Sie sind auf Seite 1von 119

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/369735080

Sənaye elektrik təchizatı. Dərs vəsaiti

Book · November 2015

CITATIONS READS

0 50

3 authors, including:

Nəcəf Orucov
Baku Engineering University
80 PUBLICATIONS 3 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Nəcəf Orucov on 04 April 2023.

The user has requested enhancement of the downloaded file.


Tempusprojekt: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-TEMPUS-JPCR:
ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS AN DEN BOLOGNA
PROZESSIM INGENIEURSTUDIUM FÜR ASERBAIDSCHAN

Vorlesungsskript: Elektrische Energieversorgung in der


Industrie

Für Studiengang: Bachelor- Elektrische Energietechnik

Bakalavr təhsili üçün- Elektroenergetika ixtisası üzrə

Sənaye elektrik təchizatı

+ Dr. Ing. Sadıgov Galib (AzTU)


Dr. Ing. Orucov Nəcəf(AzTU)
Dip. Ing. Mammadov Elshad (AzTU)

Baku 2015
-2-

INHALTSVERZEICHNIS
Einleitung .............................................................................. 4
1. Elektrische Belastungen der Industriebetriebe ........................ 5
1.1. Verbraucher der elektrischen Energie und ihre Eigenschaften. 5
1.2. Kennlinien der elektrischen Belastungen ............................... 9
1.3. Belastungskennlinienfaktoren............................................... 13
1.4. Kennlinien von einigen Industriebetrieben ............................ 15
1.5. Die Berechnungsverfahren der elektrischen Belastungen ...... 21
1.6. Die Hauptberechnungsmethoden der elektrischen
Belastungen......................................................................... 22
1.7. Die Hilfsberechnungsmethoden der elektrischen Belastungen 33
1.8. Berechnungen der Spitzenbelastungen .................................. 35
1.9. Bestimmung der Belastungen in den verschiedenen Stufen der
elektrischen Energieversorgungssysteme.............................. 36
2. Elektrische Energieversorgung der Werkshallen................... 41
2.1. Schaltungen der elektrischen Netze von Werkshallen........... 41
2.2. Installation der elektrischen Netze in den Werkshallen......... 46
2.3. Grundausstattungen der elektrischen Netze
in den Werkshallen.............................................................. 50
2.4. Bemessung der Leitungen, Kabeln und Zuleitungen der
elektrischen Netze in den Werkshallen................................. 50
2.5. Berechnung der Beleuchtungsnetze...................................... 58
2.6. Bemessung und Berechnung der Trolleyleitungen................ 63
3. Elektrische Energieversorgung der Werke............................ 69
3.1. Eigenschaften der elektrischen Netzen von Werken.............. 69
3.2. Übertragung der elektrischen Energie in den Werken........... 70
3.3. Elektrische Berechnung der Stromzuleitungen...................... 76
3.4. Schaltungen der Betriebe..................................................... 79
3.5. Kartogramm der elektrischen Belastungen............................ 85
4. Blindleistungskompensation und Spannungsregelung in den
elektrischen Netzen .............................................................. 89
4.1. Grundbegriffe...................................................................... 89
4.2. Blindleistungskompensation ................................................. 91
4.3. Blindleistungskompensation in den einfachen Netzen........... 93
4.4. Blindleistungskompensation in den spezifischen Netzen...... 106
4.5. Spannungsregelung in den Netzen...................................... 112
Literatur............................................................................. 118
-3-

МЦНДЯРИЖАТ
Сящ
Эириш .............................................................................. 4
1. Сянайе мцяссисяляринин електрик йцкляри......................... 5
1.1. Електрик енеръиси ишлядижиляри вя онларын
характеристикалары ........................................................... 5
1.2. Електрик йцкляринин графикляри ........................................ 9
1.3. Йцк графиклярини характеризя едян ямсаллар .................. 13
1.4. Бир сыра сянайе мцяссисяляринин йцк графикляри ............. 15
1.5. Електрик йцкляринин щесабланма методларынын тяснифаты... 21
1.6. Електрик йцкляринин щесабланмасынын ясас методлары ............. 22
1.7. Електрик йцкляринин щесабланмасынын кюмякчи методлары. 33
1.8. Зирвя йцкляринин щесабы ................................................ 35
1.9. Електрик тяжщизат системинин мцхтялиф пилляляриндя щесаби
йцклярин тяйин олунмасы ................................................ 36
2. Сехлярин електрик тяжщизаты ............................................. 41
2.1. Сех електрик шябякяляринин схемляри .............................. 41
2.2. Сехдахили електрик шябякяляринин конструктив ижрасы ....... 46
2.3. Сехдахили шябякялярин ясас електрик аваданлыглары ......... 50
2.4. Сех шябякяляринин нагил, кабел вя шинляринин ен
кясийинин гызмайа эюря сечилмяси ................................. 50
2.5. Ишыгланма шябякяляринин щесабланмасы .......................... 58
2.6. Троллей хятляринин сечилмяси вя щесабланмасы ............... 63
3. Заводдахили електрик тяжщизаты ...................................... 69
3.1. Эярэинлийи 1 кВ-дан чох олан заводдахили електрик
тяжщизат шябякяляринин вязифяси вя хцсусиййятляри .......... 69
3.2. Заводдахили шябякялярдя електрик енеръисинин нягл
олунмасы ...................................................................... 70
3.3. Жяряйаннагиллярин електрики щесабланмасы .................... 76
3.4. Мцяссисялярин електрик тяжщизат схемляри ...................... 79
3.5. Електрик йцкляринин картограмы .................................... 85
4. Електрик тяжщизат системляриндя реактив эцжцн
компенсасийасы вя эярэинлийин тянзими ........................ 89
4.1. Цмуми мялуматлар ..................................................... 89
4.2. Реактив эцжцн компенсасийасы цсулу вя васитяляри ...... 91
4.3. Цмуми тяйинатлы шябякялярдя реактив эцжцн
компенсасийасы ............................................................ 93
4.4. Хцсуси йцклц шябякялярдя реактив эцжцн
компенсасийасы ........................................................... 106
4.5. Електрик тяжщизат системляриндя эярэинлийин тянзими ...... 112
Ядябиййат ..................................................................... 118
-4-

ЭИРИШ

Електрик енеръисинин истещсалы, ютцрцлмяси вя пайланмасы цчцн


лазым олан гурьулар топлусуна електрик тяжщизат системи (ЕТС)
дейилир. Сянайе мцяссисяляринин електрик тяжщизат системи сянайе
ишлядижиляринин електрик енеръиси иля гидаланмасыны тямин етмяк
цчцн йарадылыр. Беля ишлядижиляря мцхтялиф машын вя механизмлярин
електрик мцщяррикляри, електрик собалары, електролиз гурьулары,
електрик гайнаьы цчцн машын вя апаратлар, ишыгландырма гурьулары
вя с. аид едилир.
Сянайе мцяссисяляринин електрик тяжщизаты мясяляси мцхтялиф
машын вя механизмлярин щярякятетдирижи гцввяляри кими електрик
интигалынын эениш тятбиги вя електрик стансийаларынын тикинтиси иля ейни
вахтда йаранмышдыр. Илк електрик стансийалары шящярлярдя
ишыгландырма вя електрик няглиййатынын гидаланмасы цчцн, щямчинин
фабрик вя заводларда тикилмишдир.
Електрик енеръиси мцяййян кейфиййят эюстярижиляриня малик
олмалыдыр. Електрик енеръисинин ясас кейфиййят эюстярижиляриня тезлик
вя эярэинлийин стабиллийи, эярэинлик вя жяряйанын синусоидаллыьы,
эярэинликлярин симметриклийи аид едилир. Истещсал олунан мящсулун
кейфиййяти вя мигдары електрик енеръисинин кейфиййятиндян асылыдыр.
Заман кечдикжя сянайе мцяссисяляриндя технолоъи просесляр
дяйишир. Бу ися електрик тяжщизат системляринин мцасирляшмясиня
эятирир. Беля системлярдя електрик тяжщизат системини идаря едян
компцтерляр гурашдырылыр. Компцтерляр електрик тяжщизат системинин
вязиййяти, мцщафизя вя автоматика гурьуларынын иши щаггында
информасийа алыр вя бу информасийа ясасында технолоъи вя електрик
аваданлыгларынын дягиг ишини тямин едир. Бу заман идаря пултунда
олан ишчи щейят йалныз технолоъи просесин эедишини мцшащидя едир вя
бу просеся онун позулмасы вя йа гурьуларын ишдян имтина етмяси
щалында гарышыр.
Цмуми шякилдя идаря просеси еля гурулур ки, енеръи хяржляри
минимум олсун. Тягдим олунан вясаит бу бахымдан сянайе
енерэетикасы менежментинин бир сыра мясяляляриня - сянайе
мцяссисяляринин електрик йцкляринин щесабланмасы, мцяссисянин вя
онун айры-айры сехляринин сямяряли електрик тяжщизатынын йарадылмасы,
реактив эцж компенсасийасы вя эярэинлийин тянзимлянмяси
мясяляляриня щяср олунмушдур.
-5-

1. СЯНАЙЕ МЦЯССИСЯЛЯРИНИН ЕЛЕКТРИК


ЙЦКЛЯРИ

1.1. Електрик енеръиси ишлядижиляри вя онларын


характеристикалары

Сянайе мцяссисяляринин тяркибиня чохлу сайда мцхтялиф нюв


дязэащлар, вентилйаторлар, електролиз, електрик гайнаг гурьулары,
конвейерляр вя с. дахил олур. Онларын чоху типиня, эцжцня, иш
реъиминя, эярэинлийиня вя жяряйанын нювцня эюря уйьун олан
групларда бирляшдирилир. Бцтцн бунлар електрик енеръиси ишлядижиляридир.
Щяр щансы бир технолоъи просеси щяйата кечирян вя мцяййян
олунмуш яразидя йерляшдирилян бир електрик енеръиси гябуледижисиня вя
йа електрик енеръиси гябуледижиляри групуна електрик енеръиси ишлядижиси
дейилир.
Електрик енеръисини истещсал едян (эенераторлар), чевирян (електрик
енеръиси гябуледижиси, трансформатор, дцзляндирижи гурьу), ютцрян вя
пайлайан (бирляшдирижи апаратлары вя мцщафизяси олан хятляр)
гурьулара електротехники гурьулар дейилир.
Електротехники гурьуларын вя (вя йа) мямулатларын топлусуна
електрик аваданлыьы дейилир. Щяр бир електрик аваданлыьынын мцвафиг
ады ола биляр, мясялян, дязэащын електрик аваданлыьы, кранын електрик
аваданлыьы вя с.
Електрик аваданлыьы ики йеря бюлцнцр: эцж вя ишыгландырма. Эцж
аваданлыглары електрик енеръиси гябуледижиляринин бцтцн нювлярини
ящатя едир. Бурайа ишыгландырма аваданлыглары дахил олмур. Електрик
тяжщизат системи лайищя олунаркян онларын щяр биринин щесабы
айрылыгда апарылыр.
Сянайе мцяссисяляринин електрик енеръиси ишлядижиляринин цч ясас
характерик иш реъими олур: узунмцддятли, гысамцддятли вя тякрар
гысамцддятли.
а) Узунмцддятли реъим (шякил 1.1,а). Електрик енеръиси
ишлядижиляринин бу реъими о гядяр давам едир ки, онун айры-айры
щиссяляринин температуру артараг ятраф мцщитин температурундан чох
олур вя практики олараг гярарлашмыш гяр гиймятиня чатыр.
Шякил 1.1-дя електрик енеръиси ишлядижиси цч реъимдя ишляйяркян П
йцкцнцн, П эцж иткисинин вя  гызма яйрисинин дяйишмя характери
тясвир олунмушдур. Ишлядижини шябякяйя гошдугдан сонра онун вя
шябякянин температуру йцксялир. Яэяр ятраф мцщитя истилик
ютцрцлмязся, шябякя елементляринин температуру фасилясиз олараг
-6-
артар. Анжаг гызма иля йанашы олараг сойума просесинин эетмяси
истилик таразлыьы йарадыр. Ишлядижинин вя шябякя елементляринин
температуру гярарлашмыш щяддя чатыр. Шябякянин йцкц вя сойудужу
мцщитин температуру практики олараг дяйишмяз галдыгда
температурун дяйишмяси 1 саат ярзиндя 10С-дян чох олмаса, беля
температура практики гярарлашмыш температур дейилир.

Шякил 1.1. Електрик ишлядижиляринин ясас иш реъимляринин графики

Електрик гурьуларынын гызмайа эюря сечилмяси заманы онларын


фактики гярарлашмыш температуру бурахылабилян щяддян чох
олмамалыдыр. Бу шярт дахилиндя електрик гурьуларынын гязасыз иш
реъими тямин олунур. Она эюря електрик енеръиси ишлядижиляринин,
трансформаторларын вя електрик стансийаларындакы эенераторларын
-7-
паспортунда номинал (гойулуш) эцж эюстярилир ки, бу да онларын
изолйасийасынын гызмадан мцщафизя олунмасына зяманят верир.
Електрик шябякяляринин нагилляри цчцн електрик гурьуларынын гурулуш
гайдаларында (ЕГГГ) узунмцддятли бурахылабилян жяряйанларын
гиймяти верилир ки, бу да онларын ишляйяжяйи нормал шяраити мцяййян
едир.
Завод лювщижийиндя (паспортда) аваданлыгларын номинал
эюстярижиляри (параметрляри) тясвир олунур вя бу, онларын номинал иш
реъимини мцяййян едир. Узунмцддятли иш реъиминя малик електрик
мцщяррикинин эцжц Пном - бу валын файдалы механики эцжц (кВт)
олуб мцщяррикин паспортунда эюстярилир. Паспортда онун диэяр
техники параметрляри дя верилир: жяряйанын нювц; номинал эярэинлик;
тезлик ф; фазалар сайы; файдалы иш ямсалы (ф.и.я.) ном; номинал
йцкдяки эцж ямсалы жосном вя с.
Шякил 1.1,а-йа мцвафиг олараг узунмцддятли иш реъиминдя 3Т
мцддятиндян сонра електрик гурьусунун температуру гярарлашмыш
щяддя чатыр, бурада Т – гызманын заман сабитидир, сан. Гызманын
заман сабити – бу еля бир мцддятдир ки, щямин мцддят ярзиндя ятраф
мцщитя истилик ютцрцлмяся, о заман ишлядижилярин вя електрик шябякя
нагилляринин температуру гярарлашмыш щяддя чатмыш олар. Графики
олараг бу мцддяти гызма яйрисиня «0» нюгтясиндя тохунан
чякмякля тапмаг олар. Шякилдя эюстярилян Т щямин заман сабитидир.
Електрик шябякяляриндя тятбиг олунан нагилляр цчцн Т=10 дяг олур.
Она эюря нагилляр гярарлашмыш температура 310=30 дягигядян
сонра чатыр. Бу 30 дягигялик заман аралыьы електрик йцкляринин
щесабланмасында щесаби мцддят кими истифадя олунур.
Яксяр насос, компрессор вя вентилйаторларын електрик
мцщяррикляри, фасилясиз няглиййат механизмляри, гыздырыжы собалар вя
с. узунмцддятли иш реъиминдя ишляйир.
Эцж ишлядижиляри (мцщяррикляр) вя електрик собаларынын номинал
эцжц онларын паспорт эцжцня бярабяр гябул едилир:
Пном = Ппасп . (1.1)
Дцзляндирижи гурьуларын (жос=0,57) вя трансформаторларын
номинал эцжц ися:
Пном=Спасп. жоспасп . (1.2)

б) Гысамцддятли реъим (шякил 1.1,б) замана эюря кичик иш


периодлары вя ишлядижинин шябякядян ачылдыьы узунмцддятли фасилялярля
характеризя олунур. Башга сюзля десяк, иш периоду о гядяр мящдуд
олур ки, щямин мцддятдя електрик аваданлыьынын гызма температуру
-8-
бурахылабилян щяддя чата билмир, иш периодлары арасындакы фасиля ися о
гядяр бюйцк олур ки, бу мцддятдя електрик аваданлыьы ятраф мцщитин
температуруна гядяр сойуйур. Металкясян дязэащларын кюмякчи
механизмляри, бир сыра гурьуларын електрик интигаллары вя с.
гысамцддятли реъимдя ишляйир. Дяйишмяз номинал йцкя малик
ишлядижилярин гысамцддятли реъимдяки иш периодлары 10, 30, 60 вя 90
дягигя гябул олунур.
ж) Тякрар гысамцддятли реъим (шякил 1.1,ж). Беля реъимдя
гысамцддятли иш периодлары фасилялярля нювбяляшир. Чохдяфяли иш
периодлары нятижясиндя електрик гурьусунун температуту щяр щансы
орта гярарлашмыш ор гиймятиня чатыр.
Галдырыжы-няглиййат гурьу механизмляринин електрик интигаллары,
йайма дязэащларынын интигаллары, бир сыра (нюгтяви) електрик гайнаг
гурьулары вя с. тякрар гысамцддятли реъимдя ишляйир.
Тякрар гысамцддятли реъимдя ишляйян ишлядижиляр нисби ишягошма
мцддяти иля характеризя олунур:
ti t
QM %   100%  i  100% , (1.3)
ti  t f td
бурада ти – иш мцддяти; тф – фасиля мцддяти; тд – ишчи дюврцдцр,
тд= ти+тф.
Тякрар гысамцддятли иш реъиминдя бир иш периоду (дювр) фасиля иля
бирликдя, адятян 10 дягигядян артыг чякмир. Електрик
мцщяррикляринин нисби ишягошма мцддятинин номинал гиймятляри
(ГМном) 15, 25, 40 вя 60% олур.
Тякрар гысамцддятли реъимдя ишляйян ишлядижилярин паспортда
эюстярилян Ппасп эцжц узунмцддятли реъимин номинал Пном эцжц иля
ифадя олунмалыдыр (ГМ=100%):
nom  pasp QM pasp , (1.4)
бурада ГМ – нисби ишягошма мцддятинин паспорт гиймятидир.
Гайнаг машынлары вя електрик собаларынын трансформаторлары
цчцн адятян там эцжцн паспорт гиймяти Спасп верилир. Бу щалда
номинал актив эцж беля тяйин едилир:
nom  S pasp QM pasp cos  pasp , (1.5)
бурада жоспасп вя ГМпасп – эцж ямсалынын вя нисби ишягошма
мцддятинин паспорт гиймятляридир.
-9-
1.2. Електрик йцкляринин графикляри

Електрик тяжщизат системляринин лайищяляндирилмясинин илк


мярщяляси електрик йцкляринин тяйин едилмясиндян ибарятдир. Електрик
йцкляринин гиймятиня эюря електрик тяжщизат системинин аваданлыглары
сечилир вя йохланыр, онлардакы эцж вя енеръи иткиляри тяйин едилир.
Електрик тяжщизат системляринин йарадылмасы вя истисмарына чякилян
хяржляр, щямчинин електрик аваданлыгларынын иш етибарлыьы эюзлянилян
йцклярин дцзэцн гиймятляндирилмясиндян асылыдыр.
Електрик йцкляри сехдяки айры-айры тялабатчыларын вя тялябатчылар
групунун, сехин вя бцтювлцкдя заводун електрик енеръисиня олан
тялябатыны характеризя едир. Сянайе мцяссисяляринин лайищяси вя
истисмары заманы ашаьыдакы йцкляр ясас щесаб олунур: актив эцж П,
реактив эцж Г, там эцж С вя жяряйан I.
Електрик йцкляри юлчц жищазларынын эюстяришиня ясасян мцшащидя
олуна биляр. Йцкцн замана эюря дяйишмясини юзцйазан жищазларла
гейд етмяк олар (шякил 1.2,а).
Истисмар шяраитиндя актив вя реактив эцжляря эюря йцклярин
замандан асылы олараг дяйишмясини актив вя реактив енеръи
сайьажларынын ейни бир заман анларында (30 дягигя вя йа 1 саат)
гейд олунмуш эюстяришляриня ясасян, адятян, пилляли яйри шяклиндя
эюстярирляр (шякил 1.2,б).
Актив вя реактив эцжлярин, щямчинин жяряйанын замана эюря
дяйишмя яйриляри уйьун олараг актив эцжя, реактив эцжя вя жяряйана
эюря йцк графикляри адланыр. Йцк графикляри фярди (айры-айры електрик
енеръи тялябатчылары цчцн) вя груп (електрик енеръи тялябатчылар групу
цчцн) йцк графикляриня бюлцнцр. Фярди йцк графикляри кичик щярфлярля
ишаря олунур: п(т), г(т), и(т); груп йцк графикляри ися уйьун олараг
бюйцк щярфлярля ишаря олунур: П(т), Г(т), I(т).
Групда н сайда електрик енеръи тялябатчысы олдугда П,Г вя I
графикляринин йазылмасы ашаьыдакы шякилдя эюстярилир:
n n
P(t )   pi (t ); Q(t )   qi (t ); (1.6)
i 1 i 1

P2  Q2
I (t )  . (1.7)
3U nom
- 10 -

Шякил 1.2. Електрик йцк графики


- 11 -

Сянайе мцяссисяляринин електрик тяжщизат системи лайищя


олунаркян, бир гайда олараг груп йцк графикляриндян истифадя олунур
ки, бу да мцяссисянин актив вя реактив енеръийя олан тялябатыны тяйин
етмяйя, гидаландырыжы мянбяни дцзэцн сечмяйя, еляжя дя електрик
тяжщизат схемини даща сямяряли шякилдя йериня йетирмяйя имкан
верир.
Електрик йцкляринин щесабланмасы заманы електрик енеръи
тялябатчыларынын иш реъимляри нязяря алынмалыдыр. Беля иш реъимляри
мцхтялиф олур вя замана эюря дяйишир. Бунунла ялагядар олараг
тяляб олунан эцжц характеризя етмяк цчцн ашаьыдакы анлайышлардан
истифадя олунур.
1.Електрик енеръи тялябатчысынын номинал актив эцжц пном – бу,
тялябатчынын завод лювщяжийиндя, йахуд паспортунда эюстярилмиш
эцжцдцр ки, о, бу эуждя ишлямялидир. Електрик енеръи тялябатчысынын иш
реъиминдян асылы олараг бу эцжцн тяйин едилмясиня яввялки
параграфда бахылмышдыр.
2.Електрик енеръи тялябатчыларынын номинал реактив эцжц гном –
бу, номинал актив эцж вя номинал эярэинлик шяраитиндя тялябатчынын
шябякядян тяляб етдийи ( «+» ишаря иля), йахуд шябякяйя вердийи
(«-» ишаря иля) реактив эцждцр.
Синхрон мцщяррикляр цчцн йухарыдакы шяртляря ялавя олараг
номинал тясирлянмя жяряйаны вя номинал эцж ямсалы да нязяря
алыныр.
Тякрар гысамцддятли йцк реъиминдя ишляйян тялябатчылар цчцн
реактив паспорт эцжц (гпасп) актив эцжя аналоъи олараг узунмцддятли
реъимя ( ГМ=1) эятирилир:
qnom  q pasp QM pasp . (1.8)
3.Тялябатчылар групунун номинал актив Пном вя реактив Гном
эцжляри – бу айры-айры тялябатчыларын ГМ=1 шяраитиня эятирилмиш
номинал эцжляринин жябри жями кими тяйин олунур:
n
Pnom   pnom,i ; (1.9)
i 1

n
Qnom   qnom,i . (1.10)
i 1
- 12 -
4.Орта актив вя реактив эцжляр – бу, електрик енеръи
тялябатчыларынын бахылан заман анында дяйишян йцкдя ишлямясини
характеризя едир вя ашаьыдакы кими тяйин олунур:

 p  dt
por  o
; (1.11)
t
t

 q  dt
q or  o
. (1.12)
t
Тялябатчылар групу цчцн орта эцжляр айры-айры тялябатчыларын орта
эцжляринин жябри жями кими тяйин олунур:
n
Por   por,i ; (1.13)
i 1
n
Qor   qor,i . (1.14)
i 1
Бахылан заман интервалындан асылы олараг орта эцжляр даща чох
йцклянмиш нювбя ярзиндяки орта айлыг вя орта иллик йцкляря бюлцнцр.
Даща чох йцклянмиш нювбя дедикдя бахылан тялябатчылар групунун
електрик енеръисини ян чох тяляб етдийи нювбя нязярдя тутулур. Орта
айлыг йцкляря эюря щесаби йцкляр, орта иллик йцкляря эюря ися иллик
енеръи иткиляри тяйин олунур.
5.Ортаквадратик йцкляр. Истянилян Т заман анындакы
ортаквадратик йцкляр ашаьыдакы кими тяйин олунур:
T
1
Por.kv 
To P 2 (t )dt ; (1.15)

T
1
Qor.kv 
To Q 2 (t )dt . (1.16)
- 13 -
6.Максимал йцкляр. Мцяййян олунмуш заман анлары арасында
актив, реактив, там эцжляр вя йа жяряйанлар уйьун орта гиймятлярдян
ян бюйуйуня малик олур ки, бу да максимал йцк адланыр.
Давамиййят мцддятиня эюря максимал йцкляр 2 жцр олур:
узунмцддятли максимал йцкляр (10,30,60 дяг вя с.) вя
гысамцддятли (1-2 сан) максимал йцкляр.
7.Щесаби йцкляр. Максимал йцкцн бурахылабилян гызмайа эюря
30 дяг ярзиндя ещтимал олуна билян гиймятиня щесаби йцк дейилир.
Щесаби йцк актив Пщес, реактив Гщес, там Сщес эцжляря вя жяряйана Iщес
эюря ола биляр. Щесаби эцжляри електрик тяжщизат системи
елементляринин сечилмяси вя онлардакы максимал эцж иткиляринин
тяйин олунмасы цчцн щесаблайырлар.
8.Зирвя йцкляри. Гысамцддятли максимал йцк зирвя йцкц адланыр
вя Iзир, Пзир, Сзир иля ишаря олунур. Зирвя йцкляри шябякялярин електрик
мцщяррикляринин юзцишядцшмя шяртляриня эюря йохланмасы, ярийян
горуйужуларын сечилмяси, максимал жяряйан мцщафизясинин ишлямя
жяряйанынын щесабланмасы, щямчинин шябякялярдяки эярэинлик
иткиляринин тяйин олунмасы цчцн мцяййян едилир.

1.3. Йцк графиклярини характеризя едян ямсаллар

Електрик йцкляринин щесабланмасы заманы йцк графикляринин


замана вя эцжя эюря тялябатчыларын иш реъимлярини характеризя едян
мцхтялиф ямсаллары тяйин олунур. Ясас ямсалларын тяйин олунмасына
бахаг.
1.Истифадя ямсалы. Актив эцжя эюря фярди тялябатчынын (kи), йахуд
тялябатчылар групунун (Ки) истифадя ямсалы даща чох йцклянмиш
нювбя ярзиндя орта актив эцжцн номинал эцжя олан нисбятиня
дейилир:
por
ki  , (1.17)
pnom

P
k
j 1
i, j  pnom, j
K i  or  n
.
p
Pnom
nom, j
j 1
- 14 -
Яэяр групда мцхтялиф иш реъимли тялябатчылары олан йарымгруплар
оларса, групун истифадя ямсалы Ки практики щесабламалар цчцн
кифайят гядяр дягиг олан ашаьыдакы дцстурла тяйин олуна биляр:
n

P
j 1
or , j

Ki  n
. (1.18)
P j 1
nom, j

бурада н – верилян група дахил олан мцхтялиф иш реъимли тялябатчылара


малик йарымгрупларын сайы; Пор,j вя Пном,j – йарымгрупларын орта вя
номинал эцжляридир.
2.Форма ямсалы. Йцк графикинин форма ямсалы к електрик
тялябатчысынын, йахуд тялябатчылар грурунун мцяййян заман
мцддятиндяки орта квадратик эцжцнцн щямин заман мцддятиндяки
орта эцжцня олан нисбятиня дейилир:
por.kv
kf  ; (1.19)
por
P
K f  or.kv . (1.20)
Por
Форма ямсалы графикин замана эюря гейри-мцнтязямлийини
характеризя едир. Сабит йцк шяраитиндя К =1 олур.
3.Максимум ямсалы. Максимум ямсалы Км даща чох
йцклянмиш нювбя ярзиндя максимал щесаби йцкцн Пщес орта
йцкя Пор олан нисбятиня дейилир вя адятян груп йцк графикляриня аид
едилир:
Phes
Km = . (1.21)
Por
4.Сорьу ямсалы. Сорьу ямсалы Кс щесаби Пщес (лайищя
шяраитиндя), йахуд тялябат Птял (истисмар шяраитиндя) эцжцнцн
тялябатчылар групунун номинал (гойулуш) Пном (Пгой) эцжцня олан
нисбятиня дейилир:
Phes Ptяl
Ks  , йахуд K s  . (1.22)
Pnom Pqoy

5.Йцк графикляринин мцхтялифзаманлылыг ямсалы. Актив йцкя


эюря мцхтялифзаманлылыг ямсалы Км.з електрик тяжщизат системинин
- 15 -
щяр щансы йцк дцйцнцнцн актив эцжцнцн йекун щесаби
максимал гиймятинин, бу йцк дцйцнцня дахил олан айры-айры
тялябатчылар групунун щесаби актив эцжляринин максимал
гиймятляринин жяминя олан нисбятиня дейилир:
Phes
K m. z  n
. (1.23)
P
j 1
hes, j

Эюстярилян ямсаллар актив эцжя эюря йазылмышдыр. Щямин


ямсалларын реактив эцжя эюря йазылышы аналоъи шякилдя олур.

1.4. Бир сыра сянайе мцяссисяляринин йцк графикляри

Електрик тяжщизат системляриндя бир сыра тягриби щесабламаларын


апарылмасы вя онларын ялверишли истисмар едилмяси цчцн бязи сянайе
сащяляри цчцн характерик олан типик суткалыг вя иллик йцк
графикляриндян истифадя олунур. Бу графикляр верилмиш сянайе
сащясиня хас олан йцклярин дяйишмя характерини эюстярир.
Графиклярдян истифадя етмякля истисмар просесиндя електрик
гурьуларынын сямяряли иш реъими йарадылыр - йцкцн азалмасы заманы
гида мянбяйинин лазыми сайда агрегатлары дайандырылыр, електрик
енеръисиня тялябат артдыгда ещтийат агрегатлар ишя гошулур, електрик
аваданлыгларынын тямир мцддяти планлашдырылыр, ишлядилян електрик
енеръисинин мигдары тяйин едилир вя с.
Сутка ярзиндя мцмкцн олан ян бюйцк эцж 100% гябул едилир
(шякил 1.3). Йцкцн щесаби максимуму Пщес мялум оларса, типик йцк
графикини (%) эцжлярин гиймяти иля верилмиш сянайе мцяссисясинин
йцк графикиня кечирмяк олар, кВт,
n% Phes
P , (1.24)
100
бурада П – сутканын верилмиш анына уйьун олан эцж, кВт; н% -
типик графикин сутканын верилмиш анына уйьун олан ординаты,%.
Мясялян, аьыр машынгайырма заводундакы сехин сящяр саат 8-дя
тяляб етдийи эцж 80% Пщес (шякил 1.3, 7) тяшкил едир. Сехин щесаби
максимуму Пщес=1200 кВт. Демяли сящяр саат 8-дяки йцк:
П8=801200/100=960 кВт.
Иллик йцк графики сянайе мцяссисясинин ил ярзиндяки щесаби
йцкцнцн дяйишмясини характеризя едир. Давамиййят мцддятиня эюря
олан иллик йцк графики ил ярзиндя (8760 саат) азалма истигамятиндя
- 16 -
олан йцкцн дяйишмя яйрисиндян ибарятдир. Беля йцк графикини кифайят
гядяр дягигликля анжаг илин ики эцнцнцн – йай вя гыш айларынын
характерик суткалыг графикляри ясасында гурмаг олар. Щяр ики
графикдя эцнцн мцяййян саатларына уйьун олан П1, П2,...,Пн йцкляри
гейд олунур вя онларын щяр биринин давамиййят мцддяти мцяййян
едилир. Гыш эцнляринин сайы 183, йай эцнляринин сайы ися 182
эютцрцлярся, о заман П1,П2,....,Пн йцкляринин ил ярзиндяки давамиййят
мцддятляри беля олар:
т1=182т1йай+183т1гыш;
т2=182т2йай+183т2гыш;
..............
тн=182тнйай+183 тнгыш

бурада тйай вя тгыш – бу вя йа диэяр П1,П2,..Пн йцкцнцн суткалыг йай


вя гыш графикляриня эюря давамиййят мцддятидир. Йцклярин замана
эюря дяйишмясини азалан истигамятдя эютцрмякля уйьун нюгтяляри
П(т) координат системиндя гейд едиб онлары сыныг хятлярля
бирляшдирсяк, давамиййят мцддятиня эюря иллик йцк графикини аларыг
(шякил 1.4).
Мцяййян олунмуш мигйасда иллик йцк графикинин сащяси сянайе
мцяссисясинин ил ярзиндя ишлятдийи елекрик енеръисинин мигдарыны
эюстярир. Иллик йцк графикиня эюря максимал йцкдян иллик истифадя
саатлар сайы тяйин едилир:
Wa
Tmax  , (1.25)
Pmax
бурада Wa – ил ярзиндя сярф олунан актив електрик енеръиси, кВтсаат;
Пмах – максимал йцк; Тмах – еля бир мцддятдир ки, щямин мцддятдя
сабит Пмах эцжц иля ишляйян гурьунун алдыьы енеръи, онун щягиги йцк
графики иля ишлямяси заманы алдыьы енеръийя бярабяр олур.
Йцк графикляринин кюмяйи иля бахылан мцддят ярзиндя ишлядилян
електрик енеръисинин мигдары тяйин едиля биляр

Wa  Pi t i , (1.26)
бурада Пи – графикин и-жы пиллясиня уйьун олан эцж, кВт; ти –
графикин и-жы пиллясинин давамиййят мцддятидир, саат.
- 17 -
- 18 -

Шякил 1.3. Бир сыра сянайе мцяссисяляринин типик йцк графикляри


- 19 -

Шякил 1.4. Давамиййят мцддятиня эюря иллик йцк графикини

Иллик йцк графикиня ясасян мцяссисянин орта иллик йцкц дя тяйин


едилир,кВт,
Wa
Por,il  , (1.27)
T
бурада Т – мцяссисянин вя йа електрик гурьусунун ил ярзиндя
ишлядийи саатлар сайыдыр.
Фасилясиз мящсул истещсал едян мцяссисяляр цчцн Т агрегатларын
тямиря дайанмасы нязяря алынмагла тяйин едилир. Тямирсиз чохиллик
иш реъиминя малик агрегатлар цчцн Т= 7900-8200 саат гябул едиля
биляр.

Эядвял 1.1. Мцяссисялярин иллик ишлямя саатлар сайы

Нювбянин давамиййят Т, саат, нювбяляр сайына эюря


мцддяти, саат бир ики цч
8 2250 4500 6600
7 2000 4000 5870

Лайищя олунан мцяссисянин електрик тяжщизат системинин айры-


айры дцйцнляринин йцк графикляри адятян мялум олмур. Она эюря
беля мцяссисялярин лайищяси заманы типик йцк графикляриндян дейил,
- 20 -
ашаьыда вериляжяк електрик йцкляринин щесабланма методларындан
истифадя едилир.
Типик йцк графикляри ясасян електрик стансийаларынын вя район
електрик шябякяляринин лайищяси заманы илк верилян кими истифадя
олунур. Беля ки, електрик стансийасындан бир нечя сянайе мцяссисяси
гидаланарса, о заман эцнцн щяр бир сааты цчцн щямин йцк
графикляри жямлянир, орайа стансийанын хцсуси сярфиййатына айрылан
йцк вя шябякя елементляриндя йаранан иткиляр ялавя едилир, беляликля
стансийанын йцк графики гурулмуш олур:
n
P(t )   Pj (t )  Pxs (t )  P(t ) , (1.28)
j 1
бурада Пъ(т) –ъ-жы мцяссисянин сутканын верилмиш саатына уйьун олан
эцжц; Пхс(т) – щямин саата уйьун стансийанын хцсуси сярфиййатына
айрылан йцк; П(т) – щямин саатда шябякя елементляриндя йаранан
актив эцж иткиляридир. Эцж иткиляринин мигдары тягриби щесабламаларда
сутканын верилмиш саатында сянайе мцяссисяляринин эцжляри жяминин
10%-ня бярабяр гябул едиля биляр. Електрик стансийалары цчцн хцсуси
сярфиййата айрылан йцк ися ашаьыдакы ифадя иля щесаблана биляр:
 n

  Pj (t ) 
Pxc (t )   0,4  0,6 P
j 1
xc , max , (1.29)
Pqoy 
 
 
бурада Пгой-електрик стансийасынын гойулуш эцжц; Пхс,мах-верилмиш
електрик стансийасынын хцсуси сярфиййатына айрылан максимал эцж
олуб (Пхс,мах/Пгой)100% нисбятиня эюря ашаьыдакы кими эютцрцлцр:

ИЕМ: тоз кюмцрлц - 8-14%;


газ-мазутлу – 5-7%;

КЕС: тоз кюмцрлц - 5-8%;


газ-мазутлу – 3-5%;

ЩЕС: кичик вя орта эцжлц – 3-2%;


бюйцк эцжлц – 1-0,5%;

Йарымстансийа: далан - 50-200 кВт;


дцйцн - 200-500 кВт.
- 21 -

Йцк графикляри шякил 1.3-дя эюстярилян сянайе мцяссисяляринин


адлары белядир: 1-кюмцр щасилаты; 2- нефт емалы; 3- торф истещсалы; 4
вя 5 – гара вя ялван металлурэийа; 6 – кимйа; 7 – аьыр
машынгайырма; 8 – механики-тямир заводу; 9 – дязэащгайырма; 10
– автомобил; 11 – аьаж емалы сянайеси; 12- селлилоз-каьыз сянайеси;
13- йцнэцл сянайе; 14 – тохужулуг фабрики; 15 – чап вя бязяк
ишляри фабрики; 16 – йейинти сянайеси; П,Г – актив вя реактив эцжляр.

1.5. Електрик йцкляринин щесабланма методларынын тяснифаты

Електрик тяжщизат системляринин лайищя практикасында електрик


йцклярини тяйин етмяк цчцн мцхтялиф методлардан истифадя олунур ки,
бунлар да ясас вя кюмякчи методлара бюлцнцр.
1-жи група ашаьыдакы методлар дахилдир:
-гойулуш эцжцня вя сорьу ямсалына эюря щесаблама методу;
-орта эцжя вя щесаби йцкцн орта йцкдян кянарачыхмыш
гиймятиня эюря щесаблама методу;
-орта эцжя вя йцк графикинин форма ямсалына эюря щесаблама
методу;
-орта эцжя вя максимум ямсалына эюря щесаблама методу
(низамланмыш диаграмлар методу).
2-жи група ися ашаьыдакылар аиддир:
-мцяййян заман мцддятиндя бурахылан мящсулун верилмиш
щяжминдя мящсул ващидиня дцшян хцсуси електрик енеръи сярфиня эюря
щесаблама методу;
-истещсал сащяси ващидиня дцшян хцсуси йцкя эюря щесаблама
методу.
Бу вя йа диэяр методун тятбиг олунмасы щесабламаларда
бурахылабилян хяталарын мигдарына эюря мцяййян олунур.
Бирляшдирилмиш щесабламаларын апарылмасы заманы (хцсусян лайищя
мярщялясиндя) айры-айры електрик тялябатчылары групунун – шюбя, сех
йахуд корпусун йекун гойулуш эцжляри щаггында верилянляря
ясасланан методлардан истифадя олунур. Фярди тялябатчылар щаггында
верилянляря ясасланан методлар даща дягиг щесаб олунур.
Електрик йцкляринин эюстярилян щесаблама методларына бахаг вя
онларын тятбиг сащялярини мцяййян едяк.
- 22 -
1.6. Електрик йцкляринин щесабланмасынын ясас
методлары

Сорьу ямсалы методу. Бу методла щесаби йцкляри тяйин етмяк


цчцн тялябатчылар групунун гойулуш эцжцнц Пном вя сорьу
материалларына ясасян верилмиш групун эцж жос вя сорьу Кс
ямсалларыны билмяк лазымдыр.
Ейни иш реъиминя малик тялябатчылар групунун щесаби йцкляри
ашаьыдакы кими тяйин олунур.
Phes  K s  Pnom ; (1.30)
Qhes  Phes  tg ; (1.31)
S hes  Phes
2
 Qhes
2
, (1.32)
бурада тg - реактив эцж ямсалы олуб верилмиш групун жос эцж
ямсалына ясасян тяйин едилир.
Електрик тяжщизат системинин мцхтялиф иш реъимли електрик енеръи
тялябатчылары групларына малик дцйцнцн щесаби йцкц, айры-айры
групларын йцк максимумларынын мцхтялифзаманлылыьы нязяря
алынмагла тяйин олунур:
n n
S hes  ( Phes, j ) 2  ( Qhes, j ) 2  K m. z , (1.33)
j 1 j 1
n n
бурада 
j 1
Phes, j ,  j 1
Qhes, j - уйьун олараг айры-айры групларын

йекун щесаби актив вя реактив йцкляри; Км.z – айры-айры групларын


йцк максимумларынын мцхтялифзаманлылыг ямсалыдыр. Км.z – нин
гиймятини тягриби олараг 0,9 гябул етмяк олар. Бу щалда електрик
тяжщизат системи дцйцнцн йекун щесаби йцкц онун орта йцкцндян
аз олмамалыдыр.
Щесаби йцклярин гойулуш эцжляря вя сорьу ямсалына эюря тяйин
олунма методу тягриби метод щесаб олунур. Она эюря дя бу метод
тягриби щесабламаларын вя цмумзавод йцкляринин тяйин олунмасы
цчцн тювсийя олунур.
Йцклярин статистик щесабланма методу. Бу метода ясасян
тялябатчылар групунун щесаби йцкц ики интеграл эюстярижийя – орта
йцкя Пор.Т вя орта квадратик мейля ор.Т ясасян ашаьыдакы ифадя
ясасында тяйин едилир:
- 23 -

Phes.T  Por.T   or.T , (1.34)


бурада  - сяпялянмя юлчцсцнцн гябул олунмуш дяфялийи; Т индекси
верилмиш кямиййятин йцкцн орталашдырылмыш мцддятиня (интервалынын
узунлуьуна) аид олдуьуну эюстярир.
Груп графики цчцн м-ин кифайят гядяр бюйцк гиймятиндя орта
йцк ашаьыдакы кими тапылыр:
Por.T  ( P1  P2  ......  Pm ) / m , (1.34)
бурада м – груп йцк графикинин бюлцндцйц Т=3Т0 узунлуглу
парчаларын (пиллялярин) сайыдыр; Т – жяряйанкечирижи щиссянин
гярарлашмыш температура чатма мцддяти; Т0 – нагилин гызмасынын
заман сабитидир.
Груп йцк графики цчцн орта квадратик мейл ашаьыдакы кими
тяйин олунур:
 or.T  ( P1  Por.T ) 2  ( P2  Por.T ) 2  ...  ( Pm  Por.T ) 2 / m.
Статистик метод щесаби йцкляри гябул олунмуш истянилян
башвермя ещтималы иля тяйин етмяйя имкан верир. Бу методун тятбиг
едилмяси эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан електрик енеръи
тялябатчыларынын айры-айры груплары вя дцйцнляринин електрик
йцкляринин щесабланмасы цчцн мягсядяуйьундур.
Пщес.Т йцклцнцн йаранма ещтималы Бер () = ф() функсийасы –
нормал пайланманын интеграл яйриси ясасында тяйин едилир.
Жяряйанкечирижилярин сечилмяси заманы изолйасийанын истилик
кющнялмяси нязяря алынмадан =2,5 гябул едилир. Бу заман
Бер(2,5)=0,005 олур. Бу ися о демякдир ки, гиймяти Пор.Т + 2,5 ор.Т
вя давамиййят мцддяти Т олан йцклярин йаранма ещтималы 0,005
олур.
Орта эцжя вя форма ямсалына эюря щесаблама методу. Бу
методун ясасыны щесаби вя ортаквадратик йцклярин бярабярлийи тяшкил
едир. Тякрар гысамцддятли иш реъиминя малик тялябатчылар групу цчцн
гябул олунмуш бу фярзиййя бцтцн щалларда доьрцдцр. Бу фярзиййя
щямчинин груп йцк графикляринин мцнтязимлийини поза биляжяк эцжлц
електрик тялябатчылары олмайан вя групда кифайят гядяр чохлу сайда
тялябатчылары олан узунмцддятли йцк реъиминдя ишляйян тялябатчылар
групу цчцн дя гябул олуна биляр.
Бу метод форма ямсалынын гиймяти 11,2 олдугда сехлярин шин
нагилляриндяки, сех ТЙ-нин ашаьы эярэинлик шинляриндяки вя 10 кВ-
луг ПГ-лярин шинляриндяки щесаби йцклярин тяйин олунмасы цчцн дя
- 24 -
тятбиг олуна биляр. Тялябатчылар групунун щесаби йцкц ашаьыдакы
ифадялярдян тяйин едилир:
Phes  K f Por ; (1.35)
Qhes  K f Qor , йахуд Qhes  Phes  tg ; (1.36)
Qor  Por  tg . (1.37)
Кф ямсалынын гиймятляри мящсулдарлыьы аз дяйишян сех вя
заводлар цчцн кифайят гядяр сабитдир. Она эюря дя лайищя заманы
форма ямсалы аналоъи технолоэийайа малик олан мцяссисялярин
експериментал верилянляриня ясасян тяйин олунур. Яэяр експериментал
верилянляр йохдурса, о заман Кф=1,11,2 гябул етмяк олар. Бу
заман даща кичик гиймятляр електрик тяжщизат системинин йухары
пилляляриня уйьун эялир.
Форма ямсалына эюря щесаби йцклярин тяйин олунмасы цчцн
даща чох йцклянмиш нювбя ярзиндя Пор вя Гор орта йцкляри ашаьыдакы
цсуллардан бири иля тяйин едирляр:
Гойулуш эцжя вя истифадя ямсалына эюря:
n
Por  K i  Pnom, j ;
j 1
n
Qor  K i.r . q nom, j , вя йа Qor  Por  tg .
j 1
Нювбя ярзиндя (Тн) бурахылан мящсула (М) вя мящсул ващидиня
дцшян хцсуси електрик енеръи сярфиня (е) эюря:
eM
Por  ; Qor  Por  tg .
Tn
Истисмар шяраитиндя: актив вя реактив енеръи сайьажларынын
эюстяришляриня эюря.
Низамланмыш диаграмлар методу. Бу метода эюря електрик
енеръи гябуледижиляринин щесаби актив йцкц бясляйижи вя пайлашдырыжы
шябякялярин (трансформатор вя чевирижиляр дя дахил олмагла) бцтцн
пилляляриндя орта эцжя вя максимум ямсалына эюря ашаьыдакы
ифадядян тяйин олунур:
n
Phes  K m  Por  K m  K i  Pnom, j . (1.38)
j 1
Максимум ямсалынын гиймяти верилмиш тялябатчылар групунун
истифадя ямсалындан Ки вя група дахил олан тялябатчыларын еффектив
- 25 -
сайындан асылыдыр (неф). Мцхтялиф номинал эцжя вя иш реъимляриня
малик тялябатчылар групунун електрик гябуледижиляринин еффектив сайы
дедикдя ейни иш реъиминя малик ейни эцжлц тялябатчыларын еля сайы
баша дцшцлцр ки, онларын щесаби йцкц гиймятжя мцхтялиф номинал
эцжя вя мцхтялиф иш реъиминя малик тялябатчылар групунун щесаби
йцкцня уйьун эялсин. Електрик гябуледижиляринин еффектив сайы
ашаьыдакы кими тяйин олунур:
n
( Pnom, j ) 2
j 1
nef  n
.
j 1
P 2
nom. j

Шякил 1.5. Максимум ямсалынын тяйин едилмяси


- 26 -
Жядвял 1.2.Електрик гябуледижиляринин еффектив сайынын нисби гиймяти
- 27 -
Максимум ямсалы неф вя Ки – дян асылы олараг жядвял 1.3-я вя
йа шякил 1.5-я ясасян тяйин едилир.

Жядвял 1.3.Максимум ямсалынын тяйин едилмяси

Ки-йя уйьун максимум ямсалы


nef

0,1 0,15 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9

4 3,43 3,11 2,64 2,14 1,87 1,65 1,46 1,29 1,14 1,05
5 3,23 2,87 2,42 2,00 1,76 1,57 1,41 1,26 1,12 1,04
6 3,04 2,64 2,24 1,88 1,66 1,51 1,37 1,23 1,1 1,04
7 2,88 2,48 2,1 1,8 1,58 1,45 1,33 1,21 1,09 1,04
8 2,72 2,31 1,99 1,72 1,52 1,4 1,3 1,2 1,08 1,04

9 2,56 2,2 1,9 1,65 1,47 1,37 1,28 1,18 1,08 1,03
10 2,42 2,1 1,84 1,6 1,43 1,34 1,26 1,16 1,07 1,03
12 2,24 1,96 1,75 1,52 1,36 1,28 1,23 1,15 1,07 1,03
16 1,99 1,77 1,61 1,41 1,28 1,23 1,18 1,12 1,07 1,03
20 1,84 1,65 1,5 1,34 1,24 1,2 1,15 1,11 1,06 1,03

25 1,71 1,55 1,4 1,28 1,21 1,17 1,14 1,1 1,06 1,03
30 1,62 1,46 1,34 1,24 1,19 1,16 1,13 1,1 1,05 1,03
40 1,5 1,37 1,27 1,19 1,15 1,13 1,12 1,09 1,05 1,02
50 1,4 1,3 1,23 1,16 1,14 1,11 1,1 1,08 1,04 1,02
60 1,32 1,25 1,19 1,14 1,12 1,11 1,09 1,07 1,03 1,02

100 1,21 1,17 1,12 1,1 1,08 1,08 1,07 1,05 1,02 1,02
140 1,17 1,15 1,11 1,08 1,06 1,06 1,06 1,05 1,02 1,02
200 1,15 1,12 1,09 1,07 1,05 1,05 1,05 1,04 1,01 1,01
240 1,14 1,11 1,08 1,07 1,05 1,05 1,05 1,03 1,01 1,01
300 1,12 1,1 1,07 1,06 1,04 1,04 1,04 1,03 1,01 1,01
- 28 -
Бу метода эюря реактив щесаби эцж ашаьыдакы кими тапылыр.
Qhes  1,1Qor ; nef  10 олдугда;
Qhes  Q ; nef  n олдугда.
Бир сыра щалларда – ишлядижилярин сайы чох олдугда вя онларын
эцжц эениш щядд дахилиндя дяйишдикдя неф кямиййятини садя
щесабланма методлары иля тапмаг тювсийя олунур. Бу мягсядля
яввялжя групдакы ян бюйцк ишлядижинин номинал Пноммах эцжцнцн ян
кичик ишлядижинин номинал Пноммин эцжцня олан нисбяти – м кямиййяти
щесабланыр:
Pnommax
m .
Pnommin

Сонра ашаьыдакы шяртляр ясасында неф щесабланыр.


1) м 3 оларса, неф  н щесаб олунур
2) м  3 вя Ки  0,2 олдугда
n
2 Pnom, j
j 1
nef  .
Pnommax
3) Електрик гябуледижиляринин сайы н  3 оларса, неф тяйин едилмир
вя щесаби эцж Пщес = Кй  Пном ифадяси иля тапылыр, бурада Кй –
йцклянмя ямсалы олуб узунмцддятли реъим цчцн 0,9, тякрар-
гысамцддятли реъим цчцн 0,75 вя узунмцддятли автоматлашдырылмыш
реъим цчцн 1 гябул едилир. Йцклянмя ямсалы Кй електрик
гябуледижисинин гошулма периодундакы фактики орта эцжцнцн
номинал эцжцня нисбяти кими тяйин едилир,
Por, f
Ky  .
Pnom
4) м>3 вя Ki< 0,2 олдугда, щямчинин неф кямиййятини ясас
дцстур васитясиля щесабламаг чятин оларса (ишлядижилярин сайынын чох
олмасына эюря), о заман ишлядижилярин еффектив сайынын нисби
гиймяти nef*  nef / n ашаьыдакы кямиййятлярдян асылы олараг жядвял
1.2-йя ясасян тяйин едилир
- 29 -

n*  n1 / n вя P*  Pnom1 / Pnom ,
бурада н1 – эцжляри групдакы ян бюйцк ишлядижинин эцжцнцн
(Пноммах) йарысындан аз олмайан ишлядижилярин сайы; Пном1- н1 сайлы
ишлядижиляринин номинал эцжляринин жями; Пном – групдакы бцтцн н
сайлы ишлядижилярин номинал эцжляринин жямидир. Бундан сонра
ишлядижилярин еффектив сайы
nef  nef *  n
ифадяси иля тяйин едилир.
Ейни вахтда ишйялян електрик гябуледижиляринин сайы цчдян чох
олдугда, Пщес щесаби эцжц онларын ян бюйцйцнцн номинал эцжцндян
аз олмамалыдыр.
Трансформатор йарымстансийаларынын шинляриндяки щесаби йцкляри
тяйин етмяк цчцн неф кямиййятинин садяляшмиш щесабланма методу
тятбиг олунур. Хцсуси щалда,йарымстансийадан айрылан хятлярин сайы
чох олдугда вя йа бир йарымстансийадан мцхтялиф биналарда
йерляшдирилян бир нечя сех гидаландырылдыгда, шярти електрик
гябуледижиляринин эцжцндян истифадя етмяк олар. Айры-айры
гидаландырыжы хятляр цчцн бу эцжц беля тапмаг олар:
n


j 1
Pnom, j
Pş  .
nef
Бцтювлцкдя йарымстансийа цчцн неф кямиййяти айры-айры хятлярин
електрик гябуледижиляринин еффектив сайларынын жями кими тапылыр:
nef  nef 1  nef 2  ...
Низамланмыш диаграмлар методу цзря щесаби електрик
йцкляринин тяйин едилмя ардыжыллыьы ашаьыдакы кимидир:
1.Електрик тяжщизат дцйцнцня бирляшдирилян бцтцн ишлядижиляр
истифадя вя эцж ямсаллары ейни олан биржинс иш реъимляриня малик
груплара айрылыр;
2.Щяр бир групдакы вя бцтювлцкдя електрик тяжщизат
дцйцнцндяки електрик гябуледижиляринин сайы щесабланыр;
3.Щяр бир групдакы вя бутювлцкдя електрик тяжщизат
дцйцнцндяки електрик гябуледижиляринин номинал эцжляринин сярщяд
гиймятляри вя неф кямиййятляри тапылыр;
- 30 -
Жядвял 1.4. Бязи ишлядижилярин сорьу (кс), истифадя (ки) вя эцж
(жос, тэ) ямсаллары
Ишлядижиляр кс тэ ки жос
1 2 3 4 5
Кичик серийаларла мящсул бурахан металкясян 0,14 2,3 0,12 0,4
дязэащлар: харрат, йонма (ряндялямя), дялмя,
ойма, фрезер, дешмя, карусел, итилямя дязэащлары вя
с.
Бюйцк серийаларла мящсул бурахан металкясян 0,21 1,73 0,16 0,5
дязэащлар: йухарыда садалананлар
Штамплайыжы пресляр, автоматлар, револвер, сойужу, 0,25 1,17 0,17 0,65
фрезер, карусел вя ойма дязэащлары
Эцрз (бюйцк чякиж), дямирчи машынлары, мяфтил 0,35 1.17 0,2 0,65
дязэащлавры, тямизляйижи барабанларын интигаллары
Чубуглардан детал щазырлайан чохваллы автоматлар 0,23 1,73 0,2 0,5
Метал емал едян автоматик конвейер хятляри 0,5- 1,0 0,5- 0,7
0,6 0,6
Сяййар електрик аляти 0,1 1,73 0,06 1,73
Насослар, компрессорлар, мцщяррик-эенераторлар 0,75 0,75 0,7 0,8
Ексщаустерляр (соружу вентилйаторлар), вентилйаторлар 0,7 0,75 0,65 0,8
Елеваторлар (галдырыжы машын), транспартйорлар, 0,5 0,88 0,4 0,7
шнекляр (нов шякилли конвейер), блоклашмасы
олмайан конвейерляр
Блоклашмасы олан конвейерляр 0,65 0,88 0,55 0,75
Гошулма мцддяти 25% олан кранлар, телферляр 0,1 1,73 0,05 0,5
Гошулма мцддяти 40% олан кранлар, телферляр 0,2 1,73 0,1 0,5
Эювс гайнаг трансформаторлары 0,35 2,58 0,3 0,35
Бирляшдирижи гайнаг машынлары 0,35 1,0 0,25 0,7
Жалайыжы вя нюгтяви гайнаг машынлары 0,6 1,39 0,35 0,6
Гайнаг автоматлары 0,5 1,73 0,35 0,5
Бирмянтягяли гайнаг мцщяррик эенераторлары 0,35 1,39 0,3 0,6
Чохмянтягяли гайнаг мцщяррик эенераторлары 0,7 1,0 0,5 0,7
Фасилясиз йцкля ишляйян мцгавимят собалары, 0,8 0,33 0,7 0,95
гурудужу шкафлар
Периодик йцкля ишляйян мцгавимят собалары 0,6 0,62 0,5 0,85
Хырда гыздырыжы жищазлар 0.7 0 0,6 1,0
Кичик тезликли индуксийа собалары 0,8 2,58 0,7 0,35
Йцксяк тезликли индуксийа собаларынын мцщяррик- 0,8 0,75 0,7 0,8
эенераторлары
Електрик ишыгландырмасы 0,85- 0- - 1,09-
0,9 0,33 0,96
- 31 -

4.Дцйцндяки бцтцн ишлядижилярин номинал эцжляринин жями Пном


щесабланыр;
5.Жядвял 1.4 цзря характерик груплар цчцн истифадя ямсалы Ки вя
эцж ямсалы жос гябул едилир, сонра тg щесабланыр;
6.Щяр бир групун ян чох йцклянмиш нювбя ярзиндяки орта актив
вя реактив эцжц тяйин едилир:
Por  K i Pnom ; Qor  Por  tg
7.Електрик тяжщизат дцйцнц цзря орта актив вя реактив эцж тяйин
едилир:
n n
Por,d   Por, j ; Qor,d   Qor, j
j 1 j 1
8.Електрик тяжщизат дцйцнц цзря истифадя ямсалы тапылыр:
Por,d
K i, j  n
.

j 1
Por, j

9.Електрик тяжщизат дцйцнц цзря реактив эцж ямсалы tgд вя эцж


ямсалы жосд щесабланыр:

Qor, d 1
tg d  ; cos  d  .
Por, d 1  tg 2 d
10.Йухарыда эюстярилян цсуллардан бири иля неф тяйин едилир. Сонра
Ки,д вя неф кямиййятляриндян асылы олараг максимум ямсалы Км
жядвял 1.3-я (вя йа шякил 1.5) ясасян тапылыр.
11.Км –ин гиймяти вя мцхтялиф заманлылыг ямсалы Км.z нязяря
алынмагла дцйцнцн щесаби актив эцжц тяйин едилир:
Phes  K m  K m. z  Por,d .
12.Дцйцнцн щесаби реактив эцжц тяйин едилир:
Qhes  1,1Qor,d ; nef  10 олдугда;
Qhes  Qor,d ; nef  n олдугда.
Бундан сонра електрик тяжщизат дцйцнцнцн там щесаби эцжцнц
вя щесаби жяряйаны да тапмаг олар:
S hes  Phes
2
 Qhes
2
;
- 32 -

S hes
I hes  .
3U nom

Бирфазалы ишлядижилярин щесаби йцкц тяйин едиляркян яввялжя онлар


фазалар цзря бярабяр пайланыр, бундан сонра онларын номинал эцжц
ян чох йцклянмиш фазанын номинал эцжцнцн цч мислиня бярабяр
гябул едилир:
Pnom  3Pnom
'
,
бурада П’ном – ян чох йцклянмиш фазадакы ишлядижилярин номинал
эцжцдцр.
Бундан сонракы щесабламалар цчфазалы ишлядижиляря аналоъи
олараг апарылыр.
Мясяля 1.1.Ашаьыдакы верилянляря эюря ишлядижиляр групунун
щесаби актив йцкцнц тяйин етмяли:
10 кВт-лыг 3 ишлядижи, ки=0,15;
20 кВт-лыг 4 ишлядижи, ки=0,2;
30 кВт-лыг 8 ишлядижи, ки=0,1;
40 кВт-лыг 10 ишлядижи, ки=0,14.
Щялли. Ишлядижилярин цмуми сайы н=3+4+8+10=25. Онларын
номинал актив эцжляринин жями:
Пном=пном=310+420+830+1040=750 кВт;

Pnommax 40
m   4  3;
Pnommin 10
Групун истифадя ямсалы:
3  10  0,15  4  20  0,2  8  30  0,1  10  40  0,14
Ki   0,14 .
750
Ки<0,2 вя m>3 олдуьуна эюря ишлядижилярин сайыны ашаьыдакы
кими тапаг. Эцжляри групдакы ян бюйцк ишлядижинин эцжцнцн
(Пноммах) йарысындан аз олмайан ишлядижилярин сайы:

н1=4+8+10=22.

Пном1=420+830+1040=720 кВт.
Бу кямиййятлярин нисби гиймяти:
- 33 -

n1 22
n*    0,88;
n 25
P 720
P*  nom1   0,96.
Pnom 750
Жядвял 1.2-йя ясасян неф*=0,9, онда
неф=неф*н=250,9=22.
Максимум ямсалы жядвял 1.3-я ясасян Ки=0,4 вя неф=22
гиймятляриня ясасян тяйин едилир, Км=1,7.
Ишлядисиляр групунун щесаби актив йцкц:
Пщес=КиКмПном=0,141,7750=178,5 кВт.

1.7. Електрик йцкляринин щесабланмасынын


кюмякчи методлары

Мящсул ващидиня дцшян хцсуси електрик енеръи сярфиййаты


методу. Бир сыра електрик енеръи тялябатчылары йцк графикляринин
дяйишмязлийи вя йа аз дяйишкянлийи иля характеризя олунур. Беля
тялябатчылара вентилйаторларын, насосларын, електролиз гурьуларынын
чевирижи агрегатлары, електрик собаларынын интигаллары, каьыз вя кимйа
сянайесинин електрик гябуледижиляри аиддир.
Замана эюря дяйишмяйян, йахуд аз дяйишян йцкя малик
тялябатчылар цчцн щесаби йцк ян чох йцклянмиш нювбя ярзиндяки
орта йцкя уйьун эялир вя мцяййян заман мцддятиндя верилмиш
мящсул бурахылышы заманы мящсул ващидиня дцшян хцсуси електрик
енеръи сярфиня эюря тяйин олуна биляр:
eM
Phes  Por  ,
Tn
бурада е – мящсул ващидиня дцшян електрик енеръи сярфи, кВтсаат; М
– нювбя ярзиндя бурахылмыш мящсулун мигдары; Тн – ян чох
йцклянмиш нювбянин давамиййят мцддятидир, саат.
Мящсул ващидиня дцшян хцсуси електрик енеръи сярфинин натурал
гиймяти е вя сехин (бцтювлцкдя мцяссисянин) иллик мящсул
бурахылышынын щяжми Мил щаггында верилянляр мялум олдугда щесаби
йцк ашаьыдакы кими тяйин едилир:
e  M il
Phes  ,
Tmax
- 34 -
бурада Тмах – максимал йцкдян иллик истифадя саатлар сайы олуб
верилмиш истещсал сащясиня эюря сорьу ядябиййатындан эютцрцлцр.
Яэяр айры-айры технолоъи агрегатлар цзря хцсуси електрик енеръи
сярфи еъ щаггында верилянляр мялум оларса, онда щесаби йцк
ашаьыдакы ифадялярдян тяйин олунар:
-сех цчцн:
n

j 1
e j M il , j
Phes.s   Ps ;
Tmax
-бцтювлцкдя завод цчцн:
 m 
Phes. z    Phes.s , j  Pz   K m. z
 j 1 
бурада еъ Мил,ъ – айры-айры агрегатлар цзря енеръи сярфи; Пс вя Пз –
уйьун олараг цмумсех вя цмумзавод електрик тялябатчыларынын
щесаби йцкляри; н – сехин агрегатларынын сайы; м – заводун
сехляринин сайыдыр.
Истещсал сащяси ващидиня дцшян хцсуси йцк методу. Бу
методдан сехин сащяси цзря мцнтязям пайланмыш чохсайлы кичик вя
орта эцжлц мцяссисялярля характеризя олунан универсал
машынгайырма шябякяляринин лайищяси заманы истифадя олунур.
Универсал шябякяляр маэистрал шиннагиллярля йериня йетирилир вя
технолоъи аваданлыьын мцмкцн йердяйишмясини нязяря алмагла
салыныр.
Тялябатчылар групунун щесаби йцкц ашаьыдакы ифадядян тяйин
олунар:
Phes  p0  F ,
бурада п0 – истещсал сащясинин 1 м2-на дцшян щесаби эцж кВт/м2; Ф
– групун тялябатчыларынын йерляшдирилмя сащяси, м2.
Хцсуси йцкц статистик верилянляря ясасян тяйин едирляр. Онун
гиймяти истещсалын нювцндян, маэистрал шиннагиля хидмят едян сех
сащясиндян асылы олуб 0,060,6 кВт/м2 интервалында дяйишир.
Бу щесабат методундан лайищя тапшырыьыны щазырлайаркян
вариантларын техники-игтисади мцгайисяси заманы щесаби йцклярин
тяйин олунмасы вя щямчинин диэяр тягриби щесабатлар цчцн истифадя
олунмасы мягсядяуйьундур.
- 35 -
1.8. Зирвя йцкляринин щесабы

Бюйцк эцжлц електрик мцщяррикляринин ишя бурахылмасы заманы


електрик шябякясиндя мцхтялиф жцр гысамцддятли зирвя жяряйанлары
йараныр. Беля жяряйанлар гювс собаларынын иши, металлурэийа
заводларынын йайма дязэащларынын мцщяррикляринин тякан йцкляри,
нюгтяви гайнаг машынларынын иши вя бу кими бир чох сябябляр
нятижясиндя дя йараныр.
Зирвя жяряйаны Iзир дедикдя, електрик шябякясинин гысамцддятли
(бир нечя санийя давамиййят мцддяти олан) максимал жяряйаны баша
дцшцлцр. Гысагапанмыш роторлу бир асинхрон мцщяррикинин зирвя
жяряйаны онун ишябурахма жяряйанына бярабяр гябул едилир вя онун
гиймяти адятян мцщяррикин паспортунда эюстярилир:
I zir  I i  I nom ,
бурада Iи – мцщяррикин ишябурахма жяряйаны;   I i / I nom -
ишябурахма жяряйанынын дяфялийи; Iном – мцщяррикин номинал
жяряйаныдыр.
Лазыми мялуматлар олмадыгда гювс собаларынын вя гайнаг
трансформаторларынын йаратдыьы зирвя жяряйаны онларын номинал
жяряйанларынын 3 мислиня бярабяр эютцрцлцр.
Електрик шябякясиня ики-беш електрик мящяррики гошуларса, зирвя
жяряйаны беля гябул едилир
n 1
I zir  I i'   I nom
'
,j ,
j 1
'
бурада I – група дахил олан бир електрик мцщяррикинин ян бюйцк
i
n 1
ишябурахма жяряйаны, j 1
'
I nom,j - групдакы електрик

мцщяррикляринин номинал жяряйанларынын жями олуб, ян бюйцк эцжлц


мцщяррикин номинал жяряйаны бурайа дахил олмур (Iноммах).
Групдакы мцщярриклярин сайы бешдян чох олдугда зирвя
жяряйаны беля тапылыр:
I zir  I i'  I hes  Ki I nommax  ,
бурада Iщес – ишлядижиляр групунун максимал щесаби жяряйаны; Ки –
ян бюйцк ишябурахма жяряйаны олан електрик мцщяррики иля щярякятя
эятирилян механизмин истифадя ямсалы; Iноммах – ян бюйцк
- 36 -
ишябурахма жяряйанына малик електрик мцщяррикинин номинал
жяряйаныдыр (QM =100% узунмцддятли иш реъиминя эятирилян).
Зирвя (ишябурахма) эцжцнцн гиймяти ися беля щесабланыр:
S zir  3U nomI zir .
Мясяля 1.2. Максимал щесаби жяряйаны 300 А олан ишлядижиляр
групуну гидаландыран хятдяки зирвя йцкцнц тяйин етмяли. Насосун
интигалынын електрик мцщяррики максимал ишябурахма жяряйанына
маликдир. Мцщяррикин техники параметрляри белядир: номинал эцжц 55
кВт; эярэинлийи 380 В; номинал жяряйаны 103 А; ишябурахма
жяряйанынын дяфялийи =6.
Щялли. Мцщяррикин ишябурахма жяряйанынын гиймяти:
Ii'  6  103  618 A.
Жядвял 1.4-я ясасян щямин мцшяррикин истифадя ямсалы Ки=0,7
тяйин едилир. Хяттин зирвя йцкц щесабланыр:
I zir  Ii'  I hes  Ki I nommax   618  300  0,7  103  846 A.

1.9. Електрик тяжщизат системинин мцхтялиф пилляляриндя щесаби


йцклярин тяйин олунмасы.

Сянайе мцяссисяляринин електрик тяжщизат системиндя елеткрик


йцкляринин тяйин олунмасы електрик енеръи гябуледижиляринин
характерик бирляшдирилмя пилляляри цчцн йериня йетирилир. Бу заман 1
кВ-а гядяр вя даща йцксяк эярэинликли шябякяляря айрылыгда бахылыр.
Шякил 1.6-да мцяссисянин цмумиляшдирилмиш електрик тяжщизат
схеми эюстярилмишдир. Ашаьы пиллялярдян йухарылара доьру щярякят
етмякля схемдя рягямлярля ишаря олунмуш нюгтялярдя електрик
йцкляринин тяйин олунмасынын характерик хцсусиййятляриня бахаг.
1.Бир електрик енеръи гябуледижисинин ( 1 кВ вя даща йцксяк
эярэинликли) йаратдыьы щесаби йцк бу гябуледижинин номинал эцжцня
бярабяр гябул едилир (тякрар гысамцддятли йцк реъиминдя ишляйян
тялябатчылар цчцн паспорт эцжц ГМ=1 шяртиня эятирилир). Бу йцкя
эюря гидаландырыжы хятлярин ен кясийи вя коммутасийа-мцщафизя
апаратлары сечилир.
2.Ишлядижиляр групунун йаратдыьы щесаби йцк ишыгландырма йцкц
вя компенсасийа гурьуларынын эцжц нязяря алынмагла гябул
олунмуш методла тяйин едилир.
Мясялян, ШПА-3 цчцн там щесаби эцж С2 беля тяйин едилир:
- 37 -

S2  P2  Pi 2  Q2  Qi  Qk 2 ,
бурада П2, Пи – уйьун олараг эцж ишлядижиляринин вя ишыгландырма
гурьуларынын щесаби актив эцжц; Г2, Ги – эцж ишлядижиляринин вя
ишыгландырма гурьуларынын щесаби реактив эцжц (Ги газбошалмасы
олан ишыг мянбяляри олдугда нязяря алыныр); Гк – компенсасийа
гурьуларынын гойулуш эцжцдцр.
Ишлядижиляр групунун йаратдыьы йцклярин тяйин едилмяси онлары
гидаландыран хяттин ен кясийинин вя коммутасийа-мцщафизя
апаратларынын сечилмяси цчцн лазымдыр.
3.Сех трансформатор йарымстансийасынын алчаг эярэинликли
шинляриндяки щесаби йцк ян чох йцклянмиш нювбя ярзиндяки Сор орта
эцжя бярабяр гябул едилир. Кяскин дяйишян йцк графикиндя вя лазыми
ясасландырма олдугда щесаби йцк йарым саатлыг максимума
бярабяр эютцрцля биляр. Бу йцкя эюря сех трансформаторларынын сайы
вя эцжц, шинлярин ен кясийи, алчаг эярэинликли тяряфдяки
коммутасийа-мцщафизя апаратлары сечилир.
4.Сех ТЙ-нин ЙЭ тяряфиндяки щесаби йцк беля тяйин едилир:

S4  Por3  PT 2  Qor3  QT 2


Бурада Пор3, Гор3 – ян чох йцклянмиш нювбя ярзиндя сех ТЙ-нин
АЭ тяряфиндяки орта актив вя реактив эцжляр; ПТ, ГТ – сех
трансформаторундакы актив вя реактив эцж иткиляридир (тягриби
щесабламаларда – эцж трансформаторларынын типи мялум олмадыгда
PT  0,02  Sor3 ; QT  0,1  Sor3 ; Sor3  Por2 3  Qor2 3 гябул едиля
биляр.
С4 эцжцня эюря сех ТЙ-лярини гидаландыран хятлярин ен кясийи вя
щямин хятлярин коммутасийа-мцщафизя апаратлары сечилир.
- 38 -

Шякил 1.6.Мцяссисянин цмумиляшдирилмиш електрик тяжщизат схеми


- 39 -

5.БПМ-ин шинляринин вя гидаландырыжы хятляринин ен кясийини,


щямчинин БАЙ тяряфдяки коммутасийа вя мцщафизя апаратларыны
сечмяк цчцн БПМ-ин щяр ики сексийасынын йцкц тяйин едилир.
Там щесаби эцж сехлярин щесаби актив вя реактив йцкляриня эюря
тяйин едилир. Бу заман 1 кВ-дан йухары эярэинликли эцж
ишлядижиляринин щесаби эцжц, завод яразисинин ишыгландырылмасына
тяляб олунан щесаби эцж вя компенсасийа гурьуларынын гойулуш
эцжц дя нязяря алыныр.
БПМ-ин шинляриндяки щесаби актив эцж беля тяйин едилир:

P5  P4  Pg 5 Km. z  Pi. z  Pk ,

бурада Пэ5 – 1 кВ-дан йухары эярэинликли (БПМ-дян гидаланан)


эцж ишлядижиляринин жям щесаби эцжц; Пи.з – БПМ-ин шинляриндян
завод яразисинин ишыгландырылмасына айрылан щесаби эцж;
Pk  PoQk 5 ; Пк – 1 кВ-дан йухары эярэинликли компенсасийа
гурьуларындакы эцж иткиси; Гк5 –БПМ-ин шинляриня гошулан
компенсасийа гурьуларынын гойулуш эцжц; П0 – компенсасийа
гурьусундакы хцсуси актив эцж иткиляри; Км.з – эцж йцкцнцн
мцхтялифзаманлылыг ямсалыдыр.
БПМ-ин шинляриндяки щесаби реактив эцж:
 
Q5  Q4  Qg 5 Kmz  Qi. z  Qk 5 ,
бурада Гэ5 – БПМ-дян гидаланан эцж ишлядижиляринин жям щесаби
реактив эцжц; Ги.з- завод яразисинин ишыгландырылмасына тяляб олунан
щесаби реактив эцждцр.
БПМ-ин шинляриндяки там щесаби эцж:

S5  P52  Q52 .

Щесаби С5 эцжцня ясасян БПМ-и гидаландыран хятляр, БПМ-ин


йыьым шинляри вя гидаландырыжы хятлярин коммутасийа-мцщафизя
апаратлары сечилир.
6.БАЙ-ын шинляриндяки щесаби йцк мцхтялифзаманлылыг ямсалы
нязяря алынмагла айрылан хятлярдяки щесаби йцклярин гиймятиня
( S6' ) эюря тяйин едилир:
- 40 -

S6  K m. z S6'

Бу йцкцн гиймяти БАЙ трансформаторларынын сайы вя эцжцнцн,


щямчинин БАЙ-ын коммутасийа-мцщафизя апаратларынын сечилмяси
цчцн лазымдыр.
7.БАЙ-ы гидаландыран хятлярин сечилмяси ЙЭ тяряфдяки щесаби
С7 эцжцня эюря апарылыр:

S7  P6  PT 2  Q6  QT 2 ,

бурада ПТ, ГТ – БАЙ-ын эцж трансформаторундакы актив вя


реактив эцж иткиляридир.
- 41 -
2. СЕХЛЯРИН ЕЛЕКТРИК ТЯЖЩИЗАТЫ

2.1. Сех електрик шябякяляринин схемляри

Эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан шябякяляр сянайе мцяссисяляринин


сехляринин дахилиндя електрик енеръисинин пайланмасы цчцндцр.
Мцяссися яразисиндя сехдян кянарда йерляшдирилян електрик
гябуледижиляри дя бу шябякялярдян гидаланыр. Сех електрик шябякяляри
сянайе мцяссисясинин ЕТС-синин тяркиб щиссясидир. Електрик
гябуледижиляринин яксяриййяти бу шябякяляр тяряфиндян гидаландырылыр.
Сехдахили шябякялярин схемляри истещсал технолоэийасы, сех тикилисинин
планы, ТЙ, ЕГ вя гидаландырыжы эиришлярин гаршылыглы вязиййяти,
електрик тяжщизатынын фасилясизлийи тялябляри, техники-игтисади
тясяввцрляр, ятраф мцщит шяртляри иля мцяййян олунур.
Шякил 2.1-дя сехдахили електрик гурьусу эюстярилмишдир.
Гурьунун айры-айры щиссяляри юз араларында мцяййян схем цзря
бирляшдириляряк сех електрик шябякясини ямяля эятирир.
Эюстярилян шякил сех тикилисинин ениня кясийиндян ибарятдир. Сехин
йухары зонасында (А) шин маэистраллары 1 эюстярилмишдир. Еля
орадажа ишыгландырма шиннагили 2 гурашдырылмышдыр. Сцтун башлыьы
жярэясиндя ( Б зонасы ) кюрпцлц кран йцклярини гидаландырмаг цчцн
троллей шиннагили 3 гурашдырылмышдыр. Сехин диварбойу
конструксийалары цзря ( Ж зонасында) пайлайыжы 4 вя маэистрал 8
шиннагилляри йерляшдирилмишдир. Сехдя (Ч зонасында) сехдахили
кабеллярин чякилмяси цчцн кабел каналы 6, эцж електрик
гябуледижилярини гидаландырмаг цчцн пайлайыжы шкаф 5 вя
ишыгландырма шити 7 (Д зонасында) вардыр.
Сехдахили шябякяляр гидаландырыжы вя пайлайыжы шябякяляря
бюлцнцр. Гидаландырыжы шябякяляр гида мянбяйиндян (ТЙ) чыхараг
пайлайыжы шкафлара (ПШ), пайлайыжы шиннагиля вя йа айрыжа бюйцк
эцжлц електрик гябуледижисиня эедир. Бязи щалларда гидаландырыжы
шябякя ТМБ (трансформатор-маэистрал блоку) схеми цзря йериня
йетирилир. Бу щалда КТЙ-нин трансформаторундан маэистрал шиннагили
чыхыр вя мцхтялиф нюгтялярдя она бирляшдирилян бир нечя ПШ-йя вя йа
ЕГ-йя електрик енеръиси верилир. Пайлайыжы сехдахили шябякяляр –
сехин мцхтялиф ЕГ-ляри билаваситя бу шябякяляря гошулур. Пайлайыжы
шябякяляр пайлайыжы шиннагилляринин вя пайлайыжы шкафларын кюмяйи
иля йериня йетирилир.
Сехдахили шябякялярин схеми юз структуруна эюря радиал,
маэистрал вя гарышыг олур.
- 42 -

Шякил 2.1. Сехдахили електрик гурьусу

Шякил 1.6-да радиал схемин характерик нцмуняси тясвир


олунмушдур. Беля схемдя енеръи електрик тяжщизат дцйцнцндян
билаваситя кифайят гядяр эцжлц бир ишлядижийя вя ишлядижиляр групуна
ютцрцлцр. Радиал схемляр сехин сащяси цзря гейри-мцнтязям
пайланан топланмыш йцклц груплар олдугда, йаньын вя партлайыш
тящлцкяли сехлярдя, кимйяви актив мцщитя малик сехлярдя тятбиг
олунур. Сехдахили шябякялярин радиал схемляри кабеллярля вя йа изоля
олунмуш нагиллярля йериня йетирилир.
Радиал схемлярин цстцнлцйц онларын йцксяк етибарлыьа малик
олмасындадыр. Беля ки, хятлярин бириндя баш верян гяза башга хяття
гошулан ишлядижинин иш реъиминя тясир эюстярмир. Радиал схемлярин
чатышмазлыьы бунлардыр: хейли мигдарда кечирижи нагил, бору,
пайлашдырыжы шкаф истифадя олунур ки, бу да игтисади жящятдян сярфяли
дейилдир; мцщафизя вя коммутасийа апаратларынын сайы чох олур;
технолоъи просесин дяйишилмяси иля ишлядижинин йери дяйишдириляркян
- 43 -
схемин чевиклийи мящдудлашыр; монтаъын сянайеляшдирилмяси йцксяк
дейилдир.
Маэистрал схемляр (шякил 2.2) сехин сащяси цзря нисбятян
мцнтязям пайланан эцж вя ишыгландырма йцклярини, щямчинин бир
технолоъи хяття малик олан ишлядижиляр групуну гидаландырмаг цчцн
тятбиг едилир. Маэистрал схемлярдя бир гидаландырыжы маэистрал бир
нечя пайлайыжы шкафа вя сехин ири електрик гябуледижисиня хидмят
едир.
Маэистрал схемин мцхтялиф формаларындан бири ТМБ схемидир
(шякил 2.2). Бу щалда сехдахили шябякя садяляшир, сех КТЙ алчаг
эярэинликли ПГ олмадан йериня йетирилир. ТМБ схемляри
машынгайырма заводларынын механики сехлярини гидаландырмаг цчцн
эениш тятбиг олунур. Шябякянин универсаллыьыны тямин етмяк цчцн
гидаландырыжы маэистрал 1 трансформаторун там эцжцнцн
ютцрцлмясиня, пайлашдырыжы шиннагилляр 2 ися верилмиш ишлядижилярин
щесаби йцкляриня эюря сечилмялидир.

Шякил 2.2. ТМБ схемляри

Эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан бярк жяряйаннагиля шиннагил


дейилир. Шиннагилляр завод шяраитиндя щазырланыр вя сифаришчийя
комплектляшдирилмиш сексийаларла эюндярилир.
ТМБ схемляри лайищя олунаркян КТЙ-дян чыхан маэистрал
шиннагиллярин сайы йарымстансийада гурашдырылан трансформаторларын
сайындан чох олмамалыдыр. Номинал йцк шяраитиндя вя
- 44 -
cos   0,7  0,8 олдугда маэистрал шиннагилляринин узунлуьу
ашаьыдакы щядлярдян чох олмамалыдыр: номинал жяряйан 1600 А
олдугда 220 м-дян, 2500 А олдугда ися 180 м-дян. Маэистрал
шиннагилдян эцж вя ишыгланма йцкляри гидаланарса, эюстярилян
узунлуглар тягрибян 2 дяфя азалдылыр.
Електрик гябуледижиляри маэистрал схемин истянилян нюгтясиня
гошула биляр. Троллей хятляри сехин галдырыжы-няглиййат
механизмлярини гидаландырмаг цчцндцр.
Маэистрал схемин цстцнлцкляри бунлардыр: ТЙ-лярин алчаг
эярэинликли ПГ-ляри садяляшир, шябякянин чевиклийи артыр, шябякядя
дяйишиклик едилмядян технолоъи аваданлыгларын йерини дяйишмяк
мцмкцн олур, универсал елементлярдян (шиннагиллярдян) истифадя
олунур, сянайе монтаъынын тятбигиня имкан йараныр. Радиал
схемлярля мцгайисядя онларын етибарлыьы аз олур. Беля ки,
маэистралда гяза оларкян она гошулан бцтцн ЕГ-лярин гидаланмасы
кясилир (Буна бахмайараг схемя йахын маэистраллардан бирляшмяляр
гошмагла онун етибарлыьыны хейли йцксялтмяк олур). Ейни ен кясикли
шиннагиллярин тятбиги кечирижи материалларын артыг сярф олунмасына
эятирир.

Шякил 2.3. Сехдахили електрик шябякясинин гарышыг схеми

Практикада там радиал вя йа маэистрал схемляря надир щалларда


раст эялинир. Бу схемлярин щяр бирини юзцндя бирляшдирян гарышыг
(комбиня олунмуш) схемляр (шякил 2.3) даща чох йайылмышдыр.
Онлар истянилян категорийалы ишлядижилярин електрик тяжщизатында тятбиг
олунур. Гарышыг схемлярдя ЕГ-ляр пайлайыжы шкаф (ПШ) вя йа
- 45 -
шиннагилляр (ШРА-шинопровод распределительный) васитясиля баш
гидаландырыжы маэистралдан вя йа ондан айрылан будагланмалардан
гидаланыр. Адятян кичик эцжлц ишлядижиляри гидаландырмаг цчцн
онлардан 10-30 м мясафядя пайлайыжы шкафлар гурашдырылыр.
Ы вя ЫЫ категорийалы ишлядижиляр цстцнлцк тяшкил едян сехлярдя
гоншу йарымстансийалар арасында ещтийат бирляшмяляр нязярдя тутулур.
Шякил 2.4-дя беля схемляр тясвир олунмушдур. Икитрансформаторлу
КТЙ-нин 0,4 кВ-луг шинляри ГФ3 автомаик ачары иля сексийаланыр
(шякил 2.4,а). Трансформаторлардан бири дюврядян ачыларкян ещтийатын
автоматик гошулма (ЕАГ) гурьусу вя йа ял иля ГФ3 ачары гошулур.
Бир трансформаторлу КТЙ-лярдя гоншу ПШ вя йа ШРА-лар арасында
ещтийат бирляшмяляр (шякил 2.4,б) нязярдя тутулур.

Шякил 2.4. Сех ишлядижиляринин гидаландырылмасында ещтийатланма

Сехдахили електрик шябякя схемляринин сечилмясиня ятраф мцщит


шяраити бюйцк тясир эюстярир. Бу тясирляря щаванын температуру вя
рцтубяти, агрессив газ вя йа тозлар, партлайыш вя йа йаньын
йаранмасынын мцмкцнлцйц аид едилир.
Беля тясирлярдян мцщафизяни щяйата кечирмяк цчцн ЕГ-ляр узаг
яразидя йерляшдирилир. Буну йериня йетирмяк мцмкцн олмадыгда
ятраф мцщитин даьыдыжы тясириня узун мцддят дюзян кечирижи вя
изолйасийа материалларындан истифадя олунур. Бир гайда олараг беля
мцщитя малик сехлярин гидаланмасы цчцн радиал схемлярдян истифадя
олунур вя мцщафизя апаратлары нормал мцщитя малик айрыжа
тикилилилярин ичярисиндя йерляшдирилир.
- 46 -
Йаньын тящлцкяли мцщити олан сехлярдя йаньына гаршы
автоматика нязярдя тутулур вя йаньын баш веряркян онун инкишафына
сябяб олан бцтцн електрик гурьулары дюврядян ачылыр.

2.2. Сехдахили електрик шябякяляринин конструктив ижрасы

Эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан електрик шябякяляри бир чох


конструктив яламятляриня эюря бир-бириндян фярглянир. Шябякялярин
конструксийасы кечирижилярин материалындан, изолйасийа цсулларындан,
ятраф мцщит шяраитиндян, електрик гурьуларынын жавабдещлик
дяряжясиндян, гида мянбяйиндян ишлядижийя гядяр олан мясафядян,
йцкцн характериндян (сакит вя зярбя йцкляри) вя башга амиллярдян
асылы олур.
Эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан шябякяляр изолйасийа цсулуна эюря
ики бюйцк група айрылыр: шин вя изоля олунмамыш нагиллярля йериня
йетирилян; изоля олунмуш нагил вя кабеллярля йериня йетирилян
шябякяляр. Изоля олунмамыш нагиллярля йериня йетирилян 1 кВ-а гядяр
эярэинликли шябякяляря ЩХ-ляр аиддир. Беля ЩХ-ляр сянайе
мцяссисяляриндя надир щалларда истифадя олунур. Изоля олунан вя
олунмайан шинляр васитясиля шиннагилляри йериня йетирилир. Изоля
олунмуш електрик мяфтилляри (шнурлар) вя КХ-ляр изоля олунмуш
нагилляря аид едилир.
Шиннагил сехдахили електрик шябякяси цчцн комплектляшдирилян
електротехники гурьудан ибарятдир. Маэистрал шиннагиллярин мцхтялиф
формаларындан бири изоля олунмамыш шинлярдян щазырланан ачыг шин
маэистралларыдыр. Онлар адятян сех дахилиндя 10-12 м щцндцрлцкдя
чякилир (шякил 2.1) вя изолйаторлара бяркидилир. Ачыг шин маэистраллары
кифайят гядяр етибарлы вя ужуз олур. Онлар ням тозлу мцщитя малик
сехлярдя тятбиг олунур. Комплект шиннагилляря нисбятян онларын
индуктивлийи бюйцк олур вя эярэинлик иткиляри чох алыныр. Она эюря
эцжлц вя бюйцк узунлуглу шябякялярдя ачыг шин маэистраллары тятбиг
едилмир.
Комплект шиннагилляри електротехника сянайеси заводларында
тятбиг олунур. Онлар юз араларында гайнаг вя йа сыхажларла
бирляшдирилян айры-айры сексийалардан ибарят олур. Сехдахили маэистрал
шябякялярдя ШМА (шинопровод магистральный), пайлайыжы
шябякялярдя ШРА (шинопровод распределительный), ишыгланма
шябякяляриндя ШОС (шинопровод осветительный), троллей
хятляриндя ися ШТМ (шинопровод троллейный) типли шиннагилляр
тятбиг олунур. Онлар йцксяк етибарлыьа, бюйцк хидмят мцддятиня,
- 47 -
монтаъ вя истисмар ращатлыьына малик олур. Щазыр стандарт
сексийаларын олмасы универсал шябякя йаратмаьа имкан верир.

Шякил 2.5. Електрик хятляринин новларда ачыг шякилдя чякилмяси


а-жярэя иля; б-дивар бойу; ж-тросларда асылан; 1-нов; 2-електрик хятти

Комплект шиннагилляр анжаг дахили електрик шябякяси цчцн тятбиг


олунур. Бинадан кянарачыхма вя яйилмя йерляриндя, бору хятляри вя
тикинти конструксийалары иля кясишмя нюгтяляриндя маэистрал
шиннагилляр бюйцк жяряйанлы кабеллярля явяз олунур.
Електрик хятляри (электропроводка). Кичик ен кясийя (16
мм2-я гядяр) малик изоля олунмуш нагилляр вя зирещи олмайан
кабеллярля йериня йетирилян, эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан дяйишян вя
сабит жяряйан шябякяляри електрик хятляри (электропроводка) адланыр.
Беля хятлярин дамары резин вя пластик изолйасийалы олур. Бяркидижи вя
- 48 -
сахлайыжы конструксийалар да беля хятляря аид едилир. Сянайе
мцяссисяляринин сехляриндя електрик хятляри новларда (дястялярдя),
гутуларда, боруларда вя тросларда чякилир.

Шякил 2.6. Електрик хятляринин гутуларда чякилмяси


1-гуту; 2-електрик хятти

Шякил 2.5-дя електрик хятляринин новларда ачыг шякилдя


чякилмясинин, шякил 2.6-да ися гутуларда чякилмясинин вариантлары
эюстярилмишдир. Гутулардакы електрик хятляри новлардакылардан фяргли
олараг чирклянмялярдян мцщафизя олунур. Гутулары узунлуьу 3 м-лик
аракясмяляри олан П – шякилли профил формасында щазырлайырлар.
Гутуларда нагил вя кабеллярин бяркидилмяси цчцн лювщяляр дя олур.
Бир гутуда чякилян нагиллярин сайы 12-дян чох олмамалыдыр. Надир
щалларда сянайе мцяссисяляринин сехляриндя електрик хятляринин
дийиржяк вя изолйаторларда чякилишляри дя тятбиг олунур. Биналарын
конструктив елементляриндя, диварларда, дюшямялярдя, аваданлыгларын
юзцлляриндя эюрцнмяйян електрик хятляри тятбиг олунур. Беля хятляр
боруларда, бетонун ичярисиндя олан каналларда йерляшдирилир вя иншаат
елементляриня бяркидилир.
Електрик хятляринин мцщцм елементляриндян бири нагиллярин
изолйасийасыдыр. Бу мягсядля резиндян вя пластик кцтлялярдян
истифадя олунур.
Изоля олунмуш нагил вя кабелляр бир-бириндян мцщафизя
юртцкляриня эюря фярглянир. Нагиллярдян фяргли олараг кабелляр
дамарларын изолйасийасындан ялавя бир юртцйя (алцминиум,
гурьушун, поливинилхлорид) дя малик олур вя ону ятраф мцщит вя
механики тясирлярдян мцщафизя едир.
- 49 -
ЕГГГ-йя эюря яксяр щалларда истифадя олунан нагилляр
алцминиум дамарлы олмалыдыр. Партлайыш тящлцкяли мцщитя малик
йерлярдя мис дамарлы нагиллярин тятбиги зярури сайылыр. Вибрасийа,
титрямя шяраитиндя ишляйян, щямчинин сяййар електрик гурьуларында да
мис нагилляр тятбиг олунмалыдыр.
Електрик хятляринин боруда чякилмяси нязярдя тутулдугда пластик
борулардан истифадя олунмалыдыр. Металлик борулар ися анжаг
партлайыш вя коррозийа тящлцкяли биналарда тятбиг едилмялидир.

Шяклл 2.7. Кабеллярин каналларда чякилиши


1-дирсяк; 2-кабел; 3-чыхарыла билян панел (лювщя)

Сехдахили електрик шябякяляриндяки кабелляр дивар вя


конструксийалар цзря (новларда, гутуларда, дирсяклярдя) боруларда вя
кабел каналларында (шякил 2.7) чякилир.
Нагил вя кабеллярин ен кясийи сечиляркян нязяря алынмалыдыр ки,
механики мющкямлик шяртиня эюря алцминиум дамарлы кабел вя
нагилляр 2 мм2-дян, мис дамарлы кабел вя нагилляр ися 1 мм2-дян
башлайараг тятбиг олунмалыдыр. Хяндякдя чякилян алцминиум
дамарлы кабеллярин минимал ен кясийи 6 мм2 олмалыдыр. Дартылма
- 50 -
шяртляриня эюря боруда чякилян кабеллярин ен кясийи ися 120 мм2-дян
чох олмамалыдыр. Йерини дяйишя билян вя сяййар механизмляри
гидаландырмаг цчцн мис дамарлы вя резин изолйасийалы чохдамарлы
йумшаг нагил вя йа кабелляр тятбиг олунур.
Сехдахили електрик шябякяляринин тикинтиси заманы модул
шябякяляри дя тятбиг олунур. Беля шябякяляр дюшямянин алтында бору
ичярисиндя чякилян нагиллярдян ибарят олур вя онлардан мцяййян
аддымла будагланмалар айрылараг ЕГ-ляря бирляшдирилир. Модул
шябякяляри адятян максимал (100 А) жяряйана щесабланыр.

2.3. Сехдахили шябякялярин ясас електрик аваданлыглары

Шиннагиллярдян ялавя олараг эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан


сехдахили шябякялярин ясас аваданлыгларына ашаьыдакылар аиддир:
пайлайыжы панелляр, пайлайыжы эцж шкафлары, пайлайыжы мянтягяляр,
рубилники вя горуйужусу олан йешикляр, ачар-горуйужу блоку олан
йешикляр, ишыгланма лювщяляри, ярийян горуйужулар, магнит
ишябурахыжылары, контакторлар, автоматик ачарлар вя с.
Лювщяляр, эириш гурьулары, шкафлар, панелляр, лювщяжикляр вя
мцасир конструксийалы башга пайлайыжы гурьулар – електрик
енеръисинин гябулу вя пайланмасыны, ЕГ-лярин идаря олунмасы вя
мцщафизясини (ифрат йцклянмя вя гысагапанмалардан) щяйата кечирян
комплект гурьулардыр. Онларда коммутасийа вя мцщафизя
апаратлары, юлчц жищазлары, автоматика апаратлары вя кюмякчи
гурьулар да монтаъ олунур. Мцхтялиф китабларда бу аваданлыгларын
гурулушу вя техники характеристикалары верилир.

2.4. Сех шябякяляринин нагил, кабел вя шинляринин ен


кясийинин гызмайа эюря сечилмяси

Електрик шябякя нагилляриндян жяряйан ахаркян Жоул-Ленс


ганунуна эюря онларда гызма баш верир. Айрылан истилийин мигдары
жяряйанын квадратына, мцгавимятя вя жяряйанын ахма мцддятиня
мцтянасиб олур: Г=I2Рт. Нагилдя йаранан истилик ятраф мцщитя
ютцрцлян истилийя бярабяр олдугда истилик таразлыьы йараныр.
Нагилин щяддиндян артыг чох гызмасы изолйасийанын вахтындан
яввял сырадан чыхмасына, контакт бирляшмяляринин писляшмясиня вя
йаньын тящлцкясиня эятирир. Она эюря дя щяр бир нагилин маркасы вя
материалындан асылы олараг температурун бурахылабилян щядди
мцяййян олунур. Гярарлашмыш беля температур йарадан жяряйанын
- 51 -
гиймяти гызмайа эюря бурахылабилян жяряйанын щядди адланыр. Щяр
бир нагил цчцн бу жяряйанын гиймяти Ibb мцяййян олунмушдур.
Сорьу ядябиййатларында бу гиймятляр верилмиш олур.
Шябякялярин гызмайа эюря щесабланмасы заманы яввялжя
яразидяки мцщитин характери, шябякянин гурулушу вя хятлярин чякилмя
цсулундан асылы олараг нагилин маркасы мцяййянляшдирилир. Сонра
бурахылабилян гызма шяртиня эюря нагилин ен кясийи ашаьыдакы шяртя
эюря сечилмиш олур:
I hes  I bb , (2.1)
Iщес – нагилин максимал щесаби жяряйаны; Ibb – сечилмиш нагилин
гызмайа эюря бурахылабилян жяряйаныдыр.
Гызмайа эюря бурахылабилян жяряйанын гиймяти нагиллярин
нормал шяраитдя чякилмя шяртиня эюря мцяййян олунур. Бу заман
щаванын температуру +250С, торпаьын температуру +150С гябул
олунур вя щесаб едилир ки, хяндякдя бир кабел вардыр. Нагилин
чякилмя шяраити нормалдан фяргли олдугда бурахылабилян жяряйан
дцзялиш ямсалларына вурулур.
'
I bb  k1  k2  I bb . (2.2)
Тякрар гысамцддятли реъимдя ишляйян ЕГ-лярин нагилляри нисбятян
аз гызыр. ЕГГГ-йя эюря онларын сечилмяси ашаьыдакы шяртя эюря
апарылыр:
Ibb  I  QM / 0,875. (2.3)

бурада ГМ – нисби ишягошма мцддяти; I – тякрар гысамцддятли


реъимин жяряйаны; 0,875 – ещтийат ямсалыдыр.
Електрик шябякяляринин истисмары заманы онларын нормал иш
реъимляринин позулмасы да мцмкцндцр. Ифрат йцклянмяляр вя
гысагапанмалар заманы нагиллярдяки жяряйанлар кяскин шякилдя артыр.
Она эюря сех електрик шябякяляри анормал (гяза) реъимлярдян
етибарлы шякилдя мцщафизя олунмалыдыр.
Эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан електрик шябякяляринин мцщафизяси
цчцн ярийян горуйужулар, автоматик ачарлар, магнит
ишябурахыжыларынын истилик релеляри тятбиг олунур.
Мцщафизя апаратларынын сечилмяси ашаьыдакы ясас тялябляр нязяря
алынмагла йериня йетрилир:
- 52 -
1) мцщафизя апаратынын номинал эярэинлийи вя жяряйаны електрик
дюврясинин узунмцддятли щесаби эярэинлийиня вя жяряйанына
уйьун олмалыдыр;
2) мцщафизя апаратынын тясир мцддяти кифайят гядяр кичик олмалы
вя о, селектив ишлямялидир, йяни анжаг зядялянмиш елементи
дюврядян ачмалыдыр;
3) мцщафизя апараты нормал истисмар шяраитиндя йаранан ифрат
йцклянмяляр (мясялян, мцщярриклярин гошулма анында,
технолоъи йцклярин гысамцддятли ишчи йцксялмяляриндя вя с.)
заманы гурьуну дюврядян ачмамалыдыр;
4) Мцщафизя апараты гысагапанмалар заманы зядялянмиш
гурьуну етибарлы шякилдя дюврядян ачмалыдыр.
Горуйужуларын вя автоматик ачарларын сечилмясиня бахаг.
Горуйцжуларын ярийян щиссяси ашаьыдакы ики шярт ясасында
сечилир:
1) ярийян щисся узунмцддятли йцк жяряйаныны ачмамалыдыр:
Iя.щ  I hes , (2.4)
бурада Iя.щ – горуйужунун ярийян щиссясинин номинал жяряйаны; Iщes –
дюврянин щесаби жяряйаныдыр.
2) ярийян щисся гысамцддятли зирвя йцкляринин тясири нятижясиндя
йанмамалыдыр
Iя.щ  I zir /  , (2.5)

бурада Iзир – мцщяррикляр групуну гидаландыран хяттин зирвя


жяряйаны, бир мцщяррик цчцн I zir  I ib ; Iиb – мцщяррикин ишябурахма
жяряйаны;  - ямсал олуб йцнэцл ишябурахма шяраитиня малик
мцщяррикляр цчцн  =2,5; аьыр ишябурахма шяраитиня (узунмцддятли,
тез-тез вя реверсив) малик мцщяррикляр цчцн ися   1,6  2,0
гябул олунур.
Гайнаг апаратларыны гидаландыран будагланмалары мцщафизя
едян горуйужуларын ярийян щиссяси ися беля сечилир:
Iя.щ  1,2I nom QM , (2.6)
бурада Iном – гайнаг апаратынын номинал жяряйаны; QM –нисби
ишягошма мцддятидир.
- 53 -
Жядвял 2.1. Мцщафизя ямсалынын гиймятляри
Ифрат йцклянмядян мцщафизя олунан шябякя Ифрат йцк-
Мцщафизя Изолйасийалы нагилляр лянмядян
апаратынын Партлайыш вя партлайыш вя йаньын Кабел- мцщафизя
жяряйаны йаньын тящлцкяли тящлцкяси олмайан ляр олунмайан
биналарда биналарда шябякя
Горуйужунун ярийян
щиссясинин номинал
жяряйаны 1,25 1,0 1,0 0,33

Анжаг ани ишляйян


автоматик ачарын
айырыжысынын гойулуш
жяряйаны 1,25 1,0 1,0 0,32

Тянзимлянмяйян
характеристикалы
автоматик ачарын
айырыжысынын номинал
жяряйаны 1,0 1,0 1,0 1,0

Тянзимлянян
характеристикалы
автоматик ачарын
айырыжысынын тярпянмя
жяряйаны 1,0 1,0 0,8 0,66

Автоматик ачарларын сечилмяси заманы ашаьыдакы шяртляр нязяря


алыныр:
1) автоматын номинал жяряйаны дюврянин щесаби жяряйанындан
аз олмамалыдыр:
I nom  I hes ; (2.7)
2) автоматын електромагнит айырыжысынын ани ишлямя жяряйаны
хяттин зирвя жяряйанына эюря сечилир:
I ie  (1,25  1,5) I zir ; (2.8)
3) автоматын истилик айырыжысынын ишлямя жяряйаны ашаьыдакы
шяртя эюря сечилмялидир:
I it  1,6I hes (2.9)
ЕГГГ-йя эюря мцщафизя апаратлары сечилдикдян сонра,
нагиллярин сечилмиш ен кясикляри ашаьыдакы шяртя эюря йохланмалыдыр
I bb  km I mi , (2.10)
бурада Iмi – мцщафизя апаратынын ишлямя жяряйаны, kм – мцщафизя
ямсалы олуб сечилян мцщафизя апаратына эюря сорьу ядябиййатына
ясасян мцяййянляшдирилир.
- 54 -
Сечилян нагилляр бурахылабилян эярэинлик иткиси шяртиня эюря дя
йохланмалыдыр. Эярэинлийи 1 кВ-а гядяр олан ишлядижиляр цчцн
эярэинлик иткисинин гиймяти 6-7%-дян чох олмамалыдыр.
Икинагилли бирфазалы шябякяляр цчцн эярэинлик иткиси беля
щесабланыр:
200
U %   I(r0 cos   x0 sin  ) , (2.11)
U nom
вя йа
200
U %  2
 P(r0  x0tg ) . (2.12)
U nom
Цчфазалы шябякялярдя ися эярэинлик иткиси беля щесабланыр:
3 100
U %   I(r0 cos   x0 sin  ), (2.13)
U nom
вя йа
100
U %  2
 P(r0  x0tg ), (2.14)
U nom
бурада  – хяттин узунлуьу; I, П – хяттин жяряйаны вя актив йцкц;
р0, x0 -нагилин ващид узунлуьуна дцшян актив вя индуктив
мцгавимят; жос - эцж ямсалы; Уном – номинал эярэинликдир.
Хяття бир нечя йцк гошулан заман эярэинлик иткиси айры-айры
щиссялярдяки эярэинлик иткиляринин жяминдян ибярят олур. Практики
щесабламаларда беля хятлярдяки эярэинлик иткисини ашаьыдакы ифадя
ясасында тяйин едирляр:
n n

 P i i  p L M
i i
U %  i 1
 i 1
 , (2.15)
Cs Cs Cs
бурада Пи,  i – хяттин и-жы щиссясинин йцкц вя узунлуьу; pи, Ли –
хяття гошулан и-жы йцк вя щямин йцкля гида мянбяйи арасындакы
мясафя; М – хяттин йцк моменти; s – нагилин ен кясийи; Ж –
нагилин материалы, шябякянин эярэинлийи вя нювцндян асылы олан
ямсалдыр (гиймяти сорьу ядябиййатындан эютцрцлцр)
Мясяля 2.1. Схеми шякил 2.8-дя эюстярилян електрик шябякясини
щесабламалы. Шябякядян гысагапанмыш роторлу цчфазалы асинхрон
мцщяррикляр групу вя 12 кВт эцжя малик ишыгланма йцкц
- 55 -
гидаландырылыр. Шябякянин эярэинлийи 380/220 В-дур. Эуж мянтягяси
(ЭМ) хяндякдя чякилян 50 м узунлуглу кабел иля йарымстансийанын
пайлайыжы шитииндян (ПШ) гидаланыр. Шябякянин диэяр щиссяси нормал
мцщитя малик бинада йерляшдирилмишдир. М1, М2 вя М3
мцщяррикляриня эедян хятляр изоля олунмуш нагилляр васитясиля бору
ичярисиндя чякилмишдир, М4 мцщяррики вя ишыгланма шити (ИШ) бинанын
дивары цзря ачыг чякилян кабеллярля гидаланыр.

Шякил 2.8. Шябякянин бирхятли схеми

Торпаьын температуру +150Ж-дян чох дейилдир, М1, М2 вя М3


мцщяррикляринин гурашдырылдыьы бинада щаванын температуру +300Ж,
М4 мцщяррикинин вя ишыгланма шябякясинин йерляшдийи бинада ися
+250Ж тяшкил едир. ЭМ-дяки мцщафизя горуйужулар, йарымстансийа
шитиндяки мцщафизя ися автоматик ачар васитясиля щяйата кечирилир.
Мцщярриклярин параметри жядвял 2.2-дя верилмишдир. Онларын ишя
бурахылмасы йцнэцлдцр, иш реъиминдя ися ифрат йцклянмяляря мяруз
галмыр.
Мцщафизя апаратларынын, нагил вя кабеллярин щесабланмасы вя
сечилмяси тяляб олунур.
- 56 -
Жядвял 2.2. Електрик мцщяррикляринин параметрляри

Мцщяррик Номинал Номинал Ишябурахма жяря- жос 


эцж,кВт жяряйан йанынын дяфялийи
М1 2,2 4,9 7 0,83
М2 3,0 6,5 7 0,84
М3 10,0 19,7 7 0,87
М4 30,0 57,3 7 0,88

Щялли. Истещсал сащясиндяки температурун +300Ж олдуьуну


биляряк М1, М2 вя М3 мцщярриклярини гидаландыран хятляр цчцн
температура эюря дцзялиш ямсалыны к1=0,91 гябул едяк [1].
1.М1 мцщяррикиня айрылан будагланма.
Ярийян щиссянин жяряйаныны (2.4) вя (2.5) шяртляриндян алынан ян
бюйцк гиймятя эюря тяйин едяк
I hes  I nom1  4,9 A  Iя .h  6 A ;
Iя .h  I zir /   (4,9  7) / 2,5  13,7 A.
Икинжи шяртя ясасян ярийян щисся цчцн 15 А гябул едяк. (2.10)
шяртиня эюря
Ibb  (km  Iя .h ) / k1  (0,33  15) / 0,91  5,4 A.
Шябякядя ифрат йцклянмя йаранмадыьындан горуйужу цчцн
км=0,33 гябул едилмишдир (жядвял 2.1). Алынан гиймятя ясасян
бурахылабилян жяряйаны 19 А олан АПВ-3 (1х2,5) маркалы цч ядяд
бирдамарлы нагил сечяк.
2.М2 мцщяррикиня айрылан будагланма.
М1 мцщяррикиндя олдуьу кими ярийян щиссяни ики шяртя эюря сечирик
вя онун жяряйаныны 20 А гябул едирик. Буна уйьун узунмцддятли
жяряйан Iщес=7,2 А олур вя йеня дя АПВ-3 (1х2,5) нагили сечилир.
3.М3 мцщяррикиня айрылан будагланма.
Аналоъи олараг Iя .h  60 A , I hes  20,9 A тяйин едилир вя
бурахылабилян жяряйаны I bb  28 A олан АПВ-3 (1х4) маркалы нагил
сечилир.
4.М4 мцщяррикиня айрылан будагланма.
Ярийян щисся (2.5) шяртиня эюря сечилир:
Iя .h  (57,3  7) / 2,5  160 A .
Узунмцддятли йцк жяряйаны:
- 57 -
km I m  0,33  160  52,8 A .
Бурахылабилян жяряйаны 65А олан АВВ-1-3х25 маркалы кабел
сечилир.
5.М1 вя М2 мцщяррикляриня айрылан маэистрал:
I nom1  I nom2  4,9  6,5  11,4 A .
Ярийян щиссяни (2.4) вя (2.5) шяртляриня эюря сечяк:
I hes  11,4 A  Iя .h  15 A .
I zir I nom1  I ib 2 4,9  6,5  7
   20 A  Iя .h.
2,5 2,5 2,5
Бу шяртляря ясасян ярийян щисся цчцн 20 А гябул етмяк олар.
Селективлик шяртини нязяря алараг 25 А гябул едилир.
Маэистрал цчцн нагилин ен кясийини ики шяртя эюря сечяк:
I hes 11,4
  12,5 A;
k1 0,94
km I hes 0,33  11,4
  9,1 A .
k1 0,91
Бу гиймятлярдян ян бюйцйцня эюря бурахылабилян жяряйаны 19А
олан АПВ-3 (1х2,5) маркалы нагил сечилир.
6.Ишыгланма шитиня айрылан маэистрал. Щесаби жяряйан:
12
I hes   18,2 A.
3  0,8
Буна ясасян АВРГ – 3х2,5+1х1,5 маркалы кабел сечирик.
7.ПШ-дян ЭМ-я чякилян эцж кабели.
Сорьу ямсалыны Кс=0,8 гябул едяряк щесаби жяряйаны тапаг:
I hes  (4,9  6,5  19,7  57,3  18,2)  0,8  106,6  0,8  85,3 A .
Алынан гиймятя ясасян айырыжысынын номинал жяряйаны 120 А олан
А3130 автоматы сечмяк оларды. Эцж мянтягясиндя 160 А-лик
горуйужу гурашдырылдыьына эюря селективлийи тямин етмяк цчцн
номинал жяряйаны 200 А олан А3130 типли автомат сечирик.
Кабелин бурахылабилян жяряйаныны тапаг:
km  I m  1  200  200 A.
Буна ясасян бурахылабилян жяряйаны 210 А олан АВВ – 3х7+1х25
маркалы дюрддамарлы кабел сечирик,
- 58 -
1000
(r0   0,45 Om / km; x0  0,06 Om / km) .
32  70
Сечилян кабели бурахылабилян эярэинлик иткиси шяртиня эюря йохлайаг:
3  100 I(r0 cos   x0 sin  )
U %  
U nom
3  100  106,6  0,05(0,45  09  0,06  0,44]
  1,04%
380
Эюрцндцйц кими эярэинлик иткиси бурахылабилян щядд дахилиндядир.

2.5. Ишыгланма шябякяляринин щесабланмасы

Сянайе мцяссисяляри цчцн ишыгланманын ики нювц характерикдир:


ишчи вя гяза ишыгланмалары. Ишчи ишыгланма бцтцн тикилини вя онун
ишчи сащялярини лазыми ишыгланма иля тямин едир. Гяза ишыгланмасы ися
ишчи ишыгланманын гяза ачылмалары заманы ишин давам етдирилмяси вя
йа инсанларын иш йериндян тящлцкясиз чыхарылмасы цчцндцр. Ишыгланма
шябякясинин гида мянбяйиндян ишыгланма шитляри групларына гядяр
олан щиссяси гидаландырыжы шябякяляр, шит групларындан лампалара
гядяр щиссяси груп шябякяляри адланыр. Бунлардан биринжиси цч вя йа
дюрднагилли, икинжиси ися гошулан ишлядижилярин сайындан асылы олараг
ики, цч вя йа дюрднагилли шякилдя йериня йетирилир.
Ишыгланма гурьуларынын эцжц аз олдугда вя сехин бцтцн йцкляри
трансформатор-маэистрал блоку (ТМБ) схеми цзря гидаландыгда ишчи
ишыгланма идаря вя мцщафизя апаратлары васитяси иля маэистрал
шиннагиля бирляшдирилир (шякил 2.9). Ири сехлярдя ишыгланма йцкцнцн
гидаландырылмасы бир нечя сех ТЙ васитяси иля щяйата кечирилир.
Сех бинасында бир нечя биртрансформаторлу КТЙ йерляшдирилдикдя
гяза ишыгланмасы чарпаз шякилдя (шякил 2.9,б-дя гырыг-гырыг хятлярля
эюстярилян щиссяляр) йериня йетирилир.
Бинанын щяр бир щиссясинин ишчи вя гяза ишыгланмасы мцхтялиф
йарымстансийалардан гидаланма алыр.
Ишыгланма шябякяляри чохлу сайда будагланмаларынын вя бюйцк
узунлуьунун олмасы иля характеризя олунур. Беля шябякялярин
сечилмяси заманы ишыг мянбяляринин сыхажларындакы эярэинлийин
бурахылабилян щядд дахилиндя олмасы нязяря алыныр ки, бу да
нормалашдырылмыш ишыгланма вя лампаларын хидмят мцддятляри иля
изащ олунур.
- 59 -

Шякил 2.9. Ишыгланма гурьуларынын бирляшмя схемляри


а) - 1-автоматик эириш ачары; 2-сехин баш маэистралы; 3-автоматик
ачарлы йешик; 4- груп ишыгланма шябякясинин маэистрал хятти; 5-груп
ишыгланма шити;
б) - 1-пайлайыжы ишыгланма шиннагили

Эярэинлийин нязярдя тутулан иткиляри трансформатордакы иткиляри


нязяря алмагла тапылыр:
U bb  U y.i  UT  U L ,
бурада Уй.и – трансформаторун икинжи тяряфинин йцксцз ишлямя
эярэинлийи олуб лампанын номинал эярэинлийинин 95%-ня бярабяр
гябул едилир; УЛ – лампанын бурахылабилян минимал эярэинлийи
(номинал эярэинлийин 95%-ня бярабяр эютцрцлцр).
- 60 -
U y.i  105%U nom, U L  95%U nom олдуьуну нязяря алсаг:
Ubb %  105  UT  95  10  UT .
Трансформаторун икинжи тяряф долаьындакы эярэинлик иткиси онун
йцкц вя параметрляриндян, щямчинин эцж ямсалындан асылыдыр:
UT   cos  (ua  ur tg ),
бурада =С/Сном – трансформаторун йцклянмя ямсалы; Сном –
трансформаторун номинал эцжц; С – шябякянин щесаби эцжц; ua –
ГГ эярэинлийинин актив топлананы, уа=0,1Пк/Сном; Пк –
трансформаторун ГГ эцж иткиси; ur  u  u - ГГ эярэинлийинин
2
k
2
a

реактив топлананы; ук – ГГ эярэинлийи,%; жос- эцж ямсалыдыр.


Мясяля 2.2. Ишыгланма шябякясинин ян узагда олан лампасынын
сыхажларындакы эярэинлийин 95% олдуьуну биляряк шябякядяки
бурахылабилян эярэинлик иткисини щесабламалы. Трансформаторун
параметрляри белядир: Snom  400 kVA ;   0,8 ; cos   0,85.
Щялли. 400 кВА-лыг трансформаторун каталогуна ясасян:
Pk  5,5 kVt вя uk  5,5% ,
5500
ua   1,37% ;
400  10
ur  5,52  1,37 2  4,25% .
Трансформаторун икинжи тяряф долаьындакы эярэинлик иткиси:
U T  0,8  0,85(1,37  4,25  0,62)  2,72% ;
Ubb  10  2,72  7,28% .
Ишыгланма шябякяляри эярэинлик иткиси вя бурахылабилян гызма
шяртляриня эюря сечилир. Ики шярт ясасында щесабланмыш гиймятлярин ян
бюйцйцня эюря ен кясик сечилир.
Ишыгланма шябякяляри адятян ейни ен кясийя малик нагиллярля
йериня йетирилир. Нагиллярин ен кясийи ашаьыдакы ифадя ясасында
тапылыр:
M
s ,
CU bb
бурада М – шябякянин верилмиш щиссясинин йцк моменти; Убб –
бурахылабилян эярэинлик иткиси; Ж – ямсалдыр ( Гиймяти шябякянин
- 61 -
нювцндян асылы олараг сорьу ядябиййатындан тяйин едилир, жядвял
2.3)

Жядвял 2.3. Ж ямсалынын гиймятляри

Шябякянин нювц Номинал Ж ямсалы


эярэинлик,В мис aлцминиум
Сыфыр хятти олан вя 380/220 72 44
олмайан цчфазалы (380)
шябякяляр 220/127 24 14,7
(220)

Сыфыр хятти олмайан 36 0,648 0,396


цчфазалы шябякяляр 24 0,288 0,176
12 0,072 0,044

Сыфыр хятти олан 380/220 12 7,4


икифазалы шябякяляр 220/127 4 2,46

Икинагилли дяйишян вя 220 12 7,4


сабит жяряйан 127 4 2,46
шябякяляри 36 0,324 0,198
24 0,144 0,088
12 0,038 0,022

Ишыгланма йцкц шябякя бойцнжа мцнтязям пайландыьындан йцк


моментляринин жямини хяттин ортасына гошулан йцкля явяз етмяк
олар
M  pL  0,5Lp.
Гида мянбяйиндян узаглашдыгжа шябякянин йцкц азалыр. Она
эюря дя шябякянин ен кясийини азалан принсипля сечмяк игтисади
жящятдян сярфяли щесаб олунур. Будагланан ишыгланма шябякяляринин
(гидаландырыжы вя груп хятляри) нагилляринин ен кясийи бу принсипдян
асылы олараг ашаьыдакы кими сечилир:
M  m
s .
CU bb
бурада M  m - эятирилмиш момент; М – верилмиш щиссядяки
вя жяряйанын истигамятиня эюря ондан сонра эялян, щямчинин
нагилляринин сайы онунла ейни олан щиссялярдяки йцк моментляринин
- 62 -
жями; м – верилмиш щисся тяряфиндян гидаландырылан вя нагилляринин
сайына эюря ондан фярглянян щиссядяки йцк моментляринин жями; 
- моментлярин эятирилмя ямсалы олуб будагланманын нювцня эюря
ашаьыдакы жядвялдян эютцрцлцр (жядвял 2.4).

Жядвял 2.4.  ямсалынын гиймяти

Шябякянин нювц Будагланма 


Сыфыр нагили олан цчфазалы Бирфазалы 1,85
Сыфыр нагили олан икифазалы 1,39

Сыфыр нагили олан икифазалы Бирфазалы 1,33

Сыфыр нагили олмайан Икифазалы 1,15


цчфазалы

Мясяля 2.3. 380/220 В-луг ишыгланма шябякясинин алцминиум


нагилляринин ен кясийини тяйин етмяли. Бурахылабилян эярэинлик иткиси
3,2%-дир. Хятлярин йцкц шякил 2.10-да эюстярилмишдир. Узунлуьу
150м олан гидаландырыжы 1-2 хятти, щямчинин щяр бири 40 м
узунлуглу 2-4 вя 2-5 пайлайыжы хятляри дюрднагилли шякилдя, 20 м
узунлуглу 2-3 хятти икинагилли шякилдя йериня йетирилмишдир.

Шякил 2.10. Ишыгланма шябякясинин схеми

Щялли. Дюрднагилли шябякя цчцн Ж=44, икинагилли шябякя цчцн


Ж=7,4. Шябякянин 2-3 хятти цчцн =1,85.
- 63 -
Бцтцн щиссялярин моментлярини тяйин едяк. 2-3, 2-4 вя 2-5
хятляри цчцн мцнтязям пайланан йцкляри хяттин ортасына кючцряк:
M12  ( P1  P2  P3 )12  11,5  150  1720 kVt  m;
M 23  0,5 23P1  10  1,5  15 kVt  m;
M 24  0,5 24P2  0,5  40  5  100 kVt  m;
M 25  0,5 25P3  0,5  40  5  100 kVt  m.
1-2 хяттинин ен кясийини тяйин едяк:

( M12  M 24  M 25 )    M 23
s12  
C  U bb
(1720  100  100)  1,85  15
  13,8 mm2 .
44  3,2
Стандарт ен кясик кими 16 мм2 гябул едяк вя эярэинлик иткисини
тапаг (1-2 щиссяси цчцн):
M 12 1720
U 12    2,34% .
C  s 44  16
Шябякянин диэяр щиссяляриндяки эярэинлик иткиляринин нязярдя
тутулан гиймяти:
U 23  U 24  U 25  Ubb  U12  3,2  1,34  0,86%.
Щямин щиссялярин ен кясикляри:
M 23 15
s23    2,25 mm2 ; 2,5 мм2 гябул едирик.
CU 23 7,6  0,86
M 24 100
s24  s25    2,52 mm2 ; 2,5 мм2
CU 24 44  0,86
гябул едирик.

2.6.Троллей хятляринин сечилмяси вя щесабланмасы

Троллей хятляри сцрцшян вя йа дийирлянян контактларын кюмяйи


иля щярякят едян галдырыжы няглиййат гурьуларыны гидаландырмаг
цчцндцр. Беля гурьулар ясас истещсал сащяляриндя, тямир вя йыьма
- 64 -
сехляриндя, газанханаларда вя башга йерлярдя тятбиг олунур. Троллей
хятляри профил шяклиня салынмыш (эцнйя, золаг) поладдан, алцминиум
шинлярдян щазырланыр. Чох вахт ШТМ типли комплект троллей
шиннагили дя тятбиг олунур.
Троллей хятляринин ен кясийи узунмцддятли йцк жяряйанына
ясасян гызмайа эюря сечилир вя зирвя йцкц анында бурахылабилян
эярэинлик иткиси шяртиня эюря йохланылыр. Гида мянбяйиндян троллей
хяттинин ян узаг нюгтясиня гошулмуш кран мцщяррикиня гядяр олан
мясафядя эярэинлик иткиси 12%-дян чох олмамалыдыр. Бу итки
гидаландырыжы хятдяки (Уг.х=45%), троллей хятляриндяи
(Уtр=45%) вя кранын пайлайыжы шябякясиндяки (Укр=12%)
эярэинлик иткиляринин жяминдян ибарят олур.
Бир троллей хяттиндя бир нечя кран ишлядикдя троллей хяттинин
щесаби узунлуьу ики кран цчцн  hes  0,8 f , цч кран цчцн
 hes  0,7 f гябул олунур, бурада f – хяттин фактики
узунлуьудур.

Шякил 2.11. Троллей хятляринин гидаланма схемляри


а- гидаландырыжы хяттин бир нюгтяйя гошулмасы; б- гидаландырыжы
хяттин ялавя дойдцрцжц хятля бир нюгтяйя гошулмасы; ж-ики нюгтяйя
гошулма; 1-сцрцшян контакт; 2-троллей хятти; 3-коммутасийа апараты;
4-троллейлярин тямир сексийасы; 5-алцминиум шинля дойдурма;
6-сексийа рубилники.

Шякил 2.11-дя троллей хятляринин бир нечя ясас гидаланма схеми


тясвир олунмушдур. Троллей хятляринин гидаланмасы айрыжа хятля ТЙ-
нин алчаг эярэинликли тяряфиндян вя йа йахынлыгдакы ПШ-дян (шякил
2.11,а,б), йа да ики хятля мцхтялиф мянбялярдян (шякил 2.11,ж)
щяйата кечириля биляр. Сехин гидаланмасы ТМБ схеми цзря йериня
йетирилдикдя троллей хятляри ШМА типли баш маэистрал шиннагилиндян
гидаланыр. Троллей хятляринин эиришиндя коммутасийа апараты 3
(ясасян рубилник) гурашдырылыр, хяттин юзц ися сексийалара бюлцнцр.
- 65 -
Троллей хятляринин сечилмяси цчцн електрик йцкляринин
щесабланмасыны максимум ямсалы (низамланмыш диаграмлар) цсулу
иля апармаг тювсийя олунур. Ашаьыдакы жядвялдя сянайе
мцяссисяляринин сехляриндя тятбиг олунан троллей хятляринин
бурахылабилян узунмцддятли йцк жяряйанлары эюстярилмишдир (жядвял
2.5)
Жядвял 2.5. Троллей хятляринин бурахылабилян узунмцддятли йцк жяряйанлары

Профил Юлчц, мм Йцк жяряйаны,А


Полад профилдян Ибарят троллейляр
Золаг 25х4 85
40х4 135
50х5 205

Эцнйя (уголник) 100х4 335


2,5 25х25х3 150
5 50х50х5 250
6,3 63х63х5 315
420
Швеллер №8 80х43х5 485
№10 100х45х5,3 580

Дцзбужаглы ен кясийя малик алцминиумдан ибарят дойдуружу шинляр


Золаг 40х5 540
50х5 665
60х6 870
80х6 1150

Жядвял 2.6. Мцхтялиф троллей хятляриндяки хцсуси эярэинлик иткиси (380 В-да)

Троллейин Золаг бужагвари Швеллер


параметрляри 50х5
40х40х5 50х50х5 63х63х6 №8 №10 №12
Бурахыла
билян
жяряйан,А 120 120 190 250 455 545 675

Хцсуси
эярэинлик
иткиси  ,
10,5 8,7 7,0 6,0 4,5 4,2 3,5
В/(Ам)

Троллей хятляринин эярэинлик иткисиня эюря щесабланмасы кранларын


йерляшмясинин ян аьыр щалына эюря апарылмалыдыр:
UT  eI zir / 10000,
- 66 -
бурада е – хцсуси эярэинлик иткиси – (100 м узунлуглу троллей
хяттиндян 100 А зирвя жяряйаны ахаркян), В/(Ам); Iзир – зирвя
жяряйаны,А;  - троллей хяттинин узунлуьу, м.
Троллей хяттинин узунлуьу чох, йцкц ися хейли олдугду
эярэинлик иткиси бурахылабилян щяддян чох ола билир. Бу щалда
эярэинлик иткисини азалтмаг цчцн лазыми тядбирляр эюрцлмялидир:
троллей хяттинин ен кясийинин артырылмасы; гидаландырыжы хяттин троллей
хяттинин ортасына гошулмасы; троллей хяттини сексийалара бюляряк щяр
биринин айрыжа гидаландырылмасы; щяр бир троллей хяттиня паралел олараг
дойдуружу алцминиум шинлярин гошулмасы.
Дойдуружу алцминиум шини олан троллей хятляриндя эярэинлик
иткисини щесаблайаркян полад троллейлярин юзляриндяки эярэинлик
иткиляри нязярдян атылыр:
I zir   100 3
UT %  .
sU
бурада  - шин материалынын хцсуси мцгавимяти (алцминиум цчцн
=0,033 мкОмм);  – троллей хяттинин бир ужундан гидаландырыжы
хяттин гошулма нюгтясиня гядяр олан мясафя,м; с –дойдуружу шинин
ен кясийи, мм2; У – шябякянин хятт эярэинлийи, В.
Бир гайда олараг сянайе мцяссисяляринин сехляриндя
50х50х5мм юлчцлц полад эцнйя троллей хятти кими истифадя олунур.
Эярэинлик иткисинин азалдылмасы лазым эялдикдя ися дойдуружу
алцминиум шинляр тятбиг олунур. Бязян троллей хятти бойунжа шлейф
шяклиндя дойдуружу кабел дя тятбиг олуна биляр.
Зирвя жяряйанынын щесабланмасы заманы гысагапанмыш торорлу
асинхрон мцщяррикляри цчцн ишябурахма жяряйанынын дяфялийи 5,5-6,
фаза роторлу мцщяррикляр цчцн ися 2,5-3 гябул олунур.
Эюстярилян ифадя иля эярэинлик иткиси щесабланаркян троллей
хяттинин фазалары арасындакы мясафя 250 мм гябул олунур. Бу
мясафя 450 мм олдугда эярэинлик иткисинин тапылмыш гиймятини 10%
артырмаг лазымдыр ки, бу да троллей хяттинин индуктивлийинин артмасы
иля баьлыдыр.
Мясяля 2.4. Фаза роторлу беш асинхрон мцщяррики олан кюрпцлц
кранын троллей хяттини щесабламалы. Шябякянин эярэинлийи 380В-дур.
Мцщярриклярин параметрляри жядвялдя эюстярилмишдир.
Кран мцщяррикляри орта иш реъиминдя ишляйир. 50х50х5мм юлчцлц
бужагвари полад гябул олунмушдур. Троллейлярин узунлуьу
 =400м. Троллейлярин гошулма йериндян олан фактики узунлуьу
- 67 -
 f =200 м-дир. Гидаланма хяттин ортасына верилир. Фазалар
арасындакы мясафя 250 мм-дир. Кранын бцтцн ишлядижиляринин эцж
ямсалы 0,7-дир.

Жядвял 2.7. Кран мцщяррикляринин параметрляри (ГМ=25%)

Кран механизми Эцжц,кВт Номинал жяряйан, А


Ясас галдырма 22 56,5
Кюмякчи галдырма 11 30,8
Кюрпцнцн щярякят 2х16 2х45
механизми
Арабанын щярякят 3,5 10,3
механизми
Йекуну 68,5

Щялли. Низамланмыш диаграмлар цсулу иля кран мцщяррикляринин


максимал йцкцнц тяйин едяк.
n>3 олдуьуна эюря:

22
m  6,3 , йяни м>3;
3,5
2  68,5
nef   6,2
22
Кран мцщяррикляринин истифадя ямсалынын ки=0,15 олдуьуну
биляряк км=2,4 (жядвял 5.3) аларыг.
Кранын орта йцкц:
Por  ki Pnom  0,15  68,5  10,275 kVt .
Максимал щесаби йцк:
Phes  km Por  2,4  10,275  24,66 kVt .
Максимал щесаби жяряйан:
Phes 24,66
I hes    53,4 A .
3U cos  3  0,38  0,7
Зирвя жяряйаны:
I zir  I i'  ( I hes  ki I nommax ) 
 3  56,5  (53,4  0,15  56,5)  214,4 A.
- 68 -
Жядвял 2.6-йа ясасян 50х50х5 мм юлчцлц полад эцнйя цчцн
хцсуси эярэинлик иткиси
e  6,5 V /( A  m).
Троллей хяттиндяки щягиги эярэинлик иткиси:
UT  6,5  214,4  200 / 10000  27,9 V ;
U T  100 27,9  100
U T %    7,03% .
U nom 380
Алынан гиймят бурахылабилян щяддян (5%) чохдур. Она эюря дя
дойдуружу алцминиум шин (40х4 мм юлчцлц) эютцряк вя бу щал
цчцн эярэинлик иткисини щесаблайаг
214,4  0,033  200  100  3
U T %   3,77% .
160  380
Эюрцндцйц кими, бу заман эярэинлик иткиси бурахылабилян щяддян аз
алыныр.
- 69 -
3. ЗАВОДДАХИЛИ ЕЛЕКТРИК ТЯЖЩИЗАТЫ

3.1. Эярэинлийи 1 кВ-дан чох олан заводдахили


електрик тяжщизат шябякяляринин вязифяси вя
хцсусиййятляри

Сянайе мцяссисяляринин вя гурьуларынын заводдахили електрик


тяжщизаты ясасян 6, 10, 35, 110 вя 220 кВ эярэинликли електрик
шябякяляринин кюмяйи иля щяйата кечирилир. Сянайе мцяссисяляринин
сямяряли вя игтисади жящятдян сярфяли ЕТС-синин гурулмасынын ясас
мясяляляриня гидаландырыжы вя пайлайыжы шябякялярин эярэинликляринин,
щямчинин електрик тяжщизат схемляринин сечилмяси аид едилир.
Сянайе мцяссисясинин електрик тяжщизат системи (ЕТС) айры-айры
елементлярин йыьымындан ибарят олуб шярти олараг харижи вя дахили
електрик тяжщизатына бюлцнцр. ЕТС-нин харижи щиссясиня (харижи
електрик тяжщизаты) 6-220 кВ-луг гидаландырыжы шябякяляр аид едилир.
Бу шябякяляр васитяси иля електрик енеръиси енерэетика системиндян
гябуледижи БПМ-я вя йа БАЙ-а (ТЙ) ютцрцлцр. ЕТС-нин дахили
щиссясиня (дахили електрик тяжщизаты) эярэинлийи 1 кВ-а гядяр вя 1кВ-
дан чох олан пайлайыжы шябякяляр аид едилир. Пайлайыжы шябякяляр
васитясиля мцяссисянин яразиси цзря вя сехлярин дахилиндя електрик
енеръисинин пайланмасы щяйата кечирилир.
Ири мцяссисялярин електрик тяжщизаты цчцн йцксяк эярэинликли
дярин эириш схемляри тятбиг олунур. Беля схемлярдя гидаландырыжы
хятляр 35-220 кВ-луг хятлярля мцяссися яразисиня дахил олур вя
МПМ вя йа ДЭЙ-ляря гошулур.
Цмуми щалда електрик тяжщизатынын сямяряли эярэинлийинин
сечилмяси електрик ишлядижиляринин номинал эярэинлийи вя эцжц, енеръи
ютцрцлмясинин узаглыьы, щямчинин мцяссисянин гошулдуьу
енерэетика системиндя бу вя йа диэяр эярэинлийин олмасы иля
мцяййян олунур. Бир гайда олараг гидаландырыжы хятлярин эярэинлийи
конкрет гошулма шяраитиндян асылы олараг район енерэетика системи
тяряфиндян верилир. Мцяссисянин енерэетика системинин шябякясиня
гошулмасынын бир нечя варианты олдугда щямин вариантларын техники-
игтисади мцгайисясини апармаг лазым эялир.
Ири мцяссисялярин електрик тяжщизаты цчцн бир сыра щалларда ИЕМ
типли електрик стансийалары да тикилир. Мцяссисянин пайлайыжы
шябякясиндя эярэинлийин сечилмясиндян асылы олараг ИЕМ-дяки
эенераторларын эярэинлийи 6 вя 10 кВ гябул олунур.
ЕТС-нин эярэинлийинин сечилмяси заманы чалышмаг лазымдыр ки,
трансформасийа пилляляринин сайы мцмкцн гядяр (ики-цч) аз олсун.
- 70 -
Беля ки, щяр бир трансформасийа пиллясиндя орта щесабла ютцрцлян
эцжцн 5%-и итмиш олур.

3.2. Заводдахили шябякялярдя електрик енеръисинин нягл олунмасы

Сянайе мцяссисяляринин эярэинлийи 1 кВ-дан чох олан


шябякяляриндя електрик енеръисинин пайланмасы кабел вя щава
хятляринин, щямчинин жяряйаннагиллярин кюмяйи иля щяйата кечирилир.
Бу вя йа диэяр вариантын сечилмяси йцклярин йерляшмясиндян,
яразидяки тикилилярин сыхлыьындан, технолоъи, сантехники вя няглиййат
коммуникасийаларынын чохлуьундан, йералты суларын сявиййяси вя
агрессивлийиндян, щаванын чирклянмя дяряжясиндян, бузлашма
районундан асылыдыр.
Електрик енеръисинин ютцрцлмяси цчцн бир вя йа бир нечя паралел
кабелдян ибарят гурьуйа (бирляшдирижи, тутужу, сонлуг муфталары вя
бяркидижи деталлар дахил олмагла) кабел хятти (КХ) дейилир. Беля
кабеллярин хидмят мцддяти бир гайда олараг 25 илдян аз олмур.
Йцксяк эярэинликли кабелляря 6-110 кВ-луг кабелляр дахилдир.
Беля кабелляр пластик, щопдурулмуш каьыз изолйасийалы, йаьла
долдурулмуш вя башга шякиллярдя олур.
Заводдахили електрик тяжщизатында кабеллярин мцхтялиф чякилиш
цсуллары тятбиг олунур: йералты хяндяклярдя (шякил 3.1), кабел
каналларында, тунеллярдя (шякил 3.3,а) вя естакадаларда (шякил 3.2,б).

Шякил 3.1. Кабеллярин йералты хяндяклярдя чякилиши


1-кабелляр; 2-кярпиж
- 71 -

Шякил 3.2. Кабеллярин тунеллярдя (а) вя естакадаларда (б) чякилиши


1-кабелляр; 2-сахлайыжы конструксийалар

Щава хятляри (ЩХ) изоля олунмамыш нагиллярля йериня йтирилир.


Онлар ачыг щавада йерляшдирилир, изолйатор вя арматурларын кюмяйи
иля дайаглара бяркидилир. Аьаж, дямир-бетон вя йа дямир
дайаглардан истифадя олунур.
Щава хятляринин ашырымлары (дайаглары арасында мясафя) вя
фазаларарасы мясафяляри жядвял 3.1-дя эюстярилмишдир.
ЩХ-ляр мис, алцминиум вя поладалцминиум нагиллярля йериня
йетирилир. АЖ маркалы поладалцминиум нагилляр даща эениш тятбиг
олунур.
Сянайе мцяссисяляриндя 1-2 км узаглыгда олан 1500-6000 А
жяряйанлы бюйцк енеръи тутумуна малик ишлядижилярин маэистрал
гидаланмасы цчцн 6-35 кВ-луг жяряйаннагилляр тятбиг олунур. Бир
гайда олараг онлар икидювряли шякилдя йериня йетирилир. 1 кВ-а гядяр
эярэинликли жяряйаннагилляри шиннагилляр адланыр. Чохсайлы КХ вя
ЩХ-лярин явязиня жяряйаннагиллярин тятбиги електрик тяжщизатынын
етибарлылыьыны артырыр, истисмар хидмятини садяляшдирир, кабел
- 72 -
мямулатларынын гянаятчилийини тямин едир, 6-10 кВ-луг ПГ
ханаларынын сайыны ихтисара салыр.
Жяряйаннагиллярин индуктив мцгавимяти чох олдуьуна эюря ГГ
жяряйанларынын азалдылмасы цчцн айрылан хятлярдя реактор
гурашдырылмасындан имтина едилир. Жяряйаннагиллярин бюйцк
йцкютцрмя габилиййяти олур. Бунунла бярабяр индуктив
мцгавимятляринин чох олмасына эюря онларда бюйцк эцж иткиляри
йараныр.

Жядвял 3.1. ЩХ-нин ашырымларынын узунлуьу вя фазаларарасы мясафяляр


Хяттин номинал эярэинлийи, кВ
Юлчц

6 - 10 35 110 220 330


Ашырымын узунлуьу, м 50– 100 150-200 170-250 250-350 300-400

Хяттин габарити, м 6-7 6-7 6-7 7-8 7,5-8

Фазаларарасы мясафя,
дайагда йерляшмясиня эюря:
цчбужаг 0,8-1,5 3-3,5 4,5-5 6-8 6-12,8
вертикал (чялляк) 0,8-1,5 3 3,2-3,6 6-7 6-7
щоризонтал 0,8-1,5 3 4 7-7,8 8-9

Нагилляринин нювцндян асылы олараг бярк (мцхтялиф профил вя ен


кясийя малик бярк шинлярдян истифадя олундугда) вя йумшаг
(нагиллярдян истифадя олундугда) жяряйаннагилляри фяргляндирилир.
Фазалары бярабяртяряфли цчбужаьын тяпя нюгтяляриндя йерляшдирилян
жяряйаннагилляр симметрик жяряйаннагилляр адланыр. Беля дюврянин
фазалары ейни актив вя индуктив мцгавимятя малик олур. Маэистрал
жяряйаннагилляря гида мянбяйинин (БАЙ-ын) йыьма шинляри кими
бахмаг олар ки, онлар ПГ-дян кянара чыхыр вя йцк мяркязляриня
гядяр узаныр.
Сянайе мцяссисяляринин 6-35 кВ-луг шябякяляриндя тятбиг
олунан ашаьыдакы жяряйаннагилляр вардыр:
а) бярк шинли вя дайаг изолйаторлу семметрик асма
жяряйаннагилляр (шякил 3.3). Беля жяряйаннагиллярдя шин кими А1
маркалы алцминиум вя йа АД31-Т1 маркалы алцминиум
яринтисиндян ибарят швеллерляр тятбиг олунур. Адятян щяр фазада ики
швеллер олур. Онлар заводда щазырланмыш типик сексийаларла
комплектляшдирилир, монтаъ олунаркян бир-бириня лещимлянир вя адятян
- 73 -
ачыг шякилдя (дайагларда, биналарын дивары цзря дирсяклярдя,
естакадаларда) чякилир.

Шякил 3.3. Дямир-бетон дайагдакы бярк симметрик жяряйаннагил

Типик сексийалардан ибарят 6-10 кВ-луг симметрик бярк


жяряйаннагиллярин ясас характеристикалары жядвял 3.2-дя
эюстярилмишдир. Жяряйаннагиллярин дайаглары 12-18 м мясафядян бир
гурашдырылыр.
б) бярк типли вя асма изолйаторлу симметрик жяряйаннагилляр
(шякил 3.4). Бу конструксийанын яввялкиндян фяргляндирижи
хцсусиййяти жяряйаннагиллярин асылмасы цчцн ениня тирлярин
олмамасындандыр. Жяряйаннагил юзц-юзцнц сахлайан
конструксийайа маликдир. Шинляр дайагларда бяркидилян тир кими
ишляйир. Шинлярин мющкямлийи йцксяк мющкямликли алцминиум-
магнезиум яринтиляринин тятбиги иля ялдя олунур. Дайаглар арасындакы
мясафя 14-20 м олур.
- 74 -
Беля жяряйаннагиллярин яввялкиня нисбятян ашаьыдакы
цстцнлякляри вардыр: асма изолйаторлар сайынын азалдылмасы; тикинти
дяйяринин азалдылмасы; истисмарын йцнэцлляшмяси. Щазырда АД31-Т1
вя йа АД31-Т маркалы йцксяк мющкямлийя малик алцминиум
яринтиляриндян щазырланан борулу жяряйаннагилляр тятбиг олунур.

Шякил 3.4. 10 кВ-луг бярк типли вя асма изолйаторлу симметрик


жяряйаннагилляр

ж) йцмшаг жяряйаннагилляр. Беля жяряйаннагилляр 6-35 кВ


эярэинликдя бюйцк эцжлярин (100-200 МВА) 1,5-3 км мясафядя
ютцрцлмяси цчцндцр. 6-10 кВ-луг симметрик йумшаг жяряйаннагил
парчаланмыш нагилли (шякил 3.5) икидювряли ЩХ-дян ибарятдир. Щяр бир фаза
А600 маркалы (кимйяви актив мцщитдя АКП600 маркалы) 4, 6, 8 вя йа 10
- 75 -
нагилдян ибарят олур. Онлар сахлайыжы сыхажларда бяркидилир. Хцсуси системин
кюмяйи иля щяр цч фаза цчбужаьын тяпя нюгтяляри цзря йерляшдирилир вя
дайаьа бяркидилир.

Жядвял 3.2. Симметрик бярк шиннагиллярин ясас характеристикалары

Ен х0, р0, Iбб, У, С, МВА


Шин Юлчцсц, мм кясийи, Ом/км Ом/км А кВ/
профили мм2 км 6,3 10
кВ кВ
Тякня- 2(100х45х6) 2020 0,148 0,016 3500 0,61 38 64
вари 2(125х55х6,5) 2740 0,136 0,0118 4640 0,72 50 84
2(150х65х7) 3370 0,126 0,0091 5650 0,79 62 102
2(175х80х8) 4880 0,118 0,0067 6430 0,83 70 116

Даиряви 100х5 1500 0,17 0,0216 2280 - 25 41


Бору 140х10 4080 0,158 0,0080 4350 - 48 79
210х10 6200 0,135 0,0053 6500 - 71 118
250х10 7500 0,125 0,0043 7500 - 85 142

Икигат Т №3 (80х100) 3300 0,17 0,015 3920 - 43 71


шякилли №4 (120х150) 5240 0,162 0,01 5350 - 58 97
швеллер №5 (150х180) 6200 0,15 0,008 6150 - 67 111

Шякил 3.5. 10 (а) вя 35 кВ-луг (б) симметрик йцмшаг жяряйаннагилляр


- 76 -
Йумшаг жяряйаннагиллярин мяфтилляринин бюйцк парчаланма
диаметриня (0,8) вя хцсуси асылма системиня малик олмасы фазаларын
индуктив мцгавимятини хейли азалдыр ки, бу, електрик енеръисинин
бурахылабилян эярэинлик иткиси шяртиня эюря нисбятян бюйцк мясафяйя
ютцрцлмя мцмкцнлцйц йарадыр.
Йумшаг жяряйаннагиллярин ясас характеристикалары жядвял 3.3-дя
эюстярилмишдир.

Жядвял 3.3. Максимал жяряйан сыхлыьы (гызмайа эюря) 1,7106


А/м2 олдугда йумшаг жяряйаннагиллярин ясас характеристикалары
Сайы, с, Iбb, x0, р0, У, С, MВА Фазанын
маркасы мм2 А Ом/км Ом/км kV/км 6,3 10,5 парча-ма
кВ кВ диа-ри, м
2хА600 1174 2000 0,207 0,025 0,39 21,8 36,3 0,4
3хА600 1761 3000 0,174 0,0167 0,48 32,7 54,4 0,8
4хА600 2348 4000 0,135 0,0125 0,49 43,6 72,5 0,8
5хА600 2935 5000 0,127 0,01 0,56 54,5 90,7 0,8
6хА600 3522 6000 0,121 0,0083 0,63 65,4 109 0,8
7хА600 4109 7000 0,118 0,0072 0,7 76,3 127 0,8
8хА600 4696 8000 0,115 0,0063 0,78 87 145 0,8
9хА600 5283 9000 0,113 0,0056 0,85 98 163 0,8
10хА600 5870 10000 0,112 0,005 0,93 109 182 0,8
11хА600 6457 11000 0,111 0,0046 1 120 200 0,8
12хА600 7044 12000 0,11 0,0042 1,08 131 218 0,8

Гейд: 1. 3-фазалы гысагапанмада зярбя жяряйанынын бурахылабилян гиймяти 400 кА-я


гядярдир. 2. Ялавя итки ямсалы 1,025-дыр. 3. Индуктив мцгавимят фазаларарасы мясафя 170 см
олан щала уйьундур. 4. Эцж иткиляри жос=0,9 щалына уйьундур.

3.3. Жяряйаннагиллярин електрики щесабланмасы

Икидювряли жяряйаннагиллярин фазаларынын ен кясийи игтисади


жяряйан сыхлыьына эюря сечилмяли вя гязадан сонракы реъимдя
узунмцддятли бурахылабилян жяряйана, йяни бир дювря иля ишлядилян
(щесаби) 100% эцжцн ютцрцлмясиня эюря йохланмалыдыр:
I hes
siq  ; (3.1)
jiq
I q  I bb , (3.2)
бурада Iщes – бир фазанын щесаби жяряйаны; Iг=2Iщes – гязадан
сонракы реъимин жяряйаны; Iбb – сечилмиш жяряйаннагилин
- 77 -
бурахылабилян жяряйаны; jиг – игтисади жяряйан сыхлыьы; sиг –
жяряйаннагилин игтисади ен кясийидир.
Жяряйаннагиллярин актив мцгавимяти беля щесабланыр:
Rc  kR  kr0, (3.3)
бурада р0 – жяряйаннагилин ващид узунлуьунун актив мцгавимяти,
Ом/км (жядвял 3.2 вя 3.3);  – жяряйаннагилин узунлуьу, км; k –
сятщ вя йахынлыг еффектляринин, щямчинин щистерезис вя бурульан
жяряйанларынын ялавя иткиляр ямсалыдыр. Дайаг изолйаторлу, тякня вя
бору шякилли профиля малик шини олан жяряйаннагилляр цчцн к=1,5,
«икигат Т» профилиня малик шини олан жяряйаннагилляр цчцн к=1,8.
Асма изолйаторлу вя бору профиля малик шини олан жяряйаннагилляр
цчцн к=1,1 гябул олунур. Жяряйаннагил галарейада вя йа тунелдя
чякилдикдя бу ямсалын гиймяти 0,2-0,3 гядяр артырылыр.
Н сайда парчаланмыш нагили олан жяряйаннагилляр цчцн актив
мцгавимят беля тяйин едилир:
kr0
Rc  , (3.4)
N
бурада р0 – нагилин 1 км узунлуьунун сабит жяряйандакы
мцгавимятидир, Ом/км. А600 маркалы нагил цчцн р0=0,049Ом/км.
Жяряйаннагилин реактив мцгавимяти:
X c  x0  , (3.5)
бурада х0 – жяряйаннагилин 1 км узунлуьунун реактив
мцгавимятидир, Ом/км (жядвял 3.2 вя 3.3).
Жяряйаннагилдяки эярэинлик иткиси ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир
3  100 n 
U %  
U nom i 1
ii Li (r0 cos   x0 sin  ) 

 (3.6)
100 n 
 2  pi Li (r0  x0tg ),
U nom i 1 
бурада н – жяряйаннагиля гошулан йцклярин сайы; ии, пи –
жяряйаннагиля гошулан йцкцн жяряйаны вя эцжц; Ли – жяряйаннагиля
гошулан и-жы йцк иля гида мянбяйи арасындакы мясафядир.
Цчфазлы жяряйаннагилдяки актив П вя реактив Г енеръи иткиляри:
P  3I 2 Rc ; (3.7)
Q  3I 2 X c . (3.8)
бурада I – жяряйаннагилдян ахан жяряйандыр.
- 78 -
Мясяля 3.1. Схеми шякил 3.6-да эюстярилян 10 кВ эярэинликли
симметрик йумшаг жяряйаннагилдяки эцж вя эярэинлик иткилярини
тяйин етмяли. ТY1 вя TY2 трансформаторларынын йцк жяряйанлары,
жяряйаннагилин айры-айры щиссяляринин узунлуглары шякилдя
эюстярилмишдир. Ялавя итки ямсалы к=1,025; жос=0,9. Фазалар
арасындакы мясафя Д=150 см.

Шякил 3.6. Ики сех ТЙ-синин жяряйаннагилля гидаланма схеми

Щялли. Жядвял 3.3-я ясасян жяряйаннагилин шини кими 3хА600


маркалы нагил эютцряк, Iбб=3000 А, нагилин диаметри д=3,34 см.
Жяряйаннагилин фазасынын актив мцгавимяти:
Л1=300 м узунлуглу биринжи щисся цчцн
Rc1  kr01 / N  1,025  0,049  0,3 / 3  0,005 Om ;
Л2=300 м узунлуглу икинжи щисся цчцн
Rc 2  1,025  0,049  0,3 / 3  0,005 Om .
Жяряйаннагилин айры-айры щиссяляринин индуктив мцгавимяти
(х0=0,174 Ом/км):
X c1  xo1  0,174  0,3  0,0522 Om ;
X c 2  xo 2  0,174  0,3  0,0522 Om .
Жяряйаннагилин щяр ики дюврясинин нормал иши заманы айры-айры
щиссяляриндяки актив эцж иткиляри:
- 79 -
2
 2300  3
P1  3I12 Rc1  3     0,005  10  19,9 kVt ;
 2 
2
 1300  3
P2  3I Rc 2  3  
2
2   0,005  10  6,4 kVt .
 2 
Жяряйаннагилин бир дюврясиндя актив эцж иткиляринин жями:
P  P1  P2  19,9  6,4  26,3 kVt .
Дюврялярдян бири сырадан чыхаркян гязадан сонракы реъимдя
эцж иткиляри ики дяфя чохалыр:
P1  2  19,9  39,8 kVt ;
P2  2  6,4  12,8 kVt
P  39,8  12,8  52,6 kVt .
Нормал реъимдя жяряйаннагилин айры-айры щиссяляриндяки
эярэинлик иткиляри:
3100
U 2  I 2 ( Rc 2 cos   xc 2 sin  ) 
U nom
3  100
  1300  (0,005  0,9  0,0522  0,43)  0,6%.
10000

3  100
U1  U 2  I1 ( Rc1 cos   xc1 sin  ) 
U nom
3  100
 0,6   2300  (0,005  0,9  0,0522  0,43) 
10000
 1,67%  3%.
Эярэинлик иткисинин алынан гиймятляри бурахылабилян щядд
дахилиндядир.

3.4. Мцяссисялярин електрик тяжщизат схемляри

Сянайе мцяссисясинин електрик тяжщизат схеми гида мянбяйи вя


ишлядижиляр арасындакы ялагяни эюстярир. Схем ашаьыдакы
хцсусиййятляри юзцндя якс етдирмялидир: етибарлыг, гянаятжиллик,
- 80 -
мцяссися цзря йцклярин йерляшмя характери, тяляб олунан эцжцн
мигдары, мяхсуси бясляйижи мянбянин олмасы вя с .
Харижи електрик тяжщизат схемляри.
Кичик вя орта эцжлц мцяссисяляр цчцн бир гайда олараг, бир
електрик енеръи гябулу мянтягяси (БАЙ, БПМ, ПМ) олан електрик
тяжщизат схемляри тятбиг олунур. I категорийалы тялябатчылар олдугда
гябуледижи мянтягянин шинляри сексийаланыр вя онларын щяр бири
айрыжа хятля гидаланыр.
Ики вя даща артыг гябул мянтягясиня малик схемляр I
категорийалы ишлядижиляри цстцнлцк тяшкил едян бюйцк эцжлц
мцяссисялярдя, щямчинин эцжлц вя хцсуси електрик енеръи
тялябатчылары групу олдугда тятбиг олунур.
35, 110, 220 вя 330 кВ эярэинликли район шябякяляриндян
бяслянян орта вя бюйцк эцжлц мцяссисяляр цчцн дярин эириш схемляри
тятбиг олунур. Беля схем минимал сайда аралыг трансформасийа
пилляляри вя апаратларынын олмасы, йцксяк эярэинлийин ишлядижиляря
максимум йахынлашмасы иля характеризя олунур.
Дярин эиришлярин хятляри мцяссисянин яразиси бойунжа кечир вя
онлардан ишлядижилярин йахынлыьында йерляшян дярин эириш
йарымстансийаларына (ДЭЙ) будагланмалар айрылыр. Адятян ДЭЙ-ляр
йцксяк эярэинлик тяряфдя ачар вя йыьма шинляри олмайан садя
схемляр цзря йериня йетирилир.

Шякил 3.7. Айырыжылы вя гысагапайыжылы (а), айырыжылы, аралайыжылы вя


гысагапайыжылы (б) схемляр
- 81 -
Айырыжылы вя гысагапайыжылы схемляр даща ужуз щесаб олунур
(шякил 3.7). Беля схемлярдя електрик енеръисинин пайланмасы ДЭЙ-
лярин 10 кВ-луг икинжи тяряф эярэинликли ПГ-ляриндян щяйата кечирилир.
Дярин эиришляр маэистрал щава хятляри (шякил 3.8,а), щямчинин
радиал щава хятляри (шякил 3.8,б) шяклиндя йериня йетирилир.

Шякил 3.8. Маэистрал щава хятли (а) вя радиал щава хятли (б) схемляр

Маэистрал дярин эиришляр нормал вя аз чирклянмиш мцщит


шяраитиндя мцяссисянин яразиси цзря 110-220 кВ эярэинликли щава
хятляринин чякилмяси вя ДЭЙ-нин ясас електрик енеръи тялябатчылары
групуна йахын йерляшдирилмяси мцмкцн олдугду тятбиг олунур.
Радиал дярин эиришляр бир гайда олараг чирклянмиш ятраф мцщит
шяраитиндя тятбиг олунур. Кабел радиал эиришляриндян, щава хятляринин
чякилмяси вя 110-220 кВ эярэинликли гидаландырыжы
йарымстансийаларын йерляшдирилмяси мцмкцн олмадыгда истифадя
едилир. Дярин эиришлярин радиал схемляри маэистрал схемляря нисбятян
бюйцк чевиклийя вя ращатлыьа маликдир.
Кифайят гядяр садя вя ужуз олан дярин эириш схемляри
етибарлыьына эюря мяркязляшдирилмиш електрик тяжщизат схемляриндян
эери галмыр. Онлар истянилян категорийалы тялябатчылар цчцн тятбиг
олуна биляр.
- 82 -
Дахили електрик тяжщизат схемляри.
Електрик енеръисинин заводдахили пайланмасы маэистрал, радиал,
йахуд гарышыг схем цзря йериня йетирилир.
Електрик енеръиси билаваситя бясляйижи мянбядян гябул
мянтягясиня ютцрцлярся, беля схем радиал адланыр. Чох заман
пилляляринин сайы икидян чох олмайан радиал схемляр тятбиг едилир.
Бирпилляли радиал схемляр кичик вя орта эцжлц мцяссисялярдя бясляйижи
мянбядян мцхтялиф истигамятлярдя йерляшмиш топлу тялябатчыларын
(насос стансийалары, собалар, чевирижи гурьулар, сех
йарымстансийалары) гидаландырылмасы цчцн тятбиг едилир (шякил 3.9).
Радиал схемлярдя бясляйижи мянбядян сех йарымстансийаларына
гядяр олан щиссядя йыьма шинлярин сексийаланмасы апарылыр.

Шякил 3.9. Енеръинин бирпилляли пайланма схеми

I категорийалы тялябатчыларын цстцнлцк тяшкил етдийи бюйцк эцжлц


йарымстансийаларын вя йа ПМ-лярин гидаланмасы бясляйижи мянбянин
мцхтялиф сексийаларындан чыхан радиал хятлярля (икидян аз
олмайараг) щяйата кечирилир.
Эцжц 400-600 кВА олан айрыжа йерляшдирилмиш
биртрансформаторлу йарымстансийалар бир (Ы вя ЫЫ категорийалы
- 83 -
ишлядижиляр олмадыгда) вя йа икикабелли бир (ЫЫ категорийалы
ишлядижиляр олдугда) хятля йериня йетирилир.
Аралыг ПМ-ляря малик икипилляли радиал схемляр (шякил 3.10) орта
вя бюйцк эцжлц мцяссисяляри гидаландырмаг цчцн тятбиг едилир.

Шякил 3.10. Енеръинин икипилляли пайланма схеми

Електрик енеръисинин пайланмасынын маэистрал схемляри


тялябатчыларын чох олмасы вя радиал схемлярин мягсядяуйьун
олмамасы щалында тятбиг олунур. Маэистрал схемлярдя коммутасийа
бюлмяляринин сайы аз олур. Мцяссися яразисиндя йарымстансийалар дцз
хятт бюйунжа йерляшдикдя беля схемлярин тятбиги тювсиййя олунур.
Маэистрал схемляр радиал схемляря нисбятян кичик етибарлыьа
маликдир.
Маэистрал схемлярин мцхтялиф типляри вардыр ки, бунлар етибарлыг
дяряжясиня эюря ики група бюлцнцр: бирмаэистраллы (шякил 3.11,а) вя
икигат маэистраллы схемляр (шякил 3.11,б). Ещтийаты олмайан
бирмаэистраллы схемляр анжаг ЫЫЫ категорийалы ишлядижилярин
гидаланмасы цчцн тятбиг едилир. Икигат маэистраллы схемляр ися
истянилян щалда тятбиг едиля биляр.
- 84 -

Шякил 3.11. Бир маэистраллы (а) вя икигат маэистраллы (б) схемляр


- 85 -

Икигат маэистраллар ики сексийалы йыьма шинляря малик сех ТЙ-


ляри вя йа ПМ-ляри гидаландырмаг цчцн тювсиййя олунур. Ютцрцлян
эцждян асылы олараг щяр маэистрала икидян дюрдядяк йарымстансйиа
гошула биляр. ТЙ вя ПМ-лярдяки сексийа шинляри нормал реъимдя
айрылыгда ишляйир. Маэистралын бириндя гяза баш вердикдя ТЙ вя ПМ-
ляр ишдя галан маэистрала гошулур.
Сех ТЙ-ляринин бяслянмяси цчцн маэистрал схемляр тятбиг
едилдикдя трансформаторун эиришиндя даща ужуз коммутасийа апараты
олан йцк ачарлары вя йа айырыжылар гойулур. Трансформаторларда баш
верян зядялянмялярин ачылмасы цчцн ПК типли горуйужулардан
истифадя едилир.
Истисмар шяраитиндя сырф радиал вя маэистрал схемляр надир
щалларда тятбиг олунур. Адятян онларын щяр бирини юзцндя
бирляшдирян гарышыг схемляр даща эениш тятбиг олунур вя йцксяк
техники-игтисади эюстярижиляря малик електрик тяжщизат системи
йаратмаьа имкан верир.

3.5. Електрик йцкляринин картограмы

Сянайе мцяссисяляринин сямяряли ЕТС-синин йарадылмасында


трансформатор йарымстансийаларынын дцзэцн йерляшдирилмяси мцщцм
ящямиййят кясб едир. Истянилян эцжя, эярэинлийя вя жяряйана малик
йарымстансийа гошулдуьу йцк мяркязиня (ЕЙМ) максимум
дяряжядя йахын олмалыдыр. Бу шярт дахилиндя ЕТС ян йахшы техники-
игтисади эюстярижиляря малик олур, аз мигдарда кечирижи материаллар
истифадя едилир, йяни эятирилмиш хяржляр минимумлашдырылыр.
Мцхтялиф сащяйя малик сянайе мцяссисяляринин ЕТС лайищя
олунаркян обйектин баш планы ишлянир вя орада мцяссися яразисиндя
йерляшдирилян бцтцн истещсал сехляри вя айры-айры ири ЕГ-ляр тясвир
олунур. Баш планда сехлярин вя бцтцн мцяссисянин щесаби эцжляри
эюстярилир. Алчалдыжы йарымстансийаларын вя гида мянбяляринин даща
сярфяли йерини тапмаг цчцн електрик йцкляринин картограмы тяртиб
едилир.
Електрик йцкляринин картограмы дедикдя баш планда сащяляри
сечилмиш мигйасда сехлярин щесаби електрик йцкляриня бярабяр олан
даирялярин йерляшдирилмяси баша дцшцлцр.
Мцяссисянин (сехин) ЕЙМ-и електрик енеръисинин ишлядилдийи
символик мяркяздир. Електрик йцкляринин картограмы пайлайыжы вя
сех ТЙ-ляринин даща сярфяли йерини тяйин етмяйя, щямчинин пайлайыжы
- 86 -
шябякялярин узунлуьунун максимум дяряжядя азалдылмасына имкан
верир.
Верилмиш и-чи сехин максимал щесаби Пи йцкц
Pi  ri 2 m , (3.9)
бурада м – даирянин сащясини тяйин етмяк цчцн мигйас; ри –
даирянин радиусудур,
Pi
ri  . (3.10)
m
Шякил 3.12-дя нцмуня кими орта эцжлц сянайе мцяссисясинин
електрик йцкляринин картограмы тясвир олунмушдур. ЕЙМ-ин илкин
йерини мцстяви фигурунун щяндяси аьырлыг мяркязинин тапылмасы
методу иля тяйин етмяк олар. Верилмиш щалда мцстяви фигуру
пландакы сехлярдян ибарятдир. Електрик йцкляри сехин сащяси цзря
бярабяр пайланарса, ЕЙМ онун щяндяси аьырлыг мяркязи иля цст-цстя
дцшяр. Кцтля вя електрик йцкляри арасындакы аналоэийадан истифадя
едяряк мцяссисянин ЕЙМ-инин координатларыны ашаьыдакы кими
тапмаг олар:
n n

 Si xi S y i i
xo  i 1
n
; yo  i 1
n
. (3.11)
S
i 1
i S
i 1
i

бурада Си и-жы ишлядижинин (сехин) там щесаби эцжц; хи вя йи – щямин


ишлядижинин дцзбужаглы координат системиндя абсиси вя ординатыдыр.
Бир сыра щалларда эюстярилян ифадялярдя там щесаби эцжлярин явязиня
актив щесаби эцжляр йазылыр.
Эюстярилян цсул иля ЕЙМ-ин щесабланмасынын хятасы 5-10%
щяддиндя олур. ЕЙМ-ин йеринин даща дягиг тапылмасы цчцн ЕЩМ вя
рийази програмлашдырма цсулларындан истифадя олунур.
Йцклярин картограмына эюря ЕЙМ-ин тяйин едилмясинин бу
цсулу мцяссисянин баш алчалдыжы йарымстансийасынын (БАЙ) йеринин
тапылмасында истифадя олунур. Дярин эириш йарымстансийаларынын
(ДЭЙ) йеринин сечилмяси цчцн яввялжя щяр бир ДЭЙ-дян гидаланан
ишлядижиляр групу мцяййянляшдирилир вя щямин групдакы ишлядижилярин
ЕЙМ-и нязяря алынмагла ДЭЙ-нин йери сечилир. Бир нечя ДЭЙ вя
йа 6-10 кВ-луг МПМ-ин мцяссися яразисиндя сямяряли йери
мцяссисянин ЕЙМ-и иля гида мянбяйини (енерэетика системини)
бирляшдирян дцз хятт цзяриндя тапылыр.
- 87 -

Шякил 3.12. Електрик йцкляринин картограмы (мясяля 3.2)

Практикада ТЙ-лярин йеринин сечилмяси ясасян йерли шяраитдян


асылы олур. Беля ки, ятраф мцщитин ялверишли олмайан щаллары, електрик
аваданлыгларынын изолйасийасына пис тясир едян истещсал
чирклянмяляринин олмасы мцмкцндцр. Бязи щалларда мцяссися яразиси
мцхтялиф коммуникасийа гурьулары вя тикилилярля зянэин олур. Она
эюря дя 35-220 кВ-луг ДЭЙ-лярин йери, типи вя схеминин сечилмяси
технолоъи просесдян асылы олараг мцяййян едилир. Йарымстансийаларын
йери еля сечилир ки, чирклянмя мянбяйи онлардан кифайят гядяр аралы
олсун.
Пайлайыжы гурьулар (ПМ, МПМ)) вя електрик енеръисинин истещсал
олунмадыьы башга дцйцнлярин ЕЙМ-дя дейил, онларын гидаландырдыьы
шябякя щиссяляринин сярщяддиндя гурашдырылмасы мягсядяуйьун
сайылыр. Бу заман кечирижи материалларын исрафчылыьына вя эцж
иткиляринин артмасына эятирян сябябляр арадан эютцрцлмялидир.
ТЙ-лярин йеринин сечилмясиндян сонра онларын тягриби юлчцляри вя
схеми дя мцяййян едилир. ТЙ-лярин сямяряли йерляшдирилмяси
- 88 -
мцяссисянин технолоъи, тикинти вя диэяр гоншу хидмятляри иля
гаршылыглы разылашма ясасында щяйата кечирилмялидир. Мцяссися лайищя
олунаркян ися електротехники щисся лайищя тяшкилатынын бцтцн ясас
истещсал шюбяляри иля разылашма апармалыдыр.
Мясяля 3.2. Картограмы шякил 3.12-дя эюстярилян заводун
щесаби електрик йцкляринин мяркязини тяйин етмяли.
Щялли. Ихтийари олараг координат охлары чякяк вя сехлярин ЕЙМ-
ляринин координатларыны (х вя й) юлчяк. Юлчмяляр метрля, сехлярин
эцжц ися кВА иля верилмишдир. ЕЙМ-ин йерини А нюгтяси иля ишаря
етсяк, онун координатларыны (хоА вя йоА) ашаьыдакы кими тапмаг
олар:

S1 x1  S 2 x2  S 3 x3  S 4 x4  S 5 x5
xoA  
S1  S 2  S 3  S 4  S 5

550  160  310  430  470  110  250  380  180  490
  258m;
550  310  470  250  180

S1 y1  S 2 y 2  S 3 y3  S 4 y 4  S 5 y5
y oA  
S1  S 2  S 3  S 4  S 5

550  380  310  390  470  140  250  130  180  230
  266m.
550  310  470  250  180

Алынмыш xoA  258 m вя yoA  266 m координатларына


уйьун олараг верилмиш йцк картограмынын алынмыш А нюгтясиндя
трансформатор йарымстансийасы йерляшдирилир.
- 89 -
4.ЕЛЕКТРИК ТЯЖЩИЗАТ СИСТЕМЛЯРИНДЯ РЕАКТИВ
ЭЦЖЦН КОМПЕНСАСИЙАСЫ ВЯ ЭЯРЭИНЛИЙИН ТЯНЗИМИ

4.1.Цмуми мялуматлар

Сянайе мцяссисяляринин електрик ишлядижиляри юз иши цчцн щям


актив (П), щям дя реактив эцж (Г) тяляб едир. Актив эцж кими
реактив эцж дя синхрон эенераторларда истещсал едилир вя електрик
тяжщизаты системляри васитясиля ишлядижиляря ютцрцлцр. Мянбяйин
вердийи актив эцж ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
P  3UI cos  3S cos , (4.1)
Жяряйан вя эярэинлик векторлары арасындакы бужаг () мянбяйин
эцжцнцн истифадя дяряжясини характеризя едир. Там эцжцн гиймяти
актив вя реактив эцжлярин гиймятляриня ясасян ашаьыдакы ифадя иля
тяйин едилир:
S 2  P 2  Q2 , (4.2)
Ишлядижилярин реактив эцжцнц азалтмагла эенераторларын гойулуш
эцжцнц, йарымстансийадакы трансформаторларын эцжцнц азалтмаг,
кабел, нагил вя жяряйанкечирян щиссялярин ен кясийини артырмадан
електрик тяжщизат системинин эцжютцрмя габилиййятини артырмаг олар.
Актив вя реактив эцжцн ишлядижиляря ютцрцлмяси просесиндя
електрик тяжщизат системиндя актив эцж иткиси йараныр:
S2 P 2  Q2
P  3I R  2  R 
2
 R, (4.3)
U U2
P2
Диэяр тяряфдян P  Q 
2 2
олдуьуну нязяря алсаг, (4.3)
cos2 
ифадяси ашаьыдакы шякилдя йазылыр:
P2R
P  2 . (4.4)
U cos 2 
(4.4) ифадясиндян эюрцндцйц кими актив эцж иткиси эцж
ямсалынын квадраты иля тярс мцтянасибдир.
Сянайе мцяссисяляриндя ишлядилян реактив эцжцн 60-70%-и
асинхрон мцщярриклярин, 20-25 %-и трансформаторларын, 10 %-я
гядяри ися хятлярин вя диэяр ишлядижилярин (лцминисент лампалары,
индуксийа собалары, реакторларын) пайына дцшцр.
- 90 -
Реактив эцжцн компенсасийасы бюйцк ящямиййятя маликдир.
Беля ки, (4.4) ифадясиндян эюрцндцйц кими эцж ямсалынын (жос )
йцксялдилмяси иля актив эцж иткиляри азалдылыр вя хейли мигдарда
електрик енеръисиня гянаят едилир.
Шякил 4.1-дя компенсасийа гурьусунун ишини характеризя едян
диаграм тясвир олунмушдур.

Шякил 4.1. Компенсасийа гурьусунун иш диаграмы

Диаграмдан эюрцндцйц кими ютцрцлян актив эцжцн сабит


гиймятиндя реактив эцж сярфинин Г-дян (Г-Гк)-йа гядяр азалдылмасы
нятижясиндя бцжаг 1-дян 2-йя гядяр азалыр, эцж ямсалы ися жос1-
дян жос2-йя гядяр артыр.
Заманын щяр бир анында сянайе мцяссисясинин эцж ямсалы
ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунур:
Pi Pi
cosi   , (4.5)
Si Pi 2  Qi2
бурада Пи, Ги, Си - заманын ти анында актив, реактив вя там эцжлярин
гиймятляридир.
Лайищяляндирмянин илк мярщялясиндя мцяссисянин ян бюйцк
йекун актив вя реактив йцкляри ( Пм вя Гм ) тяйин олунур.
Компенсасийа гурьусунун эцжцнц тяйин етмяк цчцн
мцяссисянин ян бюйцк йекун реактив йцкц ашаьыдакы ифадя иля
тяйин едилир:
Qm1  k  Qm , (4.6)
бурада к - енеръи системинин ян бюйцк актив йцкц иля сянайе
мцяссисясинин реактив йцкцнцн замана эюря цст-цстя дцшмямясини
- 91 -
нязяря алан ямсалдыр. Бу ямсал сянайе сащяляриндян асылы олараг
ашаьыдакы гиймятляр алыр (жядвял 4.1).

Жядвял 4.1. к ямсалынын гиймятляри

Сянайе сащяси к
нефт емалы, тохужулуг 0,95
гара вя ялван металлурэийа, каьыз, тикинти материалы 0,9
кюмцр, газ, машынгайырма, метал емалы 0,85
торф емалы вя аьаж емалы 0,8
башга сащяляр 0,75

Ян бюйцк йекун реактив (Гм1) вя актив (Пм) йцклярин гиймяти


ян бюйцк вя ян кичик актив йцк реъимляриндя енеръи системиндян
мцяссисяйя ютцрцлян игтисади жящятдян оптимал реактив эцжлярин ( Ги1
вя Ги2) гиймятлярини тяйин етмяк цчцн лазымдыр.
Компенсасийа гурьуларынын йекун эцжц мцяссися иля ян бюйцк
актив йцк реъиминдя енеръи системини електрики жящятдян айыран
сярщяддя реактив эцжляр балансына эюря тяйин едилир.
Qk1  Qm1  Qi1 . (4.7)

4.2.Реактив эцжцн компенсасийасы


цсулу вя васитяляри

Сянайе мцяссисяляринин лайищяси вя истисмары заманы хцсуси


компенсасийа гурьуларынын тятбиги тяляб олунмайан тядбирляря
бюйцк цстцнлцк верилир. Бу тядбирляря ашаьыдакылары мисал эюстярмяк
олар:
-эцж ямсалыны артырмаг цчцн технолоъи просесин низама
салынмасы;
-бцтцн мцмкцн олан щалларда синхрон мцщярриклярдян истифадя
олунмасы;
-трансформатор вя мцщярриклярин эцжцнцн дцзэцн сечилмяси;
-ишлядижилярин (асинхрон мцщяррик вя трансформаторларын)
йцксцз иш реъимини мящдудлашдыран гурьуларын тятбиги;
-аз йцклянмиш трансформаторларын ачылмасы вя дяйишдирилмяси.
Електрик гурьуларынын функсионал иш хцсусиййятляриня вя реактив
эцжцн компенсасийа васитяляриня эюря мцяссисялярин електрик
- 92 -
шябякяляри цмуми тяйинатлы вя хцсуси (гейри-хятти, гейри-симметрик
вя кяскин дяйишян) йцклц шябякяляря айрылыр.

Шякил 4.2. Статик реактив эцж мянбяйи

Цмуми тяйинатлы шябякялярдя реактив эцжцн компенсасийасынын


техники васитяляри ашаьыда эюстярилмишдир.
1.Конденсаторлар батарейасы. Бунлар сянайе мцяссисяляриндя
реактив эцжцн ясас компенсасийа васитяси олуб шябякяйя паралел
(ениня) гошулур. Садялийи, гиймятинин ужузлуьу, актив эцж иткиляринин
аз олмасы онларын цстцнлцйц, йаньын тящлцкясинин олмасы вя галыг
йцкляринин топланмасы ися мянфи жящятляри щесаб олунур.
2.Синхрон мцщяррикляр. Бу мцщяррикляр щям шябякяйя реактив
эцж веря билир, щям дя шябякядян реактив эцж ала билир.
3.Щава вя кабел хятляриндя щасил олунан реактив эцж. Бу эцж
компенсасийа гурьуларынын сечилмяси заманы нязяря алынмалыдыр.
Щямин эцж хяттин узунлуьу вя эярэинлийин квадраты иля
мцтянасибдир.
Хцсуси йцклц шябякялярдя ися реактив эцжцн компенсасийасы
цчцн йухарыда садаланан техники васитялярдян башга сцзэяжли
- 93 -
компенсасийа гурьулары, симметрикляшдирижи вя сцзэяжли-
симметрикляшдирижи гурьулар, динамики вя статики компенсасийа
гурьулары вя хцсуси тез тясир едян синхрон компенсаторлар истифадя
олунур.
Шякил 4.2-дя кяскиндяйишян йцклц (гювс собалары, поладяритмя
дязэащларынын интигаллары вя с.) шябякялярдя гурашдырылан реактив эцж
мянбяйинин схеми эюстярилмишдир. Схемдя тянзимлянилян 2
индуктивликляри вя тянзимлянилмяйян 2 тутумлары вардыр.
Индуктивликлярин тянзими биполйар гошулан 3 тиристорлары иля щяйата
кечирилир. Йцксяк щармоникаларын йаранмасы бу схемин мянфи
жящятидир.

4.3.Цмуми тяйинатлы шябякялярдя реактив эцжцн


компенсасийасы

1000 В-а гядяр эярэинликли шябякялярдя конденсаторлар


батарейасынын эцжцнцн тяйини
Эярэинлийи 1000 В-а гядяр олан конденсаторлар батарейасынын
(АКБ) йекун щесаби эцжц ашаьыдакы щесабат мярщяляляри ясасында
тяйин олунур:
1)сех трансформатор йарымстансийасында олан трансформаторларын
игтисади жящятдян оптимал сайы сечилир;
2)сех трансформаторларында вя бу трансформаторлардан гидаланан
мцяссисялярин 6-10 кВ-луг шябякяляриндя иткиляри оптимал азалтмаг
мягсядиля АКБ-нин ялавя эцжц тяйин едилир.
АКБ-нин йекун щесаби эцжц ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
QAKB  QAKB (1)  QAKB ( 2) , (4.8)
бурада ГАКБ(1), ГАКБ(2) - АКБ-нин йекун эцжляри олуб, йухарыда
эюстярилян щесабат мярщяляляриндян тяйин едилир.
АКБ-нин йекун эцжц (ГАКБ) айры-айры трансформаторлар
арасында онларын реактив йцкляриня мцтянасиб олараг пайланыр.
1.Ян бюйцк актив йцк реъиминдя технолоъи жящятдян
ялагяляндирилян йцклярин гидаландырылмасы цчцн ейни эцжлц сех
трансформаторларынын минимал сайы ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
Pmt
Nt min   N , (4.9)
 t St
бурада Пмт - верилмиш трансформаторлар групунун ян бюйцк йекун
- 94 -
щесаби актив йцкц;  т - трансформаторларын йцклянмя ямсалы;
Ст - бир тарнсформаторун номинал эцжц; Н - йахын бюйцк там
ядядя гядяр тамамлама.
Трансформаторларын игтисади жящятдян оптимал сайы ашаьыдакы
ифадя иля тяйин едилир:
Nt  Nt min  m, (4.10)
бурада м - трансформаторларын ялавя сайы олуб Нтмин вя Н-дян асылы
олараг тяйин едилир ( шякил 4.3).

Шякил 4.3. Трансформаторларын ялавя сайынын тапылма зоналары


а -  т=0,70,8; б -  т=0,91,0.

Цч вя даща аз трансформатор олдугда онларын эцжц ян бюйцк


актив эцжя эюря сечилир:
Pmt
St  . (4.11)
t  N
Сечилмиш трансформаторлардан эярэинлийи 1000 В-а гядяр олан
шябякяйя ютцрцлян ян бюйцк реактив эцж ашаьыдакы ифадя иля тяйин
едилир:
Qt  ( Nt t St )2  Pmt2 , (4.12)
- 95 -
Верилян трансформаторлар групу цчцн АКБ-нин йекун эцжц
ашаьыдакы кими тяйин едилир:
QAKB(1)  Qmt  Qt , (4.13)
бурада Гмт- йекун ( ян бюйцк ) щесаби реактив эцждцр.
Яэяр ГАКБ(1)<0 оларса, ГАКБ(1)=0 эютцрцлцр вя биринжи щесабат
мярщялясиндя компенсасийа гурьусу (АКБ) тяляб олунмур.
2.Верилян трансформаторлар групу цчцн АКБ-нин ялавя йекун
эцжц ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
QAKB ( 2)  Qmt  QAKB (1)  Nt St , (4.14)
бурада  - щесаблама ямсалыдыр, к1 вя к2 кямиййятляриндян вя сех
йарымстансийасынын гидаланма схеминдян асылы олараг тяйин едилир. 
ямсалы радиал схемляр цчцн шякил 4.4-дян, икитрансформаторлу
маэистрал схемляр цчцн шякил 4.5-дян тяйин едилир. Цч вя даща артыг
k1
маэистраллы схемляр цчцн   , реактив эцж мянбяляри олмайан
30
6-10 кВ-луг пайлашдырыжы мянтягялярдян трансформаторларын
k1
икипилляли гидаланма схемляри цчцн   олур.
60

Шякил 4.4. 6 (а) вя 10 (б) кВ-луг трансформаторларын радиал


гидаланма схеми цчцн  ямсалынын тапылма яйриляри
- 96 -

Шякил 4.5. 6 (а) вя 10 (б) кВ-луг шябякялярдя трансформаторларын


маэистрал гидаланма схемляри цчцн  ямсалынын тапылма яйриляри

k1 вя к2 кямиййятляринин гиймятляри уйьун олараг 4.2 вя 4.3-жц


жядвялдя эюстярилмишдир. Яэяр ГАКБ(2)< 0 оларса, онда верилмиш
трансформаторлар групу цчцн ГАКБ(2) = 0 эютцрцлцр.

Жядвял 4.2. Хцсуси итки ямсалынын (к1) гиймятляри.

Иш нювбясинин сайы к1
1 14
2 13
3 12

Жядвял 4.3. к2 ямсалынын гиймятляри

Трансформаторун Гиадаландырыжы хятлярин узунлуьу, км


эцжц, кВА <0,5 0,5  1 1  1,5 1,52 >2
400 2 4 7 10 17
630 2 7 10 15 27
1000 2 7 10 15 27
1600 3 10 17 23 40
2500 5 16 26 36 50

Эярэинлийи 1000 В-а гядяр олан сех шябякяляриндя


конденсаторлар батарейасынын эцжцнцн пайланмасы
АКБ-нин алынмыш эцжц комплект конденсатор гурьуларынын
йахын стандарт эцжцня гядяр йуварлаглашдырылыр.
- 97 -
Яэяр пайлайыжы шябякя йалныз кабел хятляри иля йериня
йетирилирся, ихтийари эцжлц комплект конденсатор гурьусунун сех
трансформатор йарымстансийасынын шининя билаваситя бирляшдирилмяси
тювсийя олунур. Бир трансформатордан ики вя даща артыг шиннагил
гидаланан заман онлардан щяр бириня йалныз бир АКБ гошулур.
Батарейанын цмуми щесаби эцжц (ГАКБ) шиннагилляр арасында онларын
йекун реактив йцкляриня мцтянасиб олараг пайланыр.
Бир маэистрал шиннагилиндя эцжц QAKB  QAKB (1)  QAKB ( 2)
йекун эцжцня йахын олан вя сайы икидян артыг олмайан комплект
конденсатор гурьусу нязярдя тутулмалыдыр.
Яэяр шиннагилин ясас реактив йцкц онун икинжи йарысына
гошуларса, йалныз бир АКБ гурашдырылмалыдыр. Онун гошулдуэу
нюгтя
QAKB
Qh   Qh 1 , (4.15)
2
шяртиндян тяйин олунур. Бурада Гщ вя Гщ+1 - шиннагилин уйьун олараг
щ дцйцнцндян яввялки вя сонракы щиссяляринин ян бюйцк реактив
йцкцдцр (шякил 4.6,а).

Шякил 4.6. АКБ-нин маэистрал шиннагилиня гошулма схемляри

Шиннагилиня ики АКБ гошулдуьу заман онларын гошулма


нюгтяляри ашаьыдакы шяртлярдян тапылыр (шякил 4.6,б).
узаг АКБ-нин гошулма нюгтяси
- 98 -
Q AKB (U )
Qf   Q f 1 , (4.16)
2
шяртиндян, йахын АКБ-нин гошулма нюгтяси ися
QAKB (U )
Qh  QAKB (U )   Qh 1  QAKB (U ) , (4.17)
2
шяртиндян тапылыр.
Синхрон мцщярриклярин щасил етдийи реактив эцжцн тяйини
Щяр гурашдырылан синхрон мцщяррик реактив эцж мянбяйидир.
Онларын щасил етдийи реактив эцжцн минимал гиймяти ашаьыдакы ифадя
иля тяйин едилир:
Qsm  Psmnom   sm  tg nom, (4.18)
бурада Псмном - синхрон мцщяррикин номинал актив эцжц;  sm -
мцщяррикин актив эцжя эюря йцклямя ямсалы; тэном - мцщяррикин
номинал реактив эцж ямсалыдыр.
6-10 кВ-луг эярэинликлярдя реактив эцжцн конпенсасийасы
важибдирся, синхрон мцщярриклярдян ялавя реактив эцжцн алынмасы
мцмкцнлцйцня бахылыр ( sm<1 оларса). Яэяр синхрон мцщяррикин
номинал актив эцжц жядвял 4.4-дяки гиймятляря бярабяр, йахуд
онлардан бюйцк оларса, онда вердийи реактив эцжцн щамысындан
истифадя етмяк игтисади жящятдян ялверишлидир. Бу реактив эцж
ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
Qsmi   m Ssmnom   m Psmnom
2
 Qsmnom
2
, (4.19)
бурада m - синхрон мцщярриклярин бурахылабилян ифрат йцклянмя
ямсалыдыр вя номограмдан тяйин олунур (шякил 4.7).
Синхрон мцщяррикляр цчцн номинал актив эцж жядвял 4.4-дяки
гиймятлярдян кичик олдугда Гsmi = Гsm гябул едилир.

Жядвял 4.4. СМ-ин актив эцжцнцн гиймятляри

Нювбя СМ-ин номинал актив эцжц, кВт, фырланма тезлийиня эюря, дювр/дяг
сайы 3000 1000 750 600 500 375 300
1 2000 2500 3200 3200 4000 6300 6300
2 2000 3200 4000 4000 4000 6300 6300
3 2500 5000 6300 5000 6300 - -
- 99 -

Шякил 4.7. Уном=1 вя номинал тясирлянмя шяраитиндя синхрон


мцщярриклярин веря биляжяйи реактив эцжцн тапылма номограмы

Эярэинлийи 1000 В-дан йцксяк олан шябякялярдя


конденсаторлар батарейасынын эцжцнцн тяйин олунмасы.
Сех йарымстансийалары цчцн щяр бир трансформаторун 6-10 кВ-
луг тяряфиндяки компенсасийа олунмайан реактив йцк ашаьыдакы
ифадя иля тяйин олунур:
Qtyuk  Qmt  QAKBf  Qt , (4.20)
бурада Гmt - трансформаторун ян бюйцк щесаби реактив йцкц;
ГАКБф - АКБ-нин фактики гябул олунмуш эцжцдцр; Гt - йцклямя
ямсалы  t олдугда трансформаторда йекун реактив эцж иткисидир
(жядвял 4.5).
Щяр бир пайлайыжы мянтягя йахуд йарымстансийа цчцн
компенсасийа олунмайан реактив йцк (Гpm) ондан гидаланан сех
йарымстансийаларынын вя диэяр ишлядижилярин реактив эцжляринин жями
кими тяйин олунур.
Бцтцн мцяссися цчцн йцксяк эярэинликли конденсаторлар
батарейасынын (YКБ) йекун щесаби реактив эцжц реактив эцжляр
балансы шяртиндян тяйин олунур:
n
QYKB   Qpmi  Qi1 , (4.21)
i 1
- 100 -
бурада Гпми - и-жи пайлайыжы мянтягянин 6-10 кВ-лцг шининин щесаби
реактив йцкц; н - мцяссисядяки пайлайыжы мянтягялярин (йахуд
йарымстансийаларын) сайы; Ги1 - верилян енеръи системинин 6 - 10 кВ-
луг шининдян дахил олан реактив эцждцр.

Жядвял 4.5.Трансформаторларда йекун реактив эцж иткиляри, квар

Трансформаторун Трансформаторун йцклянмяси,  t


номинал эцжц, кВА 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
400 13 15 18 20 23 26
630 20 23 28 33 39 45
1000 28 34 41 49 58 69
1600 41 51 62 75 90 107
2500 62 79 99 121 146 175

ГYКБ<0 оларса, онда ГYКБ=0 гябул едилир вя енеръи системи иля


разылашмайа ясасян эириш эцжц цчцн йени гиймят гябул едилир.
ЙКБ-нин йекун реактив эцжц пайлайыжы мянтягя, йахуд
йарымстансийалар арасында онларын 6-10 кВ-луг шинляриндяки
компенсасийа олунмайан реактив йцкляря мцтянасиб олараг
пайланыр вя комплект конденсатор гурьуларынын йахын стандарт
эцжцня гядяр йуварлаглашдырылыр. Пайлайыжы мянтягянин щяр
сексийасына эцжц 1000 квар-дан кичик олмайан (ейни эцжлц)
комплект конденсатор гурьусу гошмаг тювсийя олунур. Яэяр
сянайе мцяссисяляриня мяхсус олан батарейанын эцжц кичик оларса,
онда ону гидаландырыжы йарымстансийада гурашдырмаг
мягсядяуйьундур.
Мясяля 4.1. Формалашдырыжы сех цчцн АКБ-нин йекун эцжцнц
тяйин един. Ясас верилянляр: ян бюйцк щесаби йекун актив эцж
Пмт=26,5 МВт; ейни трансформаторлар групунун щесаби реактив эцжц
Гмт= 21,31 Мвар; гидаландырыжы шябякянин номинал эярэинлийи
Уном=10 кВ; сех ики нювбя ишляйир.
Илк шяртляр: Сехин хцсуси йцк сыхлыьыны нязяря алмагла
трансформаторун эцжц Ст=2500 кВА; трансформаторларын йцклянмя
ямсалы (икинжи категорийалы ишлядижиляр цчцн)  т=0,9; сех
трансформаторлары радиал схемлярдян гидаланыр.
Щялли.
1.Сех трансформаторларынын минимал сайы тяйин едилир:
(щесабламанын биринжи мярщяляси):
- 101 -
Pmt 26,5
Nt min   N   0,2  11,8  0,2  12.
 t St 0,9  2,5
Шякил 4.3-я ясасян трансформаторларын оптимал сайы щесабланыр:
Nt  Nt min  m  12  1  13 .
2.Бу трансформаторлардан ютцрцлян ян бюйцк реактив эцж тяйин
едилир:
Qt  ( Nt t St  Pmt2  (13  0,9  2,5)2  26,52  12,31 M var .
3.Щесабламанын 1-жи мярщялясиня эюря АКБ-нин эцжц
QAKB(1)  Qmt  Qt  21,31  12,31  9 M var .

Жядвял 4.5.АКБ-нин йекун эцжцнцн пайланмасы

Трансфор- Гмт, ГАКБ, ГАКБф, АКБ-нин эцжцнцн цч


матор квар квар квар маэистрал цзря бюлцн-
мяси, квар
1Т 1700 878 900 300+300+300
2Т 1700 878 900 300+300+300
3Т 1700 878 900 300+300+300
4Т 1530 790 800 300+300+200
5Т 1550 800 800 300+300+200
6Т 1550 800 800 300+300+200
7Т 1880 970 1000 400+300+300
8Т 1700 878 900 300+300+300
9Т 1730 892 900 300+300+300
10Т 1550 800 800 300+300+200
11Т 1320 681 700 300+200+200
12Т 1700 878 900 300+300+300
13Т 1700 878 700 300+200+200

4.Итки шяртиня (щесабламанын 2-жи мярщялясиня) эюря АКБ-нин


ялавя эцжц тяйин едилир, 2 вя 3-жц жядвяллярдян к1=13, к2=26
(гидаланан хяттин узунлуьу 11,5 км олдугда). Шякил 4.4-я ясасян
 = 0,32. Онда:
QAKB ( 2)  Qmt  QAKB (1)  Nt St 
 21,31  9  0,32  13  2,5  2 M var .
5.АКБ-нин йекун эцжц:
- 102 -
QAKB  QAKB(1)  QAKB ( 2)  9  2  11 M var .
6.АКБ-нин йекун эцжц сех трансформаторларынын реактив
йцкляриня мцтянасиб олараг пайланыр (жядвял 4.5).
7.Щяр бир КТЙ-дя цч маэистрал шиннагили нязярдя тутулдуьу
цчцн цч комплект ККГ гябул едирик.
Мясяля 4.2 Конденсатор гурьуларынын шиннагилляря гошулма
йерлярини тяйин един.
Ясас верилянляр: Реактив йцклярин шиннагилляриня гошулмасы шякил
4.8-дя эюстярдийи кимидир. Трансформаторун йекун щесаби реактив
йцкц Гмт=1430 квар, конденсаторларын йекун эцжц ГАКБ = 800
квар-дир (300+300+200). Щяр шиннагилиня бир комплект конденсатор
гурьусунун гошулмасы нязярдя тутулмушдур.

Шякил 4.8. Реактив йцклярин шиннагилляриня гошулма схеми

Щялли. Комплект конденсатор гурьусунун шиннагилляриня


гошулма йери
Q AKB
Qh   Qh 1
2
шяртиня ясасян тяйин едилир.
- 103 -
Яввялжя ШП-1 шиннагилиня комплект конденсатор гурьусунун
гошулма йерини тяйин едяк:
300
1 дцйцнц цчцн 520   150  395 - шярт юдянилмир;
2
300
2 дцйцнц цчцн 395   150  195 - шярт юдянилмир;
2
300
3 дцйцнц цчцн 195   150  100 - шярт юдянилир;
2
300
4 дцйцн цчцн 100   150  60 - шярт юдянилмир;
2
300
5 дцйцнц цчцн 60   150  0 - шярт юдянилмир.
2
Эюрцндцйц кими комплект конденсатор гурьусу (ККГ) ШП-1
шиннагилинин 3 дцйцнцня гошулмалыдыр.
ККГ-нин ШП-2 шиннагилиня гошулма йерини тяйин едяк.
300
1 дцйцнц цчцн 500   150  300 - шярт юдянилмир;
2
300
2 дцйцнц цчцн 300   150  200 - шярт юдянилмир;
2
300
3 дцйцнц цчцн 200   150  0 - шярт юдянилир.
2
Демяли, ККГ ШП-2 шиннагилиня 3 дцйцнцндя гошулур.
ККГ-нин ШП-3 шиннагилиня гошулма йерини тяйин едяк.
200
1 дцйцнц цчцн 410   100  310 - шярт юдянилмир;
2
200
2 дцйцнц цчцн 310   100  200 - шярт юдянилмир;
2
200
3 дцйцнц цчцн 200   100  150 - шярт юдянилмир;
2
200
4 дцйцнц цчцн 150   100  60 - шярт юдянилир;
2
- 104 -
200
5 дцйцнц цчцн 60   100  0 - шярт юдянилмир.
2
Демяли, ККГ ШП-3 шиннагилиня 4 дцйцнцндя гошулур.
Мясяля 4.3 Маэистрал шиннагилиня 2 АКБ-нин гошулма
нюгтялярини тапын.
Ясас верилянляр: Реактив йцклярин шиннагили бойунжа пайланмасы
шякил 4.9-да эюстярилмишдир. Трансформаторун йекун реактив йцкц
Гмт=920 квар, ККГ-нин йекун щесаби эцжц ГАКБ=700 квар-дыр.
(йахын АКБ-нин эцжц 300 квар, узаг АКБ-нин эцжц 400 квар).

Шякил 4.9. Реактив йцклярин шиннагилиня гошулма схеми

Щялли.
1.Узаг АКБ-нин шиннагилиня гошулма йери (нюгтяси)
Q AKB (U )
Qf   Q f 1
2
шяртиндян тапылыр.
400
4 дцйцнц цчцн 300   200  200 - шярт юдянилир;
2
400
5 дцйцнц цчцн 200   200  0 - шярт юдянилир.
2
Эюрцндцйц кими эцжц 400 квар олан (узаг) АКБ шиннагилинин
4 йахуд 5 дцйцнцня гошула биляр (техники щялл конструктив
мцлащизяляри нязяря алмагла гябул едилир).
2.Йахын АКБ-нин шиннагилиня гошулма йери (нюгтяси)
QAKB (U )
Qh  QAKB (U )   Qh 1  QAKB (U )
2
шяртиндян тапылыр.
- 105 -
1 дцйцнц цчцн
300
920  400  520   150  620  400  220 -шярт юдянилмир;
2
2 дцйцнц цчцн
300
620  400  220   150  455  400  55 -шярт юдянилир;
2
3 дцйцнц цчцн
300
455  400  55   150  300  400  100 -шярт юдянилмир;
2
4 дцйцнц цчцн
300
300  400  100   150  200  400  200 -шярт юдянилмир.
2
Эюрцндцйц кими эцжц 300 квар (йахын) олан АКБ шиннагилинин
2 дцйцнцня гошулмалыдыр.
Мясяля 4.4. Биртрансформаторлу йарымстансийада
трансформаторун оптимал эцжцнц вя ККГ-нин эцжцнц тяйин етмяли.
Ясас верилянляр: Сех бир нювбяли ишляйир, електрик тяжщизат схеми
вя щесаблама верилянляри шякил 4.10-да эюстярилмишдир.
Щялли.
1.Трансформаторун эцжцнц тяйин едяк:
Pmt 800
St    800 kVA.
t  N 1 1
Эцжц Ст = 1000 кВА олан трансформатор эютцрцлцр.
2.Сечилмиш трансформаторла ютцрцля билян реактив эцжц тяйин
едяк.
Qt  ( Nt  t St ) 2  Pmt2  (1  1  1) 2  0,82 
 0,6 M var  600 k var .
3.Щесабламанын биринжи мярщялясиндя АКБ-нин эцжц
QAKB (1)  Qmt  Qt  500  600  100 квар.
Мянфи ишаря эюстярир ки, конденсаторлар гурьусу тяляб олунмур
вя ГАКБ(1)=0 гябул едилир.
- 106 -

Шякил 4.10. Сехин харижи електрик тяжщизат схеми

4.Иткилярин азалдылмасы шяртиня ясасян АКБ-нин ялавя эцжцнц


тяйин едяк. Жядвял 4.2-дян к1 = 14, жядвял 4.3-дян ися к2 = 27
эютцрцлцр. Бу кямиййятляря (к1 = 14 вя к2 = 27) ясасян шякил 4.4-
дян =0,9 олдуьу тапылыр. Онда
QAKB ( 2)  Qmt  QAKB (1)  Nt St 
 500  0  0,9  1  1000  500 k var  0
олдуьундан бу сех цчцн цмумиййятля конденсатор гурьусу тяляб
олунмур.

4.4.Хцсуси йцклц шябякялярдя реактив эцжцн


компенсасийасы

Гейри-хятти йцклц шябякялярдя реактив эцжцн компенсасийасы .


Ашаьыдакы шяртляр юдянилдикдя гейри-хятти йцклц шябякялярдя реактив
эцж мянбяйи кими конденсаторлар батарейасынын тятбигиня ижазя
верилир:
вентил чевирижиляри цчцн
Sk
 200;
S qx
диэяр гейри-хятти йцкляр цчцн
Sk
 100;
S qx
- 107 -
бурада Ск - гысагапанма эцжц; Сгх - гейри-хятти йцклярин йекун
эцжцдцр.
Бу шяртляр юдянилдикдя гейри-хятти йцклц шябякялярдя реактив
эцжцн компенсасийасы мясяляси яввялдя олдуьу кими щялл едилир.
Шябякядя гейри-хятти йцклярин тясирини гиймятляндирмяк цчцн
гейри-синусоидаллыг ямсалыны тяйин етмяк лазымдыр. Бу ямсал
ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
n
100  U
 2
2

kqs  , (4.22)
U nom
бурада У - эярэинлийин  - жц щармоникасынын тясиредижи гиймяти;
Уном - шябякянин номинал эярэинлийи; н - нязяря алынан
щармоникалардан ахырынжынын сыра нюмрясидир. кгс ямсалыны
щесабламаг цчцн гейри-хятти йцклярин щасил етдийи айры-айры
щармоникаларын эярэинлик сявиййялярини тяйин етмяк лазымдыр.
Гидаландырыжы шябякянин щесаблама нюгтясиндя фаза
эярэинлийинин щармоникасы
I U qxU nom
U  , (4.23)
Sk
ифадяси иля тапылыр. Бурада I - фаза жяряйанынын -жц
щармоникасынын тясиредижи гиймяти:  - щармониканын сыра нюмряси;
Угх - гейри-хятти йцкцн эярэинлийидир (яэяр щесаблама нюгтяси гейри-
хятти йцкцн гошулдуьу нюгтя иля цст-цстя дцшярся).
Эюрцндцйц кими У -нц щесабламаг цчцн яввялжя жяряйанын
уйьун щармоникасыны (I) тяйин етмяк лазымдыр. Гейд едяк ки,
жяряйанын щармоникасы йалныз електрик параметрляриндян дейил,
щямчинин гейри-хятти йцкцн нювцндян дя асылыдыр.
Гейри-хятти йцклярин щасил етдийи жяряйанларын
щормоникаларынын тяйини
1.Поладяридян гювс собалары (ПГС) цчцн жяряйанларын
щармоникаларыны тяйин едяркян йалныз 2 вя 7-жи щармоникалары
нязяря алмаг кифайятдир. Жяряйанларын щармоникасы ПГС-нин сайы
вя эцжцндян асылы олуб практик щесабламаларда ашаьыдакы ифадялярля
тяйин едилир:
бир ПГС цчцн
I st
I  ,
2
- 108 -
бурада Iст - ейни ПГС груплары цчцн соба трансформаторларынын
номинал жяряйаныдыр;
гурьулар групу цчцн
Iqr  I 4 N ,
бурада Н - яримя реъиминдя ейни вахтда ишляйян собаларын сайыдыр.
2.Дяйишян жяряйан гювс вя йа контакт електрик гайнаг
гурьулары цчцн жяряйанларын йалныз 3 вя 5-жи щармоникалары нязяря
алыныр. Жяряйанларын щормоникалары ашаьыдакы кими тяйин едилир:
бир гурьу цчцн
St  QM
I  ,
 2U nom
бурада Сt - трансформаторун номинал эцжц;  - йцклямя ямсалы;
ГМ - гошулма мцддятидир;
асылы олмайан реъимлярдя гювс електрик гайнаг гурьулары групу
цчцн
n
I qr  i 1
I 2i

бурада Iи - и-жи гурьунун жяряйанынын -жц щармоникасы; н -


ишляйян гурьуларын цмуми сайыдыр.
3.Бир сабит жяряйан гювс електрик гайнаг гурьусу цчцн
жяряйанын йалныз 5, 7 вя 11-жи щармоникалары нязяря алыныр.
Жяряйанын щармоникалары ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
I nom
I  ,

бурада Iном - гурьунун биринжи номинал жяряйаныдыр.
4.Чеврижилярдя дцзляндирмя схеминдян асылы олараг жяряйанын
ашаьыдакы щормоникаларыны нязяря алмаг тювсийя олунур: 6 - фазaлы
схемлярдя - 5, 7, 11, 13 вя 20-жи щармоникалар; 12-фазaлы
схемлярдя - 11, 13, 23 вя 25 -жи щармоникалар; 24-фазaлы схемлярдя
- 23, 25, 47 вя 49-жу щармоникалар.
Жяряйанын 13-жц сырайа гядяр олан щармоникаларыны щесабламаг
цчцн ашаьыдакы ифадядян истифадя олунур:
S
I 
U nom 3
- 109 -
Жяряйан вя эярэинлийин щармоникаларыны щесабламадан кгс
ямсалыны ашаьыдакы ифадя иля билаваситя тяйин етмяк олар:
S 0,955 sin 
kqs   0,91, (4.24)
Sk S
X *

Sk

 k 
uk 1  p  S
X*  
4
бурада - чеврижи агрегатын индуктив
100St
мцгавимяти; ук - трансформаторун гысагапанма эярэинлийи, %; кп -
парчаланма ямсалы; Ст - трансформаторун номинал эцжц; С -
Q
чеврижинин тяляб етдийи эцж; sin   .
S
Бир нечя чевирижи ишляйяркян гейри-синусоидаллыг ямсалы кгс
(4.24) ифадяси иля щесабланыр. Лакин бурада С вя Ст - уйьун олараг
ейни заманда ишляйян чеврижилярин вя трансформаторларын йекун
эцжляридир.
Компенсасийа гурьусунун эцжц вя типинин сечилмяси. Гейри-
синусоидаллыг ямсалы 5%-дян кичик олдугда реактив эцжцн
компенсасийасы гурьусу кими мцщафизя реактору, йахуд сцзэяжи
олан конденсаторлар батарейасынын тятбиг олунмасы тювсийя едилир.
Конденсаторлар батарейасынын эцжц реактив эцжляр балансы шяртиндян
тапылыр.
Конденсаторлар батарейасынын эярэинлийи ашаьыдакы ифадя иля
тяйин едилир:
 min
2
U nom
U KB  , (4.25)
 min  1
2

бурада мин - щармониканын ян кичик сыра нюмряси; Уном - мцщафизя


реактору олан конденсатор гурашдырылмыш шябякянин номинал
эярэинлийидир.
50 Щс тезликдя мцщафизя реакторунун индуктив мцгавимяти
ашаьыдакы шяртдян тяйин едилир:
2
1,1U KBnom
Xr  , (4.26)
 2QKBnom
- 110 -
бурада ГКБном - конденсаторлар батарейасынын йекун реактив
эцжцдцр (завод эюстярижиляриня ясасян).
Гейри-синусоидаллыг ямсалы 5% вя ондан бюйцк олдугда
йцксяк щармоникалы сцзэяжлярин тятбиг олунмасы тювсийя едилир.
Сцзэяжляр щармоникаларын тяркиби вя сявиййясиндян асылы олараг кгс-
нин тапылмыш гиймятиня эюря щесабланыр.
Сцзэяжлярин щесабланмасына ян кичик щармоникалы сцзэяжлярдян
башлайырлар. Сцзэяжляр уйьун щармоникалы жяряйанларын йцкцня
йохланылыр. Сцзэяжлярин щасил етдийи йекун реактив эцж реактив
эцжляр балансы шяртиндян сечилир.
Кяскиндяйишян йцклц шябякялярдя реактив эцжцн
компенсасийасы. Шябякянин щесабат нюгтяляриндя эярэинлик
рягсляринин бурахылабилян гиймятлярини тяйин етмяк цчцн илкин
верилян кими кяскиндяйишян йцклярин иш графикляри эютцрцлцр.
Эярэинлийин еквивалент рягсляринин амплитуду ашаьыдакы ифадя иля
тяйин едилир:
n

 Q
i 1
i
2

100
nk
Vtekv  , (4.27)
Sk
бурада Ги - реактив эцжцн и-жи амплитуданын гиймяти олуб,
графикдян тяйин едилир; нк - щесабат дюврц ярзиндя амплитудларын
йекун сайыдыр.
Шябякянин йекун актив вя индуктив мцгавимятляринин р вя х
гиймятляриндя щесаблама нюгтясиндя биринжи тяртиб эярэинлик рягсляри
ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
I a r  I r x
U  , (4.28)
U nom
бурада I a вя Iр - уйьун олараг актив вя реактив жяряйанларын
амплитудлары олуб ашаьыдакы ифадялярля тяйин едилир:
P
I a  ;
3U nom
Q
I r  , (4.29)
3U nom
- 111 -
бурада П вя Г - йцк графикинин ян бюйцк критик (бющран)
щиссясиндя актив вя реактив эцжлярин дяйишмясинин амплитудларыдыр.
Реактив эцж графикляри нязяря алынмадыгда ПГС цчцн
эярэинлийин еквивалент рягсляринин амплитуду
1004 N S st
U tekv  , (4.30)
Sk
ифадяси иля тяйин едилир. Бурада Н - собаларын сайы; Сст - соба
трансформаторунун эцжц; Ск - гысагапанма эцжцдцр.
Эярэинлийин еквивалент рягсляри 1%-дян чох олмадыгда практик
щесабламалар цчцн онун бурахылабилян щяддя олдуьу гябул едилир.
Компенсасийа гурьусунун типи вя эцжцнцн сечилмяси .
Кяскиндяйишян йцклц шябякялярин дцйцнляриндя реактив эцжцн
компенсасийа васитялярини сечяркян бирбаша вя долайы компенсасийа
принсипляриня ясасланан тезтясиредян реактив эцж мянбяляринин
нязярдя тутулмасы тювсийя олунур.
Идаря олунан реакторлу схем цзря долайы компенсасийа
принсипиндян истифадя етдикдя ейни ПГС груплары цчцн тиристорлар
групунун вя КБ-нын тянзимлянмяйян щиссясинин эцжляри уйьун
олараг ашаьыдакы ифадялярля тяйин олунур:
VtbbSk
Qtir  S st 4 N  , (4.31)
100

 V S 
QkB   S st 4 N  tbb k kor , (4.32)
 200 
бурада Втбб - эярэинлик рягсляринин амплитудунун бурахылабилян
tg bb
гиймяти: kor  1  - реактив эцжцн сабит топлананынын
tg or
tgbb Qor
компенсасийа олунан щиссяси;  - уйьун олараг
tgor Por
кяскиндяйишян йцкцн реактив эцж ямсалынын бурахылабилян вя орта
гиймятляринин нисбятидир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, гейри-симметрик йцклц шябякяляр дя
хцсуси тяйинатлы шябякяляря аиддир.
Шябякялярдя гейри-симметриклик гейри-симметриклик ямсалы иля
характеризя едилир вя 2%-дян йцксяк олмамалыдыр:
- 112 -
U2
U   100  2% ,
bb
U nom
бурада У2 - якс ардыжыллыглы эярэинликдир.
Эярэинлийин гейри-симметриклийи 2%-дян чох олдугда реактив
эцжц компенсасийа етмяк цчцн симметрикляшдирижи вя сцзэяжли-
симметрикляшдирижи гурьуларын тятбиги тювсийя едилир.

9.5.Електрик тяжщизат системляриндя эярэинлийин тянзими

Истисмар просесиндя ишлядижилярин йцкц дяйишдийиндян електрик


тяжщизат системи елементляриндя эярэинлик иткиляри йараныр.
Ишлядижилярин сыхажларындакы эярэинлик номиналдан фярглянир.
Эярэинлийин фактики вя номинал гиймятляри арасындакы фярг онун
мейли адланыр. 1 кВ-а гядяр эярэинликли шябякялярин нормал иш
реъиминдя бу фярг 5% щяддиндя олмалыдыр. Эярэинлийи 20 кВ-а
гядяр олан шябякялярин максимал йцк реъиминдя (гязадан сонракы
реъимдя) эярэинлийин мейли 10% щяддиндя олмалыдыр.
Ишлядижилярин сыхажларында эярэинлийин мейлинин бурахылабилян
щяддян кянара чыхмамасы цчцн эярэинлийин тянзимолунма цсуллары
тятбиг олунур.
Мялумдур ки, трансформатор йарымстансийасынын алчаг
эярэинликли шинляриндяки эярэинлийин гиймяти ашаьыдакы ифадя иля тяйин
едилир:
PR  QX
U YG 
U YG
U AG  ,
nt
бурада УЙЭ - йарымстансийанын йцксяк эярэинликли шинляриндяки
эярэинлик; Р вя Х- гидаландырыжы хяттин вя трансформаторун актив вя
реактив мцгавимятляри; П вя Г - хятля ютцрцлян актив вя реактив
эцж; нт - эцж трансформаторунун трансформасийа ямсалыдыр.
Ифадядян эюрцндцйц кими йарымстансийанын алчаг эярэинликли
тяряфиндяки эярэинлийи ашаьыдакы цсуллардан бири иля тянзим етмяк
олар:
1) йцксяк эярэинликли тяряфдя эярэинлийин тянзими;
2) трансформаторун трансформасийа ямсалынын дяйишдирилмяси иля
эярэинлийин тянзими;
- 113 -
3) шябякя иля ютцрцлян реактив эцжц дяйишмякля эярэинлийин
тянзими
Биринжи цсула эюря эярэинлийин тянзими електрик стансийаларында
щяйата кечирилир, эенераторларын тясирлянмя жяряйаны дяйишдирилмякля
эярэинлик тянзим олунур.
Шябякя елементляринин мцгавимятляринин дяйишдирилмяси
(узунуна-тутум компенсасийасы, йяни хяттин реактив мцгавимятинин
компенсасийа едилмяси) дя биринжи цсула аид едилир.
Цчцнжц цсула эюря шябякядя реактив эцжцн компенсасийа
гурьулары (ениня компенсасийа) гурашдырылараг ютцрцлян реактив Г
эцжц дяйишдирилир.
Икинжи цсула эюря трансформаторун йцксяк эярэинликли
долагларында тянзимляйижи будагланмалар гурашдырылыр вя эярэинлийин
тянзими долагларын сарьылар сайыны дяйишмякля щяйата кечирилир. Бу,
сянайе мцяссисяляринин електрик шябякяляриндя эярэинлийин
тянзиминин ясас цсулудур. Она эюря бу цсулун цзяриндя бир аз
ятрафлы дайанаг.
Трансформаторлар васитяси иля эярэинлийин тянзими щям йцк
алтында (йцк алтында тянзимлямя - ЙАТ), щям дя трансформаторун
шябякядян ачылмасы иля (тясирлянмясиз чеврилмя - ТЧ) щяйата
кечириля биляр. Бу заман хятти-тянзимляйижи трансформаторлардан да
истифадя олуна биляр.
Цмуми тяйинатлы бцтцн трансформаторлар еля гурулур ки, йцксяк
эярэинлик долаьынын тянзимляйижи будагларынын кюмяйи иля
трансформасийа ямсалыны мцяййян щяддя дяйишмяк олур.
ТЧ-си олан трансформаторларын конструксийаларында щяр бири
2,5% (2х2,5) олан беш тянзимлямя пилляси олур. Гоншу
будагланмалар арасындакы эярэинлийин номинал эярэинлийя эюря
фаизлярля гиймяти тянзимлямя пилляси адланыр. ТЧ-си олан
трансформаторлар шябякядян ачылыр вя будагланмаларын вязиййяти йцк
алтында олмадан дяйишдирилир. Бу заман ишлядижилярин гидаланмасы
кясилдийиндян, беля тянзимлямя цсулу гыш вя йа йай мювсцмцнцн
яввялиндя 1-2 дяфя щяйата кечирилир.
ТЧ-си олан трансформаторлар трансформасийа ямсалыны сыфыр
нюгтяси тяряфдян цч будагланма иля 5% щяддиндя (шякил 4.11,а) вя
йа долаьын ортасында алты будагланма иля 2х2,5% щяддиндя (шякил
4.11,б) дяйишмяйя имкан верир.
- 114 -

Шякил 4.11. ТЧ-ли трансформаторларын тянзимлямя схеми

Биринжи щалда 2 сегментли 1 чеврижисинин валы дюндярилир вя Х,


Й, З долагларынын будагланмалары тярпянмяз 3 контактларыны
гапамагла дяйишдирилир. Сарьылар сайы дяйишдирилмякля эярэинлик 5%
щяддиндя тянзим олунур. Икинжи щалда будагланмаларын вязиййятинин
дяйишдирилмяси щяр бир фазада гурашдырылан барабан типли
чевиркяжлярля йериня йетирилир. Чевиркяжин 4 дийиржяйи иля А5-А7 вя
йа А2-А4 контактларынын гапанмасына уйьун олараг эярэинлик 2,5
вя 5% артырылыр (вя йа азалдылыр).
ЙАТ гурьусу олан трансформаторларда тянзимляйижи
будагланмалар адятян йцксяк эярэинлик долаьында гурашдырылыр.
Тянзимлянилян трансформаторларын эцжц вя эярэинлийиндян асылы
олараг долаглар мцхтялиф бирляшмя схемляриня вя тянзимлямя
аралыгларына малик олур.
Шякил 4.12-дя трансформатор долагларынын вя будагланма
чевиркяжляринин принсипиал гошулма схеми эюстярилмишдир.
- 115 -
Онларын биринжи тяряф эярэинлийи 35; 10; 6 кВ, икинжи тяряф эярэинлийи
ися 0,69; 0,4; 0,23 кВ олур. Беля трансформаторларда эярэинлийин
тянзими щяр бири номинал эярэинлийин 2,5%-ня бярабяр алты пилля иля
щяйата кечирилир. [ ( +10%-дян -5%-я гядяр ) (4x(+2,5%)-дян 2x(-
2,5%)-я гядяр)].
Чевиркяж магнит нцвяси цзяриндя цмуми чяндя йерляшдирилир вя
електрик мцщяррики иля щярякятя эятирилир.
Интигал механизми чевиркяжин контактлары сон вязиййятя
чатдыгда мцщяррикин гидаланма дюврясини гыран ачарларла тяжщиз
олунур. Будагланмаларын вязиййятинин дяйишдирилмяси
автоматлашдырылыр. Бу заман контактор вя йа йарымкечирижи идаря
схемляри тятбиг олунур.
Мяркязляшдирилмиш тянзимлямя заманы эярэинлийин гаршылыглы
тянзимлянмяси щяйата кечириля биляр. Електрик стансийаларынын вя
биринжи тяряф эярэинлийи 35 кВ-дан чох олан алчалдыжы
йарымстансийаларын икинжи тяряф шинляриндя йцкцн максимум
саатларында эярэинлик йцксялдилир, минимум саатларында ися азалдылыр.
Бу да эярэинлийин 0-дан +5%-я гядяр тянзимлянмясиня уйьун
эялир.
Мяркязляшдирилмиш тянзимлямя цчцн БАЙ-да чохлу сайда
пилляси олан вя айрыжа чяндя йерляшдирилян чеврижи гурьуйа малик
трансформаторлар гурашдырылыр.
Эцжц 1-6,3 МВА олан вя 6; 10 кВ эярэинликляр цчцн нязярдя
тутулан трансформаторларын тянзимлямя щядди 8х1,25%, 35 кВ
эярэинликляр цчцн 6х1,5%, 10 МВА-дан чох эцжляр цчцн 8х1,5%,
эцжц 6,3 МВА вя чох, эярэинлийи 110 кВ олан трансформаторлар
цчцн 9х1,78%=16% олур.
ЙАТ комплектиня чеврижи гурьу вя интигалын автоматик идаря
блоку дахил олур. Чеврижи гурьулары индуктив (реактор) вя йа актив
жяряйанмящдудлашдырыжы резисторларла щазырлайырлар.
ПНТ-13 реактор типли чохпилляли чевирижи гурьу (шякил 4.13,а) цч
ядяд икили чевиркяждян, цч жцт контактордан вя ПДП-4У типли
интигал механизминдян ибарятдир. Щяр бир икили чевиркяждя ики
тярпянян Ч1 вя Ч2 контакты олур, онлар ейни заманда бир
вязиййятдян диэяр вязиййятя кечирилир. Жяряйанмящдудлашдырыжы
реактор Р чевирмя анында гапанан долаьын бир щиссясинин
жяряйаныны мящдудлашдырыр. К1 вя К2 контакторларынын кюмяйи иля
жяряйан дюврясинин гырылмасы щяйата кечирилир.
- 116 -

Шякил 4.12. Трансформатор долагларынын вя будагланма


чевиркяжляринин принсипиал гошулма схеми

ПЩТА типли жяряйанмящдудлашдырыжы актив резистору олан


чевирижи гурьу (шякил 4.13,б) ТЖ типли резистору олан тез тясиредян
контактордан ибарятдир. Гурьу щямчинин долаьын будагланмасыны
сечмяк цчцн цчфазалы сечижи вя ПДПД - 4У типли интигал механизми
иля комплектляшдирилир.
- 117 -

Шякил 4.13. ПНТ-13 реактор типли чохпилляли (а) вя ПЩТА типли


жяряйанмящдудлашдырыжы актив резистору олан (б) чевирижи гурьулар

ЙАТ гурьусу ял реъиминдя, дистансион вя автоматик реъимдя


ишляйя билир.
- 118 -
ЯДЯБИЙЙАТ

1. Sadıqov Q., Orucov N. Sənaye muəssisələrinin elektrik


təchizatı. Bakı. AzTU-nun nəsriyyatı. 2004.
2. Herold, G.:Elektrische Energieversorgung 11. Parameter
elektrischer Stromkreise – Leitungen – Transformatoren. Weil der
Stadt: J. Schlem-bach Fachverlag, 2001
3. Herold, G.: Elektrische Energieversorgung 111.
Drehfeldmaschinen – Sternpunktbehandlung – Kurzschlußströme.
Weil der Stadt: J. Schlembach Fachverlag, 20
4. Hoppoldt/Olding. Elektrische Kraftwerke und Netze. Springer.
Vorlag.
5. Sadıqov Q., Orucov N. Sənaye energetikası menecmenti. Bakı.
AzTU. 2007.

View publication stats

Das könnte Ihnen auch gefallen