XXX. Qu. 5. Causa XXXI . Qu. 1 . 413

dum est, alias enim pro simplici fornicatione non nisi trium anno-
rum est poenitentia indicata, ut B. 1. 9. ex concilio Meldensi c. Si
laicus [68] . fuerit moechata cum aliquo et eundum postea ha-
buerit in virum ¹ . Intelligitur2 moechata antequam ab alio despon-
saretur, postquam enim fuerit desponsata si cum eo concumbat
antequam tradatur non diceretur moechari, quia tamen iniuriam •
nuptiis intulerint, imponetur utrique pocnitentia unius anni , ut nota-
tur in eodem libro B. ex concilio similiter Eliberitano c. Virgines [ 14.].
Sed obiicitur Bersabee. Historiam quaere s. D. 50. paragrapho
secundo. signif. futurorum. Nam per David , qui interpretatur manu
fortis intelligitur Christus, qui fortis fuit expugnando mortem et dia-
bolum. Urias qui interpretatur lux magna significat eundem diabo-
lum , qui transfigurat se in angelum lucis. In Bersabee, quae sonat
puteus septimus , figuratur ecclesia gentilis, quae de Christi plenitu-
dine tanquam de puteo hauriens 3 septiformi spiritus gratia comple-
tur ; Bersabee itaque quondam uxor Uriae fuerat cum gentilis eccle-
siae diabolo cohaerebat. Hanc David in meridie lavari de solario
vidit, quando Christus in sole posuit tabernaculum suum per lava-
crum baptismi gentilis ecclesiae insertus fuit. Occiso Uria David
Bersabec in uxorem accepit, quia Christus destructa potestate dia-
boli amoris vinculo ecclesiam sibi copulavit . c . 8. Non de omnibus
secundas nuptias contrahentibus hoc c . intelligendum est, sed de eis
qui non causa sobolis vel incontinentiae, sed delectatione dumtaxat
libidinis secundo vel amplius matrimonium contrahunt. sec. nuptiis,
i. e . pro delectatione libidinis secundo nubentibus. c. 9. praecepe-
runt, i. e . permiserunt secundum praeceptum hoc est permissionem,
ubi dicit : mortuo viro nubat cui vult in domino. secundum veritatis
rationem , i. e . nominis propriam et veram definitionem. Est enim
duplex significatio fornicationis, una quae tantum convenit eis qui
semel matrimonialiter iuncti sunt scil . divisio unius carnis in plures,
alia quae generaliter convenit omnibus fornicantibus, scil. omnis usus
libidinis praeter legitimum coniugium. Prima fornicatio non semper
peccatum est, secunda vero semper est crimen. De prima fornica-
tione hic dicitur, non de secunda. nolentes, non approbantes. prae-
cipimus concedimus . c. 10. vir Christus qui proprie unus vel unius
est, i. e. ecclesiae . esse desist. quoad sacramentum, non enim in
secundo coniugio est Christi et ecclesiae sacramentum . primus La-
mech. Legitur in Gen. quod cum Cain et Abel ... de Lamech

1 ) Editio decreti maritum . 2) A. Ms. Intelligatur. 3) P. 1. hauriat,

 414 Summa Rufini.

septuagies septies [ Gen. 4. ]. sanguinarius . i . e . homicida. cataclismi

hoc est diluvii, catha enim sonat per vel circum, clima pars, inde
cataclismus diluvium eo, quod omnes partes mundi circuivit et occu-
pavit. delevit punivit . de altero, i . e . de Cain. vind. est sept., unde
dictum est : quicunque interfecerit Cain, septuplum punietur ; quod
⚫ erat ad literam dicere perfecte, nam septenarius numerus est signum
perfectionis, vel secundum quod tradunt hebraei, ita exponetur¹ ...
Quam sancta sit digamia . Ironice dicit. etiamsi , i . e . quamvis.
non meretur accipere ut stipes, scil . ut pro eo quod ministret in ec-
clesia habeat stipendium, prohibetur enim talis ministrare ecclesiae.
si autem panis. Hoc ad terrorem dictum est, secus autem error est .
c. 11. trigamos. Signatur contrarium in B. 1. 9. ex decreto Hormis-
dae papae c. Ne quisquam [ 23. ] . Ibi namque dicitur, ut nullus
accipiat amplius quam duas uxores, quia iam tertia superflua est .
Sed credendum est illud constitutum esse penitus abrogatum . c . 12 .
Deus et infra usque septem viram². Illud tangit quod in evan-
gelio Matth. legitur. quia Saducaci [ Matth . 22, 23-30] .
Quaestio II. Puellae traductio duplex est, una ad desponsa-
tionem, altera ad carnalem commixtionem. Traductio prima non
debet fieri invita puella, quia , ubi est coactio, non est consensus ,
sine quo non potest incipere matrimonium. Traductio secunda etiam
nolente puella fieri potest, si prima praecesserit ea volente et nubili
existente, et hoc obtinetur ex similitudine illius cap ., quo dici-
tur, quia nullus in episcopum invitus est promovendus , ut s . D. 74 .
c . Ubi ista , si vero sponte ordinationem episcopatus suscepit com-
pellendus est ad ecclesiam ire, ad quam promotus sponte est, ut s.
D. 92. Si quis ep. per manus. c. 1. sin autem, i . e . si non
assentit pater et filia. si nihil fuerit, i. e. si Raynaldus non po-
tuerit probare, ut pater et puella consenserit. ab ep. Iord. hoc est
a parte eius sacramentum legitimorum testium. c . 3. invita copu-
lari, licet postea in eius copulam consenserit tamen contra dominum
apostolique praeceptum etc.
5
Quaestio III. Sciendum est, quod puellarum aliae sunt nu-
biles, aliae innubiles. Item desponsatio fit a parentibus aliquando
consensu puellae, aliquando autem non. Si ergo pater nubilem
filiam ipsa consentiente desponsaverit, ei sponso vivente alteri nubere

1) Sequitur expositio biblica. 2) A. iura. Hoc verbum est in

cap. 13 ; unde patet, c. 12 et 13 Rufino unum esse. 3) In Ms. semper
traditio. 4) A. obtinet ex multitudine. 5) Cf. summam Rolandi.
 Causa XXXI. Qu . 1 . . 3. 415

non libebit, ut s. C. 27. q. 2. c. Desp . puellam . Si vero filia

nondum nubili vel iam nubili sed contradicente spoponderit pro ea
pater, eius sponsioni stare non compellitur, ut dictum est s. in 2. q .
et s. C. 20. q. 1. c. 1. Persuadetur tamen ab Ambrosio non solum
puellae sed etiam adolescentiori viduae, ut electionem mariti paren-
tibus deferat ; quaere j . prox. C. q . 2. § . Item Ambrosius . Sed
huic distinctioni videtur adversari c . quoddam Hormisdae papae,
quod sic incipit : Tua sanctitas requisivit¹ . Ibi namque dici-
tur, quod, si pater filio nondum adulto desponsaverit aliquam, post-
quam filius in perfectam aetatem venerit omnino observare et ad-
implere debet quod pater spoponderit. Sed credendum est, hoc
etiam ex generalibus constitutis et ex more contrario ecclesiae penitus
abrogatum esse. Quaeri solet, utrum parentes, qui non exquisito
consensu puellarum innubilium iuramento desponsant eas, quae post-
modum sponsioni paternae acquiescere nolunt, utrum rei periurii
sint habendi ? Et quidem putamus, eos inramenti temeritate arguen-
dos pro eo quod filias licet minoris aetatis super hoc non consulue-
runt, non autem iudicandos esse periuros, quia cum iurabant vel
firma fidei certitudine tenebant, quod puellae suis voluntatibus non
resultarent ; vel saltem subaudiebatur : si puellae persuaderi poterit,
cum ad legitimam aetatem pervenerit . Si ergo pueri vel puellae
desponsationis effectum in arbitrio parentum relinquunt, si ipsi pa-
rentes fidem sponsaliorum fregerint rei periurii habebuntur, ut in
subiecto c. continetur. c . 1. Si qui parentes iuramentum pro nup-
tiis filiorum praestantes fidem iureiurando interpositam, cum filii in
parentum iudicio nuptiarum suorum reliquerint desponsationem , non
abhorreant tamen in invicem iungi. triennii inp. Unde intelligitur
quod septennem debeant pro periurio agere poenitentiam, in qua per
IV. praecedentes annos a communione abstinent poenitentes, in V.
vero anno eucharistiae communionem accipiunt, nisi severius vel
mitius in quibusdam criminibus dictum specialius inveniatur. spon-
sus et sp., pro quibus parentes iuraverant. in illo gr. crimine,
scil. repudii quod est grave crimen respectu maxime parentum, ut
scil . nunquam velint copulari aliis . excusaverunt parentes etiam
contradicentes, excusati inquam quantum ad ecclesiam, etsi non
quantum ad deum. vitio separationis ut ipsi quoque velint separari
ita tamen, ut semper auctoritatem huius rei parentibus relinquant et
polluerint se cum alia sponsa vel sponso. consentiendo parentibus

1) Est c. 2. palea. Patet Rufinum in decreto non habuisse,

416 Summa Rufini.

volentibus eos aliis copulari , superior sententia servetur, ut parentes

tribus annis a communione abstineant. §. Ecce. quae illorum con-
sensu et usque post legitimas celebratas nuptias non interveniente
dissensu . Quippe si puella puta septennis sponsalibus consensit et
postea cum ad annos pubertatis venerit inexorabiliter dissenserit,
cogetur pater eam alii ad nuptias tradere.

Causa XXXII.

Supra dicitur¹ , quomodo adultera per adulterium polluta non

sit in uxorem ducenda . Sed quoniam meretrices adulteris paulo
minus adaequantur, ideo de meretrice causam subnectit ostendeus ,
quomodo possit vel non possit meretrix duci in matrimonium ; ubi
et tractat, qualiter adultera post poenitentiam viro suo reconciliari
valeat ; interserit quoque de publici institutione coniugii deque eis
qui abortum procurant et de aliis articulis quibusdam per singulas
suppositas quaestiones. Ut autem haec omnia ete.
Quaestio I. Meretricum quaedam sperantur emendandae,
quaedam vero non² . Item qui ducunt eas , alii faciunt hoc, ut illas
a prava consuetudine revocantes castitate et pudicitia exornent, alii
ut cum eis lenocinium vel alia turpia exerceant. Quae ergo non
sperantur emendandae, nullo pacto in coniuges sunt ducendae. Has
vero, quarum speratur futura correctio , licito in matrimonium duci-
mus, dummodo non impudica sed honesta cum ipsis agere intenda-
mus . Et hoc exemplo Osce , qui legitur meretricem ex praecepto
domini accepisse in uxorem. c . 1. Sicut. Horum duorum cap. con-
trarietates expedies si ad eam distinctionem oculum revoces s. C. 28.
q . 1. c. Idolatria. retinet etiam cohabitando , non tamen debitum
reddendo, uxorem meretricem in adulterio manere volentem qui
crimen celat cum testibus arguere possit uxoris in stupro perseve-
rare volentis . Dixit sola fornicatione quae vincit uxoris affectum ,
i . e . quae viro uxorem reddit illicitam donec perfecerit poenitentiam.
Et hoc usque adeo exploratum est, ut etiam pro matricidio non
prohibeatur quis ab opere coniugali, ut j . C. prox. q . 2. c. Lator.
separavit, i. c. propter adulterium se dignam separatione fecerit. ad-
ulteram in adulterio perseverantem. fornicatio manifestata vel forni-
cationis suspicio legitima attestatione probata in iudicio ecclesiae ,
aliter namque dimitti non valet, ut j . C. prox. q. 2. c . Seculares .

1) A. Ms. dixerat. 2) Ms. minime.

 Causa XXXI. Qu. 3. Causa XXXII. Qu. 1 . 417

Sed sciendum , quod suspicio alia venit ex mediocri praesumtione , alia

ex violenta . Ex mediocri, ut si videat uxorem suam alicui pulchro
et lascivo iuveni frequenter nutum facere impudicum ; ex violenta,
ut si eam nocte cum eo deprehendat in thalamo, licet non eas vi-
deat pariter commisceri, et similia. Ex priori praesumtione non est
dimittenda, ex secunda legitimis testibus comprobata dimitti potest
coram ecclesia. Ex qua etiam accusari potest a viro, ut in legibus
dicitur et in B. 1. 16. ex conc . Paris . c . Maritis [37. ] . Hoc idem
colligitur ex illo c . Christiana j . q. 5. c . ultimo . Vel dicatur
plurimum interesse, utrum mulier quae suspecta est viro criminis
purgationem praestare velit, an non. Quippe si viro adulterium
suspicante et probare non valente uxor se purgare noluerit, licite
dimittet cam et hoc exemplo V. T. , ut s . C. 2. q. 5. §. Hoc au-
tem. Quam legem in matrimonio mulier contra virum obtinere non
valet. dimittere iubetur. Supra dixit Augustinus non esse hoc prae-
ceptum , sed permissum, C. 28. q . 1. c. Idolatria. Sed ibidem
huius contrariam solutionem invenies, nisi forte dicatur, Aug. illud
postea rectractasse . c. 3. uxorem coinquinat quantum ad se , quia
interdicitur ei tanquam aliquod immundum et coinquinatum. Cum
enim vir et uxor una caro sunt, ex fornicatione viri recte intelligi-
tur mulier inquinata, quae est corpus eius . c. 4. Agitur hic de
dimissione quoad reddendum debitum. adult. sive in adulterio
perseverantem sive poenitere volentem. matrim. hoc est in officium
matrimonii, donec ipsa peregerit poenitentiam. aut abstineat .. non
ad imparia, quoad hoc scil. debitum non reddendum, donec ubi de
adulterio poenitentiam peragat. In accusatione autem adulterii in-
dicatur mulier ad imparia, quia vir ex sola suspicione accusat uxo-
rem de adulterio, quod non mulier, ut j . e. q. §. Hoc in mulieri-
bus [ §. 1. in dicto ad c . 10. ] . Subauditur . Hoc refertur ad id
quod dictum est in 3. supra c. non debet teneri, subauditur nisi
mulier etc. c. 5. De Benedicto . Dicitur quod ille cuius uxor adul-
terata est potest eam recipere. Quod sane intelligendum est, ut scil.
ei cohabitet et in poenitentiae disciplina custodiat, non tamen ad
eam accessum habeat, nisi prius purgato per poenitentiam iam ad-
ulterio . Item cum alias praecipiatur viro uxorem non nisi prius VII .
annos acta prius poenitentia dimittatur, ut j . C. prox . q. 2. Ad-
monere , hic mandatur, ut, si non vult eam recipere, in alio provido
loco ad agendam poenitentiam constituatur, quod factum est quia
timebatur, ne forte si cam recipeet sine reconciliatione occideret.
mactare punire. et calvatos, ad literam forte in ignominiam ad-
v. Schulte , Summa Rufini. 27
418 Summa Rufini .

ulterorum , vel calvatos vel bonis suis expoliatos, dehonestatos et

ignominia notatos. c . 6. In hoc c. agitur de dimissione quoad
debitum reddendum. Supra dixit in 3. c. de duobus annis, hic
autem de tribus, sed secundum diversos canones diversa statuta
est poena , ut ostendatur , hoc magis relinqui in arbitrio pro-
vidi sacerdotis, quanta pro personis, causis, locis, temporibus super
hoc peccato poenitentiam imponat. c . 7. haec crimina, scil. adulteria .
nullis sacrificiis, nam omnes convicti de adulterio lapidabantur . sine
mundatione corporali. David [ hist . Paucapaleae] . c . 8. adultera in
adulterio persistens . c . 9. egressus mal. virtutis operatur ingressum,
hoc est eadem gratia qua virtus expellitur virtus introducitur, quod
evidenter subiungendo exponit eodemque studio . §. 1. dicti ad
c. 10. Hoc in mul. non obtinet, scil. quod ipsae possunt accusare
viros suos de adulterio omnino scil. ex suspicione. publico iud . non
habere etc. Hic non usque quaque negatur mulier accusare virum,
sed dicitur, non ex aequo modo cum viro accusationem adversus
eum de adulterio posse proponere, unde recte subditur : non idem
privilegium. Vir enim iure mariti, scil. sine inscriptione metuque
calumniae, infra LX. dies utiles mulierem de adulterio accusat, quod
non mulier, ut s. C. 4. q. 4. § . Aliquando. Quod autem alias
uxor possit virum deferre reum adulterii, diligenter intuenti apparet
ex decreto Innocentii j . q . 5. c . ult. - c. 11. Non enim. Hic dicitur,
quod veritas non tantum consistit in commixtione carnis, scil . quantum
in tribus bonis coniugii, scil. fide, de qua dicit ibi thori coniugalis
fides, prole de qua ibi , et cura ordinate filios procreandi, et sacra-
mento , de quo ibi bonus usus mali, qui est castus amplexus, coniu-
gium in quo perficitur Christi et ecclesiae sacramentum, ut bonus usus
mali . Concupiscentia dicitur malum duabus ex causis, sicut ait Au-
gustinus in libro de nuptiis et concupiscentia, vel quia ex peccato facta
est, vel quia peccatum facit si vicerit, sicut locutio vocatur lingua
quia est ex lingua et frigus vocatur pigrum quia pigros facit ; quod
si licet bonus usus mali, maxima differentia est inter quatuor. Duo
enim sunt unum bonum et alterum malum, quae quatuor differen-
tias pariunt : bonum virginitas continentia, malum concupiscentia .
Quorum unumquodque duas differentias facit. Est enim bonus usus
boni, ut cum quis continentiam dedicat deo ; malus usus boni, dum
eam dedicat idolo ; item bonus usus mali, cum concupiscentia refre-
natur coniugio ; malus usus mali, cum ipsa sordet opere fornicario.
quo bono usu mali adulteri male utuntur, hoc est nunquam iustum
usum habent . Male namque frequenter solet poni negative, sicut
 Ĉausa XXXII. Qu. 1. 2. 419

illud : male diligit deum qui non diligit ecclesiam, male obedit patri
qui contradicit Christo . c. 12. In hoc c. Ambrosius non intelligit¹
nuptias condemnare, sed virginitatem extollere . non esse bonum
semper duplicem numerum, hoc est raro bonam consignificationem
praetendere 2. unde, i . e . ad insinuandum³ quod binarius numerus
integrae significationis est. quamquam, quasi dicat in binario numero
immundorum animalium significatur divisio inter reprobos. quamquam
etc. bina enim, ac si dicat ad literam etiam videndum est¹ quare
bina, i. e. pauciora illata fuerint de immundis, quid de immundis ,
bina enim etc. c. 13. sola est virginitas cet. Altius hic fodere
volebamus, sed timemus, ne lectoris animus verborum nimietate per-
tusus dum quaedam aspernabitur, etiam in necessariis dispendium
patiatur. §. Cum ergo .. Raab meretrix Ierocontina. Legitur in
Iosue [hist. ex cap . 6] . Osee quoque [ hist . Paucapaleae].
Quaestio II. Breviter dicendum est, quod uxor sit quae
causa incontinentiae ducitur, utique iuxta secundam institutionem
coniugii non secundum primam, sicut j . in tertio paragrapho habe-
tur [ dict. ad c. 2] . c . 1. praemia non habere. illis inquam quibus
haec sola causa nubendi est. dict. ad c . 2. His . . quod enim
praeter intentionem generandi . . . bonum. Hoc verbum magister
servavit subiecto cap ., ubi idem dicitur. Contra quod contraria plura
conspirant . Et primum quod est j . q . 4. c . Origo , ubi dicitur quod
adulter est in suam uxorem amator ardentior, et post : nihil est
foedius quam uxorem amare quasi adulteram ; item in e. q. in fine
illius cap. In eo forn. ubi habetur quod opus nuptiarum si non fiat
cum honestate, ut tantum liberis sufficiendis serviatur immundicia
est et luxuria, quae apostolus nominat dicens : Manifesta sunt opera
carnis, quae sunt fornicatio, immundicia, haec autem etiam singula
regnum tollunt, sicut super locum Pauli August . dicit . Item volupta-
tes quae de meretricum capiuntur amplexibus etiam in uxore dam-
natae sunt, ut j . similiter 4. q. c. Liberorum. Unde patet, quia,
si quis praeter intentionem generandi opera nuptiis dederit, non
venialiter sed mortaliter peccavit. Item alibi dicit Aug., quod coi-
tus contra naturam execrabilius fit in uxore quam in meretrice, j .
q . 7. c . Adult . malum. Sed sciendum, quod vir cum uxore con-
cumbit aliquando spontaneus, aliquando exactus pro debito utique
reddendo. Item cum spontaneus aliquando naturali usu, aliquando
contra naturam . Cum vero in concubitu naturalem usum observat,

1) A. Ms. intendit, sine non. 2) A. Ms. protendere, signif. 3) Ms.

significandum. 4) Ms. ratio est. 5) Ms. addit naturali.
420 Summa Rufini.

aut facit causa sobolis suscipiendae, aut causa incontinentiae, aut

pro saturanda libidine. Si itaque quis exactus cognoscat uxorem
nullum committit peccatum etiam veniale pro eo quod praecipitur
exigenti uxori debitum reddere, ut s . C. 27. q . 2. c . Si tu , et j .
C. prox. q. 5. c . 1. Si vero spontaneus et intuitu duntaxat susci-
piendae sobolis, nullum similiter peccatum facit qui in igne positus
ardere nescit, ut j . C. praesignata. q. 4. c . Vir cum propria. Si
autem causa incontinentiae committit peccatum sed veniale, ut in
eodem c. aperte continetur, in quo casu et alibi Aug. loquitur s.
D. 25. §. Nunc autem per singulos et Greg. D. 13. c . Nervi.
Cum autem pro saturanda libidine uxori commisceatur, mortalis pec-
cati reus constituitur, in quo casu exaudiendum est illud Hier. in
illo c. praesignato Origo et illud Liberorum. Quod vero dicit.
ibi , quia vehemens amator uxoris adulter est, non sic accipiendum
est, quod talis adulterii crimen incurrat, cum in subiecto c . Augu-
stinus dicat, coniuges propter nuptias ab adulterio seu fornicatione
defendi, quamvis pravi mores eas ad concubitum impellant, dicitur
ergo ibi adulter non reatu illius capitalis criminis, sed similitudine
adulterinae libidinis . Sicut enim adulter in adulteram, ita iste in propriam.
Demum quod idem Hier. dicit opus nuptiae esse immundiciam et luxu-
riam si non fiat tantum, ut suscipiendis liberis serviatur, intelligenda est
ibi immundicia et luxuria non quoad mortalem reatum vitii, sed quoad
speciem facti ; speciem namque et similitudinem immunditiae et luxuriae
praetendunt , qui praeter causam suscipiendae sobolis cum uxoribus
concumbunt. Ceterum qui praeter naturae ordinem uxorem cognoscit
crimen enorme committit, ut ait Aug. in praefixo s. cap . Adult .
malum. Dicatur ergo quod fit praeter intentionem generandi, scil .
concubitus qui fit causa incontinentiae, vel intelligatur de quovis
coniugali concubitu, dummodo contra naturam non fiat, quod veniale
peccatum sit, non pro eo quod semper sine mortali fieri habeat, sed
quod instar venialium levi soleat satisfactione purgari, qualiter ac-
cipitur illud Aug. usus naturalis si ultra modum prolabitur in uxore
quidem veniale peccatum est, in meretrice damnabile, j . in eodem
c. Adult. malum. c. 3. defendunt si tamen naturae ordinem non
excedat. quae, scil . liberorum procreatio, est prima societas humani
generis, i . e. maxima causa humanae societatis. continentia perpetua.
Non tamen ex contrario verum est, quod , si ad tempus placeat sine
alterius consensu possit, ut j . C. prox . q. 4. c . penult. Erit igitur
sensus : non solum si placeat continentiam ad horam, sed etiam si
votum solenne praestans vel religiosum habitum suscipiens perpetuo
 Causa XXXII. Qu. 2. 421

continere proponat, quibus videtur magis exemta potestate alterius ,

non potest facere hoc sine consensu alterius . § . Non autem . • ge-
runtur, etiam si causa suscipiendae sobolis concubitus celebretur,
ut dicitur in subiecto c. Sed quomodo non datur gratia spiritus
sancti , cum ei qui non exigens sed reddens debitum uxori imputet
hoc deus pro sanctificatione perfecta , ut j . C. prox . q. 5. c. 1. ?
Ceterum, ut ait b. Hilarius, verba accipienda sunt non circa¹ sensum
quem faciunt, sed ex eo quo sunt . Sciendum est igitur, quod eccle-
siae sacramenta singula spiritualem gratiam continent per significa-
tionem et efficiunt per virtutem. Exempli gratia de uno , scil . de
baptismo , qui remissionem peccatorum per extrinsecam formam sig-
nificat, et per intrinsecam spiritus virtutem donat ; et sic de ceteris ..
Solum autem matrimonium, etsi inter cetera sacramenta praecipuum sit,
ita rem sacram in sexuum commixtione significat, quod eam lege tur-
pitudinis impediente minime operatur. Signum enim est Christi et
ecclesiae non effectivum, sed dumtaxat repraesentativum, sicut sacri-
ficia pro peccato in V. T. iustificationem impii significabant, quam³.
tamen nequaquam efficiebant. Praesentiam ergo spiritus s . vocat
Hier. spiritualem coniunctionem Christi et ecclesiae, quae, dum actus
illi geruntur , absens significatur, non praesens efficitur. c . 4. alia, ut
arare , metere. sola vis hum . non utique sine auctoritate dei , sed
sine sp. s. gratia speciali 5. n. res indiget, quia non est meritorial
ut manducare. neque decet, quia non est religiosa , ut concumbere .
§. Sicut ergo non iustum faciunt concubinatum [in c . 5. ]. Signa-
vimus contrarium s . D. 34. c. Is qui christ. Sed ibi de ea quae
maritali affectu asciscitur, hic de ea agitur, quae fornicario affectu
et more cognoscitur, licet in illo c . iam praeiudicatum sit, ut cum dictum
est s. prox. C. q . 5. — c . 6. copulantur maritali tamen affectu, si utrum-
que scil. usque ad mortem in placito talis coniunctionis persistere
et filios non vitare . adulter est, i. e . fornicator, species enim poni-
tur pro genere, sicut et s . C. 30. q. 1. c. Si quis sacerdos .
c. 7.6 Dicitur in isto c. de his qui sterilitatis venena procarant,
quod fornicarii sunt, non quod fornicationis crimen committant, quos
quicquid agant nuptiae tamen a fornicatione defendunt, ut supra
dictum est, sed quod fornicantium more se habentes non minus rei
sunt quam fornicarii . Sciendum, quod duobus modis sterilitatis 7
venena procurantur : aliquando enim impeditur conceptus ne fiat , ali-
1) Ms. non ex eo sensu q. f. 2) Ms. singula singulas spiritua-
liter gratia. 3) A quanta. 4) Ms. dum actus eligerentur. 5) Ms.
spirituali. 6) In P. 1. initium alioquin sonat. 7) P. 1. stetelitatis.
422 Summa Rufini.

quando ut factus in utero exstinguatur. Cum factus conceptus extin-

guitur, dicitur aborsio . Haec autem aut sponte aut voluntarie fieri
habet. Si quis ergo homini aut mulieri aliquid fecerit, ut non pos-
sit generare, homicidio tenetur, ut in B. 1. 17. ex conc. Vermensi¹
c. Si quis causa [57 ], non tamen subibit poenitentiam septennem
sicut pro homicidio, potius iuxta arbitrium providi sacerdotis levius
punietur. Si vero non voluntarie mulier abortierit, criminis rea
non erit, ut s . D. 50. c. Quantum dicit , verumtamen propter
abundantem cautelam aliquantulam aget poenitentiam. Sic et ille
qui non sponte eam abortire fecit, sicut illi poenitentiam imponimus
qui nesciens cum sorore uxoris coniungitur, ut j . C. 34. q. 2. c.
In lectum . Si autem voluntarie aborsum mulier egerit vel alius eam
abortire fecerit, refert, utrum formatum erat puerperium vel non .
Si enim formatum non fuerat, tribus annis poenitebit qui abortum
procuraverat ; in quo casu intelligenda sunt illa duo cap. De mulieri-
bus , Si qua mulier in B. 1. 17. ex conc. Vermeriensi et ex poe-
nitentiali romano [ 60. ] . Si vero iam formatum fuerat, quia ob hoc-
homo fuisse intelligi potest puerperium (enim perfecta forma conti-
nuo infunditur anima), qui abortionem fecit homicida est etiam
actu, et ideo canonica ei pro homicidio est poenitentia imponenda .
coniuges non sunt, i. e. iura coniugii non observant. mariti mere-
trix est, i. e. fornicaria, hoc est quantum in se est fornicatur cum
marito iniuriam ei faciens. adulter uxoris, quantum in se est for-
nicatur cum uxore iniuriam ei faciens. c. 8. Agit Aug. in isto c.
et sequenti contra eos, qui tam animam quam corpus mentiebantur
ex traduce esse et dicebant , simul creari corpus et animam.
Dicitur autem hic, quod, si quis abortire fecerit mulierem praegnan-
tem , homicida iudicatur, si formatum erat puerperium, si autem non-
dum fuerat formatum non reputabitur homicida. Sed exaudias quan-
tum ad factum, non quantum ad reatum , non enim interfecit
hominem, sed homicidii reus est. Si enim ut homicida tenetur qui
facit ne mulier concipiat, ut praedictum est, multo magis homicida
tenebitur qui operatur ut conceptus foetus pereat . Et Aug. dicit :
paratus es occidere antequam occidas homicida es. Reus est itaque
homicidii quantum ad deum, sed non tamen pro facto homicidii
punietur ab ecclesia, quae de opere magis quam de voluntate iu-
dicare debet. c. 11. quod necessarie, i. e . propter necessitatem
fortassis carnalis infirmitatis . fideliter, cum fide et honestate matri-
monii. c. 12. heres est patris. Ambrosius autem dicit contrarium,
1 ) Ms. hermenensi. in Burch. Wormatiensi.
 Causa XXXII. Qu. 2. 423

quia, si filius ancillae heres non est , nec filius est, j . q . 4. c . Dicat ,
et apostolus dicit : si filii, et heredes. Ibi filii legitimi, hic vero
quomodolibet nati. s. leg. plene et inter coaequales, hoc est ad-
ultos¹ . ad c . 12. Cum dicitur paterno arbitrio . Quod hic dicitur
non usque adeo necessarium est , ut si non sit ibi consensus paren-
tum non sit matrimonium, sed ad verecundiorem honestatem coniugii
paternum consensum expedit inquiri. honorantur parentes Rebec-
cae [ hist. Paucapaleae] . consulitur puella non de spons. sed de
die perf. In historia praefata non dicitur consulta de die perfectionis,
sed magis de sponsalibus, cum dicitur : vis ire cum homine isto .
Sed credendum est in illa editione quam hic prosequitur Ambrosius,
non contineri : vis ire , sed : quoniam vis ire cum homine isto . paren-
tibus deferat. Consilium est, non praeceptum. appetentiae, i. e. ap-
petitus et desiderii luxuriae. c. 14 Si autem • pater ....
irrita erunt. Videtur hoc esse contrarium ei quod habetur s. C. 20.
q. 2. c. 2., ubi dicitur quod parentes vel tutores possunt infra an-
num et diem revocare puellam de monasterio, hic dicitur si statim
ut audierit etc. , ubi ex obliquo datur intelligi, quod, si non statim
ut audit contradixerit, puella voto vel iuramento obnoxia teneatur.
Sed est commonitum supra, non semper ex auctoritatis sensu con-
trario procedendum est, cum aliter expresse in alio loco scripturae
inveniatur, ut in hoc casu occurrit . Vel dicatur, aliter se habere in
religionis conversione, et aliter in privato voto continentiae vel ab-
stinentiae, vel alterius rei, pro conversione enim religionis eximitur
puer vel puella a potestate patris vel tutoris , et ideo in-
duciae tam longae, scil. unius anni et diei, indulgentur patri vel tu-
tori, ut possint irritare conversionem puellae vel pueri . Sed per votum
de quo hic agitur non liberatur puella a potestate patria seu tutoria ,
ideoque si non continuo ut sciverit irritum fecerit de cetero illud
evacuare non valebit . c. 15. Merito hic quaeritur, scil. utrum pater
possit revocare votum virginitatis a filia factum. Loquitur enim hic
Moyses de puella virgine, licet dicatur mulier. mul. enim etiam virg.
etc. apostolus, q. d. non solum per auctoritatem hanc Moysi ob-
tinetur, quod virginitas puellae est in potestate patris, sed etiam per
auctoritatem apostoli , qui de patre loquens ait : Servet etc. , quasi

1) Ms. adulteros. 2) In codicibus neque signum adest capituli,

neque litera initialis, unde patet, referri ad § . Cum, non esse cap . ut in
edit. 13. Vide summam Paucapaleae p . 126, n. 2. et Rolandi, qui idem
habet (Thaner p. 168). 3) P. 1. edictione. Ms. sed concidendum est in
alia edictione.
424 Summa Rufini.

in sua sit potestate, utrum velit tradere nuptui vel non tradere.
c. 16. si q. v. propositum etc. Signatur contrarium s. C. 20. q . 2.
c. 3. Sed ibi de minoribus XII . annis, hic autem de nubilibus agitur.
Quaestio III. Haec q. sine ulla contradictione in subiecto c.
expeditur et ideo ad quartam transitum faciamus .
Quaestio IV . Quod a. ex ancilla. Et haec quoque expedita
est, scil. quia non licet cuiquam propter uxoris sterilitatem ex an-
cilla filios quaerere. Quod vero de Abraham et Iacob opponitur
non facit aliquam contrarietatem, quoniam vetera transierunt et ecce.
nova facta sunt omnia [sequuntur tres historiae Paucapaleae].
Cethuram . Habetur quoque in Genesi , quod Abraham mortua Sara
duxit in uxorem Cethuram, quam quidam dicunt fuisse Agar matrem
Ismahelis, et genuit ex ea multos filios. c. 2. Sciendum quod in
tribus patriarchis quatuor carnales generationes fuerunt, quae signifi-
cabant IV. spirituales quae sunt in ecclesia. In illis enim patriar-
chis per bonos generati sunt boni, per malos mali, per bonos mali,
per malos boni . Per bonos boni generati sunt ut per Saram Isac ,
per malos mali ut per Agar Ismahel, per bonos mali ut per Rebec-
cam Esau, per malos boni ut per Zelpham et Balam Gad et Aser,
Daniel et Neptalim. Ancilla enim nihil significat boni. Sic et ec-
clesia vel Christus in baptismo vel conversione generat spiritualiter
vel per bonos ut per Paulum Lucam, vel per malos malos ut per
Nicolaum Priscillam et Aquilam, vel per bonos malos ut per Phi-
lippum Simonem magum, vel per malos bonos ut cum aliqui igno-
ranter ab haereticis baptizantur. Hae quidem IV. spirituales gene-
rationes repraesentabantur in illis IV. generationibus trium patriar-
charum. Et ob hoc in scriptura dominus de his magis quam de
aliis sanctis dire voluii : Ego sum deus Abraham etc. (§. 3) q. a.
pep. Abel, scil . ccclesia catholica vel fides ecclesiae . et q. p. Cain.
conventus utique malorum, vel error perfidiae . (§. 5. ) vadunt in spir.
affectum , cum regenerantur. eo tend. non des. cum catechizantur
quia non possunt ut pueri. e. 3. interdictum. expresse in aliquo
praecepto . rei hoc est lege praevaricationis. naturae exigenti
fructum probis. publici muneris , i . e . officii quo publice servire
videbantur humano generi. praeteruit extenuavit et diminuit . Sed
idem Ambrosius alibi notat istas de crimine incestus s . D. 35. c.
Sexto die. Sed hic non dicitur, quod filiae Loth omnino non pec-
caverint, sed quod eo minus peccaverunt , quod pro genere humano
restaurando hoc fecerunt. c. 4. Omne stuprum adulterium est.
Invenitur j . contrarium C. ult. q . 1. § . Cum ergo . Sed hic genera-
 Causa XXXII. Qu. 2 • • 4. 425

liter adulterium accipitur complectens scil . omnem fornicationem , ibi

vero specialiter et secundum nominis etymologiam . Vel omne stu-
prum coniugatorum est adulterium. quam s. c. u. auct., i . e . mani-
feste pecces, quo alios exempli auctoritate provoces ad peccandum .
t. locus iste, in Gen. , ubi agebatur de uxore Abraham, quam corrum-
pere voluit Abimelech [ sequitur Gen. cap . 20]. c . 5. De quo hic dicatur
scies, si legeris paulo superius in I. libro Hieronymi contra Iovinia-
num , unde istud cap. excerptum est [ sequitur expositio eius] . origo
quid. etc. , scil . spes prolis vel vitatio fornicationis quae fuerat origo,
i. e. causa nuptiarum, in eis adult. est, qui more adulteri se habet
cum uxore . iudicio discretione . non affectu saturandae libidinis.
c. 9. sanguinis quoad privilegium nobilitatis, quod filii nobilium ha-
bere dicuntur. Non enim adulterini ex generosissimo etiam sanguine
nati nobiles reputantur. c. 11. Meretrices esse dixit dominus quor.
p. v. e. t. et ad illas meretrices accedere prohibet. c . 13. In eo
fornicator fidelis maioris est criminis quam infidelis. sec. opus
carnis ordine numerandi . Sic enim apostolus numerat : Manifesta
sunt opera carnis etc. [ Gal. 5, 19. ] . c. 13. Salomon [ hist. Pauca-
paleae]. c. 14. damnatae, i . e . commissae cum uxore punien-
dae sunt. c. 15. Sicut quatuor sunt genera coniunctionum, ita
quatuor sunt genera filiorum, et duo priores coniugatorum, duo
posteriores fornicantium . Prima coniunctio est in matrimonio inter
liberos ; secunda est matrimonii inter servos, vel inter eos quorum
unus est liber et alter est servus ; tertia coniunctio est cum concu-
bina, quarta cum meretrice. Filii qui nascuntur ex priori copula
liberi dicuntur, qui de libero matrimonii nati sunt ; filii qui ex se-
cunda copula generantur dicuntur servi, quia ex aliquo servo parente
nati ; filii qui ex tertia coniunctione suscipiuntur naturales dicuntur,
quia cos sola natura genuit non honestas coniugii, qui vero ex con-
iunctione ultima nati sunt spurii appellantur quasi de spuma riva-
lium procreati, quia quae eos genuit libidini multorum patuit. De
III. coniunctione et filiorum generibus hic Isidorus ait, de ultima
praetermittit. ex lib. matr., i. e. ex legitima coniunctione liberorum .
deter. part. sumit, i . e. peiorem conditionem, ut si unus tantum sit
parentum servilis conditionis sive vir sive mulier, semper qui nasci-
tur servus erit, et hoc secundum lombardam , et quarundam
provinciarum consuetudinem. Ceterum secundum legem ro-
manam numquam erit servus nisi ex ancilla natus ; quapropter, ne
in hac parte videantur canones contrarium facere legibus aliter pro-
1 ) Ms. ruralium.
426 Summa Rufini.

sequamur. c. 15. Liberi¹ dicti sunt qui ex libero matrimonio,

i . e. ex libero ventre uxoris nati sunt. nam et filii etc. deter-
iorem minorem partem coniugii videl. feminam sumit, ut si ma-
ter libera et natus liber, et si mater ancilla sit et filius natus sit
servus. Hi vero (continuatur hoc cum cap. principio ) , quasi qui ex
libero matrimonio orti sunt, semper liberi dicuntur, sed illi qui susci-
piuntur de non libero coniugio non semper sunt liberi. Vel si est
in litera enim dicitur ita : filii ex libero et ancilla servilis conditio-
nis sunt, merito hi enim , qui non sunt de legitimo coniugio , subin-
tellige plene, quoad uxorem quae ancilla est, vel quoad virum , si
ipse servus est, sequuntur in conditione, ut praedictum est . Signa-
vimus contrarium in decretis s. C. 15. q. ult. c . Cum multae . Ibi
namque dicitur, quod, si clericus in s. ordine constitutus sive de an-
cilla sive de ingenua sobolem procreaverit, filius susceptus sit servus
ccclesiae. Sed hoc in ceteris generaliter, illud de nefando coniugio
episcoporum, sacerdotum, diaconorum, subdiaconorum specialiter in-
telligitur, licet quidam affirment quamlibet feminam illis coniunctam
ob hoc ipsum effici servam.
Quaestio V. Pudicitia alia integritas vel continentia corporis
dicitur, ut Aug. ait : in coniugio si pudicitia non servatur, damnatio
non timetur. s. C. 27. q . 1. Nuptiarum ; alia dicitur castitas men-
tis, de qua j . 3. cap. Prima pudicitia invite et renitenti tollitur,
secunda nunquam nisi voluntarie aufertur ; est enim virtus animi
quae violentiam pati non potest. c. 1. prostitui corpore invita ,
adulterari non potest mente nisi voluntate . c. 2. corrumpi, i. e.
corruptionis rea effici. Ita etiam solvitur contrarium, quod assignatur
j . e. q . c. Illae autem. c. 11. Si Paulus, et j. cum omnia
possit deus ... coronare corruptam. Omnia deus posse dicitur,
quae si faceret suae potentiae non derogaret ; quamvis autem omnia
possit, i . e. omnia posse facere legatur, non potest suscitare vir-
ginem post ruinam, non quin possit eam facere integram sicut prius
erat, sed quia iustitiae suae non convenit, ut feminae sponte cor-
ruptae corona virginum detur, videl. splendidior quidam fulgor, quo
solarum virginum corpora in resurrectione rutilabunt. Quod dominus
in transfiguratione sua voluit ostendere fecit vestimenta eius ut ap-
parerent alba sicut nix, qualia fullo non potest facere super terram ,
per hoc nimirum significans eorum corpora in resurrectione ceteris
mente lucere splendidius qui virginitatis integritate quasi nivis algore
solidi nullo calore libidinis carnem propriam dissolverunt, ut pro his

1) P. 1. et A. discrepant .
 Causa XXXII. Qu. 4. 5. 427

solis recte videatur dici, quod sequuntur agnum quocunque ierit .

Unde sequitur hic : valet quidem liberare de poena violatae virgi-
nitatis, sed non valet, iustitiae suae non competit, corruptam sponte
coronare ut virginem. Alii aliter exponunt, quod dicitur: quia om-
nia p. d. sed virg. su . n. u. post r. , quod quidem dignum duximus
silentio claudere, quia id et tenor propositae quaestionis non exigit
et subsequentia literae aliter exponere interdicit, dum subiungitur :
valet quidem etc. templum corpus suum in lupanaria fornicationis.
descende sciat te descendisse de virtutum altitudine . in terram
terrenis infectam . virgo corpore et filia Babyl., i . e. confusionis mente
Chaldaeorum daemonum ; Chaldei namque interpretantur feroces
vel captivantes et daemones tanto facilius animam in captivitatem
aeternae damnationis pertrahunt, quanto ferociores per vigorem spi-
ritualis naturae subsistunt. Unde Iob de his loquens ait : Qui come-
dunt me non dormiunt. et thronus altitudo virginitatis. mollis et
delicata divinorum secretorum quasi pretiosarum escarum cibo re-
fecta et impugnatam. molam timoris. mole farinam examina pec-
cata tua, et discooperi velamen tuum, hoc est denuda crura tua
confitere peccata sua ecclesiae . transi flumina concupiscentiae,
quod si non feceris revel. ignominia tua in futuro quando arguam
te et statuam illa contra faciem tuam et hoc ideo maxime patietur,
quia corpus suum in lupanar fornicationis mutavit. post dei filii
thalamum post baptismum et post oscula fratruelis et sponsi.
Fratrueles sunt filii duorum fratrum , duo fratres duo populi, scil.
iudaicus et gentilis. Filius fratris prioris Christus fuit, unde dilectus
dicitur, quemadmodum filius unicornium ; filius vel filia posterioris
fratris quaelibet fidelis femina de gentili populo nata. Huius ergo fra-
truelis Christus est et sponsus, iuxta illud Pauli : Despondi enim vos
uni viro, vir c . e. Ch. post osc. e. fr. et sp., i . e . postquam fidem
et dilectionem Christo fuit coniuncta. regina, i . e . quaelibet virgo
sacrata . a dextris in aeternis , spe vestita bonorum operum, deaurato
castitate, varietate aliarum virtutum, nudabitur hic veste virtutum et
in futuro, posteriora dorsi eius peccata quae post habere debuit . Se-
debit deiecta haec ad aquas solitudinis doctrinis variis et peregrinis
obediet. (et sunt haec verba Isaiae prophetae quibus utitur tanquam
propriis) posito vase ad omnem voluptatem corpore inclinato . divari-
cabit pedes suos omni transeunti committet suos varios affectus dae-
monibus qui ad miseram animam dicunt in Isaia : Incurvare ut tran-
seamus [51 , 23 ] , et Iob : Vadunt inquit et veniunt super eum horribiles
428 Summa Rufini.

[20, 25] urticae¹ conscientiae vel rationis. coniugium et, i . e . ambulasse

altiora virginitatis ; et alludit quod de Loth legitur, qui, cum esset in
planitie, i . e . in regione Sodomorum et Gomorrae non peccavit, sed
postea in monte ebrius incestum commisit. Sirenae delitiarum et volupta-
tum. et hericii, i. e. spinosarum cogitationum. Et ad illud videtur
alludere, quod dicit Isaias : Et erit Babylon illa [ Is. 13 , 19-22 ] .
c. 13. sic hunc i. s. o . concup. sicut illum scil. laicum culpa ad-
ulterii ipso actu commissi. Videtur istud contrarietatem pati ex
verbis Aug. j . prox . C. q . 3. D. 1. Si cui [ c . 30. D. 1. de poen . ] .
Ibi namque dicitur, quod, si quis uxorem alterius in tantum cupit,
ut si potestas detur cum ea concubiturus sit, non minus reus est
quam stupro actu in facto deprehenderetur. Tantum ergo peccat
sacerdos qui summo studio concupiscit aliquam, quantum si iam
cognosceret eam, si autem cognosceret magis delinqueret quam laicus
cognoscens eandem, plus itaque sacerdotem studiosa concupiscentia
quam laicum adulterium inquinat culpa . Sed horum solutionem hic
subtrahimus, quatinus exercitandi materiam legentibus relinquamus.
c. 16. diu languente. Infra q. 7. est contrarium c. Quod propo-
suisti , sed illud est reprobatum, hoc divina auctoritate firmatum .
c. 22. reiicienda. Invenitur contrarium in B. 1. 6. ex conc. apud
Vermias habito c . Si qua mulier [41. ] . Ibi quippe dicitur, quod ,
si mulier consiliata fuerit de nece viri sui, potest eam vir dimittere.
et aliam recipere . Verum quia haec constitutio evangelico prae-
cepto et canonico reperitur penitus inimica, dicamus nullam auctori-
tatis habere substantiam. c . 23. non facile. Hic evidenter docetur,
quia mulieres possunt accusare viros de adulterio , sed non facile ,
scil. de suspicione et sine metu calumniae, quemadmodum viri pos-
sunt, ut s . dictum est in prima q. cum enim quamvis par causa etc.
Quaestio VI. Quaeritur, si adulter possit eam dimittere causa
fornicationis ? Haec q. est expedita , scil . quod non licet adultero
adulteram uxorem dimittere a cohabitando , debent autem ab opere
coniugali cessare usque quo peracta hinc inde poenitentia in id ip-
sum communi consensu convertant³.
Quaestio VII. Et huius q. solutio adeo explorata est, ut
contra eam nulla dispensatio admittatur, videl. ut in nullo casu ali-
quis vivente uxore sua, cum qua una caro effectus est, aliam possit
accipere, nisi cum longe et diu absente uxore ignorat eam vivere ,
ut dicitur j . C. 34. q. 1. et 2. Si vero in B. libro alibi aliqua
1) Ms. vertices. Hoc et sequentia non sunt verba Iob . 2) A. in-
expedita. 3) A. revertantur. Ms. revertatur, pro : ipsum spiritum.
 Causa XXXII. Qu. 5 . . 7. 429

inveniantur cap. , quae expresse illud permittunt, nihil momenti con-

tinere sciantur. C. 7.¹ trium eunuchorum. Sunt eunuchi qui sic
nati sunt, sunt eunuchi qui secti sunt ab hominibus et sunt eunuchi
qui se castraverunt propter regnum coelorum, illi scil. qui concum-
bendi facilitatem habentes propter deum continent. c. 9. Si quis
multis nuptiis eodem tempore fuerit copulatus. c. 11. in u. q.
veniale e. Signavimus contrarium s . q. 2. c . Quicquid . execrabilius
i. u. Supra q. 3. c. Origo contra. Sed qualiter haec expediantur
invenis s. q . 2. §. His ita respondetur. c. 15. septem vitia,
quae propter VII. gentes terrae promissionis significantur. Sunt au-
tem haec gula, fornicatio vel luxuria, avaritia, ira, tristitia vel ac-
cidia, vana gloria, superbia . max. valde magnum . c. 16. Quod i.
o. p. est adult. gravius. Huic ex contrario posset responderi , quia ,
ut cetera omittantur, homicidium gravius est adulterio, ut notatur ex
auctoritate Augustini, quac est j . C. prox . q. 2. c . Si quis . Sed
gravius hic dicitur adulterium, i . e . fornicatio, non reatus maioritate ,
sed coinquinationis turpitudine, unde apostolus : Omne peccatum
quodcunque fecerit homo extra corpus est, qui autem fornicatur in
corpus suum peccat. secund. . . . locum. quem quidem primum illi
habent qui aberrant a deo ut infideles et haeretici . Sciendum , quia,
cum duae sint partes humanae naturae , prima et principalis anima ,
posterior et secundaria corpus, peccata quaedam geruntur ministerio
corporis et dicuntur corporalia ut furtum, adulterium, homicidium
et similia, quaedam duntaxat motu animae et dicuntur spiritualia ut
invidia, odium, ira et huiusmodi. Inter omnia peccata quae motu
corporis perficiuntur nullum est , quo corpus inquinetur et anima caro
efficiatur, nisi fornicatio, ubi et caro proprio semine polluitur et
anima ita voluptate carnis absorbetur, ut non liceat aliud operari et
alio intendere. Unde apostolus : Qui fornicatur i . c. s. p. Similiter
inter universa peccata spiritualia nullum est, quod tanta coecitate
artet animam quam haeresis et perfidia. Primum ergo locum dicitur
obtinere error vel perfidia, quia prima et principalis pars nostrae
substantiae, scil. anima, maxime pro haeresi vel infidelitate in aeterna
poena artabitur sicut hic eis adeo spontanea deerravit. Adulterium,
i . e. fornicatio, secundum in poenis obtinet locum, quoniam posterior
et secundaria pars hominis, videl . caro, sicut hic in fornicationis in-
cendio amplius delectata et inquinata extitit, ita pro fornicatione
urentioribus ardebit. Cum enim legamus, quia pro qualitate crimi-

1) P. 1. principium capituli : Omnes cautiones pro : causationes.

430 Summa Rufini.

num erit qualitas poenarum, cum fornicando totus homo ardeat

libidine in patiendo igne inextinguibili totus exuretur ; unde Greg. in
VIII. libro moralium : Par, inquit, trucidabit flamma supplicii quos
in igne luxuriae par succendit flamma peccati. Erunt autem et alia
maiorum genera poenarum, quibus pro aliis maioribus criminibus re-
probi saevius punientur, et haec quidem prudenter intelligenti satis
integra esse videbuntur, nisi forte quod dicit , adulterium habere se-
cundum locum in poenis, non de poenis futuris sed de praesentibus
exaudiatur, ut sicut anima in praesenti errore perfidiae potius quam
alio spirituali peccato laeditur, ita corpus magis fornicatione quam
alio corporali vitio in hac vita corrupta puniatur. dict. ad c. 18 .
de incestuosa tantum fornicatione. Ad maiorem evidentiam subse-
quentium sciendum est, quod incestuosa adulteria quaedam sunt ,
quae nocent solummodo personis matrimonialiter coniunctis, ut quando
vir vel uxor concumbit cum aliqua vel cum aliquo de consanguini-
tate vel affinitate sua , quaedam sunt, quae ipsi quoque¹ matrimonio
insidiantur, ut quando unus coniugum iungitur cum aliqua vel cum
aliquo de consanguinitate vel affinitate alterius coniugis. Prius ad-
ulterium nocere dicitur tantum personis, quia per poenitentiam pur-
gato adulterio uterque coniugum reparari potest in plenam potesta-
tem corporis alterius coniugis ; posterius vero adulterium incestuosum
matrimonio ponit insidias, quoniam post purgatum etiam adulterium
non poterit ei qui fuerat auctor incestuosi adulterii alterius coniugis
potestas reparari. De quo tamen diversae et contrariae sententiae.
oriuntur. Cum praeponitur quid agendum sit de eo qui consan-
guineam vel affinem uxoris suae cognoverit, dicunt quidam, quod
uxore sua de cetero uti non potest 2 adducentes in testimonium
illata j . subiecta cap. Quaedam , Concubuisti , Si quis cum
noverca , alii autem e contrario sentiunt illis cap. muniti Si
quis viduam , Qui dormierit j . 2. et 3. cap. et s . C. 27 .
q. 2. c. Qui dormierit ; alii autem e contra sentiunt adiuti
decretis illis
Nosse , In lectum s. C. 30. q. 1. et j . C. 34 .
q. ult. Et priorum quidem sententia sequatur in contrarietate,
posteriorum vero dividitur in distinctione. Eorum namque qui
dicunt,quod uxoris suae copiam habere non potest, alii asserunt,
quod ea vivente potest accipere aliam adducentes in testimonium
illa tria cap. Quaedam , Concubuisti , Si quis cum noverca ,

1 ) P. 1. quos. 2) Textus sequens secundum A. et Ms., P. 1 .

aliter.
 Causa XXXII. Qu. 7. 431

alii quod minime innixi suppositae auctoritati, qua dicitur Hi vero

qui uxores. Qui autem astruunt, quod propter hoc nihilominus
uti potest propria uxore, utrum ignoranter vel scienter cum consan-
guinea seu affine uxoris concubuerit, quippe si ignoranter tam poterit
uxoris debitum exigere quam debebit exactus uxori debitum red-
dere, ut dicitur in praesignato decreto In lectum. Si vero scienter
postea purgato adulterio per poenitentiam reddetur uxori potestas
corporis viri sui, sed non pari vice reparari viro poterit potestas
corporis uxoris ; exactus namque debitum reddet uxori, sed ipse ab
uxore nullo unquam tempore debitum extorquere valebit, et hoc ob-
tinetur ex quodam decreto Eugenii papae. Sed obiicitur : qui uxoris
suae cum sorore concubuit, affinis factus est uxori in primo gradu
affinitatis, quae usque ad gradum VII . interdicitur, ut j . dicetur,
non igitur de cetero ei sine crimine incestus coniungi poterit. Ad
quod illi respondent : affinitas etiam quaelibet matrimonium consum-
matum praecedens impedit matrimonium contrahendum dirimitque
contractum, quae vero matrimonium iam perfectum et ratum sequi-
tur ipsum minime dissolvit, quemadmodum commaternitas quae est
inter me et Tebergam antequam eam in uxorem ducam impedit,
quominus ipsa mihi nuptiis copuletur. cum qua etiam si nuptias
contraherem penitus disiungeremur ; si autem postquam uxor mihi
facta est filium meum ignoranter vel scienter de fonte susceperit,
novo iure nunquam propterea dimittenda erat, ut s. taxatum est
C. 30. q. 1. Hanc mihi fateor magistrare sententiam. Denique
prior opinio illorum , scil . qui asseverant quia vivente uxore priore
potest accipere aliam uxorem, est impia et detestabilis. Secunda est
aliquo modo tolerabilis, sed nunquam immutabilis . Auctoritates ergo
quae dicunt, quod ille qui non fuit in causa adulterii potest aliud
coniugium contrahere, vel intelligantur abrogatae , vel subaudiatur :
post mortem auxoris vel viri qui crimen commisit incesti ; decreta vero
quae adiuvare videntur secundam sententiam, qua dicitur quia aliam
quidem non potest ea vivente accipere ipsam tamen de reliquo non
valet habere, ex rigore loqui exaudiantur, vel intelligantur : non ha-
beat quoad debitum expetendum sed quoad reddendum , ut supra
dictum est. c. 19. copulentur aliis. non negentur post mortem
uxoris. c. 20. cum duab. soror. mixtus scil. fuerit, quarum una
uxor fuerat. cum duob. fratribus coniuncta videl. fuerit, quorum

1 ) P. 1. intelligatur abrogare. 2) Codices A. , Ms. et P. 1. habent

restituendum.
432 Summa Rufini.

unus fuerat maritus. cum patre et filio quorum unus fuerit vir suus .
privignam propriam aut avunculi post nuptias avunculi de alio viro
natam , nam si ante nihil impediret, quin eam ducere in uxorem
posset. eos disungi, scil. virum et uxorem in omnibus supra dictis .
Et est dictum ex rigore disciplinae copulari maritos adulteros seu
uxorem post mortem aut adulterae, vel adulteri ; alter qui expers
fuit incestus si supervixerit nuptias contrahere poterit. c . 21. neu-
trum . Istud ex rigore vel hoc ideo ait, quia de cetero nulla ratione
uxorem suam poterit cognoscere nec ipsa exigente. c. 22. Hi ..
adulterio incestuoso deprehendunt, supple : et nolunt eos amodo ha-
bere in coniugio . c. 23. continere non vult, nec a te exigere debi-
tum , nubat post mortem uxoris si se non poterit continere aut ab
uxore vult debitum exigere. §. Quamvis · ponitur, scil. eos dis-
iungi etc. illud vero Greg. , scil. quod proposuisti [ c . 18. ] . c. 26 .
contractum antequam insanirent et carnali commixtione per-
fectum. c. 27. utrum et nunc fas sit, certe nequaquam fas est,
ut supra dictum et 4. q.
Quaestio VIII. Luce clarius constat, quod non licet cuique
ea conditione peccare , ut alius convertatur ad fidem, quia huiusmodi
dispensatio non admittitur in diversis personis, ut unus minus pec-
catum faciat, quatenus alter maius effugiat, ut s . D. 14. Quod
autem ait.

Causa XXXIII.

Dictum fuerat superius in 7. q ., quod altero coniuge vivente

alius alii copulari non potest. Sed quoniam quae in domum tra-
ducta est licet nondum cognita ex ipsa ductione dicitur coniunx
effecta, ne videretur et haee viro vivente in nullo casu posse alteri
nubere, ideo subnectit aliam causam de frigidis et maleficiatis impe-
ditis ostendens, quomodo ipsis viventibus uxores eorum valent alios
accipere ; ubi interserit de uxore non dimittenda nisi causa apud
ecclesiam probata, deque publice poenitentibus a propriis uxoribus
non separandis, de poenitentia quoque longum hic tractatum pro-
ponit ; dicit demum, quomodo tempore orationis a coniugali sit opere
abstinendum, neutri tamen coniugum sine alterius consensu vovere
licet. Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. Impossibilitas conveniendi aliquando provenit ex

1) In A. et P. 1. legum . Ms. legitur h. t. proponis.

 Causa XXXII. Qu . 7. 8. Causa XXXIII . Qu. 1 . 433

frigiditate naturae, aliquando ex maleficio . Item cum conveniendi

impossibilitas proponitur, aut vir consentit aut contradicit. Si enim¹
proponatur impossibilitas conveniendi ex frigiditate naturae et uter-
que consentiat, septima manu propinquorum iurare debent, quod nun-
quam una caro effecti fuerint : tunc ille qui frigidus esse dicebatur
perpetuo conticat , mulier accipiet alterum. Et infra quod spatium
temporis videamus. In canonibus hoc determinatum non invenitur,
leges itaque sequendae sunt , quibus statuitur, ut transcurso
biennio ex tempore nuptiarum celebratarum separari valeant, post-
quam apparuerint coniuges convenire non posse, ut de repudiis C.³.
Sed hodie per authenticum enumerari oportet triennium ex tem-
27 Edocti namque sumus, inquit, in tempore quos-
pore copulationis.
dam amplius quum biennium temporis non valentes postea potentes
ostensos ministrare filiorum procreationi . tit. de nuptiis " . Post-
quam autem separati fuerint si vir aliam cognoverit, restituetur
pristinum coniugium, ut in subiecto cap. dicitur. Ceterum si vir
contradicat propositae contra eum frigiditati, tunc quia vir caput est
mulieris in veritate viri consistat, ut j . 2. c. dicitur, ita tamen ut
per verum iudicium, hoc est VII manu propinquorum iurando probet,
quod cum ipsa una caro effectus est . Si vero impossibilitas con-
veniendi ex arte provenit maleficii, tune interpositis orationibus ,
ieiuniis , eleemosinis sacrificiis aliquanto tempore si postea concubi-
tus non sequitur separabuntur, et postquam alias nuptias expetie-
rint, illis in carne viventibus, quibus iunctae fuerint, prioribus,
quos reliquerant, etiam si possibilitas concumbendi eis reddita
fuerit, reconciliari nequibunt, ut j . c . 4. Sed quid est quidem
5
proposita frigiditate post separationem, si vir hie cognoscit aliam,
restituenda sunt priora coniugia et non reconciliantur post concum-
bendi redditam facultatem qui separati sunt pro maleficio impediente ?
Obiectionem hanc magister in ult. huius q . suscitat, sed non expli-
cit. Sciendum est itaque, aliter se habere in frigiditate naturae,
aliter in impossibilitate ex maleficio procedente .
Ibi enim postquam
per triennium convenire vir cum muliere non poterit, certa ratione
praesumitur ita cius iam frigidam naturam esse, ut nunquem de ce-
tero cum aliqua iungi valeat . Quapropter ex contrario huius sequentis
praesumtio violenta apud ecclesiam aedificatur, ut si postea iungatur

1) A. ergo. Ms. autem. 2) P. 1. continente. A. tenente. Ms. conti-

neret, acciperet. 3 ) 1. 10. C. 5, 17. 4) (Lib. const. ) Auth. const. 22. c. 6.
Ms. omittit in tempore, procreationis . 5) quod posita fr. in A. Ms. S.
quidem quod p. f. posse rationem s. v. recog, a. restituendam p. s. c.
v. Schulte , Summa Rufini. 28
434 Summa Rufini.

cum aliqua iudicetur eum priore celebrasse concubitum, licet ali-

quando secus forte posset contingere : ideoque praecipitur, ut si post-
modum aliam vir cognoverit pristinum coniugium reformetur. Hoc
autem non ita esse in eo, qui maleficio impeditur, quivis potest
avertere . c. 1. si se coniunxerint, non tamen una caro effecti fue-
rint. per iustum iudicium, non utique candentis ferri vel ferventis
aquae aut huiusmodi, quod prohibetur, sed
septima manu propin-
quoram, ut j . e . c. rescindere. suadeo ut maneant innupti. Hoc
est consilium, non praeceptum . De viro autem patet, quod manere
debet innuptus, nam si huic etc. tunc hi, scil . principales personae,
i. e. vir et uxor, periurii crimine, praesumitur namque quod falsum
iuraverint, propinqui vero non facile sunt iudicandi periuri, quia
non iuraverunt de facto ita esse ut principales personae, iuraverunt
credere. c. 4. Abimelech. Historiam quaere s. C. prox . q. 4. c. Nemo.
Quaestio II. Quod autem ... ea fornicata fuerit. Haec
q . est expeditissima , et ideo ad aliam veniamus quae accidentali-
ter subiungitur, in qua quaeritur, si sine ecclesiastico iudicio nulla
causa dissidii rationabiliter probata ab ea discesserit, an esset
cogendus redire ad eam ? Improprie posuit discedere, scil. pro di-
mittere, quippe virorum est dimittere, uxorum discedere . Si itaque
vir 2 voluerit dimittere uxorem, refert, utrum causam dissidii apud
ecclesiam proponat aut non, similiter si mulier vult a viro discedere.
Si causa dissidii apud ecclesiam rationabiliter proposita fuerit, postea
potest ante latum sententiam interim eam dimittere quantum ad
reddendum debitum, sed non quantum ad cohabitandum. Si vero
causa coram ecclesia nondum fuerit proposita, per nullum modum
licebit ei dimittere eam, quod et de muliere pari constat ratione.
dicendum, nisi forte viri saevior potentia timeatur, qua uxorem coa-
cturus sit ad reddendum debitum, ut quando ipsa vult ab eo disce-
dere vel ad falsum contra se piaculum componendum, ut quande vir
eam quaerit dimittere, tunc enim mulier auctoritate ecclesiae ad
episcopos viro subtracta suae potestati vel parentum si habet resti-
tuatur, donec de causa dissidii cognoscatur, ex 4. capitulo . c. 1 .

probabiliter. Hoc forte dicit propter fornicationis suspicionem, propter

quam suspicionem ecclesiae approbatam licebit ei uxorem dimittere ,

1 ) Haec verba infra eodem capitulo probant (quod affertur, adest

nempe in c. 2. editionis decreti), c . 1. et 2. unum esse . 2) Ms. ut!
3) Deest in P. 1. et Ms., hic omittit etiam interim. 4) A. int. dimittere
matrimonium quantum cet. P. 1. interim quantum cet. Ms. d. in tantum
quantum.
 Causa XXXIII . Qu. 1. 2. 435

ut dictum est s. C. 32. q . 1. c . Dixit. c. 1. An quod in sub-

ditos¹ nefas est, scil. ut praelati eos deserant sine causa. c. 3 .
Historia • • de castitate ironice loquitar, quasi adeo casta erit uxor
eius, quod nunquam nisi de castitate eam accusare poterat, si tamen
castitas res accusabilis est. diet. ad c . 4. In hoc cap., non in pro-
ximo superiori , sed in illo Seculares causa ut aut illicita aut
aliena praesument matrimonia. c . 8. Astulfus quidam uxorem suam
interfecerat et post mortem eius unum testem docebat voce illius
probans eam fuisse adulteram, filios etiam quos ex ea sustulerat ex-
heredatos a se abiiciebat ; iustificat infamatum secundum legis teno-
rem, non utique forensis sed quae mori deberet sed canonicae et
ecclesiasticae secundum quam interfici non permittitur sed per poe-
nitentiam emendari iubetur. Ubi subiungitur nam si verum etc.
post VII. annos poenitentia peracta dimittere quoad disciplinam,
nam quoad habitandum debitumque reddendum poterat eam dimit-
tere mox ut coram ecclesia probatum fuerit adulterium ; sed a de-
bitae disciplinae cura non relinquit eam nisi prius per actam poeni-
tentiam, ut dictum est s . C. 28. q . 1. c . Idolatria. Si vero sit
quis, cui illa nostra distinctio et praesens expositio minime placeat,
hic intelligat dimittere pro non recipere, quasi post peractam poeni-
tentiam non cogetur dimissam recipere, quod forte videtur alicui,
quia adulterio purgato non meretur illa adultera vocari. per appro-
batam prius causam. armis nunquam cingere, nisi consilio episcopo-
rum pro tuenda iustitia, ut j . de poenit. D. 5. c . Falsas². litigare.
Hoc ideo dicit, quia apud secularem iudicem non debet quisquam
poenitens suam causam disceptando proponere, sed ecclesiasticum
tribunal adire , ut s . C. 11. q. 1. Ad alium³ . diet. ad c . 9. dimit-
tere a custodia et disciplina, ante enim non licet a disciplina
corum recedere, nisi forte per alios securius et melius valeat ca-
stigari, ut s . prox. C. q . 1. De Benedicto¹ . dict. ante c. 12.
C. 33. q. 2. De poenitentibus quoque quaeritur . Sciendum
est, quod solenniter poenitentes aut iam coniugati sunt aut
non. Item si coniugati non sunt , refert , utrum sint adolescen-
tes seu iuvenes . Si ergo sunt coniugati licite matrimonio utuntur,
sed non semper vel quomodolibet, aliquando enim ante peractam

1 ) P. 1. loco in subd. habet subito . 2) In Ms. Falsas debet

excidit. 3) Sic codices, editio decreti in c. 34. C. XI. q. 1. Aliud.
4) Quod hic in A. et Ms. immediate sequitur, habetur in P. 1. post expo-
sitionem 7 distinctionum. Haec expositio abest ab A., adest in Ms. in recte
loco. 5) Sie aperte legendum, in Ms. P. 1. dicitur.
436 Summa Rufini .

poenitentiam, aliquando non nisi post peractam, interdum nec post

peractam poenitentiam indulgetur ei potestas propriae uxoris. Si
enim alia crimina praeter fornicationem commiserint quaelibet enor-
mia inter poenitendo exercere poterunt officium coniugale, ut eviden-
ter ostenditur ex 4. c . j ., ubi dicitur de matricida, quod dum agit
poenitentiam non separatur ab uxore propria. Si vero fornicationem
fecerint, non habebunt copiam uxorum, nisi prius purgatum per poe-
nitentiam adulterium, ut s . C. pr. q. 1. c . Si quis uxorem [c . 4. C. 32 .
q . 1. ] . Denique si incestum qui ipsi matrimonio insidiatur perpetraverint ,
nec etiam post peractam poenitentiam reddetur eis potestas propriae
uxoris, ut s. dictum est C. prox. 7. q. § . Sed illud Ambrosii [ad
c. 18.] . In his autem omnibus poenitentibus haec erit mode-
ratio adhibenda, ut, postquam redierunt ad pristina coniugia, si
ille qui publicam poenitentiam non suscepit alteri supervixerit ,
licito aliud contrahet matrimonium, si vero ex contrario poenitens
superstes fuerit secundam uxorem habere non poterit, ut j . ult. c .
huius q ., nisi forte episcopus lubricam adhuc aetatem eius conside-
rans aliquam ei indulgentiam super hoc concesserit, ut j . C. ult .
q. 2. c . penult. Denique si poenitentes nondum coniugati sunt sint-
que adolescentes seu iuvenes peracta poenitentia matrimonium con-
trahere non prohibentur, ut j . 3. et 5. cap. , nisi forte sint adeo
horrenda crimina, pro quibus eos perpetuo oporteat agere poeniten-
tiam, ut s . c. 4. dicitur de Aistulpho . Si vero sint maturae aetatis
matrimonium non possunt contrahere. Sed quid si contraxerint ?
Computem coniugium dirimendum , quia non erant personae
idoneae ad contrahendum matrimonium ; in quo casu loqui credimus
subiectum¹ cap. De his vero usque inhibitos [c . 12. C. 33 .
q. 2. ]. Prohiberi namque solet publice poenitentibus, ne coniugem
accipiant, nisi licentia eis data fuerit ab episcopo aut eius misso , ut
notari potest ex fine illius c. Ab isto die j . C. 35. q. 6. inpro-
fessam [in eodem c . 12] . h. e. quasi non professam, quod non nisi
ficte continentiam professi fuerint ; argumento sunt filii generati post
absolutionem solennis poenitentiae . poenitendi solenniter ; quippe so-
lennis poenitentia quia est sacramentum non est retractanda,
ut ait Ambr. s . D. 50. Potest et aliter [ diet. ad c. 61 ] , licet qua-
rundam ecclesiarum consuetudo secus habeat. c. 16. Si quis
cum duabus usque liceat. Signavimus contrarium in decretis s. C. pr.

1 ) Hinc patet, explicationem referri ad dictum Gratiani ad hoc ca-

pitulum .
 Causa XXXIII. Qu. 2. 3. 437

q. 7. c. Si quis viduam. Sed ibi agitur de duabus sororibus,

quarum altera erat uxor , harum vero sororum de quibus dicitur hic
sed neutra eius uxor fuerat ; vel illud ex canonum severitate , istud
ex lenitate misericordiae ¹. c. 19. Antiqui. Hic est casus decreti.
Duo sunt coniugati, quorum alter agit solennem poenitentiam, dici-
tur, ut non separetur a suo iugali, ita tamen ut, si ille qui poeni-
tens erat fuerit superstes, de cetero non contrahat matrimonium .
E contrario autem si alter qui non egerit poenitentiam supervixerit,
licito matrimonium contrahere poterit. absolutionem poenitentis, i. e.
non egit solennem poenitentiam, per quam solvetur a crimine .
[Tractatus de poenitentia] .
Quaestionis de poenitentia longus est tractatus discretus
in distinctiones VII . In quarum prima agitur, an in sola cordis
contritione peccata remittantur ? Ubi pro utraque parte quaestionis
controversantes auctoritates alternatis saepe vicibus introducit, tan-
dem cui partium potius favendum sit lectoris arbitrio servat . Nostra
vero et plurimorum, quin immo prope omnium sententia haec est,
ut in sola cordis contritione peccata dimittantur, quae tamen remis-
sio infructuosa et quasi nulla iudicabitur , si parata copia .
sacerdotis oralis confessio non sequatur.
In secunda distinctione similiter adducit altercantes de
caritate. Quidam enim asserunt, quod caritas semel habita non ad-
mittitur, alii contra dicentes quod habita semel admittitur et recu-
peratur. Sed caritas aliquando perfecta, aliquando imperfecta, cari-
tas enim multiplices gradus habet . Primo enim est in semine,
secundo in germine, tertio in flore, post in herba, deinde in spica,
tandem in messe . In semine esse dicitur, dum ex auditu divinorum
verborum terra mentis nostrae divina dilectione completur ; haec
caritas est in germine, dum iam floris splendore incipit bona opera-
tione ; in flore splendescit, dum alios decore et odore boni operis
attrahit, sed quoniam tribulationis aestus nondum exercitata est,
ideo quasi adhuc in herba est ; demum in spicam evadit, quando
robusta facta dicit cum pio dissolvi et esse cum Christo ; ad extre-
mum in messe erit, cum missa falce iudicii diligens in contrarium
cum Christo regnabit. Quae imperfecta est et quasi herba est fre-
quenter amittitur et recipitur, quae vero radicata est et perfecta non
amittitur, non convellitur, non extinguitur, non siccatur. De qua

1 ) Cf. summam Paucapaleae. 2) P. 1. exaudita. 3) P. 1 .

hestu.
438 Summa Rufini.

apostolus : Quis me separabit a caritate Christi ? et Salomon dixit:

Sit tibi fons aquae proprius cui non communicet alienus. Id in
epithalamio : Aquae multae non potuerunt extinguere caritatem .
Tertia distinctio continet, an poenitentia de iure valeat
iterari ? Sed poenitentia alia solennis, alia simplex . Simplex non
debet iterari quoad causam, sed quantum ad factum tanta causa
repeti debet . Non enim iterum debet in peccatum recidere propter
quod eum oporteat denuo poenitere, si tamen iterato peccaverit
debebit tunc, quod dicetur priorem poenitentiam fuisse falsam et
prope nullam, quia infructuosa, quia inconstantiva, secundum quod
ait Augustinus : Poenitentia est poenam tenere, i . e . in cordis con-
tritione perseverare , et Gregorius : Poenitentia , inquit, est praeterita
mala flere et flendo non committere. Solennis vero , quia sa-
cramentum est , ideo etiam quoad factum non est repetenda , licet.
quarundam ecclesiarum consuetudine frequentissime reitere-
tur. De hac dicit Ambrosius : Sicut unicum est baptisma , ita unica
est poenitentia.
In quarta distinctione quaeritur, an peccata dimissa rede-
ant nec ne ? Et quia huius quaestionis affirmatio infinitis et eviden-
tissimis divinae scripturae testimoniis roboratur eique prudentiones
doctores favent, ideo sentimus, quod dimissa peccata redeunt non
quantum ad actum, sed quoad reatum. Non enim id ipsum pecca-
tum essentialiter iterum esse incipit quod iam omnino esse desiit ,
sed quoniam ita pro eodem essentialiter singulariterque reus ad
gehennam constituor sicut prius eram, quando ipso acta aliter in-
quinabantur.
In quinta distinctione tractat quae in poenitentia sint con-
sideranda et potissimum VI. ista, scil. qualitas criminis, quale fuerit
homicidium an adulterium, et sic de reliquis ; modus peccandi , scil .
cum quanta tentatione id crimen sit commissum; varietas persona-
rum, utputa si cum absoluta vel ligata fornicatum sit ; tempus, utrum
diebus ieiuniorum sive festivitatum an aliis temporibus ; locus si in
ecclesia vel extra ; perseverantia si diutius in peccato facta sit mora.
Haec omnis varietas in poenitentia exprimenda est et dolenda . Si
quis vero solennem subiit poenitentiam, non solum non debet in
peccata relabi , sed ad eum statum vel officium reverti interdicitur,
quod vix sine culpa exercetur ut militia et mercatura .
In VI. distinctione tractatur cui poenitens peccata debeat
confiteri. Non utique his qui extra ecclesiam sunt, nam et Iudas
expositurus peccatum suum non ad ipsum remissionis auctorem Iesum
 Causa XXXIII. Qu. 3. 4. 439

Christum non saltem ad coapostolos fugit, sed scribis et principibus

iudaeorum illud confessus est dicens : Peccavi, tradidi sanguinem iu-
stum, eoque non absolutionem sed damnationem incurrit. Catholicis
peccata sunt confitenda, non autem hominibus sed sacerdotibus qui
potestatem ligandi et solvendi habent, neque his passis et quibus-
libet sed instructioribus qui melius sciant solvere et ligare, dummodo
non ex contemptu vel odio sacerdos proprius relinquatur, sed neces-
sitate melioris consilii scientior eligatur.
Septima autem agit de his qui in fine vitae poenitent. Quo-
rum quidem poenitentia salubris erit, si cum timore admixtam dile-
ctionem habent, inutilis autem duntaxat metu districti iudicii sine cari-
tate poeniteant ; sine dilectione namque timor non nisi poenam habet .
Quaestio IV. Refert autem, utrum tempore orationis mu-
lieres continere nolunt, an sui corporis continentiam virorum pote-
stati committant. Si nolunt continere tune viris non solum permit-
titur uxoribus reddere debitum, sed etiam summopere imperatur ut
reddant, ut s. C. 27. q . 1. c. Si tu , et j . q . pr. c . 1. Si vero con-
tinentiam in mariti potestate relinquat, tunc quidem ut contineat
tempore orationis suadetur eis ex consilio, non indicitur ex praecepto,
in quem modum omnia subiecta cap. sunt exaudienda usque illuc
Vir cum propria . Quod pari lege in mulieribus tenendum est .
c. 1. non potest, adeo expedite. panes propositionis. Praeceptum
crat in V. T., ut singulis sabbatis XII. panes ex simila calidi super
mensam quae erat in sanctuario altrinsecus ponerentur, VI. hinc et
VI. inde, et super singulos panes singulae patenae aureae et super
patenas singulas pugillus lucidi thuris ; isti vero panes sequente sabbato
amovebantur et alii novi apponebantur, thus autem incendebatur
domino, isti vero panes a sacerdotibus comedebantur. c. 4. proces-
sionis, i. e. rogationum. ratio conceptus et partus iuxta legem
Moysi, ubi mandatur mulieri, quae peperit masculum, ut ab ingressu
tabernaculi XL. diebus abstineat, si vero feminam octoginta. In cano-
nibus autem dicitur, ut vir non conveniat cum uxore ab eo die , quo
filius in utero motum fecerit usque ad partum, a partu post XXXIII .
dies si filius est, si filia post LVI . ut in B. l . 19.2 ex poenitentiali
romano c . In tribus. Verumtamen totum hoc consilii non praecepti .
c. 5. Christ. secundum legem forensem C. titulo de feriis lege
illa XL diebus [ Cod. 3 , 12 , 5 ]. c . 9. non licet. Hoc constitutum vires

1) Cf. summam Rolandi. 2) Par. 1. falso XVIII. et XXX. In

Burchardi editione „ ex conc. Eliberit“ .
440 Summa Rufini.

amisit per contrariam hodie¹ consuetudinem. natalitia².

Vocat natalitia epulas solennes , quas quidam in suae nativitatis an-
niversario celebrant. c . 10. separentur. Quidam exaudiunt ad tem-
pus , sed melius dicitur in aeternum , ita tamen, ut si ecclesia
postea eis coniugia invicem consenserit, possit matrimonium ratum
quoque effici. c . 13. Poenitentiam publicam et solennem. ex consensu
eius qui non peccavit, consensu dico expetito etsi non dato.
Quaestio V. Notandum hic, quod votum aliud est continen-
tiae ut votum non concumbendi, aliud abstinentiae ut escarum . Item
votum continentiae aliud est expressum et praecisum, aliud alii voto
annexum . Ut cum quis vovet visitare sepulchrum vel ut ad s .
Iacobum et huiusmodi . Licet enim expresse hic non voveat conti-
nentiam, implicite tamen profitetur eam, dum id pollicetur quod
sine continentia non adimpletur. Votum itaque continentiae sive
expressum sive implicitum nulli licet facere vel factum exsol-
vere sine consensu coniugalis sui, si vero consensu alterius vo-
tum continentiae alter obtulerit, siquidem ad tempus non qui-
dem coniungi poterunt donec tempus statutum fuerit completum ;
si vero perpetuo neutrius auctoritate votum unquam poterit irritari.
Et si ille qui voto consenserit supervixerit, licet ipse determinate
votum continentiae non obtulerit, nuptias tamen contrahere.
non valebit , quia enim perpetuo voto continentiae consensit et
ipse perennem continentiam vovisse intelligitur ; quod obtinetur ex
illo c. Qui uxorem j . hac q. Si autem sit votum abstinentiae
offerendum, vir quidem potest illud offerre etiam sine consensu uxo-
ris , uxor vero non potest sine permissione viri, ita etiam, ut post-
quam vir permiserit contrarium eiusdem voluntate evacuari possit ,
ut j . praesenti q. c. Manifestum. Et hoc ideo, quia vir caput est
mulieris. Quod de eo elici ex consensu mariti et eodem vovente vo-
vetur continentia, hoc Aug. in ea commendat. Verumtamen quoniam
inconsulto viro de communi facultate magnam partem quibusdam
monachis dederat et matronali veste abiecta viro invito vidualem
assumpserat, propter hoc Aug. eam reprehendit. in c. 4. perducen-
dus, perductus est magis inobedientiae malo, quam illius obedien-
tiae pro 3 bono quasi cum perduxisti eum ad scandalum discessio-
nis¹ , potius malum fecisti viro non obediendo, quam bonum feceris

1) deest in A. 2) Editio natales. 3) deest in A. Ms. illius

inobedientiae h'o quasi. 4) In editione decreti dissensionis, loco ob-
edientiae abstinentiae. A. descensionis.
 Causa XXXIII. Qu. 4. 5. 441

abstinendo . c. 5. quisquis ergo . Tangit illa tria verba apostoli :

quod habent uxores tanquam non habentes, et qui vendunt tanquam
non vendentes, et qui emunt tanquam non ementes. Ista tria genera
hominum dicit Aug. secure expectare diem domini . Quisquis com-
patiens infirmitati uxoris reddit non exigit debitum, aut si pro-
pter infirmitatem ducit uxorem, hic est qui habet tanquam non
habeat, iste talis securus expectat diem novissimum. Quisquis
vendit illud quod novit, quia beatum non faceret, etiamsi maneret
securus expectat diem domini . Hi sunt qui vendunt tanquam non
vendentes . Qui emit id quod norit quia transiet et de his non
praesumit etiam fecit ex eo quod emit misericordiam cum non
habentibus, iste securus expectat diem novissimum. Hi sunt qui
emunt tanquam non ementes. c. 7. Tunc¹ enim salvabitur. Hoc
dicebat Hier. prosequens illud apostoli ad Tim.: Salvabitur mulier
per generationem filiorum, si permanserit in fide et dilectione cum
sobrietate. qui virgines, mente etsi non corporis saltem. Refertur
enim quod non personaliter, sed simpliciter. Et repetit aliis verbis :
si castrati ipsi nunquam soli mercedem habent. ad c . 9. Finis
[qui se non . . . castratorum] et duae praecedentes [Tunc salva-
bitur et illa Sic omnia opera absque virginitate] principium vero
huius ultimae auctoritatis, scil. Qui sitit veniat et bibat, manifestum
est ius non praeceptum. c . 12. Est ordo . . maior dignitate magis
quam aetate, alioquin aut dominus de Esau et Iacob. maior serviat3
minori, serviat ex debito. c. 134. testimonio falso, i. e. accusa-
tione calumniosa, testis enim hic pro accusatore ponitur, cuius solius
non testificantis poena est talionis³ . c . 15. verbum autem domini blas-
phematur. Tractabat enim Hier. illud verbum Pauli ad Titum : Ad-
monere adolescentulas esse subditas viris suis, ut non blasphemetur
nomen domini. prima sententia, qua mulieri dicitur : sub viri pote-
state erit. c. 17. nec testis esse in causis criminalibus , nam in ci-
vilibus potest esse testis, praeterquam in testamento ; nec fidem dare,
fideiubere. c. 18. ille quem mulier vocavit. c. 20. multarum
quoad numerum. et disparium quoad sexum .

1 ) Ex modo , quo tractantur, apparet, c. 7. 8. 9 unum esse apud

Rufinum . 2) A. dicit. Ms. hic dicit 1. persequentis. 3) A. Ms.
serviet. 4) Codices non distinguunt, ita ut c. 12. et 13. unum esse
pateat. 5) A. solius in Christo test. p. e. t., i. e. maioris. 6) A.
addit hie : non interveniente peccato, deest in princ. C. 34.
442 Summa Rufini.

Causa XXXIV.

Duabus ex causis non interveniente peccato subtrahitur coniu-

gibus potestas corporis alterutrius , scil. pro voto communi et pro in-
sperato eventu rei . De primo egit s. q . 5. , de secundo copulat in
hac causa, dum de viro qui captivus ductus est tractat, ubi dicit,
quomodo mulier in captivitatem ducti, si alium acceperit, revertente
priore cogitur redire ad eum ; ubi etiam adiicit de illis qui ignoran-
ter incestum faciunt, quod eis legitima matrimonia non negantur.
Ut autem haec omnia etc.
Quaestio I. et II. Refert de ea quae, viro suo in captivi-
tate ducto, alium accepit virum, utrum primum vivere sciverit, an non .
Item si ignoraverit, aut violentis et sequentibus praesumptionibus de
morte eius sibi fides facta fuit, aut non. Si virum suum vivere cog-
noverit, si alii nupserit, adultera erit. Si vero ignoraverit et violentis
praesumptionibus facta fides fuerit, potest post annum sine peccato
alterum accipere . Si aliter egerit, adultera erit. Denique redeunte
priore ad ipsum omnino cogitur reverti, sive vivere sciverit sive ig-
noraverit. Quod quidem et de viro pari est ratione dicendum. c. 1 .
unicuique reformetur id, scil. potestas alterius coniugis, quod, quam
potestatem prius matrimonium legitime intulit. inculpabilis ' . Augu-
stinus alibi dicit, quod adulter est qui diu absente uxore sua alteri
feminae se coniunxerit, s . C. 32. q. 5. Puto . Sed illud quando
maritus vel uxor sciverit adhuc vivere, istud quando certis iudiciis
putatur mortuus esse. c. 3. Amandus presbyter miserat Hieronymo
consulens eum , quid faciendum esset de quadam femina, quam priori
vire rapuit, quae tamen postea raptori consentiens ad maritum redire
nolebat, quaerebatur, utrum cum raptore posset remanere ? Respondet
Hier. dicens, eam continuo debere à raptore discedere et poeniten-
tiam agere pro eo, quod postea raptori consentiens adulterium com-
misisse intelligitur. viro per vim accepto,
Voluit epistola tua alio viro
et rapta postea non dimisit virum raptorem, legat libros, quasi
dicat : non est praesumendum, quod alium virum per vim acceperit,
quandoquidem non clamarerit, cum vir cam rapuit. a tempore poe-
nitentiae, i. e. mox agens poenitentiam incipiat ei nunquam de cetero
copulari. si reconciliari priori voluerit non potest. Hoc adversum
est sententiae apostoli, quae dicit quod si mulier propter fornicatio-
nem a viro suo discesserit aut innupta maneat, aut viro suo recon-
cilietur, et multis canonibus maximeque auctoritati Augustini, quae

1) In editione nec tamen culpabilis.

 Causa XXXIV. Qu. 1. et 2. Causa XXXV. Qu. 1. 443

est s. C. 32. q. 1. c. Quod autem¹ . Sed istud Hieronymi est repro-

bandum, illud Augustini omnino retinendum. Vel dicit hie, non posse
reconciliari, nisi prius peracta poenitentia de adulterio . Quidam
vero lippis oculis praesens cap. avertens intelligit Hieronymam
hic loqui de sponsa, quae sit iuncta secundo viro per carnis copu-
lam ad priorem sponsum redire de cetero non valebit. Sed haec
eorum interpretatio nulla est et primum, quia hoc c. sine illa inter-
pretatione subiungitur ei quod est s. C. 32. q. 7. c. Omnes , sicut
videre poterit qui epistolam Hieronymi ad Amandum presbyterum
per totum legit , ubi certissimum est, eum de hac eadem muliere
loqui et de uxore priori nupta marito , secundo quia , si de sponsa
rapta loqueretur, ipsam posset si vellet sponsus recipere, ut s. C. 27 .
q . 2. c. Raptor. c. 5. malae fidei secundum ius naturale , nam
iure forensi sufficit in initio cuique bona fide possedisse ,
etiam si postea conscientiam rei alienae habuerit, bona fides non ad
tractum medii temporis, sed ad initium possessionis refertur. c. 6.
agat poenitentiam propter cautelam levem.

Causa XXXV.

Incestuosa coniunctio aliquando in nudam fornicationem erigi-

tur, aliquando nuptiarum solenniis obumbratur. De prima superiorem
causam concluserat, de secunda praesenti causae initium parat, de
co agens, qui ignoranter consanguineam uxoris defunctae in matri-
monium accipit. Ubi latius prosequitur de cognatione carnis,
consanguinitate scil. et affinitate, ostendens usque ad quotum gradum
de propria consanguinitate et affinitate prohibeatur quis ducere uxo-
rem , et quomodo gradus affinitatis consanguinitatisque sint compu-
tandi, et qualiter quibusve testificantibus cognatorum coniugium sit
dirimendum . Ut autem haec omnia etc., ut s .
Quaestio I. Sciendum est, quod copula consanguineorum
ante tempus gratiae duabus causis similiter licito celebrabatur, sed
post adventum Christi interminata invenitur duabus ex causis . Tunc
enim causa necessitatis est permissa et causa iustae rationis etiam
praecepta. Causa necessitatis, ut in exordio humani generis . Cum
enim ab initio unus tantam fuerit vir et una mulier, necessario fra-
tres sororibus sunt copulati, quod tanto nune damnabilius usurpatur,
quanto minus necessarium invenitur, cessante necessitate cessare de-

1) In P. 1. falso c . 22. q. 6. A. 32. q. 5. 2) P. 1. ut.

444 Summa Rufini.

bet pariter quod urgebat. Causa iustae rationis consanguineorum con-

iunctio invenitur esse mandata, quonium, cum populus dei gentilium
filias sibi copularet¹ et per eas ad idolatriam declinaret, praeceptum est,
ut non nisi de cognatione sua quisque iudaeorum uxorem acciperet . In
novo autem testamento consanguineorum copula prohibita est tunc causa
sacramentalis rationis, tune causa dilatandae dilectionis. Hoc est
sacramentum, quia dominus in carne neniens quasi uxorem de cog-
natione sua ecclesiam de populo iudaeorum sibi copulavit, qua in
sua perfidia derelicta alienam de gentibus ecclesiam duxit nobis
imitationis exempla relinquens, ut non consanguineas, sed extraneas
ducamus in uxores . Causa quoque dilatandae caritatis in ecclesia

institutum est, ut de extranea duntaxat cognatione aliquis debeat

ducere uxorem. Cum enim vinculum cognationis sufficiat ad alter-

nam inter consanguineos dilectionem complendum, non fuit necessa-

rium, ut matrimonium iungeret quos natura ligaret. Interveniente
ergo matrimonio diversae propinquitatis personae iunguntur, ut sic
illis , quos naturalis affectus iungit in amoris pignore perdurantibus,
et extraneis incognitis quoad dilectionis debitum per maritalem co-
pulam advocatis latiori se gremio caritas explicaret. c . un . necessi-
tudinem dicit ipsas cognationes consanguinitatis vel affinitatis, quibus
necessario quodammodo naturae amore invicem se cognati diligant.
unus pater in uno filio multas habere necessitudines, ut scil. idem
esset filius et gener, sed singulae necessitudines in singulis personis .
§. Hac itque .. Abraham. Tradunt habraei , ut super Genesi legitur,
quia Chaldaei ignem pro deo venerantes liberavit Abraham
de Ur Chaldaeorum, i . e . igne. Ur enim lingua chaldaica sonat
ignis . . .
Quaestio II. et III. Quoniam non solum harum quaestionum,
sed etiam totus deinceps huius causae tractatus in gradibus consan-
guinitatis et affinitatis continetur, ideo , ut lectori cursus expeditior
praeparetur, videndum est, quid sit consanguinitas ? quid consangui-
nitatis gradus et quomodo gradus in consanguinitate computetur?
et usque ad quotum gradum consanguineorum copula inveniatur
prohibita ? Deinde de affinitate dicatur seorsim. Est ergo consan-
guinitas diversarum personarum vinculum ab eodem stipite descen-
Diversarum persona-
dentium carnali propagatione contractum .

1) P. 1. filias copulari. 2) In sequenti introductione literis

cursivis imprimuntur, quae verbotenus in summa Rolandi in-
veniuntur et sine dubio ex ea sumuntur.
 Causa XXXV. Qu. 1. 2. et 3. 445

rum dictum est, quia consanguinitas inter diversas nonnisi, hoc est
plures, personas esse potest. Unde dicitur consanguinitas, quasi
plurium simul sanguinitas, hoc est¹ idem sanguis. Ab eodem stipite
subiunctum est, ut removeantur affines ; inter quos quamvis sit
vinculum non tamen est consanguinitas, quia non ab eodem sti-
pite descendunt . Si autem obiicias, eos ab eodem stipite descen-
disse, quia ab Adam vel Noe, stipitem dicimus hic appellari, in
3
cuius lumbis idem fuerunt nec VII. gradum ab eo descendentes
excesserant. Carnali propagatione contractum dicimus, ut remo-
veatur vinculum spirituale, quod est inter compatres et eorum filios .
Gradus autem alius est canonicus alius legalis, alio namque modo
secundum canones et alio secundum leges gradus computatur. Cano-
nicum enim gradum duae personae faciunt, legalem vero una. Est
ergo gradus canonicus persona personae consanguinitate iuncta in
eadem linea pariter a stipite distans. Gradus legalis est persona
personae per eandem lineam coniuncta . Vel gradus canonicus est
competens habitudo consanguinitatis personarum aequaliter ab eodem
stipite per eandem lineam distantium. Gradus legalis est habitudo
distantiae consanguineorum, qua, quoto generationis processu per
communem patrem vel matrem inter se distent, cognoscatur ; nam
secundum leges generata¹ quaeque persona facit gradum. Unde et
filius est patri in primo gradu, nepos in secundo, et deinceps .
Quod si obiiciatur : quos filios quisque genuerit tot gradus constituit ,
non est verum . Si enim decem filios quis habet, non ideo dicemus
X. gradus consanguinitatis esse inter eos, nec primum ab ultimo
decimo gradu distare ; quamvis enim unusquisque illorum filiorum
faciat gradum, non tamen singuli singulos, sed omnes unum ; sicut
amo, amas, amat non totidem sunt verba quot voces, sed omnes
illae voces sunt unum verbum ; et sicut aliquando unus lapis inter-
dum plures eundem in scala gradum constituunt, ad quorum simili-
tudinem hoc nomen transsumptum est, sic aliquotiens unus filius ,
aliquotiens plures unum cognationis gradum faciunt. §. Gradus au-
tem consanguinitatis dupliciter in canonibus computatur. Quidam
enim auctorum ponentes patrem pro stipite filios in primo consti-
tuunt, et isti pertingunt usque ad septimum , post quem matrimonii
copula non prohibetur, ut Alexander et Zacharias j . q. 2. c . Ad

1) A. u. d. consanguinitas q. plurium similis, h. est. P. 1. consan-

guineus q. plurimi sunt sanguinitas. 2) In A. verba descendunt ...
eod. stip. exciderunt. 3) P. 1. verbis. 4) P. 1. generataque. 5) P. 1 .
esse. A. unde e. f. dicitur esse in cet. 6) P. 1. tamen sumptum .
446 Summa Rufini.

sedem , Parentelae gradus ; alii autem filios pro stipite locan-

tes primum gradum nepotes appellant, et hi usque ad sextum dun-
taxat gradum, post quem matrimonialem copulam permittunt , ut
Isidorus in 5. similiter quaestione c . 1. , et ita contrarii non sunt
superioribus ; illa namque persona quae secundum illos invenitur
in secunda , secundum istos invenitur in prima, et quae secundum
illos in tertio secundum istos in secundo, et ad extremum quae se-
cundum illos invenitur in VII. , secundum istos in gradu VI . reperi-
tur. Sed obiicitur illud Nicolai papae et Carthaginensis concilii ,
ubi dicitur, quod tamdiu aliqui non debent coniungi , quamdiu eorum
consanguinitas in memoria potest haberi, j . 3. q . c . De consan-
guinitate , In copul. fidelium. Unde cum in decimo gradu vel
ultra potuit retineri, patet quod tunc nec in X. gradu vellet copu-
lari. Sed scire oportet, quod cum omnis consanguinitas in gradu
VII. includitur, neque ultra VII. gradum ulla consanguinitas inveni-
tur, (non enim iam , consanguinei dicendi sunt qui limites VII . gradus
excedunt ) , non ergo ultra istum gradum potest consanguinitas in
memoria retineri. Quod itaque quidam dicunt, obiecta cap. de
his intelligenda esse, qui VII. gradum non transcenderunt, et deter-
minationem hanc facit Alexander in q . 5. c . 2. De consanguinitate
satis sufficienter pro expetentia praesentium quaestionum vidimus ,
nunc de affinitate documentum aliquod subiungamus, quid affinitas
sit attendentes, quos sint affinitatum gradus et usque ad quotum
gradum in singulis affinitas generibus inveniatur prohibita et qualiter
affinitatis gradus sunt computandi. Affinitas est personarum regu-
laritas ex nuptiis proveniens omni parentela carens. Et dicitur
haec legitima agnatorum tutela affinitas vel regularis cum dicitur
ex nuptiis . Affinitas itaque est quae inter te et fratrem concubinae
tuae, affinitas quidem est, sed non regularis vel legitima quoniam non
pervenit ex nuptiali copula . Verumtamen eadem lege per gradus
proprios inhibetur, nisi forte quis dicat, insistendum esse vocabulo et
quia nuptiae a nubendo dicuntur quilibet coitus maris et feminae
exaudiantur hic nuptiae. Dicitur ergo affinitas ab eo, quod duarum
nuptiarum diversarum cognationum personae per nuptias copulantur
et alter ad affines cognationis alterius accedit . Affinitatis autem
genera tria sunt, I. II . et III . Primum affinitatis genus mihi con-
stituunt omnes consanguinei uxoris meae, omnes consanguinei eius

1) A. P. 1. postquam. 2) P. 1. extendunt. 3) omissum in P. 1 .

4) Cf. 1. 4. § . 3. D. de grad. aff. 38, 10.
 Causa XXXV. Qu . 2. et 3. 447

sunt mihi in primo genere affinitatis, et retro omnes consanguinei

mei sunt uxori meae in primo genere affinitatis . Secundum genus
affinitatis mihi aedificant omnes viri vel uxores consanguineorum vel
consanguinearum uxoris meae, et e controverso fit uxori meae . Ter-
tium genus affinitatis faciunt mihi omnes viri vel uxores relictarum
consanguineorum vel consanguinearum uxoris meae et e contrario
uxori meae . Prima itaque affinitas una persona mediante, secunda
duabus, tertia tribus mediantibus contrahitur, quae etiam non nisi
ex secundis nuptiis provenire poterit. Sed notandum est, quod primi
generis affinitatis dupliciter consideratur, aliquando scil. respectu
primarum, aliquando respectu secundarum nuptiarum, secundum quam
variam considerationem variam computationem graduum recipit.
Respectu primarum nuptiarum attenditur a viro ad consanguinitatem
uxoris et convertitur, respectu secundarum nuptiarum, ut si mortuo viro
uxor eius alii nubat ex quo sobolem suscipiat, considerabitur tune
affinitas prima inter sobolem ex secundis nuptiis susceptam et con-
sanguinitatem prioris viri iam mortui. Respectu itaque primarum
nuptiarum considerata affinitas prohibetur usque ad VII . gradum, ut
scil. vir nullam attinentem uxori suae usque ad VII. gradum con-
sanguinitatis post mortem uxoris suae accipiat in coniugem, sicut
de sua consanguinitate usque ad eundem gradum nullam permitti-
tur accipere, alioquin separantur, nisi in quibusdam per sum-
mum pontificem fiat dispensatio . Affinitas enim haec ad
aequam positionem ambulat cum consanguinitate. Respectu nuptia-
rum secundarum inspecta prima affinitas prohibetur a consanguini-
tate quamlibet prioris viri usque ad primam successinem secundi,
ut j . 10. q. c . 1. Hyginus tamen et Innocentius non prohibent ho-
die nisi usque ad IV. gradum consanguinitatis prioris viri in haec
verba : Si qua mulier ad secundas nuptias transierit et ex
eis prolem habuerit , ipsa proles non potest se copulare
cognationi prioris viri usque ad IV. generationem ' ; et
hoe Hyginus . Innocentius sic dicit : Si qua mulier ad se-
cundas transierit nuptias et filios aut filias ex secundo
marito genuerit non debere eas nepotibus prioris viri
coniungi , sancta romana synodus prorsus inhibuit . Sed

1 ) Est palea c. 4. C. 35. q. 10, quam apertissime Rufinus in de-

creto non habuit. 2 ) Est palea c. 5. ib. , de quo idem quod in
nota 1 dicendum est. Habetur in Petri Lomb. Sent. 4., 41 , 2, sed non
iisdem verbis.
448 Summa Rufini.

non deerunt forte qui dicant , hanc primi generis affinitatem non
esse pro eo quod, sicut dictum est, primum genus affinitatis una
duntaxat persona mediante contrahitur, immo et nullam esse consti-
tuent, quia generaliter verum est, affinitatem inter aliquos non esse,
ut aiunt, nisi aut illa habuerit virum aut ille uxorem . Sed hoc non
diceretur, si quae dicta sunt de prima affinitate a memoria non
laberetur. Dictum est enim, quod affinitas prima non solum in pri-
mis , sed etiam in secundis nuptiis consistit, et iuxta quod in secun-
dis nuptiis contrahitur, aliis quibusdam regulis nititur, quasi ex
nuptiis unicis attendatur, vel quam secunda et tertia affinitas deni-
que b. Gregorius dicit, quod affinitas mortuo viro non deletur in
uxore superstite ,et ideo soboles ex secundis nuptiis suscepta tran-
sire non potest ad consortium cognationis prioris viri ; affinitate ergo
impediente, quae non deletur in uxore, non potest illa soboles con-
iungi eum aliquo de consanguinitate viri prioris . Haec autem non
est in prima . Prima itaque affinitas invenitur inter hanc sobolem
et prioris viri consanguinitatem, quandoquidem neque secunda neque
tertia ibi est et alia nulla . Secundum genus affinitatis prohibetur
usque ad IV. gradum exclusivum intellectum , in quarto si inventi
fuerint non separabantur. Tertium vero non nisi usque ad

secundum gradum prohibitum invenitur, in tertio enim non vetatur.

Denique in primo genere affinitatis gradus computabuntur, si ad
cam personam recurratur, qua mediante affinitas contrahitur, ut in
quoto gradu consanguinitatis illa media fuerit alteri extremitati , in
toto gradu affinitatis extremitates invicem se coniungant . Verbi
gratia : sorore mea mediante contrahitur primi generis affinitas inter
me et virum eius . Quia igitur soror mea mecum est in I. gradu
consanguinitatis , ideo vir eius mecum est in primo gradu primae
Item consobrina media surgit affinitas inter me virum-
affinitatis .
que consobrinae meae ; si ergo consobrina mea in secundo gradu
consanguinitatis mecum est, perenni ratione iuvante et vir eius in
II. gradu primae affinitatis mecum invenietur. Sicque per gradus
reliquos procedatur. In II. genere affinitatis sie gradus computa-
buntur, ut semper recursus fiat ad primam affinitatem, unde secunda
noscatur emanare, et in quocunque gradu erunt personae primae
affinitatis, in eodem erunt personae secundae affinitatis. Verbi gra-
tia : vir consobrinae meae est mihi in II. gradu primae affinitatis,
ergo et uxor mea est eidem viro in secundo gradu secundae affini-
tatis. Similiter si in tertio genere affinitatis gradus debeant com-
putari, reducatur oculus ad primam affinitatem et per primam ad
 Causa XXXV. Qu. 2. et 3. 449

secundam, quae ex ea manat, et per secundam redeatur ad tertiam

affinitatem, ut, si dubitaretur de uxore relicti sororis uxoris meae,
in quo gradu vel quoto tertii generis sit mihi, recurratur ad primam
affinitatem , quae erat inter me et sororem uxoris meae . Et sciatur,
quia, si soror uxoris meae fuit mihi in primo gradu affinitatis pri-
mae, relictus eius est mihi in eodem gradu affinitatis secundae, ergo
uxor relicti est mecum in eodem gradu affinitatis tertiae . Et hoc
totum ex illa regula quae dicit : persona addita personae per carnis
copulam mutat genus et non gradum. Cui alia regula contraria est
quae ait : persona addita personae per carnis propagationem mutat
gradum et non genus. Et prior quidem regula currit per omnia
genera affinitatis, posterior vero regula in prima duntaxat affinitate
locum habet. Puta : frater uxoris meae est mecum in affinitatis
primo genere, ergo filius est mihi in eiusdem generis secundo gradu,
nepos in eiusdem generis tertio gradu, et ita usque ad VII. In se-
cunda autem et tertia affinitate non habet regula illa vigorem, nam
si uxor fratris uxoris meae, quae mihi in secundo genere affinitatis
est, ad secundas nuptias transeat, quamvis ipsa sit mihi semper in
secunda affinitate (affinitas enim, ut ait Greg. , non deletur in super-
stite), soboles tamen ex illis nuptiis suscepta nihil mihi attinere pro-
batur. Similiter si relictus uxoris fratris uxoris meae aliam uxorem
accepit, ipsa quidem in tertio genere affinitatis mecum existente ,
proles ex illa uxore suscepta nullo affinitatis iure mihi coniungitur.
Item diligenter cavendum est, quod praefata regula non in omni
accessione primae affinitatis habet locum. Si enim computetur prima
affinitas contemplatione secundarum nuptiarum, ut praedictum est,
a prima successione relicta uxoris currit usque ad VII. gradum cog-
nationis viri prioris, sed a consanguinitate prioris viri non pertingit
nisi usque ad primam successionem superstitis uxoris. Verbi gratia :
si filius fratris praemortui viri est primae successioni in secundo
gradu, et nepos cius est eidem successioni in tertio gradu eiusdem
generis, scil . primi, quia persona addita per carnis propagationem
mutat gradum et non genus. Item si uxor defuncti est in primo
gradu fratri defuncti primae affinitatis, et prima successio illius mu-
lieris est eidem in primae affinitatis secundo gradu, et sic in aliis .
Secunda autem successio nihil attinet alicui de consanguinitate viri
praemortui . Si autem computetur prima affinitas respectu primarum
nuptiarum, habet quidem locum praedicta regula in consanguineis uxo-
ris meae, si ego sum vir, et in consanguineis viri mei, si mulierem
me finxeris, ut in supra positis cap . vel exemplis patuit, sed locum
v. Schulte , Summa Rufini. 29
450 Summa Rufini .

non habet in uxoribus consanguineorum meorum virisque consangui-

nearum mearum. Exempli causa: uxor fratris mei habebat prius
filium ; est uxor fratris mei mihi in primo gradu primae affinitatis,
non tamen filia ipsius est mihi in secundo gradu eiusdem generis,
quia nullo iure affinitatis mihi coniungitur, quin cam accipere valeam
in uxorem, cum possim filiam novercae meae, quam ipsa suscepit
antequam patri meo nuberet, in coniugem ducere. Item vir sororis
meae similiter prius habuit unam filiam; iste est mecum in primo
gradu primae affinitatis, non tamen illa filia est mihi in II . gradu
eiusdem affinitatis, quin immo nulla affinitate mihi conterminat, quo-
minus cum ca nuptias contrahere possim, quandoquidem et filiam
vitrici mei valeam accipere , quam tamen ipse genuerit antequam ei
mater mea nupserit. c. 1. De affinitate consanguinitatis, i . e . de
affinitate quae consanguinitas est. Ponitur hic affinitas pro consan-
guinitate vel affinitate consanguinitatis. Vocat affinitatem primam,
quae solum ex consanguinitate procedit. observare, scil . ne infra
hos gradus inventi carnaliter copulentur. succedit etiam ab intestato .
c. 3. In hoc c. agitur de secundo et primo genere affinitatis, de
secundo hic in principio, de primo ibi aequaliter vir . De propin-
quis, i. e . affinibus, qui ad affinitatem, scil . secundam, veniunt per
virum et uxorem, i . e. per nuptias, in quibus vir et uxor coniun-
guntur. Hoe subiunxit ad exclusionem illus affinitatis, quae consan-
guinitas dicitur, quae ex nuptiis non provenit defuncto viro vel
uxore . Defuncta uxore, cum scil. vir coniungi voluerit cum aliqua
de secunda affinitate ; vel defuncto viro, cum mulier vult iungi ali-
cui de secunda affinitate sua. Dicuntur quoque ad secundam affini-
tatem per virum et uxorem aliqui venire, quoniam non nisi duabus
personis mediantibus, viro videl. et uxore, secundi generis affinitas
creatur. Unde et dicetur defuncta uxore vel viro , i . e. defuncto
utroque, uxore scil. et viro . Eritque casus talis : uxor mea habet
consanguineum attinentem sibi in V. gradu, habet ille consanguineus
uxorem, quae est mihi in II. genere affinitatis, mediante sua ex
parte viro proprio et ex latere meo uxore mea, estque illa uxor
mihi in V. gradu secundae affinitatis, quia est uxori meae in eodem
gradu primae affinitatis, quia vir eius est ei in eodem gradu con-
sanguinitatis . Mortua itaque uxore mea et mortuo consanguineo
uxoris meae possum eius viduam accipere in uxorem. generatione
gradu. propinquitate, i. e . propinquitatis, hoc est consanguinitatis
tertio gradu . aequaliter. Hic agitur de primo genere affinitatis.
c. 4. Qui propinquam sang. Quali hoc expositione egeat, dicetur
 Causa XXXV. Qu . 2. et 3. 451

j. 9. q. c. 7. praeterea . Repetitio est cum adiectione ¹ . c. 8. De

incest. scienter factis nihil veniae, videlicet ut contrahat matrimo-
nium , nisi ex magna dispensatione ecclesiae. nihil veniae, ut reci-
piantur ad communionem. incestuosos scienter deputandos hos enim
esse censemus, si quis cet . Multi alii ab his, qui hie subiiciuntur,
incestuosi sunt, sed ideo magis istos enumerat, quia potius dete-
standi sunt. germanam . germana vel germanus dicitur ab codem ger-
mine, scil . utriusque parentis manans, hi sunt qui ex eodem patre
matreque nascuntur. consobrinae sobrinaeque. Consobrini dicuntur
quasi consororini, hi sunt proprie duarum sororum filii . Sobrini
vero vocantur duorum consobrinorum filii. inter catechumenos orare.
Hoc hodie est abolitum, ut s. ostendimus D. 12. c. 1. praeci-
pimus, i. e. permittimus ; et quod amplius est prohibemus, quod ita
praesenti tempore prohibemus, scil . incestuosum coniugium . consti-
tuta, videl. licita matrimonia. c. 9. missam catechumenorum , quae
est usque ad principium consecrationis dominici sacramenti ; quo
tempore catechumeni mittuntur foras diacono clamante : Si quis ca-
techumenus adest, exeat foras ; solum enim baptizatis sacra mysteria
committuntur , sicut de quibusdam nondum renatorum figuram geren-
tium dictum est : Ipse autem non credebat se illis. c. 10. incestuo-
sos scienter coniunctos. nullo nisi cum eis dispensatorie quid aga-
tur. §. Nat. videlicet ordine. Hoc refertur ad id quod dictum est
in cap.: aliqua illicita poll. macul .; si v . extraord., subaudiendum
est extraordinaria. pollutio . Tribus modis dicitur : contra ordinem
iuris, contra ordinem naturae, praeter ordinem naturae. Contra or-
dinem iuris sicut illa quae fit praeter legitimum coniugium ; contra
ordinem naturae, cum aliquis vel cum masculo vel cum animalibus
vel etiam cum feminis concubuerit in membrum non concessum a
natura ; praeter naturae ordinem, cum quis tantum circa naturalia.
mulierum polluitur. De hac ultima extraordinaria pollutione hie
agitur. Eritque casus talis . Quidam puellam circa naturalia poiluerat,
nunquam autem genitalium claustra corruperat ; frater eius tandem
volebat eam accipere, quaesitum est ab apostolico, utrum liceret?
Dicit ergo, quod , si praebito sacramento ostensum fuerit quod illa
extraordinaria pollutio non sit admissa in naturalibus, ut eam scil .
prior frater cognoverit et ne maritali affectu cam polluerit nec saepius
pollutio iterata fuerit, licebit alteri fratri eam suscipere in coniugem.
c. 11. Extraordinaria pollutio facta citra maritalem affectum non

1) Cf. summam Rolandi. 2) Cf. summam Rolandi.

452 Summa Rufini.

videtur impedire matrimonium, nisi sit admissa in naturalibus

(ut scil: pudoris secretum interius fuerit violatum), nisi sit saepius
iterata, hac tamen conditione dico , si praebitis sacramentis ita esse
constiterit, quemadmodum nobis tuis significatum est literis . Repetit
vero non propter longam , quam fecerat interpositionem . Vel secundum
quosdam aliter accipitur extraordinaria pollutio , quae fit praeter naturae
ordinem. Haec nisi si non fuerit admissa in nat., i . e . circa
naturalia ; si enim in membro concesso a natura esset admissa co-
impediret matrimonium. vel i . e . etiam, saepius reiterata, dummodo
citra maritalem affectum facta sit non videtur impedire matrimonium.
c. 12. Et hoc usque in tertiam , inclusivum. Et agitur hic de se-
cundo genere affinitatis ¹ . c. 16. Progeniem consanguinitatem. affi-
nitate quae ex parte uxoris vel viri. c. 17. De cons. vel quousque
parentela cognoscitur. Qualiter hic intelligi debeat reliquimus ex-
positum supra in principio quaestionis. Vel ideo dicit hoc, quia,
quamdiu in memoria habetur illius parentela et ab eo usque ad se
per gradus ceteros certae personae computari possunt, coniungi non
debent etiamsi in XII. gradu inveniantur. Quod tamen non prae-
ceptum est sed consilium, quod publicae honestatis iustitia persuadet,
quae etiam in nonnullis regionibus hodie observatur.
Sicut enim pagani, teste Augustino, quamvis olim legibus suis permitte-
rentur habere fraterna coniugia, melior tamen consuetudo ipsammaluit
horrere licentiam, sicque adversabatur quasi nunquam licere potuerit,
ita quamvis aliquibus canonibus permittatur in octavo et deinceps
gradu matrimonium, commendabiliores tamen sunt qui, cum etiam in
XII. vel forte ultra progeniem suam recognoscunt, abhorrent licen-
tiam coniungendi. Ad hunc modum intelligendum est et principium
sequentis cap. c. 19. bened. sacerdotis. Haec de primis nuptiis ex-
audi, secundae namque a sacerdote non benedicuntur. c . 20. quarta
vel quinta. Hane quidem literam habent omnes pene libri,
sed credimus, eam vitio scriptorum esse mendacem. Potius dicen-
dum est tertia vel quarta. Quod sie debere esse intelligit quis-
quis secundum cap. V. quaestionis, ubi hoc decretum inducitur, di-
ligenter inspexerit. dict. ad c. 21. Hac auct. etc. In hoc para-
grapho quaedam inseruntur quae decoloratissimae falsitatis a qui-
busdam arguuntur. Cum enim in canonibus duplex tantum inve-
niatur graduum computatio, quorum quidam incipiunt a filiis et per-
tingunt usque ad VII., alii a nepotibus incipientes percurrunt usque

1) Cf. summam Rolandi. 2) Cf. summam Rolandi.

 Causa XXXV. Qu. 2. et 3. • 5. 453

ad VII. , mirum quomodo tertiam quorundam computationem adiiciat

hie magister et dicat, quosdam a patribus incipere et in VII . con-
cludere computationem ; quod quantum sit rationi inimicum quivis
attendit. Si enim quidam canones , qui exordiuntur a nepotibus,
terminant in VI., et qui a filiis in VII., necesse erit, ut qui inci-
piunt a patribus ultimum gradum VIII . faciunt, unde, ut averti, ubi
dixit patres, posuisse debuit filios, et ubi filiorum nomen inseruit,
nepotes scribi oportuit. Sed ne penitus in hoc reprobus habeatur,
dici potest, Gratianum vocabulo patris non alium quam filium sti-
pitis appellasse , qui pater dicitur respectu nepotis stipitis , in
filiorum vero nomine ipsos nepotes stipitis , qui respectu filii sti-
pitis filii sunt, significasse. (§ . 1. ) I. illud Fabiani. Similiter hoc
obelo iugulandum esse arbitrantur. Postquam enim dicit, Fabianum
de duabus personis secunda affinitate coniunctis sensisse, ut sunt
uxores duorum fratrum, continuo tertiae affinitatis exemplum subiicit,
quasi ostendens in eo usque ad IV. gradum copulam interdictam,
cum non nisi ad II. tertia prohibita affinitas inveniatur, ut s. dictum
est. Sed tamen sensus magistri illaesus servabitur, sed per hunc
modum literae insistatur : affinitate prima coniunctis , hoc est in co
casu, quando duae personae prima affinitate antea coniunctae fuerant,
ut sunt uxores duorum fratrum, non inter se sed ad ipsos fratres
(quaelibet enim ad fratrem viri sui in primo genere affinitatis, inter
se autem sunt in secundo) , si contingeret unam, non dico uxorem
duorum fratrum, sed priorum, scil . quae prima affinitate sibi iunctae
fuerant (duorum namque fratrum uxores sive inter se sive ad ipsos
fratres nunquam nisi in primo gradu affinitatis esse possunt , nisi ex-
audiatur largo modo fratrum, etiam pro consanguineorum), prohibe-
tur enim secunda affinitas usque ad IV. gradum sicut tertia usque
ad secundum, unde qui novercam alicuius etc.
Quaestio IV. Modo quaeritur. Haec est quarta q., quae
in subiecto c . movetur et terminatur. C. un. prop. esse desierit,
quia deinceps non iudicabuntur consanguinei . sextum , cum a nepo-
tibus computatus incipiat .
Quaestio V. Certe qualiter gradus computandi sint et in
duobus subiectis c . traditur, et nos in huius q . ultimo c . latius ex-
ponemus. c. 1. trinepotis nepos et trineptis sextus 2. Istud ab au-
3
ctoritate abhorrere videtur, hi enim sunt in VII. gradu. Si enim

1 ) A. Ms. vigilandum. In Ms. loco obelo lacuna. 2) Hanc lectionem

editio Friedbergii adoptat. In A. deest sextus. 3) A. a veritate.
454 Summa Rufini .

trinepos et trineptis sunt in secundo gradu, tunc filius trinepotis et

filius trineptis sunt in VI. Necessario ergo et trineptis nepos et tri-
neptis neptis sunt in VI . Aut igitur litera falsa est, et ubi est nepos
scribi debuit filius filia, aut orationes positae loco nominum intelli-
guntur. c. 2. Quidam in computatione graduum consanguinitatis
periculose erraverant dicentes, consanguineorum copulam usque ad
tertium duntaxat gradum esse illicitum . Cuius erroris causa extitit
cap. Isidori, qui consanguineorum copulam usque ad VI. solummodo
inhibet ; ergo omnino hos VI gradus non iuxta canonicam, sed lega-
lem computationem enumerantes solummodo usque ad III. gradum
parentelae procedunt. Cum enim duo gradus legales unum tan-
tum constituunt canonicum, indubium non est, VI . gradus legales
tres tantum canonicos constituere. Horum errorem et erroris causam
Alexander congregato concilio demonstrat atque condemnat, ponens
legales computationes et causam canonicam similiter cum sua causa,
triplici quoque argumento revincens adversarios. Et primo de
auctoritate ipsarum legum. Iustinianus enim connumeratis sex gra-
dibus in legibus sustulit in eum modum ultiores gradus esse nume-
randos. Unde patet in legibus plures esse gradus quam sex, et
ideo in canonibus plures quam III . , quod ipsi negabant. Secundum
argumentum est ex auctoritate Gregorii qui dicit : duorum germano-
rum filium et filiam esse in II. gradu, eorumque nepotes in III.,
quos ipsi dicebant esse in quarto et in VI., tertium per inconveniens
arboreae picturae, ut si ultra VI. gradum secundum legisticam com-
putationem parentela non numeretur, omnes personarum ramusculos
qui ultra VI . gradum in pictura arboris continentur, oportet tanquam
superfluos detruncari . Postea sextigradae et septigradae computa-
tionis, quam supra in principio computationis secundae q. assigna-
vimus, diversitatem vitat persolvens quandam quaestionem motam
ex superiori cap. q. 2. In copulatione. Novissimae sub commi-
natione anathematis huius decreti statuta praecipit observari. distincte
numerantur, i. e. nominatim, ut propriis nominibus gradus compu-
tentur inter agnatos . Agnati sunt per viri vel sexus cognationem
coniuncti, quasi a patre cognati, veluti sint ex eodem patre nati.
Illi vero, qui per femininum sexum cognationi adiunguntur, non
sunt agnati sed alias naturali iure cognati. Itaque amitae tuae.
filius non est tibi agnatus sed cognatus, et tu illis3 eodem iure.

1) A. feminini pers. cognationis iunguntur non. 2) deest in A.

3) A. illae.
 Causa XXXV . Qu. 5. 455

coniungeris. c. 6. [Primo gradu] ¹ . Quoniam [gradus consanguini-

tatis a diversis varie computantur], indicitur contra nunc cap . Isi-
dori, ubi duae graduum computationes assignantur, una tantum lega-
lis simul et canonica . Legalis est et canonica, quae fit recta linea,
sive ipsa sit in ascendendo sive in descendendo. Ea vero, quae
fit ex transverso legalis et non canonica . Cum enim filii duorum
fratrum secundum transversam computationem sint in quarto , quar-
3
tum vero ad canonicam in secundo , [apparet eam non canonicam
sed canonicae forte prorsus adversam. c. 6. Hane graduum com-
putationem Isidorus assignare cupiens arboris picturam supposuit , in
qua non solum graduum computatio assignaretur, verum etiam omnis
ambiguitas exinde aboleretur] . Sciendum vero est, quod cum tres
sint lineae, una ascendens, altera descendens, tertia ex latere ve-
niens, descendens linea dupliciter extexitur, uno modo secundum in-
stitutionem ex legibus venientem, alio secundum institutionem ex
canonibus duntaxat procedentem. Cum enim in ascendendo vel de-
scendendo una tantum per singulos gradus persona numeratur, scito
computationem illam ex legum tantum institutione descendere, quam-
vis dicatur canonica, quia canonicae non contradicit, ut cum dicitur
filius esse in primo gradu , nepos in secundo, pronepos in tertio etc. ,
vel cum dicitur ascendendo pater esse in I. gradu, avus in II. , pro-
avus in III. et ita in ceteris ; etsi enim dicatur filius filia primo
gradu, nepos neptis in II . ita pater et mater in I. , avus ava in II . ,
non tamen pro pluribus sed pro una persona in singulis gradibus
haec nomina deputantur. Cum autem in descendendo per gradus sin-
gulos personae geminentur, tune cognosce, per totum hane computa-
tionem esse canonicam, quia ex canonum institutione creatur. Ut cum
dicimus in descendendo : duo sunt fratres in I. gradu, filii eorum
sunt in II., nepotes in III. et sic in aliis. Quod ideo factum esse
credendum est, quia in legibus inventi sunt gradus, ut hereditates.
certis personis legitime deferantur, i . e . ut qui propinquior est in
agnatione vel cognatione ad successionem vocetur (hereditas autem
uni personae tantum competere potest), in canonibus autem ideo in-
venti et distincti sunt gradus, ut ostendatur, quae persona cui licite
possit in matrimonio copulari, et a quarum personarum nuptiis sit
abstinendum . Nuptiae autem non nisi inter duas personas consistere
possunt. Necessario ergo duae personae secundum canones in eo-

1 ) Quae in sequentibus unciis quadratis [ ] includuntur verbotenus

aut solummodo aliquot verbis mutatis ex summa Rolandi sumpta sunt.
2) P. 1. in. 3) in P. 1. app. eam deest.
456 Summa Rufini.

dem gradu numerantur. Et quidem computatio ista canonica corri-

git legalem ex transverso venientem, quia ubi illa duos gradus
constituit haec non nisi unum ponit, et ubi illa IIII. haec non nisi
duos, et sic per reliquos . Hanc computationem canonicam facit Za-
charias s . c . 3. et Alexander s . c. 5. Isidorus in hoc c. istam cano-
nicam computationem praetermittens alias duas ponit, unam quae
canonicae contraria est, scil . per lineam lateralem, alteram quae non
dissentit, ideo in ipsa canonica, scil . per lineam in descensu vel
ascensu retro currentes. Notandum vero, quod omnia nomina rela-
tiva, quae in recta linea descendente sive ascendente ponuntur, ad
stipitem referuntur . Quod ut intelligibilius tradatur, alicuius genera-
tionis exemplum subiungimus¹ . . . . [Et notandum, quod semper aliis
nominibus oportet uti in computatione , quae fit descendendo , aliisque
in ea, quae fit ascendendo], licet eaedem personae in utraque linea
inveniantur, sicut per praefatae generationis computationem patet.
Si enim eadem linea utriusque computationis nomina continet, ne-
quaquam distinctionem graduum poneret, sed confusionem inexplica-
bilem generaret. Item diligenter advertendum est, quod personarum
quae per linearum gradus descendunt aliae aequaliter, aliae inae-
qualiter descendunt, aliae subsidenter contrariter, aliae inaequaliter.
Acqualiter descendunt, quando toto gradu una persona distat a sti-
pite quanto alia, sicut duo fratres, quorum quilibet uno et primo
gradu descendit a stipite, item duo fratrueles, quorum uterlibet se-
cundo gradu a stipite descendit. Inaequaliter quando neutra ab
alia descendens longius vel plus alteram tangit a stipite, ut sum
ego et patruus meus . Subsidenter quando una persona ab alia pro-
ficiscens subsidet ei in ordine generali, ut nepos stipitis filio eiusdem
stipitis. Personae itaque quae aequaliter a stipite descendunt ipsae
solo dicuntur esse in aliquo gradu inter se scil . aut in primo aut in
secundo aut in reliquis non respectu praecedentium vel subsequen-
tium sed sui ipsius, quod est dicere : quoto gradu descendit una a
stipite, descendit et alia. In primo gradu sunt duo fratres inter se,
i . e . sicut unus vel alius propagatur a stipite uno gradu ; in secundo
gradu sunt duo fratrucles, i. e . sicut unus duobus gradibus, totidem
alins propagatur a stipite. Et sie ista computatio in rectu linea non
secundum legalem sed canonicam institutionem considerata . Personae

1 ) Sequitur generatio Abrahae, quam habet etiam Rolandus, et ex-

plicatio nominum. 2) In P. 1. gradus descendunt contrariter, aliae
inaequaliter. Aequ . desc. cet. Ms. aliae sub [lacuna] aeq. desc. his aeq.
quando cet.
 Causa XXXV. Qu . 5. 457

autem quae inaequaliter descendunt a stipite in hunc modum dicuntur se

in gradibus habere, ut si una distat a stipite, puta uno gradu, altera
duobus, una sit alii in primo gradu et altera alteri in secundo , sicut
ego et filius fratris mei , ego qui disto uno gradu a stipite sum filio
fratris mei in primo et ipse qui duobus est mihi in II. gradu . Quod
sic est intelligendum. Ego sum filio fratris mei in primo gradu,
i. e . uno tantum gradu processi a stipite, in quo idem fuit cum filio
fratris mei, item filius fratris mei est mihi in secundo gradu, i. e.
duobus gradibus descendit a stipite, in quo idem mecum fuerat. Et
ad hunc modum per cunctos gradus quomodolibet inaequales expo-
natur. Et similiter sit haec computatio secundum canonicam insti-
tutionem. Cum vero personae subsidenter a stipite separantur, facil-
lima et aperta iacet forma computandi . Nam si respectu stipitis
personae computentur per gradus, illa dicitur esse in primo quae
prima generatione discedat a stipite, illa dicitur esse in secundo
quae secunda generatione a stipite separatur. Si autem respectu sui
ipsius computentur per gradus, personae quaelibet illarum dicetur ab
alio distrahere gradu uno vel duobus aut pluribus , uno quando nullo
alio mediante gradu una persona discedit ab alia, ut nepos stipitis
a filio eiusdem et e converso, duobus quando medio uno gradu altera
subsidet alteri, ut pronepos stipitis a filio eiusdem, et ita per reliquos .
Et hace computatio fit in directa linea ascendentium et descendentium .
secundum legalem et non secundum canonicam institutionem perspecta
primo gradu. Notandum quod unaquaeque linea habet diversos
gradus,i. e . cellulas deputatas, in quibus nomina diversorum gra-
duum personarum continentur. Primo gradu, i . e . in prima cellula
superioris lineae, continentur pater et mater, in inferiore filius et
filia. [Q. d. prima cellula superioris lineae continet haec nomina
pater et mater, prima cellula inferioris lineae continet haec nomina
filius et filia. Vel ita : Superiori linea, i . e. in computatione illa,
quae fit ascendendo per superiorem lineam arboris, primo gradu con-
tinetur pater et mater, i. e . enumerantur haec nomina pater et ma-
ter, similiter intelligendum est quod sequitur : in inferiori linea vero
etc. quibus nullae aliae personae iunguntur . In hoc enim gradu
non possunt plures personae contineri quam dictum est, nullus enim
praeter unum patrem et unam matrem habere potest . Similiter et
duplici genere filiorum quemquam oportet esse contentum. Quan-
tumlibet enim propage exuberet, pro uno tamen filio et una filia
computabitur. Secundo, duobus modis expone, ut supra . In trans-
versa frater soror . Hane lineam legalem tantum esse cognosce .
458 Summa Rufini.

Ponuntur enim frater et soror in secundo gradu, cum secundum ca-

nones locentur in primo. Sed quaeritur, quomodo frater et soror
dicantur esse in secundo gradu lineae venientis ex latere et cuius
respectu, praesertim cum primus gradus praefatae lineae minime re-
periantur, cuius respectu secundus iste dicatur? Sed sciendum, quod
secundum canones, ut supra dictum est, dicuntur duo fratres in primo
esse gradu respectu ipsius, ita secundum leges in linea laterali di-
cuntur frater et soror esse in secundo gradu, non respectu superio-
rum vel inferiorum, sed sui ipsius, frater enim respectu sororis se-
cundus gradus dicitur, et e converso, quod et de duobus fratribus
et de duobus sororibus secundum legalem computationem est exaudien-
dum. Est enim primus gradus quantum ad legalem computationem
inter patrem et filium, secundus inter ipsum filium et eiusdem filii
sororem stipite mediante , fit enim iuxta hanc computationem ex
latere venientem recursus de persona ad personam stipite mediante.
Quamobrem, quotquot fratres vel sorores fuerint, in secundo gradu
erunt . Et hoc ad instar scalarum, quae quotquot fuerint, si in ali-
cuius cacumen¹ erectae fuerint, cuiuscunque supremus gradus supremo
alterius mediante stipite erit secundus. Sic quotquot filii alicuius
fuerint, quoad computationem legisticam erunt in secundo gradu.
Adhuc quaeri potest, cum filius et filia alicuius, qui sunt frater et
soror, iuxta Isidorum sunt in primo gradu, mirum videtur, quomodo
iuxta eundem dicuntur esse in II. gradu. ] Sed sicut dictum est
saepe : alia est enim computatio quae ista nomina 2 filius et filia
ponit in primo gradu directa, scil . alia est ea qua haec nomina
frater et soror locati in gradu secundo videlicet ex latere . Unde
non mirum, si eaedem personae diversis tamen nominibus dicuntur
esse in primo gradu et in II. diverso modo . Nam in recta linea
dicuntur esse in primo gradu respectu sequentium, in transverso
vero censentur in secundo gradu esse inter se invicem alternato
respectu qua personae superioris et inferioris lineae. Quilibet enim
duos alios habet paternum et maternum et avias duas et paternam
et maternam; item duo genera nepotum scilicet ex filio nepotes et
neptes, et ex filia nepotes et neptes. quae personae scil . ascenden-
tium et descendentium semper duplicantur. [Cum enim in secundo
gradu ascendentium sunt IV. personae, i . e. duo avi et duae aviae,
in tertio vero octo, quatuor proavi et quatuor proaviae, in IV. se-
decim, i. e . octo abavi et octo abaviae, et sic de ceteris]. per su-

1) deest in P. 1. 2) deest in P. 1 .
 Causa XXXV. Qu. 5. 459

periorem lineam. De inferioribus idem dicere poteris, si non com-

putes personas singulas, sed genera personarum pro substantia eorum,
i . e. secundum quod substant vel existunt in singulis gradibus . Nam
in primo superioris lineae gradu sunt duo, in II. quatuor, in III.
octo, in IV. sedecim, in quinto XXXII., in sexto LXIV., et ita si
amplius processeris . frater autem et soror. Hic ponere videtur in
gradu secundo , quos statim est positurus in tertio , scil . patruum et
avunculum, qui revera secundum leges sunt in tertio eis , quorum
patri et avunculi sunt . Sed hic alios dicit fratres vel sorores, quam
proposuerat, ut non dicamus, quod fuit inter se frater et soror, sed
respectu illorum, qui positi sunt in I. gradu superioris lineae , scil.
patris et matris, quibus sunt in II. gradu, sicut hic dicitur, filii au-
tem eorum sunt in tertio, sicut dicitur in sequenti. Unde subiungit :
idem autem fratris et matris etc. Quia et ipsi. Nam pater habet
fratres et sorores, et mater fratres et sorores . Tertio gradu, i . e.
tertia cellula vel computatione fratris et sororis filius. [Ad quod
obiicitur : si frater et soror, ut dictum est, sunt in II . gradu, tunc
filii eorum sunt sibi in IV. , quoniam alter eorum cum patre alterius
sit in tertio gradu, filio eiusdem est in quarto : ergo non est ei in
tertio , sicut videtur dicere . Sed sic exaudias : non inter se sunt in
tertio, sed alter patri alterius est in tertio. ] Quarto gradu usque
fratris et sororis nepos et neptis. Sicut in tertio gradu oppositum
est de fratris et sororis filio et filia , sic hic opponitur, et eodem
modo solvitur de nepote et nepte. item consobrini . Idem dixerat,
sed repetit, ut ostendat, qui sint consobrini. quibus accrescit, ad-
iungitur, in eodem gradu, scil. IV. computantur. Quinto gradu. Si
supra dictorum graduum expositionem recolis , in hac expositione
minime dubitabis . fratris et sororis pronepos proneptis, non inter
se sed quilibet eorum ei , qui frater aut soror illius est, cuius alter-
uter istorum est pronepos aut proneptis. fratris patrueles etc. Cum
enim patruelis meus sive consobrinus aut amitinus sit mihi in quarto
gradu, filii vel filiae ipsorum sunt mihi in quinto. proconsobrinus
proconsobrina¹. qui a Iustiniano propior sobrinus et propior sobrina.
propatruus proamita. [ Cum enim proavus sit mihi in tertio gradu ,
frater eius, qui est sibi in II. , mihi est in V. Vel sic computa :
Proavus meus est fratri meo in secundo gradu, ergo filius proavi
mei, qui est avus meus , erit ei in tertio , nepos proavi mei , qui est
pater meus, erit ei in IV. , ego in V.] . proaviae paternae mater-

1) Aliter in editione decreti.

460 Summa Rufini.

naeque, proavique materni; sic enim distinguendum erit. Sexto

gradu trinepos trineptis etc. usque fratris et sororis abnepos ab-
neptis, non inter se, sed quemadmodum expositum est. [ Si enim
pronepos fratris mei mihi est in quinto gradu , ergo abnepos , i. e.
nepotis filius , erit mihi in sexto . ] fratris patruelis etc. usque ne-
pos neptis. [ Si enim filii eorum, ut supra ostensum est, mihi sunt
in V. gradu¹ , nepotes eorum nobis erunt in VI . ] . abpatruus ab-
amita. [Cum enim abavus meus sit adpatruo meo, i . e . fratri suo ,
in II. gradu, proavus meus erit in III., avus in IV., pater in V. ,
ego in V1 . ], quanquam ipse auctor Iustiniauus in institutionibus suis
plura nomina gradibus non assignavit. Septimo gradu usque filii
filiaeque successionis consobrini . [ Successionem consobrinorum in-
telligimus eorum filios . Cum ergo consobrini secundum hanc legalem
computationem sunt sibi invicem in IV. gradu , filii eorum , qui
sunt successiones eorum , erunt sibi in VI. , filius vero unius
successionis consobrini erit successioni alterius consobrini in VII.
gradu] . Idcirco gradus VI. constituti sunt. [Cum VII . gradus as-
signantur, mirum est, quare tantum sex inferioribus asserit consti-
tutos . Sed ideo VI. dicit, quia recte linea ascendentium seu descen-
dentium ultra VI. gradum propriis nominibus gradus] a Iustiniano
minime designantur, et per rerum naturam, i. e . per solitum cur-
sum . Est naturalis genealogia, quae computatur, directo superius
et inferius successio quae propriis vocabulis censeatur affinitas, [i . e.
consanguinitas, nec successio certis nominibus designata . ]
Quaestio VI. De gradibus consanguinitatis usque³ hunc
quaeritur quibus accusantibus vel testificantibus. In probatione
consanguinitatis prae ceteris admittendi sunt pater et mater viri vel
uxoris . Si vero probare isti non potuerint aut noluerint, tunc alii
propinqui et domestici , sed si isti defecerint tune admittuntur ex-
tranei . Et hoc specialiter in coniugio, cum vel propter consangui-
nitatem est dirimendum vel cum propter desponsationem roborandum.
Generaliter autem in aliis fides domesticorum et consanguineorum
improbatur, ut dictum est s. 3. C. q. 5. — c . 1. Consang. . . nullus
accuset, donec consanguinei sunt, qui deferre eam velint. defecerit,
a testimonio vel morte intercedente vel alia causa. c. 3. defunctae
uxoris vel vivae. Uxor enim eius, quae iam mortua erat, dicebatur

1) Deest in A. 2) Patet ex hoc et sequenti , Rufinum successio-

nis hoc loco ponere; idem facit Rolandus. 3) Cum verba sequentia
sint initium q . 6. editionis decreti, patet, Rufinum habere aliter.
 Causa XXXV Qu. 5. 6. 461

consanguinea fuisse illius , quam nunc habebat, et ita proponebatur

prima affinitas inter hunc et suam modo viventem uxorem. qui eis
verbis tantum propinquitatem affirmant et quaeritur vel propter
infamiam coniugii ' , scil . quia coniugium quodammodo infamaverunt
dummodo non probaturi coniuges esse disseminaverunt . Et hoc
quando ex inconsulta temeritate, vel propter peccati maculum, si
forte ex privato odio vel alia causa hoc egerint. c. 4. v. ipsi f.
confessi fuerint etiam simplici verbo. Hoc enim dicitur quando
publica fama vexat. Quando enim aliquorum consanguinitas vel affi-
nitas proponitur, et testes qui perhibent non inveniuntur, aut latet
sine rumore, aut per famam publicam ventilatur. Si rumor non
subest et coniuges fuerint confessi, quod sibi invicem pertineant ,
sollicitus iudex tunc diligenter scrutetur, utrum hoc in fraudem ma-
trimonii, sicut assolet, profiteantur, an in odium incestuosae coniun-
ctionis . Si enim in fraudem matrimonii ipsos loqui perspexerit ,
nullo pacto separabit eos, si quominus separabantur, ab utroque con-
sanguinitatis praestito iuramento. Si autem publica fama illos lacerat,
tunc non etiam exacto iureiurando segregabuntur, si confessi fuerint,
ita se haberi, sicut communis opinio narrat. c. 5. audisti. Hoc
speciale est in causa consanguinitatis, cum generaliter ex canonibus
statuatur, ut nullus dicat testimonium, nisi de his, quae sua prae-
sentia facta esse noscuntur, ut s. C. 3. q. 9. c. Testes . Alia +
namque lex est in causa consanguinitatis, alia in ceteris causis.
Nam quia consanguinitas in omnibus gradibus suis memoriter reti-
neri non potest, institutum est, ut qui consanguinitatem computare
voluerit, non tantum quae viderunt sed etiam quae a suis maioribus
audierunt, proferre debeant ; in aliis vero ut in contractibus, in cri-
minibus, quia memoriter retinentur, de his tantum testimonium pro-
ferre quis poterit, quae sub eius praesentia acta esse noscuntur .
audisti a tuis vicinis etc. Iste auditus non est recipiendus, nisi cum
dicit, se diu antequam illa causa consanguinitatis mota est audisse ,
posset enim ante componi, ut ille, qui vellet falso consanguinitatem
proponere, instruerentur, quatinus aliquis senex modo diceret ei, qui
de consanguinitate daturus est testimonium, tales et tales esse con-
sanguineos vel fuisse. Et notandum, quia in hoc casu ordo iudicia-
rius per omnes articulos non servatur. Idem enim est accusator et

1 ) A. qui t. v. p. a. et qr ut p. i. c. 2) A. P. 1. praeponitur ..
prohibent. 3) A. prosp . 4) Alia ... acta esse noscuntur verbo-
tenus ex summa Rolandi. 5) P. 1. videntur. A. videtur.
462 Summa Rufini.

testis, quod ex eo videri poterit, quia testis et accusatoris idem est

iuramentum. dict. ad c. 6. Hoc iuramentum quod praemissum est ,
non est separationis, i . e . non propter iuramentum testium coniuges
sunt separandi, habet enim se iuramentum ad utrumlibet. synodale,
i . e. de synodali iuramento decisum quod synodale fuit institutum
etc. c. 7. Hoc decretum hodie non per omnes, sed per quasdam
provincias observatur. quod contra voluntatem dei, exaudi de
his, quorum cognitio specialiter ad episcopum pertinet, sicut de ma-
trimoniis et huiusmodi. Unde paulo post subditur synodalem esse
causam, i . e. istud sacramentum, sicut iurabunt alii. dict. ad c. 7 .
Ab hoc iuramento, quod synodale est, sumptum est forma trahendo
illud, scil. De parentela [ c . 8. ] .
Quaestio VII. Sciendum , quod consanguinei qui publice
nuptias contrahunt, faciunt permittente ecclesia vel contradicente ;
iten ignoranter aut scienter. Si ecclesia permittente coniuncti fue-
rint in matrimonio consanguinitatem ignoraverint, tunc ex his nuptiis
recepti reputabuntur filii , i . e . legitimi. Excipiuntur illae duae per-
sonae, quae coniungi non possunt sine deformitate naturae, ut mater
cum filio, soror cum fratre, ut dictum est supra in principio causae
primae matrimonii . Si autem consanguineos se esse cognoverint, nullo
modo ecclesia etiam permittente (quae consanguinitatem ignorat) ,
filii ex eis nuptiis suscepti erunt iudicandi legitimi, nunquam vero
erunt legitimi ex incestu vel adulterio nati. Si denique ecclesia
contradicente coniuncti sunt, tune ignorantia non excusantur uterque
eorum, quin filii corum coniunctione prodeuntes censeantur naturales.
Quaestio VIII. Aliud est quod dicitur ex rigore, aliud ex
dispensatione . Ex rigore namque canonum quicunque sive ignoran-
ter sive scienter coniuncti fuerint, quantamcunque prolem susceperint
debent separari , verum ex dispensatione qui ignoranter copulati sunt
sobolemque ex coniugio susceperunt, in VI . vel in V. gradu tolerari
potuerunt, sed hane dispensationem nunquam nisi a summo patri-
archu posse credimus indulgeri , et non nisi causa maxima
flagrante. Denique quod de auctoritate subiecti [ 1. ] cap. obiicitur
nullius momenti est. Non enim simpliciter dixit Gregorius : non se-
parentur, sed adiecit : donec nos permittente domino ore ad os
loquamur. In quo patet, illa coniugia vel ad tempus fuisse delata,
non in aeternum permissa . Ex dispensatione quaque cuiusdam
olim temporis secundum cap. interpretandum est, ubi prima affini-
tas non nisi usque ad IV. gradum erat prohibita, cum alias usque
ad VII., ut s . dicitur 2. et 3. q. secundum indulgentiam , ecce
 Causa XXXV . Qu. 6 . . 9 . 463

dispensatio, praelibavimus, i. e. quondam quibusdam permisimus.

ceterum , de reliquis, iuxta secul. legum cens. , per disciplinam ec-
clesiae corrigi non potuerunt. c. 2. affinitas, i . e . consanguinitas.
ex patre et, i. e. vel, ex matre. in IV. vel I. Non hoc ideo dicit ,
quin separandi sint etiam qui inveniuntur in VII. , sed quoniam isti
maxime persequendi sunt. Sane quibus etc. Sicut saepe dictum
est, quidam¹ scienter quidam ignoranter coniunguntur, item qui
scienter, aut dum uterque vivit separantur, aut usque ad mortem
alterius eorum in crimine incestus contumaciter perseverant. Si igno-
ranter, certum est quia abiurato priori matrimonio aliis coniungi
possunt. Si vero scienter et utroque vivente ab incestus crimine
recesserint, non habent quidem libertatem ex rigore, ut s. q. 3. c.
Nec eam quam. Si ex dispensatione ineundi melioris coniugii,
ut hic dicitur et s. q . 3. c . De incest. Si autem usque ad mortem
alterius eorum perseveraverint in incestu superstes sine spe coniugii
remanebit, ut in subiecto cap. habetur. c. 3. Incestuosi sine spe
coniugii, nisi iuvenilis aetatis lapsus formidetur. Hac auctoritate,
scil. penult. quaestione salubriter.
Quaestio IX. Quaeritur, si ecclesia fraude testium vel
ignorantia decepta aliquos separaverit, qui post separationem alia
coniugia contrahant, si postea deprehensa fuerit falsa opinio vel
calliditas testium, an priora coniugia sint reintegranda ? Et non
videtur, quod ea, quae rationabiliter decisa sunt, nulla debent ratione
mutari, ut in duobus subiectis cap. dicitur, et maxime , quia genera-
liter proditum est in iure, ut sententia quae infra X. dies per ap-
pellationem non fuerit relevata³, perpetuam obtineat firmitatem¹ .
Sed rationabiliter dicitur aliquid decidi pluribus modis quoad causam,
animum , ordinem. Si quoad causam et ordinem aliquid rationabi-
liter decisum fuerit, nulla debet ratione convelli ; in quo casu duo
sequentia cap . intelliguntur. Si autem nullo illorum modorum, vel
saltem quantum ad causam aliquid non rationabiliter constat esse
decisum, poterit postmodum retractari, et in quem modum videbi-
mus. Non te fugiat illa divisio, quam de causis supra fecimus C. 11 .
q. 1. Dictum namque ibi est, quod causa alia forensis, alia eccle-
siastica, ecclesiastica aliquando criminalis, aliquando spiritualis, ali-
quando civilis vel pecuniaria. Si itaque sit criminalis vel caușa
civilis, quae ab eo, cuius interest, ordine iudiciario ventilata sit

1 ) Cf. summam Rolandi. 2) deest in P. 1. 3) revelata in

P. 1. 4) Cf. principium quaestionis.
464 Summa Rufini.

pronuntiata sit sententia, interposita appellatione per maiorem iudi-

cem potest revocari, alioquin postea per nullum evacuari poterit
sententia iudiciarii ordinis integritate firmata, nisi postmodum ex
falsis instrumentis vel testibus apparuerit iudicem fuisse deceptum,
vel forte contra ius constitutionum lata sit sententia. Si vero causa
spiritualis sit a quocunque, quantacunque iudiciarii ordinis integri-
tate fuerit munita, dummodo ex causa iniusta fuerit, semper sive ab
eo iudice qui pertulit, sive a successore vel ab alio, cuius intersit,
credimus eam posse iterari. Ideo quia, cum matrimonium causa sit
spiritualis, haec sententia, de qua in hac q. agitur, post quantacun-
que tempora potuit rescindi. c. 2. utiliter quantum ad causam et
ordinem . dict. ad c . 2. suum errorem, quo erravit in causa spiri-
tuali, iniustam ex causa promens sententiam. cuique iudicum ; ad-
vocatus quoque infra triduum secundum legem errorem suum corri-
gere potest. tamen si, i. e . quamvis etiam post triennium. Videtur
enim , quod, si per tantum tempus steterit, ad eum redire non coge-
tur. c. 3. Q. q. c. illicite, quantum ad causam in causis spiritua-
libus, licet hoc c . et sequens de his, quae praelati faciunt casualiter
et non sententialiter, magis possunt intelligi. c. 4. Non agitur hic
de sententia post partium certamina in iudicio prolata, sed de re-
scriptis sedis apostolicae, quae certis ecclesiis vel personis solent in-
dulgeri. sententia, rescriptum. sic prol. s. u. retractari possit,
ut cum dicitur : si preces veritate nitantur. praemissae conditionis,
ut cum dicitur vel subintelligitur : salva in omnibus auctoritate vel
privilegio romanae ecclesiae . Ex hoc enim, si causa perspecta idem
vel successor eius rescriptum postea iudicavit immutandum, retracta-
bitur. c. 5. Fotinus episcopus damnatus erat forte per falsos testes
vel surreptionem falsi timoris, rogatu fratrum Innocentius restituit.
eum , Eusthatium diaconum, quem quidam deponi volebant, in ordine
suo confirmat. ad Max. Fot. binomius erat vel dicebatur Maximus,
quia iam de eo rumores et perturbationes excreverant. c. 6. apost.
Paulum cum Timotheum circumcidit. reprobasse, ubi dixit : Si
circumcidimini, Christus vobis nihil proderit. Sicut ergo usque De
ea autem quae ad secundas nuptias transit¹.
Quaestio X. Clarum est, quia mulier, quae ad secundas
nuptias vadit, remanet in eadem prima affinitate cum consanguineis
prioris viri, sicut prius fuerat. Unde et soboles ex ca nuptiis secundis

1) Patet, Rufinum dictum in fine q. 9. editionis decreti ad .. 10.

referre.
 Causa XXXV. Qu . 9. 10. Causa XXXVI. Qu. 1 . 465

suscepta non potest ad nuptias consanguineorum prioris viri coniungi ¹ .

Est enim persona addita personae per carnis propagationem, et ideo
mutato gradu non mutatur genus, est ergo . praefata soboles in primo
genere affinitatis consanguineis prioris viri, sicut et mater sua . Unde
non potest cum aliquo eorum contrahere matrimonium usque ad VII.
gradum secundum Gregorii subiectum cap . [ c . 1. ]. Cum enim Gregorius
in consanguinitate prioris viri gradus non determinet, sed simpliciter
dicat : non potest praefata soboles ad consanguinitatis prioris viri
consortium transire, ideoque in ultimo c . [3. ] habetur : Ille qui
est in VII. gradu sit in consanguinitate prioris viri : apparet eorum
copulam usque ad gradum VII . prohiberi . Hodie tamen non pro-
hibetur nisi usque ad IV. , ut dictum est s . 3. q . huius causae . Sc-
cunda autem soboles et deinceps cum quolibet de consanguinitate
prioris viri potest iungi, cum nulla auctoritate hoc vetitum invenia-
tur. c . 1. extraneo, scil. non consanguineo. vel affinitas cognatio .
prima affinitas cognationis , i . e . consanguinitatis. Est enim verbum
dei . Incipit respondere primo articulo quaestionis. de terra, scil .
virginum virgine sed neque alterius, vel alius. Hic respondet se-
cundae parti quaestionis . affinitas, i . e . consanguinitas, in defuncto hoc
est propter id prior vir defunctus est, propinquitate, affinitatem propin-
quitati, consanguinitati . Confice terram . Hoc argumentum inducitur
ad probandum illud , quod affinitas non deletur in superstite .

Causa XXXVI.

De incestuosis coniunctionibus in superioribus sufficienter dispu-

tatum est. Sed quoniam puellarum secundum canones poena non
absimilis committatur, ideo rationabili ordine causam ultimam de
raptoribus subiungit ostendens, qui dicantur raptum committere, quave
poena sint puniendi raptores, et in quem modum cum raptore rapta
possit matrimonio copulari ? Ut autem haec etc.
Quaestio I. Quod autem ille raptum commiserit. Sine ali-
cuius dubitationis scrupulo verum est, hunc admisisse raptum. Rap-
tus namque, ut ait in hac q. magister, committitur vel cum res
rapitur vel cum ipsius rei usus violenter usurpatur. Raptum ergo iste
commisit, qui florem virginitatis puellae violenter rapuit . Raptus a
corrumpendo quasi raptus . c . 3. ad serviendum, non ut sit servus
eius, sed si, unde pretium pudicitiae praestet, non habuerit, sit in

1 ) Ms. transire a. n. c. p . matrimonii. 2) Ex hoc patet, paleas

c. 4. et 5. Rufinum non habuisse. Vide supra p. 447. n. 1 , 2.
v. Schulte , Summa Rufini. 30
466 Summa Rufini.

servitio puellae, si ipsa voluit. Si vero quae rapitur patrem ha-

bere constiterit, et puella, innubilis exaudi, excusata (hoc enim de
nubili non posset intelligi), ex hac auct. vis infertur puellae et
non parentibus. Diligenter hic notandum est, quod feminae quae-
dam rapiuntur parentibus ad coniugium, quaedam ad stuprum ; item
aliae sunt nubiles, aliae innubiles ; item nubiles quae rapiuntur, aut
raptoribus consentiunt, aut non . Quae itaque parentibus ad stuprum
rapiuntur, sive volentes sive nolentes, nubiles vel innubiles, parenti-
bus, si voluerint, restituantur. Si autem ad coniugium, refert tunc,
utrum sint nubiles vel innubiles, et utrum volenter, an coacte abdu-
cantur. Si enim, cum sint nubiles et non consentiunt rapinae, rap-
tores iudicantur illi qui abducunt cas, et parentibus coguntur resti-
tuere illas, nisi forte ipsae ex post facto consentiunt. In quo casu
intelligendum est 1. et 2. et 3. cap. Sed si fuerint nubiles et con-
senserint se abducentibus, licet res tunc minus honeste agatur, hodie
tamen ab ecclesia raptores tales minime iudicantur. Unde
nec tales raptae parentibus restitui coguntur. Denique si innubiles
tolluntur parentibus invite sive voluntarie, sine omni exceptione pa-
rentibus reddantur, ipsis qui abstulerint pro raptoribus condemnandis.
Quaestio II . Sciendum est, quod raptarum quaedam sunt
desponsatae , quaedam non. Minime concedimus ergo in partem
magistri Gratiani affirmantes, quod purgato vitio rapinae ex
utraque parte, intercedente legitimo matrimonio vel consensu, possunt
raptor et rapta invicem contrahere matrimonium, et hoc maxime ex
penultimo huius causae cap., nisi ea quae rapta est prius alteri fuerit.
desponsata . Tunc enim, si prior sponsus voluerit eam recipere, co-
getur ad eum redire, alioquin si ipsa eidem crimini nunquam con-
sentiens fuerit, ei licentia nubendi alii non denegatur, raptor autem
publica poenitentia multatus sine spe coniugii maneat , ut s. C. 27 .
q . 2. c. Desponsata , Statutum. In quo casu loquitur forte
huius causae ult. decretum. c. 6. Nullus ... filiam nubilem aut etiam
innubilem, quae tamen nuptiarum suarum desponsationem parentum
arbitrio derelinquit . c. 8. dotabit. Improprie dotem ponit, scil . pro-
pter nuptias donationem, vel dabit ei, unde ipsa dotem constituat
eidem viro, quantum iudicaverit, digne tamen et non ultra modum .
et, i . e., dabit pretium pudicitiae violatae. c . 9. Denique. Haec
verba Ambrosii loquuntur super Deuteronomio, sicut auctoritas Hie-
ronymi testatur, ubi dicitur, quantum pro pretio pater acceperit pro
pudicitia filiae violatae, L drachmas argenteas. In coniugio, rap-
toris. Quod autem dicit nulli desponsata, hoc suffragatur prae-
 Causa XXXVI. Qu . 1. 2. 467

missae distinctioni ; ex contrario enim datur intelligi, quod , si rapta

fuerit alteri desponsata, non poterit eam habere raptor. c. 10. Si
autem. Hic aperte habetur¹ , quicunque aliter mutat, quod post poe-
nitentiam raptor cum rapta matrimonium contrahere potest, cum di-
citur ex utriusque partibus placito coniugio socientur . ad c. 10 .
Hac auctoritate. Cum inductum cap. Meldensis concilii sane intel-
lectum plurimum sententiam magistri roboret, mirum est , quomodo
illud sic interpretatur, quasi illi non faveat . Quod enim dicit, quia,
si illa auctoritas raptoris et raptae inter invicem permitteret copu-
lam, frustra circa finem capituli diceretur : „ Quodsi unus ex con-
iugatis obierit, et is, qui publicam poenitentiam exegerit, superstes
extiterit", cum uterque scil. raptor et rapta poenitentiae subiici
praecipiatur : non videtur alicuius rationis momento esse subnixum ,
cum posset fieri, ut tantum unus eorum, scil . raptor et rapta poeni-
tentiae publicae deberet subiici , cum rapta videl. non consenserat 2
raptori . dict. ad c. 11. Haec auctoritas non praeiudicat maxime
cum etc. praeiudicari inquam hoc concilium auctoritati Hieronymi,
si alia ei non suffragarentur, cum canones conciliorum sacrae scri-
pturae expositoribus praeponuntur , ut habes s . D. 20. Sed verbum
Hieronymi et cap. Meldensis concilii nititur et in V. T. auctoritate
fundatur, nec est putandum auctoritati Hieronymi legem Moysi in
hanc partem nullam praestare valetudinem ; non enim est de figuris
cerimonialium, sed de observationibus moralium statutorum 8.

1 ) Ms. Hoc a . inhibetur. 2) Brug. consenserit. 3) Brug., A.

Ms. et cum praeiudicaret. 4) Brug., A. praeponantur. Ms. praeponatur.
5) Ms. habetur. 6) P. 1. cum . 7) P. 1. deest in. Ms. Sed v. H.
legem Moysi et c. M. c. utitur et in cet. 8) A. et Brug. addit : item
Felix tertius. In Ms. deest statutorum.
468 Summa Rufini.

De consecratione ecclesiarum .

In dispositione tabernaculi veteris testamenti IV. columnae de

lignis Cethim erant ante velum, quod parietis loco surgebat inter
sancta sanctorum et sanctuarium. Divinorum eloquiorum meditato-
ribus absconditum non est, aedificium illius domus mosaicae generalis
ecclesiae imaginem sustinere . Unde et praesentem fidelium statum
sanctuarium 1 et velum et coclum et mansiones coelestium sancta
sanctorum figurarum 2 vocibus loquebantur. De lignis igitur Cethim
columnae ante velum incommutabilia remedia sunt sacramentorum
spiritualium, quibus domus dei sustentatur et regitur. Columnarum
pluralitas quaternario clauditur, quia sacramentorum species quadri-
formiter propagatur³ . Alia enim sunt salutaria, alia ministratoria ,
alia veneratoria, alia praeparatoria . Salutaria sunt, quibus salus
acquiritur, ut baptismus, eucharistia et confirmatio ; ministratoria,
quae in officiorum ministeriis exercentur, ut missarum laudes et ce-
tera diurna vel nocturna clericorum vigiliis sedulo deputata ; venera-
toria, quae per certa anni tempora in alicuius rei sacratae memo-
riam venerabiliter exhibentur, ut sunt dominicae festivitates , scil.
conceptio salvatoris , nativitas 4 , theophania, ypopanti, passio, resur-
rectio, ascensio , pentecoste, et sanctorum anniversariae celebrationes ;
praeparatoria , quae omnibus praefatis sacramentis celebrandis prae-
parantur, ut clericorum ,ecclesiarum , ecclesiasticorum vasorum et
omnium ecclesiae utensilium libaminumque consecratio . Et prima
quidem et ultima proprie sunt sacramenta, quoniam sanctificant 8,
(primis namque sacramentis personae, ultimis personae et res sancti-
ficantur), et quia sacramenta, ideo irreiterabilia. Sacramentis enim ,
Augustino attestante, non est facienda iniuria. Duo autem media

1) A. saecularium. 2) A. P. 1. figurantur. 3) P. 2. prae-

paratur. 4) P. 2. nat. passio resur , et asc. domini et pent, sanctorum-
que anniv . celebr . 5) A. anniversariorum. 6) Ms. celebraturus.
7) deest in Ms. P. 1 . 8) P. 1. quando sacrificantur.
 Pars III. princ., D. 1. 469

significantius dicuntur sacramentalia¹ , sacramentis scil . adiuncta et

de eis pendentia. Omnium itaque ecclesiasticarum causarum ab
extra pulsantium rumoribus complacatis iam quasi internis medita-
tionibus ludens huius voluminis auctor mysteriorum profun-
dam soliditatem evolvit et dividit , quinque distinctionibus
universam tractatus seriem comprehendens. In quarum
prima agit de sacramentis praeparatoriis, in secunda et quarta¹
de salutaribus, dicit quippe in secunda de sacrificio altaris, in tertia
de veneratoriis , in quarta de lavacro baptismatis, in quinta de mi-
nistratoriis tangit , subiungens de ieiuniis . Terminato labore operis
gloriosi in duobus capitulis de fide integra spiritus sancti, ut opus
gratum Gratiani gratia divina esse perfectum omnibus legentibus in-
notescat. Et quoniam ceterorum sacramentorum locus est in eccle-
sia non enim rite, nisi in ecclesia consecrata conficiuntur sacra-
menta —, ideo prius de ecclesiarum dedicatione, quasi de priore
naturaliter sacramento edisserit, ubi ante alia ostendit exemplo V. T. ,
ecclesias dedicandas esse, nec in aliis nisi in deo sacratis locis mis-
sarum officia cantanda aut sacrificia offerenda, inducens auctoritatem
Felicis papae ita dicentis :
Dist. I. De eccles. cons . et de miss. cele. etc. Quia vero de
ecclesiae dedicatione principalis disputatio hic texitur, ideo dignum
duximus, et ecclesiam dedicandi formam describere, et eius sub
compendio spirituale mysterium aperire . Pontifex ad locum acce-
dens aquam primum benedixit , typicum sal admiscens , deinde 5
6
ipsam ecclesiam ter extrinsecus girando aspergit , clero et populo
subsequente . . . . c. 3. Omnes basilicae. Quod ecclesiae con-
secrari debeant praemisit, nunc autem, quod sine missa ecclesiarum
consecratio fieri non debeat, subiungit : et eccl. destructae, subaudis
reparari vel consecrari debent . c. 4. De locorum rero. Superiori
capitulo, quomodo basilicae sint consecrandae, docuit ; nunc cuius
auctoritate sit consecranda ecclesia V. subiectis capitulis ostendit.
Et quidem dicit, sine praecepto summi pontificis non esse ecclesias
dedicandas. Quod utique ex tempore et ex causa intelligitur 10.
Ex tempore, quia in primitivo tempore, quando novo flore pacis pullu-
labat ecclesia ; ex causa, quia paucarum adhuc tentabatur constru-

1 ) P. 1. sacramentaria. 2) A. actor. 3) P. 2. ministeriorum.

4) P. 1. tertia. Ms. III. et IV. de salutatoribus. 5) A. inde. 6) A. deo.
7) Sequitur descriptio ex Pontificali et explicatio, quid incensum, oleum,
etc. significet. 8) P. 2. subaudiendum. 9) P. 1. subiungit capitula.
10) P. 2. intelligendum est.
470 Summa Rufini.

ctio basilicarum ; postea vero, cum vota fidelium infinitas per loca
inciperent fundare ecclesias, quia valde laboriosum erat pro singulis
dedicandis apostolicae sedis praecepta¹ suscipere, consuetudine ro-
boratum est, ut quilibet episcopus in sua diocesi ecclesias dedicaret
etiam sine speciali licentia summi patriarchae . c . 5. praecepta³
et utraque, i . e . per utramque partem, scil. praecepta synodalia et
per antiquos canones . c. 9. Nemo eccl. Cuius auctoritate ecclesiae
sint consecrandae disseruit, nunc cuius auctoritate et qua causa de-
beant aedificari, in duobus capitulis supponit. c . 11. Sicut. Repetit
4
in V. capitulis, quod in primo decreto, cap. scil. Felicis papae,
dictum fuit, nisi summa coegerit necessitas ; cum hac exceptione
omnia sequentia capitula exaudiantur, quae de huiusmodi loquuntur.
in domibus tamen; hic videtur statuere, quod, si etiam summa
necessitas fuerit, non tamen debeant oblationes in domibus celebrari.
Quod est contrarium primo supra capitulo , ubi dictum est, et haec,
si summa necessitas agere compulerit, non sunt prohibita offerri in
domibus. Sed haec coniunctio tamen non adversatur nisi ei , quod
in proxima linea praemiserat, scil . in omni loco, quem elegerit, quasi
quamvis in omni loco dixerim, quem elegerit , non tamen in domo ,
licet aliquando sit locus religiosus, excepto semper illo casu summac
necessitatis. Vel dicatur, superioris capituli verbum huic pracferri
debere . c. 16. Solemnit. De dedicatione ecclesiarum dixit , modo
de anniversaria festivitate dedicationum ecclesiarum et etiam episco-
porum in duobus capitulis agit. sacerdotum, i . e . episcoporum, qui
per singulos annos suae consecrationis anniversarium celebrare de-
bent. c. 17. Solenn. usque octo diebus encaenia, i. e . dedicationis
festivitas, quae ab eo die quo ecclesia consecratur usque ad VIII.
in ecclesia eadem debet celebrari . Interpretatur autem encaenia in-
novatio, i . e . alicuius rei in novum usum susceptio ; unde et vestis
encaenari dicitur, cum in novum usum assumitur , et ecclesiae do-
mus, dum dedicatur , quasi encaeniatur, cum dedicatione in novum
usum suscipitur, quia extunc primum sacrum inibi officium celebra-
tur. c. 18. Eccl. vel altaria . Quoniam ecclesiae consecratae quibus-
dam intervenientibus casibus desecrantur , ideo post quomodo sint

1) P. 2. Mon. Br. mandata. 2) P. 1. A. et. 3) In P. 2. ab

hoc verbo usque ad canones desunt. 4) P. 2. Mon. decreto. 5) quem
elegerit deest in A. P. 2. 6) A. suscipitur. 7) P. 2. dum dedica-
tione in n. us. suscipitur. M. et eccl. dom. dum ded. vere in n. u. as.
8) A. ibi. 9) P. 2. desacrantur . resacr.
 Pars III. D. 1 . 471

dedicandae aperuit. Quod¹ sint reconsecrandae, et qualiter, in VII.2

capitulis subnectit. Sex autem casus assignantur, in quibus rededi-
canda est ecclesia. Primus est, quando de consecratione facta du-
bitatur ; secundus quando igne fuerit combusta ; tertius quando
homicidio contaminatur , quartus quando fornicatione alicuius pol-
luta est ecclesia, quintus cum maius altare ecclesiae motum fuerit,
sextus cum parietes a fundamentis per totum fuerint renovati . Si
enim non a fundamento, sed vel superaedificatum fuerit antiquis
muris, vel etiam a fundamento pars parietum renovata fuerit , dum-
modo praedictum altare non fuerit motum, non reconsecrabitur basi-
lica, ut in proximo sequenti capitulo dicitur. Primus casus est in
tertio supra capitulo, alii IIII. in subiectis tribus cap. exprimuntur,
et sextus habetur in septimo infra decreto . Et hoc quando verum
est, ecclesias prius fuisse dedicatas. Cum vero vel ab haereticis ,
vel ab episcopis catholicis, tamen sine sanctuariis, consecratae esse
narrantur, ex novo consecrandae sunt tanquam hae, quae nullo pacto
consecratae fuerunt . De haereticis autem quaeri solet, utrum , si
in forma canonica consecraverunt basilicam, sit rata consecratio , vel
8
debeat iterum consecrari ? Et quidem secundum regulam Augu-
stini qua prosequitur, sacramenta sive per catholicos sive per haere-
ticos ministrata veritatis substantia non carere, videtur, quod , quam-
vis ab haereticis consecrata rursum consecrari non debeat, dummodo
in forma ecclesiae dedicata consistat, cum sacramenta sint minime
reiteranda. Unde Gregorius : Non nocet, inquit, episcopi malitia ad
ecclesiae consecrationem, supra C. 1. q. 1. c. Non nocet , licet
illud de malo catholico possit intelligi. Qui hoc sentiunt ex sexto
infra c . opinionem suum forte tueri quodammodo volunt, dum dici-
tur: sacrilegi Antimi infecta fabulis [ c. 23 ] . Unde coniiciunt, co
solo illam reconsecratam esse, quia fabulis Antimi fuerit infecta, hoc
est contra formam canonicam dedicata. Quae itaque in forma ca-
nonica, inquiunt , consecrantur, reconsecrari non possunt . Sed argu-
mentum istud non solum non necessarium, sed etiam nec admodum
probabile recte intelligentibus apparet. Alii vero tradunt, quod ,
sive in forma sive practer formam catholicam sit dedicata ab haere-
ticis vel schismaticis, ecclesia est iterum consecranda , et illam re-

1) P. 1. quomodo. 2) A. VI. 3) deest in P. 2. Mon. cet.

4) deest in P. 1. A. Ms. 5) seq. deest in Ms. P. 1 . 6) Mon. P. 2.
addunt : a catholicis. 7) A. P. 2. Mon. Ms. dedicari. 8) P. 1. evi-
denter pro et quidem. Ms. super reg. 9) A. Ms. P. 1. dedicanda.
472 Summa Rufini.

gulam Augustini interpretantur in sacramentis baptismatis et ordi-

num , non in consecratione ecclesiarum. Sed quae harum sententiarum
solidior sit, definire interim supersedemus, quamvis fortasse non im-
probe dici possit, quod , sicut qui ab ecclesia praecisi sunt, corpus
Christi non conficiunt, quoniam sacramentum specialiter est unitatis,
cuius hostes sunt omnes qui extra ecclesiam sunt, ut dictum est
supra C. 1. q. 1., ita et ecclesiam non consecrant, quae est sacra-
mentum spiritualis ecclesiae, quae est una et unica, de qua dicitur :
Erue a framea deus a . m . et d. m. c . u . m. , et alibi : Una est co-
lumba mea, una amica mea. c. 19. Si motum f. a. maius, scil.
titulatorium ipsius ecclesiae ; nam si cetera altaria moveantur, non
propterea ecclesia rededicabitur. si parietes mutantur non utique
a fundamentis, sed superaedificatione, vel si a fundamentis non
tamen per totum sed per aliquam partem, ut praemissum est , alio-
quin esset contrarium sexto infra capitulo. salibus exorc ., i. e.
aqua cum sale exorcizata aspergatur. c. 20. Eccl. usque sanguinis
effusione, h. e. homicidio. semine, i . e . fornicatione. si tamen fidem.
Unde ex obliquo datur intelligi, quod rededicandae sunt ecclesiae,
si illi, qui eas dedicaverunt, fidem sanctae trinitatis non tenuerunt .
c. 24. De fabrica . Duo a Iuliano papa proposita fuerant, quae unam
peperant quaestionem, utrum fabrica alicuius ecclesiae dirutae iterum.
debet consecrari, aut tantum aqua sanctificata aspergi ? Idem de
ecclesia, in qua sanctuaria non fuerant, quaesitum est, videlicet
utrum ibi consecrationis solennitas debeat iterari, an per eam so-
lummodo aqua exorcizata iactari ? Et dicit, quod utraque iterum
consecranda est. Et praesubaudiatur : quaesitum est de fabrica
restauranda cum sequenti dedicatione, aut tantum aquae aspersione ,
et similiter : quaesitum est, si in eodem loco solennitas consecra-
tionis debeat reiterari, in quo sanctuaria non fuerunt, an tantum
ibi aqua iactari ? Ad quod respondentes iudicamus, nihil officere
si per eam minime solummodo aqua exorcitata iactetur, immo ne-
quaquam sufficere, si per eam ecclesiam, quae a fundamentis sit
restaurata et cam, in qua non fuerunt sanctuaria, tantummodo aqua
iactetur exorcizata, nisi tota dedicationis solennitas ibi compleatur,
quia sp. s. ara sanctorum, scil . reliquiae , per quas certum
est , spiritum sanctum basilicarum habitatorem et custo
dem esse . a fundamentis per totum etiam sine maioris altaris

motione, si plura in ecclesia sunt altaria. Videretur enim , quod si

1) P. 1. speciale.
 Pars III. D. 1 . 473

altare motum non esset, quod rededicari non deberet, sed certe
debet lapis altaris ab episcopo tune deponi iterumque ipsum cum
tota ecclesia consecrari. totius altaris consecr. sanct. impl. , hoc
est ex toto denuo consecrabitur . c . 25. Nullas presb. Egit hactenus
de consecratione ecclesiarum , sed quoniam pondus dedicandae basi-
licae maxime in altarium erectione consistit , ideo de altaribus , ubi
erigi, et qualia esse debeant, et quas ecclesias non liceat consecrari,
subiungit. Non enim, nisi in ecclesia consecrata altaria sunt eri-
genda ; si vero aliquis eventus necessitatis fuerit, ut in itinere , et
cum ecclesiae fuerint combustae, quae continuo non possunt reparari ,
tunc in tabula consecrata poterit missa celebrari , sive a viatoribus
divo vel tentoriis, sive in ipsis ecclesiis combustis ; et quidem debent
esse altaria lapidea et sanctorum reliquias continere, alioquin ever-
tantur quae sine sanctorum reliquiis eriguntur. Ecclesia vero, ubi
infideles sepulti sunt, consecrari non debet, nisi prius inde evulsis
illorum videlicet corporibus et rasis parietibus , et tignis reaedifice-
tur; si vero fideles in illa ecclesia sepulti inveniantur, si quidem
fuerint eximioris meriti, permittantur cum omni veneratione ibi esse
eorum sepulchra ; si autem aliorum fidelium cadavera ibi sepulta
esse comperiantur , profundius in terram mittantur et ita , pavi-
mento desuper facto, nullum vestigium appareat tumulorum, quia
non decet , ut loca divino cultui mancipata polyandria remaneant 2 .
Ubi autem tanta multitudo cadaverum est, ut hoc fieri difficile sit ,
locus ille pro cimeterio habeatur, ablato inde altari et in alio loco
constituto , ut in B. 1. III. ex conc . Meldensi cap . Antiquis
[ 151.] . ab episcopo loci illius permissum vel a suo episcopo
per alium episcopum sanctificari. c. 34. Clericos q. m., i. e. diur-
nae vel nocturnae horae mysteria, hoc est officium, exercent, obla-
tiones autem ibi ministrare nulla ratione licebit, ut supra e . d. c.
Sicut , nisi summa necessitate postulante . c. 36. Tribus ex c.
Dixerat in superiori capitulo in diebus solennibus familias aliquorum
extra parochias convenire non debere ad orationem, sed ad civita-
tes proprias vel parochias currere . Sed quia nonnunquam ex dif-
ficultate itineris difficile est hoc fieri, unde quaereretur si , hac ur
gente necessitate aliquae ecclesiae possent de loco ad locum mutari?
ideo auctoritate Augustini ostendit, tribus ex causis loca sanctorum ,
i. e . ecclesias esse mutandas, inter quas itineris difficultas computa-
tur. Est et quarta causa, scil. ad meliorandum, ut signavimus supra

1 ) A. Ms. P. 1. licet. 2) P. 2. habeant. Codices polian dra.

474 Summa Rufini.

7. C. q. 1. Ambitionis causa. c. 37. Corpora. Ne vero aliquis

sanctorum loca sua auctoritate mutare praesumeret , subiungit, cor-
pora sanctorum, in quorum translatione solent mutari ecclesiae, a
nullo transferenda sine episcoporum consilio. principis . Hoc loca-
liter est intelligendum. vel princ., id est episcoporum. c. 38. Ligna
e. d. De consecrandis ecclesiis et erigendis altaribus egit, nunc de
lignis et utensilibus ecclesiae reverenter utendis adiungit. c . 39. al-
taris palla. Pallae dicuntur vestimenta altaris, scil. sindones, quae ,
quoniam sunt quadrangulatae, ideo dicuntur pallae a quodam mu-
liebri pallio quadrangulo, quod palla dicebatur , sicut ait Isidorus
in 1. XVIIII . etymologiarum, et ducitur usque ad vestigia eo affixis
in ordine gemmis. Et dicta palla a potoy palmi , i . e. a mobilitate
ornamenti, quae circa finem huiusmodi indumenti erat, licet quidam
tamen anteriorem sindonem pallam vocari putent. c. 40. Nemo us-
que ministeria, i. e. ministros. c. 41. In sancta periit corporaliter
et temporaliter punitur . c . 42. Vestim .. Balt. [historia ex Pau-
capalea] . c . 44. Vasa .. calices etc. De vasis et utensilibus eccle-
siae generaliter dixit, nune qualia esse debeant vasa et corporalia,
in quibus conficitur eucharistia, tribus subiectis capitulis includit .
c . 47. Iacob. De altari et vasis eius multa dixerat, sed quoniam non
ob aliud altare erigitur, nisi ut ibi missarum officium celebretur, ideo.
de missae celebratione subiungit ostendens, quomodo ab ieiunis sit
celebranda et audienda, et quoties in die et qua hora sit cantanda.
Dicit itaque, quod missam nullus nisi ieiunus celebrare praesumat,
excepto uno die anniversario, quo coena domini celebratur. Sed hanc
exceptionem credimus evacuatam esse tum per contrarium consuetu-
dinem ecclesiae, tum aliorum canonum constitutione, et supra C. 7.
q . 1. c . Nihil , et infra d . proxima Liquido . Plurimas vero in die
missas cantare uni et eidem sacerdoti non licet, sed duas tantum :
unam de die, alteram pro defunctis, et etiam tres in nativitate do-
mini, si alius ibi sacerdos non fuerit , nec non et aliis diebus,
si necessitas pulsaverit . Unde in concilio apud Salagintiam habito :
„ Decrevimus, ut unusquisque presbyter in die non amplius quam
tres missas celebrare praesumat. Caveat tamen sacerdos, si valet,
ne duas missas celebrare praesumat uno die super eodem altare ca-
nat ; hoc enim prohibetur in breviario Computensi super canones
ex concilio urbico sub Hilario papa : Non licet presbytero super

1) A. Celeustia. P. 2. Seleuthiam . P. 1. Selegustiam, Ms. c. a selegu-

stiam. 2) A. Ms. P. 1. computet si.
 Pars III. D. 1. 475

unum altare in uno die duas missas celebrare¹ . Denique in nati-

vitate domini una missa in nocte, altera in aurora, ultima circa ter-
tiam est celebranda. In ieiuniis XL . et IV. temporum nec non in
vigiliis sanctorum in hora nona, in sabbatis IV. temporum et in
sabbato magno festivitatis Paschae circa noctis initium missarum
solennia sunt celebranda 2, reliquis autem diebus nunquam nisi hora
tertia missa est celebranda, nisi cum solennior festivitas, puto anni-
versarium illius martyris, in cuius nomine ecclesia est dedicata, con-
ventum populi numerosioris indixerit, tune enim , quia omnes forte
non simul basilica reciperet, et mane, et quoties nova hominum
multitudo intraverit, missa poterit celebrari, ita tamen, ut in hora
tertia debita missarum solennia minime subtrahantur, ut in B. 1. III.
ex epistola Leonis papae ad Dioscorum Alexandrinum episcopum,
c . Ut autem. Si quis vero contrariam hodie consuetudinem
quaerat nobis obiicere, sciat, huius laboris intentionem esse
et tradere illud , quod super huiusmodi canonum iura
pronuntient , non quod consuetudines confrequentent . Peculiares
missae [vide c . 52 ] qualibet hora diei ante tertiam, sive post cani
possunt , dummodo non cantentur in publico, ne forte earum occa-
sione a publicis missarum solenniis abstrahatur populus. rubrica c . 51 .
Prima quoque parte dici, forte consuetudini applaudens dicit hoc
generaliter. Quod enim ad hoc roborandum sequens capitulum sub-
infert valitudinem non habet, cum auctoritas ista Leonis non loqua-
tur nisi in casu illo , quem descripsimus supra, scil. quando solen-
nior dies specialiter alicui ecclesiae ingruerit, nec omnes simul
missam audire poterunt. Et nequis hoc inter dubia ponat, superiorem
partem capituli, unde haec excisa est, inseramus, i . e. illud capitu-
lum, quod paulo supra de tertio libro B. ex epistola Leonis papae
induximus : Ut autem, inquit Leo, in omnibus observantia nostra.
concordet, illud quoque volumus custodiri, ut , cum solennior festivi-
tas conventum populi numerosioris induxerit et ad eam fidelium
multitudo convenerit, quam recipere basilica non possit, sacrificium
indubitanter iteretur, ne eis tantum admissis ad hanc devotionem
qui prius advenerint, videantur hi qui postmodum confluxerint non
recepti, cum plenum pietatis atque rationis opus sit, ut, quoties ba-
silicam ad quam itur praesentia magna novae plebis impleverit,
toties sacrificium subsequens offerretur. " c. 51. Nec. est a. u. q.

1 ) A. P. 2. Ms. cantare. 2 ) A. P. 2. Mon. Ms. decantanda. 3) P. 2.

sic : post, si sit facienda pro requie defunctorum forte cani possunt.
476 Summa Rufini .

pars pop. etc., ut hic dicitur usque in finem. Notandum vero est,
quod missa, de cuius nomine iam frequenter habuimus mentionem ¹ ,
dupliciter dicitur. Missa namque dicitur illud 2 totum officium, quod
in missa celebratur, in qua significatione accipitur missa in hac
serie ; et vocatur missa quasi transmissa vel quasi transmissio eo ,
quod populus fidelis per ministerium sacerdotis, qui mediatoris vice
fungitur inter deum et homines, preces et vota et oblationes deo trans-
mittit. Ipsa quoque hostia sacra appellatur missa, quia transmissa est
primum scilicet a patre nobis , ut nobiscum esset, postea a nobis patri ,
ut ipsa pro nobis intercedat ; primum a patre nobis per incarnationem ,
deinde patri a nobis per passionem, modo in sacramento ; primum a patre
nobis per sanctificationem, quae nobiscum esse incipit, postea patri
a nobis per oblationem, qua pro nobis intercedit. Quaeri solet , cum
in secreta totius missae virtus consistat, quare non alta voce canitur,
ut audiens populus devotior reddatur ? Et sciendum, quod olim
manifesta voce dicebatur, sed, ut doctores tradunt , pastores dum
illam usu quotidiano audiendo cognitam in agro decantarent divini-
tus percussi sunt ; propter quod consuetudo mutata creditur³ . c. 53 .
Suff: sac. quantum pro sua causa est, sed alterius rei necessitate
cogente poterit plures canere, ut praedictum est . c . 54. De hymnis
can. De missis cantandis disseruit, nune de hymnis cantandis in
missa vel extra missam dicendis annectit. quia nonnulli, quasi ite-
rum per hoe apparet quod canendi sunt, quia nonnulli hymni etc.
Ex institutione Hieronymi tamen ad Damasum papam sic hodie in
ecclesia cantatur : Gloria patri et f. etc. Sicut erat etc. ecclesiastici ¹
doctores. Hilarius scil. Pictaviensis episcopus ; ipse enim ea, quae ibi
sequuntur, legitur edidisse . c . 55. Hi duo usque parem ruinam sibi
quasi timentes. c. 57. Nullus ep. a. pr. Quo ordine quave celebritate.
missa sit cantanda , perdocuit, modo qua devotione dicenda et au-
dienda sit XIII . subiectis capitulis distinguit. cum baculo. Cum epi-
scopus populo praedicat, baculum seu virgam debet praeferre, cum
autem orat deponere, ut sacramentaliter insinuetur, quod, cum sit
mediator inter deum et populum, causam dei ad populum correctio-
num flagellis, causam populi apud deum remota defensione et ex-
cusatione peccati solis precibus deo ut parem ruinam timens debeat

1) P. 1. de c. n. fr. habita mentione. 2) Mon. P. 2. ipsum.

3) In Ms. P. 2. hoc loco habentur, quae in aliis ad c. 60. adsunt : quando
designet. In A. haec posita sunt ad c. 53. 4) In editione F. beatis-
simi. 5) deo . . . timens deest in P. 2. A. Ms.
 Pars III. D. 1 . 477

allegare. c. 60. Iubemus in omni loco, ubi solenniter sacramenta

conficiuntur. Quando autem sacerdos vocem elevat cum tunsione
pectoris dicens : „ Nobis quoque peccatoribus “ , illos repraesentat, qui
videntes, quae circa crucem fiebant, percutiebant pectora et reverte-
bantur et maxime centurionem, qui visa morte Christi exclamavit
dicens : 29 Vere filius dei erat iste. " Quia vero per totum canonem
dominicae passionis memoriam gerit, ideo ipse sacerdos tune manus
habet expansas, ut expansione manuum non tam devotionem mentis
quam Christi extensionem in cruce designet, licet non semper hoc
hodie observatur. c. 59. ep. deo usque omnes communicent, scil.
ministri sunt dicti. c. 67. Ep. n.. missam cat . Quae sit missa catechu-
menorum, dictum est supra C. 35. q. 3. c. De his. - c. 69.
Omnis christ. usque in coll . s. p., i . e. quas faciebant sancti patres,
ut de beato Paulo in epistola ad Romanos et in utraque epistola ad
Corinthios legimus . Vel collectas vocat orationes, quae in missa
dicuntur, in quibus de oblationibus, quae a populo oblata sunt,
mentio habetur ; et dicuntur collectae eo quod sacerdos omnium pe-
titiones illis orationibus colligat et concludat. praepostero ordine a.
8. o. Hoc dissonare videtur ab eo quod Augustinus super epistolam
ad Corinthios dicit : „ quia non est ante necessarium suffragium divi-
num antequam deficiat humanum" . Si non necesse, cur ergo quae-
rendum? Sed ibi Augustinus loquitur contra eos, qui, cum adhuc
de humano consilio aliquid habent quod faciant, volentes experiri
quanti sint meriti apud deum, periculosis casibus se exponunt, quod
est tentare deum . Unde : „ Non tentabis dominum deum suum. “
c. 71. Invenimus . In superiori c . ostensum est, quare sursum corda“
dicatur. Sed quoniam hoc semper praefationi praemittitur, ideo quot
sint canonicae praefationes, in praesenti aperitur cap . Sunt enim
IX., addita est tamen decima de beata Maria in concilio Urbani
papae habito Placentiae, ut supra D. 70. In eodem aliae autem ab
his praefationes nullae dicendae sunt. Unde in VIII . concilio Afri-
cano c. XII. ita statuitur : nullae preces vel orationes vel praefa-
tiones dicantur, nisi in concilio fuerint probatac " . In B. 1. III . c .
Placuit etiam hoc . c. 72. Visum praet. In XX. retro cap .
dictum fuerat, missas peculiares in publico non esse cantandas ; mis-

1) In P. 2. adsunt verba, quae in aliis habentur ad c. 9. C. 35. q. 2.

et 3. (pag. 451 ) quae (missa catech.) est . . . illis. 2 ) Ex hac citatione
c. 52. apparet, paleam in c . 58. Rufinum non habuisse. A. Ms. et P. 2 .
habent XX. , Mon. XXX., P. 1. XXIII.
478 Summa Rufini .

sae vero pro defunctis peculiares sunt. Ne igitur per hoc putaretur,
quod in missa publica non esset facienda memoria mortuorum, osten-
dit in omnibus missarum solenniis orationem faciendam pro defunctis,
loco competente, videlicet in secreta . c. 73. De nomin . recit.
Tangit antiquam consuetudinem quarundam ecclesiarum, ubi in ipso
principio secretae defunctorum, pro quibus sacerdos oraturus erat,
nomina recitabantur, quod Innocentius reprehendit. quamvis, quasi
dicat prius ante vel post secretam¹ poterunt recitari nomina, quam-
vis illi, deo scil. , cui dicuntur recitari, incognitum nihil. non ergo
recitantur ideo quod deus addiscat, sed supplicantium devotior red-
datur affectus .
Dist. II. c . 1. In sacr. obl. Cum sacramentum baptismatis
prius sit tempore sacrificio altaris, ordine temporis commonente agen-
dum prius ante fuerat de baptismo quam de eucharistia. De hoc
tamen prius agit in hac secunda et propter dignitatis excellentiam —
hoc enim sacramentum dignius est baptismate -et propter seriem
operis aptius continuandam. Quia enim supra de missarum celebra-
tione tractaverat, cuius tota virtus in hoc sacramento constat, recte,
postquam de missa egit, continuare de eucharistia debuit. Discutit
itaque de hoc mysterio secundum tria ; agit namque prius de
sacrificandi forma, in praesenti scil . cap. deinceps ; secundo de su-
scipiendi, consecrandi, tractandi reverentia ab eo cap. Nihil in
sacrificiis , et per reliqua ; tertio de mysterii triplici reverentia² ab
eo c . Sacrificium visibile et deinceps usque prope finem distinctio-
nis. Forma vero sacrificandi haec est, ut semper vinum et aquam cum
pane in hoc sacramento et nil aliud offerant. Uvas autem pro vino
sacrificare non licet ; sed si necessitas fuerit, botrus in calice exprima-
tur [ c . 7. ] et postea vinum sanctificetur ; intinctam vero eucharistiam
sumere vel tradere omnino prohibemur, quia, cum dominus et in-
tinctam buccellam Iudae dedit, eum esse proditorem indicavit . Susci-
piendi autem reverentia haec est, ut postquam sacerdos mysterium
confecerit, non ante suscipiatur quam pax inter invicem offeratur, si
tempus est offerendi, et ipse sacerdos corpus sine sanguine non de-
bet accipere et toties cam communicare oportet, quoties missam
cantet ; alii vero cum ea reverentia hoc sacramentum debent susci-
pere, ut, si coniugati sunt, tribus saltem diebus a propriis uxoribus
abstineant et sic postea communicent . Si autem digni sunt, aut

1 ) A. P. 2. Mon. Ms. forte post consecratam. 2) A. P. 2. de mini-

sterio tripl. contientia. Ms. de misteriis triplici contricione.
 Pars III. D. 1. 2. 479

saepe aut raro communicare possunt , prout cuiusque

fides credit esse faciendum , rarius vero quam in tribus
temporibus anni , scil. nativitate, pascha, pentecoste communi-
care non debent. Qui vero indigni sunt, nullo modo communi-
cent, alioquin iudicium sibi manducabunt et bibunt, sed agere poe-
nitentiam admoneantur, ut digni demum ad communionem valeant
venire . Conservandi reverentia haec est, ut, priusquam sumptum
fuerit hoc sacrificium salutare,
caveatur voracitas vel ebrietas . Si
autem hac occasione eucharistiam quis evomuerit, pro varietate per-
sonarum acriter puniendus est, si pro infirmitate VII . diebus poeni-
teat. Tractandi reverentia haec est, ut hostias, quas sacerdotes
sanctificaturi sunt, aut ipsimet nitide et studiose faciant, aut eorum
pueri coram ipsis, et postquam factae fuerint, diligenter observentur,
ut nihil in eis vel in vino et aqua vile, nihil nisi probatum invenia-
tur, ut in B. 1. V. ex decreto Anitii papae cap. Panes [ 29] ; et
postquam fuerint sanctificatae, si populo superfuerint, non reserven-
tur in crastinum , sed tunc a ministris altaris reverenter sumantur,
nec unquam de fragmentis oblationum ad communem mensam ali-
quid ponatur. Si autem de sanguine aliquid stillaverit, pro quali-
tate facti negligens puniatur. Hanc autem hostiam sacerdos nulli
nisi per se ipsum offerat, nisi forte aliter necessitas suadeat. Deni-
que triplex mysterii continentia in hoc cognoscitur, quia sunt in hoc
sacramento tria : unum, quod est sacramentum , scil. species panis et
vini ; aliud quod est sacramentum et res sacramenti , videlicet ipsum
essentialiter corpus et sanguis domini ; tertium quod est res sacra-
menti tantum, utique unitas ecclesiae. De quibus latius prosequitur,
quae tamen hic discutere supervacuum duximus, cum ab aliis doctori-
bus sufficienter tractata per multa volumina inveniamus. c. 2. Sicut
sine Christo, i. e. sme totali Christi sacramento, quia ex eius latere
etiam aqua profluxit, sic vero aqua sola et vinum solum non est
calix domini, quomodo nec aqua sola, subaudi nec farina sola po-
test esse corpus domini, i. e . panis, sub cuius specie ibi latet corpus
domini. c. 4. vino mixtum , ut scil . sit ibi vinum cum aqua. c. 5.

In sacr. usque in sacrif. alia litera habet in primitiis. Si est in

sacrificiis, talis erit sensus, ut pro sacrificio altaris non omnino con-
firmetur de aliis frugibus terrae aliquid, nisi de vino et tritico, ut
de uvis vinum, et de frumento fiat panis. Si habetur de primitiis,
intellectus erit talis, quod nullarum frugum primitiae offerantur su-
per altare ad benedicendum, nisi uva sit vel frumentum. Melchiades
autem papa plures species excipit, seil. fabas , uvas novas, spicas et
480 Summa Rufini .

oleum et odoramentum ad incensum, ut in B. 1. V. c . Hae spe-

cies [ c . 7. ]. c. 7. Cum o . crim . Reprehendit hic quosdam in
sacrificii oblatione errantes . Quidam enim lac pro vino offerrebant ,
alii intinctam eucharistiam pro supplemento communionis populo por-
rigebant, alii botrum integrum sacrificabant et postea expressum in
calice populo dabant, alii pannum lineum tinctum musto per totum
annum reservantes tempore sacrificii aqua partem eius lavabant et
sic offerebant. Priorum itaque trium errorem condemnat, sed horum
novissimorum factum non ita evidenter inprobat, quia forte in qui-
busdam locis pro penuria vini licet hoc fieri. Sed obiicitur illud
ex concilio Turonico ubi dicitur , quod omnis presbyter debet
habere vas tanto sacramento dignum , ubi corpus domini dili-
genter recondatur ad viaticum recedentibus de seculo, quae sacra
oblatio intineta debet esse in sanguine Christi, ut veraciter possit
presbyter infirmo dicere : Corpus et sanguis domini n . I. Ch . pro-
ficiat tibi “ etc. , in B. 1. V. c . Ut omnis presbyter. Sed aliud
est quod pro necessitate geritur infirmorum, aliud quod generaliter
fit in communione aliorum ; illud ibi statuitur, istud vero hic vele-
mentissime interdicitur, licet illud Turonici concilii aut raro [ aut]
nunquam fieri habeat. Quin immo contrarium invenitur in ro-
mano ordine, ubi traditur, ut in parasceve vinum non consecratum
cum dominica oratione et dominici corporis immissione consecretur,
ut populus plene possit communicare. Quod utique est secundum
praesens concilium superfluum fieret, cum intincta hostia pridie re-
servari potuit et ideo , quod in praefato concilio dicitur non magni
ponderis esse videtur. expressum vinum post consecrationem ; nam
ante licet , sicut dicitur in eodem capitulo. c. 10. Peracta . Hic
dicebat Anacletus agens de aliqua trium festivitatum, scil . nativitate,
paschae, vel pentecestes, in quo tempore omnes communicare opor-
tet, ut praemissum est ; vel intellige, ut expositum est supra proxi-
ma di. decreto illo c . Episcopus deo [ c . 59. D. 1. de cons . ] , unde
hoc capitulum sumptum est . c. 11. Relatum . . sed si, i . e. quam-
vis. in omnibus tamen se oblationibus. c. 12. Comp. usque sine
gr. sacr. n. pot. prov. Intelligatur istud in sacerdote sacrificante,
in aliis vero non semper sie iudicandum est , cum maxime infirmi-
tate subvertente hostiam quidem sumere possunt, sanguinem autem
bibere non possunt. c. 14. Si quot. Hoc non est praecepti, sed
consilii, nisi dicatur: semper, i. e . omni anno . c. 17. In coena

1) P. 1. mixtione.
 Pars III. D. 2. 481

dom . Silvester papa dicit, quod non tantum in coena domini , sed
etiam in singulis diebus in XL ma praeter hos qui excommunicati
sunt, et praeter illos qui in publica poenitentia sunt, sacramenta
corporis et sanguinis Christi sumenda sunt, ut in B. 1. V. c . Sin-
gulis diebus [ 19] . ad percip . corp. et sang. Contrarium invenitur
in B., ubi dicitur, quod publice poenitentes non possunt communicare
nec etiam reconciliari ante poenitentiae consummationem, in 1. XVIIII .
ex decreto Pii papae, et ex conc . Magontiensi. Sed credi oportet,
illud caput istud praescribere pro eo, quod maiori nititur pietate,
nisi forte quis dicat pro varietate criminum et ecclesiarum intelli-
gendum esse hanc diversitatem canonum. c. 19.¹ Sec. cath. non
cred. nisi cos constaret pro eo hoc facere, quia sibi sint conscii
alicuius criminis ; tunc enim, ut praefatum est, admoneantur ad
emendationem. c. 20. Hi q. adm. ut com. si com., i . e. commu-
nionem dignam fecerant. c . 23. Tribus .. ministro, scil. subdiacono.
tim . cler. qualem scil . decet habere clericos . dom. portio fragmen-
torum scil. clerico ecclesiae alicuius. hinc et David historiam quaere
supra C. 25. q. 1. His ita respondetur. c. 26. Et dixit dom.²
Hist. quaere supra C. 1. q. 1. c . Si quis inquit [ 70] . c . 29. Perv.
usque per semet ipsum, nisi infirmetur ; tunc etiam per puerum, si
magna necessitas ingruerit, poterit communicare infirmum, ut in B.
1. XVIII . c . In historia [ 15] . c. 30. Sac. In superiori c . dixit,
ne sacerdos ad deferendum infirmis tradat illis corpus domini, quibus
prohibetur sacrarium ingredi. Sed ne per hoc videretur, quod nullo
tempore laici sacrarium , h. e. presbyterium, ingredi possent, dicit
auctoritate Clementis, quod tune demum laici presbyterium, h. e.
locum ubi manent presbyteri et clerici, ad officia peragenda non
ingrediantur, quando missarum solemnia celebrantur. c. 31. Inst.
Quoniam in superiori decreto de missae celebratione mentionem ha-
buerit, ideo licet ex abundanti de missa non aliter quam in metro-
politanu ecclesia celebranda continuat. c. 32. Sacrif. visibile est
per significationem. invis. sacrum., i . e . sacrum signum, h. e. sig-
num rei sacrae invisibilis . c. 353. Quia corp. occ. pur. fieri me-
ruisti sensibus tuis sunt credita et cum reverendum etc. c. 36 .
Quia passus, scil. quod corpus suum spirituale, tamen non illud cor-
porale quod sumpsit de virgine. fecit nosmet ipsos quod accepimus,
scil. corpus Christi, hoc nos sumus . spirituale tamen non carnale,

1 ) In P. 2. ad c. 19. 23. 26. deest. 2) Sie Paucapalea. 3) In

P. 2. deest ad c. 35.
v. Schulte , Summa Rufini. 31
482 Summa Rufini.

ut praedictum est. c. 38. In quibus isti doceantur, i . e. doceri

quaerantur in carnem ipsius, i . e. in corpus spirituale a carne signa-
tum . c. 39. Panis et calix n. q. qui super altare ponitur ad bene-
dicendum, sicut ille qui per singulas dominicas a plebe solet sal ad
benedicendum presbytero offerri et postea per omnes partiri ; sed
ille qui est mysticus, i . e . sanctificatus certa consecratione , ea scil . ,
quae ab apostolis est instituta in secreta, fit nobis, i . e . pro nostra
salute offertur. Vel secundum aliam literam , quae habet non
quilibet panis et calix non qualibet consecratione sed certa, scil.
apostolica, sicut dictum est, fit nobis mysticus, i. e . sacramentalis .
proinde quod, i . e. quia ita fit nobis mysticus, scil. certa conse-
cratione. qui¹ sit panis et calix, i . e . quamvis panis et vini ibi
species videatur, alimentum tamen est resurrectionis , h. e .
spiri-
tualis refectio animae a peccato resurgentis, non est sacramentum
religionis, i. e. ab ecclesiastica religione inventum, sed tantum a
Christo in coena institutum ; non quod benedicimus gratiasque agi-
mus domino , i . e . non sicut esca corporalis, quam benedicimus,
et de ea gratias deo agimus, quod quidem facimus in omni munere
eius etc. c. 42. Ego Berengarius non posse sensualiter, i. e. in
sacramento etc. Hoc contrarium videtur esse ei , quod dicit Augu-
stinus infra e . d. cap.
Qui manducat [58], ubi ait : nec quando
s
manducamu partes de illo facimus, et quidem in sacramento sic fit.
Sed aliud est putare sacramentum ibi esse sine veritate corporis et
sanguinis domini et ideo dicere, in solo sacramento tractari, quod
hic improbatur,aliud est credere corpus domini quod ibi est non
secundum sensus in sacramento conteri et dividi, quod ibi affirma-
tur. c. 45. Non hoc corpus. Haec verba Augustini expositoria
sunt illius quod dicit dominus in evangelio :„ Spiritus est qui vivi-
ficat, caro autem non prodest quicquam ", quasi dicit Augustinus in
persona domini exponendo : non hoc corpus quod videtis manduca-
turi estis, et bibe illum sanguinem quem effu. s. iudei , i . e . non
in tali specie. unde et subditur ibi in evangelio : Verba quae locu-
tus sum vobis spiritus et vita sunt, quasi dicat : si necesse est illum
etc. c. 48. Hoc est quod dicimus caro videlicet, i . e . species illa ,
quae carnem repraesentat , est sacramentum verae carnis , quam
Christus suscepit, et sanguis, i . e . species illa, quae sanguinem
repraesentat. carne et sanguine utroque invisibili spirituali intel-
ligibili, i. e. duplice specie repraesentante corpus et sanguinem

1 ) P. 2. Mon. quamvis. 2) P. 2. deo.

 Pars III. D. 2. 483

spiritualia et intelligibilia et invisibilia nobis. coelestis panis, i. e.

species panis coelestis . c. 54. Liquido a ieiunis semper accipitur.
Qui autem post aliquam degustationem sacrificium nisi pro viatico
acceperit, si puer fuerit tribus diebus, si maior VII. , si clericus XX
diebus poenitentiae subigatur, ut in B. 1. V. ex conc . Euticiani pa-
pae c . Qui acceperit [ 35 ] . c. 69¹ . Revera mirabile usque in .
d. alt. serab. .scaturiebat enim vermibus et computrescebat , ut in
exodo dicitur Iordanis retrorsum conversus contra naturam in sui
fontis revertitur exordium. De hoc in libro Iosue legitur ; nunquam
tamen ibi dicitur, quod aqua in suum fontem revertitur, sed scriptum
habetur, quod steterunt aquae descendentes in uno loco et instar
montis intumescentes apparebant procul ab urbe , quae vocatur
Adon, usque ad locum Tharsan. Quae autem inferiores erant in
mare mortuum descenderunt. Sed Ambrosius hic alludere voluit
magis verbis psalmistae qui ait : Et tu Iordanis, quia conversus es
retrorsum ; quam historiae veritatem exprimere dictorum intelligen-
tiam prudenti lectori relinquens. Erit itaque sensus huiusmodi ,
quod ita tune descendere cessaverunt sicut si cursu reciproco contra
naturam superius remearent. tetigit Moyses petram. Hanc historiam
quaere supra C. 23. q . 4. Non ergo [ ad c . 23. ] . sub Eliseo pro-
pheta. Legitur in IIII. libro regum [hist. ex Paucapalea] . sermo
Heliae ut ignem . Hanc historiam quaere supra C. 23. q. 4. c. Quod
Christus. praeter naturam, consultum naturae cursum. c . 71. Iter.
u. interdum . Hoc est interea, scil. donee veniat dominus ad iudicium .
c. 72. Utrum sub figura tantum sacramentum fiat quaeritur, sed
veritas ait etc. c. 73. Quid sit et infra ad sac. vocem coel. ap.
etc. usque ad sociand . corp. Christi. Verba ista , fateor , magis
parvitatem meam ad terrorem admirationis , quam ad
diligentiam expositionis invitant. Unde sufficere arbi-
tror meae intentioni legentem hic sollicitum reddere ,
quatinus prudentiorum oracula super hoc debeat im-
plorare . c . 76. De hac q. h., i . e . de illa sacramentali spe-
cie, vel de ipso essentialiter Christi corpore . de illa vero, i. e . de
ipsa eadem. secundum se, i. e. in sui forma vel specie. c. 78 .
Ubi pars est corporis, i . e . illius speciei , in qua latet corpus . est
totum essentialiter ipsum corpus Christi . c . 80. Nec. ergo . Incruen-
tam , h. e. sine cruore . Hoc dicit ad differentiam sacrificii veteris
testamenti , ubi sine cruore hostia non offerrebatur. nec viri sancti-

1) In P. 2. desunt historiae ad c. 69. 2) In A. legem. Item hic

484 Summa Rufini .

ficati etc., i. e. nec sumus percipientes co modo tantum, quia uni-

mur¹ per dignitatem carnis innocentiae et iustitiae ipsi viro
Christo, cuius humanitas est sanctificata et verbo coniuncta , sicut
quidam haeretici tradiderunt . sed vere sanctificantem et i. v.
proprie f. hoc est : vere et essentialiter ipsam carnem adiunctam
sumus percipientes, quam proprie verbum suscepit, cum est incar-
natum . c. 82. In Christo pater. Notat in hoc c. Hilarius Arrianos ,
qui patrem et filium unum quidem in voluntate esse affirmabant , sed
in natura esse negabant adiicicutes ad hoc probandum idem, quod
dominus dixit in evangelio Ioannis : Non pro his rogo tantum , sed
etiam pro his, qui per verbum illorum credituri sunt in me, ut unum
sint, sicut tu pater in me et ego in te, ut et ipsi unum sint in nobis .
Ecce, inquiunt Arriani [sequitur expositio Hilarii et longa expositio
loci ] . c. 92. Accesserunt iudaei usque non prius ador., venerando
et istud mysterium credendo. Dicitur enim: Manducaverunt et ad-
oraverunt. Si de manducatione spirituali intelligatur, expeditum est,
si de corporali credatur, quia nullus qui non credit, hoc est gentilis,
iudaeus vel haereticus, corpus Christi vel sanguinem accipit. David
fer. manibus [ hist. ex Paucapalea]. c. 96. Scenicis. Scenici erant,
qui in scena ludebant . Quid autem scena fuerit, dictum est
supra D. 33. c . Maritum. histrionibus. Quid sint histriones, in-
venies supra D. 86. c . Donare¹ .
Dist. III . c. 1. Pronunt. est. De missarum celebratione et
eucharistiae communione longa serie disputavit, sed quoniam in diebus
solennibus missis amplior cultus et communioni devotorum fidelium fre-
quentior concursus accesserit, ideo competentis ordinis ratione post mis-
sam de feriarum celebritate continuat, ubi generales festivitates describit ,
quibus feriari debemus, generalia quoque ieiunia proponit, in quibus
nos debere ieiunare ostendit. e. 3. Rogat. usque abstineant. Huius

contrarietatem et solutionem quaere supra D. 76. § . Non autem .

c. 6. A sacerd. , i . e . episcopis in concilio congregatis. non quinq.
sed qu . t., i. e. non indicantur L sed tantum XL dies ad ieiunan-
dum. c. 9. Placuit iei. ne comedant nisi facta prius sacerdotali
oratione, et discret. com., nisi postquam in hora nona fuerit missa-
rum oratio celebrata et eucharistiae percepta communio. c. 13. Sabb.

1) A. utimur. Ms. vivimus. 2) A. Mon. P. 2. karitatis. 3) A.

turpi. 4) In P. 2. verbotenus quae ad c. 7. D. 86. dicta sunt. Cf.
pag. 68 et 154. 5) P. 2. ex dicto ad c. 7. D. 76. addit : sed hoc non
praecipitur, sed persuadetur. 6) In decreti editione a omittitur.
 Pars III. D. 2. 3. 485

ieiunamus ita sabb . isto biduo , sacramenta scil. missarum : nam et

illa quae in sabbato missa canitur, non ad ipsum diem pertinet, sed
ad noctem paschalis festivitatis, unde in eius oratione dicitur : Deus,
qui hanc sacratissimam noctem etc. Quare autem in illo biduo
missa non cautetur, h. e. hostia non immoletur, Paschasius in ex-
tremis Ieremiae evidenter ostendit, seil. quia ipse pontifex Christus,
qui eam recte offert, tunc per se ipsum ad inferos descendit, vel
quia tunc templo polluto et altari , quod est Christus, depulso non
est, in quo corporis et sanguinis victima offertur ; vel quia tunc im-
molatus est Christus in veritate , cuius immolationis ceteris diebus
est haec hostia repraesentatio . c . 19. Crucis. Kalendarum, i . e .
mensis. c. 20. Aquam sale. De observatione dominicae diei dixerat
et quoniam in singulis diebus dominicis aqua cum sale sanctificanda
est, merito quaeritur, unde sit institutum, ut aqua sale aspersa
sanctificetur adiungit. Huius autem sacramenti significatio talis est :
Aqua poenitentiam significat de praeteritis, sal discretionem et cau-
telam de futuris. Quae duo si simul misceantur, amara conscientia
in dulcedinem convertitur talique spirituali commixtione illusio et
infestatio daemonum minime dominatur. per Eliseum proph. [ hist .
ex Paucapalea]. c. 22. Celebr . Hoc hodie penitus immuta-
tum est ; nusquam enim, i. e. nisi post quartam decimam lunam et
post aequinoctium vernale debet pascha celebrari ; unde fit, ut ali-
quando in XVI. vel in ulteriori luna celebretur pascha. c. 23. Pa-
schae uno die seil . dominico . tempore videl . post aequinoctium ver-
nale ; vel uno die et tempore ad ipsos observantes referatur, ut uno
die et tempore omnes ecclesiae celebrent pascha, sed non alio die
vel tempore una ecclesia alioque alia. c. 24. Placuit. Quod in his
tribus subiectis capitulis statuitur, hodie non observatur ; iam
enim ita omnibus ecclesiis termini paschales sunt agniti, ut hac for-
matarum subscriptione non indigeant instrui . c . 27. Perlatum .
Quoniam in solennitatibus ad decorem diei sanctorum imagines so-
lent offerri, ideo, postquam de solenniis feriis egit, in continenti de
sacris imaginibus adiicit . e. 28. Venerab. usque adorant. Contra-
rium sonat in superiori e . , cum dicitur et quidem quia eas adorari
vetuisses omnino laudamus. Sed aliud est adorare latria, quod ibi
prohibetur, et aliud dulia, quae hic permittitur. c . 29. Sextam in
quibusdam scripturis 2 , h. e. picturis. in figura gratiae, i. e. in tem-
pore gratiae, quae figurabatur in veteri testamento. transit transire.

1) In A. sed al. est deest. 2) Editio decreti quibus.

486 Summa Rufini.

debet, quasi non debet depingi agnus dico. praemon . per legem M.,
in qua agnus immolari iussus est . verum agnum, scil. dom . n .

I. Ch. p. v. a. depingamus, non tamen prohibet agnum depingi .

Dicitur autem in B. , ut picturae in ecclesia non fiant, ne quod
colitur et adoratur in parietibus depingatur, 1. III . ex conc. Eliberi-
tano c. Placuit pieturas. Sed illud et praesentis cap. auctori-
tate et contraria generali consuetudine evacuatum est. c. 30.
Omnes quos. Tractaturus iam de sacramento baptismatis formamque
baptizandi ostensurus, quod in nomine p. et f. et sp. s. consistit ,
de trium personarum aequalitate praemittit, ut nota coaequalitate
trium una et eadem virtute cos in baptismo operari non dubitetur.
Dist . IV . Nec e. v . s. a. Post sacramentum missarum et
feriationes dierum in ministerio¹ sacri baptismi tractatum accumulat
agens ante alia de baptismi efficacia, ostendens X. cap., per baptis-
mum omnia remitti peccata et virtutum conferri gratiam. renascitur
homo adultus , vel renascitur tantum ex aqua visibili et spiritu
sancto. visibili sine spirituali intellectu, ut puer. C. 11. Non ra-
tione. Quod baptismus operetur praemisit, nune quo tempore cele-
brari debeat subiungit. Et quidem celebrandus non est nisi in
sabbato paschae et pentecostes, in his enim et duabus duntaxat vici-
bus anni debent homines baptizari et non in diebus aliis, exceptis
illis, qui necessitate mortis, aegritudinis, obsidionis , persecutionis,
naufragii urgentur. c . 19. Constat. Dixit quando , nune a quibus
valeat baptismus tradi subnectit dicens, quia solummodo a sacerdo-
tibus catholicis, nisi necessitas pulsaverit ; tune enim etiam a laicis
potest baptismus tribui. A quocunque autem ministro traditur, sive
a bono sive a malo , nihil minus habet, quia non merita ministran-
tium , sed tantum virtus Christi in baptismate operatur. c. 23. Rom.
licet paganus. Dicitur alibi, quod qui a paganis baptizati sunt, de-
bent iterum baptizari infra e . D. c. Quos a paganis. Sed illi in
forma ecclesiae non fuerant baptizati, quod potest videri eo quod
ibi subiungitur : in nomine trinitatis " , hie autem de eo baptismate
dicitur, qui a pagano in forma ecclesiae traditur. c. 24. A quod .
vel t. in nomine Ch. Hic plura surgunt contraria, et primum est
infra c . 6. , ubi statuuntur rebaptizari qui non in nomine domini
probantur baptizati. Nomen autem domini Christus est ; unde
videntur rebaptizandi , qui in nomine Christi fuerant baptizati .
Item Pelagius videtur notare eos, qui in nomine Christi bapti-

1) P. 1. misterio. 2) A. Mon. VII , falso, nam est c. 30.

 Pars III. D. 3. 4. 487

zantur, i. e. D. c. Multi. Item Zacharias papa et Augustinus

docet, quod quicunque sine invocatione trinitatis inungitur, sacra-
mentum regenerationis habere non potest, i . e . D. c . Si non san-
ctificatur , In synodo . Sed sciendum, est quia, licet nomen
domini sit Christus, aliud tamen est hoe nomen : dominus , aliud hoc
nomen : Christus, et ideo aliud est baptizare in nomine Christi, i . e .
in invocatione huius nominis, aliud in invocatione huius nominis ,
quod est dominus. Illud enim licitum est pro eo , quod hoc nomen
Christus aequipollet tribus vocabulis trium personarum, ut ait Am-
brosius. Cum enim dicitur Christus, i . e . unctus , intelligitur ille , a
quo unetus, h. e. pater, et qui unctus, scil . filius , et quo unctus,
scil. spiritus sanctus. Quod non contingit in hoc nomine : dominus.
Et ideo pro vario more ecclesiarum in nomine Christi potest bapti-
zari, nunquam vero in nomine domini. Illud autem Pelagii non notat
baptizantes in nomine Christi, sed ostendit non minus rationabiliter
baptizari invocatione trinitatis, quam invocatione nominis Christi.
Denique ad id quod Zacharias papa et Augustinus dicunt, scil . non
esse sacramentum si baptizetur sine invocatione trinitatis, subau-
diendum est : vel si non nomine trinitatis vocabulo aequipollente. c . 26.
B. talis . . columba, columba cum simplicitate ad baptisma acce-
dens. c . 31. Solet q. dum ea , scil. scripta¹ mea . totum l. et mim .
et ioc. ageretur . Sed certe exemplo Alexandri episcopi Alexandriae
non est reiterandus baptismus, etiam iocose traditus ; statuit enim de
quibusdam pueris ludo baptizatis, ne rebaptizentur, ut s . C. 1. q . 1. cap .
Ecce quando. [ ad c . 58] . Verumtamen, ut quidam doctores tra-
dunt, non est baptisma iocose traditum, nisi assit intentio dandi vel acci-
piendi illud sacramentum . Aliud est enim iocose vel luxuriose dare
sive accipere et tamen velle dare aut accipere, et hoc omnino inten-
dere, ut detur et accipiatur, quod iocose vel datur vel accipitur ;
aliud est autem agere id quod formam illius in opere habeat et tamen
hoc nolle agere neque intendere, ut hoc agatur. In primo est sacra-
mentum, in secundo nullo modo . Ecce ego filium meum forte ad
balneas tuleram , veni ad aquam, non ut baptizarem, sed ut balnea-
rem , non ut sacramentum darem, sed ut sordes abluerem vel ut
carnem foverem ; posui parvulum meum in aquam et quia volui , ut
bene cederet et prodesset dixi forte, sicut dixissem in manducando
vel bibendo , sicut in orando vel seminando, sive aliud quodcunque
agendo dixissem, dixi : in nomine p . et f. et s . s. Tu venis et dicis

1) P. 1. scriptura. 2) P. 1. diceret.
488 Summa Rufini.

mihi, quia baptizatus est filius meus, ego balneatum scio, baptizatum
nescio. Vide ergo et considera, quia rationale oportet esse opus
mysteriorum dei , nec propter solam formam praeiudicare , ubi
intentio agendi nulla est. c . 34. B. vicem . . fidem conversio-
nemque cordis. Infra cap. IV. non excipit nisi martyrium ; sed quod
ibi minus dixit, in cap. isto supplevit. c. 36. sac. ab. ead. orig.
et stirpe scil. venientes, i . e. ad omnes homines venientes ab eadem
origine et stirpe , scil . ab Adam, accep. enim ille sacramentum ipsum
baptismatis. pro pecc. de quo publicam agebat poenit. Contradicit
Ambrosius, quia gratia dei in baptismate non requirit gemitum vel
planctum vel aliquod opus poenitentiae. Sed forte intelligendum
est, quod poenitens iste pro aliquo gravi peccato compunctus baptisma
petierat, quo suscepto in idem peccatum recidit, unde postea pub-
lice poenitentiae supponi meruit . Dicit ergo pro peccato semel prius
commisso , deque postea iterato qui morte imminente, subaudi a
poenitente forsitan baptizatur. quem bapt. etc. vel si non quod evi-
dentior est litera. c. 39. Aliud est . . anteq. v . d. n. I. Ch. ad b.
desc. col. i. a . Ambrosius dicit, [quod] prior descendit Christus et
postea spiritus sanctus. Quod vehemens videtur esse contrarium s.
c. D. c . Per aquam bapt. Sed credendum est, columbae speciem
sine spiritu sancto in aquam, antequam Christus veniret, descendisse,
quod hic dicitur, postquam autem Christus descendit, super eum
putandus est spiritus sanctus venisse et in illa columba apparuisse,
quod ibi docetur. Hoc sic se habere, scire poteris , si quod hic
subiungitur diligenter attenderis, scil .: cognovit Iohannes etc. c . 41 .
Quomodo ... etiam ipso homicida baptizante. columbae membra,
i . e. apostolos ab haeresi veniente extra omnem culpam esse iudi-
caretur. et quamq. e. omnem etc. improbari quandoquidem, i . e.
quamvis. ab eis dimittuntur. Sancti hic dicuntur peccata dimittere
conversis, quia eorum orationum meritis illa relaxantur, vel quoniam
per caritatis unitatem, quae solum in ecclesia habetur, fit remissio omni-
um peccatorum, ut j . e . D. cap. Ecclesiae caritas. non impeditur
b. gr . Non dicit hoc ita sentiendo, sed aliorum opiniones referendo .
c . 48. Satis ost. Aperta fronte contradicit Ambrosius in libro de
spiritu s . ita dicens : Sicut, si unum in sermone comprehendus,
vel patrem vel f. , vel sp . s . , fide autem nee p . nec f. nec sp . s.
abneges, plenum est baptismi sacramentum: ita etiam, licet pater et
f. et s . s. dicas , et patris et filii minuas potestatem, vacuum esse
mysterium. Sed credendum est Ambrosio in hac parte esse prae-
scriptum tum Augustini auctoritate, tum ecclesiae generali traditione .
 Pars III. D. 4. 489

c. 53. Sive parv. A quibus baptismus debeat celebrari iam dixit,

nune de baptismatis solennitate subiungit. Baptismi autem praece-
dens solennitas est exorcismus¹ . Debent enim baptizandi in quarta
feria quartae septimanae ad ecclesiam ferri, ut per scrutinium us-
que ad sabbatum paschae exorcizentur et catechizentur. c . 56. Symb.
usque competentibus . Notandum est, quod triplex est differentia ad
fidem venientium, scil. competentium catechumenorum et baptizato-
rum. Competentes dicuntur , cum ad ecclesiam primum veniunt.
fidem petentes ; unde appellantur competentes, i . e. simul eandem
fidem petentes, quomodo videlicet singuli interrogati : Quod petitis.
ad ecclesiam ? R. fidem etc. Catechumeni postea vocantur, quando
a quarta feria quartae septimanae et deinceps symbolantur, i . e.
catechizantur . Baptizati tantumdem dicuntur, cum in sabbato magno
aqua regenerationis loti fuerint4. c. 57. Catech. comprobantur.
illi catechismi. c . 59. Non l . . . ante tres, scil . quarta feria tertiae
septimanae. ad bapt., i . e . ad baptismi scrutinium. c. 72. Si n. s.
quid cur, et cum ita sine quibus vel nomine aequipollente eis, scil .
Christi, ut supra dictum est. multi quidem parenthesis. c. 74. Parv.
q. adhuc l. n. p. Si autem loqui possunt, et maxime postquam fue-
rint septennes, ipsi pro se profitebuntur . Unde Augustinus in epi-
stola ad Renatum episcopum: Septennis , inquit, aetatis pueri et
mentiri et verum loqui et confiteri et negare iam possunt, et ideo ,
cum baptizantur, iam et symbolum reddunt et ipsi pro se ad inter-
rogata respondent. c. 78. Postq. v . c. De solennitate baptismi egit,
nune de forma baptizandi supponit. Est autem forma baptismi , ut
in invocatione trinitatis vel Christi, quod ei aequipollet, ut saepe
dictum est, baptisma celebretur et ter immergatur vel semel pro varia
consuetudine ecclesiarum. c. 80. De trina. semel in aquis immer-
gere, in supra proximo cap. videtur contrarium. Sed aliud est
semel immergi5 sub ista forma verborum : „ Ego baptizo te in nomine
domini ", quod ibi interdicitur ; aliud in nomine trinitatis unica im-
mersione ablui, quod hic in ecclesiis quibusdam permittitur. c. 81 .
Eod. modo t. b. , i . e. immergantur. c . 83. In syn. sine invocat.
trin. vel nominis trinitatis vocabulo aequipollentis ut Christi. c. 84 .
Hi vero .. Montanum, proprium nomen illius haeretici . c . 88. Post-
quam asc. De his quae in baptismo celebrantur disseruit, modo de

1 ) A. Mon. P. 2. addunt et cathecismus. 2) A. baptizari. 3) A.

Mon. P. 2. addunt quadragesimae. 4) Deest ad c. 56 in Mon. 5) P. 1 .
intingi. 6) P. 1. immissione.
490 Summa Rufini.

his , quae post lavacrum fiunt baptizato, V. capitulis concludit. c. 89.

Emersisti ter.¹ , i . e. apparuisti tertio levatus de aqua . c . 90. Acc.
signaculum, sacramentum scil. confirmationis, quod signaculum sacer-
dotis episcopi .
c . 99. Sine poenit., i . e. sine exteriori satisfactione,
quae solet in poenitentia exigi . Supra proximo cap . de iudaeis dici-
tur, quod ante baptismum debent poenitentiam agere per satisfactio-
nem, abstinendo scilicet XL diebus. Sed illud generaliter in aliis,
istud specialiter quondam fiebat in iudaeis, non propter satisfactio-
nem peccati, sed propter reverentiam baptismi, quem iudaei com-
paratione circumcisionis et aliorum legalium sacramentorum non
adeo appreciabantur. c. 100. In cat . Tres personae in baptismate
sunt necessariae, scil. baptizandus, baptizans et qui baptizandum
offerat et recipiat .
Postquam ergo de baptizandis et de baptizatis
egit , de his qui pueros ad baptismum offerunt subnectit, scil. de
patrinis eorum . c. 107. Non l . f. Qualiter baptismus sit celebran-
dus praedocuit, nunc quomodo non sit reiterandus ostendit . c . 117 .
Qui bis si pro vicio animae purgando , vel immundicia corporis tol-
lenda, i . e. ut essent corpore mundiores, vel quia aliquod immundum
tetigerant ; qui autem pro haeresi inducenda utpote qui per Dona-
tistas rebaptizabantur longiori poenitentia expiabantur, ut in sequenti
cap. habetur. c. 118. Eos quos coactos fec. iacturam patiendo se
baptizari, coactos dico, non voluntate vel absolute per attrectationem
(tunc enim non esset coactio imputanda), sed aliqua periculosa con-
ditione instante proposita, ut puta, si te non offeras rebaptizari,
continuo occideris, vel huiusmodi . Melius enim erat mori quam ut
consentiretur rebaptizationi.
De huiusmodi coactionum diversitate
et imputatione operosius supra tractavimus C. 22. q. 5. c. 1º.
audientes, i. e. catechumenos qui,
quare appellantur audientes, in-
venies supra C. 24. q. 1. c. penult.3 duobus posterioribus annis .
c. 119. Presb. seu . Quoniam superius baptizatos in vertice chrismate
signatos esse docuit, merito nunc a quibus et quo tempore chrisma
sit conficiendum, et a quibus accipiendum, subiungit. Omni anno in
coena domini consecrandum est ab episcopis, a quibus et presbyteri
ante paschae solennitatem debent illud petere, sed non alio , nisi eo
chrismate quod ab episcopo fuerit. c. 121. Si q. v, pannum , quo
chrismati pueri caput a fronte circumcingit, ne recens unctio defluens

1 ) Editio decreti ter omittit. 2) P. 2. hic addit, quod in loco

citato (p. 356 sq .) habetur. 3) Ad audientes loco citationis affert P. 2.
verba priora p . 373.
 Pars III. D. 4. 491

dissipetur, vel quo vertex a presbytero perunctus obvolvitur. c. 124.

Omni temp. scil. per singulos annos. diac. aut subd . Contrarium
autem dicitur in superiori cap . , videlicet quia presbyteri
chrisma
debent petere aut per se ipsos aut per illum alium, qui eiusdem
ordinis sit. Sed illud de presbyteris ad sedem episcopalem proximis,
istud de his, qui octavo vel decimo lapide distant, intelligitur. Haec
autem distinctio habetur in B. 1. 4. ex conc . Meldensi cap. De
presbyteris [ 79 ] . c . 125. Nul. min .
Dicitur in hoc cap ., quod ,
quandocunque aliquis baptizatur, chrismari debet utique in vertice,
et ideo baptistae, quocunque vadunt, chrisma portent, quatinus si
eventu necessitatis oporteat eos aliquem baptizare , chrisma habeant ,
quo eius verticem liniant . Qui vero aliquo casu in baptismate chrismati
non fuerint, quando episcopus confirmando ungit eos in fronte, in

vertice quoque chrismabit eos . placuit s. i. b . chrismari, i . e. ut

homines cum baptizantur in vertice chrismate liniantur , ut in con-
firmatione saltem . sacerdos episcopus commonetur, ut chrismet eum
in vertice eodem chrismate quo in fronte. nam inter nos etc.
Quasi quia non est nisi una benedictio, i. e. consecratio ipsius
chrismatis, quo episcopi frontem et presbyteri verticem perungunt .
non praeiud. cuiq. h. d. quando scil . liceat eum qui in baptismo
chrismatus non fuerat, et alio tempore quam in confirmatione chris-
mari in vertice . sed ut nec h. ch. videlicet ut, si alio tempore non
fint in vertice chrismatio, saltem tunc non praetermittatur, quia valde
necessaria est. c. 126. In sabb. aquam fontis scil. c . 127. Nequa-
quam etc., i . e . postquam. gratiam scil. baptismi . ex aqua h . quae
fiebat ex conspersione cineris vitulae rufae , ut habetur in libro
numeri. si fide. Exponit significationem praedictorum. Dies enim
tertia sanctae trinitatis fidem praesignabat in resurrectione, ubi erit
perfecta requies, quam designat septima dies. (§. 3.) sp. vero s.
etc. Quasi quamvis aqua non tota per singulos , sed per partes effun-
datur, non tamen sic est de eius significato , i . e. spiritu sancto . Vel
aliter : quasi sicut aqua non mensurata super singulos funditur, scil.
ut super virum prius, deinde super feminas 3 spargatur, sed indiffe-
renter super populum funditur : ita spiritus sanctus sine personarum
acceptione in baptismo omnibus fidelibus traditur. aequaliter omni-
bus, i. e . non differenter propter sexum vel annorum varietatem ;
non enim huic plus conferetur quia vir est, illi minus quia mulier ;

1) A. haec autem de haereticis. 2) A. i. e. ut semper orans cum

b. i. v. l. 3) A. mensuratim .. sed ut plus s . v. minus super f.
492 Summa Rufini.

et sic in aliis . minuitur, i. e . immutatur et destruitur, nisi dicatur,

quandam occultam gratiam praeter virtutes in baptismo conferri,
quae postmodum, perditis etiam omnibus virtutibus, ipsa tamen non
perditur. Sed quanto magis homo deterior efficitur, tanto amplius
minoratur. Haec etiam in baptismate omnibus aequaliter datur; haec
est gratia, de qua Augustinus ait, quia deus eam latenter infundit
ctiam parvulis. vires amittere, quasi sciat, quia etsi post baptis-
mum vexet corpus, animae tamen nocere non potest. c . 129. Quaeris
.. ecce ego facio [ § . 5. ] , i . e. nitor ad solutionem quaestionis. per
dissenam vel perend., dissena quasi dies VI . perendiss. ergo, i . e .
usque ad VI . dies ; perendie adverbium, quasi peremto die. per-
endie perendissenam igitur, i . e. sex diebus peremtis, h . e . trans-
actis ; scil. septima die erit passio domini. fact. est in alio¹ . Simi-
liter subaudi, dicatur puer credere propter sacramentum fidei , quia
iam multi in sacramento similiter perceperunt . c . 131. Nulli . Post-
quam de baptismo multa dixit, ut consonet finis principio, de effi-
cacia eius iteratur. c. 138. Parv . fid. Hic dicitur, quod fides facit
parvulos fideles , alibi autem dicit, quod non fides , sed fidei sacra-
mentum facit fidelem parvulum, supra e . D. cap. Nihil [ 76 ] . Sed
hie dicitur de fide offerentium, ibi autem de fide oblatorum puero-
rum , quorum esse fides adhuc nulla potest. C. 146. Non ex
quo usque in vetustate carnis bene utuntur coniugati fideles
filios dico per baptismum. Adae vetustatem , filios dico regene-
randos.
Dist . V. c . 1. Omnes fideles. Quoniam confirmatio baptismum
sequitur, recte postquam de celebritate baptismi egit, de confirma-
tionis sacramento subinstruit. Unde hostia prius lavabatur in litore
et postea offerrebatur in holocaustum. c. 6. It ieiunii etc., scil .
statuimus. c. 9. De homine usque denuo, dicimus quod illi talis³.
c. 11. Omni die. Dictum fuerat in octavo supra cap., quod manus
impositio nisi a summis sacerdotibus perfici non potest. Sed ne hoc
passim de quavis manus impositione exaudiretur, ostendit, exorcistas
super inergumenos manus imponere debere. Quot vero modis dica-
tur manus impositio, quaeve illarum sit sacramentum, invenies.
supra C. 1. q . 1. c . Manus impositio . c. 12. Neophyti.
Quia nuper baptizatos dissoluteque viventes solebant daemones in-
ergumenos, i . e . arrepticios facere, ideo subiungit, a quibus neophyti

1) In decreti editione olim. 2 ) In hoc verbo explicit Cod . Al.

3 ) illi deest in editione decreti. 4) Est cap. 4. 5 ) Cf. p. 188 sq.
 Pars III. D. 4. 5. 493

debeant abstinere . c. 13. Convenit ordinem ecclesiae. In hac di-

stinctione primum agit de officiis, in quibus laudatur deus, postmo-
dum de ieiunio, quo maceratur corpus. Merito autem, postquam de
baptismate egit, de laudibus et ieiuniis concludit. Quia suscepta
gratia in baptismate opus est, ut deo largitori gratias pro beneficiis
impendamus carnemque ieiunando castigemus, ne vires hosti red-
dantur, quia et filii Israelis transito mari rubro continuo cecinerunt
hymnum domino dicentes : " Cantemus domino, gloriose enim equum
et ascensorem proiecit in mare " etc. et in psalmo : „ Operuis aqua
tribulantes cos , unus ex eis non remansit " etc. et Christus mox, ut
baptizatus fuit, in desertum veniens XL diebus et XL noctibus
ieiunavit. c . 21. Contraria .. lucubrare, i . e. vigilare. c. 30. Legi-
mus . . irridet Horatius dicens in epistolis : „ Sperne voluptates :
nocet emta dolore voluptas, me pinguem et nitide bene curata
cute vides, cum ridere voles Epicuri de grege porcum 2." c. 33.
Nunq. d. m. Ecce supercilio etc. Versus Virgilii sunt in Geor-
gicis. Inser. fruct. arb. in gemmis et surculis . Gemmae sunt
nodi virgularum, unde flores et frondes erumpunt ; surculos dicit hie
enodes truncos, ubi etiam arbores inseruntur. Salomon, dicens :
„Vade ad apes et disce, quomodo operatrix sit et opus suum castum
faciat. " e . 34. In omn. De abstinentia et de studio monachorum
praelibaverat, nunc de clericorum quoque modestia et sobrietate
quatuor cap. continuat. c. 36. Non op. min. usque themelici. Ut
ait Isidorus in XVIII libro Etym. erant musici scenici , qui in
organis et cytharis praecinebant et dicti themelici, quod olim can-
tabant super pulpitum, quod themele vocabatur. c. 37. N. o . m.
A spectaculis clericos supra prohibuit, sed quoniam solent clerici
causa spectandi varia in provincias remotiores proficisci, ideo supponit,
ne absque licentia episcopi clericus iter peregrinationis arripiat .
proficisci videlicet ad manendum. c. 38. Fucare. Duo sunt, quae
maxime pariunt otium , curiositas scil . et voluptas. Cum ergo duo
sunt genera personarum, quae potissimum ab exterius otio vacare
solent, utique clericorum et mulierum, curiositatem spectandi ex
clericorum otio venientem notaverat, nune voluptatem fucandi ex
mulierum vocatione surgentem Augustini auctoritate condemnat.
c. 39. De sp. Cum omnia sacramenta in spiritus sanctificatione per-

1) P. 2. rependamus. 2 ) Primus versus ex Ep. I. 2. 55 , duo

reliqui Ep. I. 4. 15 sq . edit . Q. Horati Flacci Opera rec. Q. Keller et
A. Holder. Lips . 1869. 3) P. 1. voluntatem. Ms., Ioh. Fav. voluptatem.
494 Summa Rufini.

ficiantur, non rite sacramentum ministratur, si in spiritus sancti

professione erratur, ideoque omnium mysteriorum¹ reseratis arcanis
duobus subiectis capitulis graecorum , qui spiritum a filio procedere
negant, errorem exterminans fidem universalis ecclesiae testimoniis
evangelicis roborat in benedictione spirituali huius laboriosi operis
et operosi laboris quaerens requiem et gloriam sempiternam 3 .
Explicit.

1) P. 1. ministeriorum . Ms. ministrorum. 2) Ms. clericorum.

3) Brug. req. in gloria sempiterna.
 Druckfehler und Berichtigungen.

Seite. zu lesen :
7 Zeile 5 von oben quia st. quin.
8 Zeile 4 von unten humanam.
23 Anm. omittit nicht cursiv.
26 Anm. Z. 3 perplexus.
30 Z. 5 v. 0. quando st. quandoque.
33 Col. Titel XVII st. XVIII.
49 Z. 18 v. 0. sis st. sit.
52 Z. 9 v. u. concupiveris.
56 Anm . 1 . a P. 1.
65 Z. 5 v. 0. nec st. ne.
Z. 1 v. u. Anm. verba.
73 Z. 16 v. u. cessare.
76 Z. 9 v. 0. prima huius .
78 Z. 10 v. 0. gesta bona .
Anm. 5 als 6 6 als 5.
85 Z. 3 v. 0. exponens.
Z. 14 v. u. comedere st. concedere .
89 Z. 5 v. u. hac.
90 Z. 17 v. 0. pastus.
92 Z. 14 v. u. vor videtur zu setzen c . 5.
-- Z. 2 v. u. secutus.
105 Anm . 1 hoc st. non.
106 Z. 10 v. o. require.
108 Z. 1 v. u. hic st. hoc .
112 Z. 2 v. 0 . eandem st. autem.
114 Z. 8 v. 0 . q. 3 st. p . 3.
Z. 5 v. u. valent.
119 Z. 1 v. u. autem st. aut .
136 Z. 16 v . u. Antoninus.
137 Anm . 2 eorum.
149 Z. 10 v. o. quasi st. qui.
zu setzen im Texte für die Ziffern der Anm. 4 st . 3, 5 st. 4, unten
ebenso und vor cui : 2) , 3) statt 2).
152 Z. 1 v. u. LXXXVI.
153 Anm. Z. 1 v. u. summam.
154 Anm. Z. 3 citatio .
496 Druckfehler und Berichtigungen.

Seite. zu lesen :
157 Z. 13 v. o. prospexerit.
160 Z. 4 v. 0 . 69 st. 59.
163 Z. 13 v. u . praedicatorum.
179 Z. 14 v. u. quidam.
181 Z. 8 v. u. nach ergo zu setzen : 2.
183 Z. 15 v. 0. C. 24.
185 Anm. 3 cum st. eum.
194 Z. 12 v. u. simoniam.
198 Z. 17 v. 0 . hic st. hi.
201 Z. 3. v. u. Verum zu sperren.
207 Z. 4 v. 0. C. 25.
Z. 5 v. 0. Violatores.
212 Z. 16 v . o. D. 3 st. 4.
215 Anm. C. st. c.
216 Z. 14 v . o . nec loca famam facere zu streichen (ist aus der
Anm. eingeschlichen).
222 Z. 2 v. u. columnella.
224 Anm . 2 ut est in.
255 Z. 11 v. 0. eo petente st. expetente .
265 Z. 3 v. 0 . nach ordinati zu setzen 2.
Z. 5 v. 0. nach ordinatos zu setzen 3.
272 Z. 6 v. u. D. 96.
310 Z. 12 v. o. 4. 6.
318 Z. 8 v. u. adorare.
331 Z. 14 v. u. nach loco suo zu setzen 2.
346 Z. 16 v. u. C. 11. st. 12.
359 Z. 11 v. o . habebam st. habeam
363 Z. 17 v. o. recapitulatur st. replicabitur.
416 Z. 10 v. u. ff. Die Worte meretricem, qui crimen celat, uxoris,
sola fornicatio [ nicht fornicatione] est quae vincit
uxoris affectum, fornicatio , vel fornicationis suspicio
sind cursiv zu setzen ; vor Dixit zu setzen : c . 2.
455 Anm. Z. 2. v. u. recto st. recte .

In die Summa Stephani haben sich einige Irrtümer einge-

schlichen. Es ist dort p. 103 zu e. 8. D. 79, p. 106 zu c . 6. D. 84
und c. 1. D. 85 angegeben, die Erörterung sei Rufin entnommen.
Dieser Irrtum rührt daher, dass ich damals die Codd. A., P. 1. 2
noch nicht vollständig untersucht hatte. Das Fehlen in diesen drei,
sodann in Brug, und Ms. beweist, dass Tr. die Stellen Stephan
entnommen hat. Weil dieses der Fall, sind sie unten Seite 147
Anm . 5, Seite 152 Anm. 1. 2 gedruckt.

Universitäts-Buchdruckerei von Carl Georgi in Bonn.

 Verlag von Emil Roth in Giessen. «

von Schulte, Geh. Justizrath Prof. Dr. Joh. Friedr., Der

Altkatholicismus . Geschichte seiner Entwickelung, inneren
Gestaltung und rechtlichen Stellung in Deutschland. Aus den
Akten und andern authentischen Quellen dargestellt. 12 M.,
solid in Halbfranz geb. 14 M. 50 Pf.
Darstellung des Prozesses vor den katholischen geistlichen
Ehegerichten Oesterreichs. 3 M.
Handbuch des katholischen Eherechts nach dem gemei-
nen katholischen Kirchenrechte und den österreichischen, preus-
sischen, französischen Partikularrechten mit Rücksichtnahme
auf noch andere Civilgesetzgebungen . 7 M. 50 Pf.
Das katholische Kirchenrecht. Deſſen Quellen und Literatur-
geschichte System Einfluß auf die verschiedenen Rechts-
disciplinen überhaupt. 2 Bände. 19 M.
Lehrbuch des katholischen Kirchenrechts nach dem
gemeinen und Partikularrechte in Deutschland und Oesterreich
und dessen Literaturgeschichte . 3. verm. u. verb. Aufl. 10 M.,
geb. in Halbfranz 11 M. 80 Pf.
Lehrbuch des katholischen und evangelischen Kirchenrechts nach
dem gemeinen Rechte, dem Rechte der deutschen Länder und
Oesterreichs . Vierte vollständig umgearbeitete Auflage des ka-
tholischen, erste Auflage des evangelischen Kirchenrechts . Größtes
Ber. 80, geb. 12 M., in solidem Halbfranzband 14 M.
Die Rechtsfrage des Einflusses der Regierung bei Bischofs-
wahlen in Preußen, mit eingedruckten Noten u. s. w., der
Verhandlung in Rom, mit Rücksicht auf die oberrheinische
Kirchenproving. 2 M.
Die juristische Persönlichkeit der katholischen Kirche, ihre In-
ſtitute und Stiftungen, sowie deren Erwerbsfähigkeit nach dem
gemeinen, bayr., österreich., preuß ., bad ., württemb . , heſſ., ſächſ.
u. französ. Rechte. 2 M.
System des allgemeinen katholischen Kirchenrechts
mit steter genauer Berücksichtigung der Besonderheiten in
Oesterreich, Preussen, Bayern, der oberrheinischen Kirchen-
provinz , Sachsen , Hannover und Oldenburg. 11 M. 50 Pf.
Die Stifte der alten Orden in Oesterreich. Ihre Auf-
gabe, Stellung, Wirksamkeit . 1 M.
Status diœcesium catholicarum in Austria germanica,
Borussia, Bavaria, reliquis Germaniae terris sitarum . 3 M.
Decretistarum jurisprudentiae specimen. E libro Gott-
wicensi 88 (181 sæculo XII) . 4º. 1 M.
Roberti Flamesburiensis summa de matrimonio et de
usuris. 4º. 1 M. 50 Pf.
-
Das Vorgehen des bayerischen Ministeriums gegen die Alt-
katholiken beleuchtet. 8°. 40 Pfg.
 nverwüßlic
übersichtlich
,Anordnung
eiſpielloſe
bsuHolzfreies
Billigkeit
,Papier
ehr
Verlag von Emil Roth in Gießen.

en
Billigste und handlichste Gefeh-Ausgaben der

Buchhandlung
Einsendung
Nachnahme
Vorräthig
Beträge
Deutschen Reichsgesetze in Einzel -Abdrucken

.Dinirect
gegen
allen
.oder
nur
der
bei
herausgegeben von Professor Dr. C. Gareis in Königsberg i. Pr.

Abonnements
Aichgebührenordnung (36/39). Genossenschaftsgesetz, Führung Reichsmilitärgeſetz (44/51).

erschienenen
Nummern
Aichordnung (36/39). undAnmeldung der Genossen Reichs-Schuldbuch ( 142).

usgabe
Aichordnung, Abänderung der schafts - Register (105). Reichsstempelabgaben (10).
selben (100. 141 ). Gerichtskostengese tz (95/96). Reichsverfassung m. Anmerkgn.

:- reis
Altersversicherung (103/104). Gerichts-Verfaſſungsgſ. (90/91). | und Erläuterungen (54/56).

jetzt
140
Ge-

der
M.
bis
do. Abänderung d. § 137 (26). Reichsversicheru ngsamt .

14
Schiedsgerichte (131).

A
Gerichtsvollzieher . Gebühren schäftsgang b. dems. (14. 67.

P
Arzneimittel (121 ).

, usgezeichnet
Bergwesen im südwestafrikani- ordnung derselben (97). 136 ).

aCorrectheit
schen Schutzgebiete (65). Getreideprober (141 ). Schiedsger. b. Alters- u. Inv.-
Beschlagnahme des Arbeits- Gewerbegerichte ( 115/116). Vers. (131).

.scharfer
und Dienstlohnes (117). Gewerbeordnung (3/4). Schiedsger. b. Unfallvers. (14).

Druck
Gewerbeordnung. Abänderung Schutzgebiete, deutsche. Beamte

volle
Betriebs-Unfälle b. Beamten u. ders. (83 ).
Personen d . Soldatenstandes ders. (40. 66. 134. 135) . Schutzgebiete, deutsche. Rechts-
(24). Gewichte und Waagen von ab
Bleis und zinkhaltige Gegen Gold- soluter Richtigkeit (36/39). verhältnisse derj. (34 40. 92).
u. Silberwaaren. Fein Schußgebietsgeset z, deutsches.
stände. Berkehr mit dens. (57). gehalt derselben (25). Neue Fassung desselben (68).
Branntweinsteuer (52/53). Schutzgebiete, deutsche. Kleinere
Bundesconsulate (82). Großjährigkeitsgesetz (87).
Bundes- u. Staatsangehörigkeit Grundeigenthum. Beschränkung Gesche für dieselben ( 68).
(16). desselben in der Umgebung v. Schutztruppe in Ostafrika s.
Festungen, s. Militärwesen 1. Mil.-Wesen II.
Butter. Ersatzmittel dafür (79). Helgoland, Vereinigung mit Seeleute, Mitnahme hilfsbed.
Cigarrenfabrik, Einrichtungen Deutschland (124). (84).
(132). sordnung (62/63).
Civilehegesetz . Eheschließung im Hilfskaffen , f. Gewerbeordnung. Seemann Septennat, f. Militär- und Maz
Auslande (11). Impfgeset z (20).
Civilproceßordnung mit Ein- Inhaberpapiere mit Prämien Socialist rinewesen I.
(76). engesetz (81 ) .
führungsgesetz (107/114). tenstempel (99).
Civilprocesordnung. Erg. des Invaliditäts- u. Altersversiche Spielkar Staatsangehörigkeit, Erwerbg.
§ 809 (26). rung (103/104).
Kranken-Versich. d. Arbeiter (5). u. Verlust derselben (16).

en
Concursordnung (118/120). nst. Verpflichtung zu Strafproceßordnung (125/130).

hauptsächlichst
Concursverfahren. Rechtsan- Kriegsdie demselben (19). Strandungsordnung (86).
fechtung außerhalb deſſ. (85 ) . | Skriegsle

Sammlung
istungen, s. Militär- Unfallversicherung d. Arbeit (6).
Consulargerichtsbarkeit (33). wesen I. Unfall- u. Krankenversicherung.
Controle über Personen des
Vorzüge
Beurlaubtenstandes (44/51 ), s. Kunstver trag, Berner (88/89) . Ausdehnung derselben (7).
Militär- und Marinewesen I. Marken- und Muſterschutz (13) . Unfallversicherung
Margari ne, f. Butter (79). bei Bauar-
beiten (28/29), dieser
:sind
Die
Dampskesselanlagen (133). Marschallinseln, Rechtsverhält Unfallversicherung d. bei Bauten
Doppelbesteuerung. Beseitigung nisse (137). beschäftigten Personen (58).
derselben (75). Maße. Grenze der zu duldenden Unfall- u. Krankenversicherung
Dynamitgesetz (15). Abweichungen derf. (36/39). für Forst- und Landwirthsch
Eheschließung u. Beurkundung Maße, ältere. Zulassungsfrist (28/29).
des Personenstandes in Ka für dieselben (36/39). do. Schiedsgerichte bei denselben
merun und Togo (40). Militär- und Marinewesen I. (14).
Eigenthumserwerb in d. Schußz- (44/51). do. Inkraftſegungen über Aus-
gebieten (100). Militär- und Marinewesen II. dehnung d. Gefeßes (40).
Eisenbahnbetriebsmittel. Pfän= (139/140). Unfallversich. d.Seeleute (60/61).
dung derselben (30/31). Militär-Familien-Unterſt. (74). Unterstützungswohnsitz (18).
Eisenbahnpolizei - Reglement Nahrungs- und Genußm . (32). Urheberrecht an Schriftwerken
(30/31). Naturalleistungen für die be u. s. w. (12).
Farben, gesundheitsschädliche, waffnete Macht im Frieden Vogelschutz (80).
bei Herstellung v. Nahrungs- f. Militärwesen I. Wechselstempelstener (9).
und Genußmitteln (78) . Patentgesetz (1). Wehrpflicht. Aender. ders. (73).
Firmenlöschung (64) . Patentgesetz, neues (122/123). Wittwen u. Waisen der Armee.
Flößerei (77). Preßgesetz (21). Fürsorge für dieselben (72).
reizügigkeit (17). Prisengerichtsbarkeit (26). Wuchergesetz (8).
Friedens Präsenzſtärke,ſ. Mili- Quartier- u. Naturalleistung f. Zeugen und Sachverständige.
tär- und Marinewesen I. die Armee im Frieden (70/71 ). Gebührenordnung für die-
Gebrauchsmuſterſchutz ( 122/123). Rechtsanfechtung außerhalb d. selben (98).
Gebührenordnung für Zeugen Concurs-Verfahrens (85). Zinsen, vertragsmäßige (2).
und Sachverständige (9). Rechtsanwaltsordnung (93/94). Zolltarif (22/23).
Genossenschaftsgeieß (41). Reichsbe amtenges et (42/43). Zuckersteuer (35. 59. 138).
Genossenschaftsgeseß, neues Reichs -Caffenscheine. Schuß des Zündhölzer. Anfertigung und
(101/102). Papiers für dieselben (27) . Berzollung derselben (27).
80-Format in gediegener Ausstattung. Einzel-Preis pro Nummer in gelbem Umschlag
geheftet 20 Pfg.
Universitäts-Buchdruckerei von Carl Georgi in Bonn.
"
89032315244

b89032315244a
89032315244

b89032315244a