Ja'";'

00

= C0

CD

00

'

-\

SR
330

(s'rftc?

3.^cr5cidiiiirt

bcr 3iibjfril)cntcn.

linigrciii)
^ciiic
Haifrrlidjc
uiib
Uciiiiglitlir

Prcuficn.
Ifrpl.

Eioljdt
Uoii

J'iifbnclj

ir>ill)clni,

llroiiyrini

'

uro funcljrii
^riiic
ftiiiglictic

iiciciirG

imb

prniKii
linii

3
1

Dolirit Piiii;; 5tlljiTCljt

Pi-nipcii
Uiitevvid)t-3=

%ai

.^^nilid) '|>n'u{ii)d)i' ^JJiiuifla-iiim bcv

gi'iftlidji'ii,

unb ^JJcbicinaU
25

3lngclegen(jcitcn

5|JroUtt^ irnubciiliurfi.

Berlin.

.f)err .RoitiiftortQbXUiirijor

l>r.

jur. aiUlljclm (nivpav

1 1 1

Spexx oniiflorioljSljjcijor 3iub. (ilajemali) |)ctt Lic. theol., Dr. phil.

&.

&xa\c

^ert ftr

^ptofejlot Dr.

^etmnn
iH.

riiiiiii

1 1 1 1
1

)Etlogbiicl)l)nblcr

.^lofiuQuii

2ic fiamlaljfdjc

3'iicf)l)anbliing

a Sas
.^ert

bitigsbtijdjc Oil)miinfiiim
.fioniglldjc .Uoiififtovium
'Jlrdjiutiitf)

bcr '4.Sromn( iBraiibciituirg

unb

*,.'cl;rct

an bcr

.ftricg-infiibcmic

Dr. 'Dior Scfjmnnn

....
. .

1
1

err '^'rofeijor Dr. 93!llfr

&nx
Sic

Cito con

'3iante,

^ifatter

am

iiiiiglidjcit

groHcii 'JJiilitr-aBaijcitljauie

1
1

58tbliot()ct bc* Icittjdjcn iHcic^*tQ9C5

.gcrr &ct).

Cbcttcgicrmigjtat^ Dr. iHic^orb Schne, fcnctalbircftor bcr

Hmy
. . .

lid)cn 3]!ii|ccit

1
1

SqI
2ai
SBrfiom.

ftbtiid)c d)iiltniiifiim

3:ic 4!ibliott)ct bc* .niglid)en

.({niglidjo

Seminars fr

tnbtjdjulleljrcr

3.M[l)clm=Wl)mnafinm
II

1
1

iic immtlid)cn .^crrc ciftdjcn ber Ticeje 5prcn,5lau

Pliarlottcnliurg.

^crr c^rcr
1\(
Si'\xd)c

9tlbcrt Stcffin

'

(fbcrsmalbc.
Wiibcn.

2ai

Sffiilf)clm=6it)mna)inm

1 '

Jroji 3d)bncl)crf.

lic 2tabt= unb .^aupttirdjc

1
'

Scmiii.

Sic

.ftirc^e

l'anflcn iHrcio :Huppin).

lic

ftirdjc
'^ircbigcr .Rnf)lmct)

oiiflcnflrapoit bei Ucfro.

.gicrr

IJJommcr.^ta.

-ticvr

raf 2d)mctton),

aJiajorntetjcrt auf *4*ommcr,jig

91.

9iummcl<<bur(i

bei 3<crlin.

.&crr ^Wcbigcr l>r.

3lid)cr

IV
(5(^(0^ Sommcrfclti.

6tftE a}cTeirf)ni hex Sitbffttbetitcn.

.^ctr DJJojor n.

2. Don Sectfclbe

Spantlau.
Stcflli^
bei

la^

ftbtiicf)e

nnrnnfiimt Dr. (amiEu-j SBeubelcr

=

Berlin.

.ipeTi

cmt)tin<

Sie t. 'Dlatia ^Jiagbalcucti

t.

fiirdje

aSJolSciticrg

b.

ykumarf.

Tic

jiirdjc

5j5rol)tit5
!8arriii9l)aiifctt.

.^aunocr.

Ajetv
'pcrr

^paftox 3laben

^^oiifcf^^ouff"'
(Smbcit.

^^Qftot Slabe

acr Ulngiftrat
>g)ett

3-laiJ)itb(fl)cim.

^tiaftot

SSuiJc

ttiitgcn.

ipcrt stud. theol. et phil.

uftnD

.'pnbcrinaira

err
.fictr

^Profejior Dr.

Don

ftIuctf)Dt)n

5>titintboccnt Dr. (Jblnarb Scfirbov

3?ucf)t)ciiibU'r

^aiinotiCT.

.f>L'tr

^ctnrid) ^ee\d)e
I

Sie Sibliotf)c bet Stabttrfiteric^ulc

fQtxt
'f^aitox

2BQi

Klaut^al.

2iL-

t)mnafiat=5BtbHot^cf
bc-;.

Soccum.
9{ortt|cim.

Sic ibliotlje!
.sjen-

ftloftcts

^^aftor .orbetar.b
5>Qftn;

S(f)iilen6urg.

inx

Spnimtl)
^4?rotn5

Reffen = DJaffau.
*i>fni:tcr

3-raiiffurt n.

l'i.

.fierr

iJoitfiftriiilrntf)

Dr. iy{)Uxi

etr Itniifmaun ^Ufrcb

cjciinc

SaS
err ^CTv
Saffcl.

eDaugclifc^slutlicrifcljc

*4."tcbigerminiftcrium

(St)mnaftaft Gatl Sattlet

cBaiigelijc^en Scrcitic-

Sic Sd)tiftcnincbcrlagc bo^

"^Sfarrct .an-j

pou ct)betoi^
djuUnbliotl)ef

Sic ndgciiicinc

[tbtiidjc

3)iorburg.

.Ocvt 'i'vofcfior Dr. a^rieget

enetv
Sie

^JjrofefJDr

Dr.

SIB.

.^ncrrmatm

^profeijor Dr. 9{ante

.Hitigtic^e

UniDet)itts=93ibotf)e

XBicIbaben.

^ctr

iijinnafiallcfjrcr Lic.
fiiiti,iet

Dr.

91.

.firebs

S^exx 5d)utbiTcftoi

5|?rotu OftVrciifJcn.
?lUciiftcin.
Xilfit.

Sie

Scf)tev=a?ibliotl)ct be* ftbtijdjcn ijiimafii

Sie

8c()vcr=a?ib[iott)cf be .ftnigtidjcit Sicaigijmnafii

9(It

(3atiioto.
.ficvt

Sie ftixc^entoije
Supcrintcttbcnt
5)1111161:

S8al)n.

artl).

Sic 3t. aUnricntitd^c

Sic 5?ud)l)anblung bc
.f)cttn 9(.

"Scmmiii.
5van,^6iivfl.
Sorl-r-biitfl

graii^

Sa*
bei

iibttiglid)e

^^iiijoiu.

Seminar. lexx Cand. theol.

.Wrnmmnd)cr

Jj.

S?el)er

SSHii.
Stettin.

Sic .bniglid)C ScminaT=93ibliotl)cf

Apcvr itonfiftoriah-atl)

$err gmnafialbircftor

^*rofe|fov Dr. 9Jiuff

rfle? 3Jer,5cit^nil bcr Subjfribentcit.

Sopiidtoiuo
')>o{cit.

bfi

')Jfiiton.inna=)oliti.

A^ii'vv

;Kitti.'trtiit-jbi'iitiev

3i.Mlf)flm

"Mliirtiii

Vni\)n

1
1

XiiS iliiiglidjo cuaiiflcliidjc Woiififtotiitm

la-:-

diogafcn.

Jtiniglidje

t)mnQiium

iBcrgifrf)

Oitabbat^.

jyvnii

^Hipiettnbrit:'-Bc(i^cviii

Uiarin

3<i"t''-'

ISoiin.

iif Mbiglictjc Untlicr)itt-;-=*^ibltotl)c

'EffclSorf.

Tic

.tUiniglidje Sanbe5:*SibUott)ct
Siiftali

eibcrfclb.

Ciorr Wl)mnQfinllci)tcr Dr. y<\n\.

irbfv

Igexx j^niitinanii .cviimim 6haje

ticrr
ehi'iiiii'v

.ftoinmoiiicnrntl) ^'b. 'JiVlnnnbt

@mmcriii|.
SIcDc.
filn.

Tn-:-

"|<tcvbt)tcrium bcv cnniigeliictjoii ifmciube

2ic

ctiangcliidjc

Oicmeinbc

l^exx %xdiiX)ax Dr. .bl)lbaum

^(xx .aiifmnnn iRobcrt nc?

fQtxx tniftor StoIIc

Cbctfoffcl
9i^cl)bt.

bei

3?onn.

|)crv

^'ifatrcr

Lic. theol.

gricbr. Spitta,

"iSriuntbocciit

bfv

co.

Il)colgio 011 bcr Untcrfitiit a^oiin

Jvtiilfiii

'Jcntolic

d)tt
.Sp.

SHoiioborf.

.fifw .Ofiiiptlel)rcr
tni

P. d)ii^
'Micijov
iiiib

Saubfort

Clffit.
.Sjctr

(Jctt i5Qmiiierl)frr,
*4>tavrcr

i'anbrnt^ raf aiilt)clm Don Stfcbel

Sorflciirotl).

Jriebrid) t;njl)off

iV^albbrocI.
i\.<olbcr(i

.ctt

'4->aftot

^lollenbetg
Sil).).

(.fttcil

5Jil)t^cim n.

Tic cmciiibo

*|Jroin
fdicriSlclicii.

cadjfcii.

2ex

"JJingiftrat

9lltciiborf.

lic

licciQiiiiBiblicitfKf

Sicrc

boi

Sdjiicbccf.
.t)crr

iiexx .filf-^prcbigct *JJiiinb

'ISiarvcr

Xrofciiftcbt.

Dr. tlirol.

:j.

.U.

3?.

.({iinafc

Cfbciiiorf bei ''Jfcuftnbt=*JJin9bcbiirg.

X^cxx Siipcviiileiibciit

Dr. 5rn"t'

(5i*lcbcu.

lai
3.
fictt .fierr .gicrr

Jfiiiglidjc

Wl)miiniium

^aUc

a.

b.

Sic

')J!nricn=S^ibliotf)c{

iSud)()Qiiblcr l'iar 'Jiicmcijcr

*i>fatrcr "^ialmii'
,

^nipcftor bcr Viiffiinnffalt bcv ^nincfoidKii ctitliiiigf"

a*iid)biinblcr

l.

'4->ctcticii

lic Uniucriitt:"^ibliotl)cf
Jtalbc
a. b.

^Jiilbc.
b.

.^crt Cbcrpicbigct

'MlUx

Jiaiimbitrg o.
''Jiclbcii
lioi

$ctr Somprcbigct ;Hotf)mnlcr

n. b. <S.

nnctn
Icr

lic

iiiTd)ciifnijo

')torbl)aii{cn.

'JJingifttQt
i.

Ccrborln,
iMihliiigcn

.rci^ 'JJihlbaiiicn
hoi

If).

lic .tcii=SQiiobc
.liicfl)ii()n
_

^iorbl)niiicii.

$ctr

'Ij^aitox

9ianid.
iRp^fo.

iqcxx

Cbctpfnrtcr aBi[f)clm UUtid)

tetloiidjt

Seine

bcr regieteubc .S>tt

rni

4<otl)o

V" Slolberg-Mola

Sdjbncbcrf
Stbtcii
bei

n. b.

g.

^icrt ipaftor .fftompborbt .crt ^ifntrcr 9Ubtcd)t

(vrfiirt.

VI
Bittenberg.

6rftc? SSetci^nis

bn

ubfftibenten.
en)l.

2er emeinbe-itc^entatf)

S-ie uff)erf)alle

er OTagiftrat
iQnx 'SiafonuS i^teugnei:
.
.

4?robiit5

S(l)(cfieu.

IBrcSIou.

S^exx itjmnafiaUcljvfi- iHcidjclt

1k

tiibentcn=5i*ibliotlH'f.

(>Qcxx '^h-ofeijot Dr. 3lug. Steiffetjc^eib.)

3)ic 58tbliott)ef be* tfjeotogijdjm

eminar?.
ifjeologif.

(.^err ^profcffor Dr. SlJfingarteit.)

(.^crr Siafonii.? ^u^i.)

er !cin fr
err
il^tofefior

lotffeiijdjnftlidjc

Dr. .

Sl*ciiil)otb

tli^.

2ie

DJcidj'idjc 3^iblioll)cf.
S(.

(W^miiaiiiim.)
'JJiorbtiiianii

.^crr O'licfvfbaftcur

j-

Tic Dberlau)i^iid)c (ScjcfdjQft bcr Siijenji^aftcn

^irfdibcrg.

Tic

ftir(^en=a3ibliotl)c{

Someit.

.^err 5paftor Don Ircrfom

.S^crr
,f-)crr

filein=Del8.
2cobftt)lj.

rnf

5paiit

'ijorf

Uon 2ilavtenbiivg

^>fnrruinr aiH-rfentl)iii
"^yxcX)

Siegnt^.

.fyxx Giolbarbeitcr ^idiii^

3rf)(o^ '!D!Hl)rnii.
9Jcifie.

griUcin 'Wiaric uon varnfta

.

.^ctr Xiuifion-ipfarrcr 2d)nrf

.Siorv

JJeittirt^.

f^etidjt-kiijcffor

q.

T. fcorg

grcilictr

uon 3''^'i^=^'f'^

DJicmt^^Sauffiing.
^Sle^.

.ficrr ;Rittergutbc|i^er

aBilljclni

Uon Ucd)tvi^

Tic

.Wbiiiglidjc gi-'f'fnfdjnlc

iQixx iljinnafiaUTirettor Dr.

d)nborn

iHofcnbad).

.'pcrr

'Ij^aitox

.Kn^cl

aobor.

Seine Tnrdjlnndjt ber '^kinj gerbinanb ju (Bct)nQi(^=6Qrolntt)

'JUtona.
fticl.

Tie SgiboHjef be Sdjulbircttornts

eiiniigeltid)=[utt)ctiid)c

Ta

onfiftorium fr Sc)lenjig=olftein nnb

.crreii ipfiucS:

i'iiiienbiirg

Tie !i^nd)l)nnbtng ber

lifdjcr

Tic
fiaffnl).

Unilierfitnt=a3ifaltott)ef
"t)r.

.err ^inftor ^of)-

iReimpe

Cttcnfcn.

Ter Mirdjcnuorftanb

ber ci)nngeliid):lutf)erifd)en 6f)riftian?tirdjc

....

nV^ienbctg, ed)(o6.
l)errfd)nft

grau rfin
.
.

Ijebcl

Uon

.ific'lmiin^egge,

iSefi^erin

ber tanbe?-

O'nppenfaerg

2)ortmuHb.
a)iiiftcr.

Tn* timnafiQl=Jhiratorium 2ai nigtic^e j^onfiftorimn

^^roiii,^

Scft^rciificit.

anfttii bei Snrhifatcn.

fyran Diittergutsbefi^er ?(nguftc erlid)

mriftburg.
"lionjig.

.i>rr ^Pfarrer 3. nd)fje Tic etabt^ibliotfjet

(Jlbing.

Tie gtobi=3^ibliott)ef Tic 2pnobQ(=5Bibliotf)et

Wnricniucrbcr.

tftcsS Scvjeidjiiis bcr

Siil'jftit'citleu.

VII

liniornrt)
(Srfandcn.

'I^aiji'ni.
'4Jruii'iioi-

fpi.

Sns

fircl)ciil)i)'toriid)e

gomimn-

bo* .'penii

iiolbc

Xic

Uiiicriitnt--3>ibliutl)cf

05uit5Ciil)oufcii.
ilciiibiirg

Itx

.Hopitcl=\.'fKiicvcin
.ficrr
'4.sian-cc

(~iJlittdtvanfcii).

;)u'iHingct

fliemiiiiiiflcii.
'JJiirfi-Jrotf)

2ie tnbt=a<Uiliotl)cf
Tiiitcl->liiil)l.

bei

.Oi-rv

*l>t'i^'>-'"'

'!'

5JJiiiirfjcu.

.iinx '^ivofcin- Di-.

'JJlid).

3?criun)5

2ic

.Hifllid)

it*ai)crtid)i'

.Oof^

imb

i21iiat*:33ibUotl)ct

ctv
1(14
1)!rbliiincii.

^i'toft'jfor .iiiiilid)

Dr. .Hiirnb imii l'imircr

a3ni)criid)c

protcftnnttidje

Cbct^Jloujifloriiiiu

Sie

proteftniitijdji'

.Uirdjcuftiftiuig

Sdlifcinfutt.

ctt
lic

4-*iatrct Waljl

aSrjburfl.

.Riiinlid)c Uniiu'viitrttc-^iyiblictfji'f

itiiigrnrij
Slaiilicii.

^artjfcu.

2ie

uoii 'Jio|"ti^id)c 58ibliLitl)cf

am
.

Uiubftaubiidjcu cljicticminn:
."

Colbil).
Xaftlcii.

'bm
-fictt

;Hcntict liioj;
l>r.

*4!iiid)

Snl)tcr on al)v
bffcntlidjc !Bibliut()ct

Treiben.

2ie Wbiiigtidjc

S^nx

.UiififltinlTiitl)

Dr. libcIiu-S
box ^ioljnnnic-fitdjc ber .ftveinfii:d)e

Scr 2er
Jgictt

.UiiTljciiuovftcinb
._ftivd)emiorftiiiib

S^aui Jteil^evr Uoit ivimevitj

cniigeliid)4iitt)etifd)c Sniibe=,ffonfiftotium
.(Uiniglidjc Ve()rcriimeti^SetinnQt
.eiitviri)

2nl 2q
2ic
.fierr

fictr iyud)l)niibU'r
3?iblii.itl)c{ be-3

3. 'Ofnumnim

.Ubitiglidjcn *4.*oU)tcd)iiiEuin->

.(iaufnuiuit d)liitet
a?ibliotl)et

Tie etabt
Trcbcn^"i)}cuitabt.
,f-)err

Sie Sreitiiigstirdje

l)miiaiiaUc^tct Dr. (vJcorg *Billct

^raittciibcrg.
3-tcibcrg.

Sie

iRcalidjiile

II.

Sic
.fiftt

'4>nitotfi'=S*iblirit()cf

Siipctintciibent

Dr. ;Uid)ter

(V^rimma.

Tic Sicfiniu<ibliotl)cf
Sic
a?ibliutl)et bet .Hbitigtidjeii aubcs)c^ulc

S;cip,^ig.

.ticrt

Cbctbrgetiiieiftei: Dr. (^corgi

^ax
iinx

Dr. ;)iobett ftnig, iRebnftcut bc SaT)eim"

^^SrofeiiDt

Dr. Sutljarbt
I.

Sic ealfdjide Sic

Sic
.ficrr

Sic S'iblithff bcr I()Dmaf-fird)c

a<ibliotl)e{ .ftbniglid)c

bcr 21)oinn->id)iitc
UiiiiieriitQts=i8ibtiot()ct
iicitfcrt

.aitfmnim Ctto

bnu.

.ricrr

IKcalidjiilbircftor Dr.

Ctto

*4Jric^et

CbctlnitjjWi?.

Ajetr *4!jrtrrcr Dr. i.'augc

VIII

Ktfte^ a]etjeiif)ni^ bcr ub|fti6enten.

rp

Cbcrncufd)i)iiberg bei

Ctl)etii()au.

fgni

^jjaftot
53}.

Pfeiffer

Ctteniorf
^Maiicii.

bei ^pitmi.
lo-;-

fy'xx ^'faxtet S.

et|btid)

.ftiiiglid)c

limimiiiim
.'pcrrii

2ie a3ud)l)niiblung be
iBi\ttbitf bei '"Bigeln.
(J)tticirfcrt)atit.
.ficrr

^oh.

3lb.

lfinf)Quii't

'Iniftoi-

Dr.

(jijenid)iitibt

^letr

*4.Saftot

SB. 9toft

StoUbcrg. 1k ;){cal)d)ulc Xl)utm bei Wlaud)nu. Xic itdjc SSurjc. 2ac- itnigdjc )i)miia)"ium
3f(f)opau.

Sie ftbniglid)c Seniiiiai=3?ibliot^ef

linigrcirfi

IJDrttiMiiticro.
.

^cine

Jiajcllt bcr
.fiett

litoiii0

bon IBurttcinri

'.fuUinitcit.

*|<apietfabrifaiit L^rnft aiblitt

....

Stuttgart,

fievr '^-rofeijor Soicp') .HTJdjuet

Jie bniglidje 2tQnt:58ibliDt^ef

uf,

.fievr

ipfortei 33etron

Jbiitgcii.

2ie e:ninQT:33ibUotl)ef

Tuttlingen.

Xas

ebangejdje Sinbipfarromt mtb Xetanat

^riiic

litiiiglidjc
i.

l^agcit bcr a?ragljrr5ag jFriEhridj

(Srof;()er,;oglid)e UniDev)"ittC'=5'ibliotl)ct

lioii

2?abcn

3'rciburg

iB.

lit

arl^ru^c.

Ter

)ToBt)er(uglid)e euangcliidje
iittb

Cbctfirdjeitratl)

lie G)roBi)ctjoglid)e i^oU Tie Xircftion bet

'4$for,^l)cim.
bljei'cii

Snnbej=!Bibliutl)e

'Bibdjenjc^ulc

gtau

Jperm. gijner

StfinUbad) O^'m' Sttod)).

Sutfd)fctbcn.

^ett

l^fatrer 3. Xicttid)
C*.

^lett ^faxrev 6.

Aagenmeriet

(!p>rD0f|Pi^.iO9tuin
^arntftabt.
lie Tie tDBt)erjoglid)e J?abincte=33ibliotl)ef
C!)T0fif)et,5cglid)e

l^ciKii.

.fiDf:9?ibliotI)ef

eilte Ch'ceHeu,; .5>ert Stncitvniiniftcr J'-'t'lKt'^ 1'""

Statd
.

li

rDB()er,5oglid)

.'eifiidje

Cber:.fionfifttiiim
3?iblit()ef

lie (srflid) Soliii:VaiUHid)iid)e

Tii roRticr;tiglid)e
.fiert 3?ud)l)nblor
fierr

ymnafium

XUrnolb iBetgftrfeer

2. 2d)immeltniirf)

.(^rttbbcrg.

Ta-j (V)toRl)er,ioglid)e *4>bigeTieiinnr

5yiid)l)iiiibliiiig
be->

(^ic^cu.

Tic

.'ertii

3- "Xidn

Xic

Uiiivievi"itt5=".t>ibliutl)e(

6tftc ajetjetc^ms ber itlijfribenlen.

IX

^riiir [imiinliiiir
S'civ

l'Hiljfit

her -t^ioUcr.iDg

linii

jDccliliMiliiiro5.5>i"l)lurrin

WvotjlH'vloglicl)
S^i'xx

IHecflciUnivcvirfjc

2taat-;=''J.Uiiu|ti-viimt

4
1 1

!KoftO(f.

iijmiintialh'hrev diiilfiibutg
bei

^of Sdllcnimiit

Ahirboio.

^icvr

Cand.

thi>ol.

;K.

(f)ubcvt

.^ciiic llmiiflluiii3iljrc
l'iniuliciic
iiiijlu'ljr

IHiljnt brr O-n'cipljcrsaij Cail Jttrraiibcil">oljdt bic

Dnljirit
tirr

lum

.j>ail)iVii

2 c
i

JFrau a?ropljcr,;o(jni
a;rtroluu'r,;iift

,5<iu'l)ir

Imii Unii
.;ii

5<ailiiVn

.^niir
Dlirc

vC.irl

?liiitii|'t

^.idifni
^.icl)fni
.

omglicljc Dnljrit bir piin.;c|nn

Apav Stiftjpvchigcr d)iibiut
2ie Stnbtijdjc
tUcalfdjiile
1.

-iJlifalictlj,

iHn^ooni

C>'iiciia(t|.

&cimaT.

a?rDf5i.Tia9tl3inn
9iciiftrcliH.

IT.crljliMUiiiro ^f*triMit>
1

l'w OirofifjcrjogdjC

5Bibliotl)ct

oTn-D r.lj i'r^ijtl)

,5<riiic

um Olb ni iinj.
lum Olbcniiig
2
1

liiimalicljr

li>iJljcit

bcr

>tn-a|5ljcr;a(j

Clbciiburg.

lic roB^crjoglic^c

ffcntlidje l'(inbe5:S(ibliotl)cf

If cr.iaotliinu
2ivj
OovjLn'(liLi)i'

^raiini'djln cig.
2
1

Staat5=^Jiiiiii'tn;ium

rauiiid)nicifl.

lie 3tiibt;3<ibUotl)el
.'pctt ^aiieraaricijnll

ajiirgborf

boi

ycijc.

grciljctr

Don Cvtomm

^i-iiir

DolKJt brr Dcricifl

lio
.Oi'r(glirt)o

Viaii

.faclirfii3tltniljiirjj
'

:i

'Hltciibiirg.

i^ililiotbef

1
1

^icrr WcitctQljiiperiiitcnbcnt Dr.

Moggc

l^cr5oijtl)iim

.f'tiiljHMi

'-

Caiirrj > oJattj.i.

15
1 1

Sn-5 .Cierjoglic^ d)iijct)c 3taat5--lUiifti.'vium

&oti)a.
lic
.Sfrjoglid)e .4pot:U<ibliott)ff

.^crv {J)ultfltt) Dr.

uon 4*ambcTg
II

Suttjcr? aScrfc.

I.

6rfte a3etctii)ni bcr Subjfribentcn.

^tinc

l|aljEit her

l^crsofl a?Eorfl

hau ^acfcn^.mEiiiiiigrii

J^crsagtfiuni ^llnljalt.

^cinc
2'cffaM.

Balirit bcr T^erjcig

f lifbrulj
'ipfavrci-

Unii SInijalt

l
1
1

SBcriibitrg.

Tcv

^JJiagiftviit

lic

-Sii'vjoglidjc iioiiiiftDvifil=4*ililiothcf

Hciitssborf br. laujig.

cvr

'iliigiift

;)iujd)

tecfbt) hei S^^cW-

^ctv

*Paftox-

Jotcfe

jTritcntlJiim ^djluar^liurg liubolitabt.

JRuiioIffabt.

lie 5rftlid)e Sanbc=a3ibaDtt)ef

jFrftcntljum
^cinr
rci.
^urtljlaiirt'jt

liciij^/
fiirft

ltere Xiiiic.
lioii

her

rrcirrrnbc

51'flrrrrr

Xiiiir

txcuf,
i

l^cinncl)

XXII

lie Stabtjci)ia=a}ib(iot^cf

jFritcntiini

Itcu,
j'i'irft

jngere 'Kink.
ISciiirirtj

^cinr

^iirrtjlaiicljt

bcr rcflicrcnbr

XIY.

ficujl

j.

T.

aFrftentljuni KTivye.

^Einc
gUgrc

^PiircljfaiicVjt

bcr

J-iirft

siir

Xippc
iriirftiii

!?riiiiljcr5aBlicVjc

lialjcit

bic jfraii

^ur ^ipye

l i

3f8re ^^urrtjlaiirtjt bic

iFrau j^m^in

Clifabctlj 5ur TCippc

jrrfteiitrjum J^iDniimtiiirg TCivipi*.

^ciiir ^urcljlaurtjt bcr jfrlt
.iii

^ciiaunilJiir'XippE

iTreie

tinb

l^anfeftabt '23remen.
1

Ser enat
^orii
bfi SSrcnien.

err

^^nftor IMicfc

etfte ajerjeidjnis bet Sufaffribenten.

XI

j'rcic
3?cr

iiiib

naniVfrabt naniluirij.

roi

cennt
.frt ^miptpaftor ju (t. ^Jiict)aflij 4*ct)rmann

jpomburg.

jpcrr VHuguft ^oltcit

^etv Dr. ^crt ^orr

jur. 91. .^leinicficn

noii
Cl)lfiiliovfi

XUlbcrtii-5

,^err l^biiOTb
"i'aftor

Bon Ctilonborff

&.

iittcv

ipcrr Citax Muperti Iqcxx 3- ^Aperr 'Slax

Sdjcmmann
Zjxndd

Sic 2tabt-a?il'liot^of

^cxx

X^aiiox C. s>ci)mann

fxtk
3)ev

iiiib

l\iiifn"rabr

Ttcdf.
^

Senat

vl^C utfdjcG
^Diltiaufcn.

lidiljGlanb vUiiaiVXcittjrimjLMi.

2a? t)mnnfium
Sic
cBangcliicf)=liitf)friid)c .ftird)c
f::

Siraftburg.

oon 3img 2t.

';*etcr

lai Scminat
Sic aifctlid)c

Iciitjdjc *;5t,iiolo8ic.

'-crr 'iStofeiJov "JJiottin.'i

UttiucttitQtj=

uub

\.'niibc*=a<ibliotl)ef

gabern.

fycxx anbrit^ter on Cer^eii

iiaifcrtljum Oc)"tcrrcid> Ungarn.

.gicrmniiii)tot.

In--

i.'aiibe*

.Ronnftottiim
C'itjmnafium

bct ctinngcliidjcn irc^c %.

.ff.

Sicbciilnirgcn-j

dijiburii.

Iii--

cDiiiiiicliidif

aiMcn.

Syxx

.^iigo

;HittcT oit Jvoitulif,

bei;

Si. S\.

lDivflid)fv iKcgioviiiTtiSrntf),

2c{tctnr ^tivcr

DfQJcftt

.ftniictin

imb
91.

.liiiigin

Sic cUangcUidjc cmcinbc Sic

.Haijcilidjc

uub

,i^niglid)c .CiDf=9?ibliotf)ct

Set cunngcliidjc Cbcr:.ttirtt)citMtf) ^ctt gricbrid) ^>tcibcl, i^!tc*bJ)tcv uub

luciubc 91. fi

;Kcd)uuug-;fiil)rev

bcr

cunngcliid)cn

&(

Sic Uuinctfitt?=3?ibltot1)c(

Sofft,

fyxx ^ud)()blct 6. Sctioff

.^ert '4?rofciior 5Paul Sdjinibt

Sic

Uuiticrrttt=':Ptbliott)cf
'|>tofciior

'

crr
SJaufonne.

Dr. SB. U>iid)Ct

6()aj)ui*

S;icxx '^'rofcijor

9)iarienfe(b (raubiinbten).

.^ctt If). Sptec^cx

oon ietnegg

n-

XU
9Jcurf)ritc(.

Gtftcg SBereic^nt? ber ublfribenteit.

"^k iit^tjanblmig bf

.Cicn-n

3. nnbo,^

ecl)iitfl)niifcn.
3iiriil).

Sic 9Jliiftcriol=Sibliotf)c!

1 1

Sie aufcm^=93ibliotl)et

tnigrddj
arnftctbom.

iDicbaKanbc.
1
1

Sa?

eV)otigcUic^=litt^frifct)c ^rebigtffiiiiar

erv SBonquiev 3. . icm

tfinigfcirt)
$io))cu(|ngcti.

*Jr>ncinarft.
1

1k

lljiiiHn-fitnts-3?ibliotf)ff

iffnigrcidj
6l)riftiniiin.
.^cljiiigfpr!.

J^rtj^wcrn

iiiib

.li^cirlucgcn.
1

Sie

.ffbnig(id)e llniU('vfitat=S8ib[totf)ef

timfi.

S^nx ^rofcfJDr Dr. |). 9iSbergl) Jpetr *;'aftor . Snljlberg

Jinigrcirfi
IBtnntiinfiam.
gflniOribflC.
iiiuci'Vool.
.^icn-

a?rof5iit.nnnim.
1

Dr.

fi.

Samiimmi
John's Collose
(<l)in-le-S

liev. Profv. 3. . 33. 9J!nl)0v, St.

.'perr

S*ud)f)nnblfv
51.

SdjoU
S.
'Jhitt

1
1
.

SoilbDii.

Rev. Dr.
Sie

6aDc,

Hackncy College

a3iid)f)nnb[uiig be? .^crvn

Rev. icnrt) Biicc, D. D. Prebandory of St. Pauli, Preacher of Liiu-oln's Tnn and Professor of Ecclesia.stical History in King.s College
Sie SPiic^ljQnblung
bei-

....

erren SJittinmS

&

SJorgnte

jirranlfrciif).

$ariS.

Sie i8ud)f)aTtb(ung be

.ficrvii

&.

^i]jbadcjtx

KJtaifcrtljum
3?nfH.
.ficrr

liiifUnnb.
1

'|>fnn-cx ijnnfcit
,g)eiT

Soiibniificit (.ftutlanb).

*|5nfiov 9i.

firniifc

Ssorpat.

.Oen- *|Srofcffot Dr. II). .'pnritncf

.'exr
'^U-ofciJov

1 1
1

'BHjlnii

Sie
^ttgobiiaja.

Uniueviitt>5=iBibliotf)et

lonx

'4>farrer

Sd)iiitg
.^levr

SJai, 'Iviftorat

(L'iulnnb).

^^Hiftor

Dr. iobovid) noii 9?ibber

St.

*4Sctcrliur8.

Sic

iBifalitfjct
iliiiffiid

bcv St. ?liinciiid)ide

1 1

ficvr 'ISnftor
JHciinl.

Ajevv Siipcrintcnbcnt M. fitgciifofin

tfte Jetjcidjiii

ber eiib|tribeiiteii.

XIII

;Kifln.

Xct Stabttatt)
.fictr

SJoicf^.

'^Mntvcr iiiiuc

Smolcnsf.

Alien ^.sfavtci: l'iittQli*

.RiciB.

Umaii, (yomictncmcnt
JDoftnK)
iiiib

Snt

Il)i'obor

taxon

uoii

bei ;Hopp, tu lliiiau

.oiictlid) 91uifitd)ct
1
1

iUcc=i(.tiibi'nt bc-j SJ^cjitt-jgcridjt*

aScrro.

!gtxx '4>fatret

Striirf

Ixlcinafini.
Smi)tHtt.
.t>ftr

^ifatrcr ^PO-

Th\)n

ViimM.
>JUl)niil)

i1ien)=-3)Dt{i.

Rev. Billjelm

gtcl), ^iaftor bcr etftcii cuaiiiv4iit()eviid)cn emciiibc

9(.

>i*altimorc OKfiuyloiib^.
**oftoii
i-Diaiindjuietts'i.
''iiciu='3)ot{i.

.&crr .ttaufmnnn uftaiis

.f)etr

2blcr

3^ud)()iibUt C>atl 2d)iif)0t

"i-aftot
gfrei)

'^ropfli)H

Spnx

PnmUribstc

il1uiiind)uictt.V).

Harvard College Library

*t?iftcr,

yiiiciiiiinti i,Cl)'o)-

Rev. 3.

^pfartet an ber 9Jintt()us:ilird)e

eicii (JnnciotaV

J^crr *pa|tot 65. 31b. .9iicbcrgcff;

.^icrr

C^lborobB, ivQDcttc Qomtt) (3oa).

.fioliiotc
l'iiifindjufett-:-').

*4>aftot

(uftoD

3*Icii"iii

Rev. g.

3?.

^aiile, 'l'oftor ber cBniigcl.=reiovin.

emeinbe

Jamaicn,
SiiiojDiUc

Ciieen-- (?ouiiti)

'J{cn)='?)ort).

Rev.

.)entt)

gtcd), *}Qftor

OHlinoiei.

Ajctr 'iHofeor J.

&. ^kinccU
&exi). giastnuifeii, ^^aftor

ilisboii, .eitbatt C>ountt) (jniituiei.

Rev.

St.

l'oui'J
I

t^DHijoitri).

2ie

jyibliotfjcl
31.

bes Concordia-Seiuinary

^JJJcriScii

O'oimccticut).

Rev. 6.

rncfact
&ei)xtc,

^JJciu=Crlcoii8 (Souifiatta).

Rev. ^lug.
^nftor

%a\tox

Rev. 5. 0.
Wc)=?)orI.

.Rolle,

Mr.

5io!)u 35>. 3?.

Joblct, Esq., <Banf=,ftniticret

Sdjafi

ert
cri:

'ihofefiot Dr. tlieol. ^M)ilipp

*4?Qfti3r

^Mob

2d)lege(

The Union Theological Seminary

2ic SBiK^Oanblmtg bc Tic a?ud)l)anbhmg
"JJorninK (Cl)io).
.fierr
be-j

,f)etru
.fjcrtii
31.

C*.

Steiget

& 60
& 60
\\\x

*. aBeftetmortn
Dr.
51.

X^a\iox

C. lUrid)
'I'rofefiot
(f.

t'tlilnbclpfiio (-;Vnn)llmmen).

Rev.

pnt(),

ic\i

tl)co(ogiid)e

Semiimt

anrotiijc

(>Jien)=3)otf).

.f>err

6l)arles

'Jinymoub,

'4<aftot

ber cBQiigeltid)= [uKjetiidjeit

gt.^Saulufiic^e

lolebo

(CI)io).

Rev. SJkttin

()(er, ^pfnttcr

cidjlojicii (im 15.

3ct)tcmbcv 1883.

Xciii jiucilcit iBiiiibc luivb ein jlDcitc Scirjcic^iii

bcigcjrtt wcibcn.

^'

W^:^/^r^:^:^^:^M^:^:^j^

'V>

i'ufmalc

Don rj |tnb bcm Sfcformatoi- in Uttcn^

cvvicfjtet;

bna,
in

imb Somts

halb

lirb
l'ciii

fid}

oucf)

fcincv eburt-jftabt (?-ivIc6cn

'JJtomimciit
,511

cvl)c6cn.

SBit

iic()C"

n"

finc'i

anbcvcn i^mi,

beut er jelft bcn Stoff geliefert.

iitl)evC' u'vfe,

fagt bcr ^Jlcftor bcr jelgen itdjcn^iftorifev/ ftnb

fo

gut

ein

bcutfdjey

DJatitnialbenfmat
Iritvbig
bic

at

bcr
0)C=

Wdicr 3^om."

Ginc

au-jgeftnttetc

faintutaiiogadc bevfclticn,

juglcid) bcn 5lnfor=

bcnmgen bcr SlMffenfc^aft gengt,

3toav
lungen non
unferer
tiefitjcn

ift

ber

3^":^ "nfev UntcrncI)mcno.

feit

tnir

aus jebem 3af)r^unbcvt

ber Stcformntion

SammfeineS

i'uttier-^ 'JBerIcn,

a6er alte bleiben f)iuter ben bered)tigten ^anfpriidjen

3eit

tocit

jnrd.

gr

bie

lteren

unter

il)nen

bebarf

bas

Setneifcs.

3n

Sejug auf 3Bal(^ in ntandjen Greifen nod} gefc^^te ^(usgabe

,5U

braud)cn mir nur

erinnern

an

bic

oft

toiberfinnigen,

oft

fpradjluibiigen

berfettungen bcr lateinifc^cn Schriften bee 9ieformator--.

ber

llnb aud) bie (irtangev,

man

gelniffe

iSor^ge Hr bcn brigen nid)t abfpredjen tann, gcll)rt luiffcn^

fc^afttid)er yvoridjung ju Joenig fieberen iobcn.

ginc fritifd)e cfammtau^gabc bcr immer nod) ein bringenbc -cbrfni.

Sdjon
Sd)lc-3lrig,

SC^erte l'utficr

ift

baber
in

ISr.H

f)at

bic-s

Dr. . g.

2().

Sd^nciber,,

je|t

d)ulratf)
ift

al

t)inrcid)cnb

ancrfannt" au5gcfprod)cn
l'utl)er

unb fcitbcm
bac^

burd)

3tubef)nung unb krticfung bcr Stubien ber

iBclnufetfein

baOon

Dr. flott ofe, ftirdjcngcidjit^te.

Sd)ncibct,

9ld)tc aiuflogc.
{(cinei:

Setpjig 18-58,

S.

xxiii.

-)
f-

Lic.

M. g.

2t).

D. 9)!attin ulljcr

ftotEdjismus.

Sertin 18-53, S. lxti

XVI
noc^ Itrfcr getoovbcn.
bei-

SorlDort.

grft nor lucnigcu ^o'^fcu noc

biirrf)

fjot

ba

bic Slfabcmic
lcldjcii

amifcnfcf)aftcn in :i?crUn

bic

^pmonitfgnBc bcfunbct: Tiaj

G5niiibftii!cu nnirbc eine neue fritifc^e Sei'tanogabe bcr lteften, etlim Bio

1521
Ijatte

crid;ieneneu beuticijen 5d)viften 2ntt}(:x5 liev,3uitcUen fein?"

tc^

^^ujUnidjcu

id)on

ben

'^lan

einer

hitifdjeu

5lii5ga6c

fiimmtlidjer

SBei!c

in Sluge

gefaxt unb lnger

ciia

ein ^Mi()r,5el)nt bnrd) "Jlntauf einidjliigiger alter

Srudt

unb burc^

6eionberc Unterfndjnngen feine IHn-jfbrung norbercitct.

3m
rattjcn
niidj

in6litf auf

ha-i

beOorftel)enbe ^'utl)eriubilum,
5ptof.

ermnntert unb
.satle,

bc=

Don -errn

5?onfiftorialratl)

Dr. ftoftlin in
.fi^nigl.

liianbte id)

unter

bent o. ^Jlugiift
llnterridjti'
=

1880 an ba5
'ilicbieinal
=

^preufeifdje 'DJiinifterium bcr

geiftltdjen,

unb

''^lngclcgenliciten

mit bem Weind)

id)

um
bie

lluterftluing meincv lluternel)men-j.

9iur mit innigem 1:ant fann

auf

verl)anbluugen jurdbtirtcn, bic

fic^

bavan fnpften:
bic

jie

jeugten Uou '.)lnfang

an Uu bem tuarmeu ^utcreffe, Indexe

,V)err

^a)e fanb.

Sc. jccUcnj
-^^rof. rr. SBcife

bcr

lltinifter

on ^Mittfamer, err Cbcrfoufiftorialratl}

'^Ingelegeuljeit
,

at

Sieferent

in

ber
fie

.'pcrr

eneralfnperintenbeut
ber aiUffenfdjaften

I>r.

Wget traten

perfnlidj fr

ein.

S)ic

3lfabemie

in 5ycrlin
;^st)ven

gab

ein

gnftigcS unb hai- Untcrnctjmen befrluortcnbe-5 ntac^teu ab.

3lbfd)tu

fanben

bie

3>erf)anblungen baburd), ha}i Sc. lluijeftt ber Tcntfdjc Alaifcr fiulb=

l)ol)c

oUft eine

Summe
bes

belinlligte,

um

bie luiffenfdjaftlidjen

>orbercitungcu

fr bie ^lusgoBc fortjufetjeu unb bicfelbc fic^crjuftellen.

3ur Seitung
5)tinifterium
bcftel)cnb

Unternct)men
je. Je.

Inurbe

bon bem i?mg(. 5preuBifd)cn

eine
(.serru

bcr

geifttic^cn

'Jlngelegenbeiten

Wommilfion

gebilbet,

aihi

einem

l'crtrcter

bc-j

^Jtiniftcriumv

Cberfonfiftorialratt)

5prof.

Dr. ei) unb jtoeien Sclcgirten ber 'Jlfabemic bcr Siffcufdjaftcn (S^txxn
5prof.

@e^. icgierungSrat^
Dr.
Sail!).

Dr. 5Jtenl)off unb errn

@c).

Stcgierungsrat^
l'on

cn

93crlag

bernal)m bic 15erlagvbudjl)anblung

.Sjermaun

2?l)lau in Bcimar, Inbrenb bie 9iebaftion

mir bertragen Inurbe: anbcrc auf mir

fjoffentlid)

bem

05ebiete fdjon beiril)rte

'.)lbgcfe()en
ift

^-orfd^er Uierbeu

jur Seite treten.

bei

unferm Unternct)men auf

eine

efammtauc'gabe
finb,

bcr er!c 2utf)er.

S^emnadj finb fmmtlidjc Sdjriften beo ;X*eformator

anf,]unet)men, aud) ioldjc, bic nidjt

il)m l)errl)ren.

bon ibm

berffenttid)t

aber bod) Oon

Sagegen

Inirb auvgetdjloffcn, univ

anbcrn

-ikn-faffcrn angcf)rt,

inofcru

c-j

nidjt

mit einem Sdjriftftd lum

t)ierbnrd)

iljm felbft

untrennbar berbunben

crfdjeint.

Sdjon

unterfdjcibct fidj

unferc -iluegabc bon ben brigen:

fo

toir

meinen, ]u il)rcm
'iluC'lualjl
,

3}ortf)eil;

bcnn

fie

cntgeljt

bem a>arUnuf
neueren

bcr iC^illfv

in ber

bie

in

ben lteren

toie

in

ben

efammtauvgaben

errfd;t.

Sotnjort.

XVII

i^n ber
fclft

Stnlagc bco
iad)lid)c

an

5011
'

fimtc
bcr

man

licvicf)t fein,

bic

du

Viitl)ci

gettoEtc

Cvbiiuiin
c-5

djronologilrfjLni

lior,^iiju-l)eu.

IHUciu

i'utl)cr;' (vigciuivt

madjt

oft

fdjUn-v,

eine Sdjvift

iad)lid)

bcv vcd)tcu Ohiipiie

.^uiinucifi'n.

3d)n

(.iriftopl)

:iLHiltl)ev,

AUn-vcftov in bcv l'iifftfdjcu Xvudcvci,

^Jutl)ci-

miifj,

obi^lcid) cv

bic in

bcv bort cridjiencncn il^ittenlu'vger '^Uic^gabc nad)

ltertl)cibigt
,

befolgte
nidjt
bic 10

fad)lid;c

Crbnuiui

binl)

.ingeftelicn

ba^
bic

fic

Unterseiten

idjnuvgleid) gel)alten".-

^ubem

l)vand)t

man nur

Lnildjidje

unb

(5-rlangcr "JK-gabe,

bie beibc jad)lid) gcovbnct finb,

mit einanbcr ]n ev=

ift.

glcidjen,
;'\a,
iii

um
bcv

3U

fclicn,

mie

ucrid;icbcii in

il)ncn baifclbc ^4-Uincip angc>uenbct

vlangev

'^lu-jgabe fclbft bcbanert

bcr

ilneite

.^craugebcr/' .^lonujig
,

Sdjriftcn nid)t
fein

bcr tatcd)ctild)cn "ilbtlicilung

fd}Oit
al-j

cinocrlcibcn ju toniuMi
;

mcil
in

fic

i^or9ngcr

bcr

l)omilctifd)cn

]ngcuncfcii

brci

Oon

L'utlicr

bem

Cnbmungc-fdjrcibcn

')Ufammcngcl)rig bc;,cid)nctc
,

Sermone

finb

Oon einanbcr

getrennt unb bcr eine bei ben bomilctifdjen

bcr britte bei bcn polemifdjcn
iS-'ir

bcr anbere bei

bcn (atcdjetifdjcn,

d)riftcn nntcrgcbradjt.^

f)altcn eine mglidjft d)ronlogifdje

lateinifd;c
folge.

unb

bcutfdje Sdjriften gcmifdjt

]n

Crbnnng innc, unb |omit luciben ftcljcn fommen je nad) il)rer 3cit=
bcm
fpradjgctoaltigftcn
bcntfd)cii

S)iei crmijglidjt unc' ju erfenncn, mie l'nttjer bic )eJot)ut)cit, tateinifdj

3U

fdjreitien,

aUml)(id) abftrcifte unb

fidj

',u

SdjriftftcUcr bnrdjarbcitctc.

bcrtjanpt gcUnnucn loir burd) bie d;ronoUniifd)c

^ilnlagc einen tieferen (viiiblirf in fein geiftigc-^ ik'rben

t)crfd)icbcnften

unb Birtcn uad) bcn

3C.

Seiten al

5^.^rebigcr,

ftatcdjct,

JKcformator

Unfere 'iln-gabc
bie erfte bic

glicbert fidj
bi-j

in

brci .'au|.itabtl)cilungen,
1

oon bcnen
brigen
finb
bic

5d)viftcn

\'>2\, bie anbere bic luv

)!<,

bic
.ju

britte bic

umfafst:

^intljcro

'^iufcntbaltc

auf

bcr

'nirtburg unb

(Coburg

Sdjeibepuntte.
fo lcit
Inic

3n

^c" cinjclncn ^ilbtt)eiluugen icerbeit bie Sdjriftcn ebenfalls

djronologifd]

mg(id)

gcorbnct,

audj

bic

crcgctifdjcn

unb

l)omi=
(i-nbc

tetifcfien

bemcntfprcd;cnb eingefgt, nur baf;

in
ba-3
fic

bic '|U-cbigtcn

tl)uulid)ft

am

bc 3a^re6,

gcl)rcn,

jnfammengefteUt tucrben.
be-5

5prebigtcn, locldje
fie

fptcr Derffentlid)t
gereibt.

finb, locrben bcnen

al-5 fic

CuVtjrc, in

bem

gc[)alten, ein=

>rlciungcn, bie fptcr,

ilircv

gcbalten, crfdjicncn finb, finbcn unter

bic l'lnogabe

bcm

Zs^^^)xc

(yrfd)cincn-j

it)re

Stelle, Uienu
bic

lum

l'uHjcr
erft

fanf=

tionirt ober bnrd)gefel)cn ift; i^orlcfungen,

nad)

l'ntl)cr-3

2obc

^crau=

gefommen, mcrben an bcn Sc^lufs

Pcriiefcn.

Sie ^rieffammlung

wirb, d;rno=

>)

Siegiflct

nllcr

^cljcr

mib
biircl)

SdjrifftL'u

bc*

L*l)riilitbiai'ii

^nm
)

Soctoti
')

'JJinrtiiii

*^utl)cti

K. aBittcinbcrg. febnicft
beutidjc Sdjtiftcit
bc.3

Ipani

l'ufft. 1.5.58. *81.9lii''.

*)

(Sbcitba.

etlnnntt

^tujg.,

X.XI, S.iifflualjvcii

2:ic

Sranonc uou bcm Sncraincnt

lJ,
nllcrbiiig
icbcv

bcr 3*iilV.

bcr laufe uiib

Ijciligcii

Vcidjnam

61)rifti

mit bc)oubcvcm

Xitel ausgegangen.

XVIII
gcovbnct,

ajottoott.

logifc^

am

Sdjlufe

gcgeBcn,

cbcnfo

bic

joS-

Sifc^icbcn

md) bcm

S3cfunb bcv Bcften CueEcn.

Seber etnjcincii dfjvtft

jTicifc

gclit eine

inlcitung tiornn.

5htr aunal)tn=

tiicrbcn Heinere biird^ ^c' unb

6cfcl)icf)tc

eng tierBunbcne Sttfe ju einer

5)iefeI6c

rnppe jniannnengcftcUt unb

enttoidfelt

erlialtcu eine gemciniantc Einleitung.

bie (?ntltcf)ung

an bcn uern Seugniffcn

VluSgaBen,
bic

bcr djrift, befc^reibt bte

tierfcfjiebencn

bafon

crfcfjienen

finb,

tnenigftcny bi

jum 2obe

Sutl)ero,

eurtlieilt
feft

biefertien

luontglicf) in iljrcnt

5)cr)ltuil jn cinanber, ftct

ftc

ben Urbrntf

nnb

ff)vt

and; bic Stecn an, \vo

finbct.

fid;

in lteren '2amnt=

lungcn nnb in bcn efammtauga1icn

gin

tie^onbcrc
ba()in,

QJclnidjt
fic

legen

tnir

auf

bie

S?MbliograpI)ie.

Unfer

Strckn

gefit

innerlial bc gc3ogcncn .^reifeS (ili ju ?uttier 2obc)

iBei

oUftnbig 3n geben.

Srncfen,

bic

fein

^mpi'ejfnm fjahm, fui^cn

jebod^,
locil

toir

S)rucfer unb S)rudort anberlneit ju Beftintinen, !nnen

bon unferm
trir

^tDcd 3U
finb

tcit

ablicgenb,
,

auf einen Seleis

eine 9Jad)priifung

bafr un nidjt einlaffen;

feiten

aber

iit)cr,3eugt

baf^

2a:)=

nnb

5ic()?""i^i8cr
f)offen,

nnferc ".Jlnnatjincn meiftcno befttigen tnirb.

bic cfc^idite bc 58ud}brncE ni($t
gcfd)id}te
bietet
bie

.sjierburd)

toirb,
;

Inic loir

unbebeutenb bereichert
bcr

unb fr
'moiji

bie

unft=
einige

!ur3e

SJcfc^rcibnng
fpicgclt

ol3fc^nittc
bcr

au)

3ln5bente.

a>or

lUent

aber

fid)

in
'^b.

^Verbreitung

bon Sutl)er

d)riftcn
bcr

bie eifteebclnegnug

feiner

3"t
fo

Wan
ift

tnirb ben innern

je

ang
bie

tHcformation unb i^rer Sbeen

ber ber

um
bic
3.

mcl}r
S)at)on

berfteben,

md)x man
toenig

Spuren
a?ltter
l)ier

Sdjriften
cfdjidjtc

Sntl)er

erfolgt.

aber

fel)r

in bic

eingetragen:

Oerfd)iebenen

5lngaben

fi3nnen

un

'^luffd}lu geben.

2Bir lernen

58.

au ben rudorten bcn

3lntl)cil ber

einjclncn tbte
bic

unb Snber !ennen,

bic 5)iittclpun!te ber SSetoegung,

fic^

Pon benen

etrat)len bc gttlidjcn Sid^tcS burc^ unfcr S^atcrlanb

SL^a^

neu ergoffen.
fid)

mir
bie

bieten,

ift

eine fritifc^c
icrtcc'.

^lug abe.

la

banbelt co

bor

3lllcm
ftjc

um

cftattung bc

Sir

legen nac^folgenb unfcre G)runb=

bar.

ilb neben ^anbfc^riftcn gebrudte Slugabcn oorliegen,

unter Sut^er 'klugen gcmadjt finb,
ber

bic

nadjhjcielid)

Inirb ber 3:ej;t ber ^lu'jgabc gelobtt

aU

Pon

?utt)er felbft ber Cffcntlidjfcit bcrgebenc; bie 'Jlblricidjnngcn ber .'anb=

fd}rift

tommen

in

bie

'.Jlnmcrfnngcn.
ber

'-i^ei

lierfd)iebcncn

Don
in

'i'utlicr

felbft

beforgten "^luijgabcn

fomnit

Jenor

bcv

crftcn

3lU'igabc

bcn Sejt,

bic

Xblocidjungcn bcr fptcrcn in bic 3lnmcrfuiigcu.

5lunalimen bilben
ift,

bie f^ae,

Wo

bic

fptcre iearbeitnng bcr Schrift fo burdjgreifcnb

baf]

fic

ben Sertf)

eine

cigcncu

eric

l;at

unb al befonberc Sdjrift gcbradjt

oerben

mu^.

Sotlort.

XIX
fiiib,

Sei
fte

!Snirfcii,

bic
,

nid)t

uon

yiitl)cr

crnuftaltct

luiib,
iiiib

lo
bic

fte

uiib iolucit

Horlianbeii
in

bev

Icrt

iiadf)

ber Qiibjd)vift

c\(iyb\:\\
iiiib

-iHuinntcii bc
nid)t
lioi-=

S:i-iicl-5

bev '.'Inmcrfuiiiv

ni bcv Urbnict

bie

.'oaubidjrift

l)anbcii,

Uiivb bev vchitiu ltcfte

gclcflt,

Ivucf hitifd) a-mittcU

ciiicv

luib bev iHiic-ivUie

uad)liH-iolid)

,ui

fvunbc
bcficrcn
(\etl)cilt,

wo
fie

td)t

ctlua

bev

iptcvcii

Xvucfc
ruct'c
lUiev
fiift

auf
mit=

CiicUcn
iolueit

bcvut)t.

Sie a>avionteu

aiibevcv
fiiib.

tevbcu
itel)cnbe

iiiiv

Don

fadjlidjev U3ebeutim(\

'-iHuiautcii,

bie

ipvadjUiifji'iijdjaitlid)
'Jlad)bvucfeii,

Hon

vintcveife

fiiib

uiib in

md)t

lueitev

beiiid^

fid)ti9teu
bei-

luimeiitlidj

ibbeiitjd;cn, iun-ommeii,

linrb mftlidjft in

(Sinleituiu^ 3U ber betvetfcnbcn d)rift JHcdjenidjft gegeben.

S)ie nad)

bicfcn vunbiljen
licbeviieftel'en.

ciclf)lten

iNOvlagen

luerben

in

iljiev

nr=

)pvngtid)en 5vovm

lMv fleftatten uu-j feine

luivb
:,^afob
bic

5inbevungeu c\xam-bev iHivlnfle in bev

matifd)er
runblagc
ieinev

,\ininen;

Ino

mir abuu'idjen,

l'cjnvt

5totc nnflenievft.

A'uttiev Spvadje, jagt

iienl)od)bentfd)cn

vimm/
Iniv

muf5

fiiv

AJevn

nnb
'^In

bev

Spvadjniebevicljnng
fel)en

gel)alten
nidjt
fiiv

luevbeii."
bn-?

entUnctliiug

in ipvnd)lid]ev .'infid)t

nuv

^Hingen

feinea Wciftec-,

jonbevu unfevev cprodje

iibevl)nnpt.

lie-5

feine

befonbeven
l'lbev

Stoedc ]n evfolgen, nuife unfevc

au)
fcber
toie

'"ihiegabe jebent

Jvovfc^ev cvmbglidjen.
felbft

iJutbevfvcunb
ift.

foll

l)icv

bem

'JJianne

begegnen,

mie

ev

Umv

nnb

cv gelnovbcn

3n
bcntfd)"

bev 3d)veibivieife (Cvtl)ogvrtpl)ie) fndjen

fcftplinlten.
'^^e^ng
^^feiffev

mir

fo

ftvcng loie nUiglid)

bev ll)cologia

an bev Cnellfdjvift
evfUivt

in feinev Shisgabe

in

auf

feinen

^Hbbvuc!

ber

.anbfdivift:^

^d)

()abc

bcn

a\\i
i()n

ppigen
ftcl)en

'i^ndjftabenlimlb

etUm-?

gelid)tct

nnb

lieveinfad)t."

aUv
^^lueige

laffcn

mit feinen Aiiiovven

nnb Mviimnien; nuv nnb

einzelne
liegt

bvcd)cn liv ab.

3)ie :^snconfeqnen,^, bic babei fdjeinbav eintvitt,

,

nidjt in

unfevtn

a!ievfat)ven

fonbevn

in

niiievn

U^iovlagen,

fie

ift

\)m nur
nnb

bev

5ln5bvncf bc nod) nnfevtigen Uln'vben-J.

ift

leidinuifjigfeit
bc-J

in

bev 3d)veibUieifc
bev
bic

auf

bieient Webiete nid)t

oline

'-ik-vleliung

CMjavaftev-?

;int

bev

fpvad)lid)en

tvntundlnng
gefdjricbenen

bevyiftcUcu.

Semimd}
bcn

lcvbcn
in

,3um

Mbxnd
lunliegen,

gclangenben
'srfjveibUH'ife

obcv
lno

gebvucttcn

^-Povtagcn

bev

uvfpviingtid)en

loiebevgcgeben;
bev

neben

Tvurfen .'oanbfd^vifteu
Xaffelbe
gilt

loivb

bic

Cvtl)ogvapl)ic
bev gvofecu

leljteven

anfgenununeu.

lum

bcni

ilk-d)fcl

unb

tteinen 33ud}ftabcn
ift,

am

Vlnfaugc

bev BiJvtcv,

^ev meift

nad) bcn Cviginatcu

bci6et)altcu

faft buvdjlueg

in ben beutfdjcn ^djviften.

nidjt

giuiclnc 5lblDcid)ungcn tum bev 'ovlnge mevbcn

Ijiev

bctonbevo Uevuu-vft.

')

Jotiebc

"i:

bcutjc^fn

tommatif.

-J

Xr. gtaiii iJJfcin,

Il)coto8ia

bciitjd).

tuttgntt 1855, .

jg.

XX

SSorlBort.

Sjagcgen bivb ber in bcn .Sjanbic^riftcn

lntcii)d)en

ntii^t

feiten

ortomtnenbc Sec^fel Don

unb

beutfcfjcn

33ud)|"tabcu getilgt.
ii

!^n

bem cBraiid)
licrgeftellt
,

bcv 'l^udiftabcit
ebctifo

unb

Inirb bic tl)pogrnpl)ifcf)e Seife

i

unfcrcv Seit

bae
j

uor Moiifonantcn in

ocvloanbelt.

3"
l

bcn latcinifd}cn Sd)riften toinmt

toirb

nur als

3at)l3ci(^cn Hov, ba lateinifc^e

im Sejt immer

in

umgefe^t.
bie

S)ie

in

alten

Srutfen

nnb

.<oanb=

fdjriften l)ftgcn 5lbfr,]nngen,

gemeintiin bnvdj 6tvid)e nngebeutet finb,

Ircrben aufgclft
il)xes

unb nur
ein

bie leidjtocvftnblidjen tiei6et)ciltcn ober

mit al)nmg

e^arafters

toenig

genbert.

l^o

bie

'Jluflfung

bc ^2l6!r3ung=
tirb er oijxie

ftric^

ju einer S>erbrcifnd)nng be SJuc^ftobcn fhren Jrbc,

3.

Qxiai} getilgt,

5.

fr uf nidjt nnn, fonbern

nn

gefetjt.

Cffenfiarc 5cf)ler

lucrben

im Icii
;

bcfeitigt,

aber bic urfprnglid)C ^-oxm loirb in ber l'ltimertung

5DrndDcrlct)eu,
entfernt.
be-3

mitgctl)cilt

nur

bie

eintad;en

bic

lebiglic^

auf

gic^tigfeit

6crul)cn,
uncrfctjt,

Joerben

o^ne SBcitere

f5-tl)lcnbe

Sinbcftridje

bleiben

ba

to ba fonftige S>erfal)rcu

riginal

jeigt,

ba bem 5inne na)

S)iefe 2lu5=
lcil h)ir

jufammengefe^tc Bbrter getrennt gebrud't ober gefd;ricbcn merben.

nal)men Don ber Jreue ber aiMebcrgabe rcdjtfertigen
fic^

bon

fclbft,

bamit
laffen
feljeu

nid^t ben Sc^riftftecr, fonbern bcn ll)pograpl)en berbeffern.

dagegen
an3U=
bei'

mir aud)
ift,

,5.

33.

bas

fr ae,

\vo

c-i

nic^t

als

ein Se^fct)ler

unb

umgetel)rt.
e

e lfcn lir je nac^

e,

ber fonftigen
;

Sdjrcibmeifc
fid)

Sortc, in
ber 3U

bem

bortommt, in

ae ober oe auf

3.

5.

luenn

fonft in

runbe
toir

gelegten Schrift foeci finbet, fo Inirb f^ci cbenfo luicbcrgegeben.

So
unb

laffen

aud)

frcmbfprnd)lic^e 'irtcr in .bcn Settern ber fcbeomaligen

Ihfunbe

ftcl)cu,

gieen alfo gried)ifd}e unb licbrifdje rtcr uidjt in gried)ifd)C

^efirifc^c

formen um, mcnn

finb;

fic

mit beutfdjen ober latcinifc^cn ^)=

ftaben

gefc^rieben

bcnn

man

rt)rbe

bann au unferer
morauf

'Jlusgabc

nic^t

erfenncn.
l)at,

tonnen,
Inie

ob
bie

Suttjer

bem StaciSmud ober bem tacismua

fid)

gcl)ulbigt

uid)t,

er

t)cbrifd}en il^rtcr anogefprodjcn,

bod; mirf=

lidj bie

gorfdjung einmal crftreden fann.

in

'tamcntlic^ l)alten lir 3U

bie

unftcn
ber

ber

gcrmaniftifd)en Stubien
feft,

ben

beutfd)en ed;riften

ieseic^nung

Umlaute

mie mir

fie

uorfinbcn, jc'

3)er enge '^Infc^lufj

an ben

lteften

S)rud

gicbt

3toar

nidjt

uubebingtc

@etol)r fr bie d)rcib)eife SulljcrS,

tf)mlid)feit

ober er fpiegclt boc^ mc^r bic 6igen=

ein

ber .s5Qnbfcl)rift
nid)t

tuicber
bie

al

anbrer:

bal)cr

brfeu

toir

bor=

1tel)cnbe (^runbftse

auf

Gicbetgabc

bon llianuffripten bcfdjrnfen.

pcbniiHfd)
''JUicr

M
faiiiflc

lliniidjem
l)at

mag

iiiiicr

a.!ertiil)ri'it

unuti-j

i'bcr

crfdjciiicii.

bic

iorg=

'4>viifuiui

flclcljrt,

bnf;

jcbe mcilti-flctjciibt' ViUtocidjung 31t Snconfciincii^nt

ftjtt

unb

jutdjt ben cigeiitti-tigeu Iljpiis bc l'ut()ctloorts nttcrirt.

mitfi uu-3
()()cr

Sic Stwngc

iDificnidjrtftlidjci: llietl)obc
gciubljiitcit

ftc()cn,

ali bie aH'v(etjiiiig bc*

an

bic

iiibcvnc Sdjvcitnocifc

cfii^ti.

aSortoort.

XXI
.sMcr
folnett
i|t

fyvcicr bctuccn
ht-i

linv iuk-

in

bcv ^^sutcrpinif tion.

iiiib
fic
,

bcv Siitii

aiic<flcbviicEtm

fteboufen
ntl)tfl
Itio

mafegcbciib,

luirb,

pv

.^(Qr=

ftettung

bcc'iclben

eifcfjeint,

ocrciufadjt

iiamcntlid)

in

lateinifdjcn

Sc^iiftcn.

5iuv

bie :^\ntcvpunftionv^cirt)eii

im Uvtert einen anbcrn Sinn

beginben fi)nncn,
an.
5ragc]cicf)en

alc> iriv

anneljmen, benten mir bico in einem k'vmevf nntcn

unb

'3UiC'rutungci3eid)cn Inerbeti iilieroU nad) jc^t blidjev i^cife

gefegt.

3?ei (5-infl)ning einer 'Kebe ober cineo (5itatc' inenben linr mcift ein Siolon

an: nnr in

beutictjcn 5djriften belaffen

mir mitunter bao in alten Srnrfen bort

]\\

befinblid^c .sioniuia.

Jer

.spfdjen

(' ')

glauben mir uuij ba bebienen

fuUeu,

hjo

fie

jur 33crbcutlid;ung bes Sinnci? beitragen, tiorne()mlid) bei (viumnbcn

ein Sinn-t
alc- icidjc-i iierinirgelioben

unb menu

mirb:

fie

finb

mobern unb

Inerbcn,

bod) nidjt regclmBig,

in

leterem ivalle

.^u

l'uttier-?
(f be

Reiten

burd) .Uomnuita

ober burd)

AUammcrn
Stelle

uertreten; '.Hnfang

unb

einer an-j anbern Sdjriftcn

angcjogencn
(Sine

bcjeidjncn

mir bamit

nnr

unter

befonberen

Umftnbcn.

burdjmcg gleidjmige ^Anterpunftion aber forbere

Satibau unb
unmglid).
S^-'Qflc

man

nid)t: ber eigen

bei

tt)mlid)e

bie

\Hrt

ber

iierfnpfung ber Webanfen

l'ntbcr

mad}eu

fie

Cffene

bleiben nod),

ob

bie

in

ben Sdjrifteu

l'utt)erc'

liorfom=

mcnben
fr
ha-i

otjfrfjnitte rcprobneirt,

unb ob

bie

;i?riefe

au

il)n,

fomie ob eiujclue
5d}riften
nnfercr

ikrftubniB

feiner

Sikrte

midjtige

,5eitgenffifd)c

*3lugabe in einem

Supplement angercibt merben.

aurf)

Tie 4Vrlag-M)anbluug mirb,

mit allen
.^h'ften
bie

mic

fie

eJ'

fdjon

gegenmrtig bemeift,

,3ufnftig

fr

gefd)marfPotte

unb mnrbige

\'lu-M'tattnng

Sorge tragen.
(Sxana)

Sic bnt

frijne

Sitetborbre biefes iBanbev

einfaffuug l1ield)iot

einer ''Imai

]ngefd)riebenen
fie

.'poljfdjnitt

5;!ottl)erC'

nadjbilben laffeu;

menbet

^um Sd)muc

ber

einzelnen Sdjriften ^^nitialc

ber -Bieifter
511

an, getreue SlUebergaben ber nad)

3afn"f)ii'ii^fi-"t'>

.^cirfji'i'nfic"

be-?

l.

nnb

Iti.

angefertigten

.soljfrfjnitte,

meld)C

i'ntljcrc'

3cit

^nm Sdjmurf

feiner il>erfc

unb berjenigen

feiner ^eitgenoffen

bienten.

3ft
bc

unfcr Unternet)men eine Gl)venfd)ulb

5.HiIf-5

ber

ePangelifd^en

Si'ad)C

unb

beutfd)en

gegen

ben ^Ueformator
fo

unb
Oor

ben

bebeutenbften

Tvovmer
bein

unferer

nenl)od)beutfd;en

Spradje,

gebl)rt

'.'lUem

Sr.

'JJiajeftiit

Seutfc^en .Uaifer unfer ebrfurdjtc-nollcr unb untertl)nigfter

fie

Sant

bafr, ba^

abgetragen merben

fann.

(v^ingebent ber eblcn

drften be (^rneftinifdjen
bat Se. .Uniglidje 'obcit
bie

^aufec', ber 3ci'gc'i

ber rofjberiog
S^itte

"^

'-yeldjnher

ber IKeformation,

non Sad;fen an

bie eangelifdjen

Sonoeriine Xcntfd)lanbc-

um

it)rc

^JJUt^tfe ^ur 3>erbreitung unferer utl)erau-jgabe gerid)tet,

mofr
Cber=

djftberfelbc nntertbiinigften
.ftird^enbebrben
,

Xanf
be-5

gencl)migen moEe.
.nigl.

iHud) ber .'godjmrbigen

insbcfonbere

'^^reu^ifc^en

(foangelifdjen

XXII
ivc^enrat()e3
feleii

SBotloDtt.

bie

biirc^

bte

gmpiefilung
fei

biefer

^luSgabe getiolfen

^abm.

ber=

bte

ege

ju 6al)nen,
]pn)e
id)

f)ier

in

banflmrfter

3lner!ennung
5preiifeif(f)cii

gebadet,

innigen

S)an!

(?inem

.S^otieu

.UnigHd)

Wtni[terio

QU, bn? bic .anb geboten,

um

ba Unternct)men

,]u ficf)ern,

ioloie ben

^evren

Jtitgtiebern ber ftomnjfion, bic ftct bereit getocfen finb, baffelbe ju frbern;

ferner ben
S?ertin,

geehrten SSorftnbcn
.fiKc
a.

ber ^trc^ine
,

unb

ffentlichen 58ibliot^e!en ju

2)reben,

S.

'D3ind)cu

^Jrnbcrg,

Scimar, ittcnBerg,
3U l'onbon, bie

otfenbttcl unb bcni 3)ivcftorium beo 3?ritifii)cn ^JJhifenmS

alte
ic^,

auf

ba^j

ntgcgcnfoutntcnbfte meine gorfd^ungen untcrfttit l^oben, benen

tnie ic^

berjeugt bin, feiner ^eit noc^ nnbevc an,5uf(^Iic^cn t)aben Irerbe,

baf)er id) i()ve

id)

Flamen 3U nennen mir fr fnftig

ben -JJlnnncrn
,

lior6ct)a(tc.

nbtid^ baute

l^er^lidjft

att

bie

in

nuinnid;fad}er Seife burd) 9iatt)

gefegt

unb

%t}at mic^ me'^r

unb

mct)r in ben

taub

f)abcn,

ba ju ottbringen,

lDa i)
gebabt.

i)kx biete:

and)

fdjcinbar

eine 33eitrge baju baben i^rc trfung

fei

^m

5tamen ber scrlagfianblnng

nod) crrn T>r. corg

.irt()

in

5Jtn(^en,

bem crbienftDoUen
bei

y^rberer ber S3d)crornamentif, gebanft fr fein

ntgegcnfommen

ber S3efc^affung bei ^nitinlcnfi^mueS fr unfer Serf.

,

0
an bem

fegne benn @ott ba^ alte Suttjcrtnort

bah

noc^

einmal

in

feinem

ureignen .Klange mit aEer laubenSflle nnb ^nbcnben 9JebcgeliiaIt angel)t,

.l")er,5en

unb Scben unfcrcS

JolfC':'!

30^1

fei

bie

6^re!

2)rafenftebt, im September 1883.

^. t. 5.
Soltot
bei'

^maU,
Hicotooic.

a
S
3}ornjDvt

I)

1.

Seite

XV
liis,

Tractalulus de

qui

ail

ecclesias confiigiiint

Sermo

praescriptus praeposito in Litzka.

1512
sine gralia dispulata.
beutfcf)cn

etmonc au bcn Sagten 1514 1517

Qiiaeslio de viribus et voliintale hominis

18

1510 1510

142 152

SSorrebe ju bev untiodftnbit^en

3)ie fieben

'ildi^flnbc

bcv

Kjcotogic".

S^ullpialuicu.

(irftc

'J^fartn-itung.

1517 1517
1517

154

Disputalio contra scholasticam theologiani. Disputati

(Sin
pi'O

221 229 239 247

">'

declaratione virtutis indulgentiannii.

ecrmoii Oon IHbla unb uabe.

jcl^n

1517

eine fuvie erflvung bev

Instnictio
jiro

iebote.

1518

ronfessione percatoruin.

1518
1518

3tt)ci bcutfdjc ^aftcuprebigten Don

1518 1518
pro
siiscipiendo

2(56

Asterisci Lutheri adversus Obeliscos Eikii.

278
^>15
''^'

Epistolium ad

.loh.

Sylvium Egraniim.

Sermo de

poenitentia.

1518
cordis

Sermo de digna praeparatione 1518 ristiae.

sacramento

eurlia'^25
'^3-''

Duo serniones de passione Christi. 1518 Fragmentum Lectionum Lutheri. 1518

Disputatio Heidclbcrgae haliita.
a^ovrebc
.^u

>''*"

1518
bev

3.j0

bcr ollftiinbigen 9tii5gaBc

beutic^eu 2t)eologie".

1518

.375

gine 5reil)eit be Sermone pp)tlid)en 'blaii unb @nabe bclangenb. Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo. 1518
Resohitiones disputationum de indulgenliarum virtute.

1518

380
'^94

1518

....
. .

522

Pro

veritate inquirenda et timoratis conscientiis

consolandis conchisiones. 1518

629
^>4

Sermo de
All

virtute

excommunicationis.

1518
papae responsio.

(lialoguiii

Silvestri

Prieralis de poleslate

1518

044

3tu5legung bei 109. (110.) ^:piatm5.

1518

687

v?w

iB c

m c r f u n g.

3n
Sie %xi,
abfrjen,

bcv 9(ugabe bev i'itcvatuv f)a6cu nur

(Seltener
U'ie
ift

un5 auf

bic

notf)n.'cnbigftcn Sd^vifteu
be3eirf)net.

befc^x-nft.

bciniljte

iMidjer
ber

fiiib

an if)rem

Crte ^inreicfienb

unv

bie

litel

friiliereu

@eiammtau3ga[n-it
baf)ev

Don

's.'iit'^eve

aSerten

allgemein gcbvucJjtic^

unb bebarf

feiner

Chlutevung;

nnr

bei

ber Sittenliergcr
itjeil

nnb Jenaer

l}aben
ift,

Unr innner bae

angenierft,

^al)x,
leiL

in welcfjeni ber betreffenbe

fo

ober lontue erfdjienen

juerft

allein

iljre

Berfdjiebenen

*i(uftagcn

fur^ unterfc^ieben luerben funen.

onft '^aben nur uns nodj fotgenber

Stbfr^ungen bebient
sSiirfljcirbt, Sutl)er-j a?tieflv)cd)fc(

= Dr. Martin Luther" Briefwechsel.

Leipzig, ISOli
<Senbid)tcibcn

Herausgegeben

von Dr.

C. A.

H. Burkhardt.
i*iitl)CT-:-

2e

SS.

= Dr.
fritifc^

iliaxtiii

SBricfe.

unb Siebenten,
theol.

oftiibifl gcfammelt,

unb

Ijiftovijd)

bearbeitet bearbeitet

ou Dr. 2ilt)clm Diarttn

uon
Lic.

X^cit
Scrlin

1 VI
1825

(le^tcrer

iJcbcredjt be M(tk. Sodann Raxl Seibemann).

1856.
Veben.

^tgens
ifftliu

= Sntfjcr's = 9Jiartiu

ISou Marl Srgcns.

3 Snbc.

Scipjig, 1846f.

i'ut()er.

Sein Scbcn unb

feine Sd)vifleu.

Son

Dr. Sutius fttin.

3 Weite, neu
!L'fd)cr

buvd)i3earbcitctc 3lufloge.

2 3?anbe.

(^Iberfelb

1883.

= ffioftnbigc
fammclt Don
I>.

l!eforniations-Acta unb Documenta, ausgefertigt Uon SBotentin

ernft Sfdjcrn', D.
aJicbercv, 5fad)tid)ten

Tom. I IIL

8cip,5ig,
=

1720-1729.
,

= 5ind)rid)teu
Pf)riftofif)
.ff.

jur .Utrd)en

GSelc^rten=

unb Sdjetgefc^idjte,
9lttborf,

ge=

3iD()n"n *attl)otoni(iu Sfiebevev.

Sri)eurl'->

4 a^nbe.

17641768.
fjrei^.

Sc^curl' 5<tiefbud)

S^riefbud),

l)ernu-3gegeben
'i^otbain,

uon grnnj
1872.

uon Soben unb 3.

3?ei

g. .Hnanfe.

2 SBnbc.
l^abcn

lSi;7.

9fnf^rung
in

ou Sutf)cr Briefen

nnr
)po

oft

bo jSatnni,
bcn

bae

trir

annel^nien,

fitammern beigefgt, namentlidj,

nur oon

'.Jtngaben

ber

35e 2ette'fd)en

Sammlnng

abttjeid^cn.

Tractatulus
de
SJlit
bisl^ev

liis,

qui ad ecclesias confugiuiit.

wie

einer

c^vift,

nur

fic

fonft

oii

l'utljev

id)t

tenncu,

unb

bic

bcm 2?(irf aller '^or)d)er ber i^it entiiangcn, beginnen wir bie fritifc^c efnmmtanegabc feiner 2Bcrfc. (v-j ift eine tirci)eiu-eci)tlicbe '^Ibbanblnng, bie ^ncrft 1517 ot)ne .'(ngabc eines iBcrfajferi: bann 1520 nnter l'ntljer-: ^tarnen erfcljienen
,

ift,

beibe

Siale bei bemfelben Srucfcr 3oI)ann 2S5ci|cnburger

^'anbs^ut.
nfeerc

3"
wirb

einem ;^meife[
fr
fie

an

if)rer

(vdjtbeit

biiben

wir feinen

ffirnnb.

(*in

^cuS"'^

bietet

ber Xitet

nnb

bie berfdjrift

in ber ^weiten 3(nf(age.

4?cfttigt

c bnrd)

eine

XHnbeutnng gegen ben ^hi,

bie

Wo

fid)

ber i*erfaffer

at 'Jtngnftiner
,

hinb

giebt.

Sajn fomnit
^K'ef orniator
,

^Infbrnng foM)er red)td)en 3(ntorittcn

benen wir
nic^t
bic

aud) fonft in ^^ntbers d)riftcn begegnen.

bei
fptcrn

Sie ebanfen

finb

,iwar nod)

aber

in

beni testen

Sa^e

blidt

etwa^ on

bcin

Weifte

burd^,

ber ibn nad)tnats befecite.

2afe

i^utljern

ber egenftanb, Welcher

l^icr

be^nbe
nad)

wirb, fern gelegen t)abt,

feines i'ater
il^m beweifcn,

tann
fic^

man
er

nid)t

beljaupten.

i^efannt
follte.

ift,

ba

er

bem Sunidie
on
eine

bem Siec^tsftubium wibmen

fic^

elegentlid^e 'jiufjcrnngen
fagt gerabeju,
bafj

ba

bamit befat.

''Blatbefiu

boB

er

3f't I""9 ^"'

3?d}er
3d)rift

Surifterci obgelegen,

nnb

Staljcberger berid)tet,
,^n

Biete

feiner

juriftifdjen

bem

0(ngnftiner--.Hlofter
feiner

(Jrfurt

ucrblicben.

ir baten

alfo

in nnfercr
crblicfen.

eine Slad)frud)t

58efd)ftigung mit ber SJedjtswiffcnfdiaft

,^n

?(uffallen

tonnte nun, ba wir nur S:rurfe au5 einem

gewirft
bat,
befilicn.
'Jlber

Crte fernab on ben

be-?

Sttten,

wo
,

l'utber

wie

mand)e iiorlefungcn

aieformators

wie mandie feiner *prebigten finb

lt
fid)

nic^t

ju Sfittcnberg oerbffentlidit!

3nbe6

ber Sadbocr^alt

noc^ crmutben.

Seifeenburgcr

war

151;.J

uon
mit
ibm.

^Jlrnberg
O'briftopb

nad) 'anb5f)ut

bergefiebett.

Sowol^t orl^er als nad^ljer ftanb

er

d)enrl

in

enger iPerbinbnng unb brurftc wiebcrl^ott S^riften uoit

2
erabc
ecf)cui-(

TracUtulu:* do bis, qui ad ecclesias confuginnt.,

in

beut

^ai)Xi

ahtx,

Wo

unfevc 9tW)anbrung aucvft

,

an

i(f)t

trat,

"^attc

mit

t'utfjer (yrcuiibfdjaft

gcfd)tDffcn

bcn et

bdb

al

einen

l^ologen bon

gtDJjent
felbft

^Jianien"

bennmbevtc.
lang bie
bie

Duvd)

feine

'evbinbung
tonnte

mit
er

Sittcnberg,

wo

et

fnf 3al)re

^Kecfitc

gelehrt fiatte,

leicijt

unfevc ed)vift in

bif .Oiinbe

bcfommen,'

er

bann

feinem "Srnrfer sur $evffenttict)nng

noci)

pfanbte.
bal}ev

SeiBnitiurgev modjte bamals Bon

in bct crftcn 5luega6e
nicf)t

finttjcr

mcnig

tinffcn
f)atte

nnb nannte i^n

er

als iKerfaffet;

fptct aber

ein Sntcreffe

baran,

ibn

aU

foId)cn jn
legten

be.jcicfinen.

'Mi,

lermin

fr

bie

?(bfaffnng

muffen

mir

ba

3aT)r

l^)!?

fe|en:

3nt)Qtt

unb 5orm aber

tneifen

anf eine

frhere :>it,
efjc

SBir werben frfjmerd) irren,

'utt)er
fid)

menn mir
jumanbte.
3U (Jrfnrt

urfere djrift entftanbeu fein laffen,

gan,^

her Ifieotogie

ellner i!lieaeid)t f)at ha% traurige efc^icf be .Cber--gSicrt)errn einrict) if)m ben uf3ercn ?(n(afe gegeben, ba fird)Iid)e 9(fD(rcd)t ,^n unterfuc^cn.
bei

Serfelbe

l)atte

einem 'Jlnfrnbr imr ber erregten emeinbe in bcr St.

fid)

i<cits=ilirct)e

eine 3uflud)t gefunben,

aber bann
I)ier

nad) acl)tmd)cnt(id)em 5(ufent)alt

gefnglid)

bafetbft

micber in fein .<3au begeben, ioar

eingebogen unb barauf

in
t^rfnrt

1510

[)ingerid)tct

morben.

l'utber

mar bamals
. 493
Sic

fclbft

im 3uni gemcfcn unb gc=

. 46.

bad)te fieEncrs uoi^ lauge uad)ber al

eines unfdjnfbigen ^Mlannes".

ff.
=

Sgl
. 27.

.Sbitltn I

S. 55
1.

f.

3vgen
.^artiing,

93fatt)cfius

1.

5pb.

flin^cbcrgct

d)Euvr-> a^viefb. II .

25.

.&oiifcr

e()roif

ber gtabt grritrt, etfitrt 1861

Lutheri Enarr. in Genesin ju

1. ^Jiof. 16, 4.

Lutheri Coli. ed. Bindseil III 6. 101.

5Iugabcn.
A.

Sractatuln? bc
ribu5 qua

I)ij
!|

qui ab eccl'ia
rcctoribu
Ictjte
!

ci3

||

fugiuut tani iubtcibn

||

fe=

|1

cula=
||"

ecclefie

monn
leer.

fteriorum prclatie
"
||

perutili.
|1

||

4 ltter in Quart,
per

Seite

91m enbe: ^mpreffum anbput

'))}.

Soannem
||

|]

Sciffenburger 9tnno

b. rij.

B.

Iractatii--

lU'5

Soetoris Utarti

||

ni uttl)erij

CrbinariuS
(Jcctefia
et
|1

[sie]

SSni=
||

uerfitotie

Sittenbergcnfi:
H

S)c^i
ecclefie

qui

1|

ab

coufugiunt:

tarn

iubicibns
Intis

fecularibu,
"
H

perutili.
leer.

$ Wit

iUectoribu,

^:)3lDnnfteriorum jSre^
in

Xiteleinfaffung.

4 5Blnttcr

Cuart,

le|te

Seite

9lnt

nbe:

Smpreffum Sanb|()ut per Uenerobile bominu||

[siel,

3oannem
S)en lert geben

Sepffenbuger

9ln"D ^"i.

|1

gfi.S.rxSie.siij. 9lugufti.||"
allein

nur nad) ber ^tuegabe R,

beriffid)tigen
'Sie

bie

ntf)cr

Tianu'u trgt
fomeit
fie

unb

mebrfad)

beridjtigt,

aber aud) bie eearten Imn A,

melrf)e

fprac^lid)

bon B abmeid)en.
mir
loeg.

;)ianbaniiiorfnngen,

nur auf

ben

^n()alt

geben,

Inffen

Tractatuliis
Doctoris
tani
3ljrtiiii

Liitthor, OiMliiiarii rivcrsitjitis

Iiis
'

WitteiilMTSicnsis.

qui ad K<'clesias eoni'imiunt. iiidicibus secularibus (juaiii l*>('h'SH' Hoctoribus et 31onast(Ti(H'inn Prclatis pcnitilis.

De

nca

tiiiili<'is

Icfiis

de

oonfiijrk'ntiuni prosidlis jsnnctioMrticiilns,

et

iicin
ilc

(liKis

jioiiani

(Jiionini jiriiniis crit

Tx'gis Mo.saicc ('i\ilis

Canuiiicc

])rccc)itiva

intciitionc,

ScciiihIus

de

dictarmn

r^c^iim

trans-

urcssonmi
de

cxorljitatidiK'.
ijritiir

Quaiituiii
di<'ani

ad

|ii-inuiiii

articiihini,

l'riiiio

Ici^is

Musaicc prcciptiva

intciitioiu',
(jui

(juc

videlicc't

urbes discernit

liifiitivonini,

iiolontcs

aut nescneiites lioniinein ccidoniiit vcl .sangiiincm

fudenint,
veiiti

f|ui

duiii a senioribiis liuiusmodi

civitatis publice diiudicati et

iii-

fiicnint

involvintar
et

lioniicide,

ihidcm

usqiic
iit

ad

perraanscnint
xLx.

tuiic inde

ad propria rcdirrimt,
homicide
.

patct

mortem Pontificis Numeri xxxv. Deut.

ikhi

i.

wo\.
sJioj.

35.
19.

et losue xx.
,

Si vcro

\(iluiitarii
,

iiotdric cniivicti,
.

.,

in preiatis urltihu^^,
IiiA'ta

verumetiam
.Si

tein))l()

ri']K'rti

penam
per

talionis reccpenint,
tlieo-s.sjjoi .21,11.

...

sdIiuu

'>

Zol

2.

ilJud

Exodi

xxj.
sie

qui.s

per industriam
potcst:
'Si

<S:r.

(^uod seeuiidum
industriam

logos et canonistas
UI)i dicit L}Ta,
(jui

intelligi

(|uis

occiderit',

quod

])er lioc

excluduntur a pena sequenti

i.

])ucri et

amentes,

non habeut
'Et

iiidu.striam,

'proximum suimr
imii

e.

iiideum,
ista

((ui

est

de lege sua,

Et ideo de iudco oceidentc gentilem

SaJ.
])er

inteiligittir
illi,

lex,

ut dieit ]iab.

iusidias', per

hoc exeludnutur
ab

qui eeiduut, licet

et

bonum
medicnis
i

intendant, sieut

magister verberando di.seii)ulum

'Avella;- eiim
.sie

pater

filiura et

medieando iiitirmum,
saeerdo.s,
iij.

altari
ibi

nieo, ut moriatm-',

etiam

sit
].stn.2,2n.

ut dieit Rab. Sal. et

(piia
ij.

loab

eonfiigiens

Re.

ij.

per industriam et per iusidias interfceit

Re.
iij.

mortem duos iudeos seilieet Abner

inm
eva.sit
sit
'

et
1

Amasaii
|K'r

lex

Moyseii data est,

All
6i-)

et

xx. ea.

lex timoris, ((iiia2.Snm..i,i7. M, 10. gi'atia auleiii et veritas per iesiim eliristuin laita
.

Lex autem vetus cum

(|iio

est loaiinis primo,

Igitur legis Mosaice preeejitio

WItteiiliergensis

ad urbes fugilivm
:i

inii, jpi,.

j^

17

2 Doct'iiis
ffl)U
j.
ij.

fc^ft
ail

A. Ordinarius
lioc apnil

1!.

liiis

A.

17 et

tiiiic

A.
([.

IS
c.

%m

Snnbc: Katio pulclira

ij.

iloctorem saiictnni Tlio. I'rim.

fp()(t

A|

V. articu.

ad doci.

29

ot iusidias A.

1*

Tractatulua de his, qui ad eeclesias confugiunt.

que modo non extaut, hodie non servatur, Et loco templi hodie ecclesia
2.!Diot.2i,u.

convenientius accipiatiir.

Quare prefatus textus

de homi.
altari
i. e.

'Si quis

per industriam &c.'

si

per canonistas
laicus, debet

in

ca.

j.

aliter

intelligitiu'.

Nam

liomieida est

avelli

ab

ab ecclesia

et

a coruinumoue fideliiun per

ci\Tlis et

excominunicationem, que secimdiun oanones est quedam mors

lti-

r,

muni supplicimu
est clericus,

ecclesie,

ut in ca. per venerabilem.

altari,

qiii

fi.

sint leg.

Si vero

timc proprio avellitur ab

civilis.

scilicet

per depositionem, que est

Vel potest iutelligi de morte uatm'ali, ut quando homiciilium est ita qualificatiuu, ut uou videatm* suificere ipsa depositio, tunc enim debet deponi et ti-adi curie seculari, ut moriatur, Vel quando homietiam

quedam mors

lo

cidium est comniissura in ecclesia sub spe iimnunitatis ecclesie, ut in ca. im.
de immu.
in
eccl.
ti.

Hec
sicut

Panor. in
ec.

d. ca.

j.

de honiici. de

Quod secundum
latrone,

Hosti. multis

summa

de immu.
et

potest

intclligi

publico

qui

exitia cogitat,

depopiator agrorum, qui de nocte combm-it segetes

deliberato
et

vicinorum, quia ex proposito prius

insidiose

hoc fecerunt:

r.

quod de
non

aliis

non presmnitm-.
ut in
ca. inter

Igitm-

dmn

itinera frequentata vel publicas

extralii

stratas obsident aggressionis

insidiis,
alia.

ab ecclesia

possimt impunitate
solvitiu"

prestita,

de immu.

ecc.

Per hoc etiam

concorditer exceptio legis

ci\Tiis,

que homicide inmmnitatem non

prestat.

Secmido de

legis

civilis

preceptiva intentione illud concluditm\

(uisi sit
coli',

Qui-

20

cunque christianum libenun ad ecclesiam confugientem

adidter aut virgLuum raptor, ut in
auten. de

homicida vel
iij.

man.

pii.

Neque
sie

homicidis)

de ecclesia extraxerit aut extrahere conatus fuerit vel

emn

detinuerit aut constrinxerit, ut ei aliquid victualiimi, vestis aut requies denegetiu",

Aut

in ecclesia seditionem vel timiultum conmiiserit,

tanquam erimine
ut C. de

21

lese maiestatis conunisso,

tenetm* ultlmumque supplicimu patietm',

1.

his

qui ad

eeclesias

confugiunt
et

tideli.

Et

1.

presenti.

lila tarnen exceptio

de homicidis, adulteris
ti.

virgimuu raptoribus seeundmn Hostien, in

summa
so

de immu.

ec.

potest inteUigi,

intra

ecclesiam

aut prope,

Ita

liberari, alias

non cormnissm'us.
illis

quando predicta maleficia simt commissa quod committens inteudebat per ecclesiam Et talem non defendit ecclesia, ut in ca. fi.
qui in ecclesiis scelus studuei-unt peqDctrare
li.
fi.

eodem
ma.

tit.

Nam quomodo

permittimus aliquod auxilium ex termiuis ecclesiasticis invenire? auten. ut

et avie. coli', ix. . quia vero. in
fi.

Quia secimdiun Panor.

et

in d. ca.

Quicunque sub spe immunitatis

tte

in ecclesiis vel cimiteriis delinquunt, immiini-

non gaudent, Non enim

et

in

homicidio

membronim
Vel potest

truncatione,

sed

etiam in omnibus delictis gravibus et cnormibus.

et insequebatur

Secus quando longa venit

dici,

ideo ad ecclesiam coufugit.

e.
ti.

quod

ista

lex con-igitm- per ca. inter alia.

quia sacre leges

non dedignantur sequi

13 de emu. ec.

AB.

minis A.

invenire. autcu.

2G magestatis B. AB.

27

liiis

A.

29 imiimfa. A.

33 extor-

Tractatuhis de bis.

qiii

ad rrclosias ronlugiunt.
collighur.
coli',

5
vi
j^.

s;uTi)s
olcrifi.

ciuioiK's
et

ij.

<j.

iij.

ca.

('ii|ili('iniiiiii.

S.

liiiu;

de

iiidi.

in.

in

autenti. ut clc.
j.

apud
'i-

|)ro])no,s
^''''

epipcopos.
i'a|itiiicm

vj.

pennl. et in

aiiten.
iit
:,

de

iiKniadiis. coli',
(|.
j.

S-

M"'''

virginiim canou lU-fcDdil,

idco
Irin,

xxxvj.
est
ca.
I.

ca.

de

vaj)toril)iis,

(inando

\iilt

contralicrc matTiinoiiiuin:
irnitari.

non
lid.

contra

lcj;cs

(|nc

sacros canoncs volnnt

in
ii'Io.

f. de

summa

cunctos pupulos.
legis
sit

et

snpra immcdiatc
iiiteiitio

Tcrtio

eanonice

preceptiva
slt

liac

coniprelienditnr sententia.
aiit

Qiiantiiscnninie

malefactor, nisi
aut

jnihlicns latro

agrornm noctnrnns
mortt^
in

depopulator vei
lu

lioinicidii

miitilatioiiis

niemlironim

in eeclcsia pcrpctra((ir,
iS'ec

non

est violcnter

de ccclesia cxtrahendus, etiam non consecrata, (h innnn.

patet

nee nienihrornni truncatione, sed alias puniendus pcna legittima, nt

ca.

|)atct

inter

alia.

et

ea.

fi.

ec.

Et
j.

(piis

dicatuiin
ti.

pnhlicns

ialni

et

qnis agronnn depopnlator,

et
1-,

snpra
alio

nienibro

Sed de liomicidin
enormi
in

menibrornm
in ca.

truncatione
.suprti
ti.
ij.

aut

nialeficio
(]nia

gravi

et

ccclesia
dciciidil,

perpetratis,
ut
ti.

j)atet

memhro,
ecelesia

ecelesia

liuiusmodi
in

noii

eodeni

Item

non consecrata,
ca. ei'clesie. e.
ti.

celclirantur,
in
ele.
j.

gaudet innnnunitate, ut in
et
re.

qua divina oilicia Sed secundum Car.

vel
snijerioris

de pe.

Eeckwie

rite

de

consensu

episcopi

edificate,
..

quauquam nondum
et
ij.

conseerate vel non sint

et

in eis celebrata divina,

etiam interdicte, etiam eiiniteria

quis eontumax.
ca. sicut

])orticus ecclesie adlicrciites,

ut in ca.

si

anti(jnitus

(ubi etiam

cxtenduntur xxx vel xxxx

c.

passus) xvij. q.
e. q.

Similiter

domus

sive palatium episcopi

id constituimns.

et coni'ugiens ad sacerdotem portautem in platea corpus

christi,

secundum
Item

Host, in
55

summa
et idia

e.

ti.

et

Panor. in

ea.

sane. de

cele.

missa.

latius.

Hospitale

Oratoria auctoritate episcopi fimdata. hac imnuuiitate onniia

predicta gaudent.
q.
ij.

Et secundum Canones
ca. frater.

contrafaciens excommunicetnr x\ij.

et
ca.

ca.

miror.

et ca.

ad episcopos.

sicut

antiipiitus. et

contra
vel
3(1

cum

agit ecelesia, ut in d. ca. miror.

agitari

Item cause sanguinis

in ectjlesia
ca.

in

cimiteriis
e. ti.

non

debent

sub pena excomimuiicationis

et

cum
ij.

ecelesia.

Item

nee seditio aut inq)etus vel consiiuia, contioues, strcpitus

e.
ti.
1.

et

omnes

secularinni iudicioruni cognitiones ca. decet.

in principio.

vj.

snpra

membro
iu
35

Neque

ecelesia est incastellaiida ca. relincpii.

de custo.
Host.

eucha. et per Panor. ibidem et in ca.

cum

ecelesia.

de innnu.

cc. et jicr

summa

e.

ti.

inquautum
qui

et

ad

(pios &c.

Secundus
tatione.

;ui:iculus,

est

de dictarum legimi transgressorum exorbiet

offic^ialiiun

In quo ostenditur Primo principuni, iudicum

seeuet

lai-imn deviatio et

transgressio, Seeiuido defensorum, iconomorum, rectorum

ccelesiarum prelatorum non cqua, nou iusta,

siqiiidem
40

non

legittima defensio.
si

Primo
tencnt

secularis

potestas

exccdit in

hoc, quod
ca]ii

fugieus ad ecclcsiam
si

ponit

pedem
5
tri.

exti-a ecclesiam,

statim

cum

faciunt, et

non

cxit,

et

fi.

Q-d.

A.

iiisi

fuerit A.

12

li.

fcljU

li.

37 icououioruiii AB.

Tnietiitulus de bis.

iiui

ad

eeclctiias conlugiuiit.

cum

i)b8fssuiii

et

dciiegaiit
xvij.
q.
c.

victualia.
iiij.

Quoil uoii

.soluiii

est
ca.

contra f^acros
reimi.
et
c.

Ciinoues

(ut

i)atet

oa.

sicut

autiquitiis.

et

id

constitiiiiuus.

Et

extra,

ti.

ca.
1.

inter alia)
fideli.

verunietiam contra
ijui

sacra.s Icges
contii.

imperiales.
neniini
lianc

Nam

ut dicitur in

C. de his
cccle.sias,

ad
si

ec.

Quod
'

liceat

alidiicere

coulhgientcs
sciat
ti.

ad
sc

(juod

ijuisquani contra

legem venire
lex

tentaverit
e.

maiestatis

crimine

esse

retiuendiim.

Concor,

presenti. C.

In qua preeipitur,
ausi

ue

aliquis

contuga

de

ecclesia expeliatur aut trahatui- vel protrahatm-.

Et qui hoc
tiicrint

moliri aut facere

aut nuda saltem cogitatione atque tractatn

Ultimi
xvij.
tj.

tentare, Capitali et

supi-licii
iiij.

anijiiadversione plecti
sicut

debeut.

Ex

his

ergo

locis

(de hoc aut

eiici

i"

ca.

autiquitus)

eorumque

finibus

uullos

expelli

aliquaudo patimiu-, uec

aut constrmgi, ut
ei

ipsis ecclesiis reverendis itaque

queuquani detineri

ali(juid victualiuni

rerum aut

vestis negetur aut re((uies.

Sed

ipsi refiige

appareant publice

et in sacris locis se oiferant ipsis quei'cni'

tibus coiiveuiendos,
(juale
sibi
(juis(jue

servata loci reverentia, et ibi iudicibus deut respousum,

pcrspext'rit

convenire.

Quod

si

in

finibus ecclesiasticis

latitant,
fines

debent a Prelatis deceuter siue ullo mcouunodo adnioneri, ut inter ecclesie si iuveuiuntur se presenfent Et sie per se \v\ per procuratorem

iudici respondeaut.

Quod

si

hoc

diffcrant, servabitur

ordo

iuris scilicct j)roce211

deudo ad res suas mobiles et j.^ Debent etiam prelati

et inuuubiles,

Et

si

ecclesia habet, tenctur reddere

illud observare,

et defeusores ecclesie

ut singu-

loruni intra ecclesias confugientimii personas causasque incessauter conquirant,

deinde iudiccs vel eos ad quos cause et persone pertineut instantius instruaut, ut
equitatis convenientiam diligenti\is exe<|uantur.

Hec
ideo

in d.

1.

i)rcsenti.

C.

eodem

ti.
-';.

Secimdo rectorum ecclesiariun non equa, non

ad ecclesias confugieutiuni
def'ensio.

iusta,

nun legittima reoruni

non
est

Que

]irimo

equa,

quia

(piantacimquc confugientes conuniserint, ipsos tarnen in totuiu servare nitiuitur,

Ita
sine
est

quod non penam pecuniariam patiantm\ Et Secuudo non est iusta, quia decore iusticie.
coustaus
et perpetua voluntas, ins
iuris

sie

dedecus culpe manet

est contra iusticiam,

que
30

suum imicuique
inst,

tribuens, et alterum
iusticia.

non ledere
iusticiam
ij.

preceptum
iu
leges.

est

ff.

de

et

iur.

1.

Colere vero
xij. q.

sunnnum

rebus bonmii est, ac sua cuique iura servare

ca. si seculi

Pena autem malorum bona

est,

est ratione iusticie,

est,

quia

punire malos iustmn

sed ipsos evadere impunitos iniustura

secundum
35

Boetium
s.

li.

iiij.

de consolatione Philosophie, Et secimdum patreni uostrum

et

Augustluimi Regia potestas

xxiij. q.
v.

peue sunt constitute, ut boni quiete inter

fi-ustra.

malos vivant

ca.

non

Tertio

huiusmodi

exorbitativa

4 lis A.

8 ecclesiis A.

14 oft'erent A.

oft'erent, se oft'ereut B.

21 deleiisiones AB.

27 toto B.

nittuntur B.
j.

28 iium penam A.
parte q. xxj. artic.
j.

31 de
terti.

ius. et in

A.

34 Slm Staube: Et 37 exprobitativa B.

de hoc doctor sanctus

')

ad

post Anshel.

= primo.

Tractatulus

(\v

liis,

(jui

ad ecdesias contugiunt.
iik'o,

7
lege.
(iit

det"eu!^i()

umi

e.^t

legittima.

I'riiiio

(|iii:i

oi cuntni
<iiiii(l

siipra
lesis.

eodeiu

artitnilo)

et sacros
iiou

canone.s,

(jui

voliiiit

tales

satisfaciant

Qiiainvis

euim
iit

debeant

daniiiari

ad mortem
et

nee

ad ])enam

scilicet
ei)riiiii

coqioraU'n ,
.i

honor

ecelesie eoiiservetiir,

reetores eeelesie

paeem

et

vitam
dato

et

nierabra
i].

ohtinere studeant,

Tainen legittime eomponant (HU)d

etiain

iiiique f'eeeruiit xvij.

W.

ca.

reuni.

Nee
et

ah

eccle.sia exti'ahi delieaiit,

non

iuramento,

piod
geilere

de

morte

del>ilitate

et

omniiiin
delicnt
in ca.

penariini
.^ati^fiucn',

(.-icilieet
iit

corporalium )
id

sint

seeuri,
i|.

Tainen
ctiaiu

le.^o

in
ti.

ca.

eon.stitiiinius.

cadcin
eis

Sic

dicilur
et

intcr

alia.

10

e.

(piod

rcctorcs

delieaiit

ohtinerc

nu'inhra

vitam.

Siipcr

lioc

tarnen (piod iniqiic feccrunt

.-iiuit

alia.

legittime pnnicndi,

nhi glo. et

i'aiior.

volunt, (piod dcheant

])imiri

pcetmialiter aut alia sati.ifactioHe pretcr iiciiam

eorporalcm.
eogendii.s,
i.-.

Xam
liimiana.s

si

nemo
et

repreheiidendus
lege.s

e.sset

aiit

a malo ad
,

lioiuim
et

divina.s

neee.^se

est

evaenari
(|.

ipic
v. ca.

malis

penani et honis premia (iustieia .uadente) eon.'stituimt xxj.

non vos.

Secimdo
nniversi.

hiiiiismodi
iini

non legitima dcfensio prehet

iiidigno,
veiiie

eeteris ledendi

occasionem.
provocautiir
iit

Qnia enni
inhista. in
."

indnlgetin-

ad prolahationis eoiitaginm
trilaiit

Facultas
fi.

emim
((.

incentiviim
di'

dclin(|Ucndi
iit

in ea. est
I<ieo

xxiij.

iiij.

Et

vita et
ti'.

lionc.

de. ca.
1.

clerieorum.
>;.

peiia
iiu'tn silirc

nniiis del)et esse

metiis

alterins

de penis.
alii
j.

aut facta.

fi.

Et

iit

peiie

suis arceantnr insolciitiis et

iiierito

coniui exempl(j pcrterriti pro-

ad

siinilia

pertimcscaiit. clcm.

de

ol'ti.

ordi.

Et

(|iic

trc(|iiciiti

prevarieatioue iterantur, deheiit etiaiii trc(iuciiti scntcntia

penis.
-'S

condemnari

ca. j.

de

Debet etiam eoufugiens ad ecclesiam

si

siliiipsi

t'acere exjieusas

de

siio,

si

habet, vel laboret,

non habet, nt inde

.ibi

vivat.

(^nod

si

non potest

vel

non habet, timc ab

ecelesia

tan(jiiam pauperi provideatur.

Duo

sicjuidcm

priucipaliter eonsetjnitiu- eonfugiens ad ecclesiam,

Primo, quod violcnter non

illo

debet extrahi, Seeimdo, qiiod non debet amplius de

vel
30

delicto

ad mortem

ad

aliani

penam

corporalein

seu

corporis

afflictivam condenmari.

Im-

antem ecclesiarum loeiim non habet in elericis et religiosis, si index ecelesiastieus causa diseipline et non odii viilt cos areere in ecelesia et pmiirc
munita.s
et extraliere,

ut duci faciat

ad carcerem, seeuudiim Pmior.

in

ca.

intcr alia.

eodein

tit.

Debet tamen

talis

carccr non esse perpctiuu^ nee nimis accr,

nt

iutra vj \el viij dies moriantur, tpiia talis prelatus esset

i'<

homicida
i]}si

et

irrcgii-

laris

secimdiim Car. in

cle. j.

de

pe. et

rc.

Ketugiant igitur

cicrici

et

religiosi

ad dominum,

in euins
^i^tll!,

sortem asstnnpti sunt, acclamando

qui est iugiter beuedictiis
in

dicciites:

Dens nostor

relugiuni et

sccnla.

^Vmen.

2 satisfaciunt A.
silere

6 q.

vij.

AB.

17 probationis B.
fe^lt B.

19 bone. B.

21

pio-

AB.

2-5

vel laboret 6il Tel

non habet

20 pcrvideatur A.

34 moriatur B.

Serino
praescriiitus praeposito in Litzka.
1512.

5
iinb

war im
Dov:

16. 3a:^vT)uiibcvt uid)t fetten, baB bcgoBte 5]Jimci- fv '^H-cbigcr

'-pvofefJDi-cu
l^icr

Sebcii
fiutf)cv

unb i'ovtcfungen
^ai

auffegten.

6iu

folc^e

SdiviftftcE
!^ei|fQu in

liegt

iin

unfern

Sermon

fr

bcn

5propft

bon
fie

Scovg
ber

'Diafcofi

gefertigt.

3f)rc

erfte

3?efanntfcl}aft

mit

cinanber miigen
=

f^ptge

5l^e,5ie{)ungen

gemacht Ijoben, in benen bas 9Juguftiner

Sei|tau
ftanb:

fitoiter

ju SBitteuberg

befttj=

rcc^ttic^

3u

balb n?ar

fie

in

grcunbfc^aft

bergegangen,

unb ir

Wiffcn
53lafcoti

au

einem

fpiiteren

S>pfument,

ba nad)

Seginn ber SiVformation eorg

<Ba<i)(

ut^er

grter Suncr"
leiftcte.

blieb

unb

feiner

unter

ben 33rbern"

allen S^orfdjub
.Querft
ift

unfer

Sermou on
notier
il^n

Sllbert 5)ienD Sjerpoortenu,

^^kftor in

bcrg,

in

feineu

^eruad)
er

bc^eidjuetcn

Sacra superioris
ben
ben
er

aevi

"herausgegeben:
gefc^rieben
gtrbcit,
fein

^ot

einem dober entnommen,

3.>erbffenttirf)uug

um

onnen= 1708 baS ^ai)x 1553

analecta
einer

lBt.

Seine
fic^

mact)t

iubruct

treuen

unb

er jeidjnet

babnrd) ort^eil^aft ou gegen bie nochmaligen .^erau=

gebcr ber 9{ebe.

S)a c^riftftrf trgt nidjt nur Sut^erS 5?anien at be 3)erfaffer, e 3cigt

auc^
fo
fe'^r

fein

ejirge,

ha%

Mo^

au innern x-nben fc^on auf ben na)=

^aft

maligen ^Reformator geratljen

fein,
er

toerbcn l'nnte.

mbd)te

man

bel)alb

Berfuc^t

CS einer fptereu ^eit .^u^^uioeifen,

irenu uidjt eben ber cgcnftanb

feinen Seift

felbft,

ben

barin

betianbclte

banac^

anget^an geWefen u?re,

ganj
ttjie

ber 9tebe
lir
fid)

einjuljaud^en

unb boburd) einen rab ber (*rtenntni^ ju belunbcu,

nodj
uidjt

il^n

fo

fr^ bei

il)m

glauben

orausfe^en
-Ivebe
fei

^u brfen.
^aijXi:

6-

erflart

fo

bie

9lnual)me neuerer Jurfc^er, uufcrc

beut

im

1516

Oerfafet,

beftimmt, auf

unb Siirgens nennt fie gerobeju eine SBotfc^aft" an baffelbe; ltere beuten an bas 5pifanifct)e 1511: eine altgemeine fiird)enDerfanimlung ballen alle fr ben lHnla|. So iel gel)t allerbingS au bem 3nl)alt ficror, ba ber Sermon auf einer tirc^lict)en i'erfammluug borgetragen Iberben follte. liac venerabili synodo unb Stnrebcn >bie Slusbrde tbie in
Sateran^Goncil ju 5Rom beriefen ju loerbcn,

Sei-mo

iinicsriiiitiis

jnui'iiosito in

I,i(zl<ii

IMl'.

9
^lueifel,
]\.^)vi(

Ilcvcieiidi

cl

oiitinii

sacerdoles

Ghrisili

laJKu baifacv

feinen

bev

Sq^
gejagt

Noslia

liacc praelatoruni el saccrdoliini culpa est Quct)

3(IIciu
all
berflleieljcn

bic 3;l)ei(nal)ntc I)iil)cvev

eiftlid)feit bc.^euflt.

fann ebrnfo
cntfeljicbcn
iit

i^it

in einer ie.yrfsfyuobe

fein,

iinb

fr

eine

fiild)e

fpridit

bie

Stelle:

Coiiveniuul,
lolius

|bie

JJiitglieber

bev

iierfanimlnng]

in

conimuni,

considaut

rebus

Im ins

ecclesiac; bie anbeve ^Inffafl'nng U'ivb baburcT) nnln-bingt an-jgefdjlofien.

Sae
Iid)en

']nx

eine '^(ufgabc bie

fellift

fraglidje

l)nobe

l)atte,

U'enigfteno tbeilioeife, ba
fitt=

beutet i?utt)cr 9{cbe

l)invcid)enb an.

folltc

auf eine aScffcruug bc

iCebenS nantentlid)
et dirigfiulis

in

ber Oieiftlidjfeit lf)ingeart)citet trerben:

in viaiii [nicis,
Tjcifst

pro corrigcndis
,^n

viliis iioslris

pedibus nostris
flingt

c gleid)

?lnfong,

uub bnvd) ben ganyn gernum

bnrd).
SlDer

bcr

Ion
WDlIte

ber VIntUige gegen bcn Pterue !}in=

and)

auf
li'ar

ben

l'aicnftanb

man

einmirtcu:

pro

iitriusiinc

Status

reforinationo

mau

erfammelt.

2Bir

muffen alfo

eine 23c,vvffl)nbc

mit refLirmatin-iid)er lenben,^ fud)en.

2)a5 .lftev l'eitjfau, bcni Crben ber 5]3i'""^"lti'^''tciifc>-' ange^rig, lag in bem branbculnirgifcl)en Sprenget. 3n bcm bifd)flic^cn Sdjloffe au Sicfc"-" ^^^^^ nun im Sabre 1512 am 22. 3nni eine Si)nobe abgefjalteu, in U'eldjer e fiel)
fd)lic6lid)
fveilid)

um

33cnnlligung
bod) bamit

uan l'lbgaben
erffnete,

Ijanbelte,
er

bic

aber
auxilio

ber

iMfrijof

.'picronl)mu6 Scultctns

ba^

iuvocato

divino

per

decantatioiioin

solennis

antiplionc

Veni

Sancte

Spiritus

aliqualcm

exhor-

lalionem ad clcruiii praescMi teiii de et super eniendatio ne vitac el Weorg "lIKnicLni liuir defecluum ad gi-atiam suain ilelaloruiii rid)tcn lie^.
cvfd)iencn,
bic

and) cingetabenc aSittenbcrger ciftliditcit uii^t.

;)iebc

SSir nehmen feinen

3ia{)r

yinftanb, nnfere

fr jene uxhortatio

,5U

I;alten

unb

fie

bemnac^ in ba

1512 au

fefecn.
1

Sgl. ftftliu

S. l*i 147
III

f.

3ticbcl,

Codex diplom. Brandenburg,

n. a.

.^pttt).
a. a.

a3b. 24.

SBb. 8.

S. 486490. Stgen . 469 f.

. 42.

SBctpoortcmi

O. .

9.

9ticbel,

C.

^pttl).

(irftc 23ei;ffcntlid)ung:

SACRA SVPERIORIS AEVl ANALECTA, In quibus VARIORVM AD VENGESLAVM MNGVM EPISTOLAE, plures, quam Icptuacoinin. IV. lo. V. MART. LVTHERI SERM H In H ginta, EPISTOLA, converfum, ludaisuio e BERNARDVM, ad Eiusdem VERPOORTENNIVS, Ex tabulis MSPlis M. ALBERTVS MENO
|1 1| ||
j]

||

11

|1

I.

11

1|

||

1|

|1

||

||

1|

||

in

lucem

prolulit,

(5 feilen)

|1

Coburg!,
"
1|

formis
DItab.
einigen

lo.

Nicol.

Monaclii

DuxSax. Typogr. CIDIOCGVIII.

^icr finbet
.^-anb fid)

3n

ber

Sermon . 198-219 mit

,

gcttjife

Don

fpterer

augefgten iKanbbemerfungen

bie

tuir

ah

ob"f

iH-bentung bei

bcr SBicbcr^
luicbcr ab=^

aber lieberlicl), ift er, "Jiari) ik-rpoortenn gbe bee Icytce lyeggelafien. nad) !ibfd)cr mit all 221-231, gebrudt in Vfd)ere 9{cformatione=?tcta 1 S. Francof. el Erlangae vol. I. argumenti var lal. 5cf)lern in Lutlieri opp.
bcffcn

1865 S.

29-41

unb beutf^

bei SBald;

IX Sp.

2748-2773.

SERMO
I).

MARTINI LVTHEKI,
in

praescriptus praeposito

Litzska,

in illud loaimis:
iiiiu' (|U()(1

iialum est ex

Deo

vincit iiunulmu, etc.

aiictus

Apoytolu.s Liaimes,

sennoiiem liodie nobis

t'actiii-us
i.:joi).:i,i.&.

pro (!()mgeudis
in

vitiis nostris et dirigendis

jjacis,

^^^^SiiJ^^S^^

pcdibus uostris
ct)elo

viam

in hiinc

modum

de

souans exorstis

est:

Omne qnod uatum

lo

Deo vincit mundum, et haec est vietoria quae viucit niundum, fides nostra. (iiiis est aiiteni qni viucit mundum, nisi i[iii credit, ((Ui)niam lesus est Filius Del?
est ex
Familire est Apostdlo huic S. loanui de uativitate lo(|ui <livina, qua nos in Christo nascimm-, (juani tidei trilniit, Sicut et in Euaiigelio dicit: Dedit eis potestatem, filios Dei iieri, his qui credimt in

i,

5o().i,i2.i3.

nomine
ut

eius,
viri,

qui nou ex sanguinibus

neciue

ex volimtate carnis neque ex

ita

voluutate
iis,

sed ex Deo nati sunt.

et voces

Cum

autem

habeat omuis doctrina,

riu-sus
jo

(jui

literas

eius

Ignorant,

barbai-us sit qui lixpiitur,

1,

iim.

(|ui lo(|Uuntnr uequc intclligunt, (juid kxiuantur, neque de quibus atHirment, i,7.ut ad Timotheum scrlbit Ajtostolus: et nobis (juoque necessarium est prius Quare quid illa linguani A])ostoli intelligere et signuni eius coguoscere.

nativitas

sit,

(piid

numdus,
est

(|uidve Victoria,

dicendum
ex

est.

Nativitas Dei
1. 3t).
.1,

generatio,

(jua

Deo
qui

nascininr.

Sic eniui

ait
>:<

IB.

cap.

.5.

idem Joannes

Seimus, (pioniam ouuiis

natus est ex

Deo nou
Fit
1.

peccat, sed generatio Dei conservat eum

:jac.
1,

et nialigaus

uon tauget eum.

dicit, h. e.

18.

autem generatio haec nidla

alia re

quam verbo Dei,

ut ait lacobus cap.

Voluntarie, inquit, genuit nos verbo veritatis.

'Voluntarie"

gratuito

liberoque beue placito, non uostro merito ueque diguitate.

(luaerentibus,
petentibTis,

Non enim
magis

nobis
:)ii

pulsantibus, sed ipsius inisericordia voleute geue-

rantur

hac

geueratione

quicuuque

generantiw,

Multo

certe

quam

carnis filius generatiu-, ipso nihil agente, petente, merente, sed aut voluptate Quomodo enim in Spiritum queat fonnari aeterne caruis aut viro volente.

victm-iun,

qui

in

foedam peccati caruem mox moritiu-am nou potuit

suis

33

vir;

Sermo
viril)iis

prat'scrijjlus praeijosito in

LiUka

1512.

H
ail

funnari?

Multo ergo magis opus

Utrobique
noii
et

est

Patre codesti
iiiliil

vitac

icciic-

ratioiiciii in iuslilia vi veritulf.

cniiii

c-t (jui ociuTatiir, laiiluiii,

tottis

ut

sua

n[)C'ra

siioque mcrito gciicrari

e.st,

po.-^sit:

autcni,

(jiii

isl,

in

Vliiutate Tatris

(juo voliiiitaric

eiiin

voliiptate
et

oenerantis geiieratiir.
ut

Ut
est,

autoni geueratio diversa est,

earnis
est,

Spiritus,

pater

tli

versus

coelestis et terremis, ut filius

diversus

inuuortalis et niortalis, iustus

et

peccator, sanetus et pollutus:

Ita et senien ([Ui)c[ue

diversum

est,

alteruiu

tjoeleste ([ui)d est

verbiuu Dei ('verbo euim

veritatis,
fil

vcritatis", iucjuit, 'genuit'), altoriini

antiipii.

eaniale, uoii

verbum

sed spiuua sanguinis, venenuni pcecati

seininis
et

rdeo
liie

illi(!

geuerautur
ipsi

veritatis,

sui

vini

et

naturani

refereutes,

fil

vanitatis,

qucxiue

vim

naturani

sui

seuiinis

referentcs,

adeo

ut

iiinnis

bdiuo

liiuc

vanitas et niendaeiuni voeetur.

8icut

eiiim ex seiiiine
ita

Iritiei

triticeus naseitur eulnius,

deindc ideni fruetus, triticmu:

seniine

ex verlx)
iiisi

veritatis

non

nisi

verax lionio naseitur, ex

uti'iustiue fruetus, veritas

peeeati

uoii

lioino

pcceator,

Deinde

aut

nieudaeium, iu
suani.

verbo

et

opere
in isto

luus cuiusqiie seeunduni genus et speeieni

Sublueet auteni

verbo laeobi Apostuli

discernit
nativitate,

et

aliud.

Nani cum
tiat

dii'it

evidenter

haue

coelestem

nativitateni

ab

'Verbo genuit uos omni eonnnuni

",

satis

lerrena

cum

ilUi

verbo, haee oj)cre

et re seniinali.

(iuo.l auteni adiiit

'Verbo veritatis', iani nos attentissinios reddit et observare nos, aliani (|uandani esse nativitateni, (piae (piideni verbo fiat, sed non veritatis, imo uiendaeii et
vanitatis: i|uac <|uia verbo
iallit,
tit,

eoelesti
fit,

ilii

niiro

modo

siniis est plurinios(|ue

at (pa llilsitatis verbo

omnes

horrMliter jicrdit.

Neque euim aut

curam, sudorem,

l'rophetis aut Apostolis aut etiam doetoribus

iifflictionem

maiorem
Cor. 4.

tui.sse

vidcmus, (luam ut Ins

Ili

a<lulteris resLsterent, P.seudoapostoli.s,

Pseudo^So'.

proplietis.

euim, qnia verijnni

T)ei

(ut 2.

.^eribitur)

adulterantur,3niorti-

4,2.

speciem quidem ])raetexunt verbi

veritatis,

sed sub verlx)

IM

venenuni

terum erroris
adultcros

sui iniundunt, generantes non

nisi filios inicpiitatis, filios diaboli,

cuius sunt et apostoli.

dilexerit
et

Ita in Ezeehiele et ()sea arguitur Synagoga,

insanierit
libidiue:
i.

qii'>d'\"!;|j^''"i;

e.

(ut Apostolus

interpretatur)*"^!,],'
et

3.

magistros prurientes auribus, (juibus doeentibus et geuerantibus fbecundatin-,

generantur

fil

meudae

et iniquitatis.
fit,

Ilaee sane pessinia onuiinm geneiatio,

deterior est, quia caro generat (|uidein

ipsa (pKjijue, (juae ex cariie peccati

pei'eatorem in spiritu ad
.

mortem sempiternain.
at

Peeeator eanie genitus iuvari

potest in

.spiritu.s

substantiam,

spiritu

adulterino genitus irrecuperaliiliter

perseverat periturus.

Habet tarnen

origineiu

ciun per earneni naseatur liomo vanus et

ea,

suam ex e;u-nis mendax totus, tit

nativitate.

Nam

ut sajiiat (juo(|ue

quae camis sunt, non raro sub magna specie spiritus: qnae quiun secutus obsen-arit et docuerit alios, lani (luoque spiritus eius et illonim verbo impietatis

geuerautur

in impietatis vitani

seu

mortem

potius,

Et

tarnen vivunt

24 doctJs

26 Hie

:!7

ut

cum

Siipiat

^2
>4i|.

Serino praescriptus inaeposito in Litzkii 1512.

1,

1.

impie,
abiit.

sapiiiiit

im])ic,
qiii,

doccnt impic, ut Psaliutis

cuni carnem sapiant,
e.

1.

dielt:

Beatus

vir,

(jui

uoii

Hi

sunt,

oadem

sententia in spii-itu ruuut,

iani canialiter spirituales, h.

horribili spiritiis spceio peremites.

et

Haec aatem ad nos, Rcvorondi

et hi
OTi. 2, 7.

Optimi acerdotos
iiiBtitiitu.'^
,

Cliristi.

Qiiod
;.

oiiini conventas liac niiiiinim ratioue sit

ut sacerdotes couveuiaut

qui popidis praesuut

ut

et

niiiiistri uativitatis

huiiis spiritualis et divinae

qui verbi veritatis uuneii simt, sicut Zaehariae dicitur: Angelus Doniini excrcituiim sacerdos est et de ore eius requiremus legem Dei, et labia ut consulant eius eustodiant scientiam Dei (Conveuiimt autem in communi,
simt,

rebus

totiu.s

huius ecclesiae,
et

et,

ut vocant, pro utriusque status rclbrmatione

ciu-a est

u>

laboraut): Maxiuia

prima omniiuu

atque utinam flammautibus

Cici.^6, G.

atque ardentibus verbis id possem in corda vestra pertonare ac, ut Propheta desolatorios, et sagittas potentis ^]icit^ grandinem et carbones ignis, earbones
acutas
fidminare!

adeo est res

ista

hodie

ouinium maxime necessaria

ut sacerdotes i)rimo onuii verbo veritatis abundent.

Scatet totus orbis, imo

i'.

inuudat Ikxc multis et variis doctrinaruni sordibus: tot legibus, tot opinionibus honiinum, tot denique superstitionibus passim populus obruitur niagis quam
docetur, ut verbimi veritatis vix tenuiter micet, in multis vero locis ne scintillet

quidem aliquando.

Et quae potest

esse nativitas, ubi verbo

hominmn,

nou Dei generatm-? qule verbum, talis et pai-tus: qualis partus, talis populus. Mirari nos solemus, tantam in popido Christi regnare discordiam, iram,
invidiam, superbiam, inobedientiam, libidinem, giam, penitusque frigere charitatem, fideni extmgui, spem evacuari: desistite, quaeso, mirari. Nou sunt
ista mirabilia.

Nostra haec Praelatormu

et

sacerdotimi culpa
oflficii

est.

Hi

potius

admirandi simt, tarn eos esse coecos, tarn sui

oblitos, ut, qui

verbo

ss

veritatis huic uativitati servire debuerant, aliis intenti

rennnque temporalium

cmis suffocati penitus illud omittant: maior vero pars fobidas (ut dLxi) docet Et adliuc miramur, talibus verbis talem populum fieri? et himiana commenta.

Hie

milii

quispiam dicet, Magnimi esse crimen

si

et

scandalum

forniau

cationem ac potationem, lusus et

Fateor, haec

quae alia in Clero reprehensione digna.

magna

simt,

argueuda simt, mutanda simt:

sunt
corporalia et

verum haec ab
exposita, ideo et

Omnibus movent animos. Sed heu! haec labes et pestis incomparabiliter nocentior et uon tractasse verbum veritatis aut illud aditerasse, atque hoc crudelior est malum, quia crassum corjjorale non est, non agnoscitm, non movet, nou Quotusquisque sacerterret, quod tarnen solum agnosci maxime oportuit.
,

agnoscuntiu-, crasse

sensibus

S'

dotum
camis,

est hodie,
si

non maius peccatum dicat, si lapsus sit in peccatum non oraverit, si titubaverit in Canone, quam si verbum veritatis
qui

omiserit aut
errant.

non recte tractaverit? Solum verbimi veritatis

25

Nam hi,
est,

alias

boni et sancti
jnitant

viri,

gravissime
*"

c^uo

se

nou posse peccare,

8 ordine

iaui eos esse coecos, iaui

Sernio praescriptus pi-aeposito in Litzka 1512.

13

cum pene

soliuu

.it,

in <iuo
si

sacerdos peccot ut sacordos.

oniittit

In
in

ccteris

sane

peccat ut homo: hie,

verbimi

mit adiiltoratur,

officium

suum
sed

et ut sacerdo.*, i.e. louge liorribilius ((uam

homo, peccat.
ut

Adeo,

i>roh dokir!

dure
.-.

et

insen.sate Poutices

liodie securi .unt,

non modo

tac-ueriut,

quicquid tandem e bucca in popuhnn .spiraverint,

appellitent,

hoc praedicasse ac doeuissc

an
sit

mdlam

prorsus rationem hal)entes, nulhi timore commoti,

([uo

verbmn
non
10

veritatis,

ad nativitatem divinam a])positum, nee ne: pro

^uiit,
h. e.

tamen

solo simt (juiequid

est

sacerdotes
si

et

clerus.

nam

in eeteris

onmibus
simt),

opus sacerdotibns.
et

Promde

Pontifices aut sacerdotes alioqui essent

iucuriosi (sicuti ferme

rotunde sancti

beati, si in lioe

uno smt

omnes

ut verlnuu veritatis

non

eurcnt reete
iri,

fa-actiu-i,

certum

est,

eos inter hipos,

non

inter pastores
Sit alias
dilatet

numeratnni
castus,
sit

inter idohi,
sit

non

inter Pontifices

coram Deo
aedificet

haberi.

luunanus,

doetus, augeat reditus,

domus,
15

ditiouem, denique faciat miracula, suscitet

mortuus, euciat
(wercituum

daemones: Die sacerdos solum est

est,
i.

et pastor, qui angelus J><iinini

20

populo praeest, servit ad pastonmi, quae vulgo pericula ista simt ergo Non tlivhiam. nati\-itateni haue de ratioue redcouscientianmi regkmne de iaetantiu-, de altitudine gradus, omnia superat Verum haec simt. denda pro chvitiis ac potestate: levicula qui sola hac aiDcisse, non Christi pericula verbo veritatis defiiisse et populum
e.

nuncius Dei,

ii.

e.

qui

verbo veritatis

uatiN-itate
filias

augetur,

solo verbo

isto

alitur

et
:

perfieitm-.
liic

Hos enim

filios

ac
29,
fi.

DomiiULs

gcnerai-i praecipit in
si

Hieremia

nos

crescere et multii)licari 3.

iubet.

Hoc enim

fuerit

scrvatmn, iam eonscientiarum regimen, animarmn

t'eliciter

cimi, gradus altitudo abunde

24

liabent ac sine periculo agunt.

si

Ciliare

etiamsi in hac venerabili S^-uodo multa statueritis,

et

oimiia beue ordmaveritis,

huc maniuu non apposueritis, ut sacenlotibiis ]>opuli doctoribus mandetur, quatenus reeisis fabnlis, quae auetorem nou habent, piiro euangelio sanetis(]iie euangelionim interpretibus incumbant, Intendant populoque cum timore et quascunqne i-everentia verbum veritatis pronuueient, denique et doctrinas

30

humanas omittant aut parce cum exposita

sie

diversitate

earum admisceant,
si,

et

ad nati\itatem divinam cooperati

studio

fideliter

fuermt:

inquam, haec non

curaveritis

siumno,

piis preeibus,

constanti serio, ego Uberrime i)ro-

nimcio, cetera onuiia uil esse, frustra nos convenisse, nihil profecisse.
hie
3s

Nam

rerimi

cardo est, hie legitnae reformationis siumna,

liic

totius pietatis

enim dementia et tam perversa peiversitas, ut de bonis moribus cogites et non magis eures, quomodo hi flaut et sint quilnis bonos mores paras? Hoc certe iam non est aliud quam in ventum aediticare domiim: Stat fixa sententia, ecclesiam non nasci nee hoc insania omniiun summa.
substantia.

Quae

est

subsistere in natura sua, nisi verbo Dei.

40

'Genuit', inquit, 'nos verbo veri-3ac.

,

i,

ir.

tatis'.

Non

ergo aliud verbum qiiaerendum, tractandum, aeeej)tandum

nisi

2G populus

14
velis .siimliter
Ciiristi
\(n-liis

Sermo

ju-aescviptns praeposito in Litzka 1512.

uatmtatem haue divinam

Xani
ut

tollere,

ecclesiam extiuguere et

more Pharaonis
perdere.

in fliiminibus Aeg^^iti submergere, qiiocl est

popium humanis

verum est, omne, quod natiini est ex Deo Deique verum itidem est, Ouiiie, quod natimi est ex homine hominisque verbo, peccat et peccatum est, ideo neccessario peribit in aetemum.
vcrho,

non

jieccat: ita

-,

O
et

utinam reetoribns

ecelesiae, nobis,

inquam, haec res cordi sederet aliquando,

Non enim malitiain pojHili, sed radicem observaremus. apertis oeulis! Radix autem malitiae Imius est defoctus \-erbi veritatis. Quid eiiini nisi male agat jKipnlus, quando verbo carot, (|no non peccat ex Deo natns? Proinde
scriptura
recjnirit.

rectc

pcrditioneni

populi

pastoribus

impntat, de manibus

cornm

Nos tamen, excusantes nos ipsos, popidum accnsamus, id juod fbris malnm operantur videntes, id, quod intus est, nos non damns, non videutes. Haec de primo.
lam, quid
qui

mundns,

vidcndnni.

Non

de

Mundo

visibili hie loqnitur,

neque vincit neque vincitm- per Christi fidem: sed nequc homines
accipicnius,

in

ir.

mundo nunc
Turca esse
regnat,
1.30I). , IG.

qnia quis vincere putet se debere homines, nisi ergo proprie smit mali affectus, in quibns Satan

velit?

Mundus
irae,

mala opera

superbiae, libidinis, avaritiae, vanae gloriae et simi-

lium, sicut clare ipse loaunes dicit:

scentia carnis et

Omne, quod
q.

est in
d.

mundo,

est concupi-m

oculorum

et

superbia vitae,
si

praeter ista nihil est in

mundo,

et

mundus non
et

esset,

haec non essent.

quia

Fit tamen, ut nuuidus

iste visibilis

homines

sie appellentur,

in hommil:)us et

mimdo

istae

pravitates versantur, sicut continens

iHiottii :i3,37.

pro contento,

civitas

pro eivibus.

In-

fames enim

et

mali cives infamant quoque civitatis suae nomen, ut: lerusalem,

te.

qnae occidis eos, qui mittuntur ad

Et

alibi:

Aegypte,

noli

flere.

Sic

2:.

mundus dicitur malus et uos impugnare, quia affectus nostri, qui sunt in hoc numdo, mali sunt et nos impuguant. Consequens est, quod mundus sit iu unoquoque homine: non extra nos mundus ullus est. Unusquisque peccat,
Siic.
1,

14.

inqnit lacobus, a concupisceutia sua (non alterius ntique) abstractus et illectus.

lit. 2, 12.

Sic Paulus Tit.

2.

Abnegantes inqiietatem
et iuste et pie
etc.

et

secnlaria desideria

(et

mun-

:iu

danas concupiscentias) sobrie

divitiae, gloria,

cum

sint

Forma, non sunt mala, neque ad peccatum trahunt, imo, bonac creaturae Dei et ])ulchrae, erigunt ]iotius et ad Denm dncuiit
vivanuis in lioc seculo.

honor

natura sua.

Onniia enim, quac

est,

fecit

Dens, valde Ixma

])roin(iveat.

sunt.

Itacpie uil in
:i.-,

mundo creatum
scentiai' nostrae

cpiod

non ad bonum
illa

Sed malitia concupivere numdns, qui suo

traln' et

pcrverso affectu

quaerit.

Hie

t'st

vitio

formosis rebus ad concupiscentiam trahitur, quibns ad castitate'm

debuit,
victoriae

suo vitio in adversis tristatur

et

dolet,

(pn'bus

ad fortitudinem

coronam animari debuit, et nulla prorsns rc niundi i'ccte utitnr, Omnibus autem abutitin- et nialo suo usn nomen ti-ibuit int'aine mun<lo, in
7 null

n,

i-;ulii'f-iu

11;

imtotur

29 Jacob

Sovmo

pracsoviiitiis ]irne]iosifo in

Litzkn. 1512.

i
vcritatis
iani

quo hahiit nati sumus

et

talcs abiisioncs
in

cxcrcct.

(iuoniaiu
ciini

crjio

vcrbn

et

novani natiirani nintali, niox

alt:

hoc ipso

mundo bellum
i.i'cii.:Mi.

nobis oritur, sicut Petrus

Abstiiictc a earnalibus dcsiders, quae militant

ea,

adversus animam.
:,

Kursus nos quo(jue militamus adversus

et
7.

sicut (Ja!.

T).

wm.

:,.

17.

Caro concupiscit adversus spiritum

inviecm
sibi

si)iritus

adversus carncm:
est

haec cuim
Hic,^Moii7
1.

adversantur,
exiniic stidti,

Kt
(|ui,

\o\t.

eap.

iMilitia

vita

hominis.

vcro sunuis

viieal)nl<>

mundi nescio
vivimus,

(|uid extra

nos coui-

tautcs, interim cu]Mditates et aileetus nostros (verum

obsen^amus, securi
Kl

ddrminms,
sit

pacitiee

di<'entes

mundum) ]ir<irsus iiiliil cum liliis Israel

qu(i(|iie

jcv.

i;.

11.

'Pax, pax\ cum nun

jiax.

Nam mm
obliti

minore cm-a hoc

nobis

persuaderi iudigemus, scilicet nos esse in assiduo, pcricidosissimo maximii(|uo

belle

cum
et

istis

aifectibus.

Adeo

sunms, <juac ctiam sentimus

(|niitidic.

Nonne
1:,

hie invenimus pluriums,

qui plus observcnt,

quonam modo

lotis

numibus
syllaba.

celebrent, nitidis ornamcntis iuduantur, puris vasis et pannis offerant,

orationum non omittant, quam (juomodo eu])iditatibus velint

resistcrc,

(juomodo libidinem extinguere, avaritiam opprimere, ambitioiiem calcare etc., omnia ai^ere praeterea quae ad rem proprie pcrtiuent? S. Joannes dicit:

nobis n nupfis

Onme, quod natum est esse cimi mundo

consultanuis
:

ex Deo, vineit
et

numdnm,
mentem

evidenter indicans, bellum

.\t

nol)is
i-aro

\inceudmu.
in

nos nescio de quibus

seria

haec

veniunt.

Proinde alterum

officium huius Svnodi veiwrabilis e>t,

ut in Clero

non tanta cura statuatur,

((uilms ubique eeri-

quid le_o;endum, orandum,

moniis utendum,

([ua

die,

quae festa

aji'cuda,

quam

provideatur

ut sint reijulae et statuta,

quibus ii-enentur

eupiditates, quibus discant et moneantur in aeie sese stare, hostcs suos iam
LT.

domesticos esse, nee die nee nocte ab

scopi lux luceat
illc

eis tutos esse, ut

in

(^lero boni

Epi-

coram hominibus

in castitate, humilitate, modestia, et

onmis
-'^f'^

cataloirus

virtutum,

quem
soluni

l'aulus

Tit.

1.

et

1.

Tim.

3.

commemorat.^'^.J_-

Xihil proCiierit, bis omissis, alia

privilegiis,
:io

quaedam
curasse,

tcnqioralia et s])iritualia in luribus,

dignitatibus

cum

liaee

illorum,

non

illa

lini'um

gratia sint.
et

Xeque digna
at

res est

Synodo,

res leviores

magnitice disj)(isuisse
nos,

gravissimas non attigisse.

(.'etera

onmia sunt extra

non scnqicr nos

consulcnnis,

occupant:

pravae eupiditates intra nos sunt, assidue nos captivantes, ut

7.

Paulus Kom.
nihil
X,

dicit,

denique multos cajitivos

teneiit, et hie nihil

;,(;

j.,.,

moliemur, quo bis

7ualis suceurratur, milites

instituantur, hostcs aggre-

diantur?
uoster,

Tum
ut

saue

merito

ridebit

nos Syiio(lum(|ue
solo ajjparatu,

uostram mundus

iste

qui sentiat solo vocabiilo,

cogi,
.

solo loeo adversus sc

Synodum

nee
.

bellum

sibi

indicendum, sed nee de bello cogitandum,

et spolia auferet at((ue distril)uct,

securus triumiiiabit quod videbitur .: lumc in luxus, illnm in libidinis, istum in

41.

avaritiae,
in

alium

in

invidiac tyraneonftisionis

nidem raptans,

et disperget

in

Assyrios ae

onmes P>abyloniae

37

silii

iiiiliivmiliim

38 Sie Ciidc

ift niotl. nii,}lifiif(cn blirrtj:

tiir|iissinmm.

:i!nilpi.liii(>3

jg
terminos.

Senuo praescriptus praeposito

in Litzka 1512.

Tum

\-idebitm-

fi-uctus

simiatac

et

fictae

Synodi, quod avertat

Dominus
i.ei)v.i5,57.

Tertia est laeta Ula victoria, Et quae illa sit, loarmes exposiiit. Haec est, iuquit, victoria, quae viucit mmidum, fldes uostra. Ita et Paidus: Deo autem gratias qui dedit victoriam per lesum Clu-istmn, Dominum nostrum! Docuit nos in bello assidue agere, nempe adversus mimdum: lam lioe deerat, ut docuit, qui milites sint, puta, qui ex Deo nati sunt.

r.

sciremus ita

quo victoriam obtineremus. Nam bellimi inii-e et nesc-e qua ratione pugnes et vincas, hoc est uimirum caedi et ridiculo se exponere, praesertim iam robustis, tam mitis, tam astutis, tarn rusidiosis, tarn exerbellari,
citatis

lo

hostibus, iuveteratis, inquam, concupiscentiis nostris.

Quae

est ergo

i.i!ftv.5,8.9.

pugnaudi ratio? quae spes certa victoriae?

docet:

Fides nostra.

Sic et S. Petrus

Fratres,

sobrii

estote

et

vigate,

quia adversarius vester, diabolus,

3ci. 11,

tanquam leo rugieus c-cmnit, quaereus quem devoret, cui resistite fortes in 5.fide. Ecce fortitudo fidei resistit diabolo, sicut et Isaias 11. dicit: Erit Ecce fldes iustitia ciugidum lumlxjrum eins et fides ciuctorium renum eins. cingit et restringit lumbos ac reues, i. e. libidiueui, nou autem solum libidinem,
sed

i.-.

onmem

prorsus

cupiditatem.

Quocii'ca

clanim

est,

liis,

qui
lori-m

cupiditatibus pravis cedunt et obsequimtur, solam fidem deesse,

veram

cam et armatm-am Dci. Rursmn et Uli errant, qui humauis praesmmmt vitia sua vincere, saepius inci]iientes rursum
,

viribus et studiis
relabentes.

Non
renuu

vincuutm", nisi fide et hac robusta.

Quomodo

haec possunt

fieri?

Nempe cmu

fides substautia sit

non ajipareutium, qua mens abstrahatur ab omnibiis bis, quae videntur et quibns cupiditates irritautur, iu ea, quae non videntm-, proiicitm-: si ibidem fixa permanserit, sine dubio onmes cupiditates coucidcat, de visibilibus commotas.

i:.

Ideo fortitudine in
praesens

fide

opus

est,

ut visibilibus

motas cupiditates
fuerit, similiter

invisibUium intuitu contenmat.

Chiistus
est,

Cum
ea
alia

vero ista fides in corde

fide

in

quem

creditur:

Christo autem praesente

et

omnia superabUia.
suis

Nee

est

ratio vinceudi

efficacior

nobilior:

mio

3o

haec sola est victoria, Fides nostra.

Tunc enim viucimt

obliti

cupiditates,

quaudo
illai-uni

commotionibus ocidos
in visibilia

fidei

velut mibe et turbine obnubilavenmt et in

tuenda,

nos detraxerint, ut

invisibdium Interim

lecebrarimi expleamm-.
ralis exercitationis sint

Proinde

etsi vigiliae,

labores reliquaque studia eorpo-

vehementer utia
si

et necessaria,

non tarnen sunt

liis

satis

35

ad expuguandam cnpiditatem, quia,

carnis illecebra

expugnetur, non

tamen

-a,

invicUa, superbia, ambitio: haec sola fide vincmitm-.

Verum quoniam
tentatione

res ista

multa

et

magna

est,

hac vice sat est dicere,

h.
e.

quia fides impetrat, quae lex imperat, ut Augustinus dicit,

omui
4u

mimdi

nostri ipsa- clamat

iu

corde et invocat

manum
sibi.

invisil)ilis

Dei, levans in montes ociilos suos, mide veniat aiuxUimn

nobis

Quare hoc

rcliquum est, ut,

cum

iu viribus nostris

nou

sit

fidem habere atque

Sermo
ita

pi-aescriptus praeposito in Litzka 1512.

17

nee

felieiter bellari
,

neque eum gloria

domiiii,

ti-iumphai-e,

ad Domiumii elamemns,
est.

dum
qiii

trilnilanuir

et cxaudiet nos:

de eoelo vietoria
sit:

Ita

fiet,

iit

oninis,

invocaverit

nomen

salvus

iuvoeat autem soliis, qui credit:

-.

autem solus, qui audit verhum veritatis: audit autem solus verlnini qui Euangelium audit: auilit Euaugelium solus, qui sacerdotem angelum Dei audit. Qiiai-e primum et uovissimmn est, ut onuii studio
credit
veritatis,
satagranui-:

vei-santes(jue diurna:

euangelium oommendatissimum liaheiv, noetui-na versautes manu quo etcienuis, ut ex Deo na.scamnr, ex Deo nati nun
ni)n

peccemus,
10

peccantes

victoria
filiiis

laeti

fruamur.
et

Quod

nobis

coneederc
l)en(<-

dignetur lesus Christus,

dictus in aeternum
!

Dei, auetor

verhi et tidei vietoriae,

Amen.

Outfjer? SBerfe.

F.

Scnnotic
r^n
9?(iif

auc^

bcu ^aljxcn
Suff)er5

1514 151?*
l^t

bic

fr^efte ntloiiKung
iifcifje

ai ^pvebigcr

un einen
eines fdjon

tieferen

tl)un

eine

on Sermonen,
^

liield)e

mit 3(u5nai)nie

in

ben
in

llnfci^nlbigen Ttad)vid)tcn

auf hai Saljv

1703" S. 67 74
nnb

erfdjieneneu jnerft

bem Betannten ammelmert

SSoHftnbigc
tion

REFORMATIONS-ACTA

DOCUMENTA,
geip^ig

ausgefertigt

35alentin rnft Sfc^ern, D.

Tom.

I-IIl.

1720-1729.

3n
berbffenttidit

Quoft.

unb bie fic^ liier in bem crften ^lomnS auf ba 3atjr 1517" 729 795 finben. 3Bir feljen barin ^ugleid) ben ^{eformatov heranreifen, ber fc^on, ef)c er nod) bie 95 S^e an bie (Sd)lofjtird)e .jn SBittenbcrg fdjiug, mand) tfines 2Bort Bon ber anjel '^eraB in bie iierjen marf unb je
finb,

S. 231

299

unb

<B.

lnger
loir

je

fd)rfer

bie 53iife6rud)e

in

ber .fiirdje bcleud)tete.

beut

Um
lifdjer

fo
fie

me()r muffen

bebueru,

ba^ bae

t)od)iind)tige 53!anuitript,
alle

entnommen,
n?ir

un

nic^t felbft orliegt,

unb ba^
'9tid)t

Tiad)forfd)ungcn nad) feinem erbleib bi5f)er

ergebtid)

geraefcn finb.

einmal eine n'^ere 3?efc^reibung I;aben

boon,
in ben

unb mir tonnen auf

IXeformations^^tcta"

feine 3?eid)affenf)eit

nur an gelegentlid)en 9luerungen

ic
enttjielt
bi-S

fdjlie^en.

id^er

mar

esi

eine umfangreid^e ^anbfd)rift.

,^c()n

fmmtlic^e 5pre=
junt 24. fVcbruar

bigten gutt)er Ber bie

(Gebote

bom

^-nbe

3uni 1516

1517, meld}e umgearbeitet unb mit

'iUufgabe

ber urfpvnglidjen

5orm 1518

alS

Decem
tationis

praecepta Wittenbergensi praedicata populo gebrudt erfd)ienen finb, i^nen

menigften?
bie

bovaufgebcnb

fieBen

tdc,
nod)

bie

l)ier

or

bem Sermo
ber

in die visi-

Mariae ftcben,
3jat)i"c

unb

BieUeicf)t

eine
etrca,

fiarmonie

it^affionegcfdjidjte

ans bem

151: ob aus
er

fpiiterer ,3cit

Bermgen mir
bie

nidjt ju ertenncu.
ift

Diac^

einer i^eridjtigung frljerer SJngabcn,

,

gfcber

S. 745 bringt,
gehalten.

an,5unc[)men
batte

ba

bic

Sommlnng
,3^''d)en

fr
fid)

cl^ronologifd)

georbnet

nmtid)

aus

einigen

Berebet",

bie

Bon
ber

mitgetljeiltcn

ermone bem
bejeidinct.

CuilFf
'-Bei

l-^l''

pti'eifen ]n

folten,

ibm S. 270 unb fie bemgemii

.anbfdjrift
Ijatte

6v 299
in
er baf,

ber berfdjrift feinen

Sri'tt)um

ber

meiteren
er,

33enuljung

bemertt;

beiin,

fagt

bn^ OJIanuitript

feid

ausbrdlid),

')

aiUv geben

hi-ii

litel nbgcfvjt.

Sevmonc

nii^

bcii

^oljtcn

10141517.
S^ogc ^Hottrji
jciic

19

2utf)evu bie ^4>VTbifltcu ber bie 3el)n cbote

bxadjt",

unb auf
ir,l(),

viiiib

bcffcn xv'i
aucf)

cv

nirfjt

hai ^aljx
aber

fonbcvn

bie beiben
gcfjalteu,

1517 ju gnbe ge= Sermone . 270 2!)!> in unmittelbar uor^cr S. 250 unb <. 269,
nur
ba* Saljr
a?ci
151.">

am

bcren Unterer
ift

an St. 'Kartini
nid)t

in

crtcgt

Unjfen.

5iun
cf)rono=

S.'Dfcf)cr

meit genug lurcfgegangcn.

er

feiner orauc-ietjung
nirt)t

logifcfter

J-dIqc

mute
fic

oud) bie brei eibnactjteprebigten

bem

3a()re

1515
Bon

belaffcn,

fonbcrn

in

bas ^a\)X 1514 rcfen, 3umal bie bei ben

bie gerabe^u
forberte,

jiuei

erftcn

i^m orgefunbene 3f'tbeftimmnng

3tus

ba

man

ju 9lnfang be&

16. 3af)r^"tibert? in S^eutfclilanb affgemein bae neue Jiolir mit aBeibnadb*"' begann.

bem efagteu
bie e

erfjedt

,5ugleirlj,

bafj

mit Sisnnljme ber

teirb,

.jmei

eben ange,5ogcnen

Sermone, fr

S. 231 aubrcflid) bezeugt

in

unb be
I)at,

legten

an St.

3)tattf)i

ein ^a'^veeermert

bem
mie

llianuftript nid)t geftanben

fie

ctienfoh^enig Uermutlilicf)

eine 3nl)a[t5angabe,

in ben

iiber)d)riften

mel)rercr

unferer

"l^rebigten

bei

Sfc^er Dortommt.
Sfc^er

gtaubt

S. 220, Sieg
ift
,

ba^ mir in feinem IHanuftript

irrig:

5{ad)f(^riftcn
grlite

tjon

35ortrgen
Sutl^er

"htten.

o()ne

SttJ^fel
l^ercin

beruht
(gt.
i)icr

ber

If)eil

auf

eigener
liiit

Stuf^eidinung
;Ked)t

on

orn

S. 28)
fc^on
bie

jum

2!rnd
in

beftimmt.

fagt
,

.ftftlin

Bon

unferTi
,

Sermonen:
fie

Satcinifd),

ber

allgemeinen
fdtriftlic^

@e[e^rtenfpra($e
bie -nbe

niebcrgefc^rieben

finb

lBof)l

bamal
(Erfurt

l^anb=

in

Bon (Vreunben unb

ju
tvr

fo

bann and) auf

^cit
ber
crften

^Jadjmelt ge=

fommen."
ber
fie

2ir

magen

be()auptcn,

ba$ c 3of;anu \;ang

ju
ber

in

mar,

un

erlialten.
ift

befanb

fid;

in

SSittenberg,

unb fr bie legten 4. September 1517.

ex

ein

entfdjeibenbeS

3e"9"ife
e
I^ier,

Misi

ad

lo,

l;cit

me

exposita

.... Praecepta

ideo

tibi

an itjn Bom Ottonem praecepta utraque lingua misi, ut si quando

Sutl^crs
SSrief

per

M.

volueris ad

populum de s praedicare

(sie

enini ego

illa

docui,

ut mihi videor,

morem) haberes. isie Jrefftic^ torbe bap ftimmen, iBenn, .ffijfttin meint, ber Sermo contra viliuin detractionis bie '^^i'c^'gt iBre, lBeld)C l'ut^er am 1. "IJJai 1515 auf bem Crbensfapitet ber beutfdjen ^luguftinertongregation ju (Sottja gegolten; bcnn Sang, fctbft bort gegenwrtig, l^otte bur(^ Wutian Bon bem tiefen G^inbrurt erfaTjren, ben fic gemai^t, unb miiBte ba^er ein ^ntereffe
ad euangelicuni
fjaben,
fie

fic^

aufjubeira^ren.
Sfcf)cr

Sen un8 Bon

Grlanger ^tuegabe,
forgfamft
beibe()alten

berlieferten xert entftellen

grobe geiler.

S)ic

fog.

Lutheri

opp.
felbft

lat.

var.

arg. vol.

S.

41-214,

l)at

biefelben

unb

offenbaren

Unfinn

unbeanftanbet

aufgenommen,

alc^

l^at

unferc 'iprebigten Bon jngeren 6elel)rten ins Seutfc^c bertragen taffen

Ifjeiten
feiner

unb
beut

fie

Berfdjiebenen

3tuegabe .jugemicfen;
finb

einige

tommcn
bie

fogav

,]n;eima(

Bor:

bie

Berberbten

Stetten

einfach
jeigt

meggelaffcn,
fid)

buuflereu

Sinne nai^ merben irir nur

breit

umfd)rieben;

ab
,

unb ju
beffen

treue 3lrbeit.

Semnad)
einen

S'fc^er

berctfid)tigen

Sesartcn mir,

mo mir
il)rer

bind)

C^onjettur genbcrten 2crt bieten, unten an.^eigen.

Sen

ein,iclnen

Sermonen fgen
bcrfdjrift feljen

mir UDi^ befonbere 3?emerfnngen mir in itlammern,

gl. ftftlin
!

bei;

bie ^uljalteangabeu

in

\.'fd)er5
<B.

^i'f^e inerten mir unten au.

122

ff.

2e m.

(S.

00

f.

SERMO LUTHERI'
In Natali Christi, A. 1515.
principio erat verbum,
Euangeliuni in isto
11

loh.

1.

Cum

legatiir

5ol|.

1,

1.

Festo, indignum videtur

sit

nihil
r.

de ipso loqui.
fiiciamiis tarnen
illo

Licet enim

arduum

et difficile,

quantum

]ws.siiinus, ut aliquid

de

percipiaiiius.

(^uare literaliter ipsuni prin-

eipium videamus.
iiia,

At praenotandvun
hoc loco
jier

est ante

omintello

quod

lohaiiiics in

'verbum'

ligat Filiiiin Dei.

Quod autcm hoc

Igitiusi

faciat et quare
sit,

faciat, postea videbimus.

idem

si

au-

dicrimus verbum ac

Filium Dei seu Christum,

Euangelista ostendere
patre
filii,

secimdiun quem Dens audlendus.

Hoc

sie posito, pergit

aeteniitatem distmctionemque a Patre et identitatem

cum

dicens:

In
15

principio erat verbum, hoc

omiiia,

est,

iam

erat ipse Christus,

quando incipiebant
erat in prin-

non tuuc

coepit.

aetemus. Et cipio. Ante enim fuerat mira est haec aetemitatis expressio, Et non dubium est quin hie de prmcipio

Non ipse principium timc accepit, sed quam principium rorum esset, quippe
non
ait 'ante

omniiim loquatur.

Et

tarnen

principiiun erat', sed 'in principio'.

Et

ante ])riiicipium non dicere potes esse, fuisse, fore:

nmn

haec omnia relative

'fuit'.

jo

dicuntur,
dicit

cum

praeteritum ad futurum dicatiu" 'erat' vel

Unde non

verbum fuisse, donec addat illud, cuius respectu fuisse posset inteUigi, uempe 'in principio erat', quasi dicerot, ipsum totins niundi initium et totiiis temporis habere se velut quoddam futurum ad Deum, in quo nee praeteritum nee futurum est. Principium rcrum omnium itaqne non erat in verbo, sed tunc coepit in seijiso: sed verbum tunc iam erat, quando principium incipiebat. tiuare neu ipse priiK^ipiatus ant factus aut creatus est, sed erat tantummodo
in
]M-iiicipio.

ss

Dcinde et
quia,

verbum
(|uod

erat
et

apud Deum:
non erant,

quando omnia
iiitelligi,

fiebant
alius

datur

ipse sit ab eo,

Fihum a Patre, Manifeste illc erat apud Deum. apud quem fuit, et tarnen, cum
hie distingmmt
(piod

30

tunc nihil
fuerit,

jiracter

ut sequitnr: et

Deum solftm fuerit, necessc est Deus erat verbum. Quasi

243.
Ri-1.

ipse etiam

Deus
esset

diceret 'Dixi

quod

')

bfcijfr I

2:'.l

[.41
bfv

55.

SUnlcf)

Xll p. 2144-210.
in

*)

9lm

25. SerPinbi'v
gcf)Qlteii.

1514,

mnljvidjciTilict)

luio

folgctibf

Sermon

bct

ftirdjc

bei-

'Jluguftiiiex

etmoiic QU5

bell Saljtcii

1514

1517.
quod

21

apiul Doimi,

cum autom

tunc

niliil

iiisi

Dens solus

esset, manifeste intelliges,

l'uerit

necessario fuerit hoc verbum.

et

>(ani euiii nihil possis dare aliud

verbum dixerim ipiod apud Demu fuerit, ergo niliil alind a Deo, nisi Demii T'^mle non est neccsse sed ipse Dens necessario secjnitiu" fuisse hoc verbum'. quod ista onuiino ])er trans[)ositiouem sie ordincntur 'et verbum erat Deus",
ut
nuilti

volunt,

imo aptius,
ii()e

ut lohaiines

posuit, ordinatur,

ut

sit

.sensus:

Deus
uou

erat verbiun,

est,

ipsa divinitas ipsunnnet, iiujuam,

et

(>rat

verbum.

aliijuid ipiod

apud

Deum

non tamen Deus

esset ipse.

1"

In hoc igitur signo, velut magi Pharaonis, dcfccciunt niaxinii liaeretici Ariani: nam jmncipia duo admiserunt, secundnm quae esset aeternus (jui
aj)ud
esset

Deum
Deus:
i.sta

et

distiuctus

Deo.

imo et hoc ipsmii admiserunt, sed nuneupative.

Arianos
illo

Sed interim negabant, seeiuidum quod Qnare patet,

posuit,

quod
i.i

oratio, si dimittitur in prae.senti ordine

facit

fortius contra
est

quam

si

quo eam Tohannes ad alinm modum ordinetur, Imo

invieta

contra eos

ordine, hoc

autem invalida.

Xam

illi

istud admittnnt, u(
ei-at

dixi,

'verbum
(jiiixl

erat Dens', sed

sit

hoc snnmut negant 'Dens

verbtnn
'vi

'.

Imo
apud

puto,
erat

praeeise sie

contra Arianos ordinata, ut

'et

cum

dixerat

veii)um

apud Deum', mox addit Deum, sed tamen ipse Deus

Deus

erat verbum', (piasi diceret 'erat

erat

hoc verbum'.

20

Qnare rcpetanuis onmia. Li priucipio erat verbum, qnia nun cocpit cum aliis tieri: aliud emin iam esse, imo fuisse, et aliud iam ficri. Oinni.i autem in prineipio fiebant, sed in eoriun fieri ille iam fiierat. Et veilmin erat apud Deum, i. e. non erat soliim, nee tamen iiusi|uam, sed apud ])(!nm.

Ac
2s

cipio erat,

per hoc iam distinguitur a Deo, multo magis a crcatis, in qiiorum prinQnia per 'erat" toUitur ehi.s initium sed per 'apud' ponitur eins

distinctio a Patre.

Itaque et aetemus est et distiuctus.

Igitur non patitnr

se iutelligi soluni fuisse, (piando

indicat),

apud
(piia

Deum
cum
fuit

fuit

('AiukP cnim non solilarium

Et tamen nee incepisse,

oninia inciperent, ipse erat et non

incepit.
.30

Sed ne

(piis

dicat

'bene esto,
vel

aeternus et Filius a Deo, ergo

diviserunt inter se divinitatem,

solis

radius

eoaeternas

ei

Arianae occurrit dicens

diversiis et alias

'et

non ideo erat Deus aeternus, siciil Huic ne(|uiliac est, .sed non ideo est sol ip.se'. Deus erat verbiun', i. e. licet ilistinctus, non tonnen
ipse ipse

Deus, sed

Dens, hoc
totaque

est:

quiccpiid

pertincf

ad esse
ipiia

Deiun,
3h

seil

plenitudo

diviuitatis

I)eita.s

erat

i])sum

verbum,

nonnisi Deus unus, imo et totus Deus in verbo, totus Deus in Patre. \ ci-uin ergo est, quod Pater est Deus, Filius Deu.s, et hoc non .solum, sed etiam Dens e. quic(inid e.t Dens, hoc est Pater, et iiuicquid est Pater, Deus est Filius,
i.

est Deu.s, id ipsiim est Filius.

Undc

hie contenmi'nda suppositio

modemorum
est

logiconim,
40

quam vocant
Filiu-s',

completimi:

non euim dico 'quisquis est Deus,

sed 'quiequid',
i.

Pater vel

ut personas confimdcrem,

e.

tota natura

1.5

ista

22
Dei,
'est

Scvmoiic

am

beit 3n'()i^fii

15141617.
'ijuii^juid' i'iiim

Pater

et Filius', ut

iiiiitatcm

Siihstantiai' at^r^eiaui

non

jjersonalla sed essentialia significat et distribuit, 'qixisquis'

istiid iieutrius,

autem persoualia,

quonini hoc generis masciilini,

sicut alias et aliud.

Uude

patet,

quod uec suam logicam

est

satis iutelligunt,

quaudo haue falsam asserimt 'quicquid

'sed
et

Dens, est Pater'.

Subsmuunt euim

FUius

est

Deus, ergo Filius est

essentiali distributo

Pater'.

Sed

est Fallacia

Figurae dictionis

sub termiuo
melier

subsumitur tcriuiuus persoualis.

Unde multo
et

modus

potest assignari,

quo

salvetur

verita.s

huius

Ai'ticuli

regularum SyUogisticariun ,

quam

a Cameraceuse

assiguatm-, iste scilicet,

quod omnis Syllogismus ex temiinis

jiropositiones

divinis, qui infert

oouclusionem falsam, certissiuie peccat secuuduni Fallaciam m

Figiu-ac dictionis.

aequivocationis

\-el

divinae possLut intrare

Et hiuc fit, ut uou omiies formam SyUogisticam, et si iutrant,

faeiimt

haue

Fallaciam, ut: 'omnis Pater generat, Dei Esseutia est Pater, ergo Esseutia
geuerat'.
Maiiifi^ste patet,

quoniam subsuuntm' sub termiuo persouali

fit

terniinus

essentialis, atcpie ita

si

uon

subsumtio termini

distributi.

Quid ergo
sed
sie debiiit

mirimi,
oimiis

falsum concludatm-".'
di%Tiiitas,

Sic etiam ibi:

'nulla diviuitas geuerat,

persona est

ergo nulla persona geuerat'.

est di%nitas,

Sed

subsumi:

'sed ista diviuitas

priori sie:

ergo ista divinitas uou geuerat'.

'sed iste

pater est pater, ei^o iste pater generat'.

latius
,

Et in Sed haec ad
'

Logicam

pertiuent

hie

autem pro iUius

oratiouis

luce

Deus

erat

211

verbmn' adducta.
Sequitm-:
erat verbum',

hoc erat
dicta,

ue confimdere personas videretm-,

ne

illa

duo prius

priueipio apud Deum. quia dixerat 'Dens repetit, quod antea dixerat, scilicet 'in piiucipio erat verbimi' et 'verbnm erat
in
25

apud Deum', con-exisse ^^deretul et nuUam se distinctionem intelligere voliiisse aut non ab aeterno ^erblml fiiisse: imo coulinnat distinctionem praedictam
per assertionem redupUcatam, ut sie vere
tarnen idem
sit

distinctus a patre fihns,

qui

cum

ipso Deus.

Haec

satis .simt

de

istis

propositiouibus.

Sequitur nuuc videre,

quod, ut praemisimus, per 'verbum' intelhgat

fiiciat.
30

lohamies Filimn,
aoi|.
1,

et

quare hoc

u.

Pruo, quod FUiimi iuteUigat per 'verbum', expresse

dicit infra:

et

verbum caro
uisi verbi

factiun est et,

ne adhuc dubites, vidimus gloriam eins (cuius,

patre.

praedieti?)

quasi unigeniti a

Ergo unigeuitus
et

et

verbimi
et

idem
i.Soi).
1, 1.

simt.

Unde

et

deiuceps ipsimi

semper describit Filiimi Dei,

in
3:.

canonica sua

multipliciter per

'verbum': quod audi^'imus

quod vidimus,
optimae aliquae
dixit

de verbo

vitae.

Idem ex

aliis

Epistolis Canonicis satis patet.

et

Secimdo, quare appeUet 'verbimi', Multae sunt causae

1. fflioi.
1,

3.

et

profimdae.

prima:
est.

videtiu- id

ex Genesi sumsisse, ubi

dicitiu-:

Deus

'Fiat', et

factum

Ex quo

textu satis accipitiu-

verbum

esse

apud Deum,
35 vidimus

19 ergo omnis pater generat

de verbo

23 dixerat, Deus erat verbum, ue

illa

Quin cmu Dens

dixit,

.-iuc

clubid

ikhi

erat

vcrlium creaUim \cl

liuiiiaiiuiii,

(um
(lixit:
.

tuiit;

noiuhiin aliciua res vcl

verhum

iiicrit
iu>i>

croatum, sed iht (Heere sen

coepit et ita eoiisoiiat
iil

verbiun Dei eoepenmt esse, ipsiiin auteni

(jik!

In jirineipio erat verhuni.

oniiiia,

Erat enini, cum per ipsum Dens

((iiae

iiiheret,

iit

ereiit

ergo ipsuni extra oninia

est,

iiissa

sunt

fieri,

nee tarnen

eum

oninihus

tlietujn

sed oinnia per ipsuni.

Idcirco prineipium Euan^elii

Si ergo

loliannis niiro luniine exponit prineipium (ienesis.

Dens
est,

dLxit, nisi

ij^itur

verl)um

eins

distinetum est

ah

eo:

tarnen
et

nusi|Uam esse potnit

ei

apud
iioe

dieentem
iH

I)euni.

Ergo eoaeternmu
Et
(juie(|uid est

tameu distinetmu

ae

jier

verns etiam Dens.

ex ipio omnia facta,

Dens

est,

cum

ultra

tiietorem et laeturam

uon

possit esse ali(pnd.

(^iiia

(^uo pafet, ex priuei|iio (ienesis

])n)positioiies 'iu
priiieipio

suiim prineipium eoUegisse,

erat
illis
i:,

istae se(|uentes

verhum' et 'verhnni erat &r! velnt eorollaria se(|inmtnr neet'ssario ex verliis Mosis MLxit Dens: Eiat, et faetum est', (inod ^[oses prius ipsiun
'verlnim'

i.

a'ioi. i,:t.

appeilavit

quam

Johannes,

nam

et

l'mplieta

per Spiritnm

idem
.ci,
r..

coUegerat ox eisdeni verbis, (piando dixit: verbo Domini coeli firmati sunt, t<i et iternm: omnia in sapientia teeisti. Et ISalomo similiter ea ipiae de Sa])ientia'jSi.
IVov.
8.

1114,

21.

perorat.

Seeunda, (juod

sie

aptiorem et

|.erfeeti(>rem

viam

intelli-w.

8, 2:'(f.

gendi et ascendendi in Deitatem

20

Eilii et pluralitateni

l'er>onanun euni identitate

iiatnrae nobis paravit.

(inod
iutenunn,

ut

eapianuis,

nutanduni,

<|iind

duplex

sil

verbuni:

prinnuii est

i|U<m1

propriissime dieitm- verbniu,

et perf'eetissiniuni est et

repraesennatura,

tativnm

et

iudieativniu Eilii

Dei,

(|ui])|)e

(|Uod

in

sola perfeetissiuui

seilieet intelluetnuli vel rationali,

2.^

inveuitur,

(|nod ex vulgari

dieto aeeipitur,

(juaudo solet dici de cogitationibus 'ecce seoiim in eorde loqnitnr', sen 'JJk'ill mir ia^. ^i cor til)i dieit, ergo verbum est, imo ita perieetum .{)CV|l
fagt
ver])uni, ut i)er

tnam experientiam

sentias, qiiod

minus

est et infirmius.

Nam
a verl)o

nnlli

potes per

verbum oris inconqiarabiliter verbum oris cor movere, (piantuin

pereipere,

est cor tninii

30

motum

tuo interius, sicut solenuis dicere, (juando nostra

alii

eonsilia,

(|uaereias

aut nionita

nohmt eorde

gc'^t

itjm

litt

Moveret antem si Jll ,V)Cvt}eil, i. e. autem solum mmc cor mittere, ipsum iutennmi verbimi possemus in eorum movetur minus verbuni externum mittinius in eornm cor, imo iueonqiarabiliter

non movet hoc eins cor sieut nostrum.

ab eo
3-.

(luani nos

ab ipso iuterno.

(^nae

si

notasset inter alia miral)ilia, <|uae

ex hoc sequuntur, ut infra dicenduni

verbum
potest

est

hoc primum sequitur, qno.l lioe onuiium verboruni iierleetissinium, 2do, (juod manet intus nee
est,

perfnndi

loras,

3tio,

quod memo ipsum novit

lioc

nisi

ipse

(im habet,

4to, ((uod hoe verbum

est eonsiliuni, eogitatio, sapientia, iudicium, veritas,

intellectus ipsius hominis,

*

5to, quod

verbum non

citius

foras mittitmeoi-jioris.

seu manifestatm- melius

quam

per verbum oris

vel opus aliud

Sic

36 verbum Est, est oniniuiii

et potest

24

Sermone ous beu

3at)xeii

15141517.

nunc cogita de Deo, quod et ipse solus seciun loqiiitiir et dieit in corde suo, primo quod est verbum unmium perfectissimum de quo hie lohamies loquitur, 2do, quod mauet iu Deo nee potest effuudi foras et exti-a Demn, Si euim non esset Dens, posset foras sed niauet apud Denm et est Deus. effimdi et separari ac aliis misceri: Sed hoc non potest, sicut nee hominis
,

=.

verbum hoc
ffliiutii.

potest.

3tio,

quod nemo ipsum

nisi

no\-it nisi

ipse Pater,

sicut in

11,37.

Euaugelio dicitm-: nemo novit filium

pater.

4to, quod hoc verbum est

consUium, sapientia,
sapieutia
et

\-eritas,

iudicium, eogitatio Dei, unde Christus vocatur

,fiii.

3,

quod hoc verbmu non ahter mittitiu- foras w uisi imitum cai-ni seu humanitati, quae est velut verbmu visibile vel opus incarnatio et imde cogitet, seutiat et Dei, iu quo ostendit Deus, quid Clustus 2. Clu-isti singulai-iter vocatm- opus Dei Habac. 3. Domiue, opus tumn in medio
veritas

Dei.

5to,

3ci. 10,22.23.

aimorum, est verbmu abbreviatmu et cousuumiatum. Es. 10. Speramus autem in fiitmo inspicere m istud verbmu, cum Deus cor sumu aperuerit, imo cum non effuderit verbmu, sed nos introducet in cor suum, ut \-ideamus n boua Doiuiui in terra viventium, cum purara veritatem et sapientiam videbimus: iuterim euim manus et pedes, ocidos quoque et am-es ostendit et
latus.

Sed timc cor quoque iuti-ospiciemus cum oimiibus beatis. Non erit autem angustum hoc verbmu, sicut nostri cordis, sed iufiuitum et aeternum, laetissmium praebeus onmibus spectacium et gaudimu.

20

Corollarium
Diabolus vel augelus potest verbum

I.

suum

mittere

iuteruuni

et

Ulud

vehementissime movere, vel saltem potest aliquid fortius

quam nostrmu imovet quam nos \-crbo multo magis nos immittere, quia terius verl>mu est vel ad invidiam, moveammfortiter Experimur euim, quam oris hominem.
luxm-iam, desperatiouem
perderet quosvis.
:

25

quin etiani
est

si

pennitteretur, certe permoveret, imo

species
,

Hoc
talem

sua eogitatio robustissima vel

aliqua,

^j. 59. 4.

6.1,

suam cogitatiouem robustissiraam ut Psalmista queritur: et fortes quaesiverimt animam meam. Sicut homo per clamorosam vocem fortius imprimit suum verbum mtenium, quod imprmiere per se non

quam movet

per

au

potest,

ita

ille

per

speciem

fortiter a se

motam
nos

iu

uostrum cor
in posse,

dirigit

imsed
in

petum, ut persentimus saepe et hoc,

(juando per
a-stutia,

quando per poteutiam nos

excedit

tentat,
ita

astutiam

tentat,

tuuc quauto

et

quae tanta specie nos potest circumvenii-e,

Disces hoc ex hominibus fraudideutis,

ut nihil sauctius nobis

niira caUiditate

videatur.

quam

etiam

ss

astutos faant hodie,

quauto magis principes eormu!

et

Heu quod

tarn seciu-i

sumus,

et

non timemus
et

neschuus tantam Diaboli astutiam! Vide quomodo m-a specie boui,

ita ut

haereticos

superbos

fallat

malum uilmn

subtus

videatm-, vel etiamsi videatur,

parum
i:j

esse puteut.

Sic potest oculos nostros

2 primo ^ii

-i

2(lo fcl)lt

aiiuoruni est

cuusuraatum

Sermone
fasciiiair,
in

aii->

bcii

^n')'-''-'

'-"'14

1517.

25
in
tiito

iit

toto mali>

iiiilliiiii

maliun

vidt'aiiius

et

bono niilUnn

Ijonuni.
spirituali
si
'

Sivp ergo haee faciat sno verho intenio vel

nioto
a

aliquo ventn et speeie

x'crho

eins

atl

nosti-nni

eor,

nos tarnen vi'rlinm >cntinins,

Si

volnmus, ((nod nohis

(juandu

l(H|uitur et snggerit.

Diabolns hoc

jxttest,

(|ui(l

erit,

iinpetiun?
in

Dens Haec erit vox

sno verho nuivehit ad cor danmatornni taleni speeieni vel

virtutis
et

tonitrn

magnitudinis

eins

et

elanior

media noete,

(|nae est anditio illa

ita

mala, a (|ua nun timebit, qni hie timet

Denm. nnne autem non

audiam
IM

elamat,

sed

leniter lutjuitm',

ut est iu l'salmo

"^i-

.'i.

'J-

(^nid

locjnatur in

me Dominns Dens.

Corollarinm
Videlnr
vclnt (juaedani
et
infi-a

IT.

(|Uod

verbum ink-rnum

sit

niliil

distinctnm

al)

i'odi'm,
Ikic

ni>i
alil)i

motio:

nam

videtnr esse einsmodi motio.

Sed de

latins.
lioe est

tSeenndnm verl>nm est externnui, sed

i.s

propter alind,

intennnn
aliis l(M|ni-

untern projjter nus ipsos:

nam
hie,

per internnni nobis, per exterunm

mnr.

Yideanuis tainen
lior
.sed

et

qnomodo verbnm divinmn

interiori

signilieetin- noliis:
si

Primo, (jnod
noiuen tale;

verl)nm vocatnr sapientia, veritas, indicinni,

lioe totnni

sallem

est

ab

ver!)nm.

Secundo, qnia proeedit ab

Tei'tio,

ore ineompreliensibiliter: (^nis enim dieat, piomodo fbrmetnr ab ore?

jo

iudnit vcem.
et miilta.s

Qnarto, iudntnm voee,

cum

.sit

nnum,

in

mnltos di.spergitnr
in atire.s,

aiires replet.

Qninto, maxiraa pars eins non \euit

nllo, ([uia

sed

in am-as, nbi

non pereipitnr ab
quas

aura non habet

et

aiures.

Sexto, ad

anres eiun pertingit, quod tarnen non auditur

(litlones
ih

movet, et mitac aliae eonFilius

mirabiles,
istas

relinqno

aliis.

Qnia ergo

Dei

hicarnatu.s

omnes
.sit

conditiones habet, optinie vocatur verbum.

et

Nam
i.

j)rimo

quod
sicut
21, 4.

sapientia

veritas,

dictum

est.

2 do,

ex ore altissimo

prodit,

Ecclcs. 24. dieitur, ineflabilis scilieet. ;5tio, indnit

voeem,

e.

carncm visi-su.

bilem.

4 to,

sie
et

indutuni

et

nniun

dispei-gitnr

in
(idei.

nuiltos,

quia u multis

cognoseitur,
30

re))let

aures eornni per audituni

510, maioi- pars venit

venit

iu am-as, quia multi inerednli et

et

pauei

lideles.

to,

ad anditum tarnen
salntem,

facit

se

solum

audiri,

i.

e.

solam

lidein,

nondum speeiem
et

exbibet, sed
sieut
72, 6.

tarnen

in

isto

auditu intus effieaeiter operatur ernditionem

dictmu Ts. 71. descendet sieut pluvia

in vellus et sicut stUlicidia

stillantiayi.

3-.

super tcrram, quod proprium est verbi: hoc enim et utique Clmstns sie descendit per ])raedi(!ationes
uti

sie cadit supei- hoinines

in

po|nilos qnoscnn(|ne,

Non sme opere manuum pkn-ia, et sint; Hteris in dictis invenitur autem verbum in alia creatura, (|uamVLS in iam quod animae qualibet inveniatur aliquid, quod ei vice verbi est et id ei facit, Quin videamus jiaulnhnn pro cogitatio vel corpori hominis verbmu vocale.
meritis gratia Christi descendit.
.5

ad

fc^lt.

9 quod

17 est

non

iiieiitale

2:i et

tanien

:ia

l's. 'Jl.

07

literis

verbum

in qualibet

26
iiieditatioiR'
nd.xtrn,
ut,

ScviiioiK'

IUI-:-

bi'ii

^n()i-eit

ll4

1517.
.suimi

si

nun

in

omni

re verbuui iuveniamu^; , (juml verbuin

])ci

iiiuliivt,

tarnen

aliqiiid simile

verbo iuveuiamus, quod secimdiun

Igitur jionatur:

^raduni, licet iinjKTfectius, idem repraeseutet.

Iiitellectualis

pi'uprie verbiuu

Ciuae habet
liime ac'tiuu

Eationalis
C'reatiu'a

pogitationem, cousilium

quo

crescit et

Sensualis

Sensationeni

augetur, ut
pei-ficiatiu".

secimdiim,

Animalis
scilicet

vitam

seil,

secundaui

Lianimalis

lotimi
siugula

Nani verbo (juia verbum

vita
et

iiitellectus

uomiua competuut

se(pientia

quodamniodo,
et iutcUectualis
ali(iuo modo est quoddam
lo

est cogitatio, est

quaedani intelleetualis sensatio

iutellectualis

motio.

Quare singia cpioque

eogitatio
rationalis

siugulis

competcre possunt.

Sicut

euiiii

creaturae

et ratiorationale verbum, quidani rationalis sensus, quaedara rationalis vita

nalis motio, sie sensatio sensualis rei est (us iutentio vel

verbum quoddam
i-^

Nam hoc ei seusuale, cogitatio sensualis, quaedam vita et motio sensualis. et intoUectuah intellcctus ])raestat sensatio in s\io gradu et genere, quod
cogitatio rationali,

motus inanimato et vita animato. Et licet inferiora aptius minus remota lctaphora, tarnen etiam non inepte dicautiu- de superiorilius quod verpi'uitus snperiora de inferioribus dicimtiu-, Ut aptius quidem dico, motio quod quam sensatio, motio vel vita et intelleetualis (juaedam bmn sit
,

iu

sit

quoddam

inammale verinnu, sensatio, vita.

Sic vita animalis rei

et

prosequamur.

Tarnen sustineanuis Interim est velut suus sensas, suum verbum,

Et motus inanimati est velut suum verbum, suus sensas, sua vita &c. Et hoc ei praestat vita in suo gradu, quod caeteris sua, Distinguo autem intellectualem natiu-am a rationali, quod siugulis singula. mitis Philosophis absurdum videtm-, sed tarnen scriptra-ae consonum, quia intellcctus est secmidum scripturas invisibilinm et aeternorum, quae beatisuus motus &c.
ficant.

2.1

Quem meo

iudicio

B. Augustinus

portiouem

rationis

superiorem

nominat et virum, sicut rationem inferiorem mulierem, quae in temporalibus

versatur, cuins scilicet
in terra,
i'i. y4,

onmia opera, quae ingenio

et industria m-abili fiunt

:)o

non enrans an Deo

placeant vel futurorum beatitndiui prusiut.

Quare

n.

huius magis
cogitationes

cogitatio quam verbmu dicendum est, ut Ps. 93. Dens seit hominum, quoniam vanae sunt. Intellcctus autem solius proprio est verbum, quia est cogitatio stabilis, vera et aeterna, non vana, Perseverat nim in aetemum quantimi de natm-a sua est, uteunque deficiat^ sed cogitatio Igitur sicut intellcctus vel rationis tandem desinet ciun omnibus operibns. verbimi profert intus ac loquitur, ratio, dum secum agit, se movet, secum sie iam velut sentit ac vivit vitalemquc actum sensationemve intellectualem ex se suscitat, quando indicat Deiun Patrem sibi suiun apud se verbimi

a.i

proferre,

Ita sensualis
secunda

natura,
8

dum sensum

vel sensationem facit,

seipsam

4u

vita seil,

Motu

crmom'
(istviulit
et

nii->

bcii

3'il)'^t'i

lM-1
cl

1-M7.

27
,

susriiai

cl

i|U(>(lainiii(nl(i

viviticiit

soipsaiu juxidiuil

iil

>ii

in

sensu,

iilii

inius ikhi erat.

Ita de aniiiiato,

(|iuiii(lo

cresdt, flont,

l'niriilicat,

iam

veliit

ex

seipso

procedit et producit aliijuid sui et tarnen

fit.

uou seipsnni

deserit: ita et in l)eo

;,

Lno

est sie inaniniatiun:

|)riiis

dum
i|U(>

movetnr, quodaniper cojrnitioneni

iiiit,

modo
siiaui

crescit et profieit,

(piomodo
snuni

mm
in

l'iiit.

(iiiia sicnt
in

iiitclleetus et ratio et

sensus profioit
et

id,

prins non

Ita

aniniatnni
in

per
i|U((

increnientnni
])rius

inaniniatiun
se

\wr niotiun snnni

pi-oficit et
iii-

id,

in

non

i'nit,

ae sie in

ipso

iam sesc

ninlliplicat
idrin.
et
et
ita

plurifieat,
1,1

Udu tanien

reeedit

a se ipso,
,

inm niaxinic nianct

sapil
,

ita

ett'ahiliter

Dens, diun se

intclliiiil

dicit,

sentit,

profundit

agit

ae

intelliti'ihili,

imo

suj)erintel]ijiil)Lli

sei])snm

nmltiplieat.

Imo

uisi

(luodam motu movet, nianet idem idem ipse maueret, non ])()sset
nee
eogitatione,

tarnen

sese

uudtiplieare, sieut nee res,

dum
nisi

movetiu-, nisi eadcmi maueret, sese muitipliintelleetus

eare
i:.

posset

nee

sensus

sensu,

nee

vivnni

ineremento uuiltipiiearetm-,
i|i>uni

idem maueret.
cogitaret,

Si

enim

aliud

fieret,

iam non
aliud.

nuiveretur,

sentiret, eresceret,

intelligeret,

sed

illnd

Quoeirca non
eontrarinui:

se<|nitnr:

sese nmltiplieat vel prol'undit, ergo se deserit.

imo
ita<|ne

dum
non

se nmltiplieat,
re
et

maxime idem manet

nmitipliciter

et

fit.

Videuuis

(piomodo
'.i>

in

(pialiliet

oreatnra
in

elucet
rei

processio verlu

ex

l'atre,

lieet

aripialiter
id

omiiibus.
<(nia

Nam
est

molns
tarnen
(jni

inauimatae iuiperista,

feetissime

(|ni<lem

osteudit,

parva

nmiti|)lieati()

(pia

idem

multiplieatnr,

ipiando in nudta

movetur,

non

mla.
dieit,

Sicnt

antem
actus

iui)tus est ipsa essentia

niol)ilis

Dei seenndum Ai-istotelem,

est

(piod

sit

in

(inantum Imiusmodi, Similiter

dieendum, quod nudto magis

est actus

naseentia aniniati est ipsum

vivi
in

animatum
Aeeijiio

in

quautum Imiusmodi, quia

naseentiam vel
animati,
aetu
sicut

(|uantnni

Imiusmodi.

autena

inerementuni

pro|)ter

])enuriam

nominnm

hie

])ro

oimii

motns

est

omnis actus
Igitur sieut
M,

inaniiuati et sensus scnsitivi, eogitatio rationis,

verbmn

intelleetus.

motus non tantnm iocalcm

significat,

sed etium alias species,

quibus res ipsa nmltiplieat in seipsa, ut albedo, quantitas &c., ita naseentin
hie
sit

nutritio,
in

augmentatio, generatio, quae est actus ipsius vivi xel ipsum

(juantiun est arbor, ligmuu, herba, sed in
Aristotelis.

vivum, non
i.

quantum
sensatio

iininsmodi,
est

e.

vivum, sccundum Philosophiam

essentia

Tta

uounisi

ipsa
as

sensitivae

rei,

i.

e.

est
in

actus scnsitivi in (|uantnm Imiusmodi.

(piantiim

verbmn est identitate motus

Sic

intelleetus

ipse

Iininsmodi.

Quae

oinnia

e.x

cum

mobili
est.

laeile

intclliguntur,

quia omnia

illa

(|iudain

motus sunt,

ut

dictum

Tta ergo et Filius Dei est ipsa essentia Dei, et

scilicet illo inetfabili et superintclligiliili

esse di\'mm est

ipsum verlnim, solo

40

moUi ab eo descendeus. Ulterius etiam id peqiende, quod oumis res motu quantum et non secuudum esse attmgit tenninum ad (picm, vel saltcm non in
10
iiitelligit dioit

l:i

monieret,

noii

sese

28
est,

ermoiic

am

bcn ^ai)Xtn

15141517.

Sic sensualis uatui-a uou per esse, sed in fjuautum mobile est attiugit. scd per potentiam seutiendi perveuit ad sensibile vel sensationem. Ita ratio, sese niiiltiita intelleetus, ita Dens non per esse, sed jter prodncere suum
plicat.

Hoc

est,

quod

cssentia uec generat uec geueratur.

Qiiare sequitur,
-

quod B. Augustinus notitia, amor simt ima

res,

optinie dicit,
vita
et

quod meus, memoria, voluntas, seu mens,

Sic, si in re inauimata diceret,
res est

tres vitae.

motus, quies sunt

unum

et tria,

quia

dum

iam apta

est moveri,

et sie

ex esse

fiuit

motus, nou
tluit

in

quantum

est, sed quia,

dum

res est,

est

mobilis, ex
oritmcesset

qua mobilitate
finis

motus, ex uti-oque autem, motu et mobilitate,

sie fit,

quivis et

motus.
ibi

lu onmi euim motu

ut pars acquisita

lo

acquiri

et

sit

(juies

mobUis,

et

ita

eadem

res

respectu termini
quiescit.

quem
sibi et

quaerit

movetur, sed respectu eins quem acquisivit

et quiescit,
sibi

Quare
quiescit

movetur
semper.

incipit senqier et desinit, sibi est in prineipio

fit:

et

fine

Ita in

diviuis

ubi

semper Dens
,

movetur

et

(parce,

lector, verbis indignis tantae rei exjjressione)

movendo

filius,

quie-

ih

sceudo Spiritus Saiictus procedit.

Dei, inio

Quia
et

Spiritus Sanctus finis est emanationis

i.

dmu semper
in

ex Patre profluit motus,

et

e.

filius,

semper ex utroque
ille

ju-oveuit qides,

qua

mobile

motus

finitm-.

Sed motus

aeteruus

Vide quam apte serviat Aristoteles in Philout ipse voluit, sed melius iutelligitur et non sophia sua Theologiae, si Nam res vere est elocutus et credo quod aliuude fiu-atus sit, applicatur. quae tanta pompa profert et iactat. Sed tamen veniam peto, o Dens, quod
est ibi, ita et quies aeterna.

20

de tua penitissima

uatiu-a, licet in

gradibus a

Te

constitutis ascendens, tarn

indigna loquor et exercito.

Nunc ad mores veniendum

verbuni Dei
caro
fiictum
fit

est

et

discendmu
verbum.

inj)riniis,

quod
fiat
fit

sicut

2s

est,

ita

certe
fiat

oportet et quod caro

verbum.
Indult

Nam
homo

ideo
fiat

verbum
Deus.
figiu-am

caro,

ut
fit

caro

Ideo Dens

homo, ut

Ideo virtus
nostram

infii-ma, ut infirmitas fiat virtuosa.

formam

et

et

imagineni
ideo

et

similitudiucni
fit

ut nos induat
ut stidtitia
fiat

imagine, forma, similitudine sua:

sapientia,

sapientia

stulta,

et sie de omnibus aliis, cjuae simt in Deo et nobis, in quibus Omnibus nostra assumsit ut conferret nobis sua. Efficinuu- autem verbum

vel verbo

similes,
et

i.

e.

veraces,

sicut

ipse
et

homo

vel

homini similis,
sicut

i.

e.

peccatori
efficimur

mendaci,

sed

non
divini

})eccator
et

mcndax,

nos non Deus

naturae,
''''

nee veritas, sed

veraces vel

di%nae consortes

quando assuminuis verbum et per fidem ei adliaeremus. Nam nee verbum ita factum est caro, quod se deseiiierit et in carnem mutatum sit, sed quod assumsit et sibi imiAat carnem, qua unione non tantum habere dicitm- carnem, sed etiam esse caro. Ita nee nos qui sunuis caro sie efficimur verbiun, quod
in

i'.KSt'J'.ij:

verbum substantiaHter mutemm-, sed quod assmnimus et per fidem ipsmn nobis uunus, qua miione non tautmn habere verbum sed etiam esse dicimm-. Sic enim Apostolus ait: Dominus Spiritus est, et qui adhaeret domiuo unus

*d

etmoiic mis

beii

3nt)rcii

l'iU -1517.

29
natus
est,

Spiritus est.

Et

loh. 3. Sic est nninis

Spiritus est.

qiii

ex

siiiritu

item: iniod

3oii.3,s.

s,i',

ex spiritu
illo.

natiini est,

Et Apostolus:

ul

sinius institia

Doi in2eov.

0,21.

r.

Quoniodo ergo Spiritus et iustitia et veritas et sauctificatio et regiuun dicimur, ita et verbum et sapieutia et virtus, quia facta est ludaea sanctificatio eius, Israel potestas eius. Et cum Cliristi vestis sit iustitia et sanctitas
et gloria,

nos autem vestis ipsa simus, ergo

iustitia et gloria suuuis.

OiKM-tet

autem, quando verbum assuniiuius, nos ipsos deserere et exinanire, nihil de ufistro sensu retinendo, sed totum abnegando, et sie sine dubio efficimur
ilhid,
lu

quod assumimus,
suae,

et

ita

portat

Dominus

in

hac vita
liic

onmes verbo
credit,

virtutis

nondnm
tidcs
in

rei|)sa.

Nulli
et

enim eredcnti
hoc susjjcnsi
et

dantur (|uae

sed

sumiis,

verbum imo

futurorum,

in

eaptivi totuni veri>um

erit

et

lutum

ixirtabit

nos verbo, sed hoc

literis

verbimi indivisibile

illnd aut iiicarnatum,

hoc sine voce, sono,

erit.

Tnterius ilhid

autem

sono, voce, literis est Lnvolutum, sieut mel in favo, nucleus in tcsta, niedulla
1-'

in

cortice,

vita

in

came

et

verbum

in

carnc.

Nee

id

verbum

tieri

oportere

dixi,

cum

et

Philosoph! dieaut,
et

mirum, <|Uod nos quod intcllectus sit

per

intelligibile

per
,

actualem

intellectionem
in

sensus
et

sensibile

actualem
Sic enim sed

sensationeni
Aristoteles
20

quanto magis id
Intellectns

spiritu

verbo verum est!

ait:

impossibilis
et

est nisi

eorum,

(piae intelHgit,

potentia

est

ijisa

omnia,

ipse est

quodammodo onmia.

Sic etiani appe-

titns et appetil)ile sunt

intelleeta

nnum, falsissima sunt. Sed

in
et

et anior et amatuui,

quae onmia substantialitcr

sie quia intcllectus et affectus

,

dum

desiderant

sua Obiecta,

(|uaiitum sie desiderantes

i.

habent sc velut materia appetens

;'

formam, quantum

seeundum hoc,

e.

in

quantuin desiderantes,

non autem
et

in

subsistentes, simt piira potentia, imo

quoddam

iiiliil

fiunt
et

(juodactus,
iiaei^

dam

ens,

quando obiecta attingnmt,

et ita obiecta sunt

eorum

esse

Pulchra sine qnilms nihil essent, sicut materia sine forma nihil esset. Sic est. utilis Philosopliia sed a paucis intelleeta altissimae Theologiae beati Dens Obiectum beatitudinis est ipsa essentia beatorum, .sine qua
J"

g.

nihil

essent

omnino, sed

dum

attingunt

ipsnm
alias.

tiunt

velut

ex

potentia aliquid.

Q,uare

Deus
1:'

est actus.

Sed de hoc

incarnafnin linc

litoi!,

erit.

30

Sermone mt? bcn 3nf)rrn 15141517.

SERMO'
[de propria sapientia et voluntate,]
in die S. Stephani
wnttii. 23,34.

Anno

1515.'

cce ego mitto ad vos Propheta.s, Sapientes et Scribas. Quare I .^ non dicit: mitto ad vos in.stos, bonos aut alio voluntatis et virtiitis vocabulo insigues, .sed tantum eos, qui in verbo et sapientia excelhmt ? Nam
I
in
istis

''

tribus
traditnr sine

tria
et

genera
oritm-

hominum verbo
Primo
sola
2. Petr.

eruditorimi

significantiu-

Sicut
alii

triplex

eruditio.

euiui a

Deo

ipso innnediate

afflantur,
2.*)Scfr.

huraano magisterio,
sunt Prophetae, ut

divina inspii'atione et revelatione

1.

i,2i.emditi,

et hi

Spiritu Sancto

inspirati locuti

in

simt sancti Dei liomiues nee

Seenndo, non tantimi a Deo,

omnes enidiuntur
**j37^30.

gapientes, ut Ps.

miquam vohmtate humana .sed a Deo per homines et in voee \ava: sie ad iustitiam a Deo per niinisteriuin hominiun, et hi sunt 36. Os iusti nieditabitin- sapientiam, et alibi: os meum
est allata prophetia.

loquitur
solo

sapientiam.

Tertio,

neque per ministeriiuu hominimi nee tarnen a

scilicet

i:.

Deo, sed ex

lectione seripturae,
veritatis,

qui legendo et meditando sese

interpretari
scriptiu-as
et

exercent

ad coguitionem

faeti

potentes

scribere legeuda.

Igitnr sieut triplex est verlimn,

scriptile, ita

.seilicet

eogitatnm et mentale,

dictum seu vocale, scriptum seu

qui corde, Sapientes qui
vivacior est eruditio
aiu'e,

sunt triplices eruditi, Prophetae

et
20

Seribae qui oculo doctrinam percipiunt,

sicut

cogitatione

quam

voce, ita voce

quam

scripto.

Quia

litera est

vox mortua, vox autem

Cogitatio vero digito
litera,

est litera viva, sed tarnen est

adhuc

cogitatio mortua,

Dei scripta

est vita vocis et literae.

Quia magis niovet vox quam

et litera.

sed plus cogitatio

quam

vox, imo

Dens
voce
s'-

scribit in cordibus et facit Prophetas,

homo

scribit in auribus et libris

et

Qnaeritur igitur, ut dixi, cur hos tantmn mittat

est

non iustos?
arlntrentur

Respondetur: ad ostendendum, qnod omnis rebeUio

ex sapientia caruis,
et

quae non potest subiici Deo, cum onuies habeaut zelum Dei
se

bona voluntate obseqnium Deo praestare, sed non secunduni scripturam,

nee humiliant
et
reeipiiuit,

suum

sapere et sensum.

Idcireo iustum, piuni, niitem i-equinmt

-"

sed verum, certuni et sapientem rcpudiant.

Tota

conilictatio

est de mediis et

ad finem: de

fuie consentiunt

omnes.

Omnes
est.

volunt salvari
Idcireo superbi

Deo

placere, sed dissentiunt in eo, in

quo placendum

10 2. Petr.
')

2.

12 viva sie

14 sapientia

S|c)n I <.

243-251.
im'vft

Erl. I

. 55-(;G.

SaJaldj

26. Siccember

1514.

i;|[t)i'r

an:

Sormn

luiKitiis in

Aetliculn

^) XTI p. 210-218a. Angustinianorum.

'liii

Scvinotif

nii-5

bfti

3nl)rcii

15141517.

31 quae sapieutiu
pcrsequiintiir et

semper coutra iustitiam Dei pugnant

eis

et stititiam aestiniant,
vidctiir.

mittitur,

similitcr
(jui

veritas

eis

mondacium
Sic

Imo

occidimt eos,

veritatom

dionnt.

enim

et

ego semper praedico de

Christo, Galliua uoslra, effieitur milii on-ans et talsnm dictum 'Viilt

r.

Dominus
hnins

esse gallina nostra ad salutem, scd nos uolumus.^

Hoc

est enim, qtiod dixi,

siib aJas

quod nos

nostris iustitiis prorsns salvari

iit

non possmniis, sed

gallinae nostrae oportet uos confugere,

quod minus in nobis est de eins

plenitudiuo

accipiamus.

Sic enim Malach. 4.

Et

orietur

vobis

timentibus

a)!ni. 4, 2.

nomen mcum
10

Sol iustitiae
tibi,

et salus in pennis eins.

snli

suis

obumbral)it

et

pennis eins

Et Psalm. 90. Scapidis VI Et Psalm. G2. Et in W. speral)is.

dextera tua.

9t. 4.
es, s.o.

velameuto alarum tuanun sperabo,

me

susi'cpit

Alioqnin qni

secunis incedit in institia sna, rapient eiun \niltures, crudelissimi dacmones. Ecce autem expandit Dominus noster alas siias in crnce, nt nos suscipiat:

nimc vero non tantum ab

i.-.

eis alis

recedunt in sna propria bona opcra, insu]icr

iustitiae

nohmt audire vocem vocantis gallinae. Xolunt, in(|nam, audire, qnod eoram peccata sint, quae gallina egeant, imo (piod peius est, vcrsi in
etiam ipsi alios a gallina rapere nituntmet

vultures

pcrsequuntnr reliquos pullos,

ul

qui in raiserieordia huins gallinae sperant salvari,

abstractos a

fiducia

Ita fit, ut Christi et iraproprie iustitiae fidueiam iudutos eertius devorent. tunc ludaei Sicut iactant. gratiam maxime impugnent, qui eam miLxime simt persecuti pronius iustitiam persecuti sunt, quando propter iustitiam
iustitiam, id scilicet iustitiam statueutes,

quod

sibi placuit, Ita isti

hoc gratiam

vocant,

quod

ipsi

somniant.

Sed
fieri.

State firmiter,

neque moveatur ullus contra-

dictiouibus: sie
-'

enim oportet
ab

Prophetae, Sapieutes, Seribae,

al)

dum

mit-

tuntiu-

ad iustos, sanctos, pios, non reeipinntm-

ipsis,

sed
et

occiduntur,
meretricibus,
niniis.

rccipimitm-

autem

iuiustis

et

peccatoribus
ieiimi,
illi

publicauis

(pioniam

lii

cupiunt doceri et sunt

vi'ro saturi et docti

Doctrina Prima.
:>"

sola sapientia carnis facit,

noluisti
'.

Cimi Dens omnes homines velit salvari et nullus homo \elit tlamnari, quod sapientia Dei nunc dicat 'ego volui, et tu
Mii-abile
.',

enim est, quod contradicat sibi et discordet voluntas Dei Sed tamen patet ])rinuun 1. Timoth. 2. et exjierientia cuiuslibet i.xim. et nostra. Ille enim dicit: Dens (pii vult fmncs homines salvos fieri et ad propria. agnitionem veritatis venire. Et Ezech. 18. Num (|uid voluntatis meac est .cj. is,
;::.

4.

23.

mors
eins,

inqiii?

Et Psalm.

29.

(iuoniam

ira in
feeit

indignatione

et vita in
iji

voluntate

!i?i.

so, g.
13.
14.

et sapientiae:

Dens mortem non

nee deleclatur

perditione

im-ssciii.i,

piorum.

Item: sanabiles
nt haec una

feeit nationes orbis itc.

et

Et quilibet requisitus, an

idvh.i,

velit salvari,
biliter
fit,

respondet 'volo', damnari,

sit

respondet 'nolo'.

Et non

nn'ra-

voluntas Dei

et

hominnm,

et altern dical

ad allcram

11 dextera

mea

34

niei

35 Psalm. 27

32
'voli
et

cimonc
noluistf.

oitS

bot ^o'^rcn 15141517.

Nam

ista Synteresis

in

volimtate huniaua in peqietuum

et odiat

manet, qiiod

velit salvari,

bene beateqne vivere, nolit

damuari, sicut
recta,

et rationis SjTiteresis iuextinguibiliter deprecatur

iusta.

ad optima, ad vera,
ac
velut
foniesi,

Haec enim
natm-ae
in

Synteresis est conservatio,

reliquiae,

residuum, superstes

portio
Sei. 42, 3.

cormptione

et

vitio

perditae

semen
:

et

materia resnscitandae et rcstaurandae eins per gratiam, sicut Esaias

ArunSic
i.

dinem conquassatam non confringet

ideni:
nisi

et

linum tumigans non extinguet, quasi,

diceret 'sed potius redintegrabit, consolidabit, accendet et inflanunabit '.

Scf.
1, 9.

Domiuus

reliquisset nobis
nisi

semen, quasi Sodoma fuissemus,

et

e.

moraliter lo(iuendo,
Aili)

Synteresin

reliquias
si

natiu-ae

conservasset,

tota

14,7-9. periisset.
si

Et Hiob: lignum habet spem,

praecismu

foerit,

rursum

\nrescit,

mortuus

fuerit in pulvei'c trmicus eins et senuerit radix eins in terra,

ad

odorem aquae germinabit et laciet comam, quasi cum primiun plautatum est. Resuscitabilis itaque est natura, nisi ponatur obex et gratiae resistatui-, quod
faciunt impii,

qui

freti

sua Synteresi

et

prae voluntate ac sapientia propria

Igitm- adeo radicaliter ista portio
sit

ir.

nolnnt restaiu-ari,
voliuitatis inest, ut

sed saui sibi videntiu'.

etiam in damnatis sola

causa totius pene infemi, quod

Sic enim

nolunt
ait

eum

et

volimt contrariam salutem inaestimabili vehementia.

liis,

B. Augustinus, quod dolor est disseusio animi in

quae nolentibus quae

a

accidunt, ergo contra voluptas et

gaudium

est consensio animi in bis,

tif.

volentibus accidunt, ac per hoc npii in aetemiuu quaerunt fiigere damnationem Unde Psahn. 1. 1,4. et movclnmtxu- aversi ab ea et tamen ubique in eam curi-ent, semper agitati et describuntur f\itm-i sicut pulvis ante facieni venti, scilicet
1, 3.

';;j.

fligientes horribili teiTore,

et

tamen non
secus

effugientes horrenda miseria.

lusti
.js

auteni

radicabuntiu-

in

Deo

decursus

aquarimi,

i.

e.

mundananun

voluptatmn torrentem.

Corollarium.
Mirabile quod ea sola voluntate punientur peccatores, qua

Deo
i.

volenti

salutem

omnium

et nolenti damnationem ullorum simt conformes,

e.

voluu:iu

Patet Prov. 1. Ego quoqne deridebo spv. 1, 26. tte salutis et noluntate danmationis. Item Psalm. 1. et subsamiabo, cum id quod timebatis vobis advenerit. Pi. 1, 6. vos Peccatorum jieribit, et Psalm. 108. Oratio eins fiat in pec*j. 109, T.Desiderinm Et Lib. Sap. Spes imi)ii &c. Est enim, ut dixi, ex Deo indita ista acii). 5, li. eatum.
lioiia

voluntas in homine indelebiliter, imo per ipsain

et

maxime

punietur,

eum
a-'

non possit nolle poenam

voluntatem

non

]iossit

non

velle quietem et salutem.

Mtii,.

Secimda pars Deo conformem, ut velit non in quo debet et in quo Dei volmitas Yvit salvari eam, sed in quo sibi videtur et in (juo ipse homo eligit beatus esse et salvari. Hie enim discordia oritur inter Deum et liominem, scilicet 5,s5.in via, mm in fine, ut Matth. ,5. Esto consentiens adversario tuo, dum es
conclusionis
4
+11
.\latlli.

probatur,

quia

sapientia

carnis

dispergit

conservatio reliquiae
7.

^1

IValm.

3.

:i2

l'saliii.

107.

;!3

Spcs iustoruiu

Sfrmoiic

niic-

bcii

3nl)"

1-"'14

ll7.

33

cum
sibi
idciii

eo in

via, qua.^i

dieeret 'in finom

vt

onndcm
et

tonclimt, sed in

eandcm viam
dii()

non eonsentiunt Sapientia Dci

opus intondunt, sed
divei-sis

Sapicntia carnis'.
eontrariis

Sicnt

oj)oi-arii

stiidiis et

mediis discordique

consilio,
:.

(pionim alter neeessario errahit

alter sdlus reete proeedit.

Ut

si

(liioruni aediticantinni alter ligna

reete et apte e()nii)()nat et formet

nieliori
tanieii

ad donuini,

alter vero

ah eo dissentiens velnt
et

consUio superbus lignum eomponat

ad ponteni, sepeni vel aliud

sed dissipator
silio
111

donunii intendat, hie non aedifit^ator

est.

Sic

si

sartor intendat tunieani t'ormare et abnudanti eondisscntiat,

proprio,

ut

ceteris

ealigani

tandeni

effieiat.

Et Horatins:

Amphora
niontes,

eoepit institui eurrente rota, eur lu-eeus exit?

Et idem: Paituriunt
reeti et

naseetm- ridieulus
docti
paritor
et

inns.

Omnes

ergo

in

fino eonsentiunt,

perversi,

indoeti,

sed qnia dissentiunt eonsiliis

et

mediis,

ideo altenitri fraudantur fine intcnto.

'certe noiuistis,
i:.

nos antem voluimus'.

Ubi dicere jiossnnt recti ad perversos At illi 'ntique idem voluimus, sed non
Sie lioniinuni
alius in
et

potuimns'.

Quare?

Qnia
])er

sai)ientia projiria obstitit.

honore, alius di\dtiis, alias sapientia, alius iustitia sua (piaerit salvari,
ipso dissentit I)eo

hoc,

suum sensum,

per sapientiani earnis,

])er

eonsilium

proprium,

cum Dens
salutis

per luimilitatcm crucis et per confessionem pcceati velit

ad finem
20

adducere.

Hoc enim

est

eonsilium

impiorum Psalm.
et

l.'4Ji.

i,

i.

Greneratio

vero reetonnu

bencdicetur.

Dicnntnr enim boni cordo

illi

recti

corde, qnia hi )iropter recti eonsilium ad fiuem salutis,

in

vero, qnia peeeata

remissionem

iiabent

et

zelum Dei

et

finem salutarem quaerunt

sed non

secundum
e.xtingui
2s

per

\-ia,s

Unde in Seripturis nihil uisi ista sapientia quaeritur et humiliari, ut homo audiat vocem Dei ipsum doeentis et ducentis rectas ad tineni, quem i])se vult, sed per se attingere et iiivenire
scientiam.
:

nequit.
vestra.

Sic Psalmus
Sequitur:

Hodie,
hi

si

vocem

eins audieritis, nolite obdurare corda

9\- 95. 7- s
f. 95, lo.
p,-.

semper

errant

eorde,

quasi

dieeret

'zelum habent

et

bonam voluntatem,
lumen
::o

sed erroueara'.

Et Psalm. 111.

Exortum
i.

est in tenebris

112, 4.
97,

rectis corde.

Et

Psal. 96.

Lux

orta est iusto,

e.

credenti verbo et

<Pi.

u.
i.

consilio

Dei, ]>roprio abiecto,

i.

Et
e.

rectis

corde

laetitia.

Item Psalm.

.32.i!i. :.

Exidtate, iusti, in Domino,

datio.

ereduli eonsiliis Dei:

Kcctos

decet eollau(. 33, 10.

ir.i.

Et ibidem: Dominus
populonmi
et

dissipat consilia gentimn,

reprobat autem cogi-

tationes

consilia

Prineipum.
lex,

Sic per totum

Psalmum

octo-^jj.

narium per singulos pene versus oratur

3.i

indicium, iustitia, iustitieationes,

i.

e.

mandatum, verbum, elo(]uium, rectum medium a Den ad finem, (juem

orandura ut
et in

omnes volunt: non

reete velimus
et

tniin

necesse

est

bonum

velimus, sed ut

verum bonum.

Unde

hoc Euangelio Dominus non

iustos, bonos, pios, sed Prophetas, Sapientes, Scriljas promittit se niissurum,

scilicct
40

quia duces et rectorcs, consiliarios rectos, per media reeta missums

tota cura contra sapientiam

camis

et

eonsilium hominis laborat et

sollicitu.s

20 boni cordi
Sut:^CT: aBcrfe
I.

2T dicerent

:iO

Idem

34
est.

cxmone

nii-:-

bcn 3(af)ren

lli 1517.
.sigiiificatur

Est enim sapientia carnis, quae \igo

iii

Stnitligfeit
clictat

Sensusibi

alitas,

proprium consilimn, hoc bona

videntiir,

est,

qiiaudo ratio sapit et

possit sed de

quae

recta et

cum hoc non

quae recta
et

Deo

petere debeat,
siut.

ut

doceatiir a Spiritu eias,

bona non videantiu" sed

abscoudita
et

Hine

verbum factum
quoque haue

est

et

sapientia Dei
sapientiani

exinanita,
exinaniret,

ut

nostram
quae
est

pessimam

absconderet

et

plena vanitate, errore et peccato.

Doctrina Secunda.
Quiciuique non
occidit,
aiic.

Ciiristi consiliis

ohedit et a

pmprs
est,

suis redit, etsi

non
i

tarnen
erit.

quia de generatione occidentimii

omnis sangis iustus

contra

n,

23.

super

eum

Et

sie dicit Christus:

qui non est

mecum

me

est, et

Siic.

11, 46.

apud Mattheum:
vestroruiu,
illi

profecto

testificamini

enim occidenmt &e.

qui
conseutire,
sicut qui

Cum
cum

quod consentitis operibus pati'um tamen non occidissent ipsi eos.

fiuibus et latronibus conversatm-,
et
li

Et
et

ratio

est,

non recedit a generatione occidentiuni Pro])hetas, opere

poenam,
sie

testatiu',
ei

se

illis

placent fm- et latro, est participaturus

etsi

participavit et

culpam,
sitjg.

neminem

ipse laeserit opere.

Sicut hodie Paulus S.

Stephanum

26, 10.

lapidavit, ut ipse in Actibus confitetm*,

ludaeorum lapidantium manibus, Sic

et

oiimibus hominibus
eins,

malis

iniputatiu- sanguis Ciiristi

et

onmium Sauetomm
et effiiso

eo quod smt de generatione

sorte eormn, qui

occidenmt eos

derunt eonim sanguinem.

sapientia carnis!

horribile

verbum!

omni studio fugienda

Xani qui amat sensum proprium, sapientiam carnis, consuum, quid amat nisi ariua quibus occisus Chi-istus et Sancti eins? Quis enim occidit emii nisi furor et amor sensus proprii? Si ergo tu principis filiimi non quidem occideris, delecteris autem armis, machinis, studiis, consiliis, imo utaris iUis et prohibente principe sub poena capitis, eadem
silium

2'>

anathematisari et proiici,
f'actiirum vel

tu

ea iactes et reserves, nonne iam vel

similia

Ita

fiet

eadem fecisse arbitraus, irao inobedientem praecepto damnabif? Omnibus qui consilia sua diligunt quoniam diligunt instrumenta
,

mortis Christi et
debuerat,
et iustos
si

omnium
si

iustoriun Dei, quae

tarnen quilibet

summe

odisse

:*"

amicus esse veUet.

Frustra itaque est excusatio, quod Christiun

in

non occideris,

tamen arma

manu

teneas,

quibus occisus

est.

Si enim interroget 'quid haec sibi voluut ?' Kespondebis 'milii placent et pichra
videntur'.

At

ille

'Haec sunt, quae

milii filimn

meum
scias

occidenmt, et siquidem

ignorasses, ignosci tibi posset,

Sed cum iam

ea

anna

esse cnienta et

3'-

mortem
Draco

Christi sanguinolentis notis testantia, utique hoirere debuisti et

filius liorret

non

amare, sicut

arma, quibus occisus est pater

fi-aten-e suus'.

Igitm*

iste nifus et

sanguinolentus, cuius
studio,

similiter cnienta,

summo
IG

arma sunt furor, superbia, ira &c. imo hoiTore fiigiendus et ad humilitatem

12 picifecti

poenam

sie

cvnioiic nii? bcn

^n^)" 1514^1517.

35
rotraliit

sensns pia festinationo ooiiaiKliim.

Prt)V.
1.

Ab
&('.

hac ergo genorafidne

Itcni:
festiiiaiil
iit

Salomo
san-2>"- '
"*

Si

lactaveriiit

i)('ccal<ires

cffimdant

guinem.

Et ad Koni.
scilirci

3. <!< Iota illa cnti'ationc:

veloccs pedes ad

(n'iiiKli'iidiiniMiim.

s, is.

santi'uiiu'in,

propUT
Tu,

(iininuiiiioiu'iu

societatis et
2.

iiieorporationis,

licet

11(111

j>ropttT

idciuituteni
11.

operatimiis.

Act.

Salvaniini
et

ffenoratidiK"

ista

sivii. s,

w.
s.

prava.

Et Ps.
in

Doniiiie,

scrvahis

nos

onstodies

nos

a gene-i'f.

i.',

ratione hac

actcrniim.

(^oiMil la ri

11 111.

Qnoticr- nos pnijirio sensu pcrcijiiiniis nioveri

10

ad sfatncndam pntpriain
et

opinioneni,
niiseriani.

cum
Qiiia

eniitii

deti'stari
liorrihile

nos
est
in

ipsos
(

delienius

nostraiii
stiniiihini

deflere
istiini

scilicet

'liristiaiio

iiiveniri
et

mortis,

ijno

Dominus

eins
i|iii

Cliristns

perpimctus est,

vivere

ac

militare

contra

Dominum smim.

pro I)oniiiio suo etiam

ita<|ue seinper in

iiiori

deberet omni miHtia

strenuissime pusiians.
ir,

Hahemus
iaciila

nobis maiiiii hictus niateriam

et

Immillimae

conf'es.sionis

ocea.sioneni,
in

quod

scilicet geiierationis i.stins iuter-

fectricis

iustonim cruenta

nobis pereipimn.' adliuc superesse, propter

inerito

qiiae

ui.si

doleamus

et

genianms,

super

nos

\(Miiet

omnis

sangxiis

iustns. qui

rttnsns est <tc.

Do (-tri na
w
Et
si

Tertia.
\

Dens imposnit nobis

rpu'a invi.sibilia

impossibilia et super

irtnteni

nostram, non

tamen hie ullus excusatur.

t^ui sc excusat,

maiorem
cjuil)us

iucurrit accusatiouem.

Primum
sapicntia

patet

propouit

in

nos vult salvari

quae
lex

caniis

non

]iotest

acstimare,

quin

non

cajiit.

Insuper
in

qiiia

spiritnalis est,
2.-.

sapientia autem carnis carnalis, non potest

illam,
est,

ut

ims,6.7.

pleat.

Sic

ait A])ostolus

ad Honi.
potest.
.solus

8.

Pnidentia

camis mors

non enimgim.
(|iiam

est est

subiecta

Deo, nee
nisi

eiiiin

Ideo

cum simns camales,

iiiiplerc,
ait

impossibile

nobis

legem

iin]ilere,

sed

Christus venit enni

erat

nos
8,

non possunnis
in
3

solvere.

Xani quod

impossibile legi,

Ajiostoius, Mm.

3.

([uo

hifirniabatiir

per earneiii, ecce iinpossibilis est lex propter carnem.

impertit,
et

Yernntamen Christus impletiouem suani nobis

nobis exliibet,
ut

dum

seipsum gallinam
gallinae!

sub alas eins

C)

confugiamus

per eins impletioneni nos

liuiiis

quoque legem inipleamus.

duleis gallinal

beatos pullos
gratia

Sccimdum
3">

patet,

qiiia

ideo

imponit,

ut

quaeratur

et

agiioscatnr,
si

evacueturque sapientia carnis.

.scatur,

Per legem eognitio

nulHs
au.xiliis

peccati.

Nani

cogno- som.

:i,

20.

quod

nullis

consiliis,

nostris coneupiscentia ex nobis

possit aufen-i, et haec contra legem est, quae dicit 'non concupisces", et ex-

perimur onines invincibilem esse concupiscentiam

ut sajiicntia carnis cesset et cedat, desperet

]ienitns,

Quid

re.tat,

nisi

in scnietipsa, pereat et humiliata

iiequit.

aliimde

quaerat

auxilium, quod

sibi

praestare

Ideo

dicit:

quoticsTOnttti.

23,37.

2 festiimiHlum
se iiubis

ut

ftriiinlain

2:,

Koni.

(1.

29

iiuiuiiiahatiir

:J0

galliiiaiii

3*

3(3

ctmonc

nits beii

Saljron

15141517.

volni congregare &c.

Ecce qnomoclo etiam offert gratiam non quaerentibus quod Don solum non quaerit gratiam, ad quod Maior ergo est per legem monebatur, sed et oblatani respuit et spiritni gratiae contumeliam Polliitinn sane facit et sanguinem, in quo nunidatus est, pollntum ducit.
accusatio,
dneit,

dum
eins

ipso velut non opus iiabens suis eonsiliis sese iuvare praesumit,

TOnttt). 23,38.

Vi. 36,

afm'/s

Ideo et impotentem implere. Sed nos ut simpliees jiulli cum Et 8. S. et iu velamento alaruni tuarum exultabuut. Stephano oremus 4'i^"^- ''"^ pennis eius sperabunt. Rom. Misit Dens filium sumn in similitudine carnis peccati et de peccato damnavit peccatum, ut iustificatio legis lUud autem, quod dictum est de voluntate hominum in nobis impleretur.

non eredens,

audire nolens,

se

reum

legis

domus

merito

relinquitur

ei

deserta.

lo

quod

sit

confonnis voluntati Dei, intelligendum est de Synteresi voluntatis

\'\\\t

seu superstite portione, quae natin-aliter

bonimi.

Nam

de tota volimtate

loquendo aeque ipsa

et vero.

deficit

in

amando
sit
ei,

l^ono, sicut ratio iu iutelligendo recto

i''

Sicut

ergo

Sniteresis rationis etiam conformis est Sapieutiae Dei,

ita Synteresis volimtatis est

licet tota ratio

omnino diiformis
iiani

conformis
ratio

vohmtati Dei:
ea capit

cum

ntri(jue

pouautur

iuvisibilia et abscondita,

tam

non
illa
^f

quam

voluntas ea non amat,

lila
ajita

licet

per Syntei'esin inclineutur et apta

ista

sint ea nosse et amare.

enim coeca
et

est,

autem

infirma.

Ideo

nomiisi verosimiKa,
ista
illis

i.

e.

apparentia sive intus sive foris cognoscit,

non poteus se super ea levare, ut diligat prae autem dieo solum ea quae sunt in Deo, visibilia autem quaecunque non sunt Deus ipse, ut sapientia, virtutes, dona gi'atiae.
similiter
diligit

eadem

iuvisibilia.

In^'isil)ilia

Haec enim

etsi

non

sint

sensualia et carnalia

si\'e

corpoi-alia,
in
liis

sunt tarnen
i:.

apparentia et

homini praesentialiter cognita.

Ideo

m;udme pereimt

Haeretici et Superbi,

dmn

ea pertinaciter diligunt, cjuasi ideo

et furiuut, ubi

Deum

diligant,
istis

quia haec diligunt.

et

lde enim zelant

reprehendmitur in

defendunt se ac zelum Dei sine scicntia exercent.

Venira praeceptum non ascendunt, nee

'diliges

Deum tunm
jiraecipit

super omnia' non

diligi,

dicit

Vlona Dei' &c. sed simpHciter

iuvisibilia

quae

in

i-ationem
isti,

hominis

so

ocidus vidit, nee am'is audivit.

vivant, recte
forte

Inde enim

quantumlibet sapiant et bene

sunt,

adhuc de sapientia carnis vivere dicendi

quam omnes alii honun est, quod servi siut

enim istnd
indicat,
'diliges

imo abundantius qui corporalia tantummodo sapiant bona, Sigmun

sine timore ac occultissime superbi.
satis

Praeceptiun
35

Dominmn Deum tuum'

quae diligimus
ibi.

abuude utriusque morbum

et

dum

inspicimus

visibilia

eadem sapimus, quae

ille

tamen prohibentur
sapientia

Imo

pro illuminatione rationis incarnatum est verbum,

Patris,

et

pro sananda voluntate missus est Spiritus, Sic ut

lucem

rationi, hie

ignem voluntati

conferret, ac sie intelligeret et amaret in-

poUutam ducit

verum

legis

oremus,
fct)(t.

et

o^nc

Stnbeiititng

in

SdEc.

IC ita Synteresis voluntatis est conformis voluntati Dei

19 certa est

20 aperientia

Setmoitc

Oll-:

bcu

^i')'-''-'!'

l-M-i I-'IV.
iiitt'Uigcrc

."JT

visibilia

et

siipra

se

existentia,

([luu'

per Syntcresin apta est

ck'fl'ctu
tidii

ac

amare,

wd

impcdionte rationis et voluntati.s

diligit

nee

iiitcllifril.

Ideo

.sc'injxT

gcmcndum

et

oraiiduiu.

Similc est eiim iiiedicina aegroti, (Hiia

.saiiitatis,

acgrotus adliiic utRjue habet Synteresiii

:.

(juani
saiii

Medici vocaiit vires

naturae, qiiia sunt apti et incliiiati agere ea quae

agere.

agunt, sed non possunt

Si cuiiu
et

non

esset residiunu sanitatis aliquod, desperata esset aegri-

tudo

ineurabilis.

eleetuaria,
appetitis
10

nicdieinas,
inio

Yenintanien non ideo sanuni se debet arbitrari, pharniaea coniedere potest, douec etlam istis
eibuni
sdlituni

(Hiia

non
Talis

eoutemtls

esuriat
et

et

eomedere

valeat.

ei-g

est

stiiltitia

liypocritaniiu
et

de virtutibus
est

gratiis I)ei praesnnientitini,

et

se

esse

iutegros

iustos,

qualis

aegrotantiuni

niedieinis

eomestis

Sanittern praesunientiimi ae sperbe conti-a

non
Salus
IS

siut

sanita.s

sed reniedia ad sanitat ein,

saluteni
et

sed

remedia ad

Medien lu tunienUum. et opera ae dona iustitiae non (Salus autem sulus Dens, qui iustitiani.

Ciuii iiaee

per haec ornnia quaeritur, non anteni inveutus praesumi debet. Ergo sicut aegrotus nou siue tiniore agit, etiamsi medieiuas jiossit sumere, ita iustus

non

sine tiniore agit,

licet

bona operetur, cum uterque

sit

in

suo periculo

perditiouis.

DIE
20

S.
in

lOHANNlS SERMO
Parochia habitus.'
Sit. is,
i.

Qu! timet Deum

eiipinnt seire,

facit bona, Eeelesiastiei 15. Brevis doetrina iilis, (pii quomodo bona faciimt. Si enim quaeras 'quoinodo f'aeiain
tiiiie

''^^
eruut'.

bona?' respondet 'Deani

Sie

et

quaeeniuiue sie timendo feeeris bona

Ecclesiastae

ultinio:
illins

fineni

sennonis
est

pariter

oiiines

audiaiinis';<tfti.

12, 13.

T)eum

tinie et

mandata

serva',

hoc

omnis hominis.
tieri,

Concindamus

itaque.
tieri,

Sicut non potcst

ut faciat b<iimiii
(|iii

Deum, ita mm potcst cum ipse contemtus

mortuos suscites

malum qui tiniet contemnit Deuui. Xcc niiruin,

ut
iiieiat
sit

sit

malum

et

ipse

timor

bouum.
bona.

8i

enim
si

ctiain eliain

et seeui-us

agas,

iam non

tacis

Contra

vilissinumi facias et pavidus

agas, iam facis bonum.

vi

Tantum habet opus

taiituiii liabct iiialitiae,

(piodlibct bonitatis, qiiantuiii liabet timnris Dci,

nirsus

quautum eoutemtus.
7 qui electuuriu
')

21 Kcclesiostae
Krl.
^lu-ifl.
1

bfd)Ct

. 252- 29.
3ii- bcr
(fvl.

Wi 75.
1

aBnld) .KU p. 21S4

2l\)'J.

) 3lm

27. lecciiUn-v 1514.

luirb bev tlies 8.

'Jliun.

lolianiiis I)icv n(* Infl bc Iufcv-5

btii

gefat; baaoijcii locift ftfttiu I

. 12o

mit yicdjt nuf

^iilicltcrt

l)iii.

gg

gctmoitc

am hm

^atjteu 1514

1517.
Dci
tiant

Corollariuni.
Ciiiii

nun

t;intnnini(i(li>

ojK'ra

contra legem

euni

eontenitu

Dei

et

.sine

tiniore, scd etiani opera .secunduni legem, patet quud nou tantiini scilicet seciu-e ac

mala,

.^ed

etiam boua opera possiut esse peccata, quae

fiimt sine tiniore Dei.

per
^

hoc sperbe
necessaria,

Secundimi, sicut timenti

ita

Deum

nulla est diligentia eligendorum

satis

operum

non timenti uulla

diligentia

est

eligendorum opernm.

Patet, quoniani hie multi agnntm* spiritibus eiToris eligentes talia opera, quae

confidunt
ieiunia,

Deo

plaeitiu-a,

vigilias

&c.

cum Haec
illi

talia prorsus nulla sint

tantunimodo, ut orationes,

enini tiun placent et

bona sunt,

si

cum

tiniore

Dei

fiant,

sicut et

opus

Sartoris, sutoris,

consuhnn, principis

et

cuiuscimque

artis et officii.

'At nunc

eligunt talia tancjuam per se placitura,

cum

hie

dicat: qui

timct

Deum

facit

bona, juasi diceret

'si si

aliquis debet facere bona,

necesse est ante omnia ut timeat

sese facere

Deum, quod

non

tiniet

fiiistra coufidit

bona'.

Sed pro declaratione

niaioris quaeritur,

quomodo

possit

timor Dei

bonum quid esse, cimi alias quod timetur sit odiosum et non optabile, ut commune dictum est (B. Hierouyinus quem times odias necesse Natiu-a auteni est), Dens autem sit smniuum bonum sunnneque amabilis.
:

tinioris est, ut cupiat id

non

esse,

quod timet:

sie eniin

infemns, sie mors, sie

l'u

paupertas, sie qnodcunciue aliud timetur in liunc moduni, ut optetin- non esse
et cessare.
est.

Optare autem
est

Ergo timerc Demn maluni, non esse, non

pauci
sint,
(jui

Deum non esse sunuua smmnarum Deum maledicere, quia est optare
non posse, non sapere, non
igitur

blasphemia
ei

summum
non esse
ut videam
s.i

vivere,

velle,

iustum, verum,

bonum &c.

Non

moveo haue quaestionem,

et

quam
sit

opus benedicerc

Deum benedicant, laudent, glorificent, Deum vere. Xam multi sunt, qui ore
est

quam grande
et legunt
licet

eannnt

laudes
5cj.

Dei, quoruni tarnen cor pleuuni

sciant.

blasphemia Dei,
:

idipsum
labiis

13.

non credant nee

miani,

De

quibus dicit per lesaiam

i.

Hie populus me

honorat, cor auteni eoruni longe est a me,

5ci. 1, 4.

e.

corde aliud, utique blasphedieit:

agunt

quam

labiis.

Quales Esaiae quarto

:

blasphemaverunt

:fu

Sei. 15, 10.

Sei. 53, 5.

sanctmn

Israel.

Et apud leremiam
iugiter

omnes maledicunt

mihi, dicit
die.

Et

les.

52.

Et

blasphematur

nomen meum

tota

Dominus. Deuique et

Siobi,

s.Hiob

veritus, ne fihi sui

Deum
emn
sit

benedixeriut in corde suo,

in

cum
eis,

utique prae-

smneret, quod benedixerint

ore suo, sacrificavit pro

atque hie vae

grandem timorem

et

horribile

periculum vitae nostrae

iuspiciamus.

Vide

3=

(juam vehementer conformis

mundus
iucipit

infcnio.

Nani omnis damnatus, imo

et

omnis peccator moriens statn

sine fine.

Deum
summe

blasphemare,

sie

permanebit

Quomodo
viilt,

sit

hoc, quaeritm*.
sit,

Quia blasphemia
horret et timet
tit,

cordis est velle,

optare, conai'i, ut

Dens non

(|nia

Deum

et

omnia
*"

quae

facit,

ihcit

super cum: quo horrore

ut suimne quoque detestetm-,

15 uiaiuri

22 Deiuu,

e.

Ueum

29 blasphemia

Scrmoiic

nu-- bcii ^(ttl)ten

IMl
n<in
sil ei.

llT.

39
lunilf,
(|ui

;il)i>iniiu'tiir

(idiatque Devini,
in

et

it;\

lit

ut

in

imiiKir sit
in

Dei,

iie(|ii('

inftTiui

(niisqnam ((Uilitchitur

His sunt

siiiiilcs

vita,
|iatet

inio incipinnt
sie:
.-.

iiano

mistTiam

(innics (|ui sunt extra i'ratiao statuni, (juod ut

(iuia sicut

per grutiani firniantur eleeti,

nediuii in (iu()cun(|ue
alid

etiani

in

niorte

<>t

ini'crno

benedieant

Deum,

iiicduunodu tenipuiaii, nun iiaee

iusto, Ikjuo,

omnia

aceejjtant et

appnibaut a Deo Iheta ut

vero

:e.

Ita sine

gratia intinni sunt reprobi, ut non tantuni nuirteni et ini'erniun liorreant, sed

etiam quodlibet

aliud

iueommoduni, ae

sie

in

onuiibus

Optant eontrarium

voluntati optiniae ei
I"

cuutra eauKpie toto nisu eonantur, quia liorrent talia

sibi

fieri.

Corollariuni.
Paueissinii

itaque et tain

pauci

sunt

adversis beuedieunt
(juod plaeet
I'

Deum,
id

et

id

ex eorde, non

Deo,

et

nolunt (juod vult

quam pauei in modo ore. Nam id liorrent Dens, cum onmia fiant voluntate
laudatores Dei
et

Dei,

quam

optant non esse, ae per hoc eorde sunt maledicentes

blasphemantes.

limor.

Quare respondcmiuis ad (piaestiouem, quod aliud est Horror Dei, aliud Ideo Timor est t'ruetus amoris, liorror auteni seniinai-ium odii.
horreri, sed timeri, ne odio liai)eatur
(|ui

Dens non debet

natura, ut
:.'"

debet amari.
lioe

Nam

dLxi, horroris est fugere, odire,

abominari, ae per
melius

blasplie-

niare,

maledieere,

optare non esse.

Uude timor Dei

intelligeretur

i-everentia,

offendere.
liuie aniori

ut patet in homiuibus, quos amamus, colimus, aestiiuamus, timemus Venim hoc est impossibile ei, qui aliud diligit quam Deum. Nara
niteus et fidens, seeurus

mit necessario

in horrorein,

eum

tale ei

subtrahitur,
-''i

Sieut donius super arcnain fuudata irruentibus pluvia \-entoque.

Ergo

qiii

timet

Deum,

i.

e.

qui reveretur

Deum,

hie

f'aeit

bona: non est

timenduni quod
pereussor aut

faeiat mala.

Xon
jjatet

itaciue

Dens timeudus
sine
et
ftigiente

est sicut tortor aut

Diabohis aut
ut

infernus.
in

\'eruntamen

gratia

non potest

ex natura aliter timeri,

Paradiso:
:i"

Adaino

sese abscondente in

lioe

autem

est horribile oiiinibus separatis.

TTine seri])tura duplieeiii

contiuet tiniorem:

.sanctum Psalm. 18.

e.

Timor

Doiuiiii

sanetus pennaueiis

in

'Uj.

is, lo.

seculum

seculi,

i.

reverentia Dei.

Sie enini treimint et

Angeli

et pte.states.

item Ps. 110. Sanetum et terribile

ten-ibile in
.r.

nomen

eins:

quod addit sanetum

exeliidit

*i. 111,9.
.;,

timore

profamim, quo tremitur odio eontrario. fSic Ps. 2. Servite Domino spi. Voeatur auteni sanetus, quia sanctiet exultate ei cum tremore.

11.

purissimum ladt homineiu, ut nihil prorsus eupiat quod suuni est, Et hie (|Uomodo stet cum securitate, ideo non sed soUuu (piod Dei est.
ficat et

scimus

(piia

non

nisi

servilem

experti

sunuis.

Dat

tarnen B. Augustinus,

ut allegat Magister, shnilitudinem de uxore casta et adultera.

Huue

vocant

40

Theologi filialem et liberum, servilem \ero mereenarium, coactum, violentum, extrinseeum, ae per hoe impurum, de (pio I. loh. 4. Timor non est in

i-

3ofi- 4, 18.

19 obominari

:iO

timuieiii naiictuiii

''l"^

'd-

t's-

40
caritate,
(jiiia

ctmonc

niic-

beii 3al)rcii

16141517.
ergo

timor

poenam
ita

habet,

differt

ab

illo

vero tiniore, quia

primo

ijise

habet jioeuam:

affligit

enim eum, qui

ille

sie timet.
iit

Sauetus auteni

habet iueuiulitatein, quia

afficitm' in

eum quem amat,

non

satis possit

eum
3c|. s,
13.

revereri.
ille

Secuudo habet sullicitudinem, amorem.

Quarto

vero secm-itatem.

Tertio habet
h

odiiuu,

liabet fugae cupiditatem, iUe adhaesionis desiuil praeter

derimn.

Quinto habet aliud quam Deum, iUe

e.xercitumu
sanetitieate.
ille

Deimi, Esaiae
ille

8.

Dominum
Septime
timet.

Sexto
in

est

extrinsecus,

intrinsecus.

est

temporalis,
in-get.

permanens

aetemum: tamdiu enim

rideret

durat,

(juamdiu poena

Si

enim cessaret poena, etiam

eum

([uem nunc
lu

Ideo

dexti-e cordi.s intiiuum foris mutat.

Intus enim condemuat, sed

foris timet,

ac sie coactus est et extortus timor.

timet, scilicet

Denique
non
timet.

patet,

quod

aliud

quam Deum

poenam, ideo

Deum

Corollarium.
Sicut in hac vita non implemus mandata Dei, ita nee sanctum perficiraus timorem,
is

quia tantus est ipse, quantus est amor Dei, sed amor Dei
in

non

est

pertectus

hac

vita.

Quare

sicut

midti

simt gradus

cuiuslibet

virtutis, ita

simt et timoris.
sunt aliqui

Nam

tam profunde

infruniti,

(pii

nee projiter infernum aut

2u

etiam moi-tem
innumeras, ut
tj'rannide,

Deum
e.

timent, neque propter infirmitates plagasque corjiorales

g. percutit

Deus aliquam regionem

deinde variis
et

peste, fame, bello, exactione,

diluvio,

sterilitate,

adlmc tarnen indurata fronte

cervice

morbis et quidem portentosis, non timent Deum, nee declinant a

maus
3ci. 1,
."i.

suis,

ut faciant bona,
fieri

sed magis ac magis proficiunt in peius, sicut

c. 1. as

videmus nostra aetate

in miserrimis variisque plagis, de quibus Esaias

ultra,

3c(. 9, 12.

Super quo percutiam vos

Alii sunt,

addentes praevaricationem?
sc,

et infra:

uon

est

Jimo

5.

reversus popidus ad percutieutem

sicut et

Amos.

5.

qui .saltem
sed hi

istis

tanquam a Deo missis

adhuc
in
iiifimo

flagellis

terrentur et
et ipsi
3

declinant a malo,

sunt

gradu timoris, quia

tamdiu declinant, quamdiii plaga manet, Data auteni rm-sum quiete relabiuitur ad
solita.

Ciom

istis

itaque

Deus
et

sicut cimi difficilibus servis

percutiendo,

urgendo, minando laborat,

*(. 32, 9.

sunt in statu mcipieutium et poenae gratia

timeutium.

De

quibus Ps. 32.

In

fi-aeno

uiaxillas

eormu constringe, qui

Sunt autem
s-^

non approximant ad Te.

%.
32, 10.

De

peccatoribus vero, qui nidlis plagis moveutm-,

i.

dicit

multa

flagella

peccatori ,

e.

impio iuxta Hebraiciun.

aut ci'edunt, quod a

illorum duo genera, qui extra

onmem timorem Dei

cogitant

agunt, primi,

mquam,
veniant

qui sicut
ista

muta pecora nee hoc

Deo

mala, quibus plagantiu-, sed vel Diabolo vel malis hominibus vel etiam
aliis.

Planetis coeli tribuunt sive quibuscunque

tenebra.

Horuiu

coecitas est jialpabilis

*"

Inde enim magis.

sicut I'harao indurantm-,

maledicmit, peioresque

sanctificato

lo dextra

foris

uotat

Iscimoitc

am

bcii

oiiljtcit

i")14 1517.

41

Kiuit,

iloiiec

in

blaspliemias cadaiit.

Alii subtiliores, qui sciiuit qiiidem haec

Deo

veuire mala,

sed ita securi

sua,
iit

sunt (umd
statini

nun extremissiuie
aiit

inali

8imt,

considerantes
sentiaut,
5

de

iustitia

prouuncit'ut

saltoni

apud

se

propter alios scilicet lualos,

ista
qiiia

propter se vcro scilicet bonos ueqiia-

quam

veuire
illi,

mala.

Idcirco impossibile est, quod per piagas utrique

veuire,
isti,

curentm-,

uon credunt a Deo

lieri

(juia

non propter
et

se veuire,
uieriti

imo iniuriam
esse, si

sibi

credimt,
putiautiu-,

si

ab liquo moueantur,

magui

se

quid jJagiuauu

tauquam nou pro

soeiis

uierito culpae percutiautm',

sed ad meritimi gloriae.

Horimi
euni
suis

est patientia superbissinia praesuuitio,

atipie plures saucti niartyres
suis.

cum

et Daniel Sanctissinuis

persecutioues

suas

deputabaut
fieri

peeeatis

Idee)

.studueruut

onmes semper in
ubi
illi

timore Dei meliores

seeiu-i pro))e i^ratias

et flagellis .suut

uioniti

luimiliter sapientes,

agunt, nou quia flagellis moventur (hoc enim

sibi

bouum
tarnen

est),

sed quia mai-tyriuiu

1.^

arrogant.
victo
isto

Alii

tertii

smit,

qui

temporalium timore,
vel recessu
et aeternoruni:

(|ui

rari

simt, aecjualiter se habent in

sive non.
Setl

accessu

eorum, sive pereiuiaiitnr

hoc enim timore

liabeut

timorem futurorum

-'u

faciimt bona et duittimt mala, quae alias neque tacerent neque dimitterent. Tales fiierunt pliu-mii sanctoram, imde et David Ps. (3. Domine, ne in i. Et nmltis aliis locis. Quia, in(|uit,>ui. furore tuo arguas me neque in ii-a <tc.

6,2.
e, 6.

uemo
tibi?

est

in

morte,

|ui

memor
tinuiit,

sit

tui,

in

interno

autem quis
et hi

contitebitiu-

Utique infernum

qui

hoc

tlixit.
sit,

Sed

simt dupUccs. ahi

prorsus necjue luultuia curaiit. an internus

vi.xque illud aut etiara nequaciuam

credimt, quornni sunt hudle nuilti uiniis,

25
iiisti,

saltem eorde.

Alii

itidi'Ui

niniis

qui sciimt inf'ernmn atque credunt, sed

ipsis

non

sibi paratuui timent,

:

optima
Scj. 28, 16.

de sc
Ibedus

senqier opiinuites.
et

De

(juibtis

Esaiae 28. (^ui dieimt

flagelluni

iierenssinuis

cum morte

eiun iuteruo iecimus pactum,

et cetera

inuudaus
Ps. 9.

cum
DLxit
^Ut.

transierit

non veniet super nos,

quae
in

ibi

secjuuntur.

lo, e.

in
3

eorde suo 'nun movebor,

a geueratione

generationem ero sine malo.

Et itenmi:

aul'enuitur iudicia tua a facie eins et

secmidmu mnltitudincm

iraenj.
et

lo, s. 4.

suae non quaeret.

Cmn
est:
i't

tarnen

iiLsti

veri

vehementer timeant infernimi

mortem, quorum vox

portas iuferorum',

ego dixi

'in

dhuidio dienmi
malis anima

itcruui: rcpleta est

:

mea

meonmi vadam ad^cj. 38, lu. et \-ita mea infemo 1- 88, 4.

iiinc '. ui,
7.

appropin.juavit, et iterum
'^

Dissijjala sunt ossa nostra secus infenium.

'(|ui

habemus conmiune dictum

scendimt in

descendunt

in

infenmm
illis
,

viveutes,

nun dein
in
?i- 9. i^j. 55, i.

cum

morieutes'.
,

Sic enim

ojitat

Ps. 9.
et

Convertantur
:

iutemmn onmes gentes

infemiun viventes.
*"

quae obhviscuutur
verus
iustiis

Deum

ahbi

desccndaut

Unde
et

soluimnodo damuai-i,
utilitatem
eins

haec est
Sic enim

omues confidit salvari et sese timet bona cogitatio et multi eam habent et
ille

ignorant.

Coriai-ius

Alexandi-huis

S.

.Antonio

2G dicimus

42
siiperior fuit,
biles,
(jiiia

ctmone auB ben Safitcn 16141517.

potuit dicere 8e

solum damnabilem
tametsi

oeteros oranes salvaaffiniiaret.

qud nee

ipse

potcrat

ii.squam,

de se

Contra

superbi onnies alios damnabilew,

9ium.
2,

se vero solo.s salvabiles*

6.

dnre contra eos Rom.

tiiam
et

2.

invehitur Apostolus:
tibi

tu
in

non timent. Ideo autem seeundum dnritiam

dieni
sit

impoenitens cor thesaurizas

audivi
a te dici,

iraai

irae

&c.

At

dicis

'iam saepius

quod

infernu.s

non

timendu.
eiini'.

nee Dens

propter infernuni, et qui timet

dixi etiam

inferuuni,

descendet in

Respondeo:
et

Deuni
esse,

diligendiini super oninia, castitatem, humilitatem, dilectionem

et

proximi

et

cetera habenda,

sine

bis

salvari

neminem posse,

tamen
sed
lu

neminom

qni

haec habeat eo modo,

quo ad salutem

sufficiant,

expectantur in futuro per Clu-istum donanda.

est nee esse debet nisi
sit

Ita sine timore infemi nullus

perfectissimus.

Ideo iustonini timor semper est

de
servili

mixtus timore sancto

et

servili,

sed

proficiunt

semper magis
et

magisque ad sanctum, donec

et

niliil

nisi

Deum
servilis

timeant.

Kam
in

hoc loco
servilis

istam distinctionem multi false intelligunt.

filialis.

Recte distiuguitur timor

Sed
aut

fise

intelligitur,

quod

non

stet

homine cum

charitate et gratia.
i.Csoi) 4, 18.

Neque

ideo quis danmabitur, quia iufernum timet:

nemo

hoc
fbras
est

doceat
mittit

iutelligat

imprudenter.

Nam
est

1.

loh. 4.
et

Non

ait

'charitas

timorem',
in

sed ait 'perfecta

charitas',

iterum 'qui timet non

perfectus

charitate',

non
est

ait

'non

in

charitate'.

Nam

charitas

20

incipiens et timor
accrescit, charitas.

magnus

servilis

simul

stat,

decrescit

autem timor quantum

Nam

sicut

de onmibus virtutibus, quod simul sunt

cum suo
castus
et

vitio contrario,

donec Ulo expugnato solae regnent, Ita timor Dei

in

non castus simul sunt

stat

eodcm, qui nondum

est perfectus.

Sic
2s

enim spes
])atientia

cmn

trepidatione, fides

cum

vacillatione,

maxime

in tentatione,

cum

clamore, mititas
obedieutia
fortitudo

sui

placentia,
stultitia,

cum
cum

cum ira, ca.stitas cum libidine, humUitas ciuu cum nuu-nmre, liberalitas cum avaritia, sapientia cum timiditate &c., timor sanctus cmn timore servili,

gratiaque

cum
et

peccato.

Nam

et

in

mutationibus iiaturalibus

ita

fit,

ut calidum
so

fiigido,

album cum nigro,

tale

divitiae

cum
tale,

panpertate,
(juia

sanum cum aegro

aliud.

contendat,

solum eo alterum dicitur

fit

imperfectum est ad aliud,

Sic

ideo vocatur tale, (juia

Dffb. 22, 11.

aversum ab uno, conversuni ad

iustus vocatur,
adliuc.

non qui

est,

sed qui
est

Nam

omnis motus
sie

seeundum lud: partim in termino a quo

fit,

iu.stus

iustificetiu-

et

partn ad ter3^

minum ad quem,
homine

sicut aeger

sanandus

est in aegritudine recedendo, sed in

sanitate accedendo,
et in gratia

iustus

semper
i.

est

in jieccato

pede sinistro

et veteiT

pede dextro

e.

novo homiue, Ita quoque

smiul.

et in

timore

inferni servili

et in

timore Dei sancto

Quare quando

dicitiu-,

quod
J

qui timet infernmn

descendet in eum, intelligitur de eo qui pure serviliter

Talis autem est omnis qui extra gratiam
est,

timet et nihil aliud.

quae sola

IS iiiipudenter

Sctntonc

nu-:-

bcii

5nf)tcn l"il4 1517.

43
Sieiit

incipit

timoreni

sanctuni et

servilem
cjiii

tbi*as

niittere.

'qui

utm

creilit

iiaic

is,

ir.

condenuiatui-^ itelligitur de eo
(licit Christii.s:

prorsus non credit, sdioquin et Apostolis

in

uoii erediti., (piia

et in

ego

Patrc

et

l'atci-

in nie est, et

iterum

gj^; u,

'il

erediti.s

in

Deuni,
seilieet

me

eredite,
fidei

deuicjiie tlixenint:

adauge

nobi.s

fidem, anc

i7, ^.

augnientum

eoeptae

peteutes.

Ego

anteni

optimo.s

Tlieologo.s

conferens de iu.tantanea infusione gratiae et expulsione peccati intellexi dicta,

seilieet

quia totuni peeeatuni

siniiil

proi-sus expelleretiir totaqiie

siniul

gratia

iufiinderetur, ut etiani nonnulli

Metaphysieantes putius
suani
totaiu

quam

Tlieologi/.antes
nihil

dicimt,
lu

gratiam seeunduui

esseiitiani

infundi:

de .sensu
est ;iliud

disputo,

Verba

.stnit

pessinie sonantia.

Sic enini

saju're,

hoc quid

quam desperatiouem
enini et

incurrere
et

et

infeliceni

conscicntiam
et

iuquietare?

Sie

^o
in

prope de Det)
et

quicquid ipse est

<|ui

habet desperavi.

Alii itacpie

(juarti

sunt,

ncc ipsa aetei'ua timeut prorsus vehe.sauctiLs,

menter
!

eai-itatc confortati,

luormu timor est

quo solum

Deum
iste

timent.
e.st

Atque, ut

dixi, ^\^postolonmi statu.s

magis prhTl^io quam usu,

eoncessus paueissimis potiusque nobis ostensus ad metam,

quam

up])re-

heudere

nitamur

quam apprehensam
in

assumannis.

Prophetae continuo statu

])ugnae,
'^

hoc fastigio fuerunt,

Tmo nee Apo.stoli nec' cum Paulus dicat: foris 2. gov.

fiigit

:, s.

intus tiniores.

Elias etiam tiniore temporali, scilicet mortis,

iram lesabel, diccns: quaerunt

istos timoris

animam meani.

Igitur

seeimdum

dift'erentes i.sh.io.m

gradus

et

dona

<piae fiunt diflcrunt.

Et acute notandum, quod

Siquidem
magis,
opera.

non

ait

'(pii

timet Deimi facit magna, fortia, sapientia', sed 'bona'.

et

ctiaiH stulla, infirma

modica sunt boua,

timor
est
ille,

inio tantu meliora, (juanto fbrtia(pie

vigiliis,

imo (piautmu
i'.i

prolicit

tanto

minus magna
Igitin-

tiunt

lucipientibus enini
perfectis

opus

multo ieiunio, oratione,

prinuis

labore, quae

essent

siunmum

detriiuentiun.

gradus timet
et

Deum
et

propter aliud, seeundus timet

tertius

Deum

mi.\tim proptei-

Deum

propter aliud,

pure propter Deiun timet

Deum.

Ideo prinnis dividit amorem

timorent, scilicet
30

amat.

amans aliquid, quod non timet, et timens Deum, (piem non eimdem Deum coUigit utrmnqiie, scilicet amorem et timoreni. Sie sen'ilis timor sempeiSeeundus et medins miseet utrumque utrique. dividit animam in duo, seicet in id quod amat et in id quod timet, filialis
Tertius in

autem solum uniuu habet, quod timet

optimus Theologus,
^tof. floroerau.

et

amat.

cum

phuro,

i.

e.

iiistontaiiea.

Uni'er

Sejt

ift

eine Sonjeltui uoii

41

criiioiic Uli* bell Satjvcu

11-4--1517.

SERMO'
[Contra vitium detractionis.]"
<Pi.

112,5.

I
et

\
cui

ponet

sermones suos
dioendum
et
sit.

in iiulicio Ps. 111.

FelLx

ille

et

vere

J_^
Vitium

beatiis vir: in iudicio

et

enim dispouit, quando

cogitat, cjuid,
illiid

quomodo,
5

quando

Unde
i.

hie

pessiraiim

detractionis

discerpere
])rini()

lacerare

studeamus.
nivstice,
scilicet
e.

Hcienduni
])eior c[uani

itaque,

quod umnis
Probatur,
opinione seu

detractor

est honiieida
triplici

ooi-j^oralis.

quia liomo vivit

Sil. 44, 13.

vita,

cor})orali,
in

spirituali

et

nomine iuxta
detractatoris

illud

'nomina eormn vivent

perpetuiun '.

Gladius autem

primo

interfcit (quae est linuua eins) \-itani noniinis,

quam

forte

10

nimquam
talis

potest reddere.
et

Seeundo

occidit

animam

eins cui detraliit,

quoniam
tarnen
erit si

ad iram

invidiam seu odium aut aliud peccatnm mortale seu vinet

si

dictam per retaliationein detractionis provocatur,

fieret

hoc uon
gratia

fit,

quantum
occiderit.

in

illo

fuit:

misit

enim iaculum
de
Restitut.

in

emn,
iv. sit

Dei

non

Videatur

Gabriel

L.

distinet. 15.

Tertio

15

occidit auditoi'em

snum, quia quod audire detractionem

consensit,

peccatnm mortale,
Respoudetm-:

|y

^-

J^'

probatur ex Psalmo: Doniine, quis habitabit in tuberuaculo ?

qui non aeee})it,
i.

e.

opprobrium adversus proximum suum, qui

in liugua sua.

non

egit

accipit,
Clu-isto.

dolum in lingua, Hebraice, qui non detulit non habitabit in taljernaculo, i. e. Ecclesia,
Sed uullus nou habitat
in Ecclesia nisi

Ergo qui
-.'o

sicut ludaei fecerimt in

illis

mortalis peccator, vae

Seeundo sunt fmlosi tvTanni sine misericordia, Ideoque nee ipsi animam consequentur. Quia praeceptum e.st, quod moi-tuos sepeliamus. Uli autem
si

hominimi:
3.!Dioi.is,6ff.

et foetorem eorum dispergunt per nares ten-ae, i. e. Martha prohibnit triduanum suseitari, quod foeteret, etiam Christum, Eli autem non sie. Vae illis! Sic Moses praeeepit: ignonmiiam et tini^itudinem matris, sororis, fratris et eeterorum uon revelcs, i. e. peccatiuu

sint sepulti

eodimit

sie

i^

et

defeetui.

Sunt enim

ergifftctc

Sdjtaugcn,

,H'i'ratt)er,

23erlotier, 5Jl6rbcr,

Siebe, ttoter, 31t)rannen, Seuffcl unb Qlle Ungliirf, cr^tnciffclt, unglubig,

-IJcibfini'bt

unb

.affcr.
et

Et

]ier

hoc reperontiuntur
sibi

illi

(jui

putant

verum
timc

3u

esse

dieeudmn,

excusationem in peccatis

tingunt,

quia

scilicet

11
')

Secuiidum
Sbidjci1

14 eini
1^)9

iaiii

tiiiii

in euiii

e.

209.

Er).

<B.l
ntier
I

87.
Spter

Slvild)
fid)

.K

Sp.

II'Jl'
iiiib

-1149.
l.il5
fjnbeii

-)

ld)
itr

fgt ...\nno l-Mti. habitus"

Slfaiiuiig

Ijiiijii,

I)at

tu'vidjtigt

aU

bic

3"'

niigenoinmeii.
9iebc,
.yi

'Jind)

.Hbftliii

. 130
1.

Bgl.

r2'2

imb
bie

12.5

loir

in iiitjcrm
bcutfc^eii

Sermon
"Miutiaii

bie

lt)flri)c

Luther

nm

^Jiai

ll

auf

bcm

Crbciistapitcl

bct

3liigii|tiucr

otlja

gel)itcii,

eine :Kcbe,

bereu Sdjnrfc

jeltift

beata tranquillitas chlcs

ftbrtf.

ftmonc

niiS

ben Sn^rcn ir)l4 1517.

45
est

aliis

cavctur

et

ille

eiueudahitur.

Fatuc!
de
illis

lllc

noii

inotUis oniendaiuli

'non reveles',

dixit

Moses.
i.

Idco

di\it

nomiinis:
(|ua

vonit

hora,

nt

31i.

ii;,

2.

omnis

qiii

inteilicit vos,

e.

oxtinguit

in

()|>iiiiiiiu'

;i|md alios xivchatis,

suis
discipiilis
n('(|n('
5oii.
is, lu.

arbitretur
:.

so

bsoquinm praostarc

I)('().

Niiiii(|in(l

Cliristus

di'traxit oorani

Anna

licot

vcrnni
pcccat

dixissct".'
i|ni

X('c|nc irtio vcritas (.'xcusat

'Pcrtio sunt

falsitas,

st'd

sinipliciter

dctraliit.

stnpratorcs, (piia
Sicnl

violant

sinciM'as

nicntes
est

]kt

infnsioncin

niali'dicti
(|n<)d

scniinis de lino;na.

cnim
inid
iii

\crl>nni

IX'i

seinen

sanctuni,

cDncipit aninia sine violalione,

lieata
et

ad cnnservatidneni virginitatis
detractoris
virtiineni

suao,

sicut

\-iro

iiliuni
,

Hei,

Ita

verlunn

est

senien Dialtoli

spnrinni

adnlterinnni
et

edrrnnipens

aninuuu

in

auditore.

Sunt

siiniles

!(i(|uens

audiens viperis, (|uae

per OS coneipiunt et semiuant.

Unde

patres lioruni pessimorum Christus et

projiter
ilhid
vitiuni.

Johannes voeant
verissimi
1:.

progenies

viperaruni

(Juarto
et

sunt

Diaboli.
ita
tot

Sieut enini Tjueifer non ex natura, sed officio

et
illi

nialitia

est

Diabohis,

non natura, sed

perdat
,

nialitia.

Xani

nihil

aliud

habet

Diabolus,

quo

aninias

(|uani
:

detraetionem

qua

detrahit

Deo,

institiae Christi

in

animo,

eui sutiuerit
et

voeatur Satan Hebraiee, Diabolus

euni
(|ui

Graeee, detraetor Latine,

iniitantur
tertiani

sunt ex

parte eins.
in

Ita
CfjD.

Apoealypseos
-'0

12. lej^itur
(pii

piod

]iartein

stellanuu traxerit

terrani.

u,
28.

1.

Quin

hi

sunt,

paoeni fugant, unde

exeeratur.

Eeelesiastiei 2S. per totuni

vehemeu- 2iv.
tanti n\ali.

tissimo guriiite

illos

Lege diouissiniani rejirehensionem

f'ratrem

(iuinto sunt iufideles qnia fideni, desperat! quia

.speni, tuniidi (juia eliMritateni

desemnt,
dilitrnnt

(piia

non

eredunt
ftiMu

esse,

nee fratrem esse

spcriuit

nee
Smi.
.1,

nt

sci|is\nH.

sunt etiani venefiei ad Oal. 5.

20.

.,.

Corcdlarium
Yanilo(|uiuni
est

))rinHiui.

hominis

et

huniana teulatio.

veruntanien nniversa vanitas omnis

homo

vivens,

Quia dieitur Et P>elesiastae

et

in
1.

Psahno

lj.

39, c.
i,

Vanitas^wti.
snm.

2.

vanitatum,
vanitati,
30
i.

i.

e.

homo,

et

omnia vanitas sunt

propter ipsum, qnia Apostolns:

ideo ipsa (|Uo(|Ue vana.

s,

au.

e.

homini, subieeta est omnis ereatura,

Sed tarnen hunio vivens est vanitas universa, cum ipse sit eiuisa (|uare alia vana sint, quia ipse vanus vane iis utittn-, vane intelligit, vane aniat, tani|u:un sint res et ultimus finis, cum sint signa rermn et media tanqnam via et
speeula.

Detraetio

fit

primo falsum imponen<lo,

seeundo verum oeeultnm

N'ideatm- (Jabriel.

])nbliee imiioncndo, tertio verum impositum negaudo.

a:,

Colli llari

um

seeunduni.
Vivens
Dei
et
est,

Homo
eamem
vivit

mortuus non
in

est vanitas,

sed vivens.

qui

secundum
Sie

sensibus sicut peeus, quia

taliter

homo mortuus seenndum earnem

filins

iam plus quam homo,

Dco

vivens est

sieut

Angelus.

1:!

vocjit

16

iu.stitiae

24

Wem

46
<15i.

ermono
intelligitur: Jion

nii* hcii Jjntcn

l-TU 1517.
tiio

143, 2. illucl
:i:i,

iustificabitm'

conspectu

oiniiis

homo

vivens, sed

2.

ffli.

20.

bene mortuus, Sic

cnieifixa
spiritu et
est

illud:

non
et

videbit nie

homo

et vivet, qiiia niortiuis

carne

ludicris,

tales

Deuni videbis

autem videbunt Deiuii. Morere ergo vivitieatus non eris vanitas et iustificabevis coram Deo.

Co roll avium
Daemoniloquium
Igitur
et

tcrtium.
i.

stitiloquiuni,
nisi

e.

teutatio et detraetio Diabolica.

non apprehendit nos

tentatio

hiuuana: detvactione enini teutat

Diabolus seniper, quia est Satan.

quid putas de Daemoniloquio
dl.
f,,
".'

Si ergo stnltiloquium re]irehendit Ajiostolus,

i9i.

Sexte sunt venefici, sicut ad Galatas

scilicet

.'S.

Opera
euini
is

carnis

nianifesta

sunt,
et

Idolorum
et

servitus, veneficia.
aiu-es

Conficiunt

\cnena detractionis
<letrahunt

icantant
niliil

subvertunt
sicut

audientinni, ita ut

cui

apud

alios

praevaleat,

aliquis malefieiatus inipeditur a oon\'ersatione.

Nani

sicut veneficae possimt serenitatem temporis

et

mntare, quae signicat gratiani

i.-.

favoreni,
tiu-bineni

Ita et
et

illi

inficiiuit suis

niachinationibus et serenitatem vertunt

in

triste

tempus

inter

homines, ut quem quis prius amplexus

post veneficium
inipediunt
iiubilo

est favore
diffieili

et

hilari

lienevolentia et serena facie,

et

rugatoque vultu renuit.

Aliae

veneficae
(jui

genei-ationis

actu et restringimt vim gencrativam.

et

Sunt

alterius dootrinas \-ile8 faciunt

iion

ad peius interpretantur, ut ab
et
sie
fecit

aliis

liorreantin- tt

adiittinitur.

Item

2"

possunt oculos jiraestringerc

sensus faseinare,

ut ai)))nreat bestia qui est

homo.
-jivos.

Ziba

ipsi

David, ut David non

16.
et

potueril agnoscere

Mephi-

2.am.i6i9.boseth qualiter debuit 2.

10, 11.

Reg.

19. Si

Septimo sunt serpentes Eccl.

eo minus habet
occidermit,
Cliristus.
(jni

10.

mordeat serpens

in

silentio, niliil
2;.

occulte detrahit, et ita simt similes ludaeis, qui Christum

et

in

coitu,

quos lohaimes Baptista \-ocat progenies \i]iorarum, sicut Est autem Natura viperarnni quod foemella amputat viro caput (|uando iuserit caput masculus in os foemellae, et po.stea pulli

erosis matris lateribus atque ita

mortuae nascuntur seu cxcidunt.

Sic detractor
:"'

est vipera raasculina, audiens est foemiiia, qui miscent miitua vcneua contra

fratrem

reliqua mysteria tu

excute.

Sunt

etiain in
et

hoc similes imo hacredes

proditoris
4Ji.

ludae, qui occulte Christum prodicht

momordit: de
iustissimi

(|U0

quae
ipso
^'^

109.

dicuntur horribilia Ps. 108.

eadem

de eins posteris dicuntur.

et

Octavo sunt
quo detrahunt.
peiori
aim.
sjinttf).

sui

ipsius

coudemnatores
sie

iudices

eo

Xam

quocunque malo
ipsos
in

proximum
et

diffamant,

eodem

simili,

et

spirituali
2.

sc

conscientia
indicas,

2, 1.
1.

illud

Rom.
7.

In quocunque
iudicarc,
et

aHmn

te

coram Deo diffamant, iuxta ipsmn condemnas, et illud

Cuius ratio
e.

7,

Matth.

Nolite

non iudicabimini.

est,

quia

si

lalsmii nan-at, tunc convertitur super caput eins,

et,

g.

Si

mendax de proximo

(!

nmtilnquium

8 apprehendit
0.

Sficijtig

^at

Sifcf)

id)on lepielicmlit tievmut{)Ct.

I:J

ccniscrvatme

ob Mattli.

Setmonc qu ben Sa'^ten 15141517.

dioat
'ille

47
illiim et

est superbus', eo ipso se testatur superbuiii, quia despioit

iledignatiu-, si

antem verum

dicit,

non tarnen
iiiste

verc, sicut

iustum iuste facien-

duin praeee))it Moses, iterum de eo

est seortator", hoc, quia
,-,

et

vere dieetiir.

Ut

si

dicat

'

Illc

non vere
in

dicit, licet sit

et

quomodo debet, dicit, ideo vermn et bonum verboram non

idem
dicet

dicitur spiritualiter seortator,

verum, quia non loco, cui mittens semen

i\idicio,

vas debitum necjue loco aut tempore debitis.

in
tali

Disponat ergo quilibet scmiones suos

ut sciat,

quod
et

Dens de

eo,

quod ipse

dieet

de

alio, sive

bouiun sive malum,

vide, quid libentius de

10

Deo

audias ex

illis,

hoc die etiam de proxinio.

ad

Fnde
12,37.

dicit

et

Dominus: ex ler. 2o. Onus

intret in
(juasi

verbis tuis iustificaberis et ex verbis tuis eondemnaberis,iD!atti).

erit

unicui(|ue

senno suus.
et

idem

Psalmus:
(i.

gludius
^^'YTf'i'!^'
<pf.

eorum

corda ipsorum ,
sohis
iustus,

itenun Ps. 49. Sedens

et

e.

secure sine

50, 20.

timore Del,

sicut ^iunas

Caiplias

contra
,

Christum)
f|uasi
sibi

adversas f'ratrem tuum loquebiU'is &c. Sedeut enim detrectatores

1-.
,

staut autem insti uullormn peccatonmi conscii iam quasi sancti sint saucti, tacent peccatores, scdent autem vere soU beati cum Christo, sicut
pollicetur.

et
eis

Uli ergo
et

talem gloriam
existimasti

sibi

liic

arrogant,
cro

sed

quid

scquitur?

Hoc

fccisti

tacui,

iuique

quoii

tm

similis,

argnam

etf. 50, 21.

statuam contra

te, scilicet

tua verba contra te ipsum, quae sedens adversus

Sic
in

fratrem

tuum

locjuebaris.
est

Euangelio, piandt) Pharisaei de Cln-isto

dixenmt: ucm
est,

hie

homo
et

a Den, item: nos scimus (|Uod

et:

homo
nun

iste
est

peccator

Sod.s.i 24.
Soli.

item:

Tu

l")aemouium habes,
viiii

testimonimii
socius
,

tuniu

verum,
in

7^

2u.

vocaris

potator

jiublicanonim

(|ua('

nmnia retorta

suosavnttii.ii.is.

Autores vera simt.

2.1

Primo soror Mosis percussa est Secundo lex civilis pnnit Icpra, quia detraxit Mosi: sie percutientnr et illi. eapite, ut patet de libello famoso. Tertiti vide cxenqila varia in vitis Patrum

Iam

\-ideamus

aliquas

poenas

eins.

et

in

specido

Exemplorum
in

Seripturae.

Unde
."il.

facetissime

^sopus
in

linguas

emit bis tanquam earnes pessimas et optimas onmium.

;i..

Ideo tam vehemenmalitia,

tissime

vitnpcratur

Scriptnra

Ps.

Quid

gloriaris

(p

i.

:c',

;i.

4.

potens es in iniquitate? tota die iniustitiam cogitavit lingua tua, sicut novacula

acuta

:t.-,

Detractores enim ita rem jiarant et omant, ut phuimis quod dieunt, e. g. Sicut hie Doeg, contra quem iste Psalmus verisimile sit, invehitur, ideo habuit novaculam aeutam et penetrantissimam usque ad persuasionem detraetoris linguam, quod \-idei-at David apud Sacerdotes et
fecisti

dolum.

panes

et

gladium

ei

datum

sicut legitur 1.

Eeg. 21.

et

22.

c.

Ex

quibus

i.

Soin. 21.

4u

cum David contra Saulcm. Unde dicitur quod ideo fiiit potens in iniquitate, i. e. praevaluit persuadere et non obtusam linguam habere debet, quasi tantummodo lambat, sed acutissime Simili modo Ziba, ut Wephiboseth vere et eredibiliter cxcitavit Saulem.
arguebat, quod couim-arit Abimelech
hie,
11
t'niis erit

Ps.

:tl.

:I9

3ll

lambat

am

Dlanbc na) ?Bi^cr scalpat

48
2.Sam.i6,3.odiosum faceret,

crmonc nui bcn 3}af)"n 15141517.

dixit,

Eum

dmsse: hodie

restituet

domus

Israel

regnum

praePatris mei mihi, quod fuit valde verisimile, quia fuit nepos Saulis, et fm-iosissimao iUi Ita faciunt maledicti valnit Zil):i et credidit David male.
^j. 101,
5.

Fiiriae

suo,

onmibus quibus detralnmt, nt Ps. 100. Detrahentem secreto proximo liunc pei-seqiiebar. Sed heu nunc hoc vitiuni furit et per omnes Ecclesiae
et

r.

plateas

angulos hovribiliter grassatmet

et

quanto

altioris ordinis

homiues,

tanto foediu.s
vestri
officio,

liberius

sese iucestant,
Sit

Sed

uolite sequi eos,

sint praelati

^Scj.

2^.

autem Exemplum prudentissuae foeminae Monicae, de qua scribit filius eins B. Augustinus in C'onfessionibus, quod athnirandae gratiae fuit eoutra hoc malum inter homiues nocentissimos. Sic Conflanuit gladios suos in vomeres et 4- monent Esaias c. 2. et Miclia c. 4. lanceas suas in fices, illi autem contra linguas malas et nocentes in bnnas

non exemplo.

lo

et utiles.

Sed nunc eorum excusationes videamus. Primum quando detrahmit dicmit 'non hoc dico, quod ei detrahere vclim', toiW if)m nic^t nadfjgefagct
ifabm.

v.

Hi

simt Khetores

belli,

qui

colore Ehetorico

id

uegant se dicere,

quo tamen dicunt. Non Videat eos hoc excusabit, quia disponet iustus sermones suos in iudicio. quo motivo? qua necessitate? Cui? quomodo? et Quis dicat? Si enim solum ex otio aut abundantia cordis lioc agit, caveat sibi, ue iuxta Pro\erbium

quod maxime

dicunt, et negaut se eo

modo

dicere,

:;o

S)en Xeuffcl

ukt

feine 3:i)urc inQf)let, et

!omtnt fonft
fingit sibi

lool,

i.

c.

qui extenuat

suiun peccatum et excusat se in peccatis et

et
5oij.is,i9fi.et

Daemonium meridianum

angeluni lucis, sibi ipsi facit, cum, etiamsi omnem diligcutiam adhiberet ubique crucem pingeret et semper in timore Doniini diceret et ageret, vix
effugeret.

augelum Satanae translatum

An

putasne? etiam Dominus coram

2-,

Hanna
in

potuisset de Discipulis suis ita dicere et melius

quam
si

tu,

et

tamen

tacuit etiam quaesitus:

tu autem cffuudis

etiam non interrogatus.

dicere.

Alii sibi

hoc plaudunt, ([uod dicimt se veritatem

Sed

onmis veritas

dicenda est, cur non confessores confitentium peccata pnblicant"? non et tua publice loqueris, cum et ipsa vera sint? Sicne chligis
defectus (quod veritas est) putas

Et quare proximum

:io

Sir

19

10

non oportere taceri, Eins sicut te ipsiun? coudenmas et te ipsum pidchre Yide quam tuos autem putas oportere? isti Imguae non O! maledictae probas te contra mandatum Domini agere. Nonne et verum fliit Discipulos sufficit mahun agere, uisi etiam laetentm-. a Domino fugisse? et tamen ipse tacuit. larva ut quid tibi palpat? ad Reete ergo Ecclesiasticus audisti verbmn adversus proximum perditionem.
:

ar.

tmim, commoriatmTili

te,

sciens,

quoniam

te

non disrumpet,
si

si vidisti,

sensisti.

autem non

sie,

quia putabant se riunpi,

non evomereut. quod verum

alioquin magis peccas,

Demde
est,

dicit

Moses: quod iustmn

est,

est,

iustis exequere, ita:

vere dicas, quod sanctum

sancte recites.

dum m

i:,

tiicuit.

larva ut

(|ui<1

tili!

iialpat,

ail

pei-<1it!onem, datae

ergo

40 dicat

Stvinoiii'

iiii->

bfii

;ja()rcit

1")I4

llT.

49
prof'ant'

veritatPin
iiifititiaiu

liilse

iiarrius,

sicut

ni:in;is

]ieecant,

(jui

sanctnm

tradant
lucilcris

ot
tui, *i.
s, is.

iniiist

oxoreent, qiiia

iustitia ot

iudicinin iiracparatio

sie veritas et iiuliciiini

siios
:.

opera
ler.

iiiamiuiii
2:>.

eiu8, Psal. lld.

Sic (lispdiut

sci-iiiinics*!.

m,
.;m,

'.

veros

in

iiulicio.
i.

<iiii

habet
In

scriHoiuiii
(iiumI
licii

iiuum,

l(i(|uatiir

sei-

ofv.

2s.

nioueni meiim,
falsa,

e.

veritateni, vei'e.

eo

'serniniieni',

exeludil
digiia

quac

alias

vdcat
i't

dolos,

oppnil)ria

<t('.

(^iiia

talin

non

sunt

vocari serniones,
sitos:
,sie

tanien nou suflicit serniones diccre uisi in iudifio dispo<S:<:

et

onniia opera

(Jim

lii,

iit

oninis detractio.

,-i

tidsiiin

dicit,

peccat
1"

niortalitcr

eontra
dieit

illiid
iit

maiidatiini
i.

'non

liiisnni

testiiiioniinn

dices',

si

dicit

verum, (piod

detractio,
tili,

e.
i.

non
e.

vere, peeeat eontra

seeundum
est

iiumdatiuu 'Non siuines uoineii Dei

Ovristi, sicut dicit in Enangelio:

veritateni
in

(hoc

eiiiin

nonien
iniillo3oii- h,
c.

Ego

suni veritas)

vanum',

igitiir

magis. non sunies false.

Quid ergo
!

est veritatom
et

dioere?

Est eani eo loco, tempore, causa

veritatis.

et
(ici. 4, .

modo
tatcni

(jiio

leliet,

hoc

est iudiciiim

l'ndc
sinf.

A|)ostolns

praccipit
xcri-

Timotlieo, ut onuies sermoues eins salc conditi

dicere ad

Non

ergo

suilicil

vitandum peccatiim.
ideo se diciint talia agerc, ut
|)iil)iicciitur

Tertii sunt, cjui

talia,
2"

et

eincndentnr

quae vera sunt.

timeii<liiin,

Respondctnr
regulam

illis:

iste

non

est

modus emendandi, sed

qui
vult

semper

illiid

ue sine iudicio
in

dieant.

Nam
si

emendare

fratris peecatiini,

iialnt

Enangelio,

quam
siiae

coutemnit aut pru-

dentius se agere putet

quam

Christus docuit, quantus quaeso iste fatuus est!

caruis
agit
et
eiTat.

Nihil proficiet, quia

secundum seusum

Videat
gratia

autein, an eo loeo, ei persouae, eo fine dieat, (piae ]iossint iudieare se causa

2'i

emendationis
locuii.

et

non potius uovae delatiouis aut otiosae fabulationis

et labulas,
et

Tolle

otiuiii

])aucissimos

videl)is,

(jui

])ropter

emeu-

datiouem

jieccata

proximi
<|in

reciteiit.

Quarti sunt,

I)aenioniiiin

sinini

et

aiigcliim Satanae sibi aiiro coro-

nant et vestiunt
:k>

et

miro splendoic

illii>trant,

diceutes,
specieiii

Se dicere peccatum
|)ietatis

fratris, ut

alius caveat

eum.

Hoc

est

eximiae

indueere

et

aureum et solare meridiainim Daemonimu, qiiod scilicet voluiit avisare aliuiu. Sed quid contra haec possum dicere? non ])()ssumus negare, quoniam hoc (|uandoque sunmie sit necessarium, (piia sie
f'ueimi charitatis, ideoqiie est

Augustinus

et

Doctores eontra Haereticijs,

sie Christus

eontra

l'harisaeos,

sie

Apostolus eontra Pseudo-Ajiostolos.

ut sint
i.

Magnnm

Iiabent

hie j)atroeiniiim,

sed videant,
personis &e.

tales quales

illi

fuermit et ea mente eoque moti\o, eis

e.

iudieium non ])raetermittatur.

(juilms videatiir

Sex sunt

modi detractionis, de

Benihardiis
;J0.

in

Qua-

dragesiniali Serm. 23. et

de restitutione honoris Senn.

Ai-t. 3.

ubi dicit,

4 SU09 Heros
liata llnjcv

loquitur

20 dicat

25
31

SBicllcid^t

iiiorae ilelationis

2G

cnioii-

Scjt na) Sfdjexv SlcTmiittjiingI.

pietatis et

iiidncoio Incuni

V'utl)CV5 iUScvff

50
sifiuc.
5, 9.

crinoiic

iiuc-

bni ^infjtrn

ITiH

IMT.
in

Quod
a:uttur

dptractor est Daoinoiiiacus

ille,

qiii

iu inoniimeiitis morabatiu',
giittui*

i.

c.

atiu.

3,

13.

guttiiribus.

Sepulclirum enim patens est

eorum,

et

eodem, mors est

eorum

et sunt nihil nisi lingua et guttur. ille

autem habuit legioneni

DaeiiKinnra, tot haliet in gutture Daeraones qnot deti-actiones.

hardiis:
ille
.fiidt.

Unde Bernr,

Detraetor

et

libens

detractonnn auditor uterque Diabolnm habet,

lingua detractoris est lingua Diaboli, quia
earnis: et

in lingua, hie in ain-e.

Omuis

10, 16.

sient lobi 40. dieuntur

Umbilieus

lumbi virtus ipsins esse proptei"

iniqna
illius

concupiscentiam,

ita

quodlibet

ineml)ruin

faciens,

sieut

contrario

Christus habet menibra suoram:

auris est einsdem.
et stercus

ergo vere

lingua est Diaboli, huiiis

nt,

Nihil instius est a

Deo quam

qni pi-opriam veritateni

i"

non volunt eonsiderare

nt piu'gentur, naribus et deutibus impiugant

nihil

in aliena.

Nam

omnis detraetor

alind agit nisi

quod dentibus molit

stei'cus

oleta hoininnni et naribus suis

lutis eormii

obsonat sicnt sns, nude

hominum maxinie oninium

Quid ergo
odorera pestiferum

foedat, sed super

hoc Diaboli

(2!euffet
iis

red).
i'^

invat te aliorum stercora circumferre et te

spai'gere?

ipsum

foedare atque

Bonns enim odor

est

nnguento ab extra dato: malus odor

uato.

est bona fama, natus de mala fama de stercore ab intra

Detraetor antem, etiamsi

t)at

homo

ocenlte pouat stereus suum,

non

sinit

oceultnm esse,
iusto
i.eov. i,s3.

^iift

barinnen jn

Indien,

ift

nud) nichts

16cffet

hjcvtl),
'^"

Dei

indicio.
no.stra,

Haec smit inhonesta

itaqno eireumfert, molit
ea

qnae

Apostolus

1.

Cor.

12.

dicit

nos

abundantins honorare, quia libenter abscondmis peceata nostra.

et

Detraetor
u]inpa
h)ic
-''

hal)itat

in

stercoribus

hmnanis
ba

sient

semper
ijt
Cin. 4,12. 13.

faeiens, ut si quis nndai'et

aliqnem stercore se foedantem, ScI^ct

est:
friffeftu.

fi)

bcr

bc)rf)ilfen.

Cui optime respondendum

est,

Quia
dicitur,

vere coraedit

talia.

Unde hoc

(jnod

per Ezechielem

cap.

4.

Quod panem

feeibus

luunanis pollntum

comedebant.

et ingrata avis,

quae foedat propria

strata.

Est igitur immunda Et quidcm omnes sunnis tales,

sed foedior qui aliena stercora colligit super sti'atnm snuni.

est sterqnilininni
licet

Unde

detraetor
:in

hominiun

et

ea porta lerusalem, (|uae vocatur sterquilinii,

et
(juilibet

invitis

hominibus.

Unde

nostrum ventreni habet plenuni

qnia non est foris nostnnn
conscientia
s.i

stercoribus.

Quid nos
interins

extra vel extcrnis macnlaimis? hoc enmi corijoraliter

facei'e,

nnllns est qni non horreat

sed causa
nos.

est,

uletmn.

ideo

consideremns

Ita venter noster est

plena omni stercore et foetore peccatorum, quae qnia non consideramus, sed

solam tectm'am
(juid intus

et

peUem

externae conversationis, qua ignoti

oletis

sumus hominibus
e.

simus, ideo macnlanms nos

et extra.

aliorum, ne non simus xibiqne

i.

innuundi intus
^inti. 3, 7.

Hae enim
et

sunt peUes teiTae Rlidian,

^Ethiopmn
tabernacula

seu

camis

peccatonun,

tentoria

^thiopiun Habac.

3.

et

lumbi

vii-nnini

i))siiis

1:)

nbscrvat

2:5

nifilitur et liabit;it

instar cordis liumaui

24 niulan't

Sermoito

nii? bcii

fsnfircn

1M4

1'>17.

51
])i-()ditoros,
-^oiKt.
i,

Kodar: uon
3?CVrt^CV,

aiitcni sie

pelle.s

Salomonis.
i.

Item Dotraotorof; sunt

e.

5.

qnos eontiirbahit tortor Dei

Diabolus in actcrnnni in (piatiior

in

plagas mnndi, qnae siuit dolor,

ut

tristitia,

tinior, fletiis

infcnid.
liabet,
et

Cinarc

tit,

omnis detractor, (juoniani

et

tani

lioml)il('ni

fdotoreni

eruotat de

nialedicto s>nttnn>
lioniii,

ore sno, quo ineestatnr aer nndi(|ne.

foetoreni,

horresce

illuni

averte

oenlos

ai)

oi'c

(>ins,

Ergo fntre enni, qnod est ille

(juac

olentissinius

averiHi$.

Est enini os detraetoris \urap)

Et

inf'erni,

spirat

infernalem Me|iliitim ex jmifnndo (inmium feenm.

finge

tibi,

enm
et

eon-

veninnt detraetores, tnnc eonvivium eornm est depromere nli(|nem

10

jiouere

ante se in

medinm,
autem

ut

alternis

rictibns

lacerent

enm,

sicnt

eanes eadaver
cpiia
illi

eqni in eam)>o.

Et verc eanes similes

eti'osso

illis,

imn

i'oetidiores,

e(|unm

vorant,
putet,
etiain
15

lii

eadavere hominis, quod

(>t

omninm maxime
in

pntret et

quod

crosis

carnibus

tabiflnis nervis

et

vermibns interreptantibns

cogitatn

horrifieum est,

invaduut alternis morsibus et

PImi, Plan,

earnem

et

vermcs

fiu-iosos et

maledietos dentes imjiingnnt.

quam liorrendum
tam
eonest
liei'i

monstrum

est deti'aetor!
fieri

8eitote auteni, (pioniam non est lioe in earne

liniiiimim

abominabile
speetu Dei
distantia.
-"

eoram oculis

quam

est
et

detractorem

in

et

spiritnaliter,

(piia

spiritnalinm
est

eorporalium
(pii

maxima

Verissime autem eadaver

liomo jn'ceator,

liabet

peeeatnm,

qiii

tnnc sie laceratur, ((iiando eins peccatum divulgatur, (|Uod ipse sepelivit
se in eonseientia sua.

apud

I'nde in lege Mosis strietissiine proliibitum

est,

3. aof.

r.,

a.

Ne

(juis

tangeret

mortieinum.

Hi autem

etiaan

liugunt et

di'vorant, siuit

-'

illud quod dieitur Ilvaena, de qua Plinius et alii dicuut, quod voeem liominis et 00 cvoeato iugulat ipsum et pascitm- effossis .scj)ulehris mortuorum eadaveribus. Ita et detractor faeit, qui si non detralieret mt)reretur, (juia pastus eins est deti'actio, evoeat etiam homiuem et
igitiu-

animal

nocto simnlat

oceidit,

quando aliqnem suo

detraetot'is

pestifcro verbo ad sc

audiendum
faeit

pcrdueit.

Nam
dixi

auditor etiam

maledietus est,

qui

dum

sinmlando voeem
siq)i'a

immanam,
'"

i.

e.

verain et innoeentem narrationem jn'iijxniens, sieut

iii

exciLsationibus eornm.

Sunt etiam detraetores de mimero illonuu vagormn

niliil

institonmi (pios vulgo Kanal)-saek voeant, potantes

aliud

nisi

venena

suae pestiferae detraetionis,

et

audeiit dieere artem suam prodesse ad cautelam

illis.

conim qui emunt, ut cavcaut ab

hoc Vitium?
^'^

Quid

igitm* remedii

est illis

contra

J-Jespondeo:

nulluni seio, quia est vehementissima ))estis (juod

nisi qui

nullius

homo

obsen-et

potest domare Hnguam, omni qua potest violentia et

oret Dei bonitatem et

sie

illud

diligentia,

ut

ita

iuter
fiat

homines
peeeatnm
et

ambidet, quasi oenli, anres et sensas eins clausi siut nee aliquid
aut

malum,

f|uod

se

vidcre

jiutet,

solam couseientiam ante se statuat

eaveat, nc inei])iat sibi ^ideri aut apparerc uUimi esse peceatvuu praeterf|uani

S
est)

Memphilim
34 cspoiulcut

tiini

conveniunt

13

putcat

14

(etiam

cogitatn

linriificu

52
siiuiu.
Xif^i

cvtiiouc

nii'5

bfit

^ici()vcn

1514

1517.
ad medium pcrvcniet.
dicat
et
ita

enim
si

qiiis

se

;icl

cxti-cinnni ivHexerit, vix

fecit

Si

audierit,

vidcrit

'Ecce hio

istud',

mux

apud

se

ipsum

avei-tens

'Ego

iam haben aliud videre

al)

quam

istud',

iuxta Psalmimi

convertatur ad cor

omnibus,
fuit

et

sie

tandem luquetur Dominus

laudeni inter

pacem
et

super cum.

Figura horum
Keg.

loab praestantissimus militiae princeps

ut

qui multa pi'aeclara et insigoia fecerat, ])erdidit tameu

2.

alios

snm.

23.
2, 5.

laudatos Heroas

2.

iilt.

ita

minim
Sed

sit aliis

omuibu.s euarrati.s hunc

dLxit 'occidit,

1. Soll.

sohini, qui plus caeteris egit, taceri.

sicut

David de eo

^^'

occidit occulte per insidias et

dolmn duos

ineliores se', Sic detractor

semper

occidit audieiitem et illum cui detrahit mcliores se, licet sit forte in aliis vii'-

tutibus praestans operarius.

Talis est lingua detractoris quae retro et occulte

exeritiu' et verberat iuopinate.

FRAGMENTUM SERMONIS'
in Die Divi Martini habiti."'

w
ift,

ISIdjcv
niii)t

bte

SiBcl

Icfcn

loiH,

bcr

iiiit^

clioii

bavaiiff

f(^niicit,

bo^

er

,.=,

irre,

beim

bic cfdjvifjt
-Jltfect,

lat

)id)

luol

be[)ncn iinb leiten,

fic

abn

feiner leite fic na) ietnein

fonbern er
cr

fii'^re

ju bem SSrunnen, bo

ju

bem

^reii^

(5()rtftt,

fo

lirb

fiettii^lirf)

treffen

nnb

nic^t

fel^Ien.

Unum
ift,

praediea,

sapientiam crucis, 2)a5

ift,

baf?

bem

^^lenfc^en

nic^t

mit
.

nodj ermag, unb alfo lernet er an il)m felber

Sluclj,

Hersagen, nnb in g^riftum

hoffen.

tnelc^e bic

!:8iM lefen loUen,

bic

muffen ni($t anfeilen 5lut

ber

unb (Vleifd), unb 2?raut unb S^rantigam, inic grau befd)ricbcn loirb on ber Sd^citcl bi auf
eift, ber
fiitjret

in C'mticis
bic

Wiann unb

SSerfcn, fonbern ber |)eil.

ben 'iDlcnfc^en burc ba gieifd) in ben eift.

leid^toie ber
2.',

^ogler, bcr ba %ii} unter bic Seile leget, alfo au) C'l)riftu6, fo balb er ben
5Jicnfcf)en
.\joi)ei.

bringt

in

ba

(}leifct),

fo

balb

rucft

er

it)n

barau

in

ben eift,

4,

.;.

ut in Canticis:
5!)lcnfd)

quam
an

speciosa ubera,

sicut hinnuli &c.

o
fet)

6alb

nun
t)eil.

ber

"'*'

gcbcncft
it)n

bic 3Brnft

unb

flctfd)ltd)c

uft, rudt

iljn 'l^riftu

barau,

unb

ft)rct

in ben kift,

unb

fpridjt:

2)afe bic .33ruft

bic

@c=
-m

fd^rifft,

glci^ al ein Salb k.

liabuit
ti'es

i.9!Koi.9,2oft.

De Noe, qnod
ex
viuo
ebrius
esset

filios,

Sem, Hani

et laphet.

Cum
a

itaque

factus

detectusque

donniret,

lusus

Filio

suo

')

Sbjt^ci:

S.

2il9.

Ki-1.

. S7

f.

milcl) XII

Sp. 2198

f.

-j

"itm

11.

"Jto^

iH'iiibtv

1515.

ctniptic (UM

bell

^Miljveu

Il4

-1-M7.

53
Ncro l'auvm
ut
et
Icxii-uiil.

Cliaiii aliisijiir iileni inoiistrax'il

l'atri- locditalciii,
iiinli

i'cli(|iii

Velatio significat praedicationem

(lisffirt

C'Iiristi

vi

(nicifixi,

pic

Ikhiio

spcraiv' (fifloro)

in (k'SjHTatiiinc et
t't

adxcrsilatihiis.

Detegerc vcr Not-

est suiis fiipiditatibiis .scrvire

carni.

SEKMO'
die ResuiTcclionis Doiiiiiii
liahitns.-

Tciital)o
Ulli,
iit

Kuaiigolistas

omncs
primo
et

in

iimiiii

oRliiiuiii

Historiac

cniiiiiiiiicrc,

liraccipiic

de die

prbiia

resiuTectionis ,

ubi perplexe uuilti sci-ihiml.

meo

.sensu loqiiar,

opoi'tet ])racsuppoiiere,

quod mulieres

liis

uccesserint

ad sepuldinmi
solae,

bis

etiam

recesserint.

In principio

videnint

aiigelos tautuni et

hoc indicavenmt

diseipulis.

In secundo neminem vidernnt,

ubi

non

eraiit

sed Petnis et lohamies

cum

ipsis,

et

tuno IVtrus

et

lohannes redienint domnm, mulieres autem

Ista probaiitiir principio, qnia Matthaeus et
et

jxist

eos intcrvalli).

Maria autem

stabat et mansit a])Hd .sepulehrum, et tnne iteriun vidi! anjjelos et Christuni.

15

Marcus nairant (|U(id vidcrunl li'ceruut. Sed et addit mox Matthaeus et transit de primo recessu ad secundum, dicens: Et cum ircntsBiiUii). nunciare Apostolis, occurrit illis lesus. (|U<nl autem in j)rimn i'ccessn eis non
,

hoc currehant

nunciare Aj>ostolis,

sicut

et

2s, u.

ap|)arucrit, manifeste
M

Lucas

dicit, ([iiod

nuilieres terruerint discipnlos diccndo,

eis
a])])a-

aiic. 2*, 2.1.

sc ;uigelonim visiouem vidisse

ruerat, aliocjuin etiam dixissent.

et

quosdani abiisse: ergo nouduni

Secundo supjjono, quod Matthaeus

(|uia

et

Marens

loqueutes de uuo augelo supjxmuut Ministerium,

est

unus tantum lucutus

vere duo erant.

ex

eis,

T^ucas

autem

et loliannes

de duobus,

(|uia

Igitur
25

Textum ordiuemus

et concordenuis.

Mar.
altera,

Et cum transisset fflimc

^Nlaria lacol)!, et

u;,

1.

Sabbathum, Maria Magdalena Salomc. Luc. Tjt <|uaedam cum

non liabeni, habet autem Graecus
et

et

Maria

eis.

Hoc

verliinn
\'alla.

Lucac
Marc.

ii<istri

Tcxtns
Sero

mc.

24,10.
le,
i.

Laurentius

Kmcrunt afotc.
in

aromata,
Sabbathi
,

ut

venientes

ungcnnt

icsiiin.

Hoc
Mattii.

feccruut

<|Uouiam iam inceperat vespere se(|uentis diei, tunc emcrunt aro-

mata, ut ciun cra-stina venirent et luigerent lesum.

Ves])crc autem

imtf). 28,

1.

3 Tegere
')

8 luultum

27
Ki-1.
fiel)
I

Miittli.

l'icf)cr l

S. 270- 275.
1517.,
crflnvt

S. 88- 95.

iJaltl)

XII gp. 2198- 2211.

Cftcvii
fiel

-)

iJicOci:

fgt

fjiitjii:

.\nno

nbcv jptcv fr

VAU:

in

Icjjtfvcm

jn'Af

auf bcn 23. iDixj.

04

crintiiie

niic-

bcii

jntjicii

1514

1517.

Sabbat hi,

(|uat-

lucescit in prima Sabbatl.

Ideo distinguit

Hoc

est iu

matutino

diei sequentis, cuins vesper tenebrescen.s est serotinura Sabbathi, vesper

autem
loh.
.=,

lucescens est niane diei sequeutis.

ffliiuc.
ii!,

lucesceiis,

i.

e.

matutiuum,

2.
1.

serotiiio

UC. 24,
Sof)!
-io',

ipso. praecGdente ^

Marc.

Valde maue.

Luc.

Diluculo.

i.C'uni

adliuc tenebrae cssent.

ret'ertur

Diluculum, valde maue, vesper luccscens,

aunc.

iK, 2.

cimi adluic tenebrae esseut, omiiia pro

ait

orto iam sole

uude

ad

id,

eodem hie smumitiir. sed quod Marcus quod usque ad sepulehnun venerant,

exierant autem aute ortiuu Solis civitatem, sed

ortus est sol,
Soi),
'.'u,

cum ad

sepulchi-um veuissent,

dicit:

Veuerunt ad

mouumentum
quam de
Matth.

orto iam sole.

lu

ilohauues

dicit

de sola Maria, quia multa mysteria iu isto Ai-ticio tangit,

ali^f,

etiam ideo, quia latius iuteudit de ea scribere

mntU). 28,illis

ideo missis

haue assumit

et

per gesta eius

eam

deducit.

Et ecce terrae

2-4.

SJi.uc.

iB,

factus est magnus. Angelus autem Domiui desceudit de coelo et accedens revolvit lapidem et sedebat super cum. Erat adspectus eius sicut fulgur et vestimenta eius sicut nix: prae timore autem eius exterriti sunt custodes et facti sunt velut -'.mortui. Marc. Veniuut ad monumen tum orto iam sole. Haec facta sunt ante adventum mulierum, et huue angelum forte et custodes videnmt

m otus

1.5

aut saltem fulgorem eius.

Ulli scieudum,

quod

iste

angelus non mansit sedens

20

super lapidem,

sed

rursus disparuit, douec mulieres intnjieruut sepulchruni,

SDinvc. 16, 4.

2"t- 2*. 2
^SOl).

20,

1.

Luca Cum lapidem, erat revolutum vidcrunt respicientes Et colligitur. Marc. loh. revolutum. luvenerunt lapidem valde. Luc. maa;nus ciuippe ~ ^ 1 viderunt nou Sublatum a monumeuto. Ecce hie habes, quod angelum
\ddissent factum, et trmc Ulis pertiu-batis rursus apparuit, ut ex
L

nee invenei-uut sedeutem super lapidem.

uc. 24, 3.

Abierat euim custodibus

deterritis.

1-5

Luc.

Et iugressae non inveneruut corpus Domini

,

lesu.

Sic ergo

tarunt,
ync. 24, 4.

prinmm nuUis appareutibus et forte tum sie invicem dispuquonam pen-enisset. Et liinc respicientes et cum introeuutes anxiae Unde dicit Textus Luc. Et essent, tunc primum apparueruut eis angeli. de isto, sc. coiijore ablato, esseut cousteruatae factum est dum mente varia suspicantes et timeutes, ue ludaei rapuissent fortasse. Et introeimtes,
sunt ingressae,

30

dum
HC. 24, 4.

sie cousternatae rursus intrareut, sicut soleut dolentes

inivis.se,

non semel contentae

esse

Luc.

Ecce duo
post
illas

viri

steterunt iuxta illas in veste

Marc.

TOovc. 16,

s.fulgenti.

Steterunt

loqueutes.

Viderunt iuvenem
s.i

dextris coopertum stola Candida et obstupuerunt. liic est angelus qui re\-olverat lapidem, et Marcus himc nommat alium, tacens, quod uuus tautununodo alloeutus est eas, licet Lucas dicat, quod dixeriut ad iUas unius locutio propter similitudinem vocis de umbobus. Obstupuenmt

sedeutem

iu

,")

Diluculum valde
bafj
i!?

15 uox
Sovtc
ots

20 sepnlcbiuui.
Sottc
bc Suca

Cum
ci'jct)eineu.

21 vidisset

22 Marc.
lapidem
illos

fcfttt,

fo

bic

iolsciibcii

revolutum

ic[).

disputareut

02 dolentes,

uam

semel contemtae esse, iuquisse Luc.

34 pust

Scimoiie au*

bcii 3a()tcii

15141517.
et

55
j

ft

lU

Lucas

aii:

Cum
ad
tt

liuuTcui
illas,
^Matth.
ot

auU'iii

ilcfl

uarcul vuliuiu
aiitoni

n "f

'.'4,

5.

terrain, lixeruut
et

l'nus scilicct

ill<iiuin

secuiiduiu oMattliaouiu

Maivuui.

l'udc

Marc: Rospoiulons

angolus^inaij.

sr, 5.

(lixit inuliurihus.
I)ati()iiil)us:

Quid respondit nou iulorrogatu?

'licu

Scilicct caruiu luTturHi.s <|Uacstioet

.<tui)oril)Us.,
j-^^'j;-

dLxcrunt

nobis, quis sustulit?

(^uo ])erveuit ?'

et

iiibus

respundit,

non

solum

autcm

liis,

.sed

terrribus

<|U(>iiiani

tiiucbant et ntupebant visis angelis.

Mattli.

Mattli.
<]U()tl

Expavt'sccre.
niiui.
it'

Vos

scio euiin,
t
,

Xolite tiiiierc. Marc. ^jJJ"" lesum. INIarc. Xazarcdicit,

Mattli.

t^iii

(Tueifixiis CS

ijuacritis.

Hoc

ut cas coiif'ortct
liic:

atl

audicudmu vcrbuui de
di-^it
diceret

resiirrcctioiic

Domini.

\uu

est

surrcxits'iiiai)solvit,

->s, c.

euiiu, sicul
t|ua.si

vubis.

Hacc respondit

carinii

(|uaestiuiiibu.s et

Imo
ij

ante hoc

Nou cum

'Nou est sublatus a ludaeis, ,sed surrexit.' Et .sequitur Luc, verbum dicit: Quid (|uaeriti.s viveutem cum niurtuis'.'Suc. 24,5-7 est hie, sed surrexit, recordauiiui qualiter locutus est vobis, adhuc iu Galilaea esset, dicens quod oportet filiuni hominis

tradi iu

mauus peccatorum
verbum
et videtc.
jNIarc

et crucifigi

et tertia die resurgere.

posiiit.

Luca.s exponit

ilhid 'sicut dixit

vobis^ (juod Mattliaeus

Mattii.

aJinttfi. 28, .

-"

-'

Lociim ubi po.situs i'i";>t'^;'J|]j| '|; * Dominus, et cito euutes dicite discipulis eins. Mai'c. Et l''''tro.jjjjJ'ji.'-,j ^ Matth. (^uod .surrexit, et ecee praecedet vos in Galilaeam, ibi Si'c. m.r. u. eum vidcbitis. Marc Sieut dixit vobis. Mattli. Ecee iiracdixi 1 WMi). 28, 8. verhorum ei US et regre.ssae. Matth. sunt Luc. Et recordatae vobis. Exierunt cito. Marc iverunt de monumento. Matth. cum timoreMavc le, s. et gaudio magno. Miu-c. Invaserat eas tremor et pavor, et ncmini quiequam dixerunt, timebant eulm. Et ex hoc; patet, quod istos angelos in monumento \-idei'unt, et quod mox eucurrerunt ad dii^cipidos rccta

Veuite

Ecee.

Matth.

via, et hie est

primus rccessus earuni.

Matth.

Unde
sie
"'

secjuitur

Currentcs uuuciare discipulis

eins.

Et isiattf).
i'eci-

28, 8.

uon habuerunt apparitiouem Domini, (juod ex verbis Lucae sequitur

tautis verba duonuii discipulorum in

Emmaus

euntium: et mulieres

({uae-s.'uc.24,22.23.

dam

ex nostris terrueruut nos, (juae ante lucem l'uerunt ad iiKuiumentum et non invento corpore eins venerunt dicentes, Se angelorum visiouem vidisse, (|ui dicuiit eum vivere. Ecee liic i)atct,
quod uon nuneiaveruut
''

uisi

augeloriun \erba et visioues, imde cito cucui-

reruut, dicit Mattliaeus, sed in

secundo reccssu inierunt pa.ssu modesto.

illis

Luc.

ync. 21, 9.
20, 2.

omnibus. Toh. Similitersoii. nuuciaveriut Petro et onmium jirinio te.statur, eas cucumsse, et dicit, quod lohanni, dicens: Cucurrit (scilicet Maria Magdalena, quam solam nomiuat, (|iiia caeteris ter\-entior erat) et venit ad Simonem Petrum et alium
et caeteris
ninniiniintn.

Nuneiaveruut haec omnia

4 Sed earum

17 Mattli.

fcf)[t.

21

eiiim viilcbitiK

2:'.

ml

29

secjueutis et rcuitanti

5g
(liscipiilum
(If

Sctniinte

am

bcu

3nl)ti'it

l-'iM llT.

(jiu'in

amavit Iesu8,

et

dixit illis 'tuk'ruut Doiniiium

Dubitaiit adhuc,

mouuraeuto
loqtii

et

nescimiis, ubi posuerunt eum'.

etiaiii

auditis angelis,

cum

resnirrcxisse, vel forte, ut

Lucas

dieit,

cum

vidercntm-

aliis
ul)i

doliraiiieiita,

tunc et ipsae dixermit 'Si nou surrexit, tum nescima,

])()suerimt

cum'.

Quod

auteui

iion

8olum Maria Magdalena mmciavit,

Ecce hie loliannefl H!uc.24,io.ii.te.tatur Lucas, dicens: Erat autem Maria Magdalena. Maria lacobi et ista. Et dieit, quod Maria Magdalena sibi mmciavit caeterae quae cum eis erant, quae dicebant ad Apostolos haec. Et visa sunt ante illos sicut deliramentnm verba ista, et non crediderunt illis. Sic patet evidenter, quod plus quam semel aecessenmt ad m se]>ulcln'um, et quod in secuudo reditu Dominus apparuit midieribus. Discipuli

autem sua
aliter

incredulitate dissuaserunt nmlieribus, et ibi

iam omiies adhuc

nullo.s

non

putaut

quam
et

esse sublatum.

Et ideo

rei

uovitatem miratae iam

angelos
ir.

)-edeuut

cmn Petro

lohanue rursiun ad sei)nlclnum, ubi iam

"'"';.-*' i--

videnmt, sed solum remanens Maria Magdalena, cui et tunc jirimo ajiparait, ut seouitur. Luc. Petrus autem surgens eucurrit. loh. Et ille alius

4-10.

Discipulus et venerunt ad mouumentum, et ille alius eucurrit citius Petro et veuit prius ad monumentum, et cum se iuclinasset, vidit linteamina posita, non tarnen introivit. Venit ergo Simon Petrus sequens cum et introivit in monumentum et vidit linteamina posita et sudarium, quod fuerat super caput eins non cum linteaminibus positum, separatim involutum in unum locum. Tunc ergo introivit et ille discipulus, qui venerat prius ad monumentum et vidit et credidit: nondum enim sciebat seripturam, quod oportuit eum a mortuis rcsurgere. Abierunt ergo discipuli iterum ad semetipsos.

;o

s^

Ex

quo

patet,
est,

quod

et n^ulti

alii

cum

illis

duobus venerant

et ut

fit,

quando

i;iic.

24,

quod dubitaljatur, chspershn redeimt, non uno cumulo, sicut acciurenint, ita hie quidem discipuli insimul redienmt, mnlieres autem tardiiis Unde et Lucas de multis eos svmt insecutae, et hie eis apparuit Dominus. hoc affirmat, dicens: Et abierunt quidam ex nostris ad monu24. aliis mentum, sicut mulieres dixerunt, ipsum vero non inveuerunt. LTnde

compertum

colligi
((uia

potest,

non esse vermn, quod Dominus

hie,

in isto reditn apparuerit Petro,

siic. 24,

quod abierint ad semet ipsos discipuli, non invento eo. Utique Dominmn non viderant, nisi forte dicatur, Petrum solum i-ediisse et Nam sicut Lucas dieit solus i\'it: Et abiit Petrus 12. ei Dominum apparaisse. secum mirans quod factum fuerat. Sed huic obviare videtiu-, quod
dicitur

3,i

mulieribus

in

via

appaniit,

ut hoc
ut

discipidis

iudicarent.

At

potest solvi
igitur Ulis

dicendo, quod Petro

G
ista

appai-uit,

una cum
X)s>x

ilUs indicaret aliis,

Set o Ecce
ein
Jiolon.
Uov.

hie lohannes c. nmfe Woiil

Quod autem
27

ftcljen.

Sbfc^ev fe^t

no^

fogot

12 disuaserunt
31
ipsi

24
nein

opi'tet

tigiu-abatur

Sfcet f^lgt

baft

inquirebatur
nisi

vero

cueurrerunt

34

Utique

ad

Dominum

venerat

Scrnuiiic

nii'-

bcii

Jafittii

1">1I

1M7.

57
Vidcjon.
:u,

recedentilnis.
in

Idli.

^laria aiitcui stabat

est.

;ul

ostiimi Iuris ploraiis.

u.

Tcxtu,

qiKifl

longuni

Iternni aiiteiu iina Maria: igitur aliac iiuiliercs

(|uilil)('1

nbeiint nunciarc aliis,

qiiia

plrmis tiinc nuiieiis iiovip,

it

!iii|uuntnr
fflioiiii.

'

mmc-iare discipulis eins. Hoc vcrlmm iiostri Codicos non liabcnt, scd (4raociis. Et ecce Tesus occiirrit lattii. illis dict'iis: avctc. Tliac aiitcin accesscniiit et teiuiei'unt pcdes oius et addi'avermit eiini. Tune ait illis Jesus: Nolite t iniere, inuiciate fVatrihus nieis ut eant in (talilaeam, ihi nie videhnnt. Haee
oninos oninihiis.
INIattli.

Et cum

ivcriiii

28,

;.

ss, y.

ilixit
1"

potius ad
jii'ins

sigiuiiii

prol)andae resurrectionis
(|uani
in

et

inenmrandi
ij)S()

vei-lii

sui,

(|uia

uti(jue

euni viderunt

(lalilaea,

sed luic
nie eos

die vuli

dicere

'Itc et dicite eis, ut

mcmores
quia

sint ((uod dixi,

jn-aecessunnii in (iali-

laeam', vcl

ideo

dicit,

in

Galilaea
iit

ab

omiiibiis

generaliter visus est,

sie niulieres feeennit
i.iioi. i;,,.

plus

quam

quingentis

frati'ibns,

ait

Apostolus.

Et

euutes et baee nniieiantes, nee

'

dum

Magdalena, cui

ut Joliannes dieit similitci- praecepit

meos

et die eis:
(jnia

adsceudo &c.
vidi

Et supervenit ad id Maria Vade antem ad tVatres Venit Maria Magdalena, annuncian-^

cvediderunt.
:

joij.su.n.is.

disoipulis,
nium.
-'-'

Poniinum
et
])atet
,

et

liaec

dixit

mihi.

(|uare

auteni
latissiic, u.

passus est se tangi a nnilieribus

non a Maria,
sicut
illis

alibi dixi

luysterium

Ex
est

iiis

omniljus

<|Uo(l,

Marcus

dixit,

prima apparitio ajiiuc.

volnisset

faet;i

Mariae Afagdalenae
et

et

mox

iiiulieribus,

imo

forte Petro siniul

si

midieril)us

Mariae, quoniam non est hoc

iiiipossibilc,

f'acere.

-'

Unde dixit Marcus: Surgen,s lesus mane prima Sabbatlii a|iparuit -Wnic n., primo Mariae Magdalenae, de (|ua eiecerat Septem Daemoiiia. Tlla antem vadens annunciavit iis (|ui cum eo fuerant, lugentibns e( flcutibns, et illi audientes, qnod viveret et visus esset ab ea, non Sie habemus duas ajijiaritiones, unam mane factam niii credidernnt. alteram aliis Mariis. Qnod Petro etiam appai-uerit, eertuni Magdalenae, Mariae 24, m. Hoc dicit (iiim Tjiieas, (juod discipuli est, sed dubiuni an in via vel mane. dixerunt rcdeuntibus ah Ennnaus: Suncxil i)ciiiiiniis vere et apparuit
iiiic.

'"

Simoni,
1.

et

haec

est

tertia.

(iuartain

ponunt
i'redo

et

opinantnr

ipiidani

esse

factam eodem die laeobo minori, (juod

Cor.
1.5.

verum

esse ex verbo Apostoli

ubi

dieit:

visus Cephae, deiiide undecim,

est cuntibus in

Tenisalem visus
ex

e.sti.6or.i6,5.J.
1{,'

lacobo.

Quinta ipsa
in

Enimaus.
oniitto

Sexta antem sero

<licil"lis

|"f|-

"jj;

umnibus
'"'

domo
satis

clausa.

Has duas
et

bic eomponere, quia

facilis.

Luea
de
vidil

et

lohanne

patet

earum ordo
Dico,
(jiiod

conqiositio
vel
illis

Quid antem
illis

beata Maria

virgiue?

Ihii

cuni

mulieribns

vel

cum cum
est

aliis

discipulis sero, (juia

cum

sine dubio fuit.

Nee necessum
et

dicere, (juod prinio ei

apparuerit, quia niulta (|nidani nimis eamaliter

.secundiun

humanum sensum
4 iveiit

de niatre eius sapimit et

agiuitiu- affectu carualis

cum Maria

i>

Uli .Tuteni

l">

|>iaece<lit

24 cum eo

fet)tt.

26 factam unam Marlue

58
pietatis.
fflintiii.i's.u.

crmonc

am

bon 3a')i:cn

15141517.
potius semper rigiclus

Xoii siue niy.sterio taceutiuerga

illa iu scriptiu-a et

legitm-

uu
,

fiiisse.

interim

agimtiir

istiides:

veneruut in civitateni.

S!iic.

18, 34. 16, 16.

:joii.

quod Doniimis inita dixit Apo.stolis, quae tum non intellexenmt uiule et Lucas clicit, eiuu eis i>raeclixisset, se oportei-e tradi, fiagellari, eruoifigi et tertia die resm-gere: non intellexerimt et erat abscdiidituni hoc verbuin ab ei.s, .similiter cum dixerit: modicura, et non

Umle

ex tunnibus

})atet,

:.

videbitis mc, oinue.s igiiuraljaut.

Praedixit auteia eis

ista, iiou ut iutellexeruut,

sed ut postea recordai-cutm- et tuuc iutelligerent, quid voliiisset

jot).
14, 29.

istis

verbis:

Dixi vobis, ut

ciun factimi fuerit

i'uerit,

credatis, quasi diceret

'lam nou

iutelligitis,
n

quid?
3i). 16, 12.

Cum

autem factiuu

quod uuuc

die, timc iutelligetis et credetis,

quod ego sum Dens', quod et fecemnt. Ita et alibi dicit: midta habeo vobis dicere, sed non potesti.s portare modo, quoniam oninia eins verba, quae de
passioue eins sonabaut, ipsi
ratio,
iiullo

modo

capiebant, nisi post passionem.

Cuius

quia cogitabaut

eum non

morituruui.

SERMO*
de Resurrectione Christi habitus."

De
est

ludic. 14.
et

comedente exivit cibus et de forti egressa est dulcedo. Haue propositionem proposuit Samson Fils PhilLstim, et
contradictione jilenum.
si

mii-abile

Est euim contra natm-am, quod de comedeus,

eo,
iutrat cibus iu illum et
u

comedente cibus exeat, sed potius

devoratm- a comedente.
Si
si

est

enim

exit

cibus ab

non

erit

comedens sed
inti-abit.

evomens

vel eniittens:

autem

est

comedeus, non exibit cibus sed

Quae
bitiu-

est ergo ista

fames ?

Comedit et cibus exit ab eo, quomodo satiu-aNos moreremur, si sie comedere deberemus. Similiter et quod
Parabola?
forti,

sequitiu",
est,

quomodo didcedo de quod dm-mu et asperum

robusto et diuo egi-editm-?

Contra potius
et est

^!-

solet dulcedine leniri et mitigari,

ac

si

dicas 'de calore venit frigus, de frigore

autem

calor', et onuiino

conti-ai'iiuii

de

eonti-ario,

cum

nonnisi simile de sut> simili veniat.

Qiiis

euim imquam

ad uivem vel glaciem est calefactus?

frigus

Quis ad ignem

.sedens sensit
et

imquam
^"

ab eo exire?

Ita (juis de Petra soloque

dmnssimo mel

oleum suxit?

2 iteruin euiui
')

venlt

25

forti

robusto
ai^ald)

Sidjt-v 1

.275-277.
1517.,
()at

Erl. I

S. 96-98.
jeincii

XII p. 2210-2215.
bcrid)tic;t.

-)

Sidjcv
ift

fgt

l)in,5u:

Auuo

abn iindimaU

;i)ntl)iim

aBa'^v|d)cincf)

bic

^Jrebigt iu bcv Cfti'vmocijc (Cnbt' l'iv})

151(i gcl)alten,

ermoiic

au-i bcii ^ofjtcn

ll-l

-ll7.

59
a(jiia;<

Quis

t'du.xit

dv Petra

injua.-^"?

de luaiulihula
iani
facilis

a.~iiii

tjiii>

cH'mlir.'

Seil
isto

Imec in Tipturi.s k-giauu^,

fiiit

iiiio

solutio
:

erit

oimiiiini. et

Leo

pDpuIus
niellis,

liu'ens
i.

IiRlatMinuii contra Chri.-itnni

Iiutic

otriclit

in ore eins

iavns

c.

in

,serij)tiu'is

legis ijiias in
i.

ore lerunt empei' Euangelinni

in\eiitnni est.

Sic de comedente,

e.

devuratore Christi et sauctonini eins,

ofciso per uecisioneni literae, exivit

tuuieu coiuedernnt Clmstiun.
ita

cibus, cjnod ipsi carcbaut isto eiho, et

Sicut euiiu per os eibnni nobis iueorporannis,

os,

lex vel nuaelibet

seriptiu'ii est

foraiueu et porta, per qnain popnlns

assniuitnr et
iii

incoqxiratnr.
Ciiristi

Sie Prov. 22.

et

Fovea protnnda

os alieuac.

nndesn.
est
'Iii-

j2, 11.

et

Enangelinni est os
antoni
sinit

dno

eins labia vetus et novnni Testamentnni,

illis.

deutes

correptiones in

Per Enangelinni euini, ijuae

siuit

angiista porta it

pnteus aquarum viventiiun, nos intramns, quae

portae

H7.

1:1.

Ziou, i|narnni seras confortavit

saueta.
15

Dominns:
niellis

sie

enim

et

civitas est scriptnra

Vernni nou
leo,
i.

l'nisset

l'avns

in

ore eins inveutns, uisi oecisns

fiiisset

e.

po]jiilus

Syuagogae

in

litera.

tinanidin
et litera

eiiini

lex

\ivebat,

OS leouis et leo ipse vivebat, sed iinpleta lege

iani
qiiia

oecisa popnlns quocjne

forti

nou
lex

vivit,

<iui

in illa viNX'bat.

Eodem modo

ex diu'o et

diilcedo,

dnia

et

graAns,

Qia lex ea
-u

appreeialiat,
tieri,

postquam oecisa est litera eins, duicis facta est. qnae facere non potnit liomo, et ea dabat, quae
sc.

amplius iiupediebat
veiiit

bona temporalia, quae avertunt cor

])o))uli

Pen.

Sic

mel de Petra, oleum de saxo dm-issimo, aqua de petra:

est

sie

mandibnla
eins
suum^i.i47,i-.is.
qiiis

asiui

eadem

scriptnra pigri

et

tardi

corde,

Sed
liuins

molareiii

dentcm
sicut
25

a})eriiit

Dens,

et

egrediuntnr

aquae.

Sie mittit chrystalhnn

oiieris,

bneeellas, et

a facie taiui

1'rigoris,

huins

dm-itiac

sustinebit?
fluent
a(|na(',

Sed mittet verbiuu

et

>nuni

et

liqiietaciet

ca,

flabit

spii'itus

et

hoc

totnin

per
trigns

mortem
et

Christi.
ti'igore

Sic
calor

oiiinia

su])radicta

patent,

qiKunodo
veiiit.

de

calore

de

et

coiitrarium

de

contrario

Xinic mysteria.
'

Primimi de Christo, qni egressus

Coraedit

est

de ore diaboli

cpii

euni devoravit: ipse enim est eibus noster, Pascha nostrum, panis noster

de coelo descendens.
occiso

cum

leo, et

iiisi

eiun comedisset, uobis non

fuisset egi-essus cibus aniniae nostrae.

Sed nee

exisset, nisi occidisset

leonem:

autem
et

eo, factiis est in ore eins tavus mellis, tpiia sie o)iortuit pati

Christum
.1.1

exire de ore
et

leonis

per resurrectionem ac sie in

nomine eins

praedicari ])oeniteiitiam

remissionem peccatorimi, hoc est Euangelinni.

in

De
per

ipso iavns

mellis:

ipse

enim praedicatur nobis

lienetieium
iuti-a\it

remissionem ])eceatonun.
,-ient

Et equidem
^ressus,
ita

habeiiUL";

inae>tinial)ile,

qiiod

Clu'istns

passiouem ^^cto leoue

et

in

gloriam et de comedente
est
iitilis

factiis

est cibus

nobis

omnis persecutio

et

(pii

nos devorat et

cai-eaiit
litera

9 Prov.

3.

l coucordavit 'H euim le

15 Syuagogae, iu

18 oecisa

est,

eius diilcis facta est.

gO
comedit,
f^i

ctliuntc nu4

bcii

Si'ji^t"

1^141017.
tt iios

vivinms per peccatiim, egi-ediemiu-

victo leone et eriruus

favus mellis
9J(

Deo

et angolis, quia oiunis persecutio operatiu- iu uobis conso-

94?'i9.1^tionem, ut iu Psalnio 4.

In trilmlationc dilatasti
in

niilii,

et
si

Ps. 93.

secimdum

multitudinem dolorum nieorum

melli,,

corde meii

cto.
iit

Ergo

delectat te favus
.>

non

terreat os comedentis, tautiun est

oceidas leonem, quod facies

per patieutiani.
i'utione coiiioris:

Sic nascitiu* gaudiiuii de

siciit

tristitia,

pax conscieutiae de perseita

enim

nierita crescimt in tribulatioue,

et

gaudiimi.

Moraliter autem de comedente exit cibus, (juando

peccato, qui comedebat stercora, iam ipse
alils

homo conversus
niiuistrat

et mortiius

cibum verbi Dei.

i

Qui enim aquam iniquitatem. Sed occisus etiam alios paseit. Sic sanctiis Paulus, sie sauctus Augastinus, |{;5j|}^;sic Ps. 50. Docebo iniquos vias tuas, ctuu praemisit: redde laetitiam mihi
vivit in peccatis, comedit canialia et l>ibit sicnt salutaris tui.

Alios erudiam
:

et

dabo favmii

nicllis,

sicut prius

ego mortuus
et

fuero peccatis
estis

sie et

vos

si

srnrexistis

secuudum hominem uovmu

et

mortui
i

seeundiun veterem, exeat de vobis cibus

dicedo, et amplius non

comedatis putrida.

SERMO'
in die Visitationis
2uc.

Mariae habitus."

1,

39

Exsurgens

Maria

sancta Elisabeth \-irginem

virgo vidit Deimi in

montaua. Doctrina. Quaiuvis acute vidit Mariam esse Matrem Dei, acutius tarnen omuibus soluni esse magnum. Priniuni, quia beatam
abiit in
potiiit

Vii^inem esse praegnantem nullo

fuerint

indicio

externo nosci, cimi vis

oeto dies annunciationis

elapsi.

Nam
quod

statim

abt in montana post

angeli discessmn,

unde uec
perfiisa
et

dmu
Dei.

veuter iutmuuit nee riuuor huius exivit.

vidit

Ideo

mira

luce

est

Elisabeth,

eani

non

solum esse

praegnantem, sed

Matrem

Elisabeth intei-pretatur 'qiiies Domiui',

imo
Scj. 66, 2.

'requies Domiui', quia Spiritus

Domiui

requiescit super quietiun et hiuui-

lem Es. 66. Virgo autera

Ideo
vidit

et

ilhuninat quietos ac erudit incognita caeteris.

Beata

Deum
facit:

Deura in onmibus, non haeret iu uUa creatura, oninia in refert. Siquidem non magnificat Domimun nisi qui se et omnia nihil hoc autem non f'aeit nisi cui solus Dens iu visu est, caetera onmia
12 Ps. 5.
f.

3 sed multitudiueiu
')

19 Quaevis
f.

30
6)3.

nisi

quia
J^tcv
-)

SWer

S. 277

Erl. I

. 98
(f.

mala)

XU

2214-2217.
^^tebigtcn.

beginne
fgt

bie

yiv 9luslec\imc(
:

bev ^eftn
l)iit

rbote
jpiitev

C-inlcttimg)

gcljrigcn

Cjcfjer

Ijinjil

Anno

1-317.,

atn-t

ffiiie

Eingabe bnidjtigt.

(Se!)oltcu

ift

unjcv Setnioii nni

2.

3uli 1516.

iBcvmonc nn5

bcii

JC^H'f" 1"'14

l">K.

61

velut cvanucninl.
tiu'ae et

Nou

potest uniina

siiuiil

intenta es^se niagnificatiDui frca-

oreatoris:

ideo de tantis Ixmis, de uitis

in
liis

laudibus noii est elcvata,

gratias

qiiia

niaioix'ni

Dominum
iicnedixit.

aunovit
nota,

et

cum gaudio agnovit ac

di.xit
'

egit,
:,

diloxit

ac

>Scd

(luod

niati'nificat

anima',

non

coii)us aut lingna, 'cxultavit

Sj>ii-itus',

non caro aut

luasiuis
titulis

numdu.'^.

Siquidcm

midti magnificant

Deum

linoiia,

tantuni
,

Deiuii
et

praedicaudo,
illa

scd cor covnm intorim alia

plus

nia<;'niti<"it

(|nia

ivjmtat

alia

in

confidit

quam

in

Dcum.

Ideo

])uri.'isima cultrix

Dci

est
est.

l)eata Vii'go, cjuae

soinm

Deum
III

super oninia maguificat: sine idulo ipsa

Alii vero semi-iudaci

I^oniino,

et

semi-<'uItor('s, (jui
et

cum

Saniaritanis sinuil rolniit

Dcos snos cum

de quibus nupcr

rudiorihus dixi.

SERMO'
Domin. MI. post
Trinit.'
iiic

Atteuditc

a falsis

Propiictis.

(Juaestio

digna niovetur:

cum

falsi

Wattii. 7.1s.

Propiietae nutis et niagnis opcribns a]iparcant, ((uomodo ex ojicrilius

possint cognosei, ut Haeretici et
Scliisnuitici

ol)scrvantcs
dn])iicia

smit sunt

magnornm
opcra bona,
lial)i-

operum
tuin
:>o

et

valde

Ixjuorum.

Respondctnr, piod

apparentia, ut sunt

mnltum
Si<!

ieiunarc, orare, studere, praedicare, vigilare,

nisi

humiiem

p(jrtare:

haee non sunt

et

lana
es

oviuni,
talis

sub

quibus

lupi

rapaccs
lanani',

teguntur.

vulgo

dicitur 'non
intelligunt
i.

ovis,
et

qnalem geris
Ideoquc
vestiinio,

quod utique de operibus

sint

simulatis

Ixmis.

(|Uaestio difHcilis, ([uid sul) lana,

e.

operibus, (tognosci debeat,

cum
opera,

menta o\num
inquam,
V.-,

verba,
et

opera

et

gcstus eorum.
(|ui

Alia sunt

interioris

aI)Sconditi hominis,

etiamsi ista facit parvi pendit

tideiis,

ea,

sed cupit mitis, liumilis, diaritativus, paticns,

5.

j>acificus
illi

esse, ut
5,

Galat.

uVn illos fructiis exponit

faciant,

jkt ordinem dare.

vestinienti
((uae

Nam

superl)i etsi ot.

ss.

opera

sua

([uibus

sibi

lanam

efViciunt,

sunt

taincn
iial)ct,

in
et

operibus
ehai-itas,

veris

uiliil,

quac

sunt

patientia,

peri'ectnm
Illi

opus
in

quae alionmi ciu-am

gerit sui negligens.

autem

onmibus sua

5 exaltavit

I:J

VIII.

Ciitftev
7,

folftt

in

unJErn Sermonen bet

7.

consuetudo

ecclesiac
ift.

Romanae, nai^
18 apparenter
')
l.')l(i

melc^ci:

'Biattt).

10

ff.

bn-s

(joanfleliiim bc

Sonntag^ nac^ Irinitolid

Sfdjcr T S.

278

f.

Erl.

S. 99

f.

mali) XTI p. 2210-2219.

^)

'Km

(!.

?!li

gel)alti'it.

g2

ctmouf

niis bcn

Sn^Jtf"

1514 l"il7.

qnaenmt
et

et

ad

alia vocati

quam quae

ipsi elegernnt, difficiles

imo

rebelles sunt

rontrarii,

impatientes, detrahere ac iiidieare,

alios

negligere,

contentiosi,

opiiiiosae cervicis, indomiti sensns, idco

iioii jiacifici,

brevianimes, immansneti,

duri, crndi.
i.

Haec

vitia

et

opera interiovis hominis ovina veste contegiuit,

corporalibns, ita nt et sibi
hi
:.

e.

actionibns,

oblationibus, gestu, eeremoniis

boiii

et

aliis

simplicibiis

et

insti

vidcantnr.

Et
illi

simt

illi,

qui

snbtilitei-

agunt contra jiraeceptnm prinnnn.

Sed

differendi snnt in

loenm sumn.

Nmie

prosequinnn- qnae inee]iinnis: naiu singnlareni

sit

traetatum qnaernnt, eimi non

hodie pestis niaior per Ecele.siam ista peste hominnni, qni dicimt l^onnm
flicere",
i.

oportet

neseire
e.

volentes
Dci.

qnid

sit

bonnm

vel

nialiiin.

Snnt enim w

inimiei crucis,

bouormn

SERMO'
Dom. X. post
iiiic.

Trin.'

18,

10.

T~A""

bomincs adseendernnt
illa

in

t('in])lnni, Luc. 18.

Vere

i.sta

snnt
ir.

2. Sil. 3,5

JL^
Eruut
et infra

pcrdita pericidosa

tempora,

in

quibns

impletur illud Apostoli: virtutem

homines

speciem

qnidem

pietatis

habentes,

autem

eins

abnegantes.

Xam

adeo Diabolus

iuidiquc> in\ahiit, nt

ex praedictis audivimus

in malis,

andiemns, nt non tantum posnerit la(pieos, quibns bomines capiat Adeo subtiliter perplexa snnt ipsa nnised et in bonis operibns.
perversa onniia,
et

versa

et

tarnen

stnltissimi
si

nos seeuri vivimns in bona

sint, nihil

-j

opera, statim omnia salvn

liorribile tiliorcs

arliitrnutcs,

modo bona

timentes subtns

pericnlnm.
et

Haec

idco iam ccnnmeinoro, qnia iam accedo ad snbtransgressorcs praecepti Dei

et
in

homines

invisibiles

abscondito

peccantes et sagittantes eos, qni snnt recti corde. Sanctis expediamns. AJind igitm- portentnm praeeipue nostris seculis invalnit,
ut sauctos (piidam colaut et Patrouos babeant snperbiae
et

Sed prius residuiun de

avaritiae,

2:.

qni

gravius peccant

quam
ipsi

illi

])raedicti.

vocaruut quae
Sfrfjcv T

reliplles,

sed
aBolct)

2 oontermini

14 Luc. S.
-)

')

. 279.

Erl.

. 101.

XII gp. 2218-2221.

?lm 27. 3n(i

151(1.

Sctntone

nii->

ben Sn^ten

15141517.

63

SERMO
Dominica X. post Trinitatis" [contra opinionem sanctitatis et meriti].

Quis
in

siciit l)oiniiiu.s Dt'iis

udstcr,

(lui

in altis

huhitat et limnilia respicit

huniilia rospicit
aliis Diis.

i'i.

ii3, s. c. iss, 6.

coelo et in ten-a?

Et itonim:
isti

Expol.siii

et

alta a longo cognoscit.

Mirabilis est

Dominus pf iste Dens ab

sibi.

'Cf.

Ille

remota et longe stantia videt,

autem proxima
ut

Tlle

]iroxima

sibi

nou cognoscit,

isti

remota

sibi

non cognoscunt,

sunt

l^rincipcs
et
al)

innndi.

Unde

verissima natura buniilitatis est recedere longe a

sijnt:

Deo

onniibns

quae Dei

Contra natura verissima sujierbiae

est

ap]iropin(juare (|uani

maxime Deo

et

omnibus quae Dei sunt,

sieut Jesaias

Cap.

l\S.

de superl)is
ss, 2.

Deo \olnnt. \it satis patet Htrunii|ne in istissci. duobus, Pharisaeo et Publieano. Quae autem sunt Dens et Dei? esse, vita, sapientia, potentia, iustitia, divitiae, forma et omnc bonmn quautimieiuique modicnm, et quam difficile est, nt dives sese cuilibet mendieo compai'ct, nt
Indaeis dieit: et appropinqnare
virgo meretriei,
easta adulterae,
sajiiens

insipienti,

potens

infirmo,

\-ivens

mortuo,

formosus deformi, Praelatns

siibdito,

secundum rcgulam Apostoli

'non ])Ossum\
dele

m.

12, is.

Rom.
istud:

12.

Hmnilibus

consentientes.

Si

dixeris

ergo
?).

ten'a?

sieut Dens Domimis nnster, qui linniilia re>|iieit in eoelo et in 113, 5. 6. (iuomodo ergo tiet, ut faeiant hoc superbi? Ixespondeo '))er hoc TOnttij. 20,14. verbnm unieuni: tolle quod tnum est et vade, vel per iilnd: quid habes 1. cior. 4, 7.

Quis

quod uon

accepisti?

Si

autem

acccpisti, (|nid gloriari.s quasi

(i(

ni>n

aeceperi.s?'

Igitur rccedere a
ot exteriiis, seu

Deo

et ap]iropini|uare

duobus modis,

seilieet interius
fit

cognoscendo

Deum

et

ignoraudo Deimi.
e.st

Per Cognitionen)

in timore et revercutia reces.sus, et haec

hnmilita.s,
sibi

qua Homo suum

aliquid arrogare.

nihil
I'ei-

agnoscit et

Deo
fit

relinquit onine I)onnm,

in

non audet
qui

ignorantiam

contemtn et secnritate recessus: est superbia.

f'ugit

Sieut coram
et

Principe pauperculus

ad angulum:

f'ngit,

cognoscit

reveretur

Maiestatem

eiu.s,

alius vero doi-snra vertcns longe rccedit

]iro]irietates.

contemnens principeni.
nihil

Disee ergo hie superbi hominis

nullius egere
sil)i

Primo

rogat

Deum,

qni
.sed

videtur, ac sie nee

si

sibi sufMeit, (juia

sibi deficeret,

Deum sibi Deum rogarct

ei

necessarinm putat esse,

et necessarium haberet.

Si

igitm- toUit

Deo

necessitatem et tribuit

eontingentiani, aufert sibi defeet\ini

13 Dei esse
ritate,

24 ignorando Deum: Ignorando

33 coutingentiani, aut aufert

Deum

per Cognitionen!

27 socu-

recessus est
')

fc^ct I
.\o.

. 74-5748.
cf)altcn

Erl.
ift

<B.

fgt

Ijinjii:

1510.

bcv

101-104. mala) X Sp. Sermon bcii 27. 3"'i l"'l'"'-

l.J4fi-1.5.53

-)

2\d)n

g4
et

fvinoiip niK-

hell

3n()ron 1514

1517.
se
sihi

tribnit

sufficientiam.

Contra vero

hiuiiilis

de

desperat

siifficere,

Deiun ciipit esse et rogat (jnod deficit, Imo Demn glorificat Optime autein Dominus non tacnit sinuilata eorundem verl)a, et est iustus. qui snperbi sunt, qnia et ijisi gratias agunt Deo et diennt omnia sna ex Deo esse, se ipsos niliil esse, in onniibus deficere et oninino vere hnmilinm

quam

iiiaxime

:.

et gestus

quam maximc
enim
se

simulant, speeiein scilieet iunnilitatis qnideni habentes,

aliis

virtutem eins auteni abnegantcs, quae probatnr, dimi se

parant:
iis

huniinibus com-

assimilare

et

assiniUari

nnllo

modo

volunt.

Secundo

proficit illa coecitas et

ignorantiam sui nlterins, nt B. Augnstiniis

se landare:

dicit.

parnm

est

Deum

uon rogare, sed

sibi

qnanqnam

verbis rairc sese \'itnperent,

imo non gemunt, non aceusant, sed semper diciuit quid fecerim, nouuc bene feci, jnelius feci quam mihi conscius 'non siuu
sed corde
plaeent,

nie et ille?'
se dicens
iustitia et

Contra hnmilis, ubi rogavit

Deum

propitiimi sibi
dicit,

fieri,

accussat
recedit

'mihi peceatori'.
sauetitate,

Ecce
ille

)ieceatoi'em

sc

confitetur,

a
i'

quibns

se iuvolvit superbns.

Tertio perficit snani

nequitiam, quia non sohnn se laudat, sed et roganti ac se accusanti insultat

et accusat:

hoc

est honibile

moustrum, qnod sohmi omnes superbos deberet

humiliare, quia scilieet omnis snperbus

dum

iudicat, detrahit, accusat proxiann'ttit

miun.

Vide quot maus

titnlo

sese

involvat.

Primo
Mattli.
t'crri

opus misericordiae,

cum
ai!attii.2r.,4i.

corapati deberet proximo,

orare ]iro eo,

eum

invare

quomodo

possit:

-"'

qno

dignus

est

aeterna

mortc,

25.

Deinde
iniuriam,

prosequitm-

scUicct lingua, (piae est peior gladins (juaiu

et

gladius, et hoc a]Hid

et
<|nia

Demu

homines et se

ipsuni.

Tertio facit

mcndacinm

rogaJiti

ac confitenti ac per hoc iam insto hiiec imjxmit, et facit mendaeiter et inique
si etiam talis esset, qnalem ipse accusat, adlmc iucurrit peccatores suscepit in se, et ideo Christus iudicatur, omnes in Qui accusatm-, mordetur, quandocunque pcccator quicunque accusatm* etc. autem Christmn iudicat, suum iudicem iudicat: qui autem iudicem iudicat,

contra cum, quod

ar.

f 'liristuni,

qui

Demn

violeuter negat.
ille

Yide quo perveniat

iustificat,

fm-eus

et

insipiens

superbia.

Contra humilis

proxinium suum

se vero solmu accusat,

qma

:;o

dicit 'mihi peceatori',

uon autem 'nobis peccatoribus'.

aliis

Putas, quod tam fuit

mvidus, ut noUet etiam

peccatoribus

Deum
quos

esse propitium? tunc utique

non

fuisset

iustificatus,

sed peius dairmatus. sed neminem vidit esse peccaiusti,

torem praeter se solum: omnes erant

sibi coniparal)at.

Sic onuiia
iste
sr.

munda mundis, imnumdis autem

nihil est
f'ecit,

miuidum.

Patet nunc, quod

(si

Pharisaeus priimuu praeceptmn non

sed halniit Deimi alienum

non

habuisset Deimi alienmn, utique iustus fuisset), idolum scilieet iustitiae suae

corde statutmii. Sed nunc etiam quilibet sibi ipsi j)rospiciat, qui odit hune Pharisaeimi atque despicit, ne talis ipse fiat supra Pliarisaeiun, qualis liic factus est supra pubUcanmii. Credo (juod pauci timeant se Phai'isaeo
in

40

ile

spc sibi

i)

iguoraiitia

'2'i

accusat.

Adln

etmonc
similcs ossc (jucni odiiint:
ciiiiii

aii-3

bfu 3a()rcii ir)14--ir)17.

65
ei

Sed o^o
(|iii

scio, (jhihI

jiliire.s

similes sint.
irloriotnr
ot

Quis
Iniiiis

taiii

siipcrlms siiinniam

est,
silii

sc

(iinni

siipcrhia

vacuiiiii

]ml)lii"iiii

arroget liuniilitatenr.'

Quare

potiii.s

agnoscauius

iios

esse talcs, <|ualis

qiiain
illiiin,

nat

l'liarisaeus, et

genuumis atque odiainus nos ipsos magis

<ni<>(l

et

ixiii

pracsuniaiiuis scciiri,
et

l'iililicaiio
filii

similcs siiinis, (piia

boatu.s illc iiiinis

t'iiit

Filius gratiae, iu)s

autcm

iiatiii'ae,

idco et irae.

fEx Serniono liabilo Doiniu. X. post Trinit.

A. 1516.J'

De
iiiiim

Tndnlgcntiis:

ipiac

prnfccto,

ctsi

sint

ipsuni

nicritiiin

Cliristi

et

sanctonini eins idcocp; miiui rcvcrcntia suscipiciulac, sunt

niiuistcriuni
avaritiae.

taiiicii

tctcrrisaliitcni

factac

Quinani

cniiii

jici'

cas

(piacrimt animarnni et

mm

potius jiccnniani hursanini!

et

(.^nod evidenter patet

ex ipsoniin ministcrio: nns(|iiani enim Connnissarii

cant (piani qnod conimcndent indulgcntias
1.',

Ministri aliud

])raedi-

et

popnluni jirovoccnt ad danduni.

Non

hie audias,

(pii

])iipulum

doceat, quid sint indulgentiae, quo die con-

fcrant,

quo

finiant,

sed (niautuni dare dehent, iu ca sciliect ])()pulum ignorantia

istis indulgciitiis.

siispensuni rclinrpientes, ut eredat sc statini salvuni adeptis

Non enim
fiat,
>

ea gratia

ibi confertiu-,

saltciii

])cr

sc,

qua quis iustus aut

sie moritur.

iiistior

sed tantuni reniissio poenitcntiac

setpiitur,

et

satisfactiduis iniunctac,
(jui

qua diniissa
peccatinii

non

luod statini evolet in eoeluni

Stnltus auteni
ita

et niaior

pars populi decepta credit per jdenariani reniissioneni

ut

oninc

auf'erri,

statini

evolet.

et

iinpune peccat

et

aggravat

sc

viurulis

conscientiae.

Verum uotandmn,
j:>

(piod

duplex

est

gratia,

scilicet

remissionis

ot

infusionis,
])<)ralis,

seu extrinseca et

inti'iaseca.

Keniissio est relaxatio poenae teniin

(juam hie ferre eogeretur a 8acerdote ininnctam vel

sieut

purgatorio

rcsiduam solverc,
sed per haue
dileetio
30

olim

septcm

anni

pro uno peceato imponehantnr,

et

nihil

iiiiniiilur

coneiiiiiseentia

morbus
onnn'a

aniniac, nee augetur

oportet,

nee nlla

virtus

intcrior,
et

(juae

tanien

ficri

antcjpiam

regnuni Dei intrent, quia earo

intrabit
ali(|uid

sangnis regninn Dei non jiossidebunt, nee

cxpediatur,

nemo

tatem Clavis,

Quanto autem tempore in jnu-gatorio lioc Nee hoc ]'a]i habet solverc uUo modo jier autorised solummodo per applieationen intercessionis totius P'clesiae.
oinquinatinn.
seit.

15 conferam
')

I fiiilam

Sfc^cr I

S. 7'29-7:}4.
I.

Erl.

S. Ki-V 171.

ai'nld)

XIX Sp.917

929.

utl)ci:^ aScttf.

>

66

Setmonc nus
diil)iimi

bcit 3nf)i;f"

1514

1517.
vt'lit

Ubi adhuc
tare.

remanet, pro qiuuitu, an pro toto Dens hoc

accep-

Potest qiiidem
vi-l

animam

solvere a Purgatorio

quoad poenitentiam a se
(luaiitum Claves sauctae
niiscricorditer
;.

iniimctani

ininngibileni, .sicut sonat eins Bulla

Mn

Matris Ecclesiae
relaxamus'.
redinii
iutelligl

se

exteudant,

et

de

iuiimctis

poeiiitentiis

Quare nimis
a

temerai'iiim est praedicare,

oiuii

per istas indiilgeiitias

animas

purgatorio,

hoc

sit

absurdum dictu uec quomodo

velint exponant.
gratis,

non concedit
dere.

AHoquiu Papa est crudelis, si hoc miseris animabiis quod potest pro pecimia uecessaria ad Ecclesiam concementis et inflammatio vohintatis, quae

Inftisio est interior ilhiniinatio

est aetcrna emanatio, sicut radii solis, in

animam, nee

cessat jirojitcr plena-

i"

riam reniissioncm.

Haec

est uecessaria pro concupiscentiae extirpationc, usque

dum
Hoc

pei-f'ecte extiifietur.

Tunc autem

huius vitae suspirat ad

certe
in paucis

Deum

et

est perfecta, qutmdo honio siuimio tacdio tandem desiderio Pei solvitur a coi-jiore.

compertum

est, qui pleuarie

absolvuntm-, inio remissio

i".

plenaria non confertur nisi digne contritis atque confessis.

Corollarium.

Cum
quod
si

nilus

liomhumi possit certus esse de se ipso, nedum de

aliis,

sit pei-fecte et

digne contritus atque confessus, temerarimn est asserere

indulgentias assecutum statim evolare vel

quis certam deputet animam,
et

animam de purgatorio

eripi: iutelligo,
-'o

quam

alioquin eripi non dubito, puta, quae

digne fuerunt contritae

eiusmoch ereptioneni meiiierunt, ut sonant verba

tales vel

B. Augustini.

Qui autem

non

tales sint, DeiLs novit.

Nam

alios

oportet pati pm-gatoriiun, f|uia non meruerimt sibi subveniri, scilicet quia non

fecerunt
abstracti.

se

dignos,

cmn non
sit,

essent

digne coutriti

et

miiore praeseutium

Quicquid
est,

quia ego non intelligo satis haue rem.

ibi

Hoc

sine

a.'-

dubio incertum
remittat,

an Dens imperfectam contritionem

per indulgentias

quod

iniperfecte

amaverunt

Deum

et

niniio

affectu

adhaeserunt

creativris et sie pi'aeter peeeata,

quae fecenmt

et

delevenmt per contritionem,

confessionem et rcmissionein plcnariam, adliuc immundae smit propter talem

aflectimi terrenum,

cum quo
:

recesserimt.

Et utique

ille

reniitti

non potuit

per indulgentiam plenariani

cimi

nondum
anima

abesset et deletus per contritionem,

sejiarata nee in ])m'gatorio remitti

semper maueret
dolet
se

et

manet actu
et

in

potest, nisi prius ihs])licuerit per contritionem et resipiseentiam.

Quis

igitur

timuisse mori

cessat tiiuere

mortem,

i.

e.

rebellis

esse di\Tnae
;ir,

voluntatiV nonne qui hoc ii)simet dicunt, (piod imlulgentiae prosunt contritis

atque coicssis,

aliis

nequaquam".'
perfecta per
se
tollit

Sed

(lices 'contrltio

omnem poenam,
statim evolat'.

ergo

non

necessai'iae

indulgentiae,

quia

perfecta

contritus

Respondeo

10 solis in
senipor

:!0

illi

ai

pleuariam,

cum

nondniii

abesset,

et

coiitiitiiiein

32 nee inirgatorio

Sctmonc
'fatenr
fecte

nii$ bcn 3nl)tfn

VA4VA7.

(57

meam

ignorantianr.

Pcrfeote contritus ovolat sine indiilgentiis,

tjuia

iiTij)f>r-

autom uec cum

inilulgentiae?

imlulcri'iitiis,

a coutrito pei-ii'cto Deii.s nihil

i.

ic(|iiirit

uec pro actiuilibus nee pro

liahitiialihiis.

e.

Umiite

et

urigine.

(^uid cruo

pmsunt
.-.

An

tantnm ad satisfactioncm actualiutn?

(irigiiialc

QudiiMido
scii

ergo redinumtur
liahitiiale".'

aniiiiae,
luihiis

(|uil)iis

aetualia rciiiittuntur, sed maiiet (trigiiialc

miiittitur,
et

Xani

actiiale,

sed

non

contra.

Originale dico fomiteni ex origine relictnni, per gratiani nondnin sanatnni et mortificatuni, ut Apostolus Koni. ti. et 8. loipiitur. An qnae nieriicrnnt,
nt
in

gtp,,

purgatorio vei

niorte

digne conterantur super foniite hoc, per induldifticidtatem non pei-))endunt

ani])lius
,

gentias eonsequentur?
niortificatione
et

Haue

piod de foniitis

radicali

peccato

nemo

e,><t

sollicitus,

tantnm de

aetuidibus curant amputandis eonterendo, confitendo, .satisfaeiendo A'c. ( 'aeternm cito reeidi\ant et redeunt ad \-oniitum, quia non advertunt morbnm et raihcem
peecati,
.<<icut

qui rivulo.
soliciti

f'ontis

praeeidmit

! radice
'per

vi\-is,

non

a.siduo

aut folia arboris relictis vena et gemitu pro gratia destructriee corporis liuius
peecati.

peecati et mortificatriee

menibrorum
ilhid

An

forte per hoc, (|Uod (hcunt

eis rcTiiis-

moduni

suffragii", (|Uod

snftVagium non tantnm actnalium

et

sionem conferat,
reliijniis
20

M'd

etiam

eontritionem

])<>enitentiaiii
])ei-t(itissinii

super

fiimite

et

amoris terreni

impetret,

ad

gratiam

a?noris

Dei

ac

su.spirium
invitns et

ad

Deum conterat".' Exempli gratia: bonio mortuus, si moritinnou tanto desidcrio cupit dissolvi, nt iibentissime vohmtati Dei
licet

obediat,

saltem secundum rationem,

sensus repugnet nt

in

Cln-isto et

oninibu.s Mai-tj-ribus,

Hie manifestum
jioenitentiae

est

quod
a

in peccato moritm-, licet

non
ei^o

mortali, sed tarnen prope,

-'^

ergo non poenituit super illud in vita.

aeeipiet

An
nee

in

purgatorio gi-atiam
libenter
velit

Deo
natm-a

ytt'v

suffragia

Ecelesiae,
ignis

ut

esse

mortuus?

tpiia

etiam

non
sed

potest
in

purgatorii sine gratia

(piia

non

diligit
eiu.s

ipsum ab hoc quod vult Dens

in

liberare.

Quia autem
eorde,

peccato moritur,
facit,

ex

toto
etsi

invitns

iion

est
30

voluntas

lege

Domini, ergo

opere implit

mandatum, nou
et

tarnen corde.

Sed eoncordenms, quantum |)ossumns: omnia opera

et Ecelesiae sunt in niaim
jjcr

merita Christi
in

Papae
ut

et ipse, (juaeeiuKiue
.sequitur,

bona

fiunt

Kctlesia

Christum, potest trifariam applicare, ut

ut

Primo

nt satisfactionem,
hnidis,
sieut
et

secundo
35

suffragium,
suis

tertio
et

votum

vel

sacriticium
et

Cliri,stus

operibus

Deum

gloriticavit

uostra peceata abstulit et

induigentias, qua.s coneedit
si

gratiam promeniit.'

Ad

satisfactionem

appiieat

viventibus, euius rei afi'ectus et inteutio est haec, ut,

peeea.sses et {'ontritus
S.,

pro peceatis
. T. velit
40 ille
fiat

sati.sfacere quaera.s,

ad

Papam
(|ui

venires dieens 'Pater

obseero,

ordinre opera et orationes Ecelesiae ]ro jieccatis meis'.

petitm*',
et

Tunc

ut

timc omnes

ccicbrant,

orant,

ieiunant,

laborant

12 amputandis, coiiterciido

40

illi

fiet

ermottc quS bcn Sofjtcn 15141517.

aut quodcirnque faciunt

Deo

placitiim

pro te

faciiint,

et

sie

aiifertur

a te

labor poenitentiae et satisfactionis.

Haec

est illa indulgeutia plenaria.

Verum

hoc non

tibi

sufficit,

quia non ideo habes intus gratiani nee ideo proficis,

sed manes in ea qua fuisti gratia,

cum hoc

petel)as.

Ideo iam curaudum,

ut pn)fieias et non stertas segnis quasi iam sanctus et purus.

Nunc enim

r.

instandum est

crucifixioni

membrorum
ita et

et mortificiitioni

principiorum pecca-

torum, hoc est concupiscentianmi, quae sicut fuerunt autores peccatorum, pro

quibus indulgentia data

.

est,

erunt recidivormn,

si

stcteris securus.

Ad
lo

suifragiimi applicat indulgeutias, quas concedit defunctis.

luni

Ubi

iam propriae

sunt indidgentiac, (]uia iam Pa])a nou habet solvere aut indulgere, sed

tantiuu intereedere, ut
peccatis,
sive

Deus indulgeat

et

solvat, sive de poenis pro actuaiibus

et

de radicali
fieri

nondmn

in

vita mortificato

sanato,

quod

j)er

infusionem gratiae
possmit.

non

est duljium,

quoniam

ipsi

tunc mereri nulhi

in

modo
lo

Haue

vivis

non video quare concedat,

vel

licet

generali Eeclesia

pro Omnibus suffragetur coram Deo.

applicatur per
particijjes
fieri,

Sed amplius
suffragii

Papam

quemlibet hominem.

quod in particulari Dicit enim ipse, defunctos

est,

quod utique per

qui

modum

intelligere
est,

se

alibi

satis

declarat.

Non tameu

temere statim pronuuciandum

indulgeutias redimit,

quod animam nomiau coram

natam

liberet

has

quia

nescitur,

Deo
20

ipsa digna sit vel alia quae melius meruit.

Unde
vivis,

plus videtur

Papa

facere

cum
eis

indulgentiis pro

defunctis

quam pro

quia et gratiam infusionis

impetrat, vivis autem solam remissionem concedit.

se

halient
gratiae,

ad gi-atiam

Animae in purgatorio augmentum et complemeutum posteriorem seu ad

impius ad primani gratiam seu iustificationem.
25

quae est

gloria, sicut

Utrique enim non possunt eam mereri, apti tamen eam recipere, Ele qui
habet primara,
licet

extra vitam, sicut iste, qui est in vita, licet

nondum
uisi

habet

jiriorem.

Adhuc tamen mihi manet dubium, cum Papa non

suffragetur et intercedat pro

auimabus, non ut potestatem habens, sed ut

3o

mediator accedens, quare certmn est animam liberari, ciun apud Deum stet arbitrium, quautum, quomodo, quando, ul)i, pro quibus Ecclesiam suam velit
audire? Quis certus est, quod ita
hoc,
OTatifi. 7, 7.

Deus

acceptat sicut petitm-? uisi forte ex

in

quod Deus non quod

repellit

orationem Ecclesiae suae,

qua Christus orat

utilissinuun est
^

cmn
istas

ea, sicut dixit: jictite et aeeipietis, et

iteram: quicquid orantes petieritis,

certa sint,

credite

aeeipietis, et

fiet

vol)is.

Quae cum
sit

indulgentias dari et redimi, quicquid

timentur.

de avaritia et quaestu, quae

misericordia
nuilti

in

illis

Nam

forte

defmictis misereri,

(juod videt

Deus ideo vult abundantiori eam contemni a viventibus, et

olim, eo qiiod segnius
eis

nunc
praeisto
'u

intrant ynu-gatorium plus

quam

nunc

agant Christiani

quam

olim.

Ideo quod multi intrant et pauci pro

laborant,

dum
eis

cedentes et adhuc superstites utrinque segnes fuerunt et smit,

Papa

26 viam

via

39 Ideo

et iniilti

(Scrnioiic nii

bm

Saluten

15141517.
actiones
applicut
in

gg
lau-

saltcm
ilibiis

modo succumt.
Dei de

Ad

votuin

seil

gratianini

beueficiis sibi et Electis exhibitis.

Conclusid.
Id itaque
tiant

dilijrenter

attendendum,
et

iie

iiidtilfrfutiap,

id est, satisfactiones,

uobis eausa seeuritatis

iit

pigritiae et daiiiuimi

iiitorioris

gratiae.

Sed
siti-

sedido againiis,
aiiiiis

morbus
et

uatiirae jieifecte sauetiir et

t)dio

ad Denni venire
ipsiiis

j)rae aniure eins

vitae

liuiiis

et

iiostri

taedio,

Id

est,

assidue sauaiiteni gratiam eiasque raraos.

SERMO'
in vincula S. Petri/'

QuaecuiKjuc
""^^
iiiillus

ligaveritis super terram &c.

lioniiiii,

Nisi Christus

onuieiiisiaiti). is,i.
(jiiia

piitestatem siiaiu dedisset

nulla fuisset Eeelesia iiertecta,

ordo, eiun quilibet vellet dicere, se ex Spiritu 8. taetiiiu.

sie quilibet

Sic;

fecenmt Haeretiei, ac
IS

proprium

priiieipiiim erigeret esseut(|ue tot

nisi

Ecclesiae quot capita.

Itatpie
iit

nuUam
omnes

potestatem vidt exercere

in

per

iio-

minem
miindi
(piasi
20
fiat,

et

liomini

traditam,

iinimi

eougregaret.

potestatem
et

adeo eoiitirmavit, ut
inf'erui,

contra

eam

siiseitaret

Haue aiitein omnem potestatem

ariversus

sieut dieit:
et

portae

iiifenii

n<in ])raeva!eliunt

eam,

Wottf) le.i-

dieeret 'pugnal)unt

exeital)imtur,
et

sed non praevaiebunt', ut notnm

haue potestatem a Deo esse

et

Imitate

ordiue

potestatis

sul)trahunt,

non ex hominibas. Qui se ergo ab hac de niliil est quod sibi phiiidunt
ut uostri Piecardi
et alii Sciiismatiei
(pii

magnis ilJimiinationibus
atqiie ('ajjitosi.

et miris operibtis,

Melior est euim ol)edientia (piam vietimae stiiltorum,

nescimit, quid mali faeiuut.

succurrit ad
8id)ct
I

')

S. 280.
'45etri

Erl. I

S. 110
ift

f.

SBald) XII gp. 2220

'JJiattf).

f.

=)

9lni

1.

Sluguft I5I6.

2a6

gtiongelium an

cttenfcier

jonft

16,

13-

19.

70

crmotic aul ben Sa'^ren 15141517.

SERMO'
Dominica undecima post
[De
vitiis

Trinit.'
et

capitalibns in merito

operum

opinione sanclitatis

se efferentibus.]
Siaic.
7

37.

Ijene omnia

fecit &c.

Sicut

sermone primo dictum, quod non

iie

affir-

..

JJ
i])so,

niative

])r:iccei>it

Dens, uuiim Deiuu habere, sed negative,

praeter rationeni ibidem dictmii, ipiod

alieimm

haljeamus

Demn,
scilicet

(juod

j)raeceptiim

negativum

cadit

super iam factum et existens peccatmn:

ideo eo

quo prohibet Dens alienos habere, iudicat Deos alienos haberi, quod
dis]>licet.

prohibet quia

Alia etiam ratio est, ue,

plm-es haberi.

si

affirmative praeciperet,
praccipit

u>

videretur relinquere liberum etiam

Quia qui

unum

Deum
ut
(jui

haberi, potest audiri, etiamsi plm-es

j>raeci]iit

quam

ilhun unmii habeat obedieus,

ununi deuarimu

dari,

uon

intelligitur ]irohibere phu-es dari,

et

et iioc

aj)ud

rudiores
fide,

iuteUigentias.

Igitm- ut ibi dixi

sermone praecei'

denti,

quod Deus

spe et charitate colitur, et qui audit eins vocem, est

j)raeter

sine alieuo
sidetm-, est

Deo, quicquid autem aliud

idohun: Ideo
tot idola,

Deum

diligitur, speratm-, jios-

quot

dilecta.

qua

fide

et eidtu

Dei

primum

revocat superstitio multiplex, secundo temporidia bona, tertio de qua

iustitia et sapieutia.

nunc agitm-

Hie autem notandum, quod non

jiroliilientur

iustitiae fieri et

non

in

ilhun.
statini

bona opera, sed debent sine superstitione lieri, i. e. humiliter, m ea confidendo aut ea amando, reputando prae amore Dei et spei in Nam sie est iudiciiun Dei, quod bona opera per superbiam fiunt
et

nihU

mala opera per hmiiilitatem

illis,

fiimt

statim

nihil.
illis.

Superbia
Ratio
est,
^..^

autem est in ea confidere, gaudere de

quia spes
U(jn

placere sibi in

potest

aliud

fundamentum habere quam Del

definitio

bonitatem, et

nullam ereaturam: (juocirca apud Magistrum

false intelligitur.

spei ye\ est falsa vel

(ut

Pruuo, quia spes

ipsa
et

est virtus infusa

omnes

dicunt) ante

omne meritmn et ex placere Deo sine fide

prius, merita facere
dicit,

potius
sine

proveniimt merita,
spe et charitate:

quia sie implere est

ita

qui

autem non placent

salvaudus:
in
so

non possmit.

Secimdo,

((uia lagister sie est

ille

quod

proveuit ex meritis,

sed fertur in Deimi;

potius

autem spem
meritis

merita coUocat ut iu fundamentmn fiduciae

ducat.

quam ex

pro-

Ego autem
7

sie eimi

excuso, (piod loquatiu- de spe praemii instantis

quod ad praeceptum negativum ex

illis

cadit

8 excellens peccatum

26 quo-

modo

circa
')

Magistium
. 748-752.
1510.
Erl. I
ift

fd)cr I

S. 105

HO.

ald)
3.

p. 1552 -1501.

=)

Sbfd)

fgt l)inju:

Anno

GieljaUcu

bct ftiiion

am

Sluguft 1510.

Scvmoiic

niis bcii Satiren

ll4 1517.

71

et pei-

imtas tontatioin's pmhatu et

oertiticata, licet i])se toutatus

haoc inorita
s|)e

noii at'.stiinet,

Duo

tarnen aestiniante per haee est contbrtata.

et
initiali

Nain de
sit.

remissionis

peceatonmi

at(|UO

infiisa

non

est

nee potest

intellijji,
I};:itiir,

cum
i

oporteat accedentes credere (piod

jtrinunu
nialis

Dens

sit et

reniunerator
iiu'i])ientes

iit

breviter expediamus,

(Hiideni

ivpintet

niultis

honis
ut

operibus

exereere

et

abstiuei-e

secmulinu

scnsiltilein

lioiiiinein,
tV:'.

sunt ieiunare,
iii(|iiam,
illis
1"

vijiilare,

orare, labdi-are, niisereri, servire,

in('i|)ieuda
et

obsequi

Omni,
doctore
in

stuilio

iiaee sunt

exercenda.
est:

\'cnini ubi iam honio in

liir

t'uerit,

bie

sununo studin
sni,

viu'ilaii(bnn

indict
|icius

niaifis

(|iiani

in ])rinci])iii

ne, sieut

vitavit sensil)iiia mala,

cadat

spiriet
vii

tualia,

ut

(|ui

carnis

luxuriam

donuiit
enini

cadat

in

iuxuriani

spiritus

peccata niortalia
sese verae et
toi"es
''

s|)iritualia.

Hie
iiic

decHnatur ad dextram, bic separant

\-eri

faisae \-'tutes,

digrediuntur ab invicem
et

et

f'aisi

cnl-

Del: luiensque euini eadeui via processerunt

et

eomitcs fucruut us(|uc

ad iud biviiun, sicnt pid)lieanus

adscenderunt.

Pbarisaeus eisdem gradibus in tcnipbuu

Nain

su])erl)i

Sancti, qni sie

jMmnut
id<'ii

iiniiteni

hicis

suae et

excoecantur, noscunt aliam viani et alia opera:

pntant, nee (jnaeruiU jM-oticcrc.
pitrani,
-

in iilis

perpetuc manenduni

Et

iii

tune
peius

tiiciunt

ex (iperil)ns iustitiae sibi

inu)

areuam

t'undanieuti,

et

in

illis

quam
[)er

prius in carue

et

sensibilibus peccatis fiierunt polluti.

Curranuis

eriro

onuiia scptem pec-

cata mi)rtalia.
yujK'i-hia prini nndtiplex illos vexat.

Prineipio, c|nia pi'ae

(|uia

illis

operibus
uisi

bonis inipossibile

est,

eos videre se habere peccata,

suis operilius.

non agnoseunt
scilicet

sensibiiia et contraria
-'i

Hoc
patet,

])rinuun
(jui

signuni,

coecitas
so
vidi!

mentis,

in

isto

Pharisaei)

abnnde

prorsus

nnlbun
in

in

peccatuni, excoecatus propriis operibus, tjuae sola reputavit bona.

Secunduni
operii)us,
aJfntti). s, 4.

signiun est Luxuria, id est, delectari,

placere,

titillain

eisdem

quod
>

est contra doetrinani Christi:

Beati qui lugent, lugent autem qni lucem

mentis

liabentes

vidcnt
occultis

etiam

occidta

peccata
lue.

siui

Ps. 18.

Delicta

(piis

'Cl-

19, 13.
ic,

intelligit?

Ab
in

mcis
tua

mnnda
fornieata

l^ude
in

Ezeeh.

1(5.
i.

Et
e.

bal)ens.(jc(.

i.-,.

tiduciatu

pulchritudiuc

es

nomine tuo,
ideo

iactantia

<|Uod es instus.
euini
(jui

'I'ertium est temeraria sceuritas contra

timorem Dei.

Beat iis

-;;!.

112,

i.

timet Dominiuu.

Et
est

illi

securi sunt:

timcndum Denm
et

mm
sine

rogant, sed solum laudant,

''*

cum tamen
([uod
in

laus

sine

tiniore

exultatio

tremore
est

sit

nuUa,

et

hoc

praeeipuum

snperhiae

signum.

(^nartiun
liic

temerarium
qui in

incUeium,

Pharisaens nihil vicht nuuidum

iiis,

omuia extra eos sint iimnnnda. ut omnibus iiominiljus. Et lere ditlicile

est

isto statu sunt,

cum

vidcrint alios sihi tlissuiles,

non indican",
Quintiun cum

non contenmere, non

*

viles habere.
nil

Ex herum numero

simt etiam hi, qui

praedicaut et argiumt et

uisi iuerepationes obblateraut.

30 babes

72
viderint
aliciiiem
((iiibiis

ftuiiic Qii^ bcu 3nl)i:"i

l'^'H

1517.
eo,

peccare,
verbis

nun
illimi

))riino

geuuuit pro

scd statim offensi

detnilumt,
iudiceut.

cogitaut,

invadant,

exclameut,

Seciuiduni . Gregoriuni vera iustitia compassionem, falsa autein incliguatinem

habet: ideo iiupiorimi hoiuiimni est trabeiii
et in uculis siiis

habere neglectam
s

festucam

\-idere

alieno.

Sic hie Pharisaeus.

ita

Stitissimi honiines, quasi

vSextuni,

verbuiu

eoruin sufficiat
salutis

proximo,
tahbns

abstinent animo couipatiendi.

quod

fiducia

in

stet, patet,

quod enm eadnnt qnod

scicet

in

peceatuni

seusibile protinus desperant aut si

inqjediuntur ahquaudo et ad alia vocantur

graN-issima tristitia et inqnietndiue cmciantnr,

pv.
-ji,

non

fecerint cpid
in

16.

vokierunt,

et

periit

eornni

tiducia,

Ut

Sapientiae

24. septies

die

cadit

instus et toties resin-git,

lierculae

inipii

vero cormunt in malinn.

Sunt midtae nui-

cum

suis votis, ieiimiis, castigationibus,

quas nee pro necessitatc

corporis aut viri aut tihornm mutare volunt, ut (piae etiam portaut caniisias subtus. Septinuun, quod iuni([uam habent quietam conscientiam aut hietitiam
Spiritus qui
pi'oficinnt,
sjuc.

in

opera

sua coufidunt, et quia

nunciuani securi sunt aut raro.

nunquam eo modo quo vohint Angustam illi faciunt conscientiam

est,

i.i

13, 24.

et

sunt de quibus

Dominus

dicit:

Contendite iutrare per iuigustam portani,

quia miti quaerunt intrare et non poterant. Aiigusta enhu porta non quam isti fociimt, sed est resignatio sui, ut infra dicetur.

Non
praecipue

simt in

mundo homiues
in suis

facUiores ad iuvidiam et -imi

quam

isti,

-m

quando

operibus

despiciuntur,

impediuntur:

vei-mu hoc

zelum Dei

opinantm- et secura confidentia sibi iniuriam fieri credimt, se excusant, defendunt scmper cum iustificatione sui et ad accusationem aUormn, quia semper praesumunt sese rectos, bon(js, iustos. Ideo ])ro iustitia credunt
sese indignari, irasci,
invidere.
et

>4i.

8, 3.

De quo
in

tota Scriptimi

abundans

est Ps. 8.

as

5.!Woi.3i',2i.Ut

destruas inimicum
erat

nltorem.

Deut. 32. Provocarunt nie in eo,

vanitatibus
irritabo
suis,
et

qui

non
in
SHm.
10, 19.

Dens,
]io)>ido

et

irrita\-erunt

ego provocabo eos

super
bis allegat
(acedia)
:tu

non

et

gente stita

illos.

Hoc

Apostohis, qui non

sunt ad alia
affecti,

cohierunt idoUi scd justitias

ut montes citius transfcras

suas.

Tanto taedio

quam

iUos ad aha fecienda,

quae uon placent, promoveas. Avaritia spirituali vel ambitione occulta laudis quae liabent et opinionis hominimi ita Laborant, ut soluin ea appreliendant

apud homines opinionem: caeternm despecta in ocidis hominum ut faciaut, Veri itaque cidtores cum haec nulhs tonitruis possis efficere ut taciant.
fecerint aut faciunt, nihil aestimant, sed id quaerunt,

quomodo Deo

placeant,

3.=,

semper

pai-ati,

alia

quaecun(|ue facere.

Facimit enim iha sicut servi, qui

dicunt 'interim aliud nihil habeo, ergo hoc faciam'.

rent, sed

Hi

in nullo opere hae-

eunt ad omnia.

Et notetm-

simile.

Dens cnim (juando

convertit

hominein, accipit sicut induccns Musicus instituenduni discipulnm: Prhnuni, ut habihtetur, proponit rudimentum leve, traditiu-us aha, ubi prius didicerit

4o

37

liaerent, sicut

ad oninia

39 inducentes

Serinoiic niK-

bcii

Snfircii

15141517.
mi<i\(mc,

73
])os.sc

assuescero organo

digiti.s,
at'

ot.si

ille,

ubi reperit se tidcs

uu>\

quasi onmia sciat recedit

citharis,

jaftat oiiiiiilms suaiii imisicam vi artcin liidciidi in

iit

nee inonitu.s vult audirc

plura disoat.

Aiit

si (|iiis

((juimi f'dniKisuin
iil)i

sed indomitum

prmiuni

obtecti.s
uti,

ooulis

dufat ex stahido, postea,

('(luuui uisi iu et
'l^fcibc.

cum

voluorit otiaui aliis officiis

nun

pcitcst

ex staliulo duaro,
Si

Udunc pmlidit
condueat
iulKMis, vt

iuii)ensaui?

'Sa-J

fillb

ftatiflC
ei

itwii:

quis

scrvuin
alia

priiiio

tcntans
'lioc

cum proponat
lioc

i-uriam purgai-e,
(|uid

postmoduni

illo {]at

clamet
xnid)

iussisti,

est

utile':

dieat

Dominus

aliud
eiieiat.

(luam:
'l'alia

Ungldf mit bcm ftatigcu .Uopff betroffen, vel statim

liaec sola

suut oiiiuia opera seiisualis hominis, quibus

Dens honiinem solum

possunt
statu,

])arat
alia
licu

et

assuelaeit:

Tuno
E.

illi

esse

putantes nulJa vi
iu istu

ad
seil

flecti

ac dirigi.

gr.

sunius enini pneri abccdarii

illis

quam

})lurimi hodie in

iiidurautur, t|uia liaec putaut esse seria et

magna

ea acstimant! Quae ergo sunt alia Deo placita? IJespomlctur: nun balxiil nomen, sed oportet ex bestiis excmplum suniere. Ec(^e e(|uum, <|ui ditlicit exitum vel introitum donuis domini sui, super stratam et mundani viani liane
diseiplinani exeuudi et intrandi nihili habet,
et

vadit quocuncpie eimi

Dominus suus
it

ecpiitat,

Sed (p id soluni assuetus facit nun(piam yeit (|Uo vadat,

|)er
(jui

plus agitur ipiam agit, si'uiper

et

(piomodoeuncpie per a(juam,

lutum,
Spiritu

pir iiulircm, per niveni,

ventum &e.

Tales sunt honiines Dei,

Dei aguntur,
euraiit nisi

(|ui,

ubi didieeriut exterioris hominis diseiplinas,

non eas nmltum

ad (|uaecun(|ue
postiuodinii
tinc,
()ui

ut

praehidium.
])er

Sed postea
conuuittunt se
liabent

offerunt

se ])aratos

opera vocantur, ubi

nescientes

multas

passiones,

humiliationes
soli,

ducuutur a Deo,
operi

quo

ducantur:

Deo

uulli

inhaerentes et

eonnn opera non

nomen
alia

in

prin(i|)io

sed in

non agunt sed aguntur.

a
))ro])osito

Non

eniin sua prudentia agunt aut ])roponunt,

et

imo
Imc
(piia

saepe revoeautuiae

tiiciunt
illi

(|uaiii

proposiuTuiit,

et

In

simt

eonteiiti

Deo

(|uieti,

ubi

.-;ensuales

institiarii

d(s|)erarciit,

non

sciuni

ipiid feceriut.

\'oluut enini a se opus nonu'nari et deliniri, antcoperis

(|Uani

faeiant:

igitur

mnneu

sequitur t)perator in

hoc statu,

in

illo

autcm praeccdit.

74

Scniitmc au bcn

3a^n 15141517.

SERMO'
in Die S. Laurentii.'

[De llducia
506. 12,24
SHi)m.l2,7.8

in

Deum, secundum Praeceptum

mortiuim fuerit
12.
etc.

L]
Apostolus
.=,

Nisi

graniini ciulens in terram

duo opera praedicatdrum distinguit Rom.

hortari, plautai-e et rigare,

scilicet

docere et exIllud est

et

'

fundamentiim iacere
ad

et siipcraedificare.

incognita manifestare,

hoc

cognita exacuere

et iirgere.

Quod

uos

nmimqnodque praeceptiini sigillatim. Docui itaqne in praecedentibus, qnomodo praeceptum istud intelligatiir et quis secundum vel contra illud operetiu*. Nunc exhortari et monere debeo, ne contra ipsum amplius agamus. 'Non habehis Deos alienos', dicit ac mandat Dominus, e.
necesse est servare circa
i.

in

ut pura fidc, tirma

spe,

\'era

ciiaritate

in

uniun solum Deimi confidamiLS,

innitamur

et ita

eundem aestimemus,

ut sine ipso nullmii

sit,

bommi

uos habere

oredamus ac sentianius, sohis ipse nostrimi bonum

*i. 42, 2. 3.
,

quod sapimus, quod

1:.

quod expectamus, quod desideramus. <iuaerinms Sic Ps. 41. Qucmadmodmii desiderat cervus ad fontes aquanini, ita desiderat anima ad te, Dens! sitivit anmia mea ad Deum forteni vivimi: quando veniam et apparebo ante
faciem Dei?

dignam aniniam! o

felicem! o

pm'am! quae

ita

Deimi solmn
dicitur mihi
2u

sapit ac quaerit, ut quicquid videt, audit, sentit

%\. 42, 4.

mortem

et

hictmn ac miseriam

putet, ut dicat: fuermit niUii lacrimae panes die ac nocte, ]

dum
non

quotidie 'ubi est

Dens

tuus?'

Quae omnia haec

ad\'crsitatis

dicit

tempore

jirosperitatis,

mira

gratia est illustrata.

Xain

tempore
,sese

sie dicere

est

niagnmn.

Conclusio.

Tanto itaque remotiorem

abesse
sentit

agnoseat ab impletione huius,

quanto remotiorem se

ab affectu
Ratio

huiusmodi.
est

aliqua, et quanto magis,

tanto remotiora.

couclusiva:

Mira \dentur cui Dens

25

aliquid est, impossibile est ut caetera ei aliquid sint, cui axitem caetera aliquid
ficfirl.

3.

sunt, impossibile

ut

Dens

ei

aliquid

sit.

Sic sponsa in cantico,

i.

cum
e.

eiim in

Omnibus
Praelatis,

quaesissct,

uec in custodibus civitatis emai iiiveuit,

in sanctis
diligi,

donec

et iUos pertransiret.

Adeo

nihil potest ciun

Deo

ut
31)

etiam doctos et sanctos homiues oporteat nescire et

fastidire.

Cui autem
igtiis

Dens

nihil est,

etiam folium arboris aliquid

est.

Sic S. Laurentio nee

aliquid fuit nee

i 9iai^ &e.
8 singulatim
dicit ai
')

mundus
Ijttt

totus.

Quod
fi

si

sie

gemimt qui solum Demu

A
7

(|uae-

1101^:

Inh.

12

super aedificare
intelligitur

hoc

cogiiii

Quae

A
I

9 praeceptum prinumi

10 operatur

11 35pn

tef)tt

aUt in

1.5

Ps.

XLIIl
S. 111116.
iiod)

l'Dirtjer

.752-7.56.
S. 280
iiiib

Erl. I

Sald)

T)at

Sfdjci

jdjon I

W^al)

bcioiibct iUicvfc^t
-)

1!).

Sp. 244- 2.53. atnfong Xtl Sp. 222f.: luir be-An. 1516.
?J}it

^m

jcidjneii bic S.'ejnrtfii bi's

!Btud)ftd mit A.

Sfdjcr fgt Ijiiiju:

imicrm

etmuii \d)io^

i.'utt)ct

jeinc ^pri-'^'S'"

ber bas

cvfte

ebot

om

10. Sluguft 1516.

SfriiiPiu'

am

bcii

3nt)rcii

15H l-MT.
ims suimi.s,
iiriiorant
(|iii

75
nvv scntinnl
suiiiii
,

niiit,

(|iiil)iis

lcriinis

sunt Icpldramli

lii

i|ii;il('s

liiinc

ail'cctmn nee

iiitclliiiuiit

suain miscriaiii
in

et

(|ii(i(I

Ixmiim
ae

extra

Douni

((Uistitiiant, in
ijiiihns

et
iili

aliud

contitlnnf

(|naiu

in

Deuni
(jnac

cinitcs

ridentes in
.'

liis,

]iiiii-anl.

Mira

(iis.-iniilitu<i(i!

illos aaiulii)

affioiunt,

hos dolore fatipuit, euni sint eadeni.

|)rose(|uaniur exlioitationeni et pro ru(lii)ns

Sed
niotiva

icLilam a^signenlus et
in

trailaiiuis

ad

eonfidendiiin in

Deo.

J'iinio

ul

Dcum
oumia

disceremus

contidere, satis esse dehuit henetieiinn natnrae nohis datae.

8i enini credinuis, ereata facit

(|Uod ipso feeit nos, ipse tnetni' nos,

1"

ijise

edueat nos,

i|)se

noi)is serviiv, si haee, inquani,

ticri,

erediinns vera esse, sient sunt, quoniodo ]M)test

in
ilhnn'.'

nt

non
si

aOi<'ianiur
(|uic<|uani

hono cordc
lioruni
alio

(^uomodo
Oeuni,

iraseetur aul

iiiipasi

tiens erit,

aufi'raf.'
fii<>ies

(inin(|ne sensus

dedit tihi, ipiod

Miuim

aniittas,

iHuiquid
i))sius

(|uani

ad

et

non

])otius

dices

'ipsc feeit
1'

me,

suni eo-o,

et

oiiniia

ipiae lialico'?

Ilae e()<iitatione ar-

luatus

f'uit

loh,

i|uando
et

oniuilius

amissis dixit:
4().

Dominus
nohis
feci,
ej;'

dedit,

Dominus .CMob
uscpie

i,

-ji.

abstulit.

(^iiod
e>;d

lesaias

Cap.

requirit

a
e<;o

dieens:

a<i 3ci. 4,

4. 5.

senectam
taho
et

i])se

et us<|Ue ad

eanos portaho,
et

feram, ei^o poidieeret

tpii

salvaho.

Cui assimilastis

adaecjuastis

me?

ijuasi

'Idoium

ine ])Utatis, ([uod

-"

non
nt
et

in

me
et

eontiditis'.

At nunc

Christian!

orant 'credo
,

in

Deum
si

onmipotentem',
ohtiuiiat
t'eeit'

quod Dens onmia

i'cm
,

jjossit,

omnia
vel

i'eeerit

onuiia
(iicuul

f'aciiit,

amittant
defieiunt,

loiMnam,

niemhruni, honorem,

'diabolns hoc
reutos.

ad auxiiium liominum

daemonnm

eiu-

QiKxl

si

interroges,
erg<i

an eredaut

Deum
ah
iljo

onmipotentem,

respondent

'onmino erediums'. 'Quare

-''

non

liaee

snseipitis?'

Quid allegahunt?
hona nostia ex
\'erum
ut

nisi

(|Uod

f'ajse

dieunt se eredere aut agnosenut

sit

suam

insi])ientiam.

Igitur prinunu

motivum eonsiderare, quod

ut jier ea in
velit

onuiia

Deo habemus
nt
(|ui

ac ideo hahenuis,
dedit
etiani

iilum sperenuis et eontidamus,

et

tanta
sieut

maiora douare
suo,

possit.

uohiseum
afVeetnm
anfert

indit,
:'"

Pater
et

cum

inl'antnlo
solicitet.
si

cui

auti'rt

uuuuiseulum,

tilii

probet

ad sese

Dedit enim
sed

ut

tidneiam sui faecret,

nt

probet eandem.

(^uod
Si

filiolus

lihenter reddit, piorat,

maiorem

aifectuni patris
])()tins

ea liducia sihi parat.

autem

nolit,

indignationeni

ae

virgam nua cum daumo ineuiTet.

bilibus, etiam
*'''

Ita

Dens

\ita ipsa,
(

(|uam dedit nobis.

autert
liuins
,

t'acit cum onuiibus bonis visiOnmia dtKt, nt fidere nos in

se doeeret.

)nuiia

ringsum
intideles
1.

saltem

])er

mortem,

ut

tidneiam

istam

probet.

Hie cadunt
1.

])raeeepti

transgressores.
in
I

Hoc ot quod
iinuMhis

Apostoliis dieit

Cor.

(|ina

nou rognoxit

)ei

sapicuiia

per

i,

(jm.

i, .;i.

sapieutiam Deinn,
credentes.
Ita

piaenit

Deo per
]>er

stullitiani

praedieatiouis

salvos

liieere

similiter

(piia

benelieia
et

Demn

in Ixinitate eins, piaenit

per mala

bona mm eoiriiovit numdus et bonorum ahlationem salvos lacere

5 dolere, fatigant

76
L-redeutes. cre

etnunic aui

bcii

Sauren 15141517.

Discat itaque
dedit

riulis

quisque, imu etiam doctus qviisque inspicere,

se ipsuin seciun inteiToget
fiduciani
in

quanta

sibi

'quare dedit?'

Dens niultis aliis negata, et Et iiiveniet abniide niotiva ad

fieri

Denm (Quod
pacem
eimi
>

praecipue iu Diebus Festis

debet:

Ideo enini habentur Festa) ut ecce

.sensus sauos, corpuis aptuiu, parentes fidele.s, .subistaiitiam sufficientem,

temporalem,
aerem, diem

fi-uges terrae,

obsequia auimaliimi, favorem hominimi, coehmi et

et iioctem, et omiiia (|iuie vides, et erube^ce,

quod pro

illis

uimquam

laudasti,

dilexisti,

aguovisti,

sed omnia haec 8upra illmu amasti

Hoc est in spiritu festivare, orare, nee in comparatione eins despexisti. laudare, quod nou fit ore ant sono instrumenti, nee signis eoiporis, sed
intimo affectu.

lo

Secimdo

beneficia spiritualia, quae tautimi ad prLinuni

gradmn
Deinde
is

seu pimctimi confen-i possimt,

artes,

quanquam uon sxmt

visibilia,

ut sunt scientiae,
inutiles.

iugenium,

virtutes et

cum tam multi siut fatui, rdes, indocti, bonam famam ad vitam ac statum secuiimi pro

beatitudine, Item

3et. 17, 3cr. 17,

5.

honorem, llu'orem, dignitatem, Praelaturam. Tertio multiplex scriptm-a, in qua comprehenduntur alia duo, scilicet meritum et praemium. Prima est Maledictus vir, qui non confidit in Domino et ponit camem Ter. 17.

7.brachium suum, et recedit a

Deo

cor eins, et benedictus vir, qui confidit in

5cv.3a,i7.t8.

*l-

|!

Secunda eiusdem cap. 39. ad Domino, et erit Dominus fiducia eins. Abdemelech ^Fthiopem: quia habuisti fiduciani in me, eiiiam te et erit tibi 125, anima iu salutem. Tertia iu Psalmo: qui confidit in Domino, sicut mons Sion, uon removebitm- in aeternmn (jui habitat in lenisalem. Sic Saul Rex describitm- mortuus in peccatis suis, quia non speravit in Domino Deo Israel. Contra Susanna habuit fiduciiun in Domino, ideo non est derelicta. Ita per 9}^i*totum Psalmum 90. Quoniam in me speravit, liberabo emn, et Ps. 113. Domus Israel speravit in Domino, adiutor eorum et protector est, item
1.
.)7,

'-"

-'s

j.

5.

pg_

3(3.

Spera iu eo
et scitote,

et

ipse

fiiciet.

Eccles.
in

2.

Respicite,
et

filiae,

nationes
est.

hominum,

quod uiUlus speravit

Domino

confusus

quis

enim permansit in mandatis eins

et despexit illuni?

et derelictus est,

aut quis invoeavit eum,

patientiae et benigniso

Quarto
mortibus

lieneficia longanimitatis et

Mm.

2,

4.

tatis

Rom.

2.

Videat

quilibet
sit

retrorsmn

vitam

suam

peractara,

quot

periculis, casibus,

praeservatus, in quibus vidit :ios perire, qui

ofFendi,

peccatis

magnis sustiuuit sese

admirabilem

semper reddens bonmn pro malo, Quinto

et

mii-abitur

misericordiam.

quod cimi

tertio

coincidit,
3''

di^^tiae, honores, voluptates, cetera,

verimt in

eis.

Confusi sunt,
et

quomodo derelinquunt quoniam Dens sprevit eos.

eos,

qui anibulasi

Et saue

haec
esset

tantum audita haberemus

non experientia propria videremus, non

Haec sunt meditauda praesertim diebus festis. Sexto super oumia, quod dedit nobis Clu-istum iu exemplmn et auctorem
tani gravis iusipieutia uostra.

Deum. Quod
26 idem

Festa,
3.3

ut

14

Idem
3.5

17

1er.

XLI

20 Abimelech

S Ps. 105

sese, ostendi

voluptates fecerunt,

quomodo

etmone au?
spei,

beii

3af)rcit

1514

1517.
ad eam rem
prosnnt

77
2,21.

ut

Apostolus

dioit.

Xam
tiliiiiii

idoo,

iit

nos ad se traheret, ut in ipsnnu-t'ctr.

niihis
ficri,

fidercmiis, voluit
in
aiL\iliiiin,

proprium

i'xemplum

inid

(>t

quia Sacramcnta Christi

praestant.

auxiliuiu ijratiae, vita eins

consiliiiiii
(|iiac

exempli
'

nobis

Sic cnini

duplo

nobis

omnia

in

Clvristo sunt, spilicct sacramontalitor et excmpiariter, sccuiiduni 11 AuKustiinini

b. S.

dt'

Tri. yaiTaiiifiituiii

e.st,

([Uod liatiis est pro nobis,

est,

nt nos

li<>ati
vi'l

solveremiu" in aetemum.
nobi.s ipsis

Exemplum
et

ut et nos vel

ah iioniinibus
lioniineni.

lijicmnr vineulis jioenitentiae super vetcreni

iiiterii)rein
t'acit

lustiticat

sacramento ImniincHi
i'i

novuni,

indicat
est,

exeniplo Imininein
(piod

exterioreni,

denumstrat vetereni.
tieri

Ita

et

saeranientnni
in

muliis

\iiliiii
11t

sine

omni Hdueia

extreme
et

relietns,

Denm

soinnnnodo eontidens,

nos uon essemns sine tidueia

in exteriore liomine relincjui

spe deR'iicti.

Seil et

exemplo eins

lilK'uter

velimus sine spe et fiducia, nt in soliun

alium fiduciam
ereaturam.
et

Dcum
itaque

speremns.
I''

Per spem
sjiem
in

abstiit speni et pro fiducia

restittiit:

dedit

nobis

Deiun

et

abstulit sj^em

in

Haec
Diiniia
in

l)enefieia

euni
ei

gratitudine afteetuosa sunt

refei-enda et

renuMuoranda
iiruiiiiitiidiiii'

sie

bona
i)(iiiii

voluutarie

offiTcnda

<uiii

rniitideiuli

in aeternmn.

SERMO'
20

in

Festo Adscensionis Mariae.'

&e.

Beatam
niant

me dicent omnes generationes

i.

Omnes

generationessur.
soni-

1,48.49.

dieimtur suceessiones seculonnn,

e.

filii

fib'onmi,

non autem, ut
ae<'i])innt,

quidam Logiei, per suppositioueiu inconipletam pro aliquibus ex om-

nibus generationibus , qui generationes

25

ym

|i(ipulis

boe loeo

cum
in
12,39.

tanien

ubique non pro eolleetioue

.sed

successione

bominuni aeeipiatur

seripturis, sieut et

ludaeos Ciuistus vocat generationem pravani

et adnlteram.ajintti).

Deinde vide, quid nos incMa vii-go docet exemplo suo, quam verae bumiliEx hoc, ait, tatis et purae gratitutlinis nobis exbibet fidelem doetrinam.

30

omnes generationes. Quare? iiuuquid stii-j)is, quod concepit filiuni Dei fide et assensu? Nihil sui iactat meriti, nulluni opus, tantum se passivam confitetur matrem et receptricem bonorum oi)erum, non operatricem. Quia, inquit, iVeit mihi magna, imo beata, quia ille fecit, quae facta .sunt,
i.

e.

ab hoc tempore beatam

me

dieent

quia ipsa nuilta fceit,

quod

fuit

virgo luunilis regiae

14 speraremus
')

eirf)ev

.280
nitb

282. Erl.

S.lHi

11. 'ald)

X!I gp. 2222-2227.

-)

eljaltcii

om

15. 'Jliiguft 15li;,

^rcnr, roic bot Scf)lii6 }cigt,

beim *fflitin bcr (frUrmig bf jmcitni

fcbote.

78
quae donata

ermoitc nu* ben 3nf)rm 1514

1517.
quam Deus
ei
iii

.sunt mihi.

Ac

per hoc uon tarn ipsa

illa

hene-

dicitur, quia beatificantes

eam non eam

attendunt, sed dona

solu.s

data

niiraiitur.

Sic,

.sie

8uiit

nude

in

Denm

refimdenda, (piia

ipso potens

et

solius

i.Koi.

12,

r,.

nomen eins sanctinn est. Hie absolutani laudem Dei brcvissmie expressit, Unde Graece: Fecit e. <|ui sohis facit et efficit onmia, (|ni potens est, oinnium'. Est enim lioc oj>erat(jr quasi diceret 'ille potens, mihi magna ille exprimas noliicile non uuo quod loco 'potens' Graece, Hebraice 'Gibbor', (juod faciendo, mine, significat eum, qiii agit et potens est in agendo et Vult ergo idem dicere quod Apostolns: qui teutonice ego dicerem t^atig.
i.

r,

o]ieratnr

omnia
anteni

in onuiibus,

sine

quo

nihil

operatm-, ergo

ille

solus potens.

verbnm 'fecit mihi', quasi diceret 'Fecit ille qui facit', seu 'ille faciens', i. e. qui onmia facit, fecit etiimi milii haec, ut subintelligas 'vere ipse est, qui facit omnia solus', quomodo tnnc et
Alludit
virgo
glorio.sa

ad

illud

SRattr). 4, 3.
i.tiicff. 3,5.

Mattli. 4.

accedens
1.

tentator, i.e.

ille

qui tentat,

Graeci cedendo aptius,

i.e. tentator.
i.

ut
ir.

Apostolns
ei'go solius
eft'ector,

Theiss. 3.

ne forte tentaverit vos qui tentat,

solus

Cum

Dei

sint (imnia,

onmia

faciat, solus

potens,

e.

operosus

nomen habet. Nam nomen debetur ei qui fecit, non ei qui non fecit: alioqui est nomen vaniun. Ideo dicitiu-: et sanctum nomen eins, poUuitur nomen eins si homo sibi (juipjiiam arrogat de opere Dei.
certe

solus et

Solus potest, solus et nominetm-.

sed apud
facit,

Apud
imo

secidare.s
si

laudatur qui multa

ille

fecit,

20

Deum
Deum

qui multa acceperit,

ille

apud homines

landatm- qui

uon autem

cui foctum est, quae

ul)i

est insipientia nostra tarn iufelix,

ut apud

velimus laudari,

nihil fecimus,

sed tantinn

ij)so

faciente

aecepimns!

Igitur

Dco

laus et gloria,

nobis autem beatitudo, nobis bene-

dicitur, nobis congratulatur, congaudetnr, applauditiu" in eo,

quod Dominus
dicitur:
et

2.'.

suc.

1,

58.

fecit

nobiscum misericordiam suam,

sicut

de

sancta Elisabeth
ei,

uudierunt vicini et cognati eins et congratulabantur

((uia fecit

Dominus

misericordiam suam
audierint,

cum

illa.

Ita

et

haec beata

virgo

vult dicere 'cum

quod Dominus

fecit

mihi magna, non

me

laudabunt, sed beatam

nie dicent et congratulabuntur'.

O pulchi-a virgo! Quam

hommes

onmia

in

Deum

i-efert!

su

Quam furens
sine

est hodie perversaque consuetudo,

laudare sine reverentia,

memoria, sine relatione Dei!

Quam

indigne privatm-

Deus

gloria sua!

lam

denique nostrnm est attendere, quod

cum

beata virgo prophetarit

hominem pio
gratulari,

de se ipsa beatificanda ab omnibus generationibus dccet omnem Clu'i.stianum affectu in haue \'irginem ei phuulere, congaudere, favere, con(juia
i]isa

3-,

vst,

per

quam
ei

nobis

fructns

vitae
et

communicatus

est,

ipsa libentissime

nobis

servit
et

ac servivit.
fecit

Gaudet
quia

exultat mei-ito,

quia

non tantum bona, sed

scilicet

magna
ei

Dominus.

Sic oportet et nos

gaudere

et nobis,

magna
uon

fecit ei

Dominus*,
4u

quod

ei fecit

nobis

fecit.

A'ihil

enim

liabet, (juod

et

nos habeamus.

40

seil

ijnod

Scrmoiie

am
ac

beit

3'if)tf

llt l/ilT.

7g
mnttf),i2,5 so.

portat

filiiim

i)d

in

oroinio
fi'cit

iios

in

nmlis iitwo, ipsa niator corporalis

ip.se

est, ip8c

(lixit:

qii:

voliiiitatoiu

Tatris inei,

niater
piiris

mea,

l'rator

et

soror

est.

I>actatus est

viri;iriis

iilxrihus,

uos cuiKlcin
iiliiis

et castis

medi-

tationihus hu'taimis:
..

am|)lcctitiir euia castis

ijjse

suis, iios

eum

fervcntihns

ae'Ltioiiibiis

auuiris, (ksidvriis:

dilectus

iiitcr

iibera

et illiiis et iiostra
iit

eomnioratur.
et nobis
liaec

felix

mater!
faciat

() dijimssiina vii-ifo!

meineiito nostri, lac

iiltiiud

uuiiina

Doiniuus.

Yeniiii id

nota,

i|iiod

beata

virg phu-aliter dixit 'magna', nou tantuin voluiis intdligi liue iiiium niagiuim,
iiuod carne coucepit filiiun Dei, sed prorsiis oniiiia,
10
<|iia('

iimlta sunt

in

nos

dona Dei. Quae necesse est ut unwiia Xani quantmu est quod ex niiiilo te
(piod tani miras vires (orporis
(^t

niagiiificenins, siciit

vere nui^na sunt.

creat

ex nibiio
dcdit
it

tibi

unniia

|ir<ivi(lct,

aiiiiuae tibi
et

conservat!
i|iiii(l

Maannni
ncuiuin

putas,

si

tibi

Ikimki

niiiic

dct tlorenos,

pannii

c.-t,

tiiii

dat

in faeie,
i:i

imo pannni
tiio

digitmu".'

cmu

onniiiuis divitiis
tibi

niundi id iion possis

efiieere,

ut nnani particniam nuinbri

efficia.s.

eonieras vel sanes,

sed nee uinini

et

granuni pro vietn

tactoris.

Sed

eoeei siuniis, obliti

bonorum

Dei bentv

Kedeamus ad

uiatcriani

nostrani, ad

sccniidiMii

Prai'ccptnni.

SERMO'
in Fesl 15artholoniaei Apostoli.

Historiam
Haeretiea

de saneto Bartbolomaeo eontenniimiis, niaximc

1.
:',.

cum Ensebins
ut sie

Eccles. Hist.
eonfietos

e. 2.").

omiiinm
dicat.

A]K>st(iI()i-nm

Actus velut a pravitatc

puduit bonos,
et

propelleiuios

Adeo

nihil

dieam, colleetores ea eorradere undecunqne (piae nova

illud
25

mira essent.
Filius

Xam
est

quam pulchrum
dieitiu"

est,

<juod

solus

JJartholomaeus
inter

Kegis inter
orta

Apostolos
Maioritate!

et

propter

eum

eontentio

Apostolos

de

imic.

9,

46.

Deinde (piod

ineesserit in Regiis
sit fiictus

sandidiis et etiam in jmrpnra

filins
(|iiiid

^^'

petierit incedere!

credo cpiod sie

Rex seu
|)nta
fnit

Rcgis,

siciit

et ille

Astrononuis l'tolomeus, nempe ex ignorantia,

Ptolnmcus nomcn
temeritas,
filius

Regimn
30

est

in

Aegj^pto.
et

Jmo

suspicata

inq>cnta

ut

Rex
Rex.

fiierit
i.

Aegvpti,

Bar

Ilciiraice Filiiini sonat,

tiiiiLs

l>artli(>l<iniaens

Ptoloinei,
sit

e.

seeundum illorum sapientiam

4 Iactamu9
fe'tt,
ift

Regis,
14

cum
pomum

Ftolomeiis
digitum [Eil.

bet ni^t ju cntBe'^rcn

'Ju

tucniftftcnS

pomun), (tigituml,
'j

cum

contcinuiniiis maxinic,

cum
Sl'.Qld)

22 convictus

l'icfjcr I

S. 282-2a5.
bei

Erl. I S. 119- 122.

Bcttc
I

XU

gp. 222C- 2231.

l'rfbiflt

')

'Had.)

bcm

'43ticfc

nn Spalntin

Se

2.

4.'<

l)nt

Viitljfv

iinifrc

(om

24.

'.(liigiift

1510)

*Jinrf)niittrt35

gcfjnlteii.

80

ertnoitc aii? bcn 3nl)ten

15141517.

Caetera praetereo absiirdissima, quac dissentiunt totaliter a fide et verltate,

ne iteriun dicar et videar scandalizarc infirmos.

teinerc contra eonsueta dicere aiidetiir: quid
si

Prudenter agitur, quod nou

ita

etiam actiun

fuisset,

cum
,

ea

iuciperent,

quae nunc contiueta

sunt?

niaxime

cum ex

nulla

veteruni

Patrum
qui
istis

autoritate rolxirentur.
sui.s

ludicium suum portahit, quicunque

ille fiierit,

figmentis .sanctof* Apo.stolos et Ecclesiam Dei

igitur est,

illuserit.

I'rimum figmentum

nulla autoritate probare.

quod

in

purpura

et

quod Filius Regis fiierit. Et dicis, me Respondeo 'nee tu, et midto minus'. Secundimi, Sandaliis incesserit et gemmis in jiallio, tarn diversus a
amtne?
t)at
C'3

caeteris
fdjreibt,

Apostolis.

ul)i

crtBitnbert

tnicf),

bnfe

er

rtidjt

an)

lo

ba%

er

gete i^ofcii
fecei'it,

getragen luib
singularitas

])ol)reu.

Mirum

(juod

uon

equestrem etiam

in

(|U0

haereticoruni ,

schismaticorum,

superborum mirum
et

habet patrocinium.
canis

Tertium, quod luvenis describitur

sed
forte in fine praedicationis.
i.-,

tamen Habens

barl)ani

respersam,

Quartum, quod diabolus eum

capillos, ocnlos, quasi

confitetiu" sicut
jiertineat.

pius et describit etiam nares,

Quiiituni,

hoc ad rem

quod vestes

et san-

dalia
et

2.eor. 11,27.
tbr. 11,

non veteraseunt in 25 annis, forte quod nou potuit alias vestes habere 25 annis non etiam plus vel minus praedicaverit, quanquam hoc non mag-ni referat. Sextum quod angeli emn non sinant esiu-ire aut fatigari, hoc est idem quod Euangelium praedicans contra Euaugelium vivat, ubi Apostolus
ieiunio
esiu'ire

20

37?in

se

confitetur,

deinde ad Hebr. 12. aucti per fidem &c.

Cerinthus aliquis haec somniavit.

Septimum autem omnium suavissimum,

genua
flexit.

quod

ceuties in die et centies in nocte

Rogo, quid boni orabat

in octali unius

horae?

si

saltim discrimiua\it orationes, sine dubio ad unius

2,->

flecteret. Deinde quando praedicavit, Nihil aliud egit (juam quod quaudo ambulabat, cjuaudo bibebat, edebat? genua flectebat? Simile et de sancta Martha sonmiatur. Porro in nocte, quaeso, quando dorraiebat? Tarn insulsa praedicantur et creduutur merito ab his qui nolunt mcliora. Illud deniquc omitto, quod uepos Regis Syi-iae dicatm- et pui-puratus Regiae dignitatis memor, cimi etiam ex sacro Euangelio

dimidiam partem vacabat, ut itenim genu

30

constet,

nee

uUum Regem
isti,

SvTiae tunc fuisse, sed Praesides

et Ai-abiae

Romanos,

nisi

Regidos

intelligas, ut

Herodes

Areta Rex

et

Abgarus.

Irrisores

populi fiierunt

sicut et

modo

faciimt plurimi simplicibus.

et

Apostolorum
crevit,

vita fuit

conuuunis

plena paupertate, pressura, farae,

cruce et caeteris, et qui aliter sapit, contra

1. (Sor.

Euangelium
se ipsis

sapit

nam
ait,

inde fides

3:,

1,2s.

quod tam abiecti et novissimi omniiun, ut Apostolus

tanta

tanta miraijjsis

cula fecerunt,

mysteria docucrunt, in

et

j)ro

se

nihil

sublime, nihil arrogans habuerunt,

sed omnia simplicia

et

humilia.

Haec

conRuIta dici aurlitur, sed si

'ila)

4 sunt, niaxime

8 8ecunclo
:

l sicut puer

bcv fog,

l-egemla Aui-ea fagt bcv

fid)

Smon

S*erith

non 58artI)o(omail3
2-t

Aniicus est dei onini-

potcntis; bnrniif flviinbct

iinjcre

Gonifttiiv oben

liorae,

si

Sctmonc ou? bcn 3n^vfu 114

igitur

117.

81
avd

cum

praedicantur,

iiitt'llij>untiir,

(juia

creduntur,

cmn

jiracdieatur

Clu-istiis,
Clu'isti,

.scamlalizantur,

quia noii

creilitur.
ille

Dioo ego,

Adam

e.stie

lonnam m.

5, i4

ex autoritate Apostoli, ut sieut

nos siue opere nostro

feeit pec-

catores, sie Christus nos sine opere iustos.

:

Cur nou etiam

sufficiat,

tibi

dicimt 'ergo

si

Et dicuiit 'ergo facianius malum'. iam suuius sine opere nostro peccatores,
liic

faeiamus nune bonmn'?

Cur

addunt malum mido

suis

et

non etiam
ita

ibi

bonimi

bono?

Igitur sieut

Adam

in

semper uget malum,

in nobis,

Christus in suis semper bonum.

et Christus, Ule vetus, hie iionil-;.
11

Igitiu- hi

sunt duo homines

Adam
nihil

Ideo nou sequitur 'iustifiam habenius

])eccaiit,

operaudo

iuste,

ergo Luiuste operemur', imo tune nuixime

ut sieut portavinuis imaginem terreni,

(juia

prae-

i.Uoi.

iri,4S

ceptiun habeut,

portabinuis \el j)ur-

li

coelestis. "Haee seandalizant iufirmds", iii([uiuiit: iino cimi Christum crucitixum praedieare, quod alia nullos seandalizant, Pessimum, Gentes qid hoc sit scandalum ludaeis et stititiam gentibus praedieare. sibi in lioc sapientes videutur, (jund verba siut sie instruenda, sie dooendum,

temus

et

imagiuem

ut nullus ofleudatur,
capiantur.

sed vehit arte verbonmi et simulata

sese putant esse qid doeeant,
et

\-eritate

homies

Quare? quia

nolimt otfendere, ne non doeeaut.

iustieari: ideo

ludaei simt, qui suis

nou Deum: ergo operibus quaenmt

coeci sunt.

zautur in

quod Christus eoi-um ed sine eo dieentes 'faciauiu.s nuda' &c.

nohmt

audire,

iustitia sit, et seaudaliillos:

SERMO'
Dominica XIV. post
Trinitatis."
6.

potest duobus Dominis servire, Matth. Nemo laborandmn Augustinus quaestionem, utnmi non
sit
:.

Hie movet
pro victu et

<matt^.

e,

24.

tam pro se quam pro aliis? Et multis inductus autoritatibus respondet, quod alioqui omnes Prophetae et Patriarchae et Saneti et Apostoli, qui ut Paulus manibus laboramnt, malefeeissent, quin et Dominus sibi contradiceret, qui praeeepit Adae, Li sudore vultus sui eomedere panem, et in
necessariis,

i-

Wof.

3, 19.

praecepto tertio dixit: Sex dies operaberis,

30

in

septimo quiesces.

Est

ergos.iRoi

20, 9.

sensui? totius Euangelii

i.

in isto verbo:

nemo

potest duobus

Dominis

ser^ire,

e.

qui

\-ult

Deo

sei-viro,

non potest

ei sers-ire, si

propter

Mammonem

aut

10 peccent,
ut fc^lt
')

quia peccatuin

11 terrenae

26 quod utique, alioqui

27 qui

29 in sexto quiesces
Sfd)cr I
1.51t;.

S. 285289. Erl.

S. 122127. SBoI^ XII Sp. 2230-2239.

%m

24.

Muguft

ut^et

SKierfc.

1.

32
aliud
servit,

Scvmonc

niiS

ben 3aT)vcn

iriU 1517.

cjuodcunque
quia
iititur

ei

servit.

Deo

et fniitur

Timc cuim non Den sed mao;is Mammoni Manimone. Et ideo hoc Euangeliiim conti-a
illi

ludaeos et onines lustitiarios iucedit:

isti

enini propter

promissionem
ser\'it

ten-ac,

propter gloriam aut salutem

propter

Deo seniint. Manmioni sed Deo servit, non Deiim,

antem quia onmia

qni
et

Mammoni
refert,
r.

in

Deimi

sicut ille

Deum
1.

in
I.

omuia
Seut.
est,

refert.

de

tali fruitione

usu nota snnt omnia

Exempla,

Dist.

Altera quaestio
Cicbv.

quomodo verum

est,

ii,:t7.quaerentibus
in fanie,
siti,

primo regnmn Dei

et iustitiam eius, oiun mnlti Sancti

quod haec omnia adiiciantur Heb. 11.

lo

nuditatc egerint, aguiit et adhuc agent. Yid. B. Augustinus hoc

loco, quia eurando,

non deserendo
avaritia,

flicit

hoc Deus.
spiritualis

(juanta stultitia
,

sit

sive
:

sit

Id autem inde videanius, Prinuun sive coqiovalis.

voUicres coeli, qiiibus phu-is siuniis

sicut nos diffidimt de

per hoc efiicimiu- niinoris,

et

dum

iUae non

Deo.

Secundo

hlia agri nos excellimt eadem causa.

ir.

Tertio ipsum corpus nostnim,

quod non possumus sie aut sie. Et si quis digne penset, qnis posset credere, quod homo nullam habet in Deo fiduciam, qui velit iiolit corjius sunm tamen non potest habere in arbitrio suo nee
vitam nee sensimi?

Deinde frumenta phisquam maiori parte temporis cogitur

20

Deo coimnittere et rehquo sibi modico committit et Deo non credit. Confidit Deo quando sunt foris in agro, et tnet quando habet in horreo et domo. Ita et in latiore spatio bona sua credit Deo, sed cum in donium, locum
scilicet

angustioreni,

perduxerit non

credit,

quasi

Deus, qui tempore tam

longo et loco tarn spatioso non solum eonsen-avit sed etiani dedit, non possit
etiam data et conservata custodire.
culis aeris,

Ita et

cum

foris sunt, multiplicibus peri25

fiminis, hominimi, bestiarum exposita sunt et conmiittitur hoc

foerint, surgit diffideutia,
rei

Deo, intus autem cmn

non quod servanda non

adeo de Deo desperat

sint,

sed quod avara solicitudo et amor possessae

et in

possessa confidit, ciun tamen in possidenda non potit ita sperare et confidere.

Sed hoc magis urget

dormimus,
et quis sui

et

probat stultissimam diffidentiam, quod maiori

et pluribus locis.

tempore vitae sme nostri cura vivimus

vitae

Nomie

ecce mediiun

30

curam

agit

donniens?

locis, pei'sonis, rebus,

periculis sine cura nostri

Deiude etiam in pluribus Quis enim ubique sumus.

periculis cogitat

et in onmilnis operibus,

apud onmes,

in

omnibus

(juomodo

se conser^'et?

Cum
leves

ucc pericula scire liceat per

numerum
et
si

et mille

undique
^r,

ingruant casus.
in quibus vel

Praetereo infautia(! tempus, pueritiae

aliarum occasionum,
quis recte penset,

sumus

vel occupati.

Ecce omnia

inveniet,
sui

quod respectu

totius vitae suae \tx

decimam

vel

vigesimam partem

curam gessit, et tarnen, qui maiorem pai-tem coactus est omittere ista, minore parte solicitudinis suae toto tempore pugnat contra Deiun, qui cum
9 Heb. II Hie lacuua oliservatur
i;i

sumus, per hoc

efficiuntur

15 sie aut

sie]

Sji^cr

mcttt an;

iu Ccitliee

MSto

16 quia posset imb

am

cl"fl'' ^^^ Satjc Ijintci;

seusum

ein

5}iintt

Sermone
niaioro
iiiio

nii

ben 3nt)reii 1")14 1517.

83

uiniii

|)arte .scrviit.

Jta

si

quaerat, in (uot perit-ulis se scrvavit,

inveniet,

quod nee

in millies

niillesima

parte sui

eustos

fiiit.

Ita

si

loca
iion

prope

et

personas niuneret, non aliter inveniet, et tarnen contra Deuni

in.ipientia
et
infrratitiuli)

enibescit profinulissinia
5

nostra, et quasi

Dens

mm
jial-

sit

aut nos neseiat,

ita

paranms

(livitias

ae snbstantias, niodieo
(|ni

illo

tenijiure

nos farae et egestate peritm-os timemus,

pimins nos non periisse.

tarn

magno tempore etiam

si

Minor

esset haee (piidem rnlpa,

haee andiicnins

tantum, nunc vero ita esse quilibet experitur in se i])so. Reete ergo dicit Dominus: vos modieae fidei. et vieissim scriptum dicit: Dominus soiicitus

|'""'i
i. -^ctt.

'j'J'*;,,

est mei, et Petrus: iactantes

ipsi est cura

omneni solicitudineni vestram

lacta snper

in ipstim,

(pioniam

7.

de vobis, et Ps. 3G.*

Dominum
Quis

cogitatnm tniun,

*'

si, 23.

et ipse te emitriet.

Sed
velit
if.

latiu.s

istam crassitudinem cordis

vide.

est honiinnni,

qui

])i-o

totiiis

nnmdi
sit

jiretio

toto vitae suae

tempore curam agere?

declaremus.

Non
dives

eredo

<|ii(id

uilus

tarn

insi])iens.

Quod

Ecce

sit

negotiator in periciis latronum, cjuantis timoribus et angustiis agitur,

duni

curam

sui agit!

Quanto, quaeso, accepto

tiilis
fit

pretio velit sie onuii vita viverel

Nonne
20

esset

mors melior quam

Ita.

vita?

At nunc

vide,

quam

cito transit
(piia
])eri-

pericidimi, cessat angnstiari et

laetus ac iueimdus.
et

Quare? an
et

culiun transit? agere,

Sed niddicum

vehit nulluni,

cessavit

sui

curam

>:,

Dens rursum curat cum, ideo fit quietns: cura enim nostra cnix est, cura Dei pax et quies. Nam licet illud cesset periculum, tarnen iuiuiiiierabilia velut reptilia, quonun non est umnems, j^ermanent, magna et parva, in quibus timieu quare iK)n timet? (^nia non curam sui agit, sed Deus. Ecce ergo in modico angustiativr, qui in infinitis incundatnr, Nonnisi quia ibi sui, hie Deus eius procurator est. Idcii'Cd nnllns est qui velit niiiun diem curam sui habere, si reete consideret: nam et Deus, ut probet, (piani
ac
fideliter

nostri

curam
et

agat

in

infinitis

periculis,

quae non videmus,

sinit

aliquando iniiim
:)o

modicuni sensibiliter venire, quasi diceret 'Ecce, ego

te

in infinitis

ciu-o,

cura sidtem in hoc uno te ipsnni,

videamus

ipiid

possit
cts. aKo
32,

solicitudo tua',

ut Deut. 82.

Ubi sunt Dii

(juibus inuuolabant?

surgant

opitidentur vobis et in necessitate vos protegant!

solus!

videte ergo quia ego

smu

Cmu

et dicere
ar.

ei'go non possit in hoc uno se curare, deberet sursimi coi- levare 'Heu Domiue Deus, cura tu, solicitus sis tu pro me! quid faccrem,

omnia pericula mea vidcrem, cum mihi hoc unum tantara angustiam Hoc est, quod Dominus in isto Euangelio elaraat, quia in modico non credimus neque committimus nos ei, cui tarnen etiam ignorantes commendati sunuis in phu-imis, et pro istis ])lurimis non tantiim non agimus
.si

faeiat?'

11 nobis

15

fit

dives

27 confideret

29 aliquid,

unum

30 curo, vide-

amus, cura
')

31 Deut. 22

Siitljcr^

3ntt}iim

in

her

SteUenangabe

ifl

bnrd)

bcn

lifjnlic^cn

GSebnnfcn

ipf.

37,

.5

tjerotgcrnffn.

6*

g4
gratias neque

cvmonc aui bcn

.jaljvcn

15141517.
illud

modicum
si

illud ei

commendamus, sed super

istis

eum
et

oifendimus.
sicut

Naiii

aeque securi C8semu.s in

in

appareutibus

periciilis

curis,

sumus

ignoratis,

ei

fideliter confideremu.s.

Erudit ergo nos modicis

periculis ac provoeat,

ut in

cum confidamus:
quaeiinius , ac

no.s

autem ad nostram curam

et

fugimus,

ex

iiobis

sidutem

sie

idoliim efficimur

niagnis

:>

crucibns vexamur, quia nUiil invenimus, et tarnen postquam trausiit pericidum,

quasi nosti-a cimi superatuni
sit,

gestinius nee gratias agimus nee erudimur.

dixi 'Eia

Deberet enim homo iutra se

niilii
,

ire et cogitare, sicut

Deus, quautam

*i. 121,

mea! quid facerent alia quae non vddeo! augustiain fecit Imo quid facerent si perpetuo in ista cura esse deberem Nunc video, quam w 1. vere te appellemus Patrem nostrum, quia nisi Dominus aedificaverit donumi
ista solicitudo
!

in vaniun clab )raverunt qui acdificaut eam, nisi

Dominus

costodierit civitatem

frustra vigilat
biles,
siiatti). t;,33.

(|ui

custodit

eam\

Haec smit

igitm' tenebrae

^g}'pti palpa-

quod haec vidcntes non v-idemus: quae enim

crassior ignorantia

quam
v>

in nuiltis scire se

Deo

coimiiissum et in paucis dcsperare?

Ideo

dicit:

primimi

regnum Dei et iustitiam eins, lioc est, ut in regne eius sitis et iusti coram illo: iustitia enim Dei est, quando iusti sumus ex Deo iustificante et imputante, quae iustitia non consistit in opcribus, sed in fide, sjie, charitate.
quaerite

Non enim
iusta et

qui iusta operatm- iustus est, ut Aristoteles ait, neque operando

diciuuir iusti

sed credendo et sperando in

et

Deum.

Hoc
Proinde

est

quod

-'

passim dicimus resignationem

nisi

abnegationem
totus
in
sit certa

sui.

Nemo enim

sese resignat,
definitio

qui

credit

et

sperat

ac

Deum

confidit.

Magistii sententiarmu de spe, quod

expectatio beatitudinis ex meritis

intcllccta.
'i-'

proveniens, non sohun obscura est,

sed et a plurimis falsissime

Nunquid enim hoc sentiendum

habeutm'?
i.

Siccine intelligitmin

quod ideo sperandum sit, quia merita spes in Deum, ut non hi anteriora extendatur,
est,
i.

e.

iu

Deum, sed
Igitm-

tergum retrospiciatur,
sperat,

e.

in merita

quae praecesserunt?

Nidlus sperat qui

colit.
iRm. 5,35.

sie

ad

illud

imo pracsmnit et idolum suoriuu meritorum eamus, unde et Magister hausit lianc definitionem,
5.

nempe ex Apostolo Rom.

Tribulatio patientiani operatm*, patientia proba-

ao

tionem, probatio vero spem, spes vero

non conlimdit.

Hie Apostolus uimQuis

,

quid vult, ut in probatioue patientia tribidationis speretur?

ut in tribidatiouem
j>atientia,

ita desipiat,

nee in
in

sperandum doceat? Si non probatione, quia liis omnibus aequalitcr

in tribulatioue

ergo uec in

tribuit (juod operentiu*

spem.

An

verbo 'operatur' illusus est Magister vel potius qui

eum
fit

se-

sr,

quuntur

falsc intelligentes,
])er

cum idem

ipse per illud participiimi 'proveniens',

velit
est,

(juod Apostolus
meritis,
teria,
i.

verbum

'opcratur',

intelligi?

Spes scUicet
illis

ex

e.

operibus et passionibus, hoc

illa fertm-

nascitm- ex
si

velut ex
fit

ma4o

non in

sicut in obiectum.

Sicut

dicas 'Calix

ex for-

nacis igne', sed non ideo igneni semper capere debet sed vinimi.

Imo omne

:)

cousideremus

10 deberent

33 sperandam

Sermone

nii-:-

beii

Sntjten 1511 -1517.

85
priiicii>iiim
soii scrl

opus Miul
cau!ia

luihet
t-t

principiiini

et

aliimi

iisiini,

nee idein c^t

operuni
et

iilicuius

usus

sinml.

Spes

est

opus
(juciii

passionimi,
;ili<M|iiin

usus eius est

in

ntuluiu

Deiuii confiderc

non

vidct,
([iiari'

(|U()d

videt quis, (piid .sperat? sed merita utiquc vidct.

tribiationeni

Aut

non
et

et

paticntia
jiroha-

soinper

scouni
orit

tonet

et

prohatio
in
liao

])ati('ntiani

sjjcs et

tioneni?

Ergo aeterna
opus
spes

trihuiatio

vita
el

et ])atientia
|iati('iitiae

prohatio.
est
|)ro-

Sed

tribidationis

est

prohatio,

non

usus,

opus

batio,

non usus:

vero

iam

non operatnr aliud

nisi

i;loriani

eertani,

quae uon couluudit.

SERMO'
in Die sancti Matthaei."

Non Hoc
nimiero
et

est

opus Medieo

valentil)u.s sed

male haben tibus,

.si

Mattli. 9.

Maitf). 9, 13.

P]uangeliuni

tarn facilc videtiu",

sit

ut nnus(piis((ue statini audituni

inteiligere sese credat,

cum tameu adeo

sit.

profuudum, ut

duo

adsint,

cjui

illud pleue intelliirunt, satis

e.s(;

Si enim (juisquani int(>n'ogatur, de quoruni

arbitretiu-, lioc

suspieor res])ondcret 'de nuniero male liabentium

seilieet

pcceatorum ac socionmi Matthaei', quia

nol)is

ubi Ciu-istus

est

omnes

esse volumus, semper meliora de

])raesiimentes,

luUlusque de nnniero
et
i.

Pharisaeonnu vult
tarnen sint
in

Iiaberi,

pi-aesertini
liritur

lii,

qui

sunt
et

iusti

sapientes,
e.

cum

niedio

eorinn.
iil

veritas
nisi

iustitia,

Christus, non
])eeea-

venit, nisi uhi

tores.

non

est:

lon

xcnit

ad luendaces, stidtos ae

Sed

ut

intelliganius, (piid

Dominus
aegri
et

intendit, seiendinu, (piod tria

sint

genera male liabentium, luoruni

se

unum timtum
et

I)onnnus hie addueit (juorum

medieum

fatetur.
sibi

Primi
sani,

siuit

neseiunt,

uohmt((ue eredere se
Satyr,
et
ry.

aegros,

videntur
dieit:

qualem
])anes.

Persius

deseribit

(^ni

ad

medieiun

Tu

deterius

Hi sunt
liune.

insauabiles

incorrigibile.s,

umle

et

ibidem

dieit:

iamdudum
ego,

sepelii

Tales

sunt
senijiei-

onuies superbi
dieere docenti
itacpie

iustitiarii,

quoriun natura est nolle doceri, sanari, sed

ignoras

'tu peius
:iu

quam

])eius ^n\-is
sil)i

(|uani ego'

&e.

Quieunque
o))us

sibi

videtur seire, quae seienda

sunt, et

non esse coeeus nee

sibi niliil

habere
aut
sibi

Magistro quoad rationem, item (luieuiKpie videtur

diligere et eonenpiseere
niliil

male
per

velle

quoad eoneupiseiljilem, item quieunque videtur

boni, veri, iusti odisse ae respuere

quoad

irascibileni, ae

iioe totuni

')

Siijcr

6. 289

291.

Kil.

S.

127 1:$0.

SJald)

XU

Sp. 2238 2243.

=) 9(iii

21.

September 1510.

86
lucidmu,
Clu'istiim
vitiis

erinoiie niis bcii 3al)mi

15141517.
qui

castiun

ac

piu-mn,

hie

est,

inqiulm,

non
est,

male
qiii

habet, qui
his tribus

uou habet mediciira.

sit

Nullus enim nostrum

et saucius et

primi ])eccati uou

auiiuae

morbidus

egeus uiedico, qui haue

trinam partem
veritateui Filii
scibileui,
et

sauet per potentiam Patris

quoad irascibilem
si

per
5

quoad rationalem, per suavitateui Sptus

quibus
siut iudiguissime latm-i.
,

S. (pioad eoucupi-

tarnen pliu'es pluribus iuvenias,

obiiciatiu:

quod coeci

siut et mali et vani,

et

Hos

proprie appellat iuiquos

*15i

51,

eormu vitam iuiquitatem peiores quam qui simt falsi, vaui, meudaees, iniusti, iusipieutes, eo quod uou tautmu tales simt, sed alio peiore peccato etiam diligunt vanitatem et quaerimt meudaciiun tauquam iustitiam et veriIgitiu- tota salus est non tatem et puguaut contra iustitiam et veritatem. eoecitate scire A'idere, quouiam sumiLs peccafieri peccatores, sed amota et e.tores, ut Psal. 50. Tibi soH peceavi et malimi &c. Ad haue autem eognitionem uon veniunt, qui tautiuu de actualibus cavendis
isto
soliciti simt,

10

neglecto
ii

origiuidi

malo, quod nu'smn actualia suscitat.

Quod

ut mtclligamus,

seieudmu, quod duplex est peccatum, aetuale et originale, sicut in febricitaute

est

duplex malimi, scUicet

illa

sitis

aquae \elut origiale malum

Sic
est in

et

ipsa bibitio,

quam

sitis

iuducit

nisi

resistatur.

uobis

tirighiale

malmu,
20

quod ad superbiam, luxuriam, gidam, mmi iucliuat velut iunata febris. Nmic smit multi qui soliun ad opera superbiae respiciimt, non ad ipsam superbiam
radiealem
et

origmalem,
coepit.

quam ex Adam habemus, quam

si

Christus per gratiam

doleret,

suam sauare

Sicut

febricitaus
siti

solum de bibitione aquae

et bibitio,

cum

potius dolere deberet de

febri ac ipsa febre, nee quieseere, donec

sitis

ipsa sanaretur, et sie per se cessai'et

Ita nos semper aegros

agnoseere

et

gemere quod

tales siuuus

ad superbiam,

kam

&c. ut cito ab ea

25

)'

32,

1.

2.

non delectai-et peccare. Xime autem peceati in uobis, seem-i imus operibus tantiun occupati, quibus velut nihU sit Ideo semper et toties recidivimms. cessaiitibus cessamus lugere. Secimdi igitur simt, qui haee iam dicta seiimt, ut David Psal. 32.
aegritudine origmali sauaremm', douec

Beati qiionmi remissae sunt iuiquitates et quorimi tecta sunt peceata! beatus

so

w,
non

cui

uon imputavit Dominus peccatiuu, uec

poeuiteutia

est in sph'itu eins dolus!

sanai-i

Hi
in

siia

sed

Dei gratia peccatiuu

coufidimt,

quod

Hebraeo eleganter exprimitiu*: Beatus fiens levatus, eontra fiens opertus peceato, beatus homo, non imputabit Dominus ei peecatum. quod dieit 'fiens levatus', intelhgit quod passive se habet ad deleudimi peceata: uon enim ait
'qui levat se a crimiue', sed 'qui levatiu'', et in eo intelhgit aetuale

^'

quod
est,

est

crimen, quo quisque cadit per se ipsum.

operitiu'

Deinde

'fiens opertus',

hoc

qui

in

peccato:

etsi

maneat
sauetiu'.

ut

aegritudo

sanandi,

tarnen

iguoratm-,

non imputatm-,
Talis
igitiu-

ut totmu

Peccatores non odit Dens, sed hiiquos.

soli

homo

beatus est,

qiiia hiiic

uou imputat iuiquitatem, cum

**

20 nou an ipsam

;jS

et sie

maneat

ctmonc QU? bcn 3flOi' 1514 1517.

caeterls

87
et

oninibus
tantiiin

iniputet,

uec est in

eoriiin

interiori

spiritii

dolus,

(|iii

liy[H>crit:u'

loras

spcciosi et

iiisti,

intus aegritudine

prufund:!

vuluo-

i-atissimi et

aegerrinii.

Tertii, qui sciunt

toris

huc nialuni suinu

iiec
tiu-it)sis,

et

in

illo

delectautur. hos

nou cac-

eoniparare decet, sed

laetentur vel
invite.

qnia

ctsi l'nriosi
,

in suis dauinis, crroiv

vel

maus

rideant

aut deleetentni-

iaeiunt tanicn id ijjnorantcr

et per hoc

SERMO'
Dominica XX. posl
10

Trinitat.'
fidcm
i~lius
Ivcirnli. 3oi)

^T

lioc

Euangeliiuii

couniiendat
alt,

et

coniiHcinorat

4, 46if.

Pi'inio ut

B. Gregorius

<|nia

uhit

mgare

]tni

jniero sim: nisi

enim

eredidisset,

non rogasset.

Seeiuido postcuiani inipetravit, uln dielt:

credidlt

homo semioni &c.

i'

oiun tanien quasi inei-ediilus prius a Christo fuit obinrg-atus

dieente: nisi slgna et jirodigla videritls,

non

creditls.

Tertlo postquani doiiium

venlt, ubi dloltuv: credidlt ipse et donnis eins tota.

In
,

lils

nobls tres

tidei

gradus deseripti
fides est,

siuit,

scilicet ineipientis,

profielentis

perfeetae.

Inel|)ieiitis

quae ex miraculis ac signis vel magnis

fit,

et

generallbus ac singufit

hiribns

Dei ojieribns

qualls In
in

fillls

Israel in Aeg^-jito et (juotidie

in

iionilnii)us
-'u

Dei, quibiis et Det)

Ulis creditur, (juando manlfesto

dono

vel

opere insigues sunt

niodl, sed

j>rae caeteris.
Ibi
sisti.

Haec

fides

paseitui"

semper

signis hulus-

non oportet
sed volnit
ibi

Sic Istc Rcgulus audltis niirabillbus Cln-isti

inio a Christo
fiilt

credidlt,

sistere,
i|ui

obiurgatus et accnsatus,

qiiod non crederet.

crcdat, ut sunt
2

Qnia
nidli

non vult proficere

nisi
ai-

in fide,

Idcm

est ac

si

non

((ui

pradato crcdnnt

reddita

eis

ratione vel signo

ostenso,
filii

iit

(|Uouiodo id po.ssibile esse caplant,

liic

sie fide.s cessat.

Quales crant
Ideo
iain

Israel In deserto.
in

occidimtiu"
in

filii

Israel, in prineipio auteni Aegy-jitii,

{[ui

primo ci-cdiderunt opcrlbns,

in

secnndo nolnenuit credcre verbis.

Proficiens

paticissimi snnt, qui proficiunt

fide.

ergo

est,

ubi

iiomo
sibi

nudo
30

verl)o credit .sine opere, sicut hie regulu.s,

postquam audivit
et
credidit.

negari

.signa et prodigia,

eaptiva\'it
e.st,

se

in

verbum

Christi

Hie, hie o
Quoties
accpii-

qnantis ])lagis opus

resistit

antequani honio ad hane fideni pen-eniat!

Dco,

(luotles petit signa!

Haec

fidcs

non per specnlationeni

25 capiat

9
')

XrX
Solcher I
ift

20 poscitur;

bod^ )(oil Sjcftct ^at pascitur ctmut^ct

cessct

. 291-293.

Erl. I

e. 130-132.
l-")Iil

4,46

53

imd) bct consuetudo eccle-siae

Romanae

Wiai^ XII p. 2242-2247. ') ^oi). bic ^Pctifopc be 20. oimtag not^

Iriiiitati-!-,

unicr

Sermon

atjo bcit . Cftol'cr

gcl)altcii.

gg
ritiu-

Scniioiic

am

bcii

^q')*' 1514 -1">17.

et mtenditiu-,

sed per vivaiii practicam, scilicet quia

et

Deus

pluriiuis raodis

inipedit cousiliiim hominis

frangit sens\un illius, donec de.speret de se et

se

suo seusu: experimento

dif^cit

non posse

dirigi a se ipso,
qiiia didicit,

et

iam sponte
siiis
:

tradit sui habenas, paratus etiam solo verbo duci,

i&oi. 2,
s. 0.

quod nee

operibus nee suis consiis potuit eiRcere quae voluit. Sieut in Psalmo dicit Sepiam viani tuani spinis et sepiam eain maceria, et dieet 'revertar ad viam Talibus itaque nieam priorem, quia melius mihi erat tunc quam nunc'.

impedimentis discit honio sensum suiuu despicere ac suis opinionibus non

coufidere,
soli sibi

promte alterius sensui credere ac sie libenter Deo et aliis credere, semper diseredere, sibi suspectum esse, ac a se ipso prae onmibus cavere et tiniere. Quod ubi factum fuerit, perfecta fides facta est. Haec eukn est perfecta, quae non tantum non opera sed nee verba quaerit, quibus contentetur ac doceatm-, quin etiam ita promta est, ut quaerat alium doctorem, fugiat se ipsum Magistnmi sui esse. Nam hi prima fide formanda offenmtur
signa
iu

lo

non

cogitantibus

uec quaerentibus,

sed alia quaerentibus et noxia:

et ofieruntur

secmida vero subtrahuutiu- signa quaerentibus ac volentibus

verba,

sed etiam non quaerentibus neque volentibus, quia signis revocantm-

ab errore mfidelitatis et eiToribus Aegj-pti quibus intendimt, verbis autem In tertia vero fide trahuntur a signis per desertum ad fidei profectmn.

iam ipse nee signa nee verba ultra signa et verba etiam ad
credidit,
fuit

requirit

sibi

exliiberi,

sed exhibet se ipse

eins

21 20

minutissimmu motmn volimtatis

cui

cui si

eam

sciret
et

promtissimus esset per onmia respondere: prius

vocatus, nunc quaerit et vocat ipse.
ita

tempore quaesitus
niliil

Haec

fides

amplius

habet cui credat seorsimi, quia

absoluta est et rotimda,

05

ut plimbiLS credat
1.

quam

ei

exliiberi possint
1.

credenda: offert enyn se totam

Caritas

eor. 13,

7.

nihil

excipiens prorsus,

de quo

Cor. 13.

omnia

credit,

hoc

est,

quod omnia quae simt, quae fiimt, ut ex solo Deo fluentia accipit et per suam rotimditatem onmia in ipsmn refert, parata quicquid in onmibus cum Omnibus voluerit facere. Hie domus eius tota credidit et auiiua c[uodam-

modo

in ipsara fidem mutatur,

ut

sit

velut fides tota eius vita, intelligentia,

30

ratio &c.

Isla

tria

mira

jiroprietate per

ordinem

in

isto

Euangelio descri-

bimtm-:

iiiuu

ubi i fide profecerat Kegius, ut verbo crederet neglecto signo,

ei

tum

ad perfectam per occursimi servorum

dcscendenti et nimtiantium

filii

vitam, item per comparationem horae ad verba Christi perducitiir, quae quid
significent differendum est

modo.
ad virum

4 tradat

3n
21

bei angcf^ttcn Stellt

ftel)t:

meum

priorem

13 ductorem

19 Interea vero

motu

22

eum

per omnia.

Respondetur prius

23 nunc gerit

26 haec

est

34 idem

Setmunc

aii-J

bcii

3iil)tcii

1514 ll7.

89

SERMO"
Dominica XXI. post Trinitat.' [cum parte Explicalionis Orat. Dominicae.]'

Redde
debiti,

(iimd dehes, MaltJi.

18.

Plui-a

.-^o

tribuwc

quam
petiit

petatiir, satis2)iattii.i8/j8.
reniis.sictueni

osteudit

Dominus

in isto sen-o,

quia

servus non
auti'ui

imo

prumitiit

solutiouem,

Dominus
niif^ertus
.-icut

iion

i)romissi(nie

nu)tus,
18,37.

sed afflictioue pnmiittentis. ideo dielt:

est
iis,
lu

Doniiuus

.servi illius.

PiopriuniTOattf).

euini

Domini

miscivri

atictis,

dicit

Ps. 33. luxta

est

Dominus
in

t!,.

34. 19.
i.s.

qui tribulato

simt eorde, et alio Psidmo expostulat: invoca

nie

die>)Ji. .v,
>ji.

tribulationis. eruani te et honoiificabis me.

tribularer elamavi et exaudivit me, et

divit
et

Et Ps. 119. Ad Dominum eum Psalmo quarto: eimi invocarem, exau- Uf.
ad me, *f.
T'nde l^sabuus (|uartus
:

120, 1.
4, 2.

me Deus

iustitiae

meae

in tribidatioue, item Psal. 90. clamavit

91, 10.

ego exaudiaiu emn,

cum

ipso

sum

in tribulatione.

docet,

mirificavit

quomodo hoe mirabile sit in oeulis uostris, dieens seitote, (pioniam * Dominus Simctum suum. Dominus exaudiet me, cimi elamavero
est mirabile, et

, 4.

ad eimi, quasi dieeret 'hoc

mittit,

ut

clamare

eogatm-',

quod iSanctum suuni tribulari perPsal. 117. Lapidem, cpiem reprobaverunt *i.

ii,

32.

aedificantos, factus est in caput angidi, a

in oeulis nostris.
20

Domino

ietuni istud et est mirabile

Quilibet nostrum est lapis vivus, reprobantes simt omnes

:

tribulatioues
reprobatiii

quae potius aeditieant

sit

sed

hoe a Domino

fit

mirabiliter,

ut

tril)ulantiuin

aeditieatio

lapidum.

Proinde non debet

sit

ullus

putare,

quod

pestis \el alia tribidatio

inl'eratur,

quaecunque
hoe,

magis ex

ira

Dei quam
Esaias

ex misericordia

imo patet

quod

est

sieut

alia res indilferens,

magis valet ad bouiuu.

25

Ipsa euini docet homiues

:

int elligere,

sicut

3ci. 38, 19.

tantuimuodo vexatio dat intellectum auditui ipsa enim tribidat et cogit invocarc Deiuu. Ideo \ndens Deus, in jjrosperis sine afHictione esse ac per hoc ipsum uou iuvocari nee ad gi-atiiuu dandam occasionem habere, per
dicit,

jjestem

aifligit

ut afflictis misereatur. quiu-e oportet nos esse sapientes

malo,

ita scilieet,
30

ut

quantunicimquc super nos eeciderit firmiter teneamus quod

misericordia Dei, qui Christus est, pemianet quieta nee mutatur mutatis prosperis vel adversis. Qui ergo per tiu-bationem malormn lixam cogitationem potest habere in fixa bonitate Dei, hie oiunia mala superat
fides

voluntas, bonitas,

enim

eins,

quae est argiunentum non apparenti.s bonitatis, misericordiae,

8 Ps.
')

.30

9 Psalmo, Expostula, iiivuca

I

11

clamo

12 Psal. 9

8fc^et

e. 293
')

299.
Cbit{)cr

Erl.

<B. 1:52

140.

12. Cftobct

l.il.

mcrft

an:

Dolenduni, quod

-) mali) XII Sp. 2246-22.59. 9tm inaxima pars sncciplenae

Explicationis Orationis Dominiaie

ijerierit.

90
dignitatis

ermone ou ben Qa'^ren 15141517.

Dei,

ij^sa

secum

orauia

qiiae

praesentia et

appai-entia

mala

et

Sicut enim coelum nubibiLS obducitur, niliilominus abscondita res fidei. creditiir et cogitatur sol in sua claritate mauere, Ita cum Dens sit suavitas
ipsa,

buitas,

miserieordia

cum

inducitur

ira

vel

tribulatio

quae

Deum
s

abscondit, oportet scirc, (luouiani

iioii

jxt liaec

Deus

mutatiu- a vokmtate et

bouitate sua.

Et

sie .secure se quis potest iuferre in triliulationem et

mortem,

cei-tissime sciens,

quod sub trauseuute

quae Deus
est.

inorte et tribulatioue latet et iuvenitiu-

vita et

pax

stabilis

Nam

ex eadem causa docuit nos orare

Orationem Dominieam, quae plenissime contiiiet omiies tribulationes nostras

et est cruce refertissima.

Sed quia nou iutelligimus eani tempore

ita et

felicitatis,

ideo sicut pueris exempla regiarum dantur

ipse uobis

practieam et

exempla praebet super Pater noster

et

ut Iiu-istae dicunt casus in terminis.

Quanti enim sunt, qui attendimt tribxdationes, in quibus cor esse propria Igitur proniisi brevem eiusdem declacorimi oratio testatur (licet smxlis!).
rationem, ut
ac sie
sit

unicuique ad

manum

occasio profmidius meditandi et orandi

15

Deum

diligendi et desiderandi, Prolixiorem daturus in

sumn tempus.

Dicimus itaque: Pater noster, qui es in coelis. Hie ne, ut dLxi, semper liomo sterilem voeis supei-ficiem verset in ore, sensmn debet in corde quaerere et projjosito singulo verbo dlcere 'quai-e sie voluit dici'? Ut: quare
Pater
et

uon Dominus, uon Iudex, nou Eex,

te dicens 'vere

non denique Sacerdos?

ego
filius

ut

so

scicet erubescas in
Fecisti

Tu

Pater, sed non

et

vel

filia.

enim me,
bis

dedisti ^itam,

sensmu

quomodo ego

onmibus

simi

abasus'.

omnia bona", ut supra. 'Sed heu Ac sie in isto nomine 'Pater'

et

aedificatm* scala illa duplicis confessionis,

qua cor attenditur

ad contritionem
s:.

sui certissimam, ut sit idoneiun orare sequentia.

Prima ergo
coelis est, sed

petitio:

sanctificetur

nomen tuum.
et

Esseutia Dei in

nomen

eins etiam in ten-is: ideo sanctificatiu-

nomen

eins,

essentia quae potius sanctificat omnia,

in se ipso, sed

non quod

nomen

sanctimi

non non sit

so

quod non sanete

autem
multis

habetiu- a nobis, sicut sacrae reliquiae in se

et reverenter baberi.

sanctae simt, possunt

Sanctillcatm-

tamen param sanete

scilicet

modis, sicut contra

et

poUuitm-.

Primo,

dimi indigne illud portanuis,

indigne et tiu^iiter viventes,

cum

sit

nomen
s.iDioi.

eins invocatmu super nos, ut sunt, qui peccatis serviimt exterioribus,

dicit:

i9,2.quibus

Sancti estote,

quoniam ego sanctus

ac sancti

sum.

Secimdo,

magis
35

polluitiu-,

dum

nobis illud ari-ogamus,

sibi
sit.

nt simt qui sanete vi^alnt,

contra et

intus superbimit,
iustus et sanctus

iusti
Tili

itaque

nomen vendicantes, cum solus Deus nomen Dei a se repell imt, hi a Deo aufe:

nuit

illi

uolimt

.sanctificari, hi
illi

volimt Deimi non simctificari

iUi

ad sinistram

vivunt, hi ad dextram:
*icb.
7,

nimis recedunt a sauetitate, hi nmiis a poUutione:

1. illi,

utut licuit,
1

fieri

nihil, hi- autera

omnia, etiam Deus, volunt esse.

36 superbiunt

Media

40

Sic teile ipsa secum 6i res

fidei ift eibevBt

sibi iusti ac sancti,

nou vendicantes

38

illi

volunt sanctificari

Scriiioiic

aus

bell ^nljieii

1514 1517.

pl
iustus.

via

itaqiie

teiiuiula

est,

ficcundiun
i-t

illiid:

iie

sis

niiuis

hoc mccliiim
se

autiin est iutor pollutuiii

mimduni
.sauctiuii

consistere ac iieutrum

esse

velle,

poUuhim
.-.

liigcre

et horrere,

auteni

desiderare et quaerere,

ac sie

utrimique abiiefratiuu et taiiien iu utriusijue ])artieipatioue esse, scilicet respectu imimuiditiae numduui esse et iiilerius eam reiiiuiuere, respeotu nuiiiditiae

iiumimdiim esse

et

eam

quaerere, quae soliis

Deus
Ita

est.

Xon

eiiiiii

tiori

iios
fieri

mundos, sed quaerere tantummodo

niuiiditiani oportet, sieut

nun oportet

Deum
10

et tainen habere et cpiaerere Deuni.

nun esse
non

iiytitiani,

sed eaui
utique se

esiuiri et sitiri oportet: (pii

euim nun
putat.

sitit

vchit satiu- in se ipso,

esse iustitiani
ut

quodammodo
exeni])hnn

Tertio, ciuaiido
est,

satis reverenter liabetur, satis

de

reli<|uiis

datum

ut

cum non
illis

reverenter

ilhid

noniinatur,
ignoscituifietu-i.
I.'.

cogitatur,
illis,

tradatur.

in

onmibas gradibus simt omnes, sed

esse et orant, ipsum saucti-

solum

qui agnoscunt sese in

Qnis enini

tani sanctus et niundus, ut digne nuniinetur I)ei

nomine?

quis non sibi aliquid uomiuis arrogat?

Quis

satis i-everenter

ipsum nojuinat?
est et terribile

Restat sola oratio, qua petatur sanctificatio eins.

Nam
(jui

simctmn

uomen

eins, venerabile ac

reverendum,

scilicet his qui sciunt sese

et

non

sufficere

sauctificatioiii eius.

Contra pollutum

vile

his

putant se illud satis

sanctificasse.
20

Unde sanctum Hebraeis

quae separatio
fit

vocatur, (juod scparatum est et

Deo

soll dicatur,

reciproce,

seeundum
ex Deo.

tres

praedictos gradus.

Separatur primo, quando nos a profanis separanmr: Ciiristiani enini vocantiuet siuicti et
iusti
tilii

Dei, sed

liaec oninia

Pnlluuntur autcm

iiaec

oninia,

si

indigne

illis

nominibas vivimus.

Secuudo separamur, quando

nobis negatur ac de solo

S5

Deo

per humileiu confessionem affirmatm-.

Est cnini

nomen Dei
peecatores,
sie

'iustiLS,

bonus, verax, sapiens'.

Haec oumia

si

nobis aiHnnaiiuis

polluimus, ac sie prima separatione nos iastificamiu", secunda rursus effichniu-

quia per

primam discimus quid simus ex

nostrum,

his

quae sunms, ac
cnini

in

secunda nobis

Deo
nisi
,

.suum

tribuinuis.

Sicut

prima
tertia

sanctificatione paupercs etticimur in extemis rebus, ita secmida sanctiHcatione

30

in iiiternis,

cpiibus recte periectis

homo
quia

penitus

mimdus

sit

iam

sanctificatione

nomeu Dei

sauctificaret

prac hiunilitate et vilitatc sua

et

non audet uominm-e.

Tertio ergo separatur ab imnuuKlo usu

irrcvercnti

cidtu, et hie est sunmuuii fastigimn cultas Dei, scilicet timor sanctus.

Corollarium.
35

His qui smit

est ijuidcm

in

gradn

])rinio

non est

sanctiini

net^

terribile,

in

secuudo

sanctum respectu
sanctum
perfectc.

])rinii

gradus, sed iiondum

terribe,

ac per iioc iiccduiu

terribile et

In

tertio

autem

est

vcrc

sanctum, quia

summe

veuerabiU'.

Primus gradus

est incipicntiiim,

secimdus proficicntium, tertius pertectoriuu.

externae vanitatis, sed peius
polluuiit

Xajn prni

sauctificaiit respectu
sibi

interna profanitate

placendo

in

4 sed respectu

12 nominal, cogitat,

tractat

17

seil

bis

21

t'liiisti

cnini

33 fastidium

36 nee tiun sanctum

f)2

erinouc

aihi bcii ^n')'-'''"

l-il4 1517.

sanctitate coopta.

Ideo

clt>

illisi

proprie clicitur <piod nou est timor Dei ante

oculos eorum, et nomen Dei per eo? blasphematiu-, dum sibi illiul tribmmt. Ideo tertii iam etiani a se repidso nomine Dei in sola sna ^'ilitate et niliileitate

Dei nomen ponunt ac reverentur, negantes

se instos,

bonos, sapientes,

veraces ac ideo timentes, reverentes, magnificantes solius Dei nomen.

Ex
dicit,

isto

autem

patet,

quid

sit vita

nostra praesens, et sie B. Cyprianus

nos admoneri in petitione quinta, nos esse peccatores,

dum

'dimitte

nobis debita' petere docemur.

Ita fere per singulas particulas credendum est,

nos simul monere hiunilitatem et miseriam nostram.

est

Quod

si ita est,

quis
lo

imqnam

inventus, qui tantis

titulis,

tantis

verborum viribus nostrae vitae

Tragoediam
sima?

expressit, sicut hie unus

exprimit in sola oratione ista brevis-

Nonne ad sununum odium, taedium et hoiTorem vitae huius nos exhortatur, qui seplem miseriae Titidis eam accusat? Quis eam vitam non onmibus lacrimis dignam putet, quam andiat appellari prirao nomiuis Dei
blaspliemiam, irreverentiani, pollutionem, Secundo exilium

animamm

et regni

ir.

Dei ac Dominii subtractionem.

et

Tertio inobedientiam ac rebelliouem di\anae

optimae voluntatis ac
et

sie resistentiam

summo bono

a niero malo factam,

Qnarto egestatem
animae
Sexte
et

penuriam panis
intus
et

et imiversae necessitatis et proftisionem

et

corporis, aliud

Quinto transgressionem assidnam

foris

peccatum
et

totiun,
20

nUiil

nisi

undique tentationem

pericidum ac

velut assidnam perditionem,

Septimo nonnisi malum, poenam, afflictionem

sapinnis, aut carnis, in
et

aut Spiritus, in quantum

camem

quantnm

spiritimi

sapimns, atque hoc ii)smn incipiendmn

ad

illud,

quod

sine fine est, tenen-

dimi?

Utique haec ipsa sunt maxima

et intensissime significata, sie ut

quod2"'

libet in se solo digne ponderetur et discutiatur

quae onmia
talibus

de nobis affirniamus, fpiando

f'also

cum suis annexis et sequelis, oramus. Non enim orarennis, si in

qnia seniper oratione pro-

non essemns, aut

si

et ficte orarenuLS,

imo confiteri et agnoscere monemm*. Ac snam intelligeret, satis abunde sui et Dei Cognitionen! haberet, ex quibus etiam satis abundam semper contritionem, compunetionem et lacrimas inveniret. Quae enim vis di^itiarum, gloriae,
pria nostram miseriam confitemur,

per hoc,

quis non nisi

orationera

au

deliciarum tanta possit hie obtingere, ut possit gaudere in tantis miseriis?

Ut

(|uid erffo

miseri

nostrae conditionis obliti

tani coeci

sumus, nt

flaute

etiani

momento
et

pros])eritatis

minutissimae non coliibennn-, sed efferimur niira

oi-are

insolentia,

tarnen

audemus eadem msolentia

hanc orationem coram

in

a:.

Deo, ore

aflfirmantes
'

nostram infclicitatem, nbi eorde nobis

sanetiticetur

felicitate place-

mus?
tabis:

Igitm- nbi

nomen tuum' ex eorde

ores, utique sie cogi-

'heu Doniine! quid audio, ut superbiae nostrai' non est sauctificatum

nomen tuum apud nos, noljis attriliuinuis nomen tumn, in blas))hennis tuis vi\'imiLS tot' Quid meruit blasi>hemus in Demu et flu- nonnnis Dei? Quid
meniit,
qui gloriani Dei in snam,
i.

40

e.

in

ignomiuiam conmnitat?

Ut

Uli,

qui gloriam

snam

in

similitudinem

vitiili

cDmiuiitavenrnt.

(^uis huius culpae

Sevnionc

11* btn

S"')!-'''"

1">14-

1-")17.

93
(Hii

possit supplicium acstimuR', multo iiiinus cvadtTc, nisi

liurrciido

pcccato
odit Ht

suo a^nito
sanctiticctur

liuiiiilitrr

dok't

et

(irat

oiiitra

siium

pcccatuiii,

(jimd

iionieii

l)ei et

pulluatur ])otius luiiueu siuim, sicut di<jiuiiu est,

blas|)lu'nieliii'?
est,
ita
liic

ac vituperetur, nialedicatur,
:,

ciiiiu

hcatiis erit.
tieri

Sicut auteni
dehet, seilieot

de

jji'iina

oratione iactuin
et

de Dinnilius secjueiitibus

cum
et

ruiiiinalione

exaiiiinatione,

quantuin uialum

sit

esse et fuisse iu eo

statu natiu-ae depravatae ex bona, quae in eo precatiir.

Xaiu

niiincs

Septem

singulae liabent
aliter

trinaiu illain dirt'erentiiun,

aliter
pert'ectis,

quod

aliter serviuiil

incipieu-

tibus,
ui

prolieientibus,
in

et

pro nunc (|uidein oinittimus

exaggerationem malonmi

singulis, differentes in aliud

tempus opportunius.
I'rimus
gradiis
est
servit sed
et

Secunda petitio: Adveniat regnuni secundum Apostolum, quando exterioris hominis

:

tu um.
vita

uou mundo

Deo, sicut dicit corpus autem nou fornieationi sed Domiud, quaedam est idnjdrum servitus et reli(|ua illa ucntilia et etlinica
1:.

avaritia
i.

i.

ov.

g, 13.

vitia,
in

e.

erassa et

]iai|ial)ilia,

(pulxis

dum
,

avertinuu-,
])ropi'ia

a regno ^Kgypti
Jsi'aelis

regnum
ideo

Dei transimus.
se,

Sed

iiic

incipiunt

vitia

in

deserto.

secundus gradus est proficientiiun

sed

qui

mm

simuit

Dominum

regnare super

suam sajentiam

et

])i'(i|)rium

seusum, suam iustitiam.

Tu (|uo mire
ita et
illa

20

Dcus irritatiu": nam duo peccata diffenmt.

fruitio,

sicut jiopulus gentium et

Judaeorum

differt,

Unum

quiilem est ad exteniam oreatin-am couversio et

al)

alterum ad internam creaturani, scilieet ipsani aversioncm

(pii

externa
castitate

conversione, ut,

nou rebus tbrnicatur

in

Deo, cum

ipsa

adhuc

fomicetiH', superbiens ae ])laeens sibi et

(inmibus sua quaorens ac per hoc

regno Dei
-'

insidiaiis,

ipsum

in exiliiun

pervcrtens.
jirius.

prinio gradu,
]}etunt

imo
a(^

jieiiis

retrocednnt

quam

Hi sunt, qui staut in suo Qui vero ]iroficiunt, semper

sii)i

magis

magis
iiie

Dominum

regnare

u (|uaerunt

Saulem, qui
indc >icut
est
jx'ior

interpretatur abutens,
in
eo.
:to

est sensus abutens

iuciioatu regno Dei:

ita

primo gradu nun

i'uit

eo melior in Israel,
(pii

in

secundo nou

Teitius gradus est pert'ectorunv, ut

iam futurum regnum

])etunt, iu

quo solus Dens omnia in (minibus est, vivit, agit, (|uii(l iu liae vita uon fit^ imo semper aliquid nostiimi vel diaboli in nol)is eorregnat et corregnare imo solum regnare (piaerit. Vide itaque, ubi dixeris 'adveniat regmuii tinnu',

quomodo
diaboli,
3i

confitearis

(si

corde
tuae,

dixeris)

te

esse in

exilio

et

sub tyrannide
diabolo regit
3f|. 9, 3.

mundi

et etu'nis

ubi lex

membrorum imperantc

te
et

ad peceatum et onera conseieutiae ini]iortai)ilia. Hie enim iugum (meris virga humeri et sceptrum exactoris sentitur, neque ullus uuquam Tyrannus
ac sie subiecit, sicut diabolus per con-

sie exegit, sie oppressit, sie oneravit

cupiscentias
utique,
ut

mundi onerat conscientiam, quod qtii sentit suspirat adveniat regnum Dei et cesset onus et exaetio illa in ])aee coneariiis

et

scieutiae et

securitate miserieordiae Dei.

Sed beul (|Uam multi hoc iugimi

4 erat

peccatiir

g4
et

ermoitc au? ben

JSnt)rcii

15141517.
illo

onus Bnbvlonis ferrenm piitaut iucundissiinuiu, qui rident et gaudent

et t\Taniio subdi
!

premi

Minus

oninia iiunenta sen-iunt

quam

isti,

qui vera

sunt inmenta, sed insipientia, tantum ad onera, non alin(niin et iusti sunt iunienta, sed Dei et sapientia.

antoni

ad regna nati:

SERMO'
de indulgentiis pridie Dedicationis.'
iir.

19,

8.'

"hema. Staus autem Zachaeus dixit ad Dominum. Couelusiu. Quibus Christus aliquid est, illis onmia X.
I
sit,

nihil

simt

quibiis

auteui
erat,

autem Cliristus Christum ali(|uid

nihil est,

eontinuo

illis

onmia

gi-audia

sunt.

Quid

Nel niliil esse,

ut EuangeKsta dieit,

diseanms a Zaehaeo, cuius aifeetus quod quaerebat videre lesum quis esset. Inde

neeessario sequitur,

gaudet suscepto Christo.

quod sublimiter de eo sentiebat, de se vero nihil. Deiude Ideo Christmu aliquid esse est in ipso placere deleetari, desiderare, diligere, magni reputare, se indignmn eo iudicare et non quaerere ad habendum (quod est praesimituosum) sed ad videndum tantum, ac oranes eos iudicare, magnifacere, praedieare, ad quos ille dignetm- declinare, atque velut desperare nee imquani praesimiere quod ad se veniat, licet
paratissimimi sese sentiat ad suscipiendum eum, sed contentus sie se mirari
et obsequi illos,

ad quos illum viderit

ire.

Hie

pius, hmnilis et rectus affecnihil esse est

tus solum Ciu'istum aliquid iudicat.

Ecoutra Ciu-istum

non

in

ipso deleetari,
nolle

sed iu se ipso et in his quae sua sunt, inio eontenmere et

eum
seu

desiderare.

Sed sane notandum, quod

cupientes, re2)utantes.

sint diversimodi

Christo

placitum habeutes,
riliter

eum

Aliqui carnaliter, curiose, pue-

secundum suam opiniouem, quales illi erant in Euaugelio, qui tunc imi'abantur, quod ad homiuem peccatorem iN-isset, eum ad se illimi
1 1

Inio neeessario
&s)\)tx I

')

. 734-740. Erl.
1517.
fei,

. 177-184.
bic

aEalcf)

XIX

fgt

)iiiu:

Anno

Satoug

ift

itiigc

9(itiial)mc

gcflofjen,

-) Sfc^cr Sp. 929 -944. ba iinjcr crmon an

bemfetbcn lge gcl)a(ten

SUMttenticvg gefc^lagen.
l'fdjcr
I

too Sutf)et feine

95 Sn^c gegen bcn

if)n

^Ifatofe

an

bie d)lofjfird)c
fetjen.

,iii

5I!teltnef)v

muffen

h)ir

auf ben 31. Cttuber 151()

lenn

nad)

S. 729

t)nt

er

in ber ;Keil)e bct Uivtrge ber bie ^efin ftiebotc geftanben, bie

S.'utt)er

oni 24.
rteldje

gebruar 1517

abfcl)lofe,

uub

in ber 9lu-jlcguug

uub Tcutung be* heiligen ilniterunferB",

ftirb

utl)ers gaftenprcbigteu

Dom

^aijxi 1517 entljalt,

,5U

unfcr

krcita erhJfint (Srurf Don Stelc^ior Sotttjer

fr beffen ^orabenb er beftimmt geloefen,
irc^e
ift

Seipjig 1518 SI.*).

Sermon ou ^adi)eo" Sa irc^ioeibfeft aber,

ober 2ct)(o6=

ol)ne 3tDftfel i>a *>" 9lIIcrl)eiltgen-ff.

ju aiMttenberg.

ligl.

:jrgens III . 580

fiftlin I

S. 173

f.

Sermone nu
ciiperent
ii-e,

beit

3a()ren 1514

1517.

95
(|in
.sc

qiiia se

dignos rcputabant.
sil)i
.sie

Ili

sunt

iiii(|ui,

potius sc ropiisaperc, intelli-

tant et sibi plaeent et

gcrc, bciip vi\ei-e.
runt,
.-.

ali(|ui(l

videntiir esse, arl)ilraiite.s

i.

Et

j)cr (_'lu-Lstimi

e.

gloriani

Uci suain gloriain quacqiii

tit

})Uta

pro continiiatione suae dignitatis Dciini liospitein liabontcs,

qiiia

idco ad cos dcdinarit,

repnteiitm-:

digni

sunt,

idco
cuiii,

cum

i-cputante.

ut

per euni

quod

.si

non

r(>initcntm-

per

iain ccssaiit

cum

rcputai-e ac

magni
non
sui,
fit,

facere, et sie iiistiticantiii- in opinione

.siia

bona de se

ipsi.s,

<juod nbi

irascimtur et murnutrant, vidclicct peccatorcs sibi praeferri.

Et statim

proniit infelix supcrbia interior

10

iudicinm temcrariiim vel in ostenlationeni

in

l>las])licniiani

Dei, qnoniani tani pulelire se ornaverat priiis dccoribus

Ili

bonorum
veiitnr,

opci-uni.
seil

ergo
se

sie

Clu-Lstum

<|iuierimt,

iil

pei-

cnm

sal-

ut

salv<is

testifieentur.
])er

Non

auetoreni

iustitiae,

sed testeni

sanetieationi.s suae reqnirunt ae

lioc se

meliores et snpcriores eo aestiproxinii.

e.st

mantes.
ir.

Ah! hone Dens, quam grandis nun-murant oniiies, onmes teniere iudieant

stidtitia est iudieatio

:

Hie

tani con)nuniis pcsti.s

iudieinni

tcnierarium etiam uscpie hotlie, enius eansa est eoecitas

magna
in

et ignorantia

sapientiae in mysterio absconditae a sa])icntibus et revelatae

enini
stulti

pai'\-nlis.

Sunt

et crassi
in

sancti,

qui,

cum
est,

grossos defeetus
est,

se

non sentiunt,
ei-assos

nullos defeetus
20

se

statunnt.
inillos.

Idco tutius
Katio
lioe

mnltos niagnos et
onmi.s

defeetus habere

quam

quia

cum
(|ui

homo
niiiii

sit

vanus et
tales

mendax eoram Deo,

soli

illi

Ignorant,

in

.sensu et eordc se
'Xiiiil

nonnihil inveniunt, ae in hoe eontenti sunt dieentes

eonseiiis

smn,

ergo in hoc instifieatus .sum'.

Cum
(pii,

hoe ipsuni

sit

liorribihssinmni ])eeeatum,

non esse
25

sie

conscium, qnod

sit instifieatus

ex eo.

Alii spiritualiter et vere,

ut

di.xi,

non audent enm ad se

euj)ere

prae nimia sua indignitate

et

iihus dignitate et eo ipso tarnen vehementi.ssime

eum

vocant^ per ncgativam fortissimam eoncludentes affimiativam. Sic autem Dens quaeritur dum non (luaeritur, hnidatiu- dum non hiudatur, diligitnr ihiiii non dihgitiu-, i)etitm- dmu non jietitnr, piilsatnr dum non jiulsatur, <hini
30

fiigitur

ab eo cun'itur ad eum.
pulein-ius,

(inae omnia in Zaehaeo vide mirabihssinie.

Neque enim

oniatius

moduni
nisi

vidi

quam

iioc

loco

descrij)tuin.
et est in

Orationem enim veram nullus audit

est velut eireulns.
r.

Dens nee homo ipsemet,

i.

oratione etiam mentali sient in circulo, signo, eogitatione,

e.

id

quod petinms
TIuih- optinn'
est

Hunc nos Deo exhibemus,

intimi eordis

(juando petimus.
desiderii,

sentimus.

Sed Dens iilum

fuudum
f'aeit,

(|U(Ki

supra

omnem
.se

eogitationem,

exaucht.

C^uod emn

omnia admiratur
]ietit

aec'cpisse

et

quae non audebat petere, et sie verum e.st: Auima i|iio(i quod non petit hoe ]>etit, c|uia neseit quod petit, Sieut
eardinem desiderii

non

jjetit,
Hatti). 20.22.
8, 20.

ait

Christus et

Apostohis Paukis: Sic sicut oportet orare neseinuis.

40

Sic S. Moniea,
sui.

ut ait um.

B. Augustinus, exaudita est secundum

Exem])ium

38 Sicut ut

.lit

96
Ziidiaeus,
petitui-us,
qiii

evmoiic Qus

bcit

5fl^n

1514 irUT.
petiit in

petiit videre Cliristuni et

si

nou

quia patet,

quis

interrogasset,
alii,

an

vellet Clu-istimi

domum, At hoc maxime in domum,

non
sint exauditi,
(juia

Kespondisset 'utinam!'
desiderii cardo

Et cum

qui petierunt,

non

petivit Christmii sed se ipsimi.

Corollarium.
ut doceatiir a

Nemo

praesiimat se petere vel orare recte, sed roget

.>,

Deo

orare et petere.

diligentiani fecisse putantes securi enuit,

forte

Hinc superbi in suis orationibus onmem non advertentes, non timentes, ne quod adeo Dens solum
cor
inquirit

malo fimdo

oraverint.

Conclusio.
svv.
23, 26.

Patet ex

Euangelio,
si

hominis interiora et cor, ut,

niliil

quis omnia fecerit

fili,

aut dederit praeter cor,

fecerit.

Sic Prov. 23. Praebe,

i.ajioi.4,4.r>.

denique corpus, ed cor,

Abel
$rbv. n, 4.

et

ad munera eins,

tumn mihi, non manum, non mihi, non tibi. Sic Gen. 4. respexit Dominus ad ad Cain autem et ad munera eins non respexit,
exponit:

quod Apostokis Ebr.

11. sie

Fide Abel plurimam hostiam obtulit

et

quam
>Cf.

Cain.
in

Ecce
re,

fides

distinguit

mter Abel

Cain.

Et qnanta

vis

sit

ir,

4, 3.

posita

hac

ex contraria displicentia

patet.

Nam

Ps. 4. dicitur:

Filii

hominimi usque quo gravi corde?

Id
"^ii.

95, 10.11.

Ut quid diligitis vaiiitatem et mendacium? omnia quae sine corde offeruntur vana sunt et mendacia, in quibus tanien gloriamini ad confusionem vestram per cor grave. Et Ps. 94. Quadraest,

ginta aniiis
corde',

proxinius

fui

generationi

huic et dixi 'Semper habent en-orem

20

ipsi \'ero

non coguoverunt

\'ias

meas, quibus im-avi in

ira

mea

'si

introibunt in requiem

requie privatm*, vanitas quaeritm-,

>4Jf.

4, 3.

meam!' Ecce sine corde semper erratur, ira incurritur, mendacium diUgitur et confusio pro gloria quaeritiu". Nam Hebraeus Textus sie habet sensum: Filii ^^^i, ad usque quo gloriosi estis in iis quae ad ignominiam simt? Dum diligitis vanitatem et quaeritis mendacium.
Sic

2:,

Dedicationes Ecclesianmi in ceremoniis et externis

dedicandi

operationibus
signi
si
cui-at,

.signa

sunt cordis

Deo.
liabet?

quando templum

signati

non

Quid enim Dens templiun Quid faceret homo homini,

solum signa
et

quotannis
30

in negotio alter alteri registra et dicas afferret et scriberet debita et facienda,

nunquam
rumperet

tarnen faceret?
sirauJ

Nonne

ille

verba taudem pertaesus

Certum enim est, hoc nolle hominem ab homine Dens debet hoc assidue sustinere. Ideo ecce fit, ut saepius Ecclesiasticas fulminet quam alias domus, quod hie vani.ssimis siguis tantmn Titatur verius quam colitur. Sed ad Euangeliuin revertannu", et scrutemm*
omnia?
sustinere, et tarnen

3.^

videamusque mirabilia de lege Dei.

Videraus
i.

liic

Clu-istum

verum cordium iudicem

et

nullius

personae

e.

faciei sive
iilu

bonae sive malae respectorem.

(jui

Nam

si

persouam

respexisset,

meliur

erat ('oniin,

mui'murabant, (pium ad peccatorem divertisset.

potuit videre

petltur

11

Prov. 4

19 Ps. 4

21 iuravi

iiitra

me

37

meum, cordium

39

quam ad

Sermone

fliil

beii 3nl)reii

15141517.
(jueiu

97
iioii

qus taiaen dcscmit,

\n-un- erat

Zachaous,

tanien

vcritu.s

est.

Uli

euim .ioquohantur cum

hie malus.

ot cujiiebaiit,

hie erat prineeps publieancmiin: Uli honi,

Ex

eupiunt, et qui
:,

eupiunt, fugit

(juo id miraeuhim eonfieitur, quod <jui eupiunt Christum non non eupiunt eupiunt, et ipse ad eos in<;reditur, (pii eum non ab eis qui enm eupiunt. Hie igitur ditterentiam eordium et

eupiditatis videanuis, ut cdrde enidianuu- in sapientia.

C'ertum

est,
,

quod

Uli

desidenihant

(_'hi-istiuu

ad eos

iiioredi:

a]io(|uin
tuit

non n\unnurassent

ijuod ad

Zaehaeum ingressns
Christus
iii

tiiit.

8ed eor eoruni

pen-ersnm

et
fuit

\anum,
tale,

(|Uod

vidit,

ipsi

auteni non vidernnt.

Xani cor eonun

hoc voluenmt

<|Uod se

dignos eredehaut

Clu-isti

adventu,

a(^

i)r()pter

])er Cliristi

ingres-

sinn snaiu dignitatem prohari et eonunendari a tanto Propheta,

ul

diicretiu-

'Eeee quauti sunt

snae
iu.titiae

illi ad (pios tantus ingi-edituri' Sie, sie suani gloriam et pompaui in Clu-isto quaerebant et quae sua sunt. Xondum

erant vacui et inanes

1-,

.se

ipsis,

ideoque oensi sunt,

(|Uii<l

non eos

gloriti-

ea\-it

suo ingressu, dieentes, quod ad jieeeatorem divertisset,

iusti tanta gloria

ipiasi dicerent

'Sunt hie nudti

bene digni,

et

peeeatorem

))raefert'.

N'ide
seilieet

ergo, quid taeiat stulta su])erl)ia, (juani manitesta

intlieia

pi-aef'erat jieeeata,

temenu-ia, detraetiones, invidia-s et iraB.

Sic,

sie

eontradietionis ponitur, ut reveleutur eordium eogitationes.

20

Clmstus in signum Qnis enim nosset

novit
.se

etis

talia eogitm'e, nisi

Christus revelasset ?

Nee ipsununet eor

talia

eogitare,

donec contradictione

luiius signi r(!veletur.

Christus autem non venit,

ut testimonium i)erhil)eat vanitati, ut approbet et iustifieet et glorifieet iustitias

et

probitates hominimi,

seil

ut gloriticet

Patreni sunin,

Non ad gloriam

iustiait.

tiae ncstrae,
2s

sed ad gloriam misericordiae et gratiae suae, ut Apostolu.s

Ideo non

pote.st venire

ad eos,

(|ni

sese dignos et iustos ])utant, sed tantum-

modo ad niiseros et misericordiae eupidos et gratia iudignos. Sie patet, quomodo siniid cupienmt et non cupierunt Christum, quia concupiscere isto modo,
seilieet

per se ipsum

et

finem gloriae suae, est jiotius non eoneu])iseere.

et

Zaehaeus autem non eupi(>bat Christi adventum,

.10

Quod non

cupiebat, patet, ([uia adseendit tautum ut videret ti-ansitunmi,

tamen cupiebat. non

autem praesimiebat nee audebat cupere mgre.ssunnn. Patet enim manifeste, quod non se digmnn jiutavit, (juia voluit esse contentus eo viso et latere
postea:
seiebat
3j

sese

non enim halniit, unde gloriosum sibi foret Christum advenis.se, non mereri prae caeteri.s omnibus. (|und antein cupiebat, patet,
Gandiinn enim
est signmii
,

quia aceepit ilhnn gaudens.

et

praccedentis amoris

eupiditatis.

Si

enim

(piis

ipsum interrogasset
vclle'.
Illi

velletne

Christum

lialiere,

Respondisset 'non audeo optare nee

et .spero sie futurunr.

a\itcm respondissent 'Utiqne,

4"

tam Ultima solummodo

non

est

et

Videte ergo profunditateni corihs humani, cnins veritas tam seeretiun velle, ut neseiat sese nee gaudeat vv]h,

sentitin- et vivitnr

hoc

velle,

non autem

elieitnr.

Hoc

est

rectum

fe'^tt

10 ac per hoc
I.

14 in fc^tt

ideoque iuilefensi

ut^cr

SBerfe.

C)8

ermmic aus hcn

liaeo

S'i')'-'''''

l'^'l't

1517.
Christus
:

2uc. 19, 9.

cor

sunt
est

interiora

(loniui
itci'uui:

facta

a Deo,
i])se
illi,

CO quod et

(juomodo offciiduntur

Hodie sahis huic domus mea, Et m^n illi. ipse, Ecce ergo sit filius Abrahae, Ipse, (|num non fecerit ut offenderentur ad niahun. Quia
hominis.
hiiic

Unde

dlcit

hinc

iustus,

quia haec est

potuissct hunc Zachaeuni occulte vocare ad gratiam, scd voluit id manifeste

fieri,

:.

ut

illi

tlilsam iustitiam ])ro])riam agnoseerent et

Zachaeo similes
h'cet
illi

forent.

Et
Suc. 19, 10.

.si(^

per unius P^xcmjjluni voluit omnes a morbo sanare,

et concludit
:

abusi

sint

medicina huiusmodi, unde

et

Vcnit enim
\-cnit

filius

hominis quae-

rere

salvmii facere,

quod

perierat.

Non

glorificare

iam iustos

et
i"

salvos: A-oluit ipse eos offendi

non ut caderent, sed ut

amore
sui.

sc ipsos agnoseerent,

quoniam
fuit

]ileni erant gloria et

Hoc autem vitimn

ab
initio

est in quolibet

homiuc

nisi

per gratiam sanetur, et

mundi

critquc usque in tuiem, quia quaerit in Omnibus, etiam

sunt.

in Christo,

(juac

sua

Regnat autem jiotissimum nostro tempore, ubi

in

populus per swhu^tores, fabulatores &c.

potius reduei.
(Juales smit
(pii

istud vitimii dueitur, qui debuit

i'^

indulgentias praedicant, de quibus ex. gr. et

quia id multi petierunt, pauca dicani.

Dixi enim de

iis

alias plura,

maxime

cum

sit

prae foribus

pompa

ista

indulgentiarum ,

Ut sim

ego excusatus et

vos a perieulo ftdsae iutelligentiac emamini.

Priniimi jH'otestor, quod intentio

Papae

est

recta et vera, saltem ea qnae iacet in literis, syllabis.

Secundo

20

forte et verba eonuii, qui

buccmant, sunt vera

in aliquo

sensu, sed tamen

quaedam non dicimtur vere vel non intelliguntur recte. Sciendum itaque, quod tres smt partes poenitentiae secundum usitatum modum. Melius autem sie: Duplex est poenitentia, scilicet signi et rei. Rci est illa interior cordis
ffliatt!].

4, 17.

et sola vera jxienitcntia,

de (jua Chi-istus

dicit:

poenitentiam agite, et Petrus

illa

2.1

9tt)3[tf). 3, 19.

Act.

3.

poenitemhii et converthnini.

Signi est

exterior,

quac frequenter

est facta,
iK.
3, 8.

cum

illa interior sit ficta

saepe, et haec habet duas illas partes,

3. dicit

Con-

fessi(mem et satisfactioncm, de qua Lueae

ergo dignos
fruetus
poenitentiae.

lohanues Baptista: Facite

Confessio iterum duplex est, publica et

:

3(ic.

.i,

16.

privata.

Do
ut

publica dicitur lac. ultimo

Contitemini altcrutris peccata vestra.

Idcirco

30

De

privata nescio ubi Scriptm-a loquitur.

ipsi

Dominis

luristis

eam compraecrijjsit

mendo,
fessio,

probeut,

ubi de iure divino probentm' satisfactio et Con-

ut uimc sunt in usu.

3.

Nam

satisfactio

illa,

quam Johannes

Lucae
sita et

est

totins

vitae

Clii'istianae

officium et generalis

omnibiLs impo-

publica.

Privata vero Confessio et satisfactio fateor

me

nescire ubi

3.1

doceantur

et praecipiantur.

Conelusio.
satisfactionis

Indulgentiae praerequirimt
tfillunt

imo ad

contritionis veritatem

debeut prodesse aut simt maxime:

impositiones.

autem

nihil aliud (juaiii privatae

Et

sie

tiiuendum, (]Uod

frequenter cooperentiu"

21 quae buccinaiit
ficationis impositiones

tamen

vis est

quaedam, non tlknintur

26 Act.

II

:)9

slgiii-

ctmoiic

niis bcit 3"^'^''"

15141517.
iiitcridr est

V)9

contra poeniteutiaui

intoritjreui.

Xaiii pticuitciitia

vora

cuiitritio,

vera confessio, vera satisfactio in spiritu.

sibi

(iuaiido pDcnitons vcre purissime

cfficaeitiT
in

displifot

in

oninibus

qnac
et

fecit,

et

eonvertiuitur ad
enrde.

Dcuni
]kt sui
Inio

purequc agnoscunt culpani

s

IV'O
et

confitentur
puiiit:
iit

])einde

detestationem intus sese mordet

veiT j)oenitens vellet,
et
si

ideo ibidi'in J)eo satisfaeit.

fieri
e.st

jxKSset,

oninis creatura suuni peccattnn vidiret

odisset,

et

paratus

ab onmibus coneuleari.

Xon

(piacrit

indtilgentias

et remissiones
tritio

poeuarum, sed exactiones poeuanun. dui)lex est consen poenitentia interior, una scilicet fieta ([uae voeatnr vulfT') Satt^eiu
faeile videtiu- in
iis,

Unde

Sieuc, (piod

cpii

statini recidivant et saepius ita vuiuit.

niliil

Hi

sie dolent

de peceato, quod plus de poena peocati, Et

aliud dis-

plicet

quam
et

dis|)lieentia

Dei

in

peecato:

Mallet enim, ut peecatum jilaceret

res pervcrsissima est sed frequeu-

Deo,

sie

Deiun iniustuni
poenaTu cnini

optat.

Haee

tissima, quia timore |)OPnae et

amore

sui iustitiam

Dei odit

et

suam

ini(iui-

tatem

diligit:

odit.

Alia est vera, de qua dixi, quod amoir

(juia <'U])it

iustitiae et

poenaruiu odit peecatum,

indulgeiitias

uleisei iustitiam laesam.

in

Ideo
ut

non

petit

sed

eruees,

Sieut

legitur

multis

legendis,

de

S. Paula,
illa
3

quam

S.

Hieronymus

i)roiiibuit

ne

fleret, et

ut mitius se eastigaret,

noluit etiam

eum dis])i>ndi<> salutis corporalis. Videte itaque, quam periciosa res sit indulgentiaruni
timenda
sit,

pracilicatin, (juae
ita

praecisa gratia docet, scilicet fiigere satisfactionem et poenani,

erroris esse
et

ut iijioratio
ii.

quam Apostolns

})raedixit.

(^ua enim
tiu-ilis

t'acilitate sinuda-Jinli,

semel

possimt

praedicari contritio

vera et

tam

largacpie

indul-

gentia,
25

cum

vera contritio rigidam exactionem

cu]jiat

et

iUa

nimis

laxef?
sint,

An
Ac

exeusabimus,
sie

quod

de

contintioue

perfeetorum

ista

intelligenda

meretrices

non esse necessarium homines ad perfectam ducere? At ctir ]mo ad iianc omnes et Publicani ineipiuut ab hac contritione?

ergo

sunt exhortandi.

SEKMO'
in

Feria S. Martini.
est,

Lneerna

corporis tui oculus tuus

Lnc. 11.

Quanquam

haecsiic. ii,m.

tropologice de ocnlo intentionis intelliguntm, tamen ad propositum Tl)i(jue enim in scriFesti, imo Christi, de oculo regentis alios intelligitur.

')

Sft^ct I <S.

750

f.

Erl.

S. 140-142.
bet

SQ3q(c^

p. 2274-2279.
("

')

Sfdjcr

fgt

fjitiyi:

A. llii.

f>Sct)nltcii

ift

Sermon

dhi 11. 9Joember 151<i.

\()()

crmoiif

iiijS

heil

^n^)"

1''''14

1517.

pturis
$io6
29, 15.

DOS potius caecos esse et esse debere dicit

oouiidere.
et oculus

et

in

ocnlimi nostrum
lob. 29.

prorsus nihil

Idcirco oeulas
caeco,

est

alterius

Magister, ut

3)tntto.i8,9.

Et Dominus: si oeuhis tuus scandalizat te, Zaeh. 9. Dominus e.st oeulus hominis et proiice abs te, Et euni et erue ac^. 9, ergo Dominus nos abstrahere a falsis Doetori- Israel. Vidt onmium tinbuum bus, ne simus faeUe deceptionibus eredentes, ne fiat ut coecus coecum ducat. 3oi). 8, 12. In quo se ipsum commendat, quaudo dicit: ego sum lux miuidi, ego siun hunc 9. hominum oculus, lux vera quae illuminat onuiem hominem venientem in munduiu. Ideo isto oeulo non praesente certiuu est, qaod lumen (juc)d iu nobis est tenebrae sunt et totum corpus tenebrosum est, id est, totum quod m
Fui pes claudo
1. 3cif). 1,

sumus, agimus, N-ivimus

licet

et

onuies

qui regimtur

lali

oculo tenelirosi sunt,

intentionem,

sibi illuminatissimi

videantur, confidentes in

bonam suam
est et

id est, iu

oculum

propriiuu.

Corollarium sequitur.
gitur,

Oculus noster extra nos

est nosti'a lux sola,

non

in nobis
i"

quaerendus et tameii in nobis est et in nobis inveniendus.

nee cogitandum,
'^i.

Quod

sie intellisit,

quod oculus noster non quomodo nos

in

quo confidendum

diriganuis

secundiun nostrum dictamen, sed

:

5,

s.petendum ut a Deo dirigamur cum Psahnographo

in

dirige,

Doniie Dens mens,

20

ccmspectu tuo viam et gressus meos.

Ac

sie

de nobis nostroque oculo

prorsus desperandum, imo ipse eruendus, quia impedit, ne oculum Domini

sequamur.
nf)S

Et

tarnen oculus

Dommi

praeseutissimus est nobis neque extra

invenitur, sed intus,

Ut

patet evidenter ad expcrientiam, quia

vel

cum liomo

ilkmiinatur

nusquam migrat corpore

anima, sed manet ut

et ubi est", et

intus ei revelatm' oculus dii-ectionis verae.

Sed haec tropologice:

Praelatus, similiter

Literaliter

autem oculus

est

ipse Episcopus

et

'^'

non extra nos, sed inter nos quaerendus, non m Haeresi, Et tarnen non est intra nos, sed extra, quia non nostris Talis viribus factus: a Domino enim constituuntur Principatus et Regna. totiun, timc lucidum erat oculus fuit S. Martinus corporis Tm'onensis, quod quia oculus fliit simplex et verax. Tota ergo \'is consistit in Praelato, quo
sed in Ecclesia.

30

coeco et populus coecus ducitiu-, quo Andente et populus

^idet.

nihil itaque

tam

est curaiulum

quam

ut in populo

sit

bonus Episcopus, maxhuc Praedifacile

cator:

hoc enim

est officium Episcopi,

curatur sicut Praedicatiu'a.

At nunc nihil ita praedicare. Passim omnes spernunt, cum id solimi

Doctor
sit

fuerit
sr,

cum tremore curandnm.

enim populus
sciat et velit?

INIagna res est venis et fidus Praedicator:

quomodo

seiet, (juod scire debet, nisi

prudens

et fidelis, qui

Nc(pe enim prudens erit si coecus sit, neque fidelis, si non velit prudentia uti. Et prius 'prudens' posui: multi euim volunt, sed non sciimt, alii sciimt et non volunt, utrique mali servi. Bonus autem est, qui
seit et vult,

id

est,

prudens

est et

fidelis:

medius incedens

inter

cum

qui

2 lob.

XXXI

4 Zach.

II

(J

faciles

16 nostra

seil

sola

ctmotic au?

bcit

Safircn

15141517.
zelo diicit, et iuter

loj

viilt

et coec'us est,

videt et

uon

viilt,

Ut

filii

D;m

et

quem quem Rben

angeln.-*

Satanae de

stiilto

eum

qiii

iguavia et pusillauimita.-; cordi. facit ncfrligentem.

los.
18.

ignavia

arguuntm- qni

potuerunt

et

3oi. is, 3.

nolnenmt

gente.s debellare,

id est,

vitia

per gladimii verbi Dei.

Scd nunc

ad propositum,

ut finiamu? lioc ([uartum pnieceptuni.

SERMO'
Die
S.

Andreae.
tandicet
a'iotti). 4,

Relictis
tum
i'

retibn.-i

et

retibus sed et na\-ibus.

reli(|uisse.

navi secuti sunt eum, Matth. 4. Non Hie (ut B. Gi-egorius iu Humilia)
N'cinuu id
iclinquere
ilii'unt

20.

:ili({uis,

modicimi eos
etiani

hi,

qni nondinn tontave-

rimt,

an

niunu

Hurenuiu
.-<i

po.ssint.

Parum

t'uit

(juideni

relinquere na\eni et retia,

haec

.soluni relicpiissent,

sed (|uia totus edruni

(^uis
nescit

victus et negotium erat, utique et

(juod
i'^

usnm eorum simul

piseator

relicjuevunt.

et

venditor navis,

ijuo

ip.se

navim suam sero

relinquit

aut

finito opere,

sed usiuu et affectnm eins non reiin(|nit?

-"

Sed nunc mystice, qiiod in isto Enangelio et Epistola .simul et legenda eommendatur >S. Andreas de singulari aifeetu suo ad Cnicem. Lieet euim legenda sit Apocni^ha, tamen digue de . CVuee traetat, imo speranuis, (piod uon .it mala eonelusio pro trium istorum simul declaratione Criuc Ciiristi est nihil aliud nisi onmia relinqnere et per fidem eordis Christo soll adliaerere, Vel sie: onmia rehnqnere et eredere, hoc est erucem Christi feriv. Sie Apostolus ad Gal. 2. Cluisto erueilixiLS siuu, \ivo tamen non ego, vivit ni.2, is.i-o. vero in nie Christus. Unde notandum, (|nod rctia significaiit onmia illa, quormn usn quaernntm* bona, navis autem signiticat ipsam aniniam, rccepta:

-'.'i

culiuu iJlorum omuiiuu seu affeetum et cor.

Sunt ergo

retia

uni\-ersae sul)-

stantiae et artes, (|uibus quaeniutm- Incra, divitiac, voluptatcs, honores, dignitates.

Hi euim
fruittu'.

simt ft-uctus piseaturae homiinnn,

i.

c.

negotiationum, cjuibas

adeptis (velnt in nave positis piseibus) vehitm- in hoc

et
:">

mundo, maii maximo,

et

illis

Hoc

reimquere ergo est retia relinqnere, studia illonun <juaefit.

rendorimi,

qnod timien raro

Navem
et pigri

vero reliucjuere est

affectnm eorum

relmijuere et fmitionem.

Xam

ac delicati, etiam prodigi, haee retia

alios

uon curant ac relinquunt, sed non navem, Imo cupinnt

nt ipsi impleantur.
')

pro se piscari,

(iuimidin
I

itaque cor in istis corjioralibus et visibililju

2. 142
147. -iald)

Sitfict r

S. 757-7<;i. Erl.
St. Sliibtc
ift

XII p.2278-2287.

y6|c^et

fijt

(jinju:

A.

151(3.

bct 30. SioBcmbet.

-1^()2

cniioiie aut

im

Snfjvoit

1514-1517.

uon putt'.st vivere iii fiele, ciuu sit impossibile tihmA liabere rem et fidcm. Quare oportet rem relmqiii ab eo, qi vult corde creclere, cordc iiiquam
vivit,
i-elinqui,

noii corpore.

Nam

corpore iion creditm-, sed corde.

Ita etiam iion

derelinquitur res corpore,

sed a'ectu et corde.

Sic ergo uavis ciuii retibus

derelinquitur: fides eniin et possessio sie differuut,

quod

illa sit

sperandorum

et

non

appareiitium,
eniiii

ista vero

praeseiitiuni et

apjtarentimn

rerum substautia:
in invi-

quamdiu
sibili

cor aliquid habet, (pio pi-aeseiite quietuni est et abseilte inquierclictis

timi, adliuc

non habet fidem sed rem, com oporteat omnibus

et

confidere.

Idcirco diffieiUiuia res est criix

est,

oiimiimi relictio et fides.

Crnx

euini

quae

liiinc

rerimi affectimi mortificat, ut

aliis

omnia
iiec

reliuquat, sed fides morti-

ficatinn
crescit

sustinet
fides

rebus,

quas non videt

ille

experitm-.
et

Tantum
decrescit.

ergo

et

decrescit,

quantum

aifectus

crescit

Sunt

eniiu in nuitua libra:

visibilia,

tantuni enini augeutiu- in\'isibilia,

rclin([uautur,
et

quantum mmuuntur
perfecta.

donec omnia

haec est

fides

Ideo mira

est iustitia quae est ex fide, quia non reddit omni))us debita, sed relinquit omnia et cedit omnibus bonis. Si euim (jinuibus omnia reddere debemus,

Deo nee pro unius horae \-ita satisfiicere possemus. Ideo non melior iustitia quam haec, ut omnibus cedanius. Tunc nilis remauemus debitores. Quamdiu autem aliquid

afiectu

manet, tamdiu inquieti simius.

Citat

enim

et

-'"

loiattt).

6,

mouet nos conscientia, dat sententiam iudex et excommimicat, ultimvun miuatur poeuam aetemam et niire affligimur, donec cedamus et dicamus 'ecce retia cmu nave! Amplius nil habeo, valeant omnia'. Himc pauperem tunc suseipit 3.Deus, quia beati pauperes sp-itu, quoniam ipsorum est regnimi coelorum,

i. 72, 4.

Et itennn: salvos
non
ait 'divitiis

faciet filios

paupenun.

Hanc quietem
ait:

sentiimt, qui affectu

-^

jRm. 10,10.

reruni relicto alia lioiia sapiiuit in fide.

Ideo

corde creditur ad iustitiam,

cmu S. Andrea dicunt de mempulchritudinem et decorem pretiosa, quae crux salve crux, bona 'o me redequi per te Magistro, redde me suscipe me et traxisti, bris Domini crucifigi: maxime cito et affectimi renim hiuic mit', Isti sunt qui cupiuut
ac debitis salutis per easdem'.

Sic qui

3o

se gessit veteris hoc enim significat Cluisti nudissimi crucifixio, qui figuram homiuis et liuius aifectus ac malae na\'is reliucjueudae. Relinquendo enim

mortalem vitam corporis

tiiun,

sui

reliuqueudiun docuit affectmu rerimi transeim-

9)m.

1,

quidam piscatores vanae gloriae et securitatis, quorum retia bona opera et navis ipsa affectio vanitatis huiusmodi. est corde credere, quia difficilius est hie omnia relmdifficilius multo Quibus querc et crucifigi. Ideo difficilius quoque est eos iustificari, cum iustus non Iustus euim ex fide vivit, credere autem non potest 17. sit nisi corde credat. Hoc autem est susnisi nihil videat aut sentiat aut tangat intus et extus.
et alii

quod Sunt

et significat, ut dixi, eins nudatio.

35

sapicntia et iustitia et

*"

12 quae

nun

22 e.\t.ernam

miiouc aui

bcii

3qI)vi'u

l-M-l

1617.

!();>

peudi

in

CTUce,

iibi

uustiuam
ait

t;mj;it

tcnaiii

in

((lui

cunfidat:

liaec

t'St

via

jn-ufic'ioutiiuu.

UikIo nun

'operibus Ijonis

pcrNeiiitur

ad

iu.stitiani,

nnilta

sciendo, sapientcr iuteLligondo', sed 'corde credeudo', scilicet quoiiiam iiominuni rt'scratur oumi.s sapicntia et movetiir t^iciit i-briu.-^. Hie diccre 'u Ixuia
:.

cTiLx' nitigiuun

est.

Hoc
.it,

aiitcni

genus huiiiiuum

ita

latet etiaui superus,

ut

uon tcmere timeudmu

quare damnentiu-,
et

(piod damuentur, antequiun sciaut quid sit fides ant

tale.s,

sunt conuiumiter

(|ui

insensate et seciu-e iiicedunt

iiisti-;5of

siue enipulo couseientiae et tiiuore Dei, quasi gens, ut ait Isaias, (|uae

68,2.

tiam
ici

fecerit et

pactum Dei sm non

sit

oblita.

Altenmi ([uoque genus eomndem hominvnn

non
libeuter vclle

est, qtii in
et

ore habent,

se

mori sed vivere, ut

nieliori

vita
in

meritis valeaiit

sese

providere.

Quod

verbimi ut est quideni l)onuni

speeic, ita habet perieuloita

sissiiuani iutelligentiam et timeuduni, ut

non

intclligant i|ui

dicunt.

Intci-

i.'

ligunt enini (tiuieo) (|Uod velint eo pervenire, ut videant et agnoseant se esse bonos et l)oniuu faeere ae bene vivere. (^uod si lierct, melius eis esset

ae fuisset, ut

niillies

fiiissent

mortui ante talem cognitionem, eo (jucd non

])atientia

possunt

su|)erbiani

vitiu-e.

Ideo melius cun\

mortem
smtequam

suseiperent

quam
i'o

tarn immurtificati in spiritualia l)oua \enirent.

Sieut melius est jineris

spiritualia.

mori, autequam bona et mala corporidia seivmt, ita

istis,

Nam
quam
quia

iiisi

quis

sit

perfecte mortificatus, plus nocent ei virtutes et

bona opera
et

peecata.

Buffieit

ergo

illis,

tjuod

agn<isceutes sua peccata cnjMant

sitiant iustitiam ae libenter moi-iantur.

si

Mors

patiens satis meretur sulHcienter,

fieret

eis

iustitia,

sicut

eupiunt, statim satiati

evomerent eani m\-eIIeiit

uausearent securi.
is

Si

iutelligereut

autem hoc
Vera

\-erbiun reete, optiine est

et

beue intenderent.
esse boni,
ut

Nani
solus

intelligentia

haec, quod
et

ideo

omnino
iu\-etnr,

veliut

Deus

in

hoc glorificaretur

proximus
iiifei-ni.

nihil soliciti

de meritis ac pi-aemiis nee de timore poenae

uiliil
silji

Sie autem

esse affectum, ut

de meritis ac ])raems suis \iudieet,

sibi

iuteUigere ea esse solius

3

nee plus ea

arrogare (juani

si

S.

et opera Dei Audreas ipsa et

fecisset,

semper mauere

in suae nullitatis aestiniatione et cognitioue

hoc

ipsmu

sine dolo et Actione,

quod

sine perfectissijua gi-atia

non

est possibile

et est officimn perfectis.simorum.

Talis erat S.Paulus, qui dicit se

dicit

primum ^
ac

jjjl;

'4

'J;

peccatrem

et

tamen eadem epistola

se

bonum eertamen

certasse

coronam
3->

iustitiae

Dei
T,.,.

et

tarnen
-r^

i'ilios iJei

et

non habere.

sibi reddendam, et Isaias Cap. 44. se vocat servum iuim\mdum, Caii. tj. Sic lojianues in sua Epistola, esse nos non peccare, et tamcu nos meutm, si dLxermius nos peccatiun Talis f'iiit et B. Augustinus. li ergo opera sua inspiciinit, non

3cf. 44, 26.

......

5fi; . s-

i-S')- 3. 9.
1.

quod
"*

facta sunt in

ijisis

et

ab

ipsis,

sed per ipsos et a

dicit
:

Deo

solo, ut

instruet
^f. 97,

menta sese agnoseant.

facta eins intellexerunt.

Unde Apostolus

anuunciaiamt opera Dei

e?

Tlunc autem graduni non est cuibet praesumenduni

Isaias Cap.

LXIV.

204
de se affirmare:
ligo,
et
fit

crinoiie au-S

bcii

Snl)"'

15141517.

ultra jiuuluui sublimis est.

Neque
qvii

sie dixeris 'at

hoc

intel-

quando vo!o
iiistus
et

viverc,

iit

melior fiam':

uam

emendatm- a vita peccati

boniis,

si

siue periculo vult agere, oportet

eum

riirsus fieri
flvciat

maliuB et peccatorem. adeo excellens est ista sanctitas, quod ipsum iustrnn esse peccatorem, quia totus extra se positus in
vdliintate,
illo

etiam
in eins
s

Deo

iustitia,

sapientia vivit.

Ideo non iam

iustitia,

est iustus iustitia

sna in

acqiiisita vel infusa,

sed in ipsa divina

coram

et in

qua amisit

iustitiani suain et facta est ei

peccatum.
qui ad hunc

Nee amplius cupit

gradmn non

sie iuste vivere,

sed
ut

Deo vivere. Quare ad medium non venissent.

soli

nituntur, melius erat

iustitia,
lo

Stant enim atque confidunt in accepta

non accipienda, quae est in Deo, ac per hoc adliuc stant in navi sua. Quid enim stare hominem in na%'i, nisi hominem stare in se ipso ? in eo quod ipse fecit et fabrieavit, in acqnisita scilicet per eum iustitia et sapientia, ubi non
est fides sed

experimentum, donec

illa

substantia altius adscendat et stet in

,

Deo, quod
ribus
m.
10, 8.

est

hominum

valde perfeetorum et exercitatorum

siniplieiter

et

non eonim
itaqnc extra

qui lactis sunt participes, quibus snifieit

:

amhulare

in bonis ope-

licet

irequenter peccent, Cliristum tarnen respiciimt.

Xon

nos est
est

iustitia

quaerenda, sed intus in corde per fidem, nt Rom. 10. prope

in ore tuo et in corde,

verbum tunm

non maria

transire aut aliis operibus

-m

quaerere exterius, ut midti volimt per opera iustitiam acquii-ere, cimi potius
iustitia faciat opera.

Ideo

tibi sufficit Chi-istiis

per fidem, ut

sis
illa

iustus:
nihil

quo

facto

non

tibi

\vis, operaris, pateris, sed Chiisto.

Ideo per
es, eins

tumn
opera
35

sed Chi-isti tantimunodo.

scilicet

Cuius instiiunentum enim

tu habes tumn,

Christmn ipsum per fidem, habeat

erit

et ipse suimi, id est, te et

in

te,

et

peifectum matrimoniiun.

SERMO'
Dominica
II.

Adventus.'

[De Euangelio.]
smatti). 11,5.

5fi. 61, 1.

TDauperes euangelizantur. Matth.ll. Haec graeca locutio debuit X^ transferri. Nam Dominus hie passive dicit, quod Isai. 61. active
pauperibus euangelizai'e misit me.
Quia
20 tum potius
Erl. I

latine
dicit:
30

Ita hie 'pauperes euangehzantiu-',

i.

e.

pau-

sit

dixeris

23

Quonim instrumeutum
Slal^

liabes,

tuum

scUicet

)
ciitmal

Sfc^er I
<Bp.

XII

. 761-763. 22862291. =)

S. 147149.

'6])cx fflt Ijittu:

A. 1516.

Scr.stoeitc

p. 1458-1464 imb iiocf) Sonntag im ^'Ibucut

\oat 1516 bet 7. 2)ccenibet.

Sctmoiic

IUI?-

bell

3nt)rcu

15141517.

105

])oribus (numgelizatiir,

hoc

e.st

hoimni, pax, gratia, misericdrdia eis nuneiatur.

liiiius

Sed

falsa

iiiteUigentia vol
sit

saltem obscura

dioti

etiam

hac ofrasioiic

venit,

quod quid

Euangelium non
nova
(>t

atteiiditur.

Multi enim vocaut Etianimpos^ibUe, ut Apostolum

Igitur

geliuin praocepta vivendi in

:.

lege.

Qiiihiis

tit

Pauluni

iiitolligaiit,

qui

siciit

C'liri.^tus

pnipric accipit 'Euangelium'.

iiiKTpretari

Euangelium

iiabet

tlujilex

DtHeium. prinuini est

legem vetcreni,
ocoides.

ut Dominu.s Matth. 5. illud praec-eptum

'Non

periurabis, nou

non

'Jiaito.

5.

mocehaberis' interpretatur,
fem'.
10

et sie

de

literali in s])iritualom intelligentiam tran.s-

Xam

liaec

est
liaee

litera

'non occides',

seilieet

de opere tantum externe

i?pirituali.s

intelligendo, (juia
illa

intelligeutia occidit.
spiritu',
i.

Sed

intolligentia est

'non oecides eorde seu

fi-atrem

e.

non

irasecris,

non odies, quia qui

i.

li

et Dominus: qui ira.citur fratri suo reu.s (Juum poenam lex operi minatur dicens: qui autem occiderit, i-eus erit iudieio. Haec autem iiitelligentia legis spiritualiter nnilto magis occidit, quia faeit legem impossiltilem impletu ae per hoc hominem de suis
erit
iiidieio.

odit

suuni homicida est,

3I). 3, is.
&,

iDiatm.

22.

viribus desperatum et liumiliatum, quia nullus est sine ira, nullus sine concupiscentia: tales
tarn

sumus ex

nativitate.

(^uid autem faeict, (pio vadet liomo

impossibili lege pressus?

Hie, hie iam venit officium Euangclii secundmn

2"

et

])r<iprinni

et

vtruiii,
otlicii
Siattf). 11,28. 9, 2.

i|Uo<l

nuntiat desperatae

conscieutiae

auxiliimi

et

remedium.

("uius

sunt

haec verba: venite ad

me onmes

qui laboratis et onerati estis, et ego

reficiam vos, et iterum: eonfide,

hoc est Euangelium,

inteq)retatam
25

i.

e.

mi tili, rcmittuutm- tibi i)cccata tua. Igitur iutU). iucundum et suave mmtium animae, quae per legem
et deiocta fiiit,
sit

iam iam peribat

audire seilieet,

quod

lex est

imj)leta, scUicet

per Clu-istimi, quod non

nccesse

eam

im}>lere,

sed tantimi-

modo

implenti per fidcm adliaerere et confomiari, <|uia ('liristus est iustitia,

sauctificatio,

redemtio nostra.
,

Igitur quantiuu contristavit

laetifieavit

Euangelium legem
Sie interpresanct, mortitieat ut

intei-]iretando

tantum
ad

et

magis

gratiam nunciando.
ut

tando humiliat, ut
30

gi-atiani

nunciando
ut

exaltct, percutit

vivificet,

deducit

inferos

reducat.

Sic

Isaiae

52.

Quam

iucmidiacf.

52, 7.

pedes Euangelizantium,

bomim

i)racdicantium, jiacem.
facerent

Quare qui non attenderent,

(|uain
est
3i

nobis

ex Euaugelio onus malus

occidere, et gravius

lex erat, quia grandius est

non

irasci

quam non

non concupiscere (juam non moechari, imo impossibile. Sic itaeiue homo per legem humiliatur, ut per gi-atiam exaltetur. Hoc est quod loiiannesjofi.
Ca[). 1. dicit,

1, s.

7.

(juod

fiiit

missus a Deo, ut testimonium perhibcret de luce

Hiiic
sunt.

Cluisto.

Igitur hoc est Euangelium, imnciatio pacis, remissionis peccatoruni,

salutis

gratiae et

in Christo.
iusti

autem

gi-atiae

nemo

pertinacius resistit
legis non enim sese legem

quam
40

qui in litera legis

Hi

enijn

inter})retationem
|iiitant

.suscipiunt,

multo minus se peccatores agnoscerent:

30 Isaiae IV

19(5

crniiif

aitc-

bcii

^^'Ijri^it

l'M4 1517.

SJin. 8,

simplere,

quam

impossibilc est implere per caruem,

um.

8.

Ideo Cliristus
eo quod

nunc

dicit

inter caetera

miraeia,
ac iain

qiiocl
iiistis

j^auperibus umieiatm- gratia et pax,

iioii

quia divitibus et superbis

pretatidiieni legis,
i.

pute.st uuueiari

iiiter-

e.

aummeiationem
iutelligimt

poeniteiitiae et

Baptismi lohamiis, uou

dici stulti, peccas

Kuscipimit, ideo ira potius iUis nuuciatur pro j)aec.

tores, iufirmi, quia

Nolunt
aceipitm'

uon

legem in

.spii'itnali

iiitelligentia.

Est etiam
sed

uotaudmn, quod
scilicet

.spLritualis

iuteUigeutia a miiltis

nescio quomodo,
est,

pro ^yiegorica, Tropologica, Anagogica,

Verum quidem hoc

quae

adverte rectius.

Spiritualis lex seu intelligeutia est ea,

significat Spiri-

timi seu gratiam, ut scilicet qui habet Sph-itum et gratiam, hie habet lex iubet.

quod m

E.

gr.

Nou
etsse

irasci est
))otes,

spiritualis
nisi
sis

lex,

huius litcra 'uon occides'.

in adversis.

Sine autem ira

uon

mitis etiam

At hsmc
spiri-

mititatem nulla litera liabet, sed sola gratia donat.

tualis,

Ideo vocatiu- lex

quia spiritum praecipit, htera autem requmt.

Haec etiam
litera,
i.

est

Tropoi''

logia, si

et spiritmn, in lege
Sot). 1, 35
ff.

nou ad externa opera Etiam AUegoria,

i-espicias,
si

quae semper sunt

sed ad cor

Ecclesiam ut est in Spiritu

e.

vohmtaria

Dei suspexeris.
mittit,
i.

Deinde lohanues discipulos ad Christum

interpretaus cogit ad gratiam
ire.

e.

Euangeliiun legem

?j(attiMi,i.5.

Sed Christus lohamii nou per verba respondet

-"

sed per opera, quia ubi Spiritus et gratia venerit iam experimentas scientia
legis

facta

est.

Sic enim

unctio tunc docet, ut

lex in

homo ex

vita sua
fit

magis

discat quid faciat, quia

praecepit.
3015. 3, 30.

iam

rem

significatam ti'ausiit et

quod ipsa
lex, ubi

Ideo cessant verba,

cum

est

impletio legis.

Sic oportet

venerint opera, i. e. iam nou est lohannem mimii, Clu'istnm autem

ligat.

crescere,
25

quia lex implexione si

manus semper

SEIIMO'
in Die Conceptionis Mariae."

[De Nomine Mariae.]

Nomen Vh-ginis
raaris', et

Mariae ahi sunt

interpretati

utrique j)robant eo ipso,

quod
hi

in

'amaram maris", dii 'stellam Hebraeo Mii-jam sit vocata

significat

vu'go (Sic et Lucas

eam

appeUat),

Quia 'Mara'
dicunt,

amarum

et

'Iam'

mare.

Qui vero

'stellam

maris'

corruperunt quod

mvenerunt.

Invenerimt autem 'stillam maris':

')
I)iit,5ii:

nam
f.

'Mar' etiam stiUam significat sive

XII gp. 2290-2293.
-)

Sbfdici: I

7(J4.

Erl. I

3.

I.jO

tJaUt)

fiic^er fgt

Anno

1510.

D.linvi

Cfiitpfiigiiifj

ift

bot 8. S'ecciiik't.

Cermoiie nu bcn 3a')"

ll4 1517.
iSomniannit
t^cilicet

ll7

guttam, uude
Stella
veliiii

et

Myrrlia aliquuiulo gutta voeatur.

(|uam
stilla

niaris

aptiiis

vocetur.

Nun autom hoc

Quasi non
sed
'stilla

tlico,
sit

quod quod nunc

(Jrifjinoiu

tautam Kcclesiae

coiisiu-tinlinoiii

despici,

idco tliccndum

'Maria',

sed 'Mirjam' aut

noniiiii,-;

iiou

'.tolla

maris',

maris'.

tantuniinodi)

i|uae^iviiiius,

iidu

caluiiuiiani

pietatis.
sit

l<ritur

iusi^nis
lotius
([uia

lauw

virgiiii.s

iu

isto

noiuiui' traditur,
luiiea

quud

sciliwt
stilla.

ex omni niari
niari,

massae generis humaui

stilla

praeservatii

Est enim de

maris

secuudiun emideni uaturaiu prorsus, taiuen non est secunduni

niari.

niare, sed
III

de

Qua.si dicei-es 'in esse natiu'ali

onmibus

est simili.s, sed

in e.sse
.sed

gratiac est dissiniilis,

convenit

emn onmihus quod

Stilla
(Jnaiii

est

maris

stilla,

sepiu-atiur

ab omnibus

qiiia est

stilla.

discernit

eam, mai-e con-

iungit, natura assiinilat,

gratia distinguit'.

grandis itatpie gloria, ex

tanto mai"i imiciun lianc stillam servaril

Est
IS

et

alia

nomiuis interpretatio
li.

ad

tliguitateiu,
illa

(piod est
et ck'cta,

stilla

.seu

gutta,

quae graece stacto voeatur,

e.

Myrrha

pura

spontanea,
nonii-

quae ex arbore MyiTlia (quae ab aniaritudinc

natiir) incisa Unit et erunipit.

sie

ex Arabiea lingua

Cuius niystvria nunc oinittentes eimi proprieilla

tatem adducinius, quod peruncta corpora ex

vautiu',
20

non putrcscimt sed conscrEuaugelio patet, ubi

Ita
et
^uc.' 23,'
:,i'.

ut ludacis et ^Eg\-ptiis

mos

est sepelire et in

Nicodemus et mulieres imgere eurarunt corpus Christi, ue corrumperetur. B. Virgo est non tantuin uncta, sed ijisa gutta et amaror efficacssimus
sibi et

onmibus:

nihil itaque putredinis in illa,

qumn

et ipsa gutta est.

stilla situlae

Tertio

gessit figuram Eeclesiac

in suo

nomine, quae sicut

describitur
*. is.

ai)ud Isaiam,
j,'.

quod ex

tote mari electa

mundi sursum per fidem pendeat ad 5ci-

vcrbuni

]>ci,

cuius ipsa (Eeclesiac inquain) nobilissimuni est nicnibnuii.

SERMO'
Dominica
III.

Adventus.'"

[De spirituali legis sensu.]

vox clamantis Ego Johannes Hie

itenmi

in deserto: dirigite

viam Domini.

Toli.

I.30I1.

1,

21.

pulchre ostcndit si)iritualem legis intelligentiam.

Sed

est latius et

profimdius Euangelium
in

quam

ut possinms exprimere satis.

Dicit se esse
17 pluit
')

vocem clamantis

dcscrto

'dii-igito

viam Domini',

dicit

se

Solcher I

S.

70.5

f.

Krl.

. 151- 153.

2Halt()

fgt l)in}u:

Anno

151i!.

^m

^n^rc

llti root bct btittc

X 2p. 1454 1459. gomitog im *.'lbucnt bct

l'ic{)cr

14. Xcccmbet.

108
"ijiiptizai-e

Sermone

nu-3 beit

Sa'^ren

15141517.

aqua, non esse Eliam iieque Prophetani neque Christiun, ueque se

3ii)8ic().

3oi).

Suc.

Hebraicam illam locutionem 'baptizo in aqua' cantlein esse qviae latine souat 'baptizo aqua' seu 'cum aqua'. Ideo 1,5. melius eouiunctio omitteretur, ut Act. 1. loliannes quidem bai)tiza\-it aqua, Et est sensus lucidior, ne quis vos autem baptizabimiui Spiritu sancto. suspicetur, quod ipse in aqua sit, dum baptizat. Ad differentiam enlm Clu-isti 1, S6. dicit se baptizai-e aqua, imo dieit: ego baptizo aqua, sed medius vestiimi qui baptizat igne, ut Lue. 3. Ego quidem aqua baptizo, veniet autem 3, 16. stat,
baptizare spiiitu.

Atque

iit

id notemus,

fortior post
eius,

me, cnius ego non suni diguus solvere corrigiam calceamentorum vos Spiritu
S. et

ipse
i.

liaptizabit
e.

igue.

Sic et voceui

sese

dicit

cla-

lo

mautis,

valde sonantem, ad ditiereiitiam xevin quod est Clu'istus et vehe-

menter absconditi.

Haec autem
Euangeliimi,

sunt mysteria, qiiia spirituab's intelligeutia legis, quae est

erudit

homines ad perfectissimam eognitioiiem

])eccati

et

sui
i

ipsius, ita ut monsti-et gi'atiani

onmino necessariam,

et

qui hanc intelligentiam

gratiam.

habuerit proximus est gratiae,

Quia

luunilibus
faeit,

Dens dat suam

E.
gi".

Lex

autem

literae sieut inflat et

superbos

ita si)iritualiter intellecta lumiiliat,

ac sie ad gratiam praeparat et dirigit ad Christum.

'Non moechaberis'
illa

ad literam

iuflat eos,

qui opus huiusmodi non taciuut, tanqnam sint mundi,

quia non moecliantur. 'non moechaberis

Sed hanc inflatam fiduciam

sternit

intelgentia

-'o

quilibet intelligit sese

nllis viriljus tuis'. Hoc autem audito coram Deo moechari, qnia sentit suum appetitiun ad libidiuem, ac per hoc Innnilintur et gemens fiigit ad gratiam, i. e. ad baptis-

neqne corde nee

mum

ignis post baptisnnmi liunc aquae.

i.

Acjua euim

fi-igida est et fecit

fri-^

gidum,

e.

agnoscere docuit quod

sit

vacuus igne

et spiritu,

ut sie fugiat
rectitudo

ad ignem.
<Pi.

Inde

in

scripturis

antiquis

semper cordis

jiraedicatiu"

}.![

%. *'

Lmoceus manibus et mundo corde, quasi diceret 'non est satis, ut manu i. c. opere sis mimdus a libidine, sed et corde'. Tunc dura scriptura: Quis gloriabitur nmnduni se habere cor? Ergo 2*, 3. sequitur 95, 10. niillus adscendit in montem Domini praeter Christum. Et Ps. 94. dixi 'sem51, 12. per hi erraut corde', et Ps. 50. cor mimdmii crea in me, Dens, et Ps. 24. deucta luventutis meae et ignorantias meas noii nienuneris, Domine, i. e. delicta occulta. Idem enim verbum in Hebraeo iiuentutein et abscondita
24, 4.

et muuditia, ut Ps. 23.

significat, scUicet

Almut.

lam
autem
*(.

tunc sequitm-,

quomodo

sit

'vox' et

qnidem 'clamantis'?
qui
cm'vatis
et

Clamantis

35

hie, scUicet Mirigite

viam Domini', quasi

diceret 'legem Dei, quae est

us.via Dei, ut patet Ps. 118. vitiose du-igitis vos,

depravatis

legem per literalem seusum, Rectificate eam per spiritualem iutelligentiam, ut sie flaut prava dii-ecta et aspera m vias planas'. Verum hie voce et clamore opus est: profimde enim dormiunt, ut suscitentur ad hanc intelligentiam. Quo
31 Ts. 51

*"

Sfviiiciiu'

aiic-

bi'ii

CinT)voii

IT)!!

ir.l7.

109
si

autom paeto?
Respondet
liiim
i

si

dixeris 'iiuoiuodo ergo

rectitiulo

aiubulabo et iiuplebo,

tarn

arcta

via Dei et eins

etiam

u.sque
tat,

ad novissinuini motuin
absc<iii<liiiiin

pei-jicndat^
ci-it

'ecee inedius

vestrum

ipse hapti/ahit xos igiic, ipsc

(|ii(l

vei-

cnius ego
et

sum vox,

ipso vcrbiiiii scilicet

intus vos

tluoebit

faciet:

verbuni euim Dei (muiipotciis

siiperbi et religids'

est,

diniiia
'(pii

lacief.

'Sed

licii!

nescitis'',

iixpiit, 'ijuani

iiiia

missi tiu'niiit\

iiuiuit

'erant ex Phaisaeis, Sacerdotes et Levitae'.

Hoc

est

genus

lioiniinini

legem

300. 1,24.19.

Del

dcpravaiiliuiu
et

etiam

iisque

hodic.

Vidc

eniiii

(|U(ini((du
iiiulti

blandiiiiitiir

loliaimi
10

insidiaiitiir ei,

nt ad sc ipsiiin

Iraliaiit.

'I'alia

l'acimit,

c|iii

et et

modo eaput
filia

loliannis

eins lasciva

cum Herode aiii)iiil;iiit, 'ul iilicra libido cum operibiis et motibus eins.
Qui dicuut 'uou

sit
(

meretri.x

aniina
i.

'\ii

loliannes

e.

spiritualis lex resistit.

siiut [irai'cepta data,

ut ueeesse sit ea

impleri, sed ut

m-mus
15

intelligitur,

meta sigiiata quoraodo ('on-igi homo debeat'. Sic et B. Hicroquod Religiosus 11011 tenetur ad esse in statu perfectioiiis,
Atipie ut materiam reete inteUigas,

sed ad tendere in eaiideni.

verum
si

(pii-

dem
\-itae

est,

quod uon ad

esse,

sed ad

fieri

pcrfectum tencimir snb poena

satis arbitrati,

jieccati

mortalis.

At illi secure iiitermittunt coiiatum, momento inventi fnerint in tendentia ad Hi sunt

itaqne Pharisaei,
iusti et

)io\issim()
iiticpic

perfeetnni.
et carcere,
i.

Hoc
e. cpii

est

Caput loiiaiinis antcrrc et occid('re in occulto

20

latente
et alios

talso

intelleotu.

Sacerdotes,

prae-

snmimt

instificare.

SERMO*
Dominica
IV. Advontn.s/

Erniit
quo

prava

iu directa et

aspera in vias planas. Luc.

et

3.

Sic

suc.

3,

.'..

de ludaeis cognovimus, quod

sibi placuit, (juod

ipsi

Christum oxpectabant,

sieut et

adhuc expectaut, hoc autem imperiti, quod cum xohierimt eo modo

fuii

venire,
ailliiic

impossibile.

(Juia vero alio

modo

venit,

eiun expectaut et non recipiunt, Scilicet (piia in apparatn sccnlari et

caruis non venit, non suscipiunt eum, qui carnaliter sapinnt.
30

pompa

Volueruiit cnini

immutati mauere
Ita et

in

suo sensu,

cum lohamies
et

ideo venisset, ut eos niutai'et.

modo

fit,

nt

omnes

gi-atiam laudent

expectent, sed lolianncm oditint

credereTOniuj.ii.is.

et dicunt

'daemoniinn habet \ (^nando hoc nemjK' nohint Knangelio

II

1.

e.

l intelligeret

Sjdjcr I

. 707

f.

Erl.
tjicrtc

. 104

150.

Wald) XII
fiel

<Bp.

2292-2297.
beii

=)

t'bjrijct

fgt

(jiiijii:

An.

151i>.

In

Sonntng im

3lbucnt

llO auf

21. 2cccnibct.

JJO
quod
siiit

fccrione

nii-?

bcn 3af)ten 1514~1?>17.

peccatoi-es ot

iiill,

iidhiiit

dimittcre sapiontiam et iiistitiam suam,

volimt habere gratiam, nohint humiliari et voliint exaltari. Ex eonim niunero nunc siuit, qui gratiam actibus suis in siibstantia pernianentibus
et tarnen

tantummodo velut accidens

redigi oporteat,
sint nihil,

et

ornatum

adliiberi volunt,

cum totum
non

in nihiliun

ut gi-atia sola locum habeat.

nullo

Igitur hi

crediuit,

quod

quod legem
onmia

modo

impleant: lohannem Interpretern eins non

audiunt, ideo neque Christum obtinere possunt.

esse, si quis

Dicunt eukn daemonium

'Est

quae sunt aut faciunt nihil esse dixerit.

naturae', quasi hoc satis
sit,

bonum

in

genere, est

bonum

non etiam pessnus quisque

actus sit bonimi natura, imo

Diniissis istis quaernus

bonum
:

alicui in genere.
et aspera,

w
item recta
et

quae sunt prava

plana

'.'

Prava inteUigit ciuva, quod patet per suum oppositum, scilicet recta. Dixi autem supra, quomodo lex literac sit curvitas, Spiritus autem rectitudo. Ut 'non moechaberLs', si ad literam inteUigas et sohmi opus prohibitum unpedieris, non erit anima tua directa per hanc legem, sed stabit secura apud semet ipsam confidens, quod non est raoecha operatrix. Si autem inteUigas, etiam non concupiscendum iam spiritu itelligis et anima tua nihil apud
,

v,

se

invenit,

quo

freta jiossit secura esse se

legem implesse.

Ideo ad

Deum
Igitur
'^o

dirigitiu- et

huniiliata suspirat
in

ad gratiam.
solo

Hoc autem
et

est esse

rectum cor

et

spiritum rectiun, qui

Deo
et
,

nititin-

misericordia eins.

curvitas literae est directa in rectitudinem Spiritus, :unbages in

et
i.

compendium

circiunferentia
e.

in

lineam

arciis

homines voluntate curvi

in

se

chordam, ac per hoc curva ipsa, rectificata directa sunt in ea quae sunt
in

Dei.
esse

Eadem autem et aspera asperitas. Meo iudicio

quia litera servata
legis,

et plana, nisi

quod etiam
se
sentit

in directa via potest

25

aspera sunt ipsa superbia, quae ex cmritate

inflat:

nascitur,

qui

enim

non

teneri lege

nee
erit

reum
sicut

non potest
in

sese

peccatorem
sie

couiiteri.

Ideo necessario nee

humilis

\Tlisque

ocidis

suis:

aspera

montiimi voeantiu-.

curvum faciunt aspenim, i. e. elatum, Qui vero sentit se legi debitorem, utique
recte sequittu*:
i.

gemit

et vilescit ijise sibi.

Quare

omnis mons,

i. e.

superbia,
Igitiu*

so

hvimiliabitur, et

omnis

vallis implebitur,

e.

hmnilitas gratiam accipiet.

primo per lohannem

hmnilitas,

et legis intellectimi literalem dirigitur et

homo, de
planattu-

iustitia et
fit

ad peccatum ducitur: quo focto iam asperitas

superbia

dum

se peccatorem videt, qui sibi iustus erat prius,

ac sie vere,
as

postquam humitas illa facta fuerit per legem, sequitur gratia, scilicet quod \ndebit omnis caro salutai'e Dei. Yidcre antera non posset, nisi prava essent Qui vero rectificata et aspera planata et montes humUiati et valles repletae. lohannem odiunt atque resistimt ei, superfluiun credimt doceri ab iUo. Ubi
lohannes
dicit 'dirigite

viam Domini', direximus neque

est cun-a,

lohannes

21 reotitudine
Immlliabitur

23 In sua

rectificata

24 etiam indirecta

30 superbia, qua

33 dicitur

37 repleti

Sctmonc auS
dicit 'fiant

bcii

Sagten 15141517.

111

prava

dirccta',

Lno

niilla

sunt prava, 'Fiant uspcra plana', l'lana

sunt oninia, 'Huniilictur oninis nions",

Uou non

i'st

nions, 'Inipleantur vallos',

:

Non

sunt

v;illt's,

liic 'videhit onuiis oai'o salutai-e

Dei\ Uli

inio saLvi sunuis,

perditionera

non habcmus.

Sic itaque resistiint,

dum

ad se diei quidem
montes,

audiunt,
sibi
fieri

.od

ttmicn tanjri non m>dunt, ac per hoc iniuriam attpie contumeliani

a:~pi'ri,

volunt videri, Xe.*cientes, quod, nisi pravi,

ille no.s

valle.,

perditi

essemus, non
saliiti..

monorct

rectitudiiii.,

planitici, liuniilitatis, pleni-

tudinis,

Noque
sibi

onini potcst vidcre

salutarc Dei, qui videt salutare

]iravtim
.c

hominis ncc perditionem, Noc

10

.nscipit dirisri, qui

uon

vidct,

Nee

vult

plaiiari, qui

non videtur asper, Xec

(|ui

vult lumiiliari, qui

se

non videt
faciunt
nihil
isj.

se snperbum,

Xec

vult iinpleri,

uou

sentit

vaeuum.

Hoc autem

superbi in sapientia et iustitia sua, (juoruin cor saturuui

snspirat:

est,

nihil sjenit,

securum euini

est et

pinsiue.

Ideo dicitur Ps. 77. oeeidit pinj^ues

unlii
ei

78,

.ii.

eorum
i.i

et clectos

eorum

inipedivit.

Naiu

revelatur iustitia Dei et saluiuiustitia

et

tiu-e

Dei,

nisi

simul, iino prius reveletur

sua

danuiatio,

Ut
*i. os, 2.

Ps. 97. uotuui feeit

iustitiam

suam,

i.

Dominus salutare suum, in conspectu e. notam feeit iram suam, ut Rom. 1.,

jjentium rcvelavit
et peeeata

eorum.

sum.

1,

is.

SERMO'
in Die S.

Thomae.'
>;!,.

cnarrant gloriam Dei, etopera nianuum eins annuueiat firmaraentum. Euangelium est niliil aliud nisi anmmciatio operum Dei: praedieat enim ea, quae Dens openitur, ae eo ipso gloriam eins prac-

Coeli

19, 2.

dicat, quia est

opera Dei enairando

laus

utique Dciun
virtutis
et

glorificat.

Xilii]

enim aliud

gloria et

quam praeconium

openmi
1().

enarratio.

Ex quo
-jj,-.

sequitur,
sileri

quod eo ipso

coeli reprobent ac \-ituperent

gloriam horainum atque

faeiant opera

manuum hominum,
scilicet

ut Ps.
facit

opera hominum, quia

gloria

Dei

gloriam

Non loquitur i>s meum hominum inteliigi vaniutilia essent)

n,

3.

tatem, imo ignomiuiam esse, et opera Dei indicant et ostendunt opera homi-

num
esse

(de quibus gloriabantur,

nihil
et

tanquam bona,

recta, sapientia,

peccata

potius.

Nam

opera sunt substimtia laudis et gloriae:

destructa itaque substantia destniitur et aedificium super illam nitens.

Ideo
et

Euangelium,

dum

praedieat gloriam Dei, revelat ignomiuiam

hominum,

G asperi montes
')

7 plenitndims salutis
I

12 satiir

20 annunclant
)

Solcher I

S. 769 773. Erl.

2t. Xf)Dm

S. 156-161. Waid) XII Sp. 229-2305.

bot 21. I^cccmbcr.

2b\d)n

fgt

f)in,5ii:

A.

151<;.

ift

112

ermone

nii? bcii ^nfivcii

1514

-1517.

dum

nianifestat opera Dei, ostendit

ignaNiam

et

pcccatuui homiuum.

Utrumque

autem superbns indignissime fert, ({uod opera sua,

a>)ciMi. 2, 16.

in quibus placebat sibi

apud seque gloriatnr (quia ixista ea esse et sine vitio sentiebat), arguantur tauqnam pollnta et ignominiosa pi)tius, ut Sap. 2. abstiuet se a viis nostris tanquam ab immimditiis. Ideo audit et irascitur, deuiqne fremit et tabescit.
Sie gloria suscitat iram et invidiani in lioniinibus et gratia provocat intligna-

tionem

et misericordia crudelitatem et pietas

fit

tyrannidem

et salus perditionem,

ac prorsus bonimi

causa

mali.

Quis non niiretm-?

Et

sol dura oritm*

offendit ocios noctuanmi,

et vinuni intei-ficit febricitantes.

Ut

liaec clarius intelligautur,

sciendum

cjuid sit oj)us Dei.

Est

nihil aliud

nisi iustitiam,

pacem, niiserioordiani,
iu.stns,

veritateni, niititateni, bonitatem, gaudiuni,

salutem facere, Quia

niisericors
facit

verax, pacatus, bonus, laetus, salvus, mitis,

quia sie natura sua
veraces,
facit.

non potest
pacificos,

aliter operari,

Ergo Dens
iucundos,

iustos,

mites,

niisericordcs ,

beniguos,

sapientes, salvos &c.

f.\. 111, 3.

Haec sunt opera manuum

i.

eins seu facturae eins,

e.

Ut

i-'

Ps. 110. Confessio et magnificentia opus eins,

et claritas est

laus

et decor seu gloria

opus Dei.

Non

est

nisi

quod
et

est laudabile et piilcherrimimi

>^j.

96, 6.

sine

onmi

vitio,

Ut

et Ps. 95.

Confessio

pulchritudo in conspectu eius,

i.

sanctimouia eius et magnificentia in sanctuario eius,

Igitur facta
*i. 97, 6 ?

e.

in Ecclesia

eius.
20

Dei sunt

ipsi iusti et Clmstiani, factura eius nova,

illis

opera autem
ut Psalmus
fecerunt,

sunt ipsae iustitiae, veritates &c. quas in

ait
:

factis operatur,
i.

Aniiunciai-unt opera

Dei

et facta eius intellexenmt,

e. intelligi

isj. 2s,

5.

et poiTO:

quia non intellexerant opera Domini et opera

manuum

eius.

Ecce autem ad hoc ipsum opus suum propriiun non potest

Si'i.

pervenii-e,
35

28, 21.

nisi

assumat opus alienum

mendaces,

et

contrarium

sibi,

ut Isaiae 28. aliemmi est opus

eius, ut operetur
iusto.s,

opus suum: alienum autem opus est facere peccatores, inti'istes,

stultos, perditos,

Non quod

revera tales ipse faciat,

fieri

sed quod superbia liominum, ciun tales sint, adeo nolit tales
ut

aut esse,

Dens maiori tumultu, imo solum hoc opere utatm-, ut eos ostendat tales esse, ut fiant id in oculis suis quod smit in oculis Dei. Igitur cum non possit iustos facere nisi eos qui non sunt iusti, cogitm- ante proprium opus
r,.Woi. 32,39.

30

iustificationis laborare alieno opere, ut faciat peccatores.

Sic dicit: ego occioperi,

dam
est

et -sdvificabo,

ego percutiam et sanabo.

Huic autem alieno

quod
et
ss

crux Christi et mors

Adae
nolunt

nosti'i,

vehementissimi inimici smit, qui se

iustos et sapientes et
stulta et

aliquid esse
i.

existimant.

Nolunt enim sua despici

mala haberi,

e.

Adam suum

mortificari, ideo

non perveniunt
Igitur
veteris

ad opus Dei proprium quod est iustificatio sive resmTCctio Clu-isti. opus Dei alienum sunt passiones Christi et in Christo, crucifixio
hominis
et mortificatio

Adae, Opus autem Dei proprium resmTectio

Christi

4 Sap. mentissimi

16 Ps.

20 factura eius, uova opera

34 Adae, nostri vehe-

Sctmone
et iustificatio in
spii-itii,

nii?

bon

^ial)roii

1")14 1517.

113
4.

vivificatio

uovi hominis,

Ut

llom.

t'lirlstus

innr- m.

4, 2-..

tuns

Cf:t

]>roptor porcata

nostra et resiuTcxit
iiiKigiiiLs
lilii

|)rci])t<'r

iiistificatioiicin

iidstrani.

Ista itaipic cuiiionnita.s

est (|Uo(l
r.

J)oi

iiichulit

lUniiiunie illud opus.

i|)se

Hoc

iui])er

de lohanno et Eiiangelio,
est

ciiius
et

figiira est,

dixi.
et

Nam

sicut

opus Dei

duplex,

seilieet

projtritiia

aliemim, Ita

P">iiaiiirelii

officiiun est duplex.

Dei

i.

e.

Proprium otHeium Euangelii est mmeiare proprium opus gratiam, qua pacera et iustitiam et veritatem omiiibus gi-atis dat

pater miserieordiarnm, mitigans

dicitm-

omnem

iram suam.

Tnde enim Euangclium

10

bonum, iueuudum, suave, amicum, (juod qui audiat non ])ossit iion gandero. Hoc est autem, quando nuueiatur remissio peccatoruni tristihus
eonscientiis, ut IJom. 10.
i-abiles,

quam

speciosi, i.e.
i)edes

quam

amabiles, iucundi, deside-SRiu.

,

lo,

i:,.

ut in Hebraeo sonat,

enangelizantium

i.

e.

bonum

et

suave

nuntium afterentimn, auuuueiautiiuu paeem, i. e. non legem, non minas legis, non implenda et facienda, sed remissionem peccatorum, pacem conscientiae, impletam esse legem &c. praedieantium bona, i. e. dulcia, seilieet snavissiniani Dei Patris misericordiam ('hristuiii nobis donatum. AJienimi autem Kuan,

gelii

opus

est parare

Domino plebem

perfectam, hoc

est,

pcccata manifestare

et reos arguere eos, qui iusti erant

gratia
o

Dei \aouos.
i.

dum dielt, omnes esse peccatores et Hoc autem pcssinmm nuntium videtur esse, mide potius
sibi,

Cacangelium
dulcius

e.

maliim
tristis

et

ti-istc

nuntium
-istius

dici

possit.

Sicut enim
si

nihil

audiet, qui

ac desperatus
Ita
nUiil

mortem expectat, quam

auditur
illis,

dicatur

'ecce liber esto

et vive',

(jui

secure vi\'unt,
in

quam
25

si

dicjftm- 'ecce
et

morte morieris'.

Ita

Euangelium durissimc sonat

sono suo alieno,

prio.

tamen oportet
fiat

ita fieri,

ut possit sonare sono suo pro-

Exemplis
iusti

id

(sicut
faeies,
illa
sil)i

supra fecimus) manifestum.

Ecce

lex

dicit

'noQ occides, non furtum

iiLstitia

non moeehaberis'.

Hie
iani

superbi, qui operuni

sunt et opera

non fecenuit, seeuri

conscii,

vivunt taiuiuani lege

implcta nee uUius peeeati

multae autem

iustitiae.
et

His

ita

prae4, 17.

sumentibus venit legis

.10

int<'r])res,

seilieet

Kuaugelium,
In

dicit:

PoeuiteutiamOTatii,.
dicit

agite,

appropinquat

enim rcgnum coelorum.

Cacangelium,

iioc

(piod

onmibus

'poenitentiam agite' uticuie omnes peccatores

arguit et

sie tristia et ingrata

et

mmciat, quod

est
'

i.

e.

malum mmtiiun

ofHciimi alienmn.
et

Quod autem
X,

dicit

approi)in(iuat

regnum coelonun',
e.

h. e.

bonum nimtium
Euangelii.

iucunda ac laeta praedicatio,

est officium pi-o])riuni,

i.

seilieet
et

Sic

enim lohannes vox clamantis,

Euangelimn, venit

omnibus

))raedicat
asserit.
3cf. 28, 21.

bai)tismum poenitentiae ac per hoc omnes peccatum habere constauter

Hie autem

niuic stat

Dominus
sie

sicut in

monte divisionum,

ut Isaiae 28. dixit.

Nam
veram
40

alii

eredunt lohanni ut voci Euangelii, tristem illam

ac
humiliati
sint sibi
et

praedicationem
sese
sibi

jiutantes,

trementes obediunt,

agnoseentes
(|uaiii

esse ita peccatores,

sive

conse sive non plus lohamii

Kom.

V
I.

1 1

i;<ini.

X.

s|ifcirisi

pedes,

i.

e.

2."i

Kex

dicit

Sut^eri

Sertc

114
credunt.
iDMtti). 5.

evmonc nu? ben Sauren 1514

1517.

Et
:

lii

Domino

siuit

iam suut pai-ati per lohannem iu plebem perfectiini et eleetam euim capaces gratiae, esuientes iustitiam, lugentes pro conatque dirigibiles.

solatione,

pauperes spiritu, niites

venit in

Ideo Christus, regniun

Alii

coeloiiim,

eos, qui

peccatores veiiit salvare.

esse,

vero, qui

sibi
r>

conscii iustitiae,

non credunt verum imo

\-enit

ueque ad se

illud pertinere 'poeni-

tentiam

agite',

imo, inquiimt, iusti sumus, peccatum nescimus, iam reg-uamus,

approjjiuquavit euiiu,
aKatti).3,7.8.Ioliaunes

iam dudum regnum

:

coeloriim.

Quod

si

pergat illorum duritiam arguere et dicere

progeiiies viperanun, quis

a)!iitti).ii,i8.

monstravit vobis fugere a ventm-a ira? facite ergo dignos fructus poenitentiae, Hie iam dieunt 'daemouium habet', utpote qui tarn iustos et dignos non

lo

sohuu peccatum habere conteudat, sed etiam prae caoteris progeniem ^^peTales sunt et nunc et in futunun omnes, rai'um vocet et iram denunciet. qui iu iustitia sua coufidimt, qui solum quaei-unt de se ipsis andire Euangelium, i. e, bonum nimtiiun, quod iusti sint et recte faciant, non autem de
Christo.

Item de

se

nehmt

aud'e alienimi

stidti sint,

sed credunt potius

sonum EuangeUi quod peccent, Euangehmn falsum et mendacium esse. Ideo

sese defendere et in idios vindicare, se

is

sunt irritabilissimi omnium, promti

iustificare, alios iudicare et

condeumare, querulantes et accusaiites, quod iniufacientes.

stm.

7,

Sed quomodo probetur, quod etiam scilicet quia non implent legem spiritu, quia saltem corde pcccant et concupiscuut etsi non occidunt, tarnen irascimtur, etsi non furantur, tarnen avari sunt, etsi non moechantur, 24. tarnen concupiscimt, cum sine gTatia concupiscentia non recedat, ut Eom. 7.
riam sustiueant
ipsi siut

ipsi

recte

peccatores,

Cliristus

docuit et Paulus,

20

Infelix ego
9!m. 7, 25.

homo,

quis

me

liberabit
iterati.'

de corpore

mortis

huius?

Isou

ait
25

'habitus" aut 'actus frequenter

sed gratia Dei per lesum Christima!

Quare Euaugeliimi magoificat peccatimi, dum latificat mandatimi, ita ut nuUus possit iustns inveniri, qui non praevaricetur legem, ac sicut omnes peccant et peccavermit, sie patet, qut)modo omnibus necessarius sit baptismus poenitentiae ante baptismum remissionis peccatorum. Ideo lohannes non absolute scribitur praedicasse baptismiuu poenitentiae, sed additur 'in' vel 'ad remissiouem peccatoram' i. e. (juod per hmic parentm- ad gratiam,
qua
fit

so

remissio peccatonmi, quae non remittuntur nisi quibus displicent: hoc

enim

est poenitere.

Non autem
nisi

displicent nisi bis qui ea ctignoscimt,

Non
nemo
s.i

autem cognoscimt
stm.
3. 20.
7, 8.

qui

legem intelligunt:
facit

legem autem

per

se

intelligit
fit

nisi explicetur,
,

hoc autem

EuangeUiun.
erat.

Sic enn per legem

mm.

coguitio peccati

sine

qua peccatum mortuum

Cum

autem venisset

lex, peccatimi

revmt: nam concupisceutiam

monstrat et

nescivi peccatiun esse, nisi lex,

scilicet spirituahter mtellecta, diceret

'non concupisces'.

Ideo lex optima res

facit

est,

dum mala

infelicitatem propriam agnoscere

atque sie
et 40

ad bonum quaerendum movet.

Idem

Nam
fc^It

initium

salutis

est

nosse morbura

9 nobis

1.5

24 nie

37 nescivit

etmone

qii5

ben Staljten

15141517.

HT
i,
ir.

priucipiuin sapientiac tiiudr Ooniini.

lietur,

At

lex inciilit tiiiKinni, ut liniiio liuiiii-3ii.

iiuliciiiin

dum

vidct se iion scrvare lejicm ac sie

Dci

iiK'urrore.

(xratia

autcm
et
r,

infiindit

quicqiiid
et

araorem, quo fit tideutior, dum vidct se velle servare legem, nou potost sen'are, quod Cliristi jilonitudo ]iro eo svi.scipitur,
perfciatm-.

donec

ij)se

8ie

Deo

gratias,

(|iii

dcdit

imliis

xictdriam

peri ov.

i.',,r.

lesum Christum.

SEKMO'
Fer
[de
iii

III.

Nativ/Dei.]
i.'.,

timore

V/
'"^^

/''"^iii

timet

Deum

faeiet bona, et qui contiiiens est iustit iaeeir.

et

i.

appreliendet illam,
fioata.
et
Ecelesia.st.
1.").

ol)vial)it illi (juasi

timet Deuni

mater

lioiiori-

AJiquis

optima bona
propter
i:,

extreme vitat uuda.

Aliquis

poenam sinuil et faeit minus I)()na ae propter poeuam tautum et faeit bonum tantunuuodo
est filius,

Deum et faeit timet Deiun propter Deum et perfecta. Alicjuis timet Deum
propter
iu

speciem

foris.

l'rimus

secimdus inter filium et

.servimi medius, tertiiis est servus.

Primus
tifnor
is, lo.

est perfeetus,
filialis,

secimdus

proficien.s,

^rtius

ineipieus.

Pinmus

vocatui-

sanctus, aetemus, Ps. 18. secundus initialis et mLxtus, tertius servilis*!-

et
20

coactus.

Primus
corjjus.

castifieat

cor,

secundus partim cor et partim corjjus,

Primus nullnm relin(iuit peccatimi, secmidus aliquid, tertius plenum: 8i((uidem tertius vohmtate peceatum aniat intus, timore auteni poenac omittit foris, secundus autcm partim odit peceatum, partim et amat, quia est medius inter utnmique, prinms autcm diligit iustitiam et odit
tertius

solum

ini(iuitatem.
2.1

Qualis ergo est

timor,

talia

sunt
filialis

et

opera

(piae

sequuntnr.

Onuiis autcm timor est ex amore, sed timor

idem habet,
et

scilieet

solum

Deimi, quem timet

et

amat, secundus
timore

initiidis

amorem

modo

dividit,

(juia

aliquanto

Deum

timet,

timorcm aliquo alicpianto ctiam amore

amat, aliquanto autem timore poenam timet et aliquanto amore aliud

honum

Deo Deum:
a
30

amat.
idco

Teitius autem

prorsus pessime dividit, quia aliud

amat quam
et

Deum

timet

tribuens

Deo timorem

sine

amore

ereaturac

amorem
timorem

sine timore.
et

Sicut adultera timet virum et amat adultenun, dividens

(juoriun

amorem,

utrumque viro debuit, quorum utrumque casta

8 Fer.
')

U
I

Softer

.773775.
,511

Erl.

. 1G2-104.

Wai)
=)

Sp.

240 245
ift

iinb

iiocf)

einmal XII p. 23062311.

27. 2ecctnbcr 1510; bcnn bcr

Sfc^er fgt tjinju: A. 151.

Sctinttcn

bft

Scrniou

nm

Srnnbc gelegte Icrt

ift

ber be? britten 9Bci()iind)tJtngos.

\-\Q

ernionc nus ben ^atjren 15141517.

1. 3Jio\. 4.

secuudum antiquam transcum non deberet dividere. Igitur qnanto magis receditur a divisione tiraoris et amoris ad unionem Quia timor et amor coniimeti timoris et amoris, taiito meliora fiunt opera. Incipientes autem coniiingi faeiunt hominem rio\iim, di\'isi vero veterem. novum, i. e. proficientem de sen'itute ad libertatem, et medium inter veterem ISIose ad Clii'istiuu. de litera ad Spiritum, de morte ad \'itam, de Nuuc illiid etiam tractandum, qui coutineus sit iustitiae. Hie
vii'O

suo

exliibet.

Ideo de Cain Gen.

4. dicitiu-

lationem quod recte offerebat, sed male dividebat,

'continens' propria significatione accipitiu" pro perseveranti et individua adhae-

sione coutinuaque

prosecutione.

Sie

terra dicitur

eoutinens iu Geographia,
et

lo

quae non
adhaerent.

est

intercisa

mari,

sed

pai's

partem contiuuat

continenter sibi

Sic enim propriissime dicimtur contineri,

quae se mutiio tenent

aut simul tenent, quae PhUosophi vocant partes communicantes in continuo,

quod
i.

continet se in tertio
iuseparabiliter ei
sit

commmii.

Ita hie dicitur 'qui eontiuet iustitiam',

ut

e.

ac iugiter adhaeret et communieat,

quodammodo
i.

i5

uuum Quod

cum

illa,

concordans ac diligens amplexusque iUam toto corde.

fieri

sine eharitate

non

potest, partim

quod eontinere

iustitiam,

e. dili-

gere iustitiam,

est odisse

Iniquitt em.

Sic enim et amplexautes Igitur iustitiam

sese conti-

uent mutuo, quod est signimi amoris inter eos.

hendit nisi continens,
illa

perseverans tenaxque amator eins.

sancta ex amore et timore Dei procedit.

non appreautem Primo enim quaeritur regmmi

Tenaeitas

20

Dei. et iustitia eins.

i^t

obviabit
i.

eam, modo
Spr.
8,

inquit,

e.

tanquam mater honorificata. Appreheudet assequetm* eam et erit sua taudem, Non fraudabitur ea, si
illi
dilexerit.

tenaciter

eam

Insuper occurret

ei

ipsa et rursum

eum

tena-

20

17.

citer diliget
diligo.

et obvios

amplexxis porriget, sicut

dicitiu":

Ego

diligentes

me

Continebit continentem se,

accedet ad accedentem, offeret se quaefacilis est

renti se.

In quo verbo ostendit, quam

assecutio iustitiae, diuu-

modo
in

difficultas

inchoatae vitae victa fuerit.

Omne

principium grave, sed

Sicut
currit,
30

post principium proficiendo velut sua sponte obviat, prona facilisque.

onmi motu jjrincipium magis

ineipit
iustificari

est impeditmn, mediimi autem sponte

Ita qui
3H,ii. 3,

laborem habet iu mortificandis passionibus:

sed

T.laborate fortiter in principio, tandeni facile cedunt in profectu.

Sic Propheta:

Convertimmi ad me,
Euc. 15, 20.

et

convertar ad vos, quasi diceret 'quaerite me, et ob35

viabo vobis'.

Sicut Filio prodigo adhuc longe agenti surgens occurrit Pater.

Ideo ipsae autoritates non de prima gratia tantum,

sed de utraque inteUi-

gendae sunt.
'convertimini

Prima

est

quae

tacit

ad me', Secunda, quae

hominem converti ad sc, de qua dicitur facit hominem jjerfici iu se, de qua
ideo dico, quia multis praestat labo-

dicitur 'et ego convertar

ad

vos'.

Hoc

rem

illa

autoritas et

si

quae'sirailis est,

cum de

proficiente vita sint dictae,

40

lii

amplexa

iisi|ue illam

crmoiif

niij bcit

^a^TCii

1514 1-517.
inqiiit,

II7
honorificata siiscipiet
est

illi

auti'iu

de incpicnte eas awipiimt.

Mater,
quia et

sieut

filiiiiu

smim,

et niater honoritieata,
ignoiiiiiiio.sa.

ini(|iiita.s

mater filionim

iiii(|iutatis,

sed mater

llaee auteiii est mater honorifieentiae et

fiierit

gloriae,
5

quia non confmiditiir qui lianc matrem

qui exjiauilit aias suas et

adeptus.

Haec

est

gallina Christus,
et

prote.irit

tilins

suos

(pii

(]uaenmt

adhaereut

ei.

Xec

quod sub

affectu

duicius nee vehemeutius potuit iustitia commeudari (piam matern describitur, quo nihil est dulcius, et praesertini matris
enini oiunis fiducia et

lionorifieae.

Apud matrem

securitas

ac blanda couin

sohitio est filiorum: Ita conseientiae pusillae et peecatrieis

lu

apud iustitiam

Cliristo.

SERMO'
in Die

Innocentum.
2, is.

Vox
1.-,

in

Kama
est

'excelsiuu'

vox

in

Eama

est, ploratus et ulu latus. Kama Hebraiee TOatto. imde Abraham 'Pater excelsus' dieitur. Ergo idem quod vox in excelsis, i. e. quod Lucas suo more mousignifieat,

audita

taua diccre solet,

quia montosa est terra

est'.

])roniissionis

ergo 'in montanis

Betlilehem Kahelis vox audita

oeeidit,

Herodes cruentus Rex midtos ludaeorum

quai'e et Filios

eo quod

semper timuit regni invasorem:

Ita et Chi-istum
Christi suasu magi
niiro

suos tres
suspi-

occidit iixoremque propriam.

io

iuter inf'autes quaerit,

catus forte,

quod Pareutum

eum

illusisseut.

Seie])at eniin

ludaeos

Regem
&v.

expeetare et se

necem etiam ipsos

no.sti'um

ten-ere voluit, ne facile

modo l'astidiri. Ideo per infantum Regem iactareut. Ad propositum

SERMO'
Die Circumcisionis'
[de circumcisione et iustitia fidei].

Consummati
ritm',

sunt dies octo, ut

fiiit

ei

cur Cliristus voluerit circumcidi,

legi moi-tims,

rcumcideretur puer. cum non fuerit legis

vivens Deo.

Quae- suc.
debitor,

2, 21.

imo secuudum Apostolum

20 inagis
illusisset
I

Si autem Ihit legi

hih. c, 10.

)
A. ll.
Erl. I
ift

Solcher

@. 775.
bei

Erl.

S.

li>4

f.

Salc^ XII Sp. 2310

ift

f.

=)

l'it^ct
I

fgt

1)111,311:

2er lag

iiiifdiiilbigcii

iHnblcin

bct 28. Icccmber.

*)

')

Cjt^cr
.\.

2. 775780.
ef)oItcii

S.

bie iptcbigt

185 191. aQld) X p. 15:U am 1. 3a""at 1517.

1547.

Sit^ct fgt

()iiiju:

1517.

113

ermoite au ben Sorten 15141517.

mortuus, cm- prohibet Galatas legem servare, qui niulto miuus fueruut mortui legi

(juam Clu'istus?

Neque euim

satisfacit solutio

B. Hieronymi, quod Respondetnr,

s

lex ante

passionem necessario tiervabatur, post passiouem vero nou licebat

quia nee ante nee post fuit Christo necessaria.

eam

servare,

iJ;j''.,^quod iusto prorsus

nuUa
sie

lex est posita

1.

Tim.

1. et

Gal.

opus teuetur, quod

iustificatm',

inteUigendum

est,

ut saepe dixi,
iustifieetm-,

Neque ad aKquod quia nemo ex operibus

5.

nee ideo sunt opera, ut quis

iustificat,

cum hoc

sit

impossibile.

Gratia enim sola

quaeri debeat.

non opera,

licet

per opera gratia quaeratur et

Non autem
Ita

ipsis operibus factis

iam

iustitia est

j)raesumenda.

Nam
per

sicut

ista circumcisio Chi'isto

niil attidit iustitiae,

sed per

et nobis servivit,

uuUa

operatio confert iusto aliquid iustitiae, sed

eam Deo Deo

lo

eam mundus

et

hominibus

servitur.

Quod

probatm-,

quia nisi antea iustus et

esset,

(juicquid

operaretiu-,

nihil

operaretur.

Ideo enim docemiu'

sanetificari

prius et i^arari et eontritioue

iusti

ac poeuitentia purgari ante

omne
is

opus bouum, ut prius opus Dei

a

simus

quam

operemur.

Ista autem pm-gatio est

et gratiae Infusio,

sine nol)is iustificatio.

Ad

gratiam nos per opera

Sic Abel prius

quidem praeparare possiunus, sed non per ea illam habere.

est

Deo

respectus

quam

offerret,

prius ipse placuit

et

Caiu autem quaesivit prius offertorium

ante Circumeisionem per

ex oflertorio
est et

quam muuera eius, placei'e: sie Abraham

S. Patriarchae et
-'o

fidem iustificatus

omues

Prophetae, antequam

offen-ent, prius iustificati et sanctificati simt.

,

Per totam
ut sanctifi-

legem vehementer ineulcatm" populo, magis autem Sacerdotibus

centur,

antequam aceedant nunc scmper

et

cum Domino

agant.

Tgitur sine operibus patet

liaberi.

manifeste iustitiam et sauctitatem per gratiam praerequiri et

Ecclesiastici
iustitia,

Quin

et
35

in ore

habent fidem
Sicuti

et

bonos mores.

At

fides est

boni mores sunt opera.

ergo mores non praebent fidem sed

praerequii'unt, ita et opera iustitiam.

at fides

Mores euim boni sine fide nihil suut, Sed haec est dolenda miseria, quod omnes sermones in Ecclesia ferme non nisi de moribus et operibus doceant, de fide autem et iustitia illa interiori, ex qua digni, veri, boni mores procedunt, parum ac prope niil docetiu-. Imo tantum extollunt
etiam praeter bonos mores oritm- in corde. opera et mores, ut per hoc fidem etiam prorsus exjjugnent.

3"

An
legi,
(juia

non hoc

est fidem exturbare,

et

Si liomo

factis

operibus et sen'atis

moribus tarn securus

iucundus

efficitm',

tanquam
mida.

satisfecerit

pev omnia
^s

nullius sibi peccati

amplius conscius? quae est superbia inunauissima,

et interna

non

attendit

ad occulta sua

Ita excoecatm- doctrinis

honnnum potius quam illuminatur. Doctrina autem fidei hoc docet, quod homo iugiter debet intus gemere pro gratia, sciens quod cor eius non ideo est mmidum, si opera sint muuda, nee ideo voluutas sana, (juia mores simt
boni.

Ista ergo

displicentia

sui,

odium

et

taedium vitae suae non debet

4o

19 odivit

iiriiis

cniionc

iiii-i

bcii

Cuiljvcii

1514

-1517.

Ug
statini
poi m'

iiiU|uam cessaro, ((uod tarnen in

illis,

ctianisi (|uan(lo(iiio incipitiir,

('(K'ci

up<Tiun

tiduc'iani

ixtin<;iiitur,

Sciliwt (jnia

ignuraut quod haue mterior

imiuunclitia ctiani speciosissimos toris

stniata.s
5

mores

et nniversas iustitias facit

men-

et

iuiniuiHlas.

Hoo

siuini aliscoiidituni peceatuni

(quod per

gratiaiii

sanari iuceiitiuu est) siuicti assidue habeiit in ocnlis, ideo non possunt suijerbire de extemis suis operibus, ut Fs. 50. (piouian ini(|uitateni
et peecatiun nieiun contra

meam

aguosco<|3j.
fidei et

si, 5.

me

est scmj)er.

Haec, inquani, doctrina

interiori iustitiae negligitnr Iiodie,

qnia per ojiera lei^tinant

iustificari,

ante-

quam
lu

diseaut intus,

quomodo

siut peccatores, soluni externa ])eceata nietientes.

Proinde ueque id
virtutes,

intelligiuit,

quod semper

lial)ent

in

ore,

seUicet

merita,

bona opera, bonos mores.

c. al)

Siquideni nee mores nee opera nee vir-

tutes nee merita sunt bona,

nisi fiant

ab eo qni higet

et

gemit suam inter-

nam
ij

imiuunditiam,

i.

iunnili

s])iritn et

tribulato, (pii est sacrificium

Deo.

*i- si, i-

Hie enim gemitus faeit, quod sna merita potius ])eeeata esse cognoseit, Deus autem per gratiam suam huic hietui eins (juod peecatum est ignoscit. Sie
sine lumiUitate

non

fit

bonum

i.

e.

sine

iustitia

ante

onmc

opus.

At quosint opera

modo

illi

huniiles ernnt, qui

ad boe stndent, doceut, mouent, ut

numt-lissima et saueta, dii-eete eontra hiunilitatem potius elationem per opera

quaereutes?
-'0

Sic coecitas est, cordi suo,

dere,
ille

sed praesunuuit mio ictu oculi

iufiisa

quud iimnuudmu esse nokmt, eregratia totum purifieatum. Cum

id oraret, nisi

oret: cor
esset.

mundnm
'si

erea in

mc, Deus, nee tarnen

interius

iii-

s:, 12.

numdns At
25

dieitur

ergo

Abraham
Simus

iustus ante Ch-cumcisionem et

Abel ante

oblationem, simiHter et omncs S. Patres,

Quid ergo neeesse

,

fuit

ilios o]ierari?

Et nos cur
illis

oi)eranuu-

".'

otiosi et doi'mitantes

quia in gratia snmus'.

(piia

Sic sa])imit qui ex

ideo non

circumcisione et operibus iustificari quaerunt,

qin'a

sine

putant esse iustitiam,

eis

non

sit

opus

si

iam

iustitia

30

Quare enim autlita iustitia statim tUcimt 'non ergo operemm- bonunr, nisi quia ea velut causam iustitiae posueraut, tanquani habito eflectu, iustitia scilicet, iam non sit neeessaria causa. Haee ergo est pen'ersitas tota, emn
habetur.

etiam secimdimi Aristotelem,

scilicet frequentatis
,

licet ipse iustitiam

ex operibus
iusti

fieri

dicat, actibus

tarnen docetur, quod,

Q,uis

cum

tuerimus,
ut

tum miLxime
nuntinam
(juaedam
fidei

possumus
cantet, ac
35

iusta operari.

enim

diseit eantare,

enm

seierit

non potius

ut sacpc eantet?
et

Ita iustitia fidei sine

quidem operibus
sit

datur, sed tamen

\'iva

ad opera

propter opera datnr,

('um

res

nee possit esse otiosa.

et

Sic Circumcisio Abraliae fuit

aeeepit

opus

seu

iustitiae
fidei,

non causa
4.

iustitiae:

enim eam pro signaeulo

iustitiae
aim.
t,

Rom.

Ac

sie

omnes Saneti

antiqui ali(piod

sigmmi

f'oris

neeessario

u.

in opere
40

fidei

habuenmt, quo fidei iustitiam intus testai-entm* fbris. Sic Al^el suae signacium habuit saciificimn, et consequenter postea omnes S. Patres.
21 nee tautum

32 tameu etiam docetur

120
Quiu-e aute

evntone au ben Sauren 15141517.

ficantem ex

omne opus oportet ipsam persouam gratificiiri per gratiam iustiTunc fit niirabiliter, iit, sicut Christus non tenebatur ad fide. Circuiucisioneni, tarnen Deo Patri gratissimuni in hoc fecit opus, sie, quilibet iustus ad nulliun opus legis tenetiu', et tarnen eadem facit, et debet Deo,
seilicet requiritur, ut

tantum

non necessitate

legis sed voluntate cordis faciat.

Nam

necessitas facit ser\'um, voluntas liberum, lila peccatum, haec meritum.

Secimdo

diuiissis his subtilibus rationeni Ch-ciuucisionis Christi moraleni

dat Bernliardus, quod seilicet Clu-istus pro nobis voluit reputari peccator quod

non
tari

erat, et circumcidi quod uon opus ei erat, ut nos desistamus velle repuquod non sumus et velle quod non est opus, At ut velimus reputari quod sumus et velle quod nobis opus est. Nam huic gravissimo et tenacisHomo superbus ciun sit peccator, vult sinio morbo medetur hie Christus. peccator putari et pouit nidum sumu iuter sidera ac habitarnen iustus, non

lo

taculum suum

in scissuris petraruni abdit,

hoc

est,

inter iustos vult uimierai'i,

vis fulgere

cum
et

inter peccatores sit

nmuerandus. A^ide ergo, tu inter Sanctos

iustitia

non circumcidi

alieiiaque

nitere,

et Clu'istus

propriam e\'acuans

inter peccatores vult sordere.

Quem

euim non merito

mo\-eat, ut libens suas

id,

turpitudines confiteatm- ac peccator velit reputari,

quam

cum
uon

cogitat,

quod

Dominus suus
homines
pestis
et
si

voluit peccator reputari propter eum, cpiod

erat, ut

emn
-'

exemplo suo revocaret?

coufiteri, uisi

Quae enim

est alia causa,

quod peccata sua

noliut

quod timent peccatores

inveniri?

At haec

est

pessima

Leviatan sive additamentum: niillum enim peccatum tarn atrox,

sine additamento sit

non statim remittatiu", additamentum autem est non vrdt coufundi et palam fieri. Onme enmi peccatimi duo habet in se, seilicet damnimi et pudorem seu culpam et poenam. At homines magis timent poenam (piam danuunn et culpam. Hinc faciles sunt peccare et difficillimi coufiteri. Volunt esse tuii^es et noluut reputari turpes.
ipsa superbia, qua

quod

25

At
sie

oportet tanta cupiditate coufiteri quanta fuit peccatum, ut,

non puduit cadere, non pudeat surgere, casum suum

pudore
victi

quem quondam o.stentare. Qui autem

statim

tantiun

pro

danmo

lugent

et

coufitentur,

habent

30

remissionem peccati sui:

2. Silin.

Ut

patuit in Da^^de, qui

'et

mox

ciun dixisset 'pectranstulit peccatiuu

12,

cavi

Domino'
Inde

audivit ex

Nathan Propheta

Dominus

Ui-

32,

5.tumn\

dixit:

DLxi 'confitebor adversum

me

miustitiam

meam

Domino',

et tu remisisti
3oi
5, 2.

impietatem peccati mei.

Tertio loco de ipsa Circumcisioue dicendum.

lapideis
fiat

Et

los. 5. patet,

quod

sr.

2.ioi. 4, 2.'..cultris

Circumcisio,
filium

et

Exod.

4.

Zepora
Petra

tulit

peti-am acutissi-

mam

et circumcidit

suum, fiebatque

id die

octavo
est

cum

inipositione

nominis.

Haec

tria

per
i.

ordinem \deamus.

ChrLstus

de

quo
*

formandus
eins.

est cidter,

e.

assumendum

in cor

Nam

nullus totiuu Christum habet in

exempUun aut pars exempll hac vita, sed participanuis omnes

30 Exod. 3

Seviiim'

nii-i

bi-ii

3of)rcii

15141517.
et

121
excni])liim Christi

eo.

Porro

nihil est efficacius et aeutius

niahiiii

quam virlmm
apprclicndc

ad ciroiimeidcndnm oninc
si

dosidcriuin.

Exciu|ili et
lianc

pnixis p-atia,
partoin
vitac

iit

te

pudor peceati
pudoris
et

coiititcri

proliKt,

in

Christo, qua vohiit ipse circunicidi et ])eccat(ir n"|)ntan, et oppone hoc cogi.i

tationi
vii-giniis

intensci

Dei,

voluit

pidvis pudescam fateri

Dominus, Rcx iustitiae et filiiis nou puduit, (piid ejro stereus et quod ,sum?' Eece hoc iusto inipnlsu abseindotur illa
atieetu diceiido 'Si

peeeator

tieri

et

tnrpis eogitatio et nialnni praepntinni cordis aentissimo

petriuo.
10

illo exenq)l(i

et

enltro

Sie te

si

ira

turhaverit adversus [)r()xiniuni,

maliuu eerte praepu-

tium,
frieret

statin)

a|)prehende eitruni ex petra et cojjita 'Eece

Dominus
iis

])ro

me

in praesepio,

imo lahorat
et

tota vita,

tandem

orat pro

(piihus iustis-

siniuni

erat

irasci,

meum,
te
is

ac nou potius pro eo oraho

mulieris paljiat

ego pulvis non oniittam nieam iram contra fratrem et I)onum pro malo reddam?' Sic si
et cai-uis titillat eogitatio,

species

natuni est cordi praein

putium.
et

Aceede ad petram
in

et die

'Dominus mens
pojnus essent
Simili

dirissime dolet
al)

cnice,
dor-i'.Sam.ii,ui.

ego delector
in
ten-a,

earne?'

Sie Urias ^Ethaeus

et

al)stinnit in

uxore
et

et

iiii\t

quia arca Dei

sanetis
suis
in

campo

hello,

e.

Chi-istns

cum

passionibus.

modo de omnibus

aliis

-'"

faciendum. Haec est Cireumeisio in spiritu per gratiam, quia Christus plcmis est gratia, et non potest cogitari, t|uantam stillet in cor eogitationis gratiam et bonum modnm. Vulnera er.im eins aj)erta et totus
desideriis

malis

niundus

nam

et

nihil jmpedit, quo minus sanguis eins stillet in cor cogitans cum: haemorrhousa taeta finibria vestimenti eins sah-ata est. Deindc ((uod
et

Cireumeisio fiebat tantnni in ])raeputio

originale

meml)ro
in

\irili,

id signifieat,

quod
in

malmn, quod ex
multis nialis

ea

pai-te venit

onmcs

lioniines,

circnmcidi

spiritu o])ortcat.
in

Est autem originale malnm universa ipsa <'orruptio natnrae

niiitil)us
ii-ae,

tarn

sn]ierl)iae, luxuriac,

axaritae &e.
signifieat

Cireumeisio in eo loco,

et

non

in

manu
nisi

aut

pcde aut lingua,

Quare quod

non tantum opera aut verba. sed prorsus

31)

tota origo et substantia nostra in

fit.

vitio

est et

expm-ganda,

(|u<j(I

non

per gratiam

Seeundo

fiebat die

octavo

et antea, ijuod est

contra superbos, qui statim facta semel (;onfessi()ne

se pm-os eredunt, eiun Cireumeisio ista ])eife(;ta

bono opere aut infusa gratia

sit

in

futura

resuiTectione,

quae diem oetavnm habet, perfieienda interim.

35

Per totam hebdomadani semper est eireumeid<"ndum, donec veniat illa. ''I'mn denique vocatur nou ineisio nee decisio nee praecisio, sed cireumeisio, scilicet

rotundum et perfectum abscis.sio, iit nihil remaneat praepntii et carnis, sed totum fiat corjnis spirituale. Sine enim desiderio malo cor iiiumhim et
in

C0111US sanetum.

Hjqiocritae vero ineidunt se tantum seu praecidunt,

nljiil

scilicet

opus malum tantum eaventes,

40

soiieiti,
i.

ut
e.

cor

nnmdum

fiat

et

corpus

sanctmn.

Tertio fiebat impositio nominis,

(piod vetus

nomcn

perlt,

imo

ante eircmneisionem nulhnn

est,

nomcn habemus coram Deo, (|uia ((Uornm nomcn eorum etiam memor est. At impiorum non est memor, ut Ps. l. ncc'i.

le, 4.

122
Dffb.
2,

ermoiie au ben 3al)tctt 15141517.

17.

ero

memor nomimuii

eoriuii

per labia mea.

et

Hoc

est

uonien,

de quo in
iusti et
sit

Apocalypsi: Vincenti dabo inanna

sancti.

nomeu uovum,

scilicet

nomen

Hoc autem

in fiitm-a vita nobis vocabitur,

licet niuic

ab augelo

vocatum, autequam essemus.

SERMO'
Die Epiphaniae.
SBiotii).

2,11

/'"^btiilcriiut

ei

munera
in

Aiiruin, Tlius, Myrrliam, Mattli.

2.

Ista

\_y

niuiiera S. Patres varie sunt iuterpretati.

aiu'O

B. Hilai'ius ciun B. Hieroadducit: Aiuiim, Thus, u

uynio iu

Regem,

thnre Denni, in m}'rrha luortalem significatuni et

adoratum

intelliguut.

Unde B. Hicronymiis luxencimi

Deoque douaruut.
iutelligentiani
in

Myrrham

Regiqiie hominique
oblatio

B. Hieronpuus super Matin

tluieuni denique:
pressit, in aiu'o

inunerum

eo totius qualitatis ex-

myrrha hominem coniitendo, atque ita per venerationeni eorum Sacramenti onniis consummata est cognitio, iu homine mortis, in Deo resurrectionis , in Rege iudicii. Alia intelligentia
Regem,
in thm-e

Deum,

is

siunitur ex eoutrario, scilicet in am-o ut ostendatur Regis potentia, in

tliiu-e

myrrha Doiiiiuicam sepulturam. Haec autem B. Hilarius solmn iu thure demonstrat. Alia, imo eadem cum prima, B. Gregorii in Homia: Eum, quem Magi adoraut etiam mysticis muueribus
Sacerdotem
considei-a,

maguum

in

praedicant,

Auro Regem,

Thiu-c

Deum, Myrrha mortalem: Aurum

qiiippe

-"

Regi cougruit, Thus vero

in sacrificio

Dei ponebatur, Myrrha autem mortu-

orum Corpora condiuntm-.

libentius

Sed alium idem sequitm- (suo more moralizans

quam

allegorizans) , scilicet iu am'o sapieutiam, in thm-e oratiouem,

in myrrha cai'uis mortificatiouem. Hac vice primam lam et autiqiiam videamus: Necesse enim est, ut et nos ista mysteria perficiamus. Non autem

-'''

nos oportet
tionem,
i.

Aurum, Thus, M}aTham

confiteri Clu'istiun esse
ait,

afterre,

sed confessionis

triplicis obla-

e.

enim, ut B. Gregorius

Regem, esse Deum, esse mortalem. Sunt qui eimi mortalem credimt sed non Regem, alii
ludaei
*

Regem

sed non

Deum.

confiteutm-, sed ueque

mortmun eum esse et hominem fuisse Regem neque Deum. Haeretici etiam alii Deum sed
sed

Nam

non Regem,

alii

Regem

non

Deum

confitentm*.

Soli

vero Clmstiani

12 denique oblatio
)

SbfcfierKS. 780-784.

Erl.
ift

fgt

Ijitiju:

A. 1517.

fef)nltcn

bcv

I.191 -196. Sermon am

SOalc
t>.

XII p. 2310-2321.

"-)

Sofiaer

Snniinr 1517.

etmone
eiini

oii-S

beii

3at)rcit

15141517.

123

et

Regem

et

Deum

et lioniLueui couiiteutur, passiuu et mortiium.

fit:

Verum
i.

et

haec eonfes.sio

diiplieiter
1.

sicut

Apostolus

ait Tit.

Primiim voce tantmii siue oorde et ()j)cre, Confiteutm- .se no.sse Demii, faeti.s aiitem uegant, Xitliomiiies.

is.

sed potius sibi ipsis voliuit esse Dii et Reges et

5

Secundo
sibi

aifectu

et opere vitae totius.

Igitur isto

boua ab

ipso

aeeepta
silii

reddere

modo Ciiristmii Deimi et in emn reTre, iioii

fieri,

eoiifiteri

est omiiia

iiide
al)

gluriam

quaerere nee

iddlum vauitatis

sed oinnia hnna

ipso s])erare et

in nidlam ereaturaiii coiifidere.

est Thiis illiid
10

Haec, iiiquani, coiiicssio viva et fidci jilena suavissimum, quo o'erimus nos uostraqxie omuia l)eo. blatio
est cor piiuu et

enim Deo placida

si

est valde et longo itinere pervenitur

spii-itns assit,

gratum atque pacatum. Sed hoc magiuuu ad istam oblationem Magoruiii. Venun
Cliristum auteni

velociter et facile pei-fieietur.

est,

Regem

(>ou-

fiteri

et

aiirum oifeiTe

deposita sapieutia sua et dictamiiie rectae rationis

dicitiir,

seu bonae intentiouis, ut

i.i

sese stultum et nudmii o'erre ac regibilem

et

praebere.

Qui simt
si

fii

obedientiae

tractabiles,

qui libenter

accei)taut

Regem,
fidunt,

captivaiit seiisuni

suum
si

in

obsequiuni

C'liristi,

in nulla re sibi con-

Imo

veniant mala,

ofTerantur bona, staut pacati aequiiter.

At

contra diu-ae

cervieis et

ineorrigibiles semjjer

suo nituntur sensu, resistmit

Regi, sibi ipsis

-M

modo

confidunt in

Rex et ductor, uon sequimtur uisi consilium suum et nullo Demn, ut sese illi committereut. Ideo inter eos sm-gunt
ira,

tumultus, impaticutia,

dissensio, munniiratio, blasphemia,

neu tarnen
est,

nisi

propter

Deum

et

pietatem.

Qui

fiu-or

nmic

et eoruni

potissimum

qui
is, i5.

25

maxime Clmstum et clamant verbo et silent opere, qui dicuut 'Regem non SoOhabemus nisi Caesarem', i. c. nos ipsos mundique gratiam. Patet itaque quod thus est fides, am-um est spes, quia fides credit onuiia ex Deo esse et fore, spes eadem exspectat et sustiuet quae fides credidit. .Sequitur
Charitas tertio loco, seilicet Christum mortalem et passimi confiteri, \'iva
confessione passionem et

mortem
i.

eins in semet ipso exprimere, ut sicut

ille

mortuus
30

est ita et ipse Hbentissime

mori

velit.

Hie

ut

mors

tortis
et

dilectio.

Sic itaque

non sohun Thus,

e.

a Deo, venisse, venire, ventin-iun,

netiu- et speratur

omne bonum

et

bouum Non solum Aurum, i.e. spem mahuu, Venun etiam Mvrrham,
fideni, (|ua creditur es.se
,

nialmn
susti-

tjua
i.

e. cliari-

tatem, quae
tollit
35

cum gaudio
infert

hie etiam appetit et spes sustinet.

Et inde Fides

iiobis

nos ipsos et nostra, onuiia in

Deum cum
et

laude et gratitudine

referens,

Spes

nobis alios et aliena, oumia Ibrtiter sustinens in j)atientia

et mititate, Charitas etiam

Deum

nobis aufert

omnia quae sunt, redigeus

nos in pm-uui

niliiluni

ex quo couditi sumus, et id

cmn gaudio

et

appetitu.

Haec
fiiit

enim Myrrha pura et electa, sese in purum nihil resignare, sicut antequam esset, et nee Deum nee ali(juid extra Denni cu|)ere, sed solumest

modo ad

beneplacitimi

Dei volenter rcduei ad suuni primipiuni

33 ^inter sustinet

i.

c.

niliil.

8 fides

24 meique

i)t

ctioo

ju ergnjcrt: orterre

dehemus

124

(Scvmoiif

Qii-3

bcil

:Cuillvcii

1-5141517.

Nam
Dei

sicut

nihil

t'uimus,

niil cupiviinus

autequam crearemui'

nisi

in

sola

scientia, Ita oportet illiic redire, ut

acque nihil uoscamus, nihil cupiamus,

nihil simus.

Haec

est via

Compeudii, via Crncis, qua brevissime perveniatui'

haec nuuuTa quilihet potest oiferre Clu'isto,

ad vitam, ad quam per

ojiora nuufjuani per\'enitur sed uiagis abciTatur.

([luid
r.

Coi'ollari u

ni.

Patet

non minus pauper

sensibilem, sed

([uuni dives,
off'errc

imo melius.

Quia

iion auruni, tluis,

myrrham
illa

fideiii

possumus,

fiduciani \erain

rcrum uon iqiparen-

tium.

Credere enini Christum esse Kcgem, Deiuu, liominem, hoe est

tria

munera

ofterre.

Sed

facilis

haee doctrina dictu et auditu, factu autem

impossibilis,

neduni

difficilis

homini.
se

Nam

hoc ipso diftorunt doctrina per

lu

hominem
imo
qui
facit
freti

et doctrina

Dei per

ipsiim,

ad aures usque sonare uec

statim facere
intellectu

ultra,

quod praedicator potest dicere et Deus autem intus ad cor sonat et docet,
Lide periculum
illis

intus et

foris.

est

maxnmu,
et pidclu-e
is

suo omnia ideo salva pntant, quia

ii:itelligimt

specidari veritatem possuut, ac sie secure cadmit in perditionem nee curant

^

Demn, Doctorem
nt)n
>j5j.

intus.

Videntur

enini
et

sibi in

amare veritatem, Ciuu tamen

instniam
tibi
20

nisi

coonitioneni vei'itatis
Ciliare

ament

ipsa occulte inflentur atque sibi

32, 8.

placeant.
te in

Dominus
illo

Ps. :U. ditt:

Intclleetum tibi dabo et

via qua

liradieris, C^uasi diceret 'ego,

ego iustrnam, non

sufficit

magister liomo uec

licet
illos

esto contentus'.

Et

in huius rci figuram et

exemphun
est

Mosi

et

Aaron

permittcret, ut populiim educereut,

uou tarnen passus

itineris in

esse duces,

sed ipse praecessit eos, ipsement

Dux

colunma

nubis et ignis, ne in hominis aut suo proprio magisterio ullus confidat, sed
in
*[. 25, 4.
1.

fae milii

Dei per hominem. Quare desine siiperb'e, sed humiliatus die 'Notam viam, Domine, in qua ambulem, quia ad te &c.' Qnod autem
sit

2.'.

impossibile

homini

ista

munera

oiferre sine gratia, satis

probat experientia,

Regem confitentur, sed cum coeperit ille regere et regmox retroeedimus et negamus. Regis eiimi est regere et subditi est regi. At contra tit: Dum enim recta nobis proponimus consilia et tamen Deus illa impedit, mox non Christum Regem, sed diabolum hoc egisse dicimus. (inid iioe autem aliud est quam C'hrist(.) aurmu et coronam potius aufeiTe quam offerre? Tales itaque multos licet videre, qui puldire ornatis verbis dicuiit 'Domiue lesu, Rex mens esto, tibi omnia comquia multi Clm.stum niim sniun exercere,
mitto,
ftat

au

voluntas et consiliimi tuum". Et ecce moriatm' uxor, fihus, pereat

substantia, statim cessat Christus

Rex

credi.

Ubi tunc Rex tuus? Nonne

non corde

:ts

yiic.

18,

neqiie vita. Eodeni quod ore soluni fiiisti modo et Deimi confitentur, donec nomen habent: eaeteriuu si eis aufertur nomen, tunc cognoscnntm- (juod nomen suimi coluerimt et sibi tribiierimt, 13. non Deo, nisi lingna tantum. Et tamen audimus eos dicere 'Deus, propitius esto mihi peccatori'. Hoe vulgatissimum verbum, sed rarissime corde probatnm. Si enim aifectu vero hoc verbum diceres, eo ipso omnia peccata tua dimissa esseut. Eodem modo Sic Publicauo dimissa fuerunt eodem verbo.

patet

Regem

confessus,

4(i

Si'vmoiic

nii?-

bfit

3nf)Vfii

1514

ir)l7.

125
,

orannis 'sauctificotur nonieii

tuuni'" et

t;iiiicii

imluiniis sanctificari

(|iii;i

iinlu-

mus niostrum
iiomeii
fiiuiii

pollui.

Caniiims 'Ddiniiic Dens nostcr,

terra!'
enriini
(|U<)(1

quam

a(liiiiral)ilc

est

spf.

s,

2. 0.

in iiniversa

tanien
in

iieri

non potost

nisi

illiid

I's. 0. f.

9,

prius
.'.

impleatur:

nonien

ilrle\isti
inipii.

aclernnni.

Secundnin

nunieii

aiitcm sunius natura

niali, stnlti,

(' in-

ergo nomen bonitatis, sapientiae,

sanctitatis vindieannis nobis,

quae Dvi solius sunt?

et sapientia, iustitia.

Nani

sicut B.

Augustinus
sf^ilieet,

meditari solet,
nihil
nisi

si

bonum

in abstracto

separetur a crcatura,

bonitas

Dens maueret, Sie

Nos enim

unibra siimus,

lu

Deu autem res vera et corpus nobis. Sic et inepta est quaedam (ilossa Decreti, quod peecaret, si quis peceaturem se dieeret, tametsi sunt peeeatores et plus mentiuntur, 'dum dieunt se iustos, cum tiuu- verilatem diennt, ((uando
peeeatores se eonfitentiu-, C^nia 'non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo
.451.

nr., i.

da gloriam'.
est

Qui ergo omnia bona

in

a se ipso removet et

soli

])eo

tril)uit,

sieut in veritatc est, hie offert Christo thus et ipsuni

15

Deuni
in

eoiititetur.

Idem
1.

saerifieium

odorem

suavitatis,
est

de (pio legitur
suavitatis.

veteri

Testamento

TOoi.8,21.

saepe dictum: odoratus

Dominus
et

odorem

Ita

demmii Christum
et

mortalem confitentur ore

re

negant.

Credmit passum
lux'

mortuum, sed
si

nehmt
est,
20

imitari nee ilns

passionem suam facere:

autem

eerte durissinuun

quia seusibilissimum.

Verum autem

est,

quia praeeedentia duo

starent

pene mors esset potius

dulcis.

Nihil euiin facit

recte
cogit,

mortem amaram quam quod

Beatus igitur

Deum

et

Regem Christum noudum

mors
sc
in
istis

confitemur et agnoscimus, iiostra

ideo amarissinia.

adliuc sapimiLS cjuae relinquere

qui hie in vita

exercitaverit,
in

ut

cum hora

venerit libenter mori

possit et Christum
25

mortuum

se transfonuarc eique se eonformar(!.

At

et

hie

non nullos audaculos

voluerit', nihil

licet

audire,

(]ui

dicant 'lilx'uter moriar, (juando

Dominus

solieiti,

(jua iiiunilitate erga

Deiun,

(|ua resignatione

et patientia erga

Regem

sint dispositi.

Ideo

fiet illis

seennclnni labulam illam

iEsopi de Sene

(|Ui)dani,

qui aetate et Labore

f'essns,

cum

onere lignorum

premerotur, invoeavit mortem, quae

30

cum

venisset inteiTogassetque, (|uid eani

vocasset,

respondit 'ut onus

illu<i

levares et mihi

imponeres':

iioluit

enim

mori, sed potius amplius laborare.

sumus ant natura

fo^It

9
ilicore

proxinuis

nobis.

^
18

unfcrcv
illis

Ponjeftuv
faeere

l'(i(.

Pol.

2,

17

10

quis

tametsi
si

peeeatores

Imc

aniat,

eerte

19 Vera

duo, quae

126

etmonc au* bcn 3at)rcn 1514--1517.

SERMO
Die Conversionis Pauli.'

[De relictione
ffl!attii.i!),29.

omnium.]
habetur
5

^entuplum accipiet
Euangeliuni, et hie
:

et

vitam aeteriiam possidebit. Hie

ac

'

V_X

finis et

onmiiun mandatoriini Dei, ut midi exuaniur

immaculatos nos esse
Qiiare Euaugehuni
adhaerere.

ab omni coueupiseentia
oportet et milli
nihil
eliari,

puros enii et sanctos

rei

prorsu.s

eoncujiiscendae

aliud est

quam
non

revelatio et
fiu-ari

interpretatio veteris

legis,

quia uou moe-

neu

irasci,

re vera et reeta intelHgentia nihil est aliud

quam

uon eoucupiscere,
odisse.

milli

adliaerere ei'eatiu-ae,

Nam

illa

coneupiseentia est
totius

ipsmn atque animam suam causa onuiium rixarum, litium, bellonun,

se

iiim. CIO. eaedium,

tumultuum

mundi,

Ut

vere dLxerit Apostolus

eupiditas radix

quia parum onuiino praestatm- nisi abstinentia et relietione Quare relinquere onmia hoe ipsum radLx est omniiun bouoiiim. Nonne mirus ordo et penuutatio? Cupiditas bonorum est radix omnium malorum, contemtus bonorum est radix omnium bonorum. Qui reliquit bona, hunc prosequuntur bona. Qui cupit bona et prosequitur, hunc relinqumit bona.

omnium malorum,

omnium.

i-'

Qui ergo non

relinquit relinquetur, qui

autem

relinquit

non

relinquetiu-.

Vide

itaque vanitatem cupichtatis, imo

relinqui

quod cupiditas uou ab eo, quod

sitit

satiatm-.

malum eins. Imo Quid est enim non

et experientia
satiari

videmus,

cupidiun

quam

20

ipse

non

relinquit? quia

non consequitur quantum vult

fugit aqua.

et tarnen cupit.

Sic de Tantalo poetae finguut, qui oretcnus in aquis positus

et
liic
liis

vehementer

tameu quoties vidt bibere

fingitm-.

Miro

scilicet in-

genio cupiditas

Contra quid est contemtorem rerum abimdare

et

bonis

quam ab

quae relinquit quaeri

et

coneupisci?

Meudicat avarus
fugio,

25

di\'itias,

sed divitiae mendicantur pauperem, Odiiuit sui amatorem et amant

sui osorem.

Unde

de ipsis verum est

illud:

quod sequitm* ignommia

quod

fugit ipse sequor.

Igitur qui uon vult relinqui relinquat, qui ^at amari odiat,

et qui vult honorari contenmatur,

itj.

qui

Niilt glorificari

afRciatur, et
ait "^omnia
:w

8, 7.

sie

de

aliis.

Unde

Ps.

8.

omnia

subiecisti

sub pedibus eins, non

posuisti

ad caput

eins'.

Homo

enim

(jui

omnia

relinquit et contermiit, quid

aliud faeit
5.5M(oi. 11,24.

quam

<juod sub pechbus ea habeat?

pedibus, non habet,

Habet ergo omnia, quia sub quia non pedibus ea conculcat. Sie in lege Mosis pro-

1.S

pracstat

27 sequitur fugiunt

30 subiecisti

fc^tt

33 noii

lialiet,

quia

sub pedibus
')

2]ct)n I

. 785-787.
1-517.

Erl. I
ift

. 197-200.
bcv

Wald)
25.

p. 1170-1183.

=)

SfcJ)er

fgt 1)iniu:

Anno

eljalten

ermmi nm

Sanuar.

crinonc

oii-!-

hcn ^nt)ten

15141517.

]27

omnis locus, quem calcaverit pes vester, erit vester, i. e. si conteninon habendo habohitis et nihil habeutes omnia jiossidebitis, omnia possidendo nihil habebitis. Quare? (juia non calcamus ea pedibus. Venini nee superiores eonim effieimini, sed ipsa caleant vos pedibus
mittitur:
seritis ea, (>nint vestra,
.',

suis super eaput

vcstnun

et

servos

fat'iunt.

Sic et hoc loco eentuplum aeeipit, qui siniphim relinquit.

est

Xoii anteni

hoc relinquen;

sie

intolligendum seeundum sensus

ruditatem, quasi nos

iubeat
potius
10

Dominus ab invicem
unieuique manda\ei-it

recederc et nullam alterius enram habere,

cum
prae-

de proximo suo
Auachoretas.

et

iionorare

parentes

iubeat.

Alioquiu

omnes
charitatis

oportuit

liiri

At
i.

nbi

timc

maueret

ceptnm
et in

apud solitarium?

lum

cinn

iniiicos
e.

praecipiat

dilicn?

medio iimicorum .suormu rcgiuuu suiun,

nos, pt)suerit, pat(!t, (|Uod

nee propter mala sint homines et boni relinquendi, midto minus propter bonum. Igitur hoc reliiu|uere inteliigitur spiritualiter et affectu ficri mtus
15

20

autem oportet quam maxime illis adhaerere omnia liabcre iiidi'erentia et sohnnniodo a Deo in Deiun per Demn feratm-, quomodocunque cedant, atque ne propter eoram aniorem Deum offendat. AHoquin quomodo uxorem relin(|uet, cum ipse dieat 'quod Dens coniunxit, hr)mo non separct' et per Apostolum 'prat^f'^j'^J cipii) non ego, sed Dominus, luvorem a viro non discedere'? Is relinquit uxorem, qui propter uxorem nunquam faeit quod Deo displicet. Sic lob fecit, quando non nnedixit )eum, ut uxor voluit. Tuuc filios, quando similiter obedientiam Dei praeponit amori filiorum, sicut Abraham fecit in Isaac
iu abscondito,
foris
et misceri,

coram Deo

Ita ut

homo

discat hie

i^'.p

et
25

ideni lob,
iste

(piando contra

Deum

nihil

locutus

e.st

propter

filios

occi.sos.

Et

amor, hoc relinquere

et

quam

difficile et

ramm

sit,

satis patet.

Parentes

omnia potius relinqumit quam filios, imo quiun stultum et filios. Nee mirum, camem generant, caro sunt, camem dUigunt, eanialiter sapiimt: natm-a venim amorem filiorum non habet sed sola gratia. Et hoc mirum videtur homiuibus. Xam quid \"ero similius, quam quod Parentes diligiuit filios et coniuges se invicem, et tarnen non est vemm, sed apparet es.se amor, ut patet, (piia reliiKpumt Deum. Non sie eniiu educant filios, nee sie amant, ne illi faciant quod sit contra Deum, Ut lob suos dUexit, quando pro iis sacrifieavit, ne forte benedbdssent Deimi in corde suo, Sed tantuiu ad ea diligunt cos, (piiltus impeditur eorum sidus.
enim Deiun
canialem affectum in
Sic Persius de stultis

3s

niatrum votis

scribit:

Hunc

optent

geuenuii
fiet,

Kex

et

Regina, puellae hunc rapiant, quicquid calcaverit hie, rosa

mittimt in aedes,
i.

et Cra-ssi

e. gl()riani,

voluptates

illis

tantum optant, non

ita

timorem
sauctiet

Dei

et

statum

salutis.

l'ionun autem Pai'entiun est oiimi die

cmu lob
Dei

ficare filios

suos et

Dominum
35

orare, ut det eis gratiam timoris

ipse

32 hoc rosa

reducatur

filio

optet

36

Regina puellae,

quicquid

hie

calcaverit

128
Pater eoriini
sic'iit

crnipno

niij

ben Snfjveii 1514 -1517.

sit.

Nam

desperant de suo studio, nee boui fient limuano

officio,

multi praesimmut.

Agimus hodie
a

S. Paii

conversionem certe dignissimam.

Hie enim
iiie

est

proprie Dor-tor et Magister et Apostolus, quia Doctor et ApostoUis gentium

Deo

datus grandi miraculo, quod 12 Apostoli ludaeis, unus

geutibus

I.liov. 15,9.
^. lior.

Sed honorandi fueruut iUi propter promissionem Patrum. Verum est, quod multi et magni non tautum apud superbos et sapientes et iustos, quautum unus solus et exiguus apud stidtos et peceatores. Nam et Paulus caeteros Apostolos magnos voeat, se minimum ApostoT /-i r\ C A T T T
datus
est.

et

hoc mysterium

11,
2,

:>.

lorum

tlicit

ad Cormthios:

-I

.iuid

mmus

teci

magms

Apostolis?

Iterum:

(ia'i.

t;.

qui sunt supra

modum

Apostoli, et ad Galatas:

Nam

hi qui aliquid vide-

bantur quales

fiierint,

nihil

mea

interest.

Omnes enim

Apostoli simul paucos

ludaeos converterunt et multo tempore, Sed Paulus plurimas geutes solus

et

brcNT

tempore.

Igitm- hie nisi datus esset Ecclesiae,

caeteri
licet

non

suffe-

cissent.
Soft.
-.',,

Dignus
et

ita chlectione et

honore praesertim Doctonun,

videtur causa

plus nunc

19.

ametur passim Aristoteles.

iiuindum

NuUa

dilcxorunt homines tenebras jilus

quam quod quam lucein.

venit

lux

in

SERMO'
Dom.
TOiUti). 8,27.

IV. post Epiphan."

ei,

/ enti et

mare obediunt
significare

Matth.

8.

Certum

est

mare

in

hoc

20

V
in

Euangel io

mundmn, hoc

est vita ista inquieta, instabUis et

transitoria.

Tempestas
in

et venti ipsi rectores

teuebrarmn, spii'ituaha nequitiae

fide,

coelestibus.

Nav'is Ecclesia et

quotquot sumus in vera

imo ipsa

fides na\s est,

qua Christus
sit

est,

quae periculis vexatur assiduis.

Quae
ille

cum

ita sint,

ut necesse
infelLx,

nos semper in periculis versari, beatus

qui

2.";

nuUa sentit, non quod inilla habcat, Cum non sit homo uUus sine j)lurimis maximisque periculis, Sed quod non \-idet se in periculis, imo mortuus et sul)mersus est in [lericulis. Quia sicut nulla tentatio est duplex tentatio, mio universa tentatio, ita nulliun periculum est
sentit

sua pericula,

qui

maximum omnium

periculum

et

siunma secmitas simima

tentatio,

sunimae

so

10 Et verum, qui
clesiae

sunt super mortem Apostoli

8,

19
bc-J

III.

9iad^

bei'

cousuetudo ec6pipftonio

Romanae

ift

1)1101111.

23

ff.

bo

tanacliiini

4.

Sonntag

iiac^

20 non qui
')

27 Sed et non

8|rf)cr I

. 787-789. Erl.

S. 200-202.
norf)

Ba(cf)

fiiat

(jiitjit:

A. 1517.

'^n

4.

oimtoc?

Cfpipfjanias

fiel

"-) XII p. 2320-2325. 1517 auf bcn l.gcbninr.

8ljfd)cr

Sormnue
cNatiae

nii? bcn S'il)""

1">M

1">1~.

129

s\iiiiiiia

inopia, siout dicitiir:

stiiiini;i

iustitia

siiniina iiii(|uitas, siiimiia

tit

8apit>ntia sinniiia stultitia, et oiunino fxtreiiimn

i|n(i(l(|iic

(umiiimi cxtrcmuin
suniina
turliatii)

et

t'ius<

maxiiimiri
j)ax,

]i('ricul\im:

\'aria

tfiitatio

iiiiUa

tciitatii),

simima
:.

suiiiiiiiim
illi.s

pccoatiini siiiiinui iustitia,

([uiescit in

.summa

stultitia siiiiiiiia saj)!-

cntia. quia in
(juit

stuitu.s

sc ohlitus l)ei,
qiiicscere et

in istis

priidcns reiin-

se et conf'ugit

ad Deum, In sc autcm

Dci

oblivisci

t)nmium

malorum scntina
Sicut B. lac. cap.
varias incideritis.
III

est, in
1.

est summa omnium bonorum. omne gaudium existimate, fratres, cum in tentationes 3ac.

Deuni autem tendere

i,

2.
1.

Et contra:
Isai. 47.

Afiitc nunc, divites, plorate et ululate in miscriis3nc.

et (juae liahita.s contidciiter,

:.,

vcstris ttc.

Et

Et nunc audi, dclicata

praeter
nie

Joj. 47, . a.

(juae dicis in corde tuo 'eoo snni et

non

est altera,

non sedebo
in

vidua

et

ignorabo

sterilitateni'.

N'enicnt
vi'iiiet

tilii

duo haec subito

in

die

una,
jci. 17, 11.

sterilitas et viduitas, et

itenun

super

te re])ente miseria, (piani

neseis.

(iuarc bene habent, quilius irrunipnut a(juae

1'

na\iin siiam, (|uia

nmin

ventnr ad auxiliuni Dci ([uaerenduni, Et ideireo

ouniibns
nostruui

vi<ie,

(|u<inindo Christus
noi)is

hierum

(juaerit
sinit

et

etiam

dum

dormit

servit,

dum

relinquit nos su.seipit,

dum

proeellis turbari etiam promovet.

Sicjuidem

per haec operatur non ut pereamus, sed ut ad ipsum revertamm*, ut magis

ac majjis assidue salvemur.

Vult enim exeitare

et in

sui in nobis desiderium, ut

claniemus porro, Clamare nos vult, ut exaudiat, Exaudire vult, ut salvet, ae

sie erudiat dieit: Ejro

nos de nobis diffidere

oeeido
et vivifieo, h. e.

i])sum confidere.

Id(pie vere

sieut
&.OToi.32.39

(piod hie snseitarc dieitiir liberari. doeeinur

ergo quod eo dormientc periinns.

Nam

cui non dormit Ciiristus, non

perit,

2.'.

non clamat, (|ui non clamat, non exauditur, t^iii non exauditur, I^nde nihil accipit, Qui nihil aceipit, niiiil haliet, Qui niiiil habet, peribit. fit ut qui non perit vere pereat, et cui Dominus non dormit, vere nunquam ei vigat. Igitur dormi, Domine lesu, ut \igiles. Et sine perire, ut salves nos.
perit,

Qui non

(iiidd

si

etiam ab extra
satis

mundus

totus

nos quietos sinat, ecce unns-

quisque
30

sibi

ipsi

magnum

et spatisuni est

mare, plenum
ille

reptilil)us in
in

nobis et animalibus parvis et magnis.

est.

Imo

et

Draco

magnus

nobis

Nam

vide quot procellas solus oculus suscitat, quot auditus, quot gustus!
reptilia

Ipsa denique anima lubricissima quot eapitalia et

habet cogitatiommi

Quot animalia parva

3''

et

magna,

i.

e.

\aria variacjue desideria, curas et odia,

timores, spes, dolores, gaudia vana!

carnis,

Accedit hinc draco,

i.

e.

tyrannis
fiirit

illa

fomes concupisecntiae, lex memlii'oruni.

(Juando

ille

in

suo

turbine, (piis tutus, (juis quietus?

V'ide quantis niiseriis in nobis ipsis repleti

est aniniain

sunuis.

Vere iUe plorat: Oeidus mens depraedatus

meain, Et

fiinflci. s.'.i

iterum:
est,
40

Mors

intravit

))cr

fenestras

nostras.

(^ui

haec non sentit mortiins 3.

,

9, 20.

ut lUxi, (iui vero

sentit certe

hie est

uniis discipiijornm

(pii

suscitat
iiiullnsMatii).
s,

lesimi dicens: Salva ims, Doiuinc, perinius.

Sed pmli dulorl quam

25

13

et

l's.

veiilet
1.

ipiam

iiostis

2:!

eo fet)U

)i!iit()cv

cvEe.

130
videmus ac

Sermone
fere ornnes

nii

bm

3af)ten

15141517.

mersos Christianos, quam paucos clamantes.

ut

Quin

id etiam agimus pro iustitiis propriis,

nou invocatione Christi salvemur,

operibus bonis
illis!

sed viribus operura nostrorura.

nolentes
periciis

Securos nos facimus, ut tentationes viteraus,

et volentes
fi-ui

urgeri
i.

ad clamandum

ad

pacem liabendam,

e.

millies niillies

pereundum.

V^ae

SERMO'
in die Purificationis Mariae.
^rigo huius festi

oet ut

primum

enodabitiu*.

Nomen

souat purificatio (9icinigung)

erat

Mariae.

Inter gentes

atque

Romanos

id

consuetudinis

ut in
lo

prLncipio
sepidclu-a

Februarii

meusis (qui

et februatio

dicta est, pm'gatio et lustratio)

mortuoram

liuninibas \-isitabant atque civ'itatem isto pacto pui^aeffici

bant: credebant enim, mortuos per hoc sibi

Ecclesia,

propitios.
ille

Crescente ergo

cum

Cliristi

nomen

coepissent confiteri, mansit

mos

gentilitius,

nou raptu quodani

uterentiu-,

nomine Virgiuis

celebratur.

Quare adhuc
15

operae pretium est prospicere, Christiani ne abolitam consuetudinem suis pompis iutroducant. Mulierculae siquidem gaudent longitudine et magnitudine eeremoniarum et laudi ducunt, si quam candelam satis magnam deterant:
,

potius autera eins expensis suos ut nutrirent pueros

mavelim

et sustentarent

familiam.
et

Xihil

enim fruetus

in

iisdem situm

est.

Sic igitm*

Euangelium

Epistola purgationem clamitant,

est, et

Unb baa

gilt

bctn altert 9lbam,

Qui purSic enim

20

gandus
mal.
3, 1
ff.

haec purgatio,

si

fit,

videtm- nobis contaminatio.

Malachias

Ecce ego mitto angelnm meum et praeparabit viam ante faciem meam, et statira veniet ad templum sanctum suum Dominator, ber errfc^cr, quem vos quaeritis et Angelus testamenti, quem vos vultis.
Ecce purgationis ordo atque
est

2.1

praescriptio.

Hactenus populo praedicatum

de maximis indidgentiis , per quas liomo ipse a seculi huius miseriis,

passionibus laboribusque liberetur,

cum

tarnen

Dens non

velit passiones ipsas

')

Sufift

ift

^(^

Sermon
le
feel.

bfrffcntlicf)t
ic.

in bcr
3luff

3eitirf)if'ft

Unf(i)ulbigc ^kd^ricftten iSon

(Ceipjig, 8)

9ten unb 'Difucn Theoi.ooi fd)en nd)en,

unter bcr ber)ct)rift:
bic 5ei"t
=

bai 3nf)r 1703".

l.'iti)tme&
=

.6774
ber bie
ift

Lutheri Senuon an
I

Jeft A. 1518. get)altfn, ber

*4->rebigten

(Jpi|"tel.

ex MSto."

*)iad) .S*fd)er

@. 795

geijrt er
gejeljt

aber an bcn
toerben.

10 ebotc nnb mufe

bemnacf) anf ben 2. Jcbruar 1517

I

llnfere

berfdjrift

benen ber nnbern Sermone entiprcd)enb gcbilbet. Erl.

202 '20<>. Wald) XII p. 1652 1657.

Scrmoiic aut

bcii

3'i')tfn

l'''lt

-1")17.

131

amovere, sed miilto magis superaddei-e,

vidctur unioo verbo de
Christi
et
iiidulgeiitiis,

cuiii

taimii

(uiincs;

Scriptum

saiiaro

quod
tide

est, crredere iu

Christum,

l^assio

sanctoram sanctifieant

iu

membra

o.ssaijue ea,

eorum ac

cetera

quae tetigerunt.
r.

Cur

igitiu'

nos miseri acceptamus

atqiie

quae niinora sunt,

Chi'istus;
iii5Hattri.ic,i9.

inehora relinc|ueutes?

lundam euim

pm-gatam auimam vult

erit

ergo

dixit

Petro:

QuodcMUHpie ligabitur super ternun,

ae vinientia egere.
id
i:ini

et

ligatuiii

coelo, et qu((dcmu[UC solvetur iu terra, erit solutuni in eoelo, iVon ut suiiuni

Pontificcs

irae

cum quodam impetu

imliis

Proii ddlurl
tin\c>r

(|Ui>(l

suuuni
10

Icieo

solatii

datuni
iiidjt

est,

terror

et

(actiim

est:

Sann man

fanu je^unb

aiiberc',

benn Hcrfludjcn

iinb

Dcrbanncn.
taiii

h\
et

quoque nobis dictum est, e5 gilt um. Xune dieas 'iani eontritus sum, tam oinnia peecata mea in(hilgentur niiiii'. Veueinun id est atque exitiuiii. Sohmi erede verb(j, (piod
absohitione,
15

conlessus
Ictb

i^cl)

nid)t.

dieit

saeerdos in

ut

nee suo nee tuo merito absolvatur.

nescit

In

fide

est coufessio:

verus

enim penitens

se

poeuitere,

ergo multo

minus saeerdos, ex

quorum niimero quidam

tritos.

sokira eos \-ohmt absolvere, quos vident bene eon-

Idet) mittitur Angelus vel Christus praeparaus 3lus mit bcncn! \dam, miindans corda nostra, et statim veuiet douiiuator, (piasi dieeret:

Sunft
20

hjirb ev

mdjt fommcn,

c-5

mufj borfnn rein

fct)n.

Ecee venit, dicit Dominus, Et quis poterit cogitare diem

ad
\-

nt u

eins ?
ita,

Christus nimh'iun advenlet

i'iuidit

singida, ut Uli videatm- perditio

vcnire.
2-'

Simile

est

hie crassum

in

quilibet neseiat eum adesse. Conquaedam atque calamitas magna adligno tomatili. I^ignum iam notum ac

ut

enormem rotundam naturac figuram habens.

primuui latus

unum

deplauat,
dieeret.

dehinc autem seemidum.

Faber autem lignarius accedit, Et si ligntmi loqui

ex te ut

posset, 'quid vis?'

Res])onderet faber 'octogonum lignuni

faciam'.

'Mitte', responderet ligmiin

denuo, 'ex asse corrumpis me: iam enim

est,

\nx duos habeo angidos'.

30

Sic ctiam in iiomine

ut primo intuitu videatur

corruptio adesse et destructio. ergo nee cogita diem adventus eins.

Et quis stabit ad videndum eum?

conflans
(ein

58arfoffcn= iinb 5d)mcl|!=Jvcncr) et

Confidat

nemo

hie (la e

allcC'

\Xit)

Ipse enim quasi ignis quasi iierba t'ulioinim. Igitur nemo stabit nam foljien).
:

potestati eins quis resistet?

3'

Veniens enhii nostra

])urgatnrinm.
f'uiionuiii

consilia dispergit et redigit

dictio
luia

in

niliihnn,
S.

unde

in

nobis

In

Hebraeo

ponitur

'Borith'.

Hieronvmus herbam

n'(klen(hun

esse

dicit.

Sed

si

ego habereni tantam potestatem, ])Ui-gatorium tradueerem.

FuUo

praeterea

non
*"

est quem nos %-ulgo SoUen = eber ober Sinap dicimus, sed artifex erat mundandanmi vestium, ad (juod Borith herba erat acconiniodatissima, uti nobis est smcgma vel ali(piid tale, finuis galJinariun &c.

32 ein Soioffen unb

J32

ermono

nii* bcit Snfivoii

lH

l.'il7.

Et sedebit conflans

et

imiiidans argeutiim et purgabit filios

Levi, colans eos, quasi aiirum et argentum.

Christus ignis est non levis, sed qui dissohnt quaeque durissima, ouni

auruni

et

argentum eius flammis liquescant.

tilii

Xou

etiani ((uenilibet imrgabit,

selecti,

sed qui digni sunt

r,.w!oi. 10, 8.

I^evi,

qui ex omnibus tribubus erant

ut legitur,

r.

Deut.

10., filios

Dei, qui fide sancta atque integra in

eum

credimt.

Et erunt Domino offerentes sacrificia

3!m.
1,

in iustitia,

n.

Vel
ex])olit, ut

fide Clu-isti

lustus si(]uidem ex fide

vivit.

Purgat suos Christus,

Purgati dioit in Canticis: Pulclmi es et macula non est in te. iam nun quieseunt, sed quasi furnus igneus fianunas openun evomunt, habent w eharitatem et Deum lionoraut. Igitur otlerunt in iustitia, vel omnia quae a
accepermit reddunt et retribuimt.
et

Domino

Et placebit Domino sacrificium Inda

Dens
acceptat ea, quae ipse in nobis
nisi

Jerusalem.
nee
i'

operatus est, non nostra,

placent nostratia,

ipse ista effecerit.

Igitm* oonsultuni

est Christianis,

ut solum exspectent, et quid eos

vocati sint,
pei'ficiant:

Deus

velit et in quo genere vitae ao statu

Hoc summopere
est

(etsi

renisus

maximos

habueriiit)

coni])leant ae

hoc

enim nuiudare.

SERMO'
Dom. Septuagesimae."
awiittt).

-m

20,12.

TT
X X

Ulla liora f'eeerunt et

pares nos
inquit,
i.

illis feeisti, Matth. 20.

Hie

primo patet, quod Hebraea lingua verbis

transitivis utatiu- absolnte

seu neutraliter.
ratores,
ciuii

Xiuu Yecerunt',
statim

e.

operati sunt sive fiieiimt opefecisti'.

tarnen

sequatm* 'pares nobis

fine

Secmido
prima
enim
.").

patet,

quod numerus horaram sumatur a

finitnr in initio

earum,

ut hora

est,

quae
prima,

25

seeundae, ac

si

quis hora prima ineepit operari, intelligitnr

die! accipiatur:
3. erit
7.

hora

7.

incpere, si 6.

apud nos pro prima

tertia,

erit

8. erit

secunda,

9. erit

12. erit sexta,

nona,

erit

undecima.

Probantnr haec, quia hie dieitur, quod una tantum hora lalioraverint qui
venerunt hora undecima.
finita sero

Ergo

sequitur,

(juod

illa

fuerit

idtima diei, qua

5.

;iu

mercedem

acceperunt.

Sed ultima
9 dicat

est a 5.

ad

6.

ergo hora

vene-

2 rotaiis eos
')

6 Deut.

22 patet

cum Hebraea
=)

8ic)er I

.789-791.

Erl. I

. 206-209.
fiel

fgt

Ijiiiju:

A. 1517.

Qm

^aijxt 1517

mdd) XU p. 2324- 2329. Septuagesimae auf bcn 8. gebtiiar.

Sfc^er

octiiiiie

am-

boii

3nl)tfii

1514 1.M7.
Kt
Ikic
sit,

133
iihkId

riiut

et

ii.si|iR'

;r1

(i.

lahorarimt,
sigiiat

(|ii;u'

est

(luixlcciin.i.

ctiam
per

Nurcnbei-gao

Imniloiuiii

lioras,

nt

|iiinia

Ihhu

|)(isli|iiain

integnim Imraiii dies

fiierit.

Tertio uiysteria graiulia liahet lioe Euaiigeliiini.

trihns,
(|iii
li.

Et qiiidem
5

idii

uiia Iiora,

alii

alii

G, alii

!l,

alii

12

hori.s

aeijualibius
h. 0.

uahiralibus laboraveriuit.
veneriiut,
tre.s

Nam
li.

11.

veneniut,
li.

iiuam horam, qui

1.,

honts,

(jiii

tl.,

sex,

(jiii

8.,

iiovem, qui h.

diiodecim

iaboraverunt.
labinis,

Quis

ista

uiiiabilia

edisserati

Tantum

progreditur

numerus
(|uantum

(|uautuni

retrugreditiu"

luuiicini.s

vocatiouis.

Et contra:

progreditur numerus voeationis, tantuiu iiiinuitur luimerus laboris.

10

Minimus
est

est

numerus voeationis
lal)oris

ii.

1,

sed niaximus

jalxiris,

scilieet 11, et
seilieet

miuimus

numerus

lioru

1,

sed

maxinms
et

voeationis,
iniie

11.

Et ternarius

voeationis liabet noveiiariujii labtiris

lialx't

eontrarius uovenarius voeationis

ae((ualis est

teniariiim

labtiris,

inter

(juos

medius senarius voeationis

seuario laboris.
i'>

Quinque hos gradus putes quLnquc

])rimi

seusus, liuniauum geuus,

siguificare.

Sed nota (pK)d

etsi

uon

nisi

pacto certo denario laborant, secundi

sine

uou certo
sunt qui

])raeniio

ut primi

nou tarnen
gratia

paeto

praeniii

laborant.

Ideo de primis

dicitur,

quod conveutione
serviiuit
nisi

facta ex denario dim-no missi siut.

sui ipsius
et iioc

Hi
20

Deo uon

ipsum

certo et

signato ac electo a se ])raeniio, ut qui ])i'optcr temporalia

qiiia

Deo

serviimt.

Hi

non libero corde sed cupiditate serviunt, ideo laboriosa

et
difficile

est eis servitus

Dei

eam
est

sustinent,

speetantes.

Hie
est

populus

magis suum lucrura quam Dei vohmtatera Synagogae rudissimus. De secundis dicitur

mattfi. 20, 4.

quod iustum

dabo vobis.

Hi paulo melius eontidunt Domino,

Sed
Iioc

adhuc;

tanuMi luerum quaerunt et quae sua sunt,

primis meliores, quod id

praeniii.

ipsum

in

manus Domini
Teitii

statumit,
et

non

eligentes

nomen

Sed

et

iii

sunt mercenai-.
paciscimtiir,

quarti

neque de certo ueque de incerto praemio

servi,
et

Sed nonduin
ita proniti

jierfectae libertatis

eo quod non nisi iussi

habere,
(^uinti

laborent,
3

non

ut cupiant

laborare

Dominum
Hi
operaremur,
sicut

vero liberrimuni geuus et electiuii raeritoque jiraemii.

dicimt: quod
si

nemo Mattrj. 20,

digni
et

7.

nos conduxit,
haberemiir,
si

(juasi

dicerent

'O

(piani

libcnter

modo

quis conduceret
in humilitate in
sujierbia.

modo!'
jihi.s

Ecee

una

iiora

liberalis

promtac
invitae
:;-,

scr\itutis
sers-itutis

i'aeit

quam
primi

totus

ihes

mereenariae et

Xam
qiiia

(|Uod

superbi fuerint ac

suum
\'oUie-

laborem aliquid aestimarint, patet,

runt.

nun

nisi cei'to

praemio vendere
])raemio

Secundi

simiiiter
'I'ertii

non

nihil

sese

esse

arbitrati

dignos se

reputavcrunt.

et

(juarti

vel

siniilitcr,

ut

Textus docet, jiraemiuin

\-ero libere sine

spectavermit ant, ut dixi, nou

nisi iussi
])lus

fecenint,

Hi

praemii

nomine, iusuper
40

cum gaudio

(|uam iubebantur facere, imo dtilentes quod

non

sit

qui iubeat, promtissimi scilieet.

10 scilieet 2

11

seil.

12 labiem

134

Etmonc aus bcn ^nljvcn 15141517.

Et hoH gradu8 operarioriun credendiim est iii Ecclesia semper perSunt enim sacerdotes, qui opus Dei faciimt sub certo lucro, Quoseverare. rum plenus nuuc totus est mundus, Alii (ut Mendicautes) sub incerto, alii
quidera vanae gloriae
mysteriis
dilectione
1.

zelo

dueuntur,

alii

siia

voluptate faciuut

in

Cliristi
s

et

reprobantur in quatuor generibus.

et
:

Novissimi vero sincera Dei

praedicant,
dicit

Iii

brevi cursu

brabeum consequuntiu", ut vere

eov.

9, 24.

hodierna epistola

Omnes quidem

ciu-nmt sed imus accipit brabeiun.

Sed

omissis profimdis intelligentiae abyssis

ita et

unam educamus

doctrinam,

quod

scicet humilitas sola, sicut ubique,

hoc Euangelio nobis comi"

primi nisi fuissent superbi, non utique mumiurassent neque quod eis pares fecerit qui minus fecerant, Imo nee iactassent opus suum, pondus scilicet diei et aestus. Talem superbiam necesse est haberi ab omnibus iustitiams, qui ignorautes Dei gratiam suum esse prae-

mendatur.

Nam

questi fuissent,

Domimun debere iudicare non secimsecundum pondus operum suorum. Sed qui dum bonitatem suam, sed gratiam cognovit, niliil miratur, si Deus dat praemimn aequale pro modicis et magnis operibus. Denique necesse est, ut huiusmodi homines cadant in Sic hie dicitiu": Au oculus S)!attr).2o,i5. oculum malignum et invidentiam praem gratia. tuus nequam est, quia ego bonus sum? quasi diceret 'bonitas mea in alios facit, ut tu invideas eis?' Igitur non operum magnitudine nee iustitiarum labore, sed sola bonitate graticationis Dei consequimur omne praemium. Quid ergo superbis, o homo? Quid ad te, cui, quando, quomodo, quuutum misereatur Deus? Sutficiat tibi eins sancta et iusta voluntas, quae etiam
siunimt, (juicquid possunt et faeiunt, et
tibi

is

20

dedit labores tuos, quibus tiuuen contra eimi

inilaris.

SERMO'
Dom.
auc.8,
5ff.

Sexagesiraae."

|_7xiit seminans Seminare semen suum, Luc. 8. Quatuor genera j hominum verbum Dei audientium hie Dominus describit, certe satis terribili Parabola, scilicet quod sohun uniun ex Ulis quatuor salvatur. Primum est quod secus vi am: hoc est latissimum genus hominum, scilicet eorum qui nulhmi prorsus aifectum habent ad verbimi, nisi forte

30

18 gratiae
>

31 sed

eorum
Erl. I

Sfc^ctl

.791795.

.209 214.
fiel

fgt

'^inii:

A. 1517.

%xn Qatjre 1517

SBal* XTI Sp. 2328-2337. Sexagesimae auf ben 15. gebtuot.

2)

gjf(^cr

Sermone aus bcn

3a')'-'f

15141517.

135
autlita et
.scita

l>en-ersum

i.

e.

(jui delectantui'

aiidire et scire,
nnilti

non autfiu
,

amare

et

facere.

Quales

.sunt

etiaiu docti.-isimi

abundanto.s

lihri.s

et

eognitione .scriptiu-arum, graiidia loqiicntes, mira iiiterpretautes, subtilia ineditaute.s.

5

Ciuoniiu

lastidiD.su.^i

aniinii.s
iiiiilla

luin saturatur seieutia, sicut uec oeulu.'*

.sc'e,

N-isu

nee auis auditu, sed

(|iiae

(jiiaeriuit

tautum praeterire
lioe uiki

.siuuut

onuiia
in

seii-rint,

Sicut ex
siuit

vi.su

nihil retinetur eoruni ([uae visa

ip.siniet

.<unt.

Et

hue geilere plures

juani

crediint,

laqueo inaxinie

falsi,

quod

sibi videntui- niulta seire, libenter audire, legere,

meditai scripturas,
seiiint
et

uon autem
'"

adverteiite.s

quod nee

unuiii

e.\

ttmnihus (|uae

audiuiit
et

cum
illis

virtute

producuiit in opu.s et vitani.

.spiuae

Nouiie et ipsi

.scimit,

legimt

audiunt, qund

sint divitiae, voluptates, curae

huius vitae?

At

quis

persuadehit, ut hoc
divitia.s,

quod sciuut credant verum?

sen.sinu
et

Quis

efficiet,

ut tuuto

horrore
Igitur
''

voluptates houoresque fonnident, (juanto fonnidant spina.s?

contra
.sint

oniniiuu
.spiuae.

opiuioneru

etiain

doetissimorum

e.st,

ut

divitiae
qiiia

Quare
eis

reete

quidem verbiuu Dei cadit super

sunt
triti

eos,

sed

siuit

iuxta viam,
aul'ert

aliaruni

reruni

et

obteeti vestigiis.

Ideo

diabolus
reruni.

ab

verhuiii,

quia

eoueuleantur

ab

affeetibus

idiiu'uni

E.

gr.

audis hoc verbuni 'divitiae .sunt spinae, est seinen bonuni sed
i.

cadit
2

iuxta viam,

e.

cor,

quod conteritur

et cak'atur

uuiversis

affeetibus

teniporaliinu reruni, ideo volucres illud irustra ibi in

memoria iaeens taudem

comedunt

et

quod

in

agris
et

segete.s

manet aflectus reniiu'. Hie vide (|nam terribile Paradigma, videmus corvos seiuina comedere et iuxta viam eonculeari eeimdo quod cor hominis terreua sapientis eoniparatiusata.
quia
inferior

\4ae concicatae et tritae,

25

est

et

ser\'it

rebus

ti-anseuiitibn.s,
i.

quas amat: formatur enim ad

vestigia transeimtium.

Desertum autem,

e.

auima casta, sine via est, in iiivio et inaquoso, qui soli Deo m invisibili sent: si igitur tam multi siuit (|ui pereunt tanietsi audiimt verbum Dei, quauti peremit ijui non audimit
Seeundi sunt
3u

prima eruptione

jui super Petram seu petrosa: quae enim il)i crescimt, magnam .spem sui faeiunt, taiuiuam grande idi<|uid fiitura.

Hi
Sed

sunt quos fervor no\tius velut impetu

quodam
tjuia

facit festinare

ad coelmu,

panlatim tepesceutes peuitus exai-escunt,

diuturuitatem et perseve-

i-autem longanimitatem

non habent, sed

vel vi persecutionis instantis e.xliausti,

ut midti, vel odio

3.i

tandem

fatigati desistunt.

tantuni paucorum, nee ipsi denique salvantur,

([ui

Hie gradus altior Quia non qui

et

est

primo

et

inceperit .sed

perseveraverit , hie salvus

erit.

liserabe
est

horribile dietu,

tam bona
perficiat,

Matti). 10,22.

principia

bono

tine

fl'audaril

Quis

enim, qui tanto

fervore

*o

Quautos per singulos dies videmus retrorsum respicere et tandem obdurare et surdescere! Si non eredis, inspiee Rehgiosoiiim et Sacerdotum, ut Papae &c., seeuram, tepidam et ignavissimam vitam. Quonim quanto fuenint initia fen-entiora, tanto nimc
quanto incepit?

manu

remissa

ad omnia

sunt profectus ignaviores, ut facUius piiblicanum

et

iiieretricem

conigas quam

];>(;

etinoiic

iiii'>

bi'ii

:inl)vcii

ll4 -1517.

luuiiii
2. lach. 2, 22.

illoruni pfriiuivcas.
orit
finis

Citiu.s lualuiii l'acias

buiumi

quam

1)iiuiii iiK'liuieiii,

Et quis

curuin,

qui

.sie

ad vomitum revertuiitur ?
nee hoc ipsuin sentiente.s

In.sen.sati
et

et

ad pristiua imo peiora relapsi

Quis, inquam, erit
fflMU 4'i.'
''^*^'

.siuit,

credeutes,

sed de iiieptae vitae continentia securissime

finis et

.stertentes, insensibiliter pereimtes.

consimuiiatio, quoriim talis est profectus ?

et:
filii

Nempe
fient

.">

Melius erat
alii.

illis

non agnovisse veritatem,

Gehemiae duplo
proprium

(jiiam

(^ui contra oninia peccata mortalia piigiiare coeperint, sola acedia

(iut)d
(jui

.snperantur et ad oninia revertuntur, etiam peiora.

est iusti-

tiariorum
suspirio et
iu. IS,
6.

in

propriis

viribus

tacite

confidentiuni ,
sitienda,

Ignorant,

qnod

iugi
i

assiduo geniitu gratia

sit
iit

quaerenda, accipienda, Nee

dieit:

unquam
niaverit,

incepisse

praesumendum,

scriptura

lionio

ciun

eonsum-

tunc

incipiet.

Nam

et sancti

hanc gravissimam
questi siuit,
ut:

et pericidosissiniam

ff.

119, 35.

tentationem

in

se

ipsi.s

sensenmt

et

Adliaesit

pavimento

?f. 119, 28.

>15[.

anima mea,
aliud nisi
jiestem

vivifica

me

secuuduiu verbum tuum.

Et: Dormitavit anima niea

is

119.

prae taedio, confirnia

assiduus

me

in verbis tuis.

Et

totus iste octonarius quid est

gemitus

ferme contra solam acediam,

et

insidiosissimam

omnibus spiritualibus animabus,

in

unicuique
fui.sse

summe

necessariiis.

Mihi

videtur,

primam persecutionem Eccl&siae

nef(uissimae

vini

potestatis

in

tyi-annis,

secimdam astutiam sapientiae

tepiditatcm

haereticis,
in

hanc tertiam no\'issimam esse

acediae

hypocritis.

Contra primam Martyi-es,

nisi vigiles et exlior-

20

contra secundam Doctores, contra haue

tatores
$1
1,

uemo pugnat
et

quoram
i.e. in

Spiritus

Domino

suscitatiir.

Caeteri

stant in via peccafacti smit.

torum,

secura sua iustitia pertinaces

obdm'atae froutis

Tertium quod inter spinas.

etiam frustra.

Heu

miseria! hi meliores

quam

secmidi,
2.5

quia laboriosi et patientes sustiuent et persevei-ant in verbo.

Sed hoc ipsum

tandem suffocantur spinis. Nota verba, signa, mysteria. Primi conculcantur et comedmitur tanquam nihil omnino sui memoriae relinSecimdi crescunt tanquam aliquid sint, incej^ti saltem et coiiatus quentcs. vestigiura relinquentes. Tertii suffocantirr tanquam satis pingues et efficaces, iiequaquam aridi et tepidi, velut per \-im extiucti, Sicut moriuntm-, qui non natiu'ali morte per vhn occiduntur. Ht)c, hoc e.st, quod horribilissime sonat, quod tam pia corda, bonae
ferventis
studii,
(juibu.s

Nam

311

radicis,

sanctae intentiouis,
perseverantia

fii-iui

propositi

et

nee ipsa
sunt, qui

etiam

desit,

tamen

frtictu

fraudantur.

Deo
se

et

Hi itaque mundo placere,

eis in

duobus Dominis servire praesimiunt, simul faciuntque mita propter Deum et magna. Sed hoc
et periculum,

35

ipsum
secure

fit

laquemn

quia per hoc sibi placent, quod

sentiunt

affici

donis et fructificare ac crescere, et satis pie sibi conscii interim

serviimt, ut

numdo

non renuucieut

spinis,

imo nee seutiant

eas.

Nam

13

15

Adliaesit pavimento
vivifica

mea

prae taedio,

me

anima mea, confirma in verbis tuis. Et: Dormitavit anima 17 unicuique suus sensus secundum verbum tuum

27 memoria

SetmoiH'

iiii->

bi'n

^rtl)rcii

l'>14

117.
.-cd
.-iitiocatui-

];{7

quis ut'gct
venit
i(iiia

((uod stvos \uWv spiiuih gnina profiTat".'

.st'geti.s.

nee pcrSpinae,
J)ct

ad fnictum
ut luoriar, si

Ideo optime diciir, mod

siniiJ exorfao

simiil accreseit aftectu.s toniporaliuni (!uni

minimo

atfectu coeleptiuni.

Dens

hos dixero esse qui serviunt

salteni
(iiii

(|iiidi'm
siiiiin

dcvotissime Dco, ard

spiritualc

\ proptor liKTUiu vel honores vel sive in hac sive in futiir.i vita.
qiii

propter

(onimddmn
et

error s))iiu)sissiinus
uediiiii

hodie est eonini

secuoccnliit

sanctissimi

liabentm-

inter Keligiosos ctiain,

sacerdotes

lares, qui oninia qiiideiu l'aeiimt ferveiiter et ]>erseveraiiter,

sed

iiitus

tissime
iii

siii

amore suifocantur.
jiervenias.

verum
sine
(|uia

fruetuni

Vide ergo qnantis gradihus opus est, Hie autein tertius gravissimus oniiiiuin,

ad

(piia

suljtilissinuis.

Xain illi (jui divitiis toto serviunt eorde et ipsis voluptatilms, omni hcma \iventes speeic;, nee ad priniuni qnidein graduni iierveuiunt, uiliil \eruni advertunt. Sed hi exiniia virtutis speeie ehicent, sed seerei.

tissime sutlocatriees spinas,

I.'.

e.

sui afl'eetioues,

non

advei-tuiit.

De

(|ua vide

latissime
elarissinie

sermones
eognovit

fere Taieri
et

onmes, qui huuc

insectatus
est.

hi-})oeritaruni defeetuni et

copiosissinie

Neu

tarnen

negandiuu,

(|nod hoc iu gradu etiam seculares divites sint quieunque, qui

dnohus servire

volunt Doniinis.

Sed proprio
itaque

istos

spinosos designat Iiypocritas, qui igno-

ranter suifocautiu" nee suas intelligunt spinas.

20

Quartuni

genus est terra

bona
i.
'

et
e.

optima.
in

Graeeus non

liabet 'optima', sed fr /.agdia /.aXfi /.ai ya^ij,

eorde honesto et bono.

xakos enim, quod hie bonmn'

'

interjiretatns est,
lib.
ii.

honestiun, pulehnun,

bonum'
cor

signifieat, h.

e.,

ut

Pivus Augustinus
est,

contra Academieos exponit, ipsa

Igitiu*

exterior mimdities elegansque rei adspeetus seu forma et species.

jh

pulelirum et

bonum

cuins

foris et

intus

idonea ad verum est natura.

Nam
stum'.

honestuni potest et intus foedura habere.

Ideo addit "bonum

et

hone-

Hi sunt

igitiu-

qui

nudo

et solo totocpie

eorde verbo sen'iunt, nuliis

impediti atfectibus, liberc fi-uetifieantes in patientia, (juia neeesse est ut boni

patiantur muha.
Sil

Ideo secundi crescunt et

tertii

suffbeantur, primi nee and(!nt

iJla

ineipere.

sola jiatientia neeessaria est.

Hie iam memorabilis

Centesinnis

Sanetoruni
alii

referenda est distinetio de l'ruetu trigesimo, sexagesimo, eentesimo, (jUDd

Euangelistae,

Matthaeus,

Marens,

ponunt.

virginitatis,

sexa-

gesimus eontinentiae, trieesiiuus euniugii eastitateni

Euangelii
as

signifieat.

Et vere totius

vu-tus

est

eastitas.

morttfieatio

eamLs?
Nihil

Cui sine

Quid enim aliud (juaeritur per verbum nisi dubio omnes virtutes (mortua radice libidinis)

est ad omnem virttitem eastitate, nihil autem impeditius libidine: nam quae came caleatm- jn-opria, quid sj)eraiidmn, quod in aliena carne vel spiritu maguum praestet? Reete ergo ante omne

adhaereut.

enim expeditius

meritimi et opus

seu

fi'uetus

primum
Nam

i])sae

])ersonae

distinguuiittn-.

N'ir-

cum

minig sub

afl'ectu

11

Ins qui

IJ perveiiiuiit

fcljlt

l:i

eliicentes

39 fructus. Primum

138

ermone aui

beii :jal)tcu

15141517.

ginuni est lunibos acciagere,

tum deiude

iu

mauibus habere lucernas ardentes.

nielior esse

Nou

tainen id

neganduni quod coniux

pijtest

quam

virgo, nee

ideo centesimus praestat trigesimo,

ineritorum sed dignitas gradus in
A'erba,
et

quia minus excedit, Quia non pondus

illis

exprimitur verbis.
aeei])i

Unum

ponunt

illa

secuudum pondus

et

distinctionem

meritorum, (juod alias

itidem nupta vel

operatur tricesimum fruetum sive nupta sive virgo, alius

virgo sexagesiinum
,

alius deinde centesiiniun, quia plura faeit 0])era seu illa

sint meliora seu non.

triplo et ultra.

Et seeundus excedit

jiriniuni

in

duplo, tertius vero

SERMO
Die S. Matthiae A. 1517.

Abscondisti
sua ut revelet.
insipientes
et
fiant,

ea sapientibus et iutelligentibus et revelasti

jiarvulis, Matth. 11.

Homo

abscondit sua ut neget,

et

Deus abscondit
humilientiuet
15

Abscondit enim sapientibus

et
sie

niagnis,

ut

parvulis

revelet:

hoc euini placidum

nt

optima vokmtas, iusta

superbiam?

et recta et sancta.

est coram eo Et quae meUor voluntas quam

quae sua abseonsione

tollat,
i.

niliil

aliud
liic

faeit

quam

impedimenta revelationis
sint sapieutes et intelliilla

e.

Duo

quaenmtur: Quid

gentes, quibus absconduntiu" ista?

Altenun quae smt

abscondita?
2u

Ad
sint,

primuni passim respondetur, quod sapientes et intelligentes

qui sibi videntur tales et vere non sunt.

Haue

gl(ssam verani quidem

sed obscuriorem
et

quam
ali(jui

sit

ipse Textus nuilti dicunt,

qui ipsimet tales sunt

non credimt
quasi

se ttdes esse,

imo abominantur eiusmodi.

alii

Haec enim
qui

glossa

sie sonat,

sint sapientes,

sibi

videantm- tantiuu, quae est

propria,
isti

periculosa
sapientes

iutelligeutia ,

proxima superbiae
in sapientia

istisque

eiusmodi

2.'.

sunt.

Ideo Christianis dicendum: Sapientes

simt, quicunque

quodcuuque sapiimt, maxime

Dei
hi

et sacra Scriptura.

Tales enim
appellant

omnes
sed

et

sunt et videntm- sibi

sapientes.

Porro

ilK,

quos

ipsi

vei'e sapientes,

qui non sibi videntm-:

simt non qui sapientiam habent,

sine

stulti

et

egentes sapientia et intelligentia, videntes

scii'e.

omni

fictioue

.10

cordis se vacuos esse et prorsus nihil

Hi, inquam, vere insipientes

6 tricesimo fructu
')

2])n I . 740744.

Erl. I
ift

. 171176.

SSalc^

XII

<Bp.

22582267 m)

nod^

einmal
bic

XIX

Sp. 944952.

S)tel

bic

(e^tc Cfinleitungsptcbigt 3U 8i:tf)ct^ Sortrgen

gcjdjltiffcn
fiiib.

bet

10 Jebotc, bic aljo

nm

24.

gebtuar 1517

Sennoiic

Q115

bcii

:al)teii

l 14 -1517.

I39

sed sapicntiam sitieutes,

tit

ip.<i

sunt .sapientes

\-erc.

Caeteri, sive sihi \idt'antiir,

sunt lustici

et

crasse ignorantes, sive habeant sapientiaui, ut subtiles hyjx)-

critat',

oniufs sunt sapientes, (jnia non insipientes, non vaciii, non esurientes

sapieutiani,
.1

nou

piu-vuli.

Unde Apostolus,

ojjregius

Doctor, non

ait:

qui

i.iiot. 3, 18.

N'ult

esse sapiens inter vos, stultus sibi x-ideatur aut se reputet, sed sit stitus,
saj)iens.

ut

sit

Nam

haee est vera enunciatio: Stultus est sapiens et sapiens

sua sapientia
et

est stultus, Stultus scilicet

et

stultus aliena,

i.

e.

Dei iudurantis

imputantis.

Qui enim

se agnoseit, sieut vere est stultus corain Deci, lunc-

imputatiu- liaec luiraitas pro

10

summa

sapientia.
insijentes,
et gressus
lii

Qui ergo vere sunt sapientes, i. e. Domine, in ediispectu tuo viam meani
erat, utique
sibi

semper dieunt 'Dirige,

nieos dirige'.

At
i.

tjui

sie

coecum

et

insipientem sese confitetur, ut patet,

Non

auteni videtur
e.

insipiens,

(juasi

nihilominus

sit

sapiens.

Sapientes

autem,

stulti,

dieimt 'Quis ostendet nobis bona?

IS

Xos sumus quod

siuuus, piae intentionis

et

rectae
in

dietamen rationis sequinuu-', sieut Cicero de Seneetute gloriatur,

lioc

(piod

sapientes

sint,

quod rationem tanquam optimaui ducem

se-

quuutur.

Haec ergo

recta ratio, hoc dietamen, haet- prudentia naturae, (juae

et iaotantiu-, ipsa est sa])ientia et prudentia,

nunc per onmia pulpita resonant

-0

cui abseondit pater ea quae sua sunt, ut

eam stultam
sapiens
et

et

reani taeiat et gra-

tiam dirigentem

(juaerere

cogat.

Porro

intelligens

possunt

ita

distingui, (juod sapiens est, (jui iuvenuni est et alioruni Magister, potens alios

docere, intelligens, qui capax

sit

eoruni ([uae traduntur.

Utrique enim

stulti

sunt apud rteuni.

Ad seemidmu
s.-i

et

Deus

Pater.

a Patre

meo

et

abscuudita sint ipse Clmstus Sed statim ipse resolvet dicens: Omnia milii tradita suntTOottij.ii.sT. nemo novit filium nisi Pater neque Patrcm tjuis novit nisi
respondetur quod ista
Igitur cognitio Dei et Christi, Patris

Filius et cui Filius voluerit revelare.

et FUii,

haec sunt abscondita, in (juae iiupingunt maxinie sapientes et sancti,

:

30

Sieut dicit Johannes Et haec facient vobis (occidendo arbitraturi se obse- 3ot). quium praestare Dco), quia non noverunt Patrem ne((ue me. Ideo enim arbitrantur se obsecjuium praestare Deo, (juia sunt sajjientes et intelligentes, non

i, 3.

panidi, Ideo autem sapientes, quia haec abscondita,

eognoscunt.

nee;

(Juae est

ergo

cognitio T>ei

Christo

tradita?

Patrem nee Filium Ergo omnia

3h

Ubi ergo est sapientia? Ubi iustitia? Ubi veritas? Ubi xirtus? Non in nobis, sed in Christo, extra nos in Deo. Ergo sie parvuli, stulti, peecatores, mendaces, intirmi, vani facti sunnis, dum omnia Chi'ist(j dantm-. Ergo nee Patrem nisi Filius, nee Filium nisi l'ater cognoscit, quia omnia simt Patris solius et soli Fio data. Et ita nos evaeuati omni cognitione prorsus ac per hoc iam par\^uli et apti (juibus w revelet Pater sua, quibus revelet et Filius sua, i. e. eadem uterque revelat
nobis ablata et nihil nobis relictuni?
Optimum

Caeteri omues, sive

7 sapientia est stiiltus

16

14()

erinDiic aii^

hcit

3"')'^''"

114

1517.
Glorificat Pater Filhim et
sit sapieutia,

et
3ofi. 17, 1.

idem

revelat,

uua

revelatiu,
iit
iii

iiuus

revelatui-.
dicitiu*.

glorificat Filius

Patrem,

lohaune

Disce ergo, ubi

Sni.

3,

37.

ubi virtus

ubi intelligentia.

Banich

ait cap. 3.

Utique Dens noster

soliLS

iuvenil eain.
30^.
12, 32.

Ergn uon ex nobis uec

trahani

iu nobis, .sed in

Den quaerenda. Hie

loh. 12. eimi exaltatus
nobi.'^?
.>

eaui tnulidit lacob puero 8Uo et Israel electo suo.

fiiero,

Et

oniuia

ad

me

ipsum.

Ergo

nihil

rebquit

Ita

.aue.

\Jhi ergo sapientes"?

Seite itaque, qii.od

iu.stitia,

vh'tuf>,

t^apieutia uostra sit ipse C'Imstus a

Deo

uobis factus, in

quem

posuit

Dens Pater omnem

est iiosse Filium.
Filii

sapientiam, virtutes,

iiistitiaui

suam, ut

iiostra fieret.

Hoe

Deinde
i.

seile,

quod
ijisius,

Pater miserieordia sua uobis reputet iustitiam

qiiia

si,

e.

suam

eadem

est

iiistitia

Pati'is

Hoc
ut

est nosse

Patrem

Christi.

et Filii, eadem vita, Niiius uobis douata. Haec autem sajiientibus ita simt abscondita,

cum haec
simus,

audierint statmi garriaut

ut veuiaut bona.
otiosi

Si extranea

iiistitia

et

'Xou operemur bona, faciamus mala Dei sola miserieordia iiisti simius,
aliqiiid
e.st'.

is

siquidem nostra opera nihil simt nee sapieutia

qui

Sic, sie loquimtiu",

sapientes et iusti sunt niinis,

qui

si

primo

parNiili

essent,

ut Patrem et Filium
facile solverent,

accipere revelantem

se

ipsiun

possent, haue

quaestionem
ue Cimstus

quod non

sint otiosi, in qnibiis sapieutia Christus

revelata est, et qui

non iam ipse sed Christus

in eo \'ivit,

sit otiosiis,

Imo

actuosissimiis est, et id

non est metiieudum, ipsum cum omni suaet viis

20

vitate et facilitate, ubi Uli sua sapieutia et iustitia laborant, sudant, onerantiu-

mira miseria
quietem

et

fiiistra.

Nam

suis consiliis
et

et studiis

nituntur ad

conscientiae

pers-enire

non :mte

]iausare

quam

iutelllgaiit

sua

peccata satisfactione purga.sse et suae iuteiitioni satisfeeisse,

possibile et super

quod

est

im-

-''

arenam

aedificare.
lalxireut, speculentur,

Ideo quantnmciinque operentur,

nihil aliud faeiimt

quam quod auimae Quae non effugitiueordiam Dei

ffliiitti).

inquietiidinem augeant
nisi

quam

per haec fugere quaeiiiiit,

i.

seiende Patrem

et

Filium,

e.

gratiam et miseri"

datam et merita Christi nobis imputata. ii,js. Istis ergo nimc dicit: Veuite ad me omnes, qiii laboratis et onerati estis, reficietis, i. e. quietos facietis, sed ego. et ego reliciam vos, non ipsi vos
iu Christo uobis gratis

Quid
l'atris

in

vobis manetis ?

Exite de vobis

et venite

ad me, desperate de vobis

et sperate in
sui.

me.

Siciit

Abraham

exi\-it

de

terra, cognatioue,

domo sua

et
s.i

Xam domus

Patris nostri sumiis ipsi nos, uos

ipse:

ergo ex uobis

eimdiim, quia
ipii

laboramus
estis

et

sumus miiudiis oneramur. Et aptius iu

Mitius enim
et

Graeco: Yenite ad nie onuies,

laborantes et onerati.

esset, si onerati laborareuius, ut

onus esset labor.

Xiuic autem

labor est

ouus,

i.

e.

laboramus, ut quiescamus, et id ipsum laborare magis uos ouerat,

3 Utrique

11

misericordiam

suam

19 .solverent. yuanrjuaiii

20

vivit.

Non

23 mira mysteria

ranoiic

aiiS bfii 3n()voii

1">11

1">17.

(jina

pece^itum niagis augetur nostra

iiistitia

et

oporihus, non alleviatur

iioc l'C
lo, 15.
lu,
;i.

seouratur consoientia, sed magis

affligitiir

per illam.

Ut

Eccles. 10.

Labor pcc.
traus'^jv^^.

stiiltonim affliget eos, qui noscitint in urlHMii pcivcrc.

fort lapidt's
'

Et supra: Qui
eis.

affligetiu- in
ot
id)

eis, et qui

scindit

ligna viiliuTabitiir ah
et

Hacc
liacc

sunt

officia

opera
Umltc

iustitiariorum.
Itclicv

Xam
et

vulgo dicitur de
.solli

dilHcililxis

laborihiis:
diiii

Stniic
aliis

txac\m
scrNiiuit

iinb

tjaucit,

Et tauion

upcra (|uid

l'acimit
:

nisi

non sihi?

Igitiu' reqiiieiu
ait

aniillaOT,ittr).ii,2i).

niarum audiiunus
vel
I"

Tollitc iugiini lucimi super vos.

Non
iiu',

'operauiini

illa',

si'd

'veuito

ad mv,

rclinciuite

vos
et

et

tdllitc

cniceni vostrani

iwst
f.utn.io.as.

mc.

Qui euim non

lion-et

accipit cruccni
et

suam

sc(|uitur

uou

est

nie dignus'.

Venire enim ad Clu-istum

niagis
(|uani

exire de se ipso

est

magna

criix.

quam nemo
(^nia
iii

qui

sui.

operibus peecata ])m'gare quaerunt.

oniues nou peceata, sed pocnas jieceatorum evadere eupiunt (Sen-i enim sunt,

peceatum non odiunt, sed tantum poenam

'"'

peecati): ideo mnltis sanetitieationibus

iudioii eft'ugere.

quaerunt ignem inferui extinguere, poenam

Sed quia peceatum

(|uacrunt
et

scmper manet, ideo

sua sunt.
odisseut, iam

et

poena eonseientiae non

im])iis.

transit:

enim

(piae

Ideo non est pax

Qui

si

se reliuc|ucrent

peeeata sua
]i(>ena

nuUam poenam
Sed

iiaberent, nee timerent, (piia ablata culpa

per se ipsam eessat.

-

se

ipsos reliiiquere
et

nohuit

et

timeut hoe ieve

iugum

Chi'isti.

Ideo laboraut sub onere sun,

timeut, ubi

uon

est tinior,

et trahunt sicut

plaustrum peceatum.
()uam
ut pupuhis diseat timere, fugere, horrere
et

Adime
quibus
nihil

servilem iustitiiun mire pei-fieiuut ipsae eiisiones indulgentiarum,

agitiu-

poenam

peecatorum, non autem

2s

ita

peeeata.

Iden parmu sentitur fruetus iudul-

geutiaruni, sed

magna

seeuritas et lieentia peecandi, Ita saiie ut, nisi timerent

])oenam

])eecatorum,

nulhis

vellet

optarc

gratis

istas

indulgcntias.

Cum

polius popnlu.s ad

poenam amandam
et

esset exhortandius et

crucem anqileetendam.
pcceaTidi

Et

utinain ego meutiar, qui theo, indulgcntias lorte ita rectissime dici, quia
est

iudidgere

penuittere

indulgentia

inqHUiitas,
si

j)ei'missi(i

et

lieentia

evaeuaudi
in et

erueem

Christi.

Aut

permittendae indulgentiae.

non

nisi infirmis

tide

sunt daudae, ne scandalizentur qui per erueem nitmitur

dieit

ad mititatem
indidgeutias,

humilitatem pervenire, ut hie

per mititatem
et

Domiiuis.
dieit

Nam
qua

nun

|)er

sed

luuinlitatem

hie

inveniri

re(|uiem

animarum.
.-!-.

Mititas autem non

e.st

nisi

in poenis et cruce, a

illai'

indul-

geutiae absolvunt,
niites et

humiles,

i.

quam horrere docent, et faciimt ut nusquam effieiamur e. nuuquam indnlgentiam eonsequamni" nee ad Clu'istum
() sterteutes Sacerddtes!
in

venianuis.

(> pericula nostri temporis!

tenebras

plus quamyEg^'ptiaeas!

Quam
4

securi

sumus

(imnibus pessimis malis nostris!

8 in verbo
satisfactionibus

pergero
:tl

affligitiir

14 Statt sanctiticationibiis tjermilt^ct Cjc^cr

per crucem non nituntur

mMmMmmMwMsmMMm

Quaestio

de viribus et voluntate

hoiuiiiis sine gratia

disputata 1516.
rf)ou
l'lngviffen

aii

orftf^enbcn
tt>or.

cvmoncn

cvfcftcn

mir,

ba^

Siitf)i'r

ntanc^ertci
feine
5i)or=

ausgefegt
in

'Jlanient(id)

rid)tcteii

fic^

biefetbcn

gegen

Icfungen,
fidjten

benen

er

feine

on ber bamaligen

ci}ultl;eotogie

a6lDeid)enben 3In=

fc^rfer gefaxt ortragcn mo)te.

[teilte

Um
,

nun ben
au

.Klffern"

etmoe ben 5Jlunb

5U [topfen,

33art^otomu 3?ernl^arbi

f^clbtircf),

nad}inaliger '4>ropft ju

emberg unb einer ber erften eiftlidjen bie in Sotge ber SReformbettiegung in bie @^e traten, i'uf^erS ebanten ber beS lllenfi^en Unernibgen, qu eigenen .fi'rftcn @otte ebote ^u erfllen, in einigen 2l)efen ,5ufannncn unb ticrffentticl}te fie im September 1516 getjolten; fietjtere bc'^uf^ einer S)igputation. ift ermutl)(icf) benn nm 25. genannten lllonat^ ftarb i8crnl)arbi on ber t)CDlogifd)en fVafultt
ju SBittenberg

jum Sententiariu
unb
nal)nt

promobirt.

Vutt)er fclbft,

oblof)l nid)t

Sefan,
3tnf^eit.

fhrte babei ben Sorfife

an ber 93ert^eibigung ber Sfec ttigen

TOit ;Ked)t nennt iWieberer biefcn

3)ie

^M

ein merfmrbigee ^orfpiel ber ;>ieformation".

Sirfung oar
ben
geiftigen

tierfcJ)ieben

3(nl)nger ber alten Ce^rform

2l)efen;
ein
'i'lniborff,

wrben nod^

erbitterter
il^ren

auf

i*ater

ber

anfangt aud)

burd}

ortlaut befrembet, marb

Urfprnglid) finb bie
G^jemplare
fernen

be!el)rt.

^e

fidler

ouf einem einzelnen 5[atte gebrudtt erfd^ienen;

praecisis titulis,

baon
fo

fd)idtc 9lmborff,

um

S.'utt)er8

''Jfamen

ju ent=
ttiir

unb

ein unbefangenere

Urtl)eil

3U beranlaffen,

nad) (Jrfurt:
3ucrft

aein

tennen einen folc^en Srucf nidjt einmal me'^r

bibliograp^ifd).

mrben

fie

bann ber Sammlung ber Propositiones D. M. Lutheri Bon 15o8 barauS mit umgeftalteter berfdjrift in bie lteften Stuggabcn Bon
aufgenommen.
3lu

einberleibt

unb

Sutl^erS Sertcn einer

einem

lten

"^Jianiiftript
''Jtad)rid)ten

enblic^

finb

fie

nebft

furjen

Erluterung in ben Unfc^ulbigeu

S)ie 5JJanuffript
,

auf bae 3at)r

1703" miebergegcben.

ba ber ,fiammer = onfulent D. 9lnton Oint^^er 8bfd)er in

nac^

^lerfeburg befeffen,
ift

foll

.569

a.

C. im 3al)re 1518 aufgefegt fein: Iciber

(5*

ber beffen ^Nerbleib nid)t befannt.

Sal)rgange
ber

^at brei c^riftftrfe umfat,

3iad^rict)ten"

bie

in

be^eidinetem

llnf^utbigen

an erfi^iebenen Stellen

Quaestio de viribus et voluntate liominit* sine gratia disputata

l")!*;.

14:5

(. 243
fdjrift:

ff.

430

ff.

553

ff.)

iiittgctl)eitt

finb

unb
11."

\\vax

unter bev ciiteinfamcn ber--

Mart. Lutheri Oiiaestiones

&

Gonclusiones A. 1518. publicatae,

ex MSto.

Savaii?

mm,

ba

ba

beiii

amcitcn Quaestio
bev Stnfang),
bic

unb ber bem

britten ,Qiincstio III.'

scitlidjc

geftanbcn
gcfc^loffen

(bcm

cvften

feblt

ijat

man
111..

auf

ifjre
ift

^Keibcnfnlgc
in

unb, bn obne
gcl;iJi-t,

^'^locifcl

Quaeslio

bae
gefegt.

unfere S^tHmtntion,

bae 3q1)v 1511)

mation=3ttta,
3)ic

and)

bif in

brigen
ber
einer

bal;in

in

l'bfdjcr-:-

;K'cfov-

Bei SSalc^
II. ift

unb

rlanger aiusgobe.
ber

5(Eein
iiiitber

bies
,^u

ift

falfdj.

Quaestio

3(u5fl)rung

liefen,

eldje

.^etbelberg

unb fann al-5 foldje erft 1518 erfafet fein: bamit ift aber bie d}xom= Crbnung ber Sammlung burdjbrodjen. 2i3ir ttiagen bemnad) and) nid)t ba crftc Stiicf bem ^atjxe 15 IG ju.^ulrcifen. e fr-agt fid) nun nod^, ob l'utber bic Cn-lutcrung gcfd)ncben. (vinc
ert^eibigte,
logifdje
fiebere

(fntfd)eibung bnbcn

mir

bafiir nicbt.

3>t)ar finbcn

toiv

bic

it)r

ju runbe

licgenben

glje

1538 unter

feinen Propositiones,

allein

er

fagt in

feinem S>rief

an Sobann SJang
atfo
in

um
fic

bic 5Jlitte

ber

frifdjcftcn

C-rinnerung
geftet,

M. *artl)lomu.3

Cttobcr 1516, ben mir oben fcbon benutzt fialien, an bie 5:ieputatiDn, bn^ nid)t er, fcmbeni aerbingg meil er foldjc du i^m gcbiJrt. SBir

muffen un* olfo bamit begngen,

inbaltlid)

ba^

bic

Srtlje

unb

ibre

?lufbrung mcnigftcns

auf Sutl^cr jurcfgeljcn.

(itief

a.5gl. t)icr S. 31. 80. Te SB. I . 34 f. Liber Decanonim ed. Foerstemann . 19. . 229 ff. .ftbftlin T . 137.

an

3ot). l'mtg

um

^Jttc Cttobev 1516).

Siicbercr,

gjodjriditcn

IV @.

295.

Srgcnl

111

%Qahcn.
A. ,PRO=
II

POSITIONES
autore
tra||

||

D. Mart. Luth.
ufcj
||

||

ab
||

iiiitiu

iiegocij
||

||

Euangelici,
||

ab
II

etat,

M. D.

XXXVm.
||

hunc diem. VITEMBERGAE. mit teleinfaffung. 122 33ltter in CttaD. Stuf ber
in
S;rucferjeid)en,

legten eite

nur bos
ga;,
bris.

am

(?-nbe ber orlefeten:

,EXC;VSVM
||

VVITENBERidus SeptemB.
||

typis
||

loannis

Lutt.
''.

Anno
inilio
|l

Sl.

B
in

Bj

1|

M. D. XXXVIII. V.
negocij
1.
||

PROII

POSITIONES
rajjien||

||

D. Mart. Luth.
||

ab

|1

Euangelici,
ftultimi
for=
||

ab

II

autore tractat. ufcj

tius est
||

hunc diem.

1.
||

Cor.

Quod
est
||"

est Dei,

hominih. Et quod

infirmum

Dei,

tius [sie]

est

hominib.

VITEMBERGAE.
||

||

M.D. XXXVIII.

3tIIei

brige mic bei A.

G.

PROPOSITU
Chrifliana",

II

OiNES

D. Mart. Luth. Et D.
fcript
II

||

^(. 6 2" Biij^ THEOLOGICAE REVERENDORVM VU rorum Philippi Melanth. Continentes fummam doctrinae
|| ||

&

difputata'

Wileberga-,
efl

1|

inde ufq; ab anno 1516.

iniliuni
||

De quo tem=
reforma=
||

pore

uaticinatu.s

lohannes Hil=||ten,
||

fore

tionis Ecclefia?
||

anno
j,"

||

1516.

Guni pr*tatione D.
in

PHILIP.
legten

MELANTH.
Seiten
leer.
11

[gjJe[anc^t)Dni
||

unb

i?ut{)ers

33ruftbilber neben cinanbcrlH

VVITEBERGAE.
':&[.

1558.

336
4"'.

5yittcr

Cftao,

bie

brci

3''

_B

D.

,TOMVS
Martini

PRIMVS OMNIVM
Lutheri,
||

||

OPERVM REVERENDI
gi^,
||

DOfcripta
||

||

mini
primi

Doctoris Theolo-

Continens

Triennij, ab

eo tempore, quo priniuni controuerfia de

Indulgenlijs

144

Quaestio Je viribus pt vohintato hominis sinn ^^ratia disputata llO.

mota
(11

eft,

uidelicet
II

ab anno Chri
||

||

fti

M. D. XVII.

ufcj
||

ad aiinum XX.
||

dlen)

VVITEBERG.E
498
'Jfacf)vict)ten
,:

Per loliannem

Lufft.

1.5.45.
581.

||

iit

iiteieinfnffimfl.

iBltter in fvolto,
||

(e^te^ Statt teer.

L^

E.

Unfc^ulbigc

||

'on
[j

||

9t(tcn
|i

unb '^nim
"stufflage,
33ct)

\\

THEOLORijc^en
||

Sadjen,
aorte.

||

(5 ^^eilcn)
3(uff

crfertiget

3)oii
||

(Jinigrn Sicucrn beS ottlictjcn

H

II

;Kegi)tcrn

3a^v 1703. ?(nberc unb Summarien. SeS^p^^^t,

boe
||

^Jhbft

not^igen

||

bcn @roBiirf)t'n Garben,

gebrucft.i

1706.

II"

S)er

iitd

ift

fd)lrarj

unb

rotf)

3n

Cftati.

S. 553-569.

A Bio D bieten nur bcn %ni bev lljefen. Wit 9tu5uaf)me unb B otttommen bcvein. l!on G giebt e fptere 9(bbrcEe,
bflben.

bec^

Jitele ftininten

bie feinen frititc^cn

(i)efaniint=

Sertt)

3lad)

rid)ten

ftci)

foroobl
I.

bie

brigen

SBittenbergev
L.,

ausgaben als auc^

58t. I".
531it

bie ^eiwci,

Tomus

omniuni operuni D. M.
SeformatiDn6=9ttta
et

lenae 1556

ber (Jrtuterung ftcl^en bie

fetjlerbaft
lat.

S|e nad) oben

I.

befctjriebenem 53lanuftri^t
I S. 328 339. Erlangae 1865 tuerbeu

in

E unb baraue
Lutlieri
f.

abgebrudt in

t'idievo
vol.

3n

opp.

varii

argumenti
allein
,

Franrof.

. 235
Iid)feit

^ucrft

bie Z'ije\m

angebtic^ nad)

evgtic^en mit C,

in aitf=
(?rlute=

aber ungenau nad) tefeterem 5)vurt,

bann
finben

in

Sevbinbung mit ber

i>er,iid)t

rung nod) einmal . 246

in

254
Don

mitget^eitt,
S^eutfd)

bod) mit
fid)

auf jebe ritiE nur

bei Sw'fc^er a. a.
<B.

nac^ ^ifc^er 9iefDrniationS=9(tta.

ber
2eip,;iger

bie Slje

C,
in

Jtuegabe

Vutf)er*

ertcn

2t}.

XVII

142

f.

unb

neuer
<B\).

berfe^ung be Vfd)er'fd)en

leyteS

mit ber G^rluterung

bei Salc^

XVIII

40-57^
'ila)

Sorfte^cnbem legen

Icir

fr bie

|e A,

fr

bie

(vrttruug berfelben

3U runbc, berbinben aber beibe mit cinanber,

ie e in

gef(^e^en.

9tuer

ben befonber befdiriebenen 9{ugaben berdfidjtigen

mir feinen 3)nid.

')

*)hit bitrif)

b(is

Jitflbditt iinterfc^cibet

fid)

bie

aiiberc ^liiflngt'"

on bor

erfti'it.

Quaestio de viribus et voluntate hominis sine gnitia disputat.a

151(i.

I45

Siib exiiuio viro Martiiio Lutliero

Aiiftiistiiiiaiio. jirtiuiii

ac Tlieolosiia' niaiiistro, ])i'(>\inia die VcntTis liora Scplinui quacstio subscripta disputahitur.

II

imiiiii,
\iril)iis

:i(l

l'ci

im;|i;in('iii

crcatus,

iiaturalihiis
aiit

suis
hdiii

l)ci

crcatoris

prai'oepta
0()f;;itare

scrvarc

(|ui|)])iaiii

f'accrc

ant

atquo

cuin

^ratia

nicreri nicrita(|iu'
('

cognoscero [)ossit?

(iiiciiisKi In jn'iiiia.

Homo,
(]uamlibet

ratidiic uiiimac

Dei imago

et sie

ad gratiam
crcaturam
i't

Dci aptus, suis naturalibiis viribus

solis

qua

tititiir

vanitati siibiicit,

siia

(Hiao

carnis sunt quacrit.

Quod homo Dei imago

15

sit,

patet ex

illo

Gen.

1.

Creavit Dens

hominem

i.anoi. 1,27.

ad imaginem suam, quod autem ratione animae, manifestat D. Augustinus bis

verbis:
iilius,

Licet

imniana mens non

est

sit

eins

natnrae (|ua Dens, imago tarnen

est,
(|uiid

qua
nil

niliil

melius,

ibi

qnaerenda ae imcnienda
Qufid
sie

natura

nostru

habeat melius meute.

ad gratiani Dei

ajitns sit, def'endit

D. Augnstinns reddendo causam, cur homimiiii natnrae

io

gratia eonferatiir, ita

inquiens:

Neque enim

gratia

Dei

per lesnm C'bristum

Dominum nostrum
gratiani, nee
satis

lapidil)ns ant lignis pec()ribns(|ue praestatnr,

sed qni imago Dei est meretur

hanc gratiam, non tamen ut eins bona \(iluntas possit praecedere

vel
ip.sa

prior det

ut

retribnatur

illi.

Reliqnum buius conchisionis

Ii(|net.
i'.i

Nam
est,

liomo gratia seehisa arbor est mala, miUos bonos fructns profinis

ducerc potens nee creatura ad Dei gloriain et laudem, (piae

tionis
uti,

eins erea-

quod

est

eam

vanitati

subiicere,

sua

et

quae earnis

sunt

duntaxat quaerit.

Corollarinm

I.

Homo
30

vctus, vanitas vanitatum

universaqne vanitas, Reliquas quoque

creaturas, alioqui bonas, efficit vanas.

14
Praosidente
unbebeiitcnb
creatoris
V.

fe^ttCDE; boft

in

O: Quaestio
Lutlie.

siibscripta de viriljus et voluntate Iioiniiiis sine

gratia contra doctrinani Papae et .Supliistarum ilisputata est Vuitteiiliergae,

Anno M.

I).

XVI.
unb

eximio viro Marti.

nbrecitfjctib

An^'-ustiniano,
in

Artium
nur:

ac,

Tlicfilogiae Magistro,
111.

servare,
fe^ft

C bafjclbc, bonum E 7
in

bnflcflcn

Quaestio

Dei glorios!

ad gratiani niereri

saque vanitas

E
I.

aliquas

quoque

O alioquin

E E

22 ne vel

29

uiiiver-

Sutficr? SBerfe

10

146

Quaestio de viribus et voluntate hominis sine gratia disputata 1516.

Patet, qiiod vetiis

homo

est ille, qiii piirissime

spiritii

Deum

noii diligit,

nee

ferventer

sitit

et e.surit,

sed mente et

satmitateiu in civatiu-a praepossit,

est

sumit,
*f. 39!

eum

tarnen

Dei capax solo Deo

satm-ari

ergo vanitas

t ^a^itat^lm Ecel. 1. et uni versa vanitas. Ps. 38. Yerimtamen universa vanita,s omuis homo vivens. Qiiod autem reliquas creatimis alioqui bonas (seciindiim
illud
et

i.TOtif. 1,31.
1.

Gen.

1.

Yiditque Dens ciincta quae fecerat,

1.

et

eraut valde bona, ut

est) efficiat

Sim.

4, 4.

illud Apostoli

Tim.

3!ijm. 8, 20.

vanas, smuitni' ex

illo

Omnis creatm-a Dei bona Apostoli Rom. 8. Vanitati enim

4.

quoque
mala,
10

oreatura subiecta est

fiat

nou volens.

Quo

manifeste patet, quod sine vitio suo et extrinsece

et

vaua, noxia, quod opinione

en'onea aestimatione seu amore et fi'uitione

perversa reputatm- altius ab liomine

quam

est in veritate.

Sic

si

foenum

in

cibum hominis praesumeretur, dignius

liaberetm-

quam

est.

Corollarium
Camis nomine
piscentia ducitiu",
(hcitm-

II.

homo
si

vetns non

tantmu quia sensuali coneu-

Sed (etiam

est castus, sapiens, iustu.s) quia

non ex Deo n

per spiritum renascitm'.

3oi
3, 6.

Homo
oariiis

vetus caro dicitur, patet ex

illo

lo. 3.

Quod

ex carue nascitur,

?|;j'''j.'^caro
5o(i.
3, 6.

est, et Gal. 5.

inimica est
est

Caro concupiscit adversus spiritum. Rom. 8. Sapientia Deo. Ex lo autem, quod lohannes subiungit: Et quod
est,

natmn
sjjiritu

ex spiritu, sp'itus
sit
(sit
'

patet totiun Corollarium.

xSisi
,

quis ex
castus,

20

reuatus

quantopere ooram se et hominlbus iustus

sapiens),

caro est, camalis est, vetus

sola
fide,

homo

est.

Omnia bona
Augustinus:

exti-a

Demn

carnis

simt,

bona increata

Spiritus

sunt.

Sine ipsa vero

(loquitm* de

quae per dilectionem operatur) etiam quae videntur bona

25

opera in peccata vertentm*.

Corollarium UT.
Etsi onmes infideles vani sint, niliil boni operantes, non tameu aequalem poenam patientm* omnes. Prima pars huius CoroUarii patet ex illis authoritatibus Habakulv 2. 4.
:

$06.
cbr.

2,

n,

6.

Iustus ex fide
similiter

viN-it.

Hebr. 11. Sine

2. patet,

tide impossibile est placere

atm.a.u.is.

ex Apostolo Rom.

ubi dicit

Cum

Secunda euim gentes, quae legem

Deo.

non habent, naturaliter ea quae legis simt faciimt, eiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex, (juoniam demoustrant opus legis scriptum in C(irdibus suis,
testificante conscientia ipsoruin et inter se

iuvicem cogitationibus accusantibus.

dicit,

Haec verba Augustinus

nee iusti sunt nee

Lib.

iv.

contra lulian. cap. 3. traotans ita

:

inter35

pretando seu expHcando de infidelibus

Si fidem

non habent

Christi, prof'ecto
est),

Deo

placeut (nam sine fide

Deo

placere impossibile

Sed ad hoc eos cogitationes suae

die iudicii defendent, ut tolerabilius pimiantiu",

14 quatenus sensuali

E
21

15 etiamsi
fit

DE

iustus,

castus,

sapiens

quatenus

non E

IS Kom. V.

quandoque coram

27

nil

29 Hebr. U.

Quaestio de viribus et voluntate hominis sine gnitia disputata

151;.

I47

.scriptuin liaboutes in mrquod ipsi pw-peti nolleiit, hoc tarnen peci'ante:., quod iioniinos sine fido non ad cum neni ista rotulorint opera, ad (jueiu reierre debuci-unt. Minus enini Fabricius ([uani Catiliiia puniftur, non quod iste bonus, sed quod minus malus et minus impius i|uam Catilina, Fabricius non veras virtutes habwulo, seil a vcris viitulil)us non plurinmm deviando. Et ])aul(> suju-a dicit: Uli. (|ui naturali l.oc sunt iusti, haud j)laoent Deo. Couclusio sccunda.

quod

natimiliter quae k'^is sunt

iitcuiKiuc

l'fccriiit,

dibus opus legis dictaus, ut

aiii.s

uoii facerent

jo

gratia exdusa, praecopta eins servare ne(|uaquani ])ot('st de congruo vel de eondigno, ad gratiam praei)ararc, \erum necessario sub peccato manet.

Homo, Dei
se, vel

neque

Prima
e.st
i'

])ars

conclusionis patet ex
iuflat,

illo

Apostoli

Eom.

1:1 Plcnitudo legis Mm.

13, i.

dilectio, scientia
vivificat.

oliaritas

vcro aedifieat, Item,

litera oecidit,

spiritus.'- f "':!*'.
leu-is

autcm

Quae verba
non

tractans

D. Augustinus

dicit:

Scriptura

sine eharitate inflat,

aedifit'at.

Et paulo

post: Cognitio itaque legis facit

superbum praevarioatorem, per donum auteni charitatis deleetat ](>gis esse flu'torem. Et in nudtis locis dicit: Lex data est ut gratia quaereretur, gratia
data est ut lex impleretur.
20

Altcram partem
adducere quaedam.

1).

Augustinus
1.5.

in nniltis locis ostendit. nihil

ei

Satis erit

iam
est:
30I1. 15, 5.
3ci). s, es.
4, 7.

lo.

Sine nie
nisi

jtotestis

facere.

Eiusdem
aliis

Nemo
1.

potest venii-e ad
4.

nie,

fueiit

datum

a Patre

meo.
per

Apostolus

Cor.

Quid enim

liabes, (piod

non accepisti?
docetiu-,

Et multis

novi etiGot.

veteris
2s

Testameuti

concludendo

sie

maximeciue

Ezechielempcf-

as, 32ff.

ul>i ]irorsus Dens ait, nullis se hominum meritis bonis ])rovocari, eos bonos ut faciat velut obedientcs mandatis suis, sed potius hoc eis retri-

Prophetam,

buere

bonum pro

nialo,

proptr seipsnm hoc faciendo, non jiropter

illos.

Ait

enim: haec dicit Domiuus Deus tuus 'llaec f'aciam donuii Israel

])i-o])ter

nomen meum
30

sancttim,

quod profanastis
projiter

in gentibus', et
facio",

post

multa verba

Prophetac

secjiiitur:

'notum

sit

Vobis!'

Dominus Deus, Ex quibus onmilnis D. Augustinus, gi-atiae defensor, cum

inquit
(|U(i(l

'Non

vos ego

sanctissimo Apostolo, gratiae pracdicatore,

currentis, sed

non huminis

sit

volentis et

iam.

9, 1.

Dei miserentis.
nisi

((ui

poenam non
Cessabunt

reddit nisi <lel>itani,

igitur
et

miseri-

cordiam vero non

3s

indebitam.

nuJla
filias

erunt merita

gratiam
quia
soli

praeecdentia.
filii

Necessaiio ergo
(jui

homo

sine

gratia

manet

irae,

Dei sunt

sjiiritu

Dei aguntur.
I.

Coroliai'ium
Voluntas
hominis
sine

gratia

non

est

libera,

sed

servil,

licel

non

iuvita.

11 ad grutiam Dei

praeparare, sed

.'18

sed serva

K
10*

148
Sd(). 8, 34.

Quaestio de viribus et vohmtate hominis sine gi-atia disputata 1516.

Patet ex

illo

Kom.

7.

Ouinis

qiii

facit

peccatimi

serviis est

peccati.

Volimtas siue gratia peceat, nee ergo

3oi). 8, 36.

libera.

Quod

etiam verbo sancti Euanliberi estis.

gelistae

patet,

ubi Christus dicit: Si vos

filius

liberaverit, vere

Hine
ipse

ait

Augu.stinus:

Quid obtendis liberum

erit,

arbitrium, quod ad faciendam

iustitiam liberum

nou

nisi ovis

fiieris?

Qui

facit igitur ove.s honiiues,

ad obedieutiam

pietatis

humauas

liberat volmitates.

Non
i.

tarnen invite

sed vohmtarie
ubi
dicit:

servit.

Patet

etiam per Augustinima Lib.

erit,

contra Pelag.,

Quod

nee liberum in bono

quod

liberatio

non

liberaverit,

sed
vel

in

malo liberum habet arbitrimn

in delectatioiiem

mahtiae, vel occultus

manifestus decepto

inser\-it vel sibi

ipse persuasit.
perfici,

Augustinus Lib.

n.

lo

contra luliaiumi.
et

Hie

eniin: vultis

hominem

atque utinam Dei dono

non

libero,

sed potius servo proprie voluntatis arbitrio.

Corollarium
Homo, quando
ex seipso possit.
facit

II.

quod

in se est, peceat,

cum

nee veUe aut cogitare

i-''

Quia arbor mala non potest nisi fructus malos Homo autem exclusa gratia arbor est mala OTatti). 7, 17. producere seu facere, Matth. 7. secundiun D. Augustinmn m multis locis. Ergo quicquid faeit, utatur ratione quocunque modo, eliciat actus, imperet et faciat actus sine fide operante per peceat semper. Idem Apostolus Pliil. 2. Dens est, iuquit, qui 2, 13. charitatem, Et ahbi 2. Cor. 3. 2. eot. 3, 5. operatiu- in vobis et velle et pei-ficere pro bona vohmtate. Non quod idonei smuus cogitare aliquid quasi ex nobismet ipsis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Augustinus: Cogitare aliquid bommi minus est quam cupere. Cogitamus quippe omne quod cupimus, non cupimus omne quod cogitamus. Ex iUo infert quoque: ad id quod minus est vel ad cogitandiun aliquid boni nou sumus idonei tanquam ex nobismet ipsis, sed sufficientia nosti-a ex Deo est. Et ad id quod est amplius vel ad cupieudum
Patet CoroUariimi,
>|36ii-

20

2.1

aliquid
spr.
1. (Sor.

boni

sine

diviuo

adiutorio

idonei simus ex

libero

arbitrio?

Pro-

IG,

1.

verb. 16.

Homo
sph-itu

praeparat cor, non tarnen sine adiutorio Dei.

Apostolus:
30

12, 3.

Nemo

in

Dei loquens
ipso

dicit

anathema lesu,

'Dominus
et

Iesu.s', nisi in

Dominus

aequaliter posuit.

spiritualiter vel proprie.

Dicitm' autem proprie

nemo potest dicere Tunc dicit Apostolus Dominus iUe qui voluntatem
et

mentem suam sono

vocis enimciat.

Corollarium IH.
Cimi
iusticia

fidehiuu

sit

in

Deo

abscondita,

peccatum vero eorum

35

manifestiun in seipsis, Veriun est, non nisi

et meretrices salvari.

iustos damnari atque peccatores

veri

E
Dicit

10

si

ipse

E
ille

21

operatus

2. Cor. VII.

25

quoque

ad

E
E

32

Domine,

36

est

^ti)

meretrices et

peccatores

salvari

Quaestio de viribus et voluntate hominis sine gratia disputata 1516.

I49

Patet qiioad prinium, quin

iustitia fidelium est

ex sola imputatioiip Dei

(
32, 2.
2.

secundum dictum
et

Psal. 31. Beatus vir,

cni

rmn iinputavit Deus peccatum,

et

alterlns

Psalmi: AiLxUium meiim a Domino,

Hos.
alius

13. Perditio

tiia, ^*( '^1,

>(.

Israel,
5

sed in

me
in

auxilium.

Seeimdmii patet, quod

Psalmus

i)r()dat

51, 5.

'peccatimi,

quod

me

est semper',
3.

hoc

est, in

conspectu

meo semper sum

abscondita
eoi.
3, 3.

peccator, et Apo.^tolus Col.

est

Mortui,

inqiiit,

estis et vita vestra

4.

Cimi Christus apparuerit \'ita vestra, tum et vos appjirebitis cum Ulo in gloria. Ergo omnis sanctus conscienter est peccator, ignoranter vero iustus, peccator secimdum rem, iiistus secundum spem, peccator
Christo in Deo.
1

cum

revera, iustus vero per impntationem Dei miserentis.

nisi

Venmi
suis

ergo est, non

iustos,

hoc

est,

sibi nihil iniputantes peecati, iustos

in oeulis suis, dani-

nari,

Meretrices

vel

sibi

iniputantes

peecata,

oculis

uieretrices

et

pccoatores,

Deo

tarnen confitentes
in

suam impietatem atque pro hac

et scribis dixit:

reniittenda

tempore oportuno orantes,

'"'

eimdem, non se ipsos sperantes,

salvari.

Faeit

ad hoc, quod Dominus sacerdotibus

iustos sed peccatores

publicani et peccatores praecedent vos in regno Dei.

:

Male habentibus opus

est

quod OTatt^. 21,31. Idem: Non veni vocarcanmti). 9,13. Medico laius gaudium est fu""^i5_*',o-dico vobis,
:

Amen

super imo peccatore &e.

Couclusio
20

tertia.
in

Gratia seu
inertissima est

charitas,

tjuae

non

nisi

extrema necessitate succmi-it, extrema

necessita.

ac

potius nulla charitas,

rei defectus

nisi

non moiiis

periculum sed cuiuscunque

Patet breviter ex
gratia.

iutelligatur.

25

illo dioto D. Ambrosii: Xe.cit tarda molimiua Spiritus Et quod non expectat mortis periculum charitas, patet ex praecepto dilectionis proximi: Dilige proximum tiuuu sicut teipsum. Nullus autem est, qui uon velit sibi succuitI ante mortis periculum: (piapropter et

sancti

30

ante mortLs periculum succurrcre debet secimdum illud Salvatoris Omnia, quae vultis ut faciant vobis homines, et vos 'facite illis. Item 1. loh. 3. Qui habuerit .substantiam huius mundi et viderit fratrem suum patientem et clauserit viscera sua ab eo, quomodo charitas Dei manipse aliis

Matt.

7.

anattfj. t, 12.

1.30I). 3,

n.

serit in eo"?

Corollariuiii
Christus
lesuf?, virtus nostra,
iiisticia

1.

nostra,

cordium

et renuni scrutator,

solus est cognitor meritorum iiostrorum ac iudex.

35

Patet Corollarium ex multis passibus Scripturae

1.

Paral. 28. Deut. 8.

'^^j^."

J
'Cf.

I'-'-

ex
1.

illo

Psalmi 45. Deus meuni refugium

1.

et virtus,

adiutor in trilnilationibus.

1.

Cor.

Qui

factus est nobis sapientia a

et ren&s

redemtio.

Psal. 7. Scnitans corda

Deo et iustitia et sanctiticatio et eor. 30. Deus iustus. Keliquum patet ex sf. 10.
i.
i,

7,

2 Psal.

XXXrr. E

6 Gal.

III.

in Christo in

10 per reputationem

11 iustos in nialis suis

E
iudex

12 sibi reputantes

21 mortis, sed quaevis, intelligatur

29 Idem

.34

et

150
'iJvci).

Quaestio de viribus et voluntate hominis sine gratia disputata 1516.

9,

1.

illo

Eccles. 9.

Sunt

iusti

atque sapientes et opera eoruni in

sit.

manu Dei

et

tameu

uescit hoino, utruin aiuore au odio diguus

Corollarium

LT.

Cum
mavc.
SDintti).

credenti

omuia
credenti

sint autore Christo possibilia, Superstitiosum est

s

limuano arbitrio
9, 23.

aliis

Sanctis alia deputari auxilia.

siut

Quod omuia

possibilia,

dixit

Salvator Marc.
credentes,

9.

Item

21,22.

Matt. 21. Oinuia quaecunque in nomine

meo

petieritis

accipietis.
erit

Si ergo credentes haec omuia possunt, multo fortius alibi,

Ubi Deus
alii

omuia
i.eot. 3,21t.
9!ijiii.

in

omuibus,

j)atet

superstitiosimi
auxiliimi.

esse,

huic
est

sancto hoc,

aliud
lo

ustro

8, 32.

ApostoH 1. Cor. 3. Omuia vestra, sive vita sive mors, sive praeterita sive futura. Et Rom. 8. Quomodo uon omiiia iu iUo douavit? Augustinus de Grat. cap. in. Sed et iUa iguoraotia, quae uou est eorum qui scii-e nohmt, sed eormu qui simpliarbitrio

deputai'e

Ad

idem

illud

citer

nescimit,

neminem

sie

excusat,

ut sempitcruo igne non ardeat.

Si
i.i

propterea non credidit, quia uou audivit, onmino quidem crederet, sed fortassis,
fflfntti).

19,

ut minus ardeat.

Matt. 19. dicunt discipuli:

Si

ita est

causa liominis

cum

uxore, uon expedit uubere.

sjciij. 8,21.

Dominus respondet: Non omnes capiuut hoc

verbum, sed quibu.s datmu est. Sa]). 8. Nemo potest esse continens, nisi dixit: bonmn certamen certavi, alio loco det. Paulus 2. Tim. 4. Qui ,''r?".,\*'J' Dens ^' 1. Hol. 15,.^i. ^^^-^jjdicit: gratias ago Deo, qui dat nobis victoriam. Idem: Ciu'smu consuimnavi,
'

2o

epi). 2,

10.

fidem servavi, alibi

misericordiam cousecutus siuu, ut fidehs essem.

iu

Eph.

2.

Ipsius .sumus figmeutmu, creati iu Christo lesu

onmibus operibus bonis.

sumus, sed ea de qua
qua gratia sub lege

Augustinus:
'V\.

Non

est

iUa creatio, qua homiues facti

erat, 'cor

51, 12.

iUe dicebat, qui

iam homo

mmidmn
sit

crea in me, Dens'. Augustinus

actor,

Gratia quippe adiuvat, ut legis quisque

.fiel.

sine

i.-.

11,

19.

potius

homo

erit legis

auditor.

Cmii per Ezecliielem

dicit

Dominus

cap. 11.

Auieram ab eis cor lapideum et dabo eis cor carnemu, uon inteUigendum est, quod carnaliter vivant, qui debent spiritualiter vdvere, sed quod lapis sine sensu est, cui coraparatiu' cor dunuu, eui nisi cami sentienti cor mite
debuit comparari?
so

Corollarium HI.
Est iuxta praemissa ad quaestionem responsivum.

Quaestio accedens.

Utrum onmes
ptismatLs ?
2

in

Cluisto baptizati

aequaliter

recipiaut

eflectimi

Ba35

tum

nescit

4 siut possibilia, aufhre Christo, superstitiosum

E
E
E,
fe^tt

6 Marc. V.

Idem

12

illo

damaavit

E
in

17
eis

expetit

19

1.

Tira.

IV.

21
fte'^t

alibi

muuus cousecutus E
6ei Sbjc^Er I
a.iorI)er8el)enben

27 Aufer ah
if)m

33 tjuaestio acceileus.

abtx

. 339 unb noi^

;

Erl. 1

. 254

ii^ei:

getibvt

bicS

Stif

nicf)t

jU beut

cl

mag

aber

eine gleictjjeiligc ?[uf,jci^nuns fein,

unb Wir muffen

c baftcr

an

feiner

biljcrigen Stelle lafjen

Quaestio de viribus et voluntate hominis sine gratia disputata 1516.

151

Conclusio.
(iratia Baptisiuatis regiariter et semper aequalis est, qnaiitiuii est ex parte Dei et sacramenti, inaequalis tarnen esse potest, qiuintnm ad ministi-os,
iiieritiim,

passionem

Cliristi

et reeipientis subieeti.

Pro deductione
haptismi.

hiiius Conelusionis

praesuppono, quod duplex est

effectiis

Quidani praeeise sequitur

o|)us

operatuiii vel saeramentuni adlii-

hituni, seiuoto impediiuento, cireumscripto devotiunis nierito tain conierentis

quam
111

suscipientis.

vel dispositioneni seu

Ba])tisiiii

Ciaidam consequitur non opus operatum, sed opus operans meritum eoiiferentis vel suseipieutis. Et prior effeetus sequens opus operatuin proprie est effeetus saerauientalis. Seeuiido
causae,
effeetiva

notmidiun, quod ad effeetus Baptismi eoncurrunt plures

priueipdis,
Cliristi,

Deus

seilicet ipse gloriosus,

seeimdo meritoria, quae est passio

et

unde saeramenta habent

efficaciani, tertio disjiositiva subieeti suseiuiiiiistri,

pieutis,
li

quarto dispositiva eonfereutis

seeuuduni quotUibet honiui

potest variari gnitia iu

Baptismo

collata.

^or rcbc
luUJoHftttbtgcn

5(u^pBc bcr

,,bcutf(l)cu Xf)co(ogic"

2>cccmkr 1516.

ine
151(5
ii'at

bcr

^en-(id)ften

5BItf)en

mittclaltcvlid)cv

''JJh))"tif

ift

unftvcitig bie fog.

beutfd}c 2l)eD(Dgic".
it)m

3^vc

(Jvfjaltung berbanfen toiv ^uiirfift SutT)evn.

bicfcv
fiift(td)cn

3m

3a)re

ein

33rucf))"trf

d)vift

ot)nc litc(

unb Flamen"
it3d)(cin".

SU C^iitn gofouimeii,

unb
er

er

Devoffentlidjte

es als

ein gciftlid;

eblc'3

pter,

1518, tonnte

hns SBertctjen Boltftnbig bieten unb nannte e^ ein beutfc^

jefet

2I)et)Iogia",

Woraus
er

bie

gelufige

23e,5eid)nung
ein.

entftanben.

3ebe

ber

bciben

3tu5ga6en

leitete

mit einer eigenen 4!orrebe

djon ba
}d)rei6t
er,

3?rud)ftct niirtte md)tig auf

!c'utl)er.

Seinem J^rennbe palatin

,5U.

fanbtc er einen 31bbrud mit luarntcr (Smpfeljlung beS Stidjleins

Si te delectal,

puram,

solidain,

antiquae siniilliinam tlieologiaia legere in Germanica

tibi

lingua effusam, serrnones loliannis Tauleri, praedicatoriae prol'essiunis,

parare potes:

coni-

cuius totius velut epitomen ecce

in latina vel in nostra lingua
S[!ermutlitid)

liic tibi niitto.

Neque
et

enim ego
anbern

vel

theologiam vidi salubriorem

er

cum
einem

Euangelio cousonantioreni.
33riefe
er es

meint

mit bem

SIBertc,

bnS

er in

an Spatatin

tur^loeg 'Jlbant

nennt,

and) nod) biee il3rud)ftd: ^ier

nod} nid)t Dorgetommen, ber=

r^mt
gleid)cn

ali ein 33uc^,

wie e i^m

fo

tl)CDlogiid)

ber f)od)gele^rte

'raemu fanimt

feinem ielgcpricfcnen .&icrontimu nic^t

u mactien oermd)tc.
idjerlid)
tfait,
'^at

'utl)cr

bei

ber
ift

erften 'Jlusgabe

I)anbld}riftlid)

nidjt

meljr ge=

al bcr S)ruif enthlt: eS

etwa ber
f.

bierte Iljcil

ber boUftanbigen c^rift.

u.

@.

. ^451itt bergteidjt in ber ^eitfdjrift

inlialtlid)

b. lutl).

Sbeologie
;

ird)e"
l)e6cn

1865 S. 59
Ijat

f.

beibe

genau miteinanber, worauf wir berweifcu

nur

wir nod) ^er=

al in

Bor,

bafe

ber yingabe

bon

1516
ber

ein

befferer

ieyt ju runbe gelegen

t)ier

bem

entfpredjenben tcte ber bon 1518,

,)u

Sir '^aben

allein

SnlljerS 33orrebc

3U ber erfteren
igt.

liefern:
I

rud
f.

fdjlofe

ab

am

4.

Seccmber 1516.
itctotur
gclieu

Sc

B.

. 46. 258

(Slufaiig 1518).

SBcitcrc

mit

jii

bct

SSortebe ber oHftnbtgen d)vift.

iurrcbi'

,511

bcv imUUftiibigcii atuJgnbc bcr

bciitjdji'ii

I()co[ogie".

153

"ugahen.
A.
.,QX)n
gci}ftlid)
!|

eblc5

58iid)tcl)iiii.
iiclo
|1

||

Don
ici).

vcd)ti'v

Dnbcricl)el)b
[[

||

iib

ovftanb.
fiiib

U'a ber
fci).

dt n
5(ba

iiu'n)d)e

Sn.; ^'(bniii

uit
\\

um'5 iiottio

luie

l)ini

Uiie

|trrlH-ii

uimb

(Ijviftue

cijtmt

fall.

|"

S^ariinti-r

ein .OoM)"ri)itt.
r

litelvrficitc
,511

bcbviuft.

14 Sltkr in Ciiavt.

%m
jar

C^nbc:

(^icbnuft

ittculu-vflf
[|

burd)

^unnnc

||

viiiu'n6a-i]t.
fedjljenbt'ii
||

3(inio.

und)
tag

(il)rifl

cburt
jj

Inuiciit

finiffl)iinbort
||"

un jm

am

"^yavbavf.

i^eij

ben l'liiguftincrn.
.Hrcuj.

Iitell)Dl,)id)iiitt:

(>()ri|"tiu.

am

B.

e^n
finb

ge^ftlic^
beifct).

ebel Sudjtctjnn.
Uiib
lu'ii'

uon

||

wd)tcr nberfdjeib

Uiib
uiib

uinftaub

ij

aSoS

alt
uiib
II

men)d)c
ijn
,5u
jj

fcl).

SBas Vlbame
biib

[!

uuv; gottis
faU.
1|

wie

^Ibaiit

tme ftcrbon

eijviftus crftccii
Storfi-t.
i

[.ol5lc^nitt|

ctriuft

i'et)p^gf

buvd) ulfgang
Ciiavt.
i'im
||

1518.

j;"

2itclriffcitc
,5U
^'ci)l.ifigf

bcbnicft.

lo

i>lttcv

in
l)ii

\h\W:
niiidjcn

Wrtnirft
pet)

bnvd) 2l*olifgaug

Zibdd
.Ktciy.

bev Wvijm-||"

galjcu

bon ^|iaulcvn luonftafftig.

2itcll)ul,iid)iiitt:
("l)riftii5

yinno bni.

l.')18.

am

3t6gebrucft finbet

fic^

unferc 'otrcbc al

ouff ba^ a3ud)lein, 2os bcr alte

Vutljer d)riftcn tn^-Vfip.jig

nb
Icbcn

ncirc 'Ih-nfd)
I

fcl),

Slnno

15 Ki"

in
I

ber

Sammlnng nn
l:i.

il.
<B.

l''

uub banad) 5Utcnburg

f.

S.

l'fdjcv

S. :l01f.

XXII
Siv

Vtntjong

74

SBald)

XIV

<Bp.

207.
f.

grlangcn, bentfd;c Bdjxx. LXIII g. 2:{8,

Intl}.

nad) brni llrbrurf in bev ^eitfdjrift

b.

Ideologie

u. .Hivdje" a. a.

C.

geben nad;fteljenb ben leyt nod)

oljne

5cvdfid)tigung bcv anbcvcn 'Jvnefe.

'^^uuvan imanct

bifj i^iirijlci)tin

alle

bie bac- Icfjcn

iinb ucrftccn limacii,

icl)u,

fj) V_y
c
1)1111

fu'i^'^'-'lid)

iiie

on

()caer Dorniinfft
iiit
firf)

unb

finncreljd) orftaribtc
iirtctj!

hai

fic

l3um crftcn mal

Itiortcn

fclfa

mit fd)H,nnbem
aber
iiit

ber

cljlcn,

bon

ctlid)eit

fd)cl)nct

untud)tig
e5
frf)iiicbt

aiifj

ber
Juie

liicl)fee

c^eUuiiilid)er
aiiff

prcbiger
uaiicr,

unnb
<:;iinbcr

lerer
ci

rebcn.
i[t

ja

oben,

fd)aliim

bem
mil.

au^ bem grunb

bcg ^oi'banS
h)el)fj

Don einem
luen
er
ef^

niarl)affttiien
linffeit

3tvaeliten

erleben,
ift

liii[rf)

namen
an
ift

gott
titc

nnnb

ban bif5maU

ba-j

biid)lel)n

nnnb namen

fniiben.

l'lber

nad)

mgli^em
lere

gebencfen 3U lc^e|en

bie
5h'i

materl) fat nad) ber art bco er[end)tcn

boetor lanleri, prebiger ovben-J.

ber
t)eilgen
fdjrifft

mie bem aen,

abber

ba-j

ift

tar, gnintlid)

nni
1.

narren mad)en,
1.

narre

merben, VU ber
etjiie

apoftel
t)cl)ben,

ipanlu krurt
aber el)ne

60.

2tr Jicbigen (Sl}riftum,

ben
l)el)lgen.

trl)el)t

bem.

uot. 1,23.

tnel)()eit

gottic'
jF.

.lartiinisi

%ubrr

Subfcrivfit.

^^M'^r^'^r^''^rm''^rm''^rm'''m^

(Srftc

SBcarkitimg 1517.

<?cbeutungboII

fr^cint

c,

ha^

bie

erfte

ton SutticvS Sdjriftcn,

in

btc

er

feI6ft
ift:

hem Srucf
fie

bergeben, eine 3(uelegung ber

^uBpfalmen

bcutfcl^er prad)e
'i)atk er
firf)

fiinbet ben Sefnrinator

belcl)ftigt.

unb

Wann

bc Sotfes an.

Snge fc^on

mit

bem ^pfdter
rlefungen
mit

3^( auf
irar berfclbe

feine i^eronlaffung

unb

ieEeictjt eigen* fr feine

bcftimiiit

1513

lateinifd)

in

iinnt

au>5einanber fteljenben
(Sin

feilen unb mit breitem

bat)on
Dielen

JRanbe gebrurft

Sittenberg
beicaf)rt

erfcljienen.

remptor
23ibtiott)et

Stoffen

Bon Vuttjcre ^lanb

Sufepf atmen

bie

>'p''i'og(ic^c

in aBoIfenbttel,

unb

5prfeffor @b. 9iMeI)ni I}at

bie

barauS 1874 in bem Dftcrprogramm

als
,liiitium
tlieologiae Lutlieri
s.

ber UniDerfitt

.Oalle

fieben

exempla
ffentlidjt.
\'(ud)
fic

scholioriim

quibus

D. Lutlierus

psalterium

interpretari

coepit"

Bcr=

Sut^er fc^to^ bonn feine Sortefungen ber bie 5pfalmen im Sa^re 1516.
ftnb
,

unS

gr^tenttieit?

crbnlten

geblieben

unb

.juiar

in

feiner

eigenen

'Jlieberfct)rift

neuerbings gebrurft (2 iinbe

CEt) unter bem litet:

,Doctoris

Martini Lutheri scliolae ineditae de psalmis tiabitae annis

1513

1516.
Sutl)er

codice

ms.

bibliothecae

regiae

Dresdensis

primiun

edidit

J.

G.

Seidemann.
in

Dresdae
unfern
Solfe

MCGGLXXVI."
9tbev
lueber
feine

(offen

nod)

feine
9Hct)t

iorlefungen

I)at

JBu^pfatmen"
bot
er
fie

befonbere bercffidjtigt.

ben ete^rten,

fonbern

bem

ober,

wie

er

felbft

fid)

in

eiiu-m SSriefe

an

(Jtjriftopl^

SdjeurI

om

6. ''Mai

1517
er

auSbrcft,

nid)t fcingebiibeten Tirnbergern,

nidjt
fie

fonbern roI)en Sad^fen,

fijnne".

benen bie
Wet)rte

d)riftlid)e

^^.'eln'c

ix'ortreid)
fic^

genug uorgetut werben

,

al)cr

feinen

^reunben,

in

beren ^reifen.

leidjroobt

^ntte

unb bebauerte i^re Verbreitung an.^nfdjaffen Psahni er feine t)cr3lid)e ^reube an it)nen.
si

translati a

me

et explanati
1.

vernaciila,

nulb placerent, milii optiine jilacerent,

fdncibt er ben
er fie
er

an Sol^ann Sang in Erfurt, gbenbemfelben ^ttc fdjon Uor ber iBcrffentlid)ung bcrfanbt; benn ben angeff)rten Sorten fgt
tjin,5u:

War,? 1517

fogleid)

loliannes
le.

[riincuberg]
l)at
fie

(.hal(;ograi)]ius

expectat,

ut

absolvas

eos,

quos misi ad

Sang

alfo

burdifebcn folten,

Uermut^tid)

um

at

ic

ficbcn ^uRpinlincii

1517.

155
faim
Ijioviiari)

cniicr bc* Jpebrifdjon

bie

iUievfc^utifl

^u pvfoii.
tft

3f)r 5Drmf

crft

im

lluiv^

1517 begonnen
an St^eurl

l}aben

nnb

fpntefteny

im

Slpril

bcenbet,

ba

lunl)

jenem

iriefe

fie ,yi

l'lnfang bc
Vutljer

Mai

fcbon

in 'Jiiivnberg

befannt iiunen.
ierfion

"Rad)

bem

4*Dr>i'Drt

Ijat

on^cv bcr ilUitgata

bennt/t.

unb

bcv

bc5

.V)ievm)mu'5 aud)
er)"tcl;t

^obann

iKencblins

Septenc"

Unter teljtevem ^hibrnif

||

ticali

er folgcnbc Sdjrift; Scpteui pr,iliiii jnx'iiitoiiales hehraici cum tralatione latina i", mit njeld)er erbunben: ,iUANNIS REVGHLIN
.11.

grama-

PHOR
|| |i

cenfis

doctoris

in

fepteni

pl'aliiios
|!

pa'iiitOtialL's

liei)raicos
lui,

iiitcrjjrctatio

do

uerbo ad uerbuni,
hebrai
II

&

fuper

||

eifdoni foiuincutarioli
||"

ad

j]

difcendmii

liugiiaiii

cam ex rudiinentis. auf ber (etjten Seite ba mpreffum: .Tubingi apud Ttiomam Ansliol muiii BadeiilViu M. 1). XII. f unb baruntev ba>: Svu(fer= 3eid}cn pfammen ls ^j?Itter in .lein=Cttai). Cb Oon ben oielen in'dvbeituugen
||

bev

ij^ufjpialmen
entfd)ciben
er
fellift
ift
:

Bor

ibm

5.'utl)ev

fnft

nod)
fic

einige

,iu

^Hatbe
fid)

ge.^ogen,

lfjt

fid)

fdjirer

1'lnf lange

finb

ba,
bafe

aber
feine

erfUireu

aus bem gemcinfameu

6-tlicben

icrt;
gcfe()en

ber l'tcinnng,
iljuen

^'(nslegung
md)te.
er
iljn
fie

uon

fr

neu an=

merben unb barum

'Jlrbeit

nidit ,iufagen

^'ntber-j

faub in-ifall,

aud)

wo

nid)t

gefud)t.

^l)aun uou
uad)

Staupi^,
iT)rer

fein

UJorgefetster

im Crben,

empfaf)l
in

in 'Jcrnbcrg

fd)on gleid)

lU'rffentlichnng.

(ifpar Wiittel
'Jluguftiner'j"

(visleben
bei

henutUe

bie beutfd)e

epteue
,;jl)re

be

SBittenbevgifdjen

ftarf

feineu

("yaftenprebigtcn
iiolfe.

l^l.s.

tieffte

SBirfung aber
reif^eub,

l^attc
el)e

fic

bo, lofr
ber

fie

bcftimmt mar, im

Xer
^-luigen

'Jlbfa^

mar

fo

ba,

nod)

Im
marb

HoUeubet
fie

iiuir,

bie

erften

fdiou

mieber aufgelegt mrben,

i.*utber

unb
ba

uielfad)
er

in

ben nebften '^aijxm nad)gebrurtt,

nicf|t

felbft

gab bann,
feit

mit feinem

erften l'Ineflug"

mel)r aufrieben

mar unb

er

ber

.Seit

mciter

gcfonimen",

im 3al]re 1525
umgeriubert

feine

l'lueleguug

bcr 5Pupfa(men

beffer ,^ugerid)tet

unb auf ben

^n

red)ten Icrt gcgrnbet"

fel)r

neu l)crau5.
al
bafj

1;a biefe feine imeite '-in'arbcitung fpracb(id)

ift,

mir
fie

une mit bloem in-rmcrt ber 'Jlbmcid)ungen begngen fi.ninteu, fpter bcfonbcrd unb laffen bici-' bie crfte on 1517 folgen.
'fll.

fo

geben nur

Ic

SB.

..54

f.

259

C.!lnfnng

1518). 52.
f.

(ijttel*

2rt)vift:
(^aipiiv

LHii fuft
Cyitltcl,

friirt)tlmi-

buc^tcin uon 3tbamj roetcfcn" k. !^1.

Cja
ff.

u. .,

bojii Jlanjcvnu,
I

ipallc n.

S.

1882, 6.28.77.

Srgen

III

S. 271

ftitn

.123, mtb

bie

rcid)c

Literatur

iibev

SuttfctS Sibetbetfc^ung.

Vliisgabcii.
A. Sie (Sieben puf^pfatm mit
fl)nne
||

1|

beutjcl)cr

aufsleguug uad)

bciu
i;

fd)rifftlid)cu

^u
||

P^rifti

unb

gottis
"

gnaben,

neben

||

fe^n

felbcn.
iC<

more

crfentnif.

grunblicb
Icijtec-

gerid)tet.
leer,

litelrcffcite bebrucft.

'iMiitter

in
l)n

Cuart,
ber
|[

iMatt

^,'lm

(fube:

Webrucft

lui

ittenbergf
^Jiad)

Pburfurftliriicn

ftab

|]

burd)

^omnicm
jni
Ij

Wrunenbergf
jar.
||

Pbrift

geburt laufent funffbunbert inib

"

fibenlicn

i^cl)

ben

l'luguftinern.

B.

Sic Sieben pufipfalm mit

fpnne
tin O'brifti Bii

!|

bcutfri)er

anfilegug
||

nad)

bem

fcbrifftlid)en
||

gotti gnaben,

neben

fepue felben. mare crfentnif.

bcbructt.

grnblid)
|1

geriri)tet.

1517."
||

||"

litelrrffcite

4 ltter

in

Cuart,

le^tcs iBlatt

leer.

%m

Gnbe mie

.\.

156
C.
S)ie

''

f''^'-"'"

SuBpfalmen 1517.

Sieben Iiul>
f^nne
crtent
||

|]

pfalm mit bcutfd}cr aiifjlegung

ljrifti

||

md) bem
fet)ng

jd)rifft=

liefen

^u
nif.

Bnb gotte gna=

gerichtet
|j"

||

ben,

neben
ein

felben.

n?arc

|1

grunblid)

S)Qrunter
Ic^tee

.&Dl,3f(^nttt.
leer.
|i

SLitelvdfeite bcbrucft.

44 iMttcv
(i)ptit

in

Cuavt,

93latt

3Int

gnbe:

ebvucft
(5f)rift

^u

huxd) ben orfic^tigen

|1

man

Sacobum

I'^anner
^are.
]j''

'laci)

geburt laufent

funffbunbert nb X)m ac^t,5e^enben

unb bavuntcr bQ5

:

S)tucfcvcict)cn.
fpietenb, oben in Sulfen Ott.

Iitcl^o[fd)nitt

Joib auf bct ^orfe

D.

Die Sieben
luare

buf,5=
||

||

pfatm mit
(F^rifti

beiitfcbev

auf.^Iegung
|!

||

nac^

bem
fet)n

f($rifft=

Ud)en fljnnc
evtent

^u
nif.

nb gottee gna=
gert($tct.
i|"

ben,

neben

felben.

|1

grunblic!^

S)ai-unter
Ic^te

ein

^oljfdjnitt.
leer.
||

litelriicffeite

bcbnidt.

44 Matter
fielipf

in

Cuart,

Statt

Slm

6-nbc:

<t

ebructt ^u

burd) ben t)orfid)tigen

\\

man
t)ni

Socobum

Ibanner
tjaxe.
\\"

"Jkd) (^brift geburt laufent

funffbunbert Bnb

nel^e^enben

unb baruntcr bas

bei

2)ruder,^eirf)en.

Sttclt)oliid)itt tnic

C.
|1

E.

D3e

ticken

f^ben *f,5= pfalmc Hiit tetfd)cr auf^leg-ft)nne jn (Jbri fti nb 6ottcs gnaben,
IJ

ung, 'M)

bem
felbe.
||

fd)rifft=
||

nebe fein

niare

II

ertantnB,
9)lartin

grunbttic^
]i

gerid)=

||

tet.

2urd) ben
aBit=
1|

^d)gelcrten
|l"

Soctorc
ein

t'utljcr

9tuguftiner

tembcrg.

Darunter

.^D(,ifd)nitt.

litetrdfettc bebrnrft.

32

a?ttter in Cuart,_ le^te Seite leer.

||

Slm
91(5

gnbe:

c etrudt jn Strasburg burc^ ^ol^annem

nad)
(Ff)ri=
||

noblouc^.
||"

man

jalt

fti

Bnfer bcvre gcbrt.

1519.

litclt)ol3fct)iiitt;

Saib im
jj

(Scbet fnieenb, oben in 2Bolfcii

||

&o.

F.

Die Sieben Sufj^ Iid)en flenne |u

||

pfalm mit beutfdjer anf^Iegung

Cbrtfti

nad)

bem
fet)n5

fd)rifft=

nnb gotte gna=

gerid)tet.
||"

||

ben,

neben

felben.

mare
(Snbc:

ertent

||

ni^ grunblid)
bebrudt.
tiu

Darunter
Ie|te

ein

.^oljfdjnitt.
leer.
||

litelrdfeite
r

44 lttcr
geburt laufent

in Duort,

latt

9lin

ebrurft

2c\}p^d burd) ben tiDrfid)tigen

|1

mann

Sacobum
jj"

D'^anner ^iad)

Cljrift

funfftinnbert

Dnb Iim

.jj. l}are.

unb barunter ba

Drudcrjeictjen.

litclbolifc^nitt loie bei C.

G.

Die fibcn iBufj

^.ifolm

mitt bet=

||

fc^cr auf(^legung
||

nad) be
felben,
,511
||

fi^rifft

||

lii^en

f>)nne j (F^rifti

bn gote gnaben, neben fein

||

Ware erfentnu
aBtttenbergt. ]"
litelrrffeite

grunbtlid) gerid)tct

Doc

'O^tartini
,

Sutber 9luguftiner

Darunter
bebrudt.

ein

.'pDl,5fd)nitt

umgeben on
Ictjte

Sanblciften.
leer.

32

3?ltter in
S^aib

Cuart,
im ebet

Seite

litell)ot,5icl)uitt:

fnieenb,

oben in aColten

(SSott

mit

einer

i!?ifrt)ofmhc.

*J(ad)

ben Snnblciften Jrucf Hon Sbtg 9iablev in Slugsburg.

H. Die Sl)bcn

ot

II

fu^pfalme 3U eeren, be^

|| . ||

mit
ge=
||

t)X(^

\\

red)ten

t)crteutfd)=
||

|]

ten
et)ner

erftanbt,

meine Bold 3U nu^

|l"

mit

tur^cnn
||

aufelegg.

.
||

531.

D. XXij.
in

5}lit

2iteleinfaffung.
leer.

Sitelrcffeite

bebrudt.

28 IMdttcr
(i-rffurt

CftaB, le^te Seite

1|

9lm ^nbe:
||

c @e=
fa|,
t)m

brudt

,yi

l)nn
jj

bcr

*4>ergamcter

gaffen

,(um 5crbe=
.
" \\

taufcnt funffl)unbert

nb BierBubjlDcn^igften

!^ax.

"

||

Tic

fii'lH'n

2<iifipto(incit

I-MT.

]f,7

I.

3)ie Sibcii Se^

1|

^Pfalinc mit nin=

II"

||

rv liivljcit Vliifj

legung:
iit

|1

S.in:\.':!|
Icijtc

M. a. XXV.
Seite
leer.

[sie]

mit
ein

litcrciiifaffiinfl.

3(5

tdttfr

Cttati,

9luf

Iitc(vcf(eitf
^^lu-j.

.J'ol.ifrf)"'"

iBntl)|eliii

oit

Iiilnb

im
bie

'i'nbo

orblirtt

(in bfv (frl.

fnlfrf)

i-rflrt;
(viii

ninniin

im UVibf)

imb
nuf

"Juidirid)!

Vom

lobe bcs
yiattjnii,

llvinj finpfoncicnb.

nitbeva- Jpoljfdjnitt

bfv UutlotUcii Seite:

ber

'|">ro).U)et

bei

Jnnib.
^ittciituTg

A
tn-igen

iiiib

B
in

foiiiincn,
*-13etracf)t.

itjeil

in

cvKljicncn,
bie

fr

bie
9[

Icxtficftattuiin

lipviicljiiilid)
tl

3t)re

^11.).

Sie

pcidjen

rinaiibev ah.

unb
einer
flarer

bie Scljfeljlcr

entitaninuMt

unb berfelbeu
fteflenbc
fein.
I

(%4, bie -(f unb auf 331. 3)iii unb 2) 4 lion in ii ]nuyn fr bie '|U-ioritnt tion A.i C, D unb F E .jeic^net fid) bnrd) Cfficiu unb 6eru()en auf A.
nur
in
91

iJ^ogcnlagen tragen

Signatur

.&

ben

Sinn
F

9iubernngen

auS,
nn-j

Ijat

alu'r

1)

als

^orlage

gel)abt.

fc^eint

gefolgt ]u

giebt

i.'utl)ev-5

'Jlnolegung
ileife

nur

einen
fidj
I

fnr\en
in

9lu3ug,

ber

bann

in

uadjgebrurtt

ift;

jonberbarer

finbet

ber

rlanger 91ugQbe unter ben !rucfcn Don 8ut{)er

jlneiter 58ear6eitung.

Unter

ben Samuituugcn

ber SBerfe
1

Ji'utljerg

tnten
bie

bie

i^ufipfalnien
1

in

ber

Slulegung on 1517 nur bie Jenaer

m.
,

14''

42'',

9tcnburgev

S. 25
beibe
bie

5
Beber=

unb

bie

Vei^iger V S.
fo

369-401.

Sald) IV Sp.
bofj er

2258-2379

l}at erft

arbeitungen
fcljung

mit cinanber tierbunben

giebt,

bei

jcbeni il?uftpfalm

on 1517

bann ben 2crt Don 1525

iferfaljren
ift

mit ben i>ariauten on 1517

(h'langer
beibetjalten.
fcf)r

3u

ber

Slnelegnng.

2;ie5

in

ber

Vlnegabe,

beut)d)e

Sd;riften XX.XVII
ber Slnmertungen,

S. 340
bie
il)re
.yi

442

atc-

pin-cfmBig"

^nbefi bie Jlenge

madjen untren,
(^irnnbjijen
berrffidjtigeu

Bnn benen uiandje

legen

umfangreid) fein

tprben,

lii^t

une

Trennung

uar.jieben.
U'ir

-Juid)

unfern
li

friti)d)cn

,yi

Wrunbe,

geben
I)in

bie

9lb=

ipcidjungen on

nn unb

im fpradjlidjen 3ntereffe

unb

toicbev

anbere Sluegaben, nanu-nttid) K.

')
)iietrf)eni

3n

bct bniglidjen Sibliotljct

,511

S^erlin befiiibet

fid)
e-s

ein Si-cmplor (T.utli. II.),

in

bie

etften

4 iWttet Bon A.

bie

brigen on

finb;

(nnn nbex

nidjt nie-

befonbete

ilunabe gelten.

158

ic fteben iBufepjalmen 1517.

flucti

iickn ftlibma^cn
)juc()lci)n

(il)nfti btc bi^

k)K\u
on gott, bay ntt l)inanb Inunber
frimbe 6f)riftt,

nabc imb
Ijabe,

fi'ib

lieben

on bem
ba>3

tejt

bi^er
t)n

ftcBen
ctlid)cn
bic

pfatmcn, 3ft jn
Dcrfen

iiffen,

bcijclB

umb

ercr Uorftanby IniEen ber

nac
ift,

gemeinen

txanslation
gcnomeit
boctors
feptenc.

bev

tronSlatton

fancti
bic

.Sjit'vontjnii

aud) barju bef)oIffen

'Jteuc^lin
tjn

tranylation
t)ebveiid)er

,3ol)ani^

fetjncr

3)ie glo^e aber

unb au^Icgimg,
t)nt)altenb,
I50

fic

tool fie

iEeidjt nelu,

abbcr nud)
t)att

iiit

fdjrifftlic^
boii^

fl)nrtc

Don

etlid)en

mag
|u

angefcben

loerben,

ml)r

nit

gejljmet,
bet)

nl^bcr
er

bie

d)riften

ad)tcn aber gloe^felen, ba 6t)i'iltu5 alfo naf)

i)()n

fct),

luerbe Ij^n troll

fagen

rtie fie

ba ac-J rid}ten
t)n'5

oen.

-JJteljne

t)ormcffcnbel)t aber, bie

ic^
frei)

pfalmen
gut=

au^ ukgen, funberd)

buncfen ^u
ecre

beutfd)e,

befilt)

t)n

et)n

iglic^cn

uvtct)len,
'Linien.

ban nit mt)r nad)

bt)r,

funbern gotc

alleljn

lob

unnb

an

enbe.

JF.

JlSartiiiu TCubcr Jnguftincr

tju l^ittrncrg.
1517.

W.6.

^cr
1

(Srftc ^uf5)jfoIm
Ijol

nn bcr
3lc got, ftraff

bcr fcdiftc.

mii^ nit
ntid)

l)n

beinern jcorne

nnb
2
5ld^

caftet)

nit t)n beinern grl)mme.

got,

erbarm

bid)

mein, ban
alle

id)

bl)n

fd))nad|,

J^fac^

mic^ gefunb, ban

feel

mein

gcbel)ne crfdjroden

fetjn,

3 Unb mel)n
aber

feer

erfdjroden

ift,

got Unc lange?

9 boctoriS 3oanni

B
\)

12
6>)n

fcfiviifftlic

21

1517"

25

tftigc

26 ban

fi^wad), ^Madj tnij gefunb," fe^lt

feP BFO. B

1518 C. 1519

DE

Sic

ficfacn

SPiiftpinlmni 1517.

I59

^Icf)

got, fccv crlotbcr

unb
luiib

cilotlc

meine

fcct,

ma)
aber
5

mtcf)

fclicj ift

bcincr bavml)crlufel)t Unllcit.

nebeiicft,

5 S)Qn in bnii tobe

l)n

nicmant ber bcin

luetn"

ber

l)el[e

luivt

bir lob

unb banrf fagen?

mein
bett
lagcr.

6 3d;

bl)n geengftct tjn

meinem

lurflu-n, id} loil alle ned)te loairfjcn

unb mit meinen

7 'JJiein angefidjt
id)
ift

tt)renen begtffen

mein

ganlj bovnniftet bor gvl)m,

btjn

ooralbtt unber ben bie olle mein feinbe jijnb.

alle,
bie
l)r

8
'"

lk'tjdjet

Don mt)r
Ijat

bo loirdet
gefdjvel)

ba-i

nit

rec^t

ift,

bau got
9 )ot
erljbret

erliorct

ba-J

meinet

tDet)nen.

l)at

mein

gebeet,

got

^t
fid)
fie

auffgenomen mein
fd)emetcn

bitten.

10 ^) bo5
ba5

unb

feer

crfdjrorfen

linirben
,5U

qE mein

feljnbe,

miberfeert Unirbcn

nnb

feer

fdjnel

fdjanben linirben.

ir.

3"
S)a

orcleren biegen pfalmen, feinb ju

erft.

mcrden

ctlict)e

punctlein.

^n

allem

leiben

unb anfec^tung

fal

ber

menfd) 5n

aller

elften 3u got

iDcrbe,

ci

unb ertennen unb auffnemen, tom oon teuffei aber bon menfd)cn. 'ilii^o
lauffcn,
fein

alo
ti)ut

bon got
l)ie

3ugeid)icft

ber propl)eet,
er

ber t)n biedern pfalme nennet

^

feinb,

aber

^um
l)bn,

erften

leufft

ju

got,

unb nt)mpt
mit ber
anfet)et

bie

feinbfd)afft feiner feinb nit

bon

funber bon got an, ban

loeifie

lernet

fid)

bie

gebult

unb

fordjt gottio.

Ber aber ben menfdjen

jc.

unb

nit

bon got an nl)mpt,

tot ftrafft l)n

luirt

ungebultig unb gottiy boradjter

loeifje,

Sa
cl)n
25

anber.

l3iriet)erlel)

Gl)n
luiru

mal

t)n

gnaben

aU

gutiger bater

unb

|et}tlic^,

Xa-I anber

mal

l)n

aU

ct)n

geftrenger

SBan nu got ben men)d;eu angrifft, %o ift bie natur fjo frtiad^ unb bor^agt, barumB ba fie nit InciB, ab got au^ |orn abber gnaben 51 d) fie angreiffet, unb Ijnn ber fordet be Ijorn-S l)ebet fie an unnb fdjreiet.
ric^ter

unb

einig.

got ftraff mid; nit ijm l3orn, laf} unb nit rid^ter, alfe auc^ fanct '^tuguftin
30

l'u

gnaben

fein

unb
t)ie,

Ijcitlidj,
[)ie,

fei)

batcr
l)ic,

fpridjt,

?Id^ got,

33orne
nit

ijaW
er

fd)lag

l)ie,

unb

fd)one

unfjer

bort,
loeljr

fjo

bittet

er

nu

hai

gan^
finb

ungeftrafft fein Inolt, bau bac^

nit ein gut l5eid)cn, funber alf5 ein

bifse

om
e^r
X,

bater geftrafft Inirbt.

Sa

aber

lort

bon cljnem funber gefprod)en

folget

tcerben,
bie

aber boc^
ftraffe

l)n

ber funber perfon burd) Gl)riftum,

baraufj,

ba

nennet,
alle

bann

gotti-s

ftraff

ift

nit

umb

gered)tictel)t

mitlcn,
gotti
tjcugt,

barumb mufjen
9erid)t furcf)ten,

l)et)ligcn

unb
nit

d)riften

fid)

funber
ift

ertennen

unb

bann bicr pfalm

bie fid)

allen gemeljn

unb niemant au
l)rc

barumb

hjce

oEen beuen

furd)ten

unnb

funbe nit fulen unnb

3 bcinct
19 feinb feinb

6 trafen

E
i)n

s
in

oralbct
ftrafft

]!

14

mibcttcrct

13

l.j

ctdercn

23

ftrofft

jn

in

29 itenne

jgQ
fidler
cl)ntier
flcf)en

Sie fieben 58u|p(oImen 1517.

gegen bem
feljn

iorii)tiainen

gerif^t

gotti,

ov toitd^em

bod)

!e^n gut itevd

gnugfam

tann.

2
S)a

(.Erbarm bt(^ mein.

ift,

er^eljg

m^r

gnab, bas

id)

>^n

ber angft

unb

forest nit orge'^e

^

aber l'or^ag.

5Jiac^

mid) gefunb.
tf)u

S)a ift, fterde mic^,

mt)V

f)i(ff

in bifeem etenb.

S)ann

oH

inet)n gebeljne

evfd)voden
gib ml)r

fel)nb.

Xqs
barnmb

ift,

all

ntelinc ftcrrf
fterct

unb

crafft evligt Dor

fjo

bem

gvaftien beiner fttaff.

fterde.

bielnel)!

mel)n

ncl)

Dorleft,

bet)ne

Unb

ift

lo

unb fe^n glel)c^en ntjmer mcf)r loirt grunblid^ i)ie ban bem menfd)en ber anfat unber bic ugen, tiorftanben aber gcbett, c gebe alB ban gcfd)id)t l)m fterben unb legten l]l)nfren, unb felig bic, ben hai ^m
]n mercEen, bafe bi^er pfatm
leben toiberferet.

mufe 3u eljnem unbergang !ummen mit et)nem igc^en menfc^en. ian nun ber menfd) alfeo unbergebct unb ju nid)te tirt b" aen u febncn crefften, Verden, iDcfjen, hai^ nit mel)r bann ebn elenbcr, Dorbampter,

ban

&o\>

11,

17.

orla^ner funbcr ba

ift,

bau fnmmct

bic gotlic^
febft,

f)ilff

unb

fterct.

alfeo

^ob

ji.

en bu mebnft, baS bu Dorfdjtuugcn

ber morgcnfteru.

erft

%o mirftu erfur brechen

toie

Unb me^n
gotti
fterde
bc

feel ift feer erfc^rotfen.

20

San

unb

troft

tirt

niemanb gegeben,

er

erbitte

ban

mit gan|icm grunb

tiertjen.

grunb(id) crfd}rodeu unb borta^en

unb

ftcct

bic

tuebt fidjer
ba>5

turcn.

barumb
unb

got
i)t)n

teilen, 0 jeuc^t er
fd)ret)enb
fet)enb

5Ucmaut bittet aber grunbtic^ ber noc^ nit InaS Ijm gebrift, ift, bau er JDel)B nic^t unb troft febnfelb5 aber ber crea= l)n anbercr fterde miige fel)ne crafft unb troft ausgeben unb un mit= allen onbern troft unb madjt bie feie l)er|lid) betrbt,
troft.

2.".

nad) febnem

Unb
t)Xi

alfo febn alle gotti-J ftraffe gar

bic

fruutlid) georbnct

.^n

fcliger troftung,

mie lool

unmebfen

bie

orbnung an
f)er|en
30

bt)n fetb bort)bnbcrn unb borfcreu

burc^

luebc^c

unb t)or|agenbe unb

an got, barumb bem 3orn unb ftraff borborgen

''Xber, 3ld)

bay fie uit hjifecn ba-i got febuc gute

(]at

fruntfc^afft unber

unb

gibt.

gott, tie lange'?

ift

Tillen Icbbenben meufc^en

bie

locbl

lang,
ift

unb luiberumb fur| ben

fie

frolid)en.

fnnbcrlid)

aber unb unmcfelid; lang

ber
feel

ben,

bie

bifeen

^nne=
3.-,

menbigen fd)mer|en

baben,

ber

bon

gotti borla^en unb entfagen

a
jetti

]t1)

AB

b Borliage

li

18

etfiit

li

2:i

geblickt

DE

24 je^nfelS

fein

EG

32 ^ott

S'ie

fiolifit

a:*iitjpiolim'ii

l-M?.

l\
fcflicuu--^ bittercv fei)
Ict)b,

gefiilet luivt

alo

man

luoll tpvidjt,

bcio

am
liniu

ftimb
iiit

bcc'

bnim

toufent jav
Unibcit

ljcl)tlid)cr

lel)pd)cr pcljn.
bciC'

l'Uf ift
,

flvoBcv

loaii cmpfiiitlid)
i|"t,

bcv ivli'ilU'n,

bo

i^i'id)id)t

i^ut

cntliiiiet,

bao

bic

luart)cl)t,

C5ered)tictcl)t,
s

mel)i5l)el:)t

k. unb
tvopff

bleijbt

ba

iitdjtv,

bau |uubc,
ber

finftcvniij,

ad) iinb
cmiticv
l)ui

h)el)C,

unb bi

ift

eljn

aber lunjd)uuK
alli-

IjcUifdjni

pclju

unb

luirbamuiv, barumb cviud)t

fii'

tvluDu, crafft, fafft, mavrf unb Uuifj

mcuid)eu
4

ift.

'.Hd)

C[Ot,
gotti'5,

teer cnuibber
ha-i
ift

unb nUifu'

uu'l)u fcel.
Uovlafjcu,

?lbctcvni
1

l)nuclcnbig
cl)n

ciitfaiyn,

balum

ba':f'

gvctolid; erfd)verfcn,

unnb
beim

g(cl)d)

aut)ck'nb liorbnmnt'3 cmpfuuben irivt

min'
fiYvot,

aU
au, s.

Ijm rrir. p-i bu

2i*iberfrtrt'n

l)aft
ift

autltt.

lum

unb

iri)

bl)n

cvfd)vorfVn.w.

aber

Ijuuclneubigcr tvoft

unb cutljalbnng
alfo
fprcd) el)v,

\)n froltdjcr
fic
ift

boffnung.

barumb

fprid)t
,

er,

crtoe mel)u fccl,

rctjfe

orfuurtcn unb

bcrbamnct

jcurf)

aber

fie

luibber eraufe.

1.-.

5Jiad)

mid)
bie

feliii
tieffefte

abbev iicfunb.
unb
(inifte

2^an

bifj

ift

frauel)ebt

ber

feelen,

bnrt)uue

fic

tnnft elriglid) luirterbcu, loen

fie

blibcu alfo folte.

Umb
5Ht
so

beljncr

barml)erljifltet)t lillcn.
fuuber
betin
fie

umb mcDucr
ju
^ilff
Icft

borbinft luirbicfei)t loillen,

barmbertnfrpt,
and; beu uu=

auff bas bie felbe gepreljfet, gebt

lirbigeu

unb

gelolit

luerb,

bas bu
t)iifft

turnen.

Sann

luildjeui

got

nad; fel)m borbinft,

ber luirt bildjer gecrt

f)oc^e

fdjmadjebt.
alle

unb prebfet bau gottis barnilierl',ifel)t, bao tueer ebu barumb foU gotti-s barmberliifeijt gepretjfjet luerbeu, fjo
unb loirben
yi

muen
.-.

borbinft

nidjte

luerbeu

unb ba^

tt)ut

bie bor=

fud)uuge.

5
S)a

2^an
ift,

l)n

bcm tobe
atfs

ift

niemnut ber
criij. pC'.
^JJid)t

bel)u

gebend.

bie

tobten toben bid) nit, nadj preljfjeu bctjn barmt)erlufel)t uit, tebcnbigen,
Ijm
bie

fuuber oeljn bie

toben

oerbeu bid;
fel)n,

>4Jf.nfM7.i8.

loben, and) nit aEc, bie l)n bie

au

t)elle

faren, fuuber
fjo

lrl)r,

bie tnt)r
bit'

(ebcubig

gcbcncbetjen got
tobe,

nn unb

elniclid).

barumbe'

rebet
bie

er
feel

nit

bou

lebplid)eni
ift

fnnber mel)r bou bem gepftlidjen tobe,

feelen
ligt,

alf}

tob

ift.

ban fuub
Ijn

ber

tob,

pe^n aber

ift

^l)r

l)ell.

^lic

lietjbe

empfinbet
er,

)oer

bifjem

jamer
tobe
3.-.

fuub unb
[)eU

ftraff

ber

fuub.

barumb
t)clle

fprid)t

lajj

mid)

l)n

bem
bi^cr

unb
]u

ber

nit,

fuuber uad) beiner barmbcvljigfcit

mad) mid) lebenbig

mit guabeu,
oerfj

unb

erlofje

mid)

bou

ber
feb

mit

trofte.

barumb
\)n

gibt
bie

Oorftecn, bacftraff,
ba-j

bifjecift

lel)beu

ebn pforte unb cbugaug

l)elle,

einigen

fuub unb

i)n

ben tobe unb

alv ber fnnig (^jedjiao fprad).

3d

3, lu.

entJfinbct

luirt
I.

l".

11

[cctt

34 Barm^erljig

A
11

utt)CT SBctfe.

I2
!^)
1)06

S'ic fiebett

Siifepfalmcn 1517.

gcfagt

mit groem
(eben,

fdjrecfcn,
tft,

ic^ i)

imif]

faren

tjn

bie

t^cUifc^cn pforten,

mitten

ijn

meljnem

ba

bo

mct)nt

am

aEevBeften leBen.

^\n bev l)cl( aev, locv livt bl)v lob

unb band
|(^mect)t

faftcn?
bie ^eE,
leftert

S)arumb
ba
beljn betin

i}ah

xd)

gefagt,

um6

beljnev
bid)
ift

barmlieiiufeit IriHen.
nit,
io mef)r, aller ebclft

ban

barmi)er^ifel)t nit ift,

iinb
larlicljt.

lobet

unb
fnft
fteet.

gcred)tigfel)t
Ijn

Itfe

ber

gebancEcn,
luerbcn.

bcn

bie
fcl)n

l)el)ligen

Ijveut

leljbcn

l)aben,

bamit

fie

andj evljalben
legten
gicid;

n 1,

7.

fie

allei-ttiet)y

gle^i^ ben borbampten, als

nit

^m
nit

pfalm crnac^
Unrb ben,

Benb
bie
()cU

bel)n antli^

bon ml)r,

anff ba-j
tft,

id)

bie l)n

faren.

'ilber
fie

ber iinberfd)el)b

ba

bie

Ijeljlgen belialten el)n

gnnft gegen got,

falle,

unb ba
ba
aber
fie

mcljr forgcn, ba gottt gunft,

luerben.
fein

lob
nit,

unb
in

e()r

on ^^n
l)eE
et)n,
tft

ban
freub

orbamnet
funbcr

ban

er
ere.

f^jridjt

ber
l)ic

fein

luft,

lob nod)
fei),

barnmb

frt er

ba

itiemant

^n
t)n
jecOci. s, 6.

ber l)eE gotte gunftig

gotti'3

unb folt er baret)n faren, linirbe and) ben gleid)

t)l)m

ungunft, bo
ba
fie

Inelir

ber aEc pt\)n

ftarcf ift
luie

luibcr

unb
unb

iuel).

baruinb
Inie

fteet

in cantici,

bie

libe gotti

ber

tobt

feftc
^jetjn.

bie

[)eE,
3ci. 48, 9.

barntnb

ba

blct)bt

aud)

t)u

toblidjer

unnb

l)eEifdjcr

3tIo
auff

\px\d)t au) gott buri^

Sfatam.
ift,

^^
et)tt

loiE

bic^ jeunien
,51t

mit met)nent
mt)r IniE

lobe,

ba bu nit orberbeft. ha
l)n
$i. 18, 4.

btv^lidje gunft

id) bt)r

mitten

bel)nem lcl)ben geben unb baffelb tnirt bidj Rennten

bie

unb
S^an

bet)alten,

5ln loiI=
loil

c^es
id)

anbcrnn aE t)orterben tjm

lel)benn.

3ll^o and) ^s. jDij. mit lob

Uierbeit.
-JJlit

anruffcit gott,
l)eE
fie

unb

fo

inirb id) erlset

t)ott

let)ben,

tob,

auc^

bie
lotrt

mu

uberluunben tucrben

un.

flud)t aber
lieb,

unb uugebult
ber

nit uberhjunben,

funber mit gunft,

fd)arfte

luiEen unb
alten 5lbam,

barl)nnen gegen
noc^

got bel)alten.
gritn

S)i
ift,

fet)n
l)elfft

rebe

bem

funberlid)

unb
G
3)a

frifd)

aber nit.

!^)
ift,

bt)n geengftet
id)

t)\\

mel)m fuffljcn.
erfnfi|;et,

iiabc

ttil

unb

feer

ba

and) fnff^en mein

lebett,

erbeljt

getoefen.

60

luirt

mi)r

fauer unb erbtfam mein

ban

es

ift

nit

mer

ban ein fuff|cn. ^lad^ ber h)et) rebet man auc^, 3"^ ^16 mic^ gemiict aber geerbel)tet mit lauffen, mit fd)Iaben h'. alfo bie attd;, id) bnb mid) geerbet)tet
mit
fufflien,

bl)n unriigig geloef3en

nti
ift

Dor

fufftjen.

hi mil
loa
et)n

nit

bifer

t^er^?
fet).

3"
ban
bes

mercEen,

ba er

faefd)rel)bt

unb or
bas
bie er

fe|et,

red)tec'

leben

t)nn bier probe

er gelernet,

et)n rcd)ty leben nit

fteet l)n tiilcn

Uierdcn,

^uben metjnten, pfalmen enbe. unbern

als
bie

Utiber
es fteet

nn

bie

ant)cbet

ju

rebcn

bis

an

nur

t)n

el)nem creu^igen
e
fei)

unb tobten
nad) ber

bc alten

menfd)en, al^o bas

be-i

eitfeern

menfd)en tuanbel,

tiierlt

abber

enlfiaUcn

E
B

13 fiiencin

15 mibcvumli wcc

26 grn

IJ

29 jauv

13

32 nu

15

35 jbcn

Sic ficbcn SBuBPiolmcn 1517.

163
unb aUfl)nc
bau ein
ba-3

nad) bcv

fdicDiiciib

In'iiligtetjt

fo
bie

jii

nici}tc

Incrbcn,

bcftcn,
asattii. 5.

bo

C'ljriftu-:'

fagt,
,

^flig

icl)n

bo luelincnb unb l)imgevn unb burftcn nac^

uit

biT gevccfjtigfcit

ban bi^ leben

elin

io.

aubcv

fel)n,

l)Qf5

ubcv ben

lten menidjen
'

unb

fudien

unb lioitangcn
jet)e

bc IcbcnS, tjn
bie luevlt

f(^en.

^sft

nu

bcr Uovftanb,
eljtel
be->

51u
ift

id)

bn-j

unb

bem nclncn men= alle-? flci)d) unb

mcdjtig fein
liab.

bjuet ein fd^eblic^

bind

Ijn

l)rcm lad;en,
fic

frolid},

ret)d),

unb

ccrfiabni

unb

glcid)cn.
Inclj

bau

fulct

nit

lim

id)

fulet

bavumb
ift

^elt fie ba-? leben

yor gut.

aber nit

IihK' ev

nad) folget, barunib

fc^n,

beffev

Iretincn,
1"

ctagen, fuff^en,

ban lad^en unnb froUd^

fingen, vngc,

fvib

unb

getnod) l)aben.
^sd}
111

il

alle neckte inafdjcn mein bette,

i^
tnil

^n
ba
ift,

Ijebieifdj alfo.

bie

gan^e nad)t
bie t^rene

fd}lv)l)menb utadjcn

mein
l)n

bette,

fo feev loil i)

tnetinen,

ba

foEen fc^lljmen

nici}ncm

bette,

a(o auc^

emad^ iolgd.
id)

I.'

^BHt mel)nen tt)r;enen til

Begiffen mein lagev.

TaS
beiiligen

ift

nbcv nit miiglic^, unb aud) nie gebort abber geleien fon eDncm
nad) laut ber lort. barunib
fet)n
Icljbe

gefd)ecu,
gct)ft

fcl)n

bie

tnort l)m gel}ft gcrcbt,

aud)

i)in

]n orfteen, alfjo ba-5

ift,

fcel

fo befftig
n.iel)r,

Iribber ben alten

men=

fd)en entjunbet
20

ba-3.

Inen c

bem

mglirf)

Inolt er f;o oil IticDnen.

barumb

als fill alS an l)m ift, Ijm Initlen, ift glcid) alf3 gefdjccn.
ift

ban ber

loillc iinneUienbig ber

ba-?

gclnidjte aller eufjcr

Inerc!

unb
t)at

leben,

unb

foltc

ber let)d)nam
ift

folge tf)un el)ncr feeten,

bie grunblii^
Xju ct)ncr

retn

unnb

ent.^unbet

l)n

ber morbciit, er

muft neber ban

ift

ftunb ^nflifscn tnic bcr fd)ncc

unb
2.-.

tiorgeljen.

unnb
t)X

bi

allce

nu

Inibber bie torid)tc luerlt gefagt, alo folt

t)X

er fagen.

blinben elenben tinber,

Ugt mit guter rage unb gemad)

auff n.iel)d)em lager,

t)i\x,

bette

unnb treljbt einer Inoltuft barauff, ganl? t)m faufje lebet lol gebettet unb becleljbet. Dorluar Inuftet ijr-- anberc-, l)l)r lourbet bie unb luftige lager mit ugen t^renen toafifjcn, ba t)X nu auff lun^ct unb
ad) got, e? fct)nb nit lager ber felidcit, bie hii
flcDfrfjc-

luft bnbt.
3"

lften bi)nen,

fie

iDcren ItioU

(er

e-?

tt)un tunbc)

,]u

beletjnen,

ba-:-

fie

l}n

ben tljrenen

fd)tt)l)meten.

3)lei)n

angefidjt

ift

Hr |orn Dorluuftet.

35

unb ganzer eufeer lonbel bta ktjhs ift oranbert 3)a ift, uierlt, ban id) pfleg unb ttiarte fcl)n nit, ja id) ber unb ungeftatt toorben Oor oroolge l)n mit pcynlidjcu unb clagenben leku. unb ba-j al or liorn, ben
mctjn geftalt

4 id^en S otgut

B
11

\\t

\Ui nit
!:

fic

cnpfinbct

nit

fulct fjai

cnpfunben
19

f)ai

nad^t efc^en

U! tiotjcn

l trafen tta^cn

23 3U fligen
33 2a
ift

26 taget

E
E

28 lager

it all geftitoi^cn,

9)ltin geftalt

unb oud^ mein gonget

E 29 lag E OHffcrlid)cr E
K
rogct

mufllitf)

E B

30

trl)cn

34 noi^ roorte

ouc^ fein mit nid^tcn gan^ nic^t

11*

1(^4

^if fiebfn SBufepfofmcn 1517.

icf)

i'inpfnnacn iiab inibbcr

l)abc.

has

cl)tc

^iiiM),

nuf

bei" joi'u,
fctjben,

bcn

icf)

Pon got
fdjeljucnb

gefiiU't

bic

tuerlt

aber pflegt
l)in

Iivev

geftalt l^n
:|sd)

gott

unb

effen,

wie ber

xctjd)

man

eOangeo.

btjn

aber bcr

arm unb
gottt-?

ungeftalte

l'a^aruS Inorbcn
gct)c,

bnrd)

mcl)nen tiigen t.orn,

cntgel)eii

auff

ba

icf)

^orn ent=
Dor=
:

tinld)em

niemant
nietete

mag, ban Wer

fcljn

3lbam

creutiigct,

iDuftet

unb ]u

mai^et.

^^
Sae
bann
e
ift,

bi)n
ic^

lunattct unber bcncn, bie alle mein tet)nbe

felinb.

blin untchtig

alter menfd).
ift

barnmb

oradjtet

fie

unnb unnu^ or ber tncrlb, mid) Dn meinem leben, ja

nit leljbcn,

gleich

Wie ein

norfolget mid).
biti

l)t)r

ju Wibber,

unb Wil
fet)nbe,

alo mad)t mtjr

fie

leben
3Jer

i"

Ijm creu|

nic^t

anbei ban

ban aUe

fel)n

meine fe^nbe.
leben nad)
l)t)n
ift

bi nit Wetj aber nit gleubt,

ber

fal)e

nur an

eljnn

red)t

creut

(5t]rifti,

'ilbe Wirt er

finben ba bic ganl! Werlt

Wibbcr

bem unb

norfpottet
fet)n

unb orfolget al ein trichten, l)rrenben, bofjen menfdjen. ba geftalt unb Wanbel Horalben unb ,^unid)te Werben, funberlid) Dor ben
,

mu
l)od)=
i^

finnigen unb groBgetlftlic^eu

bie

fid)

alfeeit
l}re

unbcrfteen bie fclbcn red)tfertigen

3u mel)ftern, unb nid;t Oon i)bn wibber

aber lel)ben, bai fe^n bie
atterlet)
i)u

nornemcn unb
gered)tigtel)t

buncfell
l)a6en,

]n t)oren

Wcl)Bl)el)t

unb

an

bie

^n
-^

bem crcute
creu^
fid)tet,

ligt.

unb
fie.
^

ift

ber gantien Werlt nit Uolcf, ba^ mclir Wibber ba

fel)u eljgcnfijn,

bann
,

-Jcmant aud) Weniger

oorWirfft
fie

eijgenweij, el)gen=

bnncfel tobtet

aber

ban

bie

felben.

ja

benfelben

bo^cn

gebrerfjcn

fd)mucfen unb befeftigcn

aufe

mit

fc^et)nc

guter Werct, meljnung

fidjer

unb wort, aud)

bcr

fdjrifft

ge/jogen,

unb

alfo ane fordjt,

unb tunlid) orfolgen

bber me^ftern Wollen ben redjt warljafftig gcredjten. lum benen fprid)t er nu.

SBei;d;et

oon mi)r
allerlet)

alle,

bic

t)x

tl)ut ba-j nit red;t

feljen,

ift.

ar.

S)a ^n bifecm nit

Matti). 7,23.

ungercd;ten Dorftanben
fe^n,

funbern

bie

gro

ge^ftcs
l)err

unb

^e^licfet)t

unb

Wel)fe^eit

beWert

fid)

au
bie

TOattl). 7. bo ber

(Jliriftu-i

eben biffeu balbcn Oer el)nfurt Wibber

(5"l)a
.

bie,

am

jungflcn tag

Werben fagen.
gegeben, ba
tt)eter,

l)err,

l)aben
bifsen

Wljr nid)t ijn beinem

namen

geprebiget
burct)

unb
an

Dil Wunber.5ei)d)en ttjan k.

fie

clugen unb

l)et)lgen

Wirt t)k

6t)riftum

l]n%(n operarii iniqnitati,

ba-:?

2l)cter be unredjten

abber ubel=

barnmb
bau
bie

fie fie

bac^ f)at

gute nit red)t tt)un, bav fepn uu bie rcd)ten fel)nb

ber c^riftenbeit.

bau

nac^ nie anber fet)nb gel)a6t, nad)

t)at,

nad) l)aben
Willen
t)or=
3h

Wirt,

bo rcd)t

i)abm

Wollen,
fie

unb umb

ungered)ticfet}t
flel)f5e

mel)nen bie gercd)tcn juDortilgen, %o

fie

bod) mit allem

alfo leben, ba

nur

t)n

rge, frib,

el)r,

gemad^, gnugbe, unb nit t)m

creutte

aber unruge

2 gcylct
gebcciien
')

ent()funben

bin uiitiigtic^

16 vetfiferligen

21 obev

etblumcn
aber"

24 gerieten

AB

Ijtev

= ahn,

ober.

2it

ficbeii

SBuBpfalmcii 1517.

165
fel)n

leben

mugeii,

utib

uoii

beii

anbevii

t^iobcii
biitiu'it

Uiiibevit

anbev

iiiibcifdjetb
ijn

tvai-icii,

bau bno

ilieiic

in

flci)fd)ltcl)en

hift

iiidjen,

unb bic
ja

l)ien

Hetftltdjen
tiffcv
ijn

gutein, lueDlicDt
luft bcv iclbeu

uunb

luirnunfft
btc

unb

fvumicfetit,

luiffcitiflei

unb

[tcrfen,

ban

gvoben funbev t)m

fleljfrf).

^an Wot
S:ic

bat cibort bao geid)vel)c mein-:; Uunmen.

ligen

tol)I fic

oben

unb mel)nen vcdjtbaben, Ro tcubcn

cttuaij
iel)n,

fie

nit,

bas

btc,

bte unbcvlicien,

nov got

funbevu
\h\l>

fic

meinen gott

cl)n biuft

bavan jutbnn unb

ber Unn1)Cl)t
alle
tjre

betiftecn.

biffe

unforrfjt

unb

fidierbeit

ovbamuet unb

luirberbet

tl)un.

ban an

fovd)t

unb beinut mag got

niemaut bcbageu. bavumb )pvid)t cv. @ot ift %o beraten, ba^ er bie fd)rel)enben unb eiagcnbc gerne bort unb uit bie fid}eren unb frel)en. barnml) ftcet nit
ein guti'3 leben l)nu eniVrn lucrrten

unb

idjcljne,
iiij.

funbernu l)nn cl)uem ieufiljenben

pfalmen.
bemutige-5

unub betrbten
besaget,
ift

gcliftc,

a-i er nad)
geljft,
p-i.

l)m

Xa

D^jffer,

bao gott
bcrli

-i"

i.

i;-

ci)n

betrbter
:V.\.

uunb
ift

ei)n

gebrod)enS

uor=
aber*;.
34,
19.

fc^meftu nit.
betrbte-:'

unb im

5}al)

gut allen beu,

gcct

bie elju^

Ictibenbe-?

bergen

feljnb.

barumb

Inetinen

or inircten unb

(eljben

nbertrit

ae

tl}uu.

ot

biit erl)ort nielin

abbitten. G)ot bat mefln gebet auf f =

lort,

genomen.
9Jit

anbcr brurfen auf?

bifje

bau

elin
ijn

geljftarme

fecle

bie

uid)t

mcl}r bat, ban bac- gefdirel), fleben

unb

bitten

feftem glauben, ftarrfer boff=

nuug unb fteter lieb, unb alfo fall fet)n gefd;affeu cl)n-s iglid)en djriftenc^ leben unb locfjen, bac' er ouer gott utdjtj tuiffe aber l)abe, 5luc^ bm fetbeu nit anberc', bau ijm glauben, barumb Irerben bie, bie anberft felju, nit erbort ou got, bau fie aud) nit ruffeu mit bcm f)erlien, fie fel)n nit arm nod) juruffen aber bitten burfftig, fat unb ool fel)n flje. Unb 'Jlbbittcn l)el)ft bas gebeet,
ba-j

loiber baii

boe tocg julegen, (Srbitten aber, Wv5 tium guten ]u erlangen

gcfc^idjt.

10

2lc^

bac' fie

fdjamrott luurbeu unb feer erfd^rorfen alle

be.

meine
2^0'-'
ift,

fei)

fie

ftecn
al-5

fjo fd)eblid)

unb

ferlid) l;n l)rem Inolgcfallen

unb rumen
fcmcn unb bau
bie

fic^

bei)

l)t)n

fclb,
fic

mereu

fie

garioU barau.
t)t)n

ad) got,
fic

fic

miffen aber nit

fclb

ltc feer

unfelig

fcl)nb,

barumb mecr
fic

gut,

bas

tjn

fic^

crfenncten Wie fcer

fdjcmlid)

unb

elenb Oor got gcadjtet febn,

gro^geiftlid)cn
fcl)n,

unb

niciicn

funneu nit
grof;

anbercfid)

bau

l)bn
fei)u

fclb Inolgefallcu,

fid)cr

t)u

i)bu

felb gloricrn,

oou

ballen,

torbcit flen,

al-5

luol

rebcn, rec^t tl)un, bcl)lig meinen, funberlid) fcl)u gegen anberen, uit Dill gleichen
iBiffen,

bas

ift

bie groft

blinbl)eit

auff erben,

bau mie
got
torl)cit

uill

fic

fid)

l)n

bifcu

Kl

niemant

olgcfallcn

i:!

^m

uietbcti

B
:{G

gefeit

18

anbittcn

31 rumen

.l.'i

liimmcn Ali('l)K(; fnnen

em))finbcn

166
buncfeti

"
unb
arfjtcn

fifl'en

ffluBpiatmen 1517.

aber tjabcn,

alfo
ft)

fil

fein

fte

tot got ovat^tet unb e=

ft^emet.

unb ba^
ttjurben
bac-

tolt er,

ba

es erfenneten,
fie

ob

fte

loot

fein fct)nb fein,

l)f)n

ban

fte

Uiol frunb,
evfieben

trn
fie

l)n

fid)

felb

fcntcn

unnb Cor

felb

erfd)recften.
ift

mad)t

feijnb
fl)

imnb
frunbc.

orfolgcr, ahcx bic bemut, ba^

5

bie

fc^embbe unb fc^reden, ntad;t

S)a>5
fie

ttiibberleert nnirbcn.
tieff

S)ann
gegangen.

fte

fe^nb ju

unb ju

fcrr

uon got

i)n

bcii-

tjijxc

abteat unb

Unb
Jiienbig

feer

fcfjnel

3U fc^anben tourben.
fie
ift

Snitenbig fr
toenbig alieljne

t)ven

ugen, ba
cS

fic^

gan^

ijn

eeren galten.

3lu(^
ift bie

au^=
au=

10

Por ben leutcn, 0

not

5U ber inmcnbigen, anber-3

aud; fdjcblid).

unb an

bie Ijnwenbige unfrudjtbav,

6eUg

feljn

bie,

ben

i)ic

ungeredjtidEeit ciiafeen feljnn,

ben

l)rc

nnjffetabt bcbedct fcl]n.

2 eiig 3 S)an

ift

ber ntenfc^, bent got nit funbe juredjnet,

l)n
fel)nt

unb
ic^

geljftc

nit triegni
atte
ineljne

ift.

^ab

geic^ioigen,
ft^rcl).

gebel)n

feljn

boratbct,

bo

id)

ben

ganzen tag

4
5

San

tag unb nad;t brucEet ntit^ fd)h3crU(^ bet)ne {)anb.

l)nn ntel^n jamer, alo ber bornftat^el el)ngeftoc^en

^^
ift.

b^n

Beferet

5)tet)ne

funb

fiafi

i)

bir geBeic^tet,

unb ba

id)

ttit

gcrcrf)t

lil)n,

(lab

i(^

ntid)

nit cntfdjulbigct.
tc^
tnitt

6 3(^ f)aB gefagt,

got met)m Ferren Beid)ten, ba

ic^

nit gerecht fe^,

unb bu
or
bt)r

fiaft

mtjr crlaficn ben ungeT)orfain ineijner funb.

7 3}or bie felben

tt>irt

auc^

cljn

iglid;er

tietjlig

bitten

in ber gelegen

|cit.
fie

8 5lber 9

t)n

ber fijnbfliit uiter Inafeer toerbcn

an

t)bn nit

fangen.
rnnget
liat.

2u

bift

mctjn

;uflud)t

tin

ber borbolgung,

bie tnid; bie

Grloe mid),

tnei)n freube,

on ben
ugen

mid)
,

umb umb
l)n
biet)

ringet ijobm.
Inege

3U

10 ^d)

lrl)t

bljr

oorftanb geben unb bid) unberit)el)^cn

falt.
id)

h)itrf)ent

bu

iDanbernn

tnitt

ntcl)n

ftetc

auff

babcn.

11 Sterbet nit
bie bo

rtiie

bie pfcrb

unb

uieitler,
feljn.

fet)ne

borftanb
10

begrel)f(ic^

aber lieben

AB
E

furB

13 SBugpfafin

21 c^negeftoc^en

AB

22

ge--

bcic^ct

28 jnbfluB

ic

fiebcii

SBiipiolmeit

1517.

167

12 5JUt

.^Climen
bic
fid)

iiub

ge6i& hJenge
iiafy'ii

ijrc

tadtcii,

Im biv lt

UioUcii.
ift,

13
14

33ill

^lagc

mu
1)11

l)abeii,

bcr gote iiiigcljurjaiii

loev aticr l)n got fe^t fcl)n Hoffnung, ben loirt bQnuf)ciingfcl)t iimbfatjen.
5

5^-'cliH-t

eiirf)

got

unb

tanlu't,

i)v

gcvL'djtcn,
eljii

imb

jcljb

vuiiUTtig all bic

ljl)v

vidjtigni

ijcriieii

idjt.

Selig

i'clpt

bie,

ben

Ijvc

uutiigcut nbber uiigcn'd)tigfcl)t

rvlafjctt

fet)ii.
ift

5tl cv ipvcd;, y(icmant

I"

an

uiigcrcd)tigfcl)t,

iuiibcni al.juiiuil tun- gut

ungcrerfjt,

au)

bic,

bic

fid)

Ijn

lucrctcn
,

bcr

gcrcd)tictcl)t

ben
aber

iiiib

nlfui

niifj

bcr uiigcvcdjtiffcit \n fuiiicit inirmcDncii

liclffcii.

bau
fel}ii

d-

fnit

l)m felb iiicmniit cvaiif5

fid)

bavinnb
fiiiibern
bac-

fetig

fci)n

fic,

iiit

bie
fie

fiinb

l)afacn

fclbc cvniif?
illjicr

crbct)tcii,

nftcl)iic

bie,
(i.

ben

gott

crlefjet

auf] gimben.

fcljiib

aber bic?
15

Uiirt

Der

-">.

unb

7.

Uerf)

lernen.

aMi

i)ve
aiid)
fic

iiffctabt beberft
anc miffetnb,
jubccft,
bic

fcl)ii.

5Kemant
bern
Icutcrlicf)

ift

got

an

itn allen fid)t gani; offenbar.

Selig aber, ben er

nit fcf)en, nit gcbcncfcn, nit linken luill,

fmi=

luirgcbcii

luiU auij

gnaben.

bac^

fel)ii

bic

fic

nit

fclb

^nberten,

nit felb ijn crlaffcn, orgebcn,

2"

tiorgeffen,

fiinbern

onfet)cn,

tnifjcn,

gcbencfcn

nnb

ftraffcn.

Selig
ift,

ift

bcr mcnfd;,

beut
ift

got

nit

funb ^urecfjnct.
funb
3ured)iiet,
fid) luel)^,

Sa

5Jit

fclig fiinbcrn imfclig

fic^

bcr, bcr t)m fclb nit

t)m felb InolgefcUet,

fruni buncft, nit geh.iien trcgt, nnfdjnlbig

nnb baranff
2-.

fid)

troftet

unb

cricfict.

fjo

bod) ber

''.Jlpoftcl

fagt.
fpreri)

id)

bl)n

ml)r

i-

isor. 4,4.

ntd}tC'

belmift,
ber,

aber baraiifj

bt;n id;

nit gcredjtfcrtig.

alv

er,

fiinbern

feiig ift

bcm

got nit fnnb ^nreJ^net, ba gote nichts betmtft

bie lin

fei)

iiinb fcl)nc

funb.
feltig.

ba

feljn

bie,

fclb

3ured)nen

fteticflirfj

funb nnb gcbrcd)cu niaiig=

Unb
30

ift

nit l)n fcl)ni gcift irgcn ei)n tricgni.

fclby
feljn
l)crti

lai-

ift,

bau
nit

l)n

nit betricgc,
adjtct,

feo

er

au^en frum

frfjel)iiet

nnb
fel)n
lift
.t:,

fid)

fclbcr

anbcrs bau frnin

ift

unb

gottiy lieBf)aber, fo bod) l)n=

gottio luillen, funbern
iinib

lcnbig bic inel)iuing falfd)

felbs
niillen

uunb

uit
ift.

got

umb

bienet

nnb frum
nill

Silc^er

bofcr
gclifttid)

falf(^er betrieglid;er

aermcift Horfnrt bie groffen fr{)cl)ncnbcn nnb

frumc' Icbcnc' IniUcn unb

incnid)en, bic iiinb

i]rcy

guter locrct

forri)th)f5

ftcen,

nnb

uit

loar=

ncmcii ernftlid; tjreS geiftc

unb ^nnerlid) meljnung,

kr
unb

'Hud) nit liioHen ju fljnnen

13 Sott Berjeic^t

K
2.5

14

fe^fjunbfiinfftjigft

aiid)

bcv jijficnb crfi

is nit
ciiiii^crtcl)

jm

felb Berjei^en

nid^t miffcn^afft
jc^ljct,

2G

nichts juioiijcn

29

gcift

ttiegni

31 achtel ober

nb

Ijnwcnig

inWciiig

ntjcnu'ii,

biiij

bifecv

betvigttc^cr fc^cblic^er lift fei)ncn metifdjcn frei)

ift,

left,

timbcin
lotrbt.

gau|
mit

geljltgiunbig l^nn allen

licl)l't

oetn qub gnabcn gottis cin^ gctriben

get}ft,
ctjn

baniiitb

er

e-i

cl)n

lift

t}m

9iit

cl)n

lift

ben ber menfdje

leibet

t)iie

xtnb
l)ni

linfjen erbend'c Iribcr

ift,

ftd}

abber

anbcrn, )unbcrn ben er

unb

nngeborn

ber

fic^

mit
fei)

ntenfd) mill txienen er

gntem leben left bcen unb fi^muden, ba ber rel)n unb frei), fjo lel)t erft ber bof^c unflnt barunbcr,
fui,

ben nennen

bie boctoreC'

nmorem

amorem

bei

concupifccntic,

%o ber menfc^
lottlcn

unib forest ber fetten obber t)offnnng be ^imelS, nnb nit

umb
mag.

gotti

frnm
ol'5

ift.

bai^

ift

aber fdjUier

kirfenncn, nad) fi^lnerlic^er lo julnerben, nnb

t)el)ligcn
gel)ft!3

betjh

nit
ift
,

ban burd) gnabc be

t)ic

9efd)een

diu

,5U

mercfen, ba^ ber propl)et Cicrlct) nntngent nennet, alfe

,

Un=
bai^

gcred)tidel)t

lUljffetabt

fnnb,

lift.

llnberfd)el)bUd)

Bo

ift

nngereditirfel)t
ift

ber menfd) nit

frnm bor
ba6
ift

got, beraubt

beo ba er l)abcn fal, bao

frumfeljt
ba-j
fel)n

unb gute
bie
Hiie

loerd.

ber erfte

fd)aben.

er anber

ift

']Jil)ffctab.

boen luerd,

bie bo folgenn al ber anber

au^ armut folgen mag

oblefenber
ift

fielen

leic^ fdjab au^ bem erften. glet)dcn. abber eebred)en, orraten unb ber
l)n

unb unb

bic nngeredjtitfetjt felju and) bie guten toerrf, bie alfo gefdjeen Inarer
frumtel)t
bie

bcraubtir

auf?

gnaben

geboren

tirt.

S)er britt.

unb

ba

bofje ber

natur bay bo

blel)ben ift
ift

unb

all3el)t

btel)bt

toan bie

mi)ffctab gefd)iet

unb

ungcrcdjtideit,

unb

bie

boc

Infi,

lieb,

ford)t

^n

ber
ift

^aub geloac^fen unb angeboren,

e^n bleibenbe funbe
l)n

tuilc^

reibet

ju ben erften Uneben.

X)t

U)il(^

bifser

|eit,

nnb an

felby
ift

ift

fie totlid),

tvan got

0U5 gnaben
tnerben.
ba, aber got

fie

nit uberl)ube ben, ben fie lel)b

unb bcgercn barbon gefunb

barumb fprid)t er, ba-3 got bie felb nit ,5ured)net. als fpred) er, fie ift an gnaben redjuet fie nit. barumb ift fie teglid), unb hjirt alfo balb totti(^, man ber menfd) I)offertig U)irt unb nit baruber let)be tregt an Unnb barumb ift fie et)n betreugnis unb fnbtiler lift allen ben, uuberlajj. bie l)n guten Itierden \ij ben unb frnm bunden, meljnen fie fet)n nu rel)n, unb nit gleuben ba-S gottiy gnte l)rc unre^nideit burc gnaben nit rcdjne.
3

S)an
ift,

id)

B^n
bi^e

ftill luorben.

Das
tneer

eer id)

bing
t)n

Inifte,

ert)ub

id)

mid)

mt)r felb, gefil mt)r felb luol

mcl)m guten
Ijat

leben, linift nit

unb rumet mid) anber6 ban

bljn

6et)

id)

nun

rel)n
fid)
fie

unnb frnm.
l)n

9lbcr e

ftd)

geleget,

i)

ftiE
ift

Sorben,

iunien bat

el)n

clagen DorVoanblet, ban mein frumteli)t

fei).

ml)r ertent

Sorben

bai^

ein bofjtjeit

ralbet

fel)n

meljn gcbel)n.
all

%a5
!eit

ift,

alte

mein

crefft,

mein bormiigen, and)

troft

meiner frum=
ftard

ift f(^loac^

unb

alt, untchtig luorben Imr bir, bas

^o

frifc^,

unb

9 lebig ju tticvben
togtit^

24

jtJiicljt

ba

AB

31 vmct

y4 povroaiibclt

38 un=

movben

Tic

tiolu'it

4<iifipiolmcn 1-M7.

i(ip

juiicf

luai

luiv

luijv,

iiiib

itcmlid)
7.

fpvirfjt

cv.

iSovalbi-t.

bas

iiuici

and)

iilfsu
ti.

liovftaiibi-n lucvbeii luid)

rtiiivft
bi'i)nc-5
ji'it

bcm
Injii

Dcv
alt

crfteii

biiHilalmcn, ba^

ift,

uov gvoBcm
h)bcuben
lci)bni,
ba-?

fll.nid}t^

id)

iinnb flvatu liun-bcu. hcin

ift

itiic

ct}in

mciijdjcn

laii^

ift,

Dil mcl)r iikn-trefflid)

fie

lanq, ha bic clH't)u

gotlid^en gerid^tc',

ba

ift,

bie

crefft

ber feien,
idjrerflid)

uov beni anblirf be

l)n

bev

licl)lic(

(^etjft

lend)tct

in)nn Urmeffcnc feelen,

fie,

baS er
luie

fie

benintigc
fall ba-j

nnnb
ic^

fid)

evfeiincn lerne, barnnib ipridjt

luee,

flot,

laiiti

anblid: Icudjten?

mein

beljit

luerben barnor alt,

etiiirflid).

fd;lud}, frang,

midj bunrft

mn

gvunbltd) lunbcvbcn

10

S
Xa-:?

id)

ben ganlu'n tag

fumpt lum
ber

fd)rel).
erfentcnifje,
liiild)'5
ift,

gefdjrei)

groffen angft eligenc-j

bec'

funipt
gefdjrei)

Puu
ift

an)el)en enipfinblid)
unntefelic^
tag.

blirfv

gtlid)en geridjt-: luie gefagt

alleljn
^^)

bifj

unb mit

feiner

jungen aufprcdjlid),

ben erfarnen
ttiil

befant.
1.'

'.JlUe

has and) l)m lungangen pfalmen fpridjt,

loafdjen

alle

nad}t mein bette.

4
S}a

S;an tag unb nadjt

ift,

ift

fd;liier
ift

bcin t\anb ber mid).

^nfdjmer.

beijn

erfd)rodlid; getoalt

mpr

barnmb
Ijanb,

fdjrcl)

id)

Quc^ unb elag

tage

unb uad;t,
bn m^r

ift

liicl)t

nber mid) bein

blirt.

fann

uit

erleiben bei)n ftraff bic

brcleft

mit fuld)em

20

^) bl)n cl)ngeferet

l)n

mein jamer.
Pon
idj

Sas
mein
id;

ift,

lunlipn
felbv,

mar
nu

id;
fil)e

au%
id;

gcteret
anberc-,

mepm
meint

jamer,
id;

id)

falic

nur
bpit

Infi

pn mpr
l;n

Inccr fclig,

lui

jamerig

ber loarl)cl;t.

31(B ber bornftad;el epngeftd)cn

25

ift.

^ai'

ift,

bic

loeil

mid; o graltifam

tiff

ftid)t

ba-J

urteil bepuc gerid;ty,

unb mpr epnen borucn pn ba

meiner
feelen.

elenb gcliBen ftcdet, burd; briugcnb alle crefft

5
S)a

^DJlepn
ift,

funb
ftill

l)ob
ic^

bir

befennct.
l)at fid;

%o

bpn

luorben, o gar

rnmcn

gelegt,

bao

id;

bcfenne Porluar ba-j

ba, ba
id;

id;

nie gut getl)an l)ab,

funbcrn Pil funbe unb bofjcv and;

mol

tl)et.

Hub bav
^^11

id;

nit

frum

fcp,

pab

id;

uit

lunborgen.
mad;t, bai
fie

bie tt)un,
felbc-

ben ber lit l;m

ford)t burffen

geift betriglid; ^nborfid;!

,

and;
r.

fid;

an

red)tfertigcn, cutfd)nlbigeu

unb barubcr pn
ungcbult, urtepl

gejaug

fid;

gegen anber Icut legen,

pnn

l;offart,

liurn,

l;aB,

13 etforncnbem

AB

Jjfol.

AU

lofd^en

19 btaiDcft

29 rumcn B

170
II

2>ie

ftckn Sufepfatmeii 1517.

ab nacfjvcben foEcn,

umb

t)rer

mifc^ult Inien
trioU ttjan,

erft

rec^t frfjulbig iuerben uiib

l)u

bem Ucn
ijvc

bcnnocf;t
l)f)r

xt)t

unb

Wid)

gcf)anbclt tnoEen fjoben.

iruinteit,

S)ic orbfrgen ticff

fio|t)el)t,

ban

fie

fet^n

nn
Ijxti

t)rc

unb befcnnen
-,'lbcr

got tut

iimb toartjafftig unb an argeUft

gciftcy t)nliicnbtg.

bic
5

rechten racnfc^en

bergenn nit ^re boPeljt, :^ui-nen nit, texben nit ungebulbig,

ab

man
feo

t)f)n

unrecht tt)ue,
!cl)u
redjttctcit

bau
bd)

[ie

mct)ncn
finbcn.

nit ba

man

t)t)n

!unb unrecht

tl)un,

fie

\]n

ir uugcrci^ticfet)t eiic[t
ial)cu,
fie

unb

Dornetjut.
nit

unb
6

tocit

fie

t)ve

funbe

unnb ba fcljn bic jctigcn, ^m got bavumb ba fie bte betcnnen unb or= bcdcn aber bergen, fo bedet unb birgct
10

gott.

^) l)ah gefagt.
ift,

Sog
fo

id^

luar

^m

fuvfa|,

i)

befc^Io^

bei)

ntijr,

al%o

folt

er

fagen,

gncbig biftu,
aucf)

alfo gerne boveftu luare

trofteft

be!cntni
al balb

unb bentutig
ber
inenfd)

beichte,

ha%
fi(^
^'

bu

aly balbe

unb

erl)cbeft,
etjn

Dornl)in|)t

^u bemutigen.
ift

9U balt

er ftc^

funber crtennct unb bir claget, a( balt

er geredjt

unb ongeneem Por

toil

bix.

^)
2)a

belenncn gotte luibber uc^ felber mein unge =

mid) fetbs fc^clbcn, mic^ orclagen,
got fr mid^
fagen.
lobet mid) got, init midj ftfienben,
fo

rec^ticfeit.
ift,

x) tuill

fo

^0

eerct

mii)

got, i) \v'd
fo

cntftfjulbiget
i)

mid^ got,

!^)

tuil

-'u

toibber ntic^ reben,

siic.
7,

loirt

reben,
tect

Itil

mel)n fd)ult fagen,

t)m tiaufee

47.

fo

lirt

er

mein

tiorbinft

oI

er

TOarie ^Jlagbalcncn

Sljmoni

Icprofi.

Unb bu
S)u
!^aft

t)aft

erlaffcn ml)r bic untugent meiner funbe.

ha^j
x)
fie

erlaben,

barumb

i)ab

gered^net
cijgcntlid),

unb belcnnct ben

ha

2-.

ungetiorfam meiner funbe. bann impicta-5

ba
e

I)eifeet

man

nit tl)ut
(eufft

t^un fo, unb has ift .juUietjln aUcljn, a6er in aen funbcn mit, aud^ ^n oEen guten luercten, bic nit t)n gnaben gefc^ecn.
7

man

33or

bie

felbcn

tcrbcn audj

bitten or bir alle bcl)n

30

^e^Igen.

barumb Serben fie ift, unb gnabc bitten, unb merrf(id) or

fdjc^ncn,
\)ijxe

Tai

t)ct)lig

fel^n,

ba^S
fie

fie

Ijr

bofjtjeit bir clagen

bir.

bann ah

lol

Uor ben leuten

t)c^lig

ba adjtcn

fie

nit,

funbcrn fordjtcn
ift,

beljn

gerieft

unb

Iniffen

ba

^e^tideit Oor bir xxxjts

funbern bemutig beiner gnaben Umrten.

tjctjt,
as

3n
5c(. 49,

ber gelegene

2lbbcr t)n ber ^eit ber gnaben.

8.al ber ))rop()et ^)axai

bann

bie fclb

ift bic

gelegne

licit

ju bitten,
jeit,

fagt,

'^d)

l)ab bid)

ert)6rct

l)n

ber

angcncme

in

Mtn B

fcl)u

AU

13 ivax

37 erhret

S;ic ficben

SBuBpialmeii 1517.

|7]
l)cimiuc^t

lild)ev

\ti}n

bie

t)ciltge:m,

Wan

fic

got

viuct uiib

mit bem )t

ber gnabcn.

8
S)q0
''

3tBer
ift,

l)n

bem

fiiibflut ber ttiaifcv.

ftect

ber

()el}lig

bev alfo

nit niiff fcljucv

ift,

lieitirfeljt,

limbciii niiff
ift

bem

fel beiner gered)ticfcit,

fctbis

bie Gtjriftity
ftreffer

aiiff

inildjc
ift,

gegrunbct
tuen

el)iin

igtid)er ber feljnii

Dorctegcr,

uitb

rid^ter

nn

ife ftofee
bn-J

unb gramfam anfcdjtnng

ift,

her fnllcn gleid} Inie cl)n be bemutigen

Icbcn-

flinbftnb

mit

Inaffcr,

lcn

man

t)t)n

umb

miUen Dorfolgct, aii im or=

gangem ;)falmen
10

gcfagt

ift.

Serbcn

fie i)m nit

nit

nat)en.
fdjoben

Sas

ift,

fie

merben i)m

an

ber feel,

ab

er

aud;

leib

niib

leben laffen mnft.

2)u

bift

mein
fie

juftud^t.
ber anfed)tnng,

^^n alten biffcn ^nftnrmenben tnaifcr

!'

bn

bift

mein

felf;

baranff

id)

ftee,

ba^

mid; nit erfeuffen unb erfdjtinben.

3n
Sa
fel)n

bcv oorfolgung, bie mid)

bie tnefferc,

nmb

ringet

f)at.

anfedjtnng allenthalben ringc-rnmb.

20

mct)n troft (frenb, mune) ertne mic^ nun ben felben, bie mid) umb ringet f)aben,
bann ein frolid) gcmiffen Du gotti barmlierljigteit obgnanten miberfturme unb anfed;tnng. 5Run ant=

2l( oben berurt ift,

uberftreit
alle biffe

Imnt

gott.

lu

^vc^loil bl)r

Jeg, barljn
2s

orftanb geben nnb bid; unbertneifcn bu loanbeln falt,

mitt.
nit.

l)n

bem
bljr

arl)nne
nit
(el)be

ic^

bic^

l)aben

hu

bitteft,

i(i

fa

bit|

ertofcn.
bid),

lafj
id)

fel)n,

l'erne

bu mid)
id)

lere

bid)

and) nid)t, la^ ml)r

Inil

bir mei)fterv

gnug

fel)n,

luil

bid)

fnrcn ben meg, bari)nne bn ml)r gefcUig

manbclft.
benrfen
3"
ift

bic^

bundEt c fc^

orterbet,
binbert

toan es nit geet mie bu bendeft, ba

(v-5

bir fdjeblid)

nnb

mid).

mnf; geen nit nad) bel)m

l)u

luir=
id)

ftanb,
bl)r

funbern ber

bel)n

orftanb.
ift

3encf

bid)

nnuorftanb,

fo

gebe

mein Dorftonb. unOorftanb

ba-?
ift

ber red)te Dorftanb.

tii)n

nit mifecn Ino l)l)nn

bid)

bn
gar

geeft,

red)t

mifien

Um

bu

gceft.

l'ieljn

Porftanb mad)t

unDorftenbig. o
l)^n.

ging

auj^

'^Ibraam

uon

fel)m aterlanb
feiju

nnb

meftet

nit

Wo

(ir

gab
tutet

fid) l)u

mein miffeu nnub

jnbfluB

lie faren

rtiffen,

unb
unb

ift

fomen
K

B
25
taft

:3

iinbtfluji

15

ctttenrfen

tctii^tiiibcii

20 btirt
6on 1525

21 uBerfttet AB. iEttrifft

Unjcic Sciort fc^on in FG,

gcftijt

butc^ Slug.

AB

172
ben rechten
tniiftii
itit

2:ie fifbfii

yu^piadtien

IMT.
bcr lueg
bec'

iucc;

an

invi

redete cnbc.
id)

Sid),
bic^

ba

ift

cvcu^C'3,

bcn

finbcii,

fimbn-n

nuife

fren ai^ e^n bltnben.

id),
ic^

bnrutnb nit
bid)

bii,

iiit

i'l)!!

incnid),

nit ein creatnr,

funbevn
jollt.

fclb

tD

unbev=

tcljfecn

bcn lueg,

ha bu l^nne toanblen

nit has

tticvrf

ba bu

crlDeleft,
i

nit bo leiben baa

hu

erbencfeft,

fnnbevn ba bir toibber bet)nn erluelen, bendcn,

bo ruffe
nit
id),

Begirben befnmmet, bo folge,

nu'l)fter
ift

bo

fet)

fc^ulcr,

bo

ift

es

jcit,

bel)n

bo

fnmmen, bo

fei)

ein pfert abbev unoovnnnfftig

tt)ier.

folgeftn

mX)x unb oorle^eft bic^, Sid), alo ban

SiU
Si
bel)n
bic^

ic^

mein fingen
laffen,

ftete

auff bid) tjabcn,

luitt

nit

bn

folt

nit botfinden,
bie
Ineil
fet)n

bel)n

nit

Oovgeffen,

ugen foln ju
nit

fel)n

nber

bic^,

mein ugen
ber
bu
id)

offen fel)n ber bic^.

34, 16

,5)aftu

gelegen,
tjcift

bie

ougen gottiS
Oibebit
,

offen

bie

frummcn unb
tu
fet)en

bcr
fall,

berg
gleich
bai'

moria
h)ie

bominu-s

an^lneiffcl

allein

ic^

al%

ba 3tbra^am Oorfad),

bartjnne er f{c gar nict

orfa^.
feftc

ift

turtiUd) nit anbcr ban ein red)ten eljnfeltigen glauben

unb

t)or=

i'>

traJuen, 3uliorfid)t,

l)offnuuge loil got Hon nnf5 t)abcn, baruntb lirt l)n bifjen

luorten nit
ber felben

mit namen ber glaube,

tugent
art

boffnung,

bemnt, gebnlt,
aufgebrucft.
l)r

funbern tva
3]ill
fel)n

unb

ctjgentlid)

natur

ift,

bie

bon bcn tugenbeu

11

fd)riben,

meer

bie

namcn

preisen bau

natura an

Ineifen.

eit nit
bie,

loie bie

pferbe unb meuler, bie nit begriffig

-y

fe^n bc Dorftanbs.
2)a fe^n
bie

mtc^ nit laen regirenu, funbern gleich

fic

loie bie ft)n=

lid^en tieren folgen,

fie

o ferr

fulcn,
fctjn

loo

fie

nit

fulen aber prfen, folgen

nit.

bann
bie

pfcrb
nit

unb meuler
lct)b.

nit gefd)affen,

baS
fic

fie

foltenn bcgreiffen

bie bind, tnegt

cmpfinblid) fel)nb,
-ill^o
taific

barumb

Uicrben

and) nit barOon be=

tl)un, laffen aber

ju lieb abber

bie

menfd)en, bie nit

lt)cl)ter

Icl)ben Itiotlen,

ban eben

crmefjcn tunnen u)ib bcgreiffen, fulen, prfen,

nit

unb

bie

tunnen mein

Oorftanb
fel)n

meffig tuerben.

Sie

fct)nt

glcid)

mit

bornunfft, hau bie pferb

Inanbelcn.

mit ben fl)nnen,

25ct)bc nit tr)cl)tcr

ban cmpfinblid)
3u

12

5Jnt gebiffen unb ^cumen tut bir nel)cn tnollcn.

ift,

,5liicnge

l)rebarfin, bie fid) nit

S)a

bie

nit
l)rer

ttiollcn

Uorfteen, bte bo

fcl)nb

toie

bie

pferbe

unb

tool=

lens mad)cn nad)

liberlnirbidcit,
tuillen

guten mcl]nung unb bunctcn, ben fclbcn fenbc o lange

fie

bi bo

mufjen crlm.
l)n

bas- -beift

compellc intrarc, luan not

luirt,

madjt unb bas muen

bas?

gerne tiortuanbelt

aU
fic

lang

bife

18 aufgebendt
cnt))finbcn

Ali

aufflcbcctt

laugebrucft,

?lu9.

I.j2)

23

flen

15

fic

nirfit ctitpfiiibcn

'24 iegviffcii

27 futcn

entpfinben

31

fcarfcn

35

mibexloitcletit

Sie ficbcn SBii&pfndncit

IM 7.
feo
)ci)ii

17;^

ba cv iprid)t. Satt

ic^

o Unl

id),

Wu

ban

{50

fci)

alo.

0
ftc
iuefie

jloengct 90t bte rtiibciipcnftigeu pfcvbc uiib mculcv,

cvlaiii^fii
Slttic-,

luei!

ev

iiit
(lecii

julct ba
l)ii

\va-i

)k UhiIUmi
luie

bic

ffUn-ii

luim elften, bie queev

biv ba-j
fel)n
fie

beut

flleid)

bie
ba-J

im'itigeii pferbe,

Dnn

bei:

gatui fininiu'ii

unb

oorftanb lernen,

cs

mu

geliben

imb

lt

nad) unfeim milleii gecn.

13
S)a^
nit anbei-:foun-,
10

>ill plage
fcljnb
bie,

mu
fic^

t)abcn, bev gut

felb

iiit

ad;t.
nit
leljben

bie

icgircn,

gotti

regiren
gott

UjoUen,

Uninbelen

bann nad)
nad)

l)rcm

bunden,

bie

nad^ mit fufie nad)

bie

nad)

mit

locfen

mit bvalnen liiuingen fan,

fie

^aum
ba-r-

iiiib fie

gebifi
feljii

^n
bie

vctiBen,

unb
t)aben,

bod)
,

mepnen,

ad)teii

nnnb

eieit
,

gott

auf)-:-

befte,
fie

geljorfamften

bie

frumften,

bie

ridjtigcftcn

barumb

cl)n

gute

I.'.

nnnb baj vcd)t fei) lim-- l)r gute met)nnng gibt, ben Uiibbev= bann fie fel)n uff eilige-:- fljniie-:-, unb gotti-^ fl)nne fet)nb fie nit unbertenig. barumb muffen fie ill lel)benn unb plage l)aben unnb ift gar umbfunft, an all lunbinft unb troft.
ftvebt

mepnnnge

gott

alt!el)t.

l)

2Ber

aber

l)n

got

l)offet,

ben

loiit

bie

luirnttjer^eit

umfa^en.
Pileid^
tie

gene

umb
glntf-:'

ringt ba-S gerid)t

unb tunn

gotti-:-

baibon
fclb

fie

bit
l)r

ungluct-?
-.'>

unb

nid)t-
t)r

haben,

f)offenung auff
bie bie

epgene gute

barumb ba-^ fie meinung fe|en. '2llo

t)r

auff
bic

fid)

fteen,

rid)tigen

mcnfc^en,

nit

auff fid) felb, nad) auff

gntbuncfcn
fie

f)offen
guti-:-

aber fid)crlid) lun-laffen,

glucf-:-

nmbfel)t bie barml)erljifeit, ba bon

bill

unb

l)aben.

barumb

befc^lcut er

bon ben

felBen.

14
i.'.

grelDt eud)

t)u

got,

unb

l)pffet

au

berljen

moiinc,

i)r

gerechten.
2^as
t)x

ift,

bie

t)x

l)nn gott traliiet,

ntugt eud) and)

l)n

gott frelnen,

bic

l)n

eud) nit

tralrt nad) fieiuet,

icl)t

funbern an eud)

fclb

bor.^tticDffelt

unnb

betrbt, eud) fclb feljnbe

unb

nid)t l)n clor mcl)nung gefcUct.

Unb m
S)a
ift,

uberl)ebt eud) all, bie

trolug

l)r

ein?- ricf)tigcn
eud),

fierluMi
eud),

fel)t.

fet)t

unnb bermtig,
fid)

crt)cbt

rumct

babt ein
rid)tig
ift

lolgefaUcn gleid) tnie ein menfd) ber gloriert. ban bog ^er^,
3U got,
auff
ba-:-

ba

unnb

nit

el)ngehumct auff
gegrunbt unb

felb

aber

etlna-:e-:-

anbei-:-

bau gott,

ift

eligc gut

ftect.

barumb

l)at

uberftuffig, ba

Don

e
i.

gloriern,

prad)ten

prangen unb trogen fon.

'M(-3

ber

3lpoftcl

fagt,

SUer

eor.

1,

31.

}njet(^

gecn

17

uinbfol)cn

18

ringet

'2i)

tjoffcnungc
T-i

24 unb uffipringcnt 34
gloi'icn

26 mugt

30 bermtig

rumet

gegrunbct

B U

AB

174
glovtcrii tiii bcv gtoricr

S:io

firbm *Piif;pfalmcn

1-")17.

in a,ot, ?Ibcr bie

fnunmcn

fccien,

in

fiii)

fclb gebeugt
aiiff

mit inlid)cm
feI6
iiiib

giitbiiniffn
l)n

umib

bctvtgltdjcv guter iiieimmg,

prndjten

ftc^

mit

gott.

1.38.

^cr
1

britt ))ujj^fa(iiu
t)n

%) 6)ot,
II

ftvaff
caftet)

midj
iittd)

iiit

bctncm tsornc

nb

nit l)n beinern gvtnu.

gcftcctt

2 S)Qnn 3 6

bet)ne

}.ifel)(e

fint ijnn ntid)

iinb
ift

bu

i}a\t

ber mid) befcftigct bcl)ne f)anb.

tetjn

gcfnnbtjeit Ijn att

mcl)m

f(el)f(^
,o

Dor bcm angefidjt beinc lun-ne^.

4 S

ift feine rge

aEe meinem

ge6ct)ne

or bem angefid}t meiner funbe.

5 S)an mein funbe

feljnb

nU)r ber mein I)eubt gegangen

laft fcijn fie

unb al

eljn

fc^tuerc

ber mein

crefft

fc^lneer.
i.^.

6
7 !^)

fel)n

ftiutfcnb

nnb

borelitert

Inorben meine narben

bor bem angefid^t meiner

l)ab

tortjeit.

mii^

ubelget)abt
id}

unb boU
feer

l)ab

mid) ul)ber gefrummet,

ben ganzen

tag bl)n

betrbt gangen.
fel)nb

8 S)ann meine lenben

aller fdjanbe
flel)fc^.

unb
9 ^)
id)

ift

nid)t gefunb l)n all mct)nt

20

bt)n bollc lel)ben

unb

gebemutigct,

bab

gefd)ret)ct
ift

bor groem feuffljen meinS f)erkn.

all

10 %) gott,
11 5Jlein
l)cr^

bt)r

offenbar
ift

mein begirbe

unb mein
nnb ba

feuff|en

bir nit borborgen.

all

id)luttcrt
liedjt

mir, unb

mein

crafft

bat mic^ borlaffen

bei)

25

meiner ugen

ift

and} nit

mir.

12 5Jtein frunb unb mein nebften baben loibberftanben bi^er meiner plage.

13 llnb mein Iniliorenbc

feljn

ferne Hon

mir geftauben
feel.

unb
14 Unb

l)aben gelualt getan bie bo fndjten meine

bie ml)r

bel

toolten
all

^aben geprebiget nnnu^e

menfd)
ic^

leere,

nnb

trugli(^

30

rebe t)abcn fie

Itj

tage get)anblet.

^sd)

aber
gleich

gleirf)

Une
el)n

ein

tauber
l)ab

l)ah

l)bn

nit

im

get)oret,

unb

tnie

ftummc

nit aufftban mel)uen

munb.
35

IG Unb

bljn Inorben

al5 ein menfc^, ber nit ^oret

unb
gcBogcn

ber tebn mibbcrebe

bat

im

fel)ncm

munbe.

6 toftiae

2.5

(jcit;

ift

btixbt in niit

27

531in

fvuiib

5)ie fieben

SBuBpintmcn 1517.

I75

17 18

'il'an

1)11

btd;

hab

id)

el)offct,

mcljii

Oiott,

bii

Inoeft mid) eiliovcn, nteljn got

l)ab

'S)an id)
feo

ncfagt,

ba-J

iiit

unb mein l)irv. mein fcDnb ber mid) fid)

fie
firi)

frclueteit

unb

metju fufee ftvnndjeln, bav

bl)n

nbev mid) nit vnmcten.

19 S)on

id)

311m

lel)bcii

flemadjt
ift

unb mcl)n 20

fdjmevlien

ml)v

nl|icl)f

Hr mein ugen.

San

ba-J

id)

nit gered)tfevtig bljn, mil id) lun-fnnbigen,

id;

unb an mel)n funbe miU

21 Slber met)ne
fet)nbc

fleDifig

gebenden.
fid)
|id)

bie

(eben

unb ^aben

gefteicfct,

unb
22 Unb
2:^

bie

mid) unbillid) bafeen f)aben

gemeeret.

bie
ic^

bo Dov gut tuibbev geben, baben mid; oiiproc^en, barumb bos

bcm guten
lDet)d)e

fotgte.

9>ovlaf5 mid) nit,

Wntt mel)n

l)evr,

unb

nit

lum

mljr.

24 6^le mt)r ^u

[}elffen,
felic!eit.

D
Sifien

@ot meiner
tifatmen
l)at.

Betet (Fbriftn
ja
bacift

\)n

febnem
regcl.

Iel)bcn

unb

pnfj,

bie

er

Hr

unfer funb tl)an

all

bie redete

Iner all pfalnien l)orct, glei)d)

auB
ber

6t)ri]'tu5

munb
fan

gercbct,

unnb alBo
nit nad)

l)m nad) rcbet hjie ein fi)nb fel)m

er
fet)

batcr nad; betet,

l)n

l)m aber

beten,
biffer

l)m

ban gIel)d)formig
tlereft

pu unnb
loort, Jnercf,

leDben.

ltiel)B,

barumb malet gebauten unb berben

pfnlm an^' aer

haaren reinigen

bie

ei)n

l)er|ien.

%) gott, ftrafi mid) nit

l)u

beinern Ijorn.
als

iie ftroff inirt

borftanbcn mit iDortcn,

\)n bel)ni

man

el)nn ubelteter id)ilt.

llnb caftel) mid) nit

S)qI gcfd)i^t mit inercfen
l)n
al-3

grl)mc.

l)m

2. pfal.

bann
l)n

loirt

er

reben

tju

l)l)n

<si.

3.

fel)nem ^orn, ba

ift

ftraffen l)m \pxn,

unb

fetjnem

gr^m

luirt er fic

erfc^recfen,

ba

ift

mit ber tabt unb Inercfen ftraffen.

beljne pfeljle fl)ub Du mic^ geftedt.

S)ann
pfel)le.

Sic
)tt)n

iDort gotti-3, Ijnn linrd)en er fd)ilt

unb
"d)

bralnet l)n ber fd)rifft, baS gott,

fic

bie

mcr
fulet
bie

bie
fic

fulet,

ber

fd)rcl)et,

ftraff

mid)
^crt^
l)crli

nit

l)u

bel)nem
tnerben.

tjorn.
ba-z-

aber

niemant,

ban

tnem
fie

l)n

geftecEt
fd)euf3et.

fel)nb

Inetjdjerliigen

menirf)en,

ben

got \)n%
fie

benn unford)tfamen aber,

eljm l}arten
bie
felfj,

bie

borbartet fet)nb,
als lange,

fallen

ab, glebd) luie

oon

unnb

bac'

gefd)id)t

a(

burd)

menfd)en prebigen

mort gefagt Inerben an mitmircfen unb

l)nnerlid) el)nfd)iffen gotti.

24 fhafft
cntpfinbct

AB

2.j

laftigc

.31

futet

cntpfinbct

ic^tctjt

32

fiitet

176

2tc iickn 3?u6pfnlmen

1-")17.

Unb bu
S)a
niic^
ift,

liaft

u6cr mid) bcfeftiget bctne

t)aub.

nit aUcl)n betjn lovnige iDort gcen

fct)n

m^r
ift

ticff 3uf)er^cn,

funbernn
ba
lel}62,

bel)n

|ornige toerd
Ict]benn,

[tetig

ber mt)r unnb brudcn mic.

hai-

feljn

bic

,3liielicvlct)

Sht^lnenbig bie tn,

ruivfolgung bed

imb
aii^=

IjnucliH'ubig crjdjrccfenb ber fccl

Oou ben
ba
bie

toenbig

let)benn

bringt
fo

mit

fic^

bann ein e^n t)nnetoenbig batumb ba,

tuortcii
gotti-:?,
ticvt;

i^licf)

Inen

gott

miituenbig angvcljfft,
biciict

fnrd)tet

bcn

imn

gottiS

mit imtben Dor=

tnort
tier

l)aben.

unb

alfo fallen

ban

fdjluere fprud)
eer

unb braln

^u,

man

bas euerlid) anfcUet. barumb bitt er

bor ba Ijnnetnenbige
fleljfd).
,

Iel)ben.

S
ift

ift

fein gefunblictjt

Ijn

ntel)nem
bid)

c>.

3.

S;a

all

^m
ift

erften

pfalm.

rbamx

mein

ban

ic^

b^n

fe^tad},

bann ba?
Ixierd

flct)fd)

jum

tct)ben

fdjmatf)

unb

francf

unb tau

bie l)anb

unb

ber ftraff

gottio nit tragen.

SSor
S)a
hiirt
el)n
ift,

bem angefidjt bcin ^orn.

fegen>nertirfel)t

bor ber

beiner ftraff.
bebeutet

bann

burrf) bie

ba

angcfirf)t

ir.

bie

fegentnertidet)!

Ijnn

ber

gcfdjrifft

abber

empfinblid)cl)t

binges.

4
'^j.

(Bh ift fet)n

ift,

rge all meinem gebeljne.

ber
fcclen,

r 3.

S)a

ben t)nmenbigen cvefften

au)

tjni

erften

p5.
20

5Jfad) mic^ gefunb,

bann

erfc^rocfen feljn all met)ne gebet)ne.

i^or
3>or
ber

bem angefic^t meiner funbe,

fegentnertitfeljt

empfinblidjen

unb erfcntni metjner funb. bau

aller

bie pfel}Ie gotti-^

unb

liornige

fprud)

nuidjen fegcninevtig bie funb i)m bergen,

unb ba bon
crcfft
ganl;,

Inirt

tjunelneiibig
bie

uuruge unb crfc^reden beo gemiffcn unnb

ber feelen,

unnb

tjanb gotti, ha^ toexd ber ftraff aufluenbig,

mac^t
e red^t

25

trand unb

teljbenbe

ben lel)d)nam, unb

ec'

mo

alfo

fteet,

ba

fteet

mit bem menfdjen. bau o batt 5

S)a

6I)rifto gangen.

S)ann met)ne funb

ift,
fie
ba-:-

fet)nb

mbr ber mein

feljnb

l)eubt

gangen.

baben mi(^ gantj unberbradt unb

meer unb ftcrder

bic

ban

id)

bl)n.

fummet
,

ol

bon bcn bfeblen,

bic

madjen

funb o

bill,

an

0 gro, 0 ftard

ba-3

ber menfd) bi" felb bar

on nai^

^elffen nad) raten

fann, funbern ligt unben barntjber.

Unb
*i.
6.5,

al-5

ct)n

fdjlverc

laft

fcl)nb

fie

ber mebne crafft

fc^luere.
4.

S)a

ift,

fc^tocrcr,

ban

ic^

erlcljben fan,

al aud) pfal. 64. ^err got, bie

3?,

tab un^er funbe ^at

un

ubermedjtiget, bu moeft gnebig fe^n unfcr ungcrec^=

15 Vax bcn fcgcrocrtidel)!

AB

29 ftcrden

iic

ficlicn

4?iiBpiolmcn 1517.

177
bie
fic.

tirfeit.

nlfjo

tritt

uiii'

bie

l'unbc

mit

fnfieii

biv ba-?
iilier

giuibe
bac-

fiimmc iinb
\v\)x
i)r,

trete

bie fiinbc
iie

mit fuen unb

med}tifl
fcl)

ert)eb
rcc^irc.

linder t)eubt

iinb

nit
altju

unter

unb

Xic aber Dun funbcn

liflen

tob
biiicf.

aber
luer
fie

tjeljitci

)el)n,
tjat,

fiUen bifjer bini^ fel)Uv.

ber futct

bo
uit

fcl)n

funbe
l)at

unb

t)at

fie,

barumb unb luer

bac-

ifto

elju

ixuinbi-r
)at,

bo funb

bcr fulet

unb

tet)ne.

bau

eo

Uune uit mni^lid)

er ber

uub
uit.

luibber bie funb

clat^cte,

luau

er

uit

l)nu ber geredjticfeljt

unb gnaben
l)re

lebte,

bau

el)n

teuffei

jagt bcu ouberu nit qu. funb orclagt auc^

befd)ret)t

glcl)d)eu

nnub

ein Inolff
fetjub,

ben auberu uit,

fie

uuub
er
er

ift

bod) unmnglid) ba^ er folt

ijlje

au fimbc
tun-

ber Inibber

fd)rel)b.
feiju
fei),

bann
bac-

mufj
funb

uit
alc-

mit crtid)teu linnten

er fagt
,

gotte

reben

-IHu

mar

l)att

uuub
funbe

bod) aud) mar,

ba5 er an fuube
tobt

uub Ql
,

glei)d) gleljdj

mie

(>l)riftu
fie

Iju

gleljdj

lebeubig

uub

marl)afftig
bie
redjt

Inao

alfjo
feiju.

^u

muf5eu

OoU

unb an Uinbe

fel)nb,

d)rifteu

^5
bie

fcl)n

ftinrfcnb

uub

liorel)tcrt

mrben meliue
unb
ber
ftiurfcn

narXicu.

ki)(i) iDie lunbeu

unb

fc^luulfte

faulen, el)tern

am

letjbe,

al^o d)

bogen gebred;en bcr'uatur Uorterben uunb ftincfenb luerbcu, %o

l)r

man
fidler,

uit

tcglid)

mrtet
,

uub

^ct)lct

mit

bcr
fie

falbe

guabe,
5hi geen
loeren
fie

uub mit
fic
l)l)u,

Iwaffev bcs

lort gotti

gebecte
felbeu

uub

ber
uit

pu
ad;t,

Inefdjet.

unb uemen
folget

ber

brud;

gerabe al

gefuub.

barumb

l'or

bem angefid)t meiner

,

torl)ct)t,
ift

3>or bcr fegcnmertid'el)t

bie

bau

bie

mel)f5()eit
ift

ba-S

fallj

unb

Uuiffer,
feljn

ba
felb

tpunben reiniget, mildje

mei)fel)eit

nit

anberc'

bau gruutlid)
bie erfentnife

crtcnuen al prooer. 11. ^o bcmut, bo

]u
,

tueiBlieit.
Uifj.

i>an

Ieftt

nitSK- u
ber

baC'

ber mcufd)
filjt

fid)

fjo

innterbcu

3;ie tortieit
fet)

aber

ift

manu

meufd) uit
offenbaren
\)n

fid)

felb,
,

fuubern meint, er

gant.i
,

gefuub,

bie

pfeilc aber
fei)

biffc torf)eit

bo3 ber menfdjc erfeunet

ift

mie blinb er gelcfeen

fcinfclbC'

crfcntuiB.

barumb
feiub,

ber fl)uuc,

bo

ic^

mein torbcit uub mciu=

meiner

felb'-'

unmiffen ertennct,

bo bab

id)

aud) erfennct, mie cleglid) mein Uninben

id)

ortorben

uunb ftiudcnb
.V)ab

ba-^

Oorl)l)u

l)u

torl)cl)t

nit

fal)e.

barumb
7
id)

mid)

nbelgebabt
lel)b

uub

X^ah

inid)

fecr

nl)ber =

gefruiuet.
\t\)6)
Irie ein

mcnfc^ bem
fd)led)t

menbig eleub gebirbc,

auffljeben, fcl)cu,

baj

Ijcubt

uunb ubel Iju mute ift, ber bat auf= nlibcr, unb lftet l)nn ba-^ bcnbt nit
fel)n

boren aber rcben, fuubern

ugen

aiiff

bie

erben

beuget.

1 fie

fuffen

B B
I.

4 entpfinbcn

bife

E
:i

.">

futct

unb

cntpfinbct

unb E

entpfinbet

6 mglic^

9 unmglii^

mute

B
12

eut^er

SScrfc.

178

-'
S)cn ganljcn

iu'bni

Siifepfalmcn

l-'i!?.

tao, fal)n

id)

Betrbt gangen,
bet

siic.

IS,

i:i.

2)a

iet)n red)tc i^ctdjcit

gninblidjer retue bor bie funbc, a( ber pubtican

fic^

t)m ciinge(to nit fcl)n augctt torft aiifftiebeu, ber ^atte

bget
fici)

unnb

nl)ber

lutv erben,

meer mit bem

l)erl3en

bau mit bcm

leibe.

an mein

lenben fc^n oll aller

^o
ici)

fcfjanbe.
id)

6ollt ic^ nit mic^ iibel t)nben,

nit biin
f;)ot

fef)e

hah

Ijnnelnenbig l)n

mir
iinb

funbe nnb

bofje nel)gnng finbc,

bie
lel:)ben

baUon

ic^

Cor gott nur fdjanbe

iiabf,

bann bnrd)
unb
gleid)

bructt er

au
ift,

ber t)cr^en
alfeo

unb bo grunblic^
Don ber euferlid)en

unreljnicfeit,

tnie rclinideit el)n

fetjen
,

eere

unreinirfeit ein fc^anbe.

bie

bi^e

aber

Ijnnerlidjc
l)l)n

fdjanbe

bie

nit
e6

grof]

an,

rcljnicieit

felb

njolgefallen

bod)

Dor

got

fol

unb

mn^

ganti

reine

fet)n.

Unb
3!m.
7, 18.

ift

nid)t-5
'Jlpoft.

gcfunb
5paulu

Ijn
^Ho.

all mel)m t(el)id).

7.

S)a

fagt

aud)

^t^

fi"^

*)

i"i>-'.

i^^

ift

t)n

meinem
6)rii"tuy
3im.
8, 3.

fleifd)

nii^ty gut'3,
el)ter,

funbern nur fdjanb unb funb. bantmb auff bog

funb k. on un genomen Innrben, bat auc^

bie felben

luunben,
jel)n

ftanrf,

fleifd)

la^en

gleii^

nmdjen

t)n

ber

|)et)ne

Inie

unferd

l)n

ber

fc^ult
fagt,
pel)n,

unb funb. unb al^o on

ba^
fet)n ffetjfd)

bel)berlel)

bi|e cr^ gcfproi^en. ban 5lpoftolu

flct)fc^,

gleid)

fei)

unferm funblic^en

fet)n

^nn

let)plid)er

unfer?' in geiftlid)cm fdjaben.

3d) bl}n Holt leljben unb feer gebemutiget,

bctrubt ^er|,

31I ein

ba5 beleget

fid)

!)l)n

unb

l)err

unb

nic^t

bau

jamer unb elenb Be^ t)m finbet unb gon| jnrfdjlagen unb
feinen ugen.

gcnl)bert tnirt

^n

^) liai gefd)rt)et bor feuff^en mel)n l)er|cn,

@teid^ lie
lel)ben ift
el)n

lalce fdjreljet

unb

rutjget,^

ba

ift,

loan ba

ijtxi}

^o

bott

unb feuff^en, ba
ift

fic^si

nit ent()alten ton, e brid)t

rein.

erau burd)

ein cleglic^ t)eulen, ba

gar ein Oolfommenbe

ift

10

9td)

ot, b^r
mein bcgirb

Unb mein
S)a
ift,

feufftsen
ift

offenbar all mein begirbe ift bt)r nit orborgen.

fo

30

grofe

bav

idj

mit

toorten nit fagen tan.

i)

3c tnc^^ nit
groffer
ift
IJid)

,5n

bitten.
lci)b.

-JJictjn

l^erlj

ba febcftu,
feljn

ia fall

meer fagen?
au(^ ber
erft

mein
BciB

ban mein clagcn

l)n

tann,

ba

^at

p^alm.
m6, 7.

geerbet)tet

mct)m

feufftien,

aUi fpred) er, ol lct)bcn

unb

jamer
2

getDcft

mit
offen

feuff ^en.

als

in

fnbct im
Betibertel)

:i

bcv gcljube

\i)

id E

iiOet

geljobon

l)nnc=

toenig \\i

18 ov
ruljgcn

A-

25

gcft^tctiet

')

= rugire,

tn-Uen.

1k
11
^1)11

fifl'nt

a^iiftpfnlmm 1517.

17;i

'DJlclju
fcft

tjcrii

bebet
ift,

int)v.
bn-
l)in

ftcenbc^

I)cr|i

a^nkni imit

ift

uiib

ficljev.

aber

bcv?

bo matt
iitib
ift

ift

unb

jatnerig,

bau
,

bcloeift

fid), iinb uiiftete vint^ct c3

l)iv

iinb bar,
tevct

fi(etrf)

a(

ein baft
)d)liiebt.

bav

man

bl)iin
inll

nnb
bc-3

bev

vottelt

iinb

iinb
9ioi3

ganl!

l)n

nnvnge

bainmb bao
ei)ni

leljbeno

urfadj

luinb

fe^nb, bie e^ belncgen von

;,nnt

niibevn.

Unb
Bringen.

nuM)ii cvafft
f)cr^

bat mid) laffen.

mebnev
cvafft nit uibber
p-^.
,

S)a fann mcl)n

'illfD

auf?

Ijiir

ftilte
'ft

unnb nige
illnd) bie
iuic*-2-M.'.-i'-.

and) 6i)vtftno ipvid)t

iDad)-:,

l)m 21.

''JJiei)n

b"l3

el)n

flieffenbeC'

nnb mein

crafft

lunbrret

ha-s

niadjcn

al-?

pfel)l,

bie

iirrten

bien l)nnelncnbigcn jamer.

Unb
Sas
ftunb,
ift
,

bacid)

lied)t

meDner ugen
nit

ift

and) nit
l)l)nn

bei) nujv.

faun n)v audj

t)elffen

raten.

l)or

bo

meljn

tjerti

fcft

tunb

id)

ml)r

mit meiner crafft, unb

ral)r
ift

raten mit mel)ner

luirnunfft,
tvft,
fcl)nb
bcfte

nnb mid)
-Jin

troftcn
id;

mit mct)ncm

Ijcrtjcn.

ba

n;t

gar bo
t)anb
britt

bl)n,

an

au bnlff, an rab
ber mid).

uu

bl)n,

bau

bcl)n

tiorn, bel)n

uub

pfeiill

bifje

jlnel)

lel)bcu

fcl)ub

nit

gnng.

ba

nnb ba^

mu
12

aud;

erlu:,

ba-J

ber lel)beube l)m (ebben

(ebben muf;.

^JJJcljn

fruub unb mebn

nel)ften

20

t)aben Unbber geltiefu'u mel)ner ptagen.

(^t)m

(el)benben men)d)en gcburt

bi((idi

mit (ebben,

barmbcrljid:el)t

nnnb
neber
5tu

bebftanb,

fnnbcrlid)

Don
,

fel)ucn

beften frunbeu.
ift

Tai Inerbcn nit erger fci)nb,

,

bann
-'

bie

fruub
t)br

felju

banu

luer

ber

gereri)tirfel)t

umrbebt,

li'el)f;t)eit

fruub unb
aber
(atC'

biUid)er bebfteet,
ftercfer

bau

bie gered}teu, bie

meljften,

lart)afftigeu^

fidjtct
fie
,

uiemaut
fnnneu

mibber

larc gerectjtigfeit,
\\o

bau

bie

geredjteu

()el)Ben

uub mel)uen), 9Hemant

gaulj
nit
(el)beu

fcl)nb

ber

toebfen

bie

bie

loort,

tcrrf

marcn nnb

iel)()cl)t

ats bie

leben be
fel)nb.
ha-:-

grnnb
mel)nt

gered)ten
er
30

menid)eu. bann
fie fie

fie

iuoKeu nit fuubcr nad; narren

ift,

uu,

bo'j

fet)nb

loibbcr gelcfeu fel)uer plagen, ba

fernem lel)beubeu

leben fcDnb

febnb
lootlen.

nnub lunfolger

gelueft,

(jaben Uor ebn torbebt gebalteu

unb vtitgcn
13

Unb mei)n anboreube

fel)u
fie

fcl)u

ferne Don ml)r geftaubeu.

fcl)n,

Sag
l)bm,
3.-.

bie fctbcu

fruub, bie folteu uat)

fet)nb

fo

luel)c^en fie

ferne

on

bau

fcl)u

bem creu^
fie

unb orfolgen bo3 ^n

ba-j
ift

atten, bie e tragen,

t)n

ber

mebnnng,

tbnn

luo(

baran.

bebeutet l)n

bem

(eben

C^b^'ifti,

hm

fet)n

naturtid) frnnb oorfotget ()abeu, bie jubcu.

barnmb

ivrid)t

Don

i)bn

ijtx^

ift

6ctr6t in mix

2 guten tnut

15

28 nottcn fe^nn

B
12*

180
W109, IG

2'ie

fiebfit

iBiipfahnfii

1517.

bcr clnii. ps.

(h"

liat

nit barmliev^tfelit
ein-:?

tt)an

unb
tft,

tiat l)at

Oorfolget ben
er gefncf)t

armen
lel)ben

'lij.

09, i7

unb burfftigen, uiinb bcr unb pfal. 68. Sie l^aben

juttinn.

betrbten

l)cvlien

3n toben.

ber ben fd)nier^en

fet)n,

meiner luunben mcer

bnn

c-i

tan ntt anbers

(^)au
,^^sacob.

bie

reljcfifleliftityn

mncn bovbotgen

bte
&

arnu^el)ftirien,

loie

14
2}aa

Unb
ift,

fie
fte

t)aben gclatt gettjan.

alle

tfobm

^re mac^t

unb !unft orfuc^t,

ntc^t

gcfpart,

nad) mort na) mercf.

Tie mel)n
S)ie

feel gcfni^t Mafien,

feet alfj

baS oorterben metner

gefugt t)a6en, mit luercfen mic^ t)inbern,

Holgt.

unb mit Ivorten mid) forfuren,

Unb
Xao
felidet)t
tft,

bie nil)r bel getoolt IjaBcn.

bie

met)ner

feel

fdjobcn

begereten,
bifputirtcn

fjo

fie

borf)

barljn

ntet)n

furbern meljnten,

bann barumb
t)tire

bie

juben mit

fand 2te=
i.-.

^Dliano,

unb

al.^eit

bie etigenhiei^en ct)nrebcn

unb

toiber fprec^en ben tt)arl)aff=

tigen gered)tcn,
bcftetigen,
ba-?

aiiff

bas
nbcl

fie

reben tiu nidjtc mad^en,

ift.

unb

t)re

etigen

tuort

bod)

unb

fd}aben bcr feclen

4)abeit geprebiget el)tclfet)t.

ie

tolten nit reben aber leeren ben teg beS creu|'3

bie
Inercf
fie

unb

ber ungeliebten

bemut, funbern
leere

unb

gered)tidel)t l)rl)efelbcr, ba bod)

el)tel

unb unnu|
meer

20

fet)nb,

bau

madjcn

nit

roetifie

nad)

gered)te

leute,
gottiy.

funbernn

^inbern unnb innfolgen bie

loetfjljeit

unnb

gered)ticteit

Unb
ber martieit

triegeret) l)abcn fie all tag get)aubclt.

bie

Sic leeren nt)mcr anbery bann Inibber

gnaben, boc^ unber bem

fd)et)u
el)tcl,
-'

unb

gcrcd)tirfeit.
fd)ct)n e

barumb
fiirtrcgt,

ifts

et)nn trigerel) ber feelen

l)eift

unnb
legen

an fruc^t
I)rc

bc,

bc

unb bae

ben feelen

ftrirf

unb
t)re

unglucf
^n

unb bel
prebigen,

fuc^cn

an%

aller
bie

mad)t.

ban

flciffiger

fein
t)eift,

fie,

trigerel)

bau anberc
alB

red)te marfjcit,

unb ba
bcift,

ba^

fie

gemalt tl)un
fd)cinet
,

unb
ift

alle

mad)t braun
,

lucnben.
alle
leere

Jricgerct)

bai-

bo gut
^"

unb

nit gut

fei)ub

ber guten mcrrf nn ber gnaben

unb

barml)er^itfeit gotti-j prcbiguug.

15
2)05
3ot
10,5.16
^^'

^) abergleid) mieein taubermenid) l)ab

ift,

fie nit gcl)oret.

i^ ^ob

l)re

falfc^e gutefd)el)nenbe ftiort

nit auff

genomen, bt)nn

bct]

beiner loarbcit bliben.

all (^'biiftu ^ol). y.

leerer,

fagt,

bae feine fc^efflein ^oren

3.',

nit bie

ftimme ber frombbcn

funbern

fcl)nc

ftimmc.

21

*Dtit

fie

machen"

beginnt in

AB

St.

2"

2^ic ficbcii 'J^iifuiialmcii

IM".

1^]

11

IIb

(ilcid)
11t

iic ein

ftiimmc

l)b id) iiit aufftl)aii mciiiicii

un

b.
iiiiiib

:,"\cf)

liab

flciciimigen

l)lm
ijlivc

nit

diiivcbi'

tf)aii,

banimfa

bci-5

fic

mit
i''""''

gctttlt
'=>

iinnb ivn'^fi" l'urljartuiuil

nit

biiifl

flctvibcii

l)abcn,

bann
nit

boit

l)unbcn
fi-mcn.

"

<-

iaU

man

ba

t)el)(tl)um

furlocvffen
i^ib

unb

bic

ebten

itcl)n

ben

3lui^ Hui

nicmanb

5ut)oicb,

bo

nit

niif,

bno iDovt, ipta) Salinuon.

lii

Unb

bl)u gclDcft luic ein mcnid),

a15
c
l)

bcr nit l)imMi tan,

c
1)

iiub
i;

In

b b c v vc b

ab

an n

t)

munb.
0

Tifee

jlDCcn

ocrfe

clagcn

bac-,

ba-?

bic

mibcv

bie

grunblid)c

lecvc

bcv

rcd)tcn iiHulicljt
liabcn,

Iccicii,

al|cit ubeibriiic^cn

unnb mccv
tet)U
ift

9ead)tct feljn
ioli^ct

unb
boc-

3ut)ovcr

ban

bie
tci]l

rcd)t

ftummen, ban bao

id)ei)n

tuenit^cr

bcr limriieljt,
ift

nnb

bao mcrcv
elenb
i-'

bem
bie

bcr limrlicit.

barumb
,

bcr iflnne,
fott

nit ein
bic

bing

ba

tarticit

mu
ftraff

fc^lt)el)gen

bie

allein

reben^ unb

tricgcrel)
fcljn

unl

nit

cl)nrcbc,

nad)

luiberiprud)

(cl)bcn.

Sic

inill

geliert

unb

allein

rcben mit gcloalt.

id}

unb tauber, ban

l)oren.
icljn
-'0

tljar

nit

rebcn

barumb bl)n id) luorben al ein ftummc unb mag nac^ mil aud) \)l)x bing nit

1a-j aber

bitje

Tineen ikx% nit Den (51)rifto

ift

am
bann

creulj

f)angenb gcrcbct
511

nod) bem fdjrifftlit^eu ft)nnc,

baranc- clor,
cljn

er lioret

bcin

ma

nit tricgcrci)

unb

cljtcltcit,

bie

alljcit

id)cin

liabcn,

l'unbcrn offenbar lefte=

ning unb bocroort an

ort,
-Jlit
I)cl)ft

allen guten
fein,

id)cin.
'iiit

ban
boren

l)orcn
ift

unb rcben, an
luoUcn
fd)iilcr

biffem
fein.

fd)uler
ift

unb

mcliftcr

nit

rcben

nit

melifter fei)n.

17

Tonn

i)n

bid)
fie

Ijab

id)

gel)offnct, mci)n gott.

bau
ic^

Sarumb
l)cit,

liorc ic^

nit

unb
fie

frf)li)cigc.

nit mit auff mci)n

ioci)f5=

frumfet)t,
bcin gnabc

ioarbcl)t,

al

leeren

unb

tl)un,

5unbcrn

lauter auff bid)

unb

mein

troft feticn.

u
'JJiclinc
:tu

lolleft mid) erl)orii, mei)ii gott

nit

unb mein
meinem
beiin

bcrr.

boffnung loirftu
'Jlttir

laffen,
tju

bu

loirft

bcgccr lool ant=

hjortcn

unb gnugtbun.
iftC'

gcburt

bitten

nnb unirten
nit

nnnb
loartcn

beincv

gnaben. beim
lioffnnng
auff

aber, bau bu mid) crl)oreft,

bic

mcim

bitten antlorft

unb meiner
aud)

gmig
fic

tbneft.
f)offcn

ober

faat

fel)n

nnb

bcgercn,
fie

bie

nid)tc',

auc^ auff nidjtv,

iibn

barumb

crl)orct
fic

niemant, niemanb

antmortet

lilin,

niemant barff
id)

and) gnug tliun,

haben fd)on gnug.

3.1

18

Xan

bob gefagt.
unnb
l)abe
bei)

'riciinn forgc ift gcmcft

fic

mi)r gebacf)t.

loolt gott,

ba

nit

an ml)r

cl)n

frcub crtclictcn.

182

Sie

fiebcn

Su^ptnlmeit 1517.

S)ai
*i. 6, II.

iiit

mclju fetjnb
rcc^t

fid}

u&rr mir
en

ivclnetcii.
Ijm erjteu po. bay
ftc

S)a
jufdjanbcn
n.nn-t)cit,

fte

ntt enbc^

Bct)alben,
fid)

funbcrn al

Inurbcn
fic

unb fc^emen

miijfen,
lirc

fic

ertcnnctcn
fic

bic

rcd)tc

bic

\)n

ml)r Porfofgcn,

unb

trigercli,

bic

crcfftlid)

cvi)cbcn.

Unb
S)a
ten,
tft,

fjo

raetjn

fue ftrau(i)cln
nnnb
gefoid)t, ba5

linti-bcn,

fid)

ber mic^

mm den.
ic^ l)afa

gefagt

mein

fufe Ottteic^t nit ftvaud)c{=

ha^ i^ nit Beftunbe mit bcr

mid) gro^

ft)art)ct)t,

ban o

ba'S gef^ce,

linirben

fic

fid)

uBcr

nnnen

iinb

pvad)ten

unb
gott,

gloricvn.

bic

nung l)n bii" ift, G-vf)Dre an mir freub unb rum

folgen
boc^

mid),

mein
bas

unb (a
fetin,

nit
fie

nn mein t)iiff= barjufommcn, hai fic

lueil

erleben, la%

gnug
fie

ba

mid^

f)affen

unb

tior=

umb

ber marijcit
fic

iDien,
t)n
ficf)

nit

aud)

rec^t

barju bct)alten,

bic

nit

ijbm, bau

unb

nit lin bid)

l)offen.

19

S)an

id)

bt)n

^um

(el)ben
ift

6crct)t

unb mein fc^mer^cn

^) toegere ba Ic^bcn unb
ja e
ift

mir at|eit or meinen augeu.

nit.
id;

ftraffc
ic^

6t)n iDiEig

unb

Bereit bar^u.

Bilti(^

unb
gotte.

rec^t,

ba
id)

nur

lei)bc,

unb
nit

gleid^

|um

leiben Bereit,

geborn unb georbnet, bau

oer funb

bt)n.
fie

(5l)m funber geburt fct)n ftraff

red)t

unb

pet)ne

Don

^d) bitt nur, ba

bct)altcn,

bic

bem

lc^=

benben,
fie

rec^t

bcmutigcm unb bem gecreu^igten leben fel)nb fe^n gerob, al lucrcn unb nit lel)ben, funbcrn frib unb eer Oorbienet. iie ift nbcr ber
?

fd)mcr^ or feinen augcn altdt

ic^

bai

ift,

id;

l)ab

ba^ oor met)nn ugen baDon

fc^mer^en trage unb

Iet)be.

ba fe^nb

bic

funbe.

20
^)
bas

an
ioil

ba

tc^

ein funber bl)n, tuil

ba5
i)

id)

orfunben.
fct),

befcnnen unb nit leugten,

ein funber

unb mir

nit

gercd)ticfeit
id)

,5ufdircl)bcn.

unnb ba

ift

bie urfad),

barumb

i) le^be

trage l|eit,

Doli funbe btjnn.

Unb an mein funbe

qst.

till tc

fle^ffig gebenden,
funb
bau
ift

51, 5.

Sa

ift,

alsi

t)m 4.

nel)ft

olgenb p.
iiill

'DJicinn

ift

mir

al|cit
ft)n

oor

meinen ugen unnb mein funb

biffem Oer.
fc^n, frib

id)

bctcnncn.

gleid)

el)n

mit

9hi gleid^ lte bie h)et)cn, gcrcd)tcn,

rge, gemac^

f)cl)ligen

t)offertigcn beret)t
t)ren

unb

unb

eer

auff^uncmen, unb tfahm oor

funbcrn
Ijre

nugen

ntc^ty, hai fie betrbt aber fc^mcrljcnb,

ift,

t)t)nfelb'3

luftig

unb molgefeUig

bonn

fie

borbergen unb nit borfunben

l)re

funbe, bendcn au) nit baran,

al'3

funbcrn allein an
er^ fagt,

frumicfeit
rcd)t

unb anberer

Icut funbe,
gleid)

ber nad; folgcnb

luel)t,

30

ift

ein

grunblid)cr mcnfc^

anbcr

at

biffe

16

3^

scrgce ha (eiben

Sie fiebfu

SPiifipinliiuMi

1517.

183
^Ipoftett ^poiilii-{30
;)i.

jloecn
ba-i'

l'orfe

fgen,
l)t)m

bann

alfeo

ipi'idjt
l)ii

niid)

bcv

ficljlig

7. sHm.

?, 23.

fiiiib

1)11

Umnet unb
autlevlialb
feelcii.

iiiiLbi'ii

cv

i'ieiaiiflcii

lige,

er bod)

iiit

ubclv,
fic

funbev

iE gutv
l)afien
l)t)ve

tl)ct.
i|"t

\'id)

(<l)iii"tuc'
31:

geteilt
liaijeii

aUeii bcii

)cl)iieii,

joUen
:.

"Jhi
l)ii

bod) uidjtv

bau aUeijim
bie
f)alfen

bie fuiibe,

tot)

fornmett
iprid)t

ban

bie

fiiube

bie

fnuinuen,

baC'

fic

follen^
iiii

bau

er

nit,

bac<

fte

aUciu

bie lun'gaiigeii
ieel
iiiib

iiiiib liaffeii

foCen, bie

norgeben
luidj
ein

iiniib
1)1)11

gepiiet
ift.

ieljiiu,

iuiibeni bie
bie

bao leben, bao

l)eiligen

aiijlueiffel

biffe
iiiib

fiuibc ad)teu
c6

l)offevtigeu
teglid)

gnnl^ nid)t-5
luibbev

unb

geeii

iid)ev
gutti-J.

bal)er,
1"

Ingen,
i)'t,

felinb

innb nnb

nit

ba-J

geboot

S30 bv Wax
er
fei)

nnirumb

Ijeiffet

er

bnn
bie

fie

bnifen, iinnb ber '.HpofteU ilngt,

gefangen bavinne? bann )ibbev

alfj
fie

teglidj

fnnb

ift

fein

gebot,

nnb

fie

fangen and) nienuint,

21
'JJtel)!!

fagenn.
ftarrf,

fel)nb

aber bie leben nnb fein

unb
1.1

^o
\voU,
Inie

ift,

fie f)aben fid) genieret bie niid) unbiid) baffen. aber meinen fcl)nben gect id) let)be Oit unb geet mir ub,
jij.

eC'

bau ierc.
Sie
l)n
fel)n

unb
id)
i)r

';)tbacnc!

i.

befd)reibet.
id)

Sie leben,

id)

fterbe
ge=

.|i,.

'i%'fj.

an nnberlafe.
brnrft.
fie
i'o

med)tig nnb ftarcf,

luerbe
fie
l)ii

an unberlafj
fribe,
idj
fic

lUjber

fie

fel)n

ccrcn,

pnn
Dill,

fd)ntad)eit,
bie
l)l)n

l)nn

nnfvibe.

meeren
l)olten,

fid) id)

unb baben
bljii

gunftig fepn, bie

loben, bie mit

l)l)n
ift.

allein,

lunUifien

nnb niemanb mit ml)v

fteet

l)elt,

aber gunftig

alfjo

gar unglcid) nnnb anberluei)t

einn redjt umrer

t)el)lig

gegen ben

fc^el)nenben

nnb

falfd)en betrogenen

l)el)Igen.

22

Unb
f

bie
pr

bof;
d) c

miber geben imr gut, baben mid) bar u m b b a d) b e m g n t e n a d) f ge

i

l'r =
t

11

e.

-'.i

2)ie

felbniei)f?en

Uor gut loibber geben,

befte
l)af5

nnnb bann

et)gen bie

red)tfertigen
leere,

fnnnen

nit
t)i)n

anbero
gibt

bau

bof)

red)te

bie

man

faget

nnb

luol

bienet,

bao bod) gut bing

fie

ift,

unb l)l)n ba Porfolgen fie, nnb geben

aln, bie bao felb
ift,

unb

nuirter barfur. barlui iHn)pred)en

l)in

unb nad)rebeu

gut fud)cn nnnb

:m

folgen, bai' niac^t, ba baffelb gut nit offenbar

fun=

bern nnber bem

toollen
nit
I3U

ereuti,

unb

^n

nid)t

Incrben tiorborgen
leben

ift

pn

gott.

Sie aber

nid)t iocrben

pn prent

nnnb guten
ift

fd)epne.

Sie looUen

nud) etlua fepn aber oolien Ijorncn unb ungluct anrid)ten, llnb bod) pnn beni
felbem bem guten luiiolgen oormepuen.
Cvc-

aber Inarbafftig

ba-J

bofje

unb

orterben pbi-fflbv, bon bo lueidjet ber frinnme unb loirt

x.

barmnb lHniprod)en

on pbn. 23

toepd)e nit

SJorla mid) nit, gott oon mpr.

nnnb
K
nortaf;
17

iiu-pn

berr,

od) bpnn epn epniamer, on allen orlaReu nnb Porad)tet. barnnib ni)m

bu mid) auff
r.

mid)

nit.

ottis natur
imb" idjct
in

ift,

ba-J

er

auf? uid)t
:(:!

nun
bem

Berjigen
bo

'Blit

mcd^tig

AB

SJt.

Sip'

(cUicu

li

011

[^4
ctum' mnd)t.

-'f

t'fl't'ii

S^ufepioliiien

1517.

banimli nu-v
nlier

itod)

iiit

nichts

ift,

aiiB

bcm
bic

fati

gott
ift
,

aucfi

iiidjt
in)tcll

mad)cn.
iiniiiili

bie

meiifd)eii

mad)cn nu cfwa
gott
lt

cljnn anbers. bQ

aber

nu-rrf.

bnriimb

m)inpt

miff,

ban

tiovlafjcncn

madit nit

gcl'unb,

bann

bic fvanrfen, 11Iad)t tut icticnb,

bau

bie blitibcn,

'JJladjt nit lebcnb,

tt3et)feen,

bann
bic

bic

tobten,

Wadjt

nit

ftum, bann
fid)

bic

fnnbcr, Wti)t nit

ber elenben,
l)offertigev
l)n

bann
aber

nnuiel)f3en, furti,
l)n

(vi'barmct
|ct)nb.

nit,

ban

nnb

gibt nit gnab,

tuet)fee

ban bcn
gevcd]t
bleibt

ungnaben

bevtjalb

fan

!ct)n

tieijtig,

gotti*

matcricn tcerben unb

gotti*?

Incrdf

t)t)m

erlangen,

iunbern
falfdjen,
lu

i)nn fcl)nem cl)gen Incrcf

unb

marfjt cl)n crtid)ten, id)cl)nenben,

ift

geferteten bfllligen anfe l]t)m felber, bae

el)n

f)end)lcr.

24

(Jl)lc
^Jld}

mtjr 3u
0)ot

lietffen,
l)el)U>.

mcl)neci
liclffcn,

6t)lc

bu mt)r ju
ift

ban aH anbcrn
l)ulff
ift,

el)len

mii$ jubortcrben,

ban
ift,
i''

gottiS l)ulff

nit,

Ino menfdjen

ja luo
ift

nit menfdjen borfolgen

aber bon

b'lTit

fclbv

Inibcr fid) fclb-J.

luel)Bcn,

bann got
ijctjl

nit cl)n bater bcr reljdjen,

funber ber armen, mituien unb

mcl)n-j ^e^l,
<Bi.

bie rebc^en hat er lebig gelafen.

C @ot
iiij.

ba

ift,

ba

i)

tetjxm

na)
bbr
bac^

fcticfel)t

loiber

t)n

mljr fclbs,
ps.

4,

nad) bn bemanb anber fud)e,

bann

bet)

allein.
ift,

Sllfjo
fie

and) im

Ott meljncr
aber
t)a'ben

geredjtirt'eit
felictct)t
fie

l)at

mid)

erl)oret,

ber

gibt,

bie tjoffertigcn
ift

t)et)t,

unb gnug oon

t)f)n

t)1)n fcIbS.

^ijx felideit
bacfie

nit gotti=
feljn,

-"

fclicfeit.

Sie tjaben
looln.
fie

fclB bcrept,
feiiget

barnmb
bie

nit

oorbampt

nad)
fagen,

fe^n

6ott
atzten
ift

aber

nur

Porbampten, nidjt al^ cttUd)

bod)
fclig
fet)n,

ba

fid)

at borbampten,

unb
adjtet,

funbcrn

fie

fepn borbampt, unb

nit fpigelen.
6-5

nit ba etjnn ertid)tet ad)ten,

mu

^o

fct)n,

Inie

fid)y

bann mit got fann man nnb nit anber- fcljn nnnb

-=

aitber^ ad)ten, bao

f)et)ft

gel)eucl)clt

unb gelogenn nor gottiy ugen.

2lc^

Ott, erbarme bid)

mepn
so

nad) bcpner groen barnibcrt3ictcbt,

Unb

nac^ ber mcnnigc bebner erbarmnng

2;ilge

ab mcpia^ nngcrec^tideit.
uiib

3 afc^c mid) bbc mecr nnb mcer Oon meiner nngercd)tideit

rcl)n

mad) mid)

Oon mei)ner fnnbe.

er!enne, ba i) ungerecht b^n,
ift

4 S)ann

ic^

unnb mein fnnbe

1

ml)r al|cl)t nor metjuen ugen.

13

35

iDcri)

iiod)

AB

y jiiovtcTicn

26 ^n%t

gcfll^gnet

30 crtottnug

AB

Tic

iiclu'ii

^iiMvinlmoit llT.

185
tl)ctcv

5 Xl)v

allel)it

bijii

iii)

ci)ii

funbcr

imb

cl)ii
ici)|'t

iibcl
ijii

uov

&ri)iicii

aiii^cii,

Jhifi

baC'

bii

aUcl)!!

iTd)tfcrtig

bei)iu'ii

luiteii,

iiiib

iibei=

linbcft (aber beftccft) loan bu tuirft gcridjtct.

8if)c,
1)11

iinLicicd)tirt'in)t
1)11

bim
miri)

iri)

eiiuifaugcn,

iinb

fuubcii

l)at

mein miitter empfangen.

7 @it)e,

bie

lr)art)el)t
()aftii

I)aftu

lieb,

2a6
t5o

Ijnttenbige

iiiib

tioibovgene

beljnev

mei)(ieit

mi)v offenbart.
l)l)fjiipeii,

8 SBcfprenge hu mid) mit

alo loerbe
id;

loerb id)

rei;n,

mafd;e bu

micl),

uub

h)cl)ffcr

bann

ber fd)nce.

9 &\b mcl)nem

(iet)orbe

freub uiib troft,

fid;

unb
unb

feo

merben
ab

erfreiuen bie gebei)iie, bie

iiirfd)lagen

fci)nb.

10 Benbe ab

beljn angeftdjt
all

on mel)nen fuubeu

tilge

mel)ne ungcred)tidel)t.

11 'M) gott, id)aff

btgften el)u

l)it

ml)r el)n reines berli,

uub

eruelue

i)n

iiieiim

i)uiueu=

rid)tigcn geift.
uit

12

i^orJirff

uiid)

tum bel)nem angefid)t

geift.

uub nimi uit bon ml)r beiiieu lieilgeit 13 @ib mir mibber beu troft beiuey IjeileC' unb
14
!^s)

bcfcftige

midj mit cim frcl)loiUigem

geift.

tinl

beiue luege leereu bie ubeltbeter

bie

uub
15 %&) 16
17

funber folleu im bir befert

l)el)lg,

luerbeii.
laf,

gott, got meiii

crtofee

mid) imu benn gebluteu uimb

mit

freuben aufu'rebigen meinn Uunge beim gered^tirfeit.

5tc^ gott,
tl)u
aiiff

meine tippen
bei)u
id;

uub la meinen muiib Oorfunben

UH'.

Xann
Sa
2bu

%o

bljr
t)n

lunlgefalleu
ift

mere,
nit

t)ett

luol

fiinb

ein

npffcr

geben,

ober

beu opffenin

bei)n
ift

Inolgefalleu.
ein jurbrodjner geift, ^-iju relDigcS

18

opffcr, ba-s bir,

mein

got, gefeit,

unb
10

gebemiitiget
ijn

l)erlj,

ad) gott,

ba mirftu nit rad)ten.

^-^ion,

gutidlid)

beinern guten mitlen mit

auff bao-j erbaluet Uierbeu bie maiiren ot-'iufalein.

20 ^llbanne

lutrftu

angenel)m

l)abeu

ba5 opffer

ber

geredjticfeit
fie felber

bie

gaidi

gebrauten unb
beineu altar.

anbere opffer,

banne loerben

opffern auff

rbarmc

bid) mel)ner,

cid)

got, uad) beiiner grofjen barin =

l)erl',irfeit.

(Jt)nem

luorliafftigem

reinigen

tiertjen

ligt

nid)!.!

oor ugen,

bau

fcl)ne

funb unb elenb l)m

iDort nit fpred)cn,

gcliffen.

barumb mag
rabt-?

ber

auft

gruiiblid)em ernft
fid)

bic
er

ber nod) etloa-

aber tab-J

pn

finbet,

barumb

24

leff^en

37 augcii. bo5

.Vli

186
nod) nit gan^ etenb
gotti
6annf)crt!tcfcit.
ift,
ift

^ie

fie^'f

SuftPialmen 1517.

funbern

cl)n

troftlcin
'ii)

flet

l)nn t)t]m

fctbcr

au^cr

nu

her

finne.

gott,

tcinn mcnfc^ nod) creatur

etenb,
6ift

mir

^elften

mag
ift

nod)

troften,

alfeo

gro

ift

mein
bel)n

bann
einig,

nit

leipd^

noi$ 3cttlidj
I)elffcn

mein

fd)abc.

bnnintb bu, bcr bo got

biet)

nnb

aCetn mljr
bing mir
t

fanft,

erbarme bu
bitter fein.

mein,

ban an

erbarmen

alle

fd^retflid)

nnb

5Ut bitt

i)

aber bein erbarmen,

ba deine, al^o

bu

bid)

kitlid) nber bie letplidjen not erfaarmft, funbernn nod^ beiner groffen

barmtjerludeit, ato bu bic^ ber bcr feeten not erfaarmft.

llnb nad)

ber

menge

bcljncr

erbarmungen

tilge ab

mct)ne

fnnbe.
3>ori)l)n

m
bie

nennet

tjer

gro^e, 5ht bie menge, bas fct)nn als luort einer

gruntlidjen reine,
9!m.
5,

bie bo

gro
tjre

mac^t nnb iE

bie

gnabe gottia,

Ijn

bem ba
funben

20. fie

gro unb

Oill

mad)t
bie

fnnbe. ban

aU

ber ^^Ipoftel fagt,

fd)med;t
l)rc

2o

bie

grof5 fet)nn,

bo

ift

gnabe and) gro,

barumfa

bie

gnabe nit Inol

is

ben f)offertigen, ban

Ijtjn

fd)mectent nad) nit ubell

funb.

3Bafc^e mic^ mef)r

nnb mel)r lum meiner ungerec^titfeit, unb Hon meiner funb nuid) mid) ret)ne.
er
l)n

2>or[)l)n

l)at

anbebenbcv mcnfdjcn

Ineljf}

gebeeten
leben.

gnab unb dbla^

bittet

bor
iti^

bie

gett)ane

funb unb anjutjeben einn

anber

5!u

er

faft
-'o

ann

bes pfalmen enbe l)n 3unef)menbcr Inei^e,

ba

m ^mmer me^r unb

gnabe
ift

mel)r abgetnafdjen toerbe

unb
l)n

gereiniget,
Inili^er

bann

bie crften

ein anfal)en
bie

ju loafc^cn unb reinigen,

allein
InircElid)

befteen,

ja mibber

ju rud gel)enn,
ber

cuerlic^

funb

anfel)en

unb baruher mit borluft

Inie

gnaben
-'=

orf)arten

unb

erger tnerben
alfio,

han Oor^tju,

Inol

fie

bas nit fe^en noc^ meinen.

6t)riftu'5
el)n

9Ju

ift

mit un
Inerben

ba 'Jlbam au

mu unb
unb

geen,
ift

'Jlbam

ju

nicf)te

unb

C^briftuo allein regiren

biffcr
^eit.

fel)nu,

berlialben

Inafd^en

unb

rel^nigen^

fein enbe t)n

madit and) nnfer guten

Inerrf,

bie

Inir

bann 'Jlbam, bcr un angeborn ift, ttiun t}n bem anf)ebenbe unb ,3unel)mcn
fel)c

ju funben unb ] nidjt. Inen got nit an

bie

angefangen gnabe nnb

x),

l:}afd;en.

Sjann meine ungeredjtideit cricnnc ift mir altieit faor mein ugen.
ift

unnb mein funb

-w

S)a

ber nnberfc^et)b ber toaren !^e^ligen

t)l)re

unb
fie

bcr fd)et)nenben ^eilgen,

fcl)n follen

ba

bie fel)en

gebrcdjen, ba^
fie

fie

nit fcl)n Inas

nit
fid)

unb

Inollcn,

unb barumb
bie
fie

urtel)len

fic^

felfa,

unnb

mit ben anbern betummern.

fie

anbern aber erfenncn

fe^n foUen,
allieit
l)()r

Ijljrc

gebred)cn

nit ber

unnb meinen,
anber

fcljcn

nu b
fel)n.

'*

felb Oorgeffen,

leut frcDct

rtd)tcr

trofttin

cntpfiiibi't

cvbiu'nuigcit

AB

cvicrmibc

12

gvuiitUc^c

iit

uiU" beginnt Sl. S-J-'

16 SBafilje

21 oSaclueia^en

Xic

iiel'cn

SJ^iiRpjnliMoii

IM7.
bcr aiibev luiiib
bac'
fie
l)ve

187
bii-

bic

licifi'vcii

bifjen

pf.

alfjo.

od)

i-'rtcu

bic

iicbredjcii

fiinbc

bcr aiibcni teljn toor

rucfeii liabt'n,

mein augcn aocg, baiuinb

balrfcn
nllunt,
t)iin

fiiiib

miff

bem

unb bon
niid;

Ijvcn aiigcn,

:^stem

bn- lortlcl)ii,
liciifjcn,

iinb inci)n

l'unb

t|t

luibbcr

bac'

luibber

mtd) faU
alfe

luic

bau Uiuben

teutfd)t,

ov

iiiei)ii

augcn abcv mir entgegen,

ein

ein

gegen

linivff

man

an

fi^et.

!iv

allein bl)n

idj

iunbcv,

uub

ein

ubeltfieter uov

beinen ugen.

i^
adjteu,
l)n

ift

bev V(xi,
ieut

bev bo
cer

lernt

gruntlid)

unter eucrltd) gute Uierrf uit

uit

bcr

lob

unub
loljr

nou

ben

iclben

glcubeu.

bau

fic

geid)ccn

unrcl}nicfcit
fei)

unb

gcbrcd)lirfeit,
fie

uub Uicrbcn aud)

befcnnen.
aujjlcgt,
fcrr

uit Por gut

ift

gcbaltcn Uor
^'t

gott, c
nerf

ban, ba

atfeo

barumb
bon

bic

glof?-

biifen

Don ben euBcrIid)cu funben

rcd)tem
auri)

gruub.
ubcl,

bau ber
nit altein

cuBcrlid) funb

balbcu auilucifcl iuubigcn unnb tl)un unr

or gott, fnubern nud) uor ben leutcu.

'Jluff

bu gcrcdjtfcrtig ici)l"t l)u beineu morten uub ber lunubcft, raan bu gerid)tct mirft.
bac'

SlHi
lucr
rid)tet

ift bci'^'.

ian gott nit rcd)tfcrtig

got
l)n

ftjn,

tnir

tel)cii

bau iuubcr? abber

gott

ba-J

fid)
ift

iclb

uub

l)n

feiner

uotur Hon uienmnt merb

gerid)tet

ober gercdjtfertiget,

offenbar, bau er bic ewige befteubige, luefcubc

felb
ift,

unb
'^Ibcr

nlinicr
l)n

nmnbelbare
Uiortcn

gcrcc^ticfeit

nnnb acv bing

l)ut

ber nberfte vierter.

rcd)tfertigen

fct)ucu

unb

Uu-rrfcn

gcid)ift)t

Hon ben eigen

uub eigen buud'cubcn uuMitd)cn ftetige-5 trtbber fprcdjeu, Uiibberftreben, ridjtcn, forbamneu, uub ift ^Unii-fjcu l)m nnnb ben felben ann nnbcriaft ein !riegifc^er geridjt-jliaubell ber feinen ftiorten unb Ivcrcfen. barumb iftS glciri) fjo oill
gcfagt.
ba-?

bu

t)u

beinen Uiortcn

ttierbeft

gcred^tfertigct,

alo

ba

bel)u

rtiort

gereditfertigct

uub linubafft crfuuben unb erfant

ift

loerbcu.

5hi ac bie Wort,

bie ber t)offertigen Iribcrfprud) lct)bcn,

fie

uu-5

itit

nit mgelid] ^nerlieleu,

Inocn
ltiel)=

alle auff

clnn

bauffcn ueuium,
lcl)beu,

alf^o.

3lllc

fd)rifft

uub

iDort
ba*?

gottio
bie

Ben auff C^briftuv

alB er

felb

bezeugt

iiuce nltinio,

gefd)rifftaiic.24,46.47.

nit anbeiy ijnnelielt,

[cl)beu

bann wer

liorl)ct)ffcne

gnabc nnnb abto^ bcr funbc burd) ba

(^brifti,

ba-J

l)nn

libu

gicnbt,

unb uieuiaut anberS,

wibbcrftrcbcn
all

feiig

tncrbc.
bic

biffer

Umrbeit unb
fctin

(5brifti

Icljbcn

uub gleuben

bie,

uit

funber

wollen,

uub
fic

funbcrlid), bie Clin angefangen Icbcns

fcl)n.

bic

Wollen
f?o

nn

uit

baltcu, bai?

inubcr icDcn,

unnb

fcuffl'.eu

nit

faft
l)at,

nad) (Wirifto,

bod) got (5briftum l)uu allen iel)ucu Worten

t)orl)el)ficn

umb

funb willen

3U ftcrbcn.

Werben, ber wil

barumb Wer bo nt)mc WiE ein funber fid) lialten unb gebalten got ]u epm lugener mad)eu unb fid) ^ur warbeit, ba-J bic fdjwcrft funb ift, unb abgottercl) ob allen abgottcrciju. barumb fprid;t OMmnnes ber apoftctt i. 3o. i. 50 Wir fagcu bac^ wir nit funbc l)aben, %o borfureni.joi). Wir uu-J felb, uub bie war()eit ift nit i)u unfe. ^tem. S30 W^r fogcn ba i.3oi).

1,8.
1,10.

188
Unv
iiit

^'f

fict'f"

Suftpjnncn

l-'il?.

fiiiibigeit,

fjo

madjcn \mx gutt

,511

eiiieiu

liigciicr,

uiib

fi-l)ii

luovt

ift

ntt \)n imft.

2)annnt) fprii^t nu bcr

pro)3(}cet.
td)

baS^

mir bi^c gratfam funbc

l'or
bl)v
fei)

ber l)offrt nit fomc, ^0

Mcii

td),

baC'

ein

funbcr

uniib nic^t
iinb au)
'>

gute

tl)ue,

nuff bay bu

befteeft

mit

luavtjeit,

unb

rcdjt

bcljaltift,

ufaerluinbeft

oUe

bie

mit bir
tnivt

tjencfcn

imnb
311

ftd)

redjtfertigcn, bid) rieljtcnbe t)nn

beljnltcn,
luirt

be^nen Porten,
entlucr
fiic

ban got

bod)

leljt

rec^t

imb ber

tnljnben

mit guten, abbev bort mit

tun'

cruft.

unb

nidjt I)elffen, ab

Uor ben meujd)eu abber

bie

uu

felb

redjtfevtig iel)nn,

bau batuni
t)elt.

man mu man

ugen abtexen, uub

6il)e,
Ijn

furd)tlic toarten,

tva gott barbon

ungered^ticfet)t bl)n id)

l)at
basi

empfangen, unub
bt)n,
ift,

l;n

ber

lu

juube
i[)e,

mid) mein mutter empfangen.

ic^

0 tnar

ift

or bir ein funber

ba

aurf)

funbc mein
bie

natur, mein ant)e'benbed lue^en, mel)u empfengnife

)vexd

fd)lriel)g

ban

tnort,

nnb gebunden unb nodjfolgcnb leben. t)n bofeer bum b^n ii^, unb on natur ein tinb be ^orns unb ber funbe. unb barumt) al^o lange al bie felb natur nnb hieben t)n unb an uns blet)bt, al^o lang fepnn Wtjx funber

i''

unnb muffen fagen, Uorlaf; un unfcr fdjulb k. bljfe ba bcr lcid)nam fterbc unb unbergebe. bau '.Jlbam ber mu fterben unb liorloe^en, ee bau Sl)riftu ganli erftee, unb ba bebet an ba bufjfertige leben, unb Imlbrenget mirt burc^ bay fterben. barumb ift ber tobt ein l)el)lfam bing ollen bcii, bie l)n (^briftnm glauben, bau er tbut nit anber^, ban Oorlue^et unb jupultiert al, toah au| 5lbam geboru ift, auff ha'S' 6l)riftu allein pn un^ fep.
7

Sil)e,
ift,

ban bu
eu^crlid)

tjaft

lieb

bie

Inartjeit.

S)a5
triegercp

bie

gercd)tideit

an grunb unnb
ein

lnart)eit,

nnb fc^epneube frumicfept ift lauter barumb ba fie bie pnnerlid) funbe bedet
loaren
geredjtitfept.

-'i

unb nur
fepnb,

figur

ift

ber

grnnblidien
fie,

ber felbcn

Biftu

aber bie menfd^en

bie

lieben

barumb 0
fie

liebftu

bie l)nncre larbeit,

Sie aber
fie

entere falfd^eit,
id)

bu ben grunb,

ben fdjein.

barumb ^0

fprec^en

nit,

bpr bpu

ein funber k.

2jie

pnneru nnb Innborgcne bepner

of fenliarl.
loirt
fie

loepf^beit iia^tu

mpr m

Sie luep^bept gotti

aber bcnn bemutigen Uiirt
ertieigt.

ben l)offertigen nur

pm
nit

euer fd)epn offenbart,

pn pnnclnenbigcr Unirbept unb tiorborgenen grunb

unb
uns

fprid;t,
gibt.

beiuer loepfebept,

bau

fie

ift

unfer,

funberu

gottis,
r,

bcr

fie

Xa eu^er nu
tid)ten,

biffcr lucpfebcit

ftcct

ba pnnc, ba ber menfc^

mepnet mit bi morten,

alles

pnn
17

eufjerlidiem

fd)epne,

merrfen gotc ju bicncu nnb nac^ ^ufommen, ba-i? epm iglidjen meufd)cn offenbar ift unb

lifvrtil)

im K

II)

uevLnndjt uiivt

V.

Jie fifben i8u6pfQlnien

1")17.

]];()

miiglid)
)ud)ct

yi tl)ini,

alfeu

bau bor

gcbcvbcii

iiiib

UH-i)icii

Dill

icl)iib.

^n

bificm

inautt aes gott, ober

fii-

gan^ mit bem

nirfcii

imb
bac.

eufeeilid}cn,
fid)

iniielocnbig
l'iidjcn,

feniicn

fmjn renigcr, bau all aiibcr.

banimb
nit

fic

fclb

aiid)

an got mit bcn

ober
fid)
bei)

felbcn lucijBcn ftubivcn uiiitb gottio eitciiiicii k.

biffcr
fclb

Io-j Dnnerlid)

uiinb Dorbovgcn
idb,

\im%l)t
Ijaifcn,

ift

aiibcis,

ban gnnitlid) evfenneii

nit' bc\)
ha-:^

unb ai^o

fid)

unb

alte geied)tirfcit

fid),
ift,

funbciii

got )iid)cn, alUcit

fcl)n

lunbricBcn,
biffe

unb nad)

gott-

fcncn,

bcmntig
l)n

got lieben

unb

fid)

lafjcn.

l)nnerc uubefante
t)n

gcved)tirfcit
lt)ild)en

luirt

bebeut

allen eufjern l?icrben, lucDBen, liunten, neiden,

blel)ben
baffet

bie l)offeitigcn or=

unb Dorl)arten,
ba5
fic

btnunib got,

ber ben giiinb

l)eud)cl.

uunb

Umiiieit

liebliat,

fie,

liebt)aben

ben id)cl)n unb

inid)

58efprenge

bii

mit liDflopp^i, unnb o luerbe

id)

gc=

reiniget.
ie betoert er gleid)

mit el)m crempel, bog er orgcrebt

prieftev

f)Qt.

"ili^

folt f)ev

fngen.

bn-j

5)ioieC'
X)n

unb
bocf-?

bie

be

gefelje-:-

fid)

unb

ba-j

botg befprengeten

mit

unb baron fic fic^ xttju fd)cljten, ift unnb figur, aber nid)t bie loar^eit bie bar burd) bebeut ift, bie bu nieinft unb licbbnft, aud) nit bao pnnerbc beincr lucifjticit ha-j bu ml)r offenbart l)aft. barumb bcfprcngc bu mid) mit bem Inaren bortC'
l)l)iJoppen
cl)n

blut getunrtet,

nur

euerltd)cr

fd)ein

blut

3Wu

Gljiifti,

unb baon
Iticrcfen

lucrbc id)

pn

Inarljcit

unb grunblid) pnncrlid)

repn ann oCe

mepn

abber miigen.

SBafc^e bu mid),

unb

alfjo lucrbc i(^

)enb

ber ben fc^nce tuep.

nad) bem
gefeite

Xas
ba-:>

ift,

ba

cucrlid)

liiafd)en

unb

fufee

mad)t

mid) nit ItcpB, funbernn borfurt mit fcpm

fd)cl)ne,

bie nit rtpffen

ift.

ba pnnerlid)

barpnne

bebeut

ift,

mild) bie

red)te

luarc

lciBl)eit

',!llf30

nu
ift

ha-i

fprcngcn mit lipffopen

bcr

unb mit maffer

anbcre cnfjcrlid)

limfr^en

(fuferlid)

nijU nu^
figur
,

^u

pnnern
,

liiatd)ung

unb befprcngeung,

bau

allein

ein

unnb
bie

Icbige

l3cl)d)cn

alf]o

aud)

alle

lucpfjen

unb bcrben

nit

anber

iDoUen, ban ba^ ber gleid) l)nncrlic^ got fprcngc, la)d)c,

luirrfe,

rebe,

pflege k.

unb fjo liaben bie alten ben Peter bie figur Qugefcljen i)m alten teftamentc, unb barunber Uorftanbcn bas pnncrbe unb borborgene be lorcn orftanbt-j unb ber IrcpB^eit gottiC'.
mit gnaben
be-?

ficplgcn

gcift-;.

Giib

meinem
aller

gcl)orbe freube
gcrec^ticfcit

unb

troft.

2)00

ift,

cufjcrlic^cr

Inanbcl

unb

tianbel
all

bormag
loirrfen

nit

mein

geloifien ^u troftcn
ba-:-

unb funb megncbmen, ^lepbt ber

erfd)rocfnc ford)tfam geluiffen,
toefd)eft
,

unb

gute mcrcfe

blobc

unnb

bi lange bu mit
getuiffen mad)ft.

gnaben mid) iprengeft unb

unb al^o mir

E

ein gut

mu^li^

11

fcf|cin

unb gle^Bnetq

28 anbete

190
ffliiittr).

2;

fif'"" 5<ii6)3foImcii

1517.

9, 2.

ba

id)

(locv

beljn f)cintlid) et)nnincn,

t)orct,

bir fct)nb tiorgebcn bcin funb. ha^^ Inivt

filiet

lnitant gclimv, bau bcr C5

Icft
ficf)

^Ucnuint

e,

nicmont

bcgreifft

c-5.

t)oren,

mtb boy

liorcn

mad)t ein

tvoftlicl)

froli^ getriffen itnb 3iiDor=

fidjt

gegen gott.

Unb
S)ol
iiinbe
ift,

feo

)t)erben

ficf;

evfrclucn bie tetjne, bic juvfnurfc^et

toavcn.
atte cxefft

bcr feien,

bic

bes funblic^en geluiffen )al6en glet(^

fidj

unb gurfnurffcrt toerben,

freube be abia%

bie erfretoen
ftorct,

unb

lcrben erquicEet,
fd)Uiere,

loan

haS

geltiiffen bie

ban

bie

fnnbc

ift ctjn

lietrubtc,
'

engeftlidjc

burben allen crefften ber

be
lid)c

ntenfc^en nit
Ixierif

nnb bod) mit ben entern luerdenn mag abgenomcn tcrben, Sunbein allein bm) ba t;nnci-=
feelen,

gotti^.

10
2)ay

Senbe ah
ift,

bet)n angefidjt
gcftrenge

on mct)nen funbcn.
meine
loerrfe,

I)a6
l]n

nit

ad)t onff

ban

fie

feien
er

atte nit,
i.-,

funbe, ^0 bu

fie

betjn

angcfid)t

unb

gcridjte

feijeft.

barumb

fpric^t
etlid^

enbe ab mein funbc on bct)m angefidjt, gcrab ale loeren

gotti'j

tuerd

bk

augefidjt leljbcn mod)tcn,

liefje

guten

bleljben,

unb
lij

lt)r

befteen

ba er atleinn bic funbc abelucnbtc, unb bie Sunber l)er mufe fcljn angefic^t abtcren, ba bie tcxde unnb blct)bcn mgcn, ba ift, ba er nit |urc(^net au%
tuere.
al-J

32, 1.

gnabcn hai on natur tnot funbc

am

;U. ^fa. elig

ift

ber menfc

20

bem

gott nit funb aber fdjult jurec^net.

Unb
Sa

tilge ab alle mcl)nc ungercdjtideit.

ift

ift,

h3a nac^ uit ba

ift,

Oon

gered)ticfcit,

tiorgib mir,
h,abi,

alfec id)

on

bem bo^en, ba nad) ba

atte

abfercn bet)n angcfid;t gebeten

ift,

ban or gott
25

unfer \vnd,

al gcfagt

^abcn bas

fie

nit

Ijabeu fottcu, bo ift, t)n

fiabcn nit Ina
fie

funbcn gefd)een
fotten,

fie,

barljnne loir gcborn fet)n,

unb

tjabenn
fel}n.

ba
11
9ie^ne

ift,

gantj lautrideit, bcr

Uur burdj \'lbam6 funb beraubet

l;n

6l)n rel)ne l)cr| fd;aff, ad; got,

ijanb

mljr.
ift

unb

fc^one

toort

l;m
l;er|

eufeern

fc^el;ne

leic^tlic^

3utl)un
30

unb mcnfdcn
1. <D!oi. G,

crafft, abex ein

reine

bon

atter

bing be gefunbert, ba

5.

ift

bc fd)epfer'3

unnb

gotlic^cr
l)er^

gclnalt tncrcf,

*' ^''

ba-S

uiemant ein

rel)ncs
ift,

t)ab,

berl)alben

bem bie fdjrifft fpric^t, and; aU or gott funber feien,

9Jai^
^

bem ba ^er|
ift.

offen
[)erii

al^e

bem menfc^cn
bie

bie l;aub aber

bic
ftete

bai

tcrrf

offenbar

5){et)ue-3

ift

bie

inarbeit

got lieb Ijat,

l;nnerlid)

gered;ti(fcit
35

aber

t)n

bi^em leben nl;mer

oott erlangt,

unb

bocf)

^nfudjen.

5
fet|It

5fittntfcf|ct
:i:S

E
ift.

juvtntfcljct

10

14

flcftreii^c

.V

ftvinigc

23

\^"

A
')

offcnfiav

tcljneS

nbct

= ober.

Tic

fifbiMi

S^iiftpfntmcn

1517.

191

Unbciu
gt)n

vtd^tiflcn geljit criicluijii nun)iit i)iincH)ciibt(^eftcn.

c\il]}t

fnimmcv
i)nn
ift
fiel)

ift

bc

flcl)fd)co
fcl)iic
,31t

imb l'lbnmo
iiicf)ct
,

c\ti]{,

bev

Ijit

allen

biiuvn
rid)tiqc

ficf)

ielb

bofiot,

bao

bcv

ift

mvi au(\dKmu.
c^ot

bcv bor

gcift

bcv ipitc Iinllc, ftvart

iv'tc

flcririjtct,

allein

fiidjcnb,

muf5 Don nclo gemad)t lucrben nnb

liciijcn,

cljnflci^offen

Pon

fiot

l)n ba-i

l)nnerftc nnfjcr

ba-

nit ein

tviiyiif]

fei)

l)u

uiifevni

c[n\k, fiinbern

aufj flanlfcm t^ninb

gotti-j

Itiilten

libljabet

luerbe.

12

aJorlivff inidj nit luin beljnt anflcftrfjt,

f(f'rf)trf)t

2BiM)C'
1"

nllcn ben,
bac'
fie

bie

fid)

nit

Drluerffen

Por

l)rcin

anflefirf)t,

nnb
fe^en

flleid)

nit

forcien

Oon

flotti-?

angefidjt Uorliunfen lueiben.

felb
fic

ja

fic fie

fid)

or
iinb
luib

gottio

angefidjt

nnub
fie

fid)

cvt)ekn.
fel)n

baninib

tociben

ernl)bert

Uoiunnffen,
alfjn

ban

meinen,
Xifje
l)atbcn.
ba-j

vel)n

nnb

fvnni

nnb
fie

cvlcnd)tct
biEirf)
''

nniuivluerflid).

aber

fnlen

nnb

luiffen,
fic

bao

fel)n

orluerflid)
bitten

t\xn

funb

bornmb fommen
bie

.^nOovn mit

fovd)t

nnb

bao

abi:

mit bcmnt,

nnbern mit

l)el)lirfeit

ciirnnnen

3U baben meinen.

llnbc bel)neu l)etlgcn geift nt)m nit

bon mir.
mufe
miri)

Xanu
ert)alten.
-'"

anfj

mir

6l)n

id)

Uorborbcn, bel)n
geift

geift

(ebenbigeu

nnb

'ilnd;

an ben

I)cilgen

felbo

ift

tet)nc

gbe aber gnabe gnngfam

Cor gtt.

13

@iB mir ttbbcr

bnrd) '.Jlbam
fie

bie freub beine tie^ls.

Tann
anf5

nnS

allen liovlovcn
ba-5
l)el)l

ift,

nnnb mnf; an
toivt

inirbinft

gnaben loibber geben Incrben.

,

gotti-J

genent Miriftn-^
,

in

ber f(^vifft
-'

bcr

ift

iin-3
ift

el)n

l)cl)l

nnb

felictcit
l)re

l)on

got geben

pmi

liiild)em

alter troft

nnb frenb
llnb

ber feelen, bie

fnnbc futet.
geift mnrf) mic^ fcftc.
bo mad)t
liebe
fcft,
frl)liiillige

mit bem
ford)t
fcl)n

retjlnil

ligem
ber

Tag
nit

ift,

mit bem beilgcn

geifte

menfrfjen

bie

aufj

pel)nlid)cr

aber nnorbenlidjer
nit

gott bienen.

ban

alle,

bie

ou
3

fordet bienen,

beftenbig

nnb

bcnn
luillen

alf50

lange bie

forest

leret.
fie,

ja

fic

fel)n

gejlinuigen

unnb mit
Inere,

loibber
nid)tc-

l)m bienen,
".Hlfjo

alfjo

ba

toan
bc-s

fel)n

licUc

aber

ftraff

bieneten.

bie

and)

an^
fie

be

foncs aber

gntc got bienen,

fel)n

au)

nit beftenbig,
fie

ban inan
biffe

incftcn

tet)n

Ion,

abbcr loan
l)m
liei)le

bas gute abgeet,

l)orcn

aud) anff.
nid)t

alle

baben nit
3.'.

freiibe

gottie,

and) nit ein rel)n

ticrt},

ein rid)tigen

geift,

fnnbern

fel)nb

i)r

eigene

tiebl)aber iiber gott.

fefte

bie

aber anf3 gutem rid)=

e? gee
l)ir

tigern loiEen gott

bienen,

fel)nb

l)n

gotti^ bienfte,

aber bar,
30 ,ba3

13 fotcn
fie"

cmjjfinben

25 empfinbct

27 fttjwiaigeu mcnjc^cn

fe^It

192
fu^ aber falur. bann
ftc

Sic

[iflien

3?ufipjn(mcii 1517.

fcl)nb

mit einem abelii^em,

beftcubig
tielift

f r^toilligem

fiirftlic^em,

ungcjtungcn
f

luillen

feft

iinb

gema(i)t

on

got.

S)an ha^

Irortlctjn

iirftltdjen geifte, bav

,

l)ie ftect,

l)n tielm'iid)ev

\pxa} audj ein fvel)linEigen

gcift.

nbbcv giinftluilligen
get)altcn Unit,
t)at

unge.ilnungen

unnb ungerechten

uiv mit geloalt

r.

bev Inerc nit,

Bas oBer mit

lillcn

get)alten toirt, 6let)16t

beftenbig.

14

Si)

hjill

leren
f

fnnber
S)a
leeren,
tft,

bie bertreter betjne Inegc, ollen ju bir bctert lcrbcn.

bcr menfdjen gerecfitideit

unnb
unnb

bic

i)

toiU

nu nljmer meer
tl)un,

tnege
'"

aU
aufe

bic

boffertigen

funbern

ben

Incg

bcr

gnnben

nnb beiner
beteert,

gerec^ticEcit.

bon ^o fommen fnnber Im

menfc^cn
bie

bl)r

nnb Incrben
l)l)e

loariiafftig

bann

gercdjticfeit
fet)n

lirt

man

meer Hon

gott

geleert,

ber

l)offart l)alben,

ba

mnf] Ino nit gnabe

ift.

15

Grlofjc mi) on ben gebluten,

got, fot meines

l)et)l'5.
v,

S)te gcbltc fetjnb bic t^offertigcn, bie

altiel^t

toibbcr
etjnrebc

bifec

leere

unb

red)te

Uicl)f5beit
l)t)n

au% ?lbam gcborn nad) bem blute uub tner fie leeret ber ftrcbeu
,

mu|5

unb orfolgunge
^fjr

tion

letjbeu.

ban
nit

[ie

tut

mal

nit

lct)beu

ioollen,
fleifd)

bas

bing ntd^tS

fe^.

bie fet)n

uarf)

Ijn

gnabcn,

funbern l)m
fclin

nnb gcblnte und) mcnfdjlid)em gutbuncfen nnb

gct)altcn
i}etjli\

id)ct)ne

frnm
er,
f)ct)l

unb
2"

baroon oiU bnltcn nnb

bu bift einn got mein
t}n

fel)n
{[t,

moUcn. barumb
Set)

fprid^t

D
ift

gott, ber

ba

bem

allel)n

met)n

unb

nit

mir na)

\)n

meiner
bc

gercd)ticfcit,
bie
,

aber t)rgen einer crentnrcu, (5rloc mic^

felicleit

Hon ben finbern

blute,

l)re

Ijn

l)re

fromideit
,

felicn,

unb

barumb

biffcr

leer loibber ftreben

bie allet)n
,

bic
bie

funber be!crt
feljer

al% ban bic

f)of=
^r,

juben ben '^Ipofteln, bic bfl)bcn ben merternn

fertigen uod) ti)nn ben einfeltigen.

ben boctorn, bie

Unb
3)a'5
ift,

alfio

lirt

mit freuben aufprebigen mein ^nnge

me^r
^jrebigen ber menfdjcn gercc^tideit,

bcl)ne gered)tidcit.
id)

teil

nljmer

nad)
bel)uc
-

pre^fen

l)rc
,

tncrd, funbern allein bc^n iDcr

unb has
,

nit met)r

fei)

bau

gcrc.ttideit

burd) Inildj

ae gered)tcn

gered)t fein
,

au^er

liiild)e

ae anber

fnnber
gerecht,

fel)ii.

bann

loen bn nit redjtfertigeft

e

luirt

mit

fel)nen

Incrclen nl)mer

barumb

l)et)ffct

be^n gercd)tideit
Inerdcn.

unnb

loir ftc

nit erlangen mit

ba-5 fie un^ Unb barumb,

,

gibeft

au^ gnaben

16

>
ift,

l)crre, tl)u
gib

uff mcl)ue tippen.

sr.

Sas

mir

fterclc

uub mnt, ba

id) baffclb frei)

unb

tunlid^ prebigc

toibbcr bie geblntcn.

2 Wort(tl)

yi)

norf)

loben

:!5

tnel)nen

leff^en 1^

Tic fiobcn SBufepfolinfn 1517.

193

11

nb mein muiib liit orfiiubcn bcl)u lobe.

biivcf) beljne
,

S)q

ift,

ftevrfe
fie

lucrbc

id)
,

func
iitib

fct)n,

alle mcnfd)cti juftraffen

iiiri)t-j
t)ii

unnb
abbev
-i

ym[ier|ieiic\cn
evcii

bnc'
ciUeliii

fuiiber

iel)n

ba-j

l)lin
''Jluff

fct)

lobc-j
fie

levb,

frtjaiib

imb
bel)ii

ftvaff
fei),

lun-bieiiet
ba-:?

IjoIh'h,

ba-j

erfeiuieii

bn-?

lob uiiiib eer allein

bie
luet)f5l)eit
,'c.

banimb

bie c'(eved)tid'eit

allel)n

betju

ift,

iiiib

bau

iiiemaiit

tau bid)

eeven

iiiib

loben,

er

fd)elb
ticteit,

nnb
er

fd)eiib

fid)

felb,

''Jiiemant
i)l)m

tan bir ]n fdjreiben

fd)rel)b
bl)r

niel)f^l)eit

iinb gered)=
torlieit.

nel]m

fie

ban Hon
fatt

unb

l)l)m

.jn

el)tel

fnnbe nnb
fie

biffe
1"

lob

nnb
flot

eer

aufprenflcn

mein ^unc^cn, Umn bn

rebet,
ift

offeneft.

ban

le()n
c\otti-5

nit

fenbet

unb

l)n

l)l)m

tau

biffe

leere nit

aufpreuiieu
ote
tl)nu

nnb nnb

lob

el)nbreucien.

Unnb bai
bcgcrct,

ba

flrofte,

ba

luir

tuuuen, ba er and}
al-j

am

l)od)ften
ift.

baS

man
er.

ba lob unb

cerc l)m gebe

dute,

ba-j

\)xc\\:nb

barnnib fpridjt

17
i.-i

S;an

f]o

birfj

limlgcf al Icu luere,

i)u

Ijett

id)

Uml luniuod)!
ift

ju geben ein opffer,

iDol gefallen.

beni opffer aber

nit bei)n

2)a

ift,

bu

lilt

ha-:-

uiemant

l)l)m,

fimbernu

bl)r

alleiun

laffe

lob,

eere,

Don ber
lull
-"

gercri)ticfett

nnb
luilt

loepf^lieit.

bnruinb

frageftn

nidjt'J
,

nadj
ba-j

bem
Unit

opffer,

lueniger

nad)
ift.

ben aubern

geringeren

guten

loercfeu

f?o

opffer bod)
nit

ba-j

grte
linc

bu

erbarmen
Ipollen,

fel)en,

frum
alfeo

loir felju

nnnb nit 3nnbern

gelobet

rid)ter
rtic

fel)nb.

bn

au=

frum mir
geeret

auf; bir loerbeu

luollen,
nid)t-j

ba

bn uub nid)t

toir

unb

luerbeu,

bao luir bir

loarbeit,

gcBcn, funbernu allein non bir uliemen gered)tideit,

jc.

lueiftljeit,

norbiencft, gute luerct

Unb barumb

s'.

18

Sa

gl)n

opffer, bao got gefcllet, ift ein gebrodjner geift, reloige tjer^ unnb gebemitttgct, bas toirftn,
got,
nit

uoraditen.
nn epnn
Iierl!

'iii^

fpred)

l)er,
ift.

all

anber boradjtct er,

felb

ha?-

gebemutiget
bie

unb
30

,5urbrod)eu

bau

ba-j

gibt

plim

bie eer

unnb
l)l)m.

fid}

felb
Iril

fnub.
gott
nit

ba

^er^ gibt got

auff
ba-j

nichts,
er

funbern
fei)

uimpt nur on
beu
gote

ba
\u

on^
uub

liaben,

got

lt)arl)afftig.

geburt

geben

uclimen.
1<|

ll)u gutiglid) pn bepuem gutem loilleu, ,iiou, auff ba-? erbamet luerben bie mauren .^icrufalem.
bie

.-ir.

Z]o
bie

Ijffertigen

heiligen

nit luollen
fo

bifie

leer auff

uenieii,

uub bar^u

aubern

l}l)re

gercdjtideit

leereu,

tl)u

bu bod)

beu aubern anBerlueleten

bepn guabc, nit nad) prem Dorbiencft, funber:t pnn beinern guten uiEen, 'iluff ba crbomct loerbcnn bie manreu, bao ift, ba-? erlcud)tc mcnfdjcn loerbeu pu
9 auSfctingen

E
I.

10 aufepringcn

11 einbringen

29 jur Brod^en
13

Sut^et

SCBctle.

194
bfv
cf)i'iftcnficit
,

-if

'-'^^'-'n

S^ufipfalnten

1517.

bic

bo bcUiaren

unb

leeren bie anbern,

baS

[ic

nit
bte

on bcn

falfdjeii eigengciedjtfertigcn leren

unb Icerernn orfurt

bo foEen Oorncmlic^

Itierben,

ban

mauren

fe^n bie :firclnten bi-r firci)cn,

bie

tjn biffer leer crbalnet fel)n.

(]e =

20

3l(i3bcnne Inirftu
re(^tic!eit.

angent)cnu fjabcn hau opffev bcr

bir opffern
ift,

21I ^pxej er.

Incrben

fie

bocf

unb

fd^aff

unnb
e^nn

felBer,
o|)fer

funbern

ppffci'

i^cr

gerec^ticfeit,

bao

fid^

fe(b.

bann
ift.

ber opfert
9'Ju

ber cicred)tirfctt, ber bo got fd)ulbig

gibt,

\inv3

er

fdjulbig
lt)l)r

fein Inir got

mc^x

bann

loir

t)aben.

Daxinnb beraten
unb h3a h)^r
lianbcLl.

t)f)n

nit anber,

ban geben

uter als

toQ to^t ^aBen

felb fel)n,

unb ba
ba
i'"^

tnit betnntiger
fei),

ertcntni nnfjer funb

fel)n
t)d)ft

unb betentnis
tir t)aben

)ct)ner gcredjtideit,

er gercd]t

Inie

gotlid)er

toill

mit uns
bie

S^i^c

tneljBc

geIoffcnf)eit

ift

bie

gered)ticfeit,

nigen,

unb ba

red)tc

opfcr, ba bo

t)c^ft

^otocauftunt, al^t ^cruadj olget.

llnbe bie Ijolocanften

unb an ber opffer, ben Uierbcn fie beljnen alter felfaer opfern. auff
luingen

ir.

^sn

beutfd)er

tan

man

bie

l)ebreifd)en

Uiortcr

nit

au^brucEen,
l)el)ft

limn

luir

nur

ba-;

Inortle^n (opfer) ^aben,

'^'"i"

bas

bei)

un^
l)nn

allerlei Opfer

gemelinirt'lid).

3"

t)c&rcifd)en
hai^

aber finb pr
bac-

oilt

unb

unberfd)cl)bene
beut
bie
ift

namen
ampt
-.'o

ber Opfer,

at5 facrificium,

biefj

opfer

bas?

tieilgen

geopfert hiart,
efper
bie
jc.

pn bem

gefe|

au%

gebrutft,
bie

Unc pun ber !ird}en

bai?

me, mettin,
auff beutfc^

S^arnnber Iraren
lion

etlid)

biegen polocaufta,

gan^ tiorbranten,
tjoftie

ben bie priefter abber opferer

nid)t':i

bcpilten.

Slnber

t)ief5cn

pacificc,

Oicttme,
nie

unb
alle

bcr gleidjen, ba-? Inaren jufettige aufe n=

bac^t geopferte opfcr,

Irep^e.

i^t

bie funbcrlid)

angenomen

Inerrf

aber
red)t

bete

unb

ar.

9Ju fprid^t

er.

S)iffc
fie
il^t

Uierbcn bcn alleierft

Inerben,
ift.

geopfert

loerben,

al folt er fagen,
iBol gefallen
fjo
ift

bivi

geopfert

ift

nid)lj

geopfert,

bcn bepn

nit pn

bem

opfer, al gcfagt
ift

unb ba al barumb, SBan,

fcpn
all

ba

berlj

nit

angenclim

unb

,iuOorn
ift
,

geopfert,

cuf5erc opfer

mnbiunft.

So

aber bay Oor angenpeme

unb puneUicnbig
loic

gcopfcit,

^o fcpn

.!o

bau

al cnfere luerct opfer ber gered)ticfeit

epn tepl gan| orbrante, epn tepl

u%

epnfcluing,

ein

tepl-?

auf?

jufclligcr anbad)t,

bau got epm

iglid)en

gnabe gibt jutpun pn fcpm ftanb.

2)ic felber aber brutfet er n^emlid)
bie
itit

au^,
fie

inildjcr bocp

bns opfer inaren,

r,

gencnt fepn, unb gerab aUs lcrcn

fie,

,]U

bcr ^cit nit geopfert, fprid;t

ift

er,

bcn locrbcn

bie felber

^c.

ali?

fagt er.

(-y

nur
nid)te

ein figur biffc

Ijeit

telbcr opfern,

bcnne Inerben

fie

bie

red)ten felber

opfern,

baS

ift

ben entern

5lbam menfdjcn auff ha^ crcu| opfern, unb ppn ju ^igen mit (iprifto, be- creut^ aller felber altar ift.
11
etei^t jeDtt

macpcn unb crcu=

24

{)oftie.

pacificc.

trie

fiflicn

!Su|ipinlmni

l-MT.

Kif,

'd)

Ott, cvl)oer mein

flcbeet
,]u

unb
2
5fit

laf5

mein

c-iejcfjrel)

bt)r

tomcn.

luenbe lum

mir

bcl)n

anflcfidit,
,]n

on
3

allen

tagen meino leijben?, nel)ge

mir

bei)n

inen.

3n

flcn tagen, bo td) bid) lucrbe aiiniffen,

Inollcftu

midi

id)ne(l

erl)oven.

San

mei)ne tage ieljnb lungangeu luie ein vaud)

unb mein
5 3^0
i'^)"

gcbcl)n fcl)ub borvcgcbraten luie ein gvibe.

gefd)lagen Uiie ein gvaf;,

idj

nnb
,in

ift

bor mein

l)erli,

bavumLi bae
(i

uorgefjen l)abe

effen

mein

bvnct.

-Biein

ge6el)ne

ift

becliben an mel)m ftcift^

ntel)no
jenfflu'n.

Uv bem
7 3d;
bl)u glcid;

gefdjrel)
luie

ein pelican l)n ber uniften,

\X)it

3d)

bl)n

gleid)

ein nad)t eulc Ijn ben Dcvliniften

gelueft

l)eni5ei'n.

8 3d)

l)ab

geliHidjet
Clin

nnb

bl)n

mie
9

ei)n)amev fugel anff

bem

bad).

Sen

ganljen tage l)aben mtd) liviprod)en mein i(\)nb,

in

unb bie mid) lobeten baben ber mid) gejdjloorenn, barnmb bn-j id) bnb bie aid)en gleid) luie bao broet geeffen
nnb mel)neu tranrf mit metjnen gemifdjet
Inir ber fegcnlnertirfcit be^n lorn

unb uugnabcn,
ba bn mid) erbnben
bnft.

bavumb bao bu
12
^JJicljne

micf)

baft
luie

luirfnuriet,
ein

tag
id)

feljnb

geluidjen

fdjablue

unb
13

bin orbort mie ba grafe.

gott,
bleljbeft

Xu
^ild)

aber,

in einidjeit
Ijeit

unb
14

beineC'

gebed)tni^ Don etjner

ijn

bie

anbcrn
,3iott,

tueret.

ba bu auff ftunbeft unb bid) crbarmeft ber

fimien, bao

bon
ift

bie

Ijeit

ift

bu

bid)

l)l)r

erbarmeft, nnb bie gelegenl)eit

l)ie.

1")

San
llnii

beine tned)tc baben bebeglid; gemad)t bie ftebne berfelben,

unb

bnbeii

erbarmlid) gemad)t bie erben berfelben.

lii

bie

l)el)benfd)afft

inirt

eerlirbigen bcinen

namen

unb
17 18
'jan got

alle

funige ber erben inerben ecrmirbigcn beiu glorie.

^^ion
l)n

bat erbaluet
ift

unb
(fr
t)att

gefetjen lorbcu

feiner glorl).

angefeben ba gcbeet ber Icbigcn

l)att

unb
9 fe^nbc
tungcn

nit

Oorfdjmebet
V.

l)l)r

bitten.

2:)

jertniitjc^ct

27 beinev

:iO

olflcfellifl

ncmartjt

:!7

bit=

E
l:j*

jf(G

^"
55iffe

ficbcn Sufepfatnifn 1517.

lU

bing follen gefc^rifacn lerben

rtiirt

t)u

btc jufunfftige

licit,

unb hau

DoU

gott loben, ba
{)nt

on nctu

gefc^affen fall loerben.

f)ot)en

20
21

San
-Jluff

got

f)crab

gefctjcn

on feinem

tempel,
cvbcn,

ot
bac'

bat angeid)an.ict on
er cvliorct

bem

lH)incl

bie

ba feuffljen ber gefangenen,

bie

uff ha

er erlset

finber ber tobtung,

22

3luff ba tiovfnnbet tnerbe

fet)n

nantc in S^on

unb

fcl)n

lob tju i^cvnfalem,

bie bolder tinn el)n^
fie

23 3Ban sufamcn tuntnten

nnb
24 6v 25
l)at

bie

innige, bass
Ijn

gote bicnen.

unbevbvnrtt
ijtt

ber tncgfart

mein

crafft,
'

@r
3ic

or!ur^et meine tage.

5ld) mein got, nl)m mid) nit f)l)n in bem mittel meiner ebne jare fet)nb Don einer beit tjn bie anbern. 26 3in bem anfang boftu, o got, bie erben gegrnnbet unb bie ^l)mel feljn ein Uiercf beiner bc'ibe. 27 ie toerben orluanblct, bn Inirft aber bleiben, nnb luie ein clel)b Inerbcn fie alle borfd^lifsen. 28 Unb toic ein becte rtirftu fie Inanblen unb fie lerben bortoanblet luerben, bu aber bift berfetb, nnb beine jare toerben nit Oorgeen.

tui fagen.
tage,

20

29

S)ie finber beljnev fned)te loevben

Uionl)afftig bleiben

nnb
1

ijbver

famen

loirt

eloiglid) t)or

b^r bleiben.

'Jid)

got, erboer mclju gebect,

bt)r

unb
baS

lafj

mein
ift,

gefd)rel) ]

fomen.
bai?

'S)a':i

gebeet ift,

er

Cb^ftnm

begeert,

gefcf)ret)

bae

er fet)n

elenb forcieret, loie ban folget.

SBenbe nit Oon mir bcljn angefid)t.

nit ^ornig
ift

e^
ablenben

nber mic^,

nac^

bem

i)

Porbicnet

l)abe.

S)an

antlil^

ein ^cid)en be5 jorng, juferenn aber ein |ei(^en ber gnabe.

:3n allen tagen

G^rbor mid),
l)n

meiney leljben,
betrbt
aitt

^ict)ge

ju

mir

bel)n oren.

loild^er tseit ic

unb

tet)benb bt)n,

ban

bie

oren

3n neligen,

ift

nit

nnbeV'j,

ban

nebmen anff

bec^

betrbten bertuni
f^o

gefcf)reb.

SBieloot bie felb ueljgung aud) bao aufjbrncft, ab er nit

ftarrf

funb ruffen
fic^

aber begeren, i)a bl)nauff ju gotti'S oren brunge, 9?itt

er,

ba^^'i

got

net)ge

ju

b^m

bfrab, havs er t)bn bove.

'6

3n

allen

tagen,

timn

idj

bid)

anruffe,

molteftn mid)
ali?

fd)nelt erboren.
3lit

aEe^n, 3Ban
bittet,

id)

lunfolget luerbe

unb

lel)be

Hon ben anbern

ber

orgcenb oerf

unbern auc^

tjnn alter

notburfft. ban bi^cr

)jfalm, gleid;

3:ic fieben $(iifi>)iQ(meii

l-MT.

|()7

luic

Mc

aiibfvu

aiid),

kldjvcljbt

jum cvftm

ba-5

Diiiu-luciibic^c

li'Dbcii

bao

bii-

funbc tocgcn tragen Du cDm vcloigm gcift, bnniad; ba folgen bev nnbevn nnib befteUien gecmikten lebeno luiUen.
t)rl)cr

I)eiligen

Don

l)ov=

4
s

San meine
ift,

tage feljnb lungangen, luie ein rand).

gleirf)

Ta-J
tnie

nieiin

tag iei)nb ]n nid)te Uunben ninib nnnutie Horbvnrijt,

bcr vauct) t)n bcr hifft orfdiininbet

nnb

311

nid)te Inirt.

Seclig

iei)ii

bie,

bie ertcnncn,
cl)tcl
tft,

ba ba
Pf.

l^cljtlic^c
l)t)ve

leben bon 3lbam-3 fnnb Inegen iiidjtc

bann
ift,

ein
irie
^i. 7, 33.

al-j

77.
e

llnb

tage feljnb poigangen

t)n el)teltel)t,

bau

ein rand),
1
ift

ban

blei)bt

nidittj

barnon, bao
fd)el)n
be-

t)n

jtienem
l3eid)en

leben

nnl;,e

fei),

ja

eS
alfj

and)

l)ic

l)nn bifjer
ein

lu-it

mcer ein
t'eirijen

abber

bann
nit

el)n

leben,
liieren.

ber rauri)

nnr

fd)el)n

nnb

felnero

bat

iinb

ba-j

llnb
ffileii^

met)n gebel)ne febnb bnvgebraten mie el)ne gviebe.

bas fclnr au3eugt
lu'itlid)en

loie

alo

fcbft

unb

marfjt el)n

bnrrc

griben,

al^o
'

anef)

bie

be ber

bingcn, ein

bofje-?

felur,

inad)t alle erefft ber

fccl

borr,

craffthi
fid)

nnb nbevbrnffig jn bcn

bie

einigen gnttern.

'Sas finben alle

inenfd)en l)n

bon ber erbfnnb,

fel)fte

un

t)ot

abloenbet bon
i)n

bem
luft

einigen gnte,

barbnne

lol)r

iolten
lei)ber

nnb

crefftige
.jn

libe

baben,

aller

unnb

freub.

350
-M

fei)n

mir

genel)get

bem
ift

borgencflid)en

nnb

anff unc- ielb,

lnilt

unb

barijnne luft,
felb
luft

freub

nnb b, bao
l)ie

feit

nnb

fafft

Ijaben.

ben, bie bie

nnnb freub
5

fennen, clageu

unb

baffen.

3d) bDii gefcf)(agen

nnb
iju

inie

bao graf?, niib

oorleuftt
luirt

ift

barr mein
inirt

berl?.

S)a5 gra abgefdjlagen

ift

abber

gebrodjen
,

)ei)nen

urfprung,

bao

ber ebnfliffenbe
alfjo
fein

iafft
all

feud)ticfeit

nnb

bnrr nnb

gut feUn-=

liierrf.
1.;,

mir

Vlbam burd) ben

bon
loilc^j

tenffel

gefd)lagen
luir

unb beraubt
grnen

unferS urfprungc-?,

bai

ift

gottie,

eljtiflljfjen
be--

foltcn

nnb

iriadifjen,

luorbcu.

barumb iebn mir gnablf;, borr nnb X'lber mibcrumb am 71. pfal. uon bcnn
yi

einigen ieloro nuiterieu

fprid)t er.
ift,

Icbenbigen

Sict-i.

71-,

ig.

merben grnen mie ba^ gro anff ber erben.

luft
bfltt

5Ju ba borr
flcifd)

l)erl3

ba nit

bem

einigen gut,

bie

Ineil

ba'

grnet

^n

bem

t',eitlid)en.

M
Solt

Xaruntb ba
id)
be-3

id)

oorgetien bab

,}U

effen

mein

broel.
borgeffen

nit

borr

locrben,

loan mel)ne narung

ift

mljr Ijnn ein

fomen
bie

ift?

borrcn berben broet

nimant bau
einige

gott felber, bcr allein

fpebfj

mag
fatt

berben fpebfen,
bijj

ban

ha-;

berb
er,

miif? ein
ielb

baben,

fall

eo

merben.
3-.

oorgeffen meinet
leben

bie

obengefagte plage, ba mi)r mir luft

lungelfen
fel)en

ber creatiireu

unb

febu

\)n

einem

i;nb

unad)teu

be

einigen

brot.

>'lber

mol, ber ba oorgeffen bod)

unb clageu lau, unfelig aber.

2 l)r^v

.V

17

feftc

23

ift"

fc^It

luol

bciii

bcr

198
bic

-'f

i''-''-"-'"

S^iifepfotmen 1517.

and)

bcvS

orgcffeit

nod)

bar,5u

Dorgeffen

als bic

fl)riltc^cun

funbcr

unb

bie t)offertigeiti)el)9eu, bic bo fatt jel)n, j^ene

liii^en

mit mfeerUdjen, bi^c mit

l)uner=

gutern.

(5

9)tel)n

gebeljne

tft

33or

bem
id)

gefdjvcl)
ic^ t)n

tecl^ben an meinem mein feuff|en5.

leufftscnben

flet)1d)
'

830
.fMo ui, -u.

feer

erbetite

cl)m

leben,

unb
Inie

roiber mci)n

boe

natur

feilte,

bas

nit

meev ban ^ant nnnb

t)ant.

tietinc bt)n,

^ob

fagt, 5Jhl)nc

gcbel)ne jeljn antieclebct

metner

barumb

lirt

burd)

bif; feuffticn

nit atlet)n

ba?

leiptid)

unb

turtiniercnbe fctilucfcn Oorftanbcn,

funbern ba5 ganti puenbe

i"

m.

6,

-.

unnb erbtjame caftcljung bec' fleifdj. bann bie felben erfaren, Icic tieff bie erbfunb unn^ Dorterbet l^at, bie fic^ aber nit angreiffenb ttiiffen aud^ nit, )iia t)t)nen gebrift. barumb Ijbrc gebeine ctebt nit an ijrem flcifd), funbern alo feljn oU frifd) geblute unb fafft ber natur unb auilgefuttcrte leljbeo. aud^ am t. p-i. ^s) btjn erbtfam geineft ^n meinem ienff^en.
leben
7

3d) bl)n gleid)

bebt

niie

ein pclican

ijn
Inclt

ber Inuftcn.

i^

6ie

an bao anbcr
reinigen

let)bcn,

man

bie

erbtjame unb gut leben

allem, ba

menfdjen

orfolgen,

orac^tcn

nnnb unb

eljgentcljfjen

bifee

fpotten.

ban

ct)n

mu
fic^

aud) ein ncrrifd) leben fein,

bie

barumb

bai?

er fid)

abfeeret

Don

anbern pfeeren.
glcid)

3i(f)

bl)n

mic eine nac^t eule

oogeln unb bcu,

l)n

ben Dorltutften

-"

t)en^ern.
(Sr Dorgleic^t fid)

ben et)nfamen
er

bie

am

tag nit erfur

fid)

tnmmen, barumb
l)l)m,

ba-i
l)t)n

Dorlaffen mirt

unb
ift

Dorad)tet.
l)n

mau

bell

nit ju

man

lel)bet
ift

aui^ nit

am

tag, bas
toie ein
,

ber cer

unb mute

ber iDerit.

barumb %o
pelican
ber iDuftcn

fel)n

leben gleiche

tuufeten

unb
t)el)ft

eine nac^t.
e^

S>on bem
ber l)n

-''

fd)reiben etlid)
ift

DiE

el)gcnfd)afft

aber

l)ic

ein Dogell,

unnb an unfrud)tbarn
l)ab

fteten el)nfam lebenb.

^<ij

geJnad)t
t)n

unb bt)nn gemeft Une

bad).

el)n

cljnfamer
bau
'"

Dogell
:^s)
1.

bem
i.

bt)nn

nit entfd)laffen

iiKii.s.e.toerlt fc^lefft,

aU

ber

-.Jlpoftell

unnb an mrt)n felbs 3;eff. D. Safet unu nit

fet)n.

ac^t gegangen,

bie

fd)laffen luie bie anbern,

l;eitlid)en

funbern

lafjt

un nHid)en unb nud)tcrn

gut gleid)
'^\^a.

bau

bie

guter fct)nb
rechten

gegen bem eloigen

Sei.

luie

bie

bilbc

t)n

bem trum gegen ben

er uffniad)et,
bie liebe

29,s.BiIben,

al^ auc^

29. fprid^t,
er

ba ben funbernn gleid) gefd)id)t ale einem

burftigcn tretnmet,
fe^ne
feele.

ba
ift

trind,

unb Inenn

feo

ift

nod) leere
ber

''

barumb
E

bicr fd)laff nit anbcrS bau

unb aucleben

10 leftigung

11

uottcvbcn

12 Img

17 uorfcilgecrt

Tie

ficbeii

ibufipialmcii

ll?.

Ipp
gute imb nod) bem
l)ni,

crcaturcu,
fe^eit

acl)eit

aber
Slber

ift

anliamicn
ift

beut einigen

iellien
fie
el)ii

uub

fcl)ncn.

box^nne

ex allein

unb niemnnt mit

U'verf)
()ev,
iri)

bann
ift

fd^Iaffen

alle.

Unb
fie

er fagt,
alle

auff beut barf), alB

bie

inerlt

t)au%,

barlinne
beni
bie

fdjlaffeit

nnnb
nod)
nil)r

liefcljUifieii
iiit

ligen,

aber allein ln)n

nit ijn

auer
luerlt,

liaufe,

nuff
tiab
id)

bem

bad),

l)m

[)imcl,

unb and)

bev

Uu'rlt

nnnbev

unb ben

l)limel

nbn

mi)r, alfjo

jluifrijen

ber mevlt leben

unb

beut eloigen

leben cljnfant ijm glauben fdjioebe.

Ten

gantien

tag Ijaben inid)

fel)u,

Uorfprodjcu mein
unb
l)t)n
l)l)r

fi-'V"'^/

1\t nU)r unb bicm leben luibber

IM

felbc

leben

\mU
mein

gefeit,
tDi't

an unbcrla^ ridjten unb

uvteljlen mid;, orlncrffen

unb

Hoiarijten

unb

luevcl.

Unb
2)05
ift,
ift

bie mic^ lobeten,

bie felbcn

fcljube,

bie

mid)

limilid)

unb

fpottlid)
l)elt

lobeten.

bau

futi^s loben
'5

meer ban
bie

^leljfeltig

fpotten,

unb barumb

bev bebreifdjc

tert

alo,

Uub

mid) |u narren machten.

aben ber mid)

S)a
Ijeiten
ift,
fie

gefd)toreu.

tjoben

fiel)

gegen mir orbunben

bie

unnb

oreljuiget.

ban oorl)ei)ffeu

unb and) no) gefc^a^cn

orbunbung burd)

ein

ct)t,

unb

ci)bgenoBen.
20

10

Xarumb
broet.

bai

id)

bie

afd)en gceffen

i]ab

gleid)

luie

ba

5iit

bai er afd)en geffen

effen

i)abi,

funbcrn bie
bac'

fd)rifft

nennet

bac-

U)ot offen

broet

unb bet
ift,

afdjen,

barumb

ber
effen

frumen menfd)en
ber, bie l)m
ift

effen

gering

iinb nid)tC'
-^

eben toie afc^cn, gegen

ift

bem
mel)ne

faue unb gnugbe

ftren gegen l)rer
fie

be flcifc^S leben,
^pet)%,

nu
fie

ber fl)nne,
f;o

fpel)fe

glci^
al

fpe^^c.

unnb id) barumb

caftel),

bod) bicfelb
feljnb

tnillig
fel)nbe.

unb gerne
bau
fie

ee,

bie

toftlidjen

mir

futtern

l)res

flcifd),

unb

id)

meines

al^o

fel)n

tutr Inibber

el)nanber.

Unb meinen trauet mit meinen

30

gemifd)et.
ba
bei),

Sie triucten unb lachen, fingen unb

nit tnas got fagt. Selig
fel)n bie

fel)nb

frolid)

ban

fie

boren

bo meljuen, unb loee eud) bie

nit l)u luft leben,

tjx

nu

lachet,

bau

mc. 6,21.25

nad) bem

fleifd)

fall

man l)m crenh unb

mer

red)t nil leben.

11

iuir

bem angeiid)t
bec-

bei)n^
gerid)t

Ijornc'

unb ungnabcn.
gottio Oortrel)bt
alle

Xao
.".3

anfeilen

geftrengen

unb lunn

luft

bes flcl)fd)5

unnb mad)t
-V

millen, bel Im efjen, triucten

unnb

ligeii,

unnb alo

26

bcfcCb

28

caft^gc

200
luitt fein creu|
Iju

ficben aSufepfnlmcit 1517.

fdjlccr.

bariimb,
reinige

bic

bo ftdjcr

fcljn

l)ii

l)rem leben abbev

gerecht icfett,
iEl-

Horfpotten
ftcct.

bie

nnb bemutige

menfcticn,

als

t)n

iiadiiol=

U3.

genben p^alm

)avuni6 ba

bu

mid^

^urfnutffet
beinern

l^aft,

ba

bu

mic^

as
felb,

ift,

bavumb

furd)! id) mtd) tmr

|orn unnb ijutnurge mii^

natur an
bt)r,

ba

i) bctfxn gerid)t

^norn tumnu', bann bn

t)aft bie

ba,

h)en

bu

evf)c6cft,

bcn nljberftu,

unb

Incn bu genlieft, bcn ^n6rid)[tu, barumfi

Itiee

ben, bie fid) fretuen Ijn l)t}reni erf}e6en.

12

5Jte^ne tage fet)n I]l)ngelDic^en tnie ein fc^oblne.

|eit ift

w
gleid) Inie

5[Ret)ne

Oorgangen nnnulje, unb

nidjt^'

I)aBe nii nidjt-^ balion,

t)on

bcm
t)n

fdjablncn

blcljbt.

alf^o

and)

ntdjty

tUcljbt

Don allem

leben,

ba
ift,

fleifd)lid)er
ba-S
flelifd)

nnb
l)n

tnerltlic^cr

luft gcfd^idjt,
ift.

an

luilc^g leben bod)

niemant
15

ban
ift,

uns

alten

berlialben unfer aller leben eljn unnutte

leben

lool

bem, ber es erfennet.

i)

Unb
S)a
ift,

bt)n

orborrt
ift

Inie

ba gra^.

l)nnelnenbig

bie feel

ju nidjte Inorben, ba bas en^erlidj leben

grunete nnb boc^ borgangen

33i
er
l)ie

ift.

l)er

l)at

er

feljne

not erclagt unb

fid) gereiljet

] gote.
glte

diu
ift,

'^ebet

an

fcl)n

begirbe

unnb

liorlangen nad)
bljr geburftet,

bcm unb

leben,

bas

tjn

al

im

-'u

W-

es,

2.(32. p).

WKtjU
13

fee bat

nac^

niffet l5I)rifto

unb

feiner gnaben.

S)u aber, o

mein

gott,

blet)beft
,]n

l)u

eluirfcit.

^) orgee,
leben fall

unb meine tage lucrben

bei)

nid)te,

baruuib

bl)n
ift.

id)

meins

unb

begeer

b^r ju

fet)nn,

ba nid)t orgcnglic^

Unb
2)a
ift,

bel)n gebed^tnis bleibt

Oon einer
bol}t)n

tieit

l)n

bieanbcrn.
al

js

gleich toie bein

eftiig.

Inefeen einig bleibt,

als and) bleljbt bel)n

unb
*i1'.

gcbed^tnis
;^yr

Winn name
ift

aber geet
Inie

mit bem

luefecn,

name im
Inie

7.

ij. p)a.

gebed)tnis
nil)r
jit

Oorgangen
ba

ein clang,

barumb, mein

gott,

tome

id)

on

bl^r,

mein lue^en unb namen and) bleibe

tieff

eh)ig?
30

3d} b^n

Icljber

]u ferr unb jn

Oon

bl)r.

14
'^s)

?ld)

ba bu auffftunbeft unb

biit)

erbarmeft ber 3ion.

ftee

tan nit ju bir fomen. barumb, mein gott,

^ole mid) ju bir.

auff,

unb tum ju

m\)x,

unb

Doci aufffteen bebeut bie acr fu^cfte unb gne=

4
niac^eft

jerlntfc^et

E E

(i

jcvfntfcOc

ettio^eft,

bcn

jelcit

cribevft

E A

gan^

9 cr^^fn

13

luextlic^ci-

19

fid)

gerichtet

27

SJicinc

2ie fieben SBufepialmen 1517.

201
511

biijc

lui'iiiri;

luerbuiig gottio,

bau bo
fid)

ift

er

fummcn

im-?,
ba^i

auff bo-j er
fcljn

iiii

i)bi

5U

fii^,

unb bo

t)at

er

erbarmet ber ^ion,

ift,

oolcf.

S)an bie luit

S)er ftot 3ion, bas

ift

fomeii, bno
bein-:?

bii

biet}

^^r erbarmeft,

ift,

aEe

oldE.

Unb
6
ban got
ift

bie getegenljeit

ift

l)ie.

bir

nun

luol gelegen
fei)

unb

eben,

nnnb

unc'

Ijeit,

ba bu felb fomeft.
bie

gibt nit gnabe, e

bau

^eit

unb

eben.

200

aber

iein,

folget.

15

San
fteine

bcljne

fncdjt

l)aben

bcl)cglid)

gemad)t bie

ftel)nc

berfelben.
10

S;ie
bie

3ion

f!)"^

"^ic

aufeermelten
bereit

gotti-f-,
,5U

bie

felben luerben burc^

bie

Propheten,
burd)

'.llpoftetn

unb prebiger
gotti-j,

ber

gnaben.
loie

bereptunge

gefd)id)t
t)n

bao
fel)nb

liunt

ilnin

man
"ito.
i.

prebiget,

ba

alle

mcnfdjcn

ungnoben
fel)n

ber funb tjalben,

beftcen,

unb bai niemant an

ai-i

gottis gnaben funnc

Pon
IS

felb geredjticfeit

-|hiuIu-^

fagt, ba int ePangetioaim.i.iT.is.

ber luirt bemutig

gottic'

gnaben unb

tiorn offenbart rtirt.

feilt
t)ie

k-r bao

t)orct redjt,

unb

erfd)rccEet,

unb
bi
ber

gott yi fnffen,
^er.

unnb

claget fel)n jamer, loic

bau bi^er

pfalm
alle
-"

tl)an

l}at

Sann ha^
ift,

gefd^ecn ift,

ift

^eit

unb

eben,

bas got tomc,

bo nit tunimct,

ban ]n ben gebemutigetcn.

Jfjo haben

Propheten bav Polcf beheglid), ba

fie

benuitig unb gefd)ic{t, geniadjt Ijur

feijn

gnaben, lUcloI
bie
l)l)te

all

barubcr Porfolget

Oon ben hoffertigen

heiligen,

gcrcc^tieit befcftigen luoUen aU|eit.

Unb hben erbarmlid)

Sa
hertticfeit
-i

geniadjt bie erben ber felben.

bie

ift,

fic

hnben gemad)t burd)

iepnb

felb prebiget,

bas
erben

fie

begreiffig

unb begercnb

ber

felben.

bie
l'llfjo

barm= ^ion fepnb bie

beiner
auri)

gcringften unber
baptifta mit
l)re

bem

Pole!

unb

bie

unoolfomen.

muft

Johannes

feiner

ftljme

Por hrifto
fic

fummen, ]u
iftc-

berehtcn

ba5 Polet unnb

funbe

:\n

offenluu-n,

auff ba-?

ber

gnaben beburfftig unb begerig unirbcn.

nod) nit
lieit

bie aber
fie
:<"

nit

funber fepn moUen, ben felben

fic

abber eben, ba5

gnabe erlangen, bau

nit auff.

nemcn aud)

bie

boten unb

fncrijtc

gotti-j

mit feinem

mort

l
.soie

Unb

bie Ije^bcn Joerben eerloirbigen bcinen

er.

namen.

prophctirt

bau

bie

jubcn ba

meer
ift

tepl
bie

fepub fepiib loorben ber

bemutigen, al5 oben befdjribcn fepnb.

fc^afft augetet)let.

barumb

gnabe unber

bie

hehbcn=

8 IDolgefeUig gemad^t

19 rootgeueUig, bo

ift

202
lliib alli'
fllori).

Jii" fiebcu ^ufiptnlinoii

l-"il7.

tunige bcv erben luerben eevluirbigen bcinc

unb bemutiger
fordit
ift

Ta5
bnn
luerrf

ift,

l)n

fui'djt

unbertl)cni(feit Jocrben fte bljr btencn.

recf}te

bic

liebe

nnb

gciftlid)

ber

binft gottis,

an

\viid)(

anhexe
uidjtC'.
s

uuub
17
S^a

opfcr,

ba

bie

jubcn unb tjoffertigen anff boloeu,

feljub

gar

San
ift,

gott

t)at erfaaJoet

^i""bie luirt nit

bic ftat gottiS, bie f)el)lige cf)riftenl}eit,

mit menfcf)en
oe^ne.

leere

aber

toert!

gcbalnet,

fuubern mit

bem

Inort

unb guaben

gotti-^

Unb
@
geredet,
ift

ift

gefeiten luorben ijn feiner glori).

burcf) bie guebigc meufdjltierbunge gottio,
bac^

nu barjutomen
got
befennct

ber

lo

unbefentlic^

mirt,

unb ba

alle eerc

fetjn

allein
allel)n.

fcl),

niemant

gut,

Wi\)%,

ftarct,
fid)

t)cilig,

Uuirliafftig

han gott

bie eere oas

Dorbiin unfaefant, bo
alfjo guttiC'

bie

menfct)cn felb \vd%, geredjt, gut k. adjtetcn,

unb

eere l)l}n ^ufc^ribcu.

18
3)ic
gelebiget,

(Sr l)at
eere
ift

angefel)en hau gebect ber lebigeu.

gau^
fcl)n,

,.,

'^att

at

ju

fid)

gemuneu
er

unb
an.

all

auB=
bie

lebigen

barumb bie uit unb armcv geifte

uon
er
l)ut

lebig
fel)n,

fein

tuoltenn,

bie

fil)t

nit

'Jlber

bic t)nn
fil)t

ftetigem burft

feiner
fctiget
i)

guaben uunb
fic

geredjticfeit
'4i.

bitten,

bie

er

gnebig

an unb
beu

mit
liH
ift,

t)t)m

81,

ii.felb,

al

fagt,

^frael,
uit

tf)U auff bel)neu

munb, unnb
unb narren.
toeljfeen,

felb

ba

20

erfllen,

bau got fau

gnabe geben, bau

bemutigen,
5Ut

bao
fit)t

benn
bic
ift

l)nngcrigen, burftigeu, lebigen, armen, tunber

er

an

fdjonen
fet)ne

Hunt unnb groe

ju
uidjt

luerd:

ber

reidjen,

l)et)ligen,

ban bo

eere

luorben,

funbcrn

allein bac-

bcgirbe

unb

gebeet ber,

bie
^5

nichts biiben.

Unb
@ott

er batt uit Oorfdjmelit

nid}t al^o feer,
gleich

l)t)r

bitten.
iatt fel)nn,

luirfd)mel)t

aU

bie

bo t^o unnb

feiner

guabe uit begercu,

bie bo

gotte ettna geben

gecret toerben

nnb gro

tl)un tJormet}ncn,
l)lin.

unnb

alfjo

uon gott gelobet uub

meer bau got Oon

luevbeii
l)u

19

Xie bind foUeu gefdjribcn

tigen |cit.
bincf
luirt

ber

,3u!unff=

30

Xie
biffer
tieit

man
bif?

prebigen,

icfjrctbcn,

fngcu unb gebenifen,

|eit

uit tjn

unber'bcm

gefctie,

fuubern l)un
bing

ber

ber

guaben, Ijm neuu-n

ift,

teftament,

barumb ba

olg bie
ift.

mu^

nit kgriffig

baB bo

ijn
35

feiner gerec^tideit lunblinb

Vi

Ijnii

bcv

Ijfit

bcv

tjCHt

bcv giinbcii

.\

Jic

lieben Jl<uftpia(incn

1517.

203
iicliuMi i]clcl;aifeii

llnb ba-?

vold

liiivt

ijot

IoIumi,

baoUoii

fall Uicrbcn.
^ai>
orfteen.
s

geifttid)
?llicv

Holrf,

biivc^

bie

tmiff 6t)viftt ncliic gcirfjaffen, faii bi

iiiibmUiet)t

bind

bic

nod) nit foim

,

(iduirii,
)ic

iinb

iiit

iiclu

!icfcl)afH~n

t)in

getft

uitb iviabeii
fie

ift

lt

mugliri),

bao

got iiuiib
fid)

tci)iie

ccvc

cvfcuiu-n,

barumb timncn
bie
fid)

i)l)n

aiidj

nit loben, funborn

fclb.

bnn
fie

bic loben gott,

fd)enben, bie
i}l)v

Oon gote nemeii imb gote

bei)

nid)ti?
l)l)v

sieben,

linben

nid)t-:-,

funbevn
gott,

gut

ift

gott

bavumb

i[t

and)

lob

bei)

gott

nnnb

l)nn

unb
-'-*

nit Bei) l)l)nielb'3.

'"

S)an got
f)el)lige l)ot)e

l)att

Ijeiabgeieljen

uon feinem

()ol)en

tempct.

2)ev
l)n

tentpct gotti ift bev gcbenebcl)te menfd) ,3f)cfny tjriftn,

lel)bl)cifftig

bem

bev

eluige

gott

gantilic^
bei-:'

luonet.
lui

bevfelb

tempelt

ift

nnfj
3,2.1.

gegeben kn

el)in

propitintorio, ;Ho. j.
fid)

ift,

el)nem tbrone ber gnnbenn.-jfom.

allev fuube

Cor unld)eni loev bo

I'.

beuget,

bev bat

oovgebung

nnnb

alle guabe.

3ft

nu

bev fi)nne.

gottio

lob luivt

atletin

gepvepftet

lucvben.

hm

eo

ift

uu

bavlni fomeu, bao got, bev Oovl)l)n

pu ungnobeu fepn angen tum

unc- geloenbet

bat, Sil)ct

nn bevab

Iju

uufe pn allev guabeu

unb

liebe bnvd)

nnfevn pi'vven

S^efum biiftnm,
nid)tc<
jii

ber fepn tempcl ift,

(?l)vifto,

unb

fnft bnvd) niemant.

auri)
al-?

bavumb

fjo

gnt-j

ift

pvgenb ban in

o mnf]

lob fdjloeigenu

nnb

allein gott

in (il)vifto gelobet

luevben.

{^)ott

bat augefd)aiuet vmn beni bbnu-ll bie evbeu.

avnien fuubev batt ev buvd) ('bviftuui angenonien, nnnb
gotteo epn bing.
ift

Xa
bev

ift,

bie

bpniel

unb

teuipel

ban got

gibt

nid)t-:5,
ift

es

mnji

alc-

Oon

Cljvifto
-,

bev fouieii. ^baC' anfel)cn

loille

nnb

fc[)alv)en

gotti-j

nit

anbev bann ein

gnebigev

]u evbavmen nnb belffen,

bavumb

folget,

21

'Jlnff bac' ev
bie
fic^

evbove hau fcuffben bev gefangenen.

evtennen
loie

S)a fcpnb,

elenb

fie

pu funben gefangen
nit
nit.

ligen,

nnb fd)vepen na^

tl)an
3u

bev gnabe
nit

bev evlofjuug,

inie
ift,
fie

bau
tu

oben bev pvoppeet ielbev

fepen, loie
fie

pat.

ban

bie

gefangen fepn, bao

ev
uit.

bie

liiav=

^afftig gefangen fepn, evbovet

ban

feuffbeu

'Jlnff

bao ev evloe bie finbev bev tobtnug,

bie

S)o

ift,

alle

ba

evfennen,

ba-:-

fie

fepn finbev

bce tob,

lioviio,

unitb oovbampnici, and) bie bo leiplid) tum ben anbevn ovfolget

loevben.
r.

nnb gemavtevt

ban bao

ift

bao lob

gotti-?,

bae ev

bie

nnloivbigen anfipet unb pl)n

gnabe tput,

bie bo

l^ovn oovbicnet

poben, alB i>an folget.

4 anbeift geboiii

2.')

erbamcii

.V

32

{inbcrti

204
22
^itt
l)n

^'t

l^"-'"

a?ilfe>)falmeii

1517.

Sluft bac' geprebigct Incrbc icl)n

ber menfd^i'n

namc

l)nu ^ioti-

namen, bau %o
loann rann
(igt,

Irivt

gotti-5

ecre iinnb

name
als

ge|)rcl)^et

bcr

ganzen gnaben

ct)n)tent]ett,

fagt iinb

Wct)^,

bais

gan^ an

gottiC'

iinb. luivcfen

unb

lljr

nic^tv

fei)!!.

Unb
loertf.
ift,

)"ct)n

loB in ^erufalem.
ecre

2o6, name unb

lueC'

ein bing ift,

ift,
beci ift

ban

toca

ba-i

tticfecn

ift,

bt'5

ift

ba

aber bas
ba-j

Incrcf

aud) biUid) ber name.

bes bau

Ses bcr

name

ift

aud)

(ob,

unnb

bic

cer

be,

tob

ift.

23

Scnne jufamcn tonienljn

I06 gotti
funige, ba'J
t)n
ift

et)ne bic
alfeo

Oolctcrunb bie !untg.

gcfdjccn,

a
t)o(c!cr
l)u
i.eor. 11,24.
'"''

3ei-'"ffllem

lirt

unb ban
luiU.

an

bic

10

unb

ein ig(id) bifdjoff mit fcljnem Ontct, 3U

famcn fumcn
pflegt
bac^

bie

firdjcn,

bao

man
fein
,

gottiv binft

unb me^
loan

()alten
fe(6

ban ^0
^at,

unb

fall

prebigcu,
,

aly bcr 9lpoftc(, ja (It)riftu5

gebendfen
,

gcBotcn

mau man
(jeilig
15

prebigeu fo

unnb
Inct]^

man

mefe

f)c(t.
,

barumb
bas
ift
,

brncEt bi^er

ner aufe bic

Irie
fteet

man
lua

gotti

lob

prcbigen fa(I

ba

cDangctium, tm (oben
ift.

bar()nue

uns

gott

au guabcu

tl]an

l}att,

barumb

er

24
9ht

6r
rebet

Iiat

unbcrbructt
proptjcct
l)n

Ijn

bcr Ircgfart mcl)nc crafft.

bcr

loibber

Hon

t)(im

uuiib

a((cn auberu

mit

l)t)m.

Ott

()at

mel)n
rcljd)

crafft
ftcct

biifcm

(eben gcbemutigct

unb

nl)bcrgcbrurtt.

bann
^ie

.'o

6()riftu5

l)n

einem

gcridjt,

aio

ba^

er fel;uc

(icben

t)ei(9en
left,

t)nn biffer |eit

fie

manigfcltig bridjt, ftrafft,

bcmutiget unb marteren

ba
bie

nit

crefftig
bie

unnb

ftarrf

fein auflcnbig,
bi-'

fuubern
biffer

tjunetneubig.
crljcbet

9lber

Ircrtt
tuirt

er

t)n

t)()rcm

tncgc,

ift,

^n

|cit,

unb

ftcrtfct,
-'s

er

an bem enbe bemutigen, barumb

Oo(ct,

troftet

fic^

bcr prop()eet
nit

unnb ba

geift(id)

bao

fie

mit

(^(n"tfto

Ijeljtlid)

unb i)m

luegc,

am

enbe nnber=

brud't Uicrbcn.

Kr

()at

Uorfurlict meine tage.

abe bem a(tcn meufdjeu,
fnnbcr(id)cu aber berurt bi^cr
''].H-tcr,

Tann
i.<pcti. 1,17.

er

brid)t

Dcrfi
ift,

bie

(iciiigcn

mertercr.

bann

alfo

f].irid;t

fanct

bav

i^unb

bie

|eit

30

ba ba gerieft an()ebe au gotti i\au%,

bec'

bas

ift,

an fernen

cl)(igcn.

bo

enbe aber Inirt au^gecn an

teuffct-?

ban^.

25

^) Uu(( fageu. %d) mein gott.

bridjt
(joffeu

"b er mid) lool

unb

brurft,

lin(

id)

barumb
bitten.

nit

Don l)m lauffen,

35

funbcrn mecr ^nn

l)()n

unb auruffen unb

A

nicljt

lcfjt

.\

li;

0U6"

fcfjU

Sic

ficbcn S^iiRpinlmcii

1517.

205
ta^e.
lebcn fatt
bie
ift,
J

5tJ)m mid) nit l)l)nn

i)ii

bcm mittel meiner

ftevbcn.

a
unb
be-i

ift,

la mtd^
lu-iieert,

nit

unberel)t
iinb
fie

bau

tnev

bc

tobe-?

aU Xabib
taa^c.

Vlbralinm
Ijabeii

iiiib

^^\iiilu,

liievbcn

;,fj*/,J*; J;
''''

t)l)ngeiuimeu
s

am

enbe l)Kr

bau

bein

leben

urlaub

iieben

unnb*"''-

furbern ben tob.

fe^nb nod)
l)n

Tie aber na) clcbcn an biem

mittel l)rcr tat^,
ba-?

leben

unnb

baffelb Itebbabcn,'
bifje
.^-^u

bem

wie ber fnnii^

(v^ecbiac-.

fterben

un=^a
l)iit

:i8,

loff.

gerne unb tragen

id)lerlicl)

rtrt)ten

unb

lei)ben l^ijnfti.

mercfen, baS'v

ber gemetinc tcyt bitl anber fagt, ncnUid) l)u bien .jtocen berfen alfiO-

^^

l)m geantuuntet
1"

l)n

bem
l)in

ftegc

feiner ftcrcfe.
bnc-

Tic

furlie

meiner

toge tl)u

mbr
Ijn

fnnb.

Tann mid)

nit

Iffln

k.

mag

alfjo coneorbirt luerbenn.

er

bav aniluenbig
erlioret
fterrf,
fie

unberbrnclt unb ^u

id)rel)enb

mad)t, ben antiinntet

Ijnlnenbig fterctt
]]

unb
^u

bem
l)l)rer

lueg fel)ncr ftercEe,

brid)t
l)lire

ba er

fie

mit fetner

beun
bie

er

cucrlid)

ftercfc.
fie

Unb
nit

begceren

fie

ban

Iniffen

turlj

tag, ba-

ift,

ba-J

mit bem tob nnberebt

tieit
rel;d)

uberelilet

luerbeu.

ir,

S)et)ue jar luerenb luui einer

l)n
ift

bie

anbern,
ja
er
ift

S)a

ift,

einig

an enbe, ban
folget.

(il)riftu-j

an enbe,

and)

an aiifang,
2(i

tuie

ban

^n bcm anfang
unb
(iil)riftuv

lE)aftu

bie

erben gegranbet
mit

bie l)i)mel fcl)n ebn luerrf beiner l)eube.

nad;
ber
gottl)el)t
t.

:()

Xan
creaturcn
,

ift

ein

fd)epfer
cl)nfnret.

bcm batter

aller
.^tm-.
i,

aU

ber 'Jlpoftel ^cb.

bien

berfj

lo.

27

w
30
tcrben
,ju

@te m erben borlimubelt In er ben, bii aber luirft bleiben. Unb mic ein clel)b m er ben fie alle borfd)l ifjen, unb mic ein becfc luirftn fie loanbelu, nnb fie inerben luirmanbelt inerben.
bie
t)\}n\d

nit

blcbben
bie

merbcn,

Hill

lucniger

bie

erben,
nit

barumb
unb

ae creature,

and)

l)i)melc

innlnanbelt

Inerben,

forgeen

nid)te loerbcu,

fnubernn Pornalnet.

28
:w

?lber bu bift berfelbe.

anberer abber nelner gott
fcl)n,

u
hjen
fie

lirft uit

alfj

bie

jubeu fogcn lucrben,

fie

^oren tcrbcu, bo bu meufd) gott

fie

fci)eft.

feo

moUen

furmerffen ben

bel)nen,

l)abcn

ein

neluen gott,
\Hber
liimel

nnb

ein

anbern,

ben ber

am

anfang
bu

bie

erbe gegrunbet
l)it

batt.

unb erben mag anbero

luerben,

blel)bft

bem

felben lueBeu.

r-

Unb
Ici-i

bcl)nc jar
juben

merbcn
l)ci)beu

nit enbe haben,

tjaben,
bcl)u

bod)

unb

bormcl)uet

rcid)

blcl)bt,

unb

be^n olcf mit

2 ban roerb

bl)r

l)n

elnicfcit.

jrbcrn

18 gcgrunbtBcftiflct

206
29
3)te
fcl)n
,

2:ic

fii'bm iBiifepfnlracn 1517.

nbcr betner
bie

!ned)t.
iinb 3?iiff)off cn t)nn ber ci)riftenf)ett ge=
iinjer eter

a
tciifft

Oon bcn
,

'^Ipoftclcu

uiib geleert Inerben

bnn

bic prelaten fel)u

unb

gotti:^ fne(i)t.

crben Uninl)afftig Bleiben,

ftiiibcr
fcljn

erben

unb

blel)ben.

bie

fnei^t aber, bcn got |ettc^ Ion gibt,

'

btet)bcn nit t)m einigen erbe

mit ben finbern.

bl)r

Unb
S)'3
iel}n

t)i)Xtx

^Ciimn luirt etoiglid) bor

finber,
bic

bereit
bic fet)nn

fel)n.
geiftlic^er
Inie

bie felben

glaubigen

(Jiirifti,

famen nnb

erbe, jo mit erbe mit ijbren ettern or gott

l^el)tlict)

eft)ig berel)t,

looU
lo

or ber Incrlt

orftoffen.

Ott,

Iju

ht)x

fjab

i&i

geidjrl)cn

on bcn

tljffcn,

got, ert)ore mein gefdjrcl).

2tc^

bo beine oren adjtnebmen Inoltcn

auff ba gefd)rcl) mcinc'i bittend.
is

'.\

30 bn

Uiilt

acl)tt)abcn

auff

bic fnnbc,

nunn

got,

D
4 2;an
ift

gott, iDcr tan bod)

ban

bcftccn?

nur

bct)

bir ottein orgcbung,

allein

barumb
.')

biftu aud)

lnifurd)ten.
feel t)at

.^d)

tjab

gottiy gcnuirtct,

nnb mein
i)

gcloartet,

20

unb
G DJtein
feel

auff
bic

fet)n
ift

toort l^ab

gebet)tet.

^n gott Umrtcnb
,^1

5Bon ber morgen toadjc bi^ loibbcr

ber

morgen
ift

ttiadjc.

7 Sfvacl ber toortet jn gott, bann bic barmberbidcit

Ui) gott,

nnb
a-.

manid)fclttg

ift

bei)

bl)m bic crlofjnng.

8 Unb er

Inirt

erlogen ^sfracl
feinen funben.

nu aen
1

gott, u
t)efftige

"^^J-'

bub
fecr

id)

gefd)rl)cn
loort
tljffeft

Oon bcn
cin
geteert

tljffcu.
reinigen

S)a fein

unb
c^

grunblid}
i)a^

loartiafftigen
ift.

t)cr^en, ba Ijn fcljncn ,;uoorftccn,

jamer auff
bic

aller

ja
alle

nit

mglic^

:w

ban

ben,

fnlcn

nnnb

crfarcn. Inljr

fcl)nn

Ijnn tl)ffen

groffcn elcnbcn, aber luir fulcn nit alle Ino mir fcljnn.

9 Octtet

:!1

enttJfinbcn

:i2

luiv

cmpfinbcii nit

Ite

iichfii

3?uf5pialmen 1517.

207
bcgijv
Ijn

cfdjrcl)
9otti-5,

ift

nit anbcr

bau

cl)n
iiit

feer

ftarrfS crnftlid)
cv
felie

bev

gnabcn
tliffc

Jnitd^s

^nn bem

tncufdjcu

erftcct,

ban

lildjer

cv

lifie.

C
2

flott, crliovc

mein

i^cfdjvci).

31rf)

bae bod} bciiic incn lolteu ad)tnct)mcn

bac' 9cfd)ici) iiicin Bittcnc-.
fc^lucigcit,

auff

So5

ift,

bu
f)ic

tmvloft, t)Diad)tcft iiidin

nientant mt)r

mag
nit

t)elffcn,
geidjrel).

bann bu
ba-5

allein,

dcnb gefrfirelje, o bainmb la beinc oren

n.ian
fic

bod)
adjt

unb iravncmen mein

'

loort ipvid)t bic fcci,

cmpfinbct,

bac-

fein
fie

creatur
bunrtct

t)orcn ttn

l)vcn

jamer,

ja

aud)

got

unnb

alle

cveatnr

luibbcr

ftrebcn.

banimb

folgt,

jo bu
ift,
,

lilt ad)tl)abcn
bie

auff bie fuube,

gnebiger

gott.

o
nit
:.

^0 bu
bcr

funb

tnilt

oorbetialten
ri)n

orgebcn
bid)

bu boc^

allein

unnb eben barauff fel)en unb unb mec^tiger ovgebcr bift,

unb an

nieman !an Dovgcbcn.

gott, Incr fnn bau btel)ben aber gnab luavten?
bac-

SBov
achten

l)ilfftC',

alle

cieotur miir gnebig loereu,

fie

unb mein inub lun=

unb nad)

licBen,

man
baC'

got ad)tet

unb

bcl)clb^

unb
fagt.
bt)v

loa-?
fte

fd)obct

ec-

ob
M

alte

creaturcn mt)r bie funbe ouffbuben unb bcbitbcn, lan

?

gott

Ooileft

unb
nit

Doiad)tct
l)nn
ha':i

bae

ift,

ber

nad)folgenb pfalui aud)

o gott.
fein

gangiM.

ua,

gcrid)t

mit

menfd) gcvedjt eifunbcnn.

bcDm unb bier

biencr,

bann

ee

tirt

Cor

lebcnbigev
gc=

Ucrfj

brucft

au%, \vo on ber pfalm

mad)t
tetjn
2.'.

ift,

^Jemlid)

Don bem
fon
nit.

anfet)cn ber gcftrengeu urtel)l gottiS,

ber feo gar

funb ungeftvaffet
ber

anfibet,
fc^ret)t,

feDn
fel)nb

bie

unb Iril lafjeu. barumb mer gottis gerid)t nit mer fid) nit furd)t, ber fd)rei)t nit. mer nit bcr finb fein gnab nit. barumb mu l)u el)m ted)teu menfd)eu alljeit fovd)t ror bem gerid)t gotti. be-J alten menfd)en Ijalbcn, bem gott
furd)t
fid)

unb

luibbcr ift,

unb neben
aud)

bcvfelben ford)t l)offcnung

ift

liu

ber

gnabcu uor

ber barmbertucfeit, bie ber felben ford)t gunftig

3u

umb

be-J

nelcn menfd)eun
gerid)t
luie

rtitlenn,

ber
aljjo

bem

alten

felinb

ift,

unnb

alfjo

mit

gottic-

eDu=

ftl)mmet.
gcrid)t

fteet

ford)t

unb t)offnuug mit

alRo
lr)el)l

ci)nanber,
bie

unb

gleid)

ba

gottio Itircfct
bie

bie furd)t,
bie

Intrcft

furcht ba^

gefd)rel),
fall

gefd)rel)

aber erlanget

gnabc, unb

bcr alt

menfd) lebt,

bie

fnrdit,

bas
3.^

gcffcn,

fein creu^ unb tobten, nit auff boren unb bao gcvid)t gotti-j nit iuir= unb er an bac- creutj unb an ford)t unb on gotti-? urtel)t lebt, ber lebet nit red)t, al Don beu felben im !. pialm fteet. &y fet)n ou feinen *. aiigcn rteg gett)an beine urtel)l, unb fprid)t, id) inerb uDmcr belnegt Incrbcn,
ift,

lo,

r.

mx)x Wirt nid)t ubcl befd)een.

31 e^nanbe.

208
4

~'f

f''^^f"

Sii6p?almcn 1517.

Tan

bet)

bir

ift

allein bic Dorgcbung.

jufhid)!

Savumli
3(m.
s, 31.

ift

aitd)

!ein

tont

anbern,

bo

l)mant

Beftccn
ift,

aber

{i(rt)Iien

mociit.

ban,

mie fand ^Hinio fagt, 50 got Oov un

-^-^cv

tner totU

Uiibber un-j fciii^

"^HlBC
ift

lui l'ov iuk- fein,

luan got Inibbcr

nne

ift?
>

ban

bet)

Ijtiin

allein

bie

borgebung.

Jaruinb
S)a
toixt and)
*

biftu allein jnfuvd)ten.

ift,

ift,

ai5 oben gcfagt

"icx

gott
ba-?

nit

furd)t, bcr fc^re^t nit, bctn

nid)t

borgeben,

nnb barnmb,
i^u

man

gottiy
er

gnabe erlange,
allein

feo

ift

er

jufurdjten

nnb
nit

allein

furd;tcn,
gott, ber

gleid)

toie

oorgibt.

ban

Itjer

etttia

anbers

furd)t

bann

bcgert

beffelbcn

anbern gunft unb

ber
begert
er

gnabe,

unb fragt
tl}nt,

nad)

gott.

er

aber

gott

fnrd)t,
ift.

feiner

gnabcn, nnnb fragt nit nad) allem bem, bay nit gott
t)m

ban

met), hah

niemant
.">

o l)m got gnebig

ift.

3d)
t)ic

t)it'

gottid gemartet.
er

3?t)B

^er

t)at

befd)riben bie fnrdjt, bao creutj be alten mcnfrf}en,

fall.

v.

wie

man

ba^ tragen

unb ^oben

5iue
fid)

befd)rel)Bt

er

bie

fjoffnung,

bo
^inel)

leben be neincn ntcnfd)en, tnie

ftuc! t)nn

man

barl)nne baben
l)ct)lgen

fall,

bann bie

allenn pfa Inten, ja l)nn bcr ganljcn

ift

fc^rifft
fie

gelernct merben.
l)nn ibbcr

bau gott

%o Inunbcrlid) t)nn

fel)nen

finbern,

bas er

gteid^

unb

nnet)nigen bingen fclig mac^t. ban boffennng

'ilaii)

unb

bor5tct)ffetn fet)n

mibber
ift

-'o

et)nanber,
anber-3,

mnfien

fie

l)n

bem

bor^iucDffelcn

boffen.

ban

fordjt

nit

unb t)offenung ttfxi anbcbenbel 96= neBen, unb bie ^mel) Inibbernaturlid) bing muffen ^n uns fet)n, barumb ba^ 3toen mibbernaturlid) mcnid)en i)n tins fet)n, ber alt unb ber nelu, ber alt mu furdjten unb borhagen iinnb unbergcben, ber nem mu f)offen, befteen
ban
ein anbebenbe^ Oor3n)ei)freliin

ar,

unb

ergebt luerben,
t)eid)een.

nnb

bifj

gleid)
t)aliict,

gleid)
bolt',

loie

bn einem menfd)en, ja t)n einem loercf ju ein bilbinad)cr, eben t)n bem er toeg nl)met unb
bct)be

inay

am
?llfo

ttum bilbe nit

ber
furcht,
bie

fall,

l)n

bem furbert
3lbam

er

and) bic

form
bie
^(^^
:w

be

bilbe,

t)n

benn

alten

abl)clet,

mcd)ft
l^rf)

boffnung,
gotti-3

bic

ben

nerten
ift,

menic^en

formet.
geid)rel)
gotti-3

Sarnmb
unb
crenf, bic

fbrid)t
bl)n
ic^
ic^

er.

gettiartet.

ba

bn biem

nit

ju rud

lauffcn abbcr
t)arre ii)
etticf),

i:ior,3met)ffelt,

5nnbern
e-3

gnabcn,

begert

^06, ber

unb marte, rtcn

trollen

mei)m gott
tnct)B,

gefeit,

mt)r jn bclffcn.
legen,

^hm
gleid)

fei)n

bie

gote ba

ttill,

tjcit

unb ma

unb

l)m

felb orfdjlaben luie fie i)bn

bolffcn babcnn loollcn,

fie

unb tnanB

l)bn

nit

r.

toibberfcret
t)aren nit,
fet)n,

bortsagcn
fie

fie,

abber o

miigen, anbertDet)t bulffc fud)cn.

l)r

I^iffe
berel)t

luarten gottiv nit.

t)elffcn,

05ott foU
nie
fie

martcn nnnb al balb

t)aben.

unb

nit anbcr-j

bau

e-j

abmalet

bie aber gotti

34 ^nn

fctfc

Sic

fictcn !i<ii6pialincu

1M7.
l^u

2(1!)

nartcn,

bic
icic,

bitten

giiab.

abn
and)

fic

ftccn
l)l)ii

c3

frei)

gottis

gutem
gott

liUeii,
fie

Incnn,
nit.

mo

iinb buvd) Um-?

t;x

ev

lielffc.

'}ln

ha

(lulffe
fie

,5UHn)fflen

Sie geben

abn
folt

fein

namen
fie

nit,

Sie laffcn

teujfen

unnb nennen, unnb

:.

eo

and) lange an

ma
nit,

Dortogen tncrbeu.

iJer

aber
lei)bet

ber

liilff

einen
,

nanten gibt,

bem

luivt
nit.

bann

er

nmrtet unnb

gottiv rabt

miUen unb

uort^itjen

Unb mei}n
S)a
ift,

feel
ift

^at gekartet.
ein loartenbe-? aber bnirenbec- bing Imirben.
alfj
el)n

mel)n

fect

fprcc^ er. 3tUcr

10

meiner
gottiC'

feel

Inefjcn

nnb

leben

ift

nit anberc- gcloe^en,

ban

blofe

mrten nnb
,

bovren,

bao niodjt auff lotein aln fagen, Snftinni

fnit

bominnni
d^em

Snftentrir
feil,

fcu erpectatrir

aninm mea
ftetige-j

(Vtjnn

l)arrerl)nne

ift

morben mein
bah

3lnf5,]ubrnrfen

ein fefteo

l)arren

nnb
bab
l;r

l)arn,

ijn

mil=
ts,-.

bie feel nid^tc- empfinbet,

id)

ban ba
lievren.

fie l)arret

abber Inartet, als

oud),
'^sd)

im

89. pfalnt,
altn Heft
l)arven,

40, >.

.f)arrenb
IS

geliarb
feel

bc-j

alfjo

bic

gotti-j

gel)art,
l)offen,

bnv mein

ein Ijavrerljnne liuirben

ift.

ift,

nn

gleid;

leben ein

mrten gan^

Unb anff
3)0:3
ift,

feijn

murt

l)ab id)

mid; Inu'lafjen abber gebeljtet.

ift

auff fel)n ortjctjffen

,

unb
l)n

gclubb, baiftcteC'

nn

bie

natnr be inne=
boffen,

tocnbigen
-'

nnb nemen mentd)en

trei)t

ba
left

er cl)nn

l)arrcn,

tramen,
bat

glauben

^n gott.
Tillen

barumb
ben,
bie

auc^

gutt nit,

ber bo

luHbei)ien

gnab unb
fel)n

bulffe

Ijm

tratoen

unb

fid)
ift

nuff l)n orlafjen

unb

biii'i-'en.

unb

baffelb inort
lebt nit

unb Uorbelj^en

gottiu

ber gan|e cntbalt be5OT>utii.4,4.

gotti.

nemcn menid)en, ber

2.1

uon bem

broct, lunbern

Don bem felben mort

5Jlel)n feel

ju got

(f.^

ftartet)

on ber morgen

Uuid^e bi5

Jribber ]u ber

morgen
al

lnad)c.

Sa
ftetig

ift,

mein

feel

fteet

geridjt angefidjty alltieit ^u gott auff

unb

feft=
*i. isn, 2.

d^ toartet feiner ^utunfft unb bulff.

ju unferm got,
Dier tel)U,

im

122. pfalm,

Unfer ugen fe^n

fd)rifft
tel)let

bis

bao er

fiel;

unfer erbarme.
teilt

Sie

bie

nact)t t)nn
30

unb nennet

bie

ber nad)t

leic^ mic bie ftatt btcr he nadjts Ijuten, load^en

madjung abber martuiig, unnb toartcn, cib l)mant

Oon 6 bi ^u
b5
ift

fome abber

get)e.

C?l)n

igliri)

\m(i)c bat

'-^

ftunb, bie erft

:',,

9,

bie

anber on 9 ju
tvai),
ift
3.-.

12,

bie

brit
ift

Don 12 ]n
Iju
ij.

bie

Dierbe,

bie
itit

morgen
farenu,
ift,

Don A Ijum

tage,

ha-:-

lt)ffc

aufjlegnng laen mir

gotti--

gnug
ift,

gejagt, hai
fteticliri)

Don einem morgen bi tjum anbern

nit obe5ulaifen.

]u barreu

bas

unb

5lb gott aud) Dorliibcn molt benn ganljeu

2 snjcljnUn
brudE

fie

fic

nit

716

Obglcid^ Borger

fd^oii
-V

gctrouc^t. Wirb
:!:!

f)icr

bct 3lii=

fairen" in
')
j.

biitc^au ermicbcu

27 im 12. pjolm

(o

= scilicet
ilcrtc.
I.

ut:^ct^

14

210

2)is fiefcnt

Sufepiatmcn 1517.

tag, foHett toir au) Bif; auff ben

tad)

anbcrn tag luarten.

lerg an,
)e6ft

S)a et aber bic morgen

^ft bic

aber kit anticugt

mcev unb
i)cbt

ntt bte a6ent aber mittnad)t tnadjc,

alle

urfad).

bon be morgen
be nac^ty.
ttibber anff,

man
nun
bcn

unb rget
feo

Silt er
laf3

fagen,

unnb bu an

cnbct

[ie

beS abent

in gott
blel)B
Ircrct

ju tralncn,

f)ore ntt

abcnt

unnb

uac^t geen,

bn in ber
nit anber

Irnrtc
i)t

ftccn

6i^ toibber morgen,

ban ber nel mcnidj, bca

faE nit auffl)oren,
Ictien

ban

gotti luarten
tl)nn

unb

fel)u Ijavren,
ift

nie ber enfjer

mcnfd)

tl)ut

unb

mnji,

unb ba

ba

aly glauben, Ijoffnung, licBe, 2Bild)er

hjirt

^n ben )ot)en brel)en tugcnben, tugent art unnb natur in ben pfatmen

befdjribcn,

i.

e.

afiectuv et opera eorum.

tuercf

barumb
bc

ift

ijnn

biem

clel)nen

pfalm bas gan|

metjfterlid)

leben,

unnb
nit

tnanbett
fei)

Ijnnehienbigen
ein

menfc^en gar
t)n

befdjriben,

ba ca

anber

bau

orla^en

gott

unb

ganlj gotti loillcn geladen ftcen.

,3fracl ber Inartct gotti.

ift,
ift,

S^a
als gcfagt
auff got,

aus lua
bas
fcljn

gciftlic^

unb innelnenbig
ift

nein boIg

ift,

ba

fteet

alfo,

!'>

gonti leben

einn traloen, Oorla^cn, luorten, l)arren

^cift ein

bann ^ixaci
ift

auff l)ebrcifd}
bie,

man

ber gott fic^t,

abber ber

on gott
l)t)n

rid)tig,

bae fepnn

ber berlienn rid)tig fteen ju gott,

unb
fidj

auff
fetb,
-"'

altieit

fel)en,

ad)tl)aben, Inarnenien,

unnb

nit fidj
tjeift

fruntmen
einer,
rec^t

t)n

bann
ift

birectue

3n gott.
feljn

cum beo abber bircctU'J barumb Inartet niemant

gotti.
liebe.

bei

fcn beo

ber

bo richtig

gotti-i,

bann

bie bo
fcl)en

^s\xad fcpnb,

ba

bie ridjtigcn

bas

fcljn

aber, bic gott

burd) ein ftarcfen

glauben, l)offnung unb

2)an bavmljer^idcit
5)cn, bic fe^n toarten

ift

bei)
feljnb.

gote
3frael ber rid^tige menfc^ leufft
ar,

unb ^^xael
fterctc,

nit jn Ijm felber, nit Ijn fepne

nit t)nn feine gered)tidcit

l)n

unb

Ineli^licit,

bau

bie fel)n
ift

nit Sfrael, funbern nit

bei)
t)i)n

frum
fie

fid)

felb,

unb

unrid)tig.
bei)

bau

linlff

unb gnabe
Iqo\.

felb,

fcpu funbcr
bl)r

unb orbampt
nid)t5

pnn,

alfe

13, 9

er

and) burd)

Dfeam

fogt,

Sf^et, Sei)

ift

bau orbamniii, be^

;w

mir aber ift bcl)n b^lff- ba Iriel)^ Sfraet nu lool, b bei) l)m felb ^orn, ungnab, funb unb jamer ift, als er oben befd^rept unb clagt i)at. barumb tcufft er fon l)m felb, unb leufft ju got. bei) bem ift gnob, I)Cl)l, gerec^tideit,
unb
nit

auf;

orbinft.

Unb
S5aS oben gefagt
ift,
ift,

l'ill

ift
ift

bei)

l)ni

bic

crlofjung.
tl)ffen,

bei)

l)m

aUel)n

bie

erlofung au^ bcn ilen

ba on

.ir,

unb

fnft fein crlofjung, tnie luol bie l)offcrtigcn bd) l)n felbS
fid)

loUen gnugtuunge unb ertofeung finbenn mit Ijrcn Incrden,

eraufe erbel)ten,

37 gnuBtunge

Sie

ficben SBufepJQtinen

1517.

211
fclbs h)Qvt)cit,
gevccijtidcit

t)xidb^j

^clffcr,

eiloer,

erbaimev
l)n

icl)n,

unb

l)f)n

ertBerben.

aber loa folget

bi^em befdjlu^

Unb
aii^
er,

er

lirt

^it'i^ffl

erlofen
fitnbcn.
luirt
,'c.

acnn

fclinen

r,
fan l)m

gott fclb,

bte l)l)n fcl)cu

fctb

unb nit fie fclb, unb fennen, lonrten, tralncn

'$iia-i

erlogen ^iracl,

bic ririjtigen,

nit l]elffen.
bic bo
ift

ninipt 'JJtoab
ba-i

Wind, ^frnet ()att funbe unb unb C^fmacl ovfirf), bie l)offer=
gercrf)ticf eit
,

tigen t)cilgcn,
ieljnn

nit

Uiolten linffen,

bo

mir on

rerf)t

foUen,

nit anberC'

bau

ein

gnebigc gbe ber lauteren unHorbicnetcn

barmljcrljirfeit

gottii?^
iel}n,

ernft

unb ^ornig

ban

toer tjm felb linll

ift,

barumb focn loir un felb nit barmliertng, funbcrn auff ba^ un^ gott barni(]crhig iel), unb nit ^ornig. gnebig )el)n, bent luirt gott ungnebig, unb luer Ijm fclb

ungnebig

bcm

ift

gott gnebig.

15

Slcf;

@ott, erl)ore mein gcbeet, 5il)m |u bcl)n oren mein

mart)eit,
erl)ore

fleljcn

l)n

beiuer

mic^ t)n bcinev

gererf)tirfeit.

Unb gang

nit
es

mit bel)m bicner \]n%

Dor
t)att

gerieft,

Xan
3
20

mag

beijn

ugen
fcet

nit red)tfertig fcl)n

l)manb ber bo
eriit)bcrt

lebe.

Son

mein fe^nb
mid)
inie

mcl)n

orfolget,

er

I)at

meljn leben

bi auff bic erben.

4 @r
5

"^att

t)l)ngelegt

t)n

bie

finfternis
inerlt.

glcii^

bie tobten
ift

biffer
ijn

Unb befummert
5Jtel)n
t)crl3

luorben
l)n

mir mein

gel)ft,

ift

ml)r betrbt loorben.

2h

3i<^

')''b

gebadjt

ber

alten

tagen

idj

l)ab

geprcbigct

Don allen

beiucn

locrcfcn,

nnub bon ben

[)cub
ift

gcfcf)efftcn

beiner Ijenbe i)ab i) gelerct.

7 3d)

t)ab

mein
feel

aufjgcrcrft

] bir,

^JJiel}n

|u bir

gleid;

mic ein burre erben.

gc^ft
ift

8 d^neE
30

cr()ore

9 Senb nit
ba

mi^, mein gott, mein oon mir belin antlilj,

nit gleid)

mott irorbcn.
faren.

idj

loerbe ben bic l)n

bic

Ijclle

10 Safe m^r gebort rterbcn frue beine bannljer^icfeit, bau mein l)offenung ift ijn bt)r.
11 Ccrne mic^ erfennen ben
35

meg barljnue
bl)r.

id)

Iranbeln fall,

ban mein

feel

i)ab id)

erljabcn iju unb

nit fctb
(f.

5 gott
toanbcrn

fie

fclb,

14 @ic6en

29

ift

log

3i roanbccn

CDFG

anberen K

jeboc bie SlusleBung)

14*

212
12
(vrlofec mic^,

^'f

f'ft'fn

g?iif;p)ii(mcn

1517.

mein

got, luiu

meinen

fcljnben,

Im

btjr ift

mein

^iiflu^t, Serne

mt(^ tt)un toa bir InoIgefeEet, ban bu

6i[t

mein

gott.
bein-?

13 2)e^n guter
loillen,

gctjft

fre mic()

l)n

bcn

ridjtigen

Ireg

umb

nnmcn
f.

gott, macf)

mid) lebenbig in beiner

feei

gcred^tid'eit.

14

-giire

aiife

ber
l)n

orolgung meine
meine

unb
ban
3111c

beiner gnaben ^urfture meine fet)nbc.

bie
feel

V< Unb normnfte aCc

id)
bVjXi

anfedjtenbt,

bct)n biencr.

l^falmen, atte fdjrifft rufft nad) ber gnaben, pret)ffet bie gnabe, fuctjt
Jnercf
lel)(^t

^riftum, unb allein gottis

fie.

lobet, aller mcnfc^en Jcr aber ortirfft

lu

barumb
ftljmme.
be
fclinb

ift

bier pfalm
^^ft

juDorfteen
bi^er

au^ ben

Hrigen, ban e
ift

ift

all-S

et)ne

^u miffen,

hivi

pfalm

gerebet

unb

loirt

Ijn

ber

perfon
teglid}
nocl)

ganzen
fet)nb

boW
bie

unb eljn iglid^cn befunber, lDil(| oW luerltluelj^en unb cl)gen rechtfertigen, bie nit Itiiffenn
6l)rifti,

uiicn

liuien

Pon gottis gnaben.

fie,

ja

fie

meljneun,

niemant

t)alt

ineer

is

bon gottio gnaben bau

orfurt.
1
3lc^

flu

blinber

t)el)licfcit

unb guter meinung irrtl)um

gott, crt)r

mein
fteet

gebeet.

@^n
als

I^eilgen

menfc^en leBcn
l)n

meer i)un ucmen bon

Ijn

got,

ban in geben,

mcer in begeren bau

l^aben,
bai:

meer
ber

frum

iDerben

bau

t)nn

frum

fein,

. Sluguftinu'j
ift

fpridjt,

glaub

ermirbct

loay

ba

gefe^

furbert.

j.

34,

u.
3'

af'u'"''

barumb al im ""^ '

fertigen

bitten, begeren,
bie

fudjeu baS red)te Inefjcn ein inmenbigen menfdjen,

al^eit fudjen,
alf.cit.

33. pfalm,
'"vi-

bo got
antli^

ben

toirt

nid;t

gut mangeln,

^i'f^f^t

fein
ift

iberumb
fnd)te,

am

13. pf.
fie

bon ben

t)of=
25

t)cilgen,

@y

niemant ber bo got

ban

Ijabeuj gar funben.

-3li)m
Stit

Iju

bel)n
tnarlieit,

oren mein flei)en in beincr toarticit,

ban
bie ift ein itelfeit

^n meiner
(frt)ore

unb

falfc^eit.

mid) in beincr gerec^tideit,

gerec^tideit,

^Kt in meiner
fpred) er.
bie burd)

ban

biefelb

ift

funb unb ungered;ticleit.

id|
fet)c

311
ctlic^,
fel)n
s

Wu\} mid) auf; gnaben luartjafftig unb gerecht, bau

t)re

eljgcn

ttiarljeit

unb

gercd)ticteit

\vav
t)t)e

unb

red)t

i]ahm unb
fcl)n,

iollcn.

bo bet)ut bu mid) fr.

eljtel

Sie InoEenn
fet)n,

and} etmao

%o

fie

bod;

nic^t fein,
cfen,
bie,

fein,

lugener

toren fein, funber fein.

Sjie ift

3U mcr=
nit
bie
l)cl)ft

bac'

bac-

Inortlcpn

betin
gcredjt

Uuirtieit
ift,

unb bcin gcrcd)ticfcit

etlid;

bo got mit

mar unb

al

biU meinen, funbcrn

gnab,

x^

ba mit un gott tnarljafftig mac^t unnb gerecht bux) ^riftum, mie bau 3lpo=
9!m. 1.2.3.

ftolu '^anhi 3Jo. 1.

l)cit

unb

2.

unb

3.

nennet

bie

gered)tideit gotti
loirt.

unb
l)el]ft

loar=

gotti, bie

uns bnx) benn glauben

(51)rifti

geben

3ludi

gotti

23 im 32. f\a\.m

24 am

12. pf.

ie

ficbcii

Sufipialmcu 1.M7.

213
iiiib

tav()cit

[)k

lt

bie iDort
ift

aein, ja mccv bic lucrcf

crfuUuiig feijucr luiut.

gleich loie ein l^all^

tvM)
JQ ein
>

crfiiUuiui

bic

felb

gnabe unb
iiit
fii-"

barml)ci-^ictett,

unb
ift,

pfeniiig nbev gnualtcv gutbe

eljtcll

du

Uun-l)offtigev gulbe

funbcni ein fignv,

geliatben liu'vbcn.

unb unb

trigcrel),
ift

fj

luir

luarc gulbcn geben

unb

@in
bei-

xcd)t

gulbc aber

bie lavl)eit

unb an
ift

triegercl).

atBo aller l)ffeitigen

gevedjttcfeit

l)eilgcn

leben

luevcf

unb

gcvedjticteit

fegen

bev

unb

mxd
Bo
ift

gnaben
red;t

gotti-i

ein bloer fdjein

unb
ift

ein totlidje frfjeblidje falirf)eit,

nit
luavljeit,
ift

fic
fie,

ov
bei'"

imve

get)alben

lucrben,

ha

funbevn

gottii?

bic redjten
ba-j

grunbgute geied)tideit
Ixuirdeit auf]

gibit,

tcild)

ber glaub tjrifti.

fibe tui),

barumb
ift,

mag

luortlelin

I)ebreifd)

and) luot (in

bao

in

beiueni glauluMi,

Povliianbelt luevbeu.

Unb gang

nit

mit bcl)m bienev

ber bodj

inf]
Ijnn

gerid)t.

(&30 bcv bicner

bcfteen
''

gottic',

an

]UH'l)ffel

gnaben

ift,

nit

mag
bie bie

or bem geridjt, funbcrn fleugt 3U bev bavml^er^itfeit, Bo loollen

fet}nbe

unb iunber bleljben?

i'ormeffenljeit
bc\)

ja

\vo

nollen and)

bie

lioffevttgen blel)t)eii,
luirbiufte,

mit

bliiiber

Ijtjrer

luerrfe

nnnb gutem lebonn

ijn

Um,

unnb gunft nnh band

nit ijn

gotti geredjtitfeit finben l)ovmct)nen, ottis gerid;t

ben guten loercfen aud} furd)ten, funbern allein

fie

ben bofjen, gerabe

l)t)n

aU
2u

luljffeteu

la-3

gut unb bof; uor

gotti-^

geridjt

bei)

gefeljen

Hierbei

San
3(tf!

cy mag bor bet)ncn ugen nidjt redjtfertig befteen Ijmant, ber bo lebet.
luir
ift

fprcd) er.
bl)r

meinen
niemant
(i.

unb

ber

menfd)en ugen
lebet.

mag

id)

redjtfertig
ift,
ij"'- .

befteen.

aber Dur

ved)tfertig ber bo

n-r aber tobt

ber
2s

ift

gcredjtfertig, al 9io.

iLu'r

geftorben
leben

ift,

ber

ift

Oon funben
ijnfj

gered;t=
Inic

"

fettiget.

Sili^er tob bebet

an l)m

pii

unnb

locrct btj

grab,

er fprid^t pfal. 43. ir ncrbcn teglit^ getobet

umb

beinen tniHen.
fcel.

*i-

*4,

23.

3)an mein
ift,
''J}fel)ne

feljiib
fetjnbe,

bat orfolget mein

bie

Sa
alljcit
30

mir bnrd) bbve

''^Ibel

mebf5t)eit

Iribbcr fteen,

ola ein igtidjer

l)at

fein

(Satjn,

nnnb gered)tirfeit unnb ^^^faac feinen

luibber feljn
ift
,

;3fmael, ^acob fein Sfou,

fccl

unb

6l)riftuC'
,

feinen

^ubarn, ber Ijm

fecl

ftrcbe

funberlid) l)n
gered)tictcit,
nid)tc-

ben bingen

bie bic

anlangen, bas
ba-?

^n ber
luarlieit

trartieit

unb

bo bie t)offertigen nit mollen lel)ben,

bbv

unb
bie

geredjtirteit

fei),

unb

berlialbon Hrfolgen bie redjtfrummen incnfdjen,

allein
leben.

in

gottiv lrart)cit

unb

geredjticfeit

35

@r
S)a
ift,

l)at
fie

ernl)bert
leben
in

mein leben
nnnb

bifj

auff bie erben.

ftc^gen

eeren

fi^cn
ber

ijod),

empor oor
ganlj

ber

menfc^cn ugen
24
SRo.

um6
A

t)l)r fd)cinc5 Inillenn.

l)alb

mu

id)

ern^bert

8.

26

<)fal.

48.

214
lcrbcn
,

2^if fwfcf" 5Biif;>)fatmen

1517.

in"
tiiil

hex
bcr

nicn)cf)cn
)jropf)ect

migcii

orUiorffeit
toic

iiiib

t)Dvad)tet.

bau
fi-l)

l)u

bij^cit

tuorten
bcr
1)11

au^brucfen,
in ^tifto

ein fovadjtct
bert

bing

el)n

incnfcf},

bev
tjtjn
,

gnabm unnb
imb unb
ift

lefcet,

ecret

nicmanb,

ja

l)bcvinan
angefef)en
s

iincevct

ganii ein unnnti,

bie

untnct)titi,

fd)cblicf}

menid)

Im allen fadjen,

bie

menfdjen tjanblen.
na) nit
l)at,

unb Unld)em

e^

bav^n na) nit

Inovt,

fummen
rab,
vc(^t
,

ift,

fuldje fetjnb

bie alle fe^ne gute loerd,

nu'innng bor nar)cit,

boPett unnb untugent

fei)

t)alten,
fel)n

ber

ift

nat^ nit

^u

^Ijrifto

tunxmen,

han, bao

er fclti

fet)nb

Inerbc

unb t)m
lo

felfi

anlege, ba tjm bie anbern folten anlegen, fid} felb l^n alten guten toorten,

trercEen,
f)erljen

leBen

nnnu^ nnb narre

ac^tc

nnb grunblic^ an

all Bettigen fetn

cttcnne.

@r
ift,

l)att mic^ t)n finfterniy geleget leid) lte bie toben bi^ev U)etlt.
fie

2)a

fel)n

l)nt

lic^t

unb ben leuten

tiefant
l)n

unb bernmet,

fd)et)nen
i->

unb fe^n angcnel)m,

imanfcl)en,
$[.102,
7.

ntii^

aber legt er gan|

tobter,

el)u

oradjtung unnb'ljn
frf)el)net.

glcid)

tnie ein

ber or ber Inerlt nt)nxer

alfo l)at ein eQn=

et

aud) beben gcfagt, ^sd) 6t)u gleid) Inorben

geet
e.

Ww

ein nadjt rabc,

luie

famet ogel ^nn bet luuftcn. al^o

tefien

bex

frumen Bcbarff
l)l)r

man
mill

t;u

letjnem

nnb ampt, and)

bartjn

fjo

gcbendt

man

nit,

man

l)l)r

au)
20

nit ini^en abbcr erfennen, bie fd)el)nenben aber [)el)lgcn gaffet ein l)bcr an.

llnb

Befummert

ift

9Jlel)n l)etl5 ift t)n

toorbcn l)nn mt)t mein mit betrbt loorben.

ba gotte Inolgefellct
,

geljft,

m-

51,

19-

ia
gefagt,
laf^en

ift

ba rec^t opff er

al oben

^m
l)t

4.

pfalm
bot=
-''^

^Mm\ ein feel troftlofe ift unb Uorbolget, al^o ba-3

bon attcn cteaturcu, and) bon

fie

fclb

nid)t

bau blo^,

lauter

gotti-3

gnaben

i).^,^l;UHU-tet, ba fetjun bie fcligen bie bo met)nen,

baun

fie

foEen getroftet luerbeu.

^c^ f)ab gebad)t bet alten tagen.

ift,

a
nit

bie fd)el)nenbcn, bie etl)oct fel)n

fel)n,

nnb

bm

lid)t bet

menfd;eu glcn^eu,
l)u
,

befummett nac^ bettubt

^aben
fterd'e,

l)ten troft
!r)eil)eit,

unb freub
fel)n
[)att

fegenmettigen
burffen gotti'3
so

Joanbel
nit.
ba^i

unb luerden

l)l)rer

ei)gen

gered)ticfcit

3d) aber,
i)

bet biet bing

gan^ arm

bl)nn, >oet)f3

anber troft,
lafeen

ban

bcnde, Inie gott ae fel)ue

l)el)lgen bor^el)ten

and)

mangelcn,

unb nac^
%.
44,

nie feinen bnrd) feljne et)gen locrct,

mgeu,

Iniffeu,

frumcfeit bel)alten.

2-4. als

im

4:i

O
bu

gott

lin)r

babcn

gct)Dtt

unfcr beter
t)aft

ijobm itn^ gcfagt ha^

mie bu
feljeft,
l)l)re

mer,

ba'l

borl^ct)ten t)nn t)reu

bie ^el)ben,

tagen
fie

getan,
t)t

t)aft

aufgetriben

35

unb

gefc^lagen

ba^ bu

l)nn

lanb

ban bottoat nit

l)()n

mit ^tem

fc^toett

l)aben

fie

ba^

lanb befeffen

unnb
29

crafft ^at

nit

4 uiintjc, untiigtid)

k;

nljni

cvfi^cljiict

fcgclocrtigcii

tie

fietien

Sufipfalmen ll7.

215
fliicbifly

ge^olffcn,

fuubevnn
blji'j

bcl)iic

crofft

uniib

bi'l)uc'

nngcfidjt-
fie

crUnidjtcii,

barumb bas

fto

luolgcfallcn i)at iinb nit

Oorbienet l)a6en.

^c^ ^nti mcljn bclcfjaUuMi el)abt

S)a
5

l)iui

allen bniu-n

iiu'vrten.

ift,

ber Tnenfcf)en tvtxd

iil)

unb

novt, luic fic Ijtnmcr glcnl^eu

icf)

unnb

lieben

ber Uievtt, finb

nit gearfitet,

bann

>iun)ft,

ba-?

fie

iiieinant

felig

niad)en,

iiad) niilie fclju, bau aUel)n Im falfdjer eijtler eere, Sunbevnn aller troft, l)nlff unb felicfeljt Itgt gants an beineu ttierrfen allein, umnn bu nnfer Jrercfe tl)ueft unb unier inerrfe nit unfer, fnnber beiu iel)n, f?o lei)n fie bir nngenel)ni, re(^t, luare unb gut. Sie aber beiner gnabenn merde erfennen nit, bic Ijreo lid)tc, w t)i)xcx fterde, l)l)rcr Ireljfjlieit Uierrte tt)un unb gro adjten. Sas er aber fagt,

l)nn
ftcen,

allen
bac-

bel)nen

ioerrfen,

f^o

bodj
fid)

nnlulig

iel)n

gotti-j

Inerd,

ift

^o jubor^
fel)u,

bie lerrfe,

ba mit er

betuminert,

fllen alle gotti-?

!et)n

unb

h)iE

gar nit ein menfd)cn merde

allein

preljffen.

bann

loerd

elju-s

menfdjen,
biffcn
lr)ort=

funbern
i-'

gotti

Inercf

feljn

etttna.

barumb
geteutfdjt,
be^f'

befd;ribet

er

Ijnn
i^O'-'

tnorten gar eben bic ort ber gnaben gegen bie nrt ber natur.
lel)n

31""

mebitabar,
ift,

ha'5

l)ie

bcfdjamen

ift

l)ei)ft

offt

bn ber

fdjrifft
*i- 37, so.

prebigen aber rebcn, al pfal. 36. ber

(ba
bebed)tig

munb

gercd)tfertigen mirt
luebfjlieit.

bebenden
bifjem
i)or=

unb
er

luel^^lid)

prebigeu")

bie

2 an
nit

bon

prebigen
2

ber

gottij

rcerd

unb gnaben eutfpringt

geclagt I^att,

ber gaulj
t)offertigen

b^bber unb

otgung,

bon ber

oben

ba5

bie

bnn

gotti-J

gnaben unb merden, funbern bnn bv ebgen

tngen
fid)

tnerden belffen,

raten

unb oor=

lafjen,

ba-j

feijn

).)l]X(

gebndelt.
id)

Unb bon ben

2)a
ii

gefdjefftcn beiner l)cnbe l)ab

gefagt

geleret.
bcbner

ift,

id)

t)ob t)i)n
l)t)re

unb

fic

cljnbendenbt
l)att
fie

geniadjt

bc"b

IrerdE,

bo

fic nit

hierd grof5 adjtetcu, ba

aber borbrofjen unb

ba-J

mbr barumb
frommen
tnerd
30

febnb
er

morben.

Tic
fc^affet

gcfd)efftc

ber

bcnbe gotti-S,
ba-J

febub
alle

bie
l)')

bie

gebirt

unb

au gnaben,
nelu

geid)id)t

an

mit toirdcn.
aber

fel)nb

bann ^0 fe^n unb lcrben fic bn tfiun unb lebben bai

fie

creatnrcn
burd)
fie,

in

(if)rifto.

Tic

got

alfjo

geid)affen,
,

ftiirdet.

ba febn

mitmirder. bao

feljnn

bie

jmeberlel)
bie

merd

gottiv

ba and)
naii)

pfalm 27. non

geid)effte

fagt.

Sic l)abcu
?c.

nit
p-i.

borftanben

Inerd

gottts,

bic

ss, 5.

iebner benbe

.^stem

18. bie l)bmel prebigen bic eere gottic- unb*i- 10,2.

fel)ner

ba^ firmament oortunbet

allcpn
:!.i

bie loerd
,

bcnbe. bac^

ift,

bie 5lpoftell

prcbigen

uon ber
bie bie

gercdjtideit

bic

gott l)n unft tnirdet,

unb gar

nit

bie gered;=

tideit,

nuniidjen

normngen Im mirden.
t)enb
ift,

^d) t)ab
ift,

mepn
ec-

auffgcrcdt
ba-?-?

tju

b^r.
ligt,
fjo

lab
tt)u
id)

bic loeil

f^o

an bebn mirden unb gnaben

biUid) nit mcl)r,

bau

fnd)
ber

nur gnaben unb m)mmer anff mci)n

jtocitcn

tt)uu

19 Doroolgcn
burc^ bic

Uiifcrc

Cc-jart,

ieavbcitung

uon

12.5

entnommen, Wirb

gorm

bc folgenbcn SlelatiBS geforbcrt

216
fidjer

2:ic

fiekn SSufiVfalmcn 1517.

fd),

linc

Jiicl)it

feijnbe

tl)un,
bl)r

bic

l)l)vc

f)cnb

Iju

bl)r

uit

mfen,

ja

fic
l)it

l)n
Ijlin

bcn bu\]m
felb

ftcrfcii

iinb oii

nidjt bcgcren,

funbein h)oU gcfaUcn

gebeet
lucrbcn.
tiu

Ijnbcii.

cnb

auffvccfen

baS ac iinficr Inerd gote foHcrt

FiCljn feel tft
(5)leicf)

|u got, Bebeut |u gcfd^riben

gott

(geifttid)

aber)

^u im

bl)V gictd) lote eljn

burre erben.
alo burftct nun)n
bt)r

inie

cl)n

burrer acfcr burftct na)

62. p. 2ftel)n
.bac'

bem
fcel

regen,

*i. ci,

2.

fect

nncf) bet)ncr

gnaben, als

Iiat

nod)

gobnrftct,

unb

bs gcid)td)t mi bcnt crfentnie, ba5

l)ren
bic

alle lcrd

ann

gottiC'

gnaben

nirfjts fel)n,

l)offertigen nit
,

gleuben.

barumb
,

ftecn

t)re

gebancten, luort
,

unb

leer Ijn
i'j

oerden

unnb

ganl^ fatt fel)n

lil)r

nid)t
fie

nad) gnaben burften

eben,

nad) bie Ijenb

Im gute

auffl)cben,

leben

bundt midj,

rcd)t,

gnugfam
geift

feiin.

^Icnb

erl)ore

gott,

mei)ii

tft

madjtlofj

toorbcn.
5*oic

oben gefagt
libft opffer,

ift,

cljn

troftlo
fie

feel,

bie nid)t-5

l]nn fid; finbct, bie

fdjreljt.

ift
''

gott bac'

funberlid) loan

tut

feiner

gnaben

bau got nit

libcr t)ort,

han

gefdjrel)

unnb
er.

burft not^ feiner bannf)erlndeit. bcn burft

oitl
Ij^ib

mag

aber nit liabcn, ber tjun t)l)m finbct

nit
furdjtet.

guti-3 Icbcn-J,

unb

gleid)

gotti'3 geridjt

diu

fprid;t
i)

^d)

gcburft

unb nad) gnaben Oorlanget,

-'o

al^o lange hi% bai

iftS
ijett,

nl)mer !ann,

id)

fumme nu
ll)r

cl)lcnb

unb

erliorc

b^nn Darren? gan^ miibe, barumb mid) fd)nell. baj ift un ttur lere
loartcn
follen,

gefagt,

ba-j

gottic-

gnaben

langmuticlid)

uttb

nit

or=

3lDei)ffeln,

ab

er bortji^en loille.
ii^

Senb nit Oonmlir bcin angcfi(^t, bas

ben, bie l)nn bie l)elle faren.
ber aufftag gottlidjcr gnaben

nit gleid) incrb

Ta? madit
fie
fei)

unb

bilff,

ba-? bie

feet

forget,

25

Oorlaffcn
t)^e

bo

fie

mel)r

gnabe empfabe.
loenbig giuiben

unnb Oorbanipt, Bo bod) barumb fie al^o gcfpannct loirt, unnb grunblic^er gnabe begcer unb alfeo ^^e olfomelic^er Sa ift nu ein d)riftformig loarfjafftig :itcnfd)e, ber inne=
unb betrbte
gciftcj
ift,

Oolt untroft-?

l)n

ftetigem orlangen

gotti
30

unb

l)ulffc,

Unb

bod), locn er futd)

creu^ ben anbern and) fagcn toil

unb
bau

fie leren, nit allein fcpn mitlcljbcn aber folge,

funbern unband unb ba

gccreubigct loirt.
fcl)n

Oorbienet,
bie

unb al^o aufioenbig unb pnneloenbig mit Gbvifto

ftecn

[)offertigcn

im

librcr oormcffcnbeit,
l)etlcn

bas

fie

gleid)

bcn,

bie

gen bl)utcU farcn, iuld)e furd)t ber

unb

ber

gnaben burft baben

fie nit.

10
$f. 51, 10.

Sa
ift,

ml)r frue gel)ort loerben bcpn barm)cr|ideit.

3.1

Xa-j

als oben l)m 4.

bie t)n

ib meinent geboer
l)er^e fpred)e,
l)ert!

freub

unb

troft,

lafe

mid)

awattt

9, 2.

^orcu bein gnabe,

mein

bir fcl)n Oorgeben

beine funbe.

511^0 rebet gott ben fribe l)nn ba-J

cl)lenb,

iepns Poldo.

Unb ba
t)arren.

frue, ba-3

ift,

oorlicug nit.

ban

id)

b^n mbe unb fan ul)mer

I^ic

fii-lifit

'^iifjpfalmcii

1-M7.

217

Tann mein
Sa^
bao
ift

lioffcunnfl
bas
i)in
iri)

ift

\)\i

biv.
fuclje

bid)

bac-

lieim-i^eii,

fein

aiibovnn truft
nit
liuljie

ban

bid)

allein,

(lar

ein

gvon bind,

lei)ben
firi)

)nd)en
aufj

imn

\)X(\m\>

einem
t)offe=

menid)en aber cveatnven, fnnbevn

s

brnden unb

lei)ben

l)n i-iotti-J

nung

bemntiiic linlffe umrten. bev fein lueniii anfj erben.

11
''HU
bid)

i'evne mid] ben

oben

Uu'fl

bavlinne
ift.

id)

luanbeln fa((,
bir

im
in

2.

pjalm

,(i(\i^t

0>d)

Unll

norftanb (leben
lalt.

nnnb*
nit

-i-.',

>*

nnbevUicl)ften
hcic>

bcm

Inei^,

bavlinne
fi'ire

bn

umnbeln

ban
ift

e-3

ift

miuiliel),
1"

ber menid) fid) felbv

in

feinem leben, nrfadj

bie,

ban

er

ninfj blinb loerben

fil)et

unnb
ift

gote

fid)

lafien l)n

ridjtigem glauben, bev

c[ia\ib
ift

abev
i".

nid)to,

fnnbevn

bev finftev luefl,

ba luni p5. 17. finftevnife

nnnbevtsj. is

feinen fuffcn.

unnb

nit Uiel)tev,

bvumb fel)no pfevb nnb menlev, bic bann alfto ferne eo ficfelb ved)t,
fte

bev Oovnunfft lidjt

cjotd)

fohien

unnb
fie

c^it

bnndet.

SiHK' abev aubevft

anfil)et

(alv

im

f\lauben), ba flil)en
Iju
bl)v.
l)n

bon.

!.>

S)an

idj

mein

feel

auf f evl)al)eu
l)t)m

Soy
tan

ift,

id)

bl)n

bevel)t

nbev geben,
bie
l)[)r

gelofjen

beinen unllen.

ban

bie

gott geleren
fid)

unnb fren,
bic

fccl

uberantluorten
tul)en

unb p^'i"
Im gotte,

nnb
cv
20
ift ift

fnveu lafjen.

abev
tsn

))l)ve

fecl

l)un
ba-J

fid)

unnb lunbevgen, tau

auffl)eben

nit
bie

fuveii.
feet

barnmb ift opffevn, bann

id)
l)evlj

miffen,

ba-3c>

Umvt,
l)ub

fecl

bic

opffev l)m 9cfe|e

mann
,

enxpov gegen gotte.

nu

bev )l)une,

opffev bi)v nit

feel,

filbev abev golt

bie

nod) telbcv nad) febaff,

luie

fuubevn mel)n

unb mein
fili,

bn allein Oov bepn opffev ad)teft,

gib

bau
licvli,

pvooevb. 23. pvcbe, ben gvnnb, ben

''JJ(Cl)nu

n.iiU
fecl
fie

got

miv bein [}(xii, ba spv. aa, eov tunnt mil)i. 5on, [)abm. IHlfo pfal. 118. \'lnima mea in nuinibn5i!i\ m.
t)ab fie
fie

m.
u.

25

mei fempev.
ba
bcvfe
ift,

evbietc id) biv alljcit,

ftctc

in meinen benben,

id)

gebe biv
alfjo

al^cit

ber,

unb

ftect

uit l)n

meinen bufecm.

Scv
fi'bni

ift

ein

gro

gebcct,

aber gav nutid), bav ein menfd)

()l)n

mag

lui

gott fpved)en,
lillen,
id)

3ct)c bpn,

nt)m

mein

bevt?,

nnb fuve bn mid) nad) bcinem

laf]

mid)

bi)v

gcnlUid).

30

12
S)a
bl)v

(Srloe mid) lum meinen fel)nben, mein got.

ift,

bie tc^fen

unb
bau

f)el)lgcn,

bao

fie

mid) nit ubevtoinben nnb oon

nit

|u

fid) Iji^cn, id)

fie

al pf. 18.

Ban
loie

bie

fvcmbben mein
ber

ubcvmed)tig

loevbcn,.;;).

19,

u.

0 luivb
nnv,
3.1

repn bleiben,

norgefagt,
Ijn

fvummen
not, baS
tetten
,

oovoolgcv fud)cu
bev
fie

luie

biefelbcn lunfnveu

nnb

fid)

vel)f]en in

l)vcn lucg,
fie

allein

red)t

buncft,

unb bavumb
,

ift

gotti-s

l)ut

unb

l)ulffc

bcftcen

mngen
gefeti

in

bcm Oovfotgenn
nit

ali

bie

jnben

ben
fie

apofteln

bie

bod)

mit allem

ftuvmen

anbevo ind)ten,

ban

loie
l)l)n

pbve luege

unb

loeiB nad) bcm

ficftctigctcn

unnb

bie

d)viften Iju

bved)tcn mit gcloalt.

uficrantlDcttcn

:)7

no^

.V

218

2^ic

ficben

iBugpialmcn 1517.

3u

bir

ift

mein

tifliii^t,

lerne

nitcf)

tf)nn )tia bljr tool

gefeltet.
5Jtcin fdjnb
bte burffen

nit

bcin,

nac^ betner
ic^

leere,

nit

tiu

bir,

ja fic leren
ift

nnb tagen mir tna

fal)c()e
fcl)

tf)un fa,
beljut

meiftcr fein,
*(.
i-'u,

aber
l)l)n,

el)tet

fatmlcn.

barnrnb

barum fli^en fic nnb InoHen aller ntid) or l)l)n nnb

p'].

2.

erlofje ncf)

uon
fecl

unnb

bn mein mcifter

felb-J.

al^o

llii.

gott,
liftigen

crloBe meine

Hon bcn

triglic^en lippcn, bas

bcr
tnarlieit

ift,

falfdjen leeren

unb
ber

imngen,
and)

bic

nnber bcr
oill

geftalt

lernen ben
ttienig

irrtfnmt.
bie

prcbigcr

l)ente

nber

feljnb

in ber

djriftcntjeit,

ben grnnb prebigcn.

S)an bu
^a
tieit,
ift,
i(f)

liift

mein
ttiun,

gott.
aufj meiner met)f3()eit
l)alt

w
unb
gered)=
id)
,

mad) mljr
fctjnb

nit ein abgot

al^

mein

fnnbern

mid^ an beine gnabe,

l)n

unb

nel)me Hon bir loeiBbeit

nnb

gerecfjtideit

bic bo

bir

ift

nnb

eniig bleibet.

13

S)et)n

guter

geift

fre mid)

l)n

bem richtigen

luege.
is

8a nit gefci^een, ba^ fie mid) fren aber t)I)e ein menfdj ban fie fren trumme niege, unnb betjn geift ber Bofie fret fie. ift 311 mertfen, ba fceljbe geifte gottiC' fel)n, ber gute nnb ber boe. ben bogen gibt got ben Ijoffertigen, i.sam.is.io. al on oul gefdjriben fteet, ba ber bo^e geift gotti-i regiret t)f)n. ba ift ber tiornige unmutige geift, ba mit fie Ijbre redit unb nmrlieit tiorfed)ten unnb
3iiim.
11, s.

bie

guten Porfolgen

alv auc^ 9Jo.

ift

ji.

(Sott

t)t

t)n

geben ben

geift

hc-i

f}affe

-'

unb |orns.
gntig berlien,
fndjcn unb

Xer
bie

gute geift
gccn
Ijn

ber ^eljlge geift, bcr

rid}tigen

moc^t
fie

fanfft, gelinbe
nid)tci

unb
gotte

bcm

uieg,

bart}nnc

bann

nit fid) felbc' l)nn allen bingen.

3td)

mein gott, umb

ba
bcljn

bein-

namcne
bcr gibt

tinllcn

madjlebenbig
-'s

in beiner gcrcc^tidcit.
S)o
ift,

namen

gceret

merbe,

mirt

aber

geeret,

toan

Ibcfennct toirt, ha-i er

bas leben unb

fagen, CMot

gercdjticfeit
ift

au% gnaben an
barmber^ig,

Porbinft.
bac'

bau
feljn

feo

tau

man bann
bic
Ijn

gutig,

gnebig,

fctjnb
l)bre=

namen
namen.
fie

prel)gcn feljnn.

bic el)gcn
feljn

geredjtfertigen aber
l)n
tjljrcr

ceren

fetB

ad)tcn

nit

alo Icbenbig
fpridjt er nit.
l)n

barumb m gottic' gereif)ticfeit bie er auf? gnaben bcm funber gibt, nnnb madjt ijn fctjncr gegeben gcrcdjticfcit tjn bcr Uiarbciit. barumb
Sie moEcn auc^ lebcnbig
,

geredjticit.

)ib mt)r Ion or

,

mein
fall

gcred^ticteit,

funbern mad) mid) lebcnbig

,

beiner

gered)tidcljt
,

unnb
ift

fo
,

ein itjlidjer d)riftcn bccten

enf3erlid)

ber anber

i-ed)t

d)riftcn
ift.

unb

Iniffenb

ba^

gered)tideit

ijn

Incrcfen

lauter

-y^

trigercl)

7 tefitjen
})tarcn
ftcl)t

20

91o.

j.

2-i

fic^3

35

iffciib

A, acr in ollen jcm=

ber bem lu" Bon bcvfelbeii

onb Bnb"

gefd^rieben

Tie

ficbcii

ilMifipialincit

1517.

210

11
5lit

("vuvc

aiijj

bcv inuiniliynifl

mein fccL
bnn
luic

allein bitt er behalten Uor 1el)n fel)nben, ben grofe gerechten, fiinbevn
l)l)n

anc^ enblid) Hon

aiifgefurt

3nUicrben,
fel)nb
fie

uuU

bic

fntmmcn nnber
l)f|ii

ben felinbon behalten

Incvben,
fie

aber

bocl)

nad) nnbev

gleid)

ge=

fangen,
loerben.

bif;

bac-

abber

auf; geluvt,

abbev bie

fetjiib

befert luevben

unb frunb

Unb
a
gcpvet)ct
ift,

i)n

beiner barniberlnrfeit lunftin-e mein fei)nbe.

beiner
barmljertiicfeit

nmb

nnb gnabcn luien, unb

crtentnic'

hai'

bie

felb
feer

loerbe

nnnb erfont,
feljnbe,
bie

Inildjem
l)l)re

preljf;

olljcit

nnnb

tnibber fet)n

niel)n

gereci^tideit

prel)f;en

nnb

Ineljf-.lieit

viimen.

15

Hub mad)
ielni

Iju

nidjte alle bie

mein
ftrict

feel

anfedjtenb.
Iju

Tao
\)n

bie

felben eiigenbnncEler, bie ber geved)ten feelcn ind)en

faf)en
iniri'i.
i-'4.

iiren

ftrirf

nnb

l)rrtl)um,

alv

pf. 12;i.

ber
f.

ift

luibrodjen,
tjelt)

nnb
bic

?.

fcljnb erlogt,
feel

banimb ^at bas

fal)cn.

l)cbrcifrf)

(a(S

ieronijmii'^

alle

mein

binben abber

San
Tay
unnb
nid)t
ift,

iri)

bl)u

bet)n
lebe

biener.
idi

i)n

gnaben
ban
idj

unb barumb
mid),

alle

mein leben

bienet
bciue.

bt)r,

mljr,

fudje nit

fnnbern bid)

unb bay
fie

bao
l)l)n

funnen aber nit tf)un,

felbs, fudjen
ba-

bie l)n

incr geredjtideit leben,

funbcrn

bienen

l)br

l)nn

allen

biugen.

^Jloc^t
gerediticfeit
,

l)manb Im ml)r fagen.

UH'l)Bbel)t

tanftn
fagen,
alfjo

nit

meer

bann nur Hon meufd)en

gotti--'

unb
fingen
offt

fterrte

l)mmer Hon
nit
id).

geredjtideit
feljteu
fid).

unb
U)ren
bai?

gnaben

bic

fd;rifft

aulegcn,
?

nnb
id)

meer ban ouff einer

Sei) cljn
igtic^cr

unb nur
bcfen
l]ab,
l)ab,
id)

ein

libleljn

^^lutluort

anff

Dur mid). al
id)
id)

meniger

l)n

ber fdjrifft

ban 6l)riftnm fnubeu

ln)n
bl)n

nad) nie fat Innrben, ""Ma

nie

offt

aber

id)

meer ban Pl)riftum fnnben

luar buurft, ba-j gott ber
(.^t)riftum,

armer Unirben, hau mid) aud)

h)cl)fe

bac-

beilig gcift

nit

meer
(vr

nad) n)iffen

loit,

ban ,3l)efum
(5^r

ol er fagt
felb

Oon bcm felben,

loirt

mid) nercleren,

tuirt

nidito

Hon l)m

reben, joo
ift

i,

i:i.

funber oon bem mel)nen mirt er^

nemen unnb

end)

oorfunben.

b"l)riftuy

gotti gnaben, barml)er^icteit, gercd)tictcit, marl)eit, locifj^cit, ftcrctc, troft

felirfet)t,

nnb
(a(

nn-j

Inm gott gegeben an allen innbineft.

bac'

Pbriftu-?

fag

id),

nit

etlid)

mit blinben Inorten fagen) caufaliter,

bic
ift

er gered)tirfeit gebe

unnb
bau
nit,

blel)bc

er

brausen, bau
gleid)
bac-

tob, ja

fie

ift

nl)mmer gegeben, 61)riftu5

fei)

felbS

aud) ba,

mie

bie gtenl?
ift.

ber founen

nnnb
ber

l)i^e

bc feurc'

ift

loo bie

fonne unb
)hin

feur nit ctc|,

fel)nb

ben

bif5e

loort

gnaben alo
nit,
ba-o

lei)d)t

gead)tet

fel)n

unnb

fpred^cn ormcBlid),
13
tju

SBer

)ocl)B

bac-

an gnaben nid)ty gnts

brocken

38 ni^t

220
tju

Sie fiekn SBufepioImcn 1517.

m\^
fic

ift^

uiuib l)lten5 barfur, hai

fit

C6

faft

IdU orftcen. ja mecr, ^o

faven
fie

man
iinb
ha-yi

itaa^t,
"elja

ab

fic

t)ve

gerei^tiifett
icf)

td)t':'

ocfjtcnn,

fc^ioinb I)crau
6linbt)ett,

fagcu,
fic

baS

bt)n

9elrl)B,

i^as

ift

ein jemcrlidje

fc^tucve

fid)

t)n

bcnt [)ol)cn

grabe

ber Oolfommenfjcit
tjaticn.
fet)

adjten
loie

nnnb nad)

nit

bcnn nnberften Oorftanbcn

f)offertigcr
feljn,

nac^

gcic^madt
er

ban
b

!an ein menfi^

ban

toer bo fagcn tijax,

rc^n on aEer ^offart nnnb

aller

bo^en ncl)gung'? ban

fie

bte geift(id)e fioffart

fidj

ift

iMt nnnb
ba5
er
fei),

aller tl)ffefte

later, I30

bod) nad) nit

t)att

rel)n

finbeii

Hon
or

flei)c{)lid;er

uub mcnfd)d)er
on
t)ni

nel^gung.
^

barmnb
fel)ne
fic

nie

fein

f}et)tge

o lune

gelueft,

fel6
int

fagete,

ba-J

Ineipeit

unb

geredjtirfcit

l)m nichts

funbern

^abber lljgen

unb mit

l)nn

felbs

ber ben bingen

ftrci}ten.

30 fummen

ban

aber mit e^nem tricglidjcm luort, ja bic neljgung ift ober nit tob= nnnb baltcno aber barfur, bas fie nit blinb fel)nu, funbern luoll toiffen, lD5 teglidj abber tobfuub fei), unb faft Ijn berfelbcn blinbljcit (Sljrifto na^ feljnem ridjtftiil greljffcn. bann )ar ift e, ha?- teglid) funb nit Dorbamnen, fct)nb aber on natur fct)n tcgtict) funbc, ban alleljn, benn fie gott auf] guaben tcgli(^ ad)tet, ba tfjut er aber nur ben, bie fie nit Poradjtcu. barumb ift
bifee

funbc,

15

gar feerd)
Irit,
jwnttr). 12,36.

iju

rebcn Don tcglidjcn funben, ^0

man

baraufe

fid)erl)eit

empfaljen

unb

falft^cn troft,

ber bo loibber gottiS furd)t ftrebet

unb

gottiy gerieft

gar

Ijetjmlid)

t)orad)tcn Iceret.

bann

f3o

ber menfd)

on einem
loili

igtidjen

migen
ha

20

tuort fall
er tcglid)e

redjeufd;afft

geben

am

jungften tag,

Incr

^0 tne

fel)uu,

funbe nit mit furchten ^uten abber betrietjnen loEe, unb ai^o t)nn
fic^

bemutiger furcht nod^ gnabe unb barmt)er|idtcl)t

ernfttic^ fernen.

7^J^%

^ *^ ^ :^ w^ :^ *^^'^ ^^.:^ wr; :^ t^, r* t^^ ^^, :* *^ :*j<^ jt^ r^js*^ ^J"^ ^js^

^J^^

Dispiitatio

contra scholasticaiii tlieologiani.

li:.

3Iviftoto(cft

iii-fKvrfc^te

bie

Ifjeologic
;i{ic()tiing
fiiljneiit

be be^

fptcven

5)Htic(a(tcrC'

ev

miifitc

cnttfjvont
'-i^litfcs

UH'rbcn,

lolltc

bic

neue

(yiaubene
griff

buvdjbviufini.

,Unou

fvfanntc bie

iL'utI)ev,

mit

llhitlie

cv

an.

d)on 1">14 meinte

ben .Sern ber
'Dhi^
er,

er,

ma' jener facl)lid) aafjre^

gefgt,

fei

geftol)len.

Seine 'Jlbneigung gegen ben

bie

5pf)ilofop^en

war mit
nicf)t

feiner 33crtiefnng in bie Ideologie,

nnb ba
liH-nn

llJart

ber .Hnocfien erforfd)t",

(Vleifc^
'Stt\6)

nur
fo

gett?ndfifen.

?(nfang
i()n

1517

ernrte

Slrifttitelee

gelvefen,

mrbe
.^u

er

fr

ben lenfel

l)iiltcu.

9lber er I)offte,

beffcn

balb

mftc gekffen

fef)en.

Sarauf mollte
9?udf)

er

l)in=

irfen
Spl^ilfif:

nanienttid)
er

burd)

einen

Pommentar
ber fo
jeigeu.

^uni

crften

ber

Jlriftotelifdjen

moUte bem
in

Giaufler,
feiner

tauge bie

.ftird)e

genarrt,
ift

bie 11lac-fc atneijjen

unb

itin

alter Selt

2d)anbe

Iki

'-Berf

mal}rfd)einlidi unDoI(=

enbet geblieben:

nid)t einen '-J?nd)ftaben fennen

mir baBou; aber

SiSputatiou

aU

einen ^usflu^

ber Stubien ba^u brfen mir bie nad)folgenben Iljefcn betrachten.

?eftimmt

mareu

unfere

Slje

fr

bie

in
,

3Bittenberg

am

ein oud) nad)= 4. September 1517, in meldjer Jranj nf^cr aue 'Diorb^ufen mala fr bie Sac^e be Dangelium l^ertjorgetretener "JJiann, fie unter l'utf)er'3
l'orfife

crtbeibigcn folltc,
fte

um

bie 3rrbe

eine biblifd}cn i^accalaureuS

^u ermerben.

i'erfat finb
bie

frher,

bod) nid)t or

bem 21.3luguft, ba
Derfd)i(fte

erft

an

biefem lge
oT)ne

Sieputation
jundjft

befcl)loffen

marb.

i'ut^er
C5-r

bicfe

Il)efen,

^meifcl
fgen

gebrutft,

nad)

Erfurt.

mar gcfpannt,
er
fei

mal man
,^u

l^ier

bajn

mrbe,
fiel

mufete aber bei ber bort !)errfd)enben iHidjtung ba Urtljeil oraus.

Sie

bcun audj febr mifjguftig a\i^:

,

ju ermeffen,
*.?lnberer

bodjfabreub in feinen
t^5

sPe^uptungen

l)ie6

e*,

oerbamme

.^u

leid)t

^Jjteinungen.

maren eben

in ber Sd)olaftit ergraute 'iltnner,

bereu Sprud^ mir ernel^men, erftarrt in i{)ren

formen, bie bnrdi Slufnabnie be* neuen eifte in t'utbere Ifiefen gefprengt morbeu mren, (i^ntgegengcfe^t mar bie SBirfung in bcu .reifen jngerer eleljrten. ^icr l^atte man bas Sodi be Slriftotelee gefblt unb erblirfte in V'utbers iHuftreteu
eine Befreienbe

iat.

3n

2Bittenberg fanben

bie

ll)cfen

allgemeinen i^eifall: uiio

222
consensu
gefanbt

Disputatio contra scholasticam theologiam. 1517.

Dominorum Waxh
in

il)vcm

Ikrf^eibiger
fic

bic
cvft

erftrcBte

SBrbe juerfannt.

g^riftop:^ Sdjcurl
Ijottc,

Divnbcrg,
tibcrcugt,

bcm
ba

t'ut()cv
otjiic

nadj gef|a(tencr Sieputation

ein c^riftlidjcr Ificologe
t:^eoIogif(^en
er,

Irnv
cv

mm

man

Jlriftotclc?

irerbcn tonne;

ertnbcte
23rief

prop'^ctifd)

eine

gro^c

Umtfljung ber
bev
genif)nlirf)en

etnbien,

ja

feinen

an

i^utfier

Dom

4. TioUentbcv
ftatt

1517 begonn

bie

9{efovntatiDn

unb ben Seiormator Dvnljnenb,

Christi theologiam restaurare!

ruBforniet
infonberfjeit

mit bem Sa^e:

gilt,

51>on

unfern Jljefen

ifa i^ftlin

bamit

bae

gany gnnbanicnt
gesagt;

on gntder Slngriffen auf unb Werfte ber

mit
itjncn
fln-tc

StriftoteleS

6ert)aupt fagt,

boB

er

niittelalterlid)cn
fid^

iffenfdjaft

ju

erfdjttern

er,

Wie

Splitt

ausbrdt,

einen

6nt=

fd)eibimgsfd}(ag".

Sc 3. I . 6. 15 f. (abrief an Sof)- Smtg om * &ebnioi- 1517). a]g[. l)icv . 28. Decem praecepta Wittenbergeusi praedicata populo 1518 .^um 8. fcbot (im Sanuar 1517 djcutri Liber Decanorum ed. Foer.stemann <B. 20. 1e 255. 1 <B. 00. 72. gcptcbtgt). Srgen III . 311 ff. fiftn I . 135 f. 137 f. ^piitt, Sriefiuc^ II . 2527. 35 f.
D. Wnrtin Sut^erS Seben unb Bitfcn, Seipjig 1883. . 09.
51 U'j

gaben.
et

A.

lfignium
roloftadii,

theologorum Domini Martini Lutheri, Domini Andree CaPhiiippi

gratie

Melanclithonis,
defenfione

aliorum,
:

conclufiones

varie,

pro diuine
et

ac commendatione

contra

fcolafticos

pelagianos: difputate in preclara academia Vvittenbergenfi.

et
afficieris,

Lege
3;itel=

Lector

verfa

facie

catalogum

inuenies."

SOtit

einfaffung.

iitetrrffette

ticbrurft.
||

12 Bltter in Cuart.

S. 3

7.

B.

FHOPO-in

II

SICIONES
['

A MARTI.

LVTHERO SVBIN
iitelrctfeite

||

DE DISPV=
||

TATAE.
OttaB,

5}Ut iiteteinfaffung.

bcbructt.

40 Sltter

Stuf ber orle^ten eite nur ein .6ol3= lefete eite leer. VVITE= bergte per lofephum JMPRESSVM barunter: unb fcfjnitt A. [sie] D, XXX, j] 931. B S^-Cyb. Clug Anno.
|l

||

ipoljfc^nitt

(Jin

geflgelter finabe,
reitet

in

bei-

einen |)Qnb einen tocf,

in ber

oubern eine

flfbc

Ijnltenb,

auf einem S;tacl)en.

|| ||

C.

PROPO--

LVTHERO SVBINDE DISPVSITKJNES A MARTINO ADDITAE SVNT QVAE= DAM, QVAE IN PRI= ORE TATAE. VITEBERGAE IN AEDIBVS TVR. DES1DERAN= EDITIONE
II ||

||

II

II

||

|1

||

lOSEPHI GLVG.
brei

ANNO
II

M. D.

XXXL

||"

56

SBltter in

Cfta, bie
jj

leiten

eiten

leer.
||

per loleplmm Clug.

Slm gnbe: M. D. XXXL ji"

||

D.

,D.

NI LVTHERI, CON fparfas, de uera PoeniPofitiones, inter Fratres Antinomicas et anno XXXVIII. editas Difpntationes qua^ tuor. HIS tentia, hoc

MARTI

II

IMPRESSVM VITEBERGAE 231. C-Cv''. TRA PORTENTOSAS QVASDAM,

|| || || ||

1|

||

ADIVNXIMVS, PROPOSITIONES AB EODEM

II

j|

D.
||

MART. LVTHERO
publice difputatas.
||

ante annos

ali
II

||

quot, elucidandae ueritatis gratia

ji'

BASILEAE
beS

M.D.XXXVT
Cnialb

9tuf

ber

litetrcffeite

ba

l^orlort
3(ni

Jperau'jgeber

53tpconiue.

59

i^ltter

in

Cfta.

gnbe: BASI LEAE PER TH0MAM;|PLATTERVM, m. D 2^-D 6\ Anno MTDrXXrVlTi:

ji"

MENSE

MARTI0.||

Disputatio contra scholasticam thoologiam. 1517.

223
Mait.

E. S)ev

l^icv

<B.

143 unter

brfdivicbcnc Inirt

bcr Propositiones D.

Lnlli.
Uietd)e

Vitenibergae.
Ijcibe

M. D. XXXVIII. imb bcv ebcnb unter B folgeubc,

^81.

oUtommen kveinftimnicn.

B8'' G5".
Philippi Melaiii.

F.

Sev

f)icv

. 143 unter
SI.

G
C

6cfd)rictienc

Trucf ber Propositiones tlicologicac

et,

reverendorum virorum D. Marl.

bergae. 1558.
2''-

Lulli.

1).

Witn-

G 7^
ift

Gin O^injelbrud on
uriprni-(lid)

unfern

l()efcti

niri)t

befannt
l)at
,

fidjer

n6cv

finb
:

fie

in

'IMatatform erfdjicncit.
'Jiad)rid)ten

iMu^gnbe IV
finb

uns

nid)t orflelei^en
;

mir
bort

Ijabcn
in

fie

nad) 'Jfiebcrer,
gefegt,

5.53.

55if.

befct)ricben

fie
:

U'ivb

hav ^ai)X 1520

^n
gralia

il)r

unfere Sije

iibcrfdjrieben

,Se(|iiuiiliir

centum
5(nfd)(uJ5
li'

coiiclulinnes

de

et

natura.
.^engt

D. M. L."

lic-j

Ijat

im
einen

Criginal

offenbar nid)t gcftanben.

Sagegen

in

bie

bcrfdjrift

fr

genauen
gebeffevt,

an ben Urbrud.
aufbrngte,

G
f)at

tiat

fid)

nad)

gcrid)tet,
il)n

ben 2ejt nur bo

?hif

fid)

bie-5

au anbcrn Stellen K,

Uerfdileditert. bie

berntien

unb K;

letztere

XHu^gabe

aber einige ',Hblin'id)nngen,

"Jiadjbenfen

beim

''(b=

brud betunben.
;n

ft^t

ftd^

auf
jun-i

niel)rt

jebodj

bie

pict)kx

unb

Ijot

au ber
tateinifri)

SBittenbergev Wefamnitaugabe

iKanbanniertnngcn in
fid)
I

ben 2ert aufgenpmmen.

unfere iljefen

ben

Sammtungen
I

ber aiVrte ^.'ut^er finben

'.

Witebergae 1545

St. LV'-IA'II
lat.

.lenac

155(5.
I

1. IX''--XI^

l'bfdjer

6. 540545.
3(u5gabc
liegt

Erlangae, Opj).

var.

arg.

. .315
auf

321.

Ser Sitteubergcr
aber otine
2eutfct)
t'eipjiger

K ju runbc,
ba
in
fie

ber 5fciwcr bie SiJittcnberger, Xife^ers 9iVfDrniatin=

ift

aften bie :^u'naer;

fritifdje^

in ber (Srlauger
jebev
fog.

bistreilen

li

,iurrfgrgangen,

in-nnifstfein,

it;rer

i'ortagcn einiimt ben iun-jug giebt.

Icfen

njir

bie
If).

S^c

bem

.fiallefdjen

2|cil

. 87

89,

in

ber

3tugabc

XVll S.

143-140

unb

bei

gBaleT)
iinr

XVlll S^i. (i-14.

nnirben,
un'un unS

SBir
orliige,
gefl)rt

bieten

ben 3;ert

on B,

bem

and} folgen

bcrdfirijtigen
Ijaben.

ober bie anberen \HuSgaben, lueld)c linr oben befonber auf=

3n B
B,

tonnen nur 07 S|e

geit)lt

merben;

ber Sdjlufi

ift

feine

lt)efe uiel)r,
rirt

fonbern eine bei ben Sisputattonen

in

jener ,Seit

blidje (Vonnet.
I)

^Jinine=

finb

fie

G unb E

nicf)t;

mir

tljnu

es

nad; beut 'organgc on Slje

ift.

unb F
bieS
itiib

folic

aller

efannntaui-gabcn.

Oenn
bie

in

!KS

erfdjeinen,

fo

liegt

barin, ba ber d)lufj ocrtcf)rtcr Seife niitgeredjnet

ben Wefanuntanc-gaben
Ijaben,
es auf bie ^al)l

Siee

ift

aud) in

bcr

MU,

babuvd),
ie

bafj

fie

unfere Iljefe

55

gefpaltcn

gcbrad;t.

nun A gar 100 Sl^e

Tjaben

erljlt,

barber

giebt 9tieberer feine 5lu5funft.

Unfere
leljnt,
trclct)e

berfd)rift
bie

or

ber O'inleitung
3fegifter
fo

mir ber :3enaer ?hK-gabe

fie

ent=

Ifjefen

im

auffiibrt;

fdjien

un-j

be^eicbnenber als

bie,

metd)c

fid)

btte

au

entncl)men laffen.

(Srtlrung
Contra Gab.
ferc,
P^iierrc

einiger

?Ibfr,5ungen:
L^-Pif'].

Gonti-a

Sco.

Gontra Gabrieleni

Gontra com. fere

Contra Card, ober Gontra Card.

b'

Ga.

Gontra

Scotuni,

Contra conimuneni

Contra Gardinalem Cameracenseni

mHr)\.

224

Disputatio contra scholasticam ieologiam. 1517.

Ad
i'espon(lel)it

sul)scriptas coiiclusioiies

Magister Fraiieiscus Gimtherus Nordhusensis pro Biblia, Praesideiite Reverendo patre Martiiio Luthero Augustiniaiio, Sacrae Tlieolo2;iae yuitteiil)er2;. Decauo, loco et

tempore statuendis.
1.

Dicere, qnoil Angustiinis contra haereticos excessive loquatiu-, Est

dicere,
2.

Augustimun

fere iibique

mentitnm

esse.

Contra diotiun commune.

tribuere

Idem est Pelagianis et omuibus haereticis triumphaudi, immo victoriam. 3. Et idem est omnium ecclesiasticonim doctorum
exponere.
4.

occasionem
lo

anthoritatem illusioni

Veritas itaque est quod honio arbor mala factus non potest nisi
et facere.

niahmi velle
5.

Falsitas est qiiod appetitus

est.

liber potest

in uti-imqne

ojjpositorum,

15

immo

nee liber sed captivus

6.

Contra commimem.
possit
se

Falsitas

est

quod voluntas
elicit

conformare

dictamini

recto

naturaliter.
7. 8.

contra Sco. Gab.

actum difformem et malum sine gratia dei. quod sit naturaliter mala, id est, natura mali, Nee ideo sequitur,

Sed necessario

secimdnm Maniclieos. 9. Est tamen natm-aliter et inevitabiliter mala et viciata natura. 10. Conceditur, quod voluntas non est libera ad tendendum in ijuodlibet Contra Sco. Gab. secimdmn rationem boui sibi ostensum.
11.

12.

Nee Nee

est i potestate eins velle et nolle quodlibet ostensum.

sie dicere

2=

est contra B.

Augustinum dicentem: Nihil

est ita

in potestate voluntatis sicnt ipsa voluntas.

13.

Absurdissima

est consequentia:
et deimi.

homo

errans

potest diligere crea-

turam

sujDcr

onmia, ergo
est

Contra Sco. Gab.

se

14.

Nee

mirum, quod potest

ei

confonnare dictamini erroneo

et

ao

non
et

recto.

15.

Lmno

hoc

proprium

est, ut

tantmnmodo erroneo

sese conformet

non

recto.

16.

nia potius

est consequentia

homo

errans potest diligere creaturam,

35

ergo impossibile est ut diligat denm.

Bibliis

Viftenberg.

Viteberg.

Vittembergae

EF

mentinm F

15 appetius

Disputatio contra scholasticara

17.
^'"11

tli('oloj,n;iiii.

ITilV.

225
Iiniiio

piitcst

homo

iiahiralitor

vcllc

(l<imi

ossc diMiiu,

vcllrl

se esst' (Icuin ot doiim

18.

non esso dcnm.

sii)H'r

Diligore deiim

oiunia iiatiiralitcr

K.-l

ti'iniimis

li<-lMs.

siciit

Cliimcra.
lil-

Contra
Net',

cdni. ratio

fcrc.

valet

Scoti

de

f'orli

])oliti<'<)

rciiipulilicain

|)liisi|iiain

soipsimi diligeiite.
20.

Actus

auiicitiac

non

est

natin'ac,

sod

oratiac

)ii'ac\-('nicnlis.

Contra Gab.
21.
'"

Non
Nee

Ost

in

natnra

nisi

artns coiicniiiscmtiac crpi dciini.

22.
2;!.

()nniisa<'tnsconcn])isccn(iac(Tpi dcnni est niainnict loniicalii>s|>iritn>.

est

verum
non

(|Uo(]

actn-;

eiincn|iisccnlia('

possil

ordinai-i

iio-

virtuteni spei.

Contra Gab.
est

24.

(inia spes

contra eliaritateni

(|iiac

sulinn

<|nae

de!

sunt

qucrit et eupit.
''

25.

S])es

non

vi'uit

ex nieritis, sed ex passinnilms nierita destrnenlil)us.

Contra usuui nuiltorum.

26.
in
se,

AetuH amieieiae non

est

perfectissinnis

modus

lari<iidi

({iiod

est

Nee
27.

est dispositio perleetissima

ad uratiam Dei ant modus ((inveitcndi

eonversionis,

et
^^

appropiutjuandi ad Deinn.

Sed
jratia.

est

aefus

iam

perf'eetae

tempore

et

natura
'

posterior
28.

lllae autiioritates:

Convertimini ad me,

et

eonx'ertar

ad vos,

lleni:|'i*-

'

appropm(|uate
Itm: Si
2'i

deo

et

appropniquabit vobis,
a vobis, et
niiiil

Itni:
iis

(iuaerite et

invenietis,w.ittfi.

?, 7.

(juaesieritis

me, inveniar
sit,

siniiles, si

dieantur,

quod 3ov.

2ti, i:i f-

unimi natura, alterum gratiae

asscritur.

aliud (juam ([uo<l iielaiiiani dixerunt

2n.

Optima

et

infallibilis

ad oratiam praejiaratio

et

unica

dispii>itio

est aetei-na dei eleetio et praedcstinatio.

30.

Ex

])artc

autem

liorainis

niliil

nisi

indispositio,

innno

iclicllio

gi'atiae

gratiam praeeedit.
V'auissimo

31.

eonnnento

dicitnr:

])raedestinatns

potest

damnari

in

sensu diviso, Sed non in composito.

32.

Contra

Scliolast.

Nihil quoque efficitur per illnd dictum: praedcstinatio est ncccssai'ia

necessitate eonseqneutiae,
3;>

Sed non
est,

conse(pientis.

33.

Falsum
gi-atiae.

et

ilhid

(piod

faeere

(jnod

est

in

se

sit

rcmovcic

obstaciJa
34.

Contra (piosdam.

Breviter,

35.

Noa

est

Nee rectum dictamcu liabci natnra nee bonam vobmtateni. verum (juod if^norantia invincibiiis a toto cxcnsal.

Contra omnes
24
')

scliolast.'

dicatui-

CDKP
crtiitcvt

:J1

cihiiiiicikIo

K
4H-ifff
jll

nj)
I

:J5

l'iitljcv

in

ioiiieni

nn W. pnlntiii liom
rfjlllfj:

11. 'JiiH'iiibfv

1.M7

De 20.

. 74f.

Ugl.
I.

S.

.Sl)

luib

fomiiit

bom

iilciim vi'rimi

nun
V,

est, (|Uotl

Sutljcr? SBcrtc

226
36.

Disputatio contra scholastieam theologiam. 1517.

Quia ignorantia
Natura
Nulla
etiani in

dei

et

.siii

et

boni operis est

iiatiirao

sompcr

invincibilis.

37.

opcre specietenus et foris bouo iutus ucccssario

gloriatiu- et .superbit.

38. 39.

est \rtns moralis sine vel snperbia vel tristioia, id est, poccato.

r,

Non sumus domiui

Non
Tota
Error

aetuuni nostrnnim

a ]irincipio usqiie

ad finem,

sed sen.
40.

Contra Pliilosoplios.
efficimur iusti iusta operando, sed iusti facti

operamur

iusta.

Contra

pliilosoplios.

41.

fere Aristotelis

Ethica pessima est gratiae inimica.

sontentiam

Contra

lo

Scholast.

42.

est,

Ai-istotelis

de

foclieitate

non

rejjngnare

doctrinae catholicae.
43.

Contra Morales.
:

Error est dicere sine Aristotele non

fit

theologns.

Contra dictnin
*^

commime.
44.
45.

Imrao theologus non fit nisi id fiat sine Ai-istotele. Theologus non logicns est monstrosus haeretieus, Est monstrosa
Contra dictum comniune.
fidei,

et haeretica oratio.

46.

Frustra fingitur logiea

Snppositio mcdiata extra terminum et

'^^

nuniennu.
47.

Contra recen. Dialect.

Nulla fonna syllogistica tenet
in

tcrininis di\ms.
articuli

Contra Card.
repugnare

48.

Non

tanien

ideo sequitur,

veritatcni

trinitatis

forniis syllogisticis.

Contra eosdem, Card. Ca.

-'

49.
et

Si fiarma svllogistica tenet in divinis, articnlus trinitatis erit scitus

non

creditus.

50.

Breviter,

Totus Aristoteles vehemens,

ecclesiae,

ad theologiam

est tcnebrae

ad Incem.

Contra schob
51. 52.

Dubium

est

An
si

sententia Aristotelis
naliis

sit

ajnul latinos.
l'orjihirius
^^

Bonum

erat

theologis

non

fiiisset

cum

suis universalibus.

53. 54.
niliil

Usitatiores diffiuitioues Aristotelis videntur petciv ])rinci|tium.

Ad

est.

actum meritorium Contra Gab.

satis est coexistentia gratiae aut coexistencia

natura

CDEF
EF
-31

sed
2:J

iusti

facti

cippraudn
fctj

iusta

f'l)

11

Scliolasticos

20 reoentes Dialecticos
lasticos

^intcv cosileiu

ba Siomma in i'.CDEE

27 Sclio-

EF
imb

definitiones

F
G.
<B.

invincibilis ignorantia
iliifang
cvftcn

excuset a peccato.

^t\px\m
1717.

iit

Sfiilicl-?

.<;-iiftor.

*Pcrid)t

Hom

g-ortflang

bcr iKcfonnntioii,

S-'eipjig

.270,
bafj !)icv
r,x,

l)iit

barnii?-,

mit 5^0=

riifiuig jugteid)

nuf bic

^jjlciiiimg bcx gdjolnftifcr,

luir

gcfd)[oi|cn,

a pi'ccato
nii^briidlid)

ftatt

a tote
in

3u

loicii

ici.

'.Jlllein

ba joluot)!,

atifbm-v,

*Jtad)vicf)tni

IV @.

bc^i-iigt,

A aU

aitrf)

in

fid)

a toto

finbet,

bcibc aber

unnb^ngig ton rinanbfr

finb,

jo

ift

bieje

Sie^avt bfijnbe'fjalten.

Disputatio contra scholasticam theologiam.

ITilT.

227

5").

Gi'atia

dci

et

(i])t'r()siis

spiiitus,
et

nunquam sie Xcc jior Doi

(leus

coexistit

iit

(iciosa,

Scd

est viviis, nmliilis

])otcst,

ahsdlutaiii |iot('Mciaiii
noii
sit.

ficri

ut

actn.-

aiiiieiciac
5(5.
:'.

sit

ii'i-atia

Dci praesens

('(Hitra

(ah.
dci
in>tiliraii1e.

Xdu

]M)test

aeeeptai'c

iKniiiiiciu

sine

u'ratia

Contra Oeeani.
f)?.

IVrieiilosa est liaee oi'atio: lex prai'i'ipit,

ilei.

<|uii(l

actus pracccpti

lial

in gi-atia

Contra cavd.

et Gal).
<;ratiain

58.
exactio.
lu

Seqnitiu" ex ea,

quod

dci

lialxrc

sii

iani

imva

ultra

lei>cni

59. 00.
(>1.

Kx

eadeiii

sei|nitiii' (jiKid

actus pi^acccpti possit

uralia dci
et

fieri

sine gi'atia dci.

lex
dci.

Item

set|MitMr <|U(id
sci|uitin':

mliiisior Hat
dclicl
sci'vari

quaui
in

i'uit

ipsa.
('(Ul-

Non
Ergo
Sed

lex

iiuplcri

Liratia

tra

Cial).

62.
15

a.ssidue

peeeat,

qui

extra tcratiani

dei

est,

iS'oii

accideiido,

non meeliando, non furaudo.

(J3.

setjuitur:

peeeat non sptritiialiter

oecidit,

Jeii'ein

iiiipleiidi.

G4.

Spiritualiter

non

non

mecliatiir,

non

liiratiu-,

(|ui

nee

iia-

scitur ncc coneii])iscit.

65.
20

Extra gratiaiu dei adeo

inq)ssil)ile est

non

irasci,

non eoneupiseere
non
nieeliari ite.

nt nee in gratia satis id fieri possit

ad

legis perfectioncra.

66.

Hypoeritarnm

est iustitia opere et foris

non

occidere,

67.
68. 69.
25

Gratiae dei est nee concu]iiseerc nee

TnqK)ssil)ile est
itafpie,

irasei.

legem

itiqilcri
pci-

sine gratia

di'i

ulln imidu.

(iniu etiam magis destruitur

Ijex

natni'am sine gratia dci.

nattirali.

70.

hona necessario
et

iit

mala voluntati

71. 72.

Lex

voluntas sunt adversarii duo sine gratia dei

viilt

imjilacaliilcs.

Qiiod lex vult, scmper voluntas non

uisi

tiniorc

vcl

aniore

siniulet se velle.

73.
;;ii

Lex
Lex

est exaetor voluiitatis, qui

non siqicralur

nisi

])ei-

'|iarvulnm, Cmt

u,

r,.

(pii

natns est nobis'.

74.
faeit

aiiundarc

pcccafum,

qiiia

ii-ritat

et

retraliit

xoluntatcmMSi.

i.

i:i.

seipsa.

75.
ipiia
:;.

Gratia auteni dei

placere legem.

iiicil

ahundarc

iusticiaiu

per Iliesmn Christum,

faeit

76.

Omni' opus

legis

sine gratiti dci

i'oris

ap|iare(

hmium. mmI
in

iiilus

est jieeeatum.

Contra

selio.

77.

Scmper aversa
dci.

voltnitas

et

conversa nianus sunt

lege

diimiui

sine gratia

19 concupisci
:!0

2.j

voluiit.itc
9.

ICK

20 impacibilos

l'C'l)
fjiiijii:

28
ili>.

siniul et so
7.
'14

fgt

Ijintcr

nobis ^inju: Es.

32
:!7

fiiflt

hinter seipsa
ailvoi'sa

iiiii

liiolt

CDKI'

yo Scliolasticns

KK

Snniipr

F
1.J*

228
78.
sui talis.

Disputatio contra scholasticam theologiani. 1517.

Conversa voluntas ad legem sine gratia dei

Maledicti smit oniues, qui operautiir opera

est

affcetn

commodi

79.

legis.

80.
81.

Benedict! sunt omnes, qui operantur opera gratiae dei. Cap. Falsas de pe. dis. v. confirmat, opera extra gratiam non esse

;,

bona,

si

non

false iiiteUigatnr.

82.

Non
Sed

tantuni

caeremonialia sunt

lex

non bona

et

praecejita

in

quibus non
83.
potest.

vivitui-.

Contra mid. doctor.

intus
et foris
'"

et ipse decalogus et quicquid doceri dietarique

84.

Lex bona

et

in

qua vivitur charitas dei^est

niallet,
si fieri

spiritu sancto diffusa

in cordilius nostris.

85.

Voluntas cuiuslibet

posset, esse nullam legem et se

omnino liberam. 86. Voluntas

87.
88.
et mala.

cuiuslibet odit sibi

legem poni aut amore

sui cupit ]ioni.

i-,

Cmn

lex sit bona,

illo

non

potest voluntas eins inimica esse bona.

Et ex

clare

patet,

quod omnis vokmtas

naturalis

est iniqua

89.

90.

Necessaria est mediatrLx gratia, quae concilict legem volnntati. Gratia dei datm- ad dirigendiuu volnntatem, ne erret etiam in
deinn.

-m

amando
91.

Contra Gab.
datur, ut fi-equentius et facilius eliciatm- actus,

Nee

Sed quia

sine

ea non elicitnr actus amoris.

92.

Contra Gab.
superfluam esse charitatem,
si

Insolubile est argiunentmn,

homo
25

naturaliter potest in

actum

amicitiae.

Contra Gab.

93.

Subtile maliuu est dicere,

eimdem aetmn

esse fi-mtlonem et usuni.

Contra Occam, Card., Gab.

Item quod amor dei stet cum dilectione creatm-ae, etiam intensa. 95. Diligere deimi est seipsum odisse et praeter deum niliil novisse. 96. Tenemur velle nostrum onmiuo conlbrmare divinae voluutati.
94.

30

Contra Card.
97.

Non

tantuni

quod

vult

nos velle, Sed prorsus qnodcumqne deus

vult velle debenuis.

In bis

nibil dicere

vfikunus nee dixisse nos

sit

credimus, (juod non

catbolicae ecclesiae

35

et ecclesiasticis doctoribus consentaneum.

1517.
8

multos
3:i

Doctoies

EF

17 ex

illa

C'DEK

patet,

initet

C
3ii

28

cum

tlelcc-

tatione

deus vult,

ilebeiiuis

CDEF

37 M.D.XVII.

CDE

fef)lt

liiev

bie

3ol)T3at)t.

Disputatio pro declaratioue virtutis iudulgoiitiaruiu.

1517.

^m
l'ut()cv
ffec

.-{1.

Cfttn-v 1-.17,
d)lLif5=

iiad)

liu'IancI)tl)onc.

^Oliigabe

Mittags 12
SBittcnlicvg
uiiiublid)

Ul)v,
'.>~>

Ijoftctc

au

bif

nbov Stift-jfivdji'

'Jdh-v A>cili(iou

,;h

StvoiU

in
fic

latdiiifd;cr

pvad;c

uub

fovbcvtc

jcbcrmauu auf,
I;attc

ubcv fd)viftlid)
bic

fccv

mit

iljin

ju cv^ubctu.
yi

WcftcUt

er

fic,

uui

bex bcu Slla

bic
3(vt,
luic

3SnT)vT)cit

au

l'id)t

bviiuicu",

aaula^t bcfauutd) buvd)

bcv

Sniiuitauer ^ofjauu

Xiijel

bcufelbcu UcvtvicB.
l^crfmutlid^eu 3?raud).
3(IIc

Sei fciucm
tage tiHivcu
bic

i'ovgel^eu bcobodjtctc iiutijci

(Jrct=
fic

2I)coloflcn

au bcv
it)vc5

;)ici()c

,^u

bisputivcu.
ciu,^c[uc

3"

^f'"

(^^''

fcljtcu

bcr

,'>cit

gciuiife

ober fouft
bctauut.

WcfaKcue"

2I)cfcu

auf
fic

uub uiad)tcu
.^u,

fic

buvd)
.ftuubc

^Hufdjtag

9(u5U'rtigcu

G5ekf)vtcu
fic

faubtc

uunu

um

il;ncu

baUu ^n gcbcu ober aud) buvd)

iDaf)cv

au

i()vcut

Crtc ciuc gicidjc i'croffcuU

uiciftcu

Iid)UU9 ju cvaulaffcu.
gcbvucft.

murbcu

foldjc

Sdjviftftctc

iu

'|Uafatfrui

Sa

iL'utl^cv

beu

SJotabenb

eines

bev

befudjtcftcu

Jycftc

(9lcr

.^pciligcu

l.^Jocmbei-,

%a%

hex ,Siv($hjei]^e

fr

ba Stift) jum lUnfd)lag to^Ite,

bcu

ent=

fprad) afabcmifd)er Sitte.

bc,vi'ccftc

Slcbcr ?(uficl)eu

uod) bcfoubcrc ^^i'cvbvcituug fciucv Ibcfcu

uiit

er

bauiit.

(^()riftt>pl)

Sdjeuvl,
es
bic

Sittcubcrgcr lluiucrfitiitslebveru
(>)efd)id;tbud)
*Jlb(a^

baumle in regftcm
auebrcfcb
iu

inTfe^r,
^'ut()cr

^cbt
i)abe

in

feinem

bcr

Gtjrifteuljcit"

Ijcror,
bafj

95 ^e om
ba^
er

gcftct

gcun^lid) uit

'JJlciuuug,

bic

meitcr gclaugcu follteu, beuu

fic

bloBlid) gcfdjvicbcu U'arcu".

grcunbcn,
ertliirte

bie

fic^

bavob
fei

enininbcrtcn
feine
er

fic

ibneu

uid)t

,5ugefd)irft
fic

f)flbe,

iCut^cr,

es
,

uid)t

'i'lbfid)t

uod) fein aBnufd) gcmefcn,

in

unter bas
firi)

ilolt
fte

,5U

bringen

orerft

fjabe
fic

nur mit einigen

uub

bei 2Bitteuberg

ber

befpredjcn U'oUen,
[)ielt

um

je

uod) bereu Urtl)cil ^n bcfcitigcu ober bcraus^ugcbcu.

lagcgcn
l'tain,!,

er

ee

fr feine

*4>flid)t,

beu GribifdjDf yUbred)t on 'JJtagbcburg unb

iu

beffen 3(uftrag Ictjet

,

l^anbcltc,

unb bcu

iifc^of

C^icron^mui (Scultctu)
Scf)ritte

on iJ3ranbcnburg
euntui ju

,5n

beffen

Sprengel SBittcnberg gehrte, on feinem

in

fe^cn.

230

Disputatio pro declavatione virtutis iuJulgentiarum. 1517.

cf(f)vic6cn

alfo,

fcl)liH'rlid)

jcbod)

on

feiner .aiib,

Ijatte

!L'utI)ev

bic ^Ijcfen

angcfdjtagen.
ftieitte,

leidjU'oljl

bezeugt

3oI)ami 3tgrieula,

bcv

banuiLs

in

Sittcn&ei-g

einen

Smct
giebt

auf einem '^aI6en 33Dgcn

'4-^opifi'",

ber

bn

^Kfelcin

laufen

genmcf)t",
inffen

nnb

baran ben
baj^

erften

bev

95

Scifee

int)attlid)

U'ieber.

Semnad)
Ijat
h.'ie

nnv

annel;nieii,

^^'utljev

fivax alebalb

nad; beni Vfnfcljlag bie Il)cfen

er

brucfen (ffen,
l)nlici)

ahn

fmmtlidic -yeniplare ^u feiner Verfgung betjolten,

bei feiner Appellatio

''Bibglidjfeit

ad Coneilium 1518 bcabfiditigte.

benfcn.

So

fonnte er fptcr

nod) an bie
l'lbfd)riften

ifjrer ^-^efeitigung

3(cin nadj allen Seiten gingen

fid) iljrer bie *4-'veffe.

aus, unb loiber Sut(}er5 Sdlen bemdjtigte befa

5BcrnI;arb Vlbelniann

'i'tnfang

Sanuar 1518
in ^Jirnbcrg

fdpn

einen,

wie

er

meinte,

au^
bie

i^ofet

ftanimenben 2)rncf.

Um

biefelbe

^i-'it.

bieeid^t nod) frl^er,

erfdjienen

2^cfen
(fincn
nii^t

(ateinifd)

nnb

bcntfd):
^.'ut^er

bie

berfe^ung irar Hon (iaepar

fpridjt,

'')itiel.

Ijufigen" lbbrud,

Don bem

im Wdx^ 1518
ift

ermgcn mir inbe

mcljr nadjjumeifen;

bibtiograptjifc^

aud) ber

bcutfcC)e

SonberbrucE nidjt befannt.

^^ur Sisputation

9(nfd)lag ber
pflegte

Sd)on frf) betradjtetc man aber ben fteltte fid) niemonb. 95 S^e als ben 33eginn ber .Hirdjenref ormation. ''JJJelandjt^on

na($mali

am
ift

31. Cftober feine Sd)ter boran ju erinnern.

3(gricola fagt:
SBiebcrte'^r

3m

1517. 3afn'

ba

(Juangelinm

angangcn".

S^xx

3el)nten

be

2:age bid)tete l'utl)er bae ^Heformationefeftlieb.

!g[.
bie

tveffUdic

Satftellung

bei

flfttin

S. 153

ff.,

bnneticit

(iniubcr

bebciilcnb)

Stjcns 1 . 181

111
ff.

2.460 ff., bcadjtenlDfvtf) nudj .(la^nis, Sie bcutfdjc iRcformntion, i?oip,5ig 1872. Locorum conmuiniura a loh. Manlio collectorum tom. lll int niigcl)nglcu

Calendarium historicum unter bem 81. CttoOet (nilf 91lclaiid)d)on jurrf3ufiif)tcn). Sutljcr Cod. N. bcj on 'ihcr iian' aSorft" 1541 in bem 9lbfd)mtt Dom Siitljcrifdjcn Wrmen. gdjcurl'fdjcn gamtlicnardjiu ju 9irnberg fol. 512 f. Se . I . 95. 67 ff. 186. grfteinnmi,
?ccuc-S lU-fiinbeulnid),

Aninlnirg 1842. 1
:L'utl)cv-j

S. 301.

fialDerou, ^ol). 9lgvicotn, a^crlin 1881.

. 17
3lnm.

f.

edjUL'ibcr, 1). *JJiavtin

geiftl.

Siicbev 2. ^tfl.,

sPevlin 1856. <S.

XXXVIll

f.

^citjdjrijt
3.

fr

firdjl.

aBtffenfdjoft

unb

fird)!.

Scben, Scip.jig 1881.

.39

ff.

JiDftlin II

.182

^^u gbe
A.

11.

Vlmorc
berge.

et

ftnbio

eluctbanbc Oeritatie:
"it.

l)ec

fubfcripta bifputabrdur 3itten=

3(rti
||

':}-*i-'i^1'^i-'"tc

5p.

''33iartino

.^uttl;er:

et

S.
ib

2l)CDlogtc
Pt qui

JJlagiftro:

ciufbemqj
||

ibibcni

leetorc

Crbinario.
"

Cuare
agant

petit:

nou poffunt perbiS

fente.

prefentes noBifc bifccptarc:

noftri
l)iefu

literi

ab=

,3n

noie bfu

djri.

9(me.

Sice
in
ift

bie

berfdjrift
bie

be5 (yinblattbruds in Jolio.

Sarunter

foglei(^

]Wd Spalten
leer.

liefen.
B.

lUm (fnbe:
et
lliidio

9}l.S).>^Pij."

Sie

Srffeite
liec

,^

Aiiiore

ducidande

verilatis.

fubfcripta
j{

difputabuntur

SBittenburge Prefideiite R. P. Martino Luther Ereinila=

Arti et
S.

no Auguftiniano

Theologie Magiftni. eiufdcmij

qui

ibidem

lectore Ordiuario.

Quare
agant
S)tei

petit vt

non

||

polTui verbis prefentes iiobil'cinn difceptare,

In

id literis abfentes.

||

Nomine
Spalten

dni noftri Ihefu Chrifti.

in

Amen.

11"

bie

berfd)rift
iL'ettern
ift

be iublattbruds
in 5mci

golio.

Sarunter
"ifm

fogleidj

mit bentfd)en

bie Il}efen.

ubc:

1517."

Sie

aidfcite

leer.

Disputatio pro declaratione viitutis imlulgentianmi. 1517.

231

C.

DISFVTATIO

D.

MAR TIM LVTHER THEj

(|

OLOGI,

PRODEjGLAIj"

RATIONE
cinfaffiuig.
bei-

II

VIRTVTIS IN
9(uf

||

DVLGEN-

||

TIARVM.

Otjnc litcU
unter

bcv litclrcffcitc

beginnt brv icrt bcv lljefcn

||

iberld)rift:

,AiM()llE

ET STVDIO ELVtUDANDAE
Prsfidete
eiuf||

ueritalis

hffic

fubfcripla difputabuii'E Vuittenbcrga!,

||

R. F. Martiiio

Luther, Arti
Ordinatio

&

S.

Tlicologi; Magiftro,
pctit
id
'

dem^
In

ibidem lectore

[sie].

Quarc

ut

qiii

non
ab||

pof-

||

funt uerbis piwfeiitcs

nobifcum
nollri lefu

dilcejitare,

agarit

literis

feiites.

nomine
leiste

doniini
(eev.

Chrifli.

Amen.

S3lcitter

in

Cuavt,

Seite

3tm gnbe: M.D.XVII."

iln'i

bev

lertgeftaltung finnnien

fiiv

uno nnv
je

Livftdjenb ei;ieic()nete ?(ngalien

in 3^etvacl)t.
iH'itifdjeu
fvilid)

i^on

A unb B

fcnncn luiv blo^

R,
,

ein

theniplav:

befinbet

fid)
ift

im
evft

'JJtufcum ^u Ii'onbDu;

bistier

alten

iMbliograpben
in

entgangen,
d)Linebccf,
beibe

on

@.
e

43-

3- VDmpljQvbt
.^n

jeliigent

(fonipaftin-

in

bev

St.

''J3iid)ael-:---\iivd)enbibliDtt)ef
fti

;^eitj

entbecft

morben.

Sa
.ju

'4>'nft^i-'rfc

finb,

ixiti^t

fiel],

meldjev Don

il;nen

von ittenbevg ausgegangen.

follen.
in

3n B
foldjen

glauben nnr einen 5finbergev Srutf cvblicteu

Safj es einen
feinen

gab, l^obcn rniv ben gefeT)cn.

ytun bend;tet uns C^ocbleus

Coin-

mentaiia

de
:

aetis
|

et

scriptis

M.

Lnibei'i,

Apud

S.

Vi(rtorcni

|)i()pe

Mogimliam

1549, S. 5 Ille Lutherus] in pubbeum evulgavit 95 (quaniquam in prima sclicda i)osiieril 97) proposiliones, quibus commnnem et reeeptam de Indnlgentiis opinionem Ecelesiaequc sententiam inipugiiabat. Cffenbar fd)UH'bt ifjni (5od)len-5 umv ,iniav babci B tjov, wo ii'cnn aurf) flfdjlid) 97 Stje ge,il;lt iverbcn.
iiur

,S'it

ties

'.JlnftvctenS

Vntt)ev-3
Pr.jieliev

in

Italien;

aber

ab

irljercv

Sdjulnteiftev

.^n

t. vcu,5 unb banialss

'Jirnbevg in
l)ter

breier 'Jieffen ailibalb '|Urrfbel)uiev'3 ftanb er

mit
ben

fleter

in-rbinbung.

Ma^i
ieeidjt

ift

alfo

U'abrfd)einlid)cv,

al*j

bafj

er

evfd;ienenen

Srncf

nadjgefdjiift

erl;altcn?

Somit
33afel.

brfte

bem icfurmator

am
bie

nnd)ftcn
?llle

ftet)cn.

C ftammt
bem

au

bvei lllu^gabeu

bernbcn auf banbfd)riftlid)eu 3.Hirlagcn.

3ln)d)lag

A nnb

C!

Ijnben

genuji

fdjon in

uorljanbene

oblnng ber Stje,

bveimal

1 125

unb bann 1 20, bcnjal^rt, A mit fog. arahifd;en, c; mit rmifdjeu ^'Jiffern; and) int ievt i)abm fie B gegenber mandjes gcmeinfam: inbefj ,ieigt V, ba Streben,
ben XHn-jbrurf
,5u

bcffern,

nnb

ftel)t

baffer

fritifd)
.ju

A unb B

nad).

enn

:jiirgen-3 III

S. 480
9tuegabc
uae
i}iir

beljauptet,

bie

Iljefcn
li'orben,
:

feien
fo

1517
ift

^mei l'falen in S*5ittenberg auf uier

Cuartbltter gebrudt"
luillig

bic ein grober

ift

^nttium, bem
fein
ift

bie

(^rlanger

beipflid)tct
fvfte

ber

Cuartbrnrf
beffelben

fidjerlid)
f)at,

Sittenberger,

nnb
bie

S^'gfii'-'

eil*

xHuflage

angefel)en
ol;ne

ber \.'fd)er'fd)e lert!

t)at

eine

?lbfd)rift

ber
alfo

Xljefen

dl^lnug

,5U

(^ruube

gelegen

''Jtummern
bie

im Lrud finb Spaltung ber Slic

iibrigen-j
ift

3"tt)at

be Sc^cr^,
ift,

bcffcn 3Bert

ermutt)(id)
bei

aud)

5.")

unb 83
alle

trobnrel)
l)ier

bann

bie

97"
fort,

(?od)len5
bafj

t)craufommeu;
ftatt

laufen bie ^^al)leu

Ijinter

einanber
finb,

nur

42

24

gefeljt

unb nad) 26
gebrudt,

um
mit

10 ju niebrig

ber

leiste

Satj alfo

bie

'Jhimmer 87
5Jid)t

t)at.

fr

fid)

fonbern

fie

betmpfenbeu 5lu6ft)rungcn
R.
p.

treffen

loir

faft

alle

ll^efen

om

*^lbla

hjiebcr

in

fralris

Silvestri

Prieratis

in

232

Disputatio pro declaratione

vii-tutis

indulgentiarvtm. 1517.

pracsuiuptuosas Martini Lullier

conclusiones de poteslate

papae dialogus (3vom

Ijiittcn,

1518), unb
hi'Mi

man

fijniite

meinen,
palatii

ba mir
apostoliei

'^ier

einen autt)entifcf)cn iert

ovauC'fctilidj

ba

iu'rfaffev
',HUived)t

at

sacri

iiiagister

ba Don

(5r,5=

biidjf

bcm

^^^apftc

eingefanbtc

(yrcmptav

ber

95

|c Uovgclcgen
mciftevn,
aBffI)en,

Ijat.

Slllein ^45viera ervt^

linv

^u

fel^r

bie Steigung,

Sutf)er

Satein ^u

a( ba^

iljm

trauen fnnten.

(Sbcnfo muffen

mir on bcm Iert

aufbriingt,

uield)en bie

Rcsulutiones disputationum de IndLdg'entiarum virtute F. Martini Lullier (3i}itten=

fierg

1518)

bieten,

ba

fit^

un

bie Slnnaljme

ba^

X?utl)ev

bort

nad)=

trg(irf)

genbcrt
f.

f)at.

ion hen

Sammlungen

ber Propositiones Lutheri,

alle

bie

mir

S. 222

aufgefljrt Ijabcn,
fie

entfjalten unfere

Sn^c

mit Stnsnaljme ber

erften,

unb

.^mar ftcljcn

Witebergae 1530
S?!.

Basileae

1538

I.

?(u'5gabe

B4'' C2\ B au mit

bie
fid)

931. A2i^ A8^ Vitebergae 1531 S?(. Aiij" A8^ B G-'-G 3^ Vitembcrgae 1538 SI. Biij''-B8^ Witebergae 1558 lUerfmrbiger Seife fd}liefet fic^ bie Witebergae 1530 unferer

ber

Spaltung
()ier

ber 55. il)efe,

aber f)ne bie unfinnige 2f)cilung

folgen bie brigen au^er
anlef)nt.

ber 83., fo ba^

ber legten,
Jlnf

fid; alfo

an

bie

S^c finben; it)r SSittenbergcr efammtau^gabc

formell 9(5

bem Icrt ber Propositiones, Vitembergae 1538, beru'^t ber 9tbbruc in bcn efammtauegabeu ber 3erfe Witebergae 1545. I 331. li'^ liii". Jenae 1556. I 6. ii'' v" unb Sfci^er I <B. 438-457; bie S(ugabe Erlangae, Opp. 293 mill auf bie Pro])ositiones, Witebergae 1530, lat. var. arg. 1 . 285

jurrfgegangcn fein,
fiarbt
in
feiner

fiat

aber bamit ,^ufammengemirrt

Literaria Reforniationis IV

beu 2crt,

melcijeu

on ber

Historia

1(5

nad)

gegeben.

3n
1

beutfcf)er

bem SuftuS Sonae

1557.

3ugefd)ricbener

berfe^ung
I

lefen

U'ir

unfere

2l)efeu

aSittenberg
(5.

14-17.

IX I. 9''-13^ ,53eip,^ig XVII S. 1-5.

Sena 1555.
SBald)
jur Seite

SSI.

2''-(3'.

5lltenburg
i.'ofd)cr

XVIII

S. 254-265.
'ffleiften

"^at

beu

bcutfdjen lej't

bem

lateinifdjen

geftellt.

fiubet

man

in

ben 6cfammtaU'5gaben eine Protestatio on ijut^er

uidjt
batiin.

angefgt;

biefelbe

gehrt

aber

i'on
nu'iften

ben

fonftigen

in.^cIbrudEeu

ber

95 ii^e brfeu
Uon
C;

U'ir

abfcl)cn,

ba

fie

nur Sieberljolnng bc5 Ierte in einer ber efammtaugaben

.^iemlidj

fiub:

jebod)

motten mir eine

getreue '1iad)at)mung

t)eruorl)eben,

bie ,3oI). (Ftjriftop'^

Cleariuo 1717 eranftaltet bat, imb

nod) flgenbe Sd)rift;
^Inbenfens.

um

il)rer fird)cngefd)id)tlid)en

3?ebeutnng mitten
!L'utt)er,

,Sa'i fiub bie 95 tbeses ober Streitf^e Dr.

f^curen

unb mit anberu 95 Seiten al einer llcberfe|ung au Ao. 1517 in 1817 begleitet ou dlau .'parm, 31rd)ibiafonu .'Siel, im iVrlage ber acabcmifc^en iBuc^'^anb= an ber t. TiicolaiEird)C in .Hiel. 1817." 8. lung.
^3ui" befoubern l'lbbruif bcforgt

Unferm Scyte
bcrrffid)tigeu

liegt

^u ruiibc;
in

on B unb G geben mir

ber Sdn'eibmeife

bie Scharten,

jebod)

ben llnterfdiieb

nur
ber

in

UH'nigen (Vlten.
in ber ^yorm

Sen

litcl fr unfer Sdjviftftrf

babcn mir ber 9luegabe

G entnommen,
S^e

geft|t
ftreng

burd)

i'ut^er

Resolutiones.
bie

^n

ber ^l;luug

'Ratten

mir uns

an A, beuten aber

laufenbcn TiummcnT auf jebcr Seite oben an.

Disputatio pro ileclar.itione

vii-tutis

imlulgentiarum. 1517. Qios.

12.)

23c

Amoro

<'t

studio
IJ.

elucidaiulo

vcMitjitis

lH'esuls(Tii>ta(lisiMitiilMiiitur>Vil(('nlM'i*i;('.

rresideiite

V. Martiiio Liittlicr. Artnini

et S. Tlicoloic 3IJl^ist^^

(MusdcuKiue ibi-

lum
In

lectoiT (hdiiiario. (^uarcpctll, iit(|ni ixtssunt vcrbis piTsoiitcs iiolsciiiii disceptarr ai;ant id litcris ahsciitos.

dem

nomine domini

nostii Hiesu Christi.

Ameu.
10
1

Doiumii.s

et

luaiiistcr

iiostcr

Jesus

Christus

dieendn 'I'inileutiain

'.i'i'iuiii

i,

i?

agite &e.'

omneni vitam
\-i'i'l)Uiii

fidelinin |)euiteutiaiu

esse voluit.
(id

Quod
Nun

de

jicuitcntia saeraiiicntali
niiiiistei'io

est

eonfcssiiiiiis et satisintclliui.

taetionis, (jue saecrdutuni

eeleliratur)

uon

jiolest

tanicn solain inteiidit interioreni,

iiKirtiticatiunes.
niaiiel
reijui

inuuo iuterior nnila

esl

iiisi

foris

operetur varias earuis 4

^fanet itai|Ue ])eua, doiiec

scilicut

odiuui

sui

(id

est

peniteulia Vera

iutiLs),

usque ad introitnni
vult

eelonun.

5
-'"

Papa uon

nee potest

ullas

penas remitiere preter eas,

(|ua.s

arbitrio vel .suo vcl

eanonnm

iniposuit.

G Papa non pote.st remittere ullani eulj)aui uisi deeiaraudo et bando reniissam a deo Aut certe reniittendo casus res(>rvato8 sil)i,
contemptis culpa prorsu.s remaneret.
7

apjiro(|uil)us

NuUi

]n'orsus

reniittit

dcus eulpani,

(|iiiii

sinml

euiii

siiliiicial

iiu-

miliatuni in (iinnil)ns saeerdoti suo viearin.

25

8
turis

Canoncs
Jude

])enitentialo.s soluni viventil)us

sunt iiupositi

niiiiii|uc

inuri-

seeuuduui eosdeni debet inipcmi.

'J

l)ene

nobis

f'aeit

spiritussanetus

in

pajia

exeipieiidu

in

>uis

decretis

semper

articuiuni mortis et necessitati.s.

et

10 Indoete
3

male faeiunt

sacerdotcs

ii

i|iii

morituris

peuiteutias

canonieas in purjratorium reservant.

11

Zi/ania

illa

de mutanda pena C'anoniea

in ]ienaiii

purgatorii \iileiitur

certe dorniientibns cpiscopi.s .seminata.

12 Olim pone eanoniee non post, sed ante tanquam tentamenta vero eontritionis.

absolutioiieni iinpoiiebautur

2 SSSittenburge B. Vuitteiibergae Luther, Artiuiii

('

I.iitlier

Kieniitono Augustiuiano

Artiiiin

li.

5 Ordiiiatio

8 Ihcsu U. lesu

10 lliesus

12 l^uod

verbum

poenitentia de poenitentia sacramentali

234

Dispufcatio pro decliiratione virtutis imlulgentiarum. 117. (pos. 1332.)

13

Moritiu'i

per mortem omiiia

solvuut

et

legibus

caiionum mortui

iam

.sirnt,

habentes iure earimi relaxationem.

14

Imperfecta

sauitas

seu

charitas

morituri

necessario

sccnm

fert

niagnum timorem, tautoque maiorem, quanto minor fuerit ijjsa. 15 Hie timor et horror satis est se solo (ut alia taeeam) facere peuam purgaturii, cum sit proximus desperatiouis liorrori.
16
17

Videntur iufcrmis,

purgatoriuni,

celuni

difterre,

sicut

desperatio,

prope desperatio, securitas

ita augeri eharitatem.

difteruiit.

Necessarium videtm- animabus in purgatorio

sieut

miuui horrorem
lu

18

Nee probatuiu

videtur

ullis

aut rati(iuil)us aut cripturis,

quod

sint

extra statum meriti seu ugende charitatis.

19

Nee hoc probatum

omnes,

esse videtur,

quod

sint

de sua beatitudine certe

et secm-e, saltem

licet

nos certissimi simus.

20 Igitur
sim])liciter

papa
itacpie

per

remissionem

pleuariam

omniiim penanmi nou

qui dicuut

i.-.

onminm

intelligit, sed a seipso tantimamodo impositainnu.

21

Errant

indulgentiannu predicatores

ii,

per pape

ludulgeutias liominem

al>

omui peua

solvi et salvari.
in pm-gatorio,

22
delniissent

Quill

nullam remittit iuiimabiis

solvere.

ijuam in

iiae

vita
-"

seeundum Canoues
nisi

23
est

Si remissio ulla

omuium
i.

onmiiio penarum potest alieui dari, certmii

e.

eam nou

perfectissimis,
id necesse

jiaucissimis, dari.

24 Falli ob
illani et

est

maiorem partem populi per indifferentem

in purgatorimn geueraliter ,
taleui

maguificam

peiie sohlte

promissionem.
j-,

25
1

Qualem potestatem habet papa

et

habet quilibet Episcopus

Curatus in sua diocesi et parochia

specialiter.

Optime

facit

papa, quod non potestatc clavis (quam nullam habet)

sed per modiim sutlragii dat animabus remissionem.

Homiuem
Certum
Quis

predicant, qui statim ut iaetus

uummus

in

eistam tinuierit

evolare dieunt animam.

m
in eistam tiuiiieute augeri (juestum el avarieiaiu

est,

mmmio
si

posse: suffragimn autem ecclesie est in arbitrio dei solius.

4
s.

seit,

omnes auime

in

piu'gatorio

veliiit

ledimi,

sieut

de

Sevei'ino et Pasehali factum narratiu'.

NuUus

secmiis est de veritate

siie

contritionis,

multominus de convere
ludulgeutias

x-,

secutione plenarie remissionis.

Quam
i.

rarus

est

vere

peniteus,

tarn

rarus

est

redimens,
7

e.

rarissimus.
suis magistris,
cpii

Damuabimtur ineternum cum

de sua sahite.

per literas veniarum

40

seciu'os sese credmit

5 alea

9 vUlet

12 agende

29 timmerit

32 ecclesie in

ar-

bitrio dei solius est

35 Nullus est securus

Disputatio pro declaratione virtutis indulgcntiarum. 1517. (pos. 3351.)

235
illiul

8
(lei

Caveudi sunt
Gratie
euiiu

uimi^;, (jui (licunt

voiiia.'^

illa.s

Vd\K tUmuin esse

peuas

iiiestiniabile,

quo reconciliatur homo Ule vemales tantum homine non

sit

deo.

rtspieiunt

satisfactionis

.iaeramcutalis ab
5

coustituta..

10

Non

elu-istiana

predicanl,

qiii

ddccnt,

i|U()(l

rederupturis

auiina.s

vel eonfe.'^sioniJia
11

necessaria contritio.

C^uilibet clu-istianus vere conipunctus habet reiuissionem plenariain

et

a pena

eulpa etiiuu sine

literis

veuiarum

sibi

debitam.

12
10

Ciuilibet verus christianus, sive vivus sivo mortuus, habet parti-

eipatioiiem oinnium

bonorum
et

Clu-isti

et

Eeclesie etiiun sine

literis

venianim

a deo sibi

dataiii.

13 Kendssio tarnen
(|uia
(ut

piu-tieipatio

Pape nuUo modo

est

eontenmenda,

dixi) est

deelaratio remissionis divine.

14
15

Diteillimiuu est etiam doetissimis Theok)gis simul extollere veni-

aruni hu'gitatem et coutritiouis veritatem coraiu populo.

15

Cuutritionis veritas penas (pierit

et

aiiiat,

Veniai-um auteni

largita.s

rehuxat et odisse facit,

saltem oceasione.
fiilse

IG
17
veniaruni

Caute sunt venie apostolice predieande, ne populus

intelligat

eas preferri eeteris bonis operibiis chiuitatis.

20

Docendi simt
iilla

cliristiani,

quod Pajie mens non

est,

redemptioneni

18

ex parte eomparandam esse operiljus misericordie. Docendi sunt cluistiaui, quod dims pauperi aut mutuiuis egenli
si

melius faeit (piam

venias rediineret.
chai-itatis

19
-'."i

Quia per opus

fit

ereseit

cluu-itas

et

fit

liomo nieHor, sed

per venias non

melier sed tautunmiodo a jiena liberior.

20 Docendi sunt ehristiani, quod, (jui videt egeuum et negleeto eo dat pro veniis, non indulgentias Pajx' sed indignationem dei sibi vendieat. 21 Doeendi simt clu-istiimi, (juod nisi superfluis abundent necessaria
tenentur donuii sue retmere et
3ii

nequaquam propter venias

effundere.

22
precepta.

Docendi sunt

ehristiani,

(piod reclemptio veniarum est libera, non

3.S

quod Papa sicut magis eget ita magis orationem (|uam jiromptam peeimiani. devotam optat in veniis dandis pro se 24 Docendi sunt clu-istiani, luod venie Pai)e sunt utiles, si non in eas lunittant. ea.s confidiuit, Sed uoeentissime, si timorem dei per 23 Docendi simt
ehristiani,

25

Docentli sunt ehristiani, quod,

s.

si

Papa

nosset cxaetiones venialiiun

ire

prechcatonnn, mallet BasUicam

Petri in

einei-es

quam
ita

edificari

ciue,

came
40

et
1

ossibus ovium

suamm.
ehristiani,
s.

Docendi sunt
(si

quod Papa

sicut

deljet

vellet,

etiam

vendita
plurimis
.5

opus

sit)

Basilica

Petri, de suis pecuns darc

eliciimt.

illis,

a quorum

quidam concionatorcs venianmi pecuniam

redemptoris

S deditain

.\

14 acutissnis Tbeologis

26 eo

fe^lt

33 pecuniam

236

Disputiitio pro tlechiratione virtutis indulgentiaruni. 1517. (pos. 5271.)

2 3

Vana
Hostes

e.st

liducia .sakitis per

litei'a.s

veuiaruin, ctiam

.si

Commissariui?,

immo Papa
verbum
4
5

ipse

Chi'isti

suam auimam pro illis impigueraret. et Pape simt ii, qui propter
verbo
dei,

venias

predicandas

dei iu aliis ecdesiis penitus silere iubent.

Iniuria

fit

dum
illi.

in

eodem sermone
.si

eqiiale

vel

longius

teiupiis inipeiiditiir veuii.s

quam

Men.s Pape neces.sario

uui.s

e.st,

(juod,

\-enie ((juod

mininium
(ijUdd

e.st)

una

cauipana,
e.st)

pompis

et ceremoniis celel)raiitur,

Euaiigelium

maximum
nominati
10

centuin campani.s, centimi pompis, centimi ceremouiis predicetur.

(3

Tlie.sauri

ecele.sie,

unde Papa dat

Christi.

iudulgeutia.s,

neque

sati.s

,suut

neque eoguiti apud })opuliun

7 Temporales carte non esse patet, qiiod uon tarn facile eos profimdimt, colligunt multi concionatorum. tantnmmodo sed 8 Nee sunt merita Christi et sanetorura, quia iiee semper shie Papa operantur gratiam hominis interioris et crucem, mortem infernumque exterioris.

15

Thesaiu-os ecclesie

s.

Lam-entius dixit esse pauperes ecclesie, sed

locutus est usu vocabuli suo tempore.

10
11

Sine temeritate tlieinuis elaves ecclesie (merito Christi donatas) esse

thesaurum istmn.
Clarimi est
enim,
(|iiod

ad remissionem penanmi
saerosanctum

et casuuni sola

20

sufficit potestas Pape.

12 13 14 15 16
virorum.

Verus th&sanrus

ecclesie

est

euangelium glorie et
novissimos.
2.1

gratie dei.

Hie autem

est merito odiosissinuis, quia ex primis

l'acit

Tliesaurus autein mdulgentiarum

merito est gratissimus, quia ex

novissimis facit primos.

Igitur

thesauri

Euaugelici

rhetia

sunt,

quibus

olim

piscabantm*

viros divitiarum.

Thesauri indulgentiarmii rhetia sunt, (jnibus

mmc

piscantur divitias
'f

17

Indulgentie,

quas

concionatores

vociferantur

maximas
et

gratias,

intellignutur vcre tales

18 19

quoad ijuestum promovendum. Sunt tamen re vera minime ad gratiam dei

Tenentur Episcopi
et Cimiti

crucis

pietatem

comparate.

veniarum apostolicarum Commissai-ios

auribus

a.i

cum omni
20

reverentia admittere.

Sed magis tenentur omnibus oculis iutcndere, omnilnis advertere, ne pro commissione Pape sua illi somnia predicent. 21 Contra veniarum apostolicaiiim veritatem qui loquitur, anathema et maledictus.
2 impignoraret

sit

iUe
"'

B
retia

quam

verbis euangelicis
15

10 Tliezauii

IS Ciisti

27 piscantur

29

piscabantur

Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiaruni. 1517. (pos. 7286.)

237

22 23

Qiii

vero

coutra
.sit

lihidinein

ac

licfiitiani

verbonini Concionatoris

veniaruin cunxm agit,

8iriit

Ulc hcncdictiis.
iiiliniiiat

Papa

iiiste

cos,

qiii

iu

ii-aiulem

negocii veniarnin

quacimqiie arte niachinautiir,

24
fraudem

Multomagi.s finiinarc intondit cos, qui

])cr vciiianiiu

pivtc.xtiiin

in

.sauete chai-itatLs et veritatis niachinautiir.

25
otiam
si

Opiniu-i
tpiis

veuias

papale.s

tanta.s

esse,

iit

.solvere

possint honiineni,
iiisanii-e.

per impossibile dei genitrieeni

viola.sset,

Est

1
lu

Dieimu.s contra, qiiod venie pap:Jes nee mininuim vcnialiiini ]>ccca-

toriim tollere pos.siut

quo ad
nee

eulpani.
si
s.

Quod

dicitur,
est

Petrus

modo Papa
et

e.sset

maiores

gratia.s

donare posset,

hlaspheniia in sauctimi Petrnni

eouti-a,

Papani.

o Dieinius
scilieet
i-'

quod
armis

etiaiii

i.ste

et

(niilil)et

papa maioR-s habet,

1.

Euaugeliiuu,

vii-tutes, gratias

cui-ationuni &e. ut

Co.

xij.
Clii-isti

4 Dicere, Crucem
equivalerc, blasphemia est.

papalibus

insigniter

erectam erue!

5 Eationem reddent Episcopi,

iu

C'urati

et

Tlicologi,

Qui

tales seniiones

populimi

licere sinimt.
liec

G
so

Faeit

liceutiosa

veniarum predleatio, ut nee

rcverentiiuii

Pape

facile sit etiaiu doctis viris

redimere a ealiuuuiis aut ceite argutis questionibus

laicoruni.

Scilieet.

Cur Papa non evaeuat purgatoriuni propter

redimit propter pecuniam fiiiiestissiniain

sanctissiinani
iustissiinani,

cliaritateiu et

siimiuam auimarum ueeessitatein ut eaiisam oiuniuni

aninias

Si infinitas
25

ad stnieturani

Basilice ut

Item.

causam le\-issimanr.' Cur permanent

e.\e<juie et

anniversaria defiinctomm
instituta,

et

non

reddit aut recipi permittit beneficia pro

illis

cum iam

sit

iniuria

jm redcmptis orare?

9
3

Item.

Que

illa

uova

pietas

Dei
et

et

Pape, quod impio

et

iniinieo

propter pecuniam conccdimt

propter

auimam piam
tuet

et

amicam

dei redimei-e.

Et

tarnen

necessitatem

ipsius

pie

dilecte

auime non
et

redimunt eam

gratuita charitate?

10

Item.
et

Cur Canones

peuitentiales

re

ijisa

non usu iam diu

iu

semet abrogati

mortui adhuc tameu pecuniis redimuutiir per eoncessionem

vivacissimi?
liodie

' indulgentianim tanquam

11
crassiores,

Item.

Cur Papa, euius opes

suis pccimiis

sunt

opulentissimis Cra.ssis
lidcliuni
struit

non de

magis quam paupenuii

nnani

tantummodo Basilicam

sancti Petri?

9 Diximns
tarnen
iiifiiiita.s ('

A
15

10 possunt

IS spargi siimiit
('

('

2:!

iuslis.iiiiiaiii,

Ciiiii
(

24 funestissimani pecuniam SS fantnin Basilicam K

2 Basilicae qnac

est

causa

Icvitvihiia

27 iam

si

iniiiiia

238

Disputatio

iiro

declaratione virtutis indulgentiarum. 1517. (pos. 87

95.)

12

Item.

Quid

remittit aut participat.

Papa

iis,

qui per contritionera

perfectam ins liabent plcnarie remissionis

et jiarticipatioiiis?

13 Item.
facit,

Quid adderetur
die

ecclesie boni maioi-is, Si

Papa, siout semel

ita

eenties in

cuilibet fidelium

has remissione.s et participatioues

s

tribueret?

14
pecunias,
efficaces?

Ex quo Papa
Cur suspendit

salutera
literas et

querit

animarum per venias magis quam

venias iam olim conce.ssas,

cum

siiit

eque

15

Hec

scrupulosi.ssima laieorum argumenta

.sola jiotestate

compescere
lu

nee reddita ratione diluere, Est ecelesiam et

et infelices christianos facere.

Papam

hostibus ridendos exponere

16
faeile illa
$iri.

13,10.10.

17

venie secmidum spiritnm et mentem Pape predicarentur, omnia solverentur, immo nou essent. Valeant itaque omnes iUi prophete, qui dicmit popnlo Christi
Si ergo

Tax

pax', et

18
crux', et

non est pax. Bene agant omnes non est crux.

illi

projihete,

qui

dicunt ]iopulo Christi 'Crux

19 Exhortandi simt Christiani, ut mortes infernosque sequi studeant,

siijgitt.i

cajiut

suum Christum
intrare

]ier

penas,

u,22.

20

Ac

sie

magis

per

muUas

ti-ibulatioues

cehim quam

per

20

secm-itatem pacis confidant.

M.D.Xvii.

S^S^^S'^^SPS^^^^^^S^^^^^

tu Scvmou uuu

*i)(b(af;

uui) Wuntic.

1517.

StuS einem

(schreiben &vibifd)of gribrcd}t an feine 9Jt]^e

Dom

13. S)ecembev

1517
Jlit

ei-fef)fn

niir,

ba

er

Don

i()non

Iraftat

unb (<ondnfion eines UcvmcfKn

^Rnd^S 3U aittenberg, bai

meint.

t^cilig 'Diegotiuni

Snbulgcntiarnni bctreffcnb", empfangen.

!CutI)ev5 05 ^e ipiber ben Jlblafi ge-bem iraftat" ajicv merben mir mit .Qbfttin feinen Sermon Don %Ua^ unb nabe" erfte^cn muffen, ber feiner ^orm nac^ fetjr n.'oI)l ein Iraftat 6 11"^ ^Q fd^arf unb bnbig bie runbgcbanfcn einer genannt werben !ann.

ben Ponctufionen" ftnb nnjmeifeUjaft

Unter

!|'rebigt

5nfannnengefteUt,
in

bie

Jutber,

waTjrfdjeinlicf)

nod)

am lge

bec-

Itjcfen^

anfd)lag6,

ber .Kapelle be 9(ngnftiner-,K (ftere ]u Sittcnberg gel^atten.

'Jiid)t

fofort

gab uttjer ben

Sermon

in ben

Srnd:

er martete

be^ i'cfd)cibc3
odidi
crtlrt

auf feinen 93rief

au ben

CiT5bifd)of,
et

nncioo^I

ergebcn^.

Ego conteniplus
de indulgentiis,

disputationis scedulain
er

simul
feit

flfrmaiiicam concionein

bem 31. Cftober 1517 fcbon eine geraume ^eit Dererfd}ien, ift l'ntfjcre Sermon ^Jiad) le^cls 3}or[egung", bie -JJiai 1518 floffen. bie haften begannen aulgegangen: on 3lbla6 unb nabe in ben legten fvaftcn rden, menn in mir ibn mfiten an Cftern naber ^lod) 151 am 17. Jcbruar. bem ::Briefe be? iKeformators an t^briftopl) Sd)eurl om 5. lllar^ 15 is folgcubc vciteile auf il^n ju be.jie^en wre: Si oliuni dederit Dominus, cupio libi'llum
fpter:
e

par alfo

gemeint, fonbern
fjnlid)

iiaculum edere de virlute indulgentiarmn: aber unfer Sd)riftd)en ift bier fdjmcrlid) ijuttjer l^atte mobl bie XHbfid)t, ein umfangreicberes beutfd)c Serf,
feinen

Resolutiones, ab.^nfaffen,

um

baburd) ba*

'i^olf

ber ben Sertl) be

9lblaffc3 ju
l'iitl^er

betefjren.

Unter bem

Cnnbrurfe ber u-rlfterung unb 4)erfe(jcrung, bie

feit

Einfang 1518 Don

feinen

egnern

eiinl^r,

fd)eint

ber

Icljtc

?lbfd)nitt

bem urfprnglid)en Pntirurf biningefgt:

bcfttigt.

wirb

alfo

baburd)

obige
in ben

^Innabme
Februar
feine

aiMr

fcljen

bat^cr

mit
fein

.Hbftlin

ben Srnrf

bcs

Sermon

1518:

feine

Cvntftcbnng
t)ier

unb

3ufammen()ang mit ben 95

ben ^Inmetfungfit bnju,

ll^cfen

werben

aSiebergabc
ajgl.

red)tfertigen.
I

Jiftlin
jii

e. 174. LSI
tcforniation,

f.

ncbft

Ido

fc^oit

bcnnjjt

ftninl.

i|.iroin3ialnrd)iB
ftoljnis,

IJingbcbiiro

(tH.vtift

Wngbcb.

Sic

beiitfd)0

172. S. 1.

Acta 498). 3rgcn4 III . 574 ff. Myoonii Historia Kofomiationis niitgftl).
II.

240
on

"

ermon bon %hla% unb nabe.

1517.

. 25 f. Tomus I oranium operum M. Lutheri, (J. . Cji)rian. 2. r. Seipatg 1718. Witebergae 1545, Praefatio 5I. 2'> ober Lutheri opp. lat. var. arg. ed. Erlang. I . 17. M. 3. Q. apptni nmmlung einiget jitm 5pb|tlicf)cn 3tblafe gcljrigen 6c|rifften, Seipjig 17-21. S. :iO;3ff. mit bem "Jlbhvucf non Ic^cis iDtlcgimg" S. ol7 ff. Xc ai>. I . 96. aSalt()cr,
?citiei,

bciR iJuttjet*

evinon oon

SU'lnjj

unb (nobc

ntc^t

1517,

jmtbcrn 1518 ausgegangen,

yienftabt a. b.

O. 1771.

A.

(5t)nn

Sermon
in

uoii

bem

^Iblafj
||

||

nnb

(jnabc,

buvc^ bcn irirbigen boctofnH

|j"

lltartin 'Cutfjcr 9(uguftincr

|u

9Sittetibcvgt.
leer,
'^(ni

Sitelrctfcitc bebrucft.

^Bltter

Cuavt,

Icfete
1|

eeite

C*nbe:

GJcbnirft

^u
jj

aittenbcrg

buvc^

^ooniit

runenbcrgf.
||

fiad)
\\"

Gl^vift

gcbnvt xa\\=

fcnt funff^unbert

bnb t)m

ac^t^el^enben
||

t)ax.

B.

(5l)nn

Sennon bon bem

II

9lbta[5
l^itbcr

nnb gnabe,
||

bnvcf)

bcn trirbigen
\"

bDC=
2itcl-

tov [sie]
vtffeite

^Jlartin

'htguftiner

^n
le^tc

Sittenbcrgf.

bebrudt.
tju
H

3?Uitter in

Cuavt, nb t)m

Seite

leer.

Stm 6nbe:
"ila)
||"

^ ebrudt
gcbiirt

SBittenberg burd)

Joanne

vunenbergt.
||

G^vift

2au=

fent funff^unbcvt
||

adjt.ietjenben

ijov.

G.

(5l)n

Sermon bon bem 9lHa^

1|

nb gnobe,
|1

biivd)

ben
1|

njir=

||

bigeit
||"

bodorii
3:itel=

gjiartinfi

Sutf)cv

'luguftincr

ju SBittenbergf

gcmad^t.
leer.

Tcf feite

hcbrncft.

5?ltter

in

Cuart,

Ie|te
||

Seite

3tm 6nbe:
l)m
a)t=

Setr-urft

Tui) Gbrift geburt 2auffnt

1,"

funff^unbert nb

jel^enben 3ar.

arHif)tfd)eiuIi(^

Sruii Bon SJalcntin Schumann in Seipig.

ift,

D. une C, Hnterfcf)ieben nur baburd^, ba^ ba britte Slatt ^liii" fignirt

n.if)renb

in

biefe

Signatur
"ilbla^
\\

fe^It.

E.

-tin

Sermon Don bem

||

nb gnabe, burc^ ben mir^

,,

||

bigen boctoiTi
litehcffeite

lllartin
bebrurft.
Tiaii)

5;?utber

Stuguftiner

ju SBittenbergt

gemadjt.
1|

j|"

4 33ltter in Cuai-t,
geburt 2aufcnt
||

le^te Seite leer.

3tm nbe:

Setrurft
ji"

(Fbrift

funff l)unbert

2al)Tfd)einlict)

Irncf on ^j'alentin
'Jlblofe
|i

Dn t)ni ac^t,^e^enben 3ar. Schumann in Seipjig.

gnabe
burci)
||

F.

(5^t)n

Sermon
II

||

on bem

nnb

bcn

]|

||

roirbigeti
||

boctorn
,"

Wiax
Seite

tin t'ut^er 3(uguf

tiner ju Sittc
bebinitft.

bergt gc=
SBldtter

mac^t.

"JJlit

Stiteleinfaffung.
leer.

Sitelrcffeite

in

Cuaii,
||

Ic^tc

G^m (fnbc:

6eh.-utlt

9kd^ Cbvift gebuxi laufent

in Sei^ijig. n?ir=
||

funff=

^unbert n ijm ac^c^eljenbeu 3ar. {|" SBicHei^t Ixud on Satentin djumann

G.

Gin fermon on bem

^Jioriinum
in
|1

||

ablafe

nb gnabe. burc^ bcn

||

bigen Soctorn
|,"

!iuti)er

3luguftiner 5U

2ittcnbergf

gemacljt.
||

53lcitter

Cuai-t,
||

le^te Seite leer,

gm

Gnbe:

Sebriictt nad^ g^rift geburt

"

2aufent

funff l^unbert

n im

ac^tje'^enben 3ar.

Jrucf on Sobft Oiutfncdjt in SHirnbetg.

H.

Gin feniton on bem

-JJlar-tin
||

||

ab(a| nb gnabe.
||

burcf)

ben
jj

Jir=

||

bigen Soctoreni
\\"

Sut^er 9higuftiner ju
letjte

9Bittenbergf.

gemad)t.

4 3?Uitter

in

Cuart,

Seite

leer.
'Jiiirnberg.

arucf uou

Sfolift

@uttned)t in

in Sermon on
(*in

'Jlblafe

iinb

nnbc. 1517.

041

I.

Smiion
|]

iioii

bem

*^U)la),5

||

iib
;|

[0

cvfef)vt

gebnicft| qnabo bind) bcii

||

njivbi

gniboctvii "])iavtiiiiim
1"

Vutbov

l'liigiiftiiiiT

ii'itnibcvg
||

ge

mad)t.

iih'lvcficitf

bcbnicft.
tifti

*.t?liitti-v

in Ciuivt,
j|

Ifljtf

nte

If'rr.

Vliu ^iibc:

(ktvucft

^ind)

gobiivt

IniiKiit

tiinffl)inibnti)iiiibi)iii

ad)tjof)bon

inv

;j"

Iriirf l)on ^rfl ^Jfnblfr pbor .liin* 5'firtlfW-' '"

"-'liig-sbiirg.

K.

l*iii

miioii oon bem 'JlbUi

||

||

iib
|]

giiabe
,}ii

bmd) ben
||

iinvbi
||

gi-n

boctovii

^JJinrtimim
vtficite

Vfiittjiv

X'lugiiftim-v

aiJittoiibcvg
leijto

gomad)t.
loev.

liteU

bebnidt.

iinttov

in

Cmnt,
laiifciit

cito

Vlm
ijni

(viibe:

otviicft 'Jiad) e^rifti

gebiivt

|1

fijnfftjuiibfvt

umib

ad)t=

jef)enbni.
Jlidjt,

3qv.

reif L^cUet "Jir.

ll;'4 meint,

ein SlJittfnbcrgev Triirt,

'Jinbler.
tJiib

jonbern

fidjer

ein *Jlngbnrflor, realjricticinlid)

Bon

^'orc\

L.

,K3ii Sfviiioii obiT "Ihcbig

bigeii

|i

ou bnii nblnfj
Muti)(x
||

gnabe
]|

||

biird)
]ii

ben

ii'ir^

bocto=

||

veni

"JJinvtiniim
||

'Jlugiu

ftincr

ii'ittcnbt'vgf

niarfjt onb gcpve bigot. 2nnintfv ein Ooljfdjnitl iiiib f ,'" neben bemfelbcn ved)t nnb linf eine ^Kanbleifte. litelvrffoite bebvucft.

go=

II

^liittfv

in

Cimvt.

".'liif

bev leiitni Seite ein .Oljid)iiitt.

('Ijvift

Vliii

(vnbe

bev Dvh'tjteii 3eite:

Wetvurft imdj
"
l*-inr

gebuvt Iniiieut

j|

fnfftjunbevt

Dnb

i)ni

Qdjtjeljebe
niif

^ax.

.!poljid)iiitt

brmlttcl:

.*{irri)e,

bnneben ein Ponm, bauor ein Uinnn

'Jlbiiiibme (>l)rifti

mit einem iKoienfronj.

Wreiij.
-M.
ii'ie

Jotiidjnitt

nui bcr legten Seite:

uoin

"Jind)

bem

;]initial:K
^^^eilc
ift

im

litel
fel)len

Iruif uon
in

'4>flniphilu

iengenbnd) in

'i<iiiel.

L im

litel:

nur

4
bie

M am
(jiev

Chibe bie "^inbeftvidje,

unigefetjvt vedjtv

unb
linf

Don ben
jnu'ite

'Ji'anbleiften

eine nnbeie gefteUt.

*^latt o()ne

L 3'" ^micvn
in

liufe

unb
in

ielfadj
,;i\[\"

uevfd)ieben,
fignivt.

3.

'i*.

L bne

Signatur, in
finb biejclben

Jie .^oljjdjnitte
in
".J^njel.

Wie in L.

Irnrf uon

''|>amplji(nA @engenbiid)

N.

(njn

Sevnion

oon bem ^Ibla nb Wnabe bnvd) ben

aiuguftincv
^.J?b.

loivbigen

ToctoiM

HJartin
in 4."

Vfutfjev

,ju

iJittenbevgf gemadjt.
^Jlv.

I.F.

iebvnrft 1.'.18.

3o

(5v(. X'tneg.

XXYII 2. 2

5 nad) ^i'an^er,
1

^nf.

147

5^.890"', unb

^;!aniev

nad) Catal.

WM.
||

Scliadeloock.

S. 150.

Cb
C.

Itucf Don ^ol)nnii Jtobenine in

||

3^fljel?

tn)n isevmon
ctoi
'JJiit

oon bem

*.'lb(as
||

Dnb gna=
iju

bc

buvd) ben Sivbige bojj

'iDtartinuni

futtjev

IHuguftinev

'i'nitten^

bcvgf

gemad)t.

"

liteleinffiung.
teev.

iitelvcffeite

bebrnrft.

4 iMttev in Cuovt,
Pljiift

leljte

Seite

iHm

(vnbe:

n etnitft nad}
\

gebuvt lanfent

funff

(junbevt

Dn i)m neun^e^enben 3av.

'Jlbla
i]

2rncf Bon
P.

SJIeldjior otl^et in i-'eipjig.

(n)n

Sermon oon bem

,

Dnb gnabe, burd) ben

^u 'ittenbnrg

ti'ir--

bigen bociorn |lnippen|

|

^Jicrlin

's.'nt()er

X'lugnftiner
bi'vd)

gemad)t.
in

etrurft "
gaffen.

^>.'fl)PB9t

Solffgang
bebrnrft.

Stocfel
4

ber gn)mmiid)en
in

1511t.
leer.

"

litclrrffeite

Mtter

Cnart,

letjte

Seite

u.

(h)u

Sermon on bem
\\

'.Jlblas

du gna
Iju

be bnrd) Iru U'irbige bo

;

ctorfi [sie)

-Diartin Vnttfjer

Vlugnftiner

Unitte-

bergt

gemad)t.

"

lavuntev
lli

untrer

iffierfe.

I.

242

in cvmon

uoii

'3Ui(nt?

unb ftnnhf. 1-M7.

ein .f)o(3)ri)nttt.
in

5Jltt iiteteinfoffung.

2itf(vcflcitf

tiebrudt.

5^Ittfv
gcluivt

Qimxi,
I|

le^te

Seite

leer.

9(m @Tibe: c ctnictt und)

iiciiii^cTieiiben

(>()ii|t

Saufent

funfff)uubert

Du l)m
in

3av.

I"

Iitflt)ol,5ict)nitt:

aSerfcfjiebonf

9)iomciitr
l'eipjig.

bfv Vfiben-;ivicf)irf)tp.

2l}at)virf)eintid)

Jviiif noii

"JJfnvtiii

l'iiiib?lu'rn

R.

(?iu

6evmon

|]

ober prebig on be
l'utfjer
]|

|1

"ilbiai

\m
yi

giibe,

biird)
||

bcii

mirbigc|j

boctore

^JJiartimim
]|

XHuguftiuer
'-i^nfel

3i)tten
j!

bergt

gemadjt
'S. vir.

n
inr.

geprebiget.
II

ii

Webrmft

,511

biird) IHbniii

"lu-tri

im

.']){.

j,"

"DJiit

liteleinfafiuiig.
leer,
'.'tiii

litelrrfieite liebnuft.

'j^Uitter in Citart,

le^te Seite

C*iibe

eine

JKanbleifte.

S.

G'J)u

Sermon
II

||

Don
[sie]

beni

'Jlbla

bnb gna

i|

be brnd)

[sio]
||

bcn h.nrbigen
'iiiiittenbergt

boc=
ge=
II

torum

5){artinuni

2nU

|]

t^er Stuguftiner cju

'JJiit

niad)t. /'

2)anjnter ein >^ol3fc^nitt.

leer.

Xiteteinfaffung.

'J31tter

in

Cuart, lc|te Seite

9(ni (Snbe:

%.

Webrurft ]n 3?rc)lam burd)

5lbam Si;on.
rob.

1519.

j,"

2;itelf)ol3fc(}iiitt:

6f)riftu

mit bcv Sifgf?fal)ne, im intergnmbe bas offene

T.

gi)n

Sermon Don
||

beni Jlfalae

nb

||

gnobe, burct) ben irirbigen SJoctorem

n

JJtartinum

,C'ntt)er '.Jluguftiner

ju ittenibnrg,

geniad)t.
\\

[Jol3)d)nitt]
||

(iJetrudt

,5U

fiei)pBgf

burd) Solffgang Storfcl.

*i^latt

1520.
f)tt.

,;"

litelrdfeite

bebrnrft.

4 ^Bltter in Cuart, le^tcs

G-in

(eer.

tt'lljol.^ic^nitt:

aiHilbmcnid), ber ein Snppcii

|1

U. @in

Sermon un bem
||

'^Iblafj

Dnb gnnbc: burd) ben mirbi=

||

||

gen boctorn
litelrrffcite

2)lartinum
bebrucft.

8ntl)cr 9hignftiner
l^liitter
6t)rii"ti

loittcnberg
letjte

||

gemacht.
teer,
.rr.

';"

in

Cunrt,

Seite

^fm gnbe:
3ar.
jf

c e=

truat

"Jiad)

geburt |pjJt.eCSO'(>(F. On im

So)t

Srucf on 3irg 9iab(ct in 9liigsburg.

t)on
1|

V.

?tin

Sermon

bem %Hai]
in

||

bnnb gnabe, burd) ben

||

birbi=
||

gen Soctorn
iitelrdfeite

Utartinum
bebrucft.

utljer Vtnguftiner

loittenberg ge=
(e^te

||

mad)t.

^"

4 3?ltter
ein

Cuart,
||

Seite

teev.
.rr.

9(m &ibe:
jl"

o @e=
'Jir.

briuft "Diac^ G^rifti geburt

Jiidjt

in.3). nb
)ultned)t

im
in

3ar.

Triirf

uon

3iobft

9fiirnbevg,

rtic

SKcor

1544

nnnimmt,

foiibfvn Uftmiitblid) tion

3rg

''Jinblcr

in 'Jdigstnivg.

W.

(5l)n

Sermon on

beut 'iiblas
||

\\

gnab. burd) bcn 3irbige

||

||

2;octore

Dlartin uttier

Stuguftiner cju aBit=

?(blas

tenberg!.
bc^
||

||

&\)n

J^ret)f)ei)t

bes

Sermon
Sutf;cr
II

[j

3?ebftlid)en
bie
^j"

on
f,;o

gnab
.yir
||

fangeub
fein,

Soct.

"JJiartini
||

nnbber
ertid)tet.
c,\u

Dorlcgnng.

fctjutad)

nb
leer.

beffel=

ben

Serm

12 ltter
||

in Cuar-t,
Pf)rift

Ic^tee iBlatt

9lm ^nbe:
|

Sebrndt

3Bittenbergf.
iar. \"

nad)

geburt laufent ("vunffl)unbert

nb ^]nH'n|igften

7xnd uon

.joljann Sriinenbcvg in Sittcnbevg.

(ftncn S)nicf t)om Sial^r 1517, nad)

geftieieu,

bem

biel

^raQEUS
lteften

in

ber geleljiten SSelt

giebt

es

nid)t.

SJir

t;aben

bie

bciben

itteubcrger
finb
fie

^In-jgaben
in Crtl)o-

Doraugeftellt
grapl)ic

unb

I)alteu

fr fr()er erfiijienen
3iemii),

aI4B: im lert

mib 3interpuuftion

fonft aber unerbeblid) tiertd)ieben.

Vluf

A unb

Gin Sermon

uoii

')Ma\i imb Jnobf.

IM 7.
,iu

243
ciminbcv
foft

fl^vcn

ac Svigon
ift

Sviuti-

?,nxM:

iljv

'JUifjngigfcitsUfvljiiltniji
()at
uii':-

juftcfu

Oll

fniiev i-fbeutiiug;

iiiiv

i\

iiirtit

UDvgt'h'geii.

^n
rrnb

bov

iiltoftc!!

Saiiiiiimg
"Mtai

bciitirfji'v
fteljt

Srfjviftni

^'utl)tT-j

"JJiaudjnli-l)

biicljii

tractctlin
5iiH'itcn

k.",

iri20,
,

un)iT
ir.20,

Scvmon
iM.
VII 33l.

i8(.

ia-xi

i.xxm''.
iiii|t

in

bfv

?[iif(ngi-

bovii-KnMi

CHobcv

lwii^-iocx".

fiiibi't
|

er fid)

in

boii WofaiiiintciiiegnluMi

Sittcubcvg

\'>'}4.

1* 2".
l

^ma

l.").'.',.

m. S. 50-58." IMpjig XVII . 119-121. Snlri) XVIIl Sp. 53:1-588. (hkiigeii l<b. XXVII S. 4-8 iinb bei i'?rf)aS. 4(;9^475.
r>8-59h.
v(i[tnibiivg
I

"Jhiv

bic

Cvvlaiigev Jluv-gabc
iibmfoljt

ift

auf
bfv

boii

Uvbviitf (A) .yniiifgi-giingcii.

,^m'vft
au.vitvi'ffi'ii

V'atoinifrt)

ift

Si-viiiDii

in

bcv
,511

Snmnilinig
'l^nfi-l)

l'ut(}erfd)cv
fd)ieii,

3d)viftcn,
3?l.

bic

im Cftobov 151,s
S**,

(boi

3ol)aiiu

m"ybcniu

cx=

b ,pav

N 4*
i.Yiir'

fornic

in

bcu fpntcvon cnncljvtcu Viflogtu bcv=

fi'lbcn.

0
lat.

l)at

cv ?[nfna()nu'
il?l.
I

gcfnnbrn in bcn

Tom.

I.

oinnium oponiin M.

Lullipi-i,

Witeberga 1545.
Opp.
var.

Lix**.
fiiuutc

.loiiae

1555.

331.

xi'' xiii". unb Erlangae,

arg.

(5.

326331.
bc SovnionS
.\

SBiv

folgen
3ln

fioi

unfovont ?fbbvn(f

unb
;

gctuMi

bn^n bic Cc=

bic

arten ou B.
lic^c

33i'tvad)t

nur uod)

9.>emcrfnng abber",

gengen,
fonbcru
ftatt

bn

in

W
.

foninicn

bod)

unvb

fprad)^

mc()r

fd)ou

bcr

llmlnnt
ineiften>3

novamltct,
Vllinofen"

nie
ftatt

aber,

nur

ober,
11.

obbcr"

erfd)cint,

9inufcn",

folc^"

fuld)"

(sn)nn

Scnmni ucm bcm

'^Cfnu

nnnb

i^unbc
l'utl)cr

bnrri) bcit

mirbirtciin octorun

Wartiunm

]\nn cvftcn folt

ftiftcx-

l)l)v

linffen,

bo- ct(id) neh) Icvcr,

l)l)vc

al--

'J3}a--

Sentcntiavum, 3. Itjomn unb

bvcl)
tcl)ll,

folflcv

flcbcii

bcv

pufj

^lemlicf)
tiuiLl

bic
bifjcv

vclu,

bic

pcl)d)t.

bic
i)vcr

iVnigtl)iiiinq, uniib
incl)niinc^
fdjlticrlid)

mic

untcvfdjcib
nid)t-5

nod)

nbbcr and)

a,ax

(^cfininbct

cr=

funbcnn

luivt

l)nii

bcv l)cl)liflcii fdjvifft,

uod) u bcu oltcu

un)v bno
iljt

l)ci)lincu ^"l)viftlid)eu

Icvcvnn, bod)

umUcu
l)l)uu

jjo

(affcnn blel)bcn

unb und)
ift

i)vl)cv

nici)f5

vcbcu.

C?ynu aubcvuu jagen

nnbcv
tcl)tl,

fie,

bcv

MaC'
pct)d)t
,

ul)mpt

uid)t
bo-J

bdv

cvft

nbbcv
bie

bao

bic

vcln

obbcv

fuubcvun

bvittc,

ucljuilid)

9nugtl)uung.

2 boctoTiim

244

^'" etnioii von %blais nb nabe. 1517.

jum
ift,

Sritten.

S)ic 9nugtt)iuing inivt loeljtet getetjlet l)nn bret)

teljl,

bQ

SSeetcn, Oaften,
al-J
tci'ii,

atmufeen, alfo, ba beetcn begrel)ft aCevlel)

l)orcn gotti-5 luort,
prebigcii,
U-cveii
al-j

Wtx

bcr feclen

cl)gcn,

tid)ten,

iiiib

bcv g(cl)cf)cn.
erbeljtcn,
lieb

iHiftcu bcgvelj acvlel) Incvcf bev cftcljuiig

t)int

fclju-j fleljfdjo,

luadjcii,

lagcv,

clct)bcr

jc.

'^Umufecn
ncl)l"teii.

bcgvet)ff

allerlei)

gute

Uicrct

bcv

xmb
l)l)nn

biiniiliei-lifel)t

gegen ben
^s]t

jiim tevben
iiljmpt bic felbcn

bei)

l)l)n

aeii

imgejlnel)nclt,

bac-

bev

olila*?

liievdE

bev

gmigtl)uung, ov
all

bie fiinb fd)iilbtg luitl)iui

l)i)n

nbbev

aiitfgeieW
'

bann o
Unv
funfften

cv bie felben mevcf folt

nl)cmcn,

blieb nidjts gutes

lo

mljev ba, baos

tl)un
^"^ft

mod)tenn.
bei)

6jmu
opinl),
UicrdE,

inelen geUieft
inet)v

el)ii

groe
,

unb nod;

uubeid)lofeene

ab ber abta? aud) etluas

uet)uilid),

l)l)nnet)Uie

bann

juldjc auff gelegte gute

ab

er

and) bie pel)ne,

Die gottlid)

geved)tigfel)t

nov

bie

fnnbe

juvbert, abnel)nie.

^"jmn Sed)[ten

IBa^

ic^

^^re opinl) untiovlnovfen

auff

i>a?>

mal.

S)a

i:.

fag id), ba-J utan anfe !el)nev id)viftt betneven taun, ba-jv gotlid) gered)tigfet)t abbev gnngtt)uung begere abbcv iorbere Don beui junber, bann etlBa-5 petjnii

Qe^n
i>a^^
$ei. 18^21.
""

fehlte

t)cr|lid)e

unb

Inarc

velti

abbev befevung, mit Dovfa^,

bic

l)l)nfuvbev

(xm^

(Fbrifti
tju

l}u

tragcnn unnb

obgenautcn Incvd (and) non niemant

buvd) tejcdjic:

auff gefegt)
befecrt,

ben,
tt)ut

bann
bie

feo

jpvid;t
id)

ev

Ban

fid;

bcv funbev

-.'u

unnb
er

re($t,

^o

luil

fel)ner

funb nit mel)r gebenden,

,

'^km
belveven

alfo l)att

fetbv
ic.

abfotoivt,
Inol

'riavia yjtagbalena

ben gid)tpvuc^tigen,
ba-3

bie eebved)evl)une

Unb mod)t
ettlid)

gcvne boien, mer

feo

anbev-?

foE, unangefebn

baii

boctove-3

baud)t batt.

(S3um 6iebenben.
(.89,31-34. gered)ticfel)t

'Saa-S

f^nbct

man

tooU,

bav got

etlid)

nod) feljner
pis.

25

ftraffet,

aber bnrd) pcl)ue bringt ju ber rein, Inie l)m 88.

luili
idj

@jo

felju

fpubeve inerben funbigen,

mit ber rutl)en

l)l)re

funbe t)el)m|ud)en,

aber bod) mel)nn barml)cv^icfel)t nit on l)l)nn hjenben.

l)nn

5lber bifee pel)ne fteet

ja

nicmanbo geUmlt nad)

funbcr Oorfpridjt,
er

tiu

lafeen,

bann

allct)n

gottis.

er

tnill

fie

nit
30

iafecn,

looU

fie auff legen.

C^3um
feljuen
ift,

'chten.

S)er

t)alben,

feo

fann man
nit

ber
fie

felben

gebuntften

pel)n

uamen

gcbenn, iDcl)B aud) niemant, las

luerct
ift.

ift,

^0

fie

bie ftraff nit

aud) bie guten obgenautcn

(5]um 51cunben

Sag

id),

ob

bie

(St)riftcnlid)e

(ivd)

nod;

beut

befdlu
i}t)n

unnb au^
nemc,
ablas

evclevet,

ha^i ber ablav mebr, bann bie locrd ber gnugtbuung

beunod)t

35

^0

loerc c5

taufentmal

beffcr,
fie

ba-3

fcl)n

(ibrifteu

mcufd; ben

lofeett

abber begerct, funbernu basv

lieber bie Inerd tbeten

unnb

bie

pe^n litten,

bann

ber ablas

uit

anberft
pel)n,

ift

nad)

mag

merbcn, bann nac^=

folt

la^nng

giittcr
luie

tnercf

unb bel)lfamer

bie

man

biLlid)cr

crrtclen

bann
'JJtebi=

corlaen,

Inole ettlid) ber

nemcn prcbiger

jloel)erlcij pcl)ne

erfunbeu,

4 geavcljft

AB

S gnugtfiung

AB

23 bewcvven

AB

35 toti

gnugtliims

6tit

evincn nun 'iMa\\ imb Wiinbc. 1-M7.

245
dtlid)
iiild)C'
tjiiv

cotioa, 5ativfiutiniac<, bao

niiifl.
".'Uh'v

ift

cttlirf)
fvel)l)Cl)t

pcijn

tun

(\inujtl)iiiiiti-i,

bclfe=

luiv

l)alH'iiu

iiicliv
)ic

luH)ovncf)tcn
i'vtid)tni
,

{gott

[ob)
alle

iinb bc
ja

c^lci)rf)L'u

plnibovd),
aiittU'ftt

bann
i|t

Ijakii,
iiiib

l;,u

baim

pcljuii,

nll

ILUK'

iU'tt

licticrltd;

tuitvcfllid)

bcn

(L^l)riftcn.
pi'i)u

C^,^iiiu
icl)iiii,

lwl)ciibcn.

Xa
fie

ift
iiit

nidjt cjcvcb, ba bcr

uiiiib
liallicii
[cl)ii

Uu'vcf lui
jaiiic-

Hill

biivv
t)l)iu

bcr mciiid)
luitt
icl)

mnfl

iniliilivciu^cii

bor furli
biiv

IcbcitC',

bnviimb
1-1)11

bei

'^Uilac-.

".'liitliunt

id),

bao

(\xnnh l)ab iinb

iiiciiuuib
mcl)i-

Iniita-

i^etid)t

ift,

baiiii

gut

iiiib

bie

iH'iligc

fiiri)c

l(c\m

nitff,
1"

bann
lui

l)l)m

,;ii

tviigcii

iiiufllid)

ift,

alio

aiid)
iiui(-\

5.

'Iniiil

jagt, bno ci,M

luib
i'o

uit
iiit

i.<ioi-.io.i.

lef5t

iHivfiidjt

UH'vbcit

l)cnintib

inrl)v,

biinu er
bac-c-

tvagcu,

taiuii't

UHMiirt
iiu'l)i-,

bcr

b'l)viltciil)cl)t

fdjiiiad;,

uuui

l)l)r

|d}ulb gibt,

fic

lege

niiff

bcinii

uiiv

tragen fnnncu.
'ilniii

^
l)iiii

LViUiu cl)lffteu.

g(el)d) bie puf;

gel)ftlid)ein

red]t

gefeljt

itit

nmf)

gingen,
i.'

ba-:-o

luir

ei)u

iglidj

tobiiiiib

fiebeu

jar

pufj aufigelegt
iiit

Uu-re,

5,^^ ninft

bod) bie
fie

(St)rifteiil)el)t

bie fetlicu gefeilt

lafjen
'-I^ill

uniib

liiel)ter fie
il.it

niifrlegeu,

bann
fall

el)iiein

iglid)eu

Im tragen

lueren.

lueniger,

mi

nid)t

felin,

man

ndjten, ba-3 meljr aiiffgelegt lucrbe,

bann

peberniaii

Umll tragen faiiu.

pcl)ii

l\',nm t.nclfften.

'Wian fagt Uml, bao bcr fimber mit ber nberigen

an

inH fcgfelr aber Ijum ablao geUiepfjet fall luerbenii, bing ann griuibt iinnb belnernng gefagt.

aber

e-s

U'irt

UuU

mel)r

i5]mn

brei)t!el)enben.
fel)ne

ift

el)n

grofser l)rtl)nm, bac l)eiiianb

bie
felbeii
allieit

mel)!ie,

er

IudUc gnngtl)nn Pov

fnnb,

fo bod) gut

iimbfnnft

aiifj

iinfd)el;lid)er giuib lun-t.iet)l)et,

nirijtv barfiir begerenb,

bann

l)l)nfurber Uuill leben,

lie
..

e^l)riftenl)cl)t fiirbert

UuiU etlimy, alfjo

mag

fie

iinb fall

and) baffelb

luidj-

laiieii

niib

nidjte fdjlucrda abbci nntreglid)

"^Iblaf;
fid)

anfflegen.

(^"lum 'i<icrl5el)enben.

loirt

Imgelaifen

nmb

ber

inuuilfomen nnb
luerrfeii

fanlen C^lniften millen, bie

nit

luolleii ferflid)

nben pn gnten
beffern,
nit

aber

nnlepbd)

unb
.10

bann nnnolfommen, barnnib foll rebetui, man fall aber and) niemaub bar Im rebeii. (5]mn fnnffl3el)cnbcn. UU fid)erer nnnb bcffcrer
fel)nn,

ahia^i

fnrbevt

nicmant

,^1

Icftet

l)l)r

1mm man

fnnbern
bao-j

biitbct

luibber

ablas

tljet

ber,

ber lauter giiant

nmb
mirt,

gotti'j

linUenn gebe
er

Iju

bcm
nit

gebelnbe 5.

!l.k'tri,

abbcr luas
ift,

fnnft
er

ban ba

ablas barfnr nel)mc,

bann

eo

ferlirf)

bao

fnld) gbe

nmb

be abln-j loillen
.T-.

unb

umb
S^ill

gottio luillen gibt.

beffer
ift

e,5um

3ed)l.iel)eiibcii.

bao
uill

Inercf

epnem burfftigen

erljepgt,

bann bn
gegeben,
(afeen.

1mm

gebelnbe geben Inirt,

and)

beffer,

bann

ber

ablao

bafnr

bau, luie gefagt, -i

^Iblac- aber ift

ift beffer epii gnte-j luerrt getlian,

bann
bn

Pill luid) ge=

nad)laffung
red)t
5^.5etere'3

Pill giitter lucrcf,

f?o

aber

ift

nid)t-5

nad) glaffcn.

^a bao
40

id)

end)

nnberluepfjc, gebelub,

inerrt't

anff:

fall

Por allen

bingcu (U'it'ber fanet

iiod)

abUu- angefcl)cn) bcpncm ucd)ften

15

flcfc^

18 ubctitigcn

21 tcl)^cl)cnb

24(5

(-5-iit

ScnnLiii

i'oit

Jlblnf!

iiiib

Ooiinbt'.

1517.

nrmcn geben,
foU) ban
l)n

lutltu d\va-i geben.

ift,

SBan

nbcv bal)l)n fiimpt,

(ba

hasi

uicmanb
gefdjeeii

t)im beljuet ftab mci)X

faltii

bcr Tjutff
bii

bcbarff

ob got liE ntjmcv

geben, ^o
jcl)n.

totlt,

ju ben vdjen, altern, jdjmucE, ftW),

aitd)

bic

beincr

ftab

llnb

itien

ba

nu

nit

mtjev

not

ift,

bann

aller

crft,

^0 bu

luilt,

magftu geben ju

bent

gelnlube

^Peteti?

abbcr anberluo.

i.xim.

3luc^ faitu bennoi^ nit ba untb aBIaS totEen tt)nn. bann janct ^aul fprtc()t: .ss.aUer feljn tiaufegenoen nit lol tfjnt, ift feim (?()riften nnb erger bann el)n I)et)be. unb f)alt barfur frct), mcr blir anbers fagt, ber Uorfnrt bii^ abbcr fndjt t)^e be^n feel t)n bet)nem a3cnteU, unb funb er pfcnig bart)nne, ba \va t)m
lieficr

bann

all

feclen.

,50 fpridfjftu:
l)ab i)
'])mi

,50 )nirb id) nljmer met)r ablaS lo^en.

^tuttnort idj: ba
ift,

oben gefagt, ba mcljn \m, begirbe, bitt nnb rab

lof^c,
bid).
tafj

ba nic=
lofeen,

manb

abla

bie

fanlen nnnb

fd)lefferigen

6t)viften

aUa
nic^t

gang bu fr
(sjum

fitien^etjenben.

er abta
bie tut

ift

nidjt

gcBoten,

audj

geraten,
ift

funbernn oon ber binger

t-i

tjall,

geladen nnb eiienbt Inerben: barumb

,

nit Clin Uu-rd bc gcI)orfamy,

and) nit borbinftd)

funbernn

et)n

aufj^ug
fjo
bic

be gcljorfant.
folt

Sarnmb
retiljcn

iwie luol

man
l^iticn

man

bod) aEe 6:^riften barbon

nicnmnt Incrcn fo, ben ,]u lo^en, unb lui ben incrdcn unb pel)nen,

bo nadjgcta^cn,

nnb ftcrdcnn.

(sjum acd)t|e()cnbeu.
burd) ben
cttlid)

'M
aber

bie

fccicn

auf]

bcm

fcgfclor

gc|ogen luerben

abla, \m\)% id) nit,

unb gicnb ba aud) noi^ nidjt, luie tol ha^^

ift
l)l)n

nein boctnrc-? fagen:

unninglid) iinbelnercn, aud)

I)att

e
c,
ift

bie tirc^e

nac^ nit befd)Ioffen.

fie

bas bu bor
gclifj.

felbft

bitteft

barumb tm mcl)rer fid)er[)ct)t, biU beffer ift unb toirdcft, bann bifj ift beltierter unb
biffen

ejnm
gnugfam unnb laft
mit

^{ennticbenben.

,:^sn

pnuctcn

l)ab
l)r

idj

nit

iiUicl)ffcl,

nnb finb
()abcn,

l)n

ber fdjrifft gegrnnb.

Tarnmb

foU

and) tdjnn
fie

tilneljffcE

boctore Sdjolaftieo-o fdjolafticoj

opinicn, bao
ijUicntsigften.
fie

fel)n,

fetm

allfampt

nit

gnug
ben

l)f)rcn

eine prebiget bcfeftigeun folten.

(Sjum
fulc^
grof,5,

-ab cttlid;

mid) nu lool el)ncn

feiger

fi^cltenn,

lt)arl)cl)t

feer fd^cblic^ ift

ba-5

pm

taften,
cttlid)

30

ac^t i) bo) fuld) geplerre nit

bie bic S3iblien

fpntcmal
bie
l)u

nit tf)nn,

bann
unb

finftcr gcliprne,
l)l)r

nie

gerod)cn,

(5l)riftenlid)C

lerer

nie gelegen,
tjuriffen
fie,

el}gcn

lerer nal)

nie imrftanben,

fnnbcrn
betten

pbren lod)ereten
orftanbenn,

opinien
ha-^i
fie
l)t)n

bil

lunloefcn.

bann
fi)nn.

fie bie

f3o

luiftcn

niemant foltenu Icftcrnn

unDort)ort

unnb unubernninbcn:

bod)

gott gcb

unb

un-5

red)tcnn

3hnen.
23
gutpcloetecn

AB

1518.

bii'bov ftaub bic bftcvdjc ^cit mit lijmn

in
bi'iii

it^ncljt^li'nnq

ticuuv.

V.'ut(H'v,

bcr

cvftiMi
'iein,

feiner

!t5

Slu'
iiin

evfliirt
iiieljv

l)attc,

ba

gnii.je

l'ebeu

bev Oilnulnneii
,^u

mfic

iMifee

fljltc

fiel)

fo

Deraulaftt,

eine

'Jliileituiiji

cniftev

cU)ft=

pvfuiig

an Piutte Wcfe^
,

ju geben
i^olgc

unb

babnvci)

auf 4ieiinncilici)ung ber i^eidjtc

fid)

()in,^nanvten

je

niel)v

in

bc5

Jlbhifjljanbele

bev

Sinn

bc

3>oIfc5

auf

uere SBevfgcredjtigfeit
fpiegel

geriri)tet

Ijcitte.

So
(Gebote

Ucrfnfjte

er
fie

nad) IHrt

friiljerer

iBeid)t=

eine fur^c

C^-vtlrnng
tnteinifc^

ber

,5el;u

unb gab

fptefienis ^u

bcn (jafteu

1518

beutfd)

unb

Ijerau.

3lvar
uadjireifen,

fLinncn

nur

feine

onberanegabe ans
einen
'Jlbbrud

beni

3aT)re

ISIS

felbft

nieT)v

aber

nur

l^abcn

inuerl;alb

folgenber

Sdjrift

Cac-par

3()cfu5

T
II

^in

faft

frudjtbar bndjlein uon 9(bom-3

H

||

wcrcfcu, nb gtitte

gcnabc mit Bnterridjt

bigft
'.'Inne

U'ie

rcd)t

beidjtc,

buffijcn,
\\

nb bas

l;Dd)lir=
||

Sacrament
uov

fclig
||

t,^u

cntpfafjen
Ijeiligfte

im

l'(u=

guftinet O'loftcr

t.jn

faubt
||

Piflebc

bife

faften

geprebigt
,5cigcnb,
||

gegeben.

1518
1^

|.V)ol,ifd;nitt:
'4.U-ebnifti

fjriftns,

feine

yigclmale

bor beni

.ren,5C.T

mil^i

laborem
[j

in

iniquitatib' tnis.
nie.

G^go

fum: cgo
"

funi ipfe

qni belco iniqnitatcs

bebrnrft.
V.'uttl)cr

tna^ proptei'
in

Pfaie.
leer.

rliij.

litclriitffeite

:j2 ^tiittcr

uart,

Icfetes

^latt

Xrud on

lUeldjir

in

i^'cipjtg.

.ier

finbet fid)
fie

bic 3(nleitung beutfc^

Si.

6iij

2)ij'',

inmitten bee fnften

(vingefii()rt

Kapitel*;

t)at

alfo

in ben

("haften

1518

fd)n

gebrurft

Urgelegen.

mirb

fie

als

ein

beidjt

fettet".

3iibe|

unter

biefeni

Vlui-bruct

uerftel)t

man
bie

gc=
il;n

ii'tinlic^ bae ^icuguife eines Sj^rieftcrs ber abgelegte 5yeid)tc; ba^er I}aben toir

nid)t

Uli'

5.*eieid)nnng
ift

bcr

Sd)rift

gcwtjlt.

3n
l)at

bcn

Sonbcrbrudcn,
fnr^^en

uns

erbalten finb,

fie

betitelt;

Xie

,iebn

Wcbote Wottes mit einer

felbft
fie

^Inslegung

i^rcr Erfllung

unb bertretung".

;i.'ut[;cr

bei
fie

fpterer
fo

Uuuubeitnng
furzen

al

eine

fnrjc

Surm

bcr

jc^n cbote"

bcjeidjnet

unb

mit einer

1
248
J^LHiit
t'fiiic

fuvje (Jrflruiig

bcr jel)n ebote. 1518.

bc5 Wlaulu'iis"

luib
ift

ciiu'v

[uv,5i'n

5iiu bc 'atcrunfcrs" cvbunbcn 1520

^luoibniuig
!L'ut[)i'v

l)cvau5gcgc'6cu.

.fiicriiad)
ift

inifcr

2itel gcbilbct.
i!cvfd)icbcul)cit

^fuffig

nun

bic

buvdjgiingigc

in

bcv

bce
giebt

Stoffes bei Wttel cincvfcite imb in bcn (<-ii^claurtgabcn anbvcvfcit'J.

it)n
il}vc

in I)5d)ft eiufad)cv Il)cihiiig;

bie

,icl]n

Cocbotc
i^ci

mit

(y-vttnniiig,

il)vc

bcvtixtung,

t*vfiiUiing

iiiib

icfd)lu bcr (Gebote,

ttcl fotgt auf ciimubcr bcv Si3rt=

(mit

mit Ch-flniug, bic bertretung unb bic (^rfUuug bcv cin.^clucn Okbotc; in beu
alle

aubcru vurtcu aber uicrbcu

uad),
id)luf5

ebotc

erft

il)rcm
it)rer

3in-t(aute

uub

iljrer Ch-tliirung

bann

iljrcr fic^

bertretung uad), cubtid)

ttjeils

Chfiiung uad) gegeben:

lnger.
S)ie
iLU'rbcu

bcr ie=

finbct

uidjt,

freite

fvjcr,

tfjeils

mir nur mir

in

au'3

bcv 4^e|d)affen'^eit bcr Uvfdjrift

erfUiren

tonnen,

bereu ^Kefonftruftion

fofgcnhcr labcllc aubeutcu.

"Jie ,5L'[)iictiDtc.

berliotunn bei
lic
bcitrctiiitfl
bc-

;,cl)u

(Gebote.

^
'e
^

L^vfltuiifl bcr

,u'l)ii

Wcotc.
Weboti-.

^
M
'Z

I;q5

cvftc

cot.

cvftcn (Mcbol*.

Xic

Lh-fiilliuu-i

boj
bcc-

i'vftcn

Q4
Xas

nnbtc icbot.
brilte

Xic bcrtrotiiitfl

be-3

mibern

fcbuti'.

^--g

Xic (frfUiimj

nnbcvii cbot-j.

Kebot.

^
^

Site liertu'tuug bco brttten fcbot.j.

2
^.^
:-',',

Xic

Lh-flliiiig bco brittoii

Wcbots.

J^
^^ ^s

"Xa* Diettc Sebot.

Xnc' tnfte Sebot.

Xic bertretung

be-5 liierten

fcbotv.

Xie (friliiig be-Muctteu (Sebotc.

^
^

Xic bcvtrctumi bcs fnften ebuts.

bcs fed)*ten (Sebot;-.

Xie tfrfUnng bcs fnfte cbots. Xic Crfltiuig

bec- fectj-itcnebut-j.

Xnc- fed)Stc ebut.

XafiebcntcftScbot.

Xic bertretung

c
.j^
s^
'Z_

ie bertretung bc fiebenten Webot--.

Xie bevtrctuiig bc
ncl)ten

XieL^rfllungbesficbcnteniebot

Xas

adjte

Wcbut.

cboto.

Xic ^rfllaug

bcc-

nd)teu cbut-

'Xas neunte fcbt.

Xie bertretung bc* neunten cbuti;. Xic bertretung

bei-

Xic (Erfllung bc neunten Sebtc.

Xic PtfUnng
cliotc.
ic.

o
5^

Xq

,iel)ntc

Gicbot.

jel)uteu Webot-j.

?"

bec',)et)ntcu cbutc-.

Siir^cv SBefdjlH^ bcr

<Sj)rid)t (MjriftUi' jclber

,^cl)n

k.

Xie fnf Sinne merbeu cingeidiluijcn

l'iert,

c-;

ift

ein grofier

3rrt()um .

NB. Sei
ein
jelbft

ber bertvctung ber jctjn Sebotc" nnifj nod)

Von

niiteu und) oben gcbriirft gebnd)t luerbcu:

eigen Siebe
Iniis
il)t

unb Wottes uub

be-5

''Jiiidjften

5>crnd)tniig
ift,

nimmt ott, hat

iljni uidjt,

fein

ift,

unb
ift",

ent,ycl|t

iljm,

ift,

nimmt bem

^tctjftcn,

ba

fein

uub entbeut
cbote":

bas

ifjr

bei ber

(S-rfltuug ber 3et)n

fein
feUift

Xic Siebe ttcc- unb

oltej uub entbeut
iljm

be yiiidjfteu
it)r

unb

Serndjtuug
fid)

euttjnlt

fidj

ber

fter

unb

9iameu

blofjes 'Jdit-j,

cntf)iilt

ber

GJter

bes 9id)ftcu

nnb

entbietet i()m bai

Sljre

unb

fid)

fclbft."

3lugaben.
A. 2)ic
e"^en

gcpot got=
i[

||

tes.

mit einer

turnen au^lcgung

||

jrcr

crfuUung
gemad)t||"

tinb

bertretug.

on Soctor 53lartinu5
teer.
G!iutfncd)t in 9irnberg.

!iiu=|[tf)er i'Ingnftincr

4 23lttcr in Cuavt, le^te Seite

Xruct Hon 3obft
B.
2)ic
,;cl)cn

gepot gDt=

tcs.
|| ||

mit

einer

turl^cn

aujjtcgilg
||

ircr

||

erfnnng
Ij"

nb

t)bertrctung.

Dun

Xoctor

'^Viartinuy Vntljcr
leer.

'Jhignftincr geumd)t.

iltter

in Ciurrt;
lion

let3te

Seite

Xrurf
luic

Sobft iutned)t in 9{rnberg, uidjl nun Slbnm

'^^ctri

in S^afcl,

aellcr

5h. 1530 meint.

(fiite

fiu-,)L'

t^tlUiniiti^

bct ^ef)n ebote.

1518.

240
giig
ivtv

C.

Sic

.r.

gebot
II

ijol|

ta mit
||

cim-v
ctov

fiivt.u'ii

uj,\U']|

iTfHiin
||

Du
gc-||
leev.

bi-r

tvcttuug:
ji"

u 2o'j.n'tri

'>JJlavtiiui
1

i.'u

||

tl)rv

'Jiugii(cijtc

ftiiicv

mac^t.

litolvrffcitf
iiit

bcbnirft.
in
:i'aicl.

ilMiittov

in

Cuart,

Seite

Xtuct

X'lbam

D.

Sic

.x.

gebot
II

got=

||

mit
inni

aiucv fuvijen

l'liifj

]|

leguiig
||

jvev

evilluiig
||

iib

berI

trettung,

Xodox
bebnirft.
noii

\\

lUavtiii Vut-I

tfjcr

'.'(iigii-

ftiiiev

gciiiad;tt.
Jinri)

"

I itelvcf feite
'Jir.

'iMrtttev in

Crnivt,

(eijte

Seite

leer. fein

aJcUcr

l"):!t

Inirt

2.

Ctiiuir

in

'Jlnivjbnvfl,

ifbentnllc

Sl^ltenbcvfli't.

K.

Xie

jseljeii

gebutt)

guttcs
|[

||

mit

ei)nev fitvi;e
lUnvtinii';'

aufelc=
l'iit()ev
Ij

||

gung

l)vev

eiiiilluiig
gciiuui)t.
[,

Uiib

bbevtvetung
II

om Soctov
]xi

'Jtuguftinev
||

lHippeiiJ

OJetvucft

VeijpBgf

buvel)

UiHilffgaiig

Stifet

in

Oivi=

mitd)c gaffen.

1519.
"Jtr.

4 Bltter in Cftau.

g
F.

SBcIIcr

1221.

Sie Un

,^e^cn

gc=

||

bot gote*,

mit aiuev

fuviji

||

cn nnfjlegnng jver
V.'u=
||

evfiil-

hing
||

bevtvetuug,
II

uun
yjlit

||

Soctov

-J-Uartino
ij

tljev

ytnguftinev
leljte-j

ge=

madjt.
Iccv.
t)cl)

S
unb

|["

liteleinfaffung.
,^u

iMnttev in Cmivt,

iMntt

31in

@nbe: Webvncft
ctofter,
||

''(ngfpnvg,

bnvd) Sitnnnnni
l'Unj,

Cttiimv
||

fant iU-futa

am

||

fibenben

tag

bce g-nffijc^

tjciu

Ijunbevt

,itiiaiu=

ijigftcn

jave. j"
||

G.

Sie

.ieljeii

gebot
||

|1

gotee mit aincr

tuvijeu

au^tcguug
^lu
||

ivev

cv
||

flhing
||

vn bertrete
ge=
in
[|

tuiig,
lllit

Don Soctov
leer.

||

^JJinvtino

ttjcx

3liigu=
1

ftincv

nmdjt.

"
lefete

litetcinfaffnng.

litelvcffeite

bcbvncft.

iMdttcr

Cnavt,
''^lad)

Seite

Jitclcinfnffnng unb Iijpcn

IxuA uou ^tg

fuv.^c
ij

ytabtcr in 3lufl*ljnrrt.
|

H.

Sie

,iet)enn

gebot

i'

gottce.

mit einer'
l'lartino
(eer.

aui^lcgfig
"

irer erfnitng

im

il

bertretnng
;

bo
in
1

Soctor

Vnt()er
('fnbe;

lUit

liteleinfaffnng.
,(n

'Bltter

Cnart,

tclitee

V(m
,^alt

Wetviirft

'Jtngfpnrg.

uou .Raufen
jar.
II"

5vofd)aiicr.

ols

man

nad)

O'ri' fti

gefanrt

.''3Ji.cccce.rr.

go
1.

'Mtikx

*Jir.

l.")2'J.

Sic

,iel)i!

Webot otee mit einer

cbrucft
^n

iibc:

S. lU. V." 1522." l'tngfpnvg bnrd) Situaniim Ctmar.

tnrtjcn

auflcgniig uon

"Jim

^'i

Cuart.

Sd
E.

SKellcr 9ir. 215:!.

unb

I)aben

uns

uid)t

uorgclegcn.

3tu5 oben aufgeftcllter labelle erfliiren

in

fiel)

alle (*igent()mlid)tciten

ber Svncfc

ber i'crUH'nbnng bes uerloren gegangenen

1.

Urtertee.

2ir fiinnen breierlei XHue^

b,

gaben nnterfdjeiben:

{^'aepar
Ci,

Wttcl;
lool)!

2.

A.

IJ,

C.
I

luoran

fid)

UHi()rfci)ein(id)

K
bic bic

anfdjliefjt;

:'..

F unb

bcnen
crft bac-

and;

H unb
er

bei,5u,5l)len.

Wttct giebt ben

lert querber gelefen, alfo

(frfltuug;

Webot mit

(h-fliirung,

bann
(*ubc
fteljt,

bie bertretung, ^nlel.U

foiuoljl loie

aber bei beut elften Wcbot

bic

I)at

au
;

bie

bertretung

an

^fUuug

^cifd)rift fr alle l)crangc^ogcn

ii'av

am

bringt er bcu

furzen

icfdjlufj"

mit beut,

in

ber erften

C^otonnc bauon

unb

fd;ticfjt

mit ben

250
uvtcu:
ouii)
luid)
bt'u

^-^'ii"^

f'it.is

livrmig bei

,^el)it

(yi'botc.

1518.

''Ufo

Icljveu

bic

Wcbotc."

iruppc
gtebt

A
fjat

k.

lt

alle

ecitcii)d)riftcu

recg,

fuv,}cn

sBcfdjlu^",
Uin-fnl)i-t

unb

baim bcn Zt^t

k.,

jebcr 'Dtonnc

Don oben
33cv=

uiitni.

5if)iilid)

@vu:ppc

aba, ivcnngkirf) in einiger

linwiing,
91uf
,^uviicf

ben geiamntteu lert anfgenonunen.

ruppe F k.

ge'^t

nun
2^.
I

unter

bic

3rngafe iolebcn

m.

ben Saniniedpcrfen Suti)erfd)cr Sd)riftcn 21''-23>'. Stenburg VIII S. 894^896.

bie

Veipiig IV

S. 8(3-89. Sald) 111 p. 1996-2005. ytur . 1-46-154 i)at nneber einen (Sin.jelbrucf .ju runbe
Prgnjung aber
5ei

Ihlanger b.

XXXVI
^ur

gelegt

unb

,5mar A,

bic

ielebencr 3(n5gabc Ijin.^ugejogen,

an einer teile mit eigener

unridjtiger 6'Dnjcttur.
ber finibcrbarcn ix'idjaffcn^eit bcr 'Jlnsgaben inffcn ttir

on

einer 53lit=

tl)cilung
fo
iDcit

ber l'lbliHnd)ungen
ttjie

im (Sinjdnen
3C.

abfetjen;

nur Ijaben
einen

fie

ix nnfcrcn
2;rucC

Icrt
bcr

mglich
.jeljn

bcadjtct,

berdfidjtigt

aud)

ittenberger
fo
,^1

fur.^cn
bafe
ircifc

F^orm ber

cbotc"

Hon 1520 unb ben Stoff

djrift
5trt

orbncn gefndit,

er

mcljr ol bieljcr bcr oben entworfenen labclle entfpridjt.

Ijaben

nur meiften (iaepar ittels

iticil

Sr bit Sd}reib= unb bcn @ilebcncr i^eil ^u

fomnien,
Ijdjft

rnubc
jener

gelegt,

fic

ber

i'utt)crfd)cn
1;

am
bie

niidjften

obgteid)
feiten
ift

in

ber

Ijiiufigc
be-J

ebraucl)

be

auffllt

unb

bftbfit;

nur

bcr

.Rlrung

Siiuu'e luegen bnon abgenndjcn,

in

groen Slnfangsbudjftaben aber

nnigcfc^t.

finb ber Icirfjmnfjigfcit an'gcn bislpcilcn

fleiiie

2)a
^r>ii
(iiiicii i^ot l)Qt)cii,
fiilt

crj'tc ijebotf).

iiidjt
ift

aiibcrc gottcr

IjalJeii.
fid) borfid;t,

bau

einen l)abcn, luni bcni er

in allem

flutl)cn

ijcfovbcvt,

in allem bDl3cn gcljolffcn lucrbcu, ba luil bei einige Juarer

ift.

got fclbfl fein,

unb ani^

S)aC'
IPii
fdtt bcii

anbei
bciiicji

gcBotl).

u.iljincn

gottci
fein

Ijttun nidjt
linuljctjt,
fett

1111111115

^iitjicii.

Tonn
aUc'j
ivitljcn

gottcy

nalimcn
ift

and) bicfjc,
bl)e

gntigteit,

aafft, unb
10

nal)mcn

fein

namcn,

fal l)nt

nljniaubt jlfdjrciben.

S)a3 brittc gcbott).

*Dii
Dljc
suc. 1, 53.

falt

bcn

fciji-tag

Ijnjliocn.
beffcll'cn

kfte

fei)V

ift,

hai

bie

fcl)cl

mit oUein tl)nn

tag be^ ge=

l'uc.
i.

ioarf^c, ber bo erfllet bic l)ungcrigcn

fel)cr

unb

lebigen

mit gutljcvn,

bann

ba

Ijetft (ebig fein.

(^inc

liir,ic

erfltiiufl bct

,-,1-1)11

Wibulc. Il8.

251

T
T>ii
j'alt

ii-

iiicvbc rti'lmt
li.UlJLa-

(i.

djcrcii
iiit

bciii

uiiiib

bcin

imittcr.

Sic
laffcii
alc-

clirc

ftef)ct
l)r

in

([xnm ober

lulj^cu allein,

iuubci

l)u

tijiui

mib

Urne-

luillc

ober luittiivfft

ift.

2)ay fuiifft
li>u
5lit
1)11

flcbotl).
tobtljcii.

falt
bcii

iiiiljt

alletn

totlicbt,

bcv

tobt
nl-:'

nbber idjabm tl)ut,

\Hiiflul"tiuii
fni^t.

iunbciii

aiiri)

bcv

iiit

HH-vetf)

iiiinb

Uoifummctli,

Sa-i
,

ied;[t(; flcbutl).

^u
Tic
cvflftc
fviicfjt

falt

nicljt

clicvctlicn.

bcv

liift

bc-3

fleifi1)co

ucmict

cv

allein

yilu-liH-ijcii

luic

bofjc bic flantjc

liift

fclj,

aiii]

bcr fold) iintiuv'iit

t'nmiuct.

I>u
IS

falt
luljcii

itidjt
ift

ftclcii.

grcmbc

ivitljci
l)ic

^lu

fid)

ein

fvnd)t

be-i

ftcijl.u'o

unb nnb

licrtiibe,

boiumb

tu luivt

ber baluni mit

hm

f ludjtcn tioibotcu

geil;

liuv

aiic-

gci^ bolgeu niaiv

2;a adjtc gcbotf).

^11
on

i'alt

iiit

faifd)

t.smigiuic.

rcbcn Uiibcu
qeLnitl).

bciiicii

iiccIjl'tLMi.

ai5 iicunbe
IE>u
falt
iiiiljt

liccrcu beinc^ nciljftcu Uieij,

todjtcr

ober

iiiaoctlj.

2)Qy ticljcnbc cbotl).

^11

falt

uidjt

IJcgcrcn bcijii ncrtjftcu

|)aiii^

aber gutlj.

l)n turtjcr beid)lu- bcv tjcljcn ftcbotl).

i-,

Spvid)t
follcii,

(l)viftu-j
i)v

fclbev:
l)n

'i'ia-i

ix
ift

uollet,

ba

cud;

bic

menfdjcn

tl)nn

baifelb tl)ut
Uij.

aiidj,

bas

bau ganlj gefe^c lumb oUc pvopl)cten,

leiben
luu-

5J{at[)ei.

Xan
anbcvit

nljcmant
lffcn.

loil

unband

feine liuillbat abbev

feinen
l)obcn.
fcljticv

-.uimii). ?,

i..-.

uamcn
3(1

cl)m

'Jiljemant

luil

lioff^ut
fcinc-j

^\W^^

cv^,ei(]et

^Jh)cmant loil ungcljovfam, Ijovn, uiifeufd)cit

giitt)ev,

lucibci,
lieb

bcvubung
fvunlidiaffl,
ba-j

Ujcgcn, fvicgen,

afftcvvebcn Iel)ben, fnnbcvn

tvciue cvfinben

unb

band

unb

fiulff,

luavbcit

unnb

uon

feijueni ncdjftcu,

gebiten abcv

al bic

l;cl)cu

gcbotl).

^llfo letjven

bic gcbotl).

252

(^'f

^>iW ^ttlruiig bcr

,)el)it

ebote. 1518.

n6crtvctitni\ bcr
3)ic
ev in (\\w)m
iiid)t.
11

5c()cii i^cfiot
i'i'ftcn
,

bcvtict

1111(1

'^^'-'

gclmts.
fnft,
Kficii

iciiicr

luiberluertifcit
tn-icff,
t3cid)C'i.
,

Ijclubcrcl) fvcitt()cv,

fd)U)aii3

tmiffcle Buiibt=

il^cr

Uun'tficv,

uiib

bc-o

fllctd}cn

!]i'bvaiid)t.

lH-v

linin)d)nitcu
bet,

jdjah

ticidjlucvuug,

criftnlicu

icl)cn,

maiitl)cl

-^

fnl)icn,

iiiild)i'tclcu

cr fein lucvgf unnb leben imc^ ci1ocl)tetcn tagen,

Uieiffagevn

()t)ineliii!eid)eii
l)anf,5,

uub unb

ber

bnncfcn

rid)tet.

JlBcv
fcluev,

fidj

fetb,

fein

fid),

tinber

allevlel)

gnt

lior

Uiolffeu, cl))3cn,

luafiev,

)d)aben mit

evtidjten gebet^cn fcgenet

unb

bcfd)>t)ert.
]\v\

SBcr fein unglucf unb toibcrlcvttgfcit

beut teuftet

ober bofen nienfd)en

nlleine

fd)vcibt,

unb
got

nit

mit

liebe

unb lob al
tvegt

i"

bof] nuub gut Imn got banrffagcii uub linUigev

ferlifeit

nuffnljmpt

uub l)m
feiner

Uiibev

Ijeljiu

mit

gclafeul)eit.
fid)

Scr
in

Uoifudjt

unub

Ijn

unntige

leib

ober

fel)cl

gibt.

\?ei'

fvoI)mifcit,
bie Ijciligeu

bovftanbt ober

aubcrii geiftlidjen gaben

ber feljeleu notl)

(joffertig ift.
ijcitlid;

il^er got

unb

mit borgeffen
'"'

nul)v

umb

uul! luiUeu etiret.

Slje ubertretunge bco aubern

Ser anc notf) ober aibi genionf)eit
fdjlneret,
^IBcr
teidjtlid)

gebot'!'..
$l>ev
falfc^cii
cl)bt

fdjlnerct.

ober and) fein getubbc bridjt.

gotte^j

er

ubeltl)uu

gelobtl) ober fdjUu'vt.

bie
-"

mit

luinu-n fludjt.
leichtfertig

SOer ucrrifd) fabeln luin got fd)Uia^t unnb

borferet.

movt bcr
feiner

gefdjriefft

SiVr
in

gottec'

toibertertifeit
al^er

unb unb

nit
ere

gebcuebeit

lieb

namcn nit anrnfft in unub lel)b, in gtud uub

feiner

unglnd.
beit
:c.

rnt)tu
gotte-J

unb namen

fndjt

uon

fromiteit,

toeifj^

Ser

namen

anrnfft falfdjlid)

al-i bie feiger

unnb

alle Ijoffertigcn

tjeljligen.

S)^e ubertretunge bc brtttcn gebot.

2er
frcffcn,

25

fauffen,
gottec-

fbilcn,

tantien,

muf3gang,
er

nnleufd)eit

treljbt.

SBer faull)cit, ampt

bet,

orfd)taffcu, borfenmen, fpaeiren, nunulj fd)ma^eu

arbeljt

er

an

funberc

nott)

unb

banbelet.

nit

betl)et,

uic^t

Gbrifti leljben bebendt,

nid)t

fein

fnube bercU)l)et unb guabc begert, a(fo uuf)r

fcl)l)vet.
'j

mit dcljber,

cffen

unb geberben

eufferlid)

Xl)e ubertretunge be tiicrben gebot.

S}er
l)uenn nit
fUidjt,
fid)
t)re

armutl)-3,

gebredjeU'J,

boradjtuuge

feljuer

clbern fdjemct.
a>iil

Uer

nottnrfft mit fpcif?

uadjrebct, baff.jet

unb

llcljber orforgt.
ift.

mel)r toer l)nn

fd)ted)t,
l)n

unub nngel)orfam
jc.

Ser nit bon bergen

x.

groo Hon
fird)en
rebct

fjaltet

umb

gottio geboten luiUcn.

fel)ren

er bie gebot ber d)riftlid)en

briefter
iiidjt

nit

l)altet

mit

faften,

5er

ftanbt
ei)ret,

unel)ret,
trctne

nadj
ge=

uub

beleibigt.

er feine

b"n unb

ubcrfei)t

unb

Gine fuvjc rflniiig bfv ifh" fbotc 1018.

253
fi'liiv,

l)OvfQm

ift,
,

fic

iciit

fliit
,

ober

boi^e.

.'ieniiiuc

iciii

alle

ntviiiinii^en,

opol'tati'ii

ovbantl)eii

Dovftocfteii

k.

Tic
tVr mit
:

uLicrtvetiiiigc bi'o fiiiiiftci! cicbotj.

ncljeften
Ifornct.
'ilH'v

feinem

cr

lui

i)iii

faiit

')uid)a,
bii ^Jlnvv,

ba-?

fein

allev(el) lun'ii-j

iinnb

i)aii] lieidjen.

Im ijm

ia(\i

A-ntiie,

bov fein

aUevlel) irfjnubtuuivt, find), leftennu-\e, nari)veben, vid)teii, uvtl)el)len, l)iiipviid) k.

'-hJfv l'eiiiv iied)|"ten

iimbe aber
nit

(-(ebvedjen vuflct

nnb
fie

iiit

beberft iinnb eiitidjulbicvtl).

Ulkv feinen
n)oltt)iit.
10

feinbenn

biuflibt,
feint
alle

nit

bor
be-

bittet,

uit

frnntlid)
Imf],

ift,

nif

llnb tiierinnc

fnnbe

l.un-n-5

nnb

olv

lobfdjleiv

triege,

rauben,

bovnen,
^-IIh-v

tuenden,
nit

l)iibbern,

tvanren beo nedjften

bev
bovnthev^iflfeit.

iilnd-3,

fveloen

feines un^lnrt-?.

bet bie

meid

2:ie iibevtvetnn(\ bec- fed;ften (\cbot.

SIh'v
t^leidjen
15

junflffvloen

fd)U'ed)t,

el)ebvid;t,

el)ebvid)t,
Uiel)f,^e

blntfdjanben

nnb

bev

unfeufd)eit mirdt.

UlHue nnnatnvlid;ev
'II.h'v

ober perfonen (bao fein

li)blein,
liiftovien,
(^e=

ftummen fnnbe)
banden
jid)

ivbvandjt.

mit
jeiflet.

fdjanbbovn
'-ll^ev

uunten,
feljen,

bilben bie bf]e Inft engent

vei^t

ober

mit
nit

t^veiffen,

Unlliflen

nnb

befledt.
fdjUiffcn

'iLk-v

bie

mfad)

mel)bet, al fveffcn,

fanffen,

ninffiqfeit,
^Jikr
,;o

fanllieit,

nnb

Uieibo

ober

mon-?
l;,Un-

perfonen
nntenjd)ett
tl}abt.

iienicinfdjafft.
rcilu't.
'ilu'r

mit

nbviftem

fdjnind,
nit
t)ilfft

bcrben k.
beliHiren

anbere

ein anbern fenfd)eit

mit

ratt)

nnb

Die nbertrctun^e
ber
folfd)
bl)

be-j
ift

fiebenben
nnd)
bofjc

flebotc-.
il^er

bl)eberel)

nnb

ralnberel)

ber unidjcv qroffe fnnbe.

9elDid)t

iinnb

mafj
(in-?

brand)t

ober

lar

bor gnt

aiif^flibt.

cr
fdjnlbt

unred)t erbf\ntter nnb

j;,

einnljmpt.
nedjften

'-llVr

borbicnet Ion borlielbt

nit

nnnb

Porlenrfnet,

Uln'r
bie

feinem

bnvfftii^en
reid)

borget

ober

lel)l)et

an

allen

anfffa^.
flut

'ilUc

gci^iq fein
,^ni

nnb eplen
luivt.

plPerben, nnb mie fnnft frembb

bet)alten

ober

fid)

bradjt

Sie
SBcr ov
30

iibcrtretniifi
bie
Uiart)eit
alle

bec-

adjten cic6ot.

ftcridjte

fdjUieigt

lenget

nnb

betreiiiyt.

otem

fdjebelidje

fd)meid)ler
ilLn-r

nnb nnbertrndt. 5il>er fdjcblid) nnb orenblefser, imei)

beo
nedjften
flnt

^unc\it\er,
lerrf

bie

iineinifcit

madjen

nnb nnfrieb.

leben,

unnb
i^ibt,

loorbt bel aufjicgt

l)ilfft

nnb

fd)med;t.

ln-r

bcn felben bof^cn ,inncien

ftabt

nnnb

nid)t

luiberftefiet.

bertretung beo neunben nnb

3.',

,)el)enbeu gebot-?.
bie

ll)fe

^loel)
gefcljt,

le^te

gebotl)

gehorn

nidjt

in

beid}t,

fonbern

fein

tjilt

unb

maliel

ba mir l)pn fonunen foUen nnb tegclid) bnrd) buef; ba

l)l)n

254
ar6cttt)en

^^''"'

'"'')i^

t^vftrung bev

,ift)n

Scbolc. 1518.

mit

l)ultf

iiiinb

Rimbc

gotti'?.

5?n

bic

bniic ncDpiifl ftirbt nit el)v

(^nintUif), ha?- ftetfd) tnerbc

i:ic
bic
fi'iitff

han ^n

piilcv iinb

nein gcfdiaffcn.

fiii"

Uicvbeii

eincicidjloffen

im finttcu
itnb

imb

fcc^ftcn

flcbot,
fiebcii

ied)v

liieret

bcv

faavmlicrtjiqfcit

im

funiftcu

fiebenbcn,

bie

tobfmib,
l)af-3

[)offavtf)

k.

im

crften iinb aiibern, unUnifdjeit

im

fcd^ftcit,

jorit

iinb

im

fiifften,

fraf-5

im

jcdjl'tcii,

tragl)cit

im

bvittcn

iinb

tuoi

in

allen.
t){ilff

Tie frembben fnnbe finb in allen

toibcr ba-3 fijnfjt, fcdjit

(\ebotcn,

benn mit

lieiffcn,

raten unb

tiber alleiU'bot (-leinbiget tan mcvben.

Sie vufienbcn nnb itnmmcn innbc finb

2c.

nnb

fibenb gebot
liebe,

ein

ielbc-

eigen

nnb

gotte

nnb

be-?

ncl)ften

erad)tnng.

5Hmet
5iimet
llfo tt)nt

gott baS fein

ift,

nnb
fein

entjeudjt
ift,

bem
bie

nel)ftcn

ba-J
l)()v

im Inac' iv ift. nnb embcnt im nidjt ba?

ir

ift.

natnr

felb

geloffen

buvd) lUbams erfte fnnbe.

^tc

crfuinif^ bcr 5c()en ficbot ^ottc^,

3)ie

crfnUnng
lieb l)m

be-3

crften gebot.

ottes ford)t nnnb

b(pf^,

red)tcn glauben
fic

nnb
fein

fcft

ortraUicn,
ober gut.

gnn|

lantber in allen bingen gelaffen fteben,

bof,^

S)ie
l'ob,
el)re,
ef|v

crfulhing

bcc-

anbern gcBotS.
gottei
gotf)

gebenebcijung

unb anrnffen
bns allein

namen, unb
geprelifetti

feineu
ber

el)gen

nomen unb
alle bingt

gantj nornid)tenn,
Unvctt.

fei),

allein

ift

nnb

ie erfnilnug

bc-i

brttten gebot.

Sid) lui got bereit^cn nnb gnabc fnc^en, baC' gefdjic^t mit bethcn, mefj nnb clHingelii ^nt)oren unnb fe'tirifti leiben bebenden nnb alfo geiftlid) tjiim Sacrameut gelieu, bann bi gebot fnrberbt ein geift arme fel)te, bie bo l)re nidjt fein nor got opffert, ba-i er got fei) nnb l)n tjr feine-:! loerd'-J nnb namen
,

so

befomc, nad} ben ^lueicn evftcu gebot.

Sie crfnllung bcS ierben gebot?.

Sl^l)lligev
1. >Ucu-. 4, 9.

gefiovfam
alv ber

unb unbertenifeit,
''.Jlpoftcl

allerlei)

gclnalt

nmb

gotte-j

lriol=

-m

gefallen Unllen,

5.

^petru-j

fagt,

an alv mibbcrbellen, clagcn

nnb muvmulen.

@mc

fur^e @rt(nruii(i bcr

.^fljit

cbotc.

l">lf*.

2r5

Sic
ein fiicfff? fviuitlid)-?

evfulliiiu^ bcv fuitfftcn fid'ot?'.

(^utifcit,

cbii, fatifftmiitifeit,
l)cvli,

ivibliteit,
l)af|,5,

bnvmljevtiifcit

imb acr

biiu^c

aitii

allen

Ijvii,

bittevfeit cjcflcn einen i)l',lid)en

mcnid)en,

ntid)

beti

fciiiben.

Sie
.^ciiid)eit,

evfiiHini(\

bc-S

fedjften fleboti?.
mevcten,
Uiovtl)cn,

5ud)t,

fd^amliniftifeit
in
eifen,

Du

bevben
liuiv

iinb

^e-

biicfen,

rtiid)
ift.

meffifeit

tvinrten, idjUineu,

iinb

nUec

bev leiijdjeit

fovbcvlid)

Sic crfnllinui bev fiebenbcn

"xmut bei
gcifte-5,

c^cbot-S.

milbifeit, lutUifcit

feiner giitljev ^lDlei)en

nnb

fleben,

an allen

gciij

iiunb bcf^ivbc leben.

Sie
@in fribiam
bt)e
blie

eriulliiiig bec' ad;teii (\cbot-?.

tjuitflc,
bli

l)el)liam

bie

nl}cmanbt fd)abet unb l)bcvman fviimct,

entidjulbiflt

iineinicien

fnnct,
in

luivlci'tevten

nnb

nevfid)!,

ba

ift

liiavl)eit

unb

einfeltifeit

Uiovtl)en.

Sic ncunbc nnb jcbcnbc evfnllunc^.

Sa
flnintlid),

ift

ofommenbe

feufdjcit

nnb ovadjtnnti

lieitlidjev Inft

nnb

gnelljcv,

has altein in j^enem leben olnbradjt

liebe (^ottcv
fidj

ttjivtt).

-Jlmen.

Sie
Gnbf)clt

ber

nnb be-? neljften, nnb fein felbo Ocradjtnnt^. ptcv nnb namen flotte-S, nnb embent im ir

bloffcS

nid)tv.

l^nbbelt
vHlfo

i'id)

bev guter be nel)ften,

bie
ift

unb embent im ba

iv

unb

fid;

fclbs.

tt)ut

gnabe gote burd) Cbviftnm unfern

ein

l)crn.

5JJcrcf,
gcl)et,

groffcr

irtl)um,

fo

jcmanb junt

bctligcn

Sacrament
nnb im
ober
ge=

ber fid^ berieft anff ba

belpuft
fic
ift

untre

Dorteil, bac- er gcbcidjt, gebetet

felb-5 ba-i geridjt

nid)t

einiger tobfiinb, bcnn bie twerben tu

cmpfnl)eu,

fintemal
iniffen,

nid)t

rein

nod)

nnrbig Uierbcn
reinigfeit

bnrd)
uiel

fotc^e

ire

Inercf

ja

bnrd; foldje ncrmeffcnc

mclir

unrein incrbcn.

\Hber

tcr

ha gtcnbt

nnb

ertranjct,

er

looUe gnab

unb
reine

reiuigfeit

am Sacrament
empfal)er,
baC'
,yi

erlangen,
tueldjer getreh),
alle

biefer

glaub unb fertraliien mad)t

Icft

nnb

Unrbige
anff

fid;

uidjt

anff

bie

obgeuanten

Uicrrf,

fonbern

rein,

unb gutig
ir

Jrort

unb

bcr^eiffen Kbrifti,
fcib

ba er fprit^t:
,

fiomct
end;
fol

mir
]u=

!ii(aiii,.ii,28.

bie

arbeitet

unb
mort

beirf)n.ieret

mit fiinben

idj

Unl

crquirfeu.

3n

biefer trbftlid)cr

iicrmeffenl)cit

nnb fid;erm

uertrattieu

man

gcl)cn,

unb

bie alfo
gcrtii?

,5nget)cut,

lcrben nic^t ju fd;nuben, benn lir

ou unfern
bodj

toercfcn

nimcr

hierben mgen, ob Uiir ou tobfnnbe feien,

tter on fd^aben ,^um Sacrament
gel)cu

unb muv
Inil.
bcc-

gelnio
ftel)et

on tobfunb
bie

fein,

Sarnntb
getrelren

gemii-beit

auff

bem

njort
ift.

unb

uerl)ciffcn

nnb rnffen

feligmadjcr-? Plirifti, inic gcfagt

25G
i.dv.ii..

i"t ^Utjc Srtlaritng ber ge^n (Sebote. 1518.

S)a meinet mtd) 5PaiiIii f^vcdjenb: Gin jcglidjer 5Jtenfd; prfe

iinb
effc

fid)

felbs,

bann oon
lierc(tft
ift

btefetn brot.

S)ev

prfet

aber

fid^

felbc<

rec^t,

ber ein

aiibent

ubd

imb
mit

nidjt rid)tet, foiibcvii fid) felb-j cmpfinbet, biiy er arbeitet

Dil
fiinbeii
ha^::

iinb licfd)>uerct
fliiab

unb
bic

cjebredjen,
aller
ebteft

unb

nlfo

bcflivig

mivb ber

imb

liiilff

t^tjrifti,

ift

unb

net)eft

bereitunfl

jum

8c'rament, bcnn als 5.

ein Ijiinc^erigc Icbigc Secl,
bie
fid)

v'liifliiftiniio

fai^t:

2ic

fpcic-

fudjet

nidjt mcl)r, benn

fleiid)t

and) nidjt, bcnn bie ba fat fiub unb tjoffertig,

bic tl}cten,

nnternanber ridjten
fd}reit)t.

unb bamncn, als

folt

ju ben ber

'Jlpoftel

biefe

mort
ba-^

3)cnn

bcv
\m-:

'"Jlpoftcl

uu-S in
ba-?

bicfcn

lortcn anffgelegt

babcn,

mir erfnnbcn folten

l)ct

fclbc\

bi-3

mir

getoio mercn, ob

mir
be=

un tobfiuib mcrcn,
raubet
ein
be-s

er

uns

nnmiiiiilidj

hinc\

auffflelcflct,
ift

unb
ba
3ur

alle

fampt

Ijeilfanten

Sacrament-?.
(grober
bie

Tarnmb
ober

flcnug,

bu nidjt miffeft
tobfnb,

tobfinib

(^emiffer,
bcfilt)

mei-?

c^cmiffe-?

furfatj-i

b5

t)inbcvftcUii^
feit fein,

in

gnab

gotte-;,

unb

lafs beinen glauben bein reinig=

fo

biftu geluifs.

f'^*-.;
^,.^^i-

'f^Ai'-'

ha'.]

hS'.'

-"^M hti:\ '^^

''^i

'^^.^'^

ic,-,>^r

co^vf io^\f

Lj,i,\f io4<'--r

io^v^io4^v^iO;4^VcO^^^I

hislriiclio

pro conressioiio pcHcatonini.

118.

^iiil'^'iri)
Intciiiitriji'

mit

bi'v

b(-iiticl)ni

,(vvfliiviiiic(

bov

,5cljii

Wi'liotr'

c\ab

Viitl)i'v

oiiu'

'4?onvlH'itiiiifl
ift

borfrlbni,
iifjiilid)

nidjt

bi'va
-Oicv

blo^c
I)abi'n

bevfcljiiiifl,

Ijcmiis.
in

Sie
biv
luio

(vitiviri)tim(i

fidii'v

iinir,

(leluefcii.
iiiib

iinv

iiodj
ift
iiiic-

boin '.'Ibbviuf

eiiif

2piir bov
litcl

tnbi'Ileiiavtiiini Vliiln^c,
bi'v

UHi()Vtd)i'iiilid)

in

niul)

m1priiiu^liri)c

loti'iiii)d;i'n

Jvorm

fvljnlton,

liniliiTub

in

bi'v

cin.yflni

bi'fanntcn

SLinbovausgabc B bcv litol nnd; bcnt bov uon nno

bicfiMi

nnfcii-fidirtni bi'iittd)i'n

P'inji'Ibvnrfi',

nod) rvlucitovnb
in

i^'t'''^''!
fli'fi'ljt,

ift.

llnfi'vi'

Uitoinifdic
bii'

3d)vift U'ivb

in

on>:-bviiiflid)

bne

3cif)v
iljvcv

1">1''^

u'bnvd)
beftiitigt

.inciloid)

lum

um

m\-

gononunnu'

^ilbfofjnnciS.ieit

bcntfdjni ^yorin

unvb.

A. iiin Toinii

I.

oimnuiii u|i(iuiii M.
ba- iUu'rfdjvift
:

Liitlicii,

W'ilclxn'gac

l45

il^l.

i:xf;ix"

cci"

untci-

JNSTRVCTIO PRO GON=

||

||

FESSINK

PI'XGATORVM ARHKVIAXnA.
Lutlif.
15.

rccinidn DcculdL;-.

Anli.iv. D. Maili.

Anno M.D.XVIII.
(lerem

.<!(iiii|iciHlii]r;i

|)r-(_'ci'|il(in'i

|[

rxplinialio
iV;

Mor

li-aid'grcflio-

||

lies,

liiiplclcs. l.,iliTMiii iicci

deiiliMii.

S|)iriiri iiiiii||

licaiilcni ciircliedfiiK
|| 1|

p. R. P. D. Mai-lin
'JJtit

|;

LulliiTniii
(i

Vnilin

lenlici-o?
U'^tf

cda.

|]

M.I)..\X.||'
'.ilni

litdeinfaffuniV
.\n.<;-ull(_' "

y.^lttcr

Cnnvt,
||

Srito

la'i.

Cinbe:
ij

.lni|)rc'rruni

per

SilnMiiuni

(Mliiiar

XIX.

Mail,

.\iiihi

M.D.XX.
Jiild) .\
ift

"

bio

Inslnicliii

nbflcbvnrft
''

int

'rdimi.';

I.

(Jinniuni

(i]]i'i'iiii]

I).

.\l.

L.

Jenap ITj^G
3;DiniI-J

5^1.

ci.x.v.viiir'

ci.xxxvi
(ipcia

unb
lii

nnd)

einer

fptcvou

^Jisflnbc

biffee

in

Liillicii
flcbiMT

fxogelica
bi'u

laliiia.

lanyac 1844. XII . "JlH

I'

2-U).

SlMv
ovbiu'n
iibov

Icrt und)

A.

bi'vrffid)ti(\i'ii

mit
ii'bn

iltcvnu'vf
(^ii'butt"'

bor

Veeavten,

brn

Stoff bov bi'utjdjcn

(-vtlnvnni^

bi'v

i^rniiif;.

Cuttjciv

Ueite.

1.

17

258

Instructio pro confessione ppccatoriini. 1518.

Decem

precepta.
in
I.

Praeoeptii
Noii habebis
Dcniin

Deos

alienos.
a

hahero est talein aliqiiem

et

lialierc,

quo

confiilas te adiuvari
noii
nisi

in
'.

onmibus maus
vult esse
talis,

jn-osperari

in

uninilms honis.
alii)

QikkI cnni

nnus
et

verus Dens facere possit, a

id est

nnllti

est

expeten<lnni.

Ipse enini est

Dens.

n.
Noii assuines iionien Doniiiii I)ei tui in vaiinm.

Nomen Dei
omne qnod

est

honitas,
polest,

iiisticia,

sanetitas, veiitas, \irtiis, sapientia, et

lo

iiominari

C^nia

soins est

omnia

et

solns vocatur omuia.

ITT.

Memeuto, ut
Sabbatnm
Suc.
1,

dieiii

sabbaii saiictiflces.

recpiies vel

vaeantia dicitnr, quae optima est ea, qua honio

in

53.

seipso vacuus velnt mendicus et pauper expectat enm, qui esnrieutes implet

bonis et divites dimittit inanes.

IUI.

Hoiiora patrein

tiiiiiu

ei iiiatreni tuaiii.
et

Honor
opus
et

ultra

aniorem etiam bunorem

liic

reverentiam iueludit.

Tusuper
-m

vei'itatem honoris

intelligi

\nilt

Dominus,
loco

ut patet in Euaugelio.
et

Parentes

enim

et

maiores Dominus

sno

eonstituit

vicarios

suos

haberi mandavit.

y.

Non Nou enim tantiun

Uude
ille

occides.

oeeidit qui intert, sed etiaui qui

si

non aufeit mortem.

25

B. Augustinus: Pasce esimentem,

non pavisti

occidisti.

VI.

Non nioechaberis.
Pessimum
vieinni
adnlterii

nomiuavit

ut

totam

libidineni

in

omni
\enit.
au

differentia sna foedani et

malam

ostendat, ex qua faiu

maunum nudum

precepta 1 Deeem ecundum praeceptuni ;c.

fe^tt

Primum

praeceptuni B,

unb

jo

entjptedjenb rociter

Instructio pro confessione peccatorum. 1518.

259

VII.
Xoii furliim fiicies.

Hoc solum
i-estitntiniiis

mandatiiin prao cactoris ikmi iilcctcliatur

(|iia(lin]ilac

imti'tc,

scd jxieiia
>.

diiplac vcl

\(1

(|iiintu|>lar,

Ivxciil.

22.

siof. 22.

VIII.
Noii loqiioris
f'alsiiiii

lesliiiioiiiiiin

adversns proxiniiiin

tiiuiii.

IX.
Noii foiicupisces uxoveiii proxiini
tili.

X.
1"

Non

eoiidipisces tlomiiiii prnxiini

(|iiii<'

liii.

Noii scrviiin
\('.

iit'c

oiiiiiia

llliiis

SII11I

Litcia
('oiupoiiiliinii
Ciiuu'cnii(|iiijf.

icciili'i).-.

(locoiii
Nuliis
7.

Priiccoploniiii.

\ulti>

iil

lliciaiit

Imuiino,
Xcini)

et

\ci.-

t'acitc

illis.

Haee
7,

e,st

t'iiim

Lex

<!

I*iii|ilicla('.

Maltli.

niini

\nlt

sita

conciipi.sci, Mnitii.

12

rapi, Nciiup iiilaiiiari, nialcdici, iixorem pullui, oocidi, iidceri, >>eiui) lobellioiicui,
intiratitiulineiu,
rari,

irrcvorpiitiaiii alinniiii tulcrare,

.<od

iiiauis aiiiari,

tnvcri,

luino-

laudari S:c.

Ti'aiis;ressi(> preiM'ptoniiii

scu praevarieatio.

Dci-Iina
I.

iiialu.

Qni
cimsulmit.
iln'i
(-iiii

in

reliiis

advcrsis nuiiros,

lualeficos,

iiicaiilatui'cs

et

dialiivli

pacta

Icntanl Dciim siiljciiiidn pcricuia coi-jinris

se
iiti'ris,

et

aniiuac sine neressitate.

ciiarafteribus, lierhis, coiispfrationilms supiTsticinsis, oliani

sortilt'g-iis

cnntra advcrsa tueri tTcdinil.

si}j;ua

Qiii dies Acoypiios,

suis observant.

Astrologormn,

Hai'iiil.iriiiii

soiiuiia pi'u opfi'ibus

6
3a

tunm
fef)lt

913
iimlii.

fe^tt B 1318

StDijc^cn
fe()(t

3.

iiiib
li

fotflt

f)lcr

in

unb
fef)It

1?

iai gtiidt . 262

Ijicr

in

A unb
piimi
ic.

19

pieceplonun
15

A
6ei

20

Uccliiia
(*)c=

21

Traiisyi-essiu

piaccepti

unb

jo

loeiter

ben eiujelncn

boten l'raevaiicatio secuiicli piaecepti

varicatio

mit vcgelmBigem SCcdjjel Von Trausgressiu unb l'rae-

24 tentat

sab euudo

27 liariolarum

B
17

2(j(J

Instructio pro confossione ppocatovum. 151S.

Qui adversitates suas ilialxilo vel iiialis luniiiiiibiis odioso Qui non credunt omiiia bona sibi venire a Deo solo. Q,ui non sperant in onniibus malis invai'i a solo Deo, ^u\

attril)uuiit.

oninia potest,

novit, vult solus.

Qui non
sive

referunt in solura

Deuni dulei

(>orde et euui lande oniuia

sua

bona sive mala. Qui etiam Sanetorum

(|uoi'uudani

superstieiosani

fultnram,

neglecta

salute aniniae, pro sola temporal! sccuritate exereent. Generaliter.

Qui creatnram quamounque timeut et amant plus (juam Deum. Qui sibi placent ac superbiunt in instieia, sapientia aut quacimque
virtute et bonitate.

lu

IL
Qui iurant ex mala eonsnetudine et sine causa. Qui iurant mendaeiter aut vovent mala aut bona vota \'iolant. Qui mali'dicuut etiam in nomine Domini. Qui in seuTTilibus fabulis iocantur iu nonien Domini et in scripturae verba. Qui in advorsis non invocaut ufimen Donn'ui, nee in prosperis beuedieunt
et

15

gratias agunt.

Qui
bomines.

iactant et vane gloriantur de

bonis Dei

et

gloriain

qucriuit

apud

ao

ITT.

Qui
libidini

ludis,

eboreis,

era])ulis,

elirietatibus

oeioque

vaeant

vel

etiam

turpibusque operibiis.
spectaculis, liibulis, diseursibus servinnt.
25

Qui

Qui diviua offieia Qui contra Ecclesiae praeeeptum laborant

sine causa omittunt, praecipue vcrbum Dei.

et negoeiaiitur sine neeessitate.

Qui
bominis.

fiete

sabbatissant

tantum

in

victu et amictu,

sine

fructn

interai

TUT.

au

Qui parentum suorum infirmitalem, pauiiertateni, ignobilitatem et liuinilitutem quamcunque erubescunt. Qui necessitati eoruni non serviunt. Qui eorum iussis non obedinnt et ad iracundiain eos pruvoeant, vel
etiam percutiunt vel detrabunl.
35

Qui non s\ii)limitei' de eis j)roi)ter Deum sentiunf. Qui Ecclesiae praecej)tis non obedinnt et saceidotium

eins

non bouorant.

fflt

fjinju:

iiui

dinia potest, novit, vult solus, lgt e obev 3- 3 au

iu
u<]uicii

17 Qui
iu

in scurrilibiis

labulis
jit^

ioeaiitm-

Douiiui

fet)lt

in

B tmb

bie

?orte

et

scripturae

verba

^c^licfeeu

ol)nc

Sinn an

bfn t)ovl)evgct)cnben Sat;

Instructio pro confessione peccatorum. 1518.

261

Qiii priiicipcs, (ImiiiiKis, seiuitorcs vt onimis suos inaiorcs

tarn
l)t)ii()s

mm

lioiiurMiit

<|iuini

inalos.
haei-etici, .siiperbi, rehelle., .chisnuitici,

Hm- nnmes
neiit

excouiiiumieati pcili-

atijuc ai)Of;tata('.

V.
Qiii iiccidunt opere vel cDiL-^ilio vel
iiissu.

Qiii
ira.-^citur,

ira.-^eitiir

Iratri

siio,

(jui

dieit

ei

'Kaclia',

id est, ((ui e.\ (lelilienito

aRottfi. .s,2i.

Et

sigiia

(juaecumiue

niortali.<

irae o.^teuderit et sigua raneoris

nun

depo.^uerit.
i'i

Qui
(jua
o.s

dixerit

fratri

'Fatue\

id

est,

omnes

nialedietiuues, blaspheniiae,

S)iaitfi.

.,,

21.

contnnieliae, vitu|u'ria, detractiones, iudicia, .uspitioue.s et universa aniaritiKU),

eonini pleniini
pertinent
cte.

e.st.

Hue
latroeiiiia
li

in\idi

et

iraeimdi,

contentio^i,

inrgia,

Ijella,

praedae,

Qui opera

iniserieordiae

nun exercent.
iii>n

Qui

inimico.s

non diligunt,

pro

eis orant,

nun

eis ignoseunt

nun

hene faciunt.

VI. Qui
lihidineni (>])ere .stnpri, fnrnicationi., adulterii, imnmiidieiae,
inee.'tu.s

etiani, peHeeerit.

Qui turpibus verl)is, cantihiis, liistoriis, pleturis deleetatus fiierit. Qui obscoenis gc^tibus, libidino.sis oculis, .signis, gre.ssibus, literi.s
jirovoearit.

eain

i'i

Qui inuiioderatii eultu eorpuris iil)idinen> in aliis vel sei])>(i irritaverit. Qui eogitationibus eimi consensu in libidinem deleetatus fuerit. Qui gulam, era])ulani, oeiuui, iiigrieiani, sumniilentiam, sexum et alia
fiinienta

libidiuis

non

f'ugerit, (|uia

(jui

aniat

|)erieulum peribit in
si

illo.

Qui

alioruni

non tuetur

et

eavet eastitateni,

potest, sed prodit et perdit.

VIT.

(Jui

rapit

alieiia

lurlo, .acrilegio,

pcculalu, abigeatu, ])lagiatu.

Qni usurani agit. Qui doli) et fraude

niodo
sibi
tieri

in

negoeiis

iititur,

falsis

niensura

et

pondere. r|uo-

nollet.

Qui
s:.

iniusta.s haeredit;ites
|\ierit

juissidet

vel accijt.
et

Q>ii

dives

fieri

vt

cupidiis

avarus

e.st.

Qui

])ruxiinu sui)
et

mm

gratis luiUuat aut neeessitateni habenti

nii.sericordiae applieari.

nun donat.

Possuut

huc opera

VlII.

Qui eoram
12 earum

iutlieio

veritalem obticet vel .supprimit.

2f;2

[nstruitin pro confossionp peccatoruin. LSIB.

Qiii pcruicio.se incutitur.

Qui Qui
(iiii

adulatiir.
est stisuiTo aiit
Ijilingiiis.

jiaceni tiirbat et discordias .semiuat.

Qm
Qui

proximi

vitain,

vurba

et

opera

siiiistiv

inlerpretalur.

eiusniodi pessinias linguas libenter audit et ndiuvat.

suiini iimi

Qui pruxiniiim

defcndit nee jH'ssiniis

istis

unguis

irsislit.

IX.

et

X.
Apostolns m

Haec duo praeeepta

('luu
Wal!'
5,'

ex|)(inuiit

praeeedentia nee pertinent ad eonfessidiiem,

in
luie

de peix'uto lomitis Luviucibilis

7.

vita
.).

pi'aeeipiaut

ut

1?!

Rom.

Qucjd nolo mal um, hoc

facio,

Et Gala.
et

Caro concupiseit ad versus

s])intuiu.
liae vita.

Nemo

ergo sine coueupiseentia

avarieia perteeti' mun<lus est in

Faeile ita(jue patet, ijuomodo (juinque sensut? in sexto potissinuuii praeee})to

iueludantur, alifjuando et in qiiinto, Sex oj)era miserieordiae in (juinto

i.s

et septimo,

Septem peccata
in

raortalia,

Superbia
in

in

primo

et

seeimdo, Luxuria
in

iu

sext(),

Ira, Invidia

ipiinto,

Gula

sexto,

Aeedia

tertio,

inio

in

Omnibus sinu.
Aliena quoque peeeata
eousilio, auxilio
tieri,

in

singulis prai'eejttis sunt,

(juia

])olest

iussu,
,

(juod [>roprio ojtere

nou

tit

eontra siuguhi niandata.

Frustra (jncxpie jieeeata elaniantia seu nuita seorsini nominantnr,

siut in quinto, sexto, septimo.

cum
addu-

Item .Septem dona

spiritus et oett) lieatitudiues sine eausa etiani

euutur, Similiter et saeramenta Septem.

Sex autem
sunt,

jieecata

in

Spirituni

sanetum eonlra |>rinuun praeci'ptuni

j.s

quia contra fidem, spem, cliaritatem.

Sed

.subtiliora .simt,

quam

ut

simplieiores tatigandi sint

Olistiuatio
,
.

eorum
,.
,

cognititme, niidio

minus eonfessione,
i

nl siuit

Desperatio
rraesuin])tio
)
i , ,

contra iidcm.
)

Inipugnatio
.
.

,,

. ]

eonlra spem.
t-v

Fiualis impoenileutia . , ^ Invidentia iraternae gratiae

.,

'ontra

clianlatem

l'ei

e(

oroxum.

3ti

Aiiior sui us(|ue ad contenqitiun Dei et

proximi.

Rapina reruni
,

et

umninuni

flei

et .suiipsins

suljtractio.

Usurpatio rerum proximi

8 IX. et X.
fcl)lt

et subtractio suaruin.

in

.\

uiib

15;

!uii

Ijabcii

cntj))rcd)cnb
jetiU
l)ici:

bov

Joini bes iolgcnbeii Stcf

ijttiiicticn
i:"!

DU bcv rfUuug bct Qitbotc cg gefegt

14
t)ot

9-1".
UlCji^nitt

in

A unb B

unb

ba-j

])on
11)

unter bcm
Alia

elften
15

gegebene

fuiiipeiitliuin
:!'J

decem rraeeeptorum
Sicjc
bvci
l)icv

17 Accidi.i, in
y:j

cjuurjue

21

seui-svini

ol
B

^fE"

t'u'i'

an bet Seite

bc Uotftcljcnbcn Slbjc^nitt

cuttaug gcbtuit;

iu

tjcxrjcOt

ajciluirvung

dei

fep A

Instructio pro confessione pecoatorum. 1518.

263

Proeeploniin pIciihiMlo.
Kl lac
litiiiiiin.

I.

Timor
et

et

aiiuir I>ri

in |)ltna
\h'v

liilc

et

>|ii',

ipioil ist

perfecta sui ahiiegatio

resigriatio, id est gratia

IIhsuih Clni^linn

l>iiiiilmim nostruni.

n.
luvocatio,
laus,
uli'riHcatin

saneli

Hominis
Dci
jicr

!)!

ae

i)iimiiii~

iiroprii,

vanaequp gloriae

eonliin|itiis,

id est

gratia

Ilicsuin

C'liristnm.

m.
1

Aetiiatio
f'acere
et

|)riini

et

seeiindi

|)raeee])li,

id

est

seipsum eapaceiii
(Jiiod
fit

irratiae

inatei-iain
I^ei

sest'

praeliere ()|ieratnni

Oeci.

oraiido,
el

Missain.
peecatis

et

verhiini

andiendo, Christi

passidnem

ineninrando

pro

gemeiidii, i|Mnd esi

('liristuni.
1

spiritualiter cDniimiiiieare:

Totiun gratia Dci pir Ilicsnm

iin.
Oiiedientia
cl

liimiilis siiliiectio
et

(iiiuii

liinnaiiae ereatiirae iirdpler ItfUtm,

jier
niiitiia

Servare

iiiiitatem

Keelesiae,
et

siio

sensni

eedere oaptivniii

in

"h-

sequiuni Christi

aedifieationem proxinionmi, id est gratia Christi.

V.
20

Mitita.s,
didci.s

heiiigiiita.s,

paeieutia, pax, henevolentia, nii.serieordia,

Et omnino
hahet

affectus

eordi.s

in

omne.s hoiuiue.s,

ctiam

inimicos,

Quod non

natura, .sed gratia Dei in Christo.

VI.
Castita., pudicitia, vereciindia, .sobrietas, toniperantia, ieinniuni, vigiliae,
-''

occupatio,
iiotum
e.st

et

omnia quae
eaeteris

ca.stitatem

promovent

et

earnem
sola

subiieiunt.

Hie

[)rae

gratia Dci opus esse,

(juat;

.strenHUuni

et fer-

vidum

facit spirituni.

vn.
Pauperta.s spiritus,
so

largifas

seu liberalitas,

coramiuiicandarimi suarum

rerum

facilita.s.

VIII.
Verita.s et sinipiicitas, aecusatuni defendere, teperc pauperein, et
iustificare, ut Psal. 81. dicit,

inopem
W2, 3.

Neminem

fallere,

iiulli

adulari.

Plenitudo eniuin.
13,

.\,

Dicllcidjt jo in bcni llrtcrt

;;

Ivl

lar.

iMmuin.
JC.

jcl)lt

A
.33

:;

l'riini

piaecepti inipleliu.

uilb (o cnt|()Ui^cnb Weiter .Sccuiidi praecepti iirpletio

Psal. 82.

2(54

Instnictio pro conf'essiune peccatorum. 1518.

IX.
Piu'is.^inia
ca.-*lit;i.-<

ft

X.
radicitii.-^

ci

]iau|H'itas

spirilu.--,

evulsa
scd in

lihidine
f'utura

et

cupiditate,
ficietiir.

Quod

in

luif

vita

iiu'ii)it

((uidi'in

et

|)r(i[ic'it,

ptT-

Spii'itiis

\iviticans.
11.^(^11^

-i

Charita.s
.Vlistincntia

Doi

et
i't

proximi

ad cuntcinpluin
et

siii.

a rclms a
R'1)u.s

iioniinibu:^
et

Pei

oblatio

.^ui

niiiili.

Ab.stiiientia

pruximi

exliibitiu suariini.
(pii

Adverte, (piod magnu.s est error eorum,

ri.stiae

ad Saerameiitiun Eueha((luid

aceedunt, ainiudini
iiiortalis

illi

iniiixi,

(piod eoufessi
(iratioues

siiit,

mm

.-^ibi

consoii

i"

siut peeeati
illi
.-^ibi

vel })raeiniserint

siia.-;
lii.s

et

praeparatorla.

Oniiies

iudicium maudueaut et bibiuit, Qiiia

per

unmibas uou

tiimt digni et
si

piiri,

Imo

eam

fiduciam
ibi

piiritatis

peius poUmmtiir.

Sed

credant et
et
i'

eoufidant sese gratiam

dignos, quae neu
mnttii.11,26.

eonseqiiutm-os , haec sola fides eos facit piu-os

illis,

nititiir

operibus
A^euite

sed purissimo, piissimo firmissinioipie

onines, qui
laboratis tte.
est, et sie

verb Christi

ilicentis:

ad

me

In prae-

suniptioue, incjuaiu, istorum

i.isor. 11,28.

verborum accedenduni
1. C'orin.

aceedeutes uou

coiifiindeutur.
et sie

Unde
illo

ait

Apostolus

11: Probet avitcni seipsuin lioino,

de paiie

edat.
iliis

Ista probatio ab
ut

retertur ad diseussioiieiu peeeatoriim praeteritonim,

-"

studio
et

possibili

))eocata

sua

reoordetur atque

poeniteat.

Sed
Ideo

liaec

est

iuicialis

adliue rudis

probatio,
retraliit

quae uou

nisi

tinioreni et aiigustiaui couin

ip.sa

scieutiae taeit,

plusque

a Sacrameuto (juaiu attrahat.

uullo

modo

stauduiu est, sed pri^ieedeiiduni ad jirobationem, quae ad praeut

liouio
]>rol)et

seutis Status coutlitiouem refertm-,

sit

et

examiuet quo

att'eetu

j^

formatus,
lucruui

Au

cu])iat gratiam, iusticiam, sahitem, .Vu adliuc potius sitiat

vel

vel

honorem
sit

vel

voluptatem.

Hoe
Si

est

(]Uod

alii

dicunt
et

satis
oj)-

obseure,

An adhne

in

proposito

peeeandi actuali.
illa:

Xani summa

tima dispositio ad Sacramentum est

sitire

liomo sese probans iuvenit se

po,s>e,

gratiam ac eredere
et

illaiu
sj)iritu

roiise(pii

ibi

dlsplicetque

sibi

ac mi-

:iii

serum se

egeiuuu in
Talis
est

eognoscit,
dis])ositus,

cuinditatibus,

reete
ita

plenum inultis at(ine perversis quia, secundum B. Augustinum,

Nihil ita Talis
ita faeit, reete se probat.

Iste eibus Sacrameiiti nihil

re(|uirit,

udit,

sicut fastidientem et saturum,

sieut esurientem et sitieutem.

(jui

Qui

etiam Ajiostlo satistaeit,

ista

scribit

eoutra

saturos

et

suj)erbos,

qui

.i.>

iuvicem alter alterimi despieieutes iiiutuo dis.sentiebaut, (|ualium morbus est

6 S
btucft:

Sicjc
finb

btci
iie

Seilen

fiiib

in

A au
,

bcv Seite

bcs

uovfteI)eubeii

5)lbjd)iiitt*

cntloiig gc=
'>

in
15

1!

onbcv-3 iintcvcicbvadjt
'^llbicijnitt

abcv bic Sac^c nenuirvcnb

al-j

^n^iicOcn 3- ^ "!'
ftet)t

bringt
StiicE

ido-j

unter bem evflen

"Jlbjc^nitt,

fuiniieiuliuni

decem l'raeceptorum
cliaritateni

unb ba

be

jnjcitcn

bos beginnt

l'ai^ile

itaque

bi contra

Dei

et pi-uximi

20

discutioiiein

33 itaque requirit

Instnictio pro confessione |icccatoriini. 1518.

265
laiii|n;iiii

nun

nisi

nlios

inulmrc, iiidicarc,

i'\;iiiiiii;nr,

sri])S(is

vcrn,

iiulicio,

prohatioiR', cxaniiiic sui

ilii-it

iion cjccaiil,
dii-at

ncgliiicrc ac sie

gratiam

faslidiic.

l'nde

'Seipsiun probet', quasi

et

'('csscl pr()l)arc alios, ot iiivcnict scst- satis

iniseniin
:.

ejjeniim

irratia\
diiiii

(iuo

invciitu,
et

iani

(lijine

inaiulucat

<|ui
ti.

alias

iiidiiTiie

niaiidiieat,

siipcrhit
et

alios

desjMeit.

Sic et

(Jalat.

Opus
et

wm.

c. 4.

suum
nun
in

proliet altero.

uiiu>(|uiM|ii(',

tune
Si

in

scinetipsn

tautuni

lialiehit

i::l(>riani

Kt

liie

inl'ra:

nos

i|)sos iudiearenius,

nun

utiipie a

Domino i-^i- ii, 31.

iudieareniur.

Tota
iiidigne

erfio

virtus verhi est in isto jirononiine 'se ipsnni', ([uasi

dissentili.
et

dicat
111

'Vos
(]uia

eoinniunieatis, (|nia inviccni

.St'd

ar des|)ieitis, Kt
iii\ iec

lioe,

iiivie(>ni proliatis,

oniittite

prohare

iudicai'e

m,

N'ciuni

seip.sum

(luilil)et

probet, ae sie de illo paiie edat' &e.

Marti,

K.
.\inio

r.utlie.

M.D.WIII.
A
11

\\l

iilimiuite
fcl)U

et iurtieaie

iel)lt

V.

M.iiti.

Lullif.

jcl)[t

1')

.\iino

M.U.XVUl.

3tnct bcutfcftc ^afteii^rebitcti

Don 1518.

^n
i'iucinbc
bcittfd)

hcv F^nftcim-it
bic

l'.IS In'tjnnbelte
'-|.H'vitLipeu.

i.'iittjcv

lltittU'ncijs
bii'li'v

uiib (Vvritagc^
'|UTbif(tcn
fog.

pv ber
finb

l)L-vtLiiiimlid)OU

;')Uici

fi'iiu'v

un^
Itjcil

crljiittcn

geblieben
litel,

iinb
tl)eils

.^uerft

ucvf'iitlicl)t
tl)eil5

in

bem

.Oollifdjen

feiner Sevfe,

beffen

fd)liiav,^,

votl)

gebvncft,

alfo

(antet:

3)c5 t^t)vunvbigen .sevrn,

^4?vebigten,
Ietii=
II
||

||

2). lllcirtini

Vuttjevi
[i

i^iidjev,

edjvifftcn tinh

eldie

||

3n

ben aBittentbevgifdjcn,

3l)niifd)en

bnb CH=
||

fd)en leiten,

.W'ivcljen,

mh
,^nni

AjinnepLiftien,

nnd) ,uite^t bor biefem

finben,

anogangenen 'Jdbenbnvgifdjeu
beni
teiin-en
||

lonii-s,
teil

nidjt

.^i

unb

bod)

on
fonft

||

lltan
Uiib

Cttes

in
||

Tvncf ansgangen,
'O^tit

nb
jj

gefd)vicben

gepvebigt

movbcn
P.

finb.
\\

einer
||

Sovrcbe

.g)errn .&alle,

JOH.
im

PRANCISCMJUDDKK
||

V.

(4 ^>ilen)
bei)
|j"

[.Oof.^Wnitt]

||

.pertjogttjuni l'iagbeburg.
bafelbft.

58ud)I)dnblcrn
irnr Saljann

o finben Anno MDGCIl.

'pcille.

Sjol)"" C^ottfrieb 5Rcngcrn

Sn goD.

^lerauggebcr

(Mottfrieb

^eiblcr ]n

.'pier

finbet

fid)

bic

erfte

bevfelben,
Olhii

bie

niittitiod)

nnd)

^.'lare,

17.

Wax^,

gctjalten,

i2.

110
ftc

11:!,

bie

anbeve

bnrauf folgenben ^-reitage S. 113

116.
11

gibgebrucft finb
bei
1.

bann
g.

in ber l'eip.^iger ^iusg. XII

. 614

17
in

nnb . 618-620,
ber Chlanger 9lug.

mala) XII Sp. 1700-1711 nnb 1712

yinfl.
<B.

1721,

folpie

i^b.

XVIII
nad)

196-205
erfteu
ift,

nad)

SaJold),

2. mifl.

a?b.

XVI 6.3

nnb

12

18
bas.

bem

2)rnrf.
baf^

2ir geben ben lixt nad) bem .&aifd)en

er

2l)eit,

WD am

ilJanbe

berinevft

an?
ba^

bem Aiitograplion
abli'eid)en,

maniiscri|ituni

genommen,
fieeort
fjot,

3.

(^. ,^eibU'r

befeifeii:
ift

nuLwir

mirb

nntcn

^ciblcrc
gefegt
,(n

mitgetbeilt.

^u
in

bemcrfen

nud),

Snhln nmndjmat .Hlammern

er

mu

fie

bem inne nad)

er

ntd)t

am

Crte finb;

fd)eint

bamit

anbenten

ftiDlIen,

ba|

eine

ber .g)anbfd)rift bcfinblidje Scfe fo ansgefUt;

nur merfen

iold)e

Stellen an.

3mci

boiitid)c

/^iiflfitprcbiflteii

noii

1-M^.

27

(vin ''^^rcbint Tuctoiiv ^>}inrtini

Witiurf)
itnd)
i).

^utl)cr

l'ctarc

'Jliiii

ll8.
3od.j,i-3

^()auuio

Dum

ipliiiiigcnicu.

IniiH't

luol,

iiekni ^rciinbc 6f)riftt, ha^

,

irf;

iiirf)t

niel

prcbirtciio

[a)t

uiib bcr

l)aUicii

linnbc

irf)

ein 'Jkniicf)

pvcbirtt
bnticti-.

tl)uii,

bcun

td)

bin

ein 'Jiarv,

bno

irf)

Wott

2arumb mu5

id; niid) ^Jicrvifd) fdjulev

babcn,
,^n=

Ilnb

liH'r

fein ''Ifavv fein

tuil,

bcr
bi-?

mag

bie

ii()rcn

ftopffcn.

2avjii jluingt luid)

Chn-ingcliiim,

benn

ir ()6vt, ha-i 'l)riftu5

in bicfent (iuaniicliy nid)t'3 anbev

bcii

danbclt,
aud), hau alle, bie ba
2)0'3
jelicii,

benn mit

bUnbcn:

Gt)viftuc-

bcfrfjleufit

blinb fein,

nub
ba-j

alle loeifen

nnb fhigcn
luvbe
liegen.

'"Jiavren fein.

fein

Clniftii-

Inort.

iln'nn
'Jlber

irf)

fagt,

fo

man
^Jhi

mid) einen
l)6i-ct

nclDcn ^U-upbeten
ber
heilige

fd)elten,

C^ljviftn

mirb

niri)t
biefe-5

Jona

l>Uignftinu-j
ba-5

fngt

in

bev

'^Inolegung
l)at
,

(^irnngelii,

ba er alfo
,

fpi-id)t:

X'llle-j

l^iiviftn--

getl)an

b-?

finb luevd:

nnb

luint

'iiiad

in
fic

bcm bo
hjovben
bei-

ftc

9cfrf)et)en

nnb uon

(:^l)rifto

lierbrad)t

finb, il^ort,
bielueil

barumb baS

eth)a anzeigen
ift.

nnb

lueifcn.

'.'fn

ift

ba-^ ein gefd)irf)t,

fie

bev blinbe fel)enb

(io

finb and) movt,

Xcnn
Iniv

bebenten

einen

iglirf)en

menfd)cn,
lied)t

auC' ".Jlbam

gcbovn

ift.

Tenn
allein

finb allefampt blinb,

nnb nnfev

unb unfev erleud)tnng

S)iefe
ooii

ift

Don

(il)vifto,

nnferm fronten trelnen

luort,
geljit

Oiott.

einnnber ju teilen,
lic

lueicf

nnb
bie

einer crleud)ten

crnunfft.

Xenn
ift

Diel

ift

ir

getieft,
(:-

bis locrd gefel)en,

aber bie bc=

bentnng
bie

nid)t erfanti

Sic babeit
ncrborgen

angefcljen als ein toerct, aber boy ivort,

ill'o

bebentnng,
fic

inen

geloeft.

fic

c-j

aber crfannt

betten,
'

mrben

onc 5Uieioct gefprod)cii babcn:

ber red)tc Dcrftanb,
finb,
,

irf)

bin oiel blinber, beim ber

ift.

Unb bao
bo
t)cit,
ift

ift

nnb alfo

ift

ec'

nod) anff bcn Ijeutigen tng,

groffer

ir

incl

bie

frf)einen

nor ber

mdt
,

in

gclnalt,

fnnft,
','lber

lei-j=

frombcit

liciligfeit,
allc.^eit
bei)

feiiid)l)cit,

rcinigfeit
ba-j
bei)

nnb
bei)

bevgleirf)en.

bas

gctoi-j,

boe
ift,

ba^ alfo ticrorbnct

ein ''Jiarv,
bei)
,'c.

einem gclualtigen ein ber=

ein

Inorffcncr

bem mcifcn
,'e.,

bem fromen
nii

nnfromcr,
bei)

bei)

bcm

l)ciligen

ein nnbeiligcr

bcm gefunben
?l(fo
fil)C

ein tranrfer,

bem fd)ncn
frcube

ein 9rctDlirf)er
fo tnirftu

crfunbcn

loirb

in oUcs ineufd)lic() gefd)tcd)t,

Inftig

finbcn reid)

unb arm,

fd)bn

unh

grclnlid),

unb unlnftig,

21

uoii

einem G^tifto

2(38

o'""
t)i'trbni-j,

bi'iitjdjc

Jiiftcii^ivcbisiti'ii

Huii

151^.

iiiib

fnft

iiiib

tLu1)cit,

lucidljcit

iinb iian1)cit,
)djlcd;t,

ivdiiitcit

imb
nibcv

tuiolicit,
3C.

iinb

Unc

bnci
bic'

mag
i[t

gciiant Uicibcii,
id)t
oii

fnimb unb
ba (^ott

l)od)

uiib

lliib

iiifiK^,

teil

olfo buvc^ jctnc unaiifprcd}=

(jcvnibev lucvffeit.
3^'cr=
fei),

Iid)c

li'ciisljcit

biv

vcgimciit

bcv fjofjcvtiiiien

unb fhigcn
gaben
Hicl

Ijalbcn Ijab ein igtidjcv ad)t, bor mit btcfen

bais
l)at,

ober lucnig begabt

er

fid)

bei)

leibe

uidjt

anfet)e,

fonbern feinen

9tel)eften,

ber bte gbe nici^t

0
fic^

luirb er fprec^en:
ic^

%i} lieber (Mott, id)

bin gelert ober

fnr @ott bin

luirb
i)"t

ungelert

unb

Hol fnbe, Inie biefer

mein brnber

from jc. ?l6er ift, unb benn

ift.

ber ^3Jienfd) red)t

finbcn, niie er in

im

felber gefi^icft
Ira'S
bei)

S)cnn
erf)cW

c
bct)
i"

ein gcluiffe Si'egel

lum ott nudgefatit:

nnai^tfam unb ein

'JUlcC',

()od)

ift

unb
beni

3ri. 11,

:i.

i.ben

Icuten,
ridjtet

bac'

ift

greinet

ott.

@foia5 fdjreibt:
gel)6r

(^ott

nid)t

nac^

bem

angefid)t
toirb
ift,

ber
er

ugen

ber

nod)

ber

obren,
lllenfd),
fil)et

fonbern
nad)
Ijovt.

ein

gerecht
er

gcridjt
''JJienfrf)

fprec^cn.

Db
Ineiter,

er fagcn folt,

6tn
er
is

bem

ein
fitjet

ridjtet

nidjt

benn qI fern

unb

'^llfo

er

einen ;)ieid;en, geloalttgen, fdjonen, fromen jc,

fo fo

nennet er in, al er in
Ijcifft

filjet.

6ret er etlnaS luftig ober fuffe, Iieblid),

feret

er

ba-s

alfo.

l'lber Coott
l)cift

bao

atte-::

umb.

'JlHeS,

loa Inir fd)6n,

luftig,

reid)

k. nennen,

er

arm, frand,
fo er

fdjloadj,

unmgeuljaffttg.
l)Qt

So
ba
er

lerne ber

nn

ein tglidjer "iDtenfi^,

gnabc ober gbe

fid)

bon ott,
fonbern
er
-"

fid)

cuffcr

unb
mir

fdjeln,

laffe
fei)

baOon, Sel)c
fpiegel
fid)

utdjt

an,

mercf
geluifc'

Itne

fein 5Jel)eftcr
(&\)

gefdjaffen
t^ott

unb

in

im.

So mns
id)

fngen:

l)at

einen Spiegel fr mein ugen gel)angen, unb

ein

bnd),

barau-S

id)

ntid) felber fol

lernen ernennen,

"iU)

C^ott,
fid)
ei?

fe^e

nu
2.'-

lol,

loa mein brnber anc-loenbig

ift,

bin
ift

id)

innen,

l'ernt

alfo felber

erfenneu
frber.

unb

fid)

iiid)t

erbeben.
in

C?

alfo

befdjloffen,

tan

nienuinb

Senn mir
iiti

fet)en

allen

loorten

unb

loercEen (Sl)rifti uid)t

benn

lauter bemut.
'.Jllfo

in

biefem (i-uangelio and) gcfdjeljen.

bie

Der

blinbe
Ing.

"JJienfd)

loaC'

ein

anzeigen ber blinbl)eit,

bie

in irem
fein,

l)erlicn

verborgen

.Ciierauy

folgt

nn, ba

Inort '.Hngnftini

mar

bao

bie

loerrt (Si)x{]t\

mort

fein

unb
mir

'"'

mieberumb

bte

mort
fic

mercf k.

Darum
finb,
feib
ir

befd)lenfft

ber

."pi-'rr

im enbe
i&i)

biefcy

angelii, ba

fagten, bie abgefonberten

nnb

geiftlid)eii

^ubeii:

finb

benn ond) blinb?

aber
Sel)et
ba-j ir

Die ha bliub
ba
ir
fel)et,

bie

fel)en

nnb

fein

on fnbe. Diemeil

fagt,

fo

bliub, unb bie fnbe bleibt in end).

5rifo
fol

mie

ein

Oerferteo

urteil
bie

ift

bao Oon Gl)rifto.

man
gelert

bao Ocr=

^'^

ftc^en
bte

mit allen gaben,

gerid)t Wottee.
fptidjt

ein

meiifd) I)abcn

mag.

Die

i>a

un

bndcn,
ftet)en

finb ungelert fr Wott, unb luer bio uid)t meic-, ber mirb gaulj bel

in
q5i)U.2,5
8.

bem

So
fclbs

Sanet ^paulno jun

mie
(Sl)riftu

(ypl)efern:

^Jld)

lieben brbcr, ir folt eud)

in

finbcn,

gleich

gefuuben

ift,

ber fid)

ber

form

ftotte

*"

i ibaS) icflimcut

12 fott fagt,

Sliiijtct

^lici

bciitid)e

(vnftcitprcbifitoii

iion

1518.

-209

iiidjt
iiiit,

iibcvl)Cl)t,
floiiti
ift

bn-j

cv

betii

'-isatin'

iiuuljt rtlnd) fein,

iniibcvii cv

l)cit

firi)

aimv
einem

felkv

l'cniniicvt,

nnflenoinmcii bie fovni imb bic ncftalt

in

ciiio fuedjtv,
iiiib

uiib

evfiinbt'ii

U'ovbcn

aller
cileid),

luaifen
ba-5

imb
ftavb
Uiie

loeiieii

du

iiu'iiid)

uienfd)en
.,

qlcid),
'Jienipt

[a

and) alfo

ev

nmb
ein

(\el)rionio luillen feincv

tieffe-j

ater-j.
fei).

lav,

Heben fveunbe
c[[(\d}

(l)ri)"ti,

tvefflid)

liunt

bas

UlUv foUen alle

fein.

Xenn
ift

ev

H'vid)t

nidjt,

ein )d)led)tev llienfd),

ift

fonbevu ein ioldjev,

t-\eved)tiflfeit
ift
1.1
,

in
,

beut

ba

bie

fovin Wottev,
,

olv ba
bufe-

iieUmlt,

el)ve,

liu'i-l)eit

fvonil)cit,

tenid)eit

bev nie tein

fletl)nn,

bcr bot
nidjt
al-?

aUev tniicnb, and) nad) bev

nid)t

llienfdjeit,

bev ba unc' liuilt gtcid) fein,

Wott,
bie

alv Vucifcv,
bie

bev

nad) Oiotteo bilbe ((veiffen Umltc, and) nid)t

l)evnibev
l)nt

bffertii^en,

iven

'Jletieften

anfehen,

ba-j

fie

in

fanni evfennen
ev
Ijat

luoflen
bie

al bie 'pclofdjvecten.

\'Ufu

(^Ijviftny
(leftalt

nidjt nt'tbnn,

abiielefit

fleftalt

Wotteo unb
ev

ift

evfunben in bev
,

beo

"^'.'ienldjen,

in

bent fleiid)

bev fimbcn, lineUnU

r.

nie iiejiinbii^et

ev

fnnb and)

niri)t

|iiiibiiien.

Tavnnib
bolrfv,
l)at

ift

ev

nnivben ein

'Jiavv,

ein bevfpottnnfl,

bevad)tnnfl,

l)ol)n

alleo

aliev unfev unnli'ut c^ctvacyn,

unb
ilBev

in

im

finb evfnnben alle titel nniev avnint,

fvel)

unb

bac'

l)at

ev

qetl)an,

anff ba-J Iniv

in

im

uadjfoUien.
bie

3ft nu
titel
."

bie 'JJceinnna:
U'ic

im

finbet

fovui ottc-?,

ha'v

ift,

ben
fid)

bev

ciaben,

oben

flefai^t,

bev evl)eb fid) nid)t,

ev

fonbevn
allev

ev

mevff

l)evnibcv

unb

flleube c^enlUid;,

ba-j

bev t^evinfte
i^en

fei)

in

bev inelt.
e-?

Unb
mit
iai\t

hau muc'
luillen

alfo

flefdjebcn,

fol

cv

aubcvo

.'pimel

fonu'u,
loovt.

iiefd)el)e

ober loibev feinen loillen.

:

VUfo

finb

feine

loevri;

Tavnnib
liic

icnev vedjt

C^ui

hod vidct
(jui

iiiy>teri;i

1 >(!,

coecus

est.

luidir
ift,

cocciw

iion
fil)et

vcre,
A'.

M-t\

ti>;ura {'ooci

intus est in

iiniiiui.

SaS
ift

2)ev

im nidjt

unb
in
fceleu

crfcnnct CJJottc

erbovflen
ift

t)cili(itctt,

bev bev

blinb.

Unb bavnmb
blinbl)eit,
bie

biefev in

biefem

t^bauiielio

allein

ein

fiiinv

anbevn

bev

flefd)id)t.

avumb
VUuviftinnv,
:;..

abev

nu bao

allec-

ift

a,e)aa,i
',n

nnb Um bon
alo
in
ift,

e>>

fompl
(.vioev

faiit
r

ift

bon bev nbevtvettnnfl

Uievben,

'lbe,

bein bev teufel

)ac-\te:

an^en

woj.a.s.

iDcvbeu

nuffc^ctbau
fdjalct
fai^t

evteunen
5et)et,

bofc

nnb

fluteo

Uiie

Wott.

bn

bC'Uiidjt,

unb

bevvctev!

cv tuil fic
fid)

fnvcii
ba-j

bie fteftalt
fic

Wotte*?,

bavnmb
UH'vben.

ev:

iywn anc\m
al-5

lcrbcn
;,u,

offnen,

luevbcn blinb
fie

''i>ovl)in

limvcn ive nn(\cu

abev nad) bnn fall tncvbeu

fhuie
fd;avffe

geffnet.

.viievan-;
d;.

folt^et,
.jtticievlei)

ba

Icvet

bev

3d)nlmeiftev

Cvii^ncv,

ba5 ba feien
*Jhi

auc\en be 'JJteufdjcu, fein ciflcn antuen

unb

Wottcc- auflcu.

finb

nnfev

beibe

auiyn
alle-?

innevlid)
loa->
fie

unb
nno

euffevlid)
ift,

anc\m Wotte-?.

nurf)

aliev

unfev

(^lieber,
ift

nnb

in

finb .snftvnment
vec^vet
,

nnb

mevrfieuii

Ciiottc-5,

nnb

uid)tv unfev, fo

bon

(Soll

Uievben.
ift

Vlbev benn finb

bnc-

fic

unfev,

mcnn miv oon Wott

unb
cviievt,

bcvUiffen

loevbcu

bao

bao auflc,
faflt,

uno
waiu,.
r,,

fcanbalijivt

ba? foUen mir an-jiivabcn,

alc- b't)viftuv

nnb uon

29.

11 ire 9{e^eftcn

yj ibarumb ingt

cxl

270
uns
Irevffcn.

3""

beutfd^e ^aftenlirebigten

Don 1518.

Xaton fompt
ift

c ()ev,

has'

luiv liefiev fe^en Juae fc[)6n, ieubeiiic^,

tuolgeftalt,

aii
alt

golb, filbev, lieber ein junge 6)vctt)e ober ein jungen .Sjanjen,

bcnn ein

S&i6

ober

ein

alten .oanjcn.
ftenefi
ift,

llnb

bic-

ift

bie ':)JieufefaUc,

bie

uafer finne

betrgt,

alS

im
ba

gcfd)ricben

fteljct

Don

'ilbam.

'JUjo

finb

unjer nugen auffgetl)au,

fdjein,

loiv

finb ganti blinb tnorbcn,

ba-5

luiv ben

mie

ilit

gejagt, audj gut adjten,

be-j

nnb armut, ungeftalt

ugen
finb
tt)uu,
ec-

3C.

fr bofe liolten.
Ciljriftu-j
ift

Xa-i

l)at bev teufet un-^ gcleret,

and).

'-Jlbev

banunb tomen, hai

nemeu, auff bo
gretntid) k.,
Inir

er biefc

ugen

lere

^u

uub

bie

bliubtieit

ceg ^u

nidjt

unterjdjeib uuidjcn unter jung

gleid)
bac-

unb

alten, fd)6n
'Jiarr,

nnb

Jonbern

e gelte

leije

ober tl)or,

fing

ober

''JJtn

ober lu-ib,
fleifd),

unb
ba,]n

fei)

gnug baran,
leib

er ein "JJienfd)

fei)

Don unferm blut unb

(it)riftuv

ein gentein

unter allen.
ein
fd)ne, fd)arffe
er

Unb
fit)et

gel)ort

unb Uiolgebte Dernunfft.

einem alten

bac'

nid)t

an,

benn
in

gicbt

alfo

frf)ier

ungefd)affen lueib

finbcr

unb

ct)re,

aia
(??
Init

iKad)el

unb

^tja tlerlid) luirb angezeigt,

inerd:

benn einem
lefft.
^.Jllfo

fd)nen
i.u-or.
I,

;il>eibc.

gilt

im

gteid),

barinne er fein

fd)einen

ly.

jagt

Wott:
mil
,

^d)
id)

vertreiben

bie U)ei-Jl)ett

ber loeifen,

unb
bie

bie

flugl)eit

ber
t)er=

Sei. 66,
1

j.tlugeii
-.'7.

erlnerffen.

LSfaias fprid)t: :3d) loil

'^.hiuIuo

mir
ift

ertelen,

ba^

ftc

eor.

1,

fpotten
ha-i
fie

tierad)tcn.
bie .Urancfen

3anctuo

fagt

aud):

alfo

ruffung ottes,

auffnimpt uub
bov
er

bie

2l)oren,

auff ba-j er bie tlugen con-

funbire unb
Sielueil

befd)eme.

nu

t^ijriftuo
fo

tt)ut,
alle-?

unb

fd)et!t

bao

bofe,

bao Inir gut fd)e^en,

unb tieberumb,
loa
unc'

nimpt

l)inmeg, loav uu-j geliiftet,

procticirt

unb

gibt alle,

erbreuft.

Sas

t)at

(il)riftuv

unb

belueret.

ott

ift

^ienfd) lorben, aty

oben gcfagt.

3n

feinen le^teu tagen finben mir, bv tir

bv ergfte bel ad)teu, cm-:- fd)mct)lid)en tobes fterben.

gantje-J

5o mir
eingeritten
^Jhi
ift

anfelien fein
b'j

leben,

fo

finben loir uidjt-?, bae er

C^-r

l)ette

etmao angenommen,
bae

Cor

ber

Hielt

gut
l)at

loere.

ift

ein

mal gen ^^ernfalem

oerbittert.

mit groffer
ba-J ebelfte,

t)re,
bo-5

unb

feine freube

mit fdjmertjen

fott bat, ben tob unb fterben, bao nimpt er an mit

liebe

nnb
leben

l)erl5lid)en

fr6lid)en milleu

ano gel)orfam
i^unb

be-3

3>atcrc'.

luv

fliel)en

mir \mh ad)tcn ha^

leben ebeler benn ben Sob.

gr
fol

umbfel)ct fffigfeit,
in ben
ftuel

gibt fein

umb

ben

tob,

unb eben ba

er

ber glorie tretten

uub mit bem

creu^ fterben,

S3ater regiren emiglid), ba mu-j er,

leffet

unb

tt)ut eo milliglid)en,

am

ba5 leben fareu uub nimpt ben 2ob an.

,<at

nu bao

(>"l)riftu-:?

getbau,

trut;,

fep

bem unb einem

igltd)en,

ber in

.Spimel

tomen mil,
baon ber

ba-5

er

im
in

uid)t

nad)folge.
relitniiis

Unb bao
bao

ift

hai

rcd)te

eil-

tt)umb,
3;n

*4>'-"0pt)et

fgt. In

luis

piaciiaraljis vultimi eoriini.

beinern

eiltt)um,

ober

beinern

leftameiit,

ba

ftct)et

im

l?rcut!.

4 betrbt
fjinien tuiv

confunbitt

24 ^a

ljriftus

25

gejagt,

in feinen legten tagen.

3wei

bciitfci^c

3fflfteitprcbigtcn uoii

118.

271
fu
Ijod},

hjirftu iv an(icftd)t

bereiten,
,

lliib

bao

ift

fo

lieilit^

iinb

bao

iiuiii

ev

in !cin ^JJJon|tvanlj
ftein,

in fein Silber
gcriirt
l)at,

ober ftolb felicn

ba-:-

mag.
bnc-

@g
er

ift

nidjt

liolti,

fleiber,

bic

er

fonbern

crcuti,

feinen

fronten
gcfefi?

finbern
'

^n

fenbct.
fie

S^i bicfem Meiltlnim

co bcfdjlieffen

fonnen
Cv-j

alle Onilbfcfinube

fein

raad)en,
lebenbigc,

barinn
eiuic^e

moditen.
bac-

Uni
ift

Ijaben ein nerniinfftige,

Itfonftranl!,

Tenn
bae

.vieiltlinnt

lebenbig,
bacbeiii

alo bic Seele

be5 'JJienfdjen.

Xarnmb

ift

innerlid) .Vieiltlinm,
ber .s^eilii^en

folten
fol

mir
in

fiid)en,

unb
iH

nidjt
(j
niel

bao anoloenbig
ift

ift.

il^ieiuol

mau

iilber

faffen.

and) gnt nnb tnol 9ett)an.

alc-

l'tan mac\ and) ber 'JJiildjfengling

,

mec^cn

yilaffen,

'i'ilbe

nnb

bercileid)cn
l)ol)eu

bic

man

einem anbern
bic

Her=

bieten mn-j.

Tarumb
bie

bie

ba eineo
anff
fio

i^rabc>-

finb,

foUcn
loivb

biuc^

!iei-'i"fl

ad)ten
fiir

nnb

angen
bringen,

t)6lier

l)eben,

benn
loelt

C^liriftn-?

inen ein

befferc'

bie

tljnr

bao

in

aller
,

finben

mgen.

Xcnn

er

mirb

inen fcnben mibermertigfeit,

1.

triibfal

angft, forge, betriibni-j, armnt, loiber=

iriillen

sc.,

mirb

bir francfbeit ,^nfd)icfen,

nnb

ber tenfel

am
birc'

enbe beine leben?,

bid)

an ben
fo
iia^

leljtcn

nten, ber mirb bid; on

ba-5

nntcrlac' anfed)ten

nnb

erfd)rerfen

bertiglid),

bu gcnam Ocrjagen

nuift.

^^

er

mirb
^ui

alfo nal)e bringen,

gefell,

er bir ein

fniplin fd)legt
fo

nnb

fprid)t

l)6nlid):

lieber

bn

tl)n)l

\m-j bn milt,
-'"

biftn

mein,
fo

^0,
tcyt

ift

er

nn

Onittev

3on,
ba-j

nnb mirft mit ^brifto mnffen l)6ren ben fpot, "Mio mirb er ben wotiii fteig er nn Hon bcm crent.i.
mit eiiunn
bao
truli

-.'t.w.

lefen,

unb mirb

alleo

tl)nn.

2enn
fpred)e:

l)ab
'Jlb

ein

iglidjer

anffmercfnng,
Oiott,
id)

mac
band

iott

molgefalle,

er

frolid)

mein

lieber
liebcv

glenb eo genlUid). bn fenbeft mir

^sA) bir,

ba-? ]n. ba-?

'i^k

mir miltonuni, mein

eiltbnm.
.:.

mein fromer
ferflid)

Okitt,
cbclfte

bn mid) barjn mirbig

IUI)

fdjeUeft,

3U bem, ba bir in beinern leben bao

(^"brifte, l)ilff

gemefen.
bir

lieber treloer

mir,

id)

mil eo

annemen nnb
i|U<k1

frei)

liinbninad) folgen mit

bergebung nieinev
Sai?
ift

millen;..
cbctft

Unb

alc-balb ligt barniber aller gemalt bcv tenfel.

bas

.Spciltl)um,

ohviis

ulnis et

oseulis

di-beimis
ba-;

accipciv, '^a-j mir lieblid) mit banrtfognng empfaben follen.

Senn

eiU

ii)um bat Wott felbo mit feinem ebelfteu miUen nnb loolgefaen
gel)eiliget

feine*? '-iUiterv

nnb
Wott

gebeiiebeiet.
fcl)

'Jlber

iluinber febcn mir,

mie

unfer 'iMfdjoff nnb

inen
fie

cnbtcr,

geflagt,
^n

flieben

bi

^eiltbnm.
fie

So man
bernieber, ehe

etmac-

nimmet

ober rebet inen

'JUfo

nabe, fo merffen

alleo

motten

nad)laffen.
3-,

meit

bat bie finbifd) anbad)t

unb
bie

beiligfeit

eingeriffen, ba-?
flieben

man
(??

ein fold) fpicl anrid)t

mit bem iyannen, nnb

fad)e milleii,

briefflin
bie

mie

bie

flcbermenfe
ift

nmb

einer geringen

nnb
ber

haben

entfdjnlbignng:
l^rbteil

biUid),

ba-?

mir

b"briftn-j

nnb fanet
es

'4-'-"ter-:?

patvinioninm nnb
luillen.

befd)ii^en

unb cntbalten, mir tbun

o

umb

gered)tigfeit

bu

armer
iu

(ibriftuo,
filbcv

bu elcnber ianet
fo

'|*cter,

baftn

fein

anber

(Erbteil,

benn

t)ol^,

ftcin,

unb golb,

biftu

ber aller biirfftigft.

'i

feiner bie et

9 aud) burd) ber

20

jo

fteigt

nu

Sof.

m.

Vil)

bev froinc

ott
t^-i

luil

ba-j

l)abm,

ai-i

^si^wc-

jnflt

am
bie

(ctitcii

Pnpttel,
()at,

50.

i.imb

au)

am

crftcn.
er
fo

finb
(ii'itcv

aUce

luevcf

finiicr

lienbc,
iiiib

er

ficinad)!

Taviniib
iitto

bi'bnrff
,yiid)tcft,

iiniev

iiirfjtv,

fnqt Xiilnb
flietien

oob.

5o im
(y-?

(v)ott

bay
fo

lauifeu wir
iiidjt.

]uxud unb
finb

bafv, Ch' Inolt

nlle
c-S

iiiiv fleriie
ift

flefacii,

luoUcn tvix
aii.^eiflinui

illMr

tiiid)

ldjt
(fv

mirbifl.
offt,
c-i,

ein
liv

fonbevlid]

fromer Atinbcr iottey.

Injien
foUcit.

t^ibt

fo

Irifjen

beim

iiid)t,

mo

Unv'j

3)enn bol)in Jomfit

bas liv meinen,

iriv jelien
!int

Uiol,

imb
P)ott

finb i^anh blinb, ba? Voir bas bofc nennen, bad (itiriftnS

nennet.
VUfi)
l)at
(^>el)ct

bev

initcr
ir

feinen

Son

gelieret,
fetjet

al

bie

93rmtt

faf\t

in

ipoiKi.

;i,

ii.cantici^:

lievaue,

t6d)ter

2ion, nnb
^e.jiert

eUircn fonic; (il)riftnm in

t)at

bev fronen

nnb

tvfd)miirf,

bnmit in

unb

c^efvonet

feine -JJhitter

nn

bent Zag, feiner tralinnui

.s>rt,cn.

nnb uermelnnii, nnb

in

bem
er

tac\c

bev

^venbe feineo
fleUmlt
be-ij
i-'

Xno
,

ift,

bn

(il)vtftn*:'

i^,nnb folt enipfnl)en

l)at

btvj SHeid)

unb

'Ket^iment'J

ein fontg ju fein alter utge, bn

tievtjen

bie

firofte (*t)ve,

gtovie

unb fveubc im
Uiiv bitiid)
L^ir

am
in

creulj

fterbenbe.
(>lirifto

^a
gefid)t

fel)cn luir nidjt,

bavumb

finb

blinb unb uufiunig Don

bleiben

genant luorbcn.

ober

uufevm bofen
C,

unb

riedjen gar fein nntcr=

fdjeib uid)t.

C^ fagt 5luguftinu-5:

Gtjriftuij

fagt

Dou bem blinben unb Don

Don 'Jlbamy gebnrt,
blinbljeit
-"

ber geburt, bn burd} er bffentlid) an.^eigt, baci tir bas finb

unb

bo'j

uu- bie

btinbt)eit

Don

''Jiatur

anljnnget,

unb
]u

biefe

tan burd)

niemanb, benn burd) bi'iftum,

liegen

Ireg
alle,

genomeu
bie

luerben.

.S^te

muffen barnicbev
fclb-j

unb ubcrlDunben luevben

ctlna'?

)un an? inen

Dor=

nenien, benn ber

bliube gebadjt uid}t, Uiic bao er folt gefunb luerben, alo bcr
nie gctjort inorbcn, ba-j ein
in

2eyt fagt: 6
mu'^
id)

nnv:?

blinber folt
ift.

f eben

toerben.

6
Cyi)

r,

Dev'iUieiDelt

fein

allem bem bao nnfcr

ift,

-Jlber

bie,

bie

ba fagen,
boffe

bab getl)n

fo Diel

mir mglid)
bie
fefeen

od)

Ijab

gnug getban,

2s(i)

@ott
bie

inirb

mir gnabe geben,

'^Iber

ein

eiferne

"DJiauer
(yt)

jloifc^cn

fic^

unb

(Mnabe otteJ.
bitten,

Inenn bu in bir empfinbeft,

ift

bn Unit 6ott anruffen,

-m

flopffen k., fo

bie

gnabe Dovbin ba, rnffe bn ber bann unb bnde

ben tan bie gnabe uid)t laffen,
gibt er gnabe,

Ott.
'
Inc!'
4,' fi!
^'^"

5)enn ber an
'""'
>-'i'^l

int

alfo Der,(agt,

S)enn

fpi''rf}t

euben:

Xen bemtigen
feiner mein'

aber ben ,*offertigen

er
fid)
frei)

Derfagt er
gebe, eJ

fie.

'Ofn
ttiic

tan

bnben,

benn

bac^

in

ott
ei?

gebe

Irotle
fo
,

unb
loil

Der.]UieiDel
id) b'H'ren,

au im
bio
bie
ift,

fclber.

Unb
bie

biefe
'-'Ib

feren

umb,

bie

ha fagen, ^Xj
bac;

gnabe fomfjt.
fo
ift

hu

'')laxx,

menu bu
folge bu

empfiubeft

bao in bir geluirdt

gnabe fd)on ba,

fiir

nur.

3o

leuffft

bn

,;urrf,

nid)t
,

uu'br ftebe

unb gebe

bid),

ott

fan nic^t (eiben,

ift

ba Unr febcn lootlen

toir miiffeu

blinb fein.
er
ift

Senn ott
bii'ter
<"

Dolfomeu in allen rentureu, in allen

'JJIeiuftn,
l)ut

luinrfelu,

Dor bir unb

Cvr

bir.

bao er im
forge.

.V)iniel

auff cim fffen

fd)laffe?

Uiad)t

unb bat

beiner

nnb

''Ibcr

otC'

balb Pbriftn-^ ben

Speid)el auff beo blinben

19

bcit

blinbt'n

li

n"

fct)lt

.^luoi

beutidic Jaftciiprcbifjtcn uoii

1.118.

273
ev

oiiqc
l)Cttt',

ftvcirl),

bn

lieft

H'in

Uiille

mit

iiiib

lict^cvt

bao,

bav
iel)

Uov
bif

nie

cicbad)t

luic

bev

^.vUlllll^cli|t

aii]nfll.

'iLvio
bi-?

bcv

8poiri)fl

iiiib

nniidjuiig

be?

ieidjCv

3iloc, nioUeii mir iiunrii

aiiff

ein

aiibcv

^cit.

k.

(vin
5^-rcitnrt

Scrmou T. Wnvtini
und)
l'ctnrc flCprcMflct
11.
Ul^ic

l*utl)cvi
l.")18.

'^liiii

S)i l^^Danflelimii

ift

flefdjvieben

^\ol).

bcr .Cunv Va\annii

uom

tub

'*i^4'.''

cvlucdt.

icbcii

vvvciuibe
ciid)

(^'lirifti.

Tic
iv

.Siftovieii

biciev

(viuiiu^dii
iiiib

l)iit>

id)

cvjclct,
tnie

bov

in

ctncv

l)cvt3

bilbct

inol

be

lullten

folt,

b'liiiftuo
niid)

inifcv

(Sott

in

aeii Chiaiuielieii
bcv X'iboftclii inib

bind)

imb

biird),
iiidjt'j

in

aller flejdjrifft

"lUoplieteii

nnbevo

bon

iinc-

bci^evct,
,511

benn bno mir

int

ein

fidjer

iinb trutii^

hcvtj

unb
bcv
ein

]noevfid)t
flcidjvifft

l)nben.
bic
'>

Vlu^nftinnv
fe'l)viftn-3

idueibet:

llJan

finbct
l)at.

in

bvcl)

tobten,

beni

V'cbcn

Inibcv flcben

(.h'ftlid)

^V"U'\fvalii

Hon

orcti/-'""!!;
1 n.

allein

im

Aianfe,

bcv)d)Ioifner
oii'i'fltinlucn

tliov,

unb
feiner
'4>f

allein

in beljUicfcn
;^u'inflcr.

bev C^ltcvn bev=

fclbcn bcvi'tovbenen

unb

lieimlidjen

3"i cmbcvn
in
C[(C[C}U

ben einigen
iDcrtiflfeit
focjt,
nirfjt

2on

ber 'ilMbliu',
.^-^nm

ber

yir

orten

nnortctvoiien

Unirb,
bic-

atle-J

5yo(cf.

bvitten

ift

l'ojavu, babon
l)cimtirf)

uno

tfimnciclinm

cvivecft

oon

0"l)rifto

im

'[-anfe

ober in ber '^.forten, fon=

bcrn ber 4 ta^c im i^rob nclCiV"

na()e bei) ^fi'i'fnfcm
'c.

'i^'i-^.

"""^

'"

berfamlunci uilcr ^i'iben nnb

Tnrd)
brel)cvtcl)

biete

brcl)

tobten merben bcrftnnbcn nnrf) ber ?cre ianeti ^fntinftini

iv'fd)lc^t

ber
fo

Snnber.
bic

Xnv

erfte

finb bie,

bic

an

ber

3eclen

c\c=

ftovben
vicr^,

finb,

''Mi>

anfed)tnn(\

fonipt,

nberUnnbt unb
mivb,
tobtet

nbevnimpt
ein

ba-5

bavinne bie
io

bevtnilliivinfl bev

Si'inbc flefd)loifen

?iolc\(t

Uiol=
uiitcv=
ftcl)en

gefallen,

bebt hacteufel.

bbfc ucv^ifft
bacfalle.
,511

an einpibciffcn unb
l'iclin

bie 3eelc,
,

loevffenbe
f\crinti
)ic

bem

ift

bn-r-

bon

jlrclfl

javen

unb

bic

anff

bon bem
fdjicft

Wott banbclt aud) mit inen

loo Uunben,
fie

iiauli fnffifllid),
,

rnfft
fie

beimlid),
Uiiffen,

inen

ein innerlid; nntcvlneifunii ivc .crlicnv

uidjt

boo

allein

unb fonuen
fie

be

binbet

inen einen

befein

nnb

ruten, bnmit

c-^cftrafft

loerben,

nnb muffen

trafen mit iirofiem berbrn.

12 benn mir
')

27
I

,an"
1^:'.

fcftlt

S}gl. .ftliil
I.

Z.

iiiib

-Hum.

l'

buiii.

8utf)ere Hute.

18

274
5^ er

S"-""'

t'futi)'"

jVdftcnptebigtcn

Um

1518.

nnbcr lobte

bcbciit,

bic in
nicfjt

ben lucrrfcn gffaUen finb,

gelien,

bacnrijt

man

fie

muv
fonft

tragen, tonnen non

luevben
fie

inen ielbv

nnb
bn-J

bieic miiffcn

l)aben,

buvd)

fcl}nicvt)eit

bcr Siinbcn (benn eine 3cucf)t jn ir bic nnbcr,

,

aU

janct Oh'cgoriuv ingt) gant; nntergebrnctt

i|t

ift

bcr

5arq, bnrtnn ertragen

bcr tobte.

Sajoru
nbcr
belt,
BiQttii

be.jcicfjnct,
,

bie

in bcr

Snben

alfo nerljafft finb,

Uield)e

unb geben
in

frei)

bic

fduinl',

fnten in ein genuintieit,

in eine natnr Inirb

geUmnbcr

Iniffcn

nidjt

anberv benn jiinbigen,

icl

ftincfeii

nnb finb oergrabcn

ba-j

9,

2.'..

Siinbe.

S)ar3u gctiort
ber
lianb

nrbeit.

Sn
aii-

3cigt

an

Weiblin, ba K^riftus

nur

bei)

luun,

nnb nmrb lebenbig

Icidjt

alc-balb.

Ter ^snngling aber

benn
l'uca-?

i"

gcfafc'
i'uc. 7.

and),

aber nidjt ak^

l)at

bao ^""gfrelolin,

fdjreibt,

u.baji ^t)riftnv erftlid)

biete
bir,

ben

5arg

angcrurct,
bac'

nnb

barnarf),

^d) fagc ober ge=

gefd)el)cn.
^'Ibcr
id)
i-'

^n^g'i'HV ]M)t anff,

(^"l)riftnv

mnfte mit einem gebot

3oii.

11,41

in

bicfcm gcfd)id}t bat

ba>J

anffgeielien
l)aft,
ift

gen .Soimel nnb gefagt: i^tcr,

fdjreij

Sot n. M. bancfe bir,

bn mid)

ertjorct

nnb

mit lauter ftimmc:

Ijcnbe

i'a^arc,
fffe,

ajarc,

tom crfur k.. unb

fercter,

er

t)erfiir

fomen, gcbnnben

nnb

and) fein angcfid)t, unb ben

baben

bie '^Ipoftel

muffen aufflofcn.

Ta--

ift

hv

grab nnb

bic iiertjcrtung
S^ielneil

ber

5nbe.
ba-5

^in frag:
30(1.11,3 :ic.(J-Dangelift

beut

alfo,
,

bie

Siinbe
bac-

burd)

Sa^onim unb
,

bie

anbern tobten Derftanben tocrben

fagt ancgeliebet,

Inie

mil

(^nangclinm befteben
bn
liebeft,
ift

fo

ber

-'o

ber vebe lUartlje: ^exx,

hm

franrf,

Unb: Pr
bie

t)at
'Pi.

in feer

Xieloeil

6t)rtftu

ben Snber nid)t liebet,

baft geliebct
ift

fonbern

45.
5.

s.

5lBrt)cit,

qI bie

5d)rifft

fagt:

Xu

crcd)tigfeit
ber

nnb

gebaffet

j.

.'..

bie

bot)eit,

otfii:

3" meinem
be-5

',!lngefid)t

nerfdjntebet
'iid)t

5ijuber kJ.
bcr redjten
j-.

Watts. 9,13. 'Slnttort:

lieber ^Jicnfd),
id)

Spruc^-J,

3d)

t*"'

fomen

umb

loicn, fonbern bav

gcred)t

mad)c, Wai- nngered)t

ift

nnb

fiinblid),

unb

bie

bofen

]u

bcr buffe fnre.

'^llcv

menfd)lid)
tjette

9efct)led)t

Uhi-j

Inirbig be*
geliebet,
'ipfalni:

Ijaffee.

9io(| l)at
er

uns

6t|riftu
nic^t

geliebet.
>Bi

H,

:t

geftiegcn.

Tenn Xenn
l'llfo

er

un-3

nid)t

fo
Cv.j

ere
ift

Dom

Apimet

bcr 'l^ropbet
ciiu'r,

fagt

im
bie

feiner erfnnben ber gute

gett)an

bette,

benu

3ie finb

alle

uunlj luorbcn unb fiinber, on allein

a\K'

(Jt)riftuv.

liebet

C^t)riftuc'

3uber
ba-?

gebot

be

Sioteiv,

ben

er

ju troft

gefd)irft.

V'Ufo inil

bcr 'iMitcr,

loir C^bviftu-j

-lltcufdjlicit

anfebeu,
alle-?

unb
oon
bic

in Iniber lieben, aber bod) alfo, ba-j Jnir gebenden, bac- er biv

auv
3r,

gcbeifi^

nad)

bem
bic

aller

cbelften

loolgefaUen tl)au bat.

'initer

onft
bie

ift

erfc^rccflid)

(>biifto zugebenden.
'il*ci-;'l)cit,

Xenn bem
bem
baibec'

mirb jugelcgt

gemalt, bem

5on

giitigfcit

bciligen Weift, bic

berjtoeitieln.

mir nimmer mebr erlangen

gcliebet

mgen, fonbern

lir

muffen bafr

So
bie

Inir aber miffen,

an-5

tjriftue
"iHitcri;,

om

.imel gcftiegcn

ift,

t)at
]xi

Snbcr
unb

gcborfam

t)ctrad)tet

buv, erUicd)fet ein fccflid)

bact^'bviftu-?
ift

trctten
.^rieff,

fefte-?

nerboffeu ]u b'brifto,

(vrfcnneu,
lefen,

ber red)tc

bov gulbene ^nd), barinnen mir

.fernen in

fel)cn

bor augcn ben

3lt>fi

bfulftljc

JnftciipvctiQteu ucrn

1-M><.

27')

aBillfii
*4.'iiiit

bo %itcvs.
,'Miliaimc-j
biv>

':.'Uiii

ift

(<()vi|"tiiy

bev

nivi-iaiiil

',imi

'J-nitcv,

alo
\v((\

faiut

iroh. 2. is.
<

fiiflt.

',eiiiv't

niid).
liiii

bao

('>l)vtltii--

iai^t:
,'c.

,\d}

bin

bcv

iinb >ii. u.
?"iii".

liivticit

imb

Vi'lu'ii.

^\A)
iiiid).

and) bie 4>tortc

U'licu

Ostern:

yficmaiib foiiipt
lu-ln'v

;
i-..

,511m

'-iHiti'v,

beim bind) beim

bao
]n

yiu

luiv inol,

bac-

fein

loc^

i[t

;u >ii. n,

belli

initcv,

unv

(il)ri|tiiiii
,

lieben,

in

in

l)offeii

uiib

tvaluen,

ac-:-

(^nte

uns

terflid)

im
luiv

iHnielien

in

lernen tennen iinb loben.

Uevini^te
}ac[t

Senn

fo

ift

eo
(yc'

nnmiu^lid),
luivb
in

bivj

iollen

ein

elenbeo, blobe-?,
evquirtet.

;ieliiiijen

liabeii,
beii
ti
1.
1.
.;.

(^l)riftii

i'jelievlui-iet

nnb

l'Ufo

bie
nt-?

3d)vifjt l^un
bev ftnnb.

Siinbevii:
1"

Die Siinbev

foUeii

imtevfleben

nnb

jerftiebcn

Vllio

5nnbev nnb mifien nienbcrt ,yibleiben: Ino bov flcUiitien nirf)t in Wott lioffet nnb tvalnet, fo evid)virt't e-? nnb erbittert fnv bcv ^Keiniflteit fle= ved)ticifeit Wottec-, fan feine ii'ifje ;)iaievfid)t bnben, flend)t nnb fnn bod) nienfliel)en

bie

bevt
3ii

bin fonnnen, bi boy c Cibviftinii erloiidjet, bie ved)tc ^^foite nnb lUnrtev.
bev Uieife folten
alte (s"bvtftiim

levnen.

'.'Ibev

loiv

fnveii

,]ii

imb beben an
mit
ben

"

in

niiievm 'Jiainen, mit imfevm uevftanb imb nevniinfft, nnb feben nid)t, neineii
niiuev

and)
lenteii

]u

l)evlien

loie ly'itlid),

fnifit^lid)

nnb

licblid) (ihviftii-?

(vbanbelt bat,

beim

bev

'J^'atev

bat

im alio embfoblen.

bev fvomeii Seelen

bevlUid) Uml,

nnb

dibt

bem

'-initev

bnvd) ben

Dao td)iiu'dt 2on ^'bvil'tiim

ba-j
befte,

^beinin
:"

alle
teilt

flhnia,

lob

imb pveiiiunv
iievet iiiiv,

'iUio
tvec^t

bot Wott nid)to beim

tnavtet imiev
n-.

nnb bao
2on.

er im-?

mit,

iinc-,

bnvd)

ieiiien

l'llfo

Inivb
Uictfe

imfev
t)aben

bevlj

ninb^etevet (^'bvifto nacbiiifolrten.

t)ol)em
Otei-s

Tiefe

mit

(\elevet ^^etviii?

nnb
evften

5|.iaiilii-:j,

bie (Uuni

cnbter bev .tvd)en, and)

U.<atcv
-.
,

alle

anbevn

'Jlpoftet.
:

^']nm
fei)

c\efeUet
,

inen bev
^ipii1.
:i.

Uicnn

fic

fvvcd)en

an

niel

enben

Welobct

bev initev

bcv im- qc=

bcnebeiet

bnt in allen
fid)

biiiilifd)cn ciebenebcinnc\cn

bnvd) oibefnm (>bi'iftnm.

benii

Xtx=

balbcn nntcvftel)c
ba-?
ift

nicmanb
bao tbne
abev

,]n

(iiott

,511

fomen,

bnvd)
foflt:

biefe
'^Mlc-s,

^vnrfen,
Uia-?iniv>ii n.n.
bu-j >ii. n, -n

bev A-n-jpfnb, bcv bid) nid)t ivvc

bcficblct,
icb.

fi'n'ct.

(ibviftnc-

mein
bii

'-Initev

^steni:

^d) banrfe biv, lieber i^atev,

lilten,

iiiid)

allezeit
ba-?

b^^eft,
fie

iiid)t
ba-:?

niub meinen
bii

fonbevn

bie bier nicbcii

ftebcii,
fic

aiiff

iilcnbcn,

mid)
ba-j

f^cfaiibt
bii
e-j

baft,

alo er fpvid)t, Uicim

feben

meine

luevct
fie

nnb

liebe,

nnb

Ivnvdcft,
bid)

nnb miv

e-?

^n

tbnn

(geboten,
ttierct,

5o
ift

finb

mit biv eino,

l'iebc,

nnb

evt'ciinen

bnvd) mid) nnb meine

bavaii-5

beim bcine
bie

initcv, crlued)fct.
(vbviftn--

Tac'
X.

nvfad).

mariimb

bie

Siinbev

liebt,

benii

fein i^atev

bat cv
flnaben.

im

alfo cntpfoblen.

Xenn

bcr 33atev crt^eufft

fid)

mit

fibvifto in feiiiev

Unb

bi-5

allc-J

biciiet

bayi,

bao iviv in (M)viftiim fveb boffen,

im

cvfd)vocfert

in in tvaluen.
fie

Vaffct faven tncvcf, loie c\vov

finb,

iebet, Wefen(^e,
]\i

(\cplevre,

qcftcvpevc.
ift

2)cnn
A

C'5

tuivb

fid)cvlid)
.\>evl!

feiiiev

bnvd) biefe alle

ein
(vrl.

Oiott
in

fomen.
b"bvifto
er

(v.?

and)

nnmnc^tid).
y

Tao

mn-j
irtjoii

l^ol^efallcll

bnben
I:!

nnb bind)
-.;:;

iictviebcn

l,icrftirUcn"
:;ii

-.Hii-Jfl.

-'.

-.'liifl.!

no

l)ol)fii

uri.^

i7

bie

5u))fabcu

lo

cv jptidjti

id

f')

fvci)

27G
;fn-iltiiiii
,111111

Sinei beutfc^c gaftcnpixbigten boii 1518.

iUitcr.
t^o

(yd ift acc-

a,ani}

iiiib

c\ax

evlorcii,
iiiiD
iiii-5

Um

iiid)t

hab .S>r^
fidjevev

C[t--

xmn(\d
Devfidjt

Uiirb.

miiij

gcUiiien

fein,

fiel)

fertlid)

mit

,511=

in iott
luiv

gefpniugeii, ba tnil cv Doii

tiabcii.

^iciiii

aber
ev
fo

uiilev
tl)ut.

\mx
l'afjct
iin-j

erfr

lieben,

fo

jol

bcv leiifel

ben

^ilvo
=

bvii

linid)en,
luie

ale
ev

nno
teven

nn-?

bem
fo
e-3

CHiaiiflelio

(s"i)vi)tinn

lernen
imeiel

ei'fennen,
lieben
ev

iiutig

mit

baiibelt,
luiv

tiievbcn

luiv

in
luie

011

nnb

bie

Siinbe meiben.
,

5o

iimb.

iel)ct,

fveiinblid)

unjev

.S>vt[

unbev \m5.
Soll.
11, 11,
8.

im ]md}t bev fvoine (Bott. (5-v liebet l'.ivnm, 311 ^tmi, ev tvegt ben evjagten (Slanben feiner ^i'nfle'ifie

bev ein
^(^

fi^
10

faxten: &\), .s>vv, gebe nid)t gen ^V'vnfalcm,

alles nevluovffen, fo ev

mevben

bidj tobten.

1>ii bette

3011

.er

mit bev ftrengbcit

l'ajarus,

bette

UuiUen banbeln.
fo
ift
e-?

otem,

@l),

fagten feine vM'"W1'/

iia^
3oi).

fcl)lefft

aU

bn

fagft,

nidjt

on nbten,
'')Jtartt)Q ?

bu

l)ingebeft.

3tem,
fie,

loie

finb geluefen
t)ie

'JJivia

'JJtagbalena

nnb

n, ii.gi),

^nx,
fie

fgten

tnereftu

gelucft,

fo

loere unfev '-Bruber nid)t geftovben.

3tem,
ba^
hjte

tcaren alle

fleifdjlid),

buv
fie

fie

nid)t

mbdjten entbalten oon meinen,

be>3

15

bic
e

leute

3U inen gangen finb,

getroftct

tobe? Ijotben iree vorber,

ba-5
fie

bev t^angelift funftlid)

inib

befc^veibet.
finb.

Tavau'j miv levnen,

feigen

alte

im nuglnben
mit inen
iBotevv..

oimbe
bo-3

gelnefen

-Jtod)

luiv,

Inie gntlidj bev S^exx

nnibgetjet, betet

unb

Jueinet

mit inen, nnb ha^

ae-J au-?
Inillen

geliei
be-?

bes
-m

05

ift

red)tc

funftbud),

bavany

Ivir

ben

cluigen

SSter erlernen.
DJlcrcfet

nn anff

alle bic,

bie

iv

ein

blbbe-?

gemiffen babt,

ha-i

ix

eud)

nid)t
l'3

mit biefen obev jenen mcrcten erlbfen

evbeitet,
je

tnevbet.
er

S)enn
je

c-:-

luivb eud) geben,

tiiiff

einem bev im 5anbe

mebv

aiivloirfft,

mebi'

in feUet.
fie
i.v

SJarumb
fid)

finb ir aud) iel nnftnnig Itnnben,

alo ^sobau ierfon fagt, ba

ber anber eine ^JJiau>5
id)
jc.
irf)

l)aben

bncfen laffen, einer

fei)

ein ilBiirm,
lieber (^ott,

33efilt)

ey

nur

CMott

nnb
id)

fprid):

Vtb "'ein
bitte

t)abe
l)ilff

gefiinbiget,

befenne

aber bir,

tlage bir,

bid)

umb
bic

l)ulffe,

bn mir

erau-5.

bov

Inil

ott Don nn-5 buben.

.'ievumb
luolt
id),
hc\i'

man
e

^U'cbigtcn
fie

Hon ben

.^eiligen meffigte,
(flningelio,

nu

abcv ja alfo, bao

nict)t

mau
nnb

aud) fagte,

luie

gefallen meven,
gefeilet

an^ bem
fie

ait

bcv vbetovica.

Senn
eine-j

Inivb

nid)t

l)aben,
flcifd)cv
fie

Uievbcu gvoffe
nn-j,

fnollen geftvaud)t
(S)laubcno,
ciuev

gcfd)vavt

baben.
bluto.

Sie finb ciuo

mit

eiueo

lauffe,
bao

5o

baben

Ivir

fo

bod) gleid; ab=

X'llfo
3..

gcfonbcrt Don
fagt
5)(aiiii. iric,

nn-5,

Inir

anc^ ber3agen uad; ber

muffen incu

imd),',nfolgen.
(^'bvifto,

bac'
,',u

(vuangelium Don

''|H'tro

betentuiv '^dxi lum

ba ev

fagt

(^"bi'ft:

2u

bift

biiftno, ein

5on

bcv lebenbigen Wotteo,

balb l)cvuad)

'jjiiiiM,2;i,muft cv
Wiitiii
ii-,

boven: Webe biuter nd), Satban, bn lenfel, "l'orbin aber: Selig biftn,
'^'arjona, k.

17.

imon
er

Sebet

nii

uovbin
ein
tenfel

ift

er feiig

nnb
l'llfo

l)eilig,
ift

bavnad)
k.

feit

in bie iielle binab

unb mirb

genant,

eo.

26

jti^"

fe^lt

ai

gcfoUcn werben

3iDei beulfdjc 5f'''"P"'''9'f" "oii

1M8.
auc- (M)ritto
fn
fiiib
c-5

277
lidliiv
'.'llfu

(Jiii

iijlidjcr

ift

aiio

im
mit

fcllicv

ein tcufcl, alu-i

ucitniipfft
luiv
,

nu-ini

mau
lia

bic

.ciliflcn

C^f)viito

Pljvifti

vcdjtc

.sjcilif^cii,

niiff

bn-

luiv

iiid)t

lia-',aivn,
nidjt-;

miiiicii

im

liiiibcii

und).
niio bem Tcuiimb fo
id)
i^e^

(.^niicliiim

bnictct

aii-^

beim
t^ibt

Gljvifti

tiiififlfeit

'

l)in)am bc l^atevc-,
Iciifel
ftctbaii

uub hiw uno

id)

er

ntc^t-5

iiii

nevbienft.
iit),

bei

mit
l)abe,

oufeditimg
jebod)

ubeirtibt,
iiidjt

fo

fviid):

luieluol

iud)t-5

c-iiito

mit
ift

Uer^Uieiucln, beim er bat allezeit mit fificifeit

bie

umbivmiV". ""b
bc.jalen
1"

ba-j

toar.

'.lleiii
\)a-i

evbaiiU'teii
bie Sdjvifft

iiuiiieii

bleiben,

bio

ficsioiH).
2'>-',

...s.

beii

miii|teu qiiobvaiiten,
:

jcigct

maimid)feii-(.
^

L<-aief.

ij.

itebet

iieldjrielicn
iei)

iBer

ift

je

lum Wutt uevlafieii uuivben

belt,
ba-?
(tlivifti
',11

.V)ierLiul)miK':
jcl).

iH"V=

iimlebeiet
beiiebeiet

bev,

ber baiuir

(gemalt

fleifd)

^Veiii:
.'bvc,

Wc=

iel),

bev in (^iott
baft,

buffet.
to luil

llnb
id)

iHiumia fagt

ffiott:

bielucit^"-'-"?

bu in

inid)

geboffet

bid)

mit gelimlt eitbien, uiib

io

and) bie

i'

Stab imtenjiiige, fn luil id) uns 6l)iiftii5 liebet, io ei lum

aiid)

bid)

bebalten.

Xavaiic- lullen luir leinen,

mit

red)tc luol

iiid)t

Rinnen, bao luiv niifev Strubel

el)

alfo
aiid)

lieben.

'}{[)

][[)(,

bein Wott
,]i[

tbnt bir alfu,

luao luiltn tbnn^

alfo
balb.

Xu

mi
id)

ein

ii'iijeis

[]n^

im baben, nnb bao

in

folget

XaiS fag

bavniub k.
Mc)U'.<ti'
iiilii,

i|uim1

positiciDcs Tetzeliiia.-;

ii)in

])iil)iicii

conliiL^scninl

2"

stuileutOfi

&o.'

')

Sgl.

I)ii'rjii

bcjoiibcr-j

l'ut()er

Sricf an .So')""

''^"fl

"*"'

^'1- l'iiit;)

l-il^,

Ic

t)'.

S. 98

f.

iL.

<

-^
iffi

-ik-

-i-

-iLr

JSi <5S

t J^

iii/

^^
ffli

iL

ist

^W
iL,

iL iL -^ -^ '4k' 'S JSi i *

'ik

-^

^ '^ ^

'4k'

'ik'

'^

'iif'

"ik

'4i'

-ik

4k 4k

'ik "ik*

4k

'Ui

^k- tk'

Asterisci Luthori JidverNiis Obeliscos Eckii.

1518.

.^^ii^iuiidji'u

war

bcv ;lu'foviimtov
in
(^idjftbt,

unu Johann
IjiutL'vvcts

(5it,

'i^'^'Lifnii.?'''^'

l"-'^'

Uinucrfitt
cv[t

^ucjulftabt
Ijattctt

uiib

2ii)cvv

auijevitft'ii.

illov

Aiuv.icm

oiif

t)riftopI)

djcurliS
3?riefe
iiiib

iBctticb

bcibc
,\n

l'iuncv
ived^felii

eine iHvt
deijLiiiueH.

(leleljrtcr

5-vciiub= evtaiiute

)d)aft
C^cfe

gefd)lo)icn
(icbeuteiibeo

uub

mit eiimnbev
geiftige

l'utijev

Biffcu

in'gcibuiig

unUig au,
il;n

niid)
gerei,it

bann
war:
luiber

nud),

als cv

fd)Dn

bnvd)
ev

beffeu
iljn

t)einitcfifd}e

'in-vbalten
'.HUein

gegen

gelegentlid)

nannte
tieBen

fogav
eitlen

unfern

tW."

Vntl)eV'5

95 Stu'
(Jcf

ben

^Hblaf;

ben

als

StveittljeulLigen

fcbem

bevditigten
ev
liuille

ntd)t

rntjen.

Wleid)

uad)
iljvcnt

beven Chnpfang
'-iH'vfafiev
,5U

batte

ev

fid)

geuert,

,',ebn

lUeilen gcl)en,
uieitev.

nni mit

bieputivcn:

ittenbevg

amv

aevbingc'

iBalb

bavauf

luav cv in

uon th)b
fprd)

Sadjen bev Sngolitbtev UniDevfitt bei bem (iid^ftbtcv ^tfdjof abriet geUH'icu unb bntte mit ibm bev jene 5t3e ein tangec^ unb brcitec' We=

gefljrt.

^m

)i.'anfe

beijetben

l)atte

er

evtliirt,

ev
jie

ii'eidjc

in

uielen '^^nmftcn
fd^vicb
ftellte

imn Vutrjers
(5\t,

Vlnfid}t

ab.

1'Inf

bes 5i3ifd)of

iJ3egel)r,

ibm

au|,iu,ieic^nen,

wk
bem
feine

er

felbft angiebt,
,]n.

adnotationes in
einer

xviij |ii-(i)]usitioiies

[Lullicri]

^
'^

nnb

fie

^iiebof

'Jiad)

burd) Crigenee auigefommcnen Sitte

Vntl)cr

be,ieid)ncte
fiiv
fic

er

egenbemertungcn gegen
(frfs
(*cf

mit Spic^cf)en {olieliay.vi): bafjev

bcv litet Obelisci.

ott'av bef)anptet
in'ttev
felbft

M'iid)el,

bie

"Jlnnutationej"
ficb
fie

Ijtten

nid)t

UH'itcr

tammen foUcn,
fdjcint

unb
er

fngt,
gvofe
in

cv

Ijitc

beffeu
felbev

nidjt cvfet)cn;
auc-

attcin es

bod),

bafe

fid)

bamit

gctljan

unb
an

bev .spanb

gegeben.

cf

n.'av

bamale
biefeni

.^ugteid)

5pvebigcv

'.'(ugsburg:

eben

aber Scvnbavb Jlbelmanu,

\.'inrf

:Xambcrr bafctbft, U'ar

ec-,

ber bic Obelisci

Si'nttjer.

en',el

in

'Jirnbcrg

fct)icttc,

unb von

erijielt

fic

')

SDlhc

Cfcf

(^cred)net,
-1

ift

miflav,

ba nnd)

iL'utlicr

ti'ncttfdjrift
tlc

iricljt

lljcfen

rmit

itjm

niigeflriffcn

fiiib.

'4-'^'trus

l'iofi'ttiiiuii'

in fciiicr

Oratio

vananuu lingiianmi
iigene.s Heliraeis

coj^nilitt'ris

tione paranda,
instruetiis.

Basileac apud

J.

Frobenium 1519 St. K

2'':

siquid in interpretibus ah ipsis

VL'l

scripturae Ibntibus variaret,

vel t'Aiaxoig

iugulavit

axeQiaxoig insignivit.

Aslerisci Lutheri advcrijUM Ubeliscos Eikii.

1518.

270
;

3lm
l)Qttc

5.

'iMxf,

ll8

UHUfii

fic

iiod)

iiid)t

in

bce ;)ii'fniiatovs .^iduben

bcv
bics.

fouil
iljvcv
;^n--

er

wo\)l

in

bciii

3?iifK an

(^l)viftinil)

2d)ouvl,
(yrf

Xatum

trflt,

(icbadit,
evft

ba cv bovin on einem unlnngft an

er ilivcv in beni 3vicfe
fofileid)

gevidjteten Sd)veiben

fprid)!.

eviiirthnt

an 3oi)ann l)luine (ilbcnancv) uni 24.

d)nu'v,i
l)abe.
fei,

llMv,^

nnb
mic

bvrft

leinen

tiefen

baviibev

cin>j,

baj;

Cvrf

boc-

UViub

bcv
l'lvt,

(>vennb)"d)art

\o

fd^nbe

ievviffen

;',nv

.enn,^eid)nun!^
ev
il)u

bcv

gel)tfif(en

&d
ev

in

ben

Cbclisfen

ucvfal)ven

f)ebt

ein.^clnc

Sluebvcfe

Ijcvuov,

bie

xpresso iioiiiie et signatis

fljvt

ixisiliiKiibus flegen
liaiic
ii

bovin gcbvand)t ipvben.

dignaiii
ali.-;(irlicir

3^anu
:

fovt:

Volui

tauion
t,

ollaiii

CitIhmo
,

paliiMilia

sed ainiii coi'geiuii

iHu
fdjvift,

Uli

iijspondciciii
\n
fdjlief^en

sod peivata uiami.

fein,
bafj

ben

[eisten

SDvtcn

bvfte

ynt[)ev

feine

('oertcn=

bie ev,
lllv;,

ebenfas Cvigenc-J fulgenb,

beveits fertig
tjatte.
fiel)

Astcrisc-i (nijifoia/.oi,

Stevndjen)
fe()v

betitelte,

nm
fein: finb

24.

"JlUerbingc-

nnifjte

fie

bann

eilig

abgefafjt

inbe (Jitfevtigfeit uevvtt)

fd)avf

nnvtlid)
feit

in

bev pvad)e;

bngegen bie Webanfcu

unb
in

tiar,

fic

ivavcn i^ni ja

lange gelnfig.
''Ifteri-jfen

Unterer 'Jfnnafjnie uon ber 'lbfaffnngc-^eit ber

bac'

unbevfpridit

nnn aber
llJan
Ijabe
l)at

2atnin

iljrer
fie

Iliderfdjrift:

\ni\u

M.D.XVlll.
\.'iifd)cv

x.

Augusii.
l'utljcv

gemeint, ba Ijttcn
Cbcli'fen
ebe

bie

''^'xe\ic

bevtaffen.

fagt gevabc.^n,

bie

mit feinen

'Jlftcvi&fen

^n

'L'eiv,\ig"

brnrfen laffen, un'ldie l)eran9gefiiminen,

ber '.'(ngnftmnnat
\'lllein

l)alb

uerfloffen
tein

genn'fen,

aber gcranme
ift

;5''it

^uuor gc)d)rieben
biblic>=

feien.

bieljcr

^at

fid)

Sonberbrurf gcfunbcn,
ovljauben;

and) fnft feine

lt
fid)

grpl)ifcl)e

''Jiad)rid)t
"Jioti,}

on einem
oljne A-ricbrid)
fo

fDld)cn

iclmctjv

nad)H'eifcn,

bafj

jene

t'fri)ev-j

allen

Wvunb.
Is.

3n bcm
l.")19,
.ju

d)rciben
alfo
ein

l'utljcre

nnb Parlfptrr,

ftabte
l)ci6t

an
e-3

.Wnrfiirft

lunn

yingnft
ber

ooflce
fo

'^citjx

uod):

Unb

2".

Cnfcn
fie

.^^itjel

faft

rljrct,

finb

biefelben
feinev
niit=

Dbelisci
(vl)vc

nod) frljanbcn,

U'oUcn

nmlil

an lag bringen,
bie

bie

iv
bie

bietjev,

i)erid)Linct,
fu

Uerr)alten

l)aben."
jene
nid)t

Ta nun
an

Vlfterisfen
fein,
ii'enii

Cbeli'jtcn

eutljalten,

fbnnen

and)

nerbffeidlid)t

e^ biefe

nod) nid)t

ipavcn.

elbft
fein

(frf bevid)tct, glcid)fall'3

baB
feinev
fid)er

cv

(hcmplav bcv
gcfd;ricben"
;

Cbeli'3fen
er
iinifite

'panb

bel)anpten,

ba

fic

.yierft
,^u

in

bcm 22. 3nli 1.519, bann allein mic fic l'lavtinn mit 2iJir fiinen alfo nid)t5 von einem Drurf. bie *4>reffc gcfommen, ale bie crftc cfamnd^
.uvfvft fyviebvid), nntev
l;abc,

ausgbe ber erfe Vuttjeve

lyvcilid)

Sittenbcvg ucvanftaltet mavb.

gleid)

nuircn

bie

Slftcviefcn

anfange fv etivaigen Svitcf

i.'ntl)erc'

bcftimmt:
Cbelivfiis.
cvbffcnt=

bafr

\ni(\t

bie *J(nrcbe

Luctor in ber (fntgegnnng

bie

auf Prfe
fo
beiii

,^ef)nten
fie

Stren
lic^t

foldjc

Umftdnbe eingetreten,
l'lllein

cv erforbert

l)tten,

irdven
^Briefe

wovben.
1-').

6tf

bead)tetc

ben int guttjcve

ciiiii
si

in

an (Sd}curl
iiioosi,

ubm
lil

3iini

1518:

Mihi, crcdo,
ncces.sila.'i,

piivatiin

dederim astcriscos
sin inalil rcddeit-,

noii

ei[K((io| lespoiidciidi

dcsil liiiido:

fgo

titniiii-

qiR'

expccto, iicel paceiii praet'ligaiii.

SfiJie

cvflvt
ii'iv

fid)

abcv nun bae nad) allem anifallenbc

aufftellcn,

latnm

bev Untevid)vift
nufidjevev
l.iia
III.

Oiev fnncn

nuv eine i>evmntt)ung

unb

\ivax etroae

'J(vt.

Jd)! feiten finb

Cyriaci
bct
;

2ata
aber

falfd)
,^tt?ci

umgefefet.

3;cr

10. \'lnguft
eine
ift

15 Is
i^.

mar

posl

C5

gicbt

dies Cyriaci,

bev

bcv

iHuguft,

bev anbevc

16. ^Dlrj:

nctjmcn wiv au,

ba uvfpvuglid) bae ISatuni nad) bcm lag bcs

fo

f)eiligen

^viacue bcftimmt mav,

fbuidc es and) a(e 23.

^Mx^

aufgelft lcvben,

280
uiib
bice'

Asterisci

Luthcri ailvcrsiLs (licliscos Eckii. 1518.

univbc uovhTfflid)

,iu

obni aucfljvti'iu l^vtcfc Vulljcrs an ijotjann qtoiu

paffen.
(Skfd)irtt
fiiib

bic

Vlftcviefen
l)attc,
I)at

,viud)lt
l'iitf)ev

an Bciud
c

^v'inrf

luni
cv

uiddioiit
fii-

yutl)ev

bic

Cbfli5fcii

cr[)altcu

uiib

bcvlicfe
3tii

iljm,

ob

.yifrubcn

milk
jio

ber

nid)t:

er

es

gctt)au.
fic

-Fmi
uhi1)1

Ijntte

(bviftpl)

edieuvl
laubeii,

fdion

flcvdjtU'ctfc
aiid)

.eiiutiiifj

bon

iljiicn:

umvcn

fdjou

in

Vimf

ber
bcv

um

jene
t).

Seit Silibalb 5ptril)cl)nicv

mittt)eilte.
)ic

cbvucft,

iebnd)

in

y(iifiil)nmg

bcr

d)rift ctwa genbcvt, finb

evft cvfdjiencn

im

Tomas
'am
gcfloffcn.

priiuus oiniiiuin operuiu Revcrendi D.

Maitini
i;lviii'\
.Vsttrisci

LiiHieri.

Witebergae, 1545.

931.

cxi.v''

bcr Sitteubergcr

Wefammtauegabc

finb
I.

aEc anbern Drncfe bcr

Sie finben
.xx.Ku''

fid)

latcinifd)

155H
arg.
I

58t.

S.

-XLV^ Vbfdier 410-456, beutfd) ald)

l'cartcn
rfjcuii's

omnium opp. M. LutlaM-i Jenae nod) Erlangac, Opp. lul. var. 11. S. 333370.
Tom.
XVlll

Sp. 706
a6lcic)cn.

.S5S.

rshunbdige

uiifere

lertc fann l}icrnad) nur ber augcfiil)rtc

fein,

Tomus
U'ir

piimuri ber Bitteubevger '^'luegabc

beffcn
Sal.

wir anmcrfen, wo
SSricfbud) 11

Sc . I S. 55. 125. djaivl'^ riefh. )1 . 2. 12. Boilenstein Carolstatiiii invL'ct.ioni's, AndreaL' ainarulentas contra <B. 44. Defensio J. Eckii Soctor Wovtiu hibbcro !Siibcrrid)t an .Hiitfiivftcit Uuii .xcu. in Augusta 1518 S8t. Aiji'.
ncljfcu
IC.

331.

3(i'

P V'

ScljcuxCv
lubbcr-s
I

^'xiqb.

IT
jc.

. 47.
331.

lEc .

S.
I

'JO.

100.

iifdjev

11

.
5K.

:!:',:'..

Soctut
12(j.

^JJcnttiu

iliiibcvvidjt

l^"

(= Sc

SB.

. 308). CU''.
1>.

Sc

S.

iKicbcrcv,

5ind)i-r.

S.

173.

gr

bic (ycfd)id)tc bcr Ck-li-jfcii iiod):

.Xndrt'ac

Carolstatini CCCLXX apologetieac conclu.sionfs. Vuittenlairgij per .loannem Vii-idiiiicmtanum 1518 unb Contra V. Joannem Eukiuni D. Andi-i'au Budcntitcin apologoticau

propositiones, llaptini

i'x

wittcnlicrgk. Vll. Ll- Munsis

1

.Iidij.

1518. Ucbevt)aiipt: .bftUn

iii

S. 202 f. .al)rdg, Sic bcutid)c ;)tciuvniotion . 95 ff. 129 ff. Ucbcinnim, l>v. ,5ot)nuii . 76
ff.

i5.

208

f.

^piitt,

(fiiUcituiiti

bic 'luguftann
bietet

(nf,

;)iccicit-j[nira

18(i5.

. 485

uenifl,

maiidjc geljlcr.

Asterisci Lutlnui .ulversiis beliscos Eckii. 1518.

281

282
est (iispiitMlimiis

Asterisci Lufcheri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

scu

argiinieiitatioiiis.

Spwabam cnim
contra

(|ii(i(l

ex Bihliis vel
ipse furfures

ecclesia.sticis
et

I'atrihus aut f'anonibiis

uif puguarct.

Xt

siliquas Seoti, (iabrielis eaeterwuiiupic Scliolasticonmi ((|uil)us est ventreni

inilii

refertissimus)

nunc denuuu neganti

Dicit enini:

up])(>nit.

Sed

aiidianuis tarnen, quoa

niodo liunid rlietoricus, di.ssiuudans oipiignare, primam Couclusiouem, nihiloniiniis

tarnen oppuguat.

Ekivs.
(_'iini

enini

Kegnuni coeloinin

in

vciliis ("liristi

jiraesenteni

signifieare

vi<lealnr Ecclcsiani

tcnipus jilcnitudinis cnangrlicae tune adventantis,

Nim
i"

videtur, (jucunndi) poeuiteutia

omueni

tidelinni

vitani exprimat.

LVTHEKVS.

Hoc
Hanc
N'idcliccl

est

scliulasticuni, id est, liidicruni et sei|)snni illudens

argnnu'ntnm.
nescio.

conscijnentiani an ex logica
(jiiia

rationls vel

logica

tidei

didiirrit,

iiiuic

est

rcgnnni coelornni, ergo iion onniis vita tidelium est

sit

poeniteiitia,

Quasi

ulliis

lioniiniun in
oj)us

isto regiio,

(pii

non assidue peeeet

pueiiitentia nie

i-'

ae

sie

non assidue poenitentia

seijuens

liabeat.

De

luie

euim

io(|ui
l'orte

docet Couelusio.
agit.

Eekius vero de sacramentali vel solemni

et

fabidas

Dicere auteni, esse honiiueni aliipiando sine peeeato

(licet id

sie

nun egere poenitentia,

B. Bona\entura alicpiando lapsus scripserit)

in

ad partem Duuati haeretici B. Augustinus

Quill poenitentiam non aguut nisi fideles.

inultis

locis
illa.

dieit

])ei1:iuere,

-"

Sed omitto

Inlra latius:

EcKIVS.

At

luiie siniilia

nohunus

proseijui.

Soluni suliitaneo motu, sine librorum

(

adininiculo, pauca adiiotabinuis et (ut dici solet)

)belise signabimus.

LVTHERVS.

25

Quam
structus
et
et

aiTogans ingeuii osteutatio!

Sed

ubi

fuei-it

iibior\ini

copia in-

morose j)raeincditatns, tum non

(juo(jue, niliil (jiiaeso,

obcli-^cos.

sed

])lialaricas, arietes

bombardas
ol)eliseos

tbrte bcllici
nisi

apparatus oniittens,
et

institnet. milii

Quid
interini,
au

mihi reli(piuni est,

((uod

pavor

Iiorror?

Sed bcne
nisi

scribit

non
sed

ferreos,

non ligneos, sed pajnraceos

forte
liLX

et pietos. et

Simul

id

admiror,

cur non asteriseos maluerit?

li\or et
suliiit,

candor

a.steriscorum

displicuit,

ferrugo obeliscorum placuit.

ut
fratris

Quippe

non ea fraternac

pietatis

cura

errorem

vellet

nionere et

illustrarc inelioraipie

addere eaiididus.

Seil iuvidia iucessit, ut \ellet fi-aterua

3'

studia calumiiiari, obscurare bouaipie detrahere lividus.

10

omnium
Aij
''

oiuoljL (5atlftabt in icincri apulogeticae prupcpsitiuiies Sl. Aij" als [)a6en oiuiiem gctefcn,

Qi

in feinet

efeuslu

!8I.

unb

bica cntit)ri(^t aud^ beni l)cfmt)ften

a^e

Cut^er^.

Asterisci Luthevi iidvci-sus Olieliscos Kckii. 1618.

283

EcKlVS.
Iiik'rioiciii
|)(>i'iiitoiitiaiu

I.

OlM'lisciis.

niajinuni

esse,
et

Cliristiis

et

immvs

'lirisliani

doc-iierunt.

SiiiiiidiMii

Christus cor aspicit

volimtalcm.

Vidiui Imc docct,

misit, Jlu'sii

innu, u.-

(juae aera niiiuita iluo in gazopliyiaciiiiii posiiil, et plus

teste.

<)niiiil)iis

Est

ct<.'niiu

voliintas in aninia sicut icx in

ivuno.

LVTHERVS.
Iste est obeliseus, cnl()ssor tcrtiae nieae l'roposilionis,
i|ui
ijuiil

m'IIi,

aut iiiioniddo eoiitra uio

i|wia tiuieti

sit,

ugo nun

iuteilijio, l)ivinal)o
tiari'.

laiiKii

(lic<i

iii\iiiis)

luivornni ubeliscoriini uirasioueni

(|Ut)d

hl

tbrtassis houiiui displiciiit,

iiisi

egu dixi, InUTiunni pocniicntiain

l)lKli.^<,us

esse nullani,

foris

uperetur c.

Cui

contradicit
Ilic
si

linn,

iii(|iiil,

nun miidu
i|Uod
Iuris
sit

alii|iiani

scd magnani esse, oiunes docnernnt.

X'cruin

ego addu dicoijnc,

niaxinia, inaxiimun(|iic al> ei- tluttani.

sdlaui et sine opere

eam

esse vnlt Eckius, sjieio, (piud suis

seliula.-^tiii^

Magistris satis
velit

erit

iiivisus.
Mt

\on
hue

enini est nias>na

nee vera,
eiini

nisi

ellicacilcr
iiiliil

in

upus

i'uris,

unnies dicuut.

Sed Kelvins,

nullet taeeri'.

tarnen iiaberet (juud

dieeret,

sulteni dixit.
sii'ul

Deinik' illud 'Ksl enini volunta- in aninia

intelligenduni '.Sieut Ix'na
ut rex,
in

rex in regnu' >ie pulu

in

prustibulo'.

Christus est
sc
si

miinia
est

per fidein
mereti-ix et
i(a esse(,

voluntas ut serva.

N'uluntas vero

sola
id

si'ni))er

unine^ vires habet nieretrieis.

At()ue etiam,
taeit,

suuni

liiiiaentinii
sit

nun video quid hue ad rem

voluntas est

ut

interi<ir

puenitentia

magna,

(piia

maxima

vt

regina

vii-iuni.

EcKIVtf.

II.

Obeliseus.
si

Erronca a|)paret
lafive vult

jiropositio.

N:un

Caiionnni pocnas
lain

sulinii

a<-''innu-

ad poenas a Deu imposita.s eoncurrere,

si

l:ii|ii(ns

esset,

imn

Salus in
in

Canunibus pocnitentialibus, Aul

piud Martinus
alicjuas

vult i'us esse deelaralurios (sicut

veritate sunt,

Luthcrns nun attendit) pruflrto remittendu

ninittit.

poeuam Canonuni

puenas

LvTilKliVS.
Prinnnn, Eckius noster
niiiil

scliolastice dicit

(sie

cnim

pn)Mii>il >upia|:

Ideo mihi gnindis Stupor

ut istas res (id
et

est, nie,

lanlum
nugas)

iiigniinni iaiiiiiini|iie studiuin esse posse,

in sacri~ litcris, in ecciesiasticis I'alribus

est

apud

Canonibus

invenerit, tjuas ibidem nnllus

hnmu
:i

tutius

numdi adhuc

invenit.

2
l"isitii.iies

%m
0. a.

;Kaiibc:

Ailvcisus

:!.

Coiicl.

l.iitlieri.

l5Qtlftabl

in

jcillcH

:i|Mil(igi'liiai'
.'

|irii-

l. Aiij'' unb Gcf in jcincv Delciisiu

!8I. Bij'>

geben

ileiis
.5.

vnr

iisyk-'ii

Carlftabl

unb 6t

D.

I^afieit

sicut regina

25 2lm Sianbc: Ad versus

C'oucl.

Luther!

284
Seciiiulii,
nega.ssifi,

Asterisci

LuthiTi advcrsus Olieliscos Eckii. 1518.

(inanivis vcrha
poena.s rt'mitti,

i^ita

vauilo(iui nostri .sonent, ac

dit'it

si

nie intelligat
aliijuas

iillas

dum

"reiiiittoudo

poeuas CaiHnium

poeuas

reniittit',

Tainrii vnlo crcdcre,

ossf,
(|ii()d

niilii

iion id false

ab eo imponi, Sed
rcniittit

hunc eins
iiti((iit'

seiisuin

Papa

reniitteiido

poeuam Canouum
Eckius

])oena,s

Dco

inipositas, (juia remittil poeiias a se declaratas, a

ikiii

Deo
idtra

:<

Miitcm iinpositas ((juod Martiniis LiitlKTiis

atteudit,

aiik'ni

i|uam verum est attendit) ac per hue nun remittit aeeumulatass ad jtoenas a

Den

impositas, hoc

est,

simplice.s et

nun duplas poeiias

remittit.

Tertio,
statuo

Ego

qiiidem in ista Conclusione,

ficut in omniliiis aliis, nihil

8ed disputo.

Quanquam

apiid

me

vera esse credo phirima, tarnen

homo

siim et nihil liabens in hac re potestatis praeter disputaudi facultateni.

Ideo ad istiim obelisenm dico,

latas sed solas,

Me

non

velle

poenas

Canonum

esse

accumu-

quae pro peccatis im]>oniintur.

Demn

antem imponere poenas

peccatnm simul
bene vivat
Ezeeli. 18.
i'

])eceatori confitenti

nego, nee potest prol)ari a nostro obeliscographo nee ab

uni\'ersis suis Theologastris scholastieis.

Tmo Dens
inolitis,

reniittens

ciilpani et
6ci. i,

poenam

remittit, sciens sat jiocnarimi esse peccatori, si

:i.ac
Si

cum

vieiis |)ravis(jue

moribus, jiraesertim

pugnet.

Unde

convcrsus fuerit impius

ab imjiietate sua

et f'ccerit

iudicinm

et iustieiam,

vita vivet et
nisi
oori.
.',

nun morietur, peceatoruni eins nun reeordabor.

et

opus

iudieii

iusticiae requiritur.
im])onit.

lm))iuin

antem

est

Hie nulla poena plus impositum

contra

-'''

i.f.

fingere

quam Dens

Tmo

in

lohele dieit:

Hcindite corda vestra,'et

*i

M,

>.

nun

vestimenta

\estra.

Et

illud Psal. .51.

Peceatum

menm

me

est

scnq)er.
iusticiae.

(iuil)us verbis ))roliatur, I)eiun esse

eontentnm odio peeeati

iidelis.

et aniore

Et

talis
sit

per

omnem

vitam debet esse

(^nare sibi sumii

-'

scholasticum
sententiae.

illud illud

coramentnm, quod Canones declarent poenas divinae

acceptare,

Nolo

douee nun

schola.stice ,

sed eeclesia.stice

(sicnt ])romisit) docuerit.

(^uod vero Canones

sint

la(|Uei

et

non

salns, si

aecumulatas

(nt

vocnt)

poenas iinpiinunt, Iterum ucscio quid

crc<io.

dicat,

ipsum <|Uoque nescirc

re(juirit

<|uid dicat

Nam
ita

si

etiam

ultra

juam

Deus

imponat sacerdos,
et

certe

<"

Icrcudum est
Si

et sahitare
\"ult,

f'creuti

propter i'everentiam

obedicntiani clavium.
al)solutuin, si

autcm

(|Uod rentteus poenas cauouicns

f'allit

non

sinuil

remitlaiitur

poenae a Deo inq)ositae

et

sie illuqneetur jxienis

divinis,
est,
3'

dum
sed

solvitur ab luunanis,

Hoc
est,

certe eatenus est

verum, quatenus verum

poenas a Deo im])oui, id

indocti
et

falsissimum.

Ideo non Canones

j)oenas a

siuit laquei,

iusulsi Theologi, (pii somiiiant

Deo

inijioni

aut per

(Janones declarari a

Deo

impositas.

Quod

si

Obeliscophrastus noster tam esset Theologus cjuam est (Philo-

sophus pene dixissem) Sophista, non debuit minu-i, Canones esse la<|ueos
mortis, ijuando etiam Ia'K Dei est mortis, irae })eeeatiqne ministra et plane
Ol.
.1,

*o

2'j.

rete illud

quo Deus onuiia concinsit snb peccato.

At<pie ut meani seutentiam

affligat suos,

revelem. In hac Propositione id \olui, (juod

cum Deus semper

Asterisci Lutheri advorsus Obolisoos Eokii. 1518.

285
tc
in

iit

ad
lilii

|io('iiitiiui:iiii

iiumilii't,

siciit
illiul

in

Icrcniia dicit:
8!l.

( 'astijialxi

iudicio,

5"-.
'i

:in,

u.
-ji.

HC

vidcaris iiinoeens.
\'isital)()

Et
Are.

Tsal.

Si (lcroli(|ii('niU
|HMiiai]i

iilii

eins

Icovin
iioii

*v.

iileain,

in

virtia
si'd

Haue

pracccdciitcin
et

('o

volili

piisso

a Pai)a militti,

sc<|iiciitciii

satistactoiiaiii,
iiii]ii>iiit,

id est,

al)

IvTlcsia

impositain.

Xaiii sccjucntcm
iit

Dens niiiKHUim
iiidici't,
I

(iinlciitiis (|ii.id lioniliiciii

eo

pcrcluxerit,
1

si'ipsuni

iic

a
et

Den

iMdiccliir,

iiixta

l'aulmii

1. i.tfm
iit
iti

ii,;ii.

C'orinth.
ilifain
ullaiii
1

1. dii"it(|iic:

Iiistus es,

)(iiiiiii',

i'cctmii

iiuliriniii

timm.

Iiim

na, u?.

(Hiiid

Aristotclii'otatus
sf(|iUMitciii
I.,i(rt

KcUiiis

inirctiir

iiirsaii,

Nee Erclisia
iil

riMiiiirit

piiciiain

et

satisf'acloriaiii

|mi.-.i

al)siilnti<Miciii,

Prciimsiiid

xij.

iiostra
(iliiii

dicil.
iioii

oiiiiii

nimc usus

sit

p<iciias

fcrrc

|)()st

alisiilutiimcni,
xcslijiiiiiii,

taiiit-ii

ita

erat iiKiris.
iii-i

("uins vcl id imiciiiii adlinc

et

i-cstal

i|ii<id

nulliis

ahsdlvitiir
(|ii<id

piiii- iiii|Misita

acicplata |MMiia, cvidciiti

IK-i

<rilicct

argiiiuciild.
piist
li

rtMiiissio

pfccaluriini ad

iiiMialioncin
iinu
iv,

ctiam

al)

Kcclcsia
soluta.

pucnaiu

inipc-iiditiir,

Huc

est,

ut

fl.-i

taiiicn

vot"

iaiii sif

All aiitfin iste

mos

nostri scculi
sc-ilicet

.sit

salutaris,

iiidicini alii.

.Mciiui csl sdlinii

si

dispiitativc diccrc,
iu

((luid

sit

pcssiimis, iiii|ius(|uc esse,

pi'iusi|ii:uii

qiiis

etiain

die Pa.s('liac innittat coimmiiiidiR'ii),

ctfectii,
.siciit

uinni

inndo satisferorit rc

ipsa et in

oliiu

tieliat.

Addit
-"

liuic

()l)elisfo

EcKIVS.
Qiidd
si

iilitiiravci-is,

iaiii

milla

pofiia vi

claviuiii

reinittei'etui',

Qiind

diguitati Sacianxiiti

popiiiteutiae ropufinal.

TiVTHERVS.
Hiic
i'.

(|iiid

sit,

Iteniiii

ikhi

capin.

Nee
.ed

iniriini.

W'iiiaia

ciiiiii

mcrcor,

(jiiod

noil

claros

et

lucido.s Asterisoos,

fornigiiieos,

nisjro.s

teiiebris(|ii('

siniillimds cogor obeliscoi^ lejrore.

vidcri

Divinaiuliiiu est er;ro et hoc loco, scilicct

nisi

Eckid nostro,

iiiillani

jvK'nani rcmitti

diviiia

iiisticia

(iit

vocaiil)
|Mii'iiis.

iiiflictani

rcmitti conccdaiii, Si(nii(iciii ('aiiiniis alininati sunt cuin suis

dico, rcmitti
vcl

Hie
aip

arhitrin

impusitas, ul
(Jiiod
si

liodic

tit,

\cl CaiKnics

imi)-

dum

cs.se siil)

jiracccjjto ahroj^atiis.
i-c

id iiimis

vc

vidctiii-,

IJcspoiidcn:
c.xpcctn-

MeH.s
(pic vcl

est

in

non ncccssaria ad
)>r(pl>ari

salntiiii

vilc i|nani

mcndacinm,
I'"ekii)

cDiitrarinm
nti nisi

\cl

l']cclcsiain

dctcrniinarc.
Sii|nidcni

Interim opinionilins
(|niii|nc

iiiiminnm xdlo
eofTor eredere,
:r.

et

abnti pro

mea

lihei-tatc.

non

ecclesia.stiee,

imn aulem
diguitati

sclinlastice,

ln(|uatnr.

.\d
rcmitti

ilind

vcm,
dien:

re]ini;nare

saeramenti
nei'

piienitentiae,
'i"lici)l(i<ii

nnllas
sint

|mcnas,

(Jnan(|nam
i|uid

nee

Cannnistac
cla\cs
in

eerti

(praeter
t'nit

solnm Iv'kinml

rcmitiani

Hn-nia cnnsueta, Milii tarnen

vilis sit
a<l

liuins Positionis ea vel

prima eansa, ([nod nimis

elaxinm dipiitus,
seil

si
4u

non

nisi teni])()rales paenas remittant,

Cnm

sint

mm

saintcm

juieem

temporalem, sed aelernam aci|nircndam donatae.

est vilissima

I'oena cnim tcmporalis res

longeque

inferior, (|nai]j

nt iliiina sii

ijavilm- rcmitti,

mco

s;iltcm

286
iuilicio,
(|iio(l

Asterisci Lutlieri advevsus Obeliscos Eckii. 1518.

ut

(licaiu

intra.
sit

N^anis.sinuun itaquc mihi lioc obelisi'i

verbum
sit

vitletur,

satTaineiiti
si

indi^nitas non remittere poenas,

]i(iriKis

cum

iil

potins eins

iiiiliiiiiilas,
]ir(il)('t

rcniittat

salteiii

principalitcr.

Secl

uiulianius,
(lisjintans.

juomodo

iiidiuiiitatciii

illaiii,

imii

sclinlasticc, scd

tli('(il<micp

Ekivs.
Naiii Sacraiiieiita

uovaf

Icuis

('lli<-iiiiit

(|nii(l

ti'ui'ant

in

(|Uo

a veteris

Testauuniti sacraineiilis scparaiitiir.

LVTIIERVS.
N'idc, lia<'r
niigis
sit

nun sunt

sciinlastica.
,

(^uis liacc dicit, nisi

saci'anicnta
in
4.

(jui

in sciidlasticis

niiirt\uis".'

(^nis dicil

<|n(id

noxac

leu'is

efficinnt
et

inuid
ipii

i'J

figurant,

nisi

MauisUr Scntcntiarnni
Lalicir est
(inciMir,

iMini

Hngonis
prinin,

detinitionc

eos se(|nnntnr.
t|ui.

liaw

niati'iia

(niam sinat tciupuris aiigustia pi'ose-

Id solnin
sfliolastii-e

<|niid

Ki'i<iiis

non tacncril

qnando

proniisit se

n(iH

acturnni.
ln'cvissinu'
:

Dicd tanion
((nani
signaiil, scd

iSaci'auR'nta n(>\at' legis

non

etlfieinnt

gratiam,

is

vc(|uiritnr tides
senijH'i-

ante onine sacranientnni.

Fides auteni est

gratia.

Ideo gratia

piacccdit saeranientnni inxta dietuni illud eonisaeranieiiti

instificat.

ninnissininiu:

Augnslinns:

Xon sacranientnni, sed fides Xon (|nia Ht, sed qnia ereditnr.

Et B.

Kckiiis vero ohelisticns 'J'lieologns ex iilo Scotico jtroei'dit soiiinio, (|nod

saeraiiienta etticinnt gratiam sine ojiere liominis accipientis,

-m

modo non
non

pnal

ohiceni.

(luae

sententia

liorreiidissma
est,

est liaeresis ac iani

15oiieiiiiciini

virus, sed infernale aconitum

omnia sacramenta Ecclesiae illudens

et

suhvertens, nl sno tempore ostendemns.

(^uod

vero dicit,
liaec

Novae
non
potins
et

legis

sacramenta eo scparari a veteris legis

gratiam, aeque est seliolastienni ae
cpiod

.:.

sacramentis, (|Uod
pn)})e

efficiebant

haeretieum.
lila vero
et

Hoc

ditfereltant,

nostra

sunt pauciora et
illa

t'aeiliora,

jdurima

gra^issiiua, \"el certe, (juod

soluni erant
festis,
et

cariiis
ficiis,

baptismata

iustifieationes in eibis, jiotibus, vestilins,

saeri-

purificatioiiibus
tidi'i
,

leprac
cpuie

c\jc.

(|uae

tigurabant

baptisiiia
i'iiiin

niiuiii

unam m
sed

iustilicationcm
Eccli'siastici,

nunc
Paulus

imj>K'tiir.

Sic

iioii

Scliolastici,

imo

eoelestis

lo(|nitur.

ECKIVS.
Et
().,

(|nnniaiii
erg(),

pocnitcntia non jtotcst in cnl]iam apiid Ic per C'onclnsionem

]iossit

dabis

(|iuid

in

poenam

et rcatnni.

as

LVTHERVS.
Per |)ocnilciitiam
elavinm
(sie
liic

iiitelligit

sacramcntum
sit

poenilcnliai'

el

otiiciiiiii

enini

ln(|inlnr,

n(

scnipcr

di\ inanduiii

de sna

sententia),

Asterisci Lntheri advorsus Obeliscos Kckii. 1518.

287

alioqui
liac

poenitciitia
in

noc in

oiilpain

iieo

iti

poonani

potost.

Quid imU'm do
scxtam nicain
Idco
Xaiii si<-ul di\i,
(|u<iiniid(i

iv sontiaiii,

l'nihationiltus mcis dcflai-al).

Xain

lianc

Positidiicm Mon ex aiiinin posiii, M-d proptcr

vilissiiiiimi
ifinittaiit
in
inilii

ii-iiin alioniiii.

vidctiir,
tii

si

ciavcs

rcniittaiil

pdciias solas.

ciilpas,

ost

onmihii.-;

duhitatuin, ita et ego iiioum ponani duhimii

l'r(iliati(Hiil)iis.

Iiitcriin

id

al)

ohclisco

nostro pcto:

Si din-iiitati

safraiucnti rppiio;iial

nullius
(|uia

puonaf rcinissio, convciu't

autcni jxienac rcniissio nia\ini(' ca causa,

Kru'o tlouraut rciuissidiiciii

sacramenta novae legis

efficiiuU ([niid tii;iu-aut,

|nicuai-uui tiuntaxat, (jnod

nou solnm

in ciTlcsiasticos,

od otiani

in sclioiasticos

Doctorcs

liacrcf icnui

est ao siniul

nniniuui sacraiucntoruni
(nt
iniiii

Kccicsiac ovcrsio.
><((]

Qudd

rnrsus

mm

rxiluMnicnm \irns lautum

,

iiu]Hiiiit)

plus (inain
est.

onniiuni

hacrfticnrnui

ipii

uui{nani

rncrniit

am

liiiiui

<iint,

pcsiilculia
-i

Xon cnim
i'i

pocnaruni, sfd cuiparuui rcniissioncni liuurani.

et saccriins

(inml

culparuni
niruui,

tigiirant

reuussiouciu

id u<>u

f'a<it

di rlarandi),

i-dod Kil<iuni
in

dignetur iulciim nucnni esse discipulns

invenianuis niagistruni
ingeniiiui sine
et

et

disputator,
N'idcs
n<'

dumc

liac
<ii

ic

anilm

declarafurciu.

landcni,

({iiid

alicnnui

tiuiore attpie

cum

in\lia
JII.

daumaic?
OJHscus.
li.
(

KcKIVS.
^

Male
Vdluil

iiicusautnr Saccrdiitc- et Kpi>ciipi, c|ni>niam ~i<'m in

'i'niin-iduc

l'apaiM

remitiere

enlpam deelai:nidd renii>sam

Ken

ei

appi-dliandii
Ita
saeei-iios
in
si

(ijuamxis
pntest

fnvdlum

\ideatui' iulei-iorem approliare liicla superidris],

deelaraiv

mofiturd

poeuas camniicas di\iuai' sentcutiae cdiifiinnes

(|niilem

pHi^atoriiini ivservari,
j5

Nun

satisageudo, sed satispaliendd.

(.^iidd

nurunt

E|)ised|>i.

nun ddi'mitasse, srA ultra lintliernm vigilasse

tlieemli

-mit.

LVTHERVS.
Frivdlutn
est,
in<|uit
,

interioivm
iion
ci'at

apjn'dliai'c

litda

supei-ioris.

Al
(ita

in
ut

pridpc (iliejiscd, iuid lia.-iliscd,

et
3"

fi'ivdlum sed
iinpius

ivligidsissimum
et
riidis)

Maftiinis Lutlierus
(

id

nim attendcfet,

videlicet

Papam
Aisi
in-

per

'audues deelarare pdcnitentias a

Deo impdsilas.
rc^servari
ut,

Im
in

in

lidc

sai'erdntem

deelaiare
fdfte
(

poeuas diviuae
iil

iusticiai

ni'diiues

l'mgati>riuni.
I

)heliscdgraplms
et

liahet lilxrtatis,
liae|-e>is

cum

pni sc

Idipiitui',

)ens est

terior l'apa
ld(piilnr,
35

Sacerdnte sine
1

nlla snspilii'Ue,
et

(um

antem cdutra me
al

tum piiuinm

>eus est

su|)ei'idr

declaiatiduem suae seuteutiae

mreri<iii iion patitur, ac sie iniipiitas meutiatui' sihi, xci'itas

(

antem

ldi|uatur milii.

)mittd hie, (|Udd

nmninm

senlentia
uisi
(

Apdstoli,
'hi'istnm

in

extfeuid etianj

ludieid

dieantuf apjjfohafe iudicium Christi,

J-'ekins

neget eis supei-jn-

rem aut eos

dicat

frivdids esse.

11

ac

seiiiel

20

*Jlm Sianbe:

Advei-siis 10. et

11.

fMiidu. Luflierl.

3.j

vcra antem

288
Priimini
Eccle.siastici.s

Asterisci Lutheri adversiis Obeliscos Eckii. 1518.

uiitcni

(nioru

(ciiiia

niliil

soholastlee

loqiiitiir),

ox

quihiisnani
resei'\-ari

pi-obatur,

Sacei'dotem
est,
i|iio(l

posso

declarare
,

pocnas
luilii

in

l^urgatDriuin?

Noimc

id

cgo inipugnavi

et

plane redditur

per petitioneni
IVi-ij)atc'tic()

jtrincipii

a tanto Dialet'tie, et (juod aiupliiis

non

Stoifo, sed
.'.

l)ialetticci'.'

lani
ei

siipi-a

dixi,

nullas
enini
erit

esse

poena.s

divinac senvel

tt'iitiac,

luiilto

minus
liiraveni
liii'axeris

conti irnies.
<-oeli.s,

\on

dixit:
et

Quodennqiie

qiiantiini
;attii.if,,u]

fud

in

ligatnni

in

terra,

Sed econtra:

(.^U(dcun(|iK' tu
ta<-ta

&(: quae xcrha potins sioniticant Denni approbare

dixi,

inferioris,

Et idco

me

(i.

C'dnclnsinneni

uon ex aninio pdsnisse,

lu

sed nt audireni alios.

Serundo
in

cpierd,
si

(^uoiiiodd

verum
aut

sit,

omnem
in
eu".'

saeerddtem esse Papani

artieuld mortis,
et

ndu

remitlit

remittore potest

omnem

pdenam".' Sin

ptest

ndu

f'aeit,

quomodo manet

eliaritas

lustieia divina, inquis,

non

sinit.

Cur ergo
illud

sinit in Paj)a, (pioties

voluerit Papa, euius tune saeerdos

i'.

diniiis

viees plenissime gerit?

lani

puleiierrinnun

(quia

seotistieuni,

non tanien
sapiat

seliolasticum)
in Purgatorid.
eeelesia.stieuin,

quod

aniiiiae

uon satisagendo sed satis|)atiendd sdlvunt jinenas

(pii

(iratias Seoto,

etsi

est

seiiolasticissinuis

niliil(|ue

Mekium
esse
sint

tarnen teeit (mirum tlietu) eeele.sia.stieis.sinunn.

rnsticus,
et
(pii

C^nasi uilus tani rndis

nisi

i)dssit

non

seiat

poenas non
sie

ferri

a Nolente

(modo

ju

non internales

impiornm), ae

non tantinn

.satispatiendo, sed satis-

N'diendd sdl\-ere dici pdssent poenas.

N'ennn ego tutius ahstinnerim a dispntando euni

vereque seotinis, ne mihi
tarnen
liaee
ali(|ua fornialitate
ait

sulitilitatihns seotieis

nove
ille,

eonfieta elahantur.

Gloria
-j:-

est

Episcoporum,

Obeliseus

(piod

E])iseopi

haee non
sunt.
(ipiod

ignorarnnt, Ideo non dormitasse, sed ultra

Kelieem Pxrlesiam eerte, euius

Episcopi

Lntherum vigilas.se dieendi siuit omnes Seotistae aut

fit,

magis ad rem

f'aeit)

Eekianistae, per eiiins Seotuni

(|nod Eekius

ut

nunquani doiiui-

tasse defendantur,

tVii'te

sonper

]ii'o

eis

doi'mitare voluit!

EcKIVS.

30

Addo,
sunt vnlgatiu,

(|Udd miirtiuis ab exeonununieatione absdbi

iura.

non

))osset,

de

(|U<i

LVTHERVS.
iura.
et

Hui quam sobrie et streune vigat hie Eekius! Eateor, sunt vulgata Sed desunt Eekiaui uovi apparatus. Jdeo eredinuis interim reeeptis
donee
ille

'''

usitatis,

eoiitlet

meliores.

JOst

Hb.

.">.

de sen. exeom.

ea.

nobis,

Tili

Papa deeeniit exeommunieatos etiam UKutuos absohcndos.

alii

(^uod Pa-

norniitanns et

intelliguiit,

Quo

ad nos seu
absolntns
post

in

fiieie

lu-elesiae,

Cum
(piod

ille,

quo ad

se,

de faeto per mortem

ei

sit

eitra

Ee<'lesiae absolutiouem.
relicta
oiciit
,

Xee

aliiiuid

obest exeonuniiuiealio
oialiir
in

mortem
autciii

nisi

non
ex

Ju

publice pro eo

Kcclesia,

]pri\atiiii

qui volent, ut

Asterisci Lutlieri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

280
soliimi|ii('

liis
liiK-

intollioatnr

nmnom

lisjationom
ot

Eoclosiac fp.ssaif

in

morto
liuins

in

vita

vaU'rc.

(iiuirc

poenas f'aiioniim

(ni(>(|iio

vitai-

[loenas

esse dixi.

Verum
in

DialectiiM nnstri syllogisnnuu vide.

Xisi saccrelos pnssot poenas

Puriiatorinni ik'clanire rcscrvatas nioritnro, non (losset ctiain cxconiniuniiiinrtinis.

(^iii-,

catus ahsolvi
anin"
sit

nmi dieo sohola.stieonini DoctDi-uni lum

ricU'at
('<>ns('<|iu'ntiaiir.'

scd primi

tliscipiiliis

Scliolaslicdniin lianc

(^uasi idem
in

ah-solvi al) oijiiiionc

liominmu
et

in Ecc-losia

et ivlcgaiv

pocnas

Purga-

toriuni,
lu

Cum

illic

eulpae

poonae reniissio deelaretur

a<i

Ectilesiac,

uou auteni
l)(iiii|Ui*

ipso absoivatur propric, hie vevo li'etnr

[Uasi
i<l(Mn
sit

p(ienas vere et propric.

Indulirentia et al)s)lutiu

ab exeonnnnnicatione.

ECKIVS,
Kelaxari leguni Cauones

Uli. ObelLseu.*.
nun apiiurct ex cauda
jirinris.

iiiorte,

LVTHERVS.
li

An

prioris dieat

qiiia velut e

Sed sui <>l)elisei, an Positioiu's nieae, ineertnni est. Tripode pronuuciat sine rationibus adductis, relinquo et ego

euni ex praeeedentii)Us satis conf'utatuui, doiicc pi'dbet ex Ecelesia-^tieis iuxta

suuui ])r()missuni.

EcKIVS.
-'i

V.

Obclisous.

Frivola a])paret
tanien gaudeat luerito)

illa

Propositio.

Xam

inf'ans

baptizatus

(eum

alieno

minorem habet
eharita.s

ciiaritatem adulto rationis eupaee deee-

dente,
.solo

Et tanien imperfecta
Pin-gatoriuni.

pueri non immittit

ei

horrorem, qui se
S.

faeeret

(Juis

enim sanae mentis dieeret

])nerunr.'

Heverinum

minorem
21

liabere gratiam c|uam

nihil

biinum

l'nde i>erteetior aut imi)erpici

feetior gratia

Unit ad l'urg-atoriuni, scd

pocna

pcccatis dcbila non-

dum

.so!

Uta.

LvTHERVS.
oraculnm.
30

Hie tandem non scholastiee ncc tunuiltuarie, sed e eoelo forsan sonat Prinnnn, Valde erat deeoruni Eckio haue meam l'mpdsilionem
se(|uentibus intaetani relinquere.
opinionilnis nllo

cum
ex
illiu.s

sex

Profundiores sunt enim (piam ut

.sehola.stieis

modo

ca]iantur.

Sapiunt enim exj>erieutiam

verbi, IX'dneit

ad Inferos

et ivdncit.

l>e

quo

latius in

Probationibns.

i.

jnm.

Interim fabnlas huius obelisci videanuis.

Infans

gandet
in

alieno

nierito.
.\t

Esto sane.
lonspcctn

At
tu

<|nis

g-audet

proprio?
servo
!Sed
-ui.

Adultus, inquit,
tuo, Donn'nc,

gratia.

cur dicit:
in

-Non intres in iudicium

iiiii-

cum

ua,

i|uia

imn instiHeabitnr

viveus?

13 'Um SRonbe:
Lutheri.

.\(1vctsiis

1:1.

(..ikI.

Liitlieri.

20

"Jim

iHonbe:

Adversus

14.

Conc.

Suttiet

eife.

1.

19

290

Asteriaci Liithpri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

liaee siuit Ecclesiastica et per dis diapa.son

ab Ecki

reinota.

Dcinde, quia
oraitto.

'gaiulere'

hoc loco

(nt est elegans)

pro 'possidere' dbcisse videri potest,

Id inagis est ciirandum, quod

tamen

noii

habet horrorem Pnrgatorii.

tentatione
iirgetur
qiii

minorem habet Fateor. Sed quid hie,

infans
^'ellemelltius

charitateni,
i'ogo,

et

dicemns?
:.

Adiiltiis

maiori

ae

turbatur
est.

timore mortis

attjue iudieii

cpiam parvuhis,

nihil sentit

nee eapax

Adnlto auteni
magis dolere

addita seientia additur et dolor.

Ideo non

est

minim, quod adultns, magna

oharitate indiitiis, potest eitius ae facilius cadere iu jK'coatiim ac

(|iium parvuliis

eum parva
Ita

charitate.

Potest ergo etiam dicere Eckius, (piod

igneni,

sieut jiarvulus minoris charitatis

non timet neqne horret

adultus

aquam,

ferinnn,

ma^ime charitatis timet talia. Ciiius contrarium quis est (jui non videat? Atque utinam adultns eo perveniat, ut sicut parvulus neque cognosceret poenas neque timeret, tum ego quoque dicerem, quod statim sicut parvidus evolaret. Nimc vero, quando
deniqiie

mortem,

midto minus

i.3d1). 4, IS.

cognoscit et horret, opus est

foras mittit

ei

non

illa

parva, sed perfecta charitate, quae

ir.

timorem atque triunqihet nee

est,

Deum

oifendat rebellione sua,

dum

magis timet mortem (juam Deum, imo magis

diligit

vitam quam Deum.

Deinde inccrtissiuuun
wiiiiii). iH, 3.

an parvulus minorem habeat charitateni quam

adultns, nisi adultus sit perfectae charitatis, qui conversus, factus ut par\iilus
iu.xta

Euangelium, Jpse quoque mortem nesciat timere.

20

Ultimo

dicit

charitatis perfectionem vel imperfectionem

non facere Purdicit,

gatorium, sed poenam

uondum
in

solutam.
a

Hoc

ex praedictis somniis
Scholasticos,

quod poona
potest et
(licnnt

satisfactionis re(|uiritm'

Deo

iiLxta

Cum

tamen

sacerdotem (juemlibet asserant

facit.

morituro totum posse

et facere,

quod I'apa
j.'>

Amj)lius, Si sacerdotem habere non potest,

votiun habendi
sit

sufficcre.

Quid ergo

tali

rcstat

solvendum,

cum

ab

omnibus
peccatis,

absolutus ?

Dicam
non poenis,

latius, (juod sententia

conununis

est,

Purgatorium deberi

scilicet venialibus,

ut expresse habet

Canon

dist. 35. ca.

Qualis.
30

Et ad
dico

id

nuilta

similiter

exempla liabcntur. qua

Qule jicccatum ego quoque

inviti

esse illam imperfectam charitateni,

moriuntur, nimio
(liiigcntes.

xitac
his in

affectu ininiundi

ar

per Ikh' Dcuni non

super onniia

De

probatidnilius.

ECKIVS.

VI. Obcliscus.
|)nrg:in<li

Procax Propositio.

iSoluti

cnim corpore

ainici I)oi certu scinnt

a:.

so saU'andos, sed (juasi jicr igncni.

LVTHERVS.

Unde
>nn\n

scinnt ccrtoV

(^nia Eckius

dicit.

Masistruiii

ab antorilatc

affii'niative.

Et Adeo

tenct

consequentia iuxta
est

iu'narns

Theolotfiae

liis

ilLipasdii

3j

\ilm

;iianl)e:

.\(lvcrsiis

10.

[Dcvbvudt ftatt lO."] Cum-I. Lutlieri.

Asterisci Lutlieri iidversus Obeliscos Eckii. 1518.

201
c|iiia

eruc'is,

iit

civtlat,

iiliui

illis

certiim ossc,

an

siiit

salvandi,

aiiiici

I>i'i

sunt et coiiwiro soluti.

Ego
Eckium)
:.

etsi insignes viros legerini

(non Scntiini aut Tlioniam

ita

loi|uoi-,

ne(|UC
iiulicii,

qiti

assoi-ant,

aiiimas t|uas<lani

snspciuli

iisi|iit'

ad dioni

nt
in

lu'sciant
liac

an sint salvandae vcl ilanuunulac,

plus est credcuduni, (piani unmibu-s
ref'ert
,

Va

(|uia

oxpertis et oxi-niplis

iv

olieliseis
a\it

unniiuni

fabrt)vuni,

non

ina>;Tn

(piid

Eckiana

tcnicvitas IdatiTct

pi'dcacitatcni noniinct.

Ijeginuis de nniltis, (pii apparnennit tan(inani dncti

pensi.
Kl
t't

ad iudicinin et diu snsEt quidquid sit, Liberum saltem est disputare prnpter nnnni exeini)hun ununi dictum et coiuradicere nudis inennibnsi|n(' 'l'licdlugnrum <ipini(inii)us.
(juod
luirror

Addo,
dixi

animae natura sua

tacit

incertinn iKiniinem,
niagis dieam.

quem

iani

inesse

animabus dcfectu

charitatis, et

mox

ECKIVS.

Fude cum
r
j)rii])c

|)rt>babile sit,

cos Angelorum

habeiv cominertia,

(|n(iniiidci

despcrationciii ((|n(id pcrlidurum est) locari ]iossunt?

Itcnim

let

LVTHERVS. suum hircum Aristotelem vel

est,

liireoc<'rvum potius, niinl(|uc

nisi probabile,

id

petitiones

j)rincipii,

etl'utit.

Sciebam

ista

onniia

et

legerani, seiensqne ac
-'u

prndens contra ea

j)0sni, (juae

me nunc

docet oi)tinuis
l'boel)!

Polydnxus.

Totus

est

Eckius

opiiiio, et

hanc tarnen velut coHinani

ubi(juc statuit.

dieant

Causa mv.u' buius Positionis fnit liaec, (iund cum omnes Doctores eandem esse poenam Pin-gatorii cum Inferno exccpta <Icsperatimie, Horror autem sit vel una sununarum poeiuu'um ini'erni, Horror deni(|ne sit
vel

frater vel

similis

et

proximus desperationi,
est,

Tj^t

patet experientia,

(^ni

timet, incipit ditfidere,

Verisimile visnm

Pui-gatorimn prae nimio liorrore

contra hacc
ali<H(ui

prope esse
nisi

et iuxta esse

desperationem.

Xec video quid Eckius

inauia vcrba voniat.

tentantinin

Non
,

ergo pei-fidornm est prope despei-are:

qui
-"
(

fide et spe (de qnibus ut Seholastieus merito nihil novit

)beliscograpbus) essent pcrfdi

essi't

cum

sibi

videantur omnino des])crati, (^nod

non

aliud (juam s))iriticidia (ut sie dicam) f'aecre et docere.

EcKIVS.
Priori
et

\'U. Obeliscus.
ubi ceciderit.
nioi-s,
ilii

non

est dissimilis.
lioc est in

Lignum
liominibus

cril. i|Uo

ad mcrit um

.;(!,.

ai.

lenieritnni.

Et

ipiod in Angelis casus.

LvTHERVS.
Rogo
prndentiae
te,
tibi

mi Ecki, Si deinceps adversus

|iarcs,

nu'

voles

ut

satis sit

tii)i

ter aut (|Ualer in

scribeiv, tanlnm uno opcrc, non autem

I.J4.'j
:!:!

22 Quod,
Adversus
17.

nid)t yiiain, roic Sjc^cr nngiebt,

t]at bic

cd. Witcljcr;;.

Vlm JHanbe

Con. Lntheri.

19*

292

Asterisci Lntheri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

per singulas t'crme orationes te ridiculum faccre,

praestahis,
si

sieiit in

hoc

faois.

Id antem
et
si.s

cei'ta

fide

credideris
et

nie

legisse

cxamina

illa

questionum
(iit

opinionnni,
scieiis)

quibus fnistra

cum
vis

larvis
ni.si

piignas.

Nolo, inqiiam,
et

(Scholastieani Theologiani andire

fultam Eocle.sia.stica

iam non
nihil

seliohi.sticani.
alinil
aflf'ers,

An
quam

nihil
(|n()d

ahud

me

facere,

quam
esse

nt te rideam,

dum

ego legens dubitaham

verum

et

nunc disputans

inipugnd?

Tale nunc est festiva tua Glosa, quo ad merituni

ue

et demerituni, scilicet,

cum

Pighardis Bohemis
fingis,

illa

Ecclesiastis
tuis

autoritas

cogeret ad neganduni

Purgatorium,

imo fictnm ex

deblateras, esse easimi ligni, nt nee

luereatur nee demereatur.

mitto quideni hoc loco negocium

intelligant Scholastici,

ilhid

meriti

et

demeriti,

qnae an

vehementer dubito, cum non possint negare, hominem

in

impium post mortem statim peiorem fieri quam fuit. Sed

Sfv.
18, 17,
-j.

odium

et

blasphemiam Dei

ruere

m' sie

omitto, inqnam, quia

cnm

Sophistis callosisque

ac inveteratis Vitilitigatoribus res ista tractari non potest,

recipiat verba,
nisi

pr.

IS.

dixeris ea

quae

in

corde

suo sunt.

cum stultus non Et iterum: Melius

expedit occurrere nrsae raptis catulis

quam

stulto confidenti in stulticia sna.

Id

intei'im dico ac
3.''>.

peto erudiri (Ideo enim quesivi ac dispiitavi),

Qualis, asserat, peccata venialia in Purgatorio
fieri

cum

B. Gi-egorius, distin.
(pioiiuKlo intelligani

delei'i,

non

purgatum meliorem?
Nisi

Quod
tantum

si

meliorem, (pio-

modo non
manda,
'^ilc^.

proficere ac mereri?

peccata venialia adeo sint nihil aestiin

ut

Scholastici acstimant,

Dens autem

aestiniat,

ut tarn

intolerabilem
11,
:i.

Si

ergo

poenam ad eorum pm-gationem illa autoritas Ecclesiastis non

tollit,

iuferat.
tollit

purgatorium, ([uod

\'ehe-

mcntcr impugnat, quanto minus

])urgatori<)?

ne

sit

augmentum boni

vel mali in

Potest

fieri,

ut,

ubi cecideriut,

ibi sint, ita ut

non peccent amplius

hominibus mors,
loquatur,

mortaliter, vel alio

modo

fiat

nobis ignoto.
ait

Q,uod vero Johannes Damascemis

Angelis est casus', spero quod non de
multi
sint

'Quod

in

in

omnium hominum morte

mansenmt
agatur.

cum

mortui

et

demio
in

revocati.

Ubi illorum ergo anima<'

ubi ceciderunt.

f'iierunt?

Ceciderunt, sed non sicut Angeli, nee

seit,

Qnis ergo

au

ita

cum auimabus
sonmiaimis,

jmrgatorio

Nos antcm
tarn

quid(]uid vel

per febreni

statim

oraculum iactanuis,

audaces rerum ob-

slrusissimarum censores sunms, Xec vel contra dubitare permittinius.

ECKIVS,

Vm.

Obeliscus.

Par

temei'itas,

nt ex

jiriorilms

iiqiiet,

(iuoniam

sie

dicere esset tcr-

minum
.eoi,
.'.,

viae confimdei'c, poenitentiae et

omnium

aliorum.

Naui

in statu

sunt

11).

solvendi, non nierendi.

Ideo charitas, (|ua dafr nnicni<|ne seeundum cjnod

%m

IHanbc:

.\clvei-siis

Is.

Cou. Lnthen'.

Asterisci Lutheri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

293

gessit in corpore, in vita,

non

in I'iiigatori est

moicnda.

Aliotjiii -upplniiiii-i

esset Apostolus, iiuumquenK|iie recipere, prent gessit in curpore vel Purgatorio.

LVTHEHVS.
Vinniu MMiiRT Ijkiv, tamk'in
;.

est niolcstnni, ft oinnis

voluptas as.^idnitatc

parit

sni

fastidiuni.
et

Quanto

niagis

niolestissitnnni

est,

semper
fecis

audiri'
,

iias

male oientes

temerarias iiominnni ojjiniones,

(|nic(|ni(l

Qnas

tarnen ita garriinil

fuerit.

nt

non
miiii

nisi

tcnieritatem pronnncient,

non einsdeni

Toties

Kckio

scilicel diccnrlnni est, ipiod

non ecclcsiasliee

lo(|nitur, se<l scliolastiee,

id est,
1"

liitililcr

d
ut

iiinliliicr
et

l'aliulalur.

Kji" dispulavi
((uani
M(

possc tcneri dixi, Aniinas esse

niiiil

in statu nierendi, <|nan-

in
:

liis,

dixi,
in

uspiani statuo.
nicrciidi.
I'laiir

Haue
illud

dispntationeni sie solvit,

idcni
inio

<ii(at

\iiii

-mit
ii)se

statu

inefine tignuiitinn

allei;aus,

(piod
et

iinjingnavi.

Talis est disputatio,

est.

eonlentio nuiiierlann'ii
in

eulanun
IS

pueronnii 'Est,

Non
sal

Ita,
et

Non.
in

Ila, non', et sunt

Jllu<l

his aeutissimi Theologi.

Sed

supi-a

prohationihus.
Apostoliis
il)i

Apostoli,

(|Uod
iiali

indneit, (|iiaiu docte

ad rem
ees-al)il

a])|)li<'atl

lo(|uitur

de

ti'ihn-

novissimi iudieii,
et

nl)i

moi's et

l'urgatoriuni.

At

ijwe

traliit

ad

Pnrgatorinin
tiiro.s
j

mortem hominis
seriptnram

in t(>niju)re,

Ut, qnod Ai)ostoius dieit recepLste est enini

in indieio, liie intellij^at

reeepturos in niortc.

mos

inter-

pit'tandi

saeram

apnd
si

Scliolastieos

(pene

illusores

dixissem)
llos
i,
i.

eeleherrinuis ae huuiatissinuis,
Psal.
in
1.

mos

voeari posset
iioii

descriliit:

Kt

in

eatiicdra pestileiiliae

sc<lit.

tam evideus Loeo

furor.

|icstileiilia("j!i.

Kl)reo est Jjezini, id est, tlerisormn, iiiiisnrum iiUei-pretiiin, id est,

(|ui

verha

-<ripturae sie doeent et interpretantur, ut illudant animas sitientes veritatem.

Iileo

nonien eonini tarn ])rope eonsonat ad nomeu, (piam

(Jnid enim Seliolastieus nisi Iiisorins

ip>i

nun ~unt ionge

a re.

voeatm?
])rin(ipi\mi,

Tenuiiuim viae,
a(i|ue

incpiit,

eoniimdit.
erroris

Ctinam
(pii

onniia

tam
et

viae

([iiam

Scholasti<-orinn
sc

medium, fiiiem possem eonf'nndere:

seiiolastieani Tlieo-

sperarem enim
^"

Kekio

<|no(pie ])laeitunnn,

non

iogiam proniisit traetatnruni,

nisi (jiiod iiaec obiter parurga,

uesciu (juo

numinu

eorreptu>, dilata j)anlnlinn reipsa depiiLxit.

EcKIVS.
Faisitas
liuius
e.'C

iX.

Oix'iiseus.

])rioriliu-

jiroditnr.

Xain imn paueiora, imo plma

Sciiiut

sciunt (juam nos in corpore, (juud aggravat animani, existente.

3.-.

ergo

se

mortuos

et

non desperare uec

friii

Deo, Ergo seiimt se esse in Purgatorio,

lU coguito sciunt se

iam esse de salvandis.

26 lusorius,
Sianbc; .\dversus

nid^t lusoribus,
C'oii.

ttiic

Sje^cr angtcbt, ^at bic ed. A\itel)erg. ITA

;)'!

3lni

19.

Lutlieri.

294

Astorisci Lutlieri advursus Obolistos Eckii. 1518.

LVTHERVS.
Dulciri
ille

Ihesus,

nii

Ecki, niLsereatur

tili,

iie

alitjiuuulo ])rac iiividia

Ciiiid taiuleiu

mei

insaiiias, vel

pro tuorum studionun affectu uioriaris!

rei

dicam
Pur-

luiser?

Indignor

et

misereor hominis.

Ego

in xix. Positioue dLxi, esse posse, ut

nou

oiuue.s sint certi iu

gatorio de sua beatitudine, et

quorundam opiuionem. certa, sed quod nee opinioneni Scholasticorimi necesse

Tenieritateni soknn arguo eoriun,
sissuna.

ad id Exemphmi habeo, ut supra dixi, Deinde id solum volui, uon quod mea Positio esset ideo Et
sit

ut certani habere.

qui

certa esse clamant,

quae sunt dubioesse.

Unde nun nego

si

aliquos esse certos, sed

non onuies
is
illo.

Sicut in
ei

i"

tentatione fidei tentatus est inoertns, an credat,

est, (jnod credit,

Sed

qui consulit
Si eiiini

eertns

modo

sit

spirituum discretio in

uon

crederet,
is

nou

doleret,

non querularetur, non ploraret suani

et

infidelitateni.

At

sensus

infidelitatis

dolor evidens est

argumentum

fidei

viveutis in eo.

Mortims
i'

in fidc
agitur.

uon

dolet se

nou

crcdere.

Ita in desperatione et in

omni tentatione
Sic ego,

Ita dixi, posse animas

esse iucertas aliquas (ut sunt Exenqila nudta),

cum

tarnen nos simus certissimi,

(piod

pin-gimdae siut sahandae.

in(juam, disputavi et dubitavi.

At

obeliscus noster

nihil novi

adduceus

uisi

a nie

inipngnatum,

Non
-"

disputat, sed ex oracido pronimciat praerancidas peripateticornm

Theologornm
illa

opinioues,
(juae

dicens,

eos plura sch-e

quam

nos.

sciuut,

snbiungit:

Sciunt

se

subiul'ero:

Ergo nos non

sciruus

Hie ego eos esse mortuos, Nou scimus eos nou

mortuos,

Deinde ijuae sint non desperare &c.

plura

desperare,

Non

scinuis eos

non

frui

Deo,

Non

scinuis eos esse in Purgatorio,

-'

Non

scimus eos esse salvandos.

Non

scimus, inquam, haec, corpore \idelicet

aggravati.

autore

Hoc est nihil aliud dicere quam 'nos onuies sunius haeretici, Eddo nostro'. Non quod ignorem sensum eins non esse istum,
posse verba eins
aliquaudo,
(si

aliter(iue

tamen
sit

viiii

feceris) intelligi,

Sed

ut videret

Obeliscophrastus
aperta notare, et

quam

face

sit

aliena

depravare, ueduni vicia

sine sua ipsius
ita

(]uam

difficile

alios confodere

niaiore

"'

ignominia.
conatiu'

Invidia ut semper est impiiidens et insipieus,

dum

meudacia

imponere,

seipsam

potius mendacissimam

ciuii

ignominia ostendit.
:

Disce ergo, mi Ecki, aliud esse scripta iudicare et iudicanda seribere Illud et Moriones, Hoc ne Socratcs ([uideni satis possit. Tu vero ne sis, rogo, Morio.

EcKIVS.
Ulatio
vi

X. Obeliscus.
Ulatum
tauien non

3:,

Propositionis

est nidla.

admittinius,

Cmn

clavlum datarum poenaui

remittat sacerdos, etiaui

sit

Deo

ddiitam, ne nobile

legis eviuigelicae

Sacranientum

de veuto.

36 3Im Monbc; Adversus 20. Gou. Lutheri.

jVsterisci

Lutheri advcreus Obeliscos Eckii. 1618.

295

LVTIIERVS.
Antecedens negavit noe
i|iiciitiani
iu'f;:it:

ini])r(>h:ivit.

Ideo eadeni

pnidenlia et eoiise-

tantuni est autoritatis Imiiis neliola.stieae Tripodis.

Negaut,
si

negaiidnni
.

est.
e.st.

.UHniiant, alHimandinn

est.

Idem quoque nirsus

negent,

iiegandiini

Non

tarnen ideo credas, Leetor, eos esse Gnatones quosdani

est,

Terentianos: Theologi sunt, id

ins|iirat

Deum

lo((uentes,

eum

.seilieet, (pii

niagnuni

vatil)ns fnrorem, ut nosti

ex Virgilio.
a<1niittit

Age
liic

vero,

haue meani eoneliisioneni illatam ideo non

sit

speeiosus
scilici'l

iihciisciis,

ne

Sacranientnrii de vento.
est
noliile

(iratia.s
,

aginuis.
jilanc

Tnm

M non
nibus
fit-ant

est

de vento, tum

sacrainentuni

tiini

I^uangclicinii,
<(

juando non oiilpani et eonsrientiam,

(

sed poeiiain, id

est,

vilissiniam
(|iii

oni-

'liiistiaiiis

eonteniptibileni rem, reiuittif.

faoiant

() Tlieologos,

ita

niagni(pii

pucnas,

nt

pnsillaniines

C'hristianos.
jier

F'eiiciores

gentes,

suos
r.

ad mortem solehant animare.

Nos

hoiTorem

poeuarum nostros
est

usque ad puei'ilem formidincm

esse verum, remitti

]ierdueiniiis. Sed supra satis dictum poeuam dehitam Deo per Sacramentuni.

uon

Doleo autem sacranienta

novae

legis

eo
sint
nisi

venisse,

ut

sint

niiiiisteria

renim temporalium,
aetcmariuu.
i'M

seilieet

poenarum, eum
Tta

data in acquisitionem rernm

ventosi
in
et ventis opiuionnm ventnm transmutani

>Sed sicut

Theologi non snni

sicut vesiea
nol)ile

suilla distenti,

non de vento, sed

saeramentuni
voi';\iitur

Euangelii.

8iquidem omnium

etiam
qiii

ipsoruni

iudicin

saeranicnla

vasa gratiae, Exeepto uno Eckio,

vocat vasa j)oe-

naruni ni>n etVundendanuii, sed auferendaruni.

f'aeere
t's

(iuod tarnen ideo credo cum

oheliscis
nihil

nieritiiquc

eis

dissentire,

(piia

in

liis

scholasticuni

voluit ponere.

EcKIVS.
I'^riviila

XI. Oheliseus.

I'nqmsitio, totum ordineni Hierarchiae eeelesiastieae eonfundens,

i|nae ex

multis tundainentis reprobari posset.

LVTIIERVS.
SCI

Sie tarnen,

nt

fundamenta

sint

Eekiaiia, idest, non scholastiea.

insignis

(Juis

vero tarn pei-tinaeem et assiduam tenieritatem ferat lani

inscitiae?
iudicat,
X'incit

inerliae et

paeientiam diuturna
nulla.

insolentia

et

praesumptio.

Oinnia
in

intcliigit

Ego eum

universa Ecelesia nego esse

et elare

elavil)ii>

rurgatoriuui potestatem, sient ex praeeedentil)us

3-,

ex proxima secpienti
(indiiindd

Psitione patet,
posset, ut

Quod

debuit obeliseu.s
in

ille

adverterc.

ergo

ticri

nnhiipsi

conti-adieerem
in

tam

]>ro])in(pns, iino

proximis eonelu-

sionibus,

praesertim

re

tam

diligeuter eogitata
ille

iuxta Cratvli rhilosophiam equus

apud me? Nisi essem non poteas eimdem fluvium nisi .seniel

27 3lm SRoube: .\dversus

2-5.

Con. Lutheri.

29(3

AsteriMci Lutlieri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

ingredi, Ita

iit

iiuiic

ikhi

sdlum Papae,

seil

infimo Curato juihhu^

eam

tri-

buereni potestateiii

oimiibiis

Coiiclusionibiis

autea et postea a ine iicgatam.

vellet,

Sed Eckiiis, furiusa

lueiite

mihi nialum cogitau.s,

ut totam

Ee-

desiam
(;eptis

in

odiiun mei

concitare posset, atque id

non

nisi fal.sis et

a se con^

niendaciis.

ego dixi

Quis crederet esse tantam virulentiaiii in Theologo. Igitiir simileni esse potcstatcm, non dLxi tantam Episcopo et Curato cum
Purgatorium
Iiu-iuui,
,

Papa
randi.

in

Non

(piod Jnrisdiotionom

clavium

ihi

haberent aut
t)peet
i"

potestatem

sed potestatem viiium potius,

Non

imperandi, sed

Hoc

est,

qnod Pajia potcst generali

in dii'

totius

Ecclesiae

suffragio

oratioue pro eis iutercedere, hoc Episcopus ]iotest speciali suae diocoesis et

Curatus suae parochiae, sicut

in parentationil)us.
in

fit

animarum,

in

diebus comnnmibus

et

Et non
illi

erat (juideni votuni

meum,

ut isto verbo '|)otestas'

liae

Positioue

mea

luderentur.

Placet tarnen ita eoutigisse temerariis

iudicibus, ut seipsos irriserint, ut discant deinceps

cilio

cum

timore ac sine superantetjuam iudiceut.

ii

alieua tractarc et discere

antequam docere,

audii-e

ECKIVS.
Propositio
IniUis
iipostdliris
(ul

XII. Obeliscus.
]ionenteui

ista

videtm- declarare,
liaee

nou

intelligere,

<piid

iu

velit

dhninuat

vult positor)

moduni sntf'ragii\ cum ilia non sed potius addat et uuxhim conununicandi explanet,
partieula 'per
i"

ut haec pulchre declarari possunt et dati Apostolici intei"pretes exposuerunt.

LVTHERVS.
Fateor ingenue,
dispntavi, ut doccrer.
scilicet

me non
Yerl>a

intelligere
et

niodum

illuui

suffragii,

Ideoque
recitat,

illa

ego rccitarc novi, (piac Eckius

autcra intelligo.
inter]>retil)us,

'non diminuit, sed addit',

Nou

Quod
Galjrielem

vero dlcit esse declarata ab apostolicis

Biel
nulluni
legi,

Ego

praeter

Et nunc audio

himc Eckium eadem posse

flocci

pulchre declarare.

Sed (juod amborum declarationem ue

quidera facio,

autor mihi est ipse Eckius, qui

esse, facta

supra in quodam Obelisco

dixit,

frivolum

superioris declarari et approbari ab inferiore.

sint inferiores

Cum

autem Gabriel

et

Eckius

Papa, ut frivolos declaratores oportet vilipendere.

Addo, (piod luristac onmes dicunt, eiusdem esse declarare, cuius fuit condere. Sed exi)ecto Eckium pulchrum declaratorem, (pii onmia iiitelligit: forte docebit Sed et me intelligere niodum suffragii, Modo uoii locjuatiir mihi scholastice.
(ilura iu

Probatiouibus.

EcKIVS.

Xm. Obeliscus.
tumultum
et

Procax Propositio,

et

(piae

seditionem ac Schismata in

Ecclesia Dei facere posset,

17 Slm SRanbe:
lo4.J bic SBcmcrtung

Non

charitatem augere.
36
|)ier
fc^tt

Adversus 26. Cun. Lutheri.

Staube;
fic

in

bcr Ed.

Witebergae

am

iMrbe toutcii

niffcu; .Vdversus 28. Cuucl. Lutlieri.

Asterisci Lutheri ailvi'r.sus Obcliscos Eckii. 1518.

297

LVTHERVS.
Vidf,
11111(1(1

(jueso,

'l'lirologiiin, (|iiiim anliclct

in mcaiii iicrniciem.

Sua sohiniinim esse,

~ii|i('r

augcnt

cliaritateni.
iic

Vi(U'tiir

L-i

inilii

Eckiiis

de niuncr

(|ui
s

>iui vicia

taiiiii

(iiiidcm Vdhiiil
iiisi

et
iit

iiicra

tyraiinidc iriiiiarc Vdliint

iic

popiiliiin

("liristi.

Oiiinia licciit,

ahstincas,

ulcus Ikk-

(aii(::as,

id

est, avariciaiii

l'oiitifieiiiii,

sacerddtuiii, iiioiiachonini.
iKni tantiuii

Miror
soliiiu

taiiicii,

ciiin

Kckius,
in

si'd

(nuiics

Sclidlastici,

ikhi

avariciaiii,

scd

ctiaiii

Siiiioiiiaiu

suis
et

P(i>itidnil)iis

ali(|Uaudd
I'dntiKeuni.
et

iikh-

deaiit.
1"

Deiiidc picna sniil oiiuiia Oecreta

liliri

Lil)ri

de

viciis

Kt

tot tiunen

tot
et

vicia

inordentes

ndiidiini
vicii iiota

t'ccenint
lias

seditione.s

sdiisAtit

mata,

Mea

nnica

parviila

imins

traji'cdias

iiiisceliit?

Eckius nierceuarins est

sieut
abiit
1'^

et suliornatns (|ii(iniiidam
l\euclilin

Melanidniiii Maiidatariiis,
,

aliipuuKlo
in

adversus loliannem

factum nieniininms
iiicirciiiisjH'cte
cl

aiil

totus

palyngenesiitm Pytiiagoi-ae.
l()(|iti

Adec

iic

iiii|irii(lenter

(ne dicani nialiciose)

decet Tlicoloaunr.'

EcKIVS.

At

tainen caiida inixta veneiio.

Si eniin siiHVagiuni

Ecdesiae

eg.set

in
et
iiiii

solo Dei arbitrid,

in)j>robare,
:(i

adeo (piod

aj)])licatidiieni

sacerddtalem negligcrc vellct

iani
alteii.

niilliis

sacerdcituni
cs^el

peciiliariter jiosset

Missani applieare
Niilia

plus (luani

Xuiliis
,

fiiiidandns

Annivcrsariiis,

pccuiiaris
arl)ilrio

Wissa |irdciiranda
neipie in Caiione

ciiin

ae(jtie

aut

plus alteri

prodesset

pro

Dei

opus

esset

facere vivonini vel iiii'tnornin inenioriain.

LvTHERVS.
Fafcor, tota est venenata eauda, non
;n

siia

nalivitat<',

sed arte Kckiana

(^iiid(iiiid

intdxicata,
enini
ille

nee iain

iiiea statiiii

est,

sed Kckiani
est.

(ibelisei,

imo

l)asilis<M,

intuetur,

itKirs

De
fiat.

applicatione

sacerdotali oinitto
hjciitiis

liic

I("|ni:

alii

vidcrint
ineis

(|uaiii

recte

Xe(pie eniin
(jui

de ea

snm

in nihil,

Positidnii)iis
intelligit,

ns(|nani.
sie

Sed
ex

Eckius,
wi

ornnia in omnibus, id est

et

etiaiii

uicas vdluit

venenare puras

innoxias

senteiitias.

Dico tanien nnnin:

Si Eckius
solin.s

animo

diceret,

Applicatiune.s
ea,s

sacerdotales

non

e.sse

in

arbitriu

Dei,

ut ipse distribuat

mcriti.s, Siciit

B. Augustinu.s de defuncti.s docet, lani

non cauda
IS

eins,

sed eapnt, pcde.s et totiis, (juidtjiiid est, \-eneinnu est.

Horror
solins.

mihi est audire, non a Indaeo, non a Turco, nou a Bolieiuo liaerctieo, sed
a Theologo catholieo,
siitf'ragia

Eeclesiae

non esse

in

arbitrio

Dei

Tu
sit

si sie doces populuni, non eoneionator, sed vastator es Eeclesiae.

Ego

vero libere contra taleni tain

inii)iiruin

liaeretieiini
si

danio

et

dico: Maledicta
et reve-

omnis applieatio cuiuscun(jue sacerdotis,

non eani prius pure

renter in arbitrium

Dei

solius reposiierit et applicationem

Dei

.suae lougissinie

298
j)raetukTit

Astei-isci

Lutheri iidvcrsus Oljeliscos Eckii. 1518.

siiauKiuu

contlitioiialitcr

ap])i)Liorit.

Ita

iic

taiidum

Thuologi
sed de

Deuni cuptivum reddeut, ut non

faciat

quod vult?
idhmi liaberet nasuni, olfacere
illiim

Sed
potiii.s^et.

oniitto

ista.

Non

eniin de applicatione ego lociitu.s suiu,

.si

acceptiitione,

quod Eckius ex praecedeutibus,

advcrsus eos posui,
euiii
qiii

Xam
in

per

sulfragii niodimi dicimt

auiniam evolare,
\'alor

taineii
,scd

^iiiffragiiiiu

At
s>ed

intereos.sio.

lutereessionis auteni

non
non

offerentis

aecipientis

arbitrio consistit.

Ideo euni Indidillis

gentia f^

ut Indulgentia per

clavem,
nisi

ut suffragiuni pro
,sic

offeratur,

negavi per ip^uni

(piideni disputatur,

animam
non

redimi,

Peo

placuerit.

Quae
(juarti

res

me
10

asseritur.

Expecto declarationem, 8ed non

tlictuin
iSixti

illani frivo-

lani,

id

est,

inferiorum.

Quid autem ad

dieam,

in

Probationi bus videbitur.

ECKIVS.
.fiiii
i'.i,

XIIII. Obeliscus.

21.

Seimus per scripturani,

saltem vos
aniiei
niei,

elaniantil)us

ad nos animabus
tetigit

:'

Miseremiui mei,
eliaritateni

(juia

nianus T^oniini

me, Et cum
et

Pei
fiui,

lialieaut et anioreni, vellent ([uani priniuin

copulari

uniri

Deo, ultimo

Ordinate.

Hoe non

fit

nisi

poena sohita ant eompensata.

LvTHEnvs.
Ego
ad
nisi
iiie

legissem,

non seivissem animas ad nos ciamare

et eupere
-'n

Deum

venire: adeo novas et inauditas profert Eckius sacer Doctor doctrina-s,

est,

Et ideo mirum mihi

contra ijudsnam posiierim.

Faeessat Lxmia, niise-

ratione potiiis o2)us est.

Peto itaque (juomodo

velle eopidari Ordinate?

iutelligat

Eckius sua verba.

ut

Quid

est enini

Deo
-'

An
uon

non

est ita,

non

(juae sua sunt querant, nee

propter
si

se,

sed propter Dei gk)riani et voluntatem velint

velit eas

Deo

eopulari?

Quid,

nunc Dens

cito sibi copiari?

An

non

et ipsae velint

idem?

Sed quid

tani Eeelesiastica

cum

Scholastico loquor?

Mca

ergo causa

disputandi fuit liaee, quod uon videretur iinpossibile aliquas animas nolle de poenis redimi, Sieut legitur in Sermonibus Tauleri exemplum insigne de
(juadani
'^'i}ii;^yyl(;Et
fiorici.
s, 6.

virgine

etiani

ad Inferni i)oeuas sese tradente

carere
et
1.

jiro

vokmtate Dei.

'"

Moses atque Apostolus voluerunt Deo

Sieut
et

in

aeternum pro voluntate

Fortis ut mors dilectio
2.

eins.
et

sponsa in Canticis gaudet

dieit:

1.

Saui.

2,1;.

dura

sieut Inferuus aemulatio.

Et

illud

Samuclis

Dedueit ad Inferos
f'orti,

et reducit.

Verum

seholastiei

Doetores i'abulantur non de

sed bona

sed de molH concupis^^

charitate,

non quae mala

ferat,
sie

tantum

(juerat,

id est,

centiam sui eonunodi.

Ideo

nugantur.

13
')

XXIl

14
Etl-

%m

Sianbc: Adversus 29. Con. Lutheri.

o2 audet

et dicit

3n

^^"^

Witeljei-gae 1.545 TOirb angcmcrtt:

est.

Non aniinarum

in Pui-gatorio sed

S.

Hiob ad amicos suos haec vox

Asterisci Lutheri advei-sus Obeliscos Eck. 1518.

299

EcKlVS.

De
occiirrit,

Sfveriiu)
.Scd

iii.xta

lnu'

ultinuun

cliwiiduiii

usi.

Ili.-toiia

uiilii

mm
.siii

pm-llus adluK'
et

iiiulcciiii

aumiriiui lucniini

Icjji.sse,

Patnio Sevcrirlchchat
in

iiiun
'

appaniis-cc

jiiiriratioiu'in

siiam

cum

causa rcvclassc ac Saccllani

preces
scii-e

imi)l()ras,sc.

C^uotl cuiiclusioui Lutlicranae rcpiignat.

At

.<!

ita,

hunus

\ir,

facta Sanctoruni praeter conuuuiicin

legem uou tralicnda

couscqueutiam.

LVTHERVS.
Omitto
10

fastidia huius

Klieturis et velut
iKrsc(juor.

Insum >uui sccunuu

Xiuii[uam dixi,
ex uiio

in

nicas

cuulumelias.

Mendacia
fcci

sdlmii

omncs animas
Sal auteni
tenieritateni

noUe redimi, nee

feci,

Icgeni et c(inse((Ueiitiam

exeni])l(>.

(juod illorum universalem redegi in particidarem, ut

audaeem

osteuderem.

Deinde
1'

illud

excmplum
ut

Severini,

([UimI

iidsuni
lort<'

rei)reiiendit,

ducto ex
lacerel.

puericia

sua argumcnto,

omiiibus stulticiani

suam testatam

Ego autcm non seeuudum quod

doctos viroH posui.
torio,
et

legitur, scd sicut audivi narrantes (piosdani

Ilorum
esse

enini erat scrmo, S. Piusclialcm fuisse in

Purgase

tarnen

facta

niiracula

ad eins

scj)nlcin-uni,

p(>tnissei|ue

suis meritis lil)erare, sed ndluit sibi sua minni premia.

-'"

Ideo mainit ardere.

Similc de Severino iveitaliant.

ita

JCgo auteni

iios

scrninnes sicut ikhi ini|inilM.

alii)S(|ue

nee

ut

autoritatem setjUur, Scd causa disputandi

signanter
laliuiii

andicn<li
ine lidci

prutales
dixi,

diLxi.
liliri,

Unde
iiiaiii

dixi 'Xarratur'.

Minus

lialient

apud

vinirum sernioues, Magis autcm,

cjuac

-tipra

iam

de Paulo
'-1

et

Mose.

EcKlVS.
Augustinus contra
]iarcas.

oraliat:

])(iiiiiiie,

liic

nie,

liic

scca, ul

in

aeleriinni

LVTIIERVS.
(iuasi cgo proliilincriiii,
.

ne ullns orct
(|iiaiii

]iro

irilrin|iiiniic

)ieiianini,

aul

nun

possit

aiins

velle

poenain

aliiis

(lc|irfcciur.

Sed valeat con-

tcutiosus So|)liista.

EcKlVS.

X\'. Ubeliseus.
mor-

Cum oommimis
lali,
T.

ferat opinio, jinssc alicpiem satisflicere in pcceaio

puta sacerdos

in

(juadragesinia

iiiipuiiit

liiiic

cmendam
diu

us<|ue
et

ad festum

Pentecostes, ut oret (juutidic

ieiunet,

(|iiini]ines

orationem doniinicam

scxtis feriis
in

Sacerdos vcrisimilitcr
pei-ficit

seit

illuni

imn

tarn

futurum
cur
in

gratia,
satis-

Si

non

emendam
non

iniunctam, peccat.

Si pei-ficit,

iiiliilo

faceref.'

Modo

Indidgeutiae soliim

sunt satisfactoriae &r.

Ergo

in

pcccatis

]K)sse cousequi,

esset imprul)aliilc, sicut ego de facto tcnco et tenui.

33 Slm SRanbc: Adversus 30. et 31. C'unclu. Lutheri.

300

Asterisci Lutheri atlversus Obeliscos Eckii. 1518.

LVTHERVS.
Huiif
ratus, ut
tenebris.
oljeli.si'uiii

objitu.s,

in

tiiie

(iiniiiiua

appo.suit Eckiiis, uecessarium

scotiiiisque

ego agnuscerein,

quam

tenebricosis

ipse versaretiir in

Multin Diodis mihi

facerem,
si

(lis|)licet

corrosus

iiic

et

imitiiis ubeliscus.
.scilicet

Breviter

totiim
lias

(jikkI

lallat

m'garem.

Ex

nipdia

lece scholariiuu

npiiiiiiinim

profcrt nebulas.
(jiiod o.xis'iis in

Dici)

itacpu',

pcccato niortali,
talis

si

orat orationein Doniiui-

cam,

11011

orat, scd inalcdicit sibiipsi, eo piod

in

animo

8it

aver.su.s

ab
lo

Omnibus

(juae

jjetit,

Inio controvertitur
tit.

omnibus

petitis.

Nou

ergo satigfacit

Deo, sed magis

kSi

reiis

Et'kius vel

iiuicuiii

illuni

de spiritu et

litera

libelhim B. Augiistiui

legisset, fortiter
iiiio

mihi persuaderem, quod nou solum huue, sed omues obeliscos,

sehola.sticiim

Studium

suuiii

totum danmaret
credo,

et deploraret.
ei

Id saue adniitto, ipiod sie orans satisfaeit Eeclesiae, quae

iniposuit,

i.i

non

autem Deo.
in

Inio tirmiter

non esse mentem Ecclesiae, quod

(jiiaiu
ille

poeuitentia inimicla delirat durale ultra

doiiec fiierit
velit

sit

aptus implere, seilicet

])ia

gratia.

Nam

non

est

praesuniendiun de
salutaria.

Matre, (piod
Sie

inutilia praeeipere aut

imponere non
auteijuani

Imo

ipsa praesupponit
211

(imiiino
igitur

esse et

aetum primuin,
eurans,

iniponat

actum secuudum.
si

sapio,

nihil

(juieijuiil

contra opinentur Scholastici,

quiccpiid

contra nitatm- usus, imo abusus indoctormn, In quo

crro, cupio doceri.

Et

ali(|uaudo

latius ista

agam.

lufiuitos

enim Couscientianuii laqueos

-'-

nobis indoeti ojiinatores et luimanariim legum j)onderatores in Ecclesiam iutroduxernnt.

])oenitentiae

Ideo relapso
nee longius

in

peceattim

remitteudae sunt onmes iniunetae

iuiungendae,

ipiaiii

donec

sit

in

gratia.

Si eniin

corporis laborcm nou potes imponere, nisi douec valeat corpus,

aniinae

Quanto magis

labor
nihil

non longius
iinj)oneudum

intelligitur
est.

impositus (juani

sit

valetudo animao?

Mortuis

l'orro
contritis,

ego non dissentio, quod Indulgeutiae possuut dari etiam non

necessario
fiuidaineiito
jxitest

Xon

Eckii,

sed (piod remissio ])oenae,

ut

est vilissimuni

donuiii Ecclesiae

etiam iiidignis douari.

Dignis enim

potius

etiam iniponitur a Deo.

Quae omnia ex

eo fimdamento dieo, quod

nullae sunt satisfactoriat' ])oenae, nisi per Ecclesiam libere institntae et olim

ante absolutionem imponi solitae: nunc quare imponantur post absolutioneni,

ignoro.

35

ECKIVS.

XVI.
nou

Obeliscas.
aliotpii

Appendicem

C'onclusionis

recipimus,

absohiturus

post

[)oenitentiani iniunctam deberet dicere

'Quod minus

hiiunxi, suppleat voluntas

Ueus

3!>

%m

SKanbe; Ailversus 34. Coii. Lutlieri.

Asterisci Lutlieri atlvei-siis Obcliscos Eckii. 1518.

3Q1

l'apac', (.'um dicat 'Ciiiod miiiiis iiiiniixi, siipplrat aiiiara passio ('lirisli'. X('(|iic
ali(|iiis

sacordos esset dieeiuliis virariiis Dci, ^vd l'apac

et

Ei)is<'oj)i.

LvTHERVS.
Et
5

ista

falnila

est

eadeiii,

(|iia

siipra
et

dixit.

Per
nee

sacrauiciitiMii

ivinilii
|)()test.

poenas a Den

iniiK)sitas.

(iinid

iict;avi

neuo,
seii

ipse

pn>l)ai-e

Deinde

iteriim reenleat, (|Uod

passio Christi

sacrainentum

soluiii remittaf
Clii-isti

poeiias. Sie enim sulet dii;nilieare saeraiuenluin et passiimeni saerameilto (iperantis, ut uoii eulpas, sed poenas reniillat, nee iias

in

nisi

tempo-

rales tantnm.
111

Vere

jjrandis jloria

passionis

'in-isli,

(|iicicl

poenas temporales
etiam

remittit, (pias etiani (ientes

eontenniunt
ailmiroi',

PoiTo
adversns

illud

aentissimum aeumen
seiiieet

(juo e\

li-i\io

iiivenit

1.

minus Hie forte non l'uerit milii tiitnm dieere, quod iste iisus saeerdotum milii non plaeeat, ne iternm dieat, 15oliemieum virus me seniiuai-e. Verum uror tam indinne passionem Christi halxri, ut ipsa sit supplementum et velut eauda nostrarnni operationum. J)eni<|iie cum
est, suppleat

me

arLiumentum,

(piod saeerdos ahsolvens dieit '(^nod

amara

jiassio Cln-isti'.

ipsa ad |)ueuas potius iuHanunet (juam remittat, ad remis.-.ioueni vero ]ioenarum

suffieiat

vohmtas hominis Tapae.

diei
et
satislieri

Sed

iiaec latius

suo tempore.
S(>mper somniat

Id ridieulum, debcre
20

"Suppleat vohmtas Papae'.

neccsse esse supplere

fieri

Deo

per poenas ae remissionem nun j)osse

sit reinissio vera,

nisi

per aliam conipciisationem, ut sie nulla

le<;itiniaijne

sed soluni

pennutatio
et

satisfaetio per alium.

(^uod

et

Canonistae danmant

voeahnlo Indulgentiae repuirnat.

alibi.

Si enim est vera remissio, nihil oportet

conipensare
25

Si

fit

eonipensatio,
et

ergo nos ludunt sininlatis verhis

geutias

non est remissio, sed satisfaetio. (^nid rem non appellant suo noniiue, ut Jndul\-oei'nf.'
si

non Indulgentias, sed eompensationes

si

Inio

veriores

sunt

satisfaetiones ,

Christi

pa.s.sio

supplet,
liaeresi

quam

nos

ipsi

satisf'aetiones sol-

vanms.

Quis enim tam iiorrenda

lahoret, ut passionem C!iii>ii

Prol)ationii>ns diffuse.

nun

praeferat suis poem's et opcriiius? Sed hoc in

30

EcKIVS.
Eri'onea prorsus Propositio,
plenaria

\yn.
eum

Obelisens.

stet plures (>sse vere eonijiunetos sine

remissi(me.
alioijui

Aeeipio

enim ]norieuteni
gratiani
et

purgandum.

llle

est

vere

eompnnetns,
aeeipei'et, e>^et
et

saeramenti

remissionem

peeeatonnii
aliocpii
(|Mo<I

tamen non habet remissionem plenai'iam poenae,

l'nde nmltum
unllani liaberet
])erieulose jiosuit
univei'saleiii,

non

purgandus.
proliatuni

pai'ti-

i-iiiaritei'

ditlieultatem.

LVTHERVS.
Si'Eckins tam
pioiii|itus esset

querere

et

audire,

(|uam

est

iudieai'e

31 5lm Wanbe: Adversus 36. Coii. Lutlieri.

:^02

Astnrisci Lutheri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

et coiKlcmnare

iion

taiii

iusulsus
fecit

ficret

tot

dcliriis

et

nugi.s.

Eeee umini

adverbiura, scilicet 'vere',

])uiictum

eum

tarn

pmlendo errore
((iiem

labi.

Ego com-

vere aocipio

plene

com}nmctum,
negat, est

etiam
et in

cvolare siue sacra-

nieutis dicnnt

omnes.

Et

qiii

liaci't'tiens

Deuin blasplienms.
:.

Jdoo universalis

mea

stat firmiter.

Ultra dico, etiam semiplene compimctum, et

liabere

quem

ipse accipit, similiter

remissionem
ei

])lenariani a poenis eoclcsiasticis sibi debitani, (juia sacerdos

debet

reniittere,

cjuando videt ooiupimctiiiii.

Nee

retjiiiritur

jioena satis-

factoria,

ex cuius soimiio oniiiia Eekiana ista proceduiit.

ECKIVS.

XVIII.

Obeliscus.

10

Vera Propositio, Ac (iit ex sequentibiis patet) cum varia sit Sanctonim commimio, bononmi et meritonmi participatio Lutherus inirabiliter illas
:

nbiqiie
*f.
ii'.i,

confundit.

Alinqui

si

similis

esset

et

solmii

generalis

partieipatio

f;3.

cxistentinm in oharitate (sieut aitDauid: Particeps ego snni

te)

omninm timentium
nihil
is

iam

f'nistra

essent oinnes fraternitates,

omnes eongregationes, quod

aliud est

quam Pinhcmienm

virus effmidere.

LVTHERVS.
Duas istas insignes eontumelias, quod me et haercticum et virulentum mea quidem ex causa propter Euangolium ferendas puto, solum illud Tamen quia in J9. Christi exemplum secutus dicendo: Daenninium non habeo.
voeat,
'

3oii. s,

20

insigni
in

Academia,

iu

approbata religione, in illustrissimo ducatu Saxoniae,

et bis

amplissimo Episcopatu,

omnibus Catholicis, Deiude ego ipse

nihil

asserens, sed disj)utaus ac Catholicus esse querens,

nisi

eum hacreticum non

si

faciat

pei-tinacia erroris in fide (Hie

autem

eri'or

solus est,

tamen
erit,

est error,

Deindc non
re

in fide, sed in opinionibus scholasticis),

Opus

ut suj)er

hae

25

Eckium

iniiu'iarum

eonveniam

et os eins mendaeiis et blaspheniiis

abundaus

CO aliquando perdueam, ut mendaeiis suis fidem faciat aut probet simplicem

errorem esse virulentam haeresim.

Ecclesia, est haereticissimus,

iam Eckius onuiium, quos ^idit Quippe qui in quatuor illustrissimis Aeademiis ]\Hror honiincm, (juod venenis, id est, disputationibus, omnia intoxicavit. non ad ungues pedum usque friget, quando ad Sacranu'utuni altaris accedit, si tamen memor est tantae in fratrem sumn crudclitatis. Per onmia mihi
Si

disputare est haereticimi sapcre,

jh

Eckius
habet,

faeit,

sieut lohanni Reuchlin fecit ille suus iSatan.

ut

si

posset

onmes
irrivare,

lernas,

omnes

sentinas,

Uterque id studii onmia barathra errornm,

"'<

haeresum, malorum

tum suo utenjue

frueretur gaudio.

Sed ad Positionem, omitto variam illam participationem bonorum, de qua glonatur Eckius. (luu\ illa sit aut faciat, iudiccnt alii. Mihi multum
11 'Jim
ilfniibi':

Advi-rsim

-i'.

("011.

l-iitln

Asterispi

I,utli(>ri

advw-sns Obelisoos Eckii. 1518.

303
ossc iu)\iani
,

videtiir
iiiiiltis

in

ca

foveri
nisi

canialiuitis,

(^uin

UIrtc

pnK'laiiKi,
,

cani

moilis,

generalem

illani,

verani, sieniumani

ecplosiasticam

Kuangelio tum oratinnc Di^iiinica <-omnicu(latam

est
;.

lono^o sihi praetnlcrit.

i'acit,

tum AVo

hacivticus, qui cas ((lutcmpscnt, Mult()(|iH' melius

(pii

eas in ununi

fonftmdit,
Sciiolastici

([uam

(jui

cas

distiniiiiit.

Sic cnim Apostoli doccut,

(|nantumvis

Morphci

alitcr sapiant.
illa
siiit,

Tarnen ntenu(|ne
lidUdrum Ecelesiae.
veniaruni,
i'<

Ciro ilico

de

>renerali illa et
(|nilil)ct

vera ]>articipati(ine
sine
lit<'ris

Haue,
sihi

in()Uani,
sufficit.

iiabet

Ciiristianus
i>.

quae sola

De

qua

totics

Aiii^ustinns

l(i(|inini'

contra

Donatistas,
eoiitei-ri

unitati

Ecelesiae

prorsus

omnia
ninveui-.

trilaiens.

\ee

credo
ista,

aliam

per literas veniaruni, aut pnihetur.

(

Fjatrct

ergo Heeuha

(lonec canis Hat.

)pininniliu-.

iKiniininn

nihil

ECKIVS,

XIX.
cum

Obcliscus.
rcspjciat

Non
ir.

apparet

adeu
culi)a

diOicile,

eontritio
liaec

culpam,
sc

et

Indul-

gentia

poenam pro

debitam.

Et iuxla
qiierit,

eniendetur sec|Uens, Milicel,

satisfacial
in

Qnoniani eontritionis veritas poenas

valenti

ut

vel

e(pii-

quo ad satisfactionem.

LVTHERVS.
l'^ateor
20

haec

niiniia esse vera,

si

scholastiea

sunl

\iTa.

C^uocl

Iv'Uius

asserit,

cgo ucgo, Et

sie est

pclitin

piineipii.

EcKIVS.
N'cra

XX.

Obcliscus.
falsa,
si

Propositio,

quo ad meri'uduni,
LVTIIERVS.

inlelligatur

ad

satis-

facienduni.

2''

Iteruni

illnd

tignientuni

pi-odit,

<|Uod pocnae -int satisi'actoriae tanluni,

elcctis eooperari
in Hitm.
8. 28.

non antcni
biinum.

nicritoriae,

(niu tanun Paulus dicat, Onmia

Et ipsimct
.satisfaeere

Scliolastiei latentur, satistacticnies simiil e.sse et nieritorias.

K\ quo
est
30

aecjue sequitur, Jndulgentias esse viliores (juam satisfaetiones.

Melius

gaiiderc.
et

tantmnmodo quod Jndulgcntiae sunt noxiae, Quia remissiones oniissiones nieritoruni. Sie enim e.x eoruni ])n)prio se(|uitur eonnnento. Ego aiitoni, ut supra, nego istam dnpliccni poenam, (^nia lolianncs
simul
et
niereri

enim

quam

ociosa .satisfaetione

Lltra sequitur,

Baptista, qui eerte missns ad lioc ipsnni

jM-oi-sus
3.''

i'uit

ut

poenitentiani doccrct, nihli

imposuit

satistiictionis, seil
sit

niilitibns

aliis(|uc

non

nisi

pracccpta

\itaei.'iic. 3,

h.

praescriiisit.

Detestanda autem

blas|)liemia, si quis dicat, euin

ut

non docuisse

[ilenam

et

integram poenitentiani,

necesse

sit,

a Seliohisticis satisraetioiicni

14 ?(m tanbc:
Lutlieii.

Advpi-siis

:!9.

l'un.

Lntlicri.

22 'Um Manbe:

Ailversiis

42.

Cnu^

304
vt'lut

Asterisci Lutheri advevsiis Obeliscos Eck. 1518.

tertiam parteni addere (([luim

Inliaiiiuvs igiioraverit)

et

id iiixta divinani

seutentiam volentibus requiri, iion taiituni ccdesiastica potestate.

Tune

oerte

lohanues Baptista
satisfaccre.
v'iic.
:i,

in laqiienni et

seduetionem venisset,

cuiii

nullos docuerit

s.

At
soiiiniis

dic.imt 'loliaunes

dociiit:

Faoite dignos fructus poenitentiae, ergo

si licet

sati.sfactionem voluit.'
contaniinai-e.

Respondeo: Vera est Glo^a,

Fructus
istos

scripturam nostris

poenitentiae dignos

ipsemet exposuit,

i'm-.

:i,

11

(|uando turbae querenti, quid facerent, respondit:

id
est,

Qui

iiahet

duas tuuicas &c.

ut beuc viverent.

Sic enim satisfit Deo.

Ego
suuni
1

tarnen

liic

sciiolastieis

Doctoribus simul et Eckio consnluerini, ut

lu

oniisso Cln-isto et Johanne Baptista ((juia

Aristoteleni
eonf'ugiant,
et

non sunt
f'reti

iSclioIastici)

ad

[jatreni

eo Doctore

mihi

oggauniunt

ilhid

sacerrinunn

oracnhun:

Ab

autoritate

negative non valet eonsequentia.

Sed

niittauius schokistica iHa nugaeissinia,

Eckius non loquitur scholastice.

Obeliscus.
ut ipse declarat Conelusione

EcKIVS.
Melius
seqneuti.
facit

XXI.

nieritorie,

non

satisfaetorie,

LVTHERVS.
Ttcnuii ex

Caho ojMuioniuu sonmiat

improbatuni.

aliud satisfactionem, aliud merituni,

20

quod supra

satis est

EcKIVS.
Scinius

XXTT.
egeno
in

Obeliscus.

omnes, quoniani

extremis

vel

quasi

constituto

sit

subvenieudum sub praecepto.

necessaria donii.

Eodem modo
LvTHERVS.

intelligatur

de habente sohun
25

Haec

est

illa

felix Tiieologia

seholastiea,

ob quam vel solani omnes

Scholastici digni essent f'avore,

in Repul>lica decernebaut.

tatem

noliis

quem olim Romani Philoso])his et Plato Poetis non Theologi, sed Plutologi, scilicet necessiinterpretantur extremam \-el quasi. Olisecro te, quis Angelornni

jicrmitteretur

hanc seminare glosani?

est

30

Ergo non
lacieiuluni, nisi

mutuandnm

egenti, nee

commodandum
sit

utenti, nee \'estieu-

dus nudus, nee visitaudus infirmus, Deni(|ne nulluni

o]ius jnetatis ant eharitatis

dum
erit

eo pervenerit proximus, ut iani

necessitas

spiritum exalatnrus.
spiritus

Alias
sit

quando
est

extrema?

Videlicet,

quasi

Sanctu.s
intellexit
-m,

adeo indot^tus,
oblitus

Ut cum
ipsi

simpliciter 'iieeessitateni' dixerit,

tjuasi',

uon

seu

addere 'extremam vel

quod

nostris Sciiolastieis

erat

relinquendum, ne frustra
1

qnoque vixissent aut docuissent.

Adversns 43. Con. Lutheii.

Cur, quaeso,
22 3lm SRonke:

quem

loliaiiiR's

IG 'Jim SHanbc:

Adversus 45. Con. Lutheri.

Asterisci Lutheri adversus Obeliscos Eclrii. 1518.

305

ipsii

humanitas naturalis taut am habet bonitatoni,

iit

gratis se ofterat, iiiillani

expectet necessitatom,
inconii)aral)iliter

Imo

soUicita est, ne sit uecessitas.

Et
no

charitas Dei

henignior nulluni

illorum

f'aeit?

^'ides

itonnn, i'onta-

minatorfs esse seripturae Duetores

*

seliola.sticos".'

EcKIVS.
l'lura possent
dici
iiisi

Ic

sef(uentil)us Propusitiimilius,

(|u:ir\iiii

plurc- siuit

inctwtac et insipidae,

dicas

quod Bolieiniani

sajiiaiit.

LVTHERVS.
Ecce OS
'"

elfrene
nisi

et

))lennni nialedletione

et

uniaritudine.

l'n ipositidiies
iilco

illae,

quia non

eliaritateni et pietateni et null!

nisi

proximi fi-netuosam eontinent,

steriliuiu

Indulgeutiarum

suo

eommodo

utiliuni anialor Buiienu'eas

voeat.

nium?
ipsiun
'^

Et (|iiom()do potest invidia aliud nonieu dare eliaritati (piani pessiEgo, etianisi Eckius esset augelus in niedio Sera])hini, adiuic dieo,
esse
inipiissinuuii
steriles

hostoni

eliaritatis

seduetoremijue

sini])licis

|)opuli,

dum

diK-et,

Indulgentias populo hnnas esse ue elinritatis ])raedi<'atiiinem

esse IJoliemieum saporem.

EcKIVS.

At

irrevei-ontia in eis

pondcranda

est

snmmi

Pontifiei.s sanctitali.

LvTHERVS.
jii

Prius
ne
ut
niliil

fiii

iiaeretieus,

Bohenms,

virulentus,

deni(iue

(|iiid

nonV

Nunc,
iuratus,

mali non feeerini, irrcverens suni

summo

Pontifiei.

EcUius
(pii

nie oliruat maledietione, Timoii alicpiis taetus est aut dignus,

suiiiUK

Lyndio
novit

Ilereuli

iiuigeretur

saeerdotio.

Dens bone!
i't

Xiliil

ne aliud

iionio iste
20

quam

nialedicere, eontunieliari, ealumniari, lilasplieniare? et interini

tarnen

est

reverendissimiis

sumnio
et

Pontilici
nialcdii'tio.
l'nntilici,

Tlieologus,

id

est

Deuni
(\\in

lo({uens, si

Dens

est

l)las])lieiiiia

1^0 ne
ille
30

ii'reverens suni sumiihm

(pii

liomini

eo miserinri

maiori, necessarias assero nuiltoruni orationes, plus

in

(|iiaiii

pecunias'.'

An
,

iiotius

Deum

et Pontifieem est eontunieliosus,

qui id l'alsum asxiit

Si oontumelia
id

vulens

potius pecunias esse necessarias

est, ae

quam

orationes?

duntaxat
vicium,

non potius
crimen
est

inipiissinia

perfidia.

Vennii
sii>i

adiilatoriiius niiiinin

nulluni

maguuin,
nt

quin

adeo

iingunt

C'liristuni

abesse ab

Ecilesia et

P(mtifiec,
suis

velut

circumveniri
35

pestiferis

adulatioiiibus

liominem inirum ao soluni citissime posse confidant, ac eo magis se \era

dicere,

quo

insidiosius adulantur,
(sit

Imo non

advei-tunt,

per Dei admirabilem

nt,

sapientiam id relietum

saut' nnieinn)

Eeelesiae praesidium,

etsi

l'apa

IS Poiitificis saiicta

27 eo niiserlore quo iimiore

uttiet Serfe

I.

20

306

Astevisci Lutheri adversns Obeliscos Eckii. 1518.

cum
Dens

iiiiiversa

Koma
non

veUet adnlatoribiis consentire ac veritati

tanieii

disseiitire

(qund

avortat),

id nderet,
pros]H're

genioram

(Cliristo favente)

tum mititudine eruditornni et inagentiuni, tum potentia regnm ac prinin

eipum

illis

impense faventium, tum eerte mnltis

ipsc diabolus,

Curia

i)roeeril)us

plus
;.

Ins Omnibus sinceram pietatem foventibus tcrritus ac prohibitus.

andcl>it vel
si

Quid enim
a(lulat()ril)us,

nednm mabis liomo cum

illis

universis

Biblia et ecclesiasticos Doctores, contemptis

opiniosis ophistis,

sibi

\iderint o})poni?

Adeo ne praesumit
faciat
illi

crndelis, sed cicnr, illa tyrannis adnlatio, Sit Clu'istus

ut etiam vcrbis Dei audeat occurrere?

et

mecum

et

verl)um suum,

non timebo, quid

Haei^ dico, ne

mibi vel totns mnndus.

m
suis terroriluis,

picti

Neroues ac nmbrarum imaglnes

id est, adulationibus, sese ideo rectc dixisse ac vicisse credant, qnia

l'dntilicis

summi
est

maiestatein

suis

mendaciis sese corrnjituros spcrant.

Homo

siunmus

Pontil'ex, talli potest, praescrtim a

tam

astutis et spi'ciosis (!nat(inil)us.

i=>

Sed veritas
liostes,

est

Dens, qui

i'alli

iKin

potest.

Ciuocirca rogo nieos amieissimos

ut dignentur

me

deiucej)S

non adulatione Papae nee Magistris nostris

eximiis terrere, sed solidis Scripturae et Patruni deeretis docei'e vel vincei-e,
si

(inmino placet vietoria.

EcKlVS.

XXTIT.

Obeliscus.
est,

Indulgentias esse satisfactorias supcrins fassus

Et cum iniungendo.au
aniai'a

poenitentiam
Cin-isti
ttc.,

saeerdos

dicat:

Quod

miniis

iniunxi,

snppleaf

])assio

C'ur reeurrit ad illnm

tbesanrum?

LVTHERVS.

O
ita

Vena non publica

ergo
ita
est.

et

ingenium vere

pei'ijiatcticum

scilicet
fidei.

Saeerdos

dicit,

Tenet consequentia ex Dialectica

At

dicet

2:1

mihi: Usus Ecclesiae est reverentia dignus.

Christi
et

Si usus est, meritum passionis Sacramentum ad remissionein poenanmi tantummodo institutnm credt'e, ac non potius est insania, concedo. Deinde, si id potest probari Ecclesiasticc, iteram et magis concedo. Et cum toties illnd ecclesiastice (licet invitus) re])etam, spero Eckium tandem moveri se intelligere, ut deinceps non scholastice conti'a veritatem latret. Ita (juicquid vel barliarissimus ac

so

superstitiosissimus aliqnis invenit saeerdos pia (ut vocant) intentione, id etiam

Theologis tam doctis pro usu Ecclesiae censetur liabendnm.

Compaticndnm tamen
Magistris
nostris

est

sacramento poenitentiae, quod autoril)US

vas gratiae nee signum
renn'ttat et
ita

liis sit,
:'!

eximiis eo pervenerit dignitatis, nt inter onmia solnm

sit

<)uod poenas relaxet, et

bajitismus
tirmatio,

non non poenas sed

Eucharistia,

nisi

poeiiarum,
Ita

Cum
Con-

jieccata

gratiam conferat.
ita

ita

ita

Ordo,

Matrimoninni,

extrema unetio.

19

XXII

20

^ani

Manbe: Advorsus jS. (Vm.

Lutlici-i.

Asterisci Lutheri lulvei-sus Obeliscos Eck. 1518.

;^()7

peooata

liaoc

oninia
est,

ivniittmit

et

oratiain

conlinint.

S,,lniii

pnciiitciitiac
lucrctiir
siciit

Sacraniciitiiiii
jiratiain

(|Uii.l

pcKMias mnittit ac satistacii, n<,n aiilcin

adiiltenini
est

nee

iniiiiulit:

.forte

inter

.'^ppteiii

et

spiirimii,

apiid
fWi-te

;.

Hiiitui' de Pleia.liliiis. luxta Eekiiini l.)(|nor. Xaiii negulmiit. liidiilo-entias pertiiieiv ad poeniteiitiae Saeraiiientnin.

Poetas

eaeleri

EcKIVS,
l\iiTO,
pas.<i()iiis
.ii

omiiia mala, poonas et <Tnees

niiiiidi

]>ateietiir

hoiiK.

uwnUi

Cliristi,
iiinrteiii

inistra dic-eretiir ("lirUtiis vieisse innilciii, redenii-se eniis

Imiiiaimin,
1"

elavis eniei atH.xi.sse.

LVTHERYS.
Ncni"
Al)sit,
llf

milii

pei-siiadeliil

haue

<irati(iiiei]i

al)

]-;iki(j

pu-iiain

e\ aiiiiuu.
\ia-lia

Ikiiiki Tlieolofin.s
a<'
si

('(iiitra

nimiiiiiii

sensiiin

|(i(niatiii-.

Juki etsi

eins .souaiit,

lieget

liomiiieni

iiKiiituniin,
laiiicii

en

(|ii(id ( 'liii.--tiis iiKU-teiii vieil,

qiiod (iiimeiii
5

fm-orein e.xeedit,
ikui

N'nK.

cii(l(i(|uc

ciinj

id

vdliiisse (nt
iiKirs
iioii

hie

diviiieiii)

inerita Cliiisti

nperari

iiiei'tciii,

id

est, Christi
(X'eiiiaiii

linii,

ut lioiiKi iiKiriatiir,

quae

i)(>tiiis

vitaiu

o))eratiir.

iiiereor,

si

eno:

dIksoiuv eniiii Impiitur

Et'.kii,

temigo

ista (>i)eli.stiea.)
iiisigiiein

Si

liaee

erud est
c{iii

iiitelliociitia

(^iiid

hine

iisteiidit

iiisi

siiaiii

iiiseicianr.'

.Vristolelica

farragiiie,
-"'

iiiid

sartagiiie verlxiniin
iiugaciialis
heiietieiis

inrartus

iiiodiiiii

apdstuiieae

lueiitidiiis

ad

peripateticae
ut

translert

logomaeiiiani.

lOxpoiiaiii

tameii ineip.suui,

iiividd \

caliiiiiiiiatdri

siiii.

(ilii,

(piiid

iiierita

Cliristi
e.st,

sint

iioii

reniissiones niorti.s, enieis,

Iiiferiii,

.sed

potiiis

cxlun-tatiiies, id

(jiierit

i-emis.sioncs

quod Clmstiamis vere Cliristum poenanini liuiusmodi, Sed e.vemplo et amore

Cliristi

aniaiis ikui

Doniiiii sui

exeitatus optat euin secpii per ea.sdein oonteniiiit<|iie Indiilgeiitia^.

Hcic xdlni,
anlini
iii-

(piando dixi,

])assi<)neiii

esse

(iperatrieem poeiiariini,
potestatis.

iiini

dulueiitianiiii, a<l

((iiod

l'apa

iiLiiii

luilxt

EflKIVS.

Xecpie deeiaratio

eins

\-alet

eiim
iit

]iarti<'ipatiiiiii'

inciitdruni

('iiri>li

universali ad jiarticulai'ini deiiirrit,

siipra dixinius.

LVTHERVS.
IVne
tu
iliideiii

reniittit
illaiii

ad superiora somiiia, ne enmmittat

id
e.st,

liie

mainra.

\'i<le

et

egregiaiii,

.seliolasticani

distriliutidneiu

pai-tieipatiniiis.

ECKIVS.

Lndv
Thesannim,
29

iiiipudeiitissiiiius

error apparel, inerila <'lui-li

iidii

esse

inliiiil

um

etiaiu

drdinatae dispensatidiii I'apae udu rdimiiissnm.

"ilm 9ionbe;

Ailversiit

.!7.

('..11.

I,ntlic-ii.

20*

308

Asterisoi Lutheri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

LVTHERVS.

(!St

iinpudens,

Ut Grammaticam etiam in Theologo reqiiii'am, uedum impudentissimus ? Error est

inipiidenter
asciseitur,

si

est error,

quomodo

res

digna venia.

Non

euini

sed

ignoranter

incurritnr,

Non quod

niagnnin

existinieni in Graniniatica errare Theologuni, sed

(juani ratione niovetur.

ut videas, (juod niagis fiirore

Tentabo ego aptins

quis
in
Pliilosopliia

(si

possum)
doceat,

dicere.

Impndentia qiiaedam
illius

est,

si

Aristotelis

quod

autoritate

non pntetur

probari.

Concedis?

quid in Ecclesia

assci-ere et inter Christianos,

Longe ergo impudentissima onniinm temeritas est, aliquod non doeuit Christus. At
garrit,

hoc

est,

quod hie noster Eckius

est
in

diun nihil scholastice loquitur

et

solus pudeutissime veritatem

Chi'isti

sequitur,

manu Papae.

quod Thesaurus meritorum Ubi hoc Biblia? ubi Patres? ubi Canones?
scilieet,

(excipe Magistros nostros) ubi in toto

mundo?
omnibns
Si
haei'esibus,

Atque

ut et ego paululum stomadio indulgeam, furor et indignatio Dei

est atque uiiiil aliud

quam ianuam

et introitum patefacere
libei-e

erroribus totique prorsus Tartaro, tani

i.'ttiejj

quicquid

lil)uerit

assei-ere,

Cum

0,21.

Spiritus dicat:

Onmia
opinandi,

probate, quod boiuun est teneto.

tu!
])ia

enim

soholastici

Doctores

infelices Magistri
,

ab hac
(ut

sibi

temperassent Heentia asserendi,

intentione,

distinguendi

])ro

dieunt) sua

non

tot

nunc

Ecclesia scateret erroribus et

obeliscos.

t'nroribu.s,

nee tu tam lividos et atros invenisses

Fateor quidem

in

Extravagante Clementis quinti narrationem

jier

fieri

de

nunquam lego illud esse approbatum. Aliud est, Papam nai-rare, alind statuere, Imo longe aliud Papam statuere, et Concilium approbare. Denique non smu ego,
Thesauro meritorum Christi
Indnlgentias distribuendoriuu, sed

neque Eckius, neque Afagistri nostri

esse velimus, ut Eckius dixit non

a])ostolicae sedis deelaratores, nisi frivoli

fri\-olus.

ECKIVS.

reponere
meritis
siic.

Unde quilibet Christiauus jiotius debet in enm Tliesaui-um spem suam quam ex pocnis, crucibus et tormentis remissionem tanquam ex suis
sibi

30

debitam expouere, Quouiam,

servi
inutiles

si

17, 10.

dicamus:
destrueret

Quoniain

sumus.

Et

omuia feeerimus, congruit ut hoc profunde ponderatum

boni
\'iri.

omne fimdameutmu

quasi dictorum

illius

LVTHERVS.
Si Eckius loqucretur de culpae remissione in Ins vcrbis,

iam totus esset

Ecclesiasticus et

me omniuo

haberet, qui pedes eins, imo vcstigia oscularer:

sit,
<{ui

adeo
3er
17,

milii placent verba.

Plane maledictus
Clu'isti.

nfin

toto corde confidit

(pii

.sin

Thesaurum meritorum

Sicut

ait

lere. 17.

Maledictus,

confidit

Asterisci Lutheri lulvcrsus Obeliscos Eckii. 1518.

309
omniKii'^ viribus

in

homiue.
et

Hoc

est

<iii()cl

docfu,

.scriho,

cugito,

clamo

et

c'iipio,

non destrueret fundameiitum meiim hoc

sitatueret.

])roiiiiuI('

jwiKlcratmn, sed

robustissimc

At

vero, ciuii miser Tlietdugus haec vcrba intellij>at de reuiissione poeiiao

et ut est ThesaiU'ii.s ille in maiui l*ai)ae,

non sohnii non

|)rotinidc [londerat

verbvuu Christi,

sed prorsus pessundat.

Nain

vult

iioniineiii

cuutidere

in

reniissionem poenanuii et merita Clmsti ad tani iinpiain

lidiiciani

snppouere.
merita
in.

Ideo ut lue chirius ex))nain, Finge,

Adhiic dicu, nieritum
criices et

(jueso, vei

niigandi gratia,

Christi esse thesaurinn reniissionis poenanun, nc id oiniiinu pcrtinacitcr ncgt

10

('iu'isti

esse inconipiu-abiliter pracstantius,

remittit,

dum

(i[)cratur

passiones,

quam dum

Atque
et

cogoi' distiuguere vcl

lingere:

Meritmn
Pauli:
i-^

Christi potest nobis prudesse

sit

tri|)llciter.

Prno, ut

nostrae fiduciae

summa
Deo,

eapnt
qui

in-ti(i:ic,

lu.xta

iihid

Qui

factus est nobis iasticia a

id est,

suam

iusliciam feciticov.

nostrani esse, sieut peceata nostra feeit esse sua.

Secundo, quod eadem nobis causa

timi pro nobis

sint siniilia faciendi,

ut et

nos

ita

tum pro

aliis

faeianuis.

Haec sunt opera operata

nioritoriini

Clmsti.

De
in

bis

est simul sacramentuni

-0

duobus B. Augustinus Hb. o. tri. ca. 4. dicit, quod vita C'hristi et exempium, Sacramentuni primo modo, dum nos
nobis,

iustificat

spiritu sine

Exempium, dum nos

nobis.

similia

facere

monet

etiani in carnc, et opcratur

cum

Tertio, ut remittat (ut vocant) satisfactiones peccatorum.

Istc tei-tius,

iiiquam,
si
-5

modus

nullius

est

autoritatis

cauonicae vel ecclesiasticae.

Quod
Ideo

esset,

adhuc tameu

vilior esset

(juam secuudus, Sicuf secundus vilior (|Uam

tertius

primus.

Lno non

iutelligo,

(juomodo hie

modus

sit possibilis:

disputare volui.

ECKIVS.
Inculta
esse
1"

XXlin.
cum
al)

Obeliscus.

et exoi-ulata I'ropositio
et

omnino.
clavis

Nam

qui dicere polest, eandcni

rem Tbcsaurum

clavem,

ad ai)erienduin pro Thesauro

sit

iustnmientum a])tum?

Quin potius
Kc<lcsiac,

hie causa accipitm* contra Lut herum.

Si Christus clavcs dcdit

co petatur:

Ad

quid?
ei-go

(^uis est iste

Thesam-us?

Quomodo

per clavcs

aperiendus?

Est

JVopositio eusis

Aiacis seipsum interimens.

LVTHERVS.
3^

Vides
recte
dixi
in

(juain

cnltus

et

vel

Argo
".'

oculatinr
in

sil

ille

obeliscus.
inter

Nonne
pocula

princi]>i<i,

Videri Eckiiun

diciius

carnisprivii

bene potiuu istos obeliscos fal)ricassc

f'urorcni
et

\'il
in

eite docuniento sit

unus Eckius,

rationcm non sinuil |)osse

eodcm

cercI)ro habitare.

Prinuun ex
<"

libro I'riorum Aristotelis

pugnat 'Clavis est instrunicntum

ad aperiendum thesaurum'.
27

Miror, eiim uon dixisse 'Ad aperiendani cLstain

XXUI

28

am

Maiibc: Adversus 60. Cou. Lutheri.

310
thes-auri',
et
r^erani.

Asterisci Luthcri adversus Oboliscos Eckii. l-MS.

Si(jui<l(Mii

et
si

cit^tam esse aliml (juaiii tliesamnim iiecesse est,

Deiude
totani

At(|iie

^yiegoriani vel Metajilwii'nni

totam

]K'rse(|naris,

sinipi'lk'ctik'in

urbis Roniae forte huc couvehl oportet.

Deinde sibi ex eodeni Syllo^ismo acutissiuio perjJexus factus, (]uerit: Qiiomodo siimil elavis a]HTiat et aperiatur, dum est simul elavis et thesaunis?
Iiisulsissinius Disputator,
jioiiit.

"i

(iui audit ine negare thesaurnni

eiini,

quem

ipse

Ego enim

distribuentem
])er

(id

est,

Christo

claves

donatas)

die

tbtsaiirum, Ipse
a

autem

claves distributum ])onit, Id est, Ii)se distril)utum

I*apa, ego distrilnituni a Christo.

Ultimo, haue Propo.sitionem ensem Aiacis

asserit

&v.

Xovus,

]iroh

hominiim fidem, Aristarehus, imo novus Honieiiis.

Quis enim unquani finxit, quod ensis Aiacis seipsum, ac non potius quo se Aiax interemif? Sed dandum est ali(]uid serotinae jiotationi. Voluit enim dicere, Propositionem esse
ensem Aiacis,
ensis

qua meipsnm, non qua se interiineret, Sicnt Aiacis Aiacem interemit, Forte sonmians illain bestiam. quae seipsam comesset, et pro eadem in Aiacis ensem raptiis.
scilicet,

non

se,

sed

i''

ECKIVS.

XXV.

Obeliscus.
et

Enangelium esse thesaurum doctrinativum

nemi> negat.

instruclivnm credemlornm,

At ex eo thesam'o

jiraestari Indidgentias,

prorsus est ridiculum,

20

Cmn
verit

neque Papa largiens, noque Sacerdos exequens absolvendo huius me-

minerit,

Xeque aliquis Doetormn in materia Indidgentiarum unquam seminadempto LUo novo Pro])heta, (jui egreditur terminos, (juos constituerimt

Patres uostri.

LVTHERVS.
Patres nostros, credo, Aristotelem, Poii>h\Tium suosque setpiaces vocat,
qui non sunt novi Prophetae,
(ne
nihil
ss

sed Patriarchis vetnstis, Apostolis quoque

et

omittam honoris) Angelis coelestibus sunt digniores, quos Ecldus

Ecclesiastieos Patres non ab eo notari hoc loco,

colat.

Nam

etiamsi furat,

concedet necessario.

Deinde eadem
thesaiu-o

ebrietate

mersus

spiunat
iuquit,
nisi

me

asserei'e

Lidnlgentias

de

-i"

Euangelii

dari,

quod uuUus,

largieus
essent,

intendit.

Ignosco
ex suis

carnisprivialibus

disputationibus.

Quales
dicere,'

poterat

vel

verbis

supradictis

meminissc,

me

Indulgentias

non ex Euangelio,
si

sed ex clavibus donari.

esse,

Ha enim

me thesaurum

Indulgentiarum positas

supra

satis

inteexit,

eimique thesaiu'um ab euangelico thesam-o di-

stinctum, sed clarius infra.

vitate

Sed \oluit ridicuhmi habere Theologns pro

festi-

diermn illorum bachandiinn,

Quod cum uusquam

esset, finxit in

meis

Positionibus.

17

XXim

IS Ulm Staube: Adversus

'^>i.

Lwctbvucft ftatt

J>2."] Cmi. Lutlieri.

Asterieci Lutheri adversus beliscos Eckii. 1518.

311

EcKivs.
I'idpositio
charitat<^ni
jikiKi
vcnciii),

XX VJ.
(\{\M'
>i

Obdi.<ous.
xcitarc

scditinnciii
fjutluTiis

nata

cs-et

non
ncm

Christi
(|ui

aufioiv.
ali(Kiiii

(l\\i\
l'acilitis
,

pid

afficicliatiii-

ainort',
liis,

coram
'

imsillis,
talia

scaiidalisantur,

sfd
si

coram

(|ii(iiiim

intPiTst,

proponcro

(ipliiicrat

Kl

IVirtc

(jiiis

seit,

Dens incii'nKiilmn

dedisset et profl-ctunr.'

LVTHEKVS.
(Iratias inonitori taiidem alii|tiaiido liciicvolo, sed pracinissa ral)ie.
ciu'
1

Rogo,

siiimmis

I'iMititi'X distiii.

.">.

lil).

(i.Clc.

Du

al)usiniiil)iis
et

(jm'stnnim, soverissimo
oimiia
rcplft
vcMiciio,

statuciis

tarn

iiiultis

vci-his

min cxfitat

seditionciii

(um
uisi

liai'c

lai'iat

asseiviido et praccipicndo, (juod ojr"

|)aiicis

verhis taiipi non

faciiltatil)ii8?

dispiitand"?

An

nuUi

sunt

(|iK'st(>ivs,

(pii

al)iitiintur suis

aut de al.uitcntihus nee dispulaic ((inceditiir?

dern
Kl

An
est

Kckins solus onniiuni (anhoc veneno ninnia

'l'licoli )t;ns

Ha<iieionini

procedit Pafniini-;?

An nun
<jui

icpliic,
id ddccf

resistere viciorinn insectatorihus,

et
flu'it,

iinn i'ontiliciis dccretis?

si

'riu'DJogns dieeiidns est,

tanta

daenionia l(M|nitur ihnlMnidn>

et anlielns.

Deinde nnuni

rectissinie
lin};na

dieit,

nie

seili<'et

])usillis

scandaluni dedisse.
(|nani

Xani cnni v^n non

-"

vnlgari

aedidirini
et

nee

latius

circnni

nos
in-

eniiserini, adde, suluni

ductiorihns nhtulciiin
antiijnips

ainicis cruditiorilins,
id

non

venid

pusillos

nisi

Patres uostrDs,

J'ioplielas,

est,

selidlasticos

ilagistro.s uostrDS exiinios.

At

liuriuii

seandiduui seiebani ilituruni seiensijue

ae prudeiis eontenipsi non .soliuu in

l)iis.

iiae,
,

sed in oninibns

aliis mei.s Positioiii-

Heete,

incpiani,

|)Usill()s

voeat

nee

ad

uiluni

aliud

ifHciuin

idoueus

((uani nt seandalizentur.

EcKIVs;.
.Si

XXVII.
dieit,

Obeliseus.

iiaec

Vera sunt (Papa

thesaiu-uni

Indulgenliaiiuu

iiauriri

ex

uiei-ito Cluisti),

Cur ergo Lutherus .superius coutrailixlt?

LVTHEHVS.
1"

Ego
rnni

ne, Uli

Eeki,

siatini
(|uia

adniittere
>iiade(i

tii)i

videor, Induigentiaiuin llic-aueuiii

et

esse

merita Clmsti,

Indulgeiitia.s

reverentia piimiiii

del)ere?

Aden ne
V

idein

est,
et

lndiilg( iitias

atlmittere,
et

ludnlgentias nierila

CLu'is aj)pellare

Xonne

exconimuuicatinuis

alisdlutionis deeieta, statuta,

Jtursiim abrogationes, deolarationes ,

ns

dispeusatioues Papae cipuitet <uni reve-

reutia suseipere? et nuilus tanien

tu soninias
niilii
<'x

liaec

voeat merita Christi,

tua

(iuoniodo ergn
tjuod

logieissiiiia logica
e.ssc

me

mihiipsi eontradixi.sse,
liic

supeiius uega\i, indulgeutias

1

morita Clmsti, et

dico, eas

efase

ad-

XXV

2 Stm Staiibc: Adversus C7. Coli. Lutheri.

XXVI

27 2lm Manbc:

Adversus 69.

Coli. Lutheri.

312
miltendas?
litnxjiie

Asterisci LutliL-ri iitlvei-sus beliscos Efkii. 1518.

An

tiiuni

Pftnini Hispaniini docere debeo de Propositionibus

k'nuiuo

participiiutibu,-;?

In

(jua

vero Bnlla iuvenis

iu
illa

Papam

dicere,

Indnlgentias haiuiri
i(iia

ex merito

Cliiisti,

nisi

extravagante Cle.V. de

wupra dixi et

siio

tempore

latius dicarn?

EcKIVS.
Onuieni poenara debitam relaxaaadam dicit Papa, Cnr ergo Lntherus
invitat

ad solas poenas

arljitrio

Papae imposita^?

Ita per alias |iergas

Cou-

cluHiones .superiores.

LVTHERVS.

Non Papa,

8ed Eckins dicit, onuieni

satis dixi,

pocuam

relaxandani.

Ciu'

autem w

ego id dicam, supra

Qnia neu

cholastica, sed eccle.sia.stica quesivi,

Nou

frivolos superiorimi dedaratore.s, .sed approbatos Eccle.siae autores.

EcKIVS.
Propositio sonat falsa et
et

XXVni.

Obeliscus.
derogativa.

cai)itis Ecelesiastici

Verum,

si
in

personas privatas Petri

tateni

papalem

atteudit,

Papae aspicit, vera est Propositio, minime est attendenda.

Si vero autori-

LvTHERVS.
Quid audio? Ergo
dnlgentias?
Petrit,

Papa uon

liabct

maiores gratias (jiiam Ineo insanit

liberins
et
20

Forte

(jiKj

Eckius propins

accedit

fini,

locpiitm- venenacius.

Ego haue Conclusiouem (nt scias, Ecki) ita defendo, ut si tu ex auimo coutradixeris, non Bohemicum haereticum (hie enim Sacramcnta omnia admittit)

sed eoimnuiiem totius Ecelesiae liostem te appellabo et jjrobabo.

feret,

Quis

enim uspiam Christiauormn

gratias

ut

Papa seu

S.

Petrus non habeat maiores

'.'s

Ergo Indulgentiae sunt plus quam Baptismus, potestas inilicantli et omnia maxima? blasphemia in S. Petnuu et Papam, dicere, quod IndulVera ita<|ue est gentiae siut maximae omuium gratiae. Quod si hunc seusimi Eckius nou habuit, debuit temeritatem suam digerere prius et non tumultuarie, sed Tlieologice contra definire, nee ante Ego enim contra eos posui, qui Indnlgentias istas sie (juam intellexisset, ebucciiiant, ut audeant statuere, non posse Papam maiores dare, Cnius sen-

quam

Indnlgentias?

Confiiiuatio, Eucliaristia, Euangeliuni,

30

teutiae

meae coutrarimu

(ut video)

Eckius hausit

niliil

iuteUigeudo,

dmu

nimis

inteUigit.

EcKIVS.
Contra
3
C'le.

XXIX.

Obeliscus.

35

facit

haec Disputatio et temeraria Lididgeutiarum vilipensio, ut

VI.

13

XXVU
30 Jim

3(m

'Jiaiibc:

.Vdversus 77. CVii. Lutlieii.

Lutlieii.

20 maxima.

Vere

36 XXVIII

Sioilbc:

AdveiBus 81. Cun.

Asterisci Luthuri adversus Ubeliscos Etkii. 1518.

313
Ivclr~iastici

uon

:)

caliimiiiis
[issiiit.

(aiituiii,

sed vix

irladiis

arirntoiiim

Iiai<-(ii'Miii

ilt'fi'iuli

LVTHEHVS.
Siciit
s

prai'cwloiis

ita

et

inte

obelisciiis
t'niiii

valct

niiiUiiiii,

inio

tdtiim
(iioii

ah

ailiilatione

sunimi

l'oiitiflcis.
(|U(>il

Sic

jsolent

iiulocti

asiiii

dieo,

Scholastici)

disputare, ut,
id

nee

scriptiiris,

nee

aiitoritate,

nee ratioue.

possiint eonvellere,
vere, sed

adulatioiie

l'ontitieis

iinpuu;nent,

Nihil snlliciti i|nain

quam
noster,

j)laeite

dieuut, niodo triunijihi spes vel falsa arritleat.

.seliolasticao

Id tsunen spero, vel

10

suae The()k)giac gratia, mihi concedet

iic-

fal)iilat(ir

(juod
si

rndiilgentiae
est,

nun snnt meriU)nac nee ad >;dut(ni

Heere eas omittere, nee nie
in nie
etigi

eessariae.

Qiiod

ita

spero

miiii

ut

re(hmam, Ideo uou esse viiipensionem earum

et

temerariam, sed veeordem

contmiiehsam Eekii invi(hani

deniijue (etiam
si

(jUjie
ilia

lirentiam pro Iciucritatc interprctetur.

ut luiliae essent ns(|uani
sie'

Dieo
i->

rumpantiir

Codro) velle me,

Luhilgentiae, Et expeeto deelaratorem non Irivokim, an

sini

liaereticus.

Porro
est

id <piod alt, Eeelestasticos

et

vix defendi a gladiis Laiiornni, Iste

aher nerviis

eonnnunis hieus omnium argunientoi'um Seholastieorum.

Eeek'siastieos (piideni deteudi f'aeillimum est: Clu-istus enim eis praesens est.

Scholasticos autem

i)erielitari
niliil

uDiil

niinim

est,

quando

.solo

iViistotele

duce

tut! .sunt.

Deinde
iiciva

aliud molinntiu-,
ett'usa

quam
non
ip.si

tyrannidem, id est, ut Tlieo-

logia

in

voeahula
ita

a populo
ut

intelligatur,

Deinde uegoeinm
valeant, satis

In<lulgentiarum
haljentes, (piod

al)seoudatur,

nee

intelligant

(piid

populo

mm

licet

iiacc uos.se

nee nos querere, ne forte hierum

niinuatur.
="

Cuius

id est

evidens argumentum, quod in re non necessaria uec

merituria tautum inqienditur studii et iaboris, in necessaria vero nihil oniniuo.

EcKIVS.
Kespondere ad
tariae scriptionis
lias

XXX.

OIhscus.
\'cnini
liacc

(piestiones fiicilimum.

lircvila^

suMsuffi-

non

j)atitur.

Tarnen possunt omnes (juestiones hae

cienter et vere solvi ratioue,

T>

uon sola

])otestate,

nt

ille

divinal.

LVTHERVS.
Possunf solvi ratioue.
nil

Cur ergo solvunt

('ouimissarii
si

sola
vel

potoiate,
niutierit

nisi

iulmina

et

ignes

tremeuti

populo iutentantes,

piis

contra eiiismodi questiones? credo solvi po.sse suffieicnter, id est,

et
35

scliolasli<'e,

noii

frivole,

hoc

e.st,

Yerha possunt
ECKIVS.

garriri

et

nou

intclligi.

Sed

in

Pro-

bationilius latius.

XXXI.
et

Obeliscus.
perfectionis
esl.

rhristum

imitari

]ier

trilnilationes,

Al

pro

pa<c
et

et

traue piillitate orare, illam

petcre

<|Uerere, sacra Scrii)tura ciamal

<'ii.

docel.
37 2lm

26
SiQUbc:

XXIX

27 3lm Staube: Advcisus 82.

Lutlieri.

l-utlicri.

XXX

Adversus 92. Con.

;-;X4

Astei'isci

Lutheri adversus Obeliscos Eckii. 1518.

Quod
iiiille
iiliii|iic

et docuit C'hri.stu.s,
auti)ritatibu!<

Cimi urare debeumu.s: Libera uos a

po.sst'iii

inalo.

Quod

Scripturae

.steudercj

uisi

in

veteri

Te.stamento

loret

tt'f^tatis.-;iimiiii.

LVTHERVS.
Tiirris scilicet
deiit,
11011

David
et

est

Eekius, ex (|ua mille clypei autoritatum penpace.

Sit

eoutra lielhmi, ^ed

]iro

ergo

liiiis

criiois

et

nemo

aliijiiid

patiatiir,

atque

cum pace

voluptate, id est, remissione poenarum, intremus

in regiuim eoelonun seeuri.

ctfti
M,
i'j.

Melius forte

f'iierit,

iit

nieiitiatur

Pens, (piando

dixit:
in

Ego
Pudet

ipios aiiio castigo,

suis,

quam
et

ut Patres uostri ^\,ristoteliei

nol)is.

uon maueaut
i"

liiiiitilius

quos coustitneriuit
tain

ine

insulsae

iiieptae

fabulae.

Tiieologiis

est Eckius et

iieseire

studio

nititiir,

(piod C'liristiauorum

pax

est gloria couseientiae,

uuliae dare possunt Tndulgentiae, sed itmissio culpae sola per gratiam.

quam Pax
i'^

vero exterior
oceidens.

et

illa

((ucniiie,

((iiam

liidulgentiae eonferimt,

mors

est et litera

Verum
At

nost<'r sie

aeutissimus
iiuis

obelophrastiis
eiiui

persecutiones

externas

soliim somniat.
est, seliolastieo

aliquando

temeiario, igiiaro, inexperto, id

Tlieologo loquendi.

Anno M.D.XV1IL
X.

Augusti.^

')

ber

bic-j

falirljc

Satiiin

j.

bie

(.Einleitung.

':^ifr:l':^ttt^^i^ip':!^^t^^i:tti^tt^^i:t^^

Einsloliuni ad loh. Sylvium Eiraiimii.

i:>is.

3"
an,iel
fic
.^u

^^utljcv5
iiiib

fvl)L'itcu 'JliiljQiigevn

gcljvtL' ^^jljauu 3i)litiiie

(tlboiuiucv),
er

am
bcv

Pgcr gebrtig

bat}cr

egvanii

genannt,
ie(fad)

ahifjoviingen
in

hie

1517 auf
bev

^iuni-tan

getljnn,

umren,

entfteKt,

Umlauf
bcftritteu.

getnniuien.

Wegen
ju Ucr^
tteine

I)atte

fiel)

Vlufang 1518

.ievouijuiue
in

uon Cdjfenfuvt, ou Stjen

^-n-iefior

Iljeokigie

in l'eipig,
tl)cibigcn

cil^obeu

unb
er

fie

einer iKeiljc

Um

ficf)

unb
in

lucitcren

5(ugriffen

uor.yibeugen,
rietjtig

terffentcl)te
ftellte,

Sljluiu

eine

Sdjvift,

ii'eUi)er
fic

feine x'inBevungen

unb
murin

^,.'utljcr,

barum
felbft

gebeten,

bcru'rtetc
3lnfic^ten
"ilm

mit einem Briefe au bcu i'erfaffcr,

(Jube yjiar,]
:L'utl;er

er

fid)
fie

]u beffcu

bcfcuut.
3Jlr,5

ober '.Hufaug
in

1!(pril

151s mirb
an
l)luiuij

erfd;ieucu fein.

24.

gebcutt

einem Sdjreiben

i(;rer

nod)

nid)t,

lobrenb er bd) beffen Streit mit Tngereljcim

.^eibelberger

beriitjrt;

auf ber
ii'egen

:tiifrei)e

on ber

Sisputation
atfo

aber

erfciljrt
e')e

er
er

fd)on

labet
9. 3(pri()

feinem

i'riL'rte5

legeres
Uufere

ift

jcbeufal( abgefat,

(am

nad) A;icibclberg aufbradj.

bcruljt

iBe,5eicf)nung

fr

l'utT)er'3

,'^ufd)rift

au l)Iuiu

al e|)iriloliuin

auf

feinem eigenen Vlnc-brurf bafr.

aSgt.

2c

SB.

. lO

f.

109. 204 uiib bnjii iiolbc,

1k

Sciitfdjc "ilugu|tiiicr=6oii3rL'gotiuit,

&oil)a 1879.

<B.

314. Dliim.

1.

5Jlugabcii ber Scf;vift bc Sl)Iiu5.

A.
'JlpDlogetica rcfponfio

cnutra
"

!|

bogmata. quc

in

.''JJl.

(ygrauii

||

a ca(umui=
II

atoribuC'
effe

iuuutgata funt.
"

(.

%.

\\

Smpieta

eft

ab impietati crimen
leljte
|1"

mutu.
'.Hm

litetriffeite

bebrucft.

4 iMtter in Cuart,

Seite

leer.

(Snbc:

^ ^mpreff:

ittenburgij yinno
(*. 9t."

1518.

luid uon
B.

3of)a"ii Wriicnbetg.

im litcl
in.
||

= Erasmus Koterotlainus.
lo.
||

'Jlpotogctic refpoufio

|1

conlia doguaata, que

||

M.
||

Sylui
||

Egranum
ad
bc=

a caluni

||

niatoribus inuul=

gata

ruiit.

E R

Iin|)iclas,

impiclatis criiii cO inut.

brucft.

''"

TOit liteleinfaffung.

litelrncffeitc

-am (fube: .Baiilc^ 4 IBldtter in Cuart, Ic^tc Seite leer, Mcfe Augufto. AN. M.D.XVIIl. H' Pamphil Gengenbachiuin apud
||

316

Epistolium ad loh. Sylvium Egranuiu. 1518.

B Tom.
bcffcv
beiitfd)
1

ift

3(bbrucf

Uuii

A.
ftd)

3u

bcibeii

Sdiesjabcn

ftcl)t

Vutfjcvs

Sricj

auf

ber

litetrctfeite.

Smift
il.
II

fiubot

bcvfdbc nod) bei Aurifaber, E|iistolaruin M. Lutheri

maudjeit
i't'rfcfjcu

1556.

122

mit
f.,

iiub

UiiIItv(id)cu

^Xiibcningcn,
1

bei i'ijfdjev
in

. 6ia

mit irriger ii^orbemcrfung bei

Sc

Bctte

(.

lOo

{.,

fd)led)ter

berfc^ung bei Sald^

3ir geben beu Icjt imd) A, U'ddu

XXI p. 592 B nur Iveuig

f.

ablueid)t.

F. MartiiiU!! Eleutlierius Augustiiiiauus

Siio loaiii Sylvio S.

11

nieum de dogmatibus tuis, ut voliiisti, Primuin placet quod oninia sab mi Svlvi .'^uavi.s.sime
tibi

arliitrium

iiidiciiun

occlesiae,

inipi'imis

ordinarii

tui

(ut

dicitur)

submittis.

Nam
legi
fit)

vera etiam loqui ciun timore oportet in

Ecolcsia
iaiii

dc>i.

Secundo,
et

Omuia

vera credo, et fere ipsemet

licet

diu et

dociii,

uova

et

acuta

sint

ideoque (ut
cerini
inieis.

iudoctos

offeudeutia.

Sic ego satisfelo

Amico: Tu videris, an et tu sie ,sati.'<feceris amicis, multo niagis iniVereor enini, ne amicis-, idest eruditis, con.<uluisse videaris Midani
lueruditis

aliquem,

vero
et

8eu

inimicis
dicitur

(certus

.siuii)

haereticu.s

haereticum

cousuluisse iudicaberi.'i
uiulto peius audit

quod

Mulus Mulum.
Sed
sicut nos
ita

Hie

eniin

Martinus

apud
fert

istos

homines quam Sylvius, tum

istis

eoimnuiiibus
is

tmu
illos

propriis causis, ut nosse te credo.

pessimos peccatores
conveuit et
no.s ferre

tulit et usqiie

modo

Benignus Salvator Christus,

(juantumlibet adversarios: nee enim desperanduni est de ipsis, sicut nee

cai'o

de nobis [iraesumenduiu, quando os ex ossibus et

de carue iuvicem

sumus.

Vale.

5 in primis

17 iiec sicut

riiT^j^jm:^.rm'^..tTf:i^.^mmm?'

Serino do

pooiiitoiitia.

15 IS.

cf)ou
iniliilyeiitiis

fvfi
ift

fiiib
bi'v

in

boit

SiiimiUimfli-n
VlliUif!

^iitI)ovH'()i'v
iiiib

3i()vifti'u
"

bev Si-i-inu
iUH'vjcljlj
fi'ljv

ilc
iiiib

^ba-5

Si'nnon umi

(>lunbi'
)ti'l>'u
bi'ii

lnli'iiii)d)
firf)

ber bcr

Sermo de
fvftcvc
nii.

poeniteiilia ticvbiiiibni.

3"f)nltlirt)

fie

ja

aiul)

iinl)f

fiif)vt,

\m'

^hiiijtx
fiiib

hid
fie

fi'lbft

aubnitet,
,111

bvitti'ii
.'Seit,

if)i'il

bei'

IcljtiTiMi
di'

nifitt'v

O'utftniibi'n
ift

aliev

niri)t

(ileici)ev

fuubevn ber Situki

inib

poeniteiitia
brurft
fef)tt

cvft
;')ii

c\el)alteii,

aU

ber

Seriiuni luni
ber

','lbhifi

Wimbe"
nnfere-s
l-'>l.s

fd)ini

ge=

Uorlnfl.

einer

nn()eren
ii'ir

^iM-ftinininnfl
i()n

VUifaffnnf^

Sermon

Ulis fidlerer '.Hnf)nlt;

biirfen

aber nod) or Cftern

feijen.

gl. Wbftlin

. 182

f.

lUnggaluMi.
A.

,SERMU m: VVITTKN
brnrft.

l\)i;.\ITi:.\TlA';i'.
II

MAliTIM I.VTUKll AV-i (;ystim.\m

^JJiit

BKIKiENSIS. V"
Cnarl.
II

iiteleiiifoffinifl.

litelriidfeite

be-

^Mtter in

piT loauiifiii UiiuifiibiTi^,

%m t*nbe: S liniirclldin M,, XVIII. ANNO

<liii,
:,

Viiitli-iihurf^i.i

'

nnb barnnter

ba
B.

25n:cfericid)eu.

Sermo

be penitentia.

4.!.

'JJtartini i'n=

tfjer
jj

l'lnuftiniani 'i!nittenlH'rgenfi.||"
letjte

litelriirffeite

bebrnrft.

4 'iMtter

in

Cuart,

Seite

leer.
|1

Vlm tMibe:
('l)riftiano

%
C.

l'ipfie in ebibns 'iUiolffflanfli llionaeen^.

Vlnno a natali

'JJiillefimoiinincjentofimo

becimooctauo.
'^.v

i|"

Sermo
ber
in
1;

tp

"^Seni
]"

||

tentia

Wartini Vn=
yim
C*-nbe:
||

||

t()er

IHnflnftianiani

||

*i<nitten=
I

genfi.

Wit
Seite
;i

liteleinfafjniuv
leer,

litelriirffeite

bebrndt.
iji

'iHiitter

Cuart,

kfete

.n Lipfi*

it-dibiis

LotthcdiM-i-

rianis,

Anno
Ii"

initali

Clnilliaiin

Millefinio

QiiliigeiUo(inio

niooi-taiio.

D.

Sermo b
in

'4je--

||

nitentia

"Iv

'JJtartini

||

LuIIkt AuKiiCtiiilani SBitbebrudt.

||

Icn-

lipigenfis.

!"

IJt liteleinfaffunc^.
leer.

litelriirffeite
,i
||

^Bltter

Cuart, le^te Seite

||

Vlm (^nbe:

LipHii?

ex itdihiis Valentin!
||"

Schuman

Anno domini

Millefinio quin=

gentefinio oelaiiodecinio,

32g
E.

Seniin de ])oonitontia. 1518.

Sn-nio 3)f
brgen.
in
||

\\

pcnitentia

.p.

|*s y Eine,
le^tc

lege,

War tini & gaiidebis.

||

Siit[)et 3hi||

giiftiniani Sit
(3

||

ten=

||"

W 2itf(cinfofiung.
2iu

3.Mttov
in
|j'

Cimrt,

Seite
||

leer.

^dihiis

Syluani Otmar,
'|Ne=
||

9tm 6nbe: ,c Impreffum Auguft? apud coenobinm Diu? Vrfnl? eis Lychum.
|1

F.

S(h-nio be

niteiitia

5p.

TOartiiii

||

tf)er

'^(iiguftiniani

i>uit=
||

tenbergciilt'5.

i,"

darunter
'

ein .Ciol,^fd)nitt.

IHit liteleinfoffung.

litel-

rif feite

bebriidt.

r,

iMntter in Cuart,

leijteS

IMatt

leer.

3(m Pnbc:

.p

G
11

f
["

r
:

3:itelf)oljfd)iiitt

Ifiii

*|'vieffev

Ijrt

3?eii-f)tc.

Ixwd Hon
t()er

']>amp()i(ii

Wen(icn=

Imd) in Synjcl.

G.

Sermo
in

be ipc=

||

nitentia

'4>-

'Muirtini

l'u=

||

Vlngnftiuiani

[j

i!uitten=
3?ltter

faergefie.

Wd

iiteteinfnfiung.
leer.

litflriictfeitc

bebrudt.

Cnnrt, le^te Seite

\\

?(ni C-nbe:

,c

Lipfle,
||

ex officina Melcliioris

LoUheri,

Anno domini
]|

MillfHinn ((uingenlllartini
\!u^
\\

tefinio

decimonono.
||

j"

H.

Scrmo

be

'^h-^
[('

nitentia

^i^.

tber 9(ngn[tiniani

snitte=

bergefi'S.

W\t
Seite

liteleinfcifinng.
leer.

litelrifieite bebrnttt.

4 iMiitter in

Qnart,

(etjte
II

'Jim

nbe:

.c LipPue, ex
(|iiin||

officina Melcliioris
j]"

Lottlieri.

Anno domini
lat.

Millcruno
ed.

gentefinio decimonono.

Tia)
eT:fucf)t

LuHieri
nocf)

opp.

var.

arg.

Erlang, vol.
allein

S.
fr

.125

fbnnte

man

fein,

mefjr 'i'lnCH^aben anf.inftellen;

(I

'l^anjers

nngenane
Sitel

2?efc^rei=

bnngen

Hon

D nnb

in

feinen

Annales typograpliici
ba met)rfad)
ift

finb

befonberer

rnrfe genonunen, ein

'iierfafjren,

iniebertefjrt.
'^in

Cuelle fr fnimtlid)e 3:exte

A, mir ba^
ift.

nnb

U'ieher

ein

'3iad)brnrf

an? einem anbern

3eid)net

Tini'i)brnff

geflufjen

3n

fonberbarer iu-griffijDerU'irriing be=

aber bie rlangcr 'Jlugabe

als editio princeps

nnb nennt jeweilen and;

einen SlbbrucE

on 1519
treffen

editio originalis.

l'ateinifd)

Sdjriften,
S^l.

bie

im
S*",

Cftober
fomie

Wir inifern Sermon nod) an in ber Snnimlnng Sut()erfcf)er 1518 (bei So'^ann ^robcnin in iBafel) erfd}ien,
in

2"

beren
in

fptercn

9lnflagcn,

and)

in

M. Lulheri lucnJulio,

lirationum pars una.

ben
aJI.

Basileae

aedibns Adae Petri

M.D.XX. Mense
Jenae

in
I

efannntanegaben

Witebergae

1545

3Jt.

unb bei )L'iJfd)er xIll*--xv^ Erlangae, Opp. lat. var. arg. 1 576. I 2)entfd) ijberfeijt ift er on 3. @. Seiblev im .Ciallifd)en ll)eil S. 567 133, in ber ii'eiuiiger Vln-Jg. XVII S. 157-161 nnb bei Satd) X S. 129

Lxii*, .331 340

lix''

155G

Sv. 1464-1477.
SBir geben ben lert nnr
nari)

obui' ;iirffid)t

anf irgenb meldjen 'Jiadjbrnd.

Serrao de poenitentia. 1518.

319

Sermo de
V.
3Iai'tiiii

pooitoiitia
VnlttriiluTiiciisis.

l.utlin' Aiiixustiiiiaiii

('

indnlirfiitiis sao|)('

locnins

fiiim vuliis,

doncc

id nicni-

crim, ut

liacroticiis

acoiisor:

nt

autom rem ipsam

illis

tcnoatis ]M)ssitisf|nc vosipsi

cum

oonfeiTP,
nisi

('('(r

proocdam iuxta forum

fuorit

scntentiani,
Itiitnr

uhi locus
scnfcutia:
(juae

moa

intcrsereiuli.

oonim

Poenitentia

dividitnr

in

tres

partos,

sunt

fontritin, ("onfcssio, Satisfactio.

Prima:
Prinio per discussionem
(|iiis
,

Contritio

(sie

enim

cocpit

vm-ari

Vera j)Opnitentia interior) duplici \ia ]iaratnr.

collcctioncm
,

detestationein ])eeeatoruni

<|na

(nt

diennt) reeojritat annns snos in

amaritndino animae snae, ponderando

])eeoatornm gravitatem, dannnnn, focditateni, mnltitudinom, dcinde amissionem

ir.

aeteniae beatitudiiiis ac aetemac damnationis aeqnisitioncni

et

alia

qnae pos-

sunt tristieiam et dolorem

exeitare.

Haec
et

anteni contritio facit liypocritani,

et

imnio magis peecatoreni, qnia solnni tiniore praece])ti

dolore danmi id
si

iacit.

Et
so

tales

omnes indigne absolvnntnr

et niinis

connnunicantur, Kt

liliere

del)erent

(remoto praecejito
eani

poenannii) contiteri, certe dicerent, sihi non displicere

(piani
sie

vitam praeteritam,

cognntnr displicere

eonfiteri,

inuno (jno

magis tinioi-e poonae et dolore damni sie contomntnr, eo magis peecant et Sifuiidem afficinntin" suis peeeatis, ([nae cognntnr, non autem volnnt, odisse.
lex et cognitio peecati

magis ahnndare

iacit

peecatnm, nt Apostolns

ait

Jloma:

v. SHm.

Et haec
25

est illa contritio,

qnam

ipsi

vocant extra charitatem non meritoriam.

ipsi

Alii vooant attritionem

proxime disponentem ad eontritionem: Sie enim

iiidieo.

opinantnr,

qnam opinionem errorem ego

jiaratnr |)er intnitnm et
in

Socnndo
qua
3"

contemplationem speciosissimae
in

iiistioiae,

qiiis

pnlchritudine et specie iusticiae meditatns

eani ardescit et
KrUll.

rapitiir,

ineipit(|ne

cum Salomone
vere

fieri

aniator sapientiae, cnins pnldn-itndinem

(|nia

viderat
sunt

Haec

facit

poenitentem,

amore
vis

iusticiae

id

iacit,

et

liii

digni

ahsolntione.

exempli

gi-atia:

Si

pocniterc

de luxuria,
<liu tihi

nnii

ineipias nunieran' vitia, foeditates,

liunt,

danma

eins

(Xam haec non

ut

dura-

quum

sit

violenta contritio ex vi praecepti facta), Sed iiitcndc

in

s|)ecicm
iilaccat.

castitatis
J''

atque ad

eommoda
tali.s

eins

pnleherrima,

ipsa

tilii

intime

sie

de onmihns

aliis

virtutihns.

Sed
traditnr

liic

regula

nolanda
sie

est,

(piotl

iiilnitu.~

virtutnm

lit

duplicilcr.
<|iio

Abstractivc sen per

per veri)nm

se, pt

earnalem hominem |)arum moxcut:

sie

modo

]iraedi<'ationis.

enim

imu

nisi

speculative

videtur.

320
Cnncretive sive per
tali
vii-tiite

Sermo de
aliiul:

jioenitentia. 1518.

lioc est

(exempli gratia) ut intuearis homines, qui

est Christus,

lucent, quonini

omniiun speculum priimun

et incipieiitem

deinde
prae-

saiicti

in caelo. veniru

nidem

maxime movent exempla

sentia et sui saeculi. intuere, iisqiie dura

Ideo virgiuitatem

in virgiiiibus et

iiiuoeentibas pueris
&

gemas a

facie pnlclmtndinis eius:

Sic castitatem, ohari-

tatem, patientiaiu, reliquasqne omnes.

Sic
boni.

eiiira

B. Anshelmiis docet asceudere

ad amorem dei ex amore

horainis

Sic

B. Augustinus

suam

coii-

tritiouem haiisit ex intnitu Ulonini, quos ex Pontiano audivit et ipse confitetur

ecdesiam
->.

sibi osteudisse
illo

plenis

manibiis exempla \'irginum et continentiiuii,

Sic et Apostohis, se esse

Lir.

.',

ifi.

et sie
aliis

odore

optimo allectmu.
in

bonum

odorein
,

i.r

in vitam,

aliis

mortem.

Signum

est

enim verae

contritionis

si intalis.

specto homine casto,

Sic et
^"i-

liimiili,

benigno suspires ex corde, quia uon es

ecclesia orat, ut deus nos per exempla sanctorum suorum

li: viii.

i-estam-et.

120,

j.Et B.Augustinus
acute

confess:

psalmum

cxix. sie exponit: Sagittae potentis

u,

cum

carbonibus vastatoribus, sagittas interpretans verba \Trtutes praecarl^oncs vastatores

dicantia ad absti'activam cngnitionem, et

exempla sanc-

torum

vastiuitia

omnem

lingiiam dolo.sam,
fit,

immo malani
sibi
fei-e

cupiditatem.

Sic admirabili sapientia dei

fit,

ut

mdlus

bene \nvat.

Et saepius

ut boni aliis prosint,

alii

dum

nesciunt,

immo

semper nesciimt, quia

affectu.

dum
-m

iucedunt simpliciter,
et

eorum verbis

et \-ita

moventur miro

Denique

pueri iufantes ita nobis vivunt, ut nobis innoceutiae speciem suavissime

coimuendent atque ad poenitentiani provocent:

Simt enim viva monitoria.

\nva:

Xon
ffiaufi. IS,-.'

est

itaque

quod queruleris

tibi

deesse ^^rtutlml exempla

pueros
est
-a

iiitende,

sicut Clu-istus docuit

exhibens par^ium discipidis suis.

Haec

poeuiteutia iucuuda, vera, stabilis et ex spiritu nata.

Ratio
odio
et

omuium praedictorum
cuius

est:

Lupossibile

est, ut

odias aliquid vero

porfecto,

contrarimii
et

non prius
fluit

dilexeris.

Amor semper
sie

est

prior odio et

odium natmti
praeteritae

spoute
raali

ex amore, et sie naseitiu* zelus

qui est iratus amor, id est

detestatio
vitac

odium
nidJa

propter
nullo

bonum:
labore

odium

peeeati et

cm-a,

quaesita veniiuit

sua

io

spoute.

Alioquin pcrversissimo ordine et

nmiquam profuturo

studio quaeritur
et dciiciendi

amor
in

iusticiae per

odium

peccati:

iiiuno

maehina desperationis
euiju est

animi est

talis pervei-sitas.

Poeuiteutia enim debet esse dulcis et ex duleedine

iram descendere ad odium peccati.

Amor

%anculum perpetuum
homini
ss

quia voluntarimn, odium tempoi-ale quia Nnolentiuu.

Igitiu* pei-suade

prinuun, ut diligat iusticiam,

^\. 49,
s.

et

sine magisterio tuo eonteretur de peccato,

diligat

Christum, et statim sui prodigus odiet seipsum.

Sic ps.

xliiii.

Dilexisti
otlisti

iusticiam et odisti iuiquitatem: prius, inqit, dUexisti iusticiam, et sie

ini(|uitatem &c.

Corollarium.
Plus
tibi

4a

discutiendum est confessuro, quantum diligas iusticiam

quam

quantmu odias peccatum, nuiltnque maiore immo

solo lioc labore tibi cogi-

Sermo de poenitentia.
tamlnin
est,

1518.

321
f|iiain (]iioin<ii1()
t-l

(Jtioiinxlo fhtiiram

vitain agiu

hoiiam

dcscras an(
(li)clriiia
.\\iiiiiici-

(ulias [iractorilaiu iiialam.

N'fri.-isinniiii

c^t cnini |ii'(i\(rliinin

,

iniiiii

de

t'onti-itionibns lincu.sqiu'
dit'

data

prestaiitiu.s

(^110 dicitur tiuimiicc:

ii(i\a

thuu
'>

lioclistc

jiusz,

Optima

j)ociiit('iitia

vita.
ih'(|11o

Siciit

et

Apustidus
ali(piid ai.
,

sonat
valet,

ad aJa:vi. In Christo
sed iiova creatiira.

iieque

circiuucisio

prafpiitimii

is.

Proindo coufcssmnis
faeei"e.s,
iiiilli

id

poti.s.sinuim et ante nimiia locnin

si

cdcrita,

quid
si

si

non

esset ))raecept\iiii eoiifitendi,

niillus esset piidor,

inilla esset

(|iiadi'aii'esima,

eonfiterentiir, si

sed oninis oinniiiui

si

pleiiui|iie lihertas.
ita

1"

All etiani sie volles eoiifiteri, ennteri, poeiiitere? cpiod

iani

te iioii
(!t

iuvenis,

seito

te

non ex aniore
malle
si

iiistieiae,

sed eonsiietndine
si

tiniore jiraeeepti
jyoeiiitei'e.

|>oenitere,

at(|Me

siMjni

tnriiam,

oniiiihiis

lieeret

nun

Si

autem
si
ij

\elles, etiaiii

millns |)(ieniteret, eonfiteretur, eontereretnr,

au'cret,

at((iie

adeo
sed
illi

totus

mundiis

aliter
et

nee

praeeepti

liahita

ratione

jxienitere,
est
(jiiod

amore novae
soleiit dieere,

vitae
(|iiod
si

melion's,
in

iam vere penites.

cliaritate facta
(jiii

Keee

lioe

eontiitiu

f'acit

remitti pi'ceata.

C^iiod

verhiim neseio,

oumes

intellijjimt

tarn fi'e(|uenter

ipsnm

in ore vei'saiit:

hoc scio, ohseuri.ssimuin

invenics
20
(si

esse

nee a nie alicinando

intelleetum.

Hie vero

non

vis mentiri) te

vita lioeret,

qnia sentis te

non esse taleni, sed potius vell's ut prior omnino adlme inelinai-i ad vitani prioreiu. Sie

eniin et B. Aiijiiistinns confitetiir in eontritione siia se fuisse sollieitatnm de vita ))raeterita. imino
si

reete perpendas hee dieta, facile dieos, nulluni

hominem
Et
eonfitei-i,

esse in

mundo, qni hanc coutritionem haheat,

Et
si

vel

salteni

pauoissinios.
velis

de moipso eonfiteor similia omnino.

.:,

vcro

ao

lihere

remoto deo, praeeepto,

jioena, audio, scio diccs 'Si luilhis esset dens, niillns

internus, certe vix poenitei-em'.

Scio, in(|iiam, talem esse

(^iiid
er<ji)

tnam

eoo'itationeni,

quantnnilihet foris eontritioneni osteiulas.

iios esse tales, et

liic

laeiemus?

Oportet
Ahsit.

non possiimns esse

te tali

tales.

onines erjjo

damnahiiuiisV

Seil
311

respondeamus.
Oportet, nt
eojriiito

non

ncffes te talem,

Sed

in

anirnlmn tra<las
in

et

iuxta eonsilium Christi in ahseondito ores palreni

tmim

eaelis,

)iee!is KtiD

b. 6.

sine fietione 'Eeec optime deus,

poenitendmn
poenitentem

inilii

]>raeei])is,

sed

talis

sum

ego miser, quod sentio

oro misericordiani

me

luille

necpie posse: (juare tuis ])rostratns

|H'dil)iis

et fjratiani, fae

quem

iuhes poeiiitere'. Et sie

M cum

B. Anirustino ores 'Doiuine, da tpiod

iul)es, et inlx' (piod vis',

Et cum
te p<K'iii-

ecelesia 'et cor ])oenitens tribue'.

fessio impoenitentiae tuae, si fieta

Hec,

in<inani, oratio et agnitio atqiie con-

non

fucrit,

eoipso

faciet,

ut

deus

teiitem
noli
j.i

verum

repntet, et licet ninltum adliue sentias te ad nialuni inclinatum,

tiniere.

Haee
tuo.

eonfessio

et

oratio

faciet,

ut Christus

supjileat

de suo

quod deest de
iiitas
et

At<|Ue nt hanc orationeni facias, non te retrahat indifrt

im]>m-itas tua: accede

lideiitcr:
liieris

(iiiia

si

uoii ante vis oraniiral>i>.

deum
ci-ede

(ut

multi stultissinie aguiit)

uttiet
aCerfe.
I.

quam

mundus,

nnn|iiain

Et
21

322
firniitor:
etiaiii

Senno de poenitentia.
Qiii dedit
tilii

1518.

liano tui on^-nitionem pencati

to

non rogante, dabit

et iusticiae,

gratiani oranti,

iuimo iden dedit cogiiitidnoin

))epoati
jier

ut

<Hbm

3,

2o.rogares gratiam.

8ic B. Augustinus ciuu Apostr)lo dicit:

legem oognitio
suas,

peeeati, ut gratia douetur et inijietretur.

AoeijK' siiuile: Cientiles ulini idola

coutidit
in divieias
j

suu rogabant,
et
fit

et tiebat

quod petebatur, Et avarus

ille

sicut \'ult,

cjuantomagis

verus

et

Ixiuus deus non sinit se tVustra

rogai'i et in

se confidi!

Corollarium
*

I.

Contritio vera non est ex uobis, sed ex gratia dei:

ideo desperandum
lu

de uobis

et

ad misei'icordiani eins confiigiendmn.

Corollarium
Contritio ineipit in poenitente,

Tl.

sed non eessat per totam vitam usque

ad mortem,

et

non

(ut

niulti

putant) dunit per lioram eonfessionis duntaxat.

illi

Ecce

sie

habes, (nioniodo intelligas quod

dicnnt, <i])orterp poenitere

gi'atiae dederit.

in
i5

charitate et

cum

bono proposito, quautum deus auxilium

saeerdoti

Nullus
requirere,

(lebet

respondere

se

esse

contritum,
eontritus.
et

nee

sacerdos
tarnen

uisi

quod potest dicere 'Nescio an sim

confido

Eogo

dominum atque
terendum'.

me

sua gratia eontritnm

quottidie

raagis

con-

Haec de prima

])arte.
,

-'o

Secunda
Primum,
omnia
possibile
1.

pars est confessio sacramentalis

ut

et

hie

duo sunt notanda.

sed nee

millo

modo

]iraesunias eonfiteri

pecoata venialia,

niortalia, <|uia

impossibile est ut omnia mortalia oognoscas.

obligatiu-.

Ad

im-

autem nemo
aut

nde

in primitiva ecclesia soliuu luanifesta

v. Si

sor.s,

11.

mortalia eontitebautur, ut patet l.Corin:

aut avarus
idolatra

quis inter vos est formicator

25

aut maledieus

aiit v.

ebriosus aut rapax,

ouin

huius-

ai.

s, 19.

niodi uec

eibum sumere.
'(lufitentur

Et

illud

Gala:

jManifesta sunt opera earuis &c.

unde multi

in (|uiu(|ue sensibus, septeni donis,

aliis

Septem saerameutis,
euso

oeto beatituiliiiibus et
rantes, ut nulluni

uuiltis

distinetionibus

jieecatorum, velut id
inter ea

peceatum non confiteantur, quum tarnen

sit

quandoque

nulluni vel vix veniale

jieecatum, et fatigant frustra sacerdotem perduutque

tempus, ae
manifeste

aliis

sunt impediniento.
sis eonfitiMidi

Ideo dupliei
niortalia

modo

instruetus.

Uno, quo saeerdoti omnia

sit

eonfitearis,

quainquam

difeile

diseerni

mortalia

a
:i.

venialibus, nisi sint in opere nianitesto aut evidenti eouhensu cordis, ut nialedietio, iiirtiun,
^liob 9, .
|!j.

homieidium, luxuria, detractio,

ira,

amaritudo &o.

AJio,

quo

deo eonfitearis reliqua omnia,

mea, seiens (|Uoniam non

immo cum

B. lob dicas: verebar omnia opera

19,

13.

jiareis delinquenti,

Et
in

ps. xviii. Delieta quis intelligit?

ab oc(ndtis meis munda me, domine.

bona, (juin sint jieecata damuabilia,
si

Xam
deus

uulla sunt

opera uo.stra etiam

Sic
4u

iudiciuiu iutret nobiseum.

Sermo de pocnitcntia.
dicit ps. cxlii.
in
fon.'^pcctii

1018.

323
143,2.
11, 11.

Xon

intres in iudioiuin

tno oninis vivcns.

liuinili
et

cum servo tiio, (|iiia noii iustiticahitur'Ci. Item: Omnis iiomo nicndax iVrc. sola vci'o'^Ji
n<il)is
iiiiKisciiiii.ui-

isla

oimfes.sionc

oratii)nc

ci

liiiiit

iiicritdi-ia.

Uudo
dfi

et iussit iioMs,

ul (ircnuis 'niniiltc mibis ilcl)ita nostra'.

iiiliil

liiiocirca

dum

volunui.s oniuia
iiiiiil

|)mv contitcri,
rciiniiiicn'

aliud fiicinius,

(juaiii

(|U<)d

ini.-cricdrdiac

vdlunius
nostrani

igno.sceuduni, ucc confidcic in ciiin scd in (mhi-

ll'ssioni'in
(.'ins

ciipinuis,
ei

ac
sit

per iioo volnnins

benejilaeitiini
eiu.^.

.>iecun

cs.sc

ni'c

iudiiniini
et

liniere,

quuni taiuen
ideo dL\i,

super limentes

eum
in

in

i'is~lii.

m,

it.

((ui

sporaiit .super niiserieordiani

Haec
ul)i

ut

.sitis

})raeinoniti

aUpie praemnniti
et

liora
,

inorti.s,
.-.ed

diahoiu.!

non

.solnni

niortalia

oceidta opponet
tiiciet

niafiniticaMt

e.v

venialilin.s

innno ex

boni.s operiliu.s

non

nisi liorreiida

peccata

et

tutani
scilieet

vitani perditi.s.simani
iie

ac danuiahileni
utinaiii esseiii

ostendet,

ut

seias ijuid taeias,

iiahei'eni

tnne dieas 'Heu

cimtessus aut tenipus

sed eonfide
.sed
et

ediifitend'

ne forte des])eres, (piod

vita

ipse cupit,
.si

dieas 'Scio (|uo<l onuiis

iussit

mea
in

est

tlanuiahilis,
uii.serieordia
p.s.

iudicetiu',

doniinus

nou

in

uiea vita
tilii
ffliattii
<i.
.'.

sed

.sua

eonlidcre,

.sient

ait:

C'ontide,

tili,

n'inittuntiir

pet'cata tua.

Ixii.

(iuoniaui inelior est uii.serieordia tua sujier vitas'.

iiiori

Sie^Jj.

fl:i.

4.

enini
ji)

ii.

BeriJiardiis, (iiuiiu ali(|uando

ni.si

se crederet 'jicrdidi t(ni])u> lucuui,

et

(|uia
II

perdite \nxi, nee liaheo

<lespieies'.

quod

cor eoiitritnni
tc,

liuniiliatuin,

deus,

*!

.'.1,

la

non

Sie sie timor iudieii

liuinilial)it

sed spos niiserieordiae

exaltabit iuuniliatnm.

Sccundum
sed

vide,

ne ullo

modo
qiii

te

confidas ubsolvi
est,

propter tuum eon))essime imie.sumes),

tritionem (Sie enim sn])er te et tua opera eonfides, id

l;,

propter

verlium
erit

Christi,
et

dixit

Petro:
,

(iuodennipie solvcris
eorilide.
si

super

aijniiii

if>,i9-

lerram, solutmu

in

eaelis.

Hie, inquani

saeerdofis oKtieri.s,

nueris solutioncm, et erede fortiter te ahsolutum, et alisolutu.s veiv

ille

(piia

non mentitur,

(|uie(|ui(l

sit

de tua eontritione.
a deo,
(pii
iiiciitiri

Xam
nou
lila
niliil

.sie

non erederes
ae
.si-

sententiae
311

|)ronuiieiatae

super

te

pote.st,

te
et

veraeem
eerta:

et

ipsum menilaeem
tilii

f'aeeres.
iiie

Xam

seuteutia

dehet esse rata

liuie
fiilei

ideo mnltomagis
caetcris

videndum, quomodo

desit,
sit

quam

omnibus.

Imo

esto per imjiossibile, ()Ui)d eonfessus

non

eontritu.s, aut

saeerdos non

.serio

sed ioeo absolvat, Si

tarnen

eredat

.sese

alisointum verissime est absolutus.

:).'.

Tanta
luiluiit

res est fides et

tam

jiotens verliinii
ei rti

C'iiristi.
.sint

Damnal)nntur
.satis

itatpie qui

eonfidere sese absolutos, doiiec

se

contrito.s,

Et super

iian-iiani,

non
(piod

sujicr ]ieiraiii

vulunt diununi

eonscientiae suae aedifiearc.

Sie
leoitnr

in
eo.s,

eeelesiastiea iiistoria,

I'..

.\tli;uiasiu>

ludens

eum
ad

pueris baptiza\nt
4"

sicut viderat
Tteiu

fieri

a saeerdotibus, et bajitizatos indieavit

b.

Alexander episeopus.

(|nidam

minms

illiiden,-

baptizari

vuluit

|)S.

cxliiii.

28 N;im

si

non

324
])lac'eiKlnm inijieratori
,

Sermo de poeniteutia.
et

1518.

inter huloiKlnni viso

anirclo

cum

libro oredidit et

coipso

hidicro

hapti.snio

verc est

liaptizatiis.

Qiiaro plus est

a eontiteute

requirenduni, an eredat sese absolvi,

iUiatti). 9,

quam an
qnod
si

sit \'ei'e

eontritns, sicnt C'hristus

28.

a eacois quaesivit:
contritio
et
si

Creditis

nie

posse vobis hoe facere?

esset vera,

Et merito, quia
est

nunqnani est vera

iKin

satis,

non
et

tanieu eerta,
Christi

&

esset certa,

tarnen esset satis.

Fides autem

verbum

sunt verissinia, eertissinia, sufficientissima.

Unit ergo

liie

error

illornm qui dieunt,

si

sie

snnt efficatia gratiae signa, quod,

quis

qnod saeramenta novae legis etiani non sit eontritns sed

lo

attritus,

eonsefpiatnr.

modo non ponat obicem actualis Ego autem dieo tibi, (piod,

peceati vel ])ropositi niali, gratiani

si

etiani eontritns aeeesseris et

non

eredideris in absolutioneiii, sunt tibi saeramenta in

mortem

et

danmationem:
sufifieit!
is

Fides
u,c. credit,

eiiiui

necessaria est, quantominus attritio vel non positio obicis

nullus est in
sola
fides

Denique
tiebt.

talis

mundo
et

qui non

ponat obieem,

nisi solus

qui
is

Cum

iustiticet

accedeutem ad deuni oporteat oredere.

Verissimmii est enim dietum illud eomninne:

sacramenti
iustifieat.

non sacramentum sed

fit,

fides

Et B. Augustiui: Abluit saeramentnm, non quia

si

sed

quia ereditur.

Quod
tum

saeramentnm non
resiirget:

iustifieat

sed fides

sacramenti,

quantominus eontritio aut non

pt)sitio obicis iustifieat,

sed fides! &c.

differunt

At
veteris et

hie

quaestio

Qnomodo

ergo

saeramenta

novae

legis,

Si liaec aeque non daiit gratiani sieut illa?

Satis
sit

Haee ad

aliud pertinent tenipus.

quod saeramenta novae

legis sunt effieatia

signa gratiae,

si

credis, et

non amplius.
quideni
legitur

Haec de secunda parte. Tereia est Satisfiietio, de qua

Diennt tarnen eani dnobus modis
qnae sunt elemosynae, ieiunia,
de
liis

niliii

in

seripturis.

i'^

fieri:

Uno modo

oratioiies,

operum Alio modo per indulgentias. Sed

])er

inij)letionem

liabetis

vulgarem sermonem nuper impressum, ideo ad praesens omitto:

lege ibidem.

Sermo
de (li^ua jnaeparatione cordis pro suscipiendo
sacraiiieuto eucliaristiae.
151S.
1518
bce
(*5

Viod)

fv

bic

ftfv(icf)e

,Scit

tici-fa^tc

V'utl)fr

eine

llntrrireilunq,

trie

man
wir

[icl)

mibig an\
fic

hcn (Empfang

Ijcigcn '.'lfacnbmal)l5 Dor,;ubei-eiten l)abe:

finb
bie

bcftfefn

in
(I.

nnfenu Sermon.
'iKinir

runb.^gc
ipiifen

einer 'ifrebigt,
e^j

bie

rnbonncvc-tag
Sutljcr bnlH-i
nid)t

gel)a[tcu
1.

fein

mag:
2:)

fid)er
:)4

luir

nicf)t.

Xnfe

ben
er

d)viftat'fd;nitt
itjn

Pnv. 11,
iljn

,^nm lert

gcl)Qtit,

fann
,ycl)t

man
tt)U

lagen:

bcrl;rt

iiub

mufetc

feinem 3Wccfc noc^ berTjrcn,

ber nnr nie biblifdjc ^S^cmeiafteKc nn.

Uvfpviinglid) lateinifd) crfdjicnrn,
berfc^t,
loic

nnivbe

m\]n Sevnum
il;n

fd)n frl) ine !rcutfd)e

benn bae liormmt bce bcvfctjere

^efttigt
ii'irb

\o anebviitflid) ale rvbentfd)te

^rebigt"

be,^eid)nct.

biee burd) bcn gnn.^lidicn lllangcl cinee bcutfd)en

fti

fecnberbrnrfe niie aBittcnbcrg.

tage
bi'v

Um

evnninberlid)cv
lati'iuifdjc

ift

ee,

ba^

in

bcr 2. ?(uf=
bin--

(h'langev 'Jlneg.

^b. XVI . 20 bev

(nad)

lert ale iUu'rfclinng"

gcfletlt

nnb

ber

bcutfd)e

einem :irnrf tm
in bcr

'^obit

Wntfncd;!

in

'Jirnbcrg)

befnbcre mitgetfjeilt teirb.

3n

einigen [atcinifd)rn 5(uegaBen,

ift

,(uerft

Silnn Ctniar'3 bum

2r).

Sepmit

tember 151s,
bcr Uberfcf)rift:

unferni

Sermon
Cln-isti

ein

Stiirf
sil

einer anbcrn '.^Uebigt

angeljngt

Quomodo

passio

considuraiida.

'Jiad) i.'ciid)ere

rid)tigcr ce
ift

*iVrniutl)ung gc1)brt ce aber in bic crftc bcr nad)fo(gcnbcn "^.'affioneprcbigtcn;

baljer

bort

,\ii

bcrdfid)tigcii.

XHue gaben bce latciiid;cu Xcjtca.

A.

SKRMO

II

DE

C.IIMEXDO
rcffcite

TlOxNE COFU)IS DIGNA PRAEPAllA KVCHAKISTIAH li. I'. SAC.HAMENTO

||
j]

l'HO
]|

||

SVS MARTINI
"

LVTHEH lAVdVSTlNIA
bebrnrft.

|N1

WITT
in

K.NBEHt;
5luf

li

ENSl

||

S.

2itc(=

4 SPlttcr
in
||

Cnart.

bcr
I|

legten

Seite

nur:
"

B.

^ SBittenbnrgij Scrmo bc bigna

Eucha=
rillis
II

officina

^oan: Wruncnbcrgij
corbie
ji

lUnno bni. 1518.

':i>i-ncl''iv'it'iic

[j

pro

iulcipiciido
||

Sacrameido
||"

R. F. Martini Luther

Augufliniani Vuit=

tenbergenfis.

326

Sermo de digna pvaepariitione

2)anmtcv
Icijtc
i-iii

rordis pro suatipiendo saer. cucharistiae. 1518.

.'p(,;yd)nitt.

litclriicffcitc

bcbvucft.

4 5?lttcv in Cucivt,

Seite

leer.
'iUiavia

2itfll)Dl,iid)itt:

Odljvjdjcinlid) ein

^.'cipjifiev

mit bcm 2rud.

CU)riftfiiibe

nuf

eiitei:

'llfoiibiidjel

ftclji'itb.

C.

SeviiiD

te
I

bigna
rifliiu

||

^^rae^jaratiDuc covbi

pro
||

luriipiriido
]|

Saci'amonto
|j"

Eaclia=

R. P. Martini Liitlier

Augultiiiiani VLiit=
in

tridiergcidis.
teer.

2itctvcf)cite

bebvucft.

4 33ltter
ift

Ciiart,

Ictite

Seite

C*in 2itell)ol,;id)uitt

l)ict

itiri)t

liorijanbcii.

D.

ScriiiD bc big=

||

ita

5prcpavatne

eor-

||

bi pro
||

fufeipieubo

Saivam'eto

6u($a=

II

viftie.

iH.^p.lllartii S!itt:^er5(uguftii=

ani i'uitteuBevgeiifis.l"
litelveffeite
bebnictt.

Sanmtcr

ein .rxil,5fd)itt.
(etjte

W
Seite

litclcinfaffuug.
teer.

4 itttcr in Cnart,

Eiteltjciljfdjmtt; gljtiftu

om

fiteu.
||

Ttud Don
Sacranten

9Jiartin J^rtiibc-berg
||

,ju ScitJjig.
[

E.

ScvniD
lUit

|l

be bignn pve

||

parationc ab
(i

tu

Qwja

\\

riftie.

|i"

Ittcteinfnffung.

SBIattev

in

Cnart,

(e^tce
||

3?tatt
inipreffit

leer.

?(ni

6nbc:

c SilnanuS Ctmar
'Jtnno
i|

l'hignftc

llinbelicor
i"

XXV.
to
||

bie

Kcnf Septcmb'.
F.

bontini
|i

M..XVIll.

Serino be bigna praeparatione

riftiae 'M.

covbie fnfcipienbo

Sacrame=
||

||

(vuct)a=
fis.
||"

|v

'^

''Dlartini

's.'ntl)er

9(u=

guftiniani Ihiit-

tcnburgc=

litelrcffeite

bebrnctt.

iBlatter in

Cuavt.

5lnf bcr tefjten Seite nur:

||

,3"iprefiuni ittenbnrgij per

ocile
1,
I!,
-5

3oan. runenbergi
Sacranten

Jlnno
fehlt

btti.

1510.

ji"

iinb

7 voll) gcbnirft.
||

lior iufci).iiciibo"
||
||

pro".
||

G.

Serino
Oltit

||

be bigna pre

paratinue ab

tn (^-ndja

riftie.

jj

\,"

liteleinfaffung.

iltter

in

Quart,

Ic^tee
||

itatt
iniprcfit

leer.

9(m
XIII.

6nbe;
bie

c Silnanus
9(nno
jj

Ctniar

'.Jtugnfte

lUnbelicoc
||"

[sie]

Sanii'ii'ij.

bomini M.D.XIX.
cordis

H. ,Senno

de

digiia

praeparatione

pro

suscipiendo

Sacraiuonlo

Eucharistiac.

Lipsiae
opp.
5.

1519."

Luttieri

tat.

CIta. var. arg. ed. Eidangae

3n

II

. u03 und)

Oleai-ius,

Autogr. Luth.
5pan,^er

Kappii

ffjrt in feinen Annales typograpliici IX S. 73 ^r. 54 nad) Catal. 49 an: ,Mart. Lutiieki Sernio de praeparatione cordis |iro l'nfS.

cipienda

Sacra Coeiia. Wittenbergae. 1519. 4.";

fein.

fdjeint

biee

aber

nur

eine

ungenaue 33cfd)reibnng Pon F ju

3luga6cn bcr bcutfdjcn bcrfcliung.

a.

3tin gttc

||

troftlid^e prcbig
||

||

Son bcr unrbigen

!Ed||

beral)t-

||

tnng j bem
||

I)cid)Unrbi,\\\
II

gen Sacranient.
1|

ctor i)iarini [sie] S!ntl)er

^.ihiguftiner

SBittenberg
||

jc

|1

uierhen.

MDXVIII

||"

^tem Mit

nie

hai

leiben

Cljrifti

||

betrd}tct
in

foU

2itelcinfaffung.

iMftttcr

Cnart,

le^tee 33tott leer.

3(ni6nbe: ebrucft ^u 9(ngfpnrg burd) Sitnanum

Ctmar,
'Jtnno K.
1).

bei)

||

fant Srfuta clofter,

5ld)t,iel^enben.
||

am
||

fcd"jt3el)enbcn

tag 'Jioucm

||

brig.

int

jj"

in gute
bigcn

trDftlid)e

prebig b ber Unr

S^octor
||

bigen bereptug ^n h-ni I)od)lutr

l'ntljer

|i

Sacrnntent.

lllartiui

5(u

||

gufttner

,^u

Sit

||

Sermo du digna piuepanitione

Iciibcvg.

coidis jiro suscipiemlo sacr. euchai-istiae. 1518.

327

II

3te

hjie

bae

Ici

||

kn
in

(ifjrifti

bctvodjtct
i|

fol
leer.

irerteu.

j"

Mit

litckiiifaffitiig.

iMiittcv

Cmut,

Ic^te

Seite

Statt
0.

i'uii

.^tg 'Jinblcr ju Sluflsbiirg.

lidje
II

gljii

gutte tvoft=
bigeii
II

prcbig

bcr irivbige be=

||

||

vci)tuiig
\\

i,ui

be i)od)=

wix=

Sacramcnt.
||

5}u--

ctovs
lei)bcu

"J.liavtiui
j

Vutljev

Vliigii)ttiier
|

p
||"

il<uitteii=
II

bevg.

Sitciii

luic

ba

O'tjvifti bctvacljtet toi

luerbeu.

-JJtit

litrlciiifaffuiig.

8 iBlottcv in Cuavt,
Vottl)cr in V.'ci^iyiv
loivbi-j,

lejjtc

ilMott Icev.

Tnicf
d.
t^iii

Doli

"iJieldjior

guttc truftli

||

dje

pvebig b bev

gen beveytung

.^u

beut l)ud)=

iin)vbigc (Sacra--

1|

mciit,
iinje

2octor Ulartim
bas
Iel)beii

X.'uttl;er Vliigiiftiiicr

||

tju

SUittcn^
||"

bergt.

II

c ^teni

Pbrifti

be=

||

trad)tet
^liif

fol

iL'evbeii.

^Darunter ein .Cmliidjuitt.

ein
Aol^fdjnitt.

iUit

liteleiufaiiuiig.
Ictjte

ber litelriUffeitc
l'luf

8 ^^ltter in Cuart,
ein
.{lot^tdjuitt.

Seite

leer,

ber t)or=

legten

Seite

nur
{311

IHni

C*nbe
|i

ber

brittle^tcn

Seite:

c ebrutft
bcu ^ax.
"

i.'cl}ptjcf

^in Itjaujent
nm.Urcuv
Pljriftfiiibc.
al-j

funff--

l)unbert bit

ncuntjeljcn--

litel^ol.^fi^iiitt:

^ftviftiK-

.ippl,ijd)iiitt

auf ber litdttf feite: IHnxin

ali .Oiiiiim-lc-fintigin
t^"l)ri|tii-3

mit
iit

bem

.ficil.i)d)uitt

auf ber

liurlctjtcn

Seite:

nm
iii

.Rtcuj,

Qubcrct (fnjjuiig

auf

bciii

Ittcl.

Srucf

uoii

l'iQttiii

Vaiibbcvg
i\

l'cipjig.

Ch)n guttc troftli

iin)rbigen

||

d)e

prebig

ij

ber tinrbi=

||

gen berel)tuug ^u bem

Vluguftiucr jn
trad)tet
'Jluf

t)d)=

Sacra=
^tcnt

ment.
trt)e

Soetor IHartiui
lei)beu
*3Jlit

X.'utl)er

2i3ittcn=
||"

berg.

||

<i

bae

yi)vifti

be=

||

fol

uierben.

darunter

ein .poljfc^nitt.

liteleinfnifung.

ber 2itclriicf|"cite
brittleijten

ein .o(,5fd)nitt.

8 33ltter in Cuart.
i*e^p|cf

3hn C^nbe ber

funff
||

Seite:

c ebrncft ^u
bcn ^ar.
jc^uitt
f.

3ni I^ujcnt

li;unberbt

bn

nennl^etjcn^

If
(jljtiftus

2itc)olj)d)nitt:

am

fttcuj,

auf bet tcttcficitc

troft=
II

loic

in d.
t)

Uctidjicbcii Bon bem in d; bct .^po^ruc Bon SJiortin onbibcrg in ycipvg.

6in gutte
I)od)tt?irbi=
I3U

||

lic^e

prebig-

ber
||

luir=

||

bigen

bcreijtung
1|

,yi

bem
||

gen Sacramcut.
berg.
li

:rDctr
ipie

lUartini
leiben

V'utl^er

?(ugufti
j]

uer
fo(

aBitteu=
,"

||

Steni
ein

ba

'ljrifti

be= in

trad)tet

UH-rbcn.

^Darunter

.^oljfdjnitt.

8 SSlatter

Cuart,

Ictjtcs

i^att

leer.

31nf ber brittle^teu

(^"Ijriflu

Seite nur ein

.Ol.iidjnitt

.f">(,^fd)nitt.

2itcll)l,iid)nitt:

am Urcnv
b
ber

am

C^iibe:

St. Kljriftopt)

mit bem g.

(?[)tiftfinbc.

Xtucf Don jaleiitin Sdjumann in

lidje

l'eipig.

6i)n

gutte troft=
II

||

prcbig

roirbigeu
||

||

bcrel^tg

,^u

bc Ijod)^
||

n?ir=

bigen
||

Sacramcnt.

2;octDr
irie

Mar=

tini
||

^l'ut^er

'^luguftiner

^u
;

SBittenberg.
Rierbenn.
jj"

-:r-

|i

^tcm

bas

(eiben

Pl)rifti

bctrad)tet

fo

darunter ein

.)oI,)id;nitt.

8 Bltter

in

Cuart,

bic

legten brci Seiten leer.

IiteU)o!,5fd)nitt toic in
I'.

Xrurf Bon lUitcntin Sdjumanu in

berei)=
||
jj

*Jetp(ig.
,^u

h.

6qn

gutte troftlid^e
\a=
|! \\

;|

prebig bon ber luirbigen

tung

bem

I)oc^=

ii'irbigcn

crament.

Xoctor

lllartini
G()rifti

l'utf)er

lUuguftincr
fot

ju
||

jittenburgf.

^tem wie bas

Pl)tiftus

leijben

betradjtct
|i

luerbeu.
leer.

||"

Sarunter

ein ot^idjuitt.

6 iBltter in Cuart, lete Seite

litclljoljidjnitt:

am

Wtcuj. Iturf oh 3obft utfucc^t i Sitiibctg.

328

i^s.'1'iiio

tlr cli,;,'na

praepiirationf cordis pro suscipicndo

siicr. L'uchai-istiiif.

1518.

i.

0-1)11

glitte

tvoftlidje
|1

||

prcbig

bcv

iinvbiijcu

bcvcljtg
||

,(u
||

h'in

l)od)=
|

uiirbigcn facvamct
;3tciii
ii'ii'

S).

'OJlartini l^uttjev
(?{)viftt
jj

5(ugu=

fttner

,iu

aSittcnlicrgf.
j,"

ba*

(et)bni

bctvadjtd
le^te

fo(

luerbcn.
leer.

2)ai'untct

ein

.f>ol,^fd)itt.
Stti'lf)oI,3)d)itt

il?lttei'

in

Cuavt,

Seite

tuic

in

li.

k.

in gut
tivII

tvoft-

lidje
I|

Jjvcbig
||

ou ber

||

nnjvbigen bcvel)tnng
!L'utt)cv

||

.ju
,51"!

beni I)d)=
||

bigc tacvamct
|[

Soctor
Iei)bc

^Jtavtini
||

l'tugnftincv
fot

Bittcn-

berg.

^tem

iine

bas

lUjtifti

bctvadjtct

un'rh.'n.

j|"

yJUt
bic

litclciniaffung,
3at)i;5Qt)[

morin nnten mit bem yjbnogvaniin bes Uro @vaf

15. l". Xitclrcffcitc bebructt.

'Jim (*nbe:
,^

8 Bltter in Cuavt, lc|tce

||

5latt

leer.

W eiert
||

bnb
i*ub

befdjvibcii burd) ben I)Dd)gctertc gctruift

||

'JJtartin

Vutljer

aitteiiborg.
'^(etri

in

ber
||

lblidjcn

ftatt

*a)cl

II

buvd) l'lbani
ber

mu^

(i^rifti
nid)t

Sliif

litclirficitc
i.'utl)cr"

i'tct)t

bic

gcburt im iar 9JI.S. n.jij.|i" uon iiiM)ex ftammcubc C'-inleitiing als

.fiol,;:

rttcb 9Jinvtii
)d)iiitt
1.

iinb

unter bcrjclbeu ein .Jjoljjdjnitt; ein nnberet

finbct fid) 3<l. bij''

||

beim S^eginn be* SlntjongS.

||

(vin gute troftU'ivbi

II

lidje

prebig tjon ber

||

loirbigen bcvcitnng
l'iitlicr

,51"!
||

bem
||

l)Dd)=

gen Jaeraiuent.
:3tcin

Xoctor ^Miartini
ttjben
||

'^(nguftiner ^n

Sitten1,"

bergt.
II

mic

bas

(ifjrifti

fot

bctradjtct mcrben.

l1Ut

litetcinfaffung,

it>Drin

unten bie

3iaf)i"iii^I

M.D.XIX."
leer.

litclrctfcitc

bcbrudt.
lert

8 Slttcr in Cuart, (e^tes 33tatt

(jodjgclertc
||

31m

(fiibe:
,511

c--

Unb befd)riben bnrd) ben

33itb
]| II

Martin
||

Vntljcr

3itteii=
5petri,

borg.

getrurtt

in ber
||

lDblid)cn ftatt Safcl

bnrc^ ?lbant

nad)

(ff)rit"ti

geburt im iar

lll.^.b.iir.
"i^i]^ luie

\\"

%ui

bcv

lilelrdieite
||

unb

*.Bl.

in k.
jj

m.

3(in

giitc
II

trnft

lidjc

prebig:

bon
||

ber
clor

Ujirbigcn
5Jlartini

beraitung
Sutl^cvs
||

,y!

bem

l)Dd)=
,i
II

lirbigcn
||

Socramcnt S)o
||

?(uguftincr
||

aBitten--

berg.

tc.

jj

Stein

ie

bai leiben
oben bie

6()rifti

betrad)tct

fll

merben.

|i"

lllit liteleinfaffiing, lOLirin

3'if)Val)t

M.D.XX."
.ju

Bltter

in

Cuart,

3(ugfburg

bnrd)

Sihian
||

nenbtcn tag Wia\j.

II.

iMatt leer. 3lm enbe: ebrudt Cttmav, bei) fant iUjula cloftcr, Slnuo jc. im ;5n.'aint;igftcn. '"
lefetee
||

am

(h)n gilbe

treiftlife
!|

pre

||

bing an ber loerbigc

||

||

bei-el;bing tt)o
||

bem
[|

||

l)od)=
||

merbigen a=
bergl)
||

crament boctor

^JXcartini lutl^cv
||

9rngu)tiner
fd)al

tl^o h)ittc=
i:"

Stem'SBn

bat li)ben gl)ritti

bctradjtet

Uu-rben

^3Jlit

liteleinjalinng,

worin oben
Srucf?

bie Sa^jKjaljl

1520".

litclriirficitc bcbruilt.

6 Blatter in Cuart.
^lafbi-tftiibtet

2ir I)abeu einen boppclten lateiniid)eu

bcibcn

2cj;t,

Uertveten burd)

nub E.

2)iefe

Sluegaben
,yi

finb

unabbngig Bon einaubcr,

bie
ift:

nnb

,5U'ar

id)cint

E auf

einer

3tbfd)rift

berul)cii,

Uon ber i'orlage ^n A geuommcii ober bod)

mitteltiar

auf

fic

^urrf,iufl)reu

l)at

ein bcjonberce i^orluort

uon bem Editor Sennonis.

CI

B, C, D,
;3n

F unb

ermutljlid) auci^

flammen bon
erid)ien

A
,

ab,

bon E.
bic

ber erften 3(nflnge ber, Sammlung 'L'ntt)erid)er Sdjrifteii,

Cttober 1518

bei 5t)ann uid)t,

n)Dl)t

robcnius
ober
in

in i^alel ber

latcinifd)

finbet

\id)

^ipeiteu

om Februar 1519

58l.

Sermon nod) Vij V6^ aus E

unfer

Si-mo de cligna iiriioparatione conlis

jiro

susciincndo

siu

r.

ciuliiiri.stiiu'.

1518.

{29
1520,
l'ctii
Cl-

lUnjcbviuft,
foluic

uiib

baiiad)

in

beii

bcibcii

iliU'iibi-ii

Uom

XHuniift 151ii

iiiib 'JJiQV,^

in

M. Lutheri

luciibratioiiiim
ii;it

pars

uiui,

Basiloai;

in

aedii)us

Adac

M. . XX. Mfiisr
in

.liilin.

ciiu-m

gemifii'u

fvitifcljen

Woid)itf
i.xv'',

bcnvbcitrt,

ftd)t
il;r

bcv

Wi'fammtausMjabc Wiiuhcigac
in

1545
ipivb

lxiiip^
in

unb

am

gc--

numnicu
arg.,
ed.

bcr

Jenac 1556
II

1
-

. CLXXiiii"

cxxxv'';
V.

Lulhcri

oj.p.

hil.

var.

Erlaiigao,
lii'jj

S. 313
a

320
in
;

UH'fnillid)

Unobagcgrti'n.
iUu'iteljinuj

iPon K
bic

Siluau Ctniav
in rv)d)eint

lUngsbuvg eine
finb

bnitid)i'

anfertigen,

gcbvncft

incvft

bavaus

fninit(id)e

bcntfd)c

tfin.idanc-gabcn
crficiven
ift

gcfloflcn,
fic^

trenn
bei-

and) nid)t alle unniittelbav;

bei'

it)ve

ipvad)Iid)en

llnter)d)iebe

au'i

i!cijd)iobenf)cit

S^rurtotte

nnb

bor Se|ev.

&evgegaiigeu
\Hng.
nieljv
1)'',

fa

bcv

cvniou

in

l'iartini Vntl)cv'3

niand)cvlel)
in

bi'id)lin

unb
VII

tvactctltn"

Dom lUai
(Hskbcn
Bald;
1.
I

1520
&.

S^f. Lxiiii''--Lxx='

nnb baian^j
S.
2(i()

bic oni

Cttobcv 152(i,
<B.

obcv ii'cniger

Uigcftutjt

in

^.'ntljcv

SUcrfc
I

aittenbcrg

1554
in

11''^

4''-8\
-

VHtcn&uvg
175!,

263,

l'ci^ig XII
bic

Q.

1(15 --40l(,

XII
l'ifl

Sp. 174(j Sb. XVU

Siv

nad)

alten

tonbcibrnden
a3b.

Chlangcr lnsgabc

<B.

54-1)3,

2. 5Iufl.

XVI

<B.

21-31.
E,
fcl)cn

geben

bcn lert

nad)

A mit Senuluing Man

giin.ilid)

aber Dun einem

Vlbbmd

bei

bcutid)cn

bcife^ung

ab.

Seniio
11.

<!('

diunn piTparaliouo

cordis

pro suscipiciido S.icrjiinrul

P.
3Iai*liiii

KiKliiirish'p

l.iitluT Aii^iiisHiiiaiii

Witt('iilK'ri;<'nsis.
liiiio,
iiect'.-J.sariiiui

vst,
ati]iic

iit

umiiia iicccata
dolea.s.

iiiaiiift'slo

inor(niia
-Wi'.'.

lalia

confitcari.s
iK'iiii)

'Maiiifotc' dico,
illiid

occiilta
(|ui.s

scirc

))()t('st,

Iiixta

IVai: IS. ndicia

i.i.

iiiiclliirit?

&c.
Iiiter

.Sfcmido.

oiuiiia

pwcata

iiwutalia

|ii(ii|iiic

iuvidiaiii, dis|ilicfntiaiii atit <|iiamciiiiijiic

|iinr>ii.-

ainari-

tudiufui
est
t'iiiin

curdi.s

crga

ijroxiimini

tuuin

dipcmas.

Xoii

aliud peccatiuu eque huic sacranieuto adversiiin,

Cf-t

at<iur di.^cordia.
est

Contrariuin
inuiiio, Ke.s

euini et noniiiii et

rei

huiu.s sacraiiiciiti.
iiniiiu

Xnmeii
min>
et

('(mm-

unita-s

cordium,

siciit

uiia tidc,
et

l)a]itisiiia,

duiiiiiui.<,

ima

spe.s,

ac

prorsus omnia
in

cadeni

eommiiiiia.
aij)is.sa

(iiiod

Hj^^iiratiir

in

.speciebus sacrameuti,
in

(|uiliiis

niulta grana,

.'iinguldiiiin

difVcicntia,
iiui
\

ununi paneui, Item uve

niuite,

amissa sna <|Uoijne

dilli

rcnda,

jmim

redaete sunt.
3 R. P. &c. fe^U
Marliiii
I.miIiit

Aiigustiiiiaiii

Wiueiibergeiisis

jct)tl

\',

IJcccata

jcl)It

14 unus (leus

330
ifi. 2s,
21-,.

Senno de
Tercio.

tligna jn-aeiiaiatione uordis pru auscipiendo

saci'. eUL-luiristiae.

1518.

(iiiiKiue inliis

Quin iuxta wcripturani 'ytultii.s est (jiii iii corik suu euufidit^, 8it hoiuimuii tjui uon habeat debitoreni, ut B. Augustinus ait,
qui non iuveniat,

id est,

uiillus est

aut certe iion advertit vel iguorat sese

sibi displiceat,

iuvenire,

in

aliquibus vel aliquo

quod

desperanduin est

tibi
s

de tuo studio, quod nou poteris oiuiiem erga omues aniaritudiueni deponere.
Jinitfi.

G,

6.

Ideoque iuxta Christi eousilium intres cubiculum, ores patrem tuum, ut ignorautias tuas non nieminisse velit et id per gratiam suani facere, quotl
tuis

viribus non potes, id est,

Cor dulce

et

comnuuie

dare.

8ed

liee

preparatio est Ilemota etiaui confessuro necessaria et quodlibet

sacranientuni recepturo.

Ideo
ut

i"

Quarto: Oportet

aninuun vaeuani et esui'ieutem ofieras, id

est,

te

plenum nudtis malis morbisque aniiue confitearis, Nani, ut B. Augustinus ait, si forte nou sentias.
ac satiu-um fastidieuteuujue stoinaehum,
-rnntiii

sicut iu veritate es, etiani

Iste oibus nihil eque odit

uiliil

ita querit sicut auiniaui esurieiiis

5, 0.

teni,

ut ipse quoque

dominus Matth:
cvi.

5.

Beati qui esiu-iuut iusticiani, quouiam

implevit

iiiic.

1,

53.

ipsi

saturabuntur. Item B. Virgo:

Esurientes

bouis
et

et

divites
esuri-

V\. 1U7, 9.

dimisit inaues.

Et psal

Qiua

satiavit

aniniam inauem

auimam

entem satiavit bouis.

ai.
5,

Boua vero que

sunt alia

quam

ea que Gala:

5. recitat

22.

Apostolus diceus: Fructus spiritus smit charitas, gaudium, pax, patientia,

bonitas, beuiguitas, mansuetudo,
eastitas?
fides,

lougauhnitas, modestia, coutineutia,

-'"

In

hiis

si

te seutis detieerc et geniis optascjue illa obtiuere, seciu'us

illa,

aecede: nusquaui enim invenies

nisi in

isto

saeramento.

Corollarium
Optima Tunc pessime
ligitur,

1.

dispositio est

uon

nisi ea, cpia

pessime es dispositus, Et contra

-''

es dispositus,

quod, quando sentis

et idoueus
sie

quando es optue dispositus. Quod sie intelte miserrimum et egenuu) gratia, iam eoipso
Kursus plus quam mortem
et

capax es gratie
timeas, ue
allatiu-us
ffliatti). y,

maxime.

infemimi

quando
et

accedas, ut tibi dispositus videaris ac dignus, quasi

Deo

cor munduni, quod potius fuerat tibi quereudimi et i'ccipiendum.

iusolubilis

i2.

iStat

tirnia

sententia:

Non

est

opus niedico bene liabeutibus,

ita

'"

sed

male

liabeutibus.

Nam

sicut

nou tune,

nee nunc Christus veuit

jienitentia
jiotius

vocare iustos, sed

(juani

peeeatores

ad peniteutiani.
peragitur.

Ideo

post

ante saeranientuiu digue

Pens tuus
iu te venit

est l)onoruni
te.

tuorum

uon iudigus, sed lioiiorum suorum largus

ad

Corollarium
Magnus
et

2.
(juis

s,-.

|)ernicii(sus

error
sit,

est,

si

accedat ad sacramentum ea

nixus fiducia, quod eoufessus

id est fcI)U
l'J
-'i

(juod uon sit sibi conscius mortalis peccati,

oiiiiiein

fcl)tt
fcftlt

utE
<!9

IS

illa

que K

19 dioens

\ K

!'{

ait fef)tt

A
:1

14 esurieiitem et sitientem,
1

21

In

iis

fclj

24 et ecoutra

(juud potius ibi iiieial

quereuduui

34 iudigeus E

37 conl'essus est

iiii

est

E E

Sei-mo de digna praepaiatione cordis pro suscii)iundo

sai-r.

eucharistiae. 1518.

331
sil)i

quod orationfs
maudiu-ant
et

cl

i)i-<'|):iratori;i

siia

preiuiserit.
iiim

Oiniios
(liijiii

h
|iiiii

iiidiciiiDi

hibimt,

i(nia

liiis

oiiinil)iis

tiiiiit

nwnii'

pmi,

Iinrno
ut

per eani tiduoiam

scqiiitur.
s

])iiritatis

peius pollmintur.

tiiint

aut<in

per tidcin,

Quintd, id

ciira,

iil

cum

plona

aiit salteni

pssihili tidc acci-das fcrtissiiiK'

fonfidens tete gratiam couse<(Uutiiriiiii.

te acrepturuni,
accipietis.
sic'iit

Tantiiiii iiiim aicipios quaiitiim crcdis

Christus
dicet

ait:

CJiiiccniid

urautos pHicritis,
tii)i
.^iciit

crt-dite <|iiiid otoic. 11.24.

Et
alio

iterinu
fide,

tibi

illud:

Fiat

credidi.sti.

Si ciiiin

imti). 8.

1.3.

accederes sine ista

I"

iudiciiun tibi oniiiiuo at-fiperes et mortem.

iion
iii.si

Sic euim
fide si per-

in

omni

sacrameiito

illiL-^io

et

lictio agitiir,

.lue

i-ipitur:

quod
sed

est horreiidum.

Hec

itatjue fide.

sola et

smmiia ac proxima
Cluisti
diopiitis:
niaim.
siatif).

dispositio facit vere pm-o.s et dipios, quia non nitittu- in operil)us aut viribus
noslris,
in

purissimo,
(|iii

|)iisimo

firmissimoque

verbo

Venite ad mo, omiies,

>"

labtu-atis et oiierati estis, et

et

ego reficiam vos, Kl

ip.si

11,2s.
5, 6.

iterum: Beati,

(jiii

esiiriuut

sitiuut

iustieiam,

(|iioniam

satuiabuiitiir.
l,".

Fides enim
ficiui.s

e.st

que

iu.stificat,

purifieat,

dignificat,

Ut Actu:

l'"i(ie

i)iiii-iiiv,iid).

1.1,

a.

corda eormn &v.

Corollarium.
(iuie(jui(l
20

sit

de coutritione

tiui,

de

jiciiiuiitia

vera vel

falsa,

illud
et sie

nijuxinie stude,

ut in presumptione istormii

verborum Christi aecedas,

accedeus illimiinaberis et facies tua non conf'undetur.

Yel matrem
bouis.

eins noli

mendacem
ipsimmiet

facere,

que

dicit:

Rsm-iente.s

imi)levit

Multumairis

ne i'uc

1, .s3.

domiumn arguas
est

mendacii, ubi promittit: Venite ad

ita

me &c.

.VrguesaJiatti). 11,28.

autom mendacii,
2.i

infidelitas

si non credis emn maximum peecatmu et

faeturum

tibi

sieiit

promittit.

Tdeo

reeta blasphemia in veritateiii divinam.

vel satis posse, sicut vere .seuties,
siuc.

Sexto.
si

i sentLs te nee ista

duo posse

teipsmn probabis, Hie non vereiuis

noiiis

emn
patre

Apostolis doininum orare: Domine,

illius

n,

.v

adauge
3

fidem,

et

cum

illo

dcmoniaci

Mar:

tl.

Domine, ajiaic
inops et
divitia.s

9, 21.

adiuva incrediditatem meam.

in
eeli.s:

Sic iutra in cubieuluin tuum et die patri tuo

'Ecce mi domine lesu Christe, miseriam

ego,
et

meam
tue,

respice,

})auper smii

tarnen adeo fastidiosu.s

meiliciue

ut

nee

gratie tue su.spirem.

Acceude

iu

me, dumine,
accede

de.syderiiuii gratie tue et

fidem

promissionis tue, ut uon offendam te o])tinuim deura

incredulitate et saturitate'.
35

meum

perversa nu-a et
eiu.s

Ac

sie

emn

fiducia

miserieordie

et

in timore indignitatis tue.

liumo &c.
1

Sed hie tractaudum est illud A])stoli 1. Corin: 11. Probet autein .seip.siim i.(ioi.ii,2s. Hoc verbum multi sie intelligere videntnr, ac si velit A])ostolus

E
si

2
sine

iis

S accipietis,

et fiel
isti

vobi.-^.

Kt

iteriuii

(licet

tibi.

Illud fiat

U) agitur,

fiile

suscipitur

15

saturabuiiliir

16

Et Actuuin. xv.

17

&c. fe^U

umnes.
inea.

buiiis. Et multuinagis E E 22 ubi dicit E 23 premittit A 27 probe E 34 staturitate ArguasE 24 sed uou E 28 illius fcl^lt E 37 humo et sie de paiie illo edat &c. Hoc E Ac

E E ad me

o32
nos
al)

Sei'uio

tk di^nii pnu'iiaratione corilis

jiro

suscipiendo satT. eutharistiae. 1518.

11(111

ante tlebere accedere

peccato.

quam douec

iuveiifrinius

iio.s

digao?* et

puros

(iiniii

Ideo sibiipsis faeiunt aDgii.stiam

et caruificmaiu couscientie

discutieiido, coutereudo, confitendo

uou soluiu

veuialia, sed ea <jue

non sunt
iani
^

peccata.

Et

liiis

facti.s

(quod est horrenduni barathrum presuniptiouis)

fide

secure accedimt, nee de

dia:iii
licri

sua qiiicquam

fiolliciti.

Voluiit enim iusti et

iusti et digni

venire et siniiles deo sieut Lucifer,

et redire a deo.

quam

deberent velle

Igitur 'illud veiiiuni dictum est contra eos qui Ciiristuni

alii

(lividt'baiit in
1.

diversas scctas,

volentes esse Pauli,

alii

Cephe,

alii

Apolli-

or.

3,

nis,

alii

Christi

sequaees l.Corin:3., Et ideo invicem iudicabant et damnaIiisupcr

i)anl

atijue

ct>ntemnel)aiit.

ad saeranientuni
hal)ereut,

alii

alios preveniebant

lo

et

j>resumebaut,

ut

alii

\'L'uturi

nihil

ut

clare

ex textu

et

glosa

B. Augustini patet:

Quos Apostolus

arguit et prouunciat indigne

iiidicarent, daninarent, et

manducare
alios.

&c. volens, ut seipsos potius probarent,

eniin discordia, ut diximus, maxinie
iisui 11,33. et

non

Ea
is

l'acit

iutlignos et reos corporis dominiei,

hanc eins esse sententiam sequentia ostendunt.

Itaque, ait Paulus, fratres

in iudiciimi con-

iiiei,
1
ii. 11,31.

cum

coiivenitis

ad manducauduni, invicem expectate, ue

n(isi|isos

veniatis.

Item: 8i

iudicareinus, non utiquc iudicaremiu' a doniino.

(j.

i.iipi. ii,'j9.

Item: diiudicans corpus domini

d.

'Ita acceditis, ae si

coqnis domini nihilo

esset diguius reli(|Uo psme naturali.'

Potest (jiiidcm

illud

verbuiu etiaiu

de probatione
.satis

intelligi,

qua homo
uisi

20

peccata sua discutit atcpie ponderat, sed ea non est

insensatos
et

nee pertinet

ad
ut

crassos

illos

sacramenti contemj)tores.
iueris, nisi

Non enim

sufficit,

probes et ponderes

quam malus

magis ponderes ac probes

quam

bonus

fieri

cupias et anheles.

Corollarium.
Si Apostolus

25

eo verbo vellet

nos proliari

uubis,
et
in

usque

dum

digni
etiani

fieremus,
SHm. iHom.
3,
'.'3.

prorsiis

ad impossibile nos obligasset

priva.sset,
sil)i

omues homiues,
pleriscpie
locis

.anctos,
di.xisset,

commuiiione
ubi clamat

deni(jue ipsi

contra-

3, L's.

omnes esse peccatores et sola iustificandos fide. Oportet enim acccsstirum ad sacramentum esse certLssimum se sine peccato mortali
e.sse,
si
11011

so

velit

iudicium suuiere.
illud:

At

imjiossibilo
cjuis

est,
'.'

ut ex se et suis

iM.

i'.>,

13

viribus

eertus

hat, luxta

Delieta

iutelligit

ab occultis munda

3".

17,'j.iu.

me, domiue, Et illud Hieremie:

scrntaliitur illud?

ut cei'titudo

illa

Pravmn et inscrutabile est cor homini.s, quis Ego dominus scrutans renes et corda. Pelincpiitiir ita(|ue, stet super hnnam iufallibik'm(jue petram, id est, Christum

35

et verbiuu eins.

debere

fc^tt

V.

iis

E
E

lediie ad deuni

veibi

9 sequaces

fefttt

l'J

IJ.

Ainli. p.atet

E
25

14

ul

siijna (|uu<jue dixiimi.-i

2*>

doiiiiiii

\h ait Paulus fcl)U

E E

21

diseutet

C'ipiullariuni.l.

ea veiba

27 fierimus

28

in idurilms

locis

29 sola

fide iustificaiidus

30 sine omni jjeccat

-32

ab occultis munda

me, domiue, fc^U

Sermo de digna pmeparatione

cordis pro suscipiendo sacr. eucharistiae. ir>18.

,S3f{

Quare, Vera
qiie cupiditatihus,
eas(jiie
i

et solida

probatio est,

si

to

iiivcncris

iiKinciii

(|iii(l(ni

et

sine pondere salutis et iustieie,

qiiilnis

onustum vorn ac
sitias

lahorantciii in imiltis nialis-

inventis aiilieles,
('iinsc(|untunnii.
iiississct

aTatiuiu et

iniscricordiain,
rejjrcliciulciis
ait
:

iion

diiliites

tete

Sic

F..

(Ircuorius,

Petruin,

(iiumI

(lumiiiuiii
iioii

aliire

a se.

i|iiia

peeeator esset,

.Si

tc

!i'ni-.

:.,

s.

|>et'('at(irem

aiiiioscis,
]>.

(iportct ddiiiiiiuiii
(|U(itti<li('

iciK'llcre

ahs

te,

sed

initlto inais

iiivitarc.

Et

Amhnisius: (^nia
Kt
(|iii(laiii

pccco,
,

ii(>cessc

luiheci

t|iU)tidic

edinniunicare.
euinmuiiioiic,
HP

patnini
et

coiisiiluil
tiat

uc

Cacilc (|uis
A'oii

se abstineret a
eiiini

ne forte

siniiil

loiij>-e

a Cbristo.

veiieiimii

iiobis
tatis,

dedisse ae

reliqiiis.se

timeiulus

est,

pii

iKivissinmm

et nuixiniiiiii eliarii-i'iiqiiisse,

c|nam ad peeeatores

gerit,

menioriale seipsmn pi-otestatur iiobis

dmii instituerct saeramentum

Scptinid.
iiiveiit
15

illiul.

Si

tandein

adeo

iiitirimis

es

in

(ide,

ut

nee

illa

te

satis

aiit

iioii

possis ea prestare, adpreheiide

te

iiliid

iiovissiniiiiii
iilnis

iiifinnoniiii

remediiim
Keelesie,

et

permitte
ciini

sieut

infantem

gestari

in

et

sinn

niatris

Lunio

jiaralytieo in ieetnlo,

ut

dominus
fide

lidcni

illorniii

sallcni ^oini

'*

intueatur,

(piando

tua

nuiia

est, id est,

ut in

vel

nnivcrsalis

Kcclcsie

tidclis tibi noti aeeedas et audaeter dicas doniino liicsu: 'Kcce doniine lliesu Cln'iste, dolco nie tain intirmuiii, ut de tuo iuestiinabili in nos ainore niliil aiit tain parnni presuinain. Ideo suscipe me in liilc Keclesie

vel lioniinis

tue et

iliiiis

aut

illiiis

X. (iuiequid enini
et

sit

de mc, necesse

est,

o doiaine,

me
si

obcdire Eeelesie tue, que iubet ut aecedam.

niliil

In obedientia venio saltem,

aliud

att'ero',

erede firmiter

(jiiod

non indignus aeeesseris.

sibi

Xoii

est
25

dubiuin,

quouiam obedientiam Eeelesie tan(|uam

fieri,

faetam

aeeeptct.
<'erte

Deinde non potest

<|uam parvulum,
liardus,

ut eeelesie fides te peniiittat jierire,

non magis
Sic
V>.

(pii

aliene fidei nierito baptisatiir et salvatur.

Hernita
et

Quuni

aliquaiido habcret fratrem niniis

'\'adc, mi

timidnm

et

scnipulostmi,

ut nollet eelebrare, ait ad eiini:

ivit
3u

tiatcr et

celebra in tidc mca",

ille

obedieus

et

sanatns est ab omni languorc conscicntie sue.

dixi,

llec itaque

latiiis

quia eompcrtnni

liiibco
ut

multoruni contionaloruiii
silii

terroribus eo redaetas Christiaiinrnni coiiscicntias,

f'ccciint,

ex

('ln-is(o

Moscu

ex gratia legem, ex

remedio vencnuin,

dum

C'liristuni

(also imagi-

nautur exaetorem magis (|uani largitorem, ultorein magis (|uam propitiadircni,

et
35

in

summa dammatorem magis quam

iiisi

salvatorcni,

Ita

ut

iam ncc nmninis

sit

siii,

(|uod est 'Jliesus Christus' (id est, saliitaris et imetiis), gloria

in

cordi-

bus nostris
niinas

midis
sed

s_vllalis.

Xon

igitui-

omuibus

oport<'t terribiles indicii

iiitentare

duris
yuare K

et

inseusalis,

Trcpidis vero

atqne seru|iulosis
repellore
iiii

Cnrollariulii

II.

:!

anliclus

sitia.s

i'.viie

(liiinliiiini

a te

E K
tieri,

10 ac maximiim 21
illiiis

17

niilla est.

Item ut

19

di)iiiiiie

Icsu

20

t;uii

pui'uin

aut

illius Imiiiiiiis.

Quicquid K
feljit

24 iliiblum, ijuiu

potest

ut eeelesie tides tc permitt.it perire.

Non magis

eerte

2.'i Deiiuie nun E quam pcricnlum qui A

27 fratrem haberet

28 mea.

Ivit

34 damnatorem non salvatorem

36 omnibus

fe^It

S34

Sermo de digna praeparatione

corrlis

pro suscipiendo

saci-.

encharistiae. 1518.

leviores

misericordie proraissiones

sunt declaraude, quia alia medicina

aJiis

convenit morbis.

Octavo.
passionis
et

Nee
id,

illud obmittendiun,
dimittatiir.

inimo maximc eurandiim, nt memoria

si

Clmsti non

Quid euim pnidest,

lgue prepareri^,
id sacrasi

nou impleas

ad quod

tc preparasti?
sui

Nam

precepit

dominus

mentum non
i.isot

nisi in

memoriam

eelel^rari.

Ideo ohmittondmn

est,

nie-

ii,24.moriani eins omittere voles.

11, 2.

Sie dixit:

Hce

cjuotienscuncnu' feeeritis, in mei

loi.'

memoriam
et calicem

taeietis,

bibetis,

statuit eeelesia,

Et Paulus: Quotienscunque mandueabitis panem hunc mortem domini annuneiabitis donec veuiat. Inde enim Hee memoria autem ut missa sine Euano;elio non legatur.
,

alium requirit sermonem,

(juia

non minus

et

ipsa

in

sujierstitiones

et

litte-

ralem hj^ocrisim apud multos versa

quam

pleraque alia sacratissima dci <lona.

Finis sermonis.
2
iiiiiiljMs

convenit

E
fef)tt

onilttenduni

iiini

uniittatni'

E
E

prepararis

quod

hl te

oniittendimi

aniittere

qiiotlescuuqiie

8 Quoties-

cunqiie

lo eeelesia

12 dnna dei

13 Fiuis sermonis fe^tt

Duo
Xcii

sonnoiies de passioiie Christi.

llS.

jUH'i bmitfdjfii (Vnftoiipvfbigteii

S. 20(1
r,<n

ff.

tvi'tni
fii-

]\vn latciiiifdje Sovniuiu'

btT bas &ibcn

Pf)vifti

,)uv

rito.
II

iu'vtfentlirijt

()nt

und)

eiiiom

alten

MSto

Hon A. ir.l8"
fif
(>(!.

jiun-ft

l'l'ifdii'v

e. r,87-

imb S.
in

r,9l

r,9G:

und) ifjm finb

lat. v;ii-. ai-ff.

oljnc IHnftofs

au

feiiuni

^t'()h'vn

miebfv abfli'bvmft

liiitlun-i

opp.

Eilangae
fic

.214
SBald)

21!

finben

fid) bei
e>5

uub .219 220, uiib otli'os bvcit ine p. 1404 -1415 unb p. 141(i- 14:!1.
on
"livebigten
SJuttjers

Sontidji' binicljt

mim

yiu|d)eiu

mA)
in

fiub
iJiit

yiad)td)rirten
exjten

am

avfreitagc (2. yipvil)

nal)e'
ein

151.
ba*
snsfteljt

beul

biefev

Sevnione nun
bes

bevl)vt

fid)

d)viftftiirf,

ben

beiben X'lugsbuvger 2vnrfeu

Seinio df
(1

digna
'l.

praeparatiunr

pid

cipiendo sacramento eucbarisliae .

326 E unb

5*
sit

f.

al 5lnl)aufl

uub
ift

f)iev

bie ilbevfrfjvift

tvncit:

,()ii()iii(](lo

(llirisli

pussio

foiisidcraiula''.

(*6

bann bevgegaugeu
Sgl.

in

bie

Sauindnug

\.'ntl)evfd)ev

d)vifteu

Basilcac

Mense

Februario 1519

V 6 f. unb
!

in beven fpftterc 'Jluflagcu,

foune in M. Lulliori lucnin bie

brationuni pars iina. Basileac in aedibus

Adae
.Tenae
f.,

Pelri

1520 unb
I

(^efannut=
Liillicri

auegaben Wileborgae 1545

opp.
Dgl.
lat.

5?l. i.xvi,
II

1556
n.
I

5t<l.

ci.xxvi" uub
evbentiel)t

var. arg.

(><].

Erlaiigac

:i21

and) fd)ou

fvl)
fo

luotbeu,
SJevteu

:{2r.ff.

unter a mit ben 'Jiadjbvncfen h

14'',

unb

einevleibt ben
t'eip.iig

Vutl)eve
SJalc^

^ittenbng 1554 YII *l.

Xll

Cnsleben
1.

iM. .Sf.,

XII .

p.
2)ic^

1759-1761,
tdf
bavf

(hlnugeu
fonbcvn

^nfl.
al

XVII .
ein

(i:;

65,
bee

2. l'lufl.

469 f., XVI

bev

. 31
bei

f.

abn

teiue-jioege
ift

^luejug

evften

Sevniouv

fibfcf)cv

augefe[;cn iiu-rbeu,
in
bie

eine

baoon nuabl)ngige
l'i.ifd)evid)eu

'Jiad)fd)vift

gel)vten

''prebigt

fvievev Jvaffuug,

,5nm 2l)eil ben

lert evgiiuieub.

SBiv
fiivjeve

geben

beiben

^Kecenfiou

uad)

Sevmoue uad) Vbid)ev, fgen bem IHugebuvgev S^vutf . 326 E

jebod)
in

bem

evften

bie

.ftlamnievn
geftatlet.

nu,

ba

bie

(Jigenovt

beibev leite eine 'in-varbeitung in

eiuanbev uid)t

Tit'i frfiimite

jcfjoii

i'fdjcr.

33G

Duo

sPi-monps de pasione Christi. 1518.

Soriiio

I.

de Passioiip Christi.
sfilioct notionis est lioc

cco ho nid! Magnae

3fi.
r..-,,

verlmm

2.

ni^S

r<iTBiir'SHi^Al1W

ft

hrovitcr

iilcni

exprimit,

quod

le.saias cap. 53.

vidimii
o\ .sjjocie.s

oiiiu,

et noii erat

aspeetns, Item: non est

eniiii Pilatii.s

iiequo dcciis.

Videns

eum

taiii

foede (rueiituin et lacerimi, spinatiini et spulioiiiini

tatum, nt iam
noliili

non esset
'videte,

similis, pronipit

licet

dnra niiseratione

in liaec

verba: ecce
sit

lionio!
itite

Quasi diceret

utrum

honio
lo

putandus'.
ociilis

Det autem uobis Dens, ut saltem

aniniae
iuspicientes
et stupore

Pilati

exeiiiplo

C'iiristuni

intuentes,

uimio in Ijrevilotpiiuni

rapti,

dit^anius vclut reveriti et eonsteniati

Vcce homo'!

Quasi diceret Christianns, sese ex onniibus

et

\-iribus reverori, stupere et mirari,

meditans vel audiens tarn foedam Domini sui pro se patieutis ignoniiniam

cmentationem

(|uod

si

non stnpct
pectus

et liqnescit

medullitns in tantis tanti

!'

ignis irritaiiu'utis, inimo eaminis, graviter certe debet timere et dolere,

tani

quod

durum

et

insensatum

habet ad stnporem.
timere:

Quod

si

non timet

ant dolct, doleat .saltem, se non dolere neqne

sunt haec signa,

mortuam
quo

esse

sessam.

nam

in

Clu-istus

mnltum prava enim animam et Christo vacuam et a diabolo poshabitat, qnomodo potest ipso plorante non

complorare, ipso dolente non coudolcre, ipso treniente non contrcmere, ipso
spiritualis homo gandeat cum gandentibns et cum captis, vnlneretiu' cum \ulneratis, patiatm* cum patientibus, et omnino omnium hominum aifectus et casus suos faciat cum affectu compatiendi? et discipnlus quem diligit lesus, nbi debet stare

patiente
fleat

non eompati, quum

flentibus, capiatur

cmn

it.

nisi

iuxta crncem lesu?

Ideo qni

\'ult

fructuose

passionem Christi audire,

si

meditari, legere, oportet

eum

iuduere affectum talis corapassionis, ac

soci-

atus Christo in passione, c[uicqnid audit Christum snstinere, se quo(jne fingat

vel putet
ligari,

se

snstinere iuxta enm, ut, si Ciu'istnm audit pone eum alapis siniiliter caedi et vinculis
ita

alajiis

caedi,
et

vinculis
3u

ligari,

\itlcl)itur dolere,

incomparabiliter magis credat et sciat

quando sibi C'hristuui in eodcm

hominibus.

dolore, et se quideiu iuste, Ciu-istum

autem pro se

et aliis

Haue

compassionera optime novit latro in cruce. Deinde discat sie cognitionem ex CJhristo, ut magis ploret. Nam C'hristus (pioniam nostram gessit persouani in
passione,
idco nostrum
est,

()uod

tales

simus nos coram Deo,

35

18 uiultu 111 pruna

26 staru

ctiaiu

iuxtn

^4

persuntiiii

felilt

Dno sermones de passione

quali.s

Christi. 1518.

337
Sio
ipso
tostatiir

ipsc voluit

apparcro pro nobis

.^iipcr

ooraiii

hominibiis.

in

Apocalypsi:
iidstrimi
iiniis,

Et plantient so
esset,
plaiiiji

oiim

oniucs trilnis

terrae.

Plaiigere

ofiij. s,

i.

itacjue

oportet super Cliristmn,

inmiii

sieiit

ipse super ims

et
et

plauxit
.'.

et

iiostnim est nuines ])langere,

in

pro oimiihiis
(|iii

uimies
planipii

pro
inii

iino, sive
in

lioe tiat

fiitnro sive

in

praesenti.

Heati,

ln<i-ent

praesenti cuni ('iiristo, (piia ciinsolalunitin' i'um ('iiiisto: niiseri,

in

consoiantur
ei-exit

praesi'iiti,

(piia

]>iaiitifnt

cum

ilialmlo

in

aeternuni.

Cruceni

Dens,

(piis

leponet?
ereatnra
laffcil.

l-^iliuni
liiidiit'.'

siuini

in ipsaui snspendit,

(jnis liiier erit?

Doniinns
lu

hixit,

et

innoeeiis passus est,

niirnni

et iiocentes transi-

hunf.'

3ie

UievbcilC'

luitnr

est in

tantani oblivionein venire

ali(niitl

erueeni
et

Clliristi:

an non

est
et

olilixio eriieis eins,

qnod nemo
fiitfif.'

velit

pati

(juilihet

in

libitlinem

paeeni rnit et enieeni

est

siib

saneiato capite
Igitnr

nienibra

nonne eontra
Clu-isti
est,

nioi-es

gaudere doleute eapite?

sient saeranientnni
et

notemns
Saera-

passioneni
i'.

dnpla notitia,

exempliim.

nientnm
male, et

(piod nostram
et
siiseitat.

mortem spiritnaiem sua morte

(pii

i'orpoi-ali siitnilicat,
(|ui

imino et oeeidit

Oceidit scilicet veterem lumiincm,

moi-tiuis

vixerat
(pialis

susi'itavit

novnni,

fuerat
et

non
in

bene.
meiite
iit

Jgitnr
se>i

Chri.stus est in corpore,

tales
et

nos fnimus

snmns

spiritnali
(

liomine.
'I

Ideo a;eniendnni
moritnri

|ilanuendnm snpei- nos

\'etns
et

ipsus.

cniii

Inisto

nioriente

moriamni'.

honio

et

onmium

nulluni,

<|Uod

cadet
est

super internnm homine, verum

super externum: nt sicut

Yincti
ilhi.si

C'lu-istns

Viuetus
illnsus

nialedietns
e(

maledieti

>usputus
!mc et

conspnti

eruentatus
spinatus

nos

l'nimns et

anuna snmns

i-rucnlati

spinati

eonfossus
criieitixus

eonfbssi
erneifixi

mortuns
despectus

mortui
des pect i.
et eredat,
ipii

Ideo
veritate est.

cpiisTs

nune videat, si talem se sciat esse Q,iiis enim non septies insaniiv diecretui-,
non plangat?

cjuali>

in

in

tautis

maus

suis sem))iternis n'deat ac

Primnm
non

itatpie,

<|nod Christus sua

passinnc nobis ostendit, est (piod nobis niateriam

tpiales

coj;i)itionis
ee.s.senuis

det et ostendat, plangere, dolere,

si

simus iutus eorani Deo, nt

liis

agnitis

Here et poenitere, donee liberemur in aeternuni.

obtineret et nnstrnm defeetnm jmievaleret
,

(^nae

eoonitio

in

nobis

facile esset
fieri

nos mites,

patientes,

Immiles, viles,
16 oceidit
et

dementes, nnmdi contemptoivs

siistiuet
fie

et

exemplum
Ikuiici

passiouis
super ex-

20 moiitmn
unoernbert toieber

2 Sic Stce Vptiis 39

viles.

bii

tenmm

ift

erberbt; mir geben

perinittentes, ninndi

Sut^er

aBerte

I.

22

338
*j|.
.'.4,

I*"*'

sermones de passione Christi. 1518.

7.

Cha'isti
aiiffi-

imitari, insiiper et petere, ut P.salmo 53. 'avcrte

mala

iniinicis meis',
sui.s,

a Spiiitii nioo

mala
qiii

ista et

transpone ea in carnem

cum

seiisihiis

in

sajaiti)

iii,:ii;.

veterem liominem,

.sunt inimiei
'in

mei

(Sjjiritus

enim loquitm*:
illos',

inimici

enim

linminis domestici eiu^^),

in

veritate tua ditiperdofi

seilicct

sicnt jtromisisti, et
iion
intellii!;inni.s
n

plenitndine tua spiritns,

qnia passionem

C'hri.sti

et obliti sunm.s,
.snnt

innno

et

nos ipsos non agnoscimus in ea, (piae extra nos

pote.^t

eapinuis.

Quomodo enim

anima ab amarissinn's laervmis

et desperatione?

aut

saltem gcmitn eoi'dis se eoutinere, quae Christum crneifixum indnta

et videt suani raiseriam,

iutelligit

plcnam omni malo

Nam

fidele et
i"

non mendax signnm hie miseriae

dubitat quis
sit,

no.strae nohis exliibitnm est: qui neseit vel

hnnc

inspieiat, et videbit.
Cln-isti

Couchisio, Q,uod
in illa depingi

passionem nondum

intelligit,

qni non se ipsum

ipsi
et

eemit, et vane Christo conipatitnr, qni

Stnltus enim es,
si

sibi

ex

illa

non

discit eompati.

Christo super te dolente

}3atiente tu

seenrus de te eas velut compassione tui minus egens. in Christi enim compassione personaliter agas:
ille
(jui

pro te dolet,
illuni

et tu

non pro
te (juani

te

sed pro
illo,

illo

doles?

qnasi melius f'aeturus

t'uc.

plangis

in

te in

cpunii

non

23, 23. ui''i

1,

"^''

i"

illo

oporteat plangi,
ipsa.s

8ieut dieitur:

Filiae lernsalem, nolite flere

:

cffb.

7.

super me, sed super vos

trilins
teri'ae,

flete,

Et iteram

plangent super

eum onmes
so

et

.Sa))ientiae:

miserere animae tuae placens l)eo, eave tuae,

inquam, primitus.

Istis

euini verbis

Dominus

videtur prohibere,

ne super

eum

fleamus, sed sane iutelligitur eontra pueriles et muliebres plauctus loqui,

quibus homines carnali afleetn Christo eompatiuntur et eiun velut remedio

et auxilio

eupieutes slari
siii

se ipsis

neglectis et

super se ipsos uon

nostri
in

flentes.
2;.

Hae enim compassione

aliud.

qnaerit in uobis dolorem

ipso et ideo

ostendit, se nolle istuni carnalera plauctum, ((Uo se ijjso oblito

homo
et

plangit

Nam homo
in

sensatus in onmi malo quod videt, in (juaeun(jiie miseria

illo

prius se ipsum

deplorat

timens
no.s

et

sciens

se

talibus
et

maioribus

dignum.
Cluisto?
qualis,

Sed

in

ipio possenuis

magis agnoseere
intelligit

Nusquam
sit,

utique:

quia hie

quam in homo miseriam suam, quae,

plangere

30

quanta

quia, si pro nostra miseria talis ac tautus patitur, seiheet

unigenitus

Dei

filius,

incomparabilis persona, iunocentisshiius, dignissimus,

infinita et inaestimabilis esset pei-sona,
,

nee nostra

])otnit miseria auferri nisi

Quis

uon terreatur ac penitus contremiscat

infinitam et aeternam?

tautani

suam

esse miseriam,

nempe

Iccirco se

ipsum

in Christo legeus

vehementer

3'

comjiungetur et lamentabitur, ideoque regulariter notandum est et diligeuti

memoi-ia teuendum, quidquid Christo intligitm-, esse vulnera et mala quae nobis per diabolum et peceatum inflieta sunt in anima et significare per^tetua

mala, quae nobis per iudicium Dei infligenda sunt,

Seoundo

in

quocunque
40

Christus accusatnr innocenter a Tndaeis, intelligendum,

nos eodem aceusari

()

Ulis

ipsDS nos

agnoscimus

IG tu non te

'27

in

qnacnnijne matoria

Duo
:i

sci-moncs de passionc Christi. I^IS.

339
a<'<'iisati<iiu'

ihu'iiionilms coraiii
lilR'i-ainiir
iiisi

Den

in

consoicntia veracitcr, a (|Ua

acciisationis
Cliristi.

liorrciula

iioii

])vr

iniiistitiaiu

Klco
Adaiiio,
J)ei.

\tvy

IiKlacos
in

intcllige

Daemones, per Christum vctcicm

nataiii
et

lioiniiuui ex
l'iiati

aniniaiii

peccatis
:.

viventeni,

per

trihiiiial

iii(liciiiiii

Acciisaiis
trihiitiiiii

itaqiu',
clari

o aniina

luiscra,
rt'ti'cin

(|U(i(l filiiim

Dci tc teccris.

])i)|)iiliim scilii.xcris,

])r(iliil)Ui'iMs,

Ic

ili\ci-i<.

Iilas|iliciiia\t'ris,

nialcK'tdr
eriio
liis

l'ucris,

(Hiia

et

vcrc talis
iiru;('iitil)iis

est

oiiiiiis

Ikiiiki

extra Cliristmn.
et

(iiiid

te aeeiisaiitii)iis,
tiiiii
(

oppones?

l'loi'ahis

afiiiDsees

vcra
et

esse.

At
illis

iiristuiii

respiee,
111

ijiii

ea }tro te subit et susci|iit

l'^ilinin

iniuiccns,
tte.,

diccs

tc

iiivciililiiis

'fateor,

Vera sunt,
iani

Dei

elien nie

it'ci

Sed
,

iiaer oliiccta pci' Cln-isliini

in

evieta suiit\
in

cnini

nulla sniit
et

sed fnernnt

piia

('In-isto
n(

n<iii

sunt,
te

quo tanieu oninia sunt,

auuoseas (piai(;m
viiieus ea (|uae tna

ista

lide

salvus eris, Ita tanicn,

scni|i('r

taleni
lidi',

to forniat Christus, et sie a te tiigias ad

ilhiin

vera

sunt in eo ahsorlieri

et

uulhi

lieri.

1-,

|(iii(iin (idc)

Cliristi passi sit eousidei'a nda.

Iluniiui

iKin est

neeessariuni, ut Cliristina in ipsius passiimein de])loret,

sed

niaji'is

seipsiun in Cln-istn.
s(il\ini

Nani passio
est,

Christi, ut sancttis pater Aus;iislinus

vestiii'ia
et

dicit,

n<in

niil)i>

cxcniiihnn

ut se(|uanuu' eins
est

in

niil)is

nieiniira
L'ii

terreua

eruciti<::nnus,

sed
et

cliani

saci-anicntuni

et

mysterinni,
s|iii'itualcni

CIn-isiuni ])er suain teniptiraleni

pei'|iclnani
Cliristi

('(irporaleni pa.ssiimeni

niistrani

|iassioneni veteris lioniinis vicis.se et erueifixisse.

vel auditurus
vel

ita(|ue passidiicni

utiliter

leeturus vel eonsideraturus taleni eoneipias

ipse

ueeesse est affeetiini,

patei-eris.
-'

taiKpiani

eaudeui

]iassii)nein

in

et

cum
igitiir
et

Christo
lioe
,si

Ergo audiens Christum

te
.spiritiialiter

flagellatum vel
\cl

penussnni eonsidcra,
Sicnt
tibi,

signiticari

Hagellatuni
es,

|ier<Missiiiii.

modo saue
maligno
te
iii

luentis

homo

dolet te sjiiritualiter a inorte |>eeeati

sj)iritu

enieiari, ita dolet, et (piidem

))assioiie.

vehemeutius dolet,

id

Christo propter
et

sua
in

Tu
Sie

jiateris

ex merito, Christn.s propter te

jicecata.

iiinoeeuter

jiortans
1"

cniee nou sua sed tua

Christi.
et
et

Ita

eonfltehatur latro in eruee

Christi
in

passioneni

disee ex
notieiaiii

eoi-porali

jiassioiie

eognitioncm
jicr-

tue spiritualis passionis

tuiipsius.

Christus

sua passionc

sonam

iiostroruin

jieeeatorum suscei>it.
sicut ipse
no.s

Idco

nos

in

eordihus

nostris lales
ajiparuit,
no.sipso.s
imic. 23, 28.

eoram deo ai)parere debenuis,

Va (piemadmodum
^'

ip.sc

propter

eoram honiinibus pro iiobis lanientatu.s est, ita debemas

super

eum

deplorare, sieut miilieribus dixit: Xolite flcre super me, sed super
vestros.

vo.s et tilios

Igitur

(jui

seijjsum nou iutelligit et invenit in passioiie

et

Christi,

eam non
vieeni

iutelligit (]uia

sufKeienter

Ihistra

eompatitiir

Christo

sive

Christi

dolet,

ex Christi passionc non diseit

sibiij)si

eom])ati.

Ideo pro te Christus

flevit,

eou(|uestus est et passus, ut diseas tiiain iiropriam

5 Dci ilcfcceris

.s

Af tu

32 pcccatoicm

22*

340
jias.sionem
ot

Duo sevmones d passione

miseriam ante deum
ineritii

Christi. 1518.

deplorai'e.

Nam

te

recosjnnscens oorani
Si ergo ita

Dt'o

filiuin

mortis

debe.s flere,

donec perpetuo

lilrtTcris.

eflficaciter

tuam miseriam
in

in passione Christi recognosceres,

facilis tibi

esset

iuimilitas,

mansnctudo, dementia, oontemptns mmidi

et cetera, lilienter otiani

Christum
\-idens

omnihus ipsius

secpiereris ])as.sionihn,s.

Qnis enini
intinita

nollet tierc
et

suam miseriam

esse tantam,
terribilo est

ut pro ea etcrna,

innocens

persiina jiateretnr?
si

Nam

auditn ne(|ue

mirandum

in parte nosti-a,

((uisquam nostrnni penitus desperaret, tautam miscricordiam oonsiderans,

diverso

nisi e
isam.
8, 32.

magna

dei misericordia in solatiimi snccurreret, per

quam nemo
lo

in

deo de sua sahite desperare dobet.

dedit etiam in ipso nobis omnia.

enim deus filinm pro nobis tradidit, Quapropter vocatus in eonseiontia tua in
Si

aecnsationem

jjenam et mortem coram

et respice

deo,

tnne

confitere

et

dephtra,
et

id

totum ex

nierito veuisse,

Christum omnia iimiK-enter

sit.|

inmierito

patientem, id quod nnicnm tibi solatium

Sermo IL de Passione.
Speciosus forma prae
)i.

u
est gratia in

filiis

hominnm, diffusa

4r,,

.1.

labiis tuis, Psahn. 44.

pnlcer' geniinaudo, jier

In hebraeo pro 'speciosus forma' dicitnr 'pulcer

quod exprimit excelleutiam pnlciitudinis, quasi dicat In aliis enim pulcritudo est, sed in te pulcerriina pulcritudo. Lnmo in aliis foeda pnlcritndo est, in te antem au pulcra juilcritudo, ita ut et foeditas in te sit pnlcra. Quae res mira est, quod illud, quod in aliis deforme est, hoc in te pulcrum est, adeo abundat in te pulcritudo, et quod in aliis pulcrum et quod foedum in te esset, non est in te. Quid enim miraliilius quam (juod sputa, livor, pallor, cruor, vulnera et onmKj milla species speciosa in te sunt.' w Quod ut intelligamus notandum, (juod Scriptura pi'aedixit utrnmquc
'])uh'ra seu electa pnlcritndo est in te.
,

3fi

.'>3,

futurum, soilicet
dicat:

maximam

speciem et maxiniani fueditatem,

ita

ut lesaias

.53.

non

erat ci species

neque decor.

Idco di\-ersnoilc

ojiortet intelligere:

iu.xta cuini

oculos caruis

enm

aspiciendo fuit novissimus virornm et despeetus,

et sine specie praeso

et sie ](i(]uuntur scrij)turae,

quae cum futurum abiectum

dicant,

Socundum
sie

oculos
et

autem

.spirituales

nihil

pulcrius

quam

ipse est.

Hunc

eniiu oculi

eamis
et
et

animae, quae iuxta carneni sapiunt, non possunt

speciosus forma prae
filiis

videre:

enim

fuit vei-e

hominnm.
et

ergo ista species lux pro intellectu

forma?

Respondetur: Sapientia
aftei'tu.

Charitas,

Quae est immo et

et
36

omnis virtus \m)

et

In Christo

enim patiente

moriente relueet omnis sapientia

2

veritas,

quibus intellectus ornari potest:

34
ei-ga

Deo

fe^lt, fte^t

aber ed. Witeberg. 1545

Duo
onine,';

SL'rmoncs du iiassionu Christi. 1518.

341
illo
al).'<ci)n(lili,

cniin

tlu-sauri

.sapientiiie
rt

et

sciontiac

sunt

in

idco

eoi.

2, 3.

al).c<in(liti,

(|uia
et

niystiris
carita.'i,
].

s|)iritualil)ns

ocnilis

visibilcs

et

in

codcni iucis

omni.s
tlii'it

(un.-;

([uihiis

oniatnr affectns.
( 'liri.^tiis

Et

.-iic

piiiptcr

utnun(|Ue
pro
affcc-tu
i-^-'i
'

Aj)(ist(iliis

(\ir. 1.

ijnod

sit

nobis

factn.-;

Caritas

su.

et sapientia I>(i
stiiltitia

pro intcUwtn, Sed ludai'is scandalum pro

Igitiuin

affet'tn et {rt'ntihus

i)ro

intellectu.
sit

finge

iiistitiani,

pondera

(|uae

])ntas,

oninis

puliTitudo et speeies
sai)ientiae,

ali(ju(i

niio loco, in

nno eunuilo viderentur omnes

niititas, et
ift

scientiac,

artos

et

(juidquid
fides,

intelleetum potest oruare, et sininl

carita-s,

onine.s virtutes ut lumiilitas,

lu

sjie.s,

iustitia,

niiscrieordia,

pax, patientia, niodestia et (jnid(|nid affectuni oniare

dieeretur vulgo de alicjno doeto
est
est
et

deiectare ])otest: Sic

ein
feilt

saneto viro
et

'ba

5)lQlin,

iiic

juileer

vir\ seilieet puicritudine seientiae

saiietitatis,

et

eontra

'liaee

foeda nieretn.\\

8i eiiini lioc optahile et videre esset pnlenini .spectaciiet

hnn, aperianius oeiilos eordis nostri

i"'

iiispieianms tantinii.
,

Ecce

enini

Dens
figiiris

in

nno

verl>o ahhrevialo

omnia
(piia

isla

eonsinninavit
ista

11t

sit

nobis vere verbnni

bteris
et

abbrevians

et eonsiumiiaiis,

omnia
bie

bic

uon

niortiiis
et

ut in libris pieta s(ri|)tav(' sinit, scd in

inininiis

nperibns
(jiiot

realil)Uti

signis.

Tot enim
20

iitterae

singnhis

virtutes

signant,

guttas,

verba,

ictas

D()minu.s patitur.

Xani
tilii

in quolibet illoruni velut

niititas, earitas,

siguo aut littera aut iutegro

verbo ostenditur
(ut interim

linniilitas,

patientia.
(jiiod

Nani diseerne per

sudat sanguinem
nenipe sninniam

singula et disce in iioe realiter legere, tiuid significet

taceanius
iiitellectus eruditionfes
et

proplietias) ?

pro

te oaritateni, suniniani
|>acein,

propter te hnmilitateni, patientiani, niiserieordiani,

significet

iustitiani,
25

sahiteni, (|nid

(piod pcrcutitur alapa? nenijie cari-

tateni suniniani, pati( iiliain, hiiiiiilitatcni, ijuid significet sangnis inter fiagella,
spina.s et clavos?

sunnnaiu caritatcni:
(jiiid

et

.sie

de

ceteris siugulis ]>ii)sc(|neiido.

in

Pro intellectu auteni

et spiritu,

significat,

nisi ut

et

tu sie siniilia jiatiaris

carne

ut Icgitur?

Igitur, ut di.xi, oculos s|Mi-ituales a])criainus et leganuis

islani speeiosain oinniuni

31

virtutuiu forniam in Christo: sunt eniin satis

et

elari.s,

vivis,

e.xpressis

litteris

signis et notis

nobis depicta

et

proposita.

Xani

inde venit, (juod nostro tempore adeo carita.s frigescit et omnis virtus Christia-

norum

deficit

et sapientia

mimiitiu',

fiuiitqiie

tenebrae ut

in

Aegypto,

(|uia

noii itm- a<l forniani banc, ubi videuins et doeeniur, sed veiiit in oblivionein

per totuni.
s-i

Xam

sicut inulti sunt fruetiis Christi passioiiciii meditandi, sine

dubio per contrariuui erunt

vide
alibi, in

damna

opposita obliviscentium eani.

Tales frnetus

Ro.seto et

aliis.

Notauduni

tarnen, (juod prae omnibu.s Scriptura

pas.sione.

nos monet earitatem

Christi
licet

attenderc in ista

Nam

incarnatio et passio

ad

omnem

afiectum

et intelleetus

eruditionem

nobis eonmien-

dentiu" iuspicienda, inaxime tainen

40

ad earitatem Dei inspiciendam cognoscenSic loh. 3.

30I). 3, i.

damque erga nos

40 exhibetur

per Scripturani nubis cxliiljentur contemplaiida.

34-2

Uno

senuoni^

ile

passione Christi. 1518.

3ot

1,1,

13.

Sic

Dens

dilexit

m\in<lnm, Et: Maiun>iii cantatcm

nemo
Ideo

IiIk'I,

Et AjiDstolus:
raaxime
a])plifiliuni
r,

^H""-'!
5cr. 31,
3.

Propter nmiiaii) caritatein siiam, Et ad Galataf< dicit: Qiii diloxit nie et se

tradidit,

Et leremias

Perpetua caritate dilexi

,

te.

iste afFectus

in illa est exerceudu.'^

catis,
(te

omnibns

niali.s

et siniilittidinibn.K

fbvendus bis
habere

Ut:

fingite diviteni, nobileni, .sapienteni, [itentcm

filii

umim

eniiu oportet indnere afiectinu patris et taudem

eins), et

timc respoudeat
Solent honiine.

pro

inimico

tno iguorante vel nesciente

te

tani

diligere.

facile exprol)rare bcneficinin ingratis.

Corullarinm. Tales
et operationes.

meditationes saepe
([uia

utiliore.s

sunt ipunn orationes

sed

Ratio est,

magis

pei-ficiunt
et

aff'eetnm,
in

cum

tale est
reliijna

i"

)>raestantissiinuin
facile docet, ([uia

onmium

(aff'ectns

enini

amor

Denm

oniuia

unctio docet de omniljus istis, sed sie unelio paratni' tanf'ecerit)

(juam

tibi

soli

haec
si

meditari oportet, ut Apostolus et B. Vii'go et

yinieon &c.

Qnia

uon

tibi

sed

aliis

factinn pntas,

iam negasti enm,

est.

(juin
i''

signatns es t'rnce eins et nonien et signuni eins geris.

Doctrina.
in

Meditatio passionis eins laudatissiniuiu

Sic

spoiisa

canticis, sie lol),

camerae iu

fenestris et sangnis agni in postibu^t fi]it)rnm

Israel,

labia

coccinea,
cor.

geuae fragrautiae mali, comae sicnt purpura egis,

signaculum super

Quod

et

ego obsecro vos, ut liodic

semel

et

hoc anno

1k)c
20

solum teneatis ex
et caritateni

ista praedicatione,

ut semper Christiuu inspicere ad-suescatis

siiigulis

ibidem eins

aestiiuare, salteni

diebus et

ei

gratias

agere

pi'o

ista

summa

cai'itate.

Nam
maior

vere (juanto minor est s])ecies et inaior

et mirabilior est caritatis eins

foeditas et Lndigna passio, tanto

dignatio

pro nobis eam suscipientis.

inare, sie scilicet: si

Et hoc
jh'o

(jnisqne ex proprio aifectn discat aesti-

magna
corpore

est Caritas patrinu)ninni pro alit]Uo darc,

quanto

s^

Sed hie ecce noster dominus Creator omiiium no\'issima pro nobis sustinet et se ipsum tradit: vere supra quam cogitare possmiuis nobis fecit Dens, sunt enini haec inaestimaius
est

proprio

eo

servire!

mabilia.
SRiiiii.

igitm- horribilis iugratitudo

damuabilis oblivio! o maledicendu.s

s,

3-.'.

contemptus huius misericordiae!

filio

Igitur ex isto verbo Apostoli

Rom.

8.

'proprio

3o

suo non pepercit Deus' indue salteni aliquem affectum

et stillani divinae

caritatis persentisce.

Si tu filium haberes et projirimii et uniciun, sapienteni,

boiium, amantissnum et pro servo, niisero, alieno,

parceres, sed niitteres pro eo rediniendo et

tum

debitore tno

illi

non
3.i

mortem
filio

siibire faceres, iium(|nid

et
filii

patieus esses ingratitudinis illius servi super tarn

magna tua
aestimabis?

tui dig-

natioue?

Quid ergo de suruuio Deo Sceundo notandum pro itellectu

ita et

et

Dei

etiam, nt, sicnt in caritatis exliibitione

Dei cognitionem hie discimus,

Ista

nostraiu quoque Cognitionen! discamus.

species illa formosa, quae in ipso

euim duo hie summe

luceut.

Nam

2 dilexit nie et restituit

17 sie luab

18 lahia comica

22

et

maior veritas

31 aliquem filium

Duo
lucL't,
fiiiK
i'st

.s<n-monus

de piissiono

Clitisti.

LMS.

343
Scd
iocditas

et

suaiii
i|).so

in

illu

nuiuilcstat

iiobis ((>j;iiitim"iii.

et passio, (|ua(! in

est,

nostra est et

uosti'i

nohis indicat
i[)se

uotitiaiii.

Natu

tales no.s indicat es.se intus in aninia,

(|ualia

foris

sustinot in cdiiiDiv.
53, 4.

Nam
'

uostra

.susc'ei)it,

ut nua nohis darct.

hie
talia

\'itc cnini ipse languorcs nostros 3n.

tui

tulit.

Ergo

infallibile

tenea.s

.spwuiuui

ipsius
cnini

in mcnti'

(tiisi

cnirn
tc

talis

esses intus,

non

siiscepisset,

frustra

siiscepi.ssct),

(|uiid

scias a pecratis tuis foedatniu (mnii foeditate vt onniino nun-fificatinn,

illuiu

si(iil>i

inspicis.
liiias

Flora

ita(|Uc,
iioiite

plan<;c
llere

de co, lanicntarc super

te

i|isiiiii.

Sie
yuc. -a, 2s.
Cffu.
1,

super nie, sed sn|)er vos et super lilios vestros, et iteruni: ])ian,<i-ent se super euin nnnies trihns terrae. Xon cnini satis est Ciu-istum passuiu aiisolute insj)ie( re, sed c.xeniplnni suniere, (-aritatoni

nionet

lerusaleni:

7.

aestimare Dci

et

sui

eoi-niti.Mieni
et

iiaurire.

IJnde B. Petrus: Et vos

enni,
(|ui

i.^m.

t,

i.

eadeni

eoptatione anuaniiui,
si

Ilebr.

12. Reeo^ntate

taleni

<tc. .ecuiv

12, 3.

Deberenuis (|uideni nos,

'

di<;nitateni ])ersonaruni eonsiderenius, inillies inillies

ille Deus, nos putredo. At nunc per opjiominus debuit, inillies niilhV's niagis (juaiu nos

plns (piani ipse sustinere, (juia

situni,
i|ui

niiilies

inillies

sustiuuit, ut nos omiiino liuniiliaret et

ad patientiain absoiutissiniani

forinaret,

scientes, iinoniam (juantninvis liiuniliati passiipie fneriinus stillam liuinilitatis

et
2"

patientiae eius vLx attinfiiinus, iimno uoii attinj^iinus, (juum sit niiihi pio-

portio tiniti ad iufinitmn. Sie de (pialibet virtutc alia. Chilis erjjo noverat, (piod hoino seeiinduiu earneni Hrens, dives, j)otens tani niiser esset in aniiua
et taiu
seiri

Ibedus, uisi

iiir

in

exeniplo monstraret

Deus
fide

iu

semet ipso

et

(jiiod

non potuit eredi

iiKido

liieeret?

Non enim

iiisi

eognoseitur

haue esse
.-..i.

inisei-iaiu aiiiinae,
25

((uaiu ipse in se ostendit, ut

Esaias

dieit:
(piia

vere lanjjuores &c.Zr\.

virtus
in

4.

End<'iii

et

praeiuia
(piia
si

iu

illo

eoguoscere potes,
innoeens

imieniiinn,
(|iiid
fiet
s;iic.
.':(,

l)eeeatiiin

poena,

taiita

patitur

ligiuiin

viridi,

31.

in

arido? utiijue iutinitus est

luiniis

(jui

patitur,

infmitiun (piiequid patitur,

Ergo

niliilo

infiuita eriint

(juae alii patientur: sie eius praeniium.

(|iiaiu

Seriptnra
iiitelleetuni,

|Uo(jue
tu

nos hortatur inagis ad aifeetmn ]iassionis Christi

pinguedineiu

(juia ille doeehit, sieut serii)tum

c<: Unetio vos docebit onniia, unetio

uiide
et
Sj)iritns . dicit.

aiitein

1.

3ori. 2, 27.

atfeetus

exj)riniit

Sic enini, (piae

\-erilas
et

Christus docuerat, suggessit

et verbiini est,

ille.

Christus auteni viitus, sapieutia,

neeessarius
tiieit

sed

aliiis

qiiocuie cousolator

est,

(]ui

veri)um

veritatein et sapientiani faeiat sentiri, et

35

hoc

unetio.

Ideo(|ne liabet

in

Christo semper atfeetus (|uo ereseat, sine (pio iul<lleetus tandem taedio fractus
deereseit.

Ut

exenipli

gratia:

si

audias vel videas iioiuinein hodie oeeisiini

si

esse innoeenter, moveretur (|uidein aniinus tuus, sed

iiiitis

])lus
si

audieris (jiiod
,

fiiit

et

probu>, valde aiiiplins inovereris, ampliiis,

ain]ilius,
si

doctissimus
si

aniplius,

si 4

iie<'essarius,

iiobilis,

regali sangiiine, ain|)lius,

si

pro

te ooeisus

tantiunniodo esset, (luuiu idias iwtiiisset etlugere, et ita

abscjue Hne alia

12 aestimare, Dei

28

iiihilu

inagi

344

1*10 sermones de passiont' Christi. 1518.

et alia audiros .senipcr de co (juae affectiiiii tiuiin et

ad adiiiirationem moverent
talia
iufinita,
(juia
iii-

aniorem

iuflaimnareiit

ita

hie

in

Chri.sto

f<unt

fiuitae diguitatis

persona, ut nou tautuni sanctis iu hac vita, sed et omuibus

angelLs et beatis sit in aeteruimi nova, admirabilis, stupenda et superanianda

eins carita.s,
intellectiini,

nee

nnquam

exliaurire

potent eornin adniiiatio

huivit>

paf<sionis
est,

.=.

eo quod uon potnit

exliauriri admiratio per.souae

aliijuid,

quae passa
tali.s

sed sein|)er restat \-idere novnni

qiii

quo dioatur 'ecce

quodani
talis

ac tautus

pro nie passus est,

et

ecce iterum

alio

ac tiuitus', et sie

sine fiue.
scribere,

Ideo(pie intellectus non potest capere nee liiigua dicere nee littera

sed

tantum

affeetus

jiercipere,

quid

sit

Christum passum
in

esse:

lo

omnia
Sed
sit
si

euini absorbet infinituni.

Si enim tu hmiiiliaris

aliquo vel mitis

es vel patiens,

homiues carnales mirantur,

patientia

et forte tu (juoque ipse insipieus,

Christum eogites

senties, (|Uod tua humilitas et patientia etiani

maxima

nihil.

Quare? quia tua

si

ad iOius patientiam

nihil.

Nam

et
i''

inter honiines sie est, ut si

est:
illius

meudicus niendicum portet aut hoc vel minus

faciat,
licet

lavet, fijrte aliquid

sed

Rex

vel Princeps

iam onines recte iudicant,

minorem, propter tamen

mendici nihil esse pietatem, sed principis,

dignitatem persouae esse stupendam et admirabilcm.

totius

Et

ideo hie latet radix

et

verae humilitatis,
et

scilicet

te

com[)arando Christo
merita

eins

meritis

et
-"

passionilnis,

tune,
finiti

si

onmium sanetorum

haberes, nihil halieres,

liine

quia,

ut dixi,

ad intinitum uuUa proportio.

Atque

magna

nobis

est fiducia,

spes et unlla onmiuo causa desperandi, quia

suffieit

ecce unica gutta

sanguinis eins, inmio una ])ars guttue

quantt) magis
tota passio!

mihi pro onmibus peceatis meis,

incjuit

Xon

perturbabor,

B. Augustinus, j^ropter
illis,

j)eccata mea, quia

vuluerum Domini recordabor.

Vae

qui desperant et

2'^

tantum jiretium
huius pretii

deficere in se putant, errantes, sed miseri quoque, qui fiducia

peccant praesumentes.
sie

Ex

passione Christi
sicut

intellige,
illi

(piid

sit

muiidus,

<juia

agit

cmn

virtute et iustitia Dei,

cum

Ciiristo.

':E(.

ULI,

'j.

3iif).i5,is.i;i.

Ergo bene uegat coram Pilato, quod regnimi eins est de hoc numdo, quia nnmdus est regio inimieornm eins, ui monstrat in sua passione. 8ed dictum est ei: dominare in nicdio inimieorum tuorum. Sic ait ad suos: si mundus vos odit, scitote, quod me ])riorcni vobis odio luilmit: si de mundo essetis, mimdus quod suum est diligeret, nunc quia de mundo non eslis, sed ego elegi vos de mundo, iccireo odit vos mundus. Igitiu' verissimum speculum hie habes, quid sit mimdus, et multa alia. Item sciendmn, quod per totam Christi passionem oporteat attendere in Christum, sicut ipse in nos semper, et quod nunquam illis sit mdignatus,
qui
eiun adspexernnt,
et

an

35

sed semper exinde pro eis doluit

et

ubi
si

locus
|)ro eis

fuit

movere

cavere voluit.

doluisset, uec pro nobis

et si peccata nostra 41
etsi

Quod patet ullis: nam illi

ftiissent,

ex eo,

quod primo,
passns
i'uisset.

non
in

fiierimt ministri
illis

peeeatorum malorum,
Secundo,
(^uia

non

non ab

Uno sonuoncs de
in
])!()

^uissiouL' Clii'isti.

1518.

345
est:

cnice

])!<>

eis oravit:

diinittc

illis

&(.

Sictit

L's. 5-3. pracdicluin

illis

Kt

s-'iic.

23, 34. 53, 12.

transgivssdrihiis oravit, ut
aiiiliia

iioii

pcrircnt.

Tcrtio ad hoc ctiam

ohtiiiit

J.ri.

pro

tarn

diu

rciiiissioiu'iii
c^os

|)('('('atonim,

per Apostoloiiim iniiii^lcriiim

in

fai'ii'iis
:.

prai'dicta:

si ciiiiii

adversatus odissct

passioiic,

11011

postea
15.

i'os
1. "IStti. j,'.':'.

salvare laborasfct in .\,postoli>ruiii pracdicatioiic.

(^iiarto

aiictoritas

iVtri

l.Pet. 2. qui qiuini

initifate:

j)atoretiu',

nun

(oimaiiial)atur,
et
liis

Ergo

in siiiinna liuiiiilitato et

Spiritus enini poutific-is ariruit

et
dieit

pontiticcni, licet

verba dure sonare

se
ut

vi<U'antur,
nul)il)ii.s
III

(|Uod

coutrariuiu
11011

vidctur (iiiando

veiiturnm in
abstiuereiit:

coeli

praedixit,

ininas

iiiisso

sed cautelas

illis

sed ouHiis

fiiror

ininatieiis est

eorreetionis.

les. LIl.

9 ub^itiuurut

'^MW^^^^^S^^M^f^^'^^^M

Fragiiieiitiiiii Lectioiiiiiii Liitlieri.

^11
fd)viit(td)cu
vidjtcii

bci'

cvftc

iUcrtcI

bc

Saljrcs
gcl^ren,

1518
bai

mag
,5uci-|"t

uocf)

ba

33nid)ftct

einer

V'(iii,5cid)uuug

l'utljcrs
<B.

in bcii
ift,

Uiifdjulbigcii "Jtodj^

auf ba ^at)x 1703"

1

244 252
in

eviiffcntlidjt

bann ancbcv abgcbnirft

arg.
cd.

bei

i^bfc^cr

S. 340

342
,

unb
bcv

Lutliuri

opp.

lal.

var.

Erlangae

. 236

240

|id) finbct,

in beut)djcv

bcvfc^ung aber bei aatc^ XVlll Sp. 20

29.
ff.

ber
gcfpvodjen.
tpiitcv

bie

.f-ianbfd)vift

entnommen,

traben

linr

fc^on oben

. 142

Sic ftammt uad) ben Hnfd)n(bigcn Tiad)rid)tcn" aus bcm 3'a'^ 1518: biirfcn mir baijex uufcr d;riftftrf nid)t fc^cn. S^^ ce aber frljcr, 1516,
loie

abgi'faBt fei,

bteljer

atlgeuiein

angenommen

roorben,

bafr

fctjLt

uns iegd^er
Lutlieri.

Stu^att.
*){ac^

8ofder 5organg bejcidjueu mir es als

Fragmentum Lectionum
in peccatis sit

S)cn 'Jlnfang cvgu.^t bevfclbe buvd) bie Quaestio:

Num

unb bind)
3I)m
ift

bie

Conclusio: Nee in tiibulationibus nee in

desperandum ? peccatis desperandum est.

barin bie rlanger 9(usgabe gefolgt, nur ba

bloB cnnutfjet
bereu
'^at.

fte

aU

fid)cr

:^inftcltt,

ae

Vbidjer

S;cn Icrt geben unr lebiglid) nad) bcn llnfd^ulbigen

"Jiadjridjtcu",

ii.'csarten U'ir,

wo

loir

abmcidjeu, unten tiernicrten.

ttjcldje

Vfdjers 3tb=
bie

brud in ben 9iefovmatiDn=3(cta"

Slu^gabc getreu beU'aTjrt
Stelle U'enigftcns bnrd;
I)at.

bietet auffaltenb biete ^c^ler,

I)at
fid)

grlanger
einer

SBald)

au Bfdjer

gctjalteu,

bod) an

ridjtige

'onjcftur llniiuu ju bcr)e|en Dermiebeu.

Fragiiieiitimi Lt'iliomim Lulheri.

347

Frtmiuoiitum Lectiouuiii
iciit

JiUtlieri.

iiniiatiriitia,
1)1111

coulusio,

trit<titi:i

|ii-iiiii-ic

vi

|>ri-

iiiai-iii

contiiig'if
rt

ex

inultitiuliiic

alictionum,

advcrsitatnni
ScmI
piiliii~

i|iioniiuciiu(|Uc liDUnniin alilalioiic,

aH'i'ctn

al)

talia

linrrcnlr

et

|irn>|i('ra

inulta

et

f;luriu.sa

(jnacrcnle

iiisijiiciiti r,

Ita

et

(le.speratio et tristitia spiritualis soieiitiao

eoutiiifiit,

vel

coiiliisio

('ni-

propriae uoii ex imiltitiidine peccatoriini

sed

])otiiis

ex nniltitiKliiie

et

copia

lio-

uoriiiu operimi vel atfectu proin'iae iiistitiae, liur-

rente (Hiideiu peeeatiiiii, sed iustitiani siiam ijiiuereute in.sipienter.

Priimuu

patet, (|uia dieit

Propheta: Laetentur
te,

in

te oniiie.s,

<jiii

sjieraiit

"f>i-

''.

i^-

in te, et gloriabuiitiir oinnes in

seilicet oiirnes

ii,

(jni

fideles

sunt Christi,

passionibus Christi cuiniminieant

1.-,

et aljiindaiit.
iihi

Passioiies etiaiii inipiis,

nee
per

tarnen sperant.
saplciifiain liaiie
tieiites
iiiiliiiit

Sed

(|ni

seiiint,

lactaiuhiiu et <rl(irianduni sit,

luiii

ideo

siiaiii

in

Ulis

iidii

tristantur,

(onfundmilur, iKHi
(ini

iiiipaet

tiiint

i't

nee affeetant prospera,

ineiinda,

gh)ri()sa.

ignorant

seire,
et

(inod in

Deo

sit

laetandmn
non
(|uia

et gloriandnni, tristantur et
et
tristia,

eonfnn(piia

tUmtur
;ii

inipatientes finnt,
iis

adversa veniimt

sed

venientibns
spectant:

atlectu sno

ideo fngiunt et

non ad Deiini, sed post iiieunda et prosjiera adefFngere non possunt, (jnia non f'uginnt, i|uae
in siientio
et

t'ngienda erant.
dixistis

Sic Esaiae xxx.

spe

erit

fortitndo vestra,
,

et et

:jfi. :iu, i:.

f.

'iie(jiia<jnani,
(pii

sed ad eqnos fiigieinns', ideo igietis et t'ngabiuiini

se([innitiir vos.
si

veloeiores ernnt
->

Igitnr enlpa hnins tristitiac est affcetns

niiiil re)>ntaret.

laetitiae et gloriae,

quibns

non

esset aggintiuatns adversitates

(jiiod
si

iSeennthiin similiter ])atet,

inulti

et

iiiagni

peeeatores salvi iaeti

operaretiir

snnt,

(jni

s;dvi

facti

non

essent,

niultitudo peeeatornm

despens

rationeni, sed inordiuatns aff'ectus respectaiis et

tempore desperationis
(piae
iibi

r(i|iiii(

bona sna,
i"

(piae statnat eontra peceata euin

nrgentia:

iion

iiiveiiit,

neseins,

(piod

ad niiserieonhani Dei coutiigiendiini

sit,

neeessario des))crat.
sil)i

Sic enini

inf'elix

conscientia niDrittir et ad iiuhciimi Dei propenins

dieit

seenniqne (hspntat:
leeisset!

(|iii

miiic iimlta

bona

teeisset

() (pii

nunc

iiulla

mala
sed

Qni
est

niine seniper ninndus perniansisset!

Ilaec verba plciia stultiliac,

(|n(l

qna nnlla
T'

maior.

Qnid

aliter

probant

(|iiaiii

ncni

in

Dcuni,

bona opera sperat?

Si<jnidem tnni

eontidentius

et

liilai-iiis

se sperare velle

13 omues iu

te,

sed

omues

14 nee tarnen operautur

2'i

fortitudu uustra

g^j^g

Fi-iLguieiitum Lectionuiu Luthci.

dicit

et in

posse,
Dciini
((U(i

si

niultitiulincm

bonorum upormii
et raagis

halx'ret

et

iuslitiae.

Si

cuini
^i. s, 8.

spcrat

propter boua opera, igitur in

op<jra magi.s (jiiani in

Deum,
autein

ijiiiil

magis horribilius
ini.serieordiae

impiuni?

Hi nou

dicimt:

ego

in

nuiltitudine
Si

tuae

iutroibo &c.

Sed: in niultitudine
([iiia

iustitiae ineae.

eniiu tantuni
imilto magi.s

in

Deimi

speraKti vel sperares,

bona
egisti,

egisti vel egis.se.s,

iiiic.

tuuc spera,

cjuando peccata et mala

8,

13.

ne dicatur nobis

C'ontitentiu- tibi

tationis recedunt.

Sic

cuim

in

cum bonum feceris eis, et in Deo gloriari sibi videntur, qni

est et praecipue no.stro

temjjore ten-

prosperis et
iit

gloria al'Huuiit, sed magi.s in jirojn-ia ])rospera et gloriam coufidunt,

t^ntatio
jiericui"

probat.

Ira horribilis

mctuenda

hoc tempore

lo.issima, (juod nuilti

sancte et religise viventes sibi in

Deuin

s])erare (juam

t'ortissime putcnt,

et potius in

suam sanctitatem
in

ipsi

ignorantes sperant,

ut

probabit hora mortis, Dei

cum

iudicium vencrint, Et ideo confidentiu.s

vitae
et
in

moriimtnr, (juia conscii sibi

sunt bonae
(jui

fiducia

huiusmodi

in
is

Deum

sjierant.

Fit

eis

ut ei,

super truncum in a(]ua natautem pedem

:

figere nititur et

sul)ito

ruit in jirofundiun

Ita et illorum opera iudicio Dei

discussa

invenientur liorrenda peccata, eo (juod in ipsa coufisi sunt et nou

nudissimi misericordiam Dei sineerissime honorarimt.

in

Ideo sicut impatientia

prosperis nulla est,

est

ita

spes (juae

in

merito est nidla est,

ita

Atque

sicut
-

inutile

patieutiani

habere in prosperis,
natura est non
peccatis
esse.

inutile
in

est

spera habere in
(\sse:

meritis.

Patientiae enim
nisi
in

nisi

adversis

Ita et spei

natura est non

cordia,
Mom.
11, 3L'.

Inacstimaliiiis

siquidem Dei miseri-

ut

sc

nobis connnunicaret et fidiiciam nostram toUeret, dedit legem,

sulj

quae conclusit omnia

est lex, nee

jieccato,

ut

omnium

misererctur.

Quia

iibi

non
i's

peccatum: ubi non est pcccatum, ncc misericordia: ubi non est
spes: ubi

misericordia, nee
lex, virtus

non

est spes,

nee salus.

Ac

ita vLrtus peccati

autem

legis misericordia,

virtus

autcm miscricordiac spes, virtus

autem spei

salus, virtus

autem

salutis

Dens per Icsum Christum. Dens autem salutem

t

Quia

lex

operatur peccatum, sed misericordia et operatur et implet legem, spes autem

operatur miscricoriliam, salus autem spcni,
et omnia.
so

C or o 11 ar
Sic
fit

seij ui

r.

in temporalil)us,

(jiiia

bona temporalia ideo dantur a Deo, ut

et sperare:

per ea
fit,

Dcum

magis discamus colcre, amare

vitio nostri aff'ectus

ut dilKciliiis et minus colatur et speretur in ipsinn,

imo

l'acilius et

magis

advei'sis
in

teraporibus
Ita
fit

Dens quaeritur
in spiritnalibus,

et

colitur

ac in

ipsuin

speratur

quam

.^^

|)rosperis.

(|nod

bona gratiae
in

et merita

donantur

a Deo, ut per ea
illa

in
fit,

Deum

s])erare

magis <loeeamur,

et ecce vitio affcctus in

niliil

praesumeutis

ut difhcilius et
.in

minus
sit

ipsum speretur, imo

in

euin speretur,

sed facilius

peccatis

sperare in

Deum

et tutius

quam
4o

in meritis et bouis.

Et

sicut pericidosum est

diligere,

hominem

in ])ros))eris dereliuqui,

quia non

discit

Deum

aut rarissiuie et

ihffieilliine

discit:

ita

et

Fi-agmentum Lectionum Luthori.

ppriculosuni est
(|iiia

340
iis(|n('

iiiiiic

liniiiiiicni

in

innltis

i;Tatiis
iiisi

ot

mcritis

ad

inurti'iii

relinqui,

vix discct in niiiin sjicrarc

(liflicillinu',

inm

sine

>|iiritn

necjuaqnani.
Si'd
.

no

(jui.s

utlendat in

liis

vcrliis,

()l)ii<'itur:

Erun

]ic'ccaii(lnm

est

et
3, 8.

hona oniittenda, sivo, ut Apostolo obiiciebatur, facianius mala, iit vciiiant ati. Yideiniir piiim sie dieentes pcwandi voiiiani apcrirc ei hona pmliilicvc lK>na.
vt'lnt

noxia ad saliitem.

Igitur ut sano liacp intclliiiaiitnr, rospondco:

istis v(Tl)is,

Bona
nndani

opera non proliibeiitur, sod (piani maxinic persiiadcntar

ille
lu

scd solus
in

affectus rtubtilissime Ciirnalis,

(|ui

istis

(ipcribus confidit et

wm

niiserieordiani Dei, enidiendus est, ut seiat, (|Uiid

fiisa

vera spes nun

sit

nisi

in-

virtns.

()nniii)ns Ixmis ()])eribiis et studiis id (|naefendnni est, nt noliis

inipetretin',

spes a

Deo

nt niisericordia diiii

cilicianinr,

Nmi

nl

istis

operibns

factis niox speni jinssessani nus liabere praosunianuis, sed seinper faeiendnni,

(juaerendiini scianuis.
li

Ideu enini
(jnod

est peeeatuni,

nt

in

peeeatis apti ad s]ieni

ojicranunest

sinius:

Sed agnosceuduni,
T'l)i

(piaetunilibat

Ixunnii
tiurit,

scnqier

in

peeeatis siinuis.
bis

anteni bona vita

acta nun

(piideni ditlieiie,

autem dKeilius.
a

Igitur sola restat oratio, nt desperatio utriM(|ue vineatnr

et spes nee

sinistris,

nee a dextris eadat: Sifjuideni

a sinistris

Miiile,

>iv(\

ai'i

ji.

;.

dextris deceni millia eadunt.

5 ut ab Apostolo

I actu

Disput atio Heidelbergae habita.

151H.

5tiif .ilii6i(ntc (25. 9(pril) lr,18

f)ntti'

her rsienrrnlBifnv bev

bi'iitfff)eii

Wiifjiiftinov

Soljntin
l'nt()er,

Hon
nncl)
be'5

Stnupiij

bn'5

vegolmn^ifli'
bracf)

Crbenefnpitcl

luid;

.Oeibclbcvg
a\\^

berufen.
Irnf

bo.yi crfovbert,
'JJIonate

am

9. ?(pril

Don SBittcnberg
eine

nnb
bntte

etma

ben 21.

in

.fSeibelberci

ein.

Sold)

33erfantnilnnc5
U.'or)it3
,iu

bennljte

nmn

gern jur U.n-rnn)"tnltnnfl Hon 'SiopntntiDnen.

nni

Unter

l'ntlicr'S

2G. ?(pril ein junger

bcr

^DJJnd),

Seonl;nrb 33el;er,

40 <|e
t()ni

nun Ijier erttjcibiflen, 28 quS

S)''"

bcm ebiete
t'utt)er

2t)eu[ogie,
(vrf)a(ten irir

12

au6

beut

ber

*4-'')i'''i'-''P')i''-

luirlagc
Oe.^engt tvir

f;attc

genmd)t.
bie

finb

\mi unb 0(5

cin.jcln

tjon

Uerfafit

fidjer

brei

Sdjriftftrfe,

nac^ftcljenb

befpred^en,

unb bereu
3>i'eifel

Jert

bann

folgen

lajfeu.
1.

S)ie

^c

felbft

(conclusiones)

finb

o()nc

or ber

bffcntUdjeu

iH'rIjnnbtung bnriiber betannt genmd)t;

nidjt.

ob

(]anbfd)riftlie()

ober gebrncft, loiffen mir

in

3l)v

ttjeologifeljer
,

lljeil

faub

^nniidjft

IHufunlune

jene

Souinihing Don

S)iSputationtf)efcn

uieli^e

toiv <B.

222 au

erftcr teile

aufgcfljrt l^aben, bie

Ijier

un

nber

nirf)t

orgclegeu.

Tiad) Siieberer,

5iQcf)rid)ten
lide.

IV . 58, tautet

bie

bcv=

fdjrift:
ift

Vigintiocto conclufioiies de lege et

Domini M. L." nub

beut 28. Salje

angefgt:

Quod

iuftiis

inter

bene agendum peccet.

ifte

Harum

conclufionuni
lluob=

derlaratioiips
t;ugig

abunde dat doctor baon unb Pou cinauber

in expositione epiftolae

ad Galatas".
in:

finb

bann fnuutlid)c S^e abgebrucEt

A. Proposiciones a M. Lutliero subinde disputatae, Witebergae 15:30

nljere aefdjrcibung

(fiet)e

. 222 unter B)

331.

B3* B^.
(fie^e
uiit)ere

B. Tomiis

I.

omniiini

operum M. Lutheri, Witebergae 1545

331. liiii''

93efcf)rcibung

. 143 unter D)

--lv'>.
(f.

5iad)

fteljen fie in

ben amnitungcu ber Propositiones Lutheri

. 222
nad}

f.)

Vitebergac 1531
2t)efen
in

331.

Biij''^B

6%

Basileao

1538

33t.

G5" C
331. 331.

7''

(tjicr

mit anbern

irrt^mlid) ticrbunbcn)

uub Vitembei-gae 1538

Witebergae
.Tenae

8 D
2''

2'';

B
tut

beu

Propositiones
I.

llieologicae,
L.,

1558
331.

D 4''
I

unb

Tomus

omniuin operum D. M.
II

1556

xxvii*

xxxvin'', I;icrnad;

bei l'ijfdjcr

4345.

J-r LuHieii opj).

lat.

var. arg. cd.

Erlangae

.387 390

Disputatio Heidelber^fae habita. 1518.

35I

liegt

511

Wninbf,
iiiib

aiigi'iiu'vft

fiiib

bic

^-Vcnni-tcii

bov

Pmposiliones Lutliori Vitonifie

iM-ryac

15;i8

Witchcrgae 1558.1
imri)

Dcutfcl) ttbcvfc<3t giftit

bii-

3. @. ^eibh'v im

aUifrfjcn Sfjeil

S. 120-122,

i()m

l'cipygev ".'hhJgalu- XVII

S. 14 r.

f.

niib
I!.

Snld) XVIIi top.

2.

57 62.
28

SL^iv

bieten

beu lert

mm

.\

mit U>emil5uiig luut

5iiv bie

tl)eolDgiirt)en

gije entumvf
feien
evft
,

Viitljev

lm,\(

iMMueifc (prohalioiips
niebevbie l"(nniit=

ronrliisionuni).
gefdjvicben
;

3Baldj meint,
ift

fie

nad) gocnbigtev Siepntntion"

bafj
fie

nntvlid)cr

e^,

aii,5nnc{)nien
ift

ovfier

nbgefaftt

finb:

gnbe

.Menso Maio'
finb
fie

in bcv bevfd;vift

nngennne
(ipfiiini

;)eitbeftinninnui.
Niitiicii.

;5nerft

getljeilt

int

Toniiis

I.

oinuiuin

M.

Wilclicrgac

1545

*I. oxLi'' oxLv'', bnvaue abgebvutft im Toimis

1550
opp.

SI.
lat.

I. oinniiiin opiMinu D. M. F^.. .leuae xxviii" x.xxu", an* biefem U'iebev bei Vbfdjev II S. 47-58 nnb in l.iilln'ri 2..-590 -404. '.ln'vbentfd)t ()at fie ^y W. ;V'\Un var. arg. eil. Erlangac
I

bom

.Onllifdjen
bie

Il)eil

S. 122

129
XVU
(jcit

cinOevIcibt,

nommen
'!.

Vcipiigev l'ln^g.

.
bie

148-155

nnb aus il)ni Ijnben fie fo bernnb 9Snldi XVIII ep. 02-81.
(fvliintevnng bes fedjten
ift

Siv folgen boni nngef()vten crften SvndE.

C*in

eigone efd)icf

nn^fiif)vlirf)e

Satjes (oxplicatio coiMliisioni.s vi.) getjabt. MSlo' bcvffentlidjt unter ben Quaestiones
bie in

Sic
et

als nod) nidjt gcbvnift

,fx

C.oncliisioiio.s

A. 1518 publiratae,
bgl. bnviibev
ift

ben
f.

Unfel)n(bigen 'Kndiridjten anf bas 3nl)v 170."."

.ier finbet
I

evfrfjionen,
4:i!i.

S. 142
ai-g.

fie

fid;

nl

,(^)iiacslio

II.'

. 4:i0
l'fd;cv

'Savnnc-.

fie

nbgebvucft bei Vijfdjer

ed.

S.

343347
in

nnb nad;
:^n

in

Liitlieri
ftefit

opp.
fie

lal.

var.

Erlangae
-

S. 240-245.
*.i(on

bentfdjcv

bevfelwng

bei

SBald)
U'ivb

XVIII S. 29
fie

40.

L'fd)ev,

bcv (^vlangcv Vlnogabe

nnb Hon
'Jinn
ift

lnild)

bcv liopntatiou

Dom

25. September

15 10 ,^ngcunefen.

nbcv

ein

be=

bcntcnbco Strf baPon fd)on

lange jnoor im
- cxcviii''

Toimis
bcv

I.

oiiiuiiini

opcnnn

Lullieii,

Witebergae 1545
formii Sentcntiain"

*^l. t:xc.vi "

unter
l)ier

'','luffd)rift

.(lontia Scholaslii'lbfaffnngsicit

betonnt gcnmdjt, nnb

nnrb nnc-brihflid) als

litcl

bae ^ai)X 1518

astis VII.

genannt.
est
iustiis

Unter
in

bem
iVc.

erioeiterten

,Kxplicatiu

Loci Ecclcsi"
ift

Non

terra
in

Clontra
1.

Scliolasticoriim

Seiitentiani
\...

biei Sfif

bann bergegangen
ci.xxxi''

ben 'rcnuus

oinuiuin opfriim D. M.
(Jiiacstio
II.

.lenao

1550

*.Bl.

ci.xxxiiii",
i.'5fcf)cr
II

nnb bavanf neben jener

als

bcfonbeve

gd)rift anfgcfljrt bei

(xcgftica Opera latina

. 325332 nai^ ber Bittenbevgcr, in LuUieri od. Erlangae et Franrofurti 1858 vol. XXI S. 252 2(i0

nad) ber Jenaer Wefanimtausgabe, erbcutfdjt bon 3()ann ^afob (Mreiff im Snpple^

ment ber
glcid)t
(f.
ift,

^'cip.iiger

yinsg.

S.

18-23
bafe

unb

bei

aBnld)

V Sp. 2304
fed)'jten

2383.
bes
es

U3er-

man

jcboc^

ben l'lnfang biefcs StrfcS mit

fo
evl)ellt,

bem
fo

ber fnr.^en i^cloeife

Icljtcren

orI)cr unter 2),

c bie bollftiinbigerc l'ln?ft)rnng

II.,

nnb
ein

crglcid)t
ll)cil

man
l)at.

es
ift,

mit jener Quacslio

ober
einen

crgiebt
liefert,

fid),

bnf;

einerfeits
be=

nur

berfelben

befferen

Icrt

anbrcrfcits einen
!l'fd)cv

bcntcnbcn ^nfa^

C^ne ben
nnb

Sad)crl)alt an.jubenten, I)abcu alfo

nnb
bei

bie Ch-langer Vlnsgabe ein

boffclbe Strf breimal mitgctijeilt.

Sir bauen uns

ber (vrliiterung bes fecljsten Saljes an bie fd)on angefljrten

Cnellen

A. Unfd)nlbigc ^Jiad)rid)ten auf bas 3at)r 1703,

B. Tonius
')
I.

oniniuin operuni

Liilhcri,

Witebergae 1545,
o^ne
.(Tritif nnrf)

?lnbcrcr 'iUibnitfc gcbcnfcn toir nid)t, bn

fie

bon ncnninitiMi

Vlii-'(ialicn

Dernnftnltct finb.

352
iiibnii

Disputatio Heidelbergae habita. 1518.

U'iv

fie

Uon ba ab,

n.10

eintritt,

na)

B
bafe

geben mit Sevmevt bev Schatten

on A;

bie

[yc^lcv

^n

brigen SUi'goben regiftriren mir nid)t.

Ivir
fd)liefelic{)

^tiifjnen

muffen

norf),

lanim

M.

LiiUieri,

Halae

MDCCIll
,

Uioon
eine

bie

M. Lulheri.

Halae

MDGGXVII

mir mef;r

bem Siipplementum EpistoNova Epistolarum liteinnflage ift,i S. 297 f. au^

in

Gollectio

einem 'JJiannffript

ber Renner 5Bibliotf)et crbffentlictjt finb

,P>esolutioiies

duaruni

conclusioiiiim in disputatione Heidelbergensi. D. Marl. Lutlieri.

finb

1518.", imb Jipar

Resolutiones

eg bie

beiben erften ber bbdofopbifdjen Sci^e, bie bitr begrnbet n?erben, aber
ibiodeeinia

al

undecima unb

couckisio.

5ldein

bfr,

bafe

biefe

Don Sut^er l^crrii^ren, ift in bem Supplementum nur geltcnb geniad)t, ba| bie it)nen ,^n runbe liegenben conclusiones meT)r tI)eologifc^ nie pbilofopTjifd) feien. Vlnf foldjeii ^-b'en'ei* Ijin fteljen fie bei .Vfcf)er II . 59 f. unb in Lullifii opp. lat.
var. arg. ed.

Erlangae

S. 404:

f.

wieber abgebrudt.

Sir glauben bie Soc^e Quf=

betten ju

fbnnen.

^n
bas

3. 6. len^ele ^liftorifd^em Serid)t

^^^eip.yg

Bom
ttjirb

IHnfang unb erften

ein alt gefd)riebeu

2fOvtgang ber ;K\'formation, 2. 3)rud,

'oncept"
ber
eriricibnt,

1717. S. 328
^ju

fid) in

ber 'iBibliotljet

6otba

befiube, barin bie probationes

12 p^ilofop^ifdjen SdjIuBftje ausgefbrt,

i^rer

icielPDl)!

bie

beiben erften mangeln

unb

nur
ba

jef)n erplicirt

unb

in eine anbere

Crbnung

gefegt finb."
bie

@S

fdjeint

Ijiernad),

obige

Resolutiones
erften

duarum rondiisiomim
:

in

bem
ber

@otf|aifd)en

6oneept fetjleuben beiben

bes 3?anbe

probationes finb

fo ertlrt fic^ il;re

Crbnung

ber ber

^eibelbcrger 2t)efeu nic^t cntfpreccnbe berfdjrift.

erfte i^efi^er
,

5lun ^at aber

in

na^ Senkel

Ujorin baS

6' oncept

befinblid),

bem index conlentornm

auf

bem

erften

^latt bie probationes

be.jeidjnet

nnt ben 2ortcn: disputatio Lutheri

if;re

Heidelberge per Stifelium (nmlid) explicata), alfo

Slbfaffnng einem Stnbcren,

'ba

bem

93iic^ael

Stiefel

on (Solingen,
gegen
it)n,

,5ugefd)rieben.

Semnadj fnneu mir,

zutrifft,

fr

l'uttjer

nidjt fprid)t,
jene

mofeni unfere i>ermutT)ung

biee

uere
nii^t

,3cugnift auftritt,

Resolutiones

duaruni conclusionnni

bem iWcformator

jueignen,

fie

amjj unfcrer Sluegabe nid^t einPerteiben.

2ie
beutfctje ^liiguftinev^'onfltcgation,

a}gt. fiolbe,

&Dtl)a 1879

.313 ff.

ftfttin

S. 185

ff.

Martini Buceri ad B. Rbenanuui Relatio Historica de disputatione Heidel6. . ^paulit-S,

bergensi in ber Introductio in Hi.storiam Evangelii authore Daniele Gerde.sio. Groningae

1744, Unttig . 176
(1817).
ff.

3f.

9liid)

ju .^eibelbcrg lunt Sociot ajiovtin Suttjer

Sc . I . 204 (nfang 9tprit 1518) unb bn.iii fiiirf. gricbrid)* 2d)Vfilicn an taupi^ Dom 9. 9tpril bei fiolbe. aiSalc^, .^iftoriidjc (Jinlcitimg 311 Ih. XVIII . Ul

')

baljev bdv
bfjcidjiict

3oD- fj^tmtcifcit? JBiibbeii Ijat fie mit einer dissertatio praelirainaris eingeleitet, Suppleuientuui unb bie ('oUectio Nova nud) meifteti* qU Don if)m tjcrau^gcgeben
Werben.

Disjnitfttio

Heidelbergne habita.

1518.

353

Disputatio Heidelborgae
('nielusi(UH's.

lia])ita.

F. Martinus Lutlioriis, S. Theologiae Magister, praesitlobit, F,

Leonardiis Beier, artiuin

rps])iult'liit.

et

P]iiIf)sopliia('

Maijisloi".

apiul AugLislinianus liuins

iiulylac

civitatis Heidolljcrgonsis,

loeo solito. VI. Cal. Mali. MDXVIIl.

Ex Hioologia.
i'ulciite.s

nobis
'iic

ipsis

prorsiis

iiixta

illiid

Spiritus

loii.siliiini

iiiiiilaris

pruitt'iitia'

tuais

Immisie

spt

3,

liter

offerimus
luiee

(miiiiuiii,

qiii

adi'sse
iit

(tlncrint,

iiulitiii

Thcologica paratloxa,
an

vcl

ap-

parcat,

iH'no

male
C'liri.sti

elicita siiit

ex divo

l'aiiln,

\asc

et

orgaiio

cleetissimo,

dciiidc et

ex

S. Angustiiio, interprete eiiisdeni

l

fidelissimo.

1.

Tjex Dei,

salulierriiiia
niagi.s
<)l)est.

vitae ddctriiia, imii

potest hoinineni ad
2.

iustieiaiii

promovere, sed

Miilto miinis Dpera lidniinuin, naturalis dictaniinis anxiiid IVequenter,

nt dieitur, iterata, iiossuiit promovere.

:').

Opera liominuni
e.st

iit

.semper

.siiit

speeiosa

honaqne \ideanlnr,

jiro-

20

hahile tarnen
4.

ea
,

es.se
iit

peccata mortalia.
semjier
siiit

Ojiera Dei

defomiia malaqiie videaiitnr, vere tamen

mortalia
(de honis

sunt merita immortidia.

5.

Xon
ut

sie

sunt

opera

liominuni

ut

ajjparent

lo-

((uinnir),
2:,

eadem

sint erimina.

G.

Non

sie sunt

opera Dei men'ta (de

iis

quae per liominem

pio Dei

fiunt loi|ui-

niur), ut
7.

eadeni non sint peceata.

lustorum

o|>era

essent moi-talia,

iiisi

timore ah

i|)sisiiiet

iustis

ut mortalia timerentur.
8.

Multo

niajii.s

honiinum opera sunt mortalia,

seouritate.

eum

et

sine

timoi-e

io

fiant

in
!.

mera

et

mala

Dieere, qiiod opera sine Christo sint (|uideni mortna sed non mor-

talia,

videtur ])erieulosa timoris Dei remissio.

10.

Inio difHeillimum

e.st

intelligei-e,

quonam modo

sit

o]ius

inortnum,

nee tamen noxium mortaleve peocatum.

1. 2.

2ic bciben bcvidjriften

F. Martimis Lutlier
.S.

fcfjlen

AI!

:! G
l 3tt

3n A
b'.

ift

bnfiir

ottt
r

ffnbe al^ Unter-

ic^rift gefegt:

T. Magister Pracsidebit,

Lcuiianlns Hayi
bie

uitimn

&

I'liil.i-

sophiae Magister Kespoiidebit.

MXVIII.

fini)

S^e

nidjt

numeritt

Cut^etl

SBerte.

I.

23

354
11.

Disputatio Heidelbergae haliita. 1518.

Nnn
'^rnno

pntost vitari praesumptio nee adesso vera spes, nisi in onnii

opere tinieatnr iiulicimn ilaninatiouis.

12.
l)(>nnnil)ns
li{.

vere snnt peceata apnd Denni vcnialia, quando tinicntni'

al)

esse niortalia.

Libenuii urbitriuni

post

peceatnni res

est

de suId

titulo,

et

dum

.i

facit

quod
14.

in se est, peccat niortaliter.

Libennn arbitrinm post peceatnni

maliun vero
aeti\'a seniper.

j>otest

in

bonnm

potentia snb-

ieetiva, in
15.

Nee

in

statu imiocentiae potnit stare activa, sed subiectiva poteutia,

lo

nedum
se,

in

bonuui proficere.

16.

Homo
Nee

putans, se ad gi-atiam velle pervenire faeiendo qnod est in

fiat.

peceatnni addit jieecato, nf dnplo rens

17.
sie dicere est

desperandi

canssani

dare,

sed

humiliandi,

et

fpiaevendae gratiae Christi studinni excitare.

18.
fiat

("ertnm est,

iiomineni de

se penitus oportere desperare,

ut

aptus

15

ad eonsequendam gratiain Christi.

19.

Nou

ille

digne Theohigns dieitur, qni invisibilia Dei per

ea,

quae

facta sunt, intellecta couspicit,

20.

Sed qui

visibilia

et posteriora

Dei

))er

passiones

et

<'rueeni con-jo

specta

intelligit.

21.

Theologns gloriae

dicit

mahnn

boniini et bnuni nialnni, Tiieohigus

erucis dicit id

quod

i-es

est.

22.

Sapieutia

illa,

quae

invisibilia

Dei ex operibns

intellecta ennspieit,

oninino

inflat,

excaecat et indurat.
lex irain

23.

Et

Dei operatnv,
est in Christo.

oeeidit, maledieit, renni facit, indieat,

-n

damnat, quicquid non

24.

Non Non
Lex

tarnen

sapientia

illa

mala nee lex fngienda, Sed homo sine

operatur,

Theologia erucis optimis pessime abntitur.

25. iUe iustus est qui

multum

Sed qui

sine operc multnni

30

credit in Christum.

26.
et

dicit 'fac hoc',

et

niniquam

fit:

gratia dicit

'CVede in

Inuic',

iam

fiicta

sunt omnia.
et

27.

Recte opus Christi dicerentur operans

nostrum operatum, ac
diligibile,

sie

operatum placere Deo gratia operis operantis.

28.
lit

Amor Dei non

diligibili.

invenit

sed creat

snum

Amor

iiominis

ji

a suo

23
tlcxe,

il) f(^tiftlicei- SOJitt^eilung Bon Dr. .

.^l.

gvomntann

in *lcitvn6cvfl

ftci)t

in

Del,

operibns, ntfo hinter bcm .ftommn

bn

bev .gcile ein ,3c'ii)en, nf)nlic^

ein

bcm
ex

fvnnj. acceiit circoii-

ba

ielieicf)t

im Slnnnjtriptc nnf
]o Wicbcvgcijcbcn"

om

Sianbc

naiijfleljoltco

fidj

bcjogcn" ^ot, Bon

bem Se^ev aber eben

c
ficft,

ift,

ol)nc

bn cin,]ujct)aUcnbe ex einsufitgen.

eTttnrt

baft

mnn, bnt^

jene

3ti(f)fii

auf ein fcljtenbel SBoit nnfmeiffam gemadjt, jd^on in bem

il'ruijnsitiuMos

erften

Sittenbevgcr 3ioct)bvucf Don

Ijul) bafiiv ox

einjeljtc

''

tlicoretur li

Disputatio Heidelbergae liabita. 1518.

355

Ex
20.

Pliilosopliia.
in

Qui
Siont

sine pprieulo vuli-t

in

Aii>t(itilf

l'liildsupliari,

neecsso est

iit

untc henc stnltiticetnr

IJO.

Christo.
iiialo
.tiiltns,

lil)itlinis

non

ulitur

l)fnc

\\\>\

<iiiiiiigatii.-<,

ila

nciiiu

Pltilosophatiir bcne nisi

id est

Cluistianns.
ai'tcninni
niiinaii,
i|iianilii

31.

Faeile fuit

Aristoti'li

nunidiuii

aiiiiiia

Iniinana mortalis est eins sententia.

32.
sita,
1(1

Po.st<iuani

reeeptnni est tot esse fornias sulistaiiriales (jnot coniixiesse niaterias fiieraf
tit

iioeessario et

tot

i'eei|>ien(luni.

33.

Ex
Si

niilla
fit

re niinuli alii|uiil

nceessario,

Ex

nialeria tanuii ueces-

san'o

(it

<jnicqui(l

natnraliter.

34.

Aristoteles

alisohitani

cognovlsset

jiotentiani

Dei

ailhiic

ini-

po.ssihile asscriiisset materiaui

3.").

stare nnilani.
est,

Inflnituni aetn

nnlhnn

potentia tanien

et

materia

tot

sunt (|Uot

1:.

in

ivbus e(mij)Osita, iuxta Aristoteloni.

'M.

Aristoteles male repreliendit ae

riilet

I'iatoniearnni Tdeaniin nieliorem

sna Philosophiani.
37.

Imitatio

numeronim

in

relms ingenise a.sseritnr a Pytliagora, Sed

a Piatone.

ingeniosius ))articii)atio
2u

Tdeannn

38.

Dispntatio

.Aristotelis

adversus

uinnn

illud

Parinenidis

xcrlierat

(C'hristiano venia sit) acra pngnis.

30.

Si

Anaxagoras
iiivito

intinitnni

fonna posnit, nt videtnr,

ojitiiinis

l'liilo-

sopliornm
4l>.
'

fiiit,

etiani Aristotele.

.\pud

Aristoteloni

videtnr

ideni

(>-(

privatiu,

materia,

forma,

moliile. innniiliile, ai'tns, potentia &o.

PKOBATIOXES

C()N(

LVSTONVM
SVNT

QV.E IN CAIMTVLO HEIDELBE1{(JEN8I DI81*VTAT;E Anno saliis nostiae M.D. XVIII, Monso Malt.
CONX'LYSK)
11

I.

IjOx

Doi, salnherrima vitae doetrina, non

iusticiani proniovei-e, sed niagis ohost.

potest

Immincni

ad

Patet
fe.stata est.

])er

Apostoluni

ad

Romanos
.j.

3.

Sine
et

I^-ge
litera

iusticia

Dei
:

maniIx'ge,

sHm.

:i,

-.-i.

(inod B. Angnslinns iihro de spiritu

exponit
j

Sine

seilieet

adiuvante.

Et Koma.
24
viilentiir 15

Lex

sniiintravit,

nt

atuin

aliuudaret. um .5,

20.

14 quoll

23"

356
!Rm.
j'^gj,""
7, 9.

Disiuitatio Heidelboi-gar liabita. 1518.

Et

7.

Cum

venisset mandalnni,

rovixit pcooalum.
jjeecati.

Untle

ca|)ito 8.
8.

appellal
oceidit.

3'

I'

Legem legem
libet

mortis et legem

Jmo

2. t'nrintli.

Litera

Qiiod B. Augustinus per totum librum de spiritu

etiam sanctissima lege Dei.
IT.

et

litera

intelligit

de qua-

Multomimis

0])era

liomiuum, naturalis dietaminis auxilio t'requeuter

(ut di<'itur)

iterata,
et

possunt promovere.
iuunaculata,
vera, iusta etc. homiui
ut
sit

Qnia cum
in auxiliuiu a

I^ex

Dei saucta
coutrarium

Deo data
tarnen

ultra vires

suas naturales,
ut

iiluminet

ac

moveat
suis
facit
i"

ad bouum,

et

fit,

magis

tiat

malus,

Quomod
Miuus

relictus viribus, sine tali auxilio,

ad Ixinnm potest promoveri?

altcrius auxilio.

ex suo proprio, qui

SHm
3,

non

facit

bouum

Unde Apostolus ad
iiitelligeutes

10

ff.

om.

o.

Omnes homiues
omnes

corruptos et iuntiles, nee

Deum

nee

requireutes, sed

dicit deelinautes.

m.
Opera hominum ut semper speeiosa sint bouaijne videantur, probabile tamen est ea esse peccata mortalia.
Opera liominum videutur
ajiattii.

15

sj)eciosa,

sed

intus

sunt foeda, ut Christus

23,27.
7,

de Pharisaeis Matth. 28.

dicit.

Videutur enim
iiiciem,

sibi et aliis

bona

et pulclira,

'4|.

10.

Sed Dens

est,

qui
et

non iudicat secundum

fide

sed scrutatur renes et corda.

habcri
cor.

apgid).

ir.,9.

At

sine gratia

impossibile

est

mundum

Act. 15. Fide

purificaus corda eorum.

Probatur
iit
';<i.

itatjue

Conclusio: Si opera liominum iustorum sunt peecata,

nuilto

Conclusio
sui.s

vij.

dicit,

magis hominum nondum iustorum.

intres

At

iusti
-'

14,1,

2.

pro
quia

operilms dicunt:
iustiticabitur
in

Non

in

iudicium cum servo tuo. Domine,

viveus.

non
3.

conspectu tuo omnis

Item Apostolus

(lim.

;i,

10.

9iom.

2,

21

Qui sunt ex opcribus Legis, sub maledicto sunt. Sed opera homimun sunt opera Legis, Et maledictio non venialilius attribuitur peccatis, ergo mortalia sunt. Tertio Ro. 2. Qui doces, non furandum, furaris. Quod
Gala. B. Augustinus exponit:
ac doceaut alios fures.
scilieet

rea voluntate siuit

f'ures,

etsi

f'oris

iudicent

'm

im.
Opera Dei,
Opera Dei
neque decor. Et
et reducit.

ut

semper

sint

deforna malaque videantur,

vere

tarnen sunt merita immoi-talia.

3ff.
1.
r.3,

2.

esse deformia,

patet per illud Esa. 53.

Non

est

ei

species

3-,

Som.

2,

f..

Reg.

2.

Dominus

mortificat et vivificat, deducit ad inferos

Hoc

sie intelligitur,

Lege

et

conspectu peccatorum nostrorum,

quod Dominus humiliat et perterrefacit nos ut tam coram homiuibus cpiani

9 moneat

Disputatio Heidelbergae habitii. 1518.

357
sumus.

coram uobis videaimir esse

nihil, stiilti,
luilla

maii,

iiiio

veix" tales

Quod
in

cum

agno.sriuius
in

at(jiu' coiifitoimir,

in ni>1)is est spccips

ncque decor, scd

Tnxta illnd
2.euv.
6, lu.s.

vivimiis

abscondito Dei

(id

est,

in

luida

fidiicia

niisericordiae eins)
et

uobis lialicntes
s

responsiuu pecrati, stnlticiae, ninrtis

(iuasi tristes,
est,

interni,

Apostoii

2. C'urinth. 0.

seniper aiitein tiandcntcs, (|nasi mortui

et ecce vivimus.
ut

Et hoc

(juod Esaias ca, 28. vocat, opus alicnuni

I)('i,3n'. 2, si.

operetur opus

sunm

(id

est,

nos linmiliat

in

noliis,

desperantes faciens,
tinb.
a, 2.

ut exaltet in sua miserieordia, sperantes faciens), Sieut Hai).:!. Cimi iratus

fneris, misericordiae recordaberi.s.
1"

Talis ei^o

homo
suam
a

sibi

dis))licet

in

onuiibus

operibus suis,

nuUum deeorem,
,

sed solam

deformitateni

vidct.

Imo
nobis

etiani tbris facit

(juae aliis stidta et

illa

deformia videiitur.

Fit
ipsis

autem defbmiitas

in

iiobis vel

Deo

flagcllantc vcl
ij)sos

accusando, luxta iUud

1. ("orintli.

11. Si nos

iudiean>nuis, non 1201.11.31.

uti(]ue indieareiiuir a
1'

Domino.

Iloe est, (piod Deut. o2. Iudiea})it

Sie
itacjue

Dominus 5. OToi. 32,36.

(k'ibnnia,

|)opulum
ijiiae

sunm
in

et

in

servis suis de])recabitur.

o|)era

Dens
c|uia

nobis operatur, id est,

Immilia et timorata sunt vere imnior-

talia,

liumilitas et timor

Dei

est

totum meritum.

V.

Nou
..fi

sie

sunt

o]iera

liominum

moi-taiia

(de

Imnis

ul

ap]iareut

loquinuirl, ut

eadem

siut crimiua.

C'rimina
ut

enim
t'urta,

sunt,

(pun'

aeeusari

possunt

etiam

coram Iiominibus,
juae
arl)oris fructus.

adulteria,

homicidia obloquutiones &v.

8ed morlalia sunt,

et

apparent bona et tarnen intus sunt malae radicis

malae

Augustinus libro

4.

contra Iidianum.

25

VI.

Non

sie sunt

upera Dei merita (de bis (juae per homiiieiu Hunt

loqiiimur), ut
Eccle.siastcs
7.

eadem non

sint

j)eceata.
(|ui

Xon

est iustus

in terra,

faciat

beue

et

non peccet.

*vfb.

7, 21.

Hie autem ab
facit.

aliis

dieitur, (juod iustus

kSi

quidem

peeeet, sed non (juando beue-

Qiiibus respondetur:

id vellct haee Autoritas, (piid sui)erfliiit verbis?

Au

Spiritus Saiictus

delectatur multiloqnio et

nugatione?
terra, qui
(jui

Nam
male.

i.ste

sensus
(piid
eiiini

tuisset

abnude
'(pii

sie

expressus:

Xon

est iustus in
sit iustus,

non pecct. ut

addit

benetacit'V

Quasi

lUius

faciat

Non

nisi iustus facit bene.

At

ubi de peccatis extra beuefaeta loquitiu-, sie dieit:

Septies in die cadit iustus.

l)enefacit.
licet

Hie non

dieit:

Septies in die cadit iustus, <|uando

Sin.

2t. 16.

Est enim simile:

sit

sicut si cpiis

cum

securi corrosa et deutata seeet,

facit

Operator

bouus faber, tarnen securis

malas

et diffieiles ac de-

formes iucisioues, Sic Dens per nos operaas &c.

358

Disputiitio Heidelbfi-gae habita. 1518.

VII.
lustoruiu Dpera esswit
iii.stis

iiiDi-talia,

iiisi

piu Dei timorc ab ipsismet

ut mortalia tiinerentur.

Patet ex
e.st

iiij.

Conclu.sione,
t't

Quia

coufidere in opus, de cpio

lehiiit

timere,

sil)i

glriam darf
tta est

Deo
,

aiiferre, ciii

timor dfhftur
placere

iu (unni t)por<'.

Haec

'^

auteui

perveri^itas
adorai'e.

scilicet

.sihi

f'niicpR'

sfipso
(pii

in

operibus

suis seqiie
tiraore

idolum
est.

Taliter auteni oninino facit,

seciirus et sine
silji

Dei

Si enini timeret,

non

esset securiis, ideniiue iiec

placeret,

sed in
<C|.

Deo

sibi placeret.

143. 2.
5.

Secundo,

Ex

illo

Psalnii dieto:

Non

iutres in iudiciuni funi servo tuo,

i"

ipi. 3L',

Et

Psal. 32. DLxi,

c-onfitebor

adversiini

me

iniustieiaui
illi

nicani

Domino &v.
mortalia et

Qnod autem
oniues Sancti

haec non siut venialia, patet, qnia

dicnnt,

pro vcnialibus

non necessariam
pro
peceata mortalia.

coufessiouem et
eis

poenitentiain.

Si

ergo

sunt

Ergo Sanctonnn opera sunt Sed Sauctorinu opera smit bona opera, (piare non nisi ])er
oraut, ut

ibidem

dicit,

i^

timorem
OTinttr).
fi,

liumilis confessionis sunt eis meritoria.

12.

Tertio,
oratio

Ex

oratioue Dominica: Dimitte nobis debita nostra.

illa

Haec
cirant.

est

Sanctornm, ergo debita

illa

sunt bona opera,

Si

pro

juilxis

At
Ecce
-'>

sjiattii. 6, 15.

ouod

sint

mortalia,

patot

ex sequentil)us:

non remiseritis peccata

peccata vestra.

lioiniuibus,
talia sunt

nee Pater vester coelestis reniittet vobis

quae danmarent non remissa,

aliis.

nisi orareut vere lianc

orationem et

remitterent
DHb.
21, 27.

Quarto, Apoca. 21. Nill inquinatiun intrabit iu regnuiu coeloriuu. Sed

omue impediens
tale),

iutroitum regui est mortale (aut aliter dcfinieudmn est moret

Peccatum autem venialc impcdit, quia Lnquinat animam,

non

stat in

2'-

reguo coelonim, ergo &c.

vin.
Multomagis hominmn opera sunt mortalia, cum
flaut in
et

sine

timore

mera

et

mala

scciuitate.

Patet necessaria consequentia ex praecedente.

ibi milla bumilitas,
ulii

Nam

nhi non est timor,

^"

nulla humilitas, ibi superbia, ibi ira et iudiciuni Dei:

Dens

enini superbis resistit,

Imo

cesset superbia, et nnlhun ]icccatum nspiam

erit.

IX.
Dicere,

quod

ojiera extra

Christum

siut

quidem mortua, sed non

:i''

mortalia, videtur periculosa timoris Dei remissio.

Quia
Quia
sit
siv.
5, 8.

sie liomines fiimt

secm-i ac per
et

hoc superbi, quod est periculosmu.

sie

Deo
:

assidue aufertmut

differtur sibi debita gloria,

ei

cum omni

studio

CO

festinandum,

qiiantoeius

sua

reddatur gloria.
Si

Ideo consulit

Scriptm-a
gloriaiu,

Xe

tardes convcrti ad
offendit,

Dominum.
qui

enim

offendit, (pii subtrahit

et

quanto magis

subtractam contiuuat

in

hoc

ijjso

Disputafcio Heidelbergae habita. 1518.

359
ah eo, subtrahit
ei

seciirus

agit.
iit

At
iiotuni

(jui
e.-;!.

iinu csi

in

C'liristo

;ml

icciMlit

gloriam,

X.
Juki (linicilimum est intoUigcrc, (jiiuninn
IHK'

modo
iiuirtuis

sit

ojins lunilmiiii,

taiiicn

iiiiNiuiii

inortalcvc iicccatiim.
liahct
istiiiu
sit

I'mlxi:
i|Uim1
tica,
alii|iiid
(|iia('
,

Qiiia scriptum
sit

nmi

de

ItxjiR'iidi

inodiim,

iKui

inoftali',

(|iiiid

tOTiirn

inortuiini,

Iiiio

noc (iraiimian\m8, quod

niiiituiiiii

plus esse dicil (piaiu iiKiftalc.

^^ll^tuMlll
iit

Mortale
scd
iioii

ciiini

occidit
10

ipsi

<licimt,

vcrn non (iccisuni,

vivum.

A(

iinti
ii.
i.s,

viviim
iiabiles.

Deo

displiwt,

l'ruvcrb. 15. scribitiir:

Victimae inipiunuu aboini-

8.

Hecuiulo,
(iiid

Oportet oninino circa talcm actum mortimni volimtatein

vel amaiido vcl

ali-

agere,

scilicel

odieiido euui.

Odisse

noii

potcst,

nun

sit
!

mala.

Aniat orgo, ergo aniat

indrtiniiii.

Ac

sie in eo ipso elicit nialtun

actnni volimtntis contra

Deum,

(picni aniare

debuit et glorifieare in eo et in

omni upcrc.

XI.

Xou

[)otcst vitari

praesumptio nee adesse vera spes,

nisi

in

omni

opere timeatur iudieiimi damnationis.

;,,

Patet siipra ex
nisi

iiij.

Conchisione, Qnia inipossiliile est

in Deiini sperare,

de oimiibiis creaturis desperetur seiat(jue

sibi uiiiil prode.s.se citra

Deinn

posse.

At cum

nidlus
in

sit,

(jiii

haue puram spem Et

liabeat, ut supra dixinnis,

ae sie nonniliil
in
j:.

creaturam confidamus, patet, quod projjtcr innnundiciam

sie praesmni)ti vitetiu'

onniibus tiniendiim est Dei iudicimn.

all'ectu,

non

re,

sed

id est,

quod

disjilieet

uobis adhue esse in fiducia creaturae.

xn.
Tunc
verc

sunt

peccata apud Deiun veuialia,

(piandu

tinienlur

ab liominiljus esse mortalia.

Patet satis ex dictis,
I"

qiiia

(juautiiin

nos acc|isamns, tantuiu Heus exut

iustifieeris,

(Misat,

luxta

illud:

Die

ini(|iiitates

tuas,

Et

illud:

l't

uoii^j.

m,

deelinet cur

memn

in vei'ba nialiciae

ad exeasandas exeusatiunes

in peeeatis.

xni.
Liberum
l'aeit
3s

arl)itriuni

post peccatum res est de solo

titiilo,

et

dmn
sit
3011.8,34.36.

(juod in se est, peecat niortaiiter.

(piia est

nihil,

Prima pars patet, ed quod non sit

capti\nmi et servum peecato, non quod

nisi

liberinn,

ad nialum.

lolian. 8.

Qu!

facit

pee-

eatiun, servus est peeeati. Si Filius vos liberaverit,

vere

liberi

estis.

Inde

B. Augustinus libro de spiiitu

et litera dieit:

Liberum arbitrium

sine gratia

3(30

Disputatio Heidelbergae habita. 1618.

uou
^o\.
:>

ni.si

ad pecciiudum valct, Et

liljru

2.

contra lulianura:
aliiis

Liberum vos
te,

vocatis, inio f^ervuni arl)itriiiin &:v.

i:(,

Et

iiiimnifris
illo

Idcis.

Secunila pars
If>rael,

i)atet

ex supradictiK et

Hose. 13. Perditio tua ex

ex

me

tautiimiuodo auxiliiuu tuiun &c.

xmi.
Liberum arbitrium
po.st

peccatum

potest

in

bonum

potentia

subiectiva, iu nialum vero .seniper activa.

Quia
tieatum
Proljat
)>er

sicut liomo

mortuus potest
vivit.

vero etiani active,

dum

niortuos

illos,

(juos

in vitam solura subiective, in mortem Liberum autem arl)itrium est mortuiun, signiDominus suseitavit, ut dicunt Doctores saneti.

i'J

insuper . Augustinus

in

diversis

locis

contra

Pelagianos eandem

Coclusiouem.

XV.
Nee
in statu innoeentiae potuit stai'e aetiva,
teutia,

sed sul)iectiva jioten-

nedum

in
lil).

bonum
2.

proHcere.
ea}). l.

n
allegans Augustiniuu
in

Magister Seutentiarum
fine sie dieit:

dist 24.

His

testinioniis evidenter monstratur, <juod lionio reetitudincni

et

bonam voluutatem

in creatione accepit atque auxilium,

quo

stare poterat,

uou sua culpa videretur cecidisse. Loquitiu* de potentia activa, quod aperte est contra Augustinum in libro de cor. et gra. ubi sie dieit Acceperat posse, si vellet, sed non habuit velle, quo jwsset, Per 'posse^ iutelligens ]>oteutiam subiectivam et per 'velle, quo posset', poteutiam activam.
aliocpii
:

-<>

Secuuda autem pars

satis patet

ex Magistro iu eadem distinctione.

XVl.

Homo

putans, se ad gratiam velle pervenire facieudo cjuod in se

25

est, peccatmii addit peccato, ut

duplo reus
in se,

fiat.

a.

2,

13.

dignum fieri gratia aut aptum ad gratiam, iam suijerbam addit praesumptiouem et peccatmn non peccatum et malum uou malum credit, (|uod est nimis grande peccatum. Sic lere. 2. Peccatum duplex peccavit po})ulus mens, me derelicjuerunt tbiitem vivum et
omnino.
se

Quia ex dictis patet: dimi faeit At si per peccatum putet

(piod

est

peccat et sua (picrit

-lo

foderunt sibi cisteruas dissipatas,

(juae

uou valeut aquas continere,

id est,
se.

per peccatum sunt loiige a me, et tamen ])raesumuut Itonmu facere ex

Dicis ergo:
(^uid
igitur

lacienuis?

Vacabiums

ocio,

quia nUiil nisi

y^

peccatum facimus?

Kespondeo: Nou, Sed his auditis procide et ora gratiam spemque tuam in Christum transl'er, in (juo est salus, vita et resurrectio nostra. Quia ideo liaec docemur, ideo Lex uotum t'acit peccatmn, ut coguito
moft'i'j.'ial P^''^''^^"

gratia queratm- et impetretm\

Slm SRanbc, obcv
luoljl

Sic sie himiilibus dat gratiam, et qui

Est vero huiuilitas,

:J8

cvft

l4.j jugcjc^t:

quae de se omniii

Disputatio Heidelbergac habita. 1518.

361

humiliatiir, exaltatiir.

Iax

liuiiiili;ii

jrratia

cxallat.
fjt'jj;!'!!!

Lex tiniorem
cniin
copiilici

et

inira,
iHDm.
:t,

gratia

spem

et

iiiisericunliani ii|>ciatm-.
aiitein

IVr

pcccati,

30.

per cognitionem

jK'ccati

liiimilitas,

pvr huiuilitatcni gratia

actjtiiriUir.

Sic opup alieuiuu Dei inducit tandeiii opus eins propriiuii,

5

dum

tacit

pecca-

toretu, ut iustiuu faciat.

XVIT.
Nee
sie
ilicere

est

desperandi caiisain daic,

Cliristi

sed

humiliaiidi,

et

quereudae gratiae
Patct ex dictis, (piia etiin
IC

slndimn cxcitarc.
parviilis
cl

sccundmn KuaMgcliiiin

liiiinilihus '.mmc m.

14.

datiim

sit

regiuini cooloniin et Christus oos auiet.

Ilumiics auteni esse iion

possunt,

pii

non

intelligunt se peecatores danuiabiles et foetidd.s.

nisi

Peeeatum
eiiini
et

autem nun agnoseitur

lieatiu peecati
1'

per Legem.

Patet

(|U<)d

iioii

dcspcratio, sed spes

lila
])ra(!-

potius pracdieatur, (]uaiido nos esse peeeatores pracdicatur.

est

|)racparati()

ad gratiani seu potius

agiiitio

])('<'cati

tides

talis

praedieatiouis.

1'unc cnini surgit desideriuui gratiae,

<|uau<iii

orta est

peeeati engnitio.
inorhi.

Tunc

acger
est

pierit

niediciiiani, (|uand(i

iiitelligit

nialum sui
(|Uauilii

Sieut itatjue

nmi

causam desperatiouis

vel moi'tis darc,

aegroto dieitur ])erieulum sui morhi, sed potius est

eum

])i-ovo<'are

ai!

cuimiu

medieiuae (piereudae, Ita

-"

dieerc; (piod uiliil

sumus

et

sempcr peeeauius, quaudo

faeimus (piod in uohis

est,

uou

est desperato.s (nisi siut stulti) sed sullieilos

Cliristi faeere.

ad gratiam Doiuiui nostri Ihesu

x\Tn.
Certuin est,
fiat
-'"

liomiuem de se peuitus oportere desperare,

Cliristi.

ut

aptus

ad cousequendam gratiani

Id euim Ia'x vidt, ut Iioiuo de se desjieret, duiu eiun deducit ad Tuferos

et

paupereiu

taeit

et

peeeatureni

osteudit

in

omnii)us

suis

operibus,

ut
.1,

Rf)ma.
cato.

2. et 3. f'acit

Apostolus dieeus: Causati sumus omues esse sub pee- sHm.

(juod in se est et credit se aiiquid boni faeere, iiou

9.

(iui

autem

taeit

oiuniiio sibi uihil videtur,

*"

nee de suis viribus desperat, imo tantum praeviribus nititur.

suniit,

quod ad

gratiani

siiis

XIX.

Xu

ille

digne Theologus dieitur, qui invisibilia Dei per ea, tpiae

facta sunt, intelleeta eoaspieit.

Patet per eos,

.1:.

(jui

tales fuerunt

Et tameii ab Apostolo Roma.

ilivinitas,

1.

stulti Mm. 1,32.

voeautur.
boiiitas

Porro

invisibilia

Dei sunt virtus,

faeiiuit

sapieutia,
sapieutein.

iusiieia,

&c. haec oninia cognita non

(.'liiistum.

diguum nee

desperat et tota fiducia rccuirit in

lituni

llaec est fidcs quae salvut.

Haec

uniiie

iiie-

ambit
15

|)r.iecedit<iue.

ICa fulcs est

ltiot|(

bumilitas seiisui cedeiis proprio et viribus.

litera et spiritu.

%m

Sanbc, aitx

ctft

l'Ab jU9e(ct: Vide Augustinum de

362

Disputatio Heidelbergae habita. 1518.

XX.
Sed
<jiii

visiliilia

et

posteriora Dei

per pussiones et criicem con-

specta

intelligit.

Po.steriora et visibilia
i.coi. 1,25. iiitirinitas,

Dei sunt opposita

Cormth.
1.

invi.sibilium, id est, hnnianitas,

sttiltieia,

Siciit 1.

vocat infirimim et stultum Dei.

abiisi

enim homines eognitione Dei ex operibus

[)as.siouibus
visibiliuni,
i.uoi. 1,21.

sunt, vuluit nu'sus

Quia Deus ex

cognosei et rcprobare
ut sie, qui
in

illani

sapieutiam invisibiliuni per sapientiain

Deum

non eoluerunt manifestum ex operibus, colerent

icut
ait
1.

absconditum
u(in

passionibus,

Corintii. 1. (^nia

in

Dei sapientia
per stulticiam
sit
n

eognovit

muudus Deum per

sapieutiam,
Ita ut

placuit
luilli

Deo
satis

praedicationis salvos facere

eredentes,

iam

ac

])rosit,

qui eognoseit
Sct
45, 15.

Deum

in gloria et maiestate, nisi

eugnoscat euudem in humili-

tte
dicit:

et ignomiriia erueis.

Sic perdit sapientiam sapieutum &( sicut Isaias

tu es Deus.

Vere absconditus
Sic lohan. 14.

j,oi).

11, s.

Cum

Philippus

iiuxta

Theologiam gloriae

diceret:

stende

!''

nobis Patreni,
jLiii.

Mox

Christus retraxit et in seipsum reduxit eins volatUem

II, u.

eogitatuiu
patreni

"jofi!

Hl] d!

Dei.

querendi Deum alibi, dicens: Philippe, <jui vldet me, videt et meum. Ergo in Christo crucifixo est vera Tlieologia et eoguitio Et loh. 10. Nemo venit ad Patrem nisi per me. Ego siun ostium &e.

XXI.
Tlieologus gluriae dicit Malimi

bomuu
est.

et

boumn mahuu, Theoabsconditum

cnici,
in
])as-

logus crucis dicit id quod res

Patet, (juia
sionibiis.
firmitati,

dum

ignorat Christum, ignorat

Deum

Ideo praefert

opera passionibus et gloriam

potentiam

in-^

sapientiam stulticiae, et universaliter bouimi mak).

Tales smit quos

odiimt

Wi-

3, 18.

Apostolus
passioues,

vocat Inimicos

crucis

Ciiristi.

Utique quia

crucem

et

malinn et
sionibus

Amant malmn

vero opera et gloriam illorum,

operis dicunt

bonum.
est.

Ac sie At Deum non

bouimi crucis dicimt

iuveniri nisi in pases.se
*"

et et

cTuce,

iam dictiun
(juia

Ideo amici crucis dicmit crucem

et

I)onam

opera mala,
per opera

per

crucem destruuntur opera

cracifigitur

Adam,
fletm'

qui

potius

aedificatur.

Impossibile est enim, ut non in-

operibus suis

l)onis,

qui nou prius exinanitus et destriictus est passionibus

niliil

et malis,

donec

sciat

seipsum esse

et

opera nou sua sed Dei esse.

XXII.
Sapientia
illa,

quae

invisibilia

Dei operibus

iutellecta

conspicit,

.35

onniino

inflat,

excaecat et indurat.
(juo

Id iam dictum

est,

Quia ex
et

crucem ignorant

atcpie odiunt, neces-

sario contraria diligimt, scilieet sapieutiam,

tali

gloriam et i)oteutiam &c.

Impossibile
est

Ideo

amore magis excaecantur

mdurautm-.

enim, quod

ispuUitio ITeiilelbergae hiibita

1.S18.

363
cicscil

cupiditas
(|iiantiim
sitil,
iit

.satietiu-

his, qiuie ciij)it,

Sk;

acqiiisilis.

Siciit

inim

aiimr nuiuiiii,
l)il)it,
1.

i])Ha

pccimia oresdt,
(^1111

liydropisis aiiimac,

quo plus
(Sic

plii.s
1,

Tdcta:

plus potautur, j)lus sitimitur aipiac.

Eccic.

ca. Xuu'^ifb.

ituratur orulus visu iiw auditu auris.

5

Sic de oiniiil)us cupiditafibus.

Quare
accenditur.

et euri(isita.s seiend! imii

saturatur ae(juisita sapientia, sed ina^i.s saturatur aequisita gloria,

Sie eupiditas gloriae

iioii

Xee eupido
sitiet

di'Miiuandi satiuatiu- potestate et imperio,

ut

Nee eupido

laudis saturatur laude &e.

luve,

Julian.

1.

Christus signifieat ilieens: (^ni hihit ex aqua

iteruni.
id

3i|.

),

i:'-

ivestat
lu

ergo reniedinni, ut nun expleudo euretur, sed extiugueudo,

vidt
fieri

est,

ut

qui

sapiens

nou querat sapientiani jiroeedendi), sed Hat

Sic
(|ui vul(
(icri

stultus querendo stultieiam retroeedendo.

jiotens, gloriosns,

volu])(uosus,
gloriani,

satur

onniiuin

reruin,

Cugial

potius

(juaiii

queraf

])otenliaiu,

volujitateni oinniuuKpie reruin saturitateni.

est
stulticia.

Haee

i^apientia illa est,

quac nuiiido
IS

xxm.
Et
I^ex iraiu Dei operatur, oecidil, nialedicil, rcum danniat, Sie ad (ialatas
;>.

('aci(,

iiidical,

(|uic([ui<l

non

est

in

("hrislu.
f^ctris.

Clnstus liberavit nos de lualcdicto

Va ihidcin

:!"'

','

Qui
2

sinit

ojH'ratur.

Koma.

'J.

ex operihns Lcigis, sub nialedicto sunt. Et IJonia. I. \a-\ iramiiim. Et Koma. 7. Cinod erat ad vitani, iuvcntuni est mihi esse ad niorlciii.aiSm Qui in Ix'ge peeeaverunt, per liCgeni iudieal)untnr. Igitur ipii ioin.
siiii,

4, is.
7, lu.

2, 12.

gloriatur in Ix'gc tani|Uam sapiens et doctus, gloi-iatui- in coiiliisioue

in
2.23.

maledictu suo,

in

ira Dci,

in

ini>i'tc,

ut

illi

Jvonia. 2.

Quid

gloriaris in

Lege? 9!" 1-

XXII IT.
2s

San
Quia
valdc (Jene.
Ix^K
1.

lanien sa[)ientia

illa

mala nee Lex

l'ugienda, sed

homo

sine

Theologia erneis o]>timis pessime abutitur.

sancta et

onme dunum
dictum

I)ci

bomuii, iminis

cnaliua ''(inaf
destruclus,
et

j|;i,'',''"Y
1, :ti.

Sed
et

sieut supra

est, qui

nonduni

est

ad

i.OToi.

nihilum redaetu.s per crueem et pa.ssionem, sibi tribuit opcva

in

sa]iieiitiam,

non auteni Deo,

in se opcrari et
e.st,

.sie

abutitur donis Dei eaque polluii.

exinanitu.s,
iaiu

Qiii vero est per pas.sioiies

non

ii])eratur,

>^i.'i\

Deum
sibi in eo:

omnia agere
si

novit.

Ideo sive upirctur sive non, idem

si

nee gloriatur

operctur,

nee eonfunditur
pci(

non operetur Dens

vos renasci

sibi seit satLs esse, si

3'.

patitiir et destruilur
ait

i-uccm, ut

niagis annllulctui'.

Sed hoc
rena.sei,

est,

(jUod

Christus
et

luhan.

:>.

)i)ortct

denuo, Si
e.st,

-iui)-

. ?

ergo prius niori

exaltari

eum

lilio

hominis: Mori, iuquam, id

mortem praeseutem
8 loban.
7.

sentire.

364

Disputatio Heidelbergae habita. 1518.

XXV.
Xon
illt'

iustiis

fs(,

qui

multuni operatiir,

.sed

(jui

sine

opere

iniiltuin
Q.uiii iufsticia
iHiii.

credit in Christum.
acrjuiritiir

Dei non ad

ex actibus frequenter

iteratis,

ut Aristo-

i.ntcle.s
et 10.

docuit,

sed

iafunditm- per fidem.

iutsticiam.

lustus euim ex fide vivit

Roma.

1.

3ini. 10, 10.

Corde

creditiir

Uude

illud '.sine opere' sie volo intelligi,

Non
3im. miu.
3, 2u.

<|uod iustus nihil operetur, sed

quod opera

eins

non

faciiint eins iusti-

ciain, sed ]')otins iiisticia eins facit opera.

tides

Sine enim opere nostro gratia et

Sic Roma. 3. dicitur: Ex Roma. 3. Arbitramur enim
id est,
tali

infunditur,

(jua infusa iara se(]iiuntur opera.

.-i,

'.'S.

operibus Legis non iiistificabitur omnis iiomo, Et

iustificari

111

hominem per fidem

opera.

sine operibus Ijcgis,

(piia opera,
illa

ad iustificationem non sua sed

cpierit,

nihil l'aciunt

Deiude,

quae ex

fide facit,
glorific^ari

Dei esse novit, Ideo non se per

iustificari

aut

sed

Deum
1

(juerit:

sua

sil)i

suflficit

iusticia
1.

ex

fide
1.

Christi,

id

est,

ut Christus
^

iu. i.:io. sit

eins sapientia,

ia.sticia

&c. ut

Coriuth.

dicitur, ip.se vero sit Christi

operatio seu instrumcntum.

XXVI.
Lex
dicit
et

Tac

hoc', et

umuquam
et

fit:

Gratia dicit 'Credo in hunc',

iam facta smit omnia.

i'rimuni patet per

nuiltis locis,
sul)
ficat,

Apostolum
dictmn

Et supra
(ait

satis

maledicto teuet onme.s.

eins B. Augustinum in quod IjCx potius iram operatur et Secimdimi patet per eosdem, tpiia fides iustiintcr})reteni

'm

est,

Et Lex

B. Augustinus) imperat, quod

fides impetrat.
est.

Sic enim per

fidem Christus in nobis, inio luuuu

et ouuiia

cum
et

nobis

implcns Dei maudata, quare

At Christus est iustus uos per ipsum omnia nplemus,

25

dum

noster factus est per fidem.

XXvn.
Recte opus Christi diceretur operans
et

uostrum operatum, ac

sie

operatum placere Deo gratia

<iuia

ojieris ojierautis.

dum

Christus in nobis

liabitat

per

opera per vivam illam fidem operum suorum.

fidem, iam movet nos ad Opera enim, (piae ipse facit,

30

sunt impletiones niandatormn Dei nobis data per fidem, quae

epf).
.i,

cmn

iutuemur,

1.

movenuu' ad imitationem eorum.

sicut
filii

Ideo

ait

Apostolus: Lnitatores Dei estote,

0})era excitantiu:

charissiini.

Qnare misericordiae

ab operibus

eius,
ai

(juibus salvavit
instructio,
(n>fici.
1,

nos, Sicut ait B. Gregorius

Onmis
in

Christi actio est nostra

j)er

imo coimnotio.
illud:
est,

Si actio eius in nobis, vivit

fidem, vehementer

1.

enim

allicit Iiixta

Trahe me post

te,

odorem unguentormu tuorum

currimus, id

opernni tuDrum.

10 lionia. 14. Arbitni

Disputatio HiMclolbersao

li.abita.

1518.

365

xxviri.
Aninr
lit

l)ci

iiini

invoiiit
<liliuil)ili.

scd

crcal

suum

diliiKilt'.

Aimn' Imiuinis

a Silo
jiatot

Seoiinda
.1

jiais

et

est

oimiiiiin

Pliiliisdjilinrnin

cl

riicdldooriiiii,

Qiiia obieotuin est causa ainoris pouciido iiixta Aristotelciu, (uniicni potfiitiani

aniniae

esse

passivani et materiam et reripieiido

testetiir

agero,

iit

sie

etiain suani
((iierit
(jiiia
iit

jihilosopliiain

ooiilrariain

esse Tlieologiae,

dum

in

(nniiilins

quae sua sunt

faoiat iustos,

et aeeipit potins iHHiuni (|nain frihuit.

Prima pars
stiiltos,

jialet.

anior Dei in linmine vivens diligit

lu

peecatures
el

inalos,

inlirmns,

bonos, sapientes,

i'()l)Li>tos

sie effliiit

potiiis et
iioii

lioiiiim tiilmil.

Ideo enini peeeatores sunt

sunt
puli'hri.

piilclni, i|iiia
liigii

diliaiiiitiir,

ideo diliuimtnr, qiiia

Ideo amor liominis

sed

peeeatores,

inalos.

Sie

Christus:

W'""i s

Non
i;,

veni voeare iustos,

i|ui

])eeeutores.
,

Et

iste

est

amor

enicis ex criice
iViKidir,
si'd

uatus, ubi
ait

illue

sesc

transtert
iiialo
et

iioii

ulii

imeiiit
est

honnin

(|Uii

l)onum eonterat
Apostolus.

eo-eno.

Heatiiis
(pii

enim dare

(|iiain

accipercs'ipdidi 20,35.

L'nde Psal. 41. Beatus

intelligit

super egenum

et

pau-IJj

4i, 2.

perem,

Cum
id

tarnen obiectum intelleetus naturaliter esse nou possit, id

est,

quod

nihil est,

pauper
et

vel

egenum, sed

entis,
et

veri,

boui.

Ideo iudieat

seeundum faeiem
20

aeeipit

]iersonatii

lioniiiiuni

iudieat

s(>eiinduni ea (|uae

patent

Are.

Fl.MS.

FApluatio
Utrum
voliintas
potiiis

(Mnuliisloiils soxtat'.
o.xtra

hominis
et

gratiain eonstituta liliera

sit

an

serva

eaptiva?

Cone
2.'.

o.
e.st

Voluntas hominis extra gratiain non

libera

aetuuin, seu

contra-

rioruni seu oontradietorionim, sed neoessario sen'a et eaptiva, licet libera

ab

omni eoactione.

311

Pro probatione huius conclusionis est prineipio notandum, quod actus nt>lle, quornm utrumque est positivuni, eontradictorii .sint velle et non velle, item nolle et non noiie: Hoc est, ali((uando viilt, aliquando aiitem neque vult neqiie non vult, sed manet neutra et sine
coutrarii voluntatis sint velle et
aetu.
nieriti
sit,

.Seeundo uotundiiin,
et

(|Uo(l lixjiiamur

modo de

libertate voluntatis respeetii

iioii

denieriti.

Xam

re.s])eetu

alionim suoruni inferioruni

contraria
2:)

nego, (jnod

imo videatur
22

silii

libera
ton

tum ad

tum ad

contradictoria.
fjnt

3)ie berfd^rift i)abtn

fnjiigcfflt

Sie? Stiid bi S. 37 3.

aein

30 idem

366
Jstis
sit

Disputatio Heidelbergae habita. 1518.

stantihus ]irol)o jiriorcm Coiiplnsionis

in

partoin,

Qnnd nompo
eligeiiduni

iion

libci'a

oontradictoriis.

Qiiod

si

o.st

lihera

ad

iion

suum

velle, sequitiir,

ijuod etiani libcra erit ad cavcndiim

,

omne peccatnm
S. Grogorii:

fiiiiiun.

Sed hoc

est falsiini

iino

liaercticiiin

et

contra

illiid

Pwcatuni,

(juod per poenitentiani

isi

non

alJuitur,

mox ad

alind suo pondere

f^i

traliit.

8ed
vitare,

libera est, potest

est
libera.

non
i.xim.a,

uon trahi ad alind, vel Probo et lioe per eonimime

non potest tractiouein

dietnni,

qiiod

volnntas extra

gratiani
ao.

non potest diu

stare sine peceato mortali, quare nee sine captivitate

2.

libertatis snae.

Denmni probo per dictum ApostoH

Tim.

2. ut resipiscant

a laqueis diaboli, a (juo tenentnr eapti\i ad ipsins volnntatem.

diaboli est, nt nialnni velint et faeiant.

Sed volmitas

lo

Secunda pars C'onelnsionis.

i.woj.
8,

21.

Qnod non
tempore ])rona ad
auti'ui

sit

libera

in

contrariis,

Pi'obo per illud Gen.

8.

Sensus
Si

et

cuncta cogitatio cordis luiniani prona est ad nialum omni tempore.

nulluni, ergo
fit

omni
tiuod
est
i?.

nuuqnam ad bonum
ueecssario,
j>rol)o

eontrariuui mal",

hoc

libei-c

sinuil

et

sie,

quod non minus

alia.

natural! volnutati

suum
sit

velle aut noUe,

nee magis
est,

j)i-i\atur ipsa
\-elle

suo ^etu,
et

quam unicuique quam quaeeunque res

verum
l

naturae sua operatio,

Sed impossibile
est

(juod

coactivum

non liberum: ergo neeessario

est:

liberum
au

et neeessario libere \'nlt.

Sic igitur utnnnque

i

homo

eadens

I
i

vmbus. Ita volnntas extra gratiam vel in cadendo eonstituta non potest non cadere et velle malum suis viribus, ]iotest autem per gratiam Pei non cadere aut
( \
t

non potest non cadere , "l potest non cadere

,

suis viribus,
,.
.

sed

...

aliems

ces.sare

a cadendo.

sie illam

lircvitcr relinquo

conelnsionem probatam.
tale:

as

Corollarium clicio

Cum

non

sit

iustus in tei-ra,

(jui

benefaciens uon peeeet, nudto magis

iniustus peccat,

dum

bounin

facit.

Probatur auctoritatibns.
3ci. C4, G.

Principio per illud Esaiae 04. Inunuudi onmes uns et universae iustitiae
nostrao

ao

tanquam panmis menstruatae.

Si iustitiae sunt

immundae,

(juid ernnt

-;jvc&.

7,

20.

ininstitiae?

j^jS^yy^- ])eccet. lege

Et Ecclesiast. 7. Non est iustus in terra, qui fiiciat benc et non Et lac. .3. In multis oftendinms onmes. Et ad Ifom. 7. c(mdelector Dei seeundum interiorem hominera, \ideo autem aliam legem in membris
legi

meis repugnantem
j.
:i2,

mentis meae, captivantem rae

in

legem peccati.

Et

v,

u. Psalm. 31. Beatus

vir, cui

non inqiutat Dominus peccatnm.

uoii

21
HO."!

uon
:}:3

potest.

cadere Sc^ort ici Sjc^cv ri^tifl:

potest

non

Ciiilere
folflt
Ijict

30 onmes,
in

lac.

iv.

A
3(59 3-

:!C

Et Psalm. 31.

fel)lt

A
est

iXadj

peccatnm

A
2.

iin--

tnittel6or bo tiiif

29 uon Sanctns onim

an bis iniagini eins . 371 Q.

DisiMitatin Hi'itlelbpi'sae lialiitn. ir.lS.

367

(,'orol

a ri nin.

Qnod
Priiilo

iiistns
[icr

('(iani

iiifcr

Ikmic niiciaiuluin
instiis
(|iiii(l

pccfol, jiatct:
in

illiul

Kccic. 7. .Nun est

ali

terra,

(pii

i'aclat

liciic

cf

*liirb.

7.

au.

non
,,

peccci.

Hie aiitcm
heue

aliis

dicitni-,

insius

(|iii(lciii

uinnis

iicccat,

si'd

non

<|iiaiulii

f'acit.

(,iiiil)us

rcspimditiir: Si

id Ncllct

liacc aiitdiitas,

quid

supei-flnit vcrhis ?

An
addit

S|iirifiis

sanctns dclccladii'
i'xin'fssiis
:

niidtii(i(|ni(i et

nniiationo?
l<Tra,
instiis,
i(iii

Nani non
faoiat
l

iste seiisus fuis.set

aliundc sie

Xoii es!
(^nasi

instiis
aiiiis

in

ppccct. n1

(|ind

Hini

licnc

i'aciat'".'

sit

(|ni

male.

Nun
die

cnini
sie

nisi
dirii
:

iustus

liwit
in

licnc

At

iilii

dr

pcccatis

cxtia
dicit
:

bfui-tacta

lo(|nitnr,

Scptics
(|iiando

die cadit
lacil.

iustus.

Hie non
siiiiile:

svv-

-'>.

le

Septies

in

cadit

instiis,
et

Ixnc

Est

enini
sit

siout

si

quis euni seenri eorrosa

secnris
faeit

dentata seeet,
a<'

licet

Operator

lioniis f'alicr,

(amen

nialas

et

diflieiles

dei'ornies

ineisiones,

Sie

Dens per nos

lioe a<;d, Qiiod-T!''"'i'.i.

operans &(:
i:,

Seenndo per
lioniinem,
ineiitis

illnd

Apostoli
Kt
int'ra:

lloin. 7.

(^nod nolo nialnni,

'.

volo lioninii, non ago.

C'ondeleetor Ici Dei seeiiiidiiin interioreni*''!"

in
et

'.-'-

Video auteni aliaui leiiem Eeee sinnii delectatur ineae.

spirituni,
et

iiienil)ris

nieis,
in

i'epngnauteni

le^i

dispiieet

lege

Dei, Simiil
eontrariinii.

\ult
ll<ie

bonuni seeunduin
2u

tuineii

hoe non agit, sed

itaque oontrariuni quaedani est noluntas, quae sempor

est, (|nand() est \diiiiifas.

Per haue heue

spiritii.
.sitatis,

faoit et

per

illani

male

facit.

Nolle est ex earne et velle ex

diffieultatis,

Ideo tantnm
resistentiae.

ibi

est peeeati,

(piantnm noluntatis,

neees-

libertatis, hilaritatis.
'.".

Et tantuin ii)i meriti, (|uaiitnin voluntatis, pronitatis, Mixta eniin sunt liaec duo in (iiiuii vita et opere nostro.
iani
ii)i

Qnod
aiitem

si

sit

tota noluntas,
in

est

peeeatinn

inortali' et

aversio.

'I\>fa

voliiiitas

liae

vita non

est.

Ideo seuiper ])eeeamns,

dum
est

beiie-

f'aeinius,

Heet (piandoque
sit

minus, i|uandoque magis.

(|ui

Haec

cnini

causa,
talis
est,

quare non

iustus in terra,

faciat

bene

et

non pcceet.

Est autein

iustus in cnelo tantiimmodo.

>

Sicut

ergo liomo sine ista noliintate non

est.

ita

nvc sine ea operatur,

operari
jiotest,

Ac
([iii

per hoc nee sine jicccato

sine ea

(inoniodo eniin
Sic
ctiaiii

sine ea
2
3
I'rotio

vivere

et

esse non

potest?

|>ier

fccgtnnt B.
illuil

3ii

A
A

lautet bic Seile:

(i

Onmis
iiumdo

iustus vcl inter bene iigendum pcccnt.

per

l'Iccles.

Nun A
7 11

superfluis opus?
sie

Auf scriptuni

S.

delectatur mulfi14

loquiii et

imagiii.itinne.

Nain

fuisset a

A
iic.

iustus
fcl)lt

jcljtt

S ad iiuid
l)aOcu
ci-

additur, qni

iKMielacitV

14
(i.

Est

eiiini

Ui

o])oraiis

AH: wir
llafj

auf-

bcm

a*rud)ftii(t bei

bcr erflnriing bc

galjc S.
ift,

:i-"i7

t)ctiiticr()cnommcii.

bic

flcicljuift

Bon

Sut^cr

bev 2isputntioit

anfleivndjt

tcjciifll

Wavtin

58iiljer

in

jciuein

aU-icfc
11)

an iScatu
secuudMiii

M^cnoniiS Dom l.Ullai lls

spiiituni
fet)tt

H; ago. et in
fc^tt

cadem causa

cnnilclectoi- lege

20 quaedani

quia semper

21 est ex ratioiie

A
Kt
si

22
sit

ibi

tautnni est
2.j

ibi

l'aciat

possot

A dillicultatis et resistentiae; ad tautuni A 28 27 licet ff[)lt .\ nuprtjilc fef)(t .\ fet)lt A uolnutate ista A 29 tantuni. Sieut igilnr A A fiic cnini A A

24

et operatioue;
sit
.V

quod non
oO
et

qui
lil

beneojiprari

per

368
ivr. 20, 9. gp,.jpti,j.a
(nl.
.'i,

Dispiitatio Heidelbergae haliita. 1518.

17.

(lioit:
^
^

Quis gloriahitur sc habere cor niiindiim? ^

5:5

Item Gala.
&c.
servo

5.

Caro
cniiii

eoneiipiscit atlversus spiritum et

sibi

.Spiritus

adversus canieni.
vulti.s

Haec duo
tuo,
o

invicem
per

ad\-ersaiitiir,

ut nun ea qnae

faeiatis

m. H3,

2.

Tertio

illud

Psal. 143.

Non
in

intre.s

in

iiidiciuni

euni

Doniine, qnia non iustitieabitur in eoiLspeetn tno omnis vivens.

Hie qnero,
eos qui

An

ille

iu.stus,

ijui

fingitur,

enni

ip.su

iani

puleherrimo nierito actualiter

Si
in

iiierit,

etiani

.'<it

inter

eos

niimerandus qui vivnnt?

est

inter

vivunt, ergo non inslicatur.

Cur

lioe,

si

non peeeat

eodeni nierito suo?

llatione probo.

Quieunque
faciens

iiiinus

f'acit

quam

debet, peeeat.

Sed omnis iustns bene m

jjrobo:
tiieit

minus
et

faeit

(luam debet.

Ergo.
Ijene

Minorem
minus

plena
oinnis
5. anoi. f
.'..

perfeeta
ille

Dei dileetione
est

faeit,

(|nain

Quieunque non debet. Sed

praeeeptum:

Iustns

huiusmodi.

Maiorem probo per

aut umis apex
totis viribus

illud

Diliges
<|U0

Dominum Deum tuum

ex toto corde tno

et totis

viribus &v.

De
l

aRaitii. s, 18.

Dominus Matth. 5. Unum iota donec omnia fiant. Ergo oportet ex

mns.

non praeteribit a Lege,

diligere

Deum,

aut peccaest,

Sed Minor, quod non ex

in carne et in

totis viribus

diligamus, supra probata

totalitatem,

Qnia noluntas
nieml)ra
diligenti.

membris impedit haue

ut non tota

seu

vires

diligant

Deum,

sed

resistit

interiori

voluntati

Deum

Mm.

3,

Sed dicimt illi: Non reqnirit hoe perfeetum mandatum Deus a nobis. Quero A quo tune reqnirit? An a lapidibns et Hgnis? An a poccoribus? 19. Error hoe est, Qnia Koma. 3. Seimns, quod quaeeunque Lex loquitur, s qui sunt in Lege loquitm-. Ergo nobis praeceptimi est, a nobis requiritur. l*er istam falsissimam huius dieti intelligcntiam 'Dens non reqnirit perfectionem' factum est, ut diceretur, non esse [leceatnm, quicquid minus plenissima charitate fiat. Cum id ideo non requirat, qnia ignoscit, Non qnia sit licitum et nou peecatmn. Alioqui praeeeptum suum mutasset, quod est
:

OTnttd.

s, la.

eontra siuim dictum:

Unum

iota

aiit

unus

a]ie.\

non praeteribit a Lege,

donec omnia

fiant.

habere cor

f e^tt
'-i

muntlum ?
fcljtt

et

ad Gal.

Idein

contrariantnr
qui
fe^tt
15

A
11

&c.

6 in ipso iani fe^lt

B A
13

2 haec eniin
7

duo

sihi

inricem

atque

.'sit

iiiter

omnes

8 iustificahitur in mcrito suo.

9 liationcs ofjne probo

A
iacil

l Sed oinuis

A
ille

probo;

(jula

quieunque
fe^lt

A
fiant
"b'iS

12 Dei fe^It

bonum
totis

Sed omnia
de quo

Iustns

e.ft

huiusmodi.
16

14 dilige

tuo,

ex

viribus tuis,
ftcl)t

A
A

15 peribit

17

donec onniia

probata est fc^tt A, bafiir

19 interiori
fclllt

Nemo

poterit
fct)U

ex

totis viribus diligere

18 volnntas

B
bis,

Deum

diligenti

22 Re.spondco, a quo igitur requiritur?

Scinnis, (juiid
et

Dixitnc lapidibus et lignis, an pcccatoribusV Rom.

qui in lege de sun sunt, loqnitnr
.V

111.

quandoeuuque Lex
2'>

loquitur,

24

est,

a nobis

peceatum

A A

huius

dieti fc^lt

27 At id
bnfr

A
ftef)t

A reqnirit A
&c.

requireret

A A

2G lustnm

est,

ut

Non

est

28 alioqniu

29 peribit

30 doueo

omnia

fiant fc^tt B,

Disputatio Heidelbergae habita. 1518.

369

Arn'uo nunc oonlra

Priniii
])ecoat.

illa.

dioit

loliainics

in

sua Canonica: (^ui

natiis

e.t

ex Den,
in

non

i.

3ofi. 3, 9.

ItiMM
<'or(lis

Gene. 20. Abiiuelech Dens

fecerit,

testiiiKHiiuni

diilit,

i|Uinl

simpli-

i.Woj. ,.
*j. sc,
.>.

fitatc

erjro

iion

j)ee('avit.

Psal.

8."j.

C'n.stotli

aniniam nicani,

(jnoniani fianrtus suni.

Et

(iiiaei'im(|ue alia Inic

duci po.ssunt.

Kespondeo: Uminqne vennn

peceat.

est,

(.^nia
fiiit

natus

ex

Deo

n(in

pcccat
ipse

et
'"'>"'

Xisi forte Paulus

nieutitus

Roma.

7.

non
dixit:

natus ex Deo,

Aut

idein

7.

loliannes
luil)enius,

eontra seipsuni
sunius.

Si dixeriniu.s ,
in

quia peccatuni uoni.^ofi.

i,

a.

niendaees

Peceat

seilieet

opere eodeni propter vulun-

tatem carnis,

Xon

peceat propter contrariaiii voluntatem .spmtus.

Dicis itaque:

Quoniodo

ero;o inqilennis

legeni

Dei?

Res])ondeo:

Quod
est
cffb.
21,
.7.

non iniplcnuis, ideo suinus peeeatores

regnuiu codoruin.
dicat,
tiant.

et

IX'o

inohedientes.
niliil

Xec

lioc

peecatnni veniide ex jjenere et natura sua, C^uia

incjuinatmn

intraliit in

Jdeo

])ro

onnii p<^eeato recjuii'itur danuiatio,

cum

C'in'istus

quod nee luuun

iota,

nee unus apex

praeterire dcbeat,
19. Oimiia

Keetissime ergo B. Augu.stinu.s

tit

1. retracta.

doncc omnia mandata divina

liomine,

impicntur, qnando qnicquid non

j)ius

ignoscitm".

Ergo praecepta Dei implentur

operante per
iu.sticiani

ignoscente

j)er

misericordiam

Deo quam

Quia

uiaior mLsericordia
requirit

Dei quam

iusticia liomiuis.

Hoc

est

quod

illi

dicunt

Dens perfeetionem, Ulli deherent dicere: Ignoseit Deu.s. Seil (|uihus'.' Xunquid securis et peecatum illud nou piitantibus? Absit, Sed tlii'entil)us: Dimittc nobis debita nostra, ex vero corde hoc malum suuni agnoseentibus et odientibus. Sicut Ezech. 20. Et displieebitis vobis in con- Jpci.
omnibus maliciis, quas fecistis &e. Hoc e.st quod Psal. ;52. dicit. Pro liac orabit ad te omnis Sanctus. ^i. i'io qua Si e.st Sanctus, non habet impietatem, iiisi in peccato remissam.
s})ectu vestro in
er;o oraf.'

Non

20, 4j.

:;>,

c.

Uti<|Uc pro remittenda orat,

Xam

pro remissa gratias potius

agit.

Deinde non debuit dicere 'Sanctus^ sed 'Omnis peccator pro ea

de
praeterita
vellet

orabit', si

luqui.

Sanctus cuim est cui remissae

siuit iuiqiiitates,

tott Arguo nunc contra

ill.i

]^at

nur: Obiectiones

2 l'rincipio

A A

sua

fcftlt

3 Idem Genes, xx. .\blmelccb

l>

Ueo

lespondet, quod

A
Den
9

4 PsiU. 85. iii sanctus um.

fc^lf

A A

alia

nunc
imo

dici possent

G qui

natus est ex

A
11

idem

fe()lt

S nieu-

titus

est,

qui dixit
pecGit

quod peccatuni
uhintatem
et

Peceat

quideni
itaque

A
fcf)lt

quoad vnluntatein

carnis,

(juoad

Spiritus

A
A

A
A

ergo

fe^lt

A A

Kespondeo: non implenms,

pro

non suinus potentes

!.'>

et deniuni

inobedientes
16 ergo

\i Igitur

et ('liristus dicit

A
A

iota

aut apex perire

fcljlt -^

19."

icl)lt

17 plus impicntur ignoscente

19 Quia maior bi liomiuis.

fcftlt

A
lioc

21 Nuiiquid sc liabere

peccatuni nou putaiitibius?

23 aguoscentes
dicit

et
fel^lt

fcl)lt 1!

odientes

Sic Kzecb.

24 &c.

fe^lt

A
A

25 Psalraus

A
A A

dicit

Pro

vocabit ad de

2G

Si sanctus est

Pro quo igitur orat

27 non pro remissa, gratias

28

A A Ueiii A
.\x.

pro eo
fiiibct

A
i'id)

29 de peccato vellet loqni.

in

^ier enbet A, bcnn bol jiind^ft fotgenbe

Sti

unmittelbar ongcjd'otjen an
I.

@.

:JG6

.3.

3G

eiiini

fc^lt

B
24

utljers aiWlc.

370 Et Sauctus

Disputatio Heidelbergae habita. 1518.

orat pro remissione iniquitatis.

Mii'a senteutia,

Nee

potest solvi
orat,

per illonuii stultam et

carnalem glossani, qnod Sanetus de praeteritis

iis,

Quia Propheta non de se, sed de peccatis eonim Sanctos, Et tarnen

pcccata
rt'iiiissu,

quos \'idebat sanctificatos remissisque

pro remissione, Nisi forte
>

dicit eos orai'e

Propheta vel mciititur vel adiilatnr appellans eos Sanctos, quilms non essent

Sed tum orare

^it reniittantur'

vel

'ad

reinissioneni pecea-

tonmi'

ntiiiue dieere deberet.

Igitur

Haec

est dicissima

Dei Patris misericordia, (piod non

fictos,

sed veros
et

peccatores salvat,

sustinens

nos in peccatis nostris et aceeptans opera

vitam nostram onnii abicctione digna, donec nos perficiat atqne consnmniet.
Interim
in

jirotectione et nml)ra

alannn eins vivimns, Et indicinni eins

'
:

eff'n-

ginnis per misericordiam eins, non per insticiam nostram.

J'acessant

igitur

argumenta fumi huniani

l'nns

et

idem actus non

sit

potest esse at'ceptatus et deacceptatns Deo.

et

8e(|uitur

enim qnod

bonus

is

non bonus'.

et sperai-e

Respondeo: Ergo nee potest homo simul timere iutliciuni misericordiam? Dico itaque, qnod oranis actus bonus est accepest

tatus et

non deacceptatns, Et eeontra,

non acceptatus, sed deacceptatns.

non deacceptatns, qnia ignoscit
-'d

Quia

est acceptatus ])er ignoscentiam ac sie

per misericordiam, qnod minus acceptatione dignum est: Idem autem est
deaccejitatus, id est,

peccatum, inquantum
in lioc tempore,

est

ex carnis malicia actus.

Sed
(isla

tameu hoc Dens ignoscit

tempore.

Et

requirit

tam

in

hoc quam futuro

nostro
ignoscit
25

Non enim

est

uUus actus, quem Dens acceptet simpliciter

ficta

enim nomina ex lumiano cordc

et pai'cit.

sunt),
sit

Sed onnii
abqnis

actni

nii autem praesumunt,

qnod

quem

accej>tet sine igno-

scentia,

qnod

est falsnm.

Quando

ergo ignoscit, non aeceptat neque deac-

ceptat, sed ignoscit,

iiiob 42, 8.

Et
qui

sie aeceptat

misericordiam suam in operibns nostris,

Christi

hoc

est,

faciem lob,

scUicet iustitiani

pro nobis.

Ipse est
facit,

enim
ut.

propiciatorimn Dei,

opera nostra excusat et ignoscibilia

ita

sanetus
liis

erat per dimissionem iuiquitatum

illam
dicit

A
eos

de peccatis erat

A
ut

3 sed de

dimissisque

A
A A

enruni

Sanctos enim

evadere per dimisorare

fel)lt

sionem. Nisi
reraittantur,

A
cum

5 mentiretur

adularetur

C tum

fefttt

B
B

ante remissionem
12 alarum fc^lt

ntique peccatores dieere deberet

13 eius et per iustitiani

9 Patris fe^tt 14 Iiumani fuci

11

dignam

A
17

A A

15 esse

Deo acceptatus
et

et acceptatus

Deo

16 Respondeo, quod non; nee potest sinml

homo
et

timere iudicium et sperare misericordiam.

eoontra est non acceptatus et

Dico

igitur,

quod

19

est acceptatus

non acceptatus,
et sie

Deo

acceptatus, quia est acceptatus per igno-

scentem

peccatum
in

in

Deo acceptatus, qui ignoscit A quantum ex carnis malitia factum

23 acceptet simulate

2022
:

Ideo autem est

Sed etiam hoc Dens

igncjscit

Deo acceptatus vel A 22 quam

futuro

A
29

25 aeceptat

20 Quando igitur

non dehet

acceptare, nee aeceptat, sed

est

28 faciem

lob, scilicet fe^lt

iustitiam fe^lt

cniui

Ita et

quod

Disputatio Heidelbergae habita. 1518.

371
Ipse
ciiiiii

cjuckI

uiiiius

(St

in

udbis, per plenitiulineiii

ciu.s

.suppleamius.

est

iusticia m).stra soliis,

douec

efficiaimir confuniK'.s iiuagini t'ius.

DcniKi
Prmio,
:,

|)ri)l)(i.

Xon

est

in

me,

id est in carne inca, bomuii.

AFiilto niiiui.s in iHom.

7, ist.

Uli.s

crit
et

honuni,

i|ui

sunt oninino oaro et sanjiuis.

Si
oi-iro
lii,

A])nst(iliis i'uini in }U'r.-i()na

l'aciiint

sua

onininni instornni hxiiiitur.

dum

(|U(>d
licet

i'xtra

cos

est, et

seciindiun gratiani, adlinc non

(Jnantoniajiis
ii,

laciiiiit

(|ti<id

dcluiit,
in

\cliciiicnlcr
l'acientcs,

laboront,

qui

id

(|ii(itl

sine
!

i'ratia

scipsis

est

non
lu

lab(jrantcs,

contra t'aciunt

(jnaiii

debent
est

At

liic

itcruni dicnnt:

^'elnnl

est, deficiuiit,

.sed

ideni dcfectns

non

peccatuni.

Respondeo:
Inniiani

K.\

natuia

sna |)cccatuni

est,

sed ^eniciitibns
.

Dens non

impntat.

.Seenndo, per illnd Oene.

Cuneta coitatio oordis

dielt 'C'ogitatio',
(|iiia

pinna

est

Wof.

0,

j.

ad nialnni
tatio^,
14

ali

adolesccntia sna.
eosritat

Hie non

sed 'eimeta
(|iiae

cofri-

Et

(Hiic(|nid

iionio,

niahini c>t,

ipicrit

sna sunt ncc

potest alitcr sine i"itia Dei.

'^fertio,
1.

Corinth. 13. Charitati

Pliilip.

soli
'2.

tribnitnr,

qnod
sna

iion

(|iurlt

(|nae i.uor.

u,."!.

sna sunt, Sine qna A[)ostoIns

snnt,

proclainat, Onines querere qnae sua^iiu

i|Uen'rc
(|Uae

2,21.

non qnae

liicsn

Ciiristi.

Seil

snnt

est

mortale

peccatnin.
jip

Qnarto, Oseae 13. Perditio

Miodll auxilinin
tiiiiin.

tiia,
'

scii i>erditio til)i,

Isi'aei,

ICx nie tantuiii-^oi

.Nihil
iiisi

13, s.

Xon

ait

Iusticia',

sed 'jicidilio tna est',

[lerdituni operaris ex tcipso.

Qninto, Xoii
Sexto,
j;,

]Mitc>t

aiboi-

mala tVucius bonos

e.st.

faccre.

iattii. 7, is.

Qui non
Si
et

est

niecnin, contra nie

cinii

Sed contra

Cliristnin essei'm-.

11,

2:1.

est

peccatnin mortale, Kt non esse

eo est extra i;ratiain esse.

Septimo,
colligeut eiini
icTueni
nti(|iie
30

(piis

11011

mauserit
mitteilt
et

in

me,

inittetur foras sicut palnies P^t

30I1. 15, e.

in

igneni

ai'det.

Ecce extra

Cliristnin esse est

inereri et

arescere assidiie.

Uti(|ne operando qnicqnid opcretnr, (|nod

de

veiiialibiis

non potest
stiiltae

inteilii.

Octavo, Virgines
operatae,

nonne
operatae

reiectae
i'ucruiit.

sunt,

non

(|uia

11011

l'uerunt

aKaitii.as.iff.

sed

(piia

sine

oleo

l'"ecerant

bona ex

sc,

sed

non ex

gratia, tinia gloriaui snaiii qnesicriml, (pio vicio sine gratia iin})ossibile

est lioniineni carere.

Xono,
35

Plnit

Dens

suju-r

bonos

et

ingratos.

At

ingi-atiis

est,

(pii

Dei

Dfntiii.

i,4j.

bona non

retert actrjita

Dco, qnod

est

mortale peccatnin.

Ac

sie nee^-.ssario

sunt opera extra gratiani.

Decinio, Qui
bile,
tacit

peecatuin,

servus est

jieceati.
aliiid

(inomodo
tencbrisV

est

possi-'Joii

8, 31.

ut .servus diaboli,

captivus

peecati,

faciat
(pii

i|Uam peccatnin,

rm

servit?

Quoinodo

potest opus lucis facere,

est

in

Ciuomodo

3 SSon

liier

a6 nur

H
24*

372

Disputatio Heidelbergae habita. 1518.

opiis sapientis, qui est stultus?

Quomodo opus

sani, qui est aegrotus?

Et

mnlta

talia.

Omnia

ergo quac facit sunt opera diaboli, opera peoeati, opera

teiH'bi'ariuii,

opera stultieiae.

Uudecirao, Si esse hominis est sub potcstate tenehranun,

etiam
eius
*H. 94, 11.
>lij.

quomodo non
5

operari

eius?

Arbor

est

sub diaboli t)Tannide,

et

negantur fructus

sub eodem esse!

33, 10.

Duodecimo, Llud Psal. 94. quod Apostohis adduoit: Deus seit eogitationes homiuum, quoniam vanae sunt, P]t Psal. 3i5. Dominus dissipat consilia

gentium, reprobat autem eogitationes

populoruni

et

reprobat consilia

principum.

Hie quero:
Si sie,

An

eogitationes

hominum
et

iutelligas eas,

quas homo

10

non tantimimodo mortuas, Sed displicentes coram iudieio Dei. Si sunt autem eogitationes, quas homo non ex se, sed ex mala inclinatione facit, non debuit eas vocare hominum eogitationes. Certum est, quod ea consilia intelligit, quae dictant homines ductu
cogitat ex se?

audis reprobatas

rationis

naturalis,

Alioqui

stultieias

potius

appellaret.

Nunc

id,

quod

est

i-,

sapientiae in hominibus,
spr.
3,
s.

Deus reprobat, quanto magis stiticiam! Tertiodecimo, lUud Proverb. 3. Ne innitaris prudentiae tuae.
et

Haec

universaliter vel particulariter sunt iutelligenda.

Si universaliter, nulluni est

dictameu rationis non reprobatmn

damnatum.

Si particulariter,

ut multi
20

putant, ergo quandoque licet inuiti sibi ipsi et suae prudentiae contra himc

expressum textxnn.
Quartodecimo, Si homo potest ex seipso aliquid facere sine peccato

bonum. Ergo digne

factae.
1. (Sor.

potest etiam sibi dare gloriam pro

modo

bonitatis a se

Dicat ergo se esse bonum, sapientem, fortem et glorietur caro in

1,31.

conspectu Dei contra Apostolum expresse dicentcm, Qui ghiriatur, in

glorietui'.

Domino
sui.

of,

?f. 81, 13.

Quintodecimo,

Psal.

81. Dimisi
coi-

eos

seciuidum desideria
relinqui

cordis

Ecce poena
peccatimi.

est peccati,

secundum
est

suum

hominem, Ergo mortale

\'oluntas

At

cor

suum

etiam

quaecuiK|ue

hominis

extra
3

gratiam.

Alioqui dixisset 'Dimisi eos secundum desideria inimici, Et ibunt

in adinventionibus hostium,
iHtu. 14,23.

non autem

in suis'.

Sextodecimo, Roma. 14.

Omne, quod non

intelligit,

est

ex fide,
alii

pecatum

est.

Quod
i.lftv.

B. Augustinus de

fide Christi

Licet

exponant de conPetrus

scientia.
3,2i.ait:

Veruntamen etiam
Igitur
ibi
si

fides Christi est conscientia bona, Sicut

Conscientiae bonae inteiTOgatio in

Deum,
esset

id est,

quod

in

Deum

bene

3^,

confidit.
(|U(k1

opus extra fidem non

nullus

peccatum mortale, scqueretur,

est falsnm, est

Paulus
sine

propter veniale peccatum adeo laboraret,

possit vivere.

cum

veniali

quod Ergo omne, quod non

et in

ex

fide,

])eccatum mortale est et damnabile,

scientiam, inqnam, fidei
in'

quia

contra conscientiiun

est,

con-

Christum, quia non

fiducia eius operatur.

agit in
tali

Non

40

enim credit sese placere Deo ad mcritum. Et tainen

et conscientia.

infidelitate

Pispiitatio llwiilelbergae habita. 1518.

373
iusti,

Decimo.spptiiuo, Melior esset conditio peccatoris

in
est,

quam

qiiia iustus

opere suo peccat veiiialiter

ut plus peec-are

et

inipius

non

iieceat.

Qiiare neeessarium
opera-^^iob
s, ss.

quam

veiiialiter

eoneedatur.
limeiula,
ille

Item, Iusti verentur

sua, quantomajiis
.".

impionnu opera
iusti,

.^uut

Aut itcrum meiidr

sit.

est

cdn-

ditio impii

quam
se

cum

liic

timeat,

st^eurus
in est

Decimooctavo, Si liomiui
potest scire,
esse in gratia.
i]uod in se est aut uon seit.
dieant,
111

f'acienti

qudd

diitui'

^rrada.

Ergo liomo

Prciliatui',

(^uin liomo

aut seit sese facere

Si seit,

ergo et gratiam se habere seit,

in

Cum
facto

omnino gratiam dari

illa

faeienti (juod

se

est.

Si

non

seit,

irnstra

datur
nescit,

doctrina et cessat eius eonsolatio,

fecerit

Quia tjuoemKiue opere

quod liomo
faeit,

quod e,st in DccinKmono, Queritm',

au
Si autem
est,

sc, ergo dubius remanet semper.

(juale sit

illud o])us

(|uando

facit (piud est iu se.

Si nulluni

potest dari,

Chir ita doeetur faeere,

quod

nescit quid sit?

li.

detur.

Et datur

a (luibusdam actus diligendi

Deum

super onuiia.

Hie (ut digrediar parum) dico ]rimum, Tales Magistros gratiae Dei
nihil tribuere praeter

sed ut
est res
-0

oriiet fortes.

ornatum quendam operibus uostris, Non ut sanct aegros, Opera possumus facere, sed non colorata. Et ita gratia vilissima douumque non necessarimu propter nos, sed propter volun-

tatem et intentionem praecipientis, ut dicimt.

Et

quis hanc iniuriam Clmsti-

anus?

Christus ergo gratis

mortuus

est pro nobLs, sed

pro

iiit<'ntioue

Dei

Xos non eguimus, sed iutentio praecijiientis. Si(juideni nos potuimus implere Legem, sed Dens non erat eontentus, quin ultra Ijcgeiu Et ita redit non Pelagius, sed peior blasexactionator esset gratiae suae.
passus est,
":^

phemator (|uam Pelagius.

et

Sic

Deum

sujicr oniuia diligi naturalitcr invenimus,

uon pudet dicere 'super

est
:ic

oniuia'.

Sed tameu resjiondeo:

adhuc
stabit,

Si actus (liiigcudi

Deum
diligat,
l'aciat,
30

facere

quod

est in se,

(piod
sc,

liomo nescit quando

aut (|uoniodo et (|uid

per hoc nee (|uando faciat (piod est iu

ut faciat (piod est in se,

Aut

ccrtus erit de gratia, <juod oimics ncgant.

Si dixeris:

Debet

conari, ut faciat (|U(id in se est,

et

Kespondeo: Iterum
faciat

quero:
Si seit,

Ai\ seit se conari,

quomodo
nescit,

conetur,

et

quid

ut conctur?

iterum certus

est.

Si

iterum vana est doctrina.

et redit

Imo

illud

conari aut est idem quod

facere in se,

eadem questio, Aut

aliud:

3:.

Ergo homo non faciendo <juod in se est, sed conando ad tide facere facit quod est iu se. Ergo faciendo (juod est in se nondum facit ipiod in sc est.
Vicesimo,
(piisquis (luod est

Cessent
in sc,

vana verba

et

e.\])ericntiani

consulamus.

Faciat

dum

irascitur, irritatur, tentatur,

et

Imo

praeparct se

ad illuminationem cius quod iguorat,

et
40

videamus an impetret.
fiat.

Agat, queso,

incij)iat,

et

videamus <|uidnam
,

faciat et

Vicesimoprimo

Si liomo faciendo

quod

est

iu

se gratiam obtinet, im-

possibile videtur, (piod

nun oniuis vel saltem niaior pars hominum salvareutur.

Quero: Q,uando homo superbit, peccat &e.,

An

faciat ipse

homo

tale

opus,

374
auf alias?
viribus.
in
se.

Disputatio Hfidelbwgae liabita. 1518.

Ipse utique.

An

ex

i?e

et suis vinl)iis?

An

ex alio
facit

et

alienis

P]x se et suis viribus.

Ergo (juando honio peccat,

quod

est

Quare econtra, quando facit (juod est iu se, ])eirat. Sed liic dicitur: Loquor de iiomine et viribus ut bonis
Kespondeo: At
agit.

naturaliter,

nou
^

ut in abnsu eins sunt.

vires natiu'ales sunt seniper in aliusu,

quia sauciae.

Est euim bona creatura, sed

infirmata.

Nee

agit separatini
nisi

a suis morbis, sed infecta morbo

etiam
si

Ideo non potest agere

ut infirnia,

sit

bona, Sicut securis corrosa est ferriun, sed non agit nisi ut cor-

rosa, <juantvnnlil>et sit ferrum.

Vicesimosecundo.

Ciu" ergo concedinius coucu2)isceutiain invincibilem?

i"

Fac quod

est in te,

et

non concupisee.
si

At non

potes.

Quare nee Ijegem

iilani

naturaliter iniples.

Quod
te,

haue non imples, niultominus

dilectionis.

Item, fac quod est iu

et

non

irascere offendenti.

Fac quod

est in te, et

non

tirue

pericidum.

Fac quod est in te, et non horreas mortem. Queso:.ii Quis iiominum non horret, non diffidit in morte? Quis hanc non fugit? Attamen ex quo Dens eam vidt nos subire, manifestum est, (juod naturaliter
Vicesiinotertio,
]ilus

nostram (juam Dei voluntatem diligimus.

Si cnim plus Dei voluntatem

tliligeremus,

cum gaudio mortem

fit

susciperemus, imo hierum j>utaremus, sicut

-"

putamus, quando nostra

Deum

longe

infra se diligit,
diligit.

odit seu

non

Ergo figmenta sunt (juae loquimur. mortem (id est, voluntatem Dei) At omnes sumus taJes. \J\n nunc est anior Dei super
voluntas.

imo

odit, jui

omnia?
gimus.

Ecce non super vitam nostram et voluntatem imstriun Quid etiam de inferno dicam? Quis hunc non odit".'

Deum

dili-

Vicesimoquarto, Ijjsa oratio dominica sola testis abunde est, sumus operarii in omni vita. Finge enim eum qui facit quod est orandum sibi sit: Sanctificetur nomen tuum, Fiat voluntas tua,
sanctificatum est,
et

(juod mali
in se.

-i

An

An

potius

facta est?

Si sanctificetur,

ergo polliitum
id

confitetm-.
Filiis
et
an

Si

fiat,

ergo

inobetlientiam

confitetm-.

Quod

si

coutingit

in

Sanctis, quanto magis in impiis!

Aimo M.D.X\IU.

mma^^rit

1^ u r r c b c

DUitniiiiigcu '^luvnabc ticr i)cut|ri)cu Iljcolojiic^

1518.

^m
mit
rvax
eine
i()m

2;ccemt)er

1516

Ijatk

i.'utl}cr

in

bcm

i^etftlid)

eb(en 33d}(cin",

bas

er

iciiicv ^-l'Dvrebc I)cvnu(^nti,

miv

eine crftmmelte d)vift bieten funen.

bac'
1-''18
ftc
ci,a\\\

Seitbent
er

ein "JJianuitvipt
bie

lUgegaiigcn,
4.

eiitljielt,

unb
Sie

)o cvaiiftaete

neue 'Jhiflage,

am
in

Smii

uollenbct \vax.

cvfd)icu

iintei-

beut

litet

Gin

beiitfd)

Ifjeokigia",

ber

bcffen

Sinn

Vutfjcrs

i'orvcbc
ift

T)inlnglid)en

3{ufld)(uB giebt.
in

edion

einem bcv
biefe

fi"id)eften 'Jiadjbrnrfe

abn

bevfclbc geflnbevt

I()CDUigia teutjd)",
lriiienid)aftlid)en

unb

^vxm

bat neuevbingc- ielfadj 'Jtntlang gefunben.

3nt

Spractjgebrand) nennt

bcutjdic 21^eologie".
logel)",

brigen^
iM)ri)of

cilpcc^fclc

mau bie man mit

Sdjvift niciftcns
it)v

nv,^iin'g

bie

nici^t

bie

2cirtfcf)e 1i}eo=

bie

i-*evtl)olb,

uon

(Uiiemfce,

pm

iiSerfaffer

bat

unb

l28

bei

f^an^ d)obiev in -Jllndjeu jueift er)d)ienen

5iid)t

ift!

minber ol

i)a^

5Brucf)ftcf
a\\

mutl^etc bas boftnbigc Bert

ben ^KefDi=

bcm fd)Iid)ten Seutfd)", an ben ungefvn,(ten JIBovten" fid) rgern, es arm unb ungefdimrft" finben, il)m mar e-j ein eb(e ^d)(ein, reid) unb bcrtftlid) an .Hunft unb gttlid)er eisfjeit", unb feinem
matov an.
5JlDd)tcn 3(nbcrc

ivrcuubc ^ol). ll'ang

Silcniiin
bie

berfanbtc er es

mit

bcr ^^nfd)rift:

Mitto

hie

lihnim,

plam;

queiidam Alcihiadis.i
*J(uflagen
"Q

Sein
bis

Urtl)ci(

bon bem

SBertl) bee aBerte befttigeu

nieten

befielben

in

bie

neue|te

^dt:

im

3nf)ve

1854

\cil)\k

j"vrau,5

'4>ffiffci'

t>crfd)iebene

?(usgaben bcr bcutfc^en Ideologie", unb bod;

finb

i^m
G-rft

mcl^rcre unbctannt geblieben..

i?utf)crn

\'(negaben
yJHtte
unfer-j

bcrnben

auf .Cianbfd)riften

bie

une Bcrtovcn gegangen.

bne
ce

um

bie

^n'jvljnnberte luarb mieber ein lllanuffript entbetft,

bicl mi)ftifd)c Scrf

cntf)(t,

aber jicnic^ jungen Urfprunge

l)at

ift:

ftammt
berbeffert

ani

bem

3al)re

1407.

.fiicrnad)

?Vran^

^-l'ff'ff"'

.?"fvft

l8r>l,

bann

unb

mit einer neubcutfdjeu berfeljung Uermcljrt 1855 bie 2f)CDlogia beutfd)"

Ijerau':"

')

3" bcm

'Mitjbtiicf ug(.

IMatonis Sympos. p. 215 A. St. unb taUljQumi ?(mncttiing

baju in fcinci Jln^gabc.

376
fiogobcu/
iifcifffvs

'-liorrcbc

,511

bet noUftnbigcit liiegabe

bct

bcutidjcn Iljcologie". 1518.

uiib

fcitbcm
)tcl)t

)iub

'C'ut'()cv

9(iigabcn
iiad):

in
cv

'Oru^tvcbit
ift

gcfoiniiicii,

l'dlinii

icrt

bem

X.'utI)cv-5

bebciitnib

iclfnd)

nur motte
ba-s

Priiicite=

riing,

nicf)t

chva uoUftanbigcrc SBicbcrgcibc ber Uvfd)vift.

ber

3>crl)(tniB bcr

bcibcn Slu-Jgabcn l'utI)iTe ju cinanbcv l)abcn unr uu fd)Oii . 151 geuert.

bollftdubigcu 3lbbviuf bcvfclben
f.

Getuen

in

G^in bcntfc^ Jljeologia".

if^cranc-gcgcbcn

Don

3. \ 5. Stnaak.
Sgl.
Uli* I)tct nid)t

cimar,

.).

*l)tau.

18Sa.
Stuttgart 1855 .
ij

grQii,5 5)>fetffet,
t)crii[)tctibc

I^cologia

beutjc^, 2. 9lufl.
fiitb.
ff.
5?.

jiDi,

\vo inniicl)c
:Kefor--

5ragcu
SPb.

errtert
II

G.

lUImnnn, SJcformatorcn for ber

JHeifcitratl),

tnation, 2.

?liifl.

otlia

18i.;6.

@. 193
i.

g.
Splitt,

Tic leutjdjc Itieologic be

Jeutjc^c
,^. .fiering,

J^iniicffurter (Sottcc-treimbe*,

'pftUc

I860.

(Einige S*emcrtiiitgi'n ber bic

Iljeologie" in ber Seitjdjrift fr bie lut()erifd}c Il)eLitiigic iinb iiirdje"

18ii9
I

4'J

ff.

Sie

9J!i)|tif S.'iitl)er,

Seipjig 1879.

6.52

ff.

ftlin

6.117

f.

Xc

2.

.123.124 {2t^n^
l)icv

abriefe

an
(Fs

d.

pnlatin unb nn
gcvfcf)tfci-tigt

3ot). niig l)om 4. fein,

3uni

1518).

irivb

lucnn lir nnS mit unfcver SPibliograpIjie

iinforcr

in

bcm
alfo

:;Ual}mcn

bcr

crftcn

'Jlbtbcitung

Wcfammtaiigabe
ItjcolLigic"
bi'j

t)altcn:

U'ir

fbrcn

nnr Srudc bcr ollftnbigcn bcut)d)cn

1521

auf.

5lusiga6cn.
A.
Qtjxi
bciitfd^

2'^CDlDgia.
|]

bas

ift

(ftjii
||

cbic SSudjlnju,

uon
l)n
||

rcdjtcnt

Uor^

ftanb,

05

9lbam bnb
crftccn

(>()riftu
jj"

fct),

bnb

loic

Sfbom

tjue

ftcrbcn,

nb

P'^riftu^'

fall,

Sonintcr
Icfetc
|I

ein .pDlfc^nitt.
leer.

litclrcffeite

bcbrudt.
brnrft
:\n

40

itttcr in

Cuart,

ecitc

9(m gnbe:
'Jiod)

0)c=

Sittcnburg bnrd) ,3oanncni

II

Wruncnbcrg.
;

Cbrift gcbnvt

loufcnt

fnnfftjunbcrt,

bnb l)m

9(d}C3el)enbcn 3or.

"

nnb baruuter ba^

3>i einigen

rudcr,5cid)en.
.fiDl,iid)nitt

Ch'cinplnren

ift

auf bem litcl: Cljrifti S^cgrabuifi unb .^liiuuielfatjrt. bns brittc !i*latt be *i*ogen-5 .fi nidjt figuirt.
"^"^
||

B.

6t}n bfutfd) 2tf)CDlogia [siel.

orftanb,
ipj
|]

ift
fei),

Cfl)n

ebtes
ttne

95nd)Icin,
l)n

o red)tcm
||

9(bam n
fall,

Gljriftns
li"

9lbom

bn^j

ftcrbcn,

un

Cf)riftu5

erfteen

S^oruntcr

ein

.C">D(,ifd)nitt.

litclrcffeitc

bcbrncft.
fdjnitt.
0"t)rift

40

5^Icitter

in

Cnort.

?lnf ber Ictjtcn

Seite nnr ein Aotj^

?,u

9lm nbc bcr bortc^tcu Seite:

gcbuvt

1
bit

cbrncft

Vci)pfeicf

'Jiad)

2au=

||

fcnt funffl)unbert,
in

l)m adjt,5cl)cbcn 3or.

auf ber
tctiten

!|"

2itcll)ol,5id)uitt
PI)riftuc-

bcm

uadjgebilbct.

^loljfdjuitt

Seite:

am
|1

Mrcu,;,

lliaria

unb ^f'jnnncs.

2i>al)rfd)ein!id)

Sruct

uou 3Botf=

gang Strtet.
C.
Iljeologia
letfd).
||

JC^
11106

Soe
||

ift

oin ebcle

unb

fofttid)*
fct),

bud)
||

||

lin,

bon rechtem berftonnb,

in

3tbom bnb

6I)riftu5

bnb

ttjic

9lbam
|j"

bnno

fter--

||

ben

bnb

"()riftn5

crftccn

foH

u.
-M)

\\

|]

MDXVIU
tu
||

lliit

litclcinfoffung.

litclrcffeitc

bcbrudt.
311

!3?ttter

Cnort.

9tm 6nbc:

o Sebrudt bnnb bolenbet

.rriij.

9(ugfbnrg
C^l^rifti

buri^

Silnon

Ctmor,

oni
]]

tag

eeptembris
jar.

||

'Jiod^
i|"

geimr-t

(?nffttel)en=

^
')

l^unbert

nb im ad)t^cf)cnbcn

k.

Sitel rotl) gebrudt mit Slusnaljme bei (Sinfoffung.

Unter bcm Sd)ciu,

tyterslol)
eine

nl-^

Invc

fie

ncd) l'on

1.'fciifer

lieforgt,

i|"t

1875

bei

P. iBerteI=

iimuu

in

britte

'Jluflage"

Ijcrausgcfonuneu,

bie

nur

ein

purer Stbbrurf bcr

Stusgal'c ucin

ls5

ift.

Sorvcbc

,\n

bct ollftiibigcn 9lu-ignbc

bei-

bcittidjni

Ilicploflii'".

1518.

377

D.

(S-l)it

bcutfd)
lun-J

Sl^cologia,
5lbaiit
crfti'L-n
'Jfv.

ba

ift:

@l)U cbic
fi'l)

5J3d)lcl)ii.

uu vcdjtcm lHn=
i)u
Dii'j

ftaiib,

luib
joll.

0'l)vifhiC'
X.'eiv,(ii3

uub

unc
:;jn

Vlbam
Ciuirt.

ftcvLn'u,

iMib l)vtftue

151!."

lUit

.ul.ifdjiiitt.

Su
E.
Dii

ilWlki1|

1-27:!.

Iticulogia.

Ictfd).

||

JJ^
um
||

'2aa

ift

aiu cbolo uub

Pljviftus'
fll.
jc.
jl

foftlidj'S

bud)

||

liu,

rcd)toiii
ftcv--

UiTftanb,
1|

Vlbam uub
|1

fci),

Uiib
j!"

||

wie 9(bam

in

beii,

iib

(?t)vi)tu3

n-)tccn

^
iav.

Wii
lcJ3h''5
||

litcU-

cinfaffung.
Ifcv.

iitclrcfffite

bcbviirft.

40

iBlnttcr in
,^

Citart,

Mott

'ihn Piibc:

u Wrbntrft Uunb Dolcnbot

luid)

ftvafpuvg biivd)
i'vl)i'l)iiiig
^|"

,3imiuti'

.HnpbUind) nin
gcluivt

fvrtitcig

bc

||

Ijailigni cixl.!
||

'Jindj (Ujrifti

minffljcl)uiibt'vt
]i

Du

iit

beut

uciiljcljciibcii.
Siitl)cv.
!|

F.

IljcDlogia.

Ictfd).
i^ud)=

||

Soctov Mavtii
liu,
II
!|

JCg^
It

3)a5
wa-i
\\

ift

aiu i-bc

Du

tftliri)'?

'iUiu
i'lbniu
^J)Jit

vi'ditnii

'iuTftnubt,
fti'vbou.

\Hbani

uub
jj

Cljriftuc'

fd),

Uuub
||

U'ie
!["

in

inio

uub

(<t)vifluy

luiba-

erftcni
;>0

fot

k.
in
||

^
"

litoli'iufnffuug.
ii

litctvdfcito

bcbvuift.
.^u

iBliittcv

Cuflvt.

Vlui

Pubc:

C'H'tvudt
l'iitauH'l)

uub

uolh'bi't
1]

irtvafj=
bei

buvg, butd)

;3uauucni .UuiUilLnid)

am

und)

fnut .Sacub
jj

SiucIffpDttc tag.
.^lufuljigftcu
jar.

3kd)

|1

Pljvifti

gdnivt.

'^m

(liiuffl;cl)uu-

bfvt

uub

G
H.

tric

F,

nur

bic

bvitte
||

;5cili'

iui

lild
aiu

Tctov IHavtiui
(<-bcl'3

*,;utl)i'v."

fi'l)lt.

ll^cologta
vcdjtcut

tciitfd)

i'vftaub

\\

c 2i^ ift um IVbaiu Uub

(n)viftu'3
II

uub

fofttid)
fcl)
|1

||

budjliu,
luic

uou
iu

Pl)viftu

i^ub

'ilham
|f

UU5

!|

fti-vlicu,

uub

i-vftccu

fo

K.
II

^
[|

[|

M.D.XX.
Iccv.

lUil
(vubc;

2itc(ciufaffung.

40

33Ittcr iu

Cuart,

Idjlc^j

^.IMatt

-}hn
|sic|

Wi'bvurft
.vruj.
iui

Uuub uod'ubd
Septciubris
||

]h \Hugfpuvg buvd)
'Jiad;
(^Ijvifti

Siluan

Cttuiar,
||

am
uub
(.n)u

tag

gebuvt

('^uffljcljculjuubcvl

puniutjigften jav.
erftc

|j"

2if
I.

uiib

bic

Icljti;

3fi'c ''
ift
||

2:itcl

\o)m bni

3<lnttri)cu

fiub tot!) gcbturft.

va1)ti'ui
||

Scutfd) Il)CLilogia.
luo
II

ha^j^

(Jl)u
fi-i),

cblc iL^d)lcl)u,

uu
iju

uur=

ftaubt,

l'lbam

uub
fall.

P()viftu-5
,"

uub mic ^Hbaui

inu

uus

ftcvlu'u,

(?I)vift'

cvftccu
;J8

Saruuter
l'lui
1|

A;xil.ifd)uitt.

litolvrffcitc
,yi

bcbvucft.

^ttcr iu Cuart.
:jLVl)iiunu
II

(fubc:

Wcbrucft
gopuvt

2BittiMU
fuuff=
i|"

bcrgf

buvd)

C'ivi'hu'nb:

Oiad)
Vtni

Ptivift

taufeut

l;uubcvt

uub

^^lucuijigfti'u

^Wi.

\\

abcut 3aucti

l'iidjaL'liS.

IiteI^o(,}fd)nitt toie

A.

^on

oorftct}onb

ucv.icidjnctiMi

yiusgabcu
cv

I)at

'^pK'fU'^'

'"'^

l'ii'i'

^tH'^

ngnu'v

'Jlufdjauuug gefauut:

bagcgcu

fiiljvt

uod) ciucu Svurf

j).

!^'i'ip,iig

1-J20

iu

4"" au
oiuc

mit in'vufuug auf

Tvlafino,

leslo vcnt;itis

~'>>>"

allciu
ift

bic'j

brfte bd)
ba-j ("vorutat

ju tvk
uid)t

Cucllc

fr bic iBibogvapljic feiu,

uub
]n

idn-vbic-

ba

gar

angegeben.
Sjutl)ev5
'iScirvebc
ftet)t

\)U'y

berall gicid)

','lufaug

',

cbeufo

iu

beu meiften

')

3'^r

folgt ein

Unf,ei Jotlooit,

bns

fcljou

iu

bcr

Jjanbjdjtift

uoii

MUT

bcfinbliclj,

loonnc^ bcv iictfnffct bc aBcrtcS ein

,511

*^}ricflcr

unb

ein ufto in

bcr

bciitfdjen Ajctrcn

.gmul

Jtnnffutt" gciDcfcn.

378

23ortcbc

,511

bev Putlfttiubigcn Slu^gobe bcx

beutid)cn i^eotogte". 1518.

fptfvcn S^rucfcn.
fid)

:jrvig

ins

^atjr

1516
aBald)

gefeilt,
I

aber mit

gutem lert
1

finbet

fte
f.,

in

ben

Sammlungen
V'(nt)ng
<B.

jeincv Sertc

(Ji^kben

iM. l^f., ?(ltcnbuvg

S. 12

Scipig

XXll

74

unb

XIV Sp. 204 206,

Prtangrn,
bcliauptct

mngefe^rt
Sdjrr.

mit

fci)Iect)tem

Icyt,

aber

vid)ttgcv

^^eitbeftimniung
(viulcitung
bvcift

beutfdie
irirb,

LXIII
beut

S.

238-240,

Dbgtcid)

in

ber

ba

nmn

Cviginalbvuct" (A) folge, ba bod^ in 3Uirtlid)feit eine gav uii^t bcfc^riebene <Btxa^= Brger SK^gabc runbe gelegt ift.

3Bir geben ben lert nadj A, rooon

B I nur

Slbbrucfc finb.

alt

Iit,

biv

fnuct

^^nulua,

flcringcv

imb
rebc,

lunccf)tlic[)er

pcrfoii,
cv
iclb

bodj flflvnltigc

unb tappcrc
bas
ict)m

bvicffc icf)rcl)b,

uiib
cr=

bon

fid)

riimct,

nit

mit

fd)mucftcn uiib tiordunctcn toovtcn gemeiert, bod) oHcr

rcl)d)tiimbt5

allcv fnft bcv nicil)cit crfuitbcit.

'JUidj

^0

man
fcljncn
i.
S,

gottic-

limnbcr an
iiit

fidjt,
fcl}n

tft

luortcn

crlociet

dar, bai nlljcU 3U lircdjtigc unb fdjeljiibarc

bind) ben mitiib

pvcbigcv,

funbcrnn
iiitb

al

gc)djribcit
l)aft

ftcct:
bit

ore

iitfautium,

-BJcic-li.lo.L'l

bcr unbcrcbtcii
bic
Uiei)f5()ft)t

fcugting

auffs

bctc borfuiibct bcl)n lob.

auff
ficf)

Stem,

gotv

madjt
er

bic

iiiiigeu

bcr iinbercbtcn

ba acrbfrcbtift,
ob bciifclbcn c^n=
bic

SlUbbenimb
*j. 14,
f.

ftrafft

bic

bodjbuncfcnbcn mcnfdjcn, bic

fettigen ftocn

unb
lere
,

crgcrnn:

onfitium inopis
fic

3C.,

3^r ^abt boruncrct

guten rab unb

geben fe^n
S)aii
ic.

barumb ha

auc^ burc^

arm unb

unanfcljcnlic^ menfc^en

fag

i)

barumb, ba
abbcr

id)

ooriDarnct l)aben
nit Dorlinrcfe

lill

etjnen iglic^en, bcv

fidj

bife budjlcljn li^t, ba^ er fcljncn fdjabcn

unb

ergcre

^n bem
bifj

fd)lcd)tcn
ii?ud;lel)n,
l)eit,

bcutfd)

nngcfrenctcn

uugefrcnljtcn
ift

lortcn,

bann

cblc

al^

arm unb nngcfmuctt

btll me'^r
id)

l)n

nmrtcn unb mcnfdjUdjcr

ift

tiieiB=

alfeo

unb

re^djcr

unb

nbirtoftlic^

e in fnft
ift

unb
i)

gotlidjcr
nel)ft

hici^l)eit.

Unb baS
unb
mill,

nad) mct)ncm alten nnrrcn rumc,

nit

ml)r

bcr
cr=

Siblicn unb .
lernet l)ab bcfinbe

'.Jlnguftino
lna-5

burfummcn
"l)riftus,
fei),

cljn

budj,

bar
alle

an^

mcl)r

got,

menfd^ unb
etlid)

bing

fet)n.

Unb

nu
a\%

aller crft,

ba-5

mar

ba

l)od)gclcrtcn

Hon uns 2Bittcn=

bcrgifd)en 2l)cologcn fd)impflid) rcben, alfo moltcn

9lct)d)

mir nem bing furnljemen,

Icut gdocBcn.

ocren

nit

borl)t)n

unb anbertoo aud)

^a

fi"el)lid)

13 or uncret

Sortfbc

\\\.

bcv Doflftnbigcn Slugabe ber

beutfc^en Iljeologie".

151?.

379
f)att
ift-^,
iiit-i

fct)iin

fic

flctcfecn,
iinrbiii

*^lber

flotti

iioicii,
^it
,5cl)t

buvtf)

imicv )unb Ooitnivcfft,

nit

Infecn

irl)ii

bic

iclbcn
laiit^

icl)cu

abrv i)oxm,

bann am

toii

ba-s
ift,

in bcn

llniDcifitctcii

cl)it

fiildj

nit gcliaubclt,

bl)i)im

luiici)t

ba

ba-i l)cl)lig

luortt

gottt-r'

nit

allein

unbev bcv bang! gelegen, innbeiiui lum

l'e
bifj

ftaub nnb

mutten nal)enb OvtucBct.

bei)

3:iic{)lein
(el),

toer

bo

luill,

nnnb
ift

fng bann, ab bic lljeologct)

i)l)e

un
ieljn.

nelu
luie

abber alt

bann

bic-j

Si^nd)

nit

ncio,

t>evbcn

aber DiUcid;t
lol)v

lunmak' lagen,
nnb

Blji
id)

fel)en
t)n

bentjd)

Ilicotngen,

ba-j

laen

%o

i^s^

band Wott, ba
al-j

bcntfc^ci-

3nngen mei)nen gntt al^o

funben l)aben, ilnbbev in
gebe,

fiovc

unb

finbe,

id)

fie

mit ml)r oU)er nit

jnngen.

latei)nifdjer,
ntet)r

Uidjidjer nud) Ijcbreiidjcr

f}0

Wolt

bah biev

puci^lei)n

an tag fumcn,
bie

luerbcn

hjljr

fi^ben, bas bic

'Jlmen.

Seutft^en ljeologen an

jlv)ci)ffell

bctcn 21)colDgen

fel)n,

^octoc

Jllartiniis Xutljcr,
,511

Sluguftinci:

SiJittciibcrgf.

9 tneqnem

^fSfg^'^^^fS^^^fSfS^^^^-^^^^^^^c^*^^

(^inc Jvvci()cit bcci

))ii^|tlicl)cii

8crmmt

%bla\i uiib
1518.

^nabc bclnngcnb.

Sffcntlid)
auf.
fid)

trat

gegen

bcii

^Hcformator

jitcift

bcr

Slbta^Mincv
iyranffnrt

3iDl)ciiiii

Ic^d
er
er

Cbgleic^
boel)

in

beffcn

Ti)e\ni

om
er

31. ftoBer 1517 nidjt genannt,

'ipvofeffcir
,]n

fl)(tc

getroffen.

5?on Ponvnb SBinipina,

bie
fid)

.yi

a.

C,

(ie&

fid)

Wegcntljefen

anfertigen,

erbot

crtl)eibigen.

!i.'ntf)er'3

beutfd)en

Sermon on
bie

?lbta iinb

nabc"

bctnipfte er in einer ebenfalte bcntfdjen djrift,

unter beut litel crfdjien:

i'orlegung geniad)t
nieifter:
iiHjber

||

on 5Bruber
||

3of;fin letzet 5].*rebiger

||

Crbc

ftct,5cr=

c^nen
||

tiornieffcn

Scrinon on

tjiuentjig

[|

irrige 3trticfcln
||

4Vbftlid)eu nbtae

Du gnabc befangebe alten

litetrrffeite

eriftglau=

bigc mcnfdje
in Cnart,

tjumiffen Hon nottcn. \"

Ic^tce
3ini

bebrncft.

IG

'-J^lntter

iMatt

leer.

S)rnrt

non

':)}ictd)ior

Sottber in l'eipjig.

Wai 1518
ben .Onnben

fjeranegefouinten,

U'ar

lebete
er

iuntegung"
fogleid)
fyrei^eit jc".

fd)on

?(nfaug
fie

3nni

in

beo

;Keforniatore,
er

unb

mar
^ine

entfd)loffcn,

p
am

bf(eud}ten".

Siee
ben

ttjat

in

unfcrer d)rift

>ercits

10. Siili tonnte er ou einem

.jUH'iten

Srmf

berfelben reben.
i.'utl)er

3f)ve Slbfaffung fallt

Jlrbeit

bemnad)
frieben;

in
er

Simi 1518.
meinte
I

brigen? nmr

mit

feiner

nid;t ju^

b^be,
.Hofiliii

er,

barin nur meljr gefpielt.

!gl.

<B. 20:'..

Tc

*.

. 128. 124. 12
ift

(Siutt)
f.

nii

actyct

Siiirf
,]u

t>om

10.

3uLi

151S).

'JHd)t

bicr^ev

ju Rieben
28!J

Sc

B.

. 'M,

iinfcre

Cvinlcitmig

htm

ctmoti Kon

3ltiln^
I

imb (^nabc" .
. 484
ff.

(gcflcii

"Sc 2. I

.95 ovbcmcttimg). le^di

ff.

i'ot:

legung" bei Dfd)cr

uitb

SaUl)

XVIII p. 538

fomic

in

M. 3.

(*.

ftappen
ff.

ammlung

einiget

^um

^Mbftlid)en 9UiIafj gff)iJrigcn djrifftcn, Scipjig 1721. . 317

-Ausgaben.
A.
(f^n f?rel)bebt
bef,^

Sermone

||

33ebfttid)en
||

abfafj

Pub gnab
bebrucft.

1|

belangenb
fepn,

Soctori lllartini S'utbcr ibber

bie ortegung,
',"

^o ^ur fd)mnd)

Pub

II

beffelben
leiste

Sermon
Seite

ertid)tett.
leer.

liteirrffcitc

8 ^.Matter

in Cnnrt,

S:tu[f fid)ct

on .^o^nnn tnenbctg

in aittciibetg.

im<

fVVfihfit bc? Seriitoii? (Jiipffrid)

*.!Ui(nf{

mib

irnibi-

Miincienb. 1518.

,'),c>-i

B
C.

iDte

A. mir
iiiitni

U'niii^,
bell

unmentliri)

nkv

U-ijtf
,511

cV't
;i.S7

auf
,3.

531. ?l 4^'
;U)).

ucv)d)ii'bcMi

(f.

'in'niicrf
beft

bcr l'covt
i^ebft-||

S.

ei)n

iyvei(;cl)t

Scvmong
Sii
||

||

Iicf)cn

Vlblafi

uinib
||

ipiab
,iiiv

bdciii[|

getib Soctovi' ^JJiavtiui

tl)-

ivibb'v bie DVleflung

ovtiditrt.
||

f,!o

idjiimd)

fein

II

ti

bfifeUieii
II

2cv--

moii

etnirft'

,511

Vcipfj^f

buvd)

aBolffflniifl
(1

Stoifol in

ber (Mviiiimi|d)fn

ga)")i'u ||"

liti'lviiifioiti'

[xhxmU

iyiiittcv

iit

Ciunt.
bc>j

D.

(*t)ii

?vn'il)rt)l

eoviiioibj
Vutljcr

i^cti
||

ftlidjcii
bii'

Maf, n
{jo

giinb
jiiv

(u-hingnib
||

Sottuvi

'JJfartii

U'ibb'v

||

Hvh'guug,
Iitelnid)nti'

td)iiiud;
(J

fnii
||

nb
in

bfifelbeit

Satiioii

ovtidjtot.

"

tiebvutft.

^43ltter

uavt.
Srucf
h)al)vjd)cinlid)

uun

^oliflniifl
!i^i'bft=

trfd
||

in

Vnpjig.
tinb

E.

,Xm

(Vrot)()cl)t
II

3)eB

eermon*
t'utber

Ud)c nblafe
bie
]/'

gnab btlaiigtnb
c,iuv
||

Socfel)n.

II

toviv

''JJi'artini

li'ibbi'r
||

||

uorlcgnug, o
Scivuntfr
8
^i^lotter

fd)Miad)

tinnb

||

bfffclbc

Sevm

fvtidjtet.

ein
in

W
Seite
F.
(Jin

.OL,itd)nitt.

liteleinfnffnng.
leer.
:

litelvctfeite bebriicft.

Cnnit, letUe

.^ol3id)iiitt

Sic gugmajdiiniii.

Iviirf

tum

^inilniliii

2d|iiiiuimi

in

^'npii.v

ivel)bel)t

bee

er
||

\\

nton-

^i^eb)tlid)en

ablafe
||

bn

gnab
.jn

||

belangenb

Sctovi

'JJinvtini

x.'ntt)er.

ipibev

bie
jj"

ovlegg
s

So
in

t'djniad/fein
lebtee

nb

II

bcffelben
leer.
Doii

ScvmonS

||

crbidjtet.

^iniittev

Cnnvt,

33lntt

Inirf

^obft

fiitfiicdjt

in

yiiivnkvfi.

G.

ein
nb

frel)f)ei)t

be

Ser

||

nions
;|

53ebfl(id)en loiber bie

[,"

nblnf;

unb
fo

gnnb
^jn
||

|,

belnngenb
fein

SoetDvie

^JJiavtini
|1

Vn--

tbev.

livlegng.

fd)nuid)

bejfelben
leer.

Sevnion-j

cvbidjtet.

iinttev

in

Cunvt,

leljte

*lntt

-Trurf

umt ^obft

fntfiicdit in

*}ivnbcv(i,

itidjt,

luii-

Sfollct

'jiv.

li:!l

(in=

iiimml, bon 3o(). tiincnberg in SJittcnbcvii.

H.

(nm
nb

m-el)bel)t

befi

Gevnicin&
Vntl;er
|j

||

M-bftlid)en

nblnfi

inib
fju

gnnb
ijnr
|1

jj

'^^elnngenb

Xoetorie

"JJfavtini
jj

SBibev bie orlegnng,

||"

idjnuid) feim,

bcfie(=

bcn eevnion vtid)tet.

S iWtter in

5Daviintev ein .Ciol.iidjnitt.

tetjte

Iitel=

vcffeite

bcbnictt.

Cnnvt,

Seite

leer.

Iitoll)ul,(id)nitt:

finnenb.
I.

t. *ilngnftinn-> ber bas Wi-licimnil; ber Treieiniqfi'it nnd)= Irurf Hon (Vricbtid) 'i'cljpns in 'Jirnbctfl.

ein

Jyvci[)ait

bes

||

eevmons

3?ebft
|1

(idjen

abtas Bnnb
||

||

gnab betnngent
||

Xoctoi-ie
fein
[[

max

\\

tini l'utfiev
||

tuiber bie ovte-||

gnnng,'
gjiit

fo

iv

||

[ebnuiel)

nb

beffelbe

Sevmon

evbidi=

||

tet.

|"

liteleinfnffnng.
iebvnift ]n
.\'.\"

liteliiuf feite

bebvnrft.

^Mttev in Cunvt.
1|

V(ni

enbc:

9lngipnvg

3nr.
K.

"

bnvd; Sorgen 'Dinbtev

bei)

SBarfffcr

2)ov im 5Ji 2) n

ein

m'eitiait beg
"JJJav
II

||

eermonS Sebft
tini i'utt)er
||

|1

lid;en

nblno nnb
||

||

gnab belangent
fo ',nr
||

t|

Soctovi
fein
!:

||

anber bie
||

orle-||

gnnng,
9Jiit

fdjniad)

un

beffelbe

Sermon
(!

erbid)=

tet.

I"

liteleinfnffnng.
jii

litelvif feite bebrnift.

intter in Cimrt.

9(m enbe: ebrnift

382

Sine Stei^eit bes

etmoni

ppftlid)en 3tbla

imb nabc bctangenb. 1518.

91ugfpurg buvd^ Sorgen Diabier

bei)
|i

Sarfffer S)or

int

DJl.. ton

XX

3ar.
L. S)er
tjier

ii"

. 242 nnter

bcfc^riebenc Srncf.

3?I.

9(4''-6j''.

'ilad)

einer in

ber SBibliograpljie beliebten llnfitte,

jeben ablpeicfienben iitel

einem 3?cf)erfatabg als befonberen Srucf aufjnfn^ren, fnnten mir Dorfte'^enbeS 4!ev,ieid)ni nod) nm brci Dcuninicrn crtnebren, bie 3Beller in feinem Repertorium
in

typographicum nnter
cntfprec^en
i^arbt
billig
o^^ne

^^n?"?'''

burd)tticg
il)nen

llo2 unb 1220 bringt; allein bie beiben crften G unb G, unb bie bvitte i)t on ber ungenauen Autographa Lutheri entnommen: wir fe^cn ba^ev
Tir.

11:!0,

nnjern 9ln5gaben

on

ab.

A
(Stelle,

unb B ftimmcu
IDO
fie

bis

auf rccnige orte genau iiberein:

an

ber

einzigen

abn?eid)en,
fd)eint;

bat

einen

ftrleren

SluSbrutf,

ber in

gefliffentlid^

gemilbert ^u fein

mir

balten
t)at

bemnacb

fr

bie

Urangabc.
berbiee

i^on
ift

B
in

ftammen G

ab;

fr

L bagegen

jn

Girunbe gelegen,
bcrriit^

aSittenberg bei

Siol^ann

rnenberg erfc^ienen unb

eine

beffernbe

Aponb.

Sammlungen ber Serte l'ut^ers finbet fiel) unfcre Schrift 3Bitten= . 58-63, berg 1557 IX 3^1. 27^- 31^ Sena 1555 I 331. 59''-64^ Stenfaurg S?eip,5ig XVII S. 132-137, i'fcber I .525-539, ^ald) XVIIl Sp. 564-581
ben
I

3n

unb th-langen,
ald) bieten
,

beutfcl)e
niidjft

Sc^rr.
bie

XXVIl S. 10-25: ben

biefe

fct)lect)teften

Xejt

brfte

il)m
fid)

rlanger Jlnsgabe,
iljre

nad) F, jener, mie e fd)eint,

9lnbere 'Diadjbrncfe, mie felbft

nad) G, beibe, Dl}ne

ber in

an

^iorlage jn bnlten.
k.,

M.

3'.

^- appcns

Sammlung

finb

Don

feiner

fritifd)en

'.b'ebentung.

Darlegung muffen mir A folgen, Don B unb L merfen mir gegarten an: bin unb mieber bercffic^tigen U'iv and) aiibere 5luegaben.
9iad) unferer

bie

(sine gfreil)eit be?

Sctmon

ppftlidjcn X'lblnR iinb

Wimbe

belaiigcnb.

1518.

383

^^cliftlidicn

^^Ibln

unb nnnb klniuKuti

iic

Tct Wortini
jd)mnd)
jci)u

l'utl)cr

luicr

uorlciynirt,

fJo

Ijur

mib

bcffclbcn

Scrmoiiv

crticljtct

d)

Toctov
liefeniic,

iltvtiniio

l'iitficv.

'itiifliiftincr

im

3Bittcn6ev(i,
iiiib

ba^ bcv Iciitidj Scnnun,

nieljn
fei),

btc i-^nab

ablo-?

bclaiificiib,

banuiil) id) onirfadjt iinb

5iuun-fa1)tcii
,

m^x
ov-

not

ift.

bcn

fctbcii

mibbcv

cttlid;c

lepngcn
tvM)cx
hi:
l)t)vcr

obbcv

uovlcftcnintieii

Dovflcben-?
fc^cljnct

evtid)tct,

flcfd^irflifeit

man
jcljt

anfid)t,

es tool,

2id)tcr

311

oi

iinb papljv i^cliabt, ber=

jniuerbeii,

fclbcn

nit

batt luiBt Vi>B

n"

bann ba

er,

mit unfaluercn toorten

tc

bie lailicit anflviffeu, gerne lolt,

ha^

l)ber

man

linkte,

gar ntdjto er

i)n

ber fdjrifjt norftunbe.

ili

Unb 3nonnel)ben
(ber aud)

loort,

la

iri)

faren unb bcfeld bem (icben Irinb

luie

miger

ifti

bie

brigen uorgeben Inort,

fnr

bie

pappen blnmen nnb

ecfi'tel)nn

borrcn

btetter,

^hjm
grunb
ber

ael)n

mic^

fct)ne

grnnbe

unb

feines

tlettenbamcc'.

ler
tlniinige,

(srfte
fei)

ift,

bas er fpridjt, bas britte

gegrunbet,

tci)U

ber pu, bie gnug= lort t)rifti:

t)n

fd)rifft
pel)

nemtid)
,

bem

2t)ut

aiiiiitii, j,

17.

pu,

es

lirt

naber

)ei)n

bas

bl)melrel)dj

Unb bas baben niU

firdje

taufent

lerer gehalten,

beren etlid)

t)el)lic^

unb

bie (Jbriftenlidje

nit

tbabelt Jc,

an ha

er nit fagt, fie fc^n alle tnie bas

id),

ebangelium ]u
bie bie
fd;rifft

t)alten.

ie fag

\]o fall

es

fei)n,

bas ac,

mit

l)l)rcu

falfd)en

gloen lefternn, mit Drem

bicr loarer fprud)
l)arnfd) mei)ns
"l)rifti,

ct)geu fd)lncrt
l)ie

(als OJoliatl)) gefdjlagen merbcn,

el)ngefurt,

ban

I.3am.i7,r.l.

felfd)lic^

eben

ber

grunb

ift

unb

fermons, unub
bas
ni)t

alleljn

gnug, ac
alfo.

bie Dorlefterer
lere
fel)n

unb

orlcfte=
Inort,
l)i)nu'll, (dl.
I, 8.

rungen ju fd)cnbcn.

bertiere id)

61)riftus

gottlirf)

barumb

fet)

borbotten

alleijn

biem
,

norleftercr, ja allen engclen ijm

epnen puc^ftaben

baran 3U manbelnn

ban gefd}riben
pfaltcr
:

fteet:

fot

felber

nit

$>iob33,
'Si.

H.

loibber ruff t, Inas er cr)n

mal

gefgt,

unb Qm
5

bel)n loort,

l)err,

bleljbt

119, 89.

14

Sie bcrfi^rift ^icr nur in

,3Wu"

.Soctor"

fcfttt

9 orlcgung obbcr torlcftfiung

(lejammtausgaben
tletten
li;

L
wort

14

roiU

unfaubcrcn* fd^on einige bct alten einjclbriidc unb oUe 17 muBiger L I^ borrcn L 19 flettenbowni Jl
2:i

boum^ F(;
flefrt

(SJold^, (Sri.

aug.)

t5t)rifUi(^e

25 {qU

ireert

AB

2; ein

384
Dfnttii.
r,,

'Sine (^tci^eit bcS

ermonl

piipftlidjcn ?tblnB uiib

Sitabc bflartflcnb.

1518.

18.

einig,

iinb ^Jiattf). 5.
(^cpot

3fit

cl)n jpilUcljn

ein-J

gcriiigftm piid;ftabcn oivt ovgeljit

on beut
ii^apft

gottiy, e iiiii^

aUcy

gcid)cl)L'ii.

Scljtemal aber bcr .

2}.

ber

Imiiibclt
bie

mib ablegt

bic

pufj iinb gniigtljiiiing, ifts offenbar, bas nit

Ijn

mag
bapft
bie

feljii

puf;,

bic (?l)nftii'3
ift

fcljitem

bifecm

linirt

aufflogt, bie bev

.Sp.

^.
-.

iiteljr

fi'^iilbtg

auff,5iilegeii,

ban fein
l)l)rem

(5t)riften,

fnnbcvnn

ntufi feljn,
Ircrc

ber

3}.

S. unb
bie
.Sp.

tird^cn

l)u

luort

auff legen,

5tnbcr

bev

. Iv

23.

unb
ben

fird;c Poiftorer
2.1 23.

bcy

gntttidjen iuortiy.
undjviftlidjcnt
f

ilje nu, tnie bijie

d)nicl)d)len
,

Porlegeve
i)l)m

eeren mit

Ijlivcni

hau

fie

fd)ult geben (bo(^

1)11

mit gvofeenn eeren unb erbietungen),

bie
l)u

er t^urpredj

gottiS
i

gepot,

beut

fie

fagcu, er naljlafjc bie gnugtiiiiuug,

ift,

beut liunt (^()rifti

gcpttcu
toere,

uub

auffgclegt

Saraufj
tricgeit.

icl)ter

folget,

ba
fie

ba^^

abla nit auberS

3U=^

laffen

ban lauter liegen unb uub oorgcbcu, be-:; fie

l)ntcmal
Ijaben.

ha-i

Ooniteffcn, nad)

tcljnen getnalt
fio

,3um aubernn,
red)t

ba-j

er

biet

taufent lerer
Ijod)

et)ufurt,
er
l)ett

Ijatt

er

bic

nit
i^

Dbirlcgt bnb bic rcd;enpfeuuig ]u

brel)

crt)cbt

Ijlir

fnft nit bi

bir

fuubcu, ^femlid) S. Stjorna,

. 23ouabentura,
ber

^Jiagifter

enten=

tiariim, 'JUcrauber be 'ali: bie anbcruu, al Vtutouiu'5, ^Pctrui? 5^5alubanu,

''sHuguftiuui^

\Huconitami*J,
folger, bar^u
ba-3

3lugelu5
ift

unb

glel)d;en

fel)ub

nidjt-j,

bann
bie

jatjerrnn

unb

ferner unber biffen atten fampt, bcr bo fpred)

abbcr

bciuere,

bie

nad)gclaf3nc

guugtl)uuugc

burcf)

abla-J
feljnc

fei)

bie,

20

(i'ljriftuc'

gepoten Ijabc,
berfclbeu.

uub mcr

auber-j fagt,

ber fagt

bau

mit geloalt
bay

unb uueere
bctocrte

3lud^ 9efd)id)t beu fclben ^eljligen

Icfterern

unb

toirbigen lerernn
fie

gro^ gelnalt unb uuredjt bou ben

unb borleger, ba

fr

unh gegruubte

Uiarl)cl)t

aufeclaffeu,

bao bie lieben better fr opinien

unb
alle

nngelifec loatju gel)altcn

uub
bei)

gerebt l)abcu, bar3n

mit bloen tuortcn an

2.'.

bclocrung gcfc^,

^a

au(^ nit mel)r l)abeu tunbcn rcbcn,

bann opinien,
ift,

Sljutcmal nit beb

bie lDart)eit

bf]"-

funber

gemeljucm C^oncilio
gerebt Inirbt.
oettcr

bie

gelnalt

fd;liflid)

juUorcleren, bic

an

fct)rifft

S)ie loeil

nu

fllte

borleftcrer

ber lieben
iftd

incnen
ba>3

bormef^ne fd)lu^ b" einanbcr breineu,

nit

Imtnber,

fie

unb t)^re e^gen uu& cbn fottc

alle

so

madjen, baran el)uem gralocn mod)t.

3um
l)eb(ige
ai.
1,

brittcn.

2n fc^on
bife

feo

bil

unb noc^ meijt taufent, uub

0 gelten
faut
fie

fie

lerer,

betten
ber

aber

ba-j get)altcn,

bod) nidits gegen cl)m

Ji't^

s.cl)nigen

fprud)

t)ei)ligcu

fdjrifft,

aly

*4>fli'li''-'

alatern fagt:
,

2i5enn end) gleid) ein enget

l)l)r

bom
gefagt

t)l)mel

abber

lt)irfelb5

anberS prebigcteu

bau

^^

bor

gel)brt

[)abt,

fo laftt cud) ein Oorntalebepet binrf fel)n.

(ba-?
fie

Si^an itu bie

bic

felben

lerer

l)ettcu

gtel)di

bod; nit tt)uu),

baS

pu,

Iju

Sonbcxn

mu"

fcl)lt

AB
14

feinb
cljn

10

iiarfjlajfc

L
2.">

12 cljiitcmat

frt

FG L
29

7
i:>

orftox-crer

AB
'20

9 crictiing

fonft

17 *Mnto: %-e:
nndjgelaffciie

^^Jalit:

Sing: Slnco: StngeluS

AB.

5lnto. %-i. X^alu.

'lug.

'Mnco.

^Ingelu
fold^c

gnug=
f)el)=

tljuimg

iiitgchicljfi

L
\j

27 fonbcxn
-i

lige, Icvev,

ABL

obbcr bns

L obber L

30 uormcBcne

.iS

36 gebort

Sine

g:teif)cit

bei

crmon?

ppftticfjini

^IblaR imb iiuibe

bolrtiiiicnb.

1518.

385
i)l)ii

^riftU'j loxten gcpoten,

Unubt

burdf)

bas abla^

abfleteflt,

%o

folt

man

gav

nid)t-:'

iilankn. baviuub bao

bte irijviift

iprirfjt:

flottiv

Uuivt inai^ niemaiit

Soii. io,;i;.

ablegen abev Uiaubeleii.

'bn
:.

bte Uovleftcvcr

)Hd)eii

\mx

ba->,

bao
fte

fie

bind) inelcv boctor uaiiu'u

t'djvifit

l))vem

falfdjen pvcbigeii gliiiibcu iiiari)cu,

,

ab

aiid) bie

banibcr

folteii

,?urel)ifen

iinb

mau
i)t)ni

einer

iiit

inel)i"

ijn

bev td)i'int Hovftnnb,

er
fid)

ban

bifjev

uov=
,]n

(eftevev,

ftnnbo

gar
ba-?

erlid)

an,

ha'i

entbilte (einer Oorlcfternng

fd)rel)ben

unnb imr

Cvuangelinm
ift,

rec^t

lernet.
betjb

Ter an^er grnnbt

1"

bac-

an^eiige

nein

unb

alt

leftament, baS
luirt.
'','lnd)r,.9.i(oi.ar.,i'.it.

gott

furbere gnngtljnnng
fprid)t,

fiir

bie

fnnbe alo i)m

'i.'.

Xentr: funbeii

S. Jrcgoxtu
ertjnel).

hai

(51)ril"tni5

einem iglidjen

lafter ororbent
folrf

luibeMncrtig
inufjt
er-'-j']"'-'--

^stem ba

Tauib
baec'

i'unbigete
bie

mit bem eebrnd) nnb

',elen,

ftruffe

bariimb
.^ic

leljben

nnb

rem nit gnng mao.

elenbcr

-'^i'-'''

clag

id),

ein

iamer
alfjo

ift,

bao

man
\'ld)

leljben
ba^'

mnt
aller

inm

|iild)em freuelen

lefterer

bie gcfdjrifit

.^n

reliffen.

er

midj nur
Inft

ael)n ubell)anbeltc

unb

ein fetjcr,

abtrunigcn,
l)aben
l)n

nbelreber
l)l}m

nnb nad)
lel)ben,

jeina untuft-j nennet, loolt ic^ geren

nnb

ni)mer feljnb loerben, ja

fnintlid}
fd)rifft,
u

or

l)l)n

bitten.
nit

ba-S

ift

aber

fel)nen

meg ju
bie

bau er

bie

imern

troft,
felien.

anber-j

banbelt,

bann mie

fam

ein

lialtberiarf.

hav moUen mir

3um
geforbert

(.tvftcnu

fpridjt

er

bei)be

teftamcnt gcbcno
fprnd)
alten

ba-j

gnngtl)uung on got

Inerbe,

nnb

fnvt

barju

feljnen
bec-

anfj

bem

nemen

teftament,
cin.'..aof.25.2-3.

funbernn aUei)n ben anjj 2. Xentro:

geplerre
a;,

teftamentv,

nnb

mill alfo

gcmadjt

iiaben,

al

fc^us

bcl)bc

teftament.
ift

Xarju

ber

fprnd)

be

alten teftamento
JJiattl): .

i)m

nelxien

teftament

anffgeliaben
ift

burd) Pl)riftnm
2:>.):

felbft,

^sx

l)abt gel)6rt,

bao gefagt
ijr

lurnljm Xentro:

Cvi)n

ang fm'

||^^'-J^j'_^j^-

ein aug.

Ml
lel)be

gcpiet end} aber, bas

tl]nt.

nit mibber ftrebet

ift

bem

pufsen aber bem,

''

-'

ber end)

'Olnd)

ber felb fprud)

eljn
fie

nit gegeben, bac-

got gnngtl)nnng
fid)

bar burd) furbert, funbernn

3u

regel

gefeljt,

mie

mel)t
bifj

bie

menfdjen
bac-

unter-

eljnanber fllen
bie radje

red)cn,

ba-

nit

]\i

l'iU

treten,

bae

uem teftament
ben
felben
tej't

gar auff l)ube,

al-j

clerlid)
'Jiu
fil)e,

fanet

"slluguftinn-;

ubir
bifjer

fagt

unb

ber tert felb gibt.

allein

lieber menfd),

mie

Uorlefterer ben

fprnd) nit

an imrftanb
felicr

ei)nfnrt,

funbernn and) mibber bao eUmngeliuui,

nod)
3:,

moUen fie alle 3i" anbernn

bie (MjriftnC'
ift

borbinnen nnb ben l)i)meU pod)en.

ber
ift

ben fprnd) fanct Oiregorij,

l)att,

bo elerlid)

fagt

Pon ber

pu^,

gelcrt

bie
fei)

eljun erljnei)

miber bie fnnb, alBo, mer

()at,

orbpn

nnfeufd) gemeen,
er

nu

feufd),

er Porl)l)n geftolcn
burd)

ber

fei)

nu o milt, ba^
1

ba
obbct

fel)ne

gebe k., Xijje gotlid) gepot,

barubtr

regorinm
AH.
L.

ntbt

:J

.j

L
L
\.

12 funbigete

l fuldjcn
2:J

fold^en

L
L

IG flbltunigcn

unb

nocft

IS ftunbtlid^

20 mUcti h 29

fonbcin

24 o(d
bcv ben

Btren*

Ij

26 fr L
jonbcm
Slette.
l.

27 ben obbct

futbert, fonbetn

:jl

33

etjnftt,

34 oorbrcnnen

L
25

Sut^etS

I.

386

^'"' 3-''if)cit be

ennon?

ppftlicfim ^Iblofj

imb

(inabc

bclanqmb. 1518.

nni^cjt'l)3t

jcudjt

er

mit bcn

innren

bn^

l)lin

bte id^tnartcti fvarfjen

311

bcr
ein

puB,
fe^er,

bic

bev 'ab]t

ablegen tan,
fei),

unb kbcucft
bo
l)i(tc,

ntt,

baC'

bcv
2.1

nit

acine

funber nnflinnii;
nlbidteit
.'c.,

bev
ift

bali

bcr

Stapft
geleret,

ablege bie

fcufdjeljt,

baS

bie gnugtl)itung
l'lud)

Don
bie

t^tjriftu

bas

bocf)
:>

au|5

fet)ncm

eljnfurcn
ift

folgete.
l)odjfte

tifeene
ba-3
ift

(eljenn

beffer,

bie

fagenn:

3!l)iumev tljun

bie

pue, iinb
ift

tar or gotte, ber nit mel)r

furbert,

ban

bie ^od^fte

pu^, ba
id)

nt)mer t^un.
h.io

3nm
bie felbige

bvitten

2?cger

]u

Unffcn,
ba->

S. ?liiguftinn fagc, ba gott

inirt,

bequeme gnugtl)nnng furbevc, unb Uian

gnugtl)unng
al-^

bejeljget

Sag
et)n

id) loic ort)l)n,

ift

nit nad)lcfelid^

burc^ prgenb
auffgelegt.
fet)n

afila^,

funbernn
Uor mid),
got bie
a6er=

loirt

gcved)ent

ein ftrefftidje pet)n

Hon got

^um
t)an id)
ftraff

>ierben,

bau SaOib geftrafft Inavt or

t)ab

funb,

ift

im Seutfc^en fermon gcfagt aufftegt, unb niemant mag fte

unb
ift

am

fietenben artitfet,

ba

ablegen,

barumb
l)n
felfa

Inirt

bie

fdjrifft
.sj.

mal'j gecrntjiget

bie ftraff

Saoibf' gejogen
gefd}liic|i,

bie

pu

bie ber

S*.

15

mag

ablegen, ba-j

menfd)en

ban bcr

fiebenb artictclt
t)ornel)ne,

gan^ dar

mic^ borclerct, alo ba i^ ba britte te^lt ber pu

ttjcrcf

nit bie guttcn

bie

Don gott gepoten

aber

bie

let)ben

unb
bie,

ftraff,

funbernn
Ji'irt

pu^ aber
papft
2"

gnugtl)uuug, bie bao ablai? tan ablegen,

fd)rifft

fag idj,

nienianbt au^ bcr

betreren, i)a

fte

gott forbere, funbernn er befilet ba

bem

.^.

3.'.

unb
fall

bcr tirc^cn,

So

er fagt

3U fand ^Vtro: il>ay bn pinbeft auff bcr erben,

gcpuuben
35.

fel)n

^m

t)l)niel,

unb 'man bu
nl)t,

lofecft,

fall

lo

fcl)n

k.

Ter

ajapft l)ott iDoE oolngettialt,

toic bie
ift

fd)eblid)en fd;mel)d)ler fagenn,

Ijnr
l)att
fclictcljt,

alle

bind 3utl)un, Waa bcm menfd)cn not

6t)riftn':'

bann mit benn

alle

Uiovten luere
gcpeidjt

auf5gefd)loffcn
l)att

funbernn

empinben
abber

funbc, bie
fallen,

2:.

locrbcn, 5lbcr

nit

gelnalt in gottiy
pctjw,
feo fie

geridjt

unb rabt ]u
gotlid)

boruutb
<mattii.i.-i9.

auc^ nit

mag
lo

ablegen

gott

gcrec^ticfel)t

auff legte,

bau

er nit faget ^u
fall

B. '^dxo:
baraufe
ift

iBa-J id) pinbc, faltu locn,

Snnbern:

Ina bu loBcft,

fel)u,

nit folget,

bao

mein piuben barumb

l)l)n

and) loB
bie
fic

fe^,

funbernn

bet)n

piuben

lo.

'Jlber

un^er ortcgere ^oben

30

gelimlt genomcn, Tic

fdjrifft
ift,

nadj l)I)rcm topff 3urid)ten,

barumb
bie

orftecn

brennen

nit

ina-j

brl)nnen

funbernn loav
loie

fie

loillcn.
fic^

Slan bod; tepn

fc^cblid)en
fid)
:ir.

'.yifd)off

locn,
bcn

tt)a

ber SJapft pinbet,

bormeffen
pl)m

ban

fd)mcl)d)lev,

3?apft

unb
3Ba

bie
fel)n

tird)

mit

B" 3uborfnrcn,
er
l)n

bad er

uutcrunubc ]n lofjcn,
gemalt
t)att

got pinbet,
cl)n

bod)
fel)nen

nnmefelid)
geloalt.

meniger

^n

gotti-3

gelnalt,

ban

3?ifd)off

S)arumb
nic^t

'ifaxm

h
^djftc

3 fonbcrn

elinfurm

6
reirt

l)ci^fte

L
h

gott,

bcr

me^v

fuvbevt,

ban

bie

9 furbcve
obber

L
gotttii^

10 gonbctn

gerechnet

15 accrcutjiaet
\o

IS obnbcvn joU

fepnbcrn
eiitpinben

L
L

L
obbcr

20 onbevn

L
28

22 fo
foitu

L
L

loBcft,

25 6on= 29
lgcft,

27

L
fie

jonbern

L
L

ao gonbevii L

H2 gonbern mai

wolleu

34 f^mcc^lev

AUL

juuor'

iveii

6ine

ffreifieit

be? ernioii?

pp|"t(icf)cii

^Itilnfi

uiib Wiinbo

belaiineiih.

1518.

387
bev bev

Iivvfii

iinb tvic^cii alle bic, bic bo

lagen, bao biivd) alUao

pel)ii
,

abbev
iinb

tiun'gf

gmiiuitl)iiimci

Hon gott
mit

anff

geietit

ntuge

abgelegt

luerben

Uiollcn
teglid)

fivd)en
liuntci",
:.

gelualt
ctauc'j

gotti-J

geUnilt liovniiifl)en

nniib evtid)ten
elaue-j

nnv
bie

nem
aufj=

erccUentie,

ehmco

aiitl)initatif-,

niiniftvabilev,

alo long
l)ell

bay

fic

unfj

alle

kutel unb taften

l)l)nteU
,511

Icve

ntadjen

nnb baviiadj

fd^Uffen

unb bcn

id)lilfcn.
bac-

Ser Xvitte grnnbt,

ba-
IM

ev

Hivid)t,

bie

getont)cl)t
niel)l

unb ubungc

bev

ftvc^cn fllen tun- el)n gcfcl^ gcljaltcnn loevben, bie

ablao alfio brandet

l)n

jr.,

3ag

id),

ba-j

Umv

fei),

bann bic Cvl)viftenl)cl)t Unvj ubung nnb geUmnlieljt

c-5

felin

ber (il)ri[tenl)eit,

gelten

bev

fivdjen gepot gleljdj,

luirt

abev

l)ov=

ftanben non ben guten unb nit Hon ben flen.

.3nm anbevnu
ba bev ablafe feelen

hatt

bie

^liontifdje

fivdje

nacf;

nie l)nn ulningeu geliniit,

pcl)n

evlofje

unb ben funbev

luic

lofic

Uu

abbev gnugtliunng
bie

Hon gott auffgclegt, funbev

1.

bic

fved)cn
fie

Qucftovc tnoUcn

tcubt gleljd}
ioovte
feijeu

lie bic
gottic'

jungen finbev evfd)vccten,

ftvcbcn
felien

bavnad),

ba-?

l)t)ve

ixivt

unb

l)l)vev

mif]t.naud)

bev (5i)viftlid)e tivdjcn pvaud).

feljn.
c.

Vlud)

lautet bao geliftlid) vedjt, bavC' fnldjc pvebiget evlogen

abufionibn- Hev.

mcnbaeitev. (Mio. k.

Xev iUerbe gvunbt,

20

5l>ev

abia^

loft,

peffev tfint

bau

loev almuijen

gibt

cl)netn

avmen, bev
te fid)
311

nit

in
lofi
iftc;

bev leisten not

ift.

unb

bidj gott cvbavtncu, bas

nit
fdjrectlic^
bei)

t)el)Bcn

lerev be fl)vifteu=

folrfC'.

5hi lil)nfuvbev

^u

l)oven,

iine

luvden unfev

tivdjen
,

unb un
j.

cvculj
i>a

Hovuneven.

Biv

baben
ba-^

uno IjunbevtnuiU
bev bcl)lig
fdjleuft
?

evgeve luvrten
f;o

bie

cljnigc

licl)ligtl)um,

tinivt

gotti, ba^ alte bingt t)el)liget,

".llpoftell

gav
fil)t i.>ri.
:i,
1

leftevlid)

Im

nid)t

nuidjcnn.

.^soannec-

fagt,

el)nev

fel)nen bvubev bavben abev notleijben nnb

luic

fei)ne nlbidieit oov i)l)m lui,

mag

bic

liebe gottic- i)n

ijbni

blcljben

Ubiv

bifjen

tert

fumpt

bifev Uov=

Icftevev

unb
not.

Dovlegt,

ja

ovleljt

unb ubiv taufcnt

notlepben
fall

mel)l lueg leget mit eljnev

fuld)cn
:;n

glo^c,

Sao

bavben
Ijie

abbev

Hovftanben
fein

luevben Hon bev

bie

ictiten

^sd)

mufj

mit unluilleu ungebultig

ift

unb vuffen, bae

glofc l)at bev teufet l)cvvcl}ngefuvt, abbev

an% el)nem
noeten,

undjviftliiljen,

jubifd)en

abbev

l)t)e

unliebad)ten Hovftaubt
belffen,
el)n

penumb empfallen.
l)n
lel.iten

3oll nit
130

cev ein (>l)viften

menfd;

bem anbevnu

bann
nuil

linvt

nl)mev uiel)v

aber tu Dielen jaren nit

3;.

bem aubcvnn
alfeo

gebolffcn.

,50 livt

and) bie

d)viftenlid)e liebe nit alfjo gut fel)n,

alfeo bie fvnnbtfdjafft

uubev ben Ibierevnn.

ber ftudle Ijoben
liiiv

M)

gott,

mn
L

nuin

bei)n

loovt

meiftevnn^

-Jhi

Uiol mcl)r
1

Hon uufevnn tvalum pvebigevnu.

2 Bitufl'ftuung
I,

ebbet
1, 1.

L
obbev

mgc L

itiiniftcrinlcS
1^
l.'i

L
.\HL
hat hev

12
I.

SRomijc^c

L
L L

not^ nie

1:1 crlpftc
'JL'

loe

17

folc^c

liDiiiiitber
:!(!

L L

L
erflcr

14 ^onbern

reovtt fflin

U!

jcljn

23
(ein,
f)at

L
tfin

28
(iiit

ja

orlotjtc
bic
fllofc

29
(icfiirt

folt^cn

obbcr

L
L

joU

\j

miflcbultifl

bann

flcl)ft

abbev

ungebultia iojn, unb rnffen ba^ bic aloe

bev tcufjeU l)cvet)n flcfvt obber

I.

:il

jubijd)em

AB

32 ober

:!4

obbev

:!.j

fvinibjc^afft

-Hi

fti'irfle

L
25*

388

Sine

3fTcif)eit

bc?

Sermoni

ppftticf|cn SlbUift

imb innbc bclangenb. 1518.

achten bar ouff, hah ex
fic

Ser nu bi^em oiicger folget, bcv

fpcl)B

f)ab

tiit

ecv

benn I]inigcrigcn,
bic fecL

clct)be

ben nacfenbcn,
feljncv

tomcn han

t)n

bic

tcWen not,
redjt,

bo

l)t)it

gii)t

unb

lolt[)at

nljmcr bcbuvffeii.

^tcdjt,
fie

fiildjcv

lerer Inergf folten and) ntt

anber-i

lucrb fein,

bann ba5

gefc^elien,
j

ba

fie

unntig
iibber

fet)n.

bie

Uorbamptc
f)etft

unb

Horfurifd^c glofc folu

Unr toten, ha^ hav

glet)(^

barbcn abber nobt

<iotti|.

ein

iglii^
fie

burffen aber borben,

fei)u

als 6l)rtftu

21,3.

bic (ffeC lie^

l)olen

unb

fagen,

bcm

t)crren not,

ba-j ift,

er barff l)t)rcr.

barumb
s.'uc.

fall

man
bic

bie

nob orftel)en, bao

fic

genie

bleljb

benx Inort (iljrifti:

ift

c,

34.

loan
te^te,

bcljn

bruber
nl)t

barff,

o le^^e

t)l)m

an anfffa^e.
erfte

9fu

borgen nit

bic

lu

and)

mittelftc,
'ia-J
l)l)r

funbernn
loolt ba-j

bie

nobt.

?tud) fall bie nob

f ollen,

bcm
l)cbt

aRnttii.

7,

12. c}(4)ot

gcme an

fel)n:

cnd) bie mcnfdjen ttinn

bao

l)l)r

3utl)nn.
liie

5hi

tnill

nietnant,

bao

man
fie

l)t)n

lae Ijnn bie legten nobt

fnmen,
fodjcr

tan bau fand ;\oannc

geflogen,
bei

bic fclbcn ^ugelafecn

baben?

l'lnf^ X'lriftotcliy

ift

bic glofi

Inildjeni

lernen

neceffitatem

unb anbere n
nit

loorter nur 3u orbcrben bic

lUier

litl)ligcn

fd)rifft.

baS

acy,

bie

brnberlii^e

(il)nftenlice
fic,

liebe

l)arret

bi ba

nobt ba
i^IctT.Vs". Beljtcr
suc. 11, 41.

fei),

barnntb

ftrafft l;>oanne-

bai-

fic

e>3

baben laen nobt lucrben.

ift

ju Unffcn, hau bie fc^vifft fagt: bic liebe orberfet alle nicnigc ber
(Sl)riftu:

junben,
bing
3^ic

unb

2Ba cuc^ ubir

ift,

gebt

almn^cn, o
bcijn

fel)n

cuc^

all

San.

4, 24.

rcl)u

abbcr

tiorgebenn,

unb iJaniel: (frloc ban brau^

lcrrf

fnnb

mit almncn.
fie

unb

bcr glcl)d)cn fprudj prcbiget fein

l)n

gnab prebigcr gerne, boren

folget,
liebe

and)

nit gerne

bas

fotd;

brengen,
burd)

ba

ba-J

abla niemant
uiel

nobt

ift,

ftunbcu

and)

bic

ber

unb almncn

pcffer
2s

abl ubirtomen, ba lunrb aber nit faften fllen.

2)ic
Dill

futitile

oorlegere

baben au
()alten,

"Jlriftotcli
el)n

biftinction bennoc^t alfjo

erlernet,
,

ba
feb

fie

baor

ba

bcm nebften

nit

orbcnlid) fid)felb geliebt

inn1)l)n

erften gcind)t,

)unbcrnn foU

almo^en aber gut ioerg!, getban unb nit fct)nfelb5 felictcbt jnm abla locn unb alo fid) fel)nfclb am
balt id),
er
l)et

erften erbarmen.

SBan

(bi'iftus

nit tnarer got oere,

longft

au

fuld) nnJ3 Ibeologcn laen bic erben liorfd)lingcn.

%an.
Sir.
4, 24.
3, 33.

^^um erften.
fci)n

lanicl

lerct ben

,Uunig ^n U?abi)lonien,

er

folt

mit almnen

funb lo^cn.
fo

B]o
ift

fprid)t auc^ ber

tcl)man
'Jhi
ift

ecclefiaft.
cbler-5

bar,)u fagt 6briftu5:

fid)fclb

2m-. 11, 41.

ebt almu^en,
feiigen,
felb,

eud) al

rein.
rel)n

fcljn

lieben

unb
3b

e
1

bann funb loen unb fcl) almccn geben.

i)abt

fid)

mad)cn, unb ba nennet

bic (iijviftu

h
7

l)ungrigcn

3 ifbrffen

L
L

folcfjcv

unnciti
11

1-

C BOTfurifcfie

L L

obbcv

buvffen obbev

9 foU

lU aufiilje 17 bvubevlidje

L
L

fonbern

bieevftL

jott

13

roille

AB
fie

IjfdtievL

gloge

20 olmfeen L
26
Strifto=

21 obbet
tilc .VB.

Srloge

almBen L
27 bog

22 fprc^
ev boooT
fei)"

2 wirb

tuUcn

'ltiftotetc?

L
6il

almuScn obber L
32 unig

29 fonbevn L
33 logen

lofeen

30

Sffian

61)riftus"

Borjcfingen."

L.

34 ebelerl L

35 logen

36 almufen L

eine grei^eit bei SetmonI

>)|)ftIi(^Eit

9lb(nfe

unb nabc bcinngenb. 1518.

389
ba
vct)n,

3um
unb
tuic
biK-

nnbeiiui.
luMiftfit
l)t)C

5}u

fid)

ju

unb

I)olt'3

fcgcnanbcv.

Cf)viftu5 fagt,

nlmofern betn
nuife

(\(bm iiDinpt Uhhi peDn unb fd)ult unb mad)to nllc

bic oUcvbcft

|>l)n

unb

crft

lieb

fclju

felb-:-

unb

fclju icticteljt,

ibt
b(i-j

flcfagt.

Tic culcgfvc fagcn,

lirbc
n(-5
fic

biu
|cl)n

ab\a% n^mpt hjcg nur

Iclb-J,

bir

pe^n,

unb

nnitl Dfif 'l)n bic gcvingft

(-(cvingi'v,
,^cl)tlid)

unb
ift

nit

nob und)
(djulb

c^cpntcn,

iHud) fJDinU
pcl)uu.
lid)

p(\)n

gcvingcv

bann

bcr cUngcn

Xcnnad)

tl)avn

an
Unc

fordet

unb

fdjanibbc fagcn, ba-j )id) bcv orbcn-

Hebe, bcr ijlncv lere

pcl)n

unb

nit

bcr (5f)riftu lere folget,

fagt,

bann ba a(mo|>n,
ba-5

ba-:
10

unb
cl)u

fdjnlt

loRct,

Gl)ril'tue
lofjet

fchcu

fic

Iffinber

almofK".
ift

ba-j

nur

tnenig tieitlidjcr pclin

burd) abla-j,

unb

nit

uobt

und)

gepoten. bais fel)n unsere lieben (5l)riftlid)c oricgcre, bic grunblid) bic fc^rifft
cl)nfnrcu,
ja
l)n

ben

abgrunb bcr

l)cl[en

mit

ijtin

fctb

unb allen,

bie

l)lin

anl)angen.

3unt
r>

britten
iaiict

ift

ba-5

cl)nc

falfc^e liebe,

bic

fid)

am

erftcn Ijn
fid)

fid)

fetb

furf)t,

bau

Wrcgoriu-: fprid)t, bao gntlid) liebe gegen

felb

nit
felb

beftecn

tan, funbernu

fic

mufj

fid)

auftrcrfen ju el)ucm aubevnn,

:,'\acob

unb hiw

lieben

mad)t

rel)n,

iMc auc^ fanct

fid)

fagt,

bas

bie

lick

bebccfc alle

funb.

ba=ioc.5,

20.

rumb
20

hier

felb

lieb

Inili

baben,

bcr

nui

a\i\i

l)bm felb gel)n unnb nit

Ijnn l)l)m felb,

funbernu l)nu el)nem auberun

felb
l)affcn

fid) lieb

babcun, bao-?

ift,

er

mufe
liebe

fi^

l)n

l)f)m

unb l)bm
nur

felb

lcl)be

tbuu unnb allen aubernn

t^un, toic 6l)riftu'j mit Inorten unb lucrcfen

forgcu, ba,
l)n l)n
o,s

un
pel)n

Icret.

fticr

ablac'

fud)t,

fndje

bie

S^arumb ift ju ^uflilicu unb alfjo fid)

ford)t luitleu gibt.

be=
felb

l)bm felb
bic

liebe,

unb

nit

umb

liebe,

funbernu unib

Hub
l)brem
peljn
fie

ford)t

liuillcu

uucrc oblafe prebigerc

pet)n

ba OoIdE treljben mit

0
fie

fd)redcu

unb grof;ntad)eu bcr

^mb
liien

abla-?,

bod)

folteu

bie

autrcl)bcu unb Hincdjtlid) mad)cu,

fic (5l)riftlid)

prcbigcn luoltcu, ab

auc^ gelt mufjtcn ju geben.

^um
rcd)t
30

33ierben.
el)ufurct

5hi

ift

InoU

]\i

merdcu
bo

ab

id)

ben fprud) 2. ^^anl

"JJian
,^u

i)ai

am

fcc^kiibcu

artidell,

id)

fagt:

folt

t)inl)t)nu

bem
ipol

ncl)ften

t)clffen,

unb baruad)
bau
fie

unfjcr

fird)eu

bei)

un

crft

balocu unb
nit
1

ule|it

ablaft
ift

lofeen.

SBan fand ^^aul

el)n
bcl)bc.

fagt:

i^er
bic

fct)nen

Oaufjguofeen

.-i,

tbut,
fjo

erger

las
mit

fotten
l)l)rem

norlcgerc baben

pa^ an-

gcfcl)cn,

linubcn

nit ^u fpott

und)riftlid)cn

unb

fe^crifc^en

forlcgcun.
s--'

3)er fuufftc

grnnb

ift

tum ben altar unb

fird)cu
bebfte
jc.

^u IK'ome,
bac'

in locl(^en

man
fonct

feeteu

erlnfet
l)n

mit mcffcu,
fulc^cr levc

unb

bie

>b.

4v

bulben unb barju

J^otna

oon bcbftcn

beftetiget

olmufecn

=>

noc^

gesotten

Scnnoii^
l.

I.
1.

lRct

1/

almften

L
am

10 bot nur ABI,

Iiobenn .VB
icc^^cticnbcii
-l-i

12 cl)nfrcn

L
:5.3

IB feonbctn

bcs ielb

10 feonbfrn
'"

Ic^b

fonbctn
lfecn
1-

24 ftebiget
iDurbcn

L
D^rtn

27

mB'f"
:i<i

2!>

cHnji'irct

-il

ABL

crlofet

37

jolc^et

390

^i'ic i^vciljeit bes

(stmons

ppfttiiljeu ilblnfe

iiiib

iiobe

lielnugtiib.

I0I8.

.'ic

iaa,

icf),

(*?

ift

Umr, ba

,^u

'}iom cttlid) bafuv l)aUen

ci-

imb

tcf)

fclf)

mcl)i'

bniui cl)n

luefic

bjclb Hov bic fcdcn gelegen,

i)

l)att

mid) bcr lnubeii

bcrctocn,
ift,

banimb ha^

erftuen, bnS !e^n Beloerung aber bcftctigung bavutier

ba mit

man

reblicf) beftcen ntoc()t,

lucljl

nnb
fet)n

fie

felb

,yt

9{om

nit

niU

biiis

ndjten.
anrf)

^um
fcljn

anbernn, Xie

bann

gepot

ift,

baffelb ju glanben,

gepot luevben !an,

ovbienft

ha
ift,
ift

tein

bavljnnen

man es ann
gnt
bic

lo^en itnb jucken

loo

mu,
ba
ift

bcil]alben
fein

audj

nit

gcljorfam,

Oorbinft,

il^n aber

nit gepot, ba

fein gcljorfam,
toercf

;^sfta

beffer bei)
fic

bem

geluieftcn
ift

unb
nit

lunbinftlidjem blel)bcii,
jlre^ffeE,

bnrd)

or

bitten.
bcffer
fei)

5lud)

ml)r

bas

bic

mcc Dot

feeleu

gcljatten

nnb

ciefftigei

^u

erlogen bic feelen, ban ba abla-S bnvrf) bic mefjen gefnd)t.

3um
,^n

dritten,

3"

foic^em groen fcvcf;cn avticfeU folt ein 6t)viften(ic{)er

red^t

oitcgcr bte fc^xifft,

gct)ftlic^

ahn

icblid)

bonumfft
luan

el)nfuicn,

ban h)a

9{om aber anbcrluo

aber
fcrtfd)mcr

gefd^idjt abber bepft bnlbcn, fnnb and) ein iglid)cv lanb-

ferrcr

loU

fd)lT)c|en.

avnmb
bie

e bic fiid) befd)lcuBt,

tviVi

teil ic^

glauben, bas ba^ ablas feelen erlse, in be

ha
id)

i)

ben

ftct)ct

la^en,
'i[ud)

auff

nit

mid)
ee

fcfb

nnb

armen
red)t
tior
ift

feelen

mit nU)r betricge.

inie

oben gefagt,
ein

I)elt

hau

gel)ftlii^

ein lgen,
fcftiglid)

unb
Ineljl

l)at

fidj

nod)

nie

babft bcffclbcn

unberftanben, unb

]u t)offen,

has

(S.t)rtftu
iiiatii).i6,rj.fcl6

la^c fcl)ncn ^0

tieff falten,

bas er ^f)m furni)eme, S)ie

er l)l)m

au3ogcn nnb

tiorbclialtcn,

bo er ju ^^etro fagt: Sav bu

lofeeft

auff bcr

erben, fall lo^ fcl)n.

hjoll ettlicl) fid)

Xic feelen aber

fel)n nit mel)i auff bcr erben,

unb Une
aud)
fie

unberftanben,
f50

bem

S3apft

ju

fd;mel)d)lcn

bien fpruc

uuber
nod)
^Pctcr
301). 14, 24.

bie erben ju^icljcn,

fcl)n5

bod) gotti-j ort

unb %o offenbar, ba
nit

blieben

fel)n

unb

blel)ben
bebftc,
alc'

loerbcn,

bann

fic

fel)n

allein ubir
ja

fand
loort,

unb ^pauel unb oEe

Gljrifti

funbernn aud) ubir aEe engcl,

er

aui^ ubir

bic

mcnfrf)eit
be*5,

fclb,

fagt:

-}3icin

Inort

fein

nit

mein

funbernn

bcr mid) gefanbt f)att.

ift,

3um
aber
t)n

IMerbcn, has fand 2t)oi'i beftetigit

liicljt

la^
fid)

ic^ fel)u.
crftrccfct.

Wan
id)

h)el)

allen uniuerfitcten, tnie

l)ct)lig

bic bcftctignng

2)arumb
nn, ba

h)a bcr

Hatter mit fd)rifft abber Pornunfft beliicret,

fel)n.

nl)m

anbcr

lafi

id)

fernen guten mat)n gclucBen

,3ft

^um
tuir
fctidJcit

funfftcn

ha nit toax,
get)6ren,

basi

ablafe fe^ bcr

bon ber binger

ba

tiall,
ift

bie

unb glanben
lcl)ber

barumb al

bapft

bulbct,

nit

lunnbcr,

%o

luol

groer pofeer

find unb tuet au{3en unb Ijnncn 'Kom

gcbulbet hjcrben.

Unb baS

id;

mrer fag: Scl)!itemal bcr

funbernn

'^Ipoftc

fagt,
ift,

bic

^ugcla^nc bingl
folget,

nit furbcrlidj fcl)n Ijur fclicteit,

1

Irrny

gepoten

S30
cvIoBcn
crlofec

bao bcr
13 obbcr
1.

ba fr

L
11

8 obbcr
ober
1.,

L
obbcr

bar ber
Bcfiftc

L
1.5

(i

logen
obbcr

cljnfurcn

L
I..

2i

tofeeft

22 ioU
:J2

26 fonbcm

L h

L L
:J7

11
lii

L L

18 lugen

2S fonbcrn L
lifecr

oo crftvedt
ju gclajfene

L
;JS

ol obbcr
feonbern

ornufft

AU

jcgncm guten

35 groer

L L L

Gine gieil)eil bc getinon )))ftli4en 9tb[aR

uiib

ftnabe betangcnb. 1518.

39I

ficfjci-

ift,

bcv

bc-j

ablas gai
bifecr

iitdjt-j

adjtct,
l)n

uiib

bei imfidjcv

ift,

bcv ba-i ablafe

arofe adjtct,

bau

man

U'idjtlid)

bnii

iclbeii linxii,

jeiicv fait iiit

ljl)e

l)ncn,
nicen,

bann. De

Hiel)tcv

Hon bem
geliit,

.^uc^ehitVn
fiel)l)cit
ift

nnb

ucl)ei

ben ^epotcn,

fldjcier

ban gcl)ovfam
i

ift

fcrlit^.

lex
irereu
ic^
fic fic

fed)ft

qnnib,
ei)n

bac-

id)

bie
511

boetovc-j fd)otaftico
liefeftigeii

nnlitHid) lun-tnivff, al
id;

nit

1^1119

pvebii^et
fie

k.,

lac- Ijab

tl)an,

nit

ba

ganl^ borttirff,

ban

tiabcn bas )^^u tl)an, funber ^fjrc optnion

luillcn,
bie

unb
,^u

funberlid)

nmd

bev

lunlec^ev
fie fie

niid)
fie

mit

beu

fclben lunmelinen

bringen, nnb fnven

10

bod)

nit cljn

ba

bcioevt feim

mit

fdjrifft
fcljn,

unb
als

liov=

nnnfft, funbevnn ba

am
fie

aEcr nadicnbiften nnb

[)ah
id)

freurfiften

f)ie

\}n

ber matcrl) lunn ablas.

S:arnmb
lol

nemlid) gefagt, mit

fdjrifftcn
fctjn
t)att,

l)I)ven

opinien,

ouB anbinden, bas

in

id)

l)aben luill mit

nnb lununnfft, ban

bas rtort
gottis

pvcbigeten

faE

man

opinion

opinion

lafjcn

unb
bas

prebigcn, loic
!"

uns gott bnvd) fanct ^kuel gepoten

fd)tifft

man

nit fabetnn,-V|,m.'3%6:

funbcrnn
'.!lm

bie

Don oben

)crab

epngcben leren
bie
tdjrifft

foll.

leisten,

fo er

mube Inorben,
fvebeler,
'Linien.

ju marteren, abber Oilleidjt

ttjn
crljfet^cr,
tcfeer,

nit

melir gelingt, 9cl)t bas rtettet ubir mic^,

unb b^n ba

abtrnniger,
njr

prriger,
fci)n

ubehcber k.

Tax^n

antluort

id):

Wott

gctic

unb
fie

hi)x

gnabe,

2,50 oorborbcnc fdjnler

tjabcn,

feijut bifje Uorlegcrc,

bas
ein

all

i)l)re

tog nit ooil erlernet

bepfje,

loas )ercticns ju latct)n abber

bannori)t fdjrifft
ber nit
]\i

fe^er

?,n

tcutfd)

nnb nnterfteen
cpn
fetier

fid)

prcbigcn
ftuct,

unb

tc^erep

Dortrel)ben.
fel)n
,^u

Xan

l)el)ft,

glaubt

bie

bie
Jriai

nob unb gepoten

ift,
-'

glcubcn.

S^ie loeljl

ban

fie

felb

befenncnt unb
nit niglid;,

ba aBlas nit gepoten,

tetier
fei),

aud) nit nob ^ur

,

felicfeit,

ifts

ba^
er

Ijmanb epn
loitl,

er

tiorad)t

oorla aber loiberrab bas

allein

ablafj

\vk

bas

id)

bod)

nit

tljan,

funber

unter

bie

guten

Inerct

pn fcpncn
lateiuifd)

orben

gcfcttt.

Sjo nu bau
borftcen
liu-ii

fuld)

oorlegcre bie
fjo

fc^rifft

nit toiffen,

unb

beutid)
,]u

nit

unb baruber mid)

ubirauf^ lefterlit^ fd)clteu,

Csfell

mu
bpn

mpr
s"

miite fcpn, alfj

fel)n,

mid) el)nn grober

anfd)rel)et,

ja

frolid)

unb

folt

m^r le^b as er mpr

nit
er erbte fid)

bas mid) folc^ leub epncn fromen

,^um ftoc!, Bie
ferdfer,

(l)riften

fd)oltcn.

aber

maffer unb felor beutet,

fr
pljnfelbs
loere

fan

id)

armer bruber
rabt,

wegcren,

Jnol

aud)

mein

treluer

mit

befd)epbenl)el)t

jum

reben loaffer unb

jum

feur,

baB

au%
35

beu gepraten genfjen raud)t, bes er baf^ geliumet.

3ott nit epn

l?l)riften

menfd) borbriefjen,
fpottifd)

bai-i

man

mit

lei)plid)en

feur

unb tobt

aller crft

o fmbifd) unnb

fr nl)mpt bie

leut 3nfd)rerfeii,

2
III

>)n

ben

L
I-

7 fonbern

L
1.

8 fonbcrtid^
1.
I'J

9 futcn

L
i:)

Bematt AH. bctoatt

joU

jonbetn

L
i-

nocfcnbigftcn

unb

frcncfigitcn

12 jubtdcn

U\
2.1

mibe L
^emanb

obbcr

is abtrnniger

orbptbcnc

L j(^ulct L

L
L

!>

211

obber

2:!

b L glauben L
(onbetn
al

obber

L
L

2(;

jonbern
^ett,

27

jole^ 1-

2S barbcr

2'J

mcn

m\i) eqn ntUet^ t^ier angeiungcn

3<)

jo ft6lid|

32 ft

telnet

AB

33 erbte

ipttiit^

fut n()mpt

392
%o
(''5

^iJ"^ 5vctl)eit bes gcrmDiit- piiviftlicl)cn %bla\^ uiib

Wnubf
l)m
beii

ticlangenb. 1518.

biirf)

atfo
311

cl)it

frf)rfri:lid)

criift

Mnf\f

ift

(rtl

lii.

po.)

l)ii

bcv idjiifft

aiifeU'cyiurt

livvcn
iiiib

itub
bcii

Icut

.^moituieii,
tobt

ba

icUicn fd^iifftlcftcvern
feo

ba
l)att,

l)eUi)d)
biv

fcur

i-lingcn

i^tlt?

Saruni'b h)cr

^arttc ftivn
iiit

cv Diu-

)uld)cm gvaUiiam uiib uiitrcfilid)Cin

idjlucljgcii
,

hxaWm

gottty

cvfdjiit

^
.

felbcr,

mod)t iDol

aiibcrc

mit mcnfd;lid;em

bvalucii ,5iifd;vcdcn l)u

unntigen fad)cn.
2}ndj
Uiic
fie

Umll
feo

bife

mntcrl)

uit
licbc

an

trifft

glauben,
and)

felirtcit,

not abbcv

gepot, unb

fl^ttfud^tig
feljcv

unb

ficd)

feljn,

in fuldjen unntigen
inelju gncbigev
u.

unfelierlidjcn fadjcn,

^u orbrenncn, gu fpott aller

S30

orjeljd) mljr,

gott

unb
ie

nattcr,

ba

id)

ccrc,

bie nl)t bcin ift,

anc^ el)ng trogen

ntugc gegen Tnel)nc S^aalitcn.

bl)n
id)
,5U

Bittcnbcrg
,

boctor TOartinuS fiuttjcr ^.'tuguftiner

el)feen

unb

ift

etlro ct)n teijermeijfter

ber
ba'J

fid)

gufrcffen
gelel)b,

unb feigen

gureljfecn t)or=
frei)

bunrft, bcn (afj id) lotf^en,

er l)a6

fid)er

offene tf)or,

(jerberg
i^

unb

foft barl)nnen bnrd) gnebige ,]nfagung bey loblid)en unb (5t)riftlid)en fnrften
.^u

."percjog ^^ribrid) l)urfurften

Sac^fen k.
furft

ia
uit,

het)

an) bie fd)rifftleftcrer

fie

merdcn mgen,
)Dart)el)t

ba-s

ber

felb (^"f)riftlid)e

Inie

Ijun l)f)ren teilten

truudeu pofition gerne liegen unb fd)mel)en luolten, ber

ju
nad)tcl)l

fei),

ber (it)rifttid)Ci;

mid)

aber

t)cmanb in

fel3erifd)em

furne^mcn, au^ in
luoe.
an

bi^cu bingeu, bo

lederet)

ut)uier

pnnen
bc

fet)n

mag,

fd)ul!en

6r
be
ftu(

clagt aud),

ba mel)n fermon brengc gro ergerni^ unb lioradjtuug

beS

3u Siom,

glauben,

facramenty,

ber

lerer

ber fd)rifft k.

3)ip

alle tnei^ ic^ nit

anber ju orftecn bann al^o, ber

alter topff
bie

t)l)mell Inirt

no^
25

beute fallen
3;od)
l)el)ligen

unb
aber

loirt

!et)n

morgen

ganlj
bie

fel)n.

]u
e^ne

erl)nncrnn
fc^timd)
uit

armen
t)rrig

leut,

Cor groem cfd)cfft be

ablafe
fei)

unb
loie

gebed)tnife l)abcu,
uid)t'3

ag

id)

hJic

t)or,

ba abla-j

uit gepoten,

iiobt,

unb
felb

brau gelegen ber

felic!et)t,

ah

aud) nienuint baffelb ad)tct,

nit

er

gefagt

unb fagen mnfj,

l)n
be-J

berljolben aui^

mglid)

bas

crgerui^e abber l)rrtf)um gefd)el)c

borad)tung
ablafj,

b&

abla^,
Irie
l)n
;

aber grnfamcr ^rtl)um

l)u

mag

gcfd)el)en

l)n

grofead)tuug

g(el)c^
fcl)n

anbernn freien nngepotencu nad)lafeungen, bann

bie

ergeruife

mu
liebe

finden,

nob

fel)n

,5nr

felideit.

,^0 folget,

hau uit

umb

ber feclcn,

fnnbernn

umb un^er
lerer,

eere

unb

uutj lt)illcn \v\)t gerne luolten, bay

unfjcr un=
fd)rifft,
35

notige nugepotene loort Horftaubcn

unb geueubt Knirbeu rd),

ib'apft,

faerameut,

glauben, unb luir allepn alle notige nnb gepotteu bing mereu

unb
JUfeo

an

uu^

uid)ty
fid)

unb
bie

alfjo

nufeer

ergernife

aller

binger crgcrui^
'.JUier

lere.

l)aben

and)

^nben an
AB.

(il)rifto

gccrgert.

er

fagt barju:

uDtfiwen 6 umitigcn
J^urftcn
rollc
2(j
I,

li

fd^viff Hefteten

fc^rifft

Icftctcn

L
17
2-1

obbct
1j

L
'

8 goltjdjtig

foti^cn

mugcn
Icrcv,

19

obbcv
Ij

L
'-'4

fc^frifdjcn

L L L FG

ijcrtte
1j

L
\'>

4 Solchem

lo eer
2(i
fei)

loHid^en

L L

tiion

Alil,
gaiiij

fcftii^cit
|cl)

bcv

bcv fc^vifft

aUcv

l)ofcn
:i4

(vl.

Slug.)

Ali

ci)n

ji^toa^

29 obev

3o jonbcvn

louvbeit

35 ntige

eine

gfrei^eit bc*

Sermon*

(Jpftlidjcn 3[blafe iinb

nnbe

faelangcitb.

1518.

393
ba-> bclj^woiui
i.s.n.

lat
bif]fn

ftf

flucti,

tic

fein

blinbt itnb bliiibctiiiiixv.

h'ftorni
bic
iiiib
i^nt
l):i

la
1)iu':i

m'tu-u

'.iirvrt,
li'iivii

lunli'iii'vim
iH'iJi'Vii

bic
iiiib

icf)vifft

Hunten

ftvdffni,

bao
nit
:

l)t'l)|t

iTvcii

(^l)iil"tciit)cit.

Vlbcv bno
bcii

mnu

Icvct,
iv'lt

U'ic

lUUa-j

nob

julofecti,

ja bn-j lt ilimlici) fd),

iiiib

lum

armen
bic

Iciitcii

511

fcfjinbcn,

boC'
id)

ficl)ft

bic

fivd)

iiicvanicnt
l)l)nfnvbcv

uiicicn
ijlivc

iiiib

0'l)vi)"tcii

cvflcvn.

Tao

i(\(\

bannnb,
mugc.
'.Ihid)

bnc-j

man

ipvacl)c

nnb bao
luill

nein

vobmclfd)

lun'-

fteen

^u

mcl)rcm

Jcfjct)!!

icljn-?

fnvnclimcno

cv
:c.

mid) biiiuv'n,
3a(\
id;

nu'im
barff
rid)c.

icinuni
iH

.^u

erbitten anff crfcntnifjc bcbftlidjcr

l)ab

l)ci)lirfel)t

id),

id)

Utjmx uicen Uuntj,

1)od)
fall

and) nit
idj

fjo

(\xoi^c

ld)nnppen, bao

bao nid)t
ln[Iel)d)t
l).

C
lieb

nit

lang lcrcn,

Juil

mein matcrie erbieten,

bac? nit nott
ift

met)r

bann

l)bn

fcDn fall.

Oilit fei) bac- iviiiifl.

bcbftlirfjc
cl)n

iinnb

;Komiiri)cn
ftul
i-'

ftnl
Hill

belaben mit imnotic^cu prebigenn,

UH'nigcr

es

lucrc

bann

bnltsencr
bic

lebig,

mit

offenbaren

terten

ber

fd)rifft

bnrd)

ganh

6l)riftenlieit

cintrcd)tliri)

geprcbiget
fid)

unb

Inirftanben.
;n
(}i-'''"rt'furt

5cl)nc pofition, bcr er

riimet

]n crl)nlten, bereu
licd)t
l)l)rer

firf)

bau and)
l)eit,

billid)
id)

foun uub

mon
tcl)l

borlininbernn

ruir

groem
id)

U'el)fe=

.'alt

bao met)rer

Por Imirbelit,

',Hn

bo-j

liuHl

lci)benu

nuid)t,

ba to bo
20

ftet,

boeeubi fnut (M)riftiaui, bao bo ftunb,

iuqnifitovco.
ber mar()cit
allcl)u

boeeubi fuut iiueftorcy

et

f)crctitc

prafitatii.^ilff,

gott,

nnb fnft niemaub,

^Imcn.
'^)

tiormifj mid) nit

ubir bic

l)o()en

taunen ]n

flit)cu,

'4.5or^mciffe(

aud)

nit,
25

id)

miig ubir bao borrc grafj tried^cu.

M.
1518.
1

X.

Hinbtn

(uret

I,

hnnmrbct
l'J

L
I.

8'i"9

finc^meii

Ui
I-

jt^nupcn

ober

ftrauc^en, ba^ id^

21

jonft

F (6rt. au&.l 2326 ^iejc .Seilen

joU

'

'' iHmij^eii

Ijutfeciict I.

jetjlen

Decem praecepta
Witteiibergensi praedicata populo.
1518.
i^ovh-ngcu ber bic
unti'v

3?Dii

bell

,^cf)n

fe&ote,

n.ic(cf)c

2uii)n &nbf Sunt

1516
18

bis 5a)tnad)t

1517
Ji^fdjcr

gvoBf'i ^Jubvaiig bc?

i*ci(fc5

gcl;altcii,

gab

ee

,^u
f.

Stnfang
f.,

be Dtigen ^al^v'^uiibevte noc^ eine ollftiinbige lateinifc^c ^anbfcf)vift,

<B.

ans

irc(d)cr

bic

fr.^cron

unb

lngi-ven
finb.

(i^jiorbicn
i.'ntl)cv

crffcntlidjt

!^at,

bte

un)cri'v ?ln>3gabc

. 60

141
am

cinticvU'tlit
fic
.^u

ftrciftc

ifjncn nadjnials

ba
SBon

5prcbigtgeronnb ab

unb
fie

gcftaltctc

einer fortlanfcnben 9(ulegung bee SefalogS

um.
bcr
4.

So

evfd)ienen

20. 3juli bereu

1518 unter
in
ifin

obftet)enbem litet
33ricfe

im SrucE.
^ol}-

bcutfd)cn

iBeavbcitung,

Vut^ev
bie

feinem
felbft
ift

an

t'ang
ttjir

bom
feine

September 1517 gebentt, unb

me'^r;

auf

3urcfgct)t,

t)abcn

pur
f.

benn

bie

fptere

bcntfd)e

bcrfe^nng

ba5 Serf

eine

5Inberen,

unten.
S)en
(5'inbrnrf,

meldien

biefe

''|.*rebigten

i'ntf)er5

beim

ninblid^en

i'ortrag

madjten, fpiegeln bie Urtl)eile feiner ^eitgenoffcn uneber.

Soljonn Clbefrp, ber ben

btentc,
be,^cid)net

JUeformator

,^um

5?eid)toater

Ijattc

unb

it)m
fll

oft jur

SJleffe

bnS
tl^o

Praereptoriuiii D. Martini Lutlieri

aB
ba^

ber tofelle (casus)

unb

-JJkterien

bisputeren".
bie .pIIe

eolampabiu
Bon
'JJlofi

fagt,

!i'ntljer

in feiner StuStegung ber ^eljn

fid^

cbote
in ber

Slngefidjt

gejogen".

Seboftian 5Dlnfter u^ert

alfo
gciftlid),
d)riftlid)
lt)icliio(}l
ift
ift.

i^orrebe
gelifd)"

,p
bie

feiner
,iel)n

berfe^ung,
ebote,
bafe

Vutber

ertlre

unb eUan=
oiele
.l'ebrer

man

bee-gleid)en

nid)t finbc,

barber

gefdiriebcn".

'hieben

ber

\Huylegung

bcS

i<aterunfer

bie

bie

erfte

Sdjrift l'utt)er5,
!Bgl.

meiere in eine frembe il'olfefprad^e bertragen

M.

91.

Snutcxbad)'^ iQjebud) auf bas 3nf)r 1538, tjctaiiSgeg. Bon 3- W- Seibemann,

C(i.

Ttc-jbcn 1872. S.

1e
in

333.

.61.

Sii^cl

Tit '^limnbmc bcs

.^ilbec-tjcim

cBniigflifctjcii
f.

(5)(aubens=

^cfeimtuiffe

on citcu bcr tobt tlbc6f)eim,

ftct)t,

1842. . 155

(tto

nur unter

,Ao. 1513'

n)o
I

bai ^a\)x 1518

(Sutl)cv

9cf)5tt).

CANONICI INDOCTI LVTHERANI

3.

m.

4''.

Sc

a.

. 559

r. an paintiu om

^ck-uor 1521,
nbcr
nidjt
.atcd)isinU'3,

f.

58urn)nrbt,

l'ut()ci-s

5!3vifftDccl)fct

.37).
St.

^iirgcn? III

.124
D.

ff.,

auft)rlid),
tlciner

fvitifd)

genug.

Hbftlin I e. 123.

g. If). djueibcr,

m.

utt)cr-5

erlin 1853.

xvii.

Decem praecepta Wittenbergensi

pi-aedicata populo. 1518.

395

-^higabcn be latciniidjcii Icrtcs.

A.

Tecom ^iUam-pta
N'V.M
bcv
(ccv.

II

unttcbcirtfi
f,

probiaita

!|

l'OI'VI/).
"

I'KR.

I'.

MAirrij]

LVTllKH AViitclvrffcitc
'ihn
(i'nbc:

(IVSTIMAXVM.
.'ol,iid)intt.
liii|iielTiiiii

"llt

litclcinfailiiiin.

l'dif

ein

7(i

Bltter in

Cnavt,

(cljtc
||

Seite
Viridi-

Viiitt('iil)ui-gij

pi^i-

loaiiuciu
||

moiilan,

ANNO. M..XVllI,
2'vncfcv,^ciri)cn.

||

DIP],

XX, MENSIS
mit
bcn

IVLII,

|i"

unb

bavuntev bae
.Sjol.iidjnitt

ta.nu.s

auf bct litclvdicitc:

'Diofc*

Wffctjtafcdi.

\'iri<liiiion-

(ytiicnlu'tg.
||

B.

2:eccni 5}5vac=

cepta ifnittenbcvgcnfi
||

\\

prciiiiMla

|i|mi1o.
\\

per.
\"

I'.

Mar=

||

tiniim

Luther Aiigiu
"Jhif

lUiiiaiiuiii.

||

plianblciftcl
ein

151

llt 2itc(=
331attev

cinfaffnng.

ber
legten
j]

litclvtf feite

Apol,^icl)nitt.

52

in

CuQvt,

bic

bvei

eitcn

Icev.

3lm nbe:

til.iplia||

ex

iedibiis

Valfiiliiii

Schuiua

Anno

doniini Millelimd quin=

geiilelinid octauo-

decitiio. Ij" nnb bavuntev bas 2vncfev,icid)en nebft bev Sijvmtnv -Kj". .'polijcljnitt niij bcr litctrd jcitc otilc 1- .5 b(-! litcl* totl) flcbrucft.

DJofcs mit
C.

bell

cfc^tafolii.

luie

B, abcv ol^nc bie 3a[)V,ial}l

'4-'l'nf=
ji

1518" im
||

litct.

D.

Xeccni

CCpta iUlittcnbcv=
||

grnli pra-dicata populo.

||

per.
i|

I'.

Mai--

tinum
^)1}it

II

Luther Au=

gulliiiia=
IJlnf

n.

ij"

S^QVuntev

ein

.&Dl,^id)nitt.

liteleinfaifunfl.
bie

bev litelviicffeite ein

.\;xil^fcl)nitt.

52

:i?ltler

in

Cnavt,

bvei

(etjten
||

Seiten

leev.

yini

(vnbe:

ii
||

Lii)lia'

ex

Aedil]U.s Valentini

Schuman

Anno
taii

(toniini Milleliuio (piin=

gentcllnio

vndeuigefinio.
3etle 1
.t)ol,iid)uitt

<\"

unb bavuntev
totl)
:

Svnrfev^eidicn.
litclhol^jdinitt: 6^tiftu->
Ciii-jctitnftlit.

unb 2 bcs litds

ta

iifbtucft.

um

.Hrni;.

auf bcr Siteltdicitc

||

''Vlo\t-i

mit bcn
|S

E.

Seccm pvcccp n :^ntl)ev

Cuavt,
5L'ot=
11

iUiittenbevgenii pvebi=
"
'JJlit

cata poputo.

pev.

'|v

^JJlavti
||

'Jluguitiniann.
ilatt
leev.

liteteinfafi'nng.

48

^liittcv

in

le^tes

m
bic

(Jnbc:
||

tt)evi.

9(nnD

bominico
nur

1)tiKeft=

nio

,XiV\n\ ev officina ^I3icld)ivi5 qngctefiino bccintonono. |1"

litcl totl) gcbtudt,

(finfaffung jdjlDar,}.

SluSgnbcu bev bcvfclunflcu.

a.

Sev
nb

.X.

gebot

ein

nn^

||

lidjc

evtlevung

Suvri)

bcn
[

l)d)-

]|

gclevten

.T.

5Jlavtinn l'nthev yiuguftinev ovben* bejrijviLicn unb

nieltlid)en

gepvebigt,

gci|tlid)en
.ij.

bicnenbe.

Stent ein idjone

"

|1

pvebig on ben
ein

tob=

fnben, oud) buvd) jn

vrfieite

befdjviben.
i^inttev
ntj!|

Savuntev
Icfete

.tiLit,iid)nitt.

Iitet=

bcbvucft,
fid)
l^ic

llti
bie
at-

in

Cnavt,

Seite

leev.
.v.

V(nt C^nbe:

(vnben
.uij.

faft
IJ

lid)c

pvebig

uon ben
gri)tlid)en

gebotten unb
luelttid)cn
||

tobfitben,
II

len

O'tjviften

ntcl"d)en,

Unb

S gvof
.2.

fem

geiftlic^cn .^nnemen
i>utf)ev,

bienenbe,

buvc^

bcn l^odjgelcv

ten
jn
Ij

lUavtin

IHngnftinev ovben,
jj

be=

fd)vibe,
U'

unb

buvd)

gepvebigt beut Sitten

bevgev uulrf.
,

3"
||

tiitfd)

"'ften

getvueft
,
||

in
iav

bev loblidjcn ftat Safcl

buvd)

1|

ben fvfic^tigc l'lbam

^.^ctvi

int

ali

man

^alt

nad)
:

\\

bcr gebuvt 6)vilti

M..XX.

1"

2itcll)oljid)uitt

2ic Scfc^gebung

am

.^orcb

unb Sinai.

Sei

jcbcm bei

&tbok

ein bcfonbercr .^otjfdjnitt.

396
b.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

S)cv ^c1)t'n
flcbnt ein
ntt(id)t'

1518.

||

cvt(crun9 ^iivd) ben

befd)vi=
||
|i

||

f)od)ge[ertc S). ''Kar=

tin

5L'utl)cv

^'(uguftincv
bieiienbc. jn

ovbnt'

bcn nb geprcbtgt,
ptebig
ein

geiftUdjen
.tjtj.

nb

liic(tli(i)en

Stein

ein

fd^ne

ben

tDb=

jnbc,
rcffeitc

and)

bnvd)

bffd}vibe
5^1ttcv

jj"

3)vnntcr

.&ol,^fd)nitt.
leer,

ZikU
'i'lnf

bebvncft.

US

in

Quavt,

k^tc

eitc

ber

iiovlefetcn

citc bae Tviuffel)lerticv;,eid)ni^, auf bev bvtttle^tcu nnt ba

Xvncfcv.^eidjen.

3lm P-nbc bev

V-'fbig

oicrtle|ten
.i.

Seite;

(fnben
.bij.

[id)

'^l^e

bie

ipunbev
allen
nnfe

||

t)bfd)

on ben
gel)ftlid)en

gebottc
||

nb

tobfn

||

ben,

Pljviften

nienfd)en,

nb

meltlid)c
.2).

gvoffctn
||

gciftlid)e
l'utijev,

bicnen

||

bc,

buvd}
be
|1

ben

Ijod)

gelevten

''JJlar

tin

"ijtugnftinete ovbc,
HPtcf.

fc^viben,
evftcn

n buvd) jn gcpvcbigt
gctvudt
|1

||

bc SBittenbevgcr
ftat

3n

II

ttfd)

,111

in

bev

(oblid)cn ino jatt

i^afet
||

buvd) bcn fviid)tigcn

gebuvt
6I)vifti

3(bain
\\"

||

'^'ctvi,

im

iav

als

nad)

bev
||

m.'li.xx.

litcIl)oljicl)iutt
itiic

bcvicibc toic in n,

lu-i

jcbciii

bev tscbote

betjelbc

,'pol,)id)nitt

in a.
,5c'f)cn

c.

2)ev

ge

||

bot gotcs ain d)unc

,Vutl)cv
||

]|

nut3lid)e
a"!}itten=
||

(^vftcvnng,

buvd) Xoctov
bii

iHav

II

timini
gai)"t=

yiuguftiiiev

,5u

bcvg,
jl

befd)vibcn

ge=

pvebigt,

lid)en

nb

lt>cltlid)cn

biencnbc.

Stein Slin 5|3vebig

on ben iben
oben
in
bic

1|

tobfnben.

3al)v,5al)t;
(ctitcc-

S. W. 2. k. |I" 5)tit litelcinfaffung, ovin litctvdfeitc bcbvudt. 110 Stttcv ,M.D.XX.''

Iccv.

Cuavt,

ilatt

3(uf bev bvitttc^ten Seite

fd)nitt.

'^liu

gnbe bev
inenfdjen

bievile^teu
.^
||

Seite:

(st)viftglaHbigen

gaiftlic^cm

nuv ein .^0^3= ot jii lob, bnb allen nu^, ift bi^ unbevfd)5n
'L'ut()cv
||

bud)lin bev
,3U

|1

,iet)eii

gebot,

buvd)
j|

Soctov
gepvebigt,
cloftev
|| ||

53Iavtinri

9(uguitinev

Sittenbevg,
3lugfpitvg
II

bcfd)vibcn nb

nb buvd) Situan Cttmar||

gcbvucft,
||"

bc^

fant llvfula

Dil

boHenbt auf ben

voll) gebtiitft.

yxiij

tag JBvac^nionat Jlnno k.

1, 2, 7,

m^XX.

ijfile

bc-5 litclc-

uiib
,^'1

bic 3nl)t,in[il in ber

Sl-'cltflctidite

infnffung

,5>ol5icf)nitt

Qtn

be:
ein

0"l)riftu>>

fuininnib.
3).
||

d.

2)ev sct)en

gebot

||

n^lid)e evfldvung buvd)

||

'JJlavtinuni

i'utljev
||

3(u=

II

guftincv ovben befc^vi

||

ben bnb gepvebigt.

.Pij.

||

ittembcvg.
bnvc^
||

Stein ein fd)onc pvcbig

befd^vl)=

bon ben
'"'

totfn

||

ben,

ond)

jn

ben.
II

1|

AN. M.D.XXI.
in

3.Uit

liteleinfaffung.
teev.

litelvcffeite

bcbvudt.

116

a?lttev

Cuavt,

le|tc Seite

3(m 6nbc: o 6nb

,5u

bev Belegung Po ben jcbeu gcbottcn

bnb

||

Pij.

tobfnben, gepvebigt buvd)

getvnrft
||

S. ^)}tav= tinuni M.D.XXIIl. II"

II

l'utl)cv

^n aittcnbcvg,

bn
luie

58afcl

jni

jov
||

SSei

jebem ber

(yeliote bevjfUu' .^lul^ijdjitt

in a, S^rucf aber bieUcidjt bod)

Don
e.

9t.

Cratanbcr.

6-in l)pfd)e ^i^Uxbig,

3ie

bic
||

3ct)cn

gebot

|i

gebogen fcvbcn auff bie

Vutl)cv.
||

Spben

II

tobtfnb,

Snvd) 5)d

ctov

33lavtin

.
||

^
SBite

||"

litctvrffcitc
f.

bebvuctt.

6 SBtttev in Cuavt, tc^te Seite

Iccv.
|l

JJ

a^^anij
pvifa.^aui

loclcbncTja a
||

uabo^nc
libu

||

1)0
|]

otc,ic

Wavtina
,i

Vnt()cva
lo
||

'M

befatevo
||

bojij,
||

fteve^

obcc,}
\\"

ncniii
ffltit

gemnic

9Jiieftic

bevcjc

faa

ja!

gcft

\\^^^

liteleinfaffung.

3(uf bev iitel-

Decem praecepta Wittenbergensi

vcffeite

pi-aedicata ))op\ilo. 1518.

397
leijtcn Soiti'
I'."

ein

.iw^fdjnitt.

14S t^tkx
^;!rnfl

in

Cuart.

9Juf bcv

miv bae mippen bcv Stnbt

^Jluf

mit bfv ;Vifd)vtft:

\)

,AI'.MA; C.
:

bcv Uuvlcljtt-u fite uuv:

:

lijjticii
||

bfuiinin) U' 'j^vojc

li'

'^nitcf
1|

pveb latljm yjiavtinem

cjate(;D
|1"

ee

ta panit 2ifl)c,U)l)0

pie

||

tiftel)

Slua
||

iiiib

bavimtcv
.aiaii
:

baffcltc
'Jin

ai'nppcn.
bo^^ii

9lm (nibc
\)x\\)
\\

ber bvittlctitcii
Bclcbiiclju
||

Seite:

tf

,Hiiec,i
||

bcfatevo
||

tn.ianij:
1|

otc^e 9Jlar

tiim l'utljeva
eiiio

tevcj

geft

fn^al
bio

libu
9.

untebcv

jfeimi
,)ti

j"

6
Vutljcv

ift

bie?

tl)iniid)c bctlftiiiiui,

nm
niif

'JfoBemfaor

1520
bai
nii

\hacf,

im Ixmi HoUeiibft
l)i'Tviil)vt;
iic

ronrb,
ift

mit

fiiiem

iliurlnuvt

3*1.

4,

iiirt]t

Dun

e*, bevoii bfr ;lu'tviiiolov

flcbcnft.

in

iriiicm

ilH-ioff

glmlotiii

uom
^lad)

:i.

Jvi'lHiun

1521

3vnii)d)CV

iii

Luthcri

fxeg.
noii

ojip.

h.

t-d.

Kriaiiguo XII

.
luib

111

jull

linfere djvift

Lnthero
cv

ipso (iniilcin
firi)

odente sed tarnen

niif

conscijtii'iilc
111

()cvau<j=

flefoiiimcn

fein:

ftid

nbcv bnbci

Icbiglid)

Sntd)

vii

lnild)

tiebcvum
evid)eiiit,

luiv niif eine 'iHivbeiitevtuiig,

bic

bic juevft in bcv 'i^afelcv Scimniluiici

Don 15 Im
"iUclniefiv

jcbod)

baS

c^av

iiid)t

faefagt,

Urne Sald;
in

bovin

gefnnbcn.

fann

mnii

au beut
ba
fo
li'ie

iTvurffeljlevOev^cidjui^
()icv

fidjcv
fclbft

auf

Viitljcv
biivftc.

nte .(evnncnV'bev
.Oicvaii
foliit

id)lic|cn,
jiiflleid),

allein

bev i!cvfaf|cv

nbcvn

baft

in

.&infid)t

anf

bcii

Icrt

A imv

nllcn

bvicicn

iHnogaben bcv

'i!v=

iwq gebl)vt.
Vatcinifd) fiiiben
ficE)

bie

Decpin praecepta nod) in ber ^afetcv Saninilnni^ lumi

jencv 'iUn'bcmcvtnug ani
iuluie
"i^t. 1'
^1'':

Cttobcv 1518
fic

syi.

(J" Nil " mit

'Jtuflogcn
in

bavaii

nb

in

beten

fpftteve

bevgcgangen

in

M.

Liilhcrii
Iiiiio.
ift

liiciii)ialioiiiiin

pars mia,
oiniiiiiin

Basileac

acdibus
,

Adac

Petri

M.D.XX. Mense

3ni Toni.
]\vax
bic

1.

opp. M. Lullieri
iafelcv

Witebcrgac 1545.
6cibef)alten,

m. 1"

XMX''

ikn-

bemertnng ber

Sammlung

bcv lert abev bi'juu'ilcn nad)

mit

i^enu^uug Jenae ISSO,

be 2)rnctfct)lerer,5eid)uilie5 gcbeffcrt, luiitirenbToin.l. oinnimii

3?l.

opp.D.M.L..
Viifdjev
I

cxxii"

ci-.xxi''
cbote

mciftcn bcv aiMttcnbcvgcv yiu-jgnbc folgt.

S. 578-72S (jat uevfdjicbene alte Tviiife, aud) bic aiMttcnbcvgev unb u'naev eiamnttauegaben evglid)cn, uamentlid) aber jene .'panbfd)vift, luelrije \.'utl)cv5
ISvebigten

bcv
cv

bie
ielbft

\(i}n

in

if)vev

uvfpvnglid)en <"?Dvm
bavaiie loeggelnifcn
lat.
:

ent()ielt,

augeiogen,
ift

iubc,

U'ic

S. 728 bcmcvft,

uiel

bvigcii'

feine

Wvbeit wenig

fritifd).

3n

Lullieri exeg.

opp.

lom. XII,

ed.

Kriaiigae

1844,

S.
es

1-218
ift

l)at

bie crfte

Vlu^gabe on
be5 levte

1518
bei

luiebcr abgcbrurft
l'bfdjcv

uu-vben

foen; allein
ol)nc
(-^

f)ufig

jn

(fnften

baoon

abgeii.nd)cn,

an=

jumevfen.

Untev ben bcutfdjeu Sonbevbvudcn

biivftc

a .juevft bie |!rc)fc ucvlaffcu

oevliiilt
'JJ!."

Ijaben,

b tre bauu eine neue ^Bearbeitung ber bcrfetjuug, ober aber es

getelirt.

fid)

um=

U^eibc

l)aben

ouf

ber
"JJi."

litelrrfieite
in

bie

"iirrcb

3?.

S.

Vtnfiulbfen
bei

finb
5petri

bie
in

a3ud)ftaben
a<afel

'$'.

S.

iH-nbev Sebaftiau -JJtnftev",

in

bev
bei
er

?lbnin

baiuals bas 'ilmt

eines .orrettors Berfal);

bcm

genanntem
fid)

"i<ud)bvn(fev

151!) erfd)icucnen

Kv;iiigelistariiini

Marci Manili
Seba.-^tiaims

leirtj'ictc

nid^t

nur F. S. M., fonbern and) Minoruni de observantia. '^(usgabe

bas
le^te

oftnbig Fiater
c
ift

Mimstf-riiis,
>

Urdinis

\Hbbrurf on
ficben

b,

d Don a;

giebt

nur

Stcf mieber,

bie

'^jrebigt

uou ben

lobfnben.

398
Seutfcf)

Decem

praecej>t.a

Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

treffen

iriv

nnfete

Scfirift

nocf)

im

.OnKifcf)en

Xf)eil

<B.

86:
tfleife

Seiblev

Ijnt
,

f)ier

nadj

fcincv Vlii)age

bie

alte

berfefeung

aiif'5

neu mit

3iigevid}tct

mit

;>ibrer Jlrbeit

bcm i'atcin conferirt iinb nadj l>iutf)evi 9trt ^u teben bann abgcbructt in ber l'eipiiger yinegn&c It). IV ift
111

gefieffert."
<B. 1

8G
^anb=

nnb

bei

ald)

5p. 1092-11)9.'^.
lert
legen

5v unfern
fd)riftlid)cn

wix

,5u

fvunbe,

berrffid)tigeu
,iiet)en

um
tvir

feiner

Cuelle roieu aud) Sfd)ev;

!L'fd)er5

aubere 5tu5gnbcn

nur

()in

unb

ipieber

an.

Veartcn bejcic^nen Irir mit bcm iBudjftaben L.

Decem Praecepta
Wittenbergensi predicata populo
per P. Martiuuiu Luther
Au2;ustiiiiaiiuiii.

PRAECEPTVM PRIMVM.'
Non Habebis deos
riniuni
(jiiaeritur,

alieiios.
praecipit
affinnativo,
sie

pur

iinii

'Ilalictd pnipriiim vol

uiium deiim', vel 'adora

me

nniiiun deuiii'?

Secundo, Ciu" nou imperative niagis

iiuani indicative dicit

'Non habeto deos

est,

alieuos'?

Ad

utrumque simul Respondeu, Quod onine

magis positum
ut osteiidat iani
ut

))raece]>tum dei

praeterituni et praesens peccatuni

!Hm.
:i,

quam
:

futurum

so.

sini. 11, 32.

nisi

oocrnitio

jieccati,

Apostohmi Per legem nihil Et iterum: Conekisit deus omnes sub jjeocatuni, ut
prolbeat, Siquidem inxta
et uget,
fiitura
is

omuiuiii iiiisereatur.
MiJm.
'.

Ideo praeceptum dei veniens im-enit peceatores

20.

ut

aniplius

abundet peecatimi,
Ideo

Eo

v.

Leges vero hominum propter

jieccata ponuutur.
indieati\'e. q. d. '()

Spiritus, ut est beuigiiissimus Magister,

magis loquitur

laiser lionio,

esse deberes,

(]ui

iiullos

Sabbatum

sanctifieares,

tuam tibi ostendo pra\'itatem. Talis deos haberes, non assimieres nomen dei tui frustra, Nou occideres, Non concupisceres &c.: Nunc autem
ecce

20

totus es alias et perversus.'

Ideo denique
Legem L
L

et negative jtraecipit, quia negativa

13 Apostolum

Rom.

3.

per

14

iternm Rom. 11.

ftalat. 3.

Couclusit

18 quasi diceret
')

21 atqiie perversus

2al)ticf)einlid)

begann

Siittjcr

am

*petfr;*|!nuU-Iag

('29.

3uni) 151G.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

est

1518.

300
cnlufniiit
et

vehementior
k'iiin

(|iiain
siiinil

allirniativa,
di'ds

Sii|iiiil(iu

et

Samaritani
at(|iu'

ulim

iimim
inaii.

scd

siuis,

Kt iiunc Jiidaci
iimiiii (Ictiiu colit,

tfciitcs,

liacrctici

Ininio
i.

onmis liomo imimli

dicit,

ijucm omiics coiiiKivcniiit,

liuin'

ut o:
r,

Apostolus

Scd

ihi

pocfant,

(|niid

sie coliinl,
i|ui

nt
in

sinuibMuin
aiii|Uci

i,

i.

et sua idola cnlaiit.

Ita milliis est litmiiiiiiin in

fiiciaf,
ijiiia

niinidci,
(|iii

inm

gradii

(|ii<idiil)ct

yinicccptiini

nciini est

nun

alii|nandii

nmucn

dei iKin in \anuin assuniat,

(^ni

ndii

alicpiandu
ctiani

mm

nccidtit,
laciat
,

mm
nt

nicciiftni',

non fnretur, Scd

hitins
10

sinuii

tainrn

imniia

contraria

xidchinnis

iiifra.

Cundlari
Oniiu's
iilii

nni.
liuiiis

Adao sunt
lignum,
et

idolatrae et

priiiii

])racoepti

rci.

Ycnini

seieuduni, qiiod idolatriac

duo sunt

oeiiera, Altoi'uni exterins,

liestias,

altcrnm intcrins.
nt

Exterius,

Quo hmno Quo

iionio

la])ideni,

Stellas adorat,

notnni est

ex vetere testauiento
i:.

lihris gentiliuin.

Hoc
vel

autcni procedehat ex inteiori.

Interius,

vel

tiniore

]>oenae

aniore

eomniodi
et

aff'ectns

foris

cpiidem
tiu-ani.

ouiittit

cultiu'ani

creaturae,
religio,

Scd intus uianct anior

Hci'terc

liducia in cica-

Quae

est

euim
et

uoii

genua

tlivitiis

et

houoiibus

<&c.,

et tanieu cor ac nientem, nobilissiniani sui

jiarteni,

otfcrrc illis?

hoc

est

dcnni

adorare in corpore
20

canie, intus autcni adorarc crcatnrain in spiritn.

Hacc
t<', *i-

idolatria dominatiu' in
Cliristi,

omni liomiuc,

ddiicc sanctnr jicr aratiam in tidc Jiicsn

i.s- lu.

Hicut dicit jisalnius Ixxx. Auili, populus meus, et (X)ntcstal(or in

si

Israel,

audieris

nie,

Xon

erit

iu

te

dcus reeens, Necpie adorahis

deuni
nt

alienuiii, (piod est dicere

'Tuis studiis et viribus nunquani co pcrvcuics,

etsi

deiim alieimm non adores, Quia

j-,

n<m colcs iniagines, corde

si

taiiien

mihi

praeferes creaturam.
fldi's

Tunc

auteni non ailorabis alieumu,

me
ad

audieris, idest,
dei.

verbi niei U\ faciet liberum a diis alicuis et

et

verum eultorem
trabet

Jlaec

eniiu absti'aliet te a cupidltate et fiducia rcnini

creatoreni.'

(^niiniiMld
Ita
30

l'iet

istnd?
fiduciam sapientiae, iusticiae, vir-

fiet:

Fides Christi
doeeus,
(|nod,

tollit

omnem

tutis proprie,

nisi

ipse pro te

mortuus esset teque servaret, iam oritnr

ut

nee tu nee omnis ereatura

temptas.
iu

tibi

posset prodesse, ac sie oritur oninium eonest, et credis,

cum

et

At ubi audis, amor dnlcis,

sulius

(|mid
et

pro te passus
periit onuiis

iidncia

sie

rerum affcctus

inntiliuni,

Va

oritur estimatio
x,

(^hristi,

ut

rci

neccssai'iae
et

vehementer,
ita

reniaiisit<|iie

tibi

mm
1

nisi

solus Ihesus,

solus

satis

suflcicus tibi,

ut

de cmmilms

olim nnuni coluerunt Deuni

i.'iitl)er

(pii

Imiic

L
noc:

sumat

iilicpmndn nocidat

in bcr ed. Erl. tto^

eigener 3<trict)tiRun(!

8 ul hitius vidohinius inlra

l'iitet

11

idulou.

latrae

L
t)ot

^intct rei

t|ot

noc^

Vjdjct

bos 'Wianujfript

satis,

quod avorsi

Deo

in se ipsos.

18 illicoV hoc
bic alte ^onbjt^tift

21 l'salmus 81.

22 Nee adorabis
filia,

L
Non
:!2

27 9in^
oporibus

Cbfc^cr

^ict nod^:

Sic 1*8.44. Audi,

et vide &c.

tnis eris lonnosa,

sed tide iu t'liristum, non tarnen eris sine peccat, sed otiani decoia per

Cliristuni,

cuius

decor

tuus

est

per

fideni

in

illmn.

29

tullot

l>

i|\iis

pro

400

Decem praecepta Witteiibergensi praedicata populo.

1518.

(lesjierans uniouni

habeas liunc, in quo omuia speras, ideoqiie super oninia

est verus, umis, solus deus.

eum

diligas.

At Liesus

Quem cum

habes, nou

habes alienum deum.

ludaei vero timeutes, eo

jieius

ne alienum deum haberent, Si

liomineni C'luistum adorent,

(K)rdis
q. d.

adorant alienum deum, Seilicet idola

sui,

quae

sibi

de den fingunt.

Recte ergo
si

dicit

'Si

audieris

nie',

:,

'impossibUe est, ut non adores alienum,

non audieris me, quia non

Inuniliaberis nee auferetur tibi fiducia ereaturae.

adoraljis me, sed te et tua.'

Non

humiliatus autem non

imjilet lioe prae-

Clre ergo patet, quod

nemo

oeptum
aifeetu,

iiisi

credeus in Christum, sperans, diligens, nudatus ab

sine gratia dei est impossibile.

Quod

At

sunt

nuilti,

onmium renun qui eum iuter-

tu

rogantur, an alienum
((uod

nequaquam.

deum habeant et idolatrae sint, eonstanter respondeut, Hos ut deprehendas manifesto mendacio, id observa, Num
ita

sint i-ebus ita

mortui et in Christo

securi,

ut nee divitiis inflentur nee

pan]iertate deiieiantur,
vita laetentur nee
tristentur,
illa

nee honore tumeant nee ignominia mareescant,

Nee
10

morte ten-eantur, nee voluptate gaudeant nee ]3assionibus

ita
sit,

Et prorsus
eis

sint

ad utrmiqne immoti

et quieti, ut

quoquo modo

cadaut satis

tatem, ignominiam,
voluptatein,
*j. 42, j.
$oiici.
.',,

jiassiones,

quod Ihesum Christum habent, immo ut paupermortem ament et o])tent, divitias, gloriam,
ille

vitam fastidiant prae desiderio sui dei Ihesu Christi, Sicut

psalmus

xli.

Quemadmodum

desyderat eer\nis

ad fontes aquarum &c.,

Et

8.

s])onsa in Cantieis: Filiae lerusalem,

Nuneiate dileeto, quia amore langueo,

Wi.

I.

S3.

Cupio dissolvi et esse eum Christo. Qui vero hune in se nondum sentit, Confiteatur se nondum esse purum dei eultorem, sed multa mixtum idolatria, quia dolet, eupit, amat, odit, non sieut debet nee ea (juae debet. At hie dieitur 'haee pertinent ad perieetos, non ad omues, non est neeessaria tanta perfeetio.' Respondeo: Et nos scimus hoc

Et Taulus

affectum

sf,

SRntti). 6,

V]- 51,

(id est, non ludaeorum, sed Christianorum), Non quod omnes qui tam perfeeti non sunt, Sed quod isla meta et finis est nobis propositus, a euius asseentione nemo e.xeusatur, nisi is qui cum gemitu agnoscit et eonfitetiu', sese non esse talem, et quottidie laborat, ut 12. fiat talis. Et quod minus faeit, liuiiiiliter petit ignosei, dieens: diniitte nobis 12. debita nostra. Et iihul: Cor nnmdum civa in me, deus. hiis inquam timoratis et

esse

perfectorum
sint

danmati

30

eonfitentibus, querentibus, petentibus

non imputatur

ista idolatriae

suae mixtura

propter Christum in
diue proticiendi

quem

eredunt, Ulis vero, qui sine timore, sine sollieitu-

in seeuritate stei'tuut, sit

onniino imputatiu- et sunt vere idolatrae,

35

Nee excusabuntur, quod non

illud lapidil)us aut liguis, ac
!D!att[|.
;,,

necesse esse perfectum, quasi praeceptum

sit

non potius hominibus

positum
sit

et ita

implendum

18.

pleue atque pei-fecte, ut nee

(11 O (lueni

unum

iota aut

unus apex

praeteriturus.

s!bi

L
24

(licet

9 nudat(iiie

alj

L
Sov

17 ei

sit

20

\>s.

xliii.

l'salmus 42.

sicuti

27

id

est,

fel)lt

Non quod

mcrtt i'f^CT an: Hie

plura et utilissima interponit Codex MStus. nobis est L 36 excusabantur tereundua Safeler amtnl., ed. Witebergae 1545, ed. lenae 1556

38 piae-

Decfini praecopta

Wittenbergensi praedicata
ut

iiop\ilo.

llft.

4()\

Pro
coiiti'u
(iiisi

clariore notitiu, iia

pracccptiiiii
iiitinitinu

iiitiniiii(r('s

possint caporo,

(|iii

et

(|ii<inK)(lo
oiiiiiia

luic

pccccnt, latissimc |)oiiain cxeiiipla, ikhi taiiicn

vi'liiii

munorai'c)

scd

iinilta,

iit

i'onini

((iiupui'atidiu'

possint

reliqua facilius
r.

iiitollii>'i.

I'riiiK.

Sunt

alicuii

adcn rtidcs, ut

vidoatur dialiolus iiou

serio,

scd

velul niiiriuucs suos ioco illudcrc, iiitcr

<|Uo.s

suut ortilc;!,
spccies:
s(>d

diviiii,

Malctici,

inoantatores superstitiosi

Et horuni multiplex

in

coniiK'ndiuni
ditl'crciitias

cos n'di'am at(|uc, ut facilius tcncantur nicni<iria, iuxta actatuni

distinguani.
lu

Prima
Prinio sunt,
id est

est Adicscentia per sc proelivis in seductioncin Imstis.

(|ui

conccptis verhis
taela,

ccrtisque sii^nis uoverunt consecrare,

et

cxecrare, gladios,

boardas

onme
ip.se

l'ernim,

ita

ut

non possint

laedi

ab
in

illis

sive in bello sive alias.

fixo tani

Vidi

ego adulcscentcni, qui stiicto

laesns gladinm

gladio
1.-,

ventrem nudum

valide urgel)at adversuni scipsuni, dcnicc

et

capulus reflexus copularctur acuniiui super vcutrem,

rui'suni reniisit.

nihil

Secundo, Qui possunt haec solvere Circulo descripto ductisque

signis, et ita alter altcrius saeranienta irrita facions sese oecidiint.

in

puKcre
ad

Tercio.
au

Sunt

(pii

literas

aut

cliaracteres super vitnini scribunt et

igneni ponmit, tonpiere soliti liac machiiia pueUas ad sni

amorem.
])er

At

illae

rursuni

aliac

ollain

ad

ignem ponentcs suos Adonides

in

nnilta

niiliaria
a<l

voeare possunt.

Aliae eaput asini

sni

nicdio foeo
ai'nuiios

poncntes

urgent

sc

venire quotqiiot volunt

dictu,
V;,

mysterii

vel

vel

consortes.

Va mirnni
potiri
<'is

(|Uod

non

sit

sahis uec remissio venire eoaetis,

donee igne

licuerit,

asLnini capitis coctore.

literae niultis saeris et verbis et signis repletae,
in

Quarto habentur
niendaciuni est,
C'arolus.
3u

Quas
et

Carole dicunt a T^eone ])apa niissas

ut

bellum,

(|Uod

ultra vanitatem ctiani

ex Clironicis patet,

cum non

ierint

Synchron! IjCo

Hiis tanieu tantuni tribuunt, ut nee occidi nee laedi nee iniuriani pati

possit, qui Ulas portaverit, ita nt pracsuraant et inicpiis causis victorias forenses.

(^uiuto observant nicnses pro uxorc duccnda, Alii, nc naseatur prolcs,

alii

contra, ut

j)i-ole

abundcnt.

Ita non deo, sed mensibus tribuunt hominis

et

creationem infoelici insipicutia,

Sexto.
35

tamcn ^unt

libri

hiis

nugis

referti.

Sacra
Sunt

illa

caera

paschalis

cacrei

ninltis

furtim

abccditur,

nescio in quot et ipianta vel nialcficia vel superstitioncs.

Septimo.

qui

acccpta aqua bcncdieta i'um prcculis suis sperant

sc in tbrmieario ovinn

invcnturos,

quod
cuiiis

gestant<'s sinl

in\isibiles.
in

Octavo.
iaciuut
40

Fureni quaerunt,

dum

suspecta nomina

chartulis inscripta
sit

in

aqiiani benedictam,

ut,

uomen

in

ima rnat, ipsc

fr

quaesitus.
lii

gladiiir, IjoniLarJas

17

Secnndum L

32 aliique contra

;U abciditiir

Sajeler

Samml.,

cd.

Witeliergae l45, ed. leuae 1556

I.
''^'j

Sut^er?

aSetfc.

402
Nono.

Decem praecepta Wittenbergensi praedieata populo.

1518.

Uxore
qiii

diicta

stulti.s

observationibns

intoiidiint

uter

utri

sit

supervicturus, ut,

prior obdorniiat nocte prima, prior iiKiriatur, Item usor

viri

primo ingressu domiis

quibus se

suj^erius

limoii

tangat

mami

adiimctis

verbis/

dominam

viri

divinet.

Secimdiim
vergat,
in

iiaec iudicentur similia,

(juaiiquam siut

stiilta

magis quam

mala, et ludiis daemomini, ut dixi, videtiir, sed qui tandem in

scilicet

nimium serium

ut a.s.suescant

iis

minutis iu creaturam coniidere et inde nee

sint sacra signa sacraque

magnis deo credaut.

Excusaut se sane, quod

sint accusandi,

verba, quasi
in
i'c

non ideo magis

quod

rebus, signis verbisque dei

lo

i)r(iphana et diabolica utuntur.

^Secunda
ubi

est

iuventus et eornm qui

coniugii)

iam sunt

astric-ti,

aff'ectus

prolis et reruni iiuilicreulas mire

seductiles reddit in

hoc opere diaboli.

Primo.
sunt,
est,

Cm-are nituntur iniantes supersticiosis quibusdam

ritibus.

Nam
i;

Qui

faseinatos curant pueros

(quod mahim apud nos frequentissimum

adeo abundant pestilentes vctulae et

daemonum

aneillae

in

hxmc usum)
scribmit

ignoto
dotes

quodam morbo, quem

et

teutonice 'die elbe' vocant.

a

Hiis (juidam sacerliteras

aeditui

rusticaui,

magicis

meretricibus

edoeti,

pensiles
die:

ad colhuu, Sed non conmiuni atramento neque papyro nee omni

an
et

nescio

calamo
fit

et

pulpito et loco iisuali. habet

taciunt, quia credunt.

enim

res ea sna

20

oceulta mysteria, et

tarnen

quod

Alii alium

morbum,

quem
eo

teutonice 'das herczgespanst' vocant, id est pectoris distensionem,

scilicet

quem

mensura a cubito ad cubitum non sit equalis mensiu-ae a poplite ad coUum pueri. Deinde nescio quot modis raurmurandi cingulo metientes capitis dolorem mitigent: sie et alios omnium
Si

probant argumento,

25

membrorum

dolores.

snas tarn insignis

et sapientiores se

Hie ego veUem pueros intelligere et loqui, ut matres stultitiae argiierent. Non enim est dubium, quin resistereut
uteri sui"?'

matribus probarent.

Dicunt autem 'Quis non misereatur infanti et filio Miserendura, sed non usque ad servitutem diaboli:
niedicinam, vel deuni exora in simplici
diabolo ser\andum et
fide.

Respondeo:
:w

vel

naturalem quaere
creavit,

Cur cum, quem deus

sanaudum
Necjue

offers?

A'erum deus ad tentationem

est,

incre-

duloram
qui

jieiniittit talia fieri in

infantibus per maleiicos, ut diabolum quaerant

deuiu

neglexerunt,

enim dultitandum

infantium

einsmodi
35

vexationes quandoque non esse natiu-ales: sed daemones, per maleticos adiurati,

2
ill

niorietur

bev *JJote:

uxores L oe MuggaBcn Hie multa boiiae frugis addiiiitnr

7 in

iis

iiiinutiis

L,

ed.

Erl.

10 Sfdjcv

MStn.

IT bte Ci(6cn

22 vocant

fet|lt

in allen ?u?a6en
')

er pruc

(outet und) oiiier f)Qnbfcf)riftlid)en 9iotij:

-J

3d)

gveiff

aiiff

bl)

bert^uer,

mein

fricg bev

gce aleeg fuer."

8jcf)er

merft an: Sequentia adiecta fuei-e Concioni

A. 1.516 in Feria Visit. Mariae habitae, teste Codice

MSto

citato.

SBgl.

t)ier

. 60

f.

T)pconi i)i-.iocoi)ta

Wittenbergensi praedieata populo. 1518.

occultt)
aiit

403
u(

itu

cruciaiit

parentes eonmi,

Iri

iiulicio
piiiiiat.

scd

iustissimo,

probet

tideiu vel

illoruni

vd

alionim
iiisuillaiit

ntnis(|Uc

Sefuiido patres
laborantibu.s
i
i|iiiii
:

parvulis in palatiim
ail

\A

giittiii'

iicscio

(|ii(i iiidi'l!

addiu-iiiit
(iiii

autcin vcrba
siii'iiaiit

adiurationeni idonea
In])(i,

.se|)tciii

vicibiis.

Tercid.
totaiii

])ecora

at(|ue sie scrvant a

peste, a(|iia, iiie,

ei\itateiu
(jiieri

vel

duiiuuii

ab

iiiceiidin

possiiiit

ita

servarc. iiiluebx
('rej)tani .sed
))er

hipiis

iuste

])otest,

portioneiu

suaiii

a
siia

tleo

dataiii

sibi

daemoiumi tbederatos.
deo laudatus
lu

Si

lob

ita feeisset,

peeora .servasset,

iioii

esset.

Quarto.
stiti,

Kadein religione

t'nutiis
e.x

in

atiris

<!

liortis

eonsijiiiant

adio

ut,

qui inibreni et increnientiuu

deo aecepenmt, ciistodiani ex

(lialiolo

petant, veliit contra deuni puguantes, ne auferat

quod

dedit.
j)er(>ri

Quintu.

Igneni et aqiiani, item serpentes uoveriiut adiurare, nc

est,

noeeant ullo modo, id

li

ut res eoruni ncm

sit

siibieeta deo.

Sexto.

Iiifirmi,

dum

vovout sauetis vota, deinee])s peccatnm ]iutant

mediciuis

uti,

ut seilicet teutent
olei

deum
eani

suis stuitis votis.

Attjue si([ua nuilier

nisi

imiDCta
oportet

fiierit

saeramento,
in

per

annniu

iion

nigris

vostibus

uti,

non saltare

ciuirca,

non dorniire euni

t'oemineiim,

niarito.

Adeo
in

diabolus

faiuibare

habet organuin se.vum istuni

ut

ipsuni

sua sacra

a-sciscat, j)er

ipsuni suas Icges dietet, suas superstitiones seminet: per

omuia
terras

eoiitrarie

deo,

qui

saera et saeerdotium
istud

et

verbuni
miiliebre

suinn

viris

imponit.

\'enuu longe pracvalet saeerdotium

innumeri.s

i'eple\-itque
fi-ivolis,

lia.s

superstitionibus, beuedictionibus,

documenti.s

quibus

longe plus timent

ii

eptinio.

quam a legibus et sacris sacerdocii vii'ilis Huc pertinent, (pii ominationes, auguria, ut
vel

ac divini.

eroeitatum eor-

vonuu,

et alioruiu gentiliiuu portentorimi reliquia.s

exempla observant.
eroderent,

Octav.
aedificiis,

Qui

dies Aegyptios obsen'aut in j)rofcetionibus, iu reditu, in

iu uegoeiis, in vestibus novis induendis.

H
,

si .sie

quod

ignis in
3J

Ineme
faoere,
sit
sit.

gratior est

q\iani

in aestate.

Item quod
lialx't,

in

aestate eouvenit

foeuiuii

fhiges

eoUigei-e &c.,
sit

recte credcrent

Ant quod omni niane

bonum
egrotus
et uos

exire,

siquis sanus

et ueeessitatem

Malmn antcm,

si

Quid enim

aliml meretur ilhusor iste

Hii.s

diabolus (piam ut rursum

<|ui

eum rideamus?

non longe iunguntur,

et

in<isioiicm

venarum,

ablaetationem juierorum, salubritatem balneorum

3i

oiiortunitatem seminan-

dorum non ex liumorum

sed ex inHuentiis
doeeant, necssitatem
oeeidere,

et

ealoi-um

oportunitate

vel

cor])orum neecssitate,

planetarnm et .stellarum nos docent,

hie

Cum

<i|itiiin

Mt'diei

esse uuieani regnlam, Nisi forte parant nos (ame

nisi

dum non

])ermittmit

paueis

diebus nos seminare.

Sed bene

habet,
40

([uod istae nugae

nnliis vel

paueissimis

(deo melius eogitaute pro

nobis) obser\-antur.

24

et divini

29 idem

L
26*

404
Nono.

Decein praecepta Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

Sequitur lauta

illa

Astrologia scu Mathematica,

stiilticiaiu

qiiae

valde
est

cupit esse scientia,

sed non potest

ingenitam exuere.

Haec

quae nos docet, Qiiis, qualis quantusve horoscopis signoram: Consiliarii seilicet
ego
qiiis

sit flituiiis,

Quisquis natus fuerit in

uec angelis
noti.

diN-ini secreti

Umim
5

niiror,

cjuidnam Ulis acciderit, ut nou invenerint stellani cjuae porteudat,

sit

iustus, quis peccator

iu honiiniliiis

uasciturus.

Qiiandoquidem snos horoscopos

iion

maxiiiie

valere voliint,

tum

est

res

tani

])arvi
sit

niomenti
Baliieator,

iusticia, peocatiiin, veritas,

nieudacium, sed nee tarn rara

quam
si

Cantator, Trapezita, piscatc)r, orator, aiuator, qui suos habent horoscopos.

Cur ergo

nulluni

it)i

iusticiae

et

veritatis

signuniV

Aut

est,

Ciu*

nun-

lo

quam

sortitur e'ectum?

iquidem omnis homo

ad hoc fatiun
est

naseitiu- peccator,

mendax,

insipieus, licet nulla Stella

coelesti gratia N-isitetiir.

sit conficta,

nee mutatiu", nisi superet

Aut
tarn

coehnn adeo infestimi

incuriosum iusticiae

et veritatis, ut ^^hssb^la halnea

influat et ludos et veneres, lusticiani auteni

omnino nesciat?
natura sua

Aut

invidus ci-eator,

Qui

uulluin signuni boni,

sed

is

tantumuiodo mali coustituit? quippe cum mlus homo nascatur bonus

sitqiie

cum

influentiis perseveratmnis malus,

hos ego inter subtiles

latuf>s

numerassem,

nisi

rudibus esseut rudiores.

obiecta,

Sed pulchen-ime solvunt

sed inolinant ad peecatum' &c.

dicentes 'Influentiae
sit

non necessitant,
sentire,
20

quasi non

idipsum impiissimum
et

quod deus

foecerit

creatiu'am

ad

inclinationem jieccati

nun

potius ad

erectionem iusticiae, ut omnia cooperentur in bonum, non in malum, hominibns,

Aut
iUfatti).

quasi nllus

hominum

neoessitate pnlsus peccet,

dicet peccare?

et

inclinatione.
15,19.

Quis invitum
nobis est,
intrat

Omnis mala

inclinatio

non potius semper non extra

2.1

nos, sed

in

Sicut ait
in

Clu-istus:

De

corde exeimt cogitationes

lacob.:

Snc'.'i, 14

malae,

Non quod
venit.

liominem &c.

Et B.

Unusquisque ten-

tatm* a concupiscentia sua abstractus et illectus,

i.SDioi.

quae non fato sed origine

bm.

Onmia enim, quae foecit deus, bona sunt: ideo ex natura possinit nisi ad bonum iclinare. Qule est ummiquodqne, tale et sua non (^uod autcni ad malum serviunt, nou est natura, sed inimia operatm'. s, 20. eonini sicut Paulus ait: Omnis creatm-a subiecta est vanitati non volens.
i,3i.peccati
,

an

Uli
illa

autcni natnrani

corum

facinut

vanitatera,

Volentes ex institutione dei

Cur ergo Adam et Hevam ante serpentem non inclinavermit? Cur non Clu-istum? Cur nou Yirginem? pereat ea blasphemans impietas. Yox iUa Vox patris Adam est, qni et ipse suam
habere,
ut

ad peccandmn

inclinent.

35

i.Woj. 3,12.

inclinationem ad nnierom transtulit,

id est, creaturam dei, dicens:

Mulier,

quam mihi

dedisti

&c.

A'erum

quam

egregie

mihi ob.starent,

si

ulhnn

sanctornm vel mart\Tem his usum esse aut scripsisse aut approbasse possent
1

tanta
ed.

illa

6 qui peccator nascitm-us

sit

tani

nou
25

est

L
L

12 super

coelesti L,

Erl.
fflaielev

16

nascitur
ed.

h
:32

17

intiuentis
etl.

22

creationem iustitiae
siciiti

23 compulsus
B. lacob.
fehlt

Samml.,
:J1

Witebeigae 1545,
de la

leuae 1556

26 Et

Sicuti

Deccm praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

OStendere.

1618.

405
r(']ii'(ilia-

veruDl, pri'sertini B.
iiivuiiit

\imc aulcm nun nmiln nun A Hllst imis inniiillis

lanjinidiila
insijtieiitia

;i|)|iriili;i\

rniiit,
15.

scd ctiarn

lucis,

Inin
(jui

(Ircgoriiis,

VA tarnen

ista

lan<iiiidiiiii's

crcdaiit.
iit

'Abraham,
5

iiKiiiiunt, dociiit

AegyptiDS a.<trok)giam,
vcnuii,
tliiblo

tcstis est lo.sepj)iis',

quasi loseppus misquani

gloriac
apjH'titDr.

cxcossci-it

praesertim tain auhelus iudaicae

dociiit

Ahraliaiu

sine

Aegyptios deiim colere

cilii.

et

veraru dei sapientlani, Sicut et de losepli dicitur, ps.

cipes
illos
iii

Vi

crndiret

])riii- *i. los, 22.

eiu.

et

senes eius

prudentiani docei"et.
nudtoniiinis

Noii

est

crcdcndinn sancdis

viros

iiee

astronomiae,

astruldiiiac

opcrani dctlissc, (|uae

iiiventutis sunt stiidia ociosa.

:i|ind

Sed loscpiius vidcnsj

non
ini])ares
i'uit,

luiius scii'uliae opinioncin

(|nonii>d()
(|Ui>d

(iraecos extolli et in gloria esse,

in

iingere visus est vi)luisse,

rliani

liac

re Tudaei
(jU(>(|U('

(Jraecis

sed supcriores essent,

in

ouiuilius aliis

faeei-e

conatus

(|uae
f'uisse

ad vanani gloriani

])ertinent.

Deinde
'>

niitniu est,

daeniones

non

aliquandu niutatos, qui tot

saeeuloi'uni intluentiis subieeti,

taiites,

tum propiorcs

([uani nos, utpot in aere habi-

Stellas
in

jSon autcm venisse steliaruni inHuentias super eos aut easdem siuit. eodem modo eis fisisse absurdiun vidctur. j\ranent cnini obstinati

sua perversitate nee )dlo signo mutantur, euni iiostrae aniniac brcvissimo
influentiaruni luutari dicantur.

momento
-'I

Ultimo,

l^uid

ad Mosen iliecmus Deut:

et

iiii.

Xe

forte clevafis

oculis

r,.

soioi. 4, 10.

ad caeium videas solem

deus tuus
in

limam

et

omnia

astra cacli, (juae creavit doniinns

tS:r.

in

ministerium eunctis geiitibus

^\t

Si in niinisterium, (|Uouiodo authoritate

sui

dominium".'

subtiliter

e\ad\mt
astris,

dicentes

Magistri
|itest

i'tdiomei
25

"Sapiens

dominatm'

ideo

prai^veniic et

ini[)odirc

in-

fluentias stellarum'.

tantum?
eunctis,

Krgo non sunt in dominium sapicntibus, sed iusi|)icntil)us Quid autem Moses? Cunetis, inijnit, gentibns in ministerium. Hi
eunetae
geutes

ergo vel

sunt sapientes

et

ita

dominantur

astris

.10

tantummodo sunt sapientes et fiet, nt non eunctis g<'ntibus sint creata in ministerium, Yel Moses \-erax et tu mendax, Vi omittam, quod, si etiam vere sapiens esset dominus astrornm, niliilominus falstim dixisset Mo.ses, Utpote quod astra non ministrent sapientibus etiam, sed
onines, vel aliqnae

inagis
f'ata

im])odinnt

ita

ut,
in

nisi

illi

sajiientia praestarent,

non

])ossijit

eoruni
cl

vitarc.

.NUn
at<|ue

cign

ministerium,
iiisi|ii('ntii)us

sed

in

bellum

saj)ientii)ns

in

dominium
3i

tvrannidem

dicendae fuissent stellae ereatae.

dcinn
erudelitatis aeeusare,

Quod
iMtrni
caeli

est

et

Mosen mendacii arguerc

Sed
liaee alii
.x.

et

omni.signis 3".

no(ine ijiasplicman'.

latius tractaruut.

Sat

sit

indieasse vaniet

hanc

pi-cilniiitam.

Hiere:

luxta vias gcntimn nulilc dirrrc

10, 2.

nolite mctucre.

Solus

<'nim

deus timendus

est

in

omnibns.

f'aetera
9tbm.
s, 2s.

uimiia ut niLuisteria in
4 losephus

bonum
T(ise|iliiis
fcljtt

electis

coopcrantia esse debenms intelligere.

7

L
1

10 losephus
icf)U
I.

autem
eaiuiii

L L

imntmam

\.

de loKcplio
2-">

L L

l'salmn
:!1

10.5.

L
L

23 (iomiuum L

doiiiimim

etiam
fel)lt

32 possuiit

3 vaiiitatciu istam esse proliibitam

39 ut

406

Deceni praeeeiita AVittenbergensi praedicata populo. 1518.

^Terciii
iit

aetns j^ropria
ciuii

est vetiilarnm aut .siniilia

Ulis operantiurn

qiii

daeiuouibus paciscimtiir, de quibus pa.sim habetur

iiotitia.

Primo.

Maleficiis possuut ocios laedere et excecare, coqiora infirniare,

.i

sagittare crura, imatrinilnis dcvo\'ere, et prout libet vel occidere vel leiita et
ineiQ'abili

plaga taudeni oousumere, ut vidi plures

talia passos?.
fi-uges,

Secimdo.

Possunt tempestatci?, tonitrua concitare, perdere

aliis

occi-

dere pecora, Item Butvrum, Lac, Casexim

forari,

idest,

ex poste uel

bipeuue vel mautili mulgere.

Tercio.

Huc

pertinent, qiu scientiam quaeriuit

dicitur.

per

artem Notoriam,''*

lo

de

(jiia

in

iure

satis

Item Qui occulta (juaerunt per Cristallum,

uuguem
iiif?i

vel ebiu"ueum capulum,

tameu prius cousecratum.

Nee

id pos.sunt,

puelle vel pueri virgines, in circulo inelusi, ue desit species

operi.

bona pessimo
thezauros,

illi

Dicitur tameu huius inspectionis mysterium fallaeissimimi esse.

sunt:

Huius generis

Qui

vii'ga

di\nnationis

occultos

quaerimt

15

Maxime autem h quos viilgo viros et midieres sapientes (id est, Magos et phytonissas) vocant, Quorum oracula ex diversis et longinquis locis petunt,
Siquis aliquid amiserit vel quodcunque passus
ftierit,

cuius ignoret authorem.

Miriuu,

ho.s

ab Episcopis pemiitti impune

Creditiu- a

talia publice andere.

0

quod equitent super scobem, alii super hircum, alii snjier alias nugas ad quendam locum, ubi ad convivitmi conneniant eins myster cousortes. quod non soliun prohibitum est fieri, sed etiam credi vertun esse, ut infra latius, Sicut et iUud, quod vetiae mutentur in
Quaiio.
midtis,
feles

seu catos et nocte vagentur, prohiliitum est credi vcrimi esse.

Quinto
alios

dicitiu",

dominam Hidde,

apud aliquos quandam dominam, alios Herodiadem, Alios Venerem, per annum circum vehi ac velut

05

lustralem febnuuu peragere,

quisquilias ciu-rus sui,

Quae

hospitibus suis reUnquat vel carbones vel

(juae postea inveniuntur esse

aurum

et

argentum, ut

etiani in latina lingua sit pro\-erbiuin

de carlionibus

et am'o,

hinc forte natum.

velut
lares
30

Sexto.

Habeut

(]uidam

domesticos

quosdam daemoues,
]>er

familires olim habeljantur,

qui aliquando
'helekeppelin'.

diem apparent.
et

Hos vulgo
oft'en-

vocaut al 'vichtelen',
esse, (juac talibus

alii

Et creditur dotnus fortunatissima

plus timent

dere eos

daemonum illusionibus occupata fiierit, daemones quam deum et totum mundum. quam
solitum est
L,

Septimo.

Aliquae, ut diabolmn inveniant, Ecclesiam circumeunt versis

fieri,

3.s

vestigs et contra
1

Et invento

Ulis

obvio sese tradunt

ed.

propriae
1556.

10 Noteriam
l)ot

20 scobam Soieler Samml.,

Witebergae l4,
32 Wich-

ed. leuae

3Jadj Sfd^cr
illi

ha alte SHanujtript; bic auf Scjcm veitcn"

telen

L
')

oG

obvio

L
Sequntia Concioni Dom. VII.
f.

Sjc^ft mcttt Qii;

p.

Tiinit. 151(3. habitae addita

fuerunt.

Sgl.

I)iet

S. Ul

^)

Sj^er merft an: Intelligitur Cabbalae species Nota-

ricon dicta.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

ei

populo. 1518.

407

in pactum. Si

K\ homm
iiiciirrant
,

{jenere esse pulaiicli sunt,

:

Qiii

maliim omen esse

si'se

putont,

maiie olniiuii lialmerint sacordotcin

(Vw'i

sij>iiaiit

cuim

cnirc, ne

mala

eiiir^

i|uae

priiiiu

urciir.sii

p;acei-(l(>tis

sihi

pdilcndmit,

magistro diabolo,

futiira.

Octavu.
Noiio.

Sunt im'uhi
Etiaiii
ii.sc(Ue

et siu-ciihi

(laeinniuiin,

de

(|iiil)iis

latiiis

statitn.

ad

sacraiiieiitoniiii

iiiiuriaiii

pruKeit isla netjuitia

Sataue.

Sunt euim, Qiii

alia
alliirant.

bapti.saudi.'s piieris

verbenain, easeimi, nescio denique

illa

quaeuam
1"

Et
tot

(piideiu

vei-l)eiia

noiniiiati.s.'rinia

est

sii]kt-

stitiouuiu luinistra.

Miri.s cei-einous liauc eliodiuiit, deiiidc coiisecrari faciimt,

Et horrenda temeritate
scilicet

nomina

dei

et

sanctormii

super

eam

iiivoeant,

ex aliquo ludaeo praestigioso seducti.

liie

Omitto
nentiu"
1'

mcnstrua iiiulienuu, quil)us

Aliquae
in

aliijuae

pliiltra

insaui

amoris,
sagiita

saepius mortis

cuiitieinut.

fil)um

i)oreoruin misccnt,

quo

foelicius.

Omitto, quod intimtibus tabe vel niacie laborantibiis

posito.-;

soieiit

consulere, ut

in ciddare,

iiriie

su])posito, in a(|na calida nu)d('ste

ter eurrcnte et ]H'r i'oi-anien

coquant, alia ibemina astaute, alia ciremu

interrogante 'Quid ooqiiis?'
illa

domum

tum

respoiideutc 'eoquo canicni Nttfrein, ut

tini<Mit

nova
3"

fiat'.

Item, (piod ablactatos co periculo

fiitiu-i

i'chictare,

((uod

pueri

exiude siut

ilalediei et linguae malignae.

Omitto

jNIonstra, qiiae

agunt

in periculo partus.

Religiosissime legendam S. Margarethae legimt et ipsi

passioni Christi ]>raetmuit.

Aliac t'cmoralc

viri

parturienti in coilo snspen-

dimt aliisque uugis dehTant.

Sunt

praeterea

stidtae

qnaedam, quae cum

ioc<isc

ali<iuotics

dictum

audierint 'Si
2.S

quid amiseris et reperire volueris, da Eleemosyuam, calidam

scUicet Similam, et ]>one salem benedictum desujier et

ille

mox

in\euies'.

Quod
magna
ioco

hideus sie

voliiit

iutelligi

'pouc salem desuper, scilicet super rem amissam,

et iuuenies',

Illae

vero intelliguut 'super Similam'.

sit,

Nou quod
illae,

hec

sint, sed juod

in
3i!

indignmu

diabolum

sie eleem(js\nias et

salem benedictum

ludibrium vertere.
illa.,

Eiusdem
super sata

sai)ientiac

Mniiercs sunt

que

simiii

illusae froudes

<|nae in die

S.

Marci per viam proeessionis grostratae

et

fuerunt,
dicitur

accipientes

]>isoi-uni

faliannn

vcrrunt,

Scilicet

(piia

'Quondo
non
est

talibns fi-ondibus vcrrunt ur sata, salva cruut, ut galliuac aut

volueres caeli ea non toUant',

vcrrunt,
i."'

Non

intelligentes,

Quaudo

(id

eo tempore quo)

t'actnras

id

volueres.

Et

(|uis

Imius scductilis sexus

onmia
eis

Indicra, ridicnla, falsa,

vana

et supersticiosa recenseat?

Ex

prima Heva

ingenitmn
sunt
(|ui

falli

et ludibrio
ali(|ua
ticri

habcri.

Ex

iis

similia peuseutnr.
alii

Sed quia

horum
iis

possc non

eredmit,

nimis creduut, ideo

parimipei" de

vidcndum.

putaiide sunt, Qui

lli, ed.

putandae sunt, quae

2 habuerunt

SBafclcr

amml.,

vd.
i:i

Witebergae

LSi-S,

ed. lenae

Krlangae

L
L

12 aliqui
.3

L
et

Atque

in

ribum L

14 Omittoque, quod

16 circa

18 Idem

fe^U

4Qg

Decem
Prituum.

pviiecejita Wittenbei-gensi ijraecliciita [lopulo. 1518.

Nun

fredunt
,

ali(iiii,

jxtsse

Magas

et phytonissas istas tantum,

,

ut tenipe.states
iuferant &c.,
in

conimoveant

c-orpori uoceaiit, pecoribiis

rebus,

filiiis

malum
a deo cous

Habeutes
dfi

lianc suae seutentiae

taiitaiii

causam, quod

iion creduut eas

creaturis

liabcre

pote.stateui,

Nee daemonibu.s

tanta

j)ennitti,

Et

taineii,

cum

sie omiiia

a deo interri credaot, non ad

deum

fugimit
talia

4io6

1, iK.

Ideo persuadendi sunt, ut sciant daemones talia quaedam passi. omuino posse pcrmitteiite deo, Quod ex scriptnra satis ])rol)ari potest. Prinio. lob. i. Ubi ignis de caelo cecidit et pecura cum servis occidit, Et veutus irruit et domimi evertit filiosque eius oppressit, Item taudem in corpore eius percussit lcere pessimo, Novissime autem in anima cum tentavit gravissima desperationis tentatione, Et tamen textus ibi clare cxprimit

lo

ntrumque, Scicet quod diabolus haec operatus

flierit

accepta licentia a deo,

Ignis dei cecidit de

Et quod deus haec eadem

$iob
$iiob
1,

fecerit,

sicut
dedit,
in

ibidem

dicit:

21.

caelo &c. et ipsemet infra:

dominus

dominus

abstulit &c.,

Cum

tamen
i-^

1,

12.

dominus
et ipse,

ibi

dicat ad diabolum:
in

Ecce

manu

tua sunt omnia, (juae habet,

Si ergo

tantum ne

animam

eius extende manimi.

ignem

et fulgura

de caelo potest Satan iacere et tanta mala facere, deo permittente, Cur non
et

nunc ideni possit ad pactiuu suum adiuratus? Seeundo. Aegyptionmi piagas per angelos malos esse
,

facta,

testativr

!Bi.

78,

411

ps. Ixxvii. Misit iram et indiguationem

ille

immissiones per angelos malos.

faciant ullae maleficae.

At

-'>

plagae fueriuit maiores

Tercio.

quam mmc
!

Quot

obsessi recitantiu' in Euangelio!

quot animas quottidie

occupat eiToribus et ]ieccatis

An

minus

est

animam immortalem perdere

25

(|uam meml)rum moritiu'um aut aerem vexare?

2.)!attt).4,.s.s.

dcni(|ue

Dffi).

12, 7.

Nonne onmes sanctos martj'res ipse j^ersecutns est et occidit? ipsum dominum assumpsit et de deserto in montem, de monte in piunaculmn templi transtulit. Item cum Michaelc et angelis eius jiugnat. Quinto. Passi Christi haec omnia ibrtius probat. Si cnim filius dei tanta sustinuit a daemonibus et membris eonim. Quid mirum, si horrea
Quarto.
nostra possit destruere et memln'a percutere cadem permissionc dei?
Sexto.
Illud
vide,

ao

quomodo deus

dat

tam multis malis hominibus

potestatem abutendi rebus,

et svuun peccatmn.

divitiis, potestate,

dommio

in

aliorum perniciem

Mntii)

Multomagis daemonibus pcnnittit rerum abusum contra Verum est antem, quod sine dei nos, sive ut puniat, sive ut erudiat nos. arbori.s movere possint, quia, ut Chri.stu.s ait, Sine nee folium 10,29. permissione
voluutate patris
sui

35

nee arboris folium

cadit in

terrain.

Ideo Christiauos

oportet nosse, haec

tarnen a deo sie

mala per daemones et Magas suas quidem inferri, sed ordinari. Boniun facit deus per seipsinii, Malum per malos.

tautam habere potentiain

et
iiuiic

L
.'j-^

adeo permilti
oUc 3tugo6eu
possit oUc

13 sicuti

L L

1.5

sunt
21

fc^tt

17

11011

idem
32

11011

possit

-U rsalmus 78.
Slulgaljcn

faciiiiit

L L

27 aiigelus

divitis

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

populo. 1518.

409
ali.-tulit, vici' 1,21

Unde lob

|ut.

H. Aniistiiiiis nit) iicm dixit:

(|iii

<l(piiiiiiii>

dcilii,
latiiis

dialiuhtinfVa.

Sed: dominus

dcilit,

idfiii

al)stnlit.
ijiii

Scd de
vctiila.s

iis

Sfcmuluiu.
aiit
.".

Niiiiiiim (.Tcduiit,

imitari in

Catos possc crcdmit

lioc est expres.siis

(niasciuiqiie alias

formas et ad coin-ivia

velii iiocte,

Et ad

textiis.

XXV.

(|.

vi. o.

Nee

niinmi,

iie iiUu.s

eredat.

Sunt cuiin illusiones diaholi,

non auteni
qui
talia

re.s

vera.

Sieut pulclire patct ex (juodani exeinplo, <|uod loaiuics

vetula, ut i)ivdieat()reni argueret niendacii,

Key.serpei^ recitat,

Quod quaedam
fal:<a,

dciiit esse
in

sero

eo

vocato

et

in

oculis

eins

sese

tiiijiens

sedensque
111

Untre jiistorio

ianKpic volens v<'lu,

ecce statim
et

ohdorrnivil et
in
et

(|uil)usdani jjestibus nioveliatur,

aceipei-et:

donce caderct de scanuio

convieta est
<lc

vulnus

caput
easu,

taiideni reversa

ad

se,

illusiiine

ex vulnere

(|Uantuuilil)et

vidisse se iaeta.sset niiraliilia sua.

))ar(iitil)u.-

Ideni ]iatet ex Vilis patruin de Virijine a

ad

S. Macliariniii

ducta, (|uae ah eo visa est

>

es.se

pnelia, <muii aliis vaeea videretur.

fiuiit,

Et

taJes

praestigiae ])iures liodie (|UO(|ue

ut

ille,

Qui ludaeo

deix'hat et doniiieiis

passns est sibi erus totiuu a eorpore

raj)!,

ul

ludaeuni eonfunderet.

Ideni de

Monacho
de
iis

piodani refertiir,
ref'eruutur.

Qui plaustmm

foeni prope consunipsit

<Sre.

Multa
in

ubique

Potest enini diabolus se umtare de jiersona

per-

sonam
-"

et miris

modis ludere sensmn, de

(juo in legeuda S. Martini, Ui)i

unus

oiiniiuin

sensus Ulusit eaelesti

Siuiile

quadam

ueste a diabolo
in

snb nombie Christi

donatus.

de quadam Moniali, (piae

suo cubieulo sedens visa est

ab

aliis

laeinioso ])allio
in et

seminuda

et liul)al<> stereore ea])ut velata,

ae,

quae tarnen

sese eredebat
rata.
-'"

fiiijjentissinia

veste

aurea Corona sedere a Christo decu-

Item

illud

in

legenda 8. Anch'eae,

Quomodo
illo,

in

i'ornia

speeio.ae

midieris tantum virnni ilUisit!

Item de Equestre

qui sero in hospiti\nn

sil)i

veniens, iuenndo eonvivio inter pueilas et ehoreas et epulas

iaeuit in

visus,

Mane
\'ide
et

profuudo iuto

et

equns eius ad arborem ieiunus

ligatus.

Sed omniinn

effieaeissimum est (piod in legenda S. Germani Altisiodorensis Episeopi.

C'atalogd
"'

Sanetorum li:vi:e.
adlnu'

ix.

("um enim

aliiiiianiio

imspitatus

tiiisset

iani

dormituri
in

vieinis

nocte

mensam pararent suis f'uturis, Tandem ille venientes

lui

(ut

n(|uisili

ab eo dieebant)

adiuravit, exeitato |iatrefamilias

enm
lectis
^'

suis pereoutatus,

nos.sent istos,
es.sent,
et

illis

vero iu>.serentibus,

inssit

ut

ad

vicinos irent viderc,

an donii

inventi

sunt onnies dormientes in

disparuit eo iubente.
in
in

suis, et sie evidenter illusio

daemonum

et patuit et

At
fnis.se

nt eontentiosis (|UO(|Ue satisfiieiani: Dieunt em'm, nuilieres

Catos
vaena

mutatas eo argumenfo verum esse, quod quidaui audaeulus,

plures

domo donniens,
vet\ilae sint

vulneraverit

tales

eatos,
eiiini

Mane
liilem

auteni taeiu
vei

Muhae
si

inventae sie vulneratae.

ipsi

Vel
rei

id

iietum est,

daemones
ac
vere

vere

vetulas

vulneraverunt, ut

mendaei

f'aeiant,

10 de staimu
iiivente

A
sie

l:i

Marariuin

C(|ueKtri

29 Catalugum

:i8

siimi

39 ac

4i0
vetulas

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

ille viilncrjisset,

populo. 1518.

qui cato.s

(id est daeniiines)

visus est vulnerare: potest,

iiKjuaui, tieri ut vetulae in

<'iim

somuo

vel extasi discurrere, vulnerari sihi videautur,

et

tauien in lecto

iaceant quietae

vere vnlnerentur a daenionibus, ut

al)

(jo.stea

credant

sese

vere disciirrisse et

alio

vulneratas esse.

Tale est

quoque de eqnitando snpcr scobem.

festum
est,

De Haerodiade
tradiuat

et laribus satis

mani-

scilicet esse daeniones.

et

Tercio de incnbis

succubis

insignes
ac('('i)t()

authores,

<jn(id

jiotest

iSatan in spctie nuilieris suceunibere vii'o et

seniine nn-snni inoiimbere

foeniinae et ita geuerare.

Sic enim sullicitavit (jnendani P^remitani usijue ad

obscenitatcni et postea e\;niuit, ut recitat S. loannes primiis

Eremitarum apud

Hieninymmn.
vix
([uin(jiie

Quin

dicitur (juandoquc

diabolus in

specie infantis fnisse et

nutrices ei satisfuisse.

Quarto.

De

iis,

qui vehuntnr

|iallio,

prope dubito. potest

fieri,

nt

vehantnr parvo spacio, neseio an in longinqun, saJtem tarn brevi tempore ut

(licitnr.

Hoc

scio, etiani

si

non vere

veliantin*,

posse euni sie ludere

omnem

^^

sensuni, ut le, qui vehitur, sit quietus et tarnen existimet se vehi

iiani

ad dominee

suam atque cum ea onmia

Simile Judicium mihi
est

peragere, quae

tamen mera

sint phantasmata.
et potus,

de afferentibus a longe cibos

obstat (iod postea

sirailes

agnoscant vere loca, ubi fuisse se dicant, quia potuit

Sic etiam de ministris quos adducit, cuius
aliquis
20

species sensibus ingerere.

id

indiciuni videtur,

quia

non

permittitui"

eos

alloqui,

ne videlicet

evanescant sicut fumus.

Ultimo de

iis,

(|uae in CristaUis vel ebore vel

ungue videutur.
quantuni

Certum
ss

est esse prestigium diaboli figuras fingentis in Cristallis,

titiu'.

sibi perniit-

non enim semper nee coram omnibus id potest, ut satis eompertum est. Sed ex iis caetera iudicentur. Infinita enim sunt et quottidie augescunt

eiusmodi portentorum genera defectu operarionim in vinea domini.

Haec autem omnia

qiiibus

faciliora

et

levicnla

sunt

apud diabolum, puta

hominis.

cameos sensus
sul)tilitate

et

phantasias illudit,

infnas partes

Sed

maiori

ut et niaiori pericuhi illudit mentibus et intelletstibus ,

Et

3o

quan(|uani sunt ]5lurimi, quoruin sensus illusionibus eins patent, tamen multo
pluivs illudit mente, scilicet doctos in scripturis, sanctos in operibus, ita ut
a.ism. 11,3.

ab Apostolo

proprio

titiilo

insigniatiu-

Corruptor mentium,

sicut

Hevam
unde
et
ss

sednxit astulia sua,

adeo ut et in angelum lucis sese

:

transfigiu'et,

B. Anibrosius ser: de pont.

Supplantatores invisi per onuies vias extendunt

hujucus innumerabilibus mortibus expavescendos, Animidia pusiUa

et

cum magnis

reptilia,

quorum non

est

numerus, Ita ut impossibUe

sit

ullum liominem

esse tutum, in
1
0(1.

quocunque opere, sensu,

illas

intellectu suo, nisi qui assidue sibi-

vetulas

3 quiete

scopani 33ajelet
,

leiiae

155G

8 Satanas

L
ed.
fel)U

9 geneiare

sed monstra,

ammt., ed. Witebergae loi, non liominem verum. Sic

eiiim

ed.

Witebergae 154.5,

lenae 1556

H
L

Quia

dicitur

20 Sic illam

24 praestigias

35 ser:

38 assiduo

Decem praecepta
ipsi

VVittenbergensi praedicata populo. 1518.

Piispecl
et
pi-iili

IIS

tiiiict

in

ciminlius

cl

ciiin

Inli

imiiiin
l;iiii

n|)(i-a

siim

vcrcliir.
siiimiii,

Scd
dncti

heu

(Inlin-,

(|\i:ini

sccnri

siimu- Imdir

inliini

i|ii;ilii

et paritiT iiidocti, t;in(|u;iin

dinlxilus sit
<ici-;iiniis

iiinrtuiis,

iidco
tiiic

iil

|)ro

iioslris

opiui-

dnibus

etiiini

cnu'iilissinm
iiicniit

liclla

mit

sine

litijjfcnuis

et

contcn-

dainiis!

Sic

iiii(|uilas

nostra, ut

in

scnsnni rcpniliuni IradiTcniin'.

liaoir

It-itnr

de

riidiorilms

et

scnsnallhns
(jni

sint

satis.

Sc(|nitnr

alind

cniis
nirsiis

traiisfri-t'ssioiiis,

iicmpc citruni.

s]i('cic
i|ui

liona

illndniitur.
et

(^nornni

duac sunt spccics: Altera oornin,

Altera
eornni,
([ui

<'irca

rcli(|uias
et

veiicralinncni
propi'ia

sanetoruin exeeduut,
i'J

sa]iieiitia

iiistieia

supcr-

biunt contra denni.

De

pridre prins.
et
liii

DuoI)US niodis
temporalia
et

coluntur a nohis Kt

invueantnr saneti.

I'riinn

pnipicr
niafrjs

corporalia duntaxat,

false eolunt sanetos,

innuo

seipsos iu Ulis, (juia sua (piaerunt,

non ea

(juae de!

siuil,

Ae

ideo sanetos

prope
I''

in

idola
ita

sihi

transt'ormant.
,

Hos
ut

sane B. An^;nstiniis

nun

peiiitns
ipii

reiicit,
]X'r

Sed

duntaxat eonimcndat
tenii<iralia
dial)oi<).

eos nicliores asserat (|uani eos

]acta

diaholi

(|ua<'runt.

Melius est enini

iion

etiani

teiii]i<iralia

deo petere ([Uam a

Christiani.
pessiniis
in

Sed per hoc

sunt eoniniendati,

ininio

nee

M()di(;a laus est, iinmo iuai;nnin vitnperinm, nun esse bonos, nisi
(|ui

onmiuni eoniparentur, Kt tauten deus,

hoc cultu eos e.xaudit
et

dat etiani

|uillis

eorvonini
|)roliatin-.
illc

escas, in

larj^itur petita, ut

per seriptnrani
dedit,
licet

Primo: per Naanian Syruni toti Syriae Idolatra, tanien niajrniis apud regem Syriae.

saliitem

esset

Seeundo: Saniaritani, uhi eae]ierunt deuni colcre,

Terein:

siinul

cinn diis suis

((|Uod impossibile est placere deo) liberati sunt a leonibus (|uil)us <lc\iiraiianliir.
2.-)

Aeliab et

aJiis

multis

regibns Idolatris

et

inalis

de(lit

iniilti-

pliees vietorias et bcneficia projiter aliqna ojiera externe lioniinibus ap])arentia.

(Jiiarto: I?. .\ugiistintis
]i:
i.

eiui: vi. disserit,

Romanis eoneessnm
\irlnles,

deo

tarn

intens impcrinni pnipter insignes (juasdani

id

eiinini

cnin

laimn

deo placere non potuerinl, sed apud liomines

.10

taiitnniniodo mercliandir.
](epercit,

(ininto:
licet esseut

Iiidaeis solo

timore poenae jieccatum vitantiiins sae]ic

et

populus seniper errans corile

(|no(|iie

displicens deo.

Sexto: Et nunc

jx'stes,

bella,

fames

sae])iiis avertil <iens |>ro|)ler

emendani solo timore inceptam,

tentia,
IS

cum

taiiien

non

])laeeat

deo coaeta poenisane

]i.itel,

(juae

minus

est

<juam

diinidia

|)oenitentia:
et

(piod

(|nia

remissa plaga nuix

Plii

redeunt

ad ingenium

mores

]>riores,

iniiiio

jiciores.

omnes sicut denm eolunt et benc vivunt pro]iter temporalia, ita rece|)cnmt mercedem siiam. ita et cum sanctis dei aginnis, (pios non nltia culirnnquam pe,s aut eaput dolet aut marsupium eget. Et (juan<piam liaee sint nobis inntilia et stulta a]Mid deum, nee deo nee sanetis plaeita, tarnen pro5 traderemus
2.

A
L.

l'J ciiivi.iuiii .\

20
2.

pniliafur,

l'salni 14<i. I'rinm

1.

22 Syriae,

Regiim

7.

Seeundo

24 devorabaiitur,

Reg.

7.

Tcrtiu

27 B. Aug. L. Civi.

31 eo, Psalm 95. f>exto

36

sicuti

412
sunt
OTntt^. s,45.

Decem praecepta Wittenbeigensi praedieata populo.

ad gloriam dei, qui ex omnibus potest
est eliani stultis,

1518.

elicere

bona,

Cuius denique

naturae

inimu

iiiimk-i.s et bla.spheniis beuefaceie, pluere super

gratos et ingratos,
sit

ut eo ipso nos dciceret,

Haec non

esse ea, propter quae

colendus ipse vel sanctus quisquain,

cum

viderimus ea uun rogatimi ueque

^

cultum pessimis (|uil>usque cupiose

lai'giri.

Atque quo
Primus
coguoscendus,

liaee

clarius

intelligantur,

aliquot
est.

enumeremus sanctonim,
alioqiiiu

quoruui supersticiosus cidtus omnibus notus

est S. Antonius, qui

pro igne sacro a multis,

ut eo prope ventmn

nunquam
quod
lo

colitiu' et ita colitur,

sit

impietati-s,

ipsmn sanctnni virum posse credant suis viribus seu dono sibi a deo coUato istas em-ationes tribuere. Adeo nou a deo per intercessionem S. Antouii,

Sed velut ab ipso solo Antonio petuut quod vokmt, nihil memores interDeiude hanc gratiam cm-ationis ita apud hunc soluni quaeruut, cessionis. ut aut nescire aut non credere videantur, demii posse idem per quemlibet Interim autem nullus plaue auditm-, (ui id a B. Antonio alium couferre.
imploret, ut et ipse mereretm* laeticiam spiritas caeterasque virtutes Antonii
imitari,

is

de quil^us tarnen in legenda eins memoria

est

est,

nihil

prorsus de igne.

Secundus
colitiu-, nisi

sanetus Sebastianus,

unus onmimn qui propter pestem

S. lartinum.

quod nuper socium admisit

Tercius Valentiuus, Morbi caduci praefectns:

egisse
ausilii

quem cum

nihil

legimus
in huius

20

cmu hoc morbo, prope iurarem ex

sortem venisse.
alludit.

allusioue gennanica

eum

Nam

cadere 'vallen' significat, quod ad A'ientinum

et

quam proxime

Nee mirum, cum

sanctum Vincentium supersticiosae

muliercidae deputaverint rebus jierditis invenieudis,

eadem ductae

allusioue
25

Germauicc enim
perditarum rerum

iuN-euire
et

'vinden' dicitur, Atque ideo Vincentiimi sevN-iim

custodem constituenmt.

12 veKit ipso solo Auloiiio

13 autem

feljU

18

3n A

lautet bct Slbid^nitt

unus omnium qui propter pestem colitur, nisi quod nuper sucium admisit >>. Martinum et .S. Rochium ignotae prorsus vitae et authoritatis. Horum trium sanctimoniam et fidem prorsus nemo est qui curet postulare. Et sane i-ideri potest illos tres sancfos mera nominum ut et ego ineptias suspicionis meae eftutiam
utiptngli^
io
:

Secundus

est sanctus Sebastianus,

allusioue prae Ciieteris

in

haec

officia

iuvocatos.

.Si(|uidem

S.
is

Tonil Italica allusione prope

propter

sonat ac

si

'sanctus ignis\

id est sacer ignis,

diceres,

quasi

nomeu suum

sacro

igni sit remediabilis pati-onus,

dis tribuerunt.
nihil

quo modo

et Gentiles

Romani febrem

et alias allusiones

rerum

Sic

et

Sebastianus 'sanct pastian' quasi pro peste

idem valeat solus, cum

in

eins

vitii
si

de pestilentia legatur.
inter

lionorantur
habet,

ac

gentes videres

Unde numina

h duo prae caeteris non secus lam sanctus Rochius nomeu laeva placari.
et

in Italia

quod alemanice vindictam sonat

Stcc
S.

et iram, quasi ipse ideo utilis sit

vindictam dei avertere,

qnia Kocbius vel vere vocatur vel fingitur.

lirtftcn bie gonje
I)intct

9fad)

bcm

^rncffeljicrBctjcic^niB

WoUtc Ciit^ev

om

Martinum gcftrit^en feljen ober aber gelefen ftoben nou iugrate fr ignotae, nonnuUos fr illos tres, in eorum vita fr in eins vita unb nac^ fingitur 3uge= 3lu? bet me^r ober Weniger fgt: liuius tarnen legenda. si recipitur, talia quaedam narrat.
forgfamcn SSeatung ber
bie luii hier
'JJote

Cutfierl ertlren

fic^

bie tteti^tebencn

Seatten in ben 5ttuga6en,

nun

uidjt recitet aujjijrcn

23 Vicentium

superstitiose

2 Germanicae

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata poimlo.

1518.

413
et

Nee
de
y.

est niagniim noo miruni,

<|iiii(l

dciis

liacc ti<ri
siinilitci'

pcrniittit
ai)[ii'ol)at

lontinuis
pi-acscrtirii

adhiic benoticiis

cadcm
iit

])rosc(|iiitiir,
tlixi,

et

i'cclosia

Antonio,

ijnia,

deo

jianini cura est

de
in

liiis

triliucndis (|na(' ctiani

iiitci'im isiis i;aiidci'i'

hostibus tribuit,
,,

Et
est

sinit vel stultos vel

diii'ni,

intinnus
vel

Mv

bonis,

dum non
'

snnt nieliurnins

doner nK'boruiii caiiaces

fiurint.

Q,iiartus

C'liri.'^tojiliorus

ex

le:enda

non

taiii

a]iiMi\jilia
sit

(|Man]

siispecta,

tantum tarnen habens

,

lionoris,
]?il)lia

nt

nulliis

A|Kisl(il(inini

cuni co

eonf'erendus
lionoratnr,
iij

etiani si

in

media

eins gesta seriTjantnr: nee tanien i<leo

jiiod

boiiiinil)us

reinissioneni

peeeatonnn
enltii

et

(ideni

oratianive dei

impetiH!t,

Sed

sient cxtant versienli

hoe

difjnissimi

Clu'i.stophore sane.te, virtntes sunt tibi tantae:

Qui te niane Kee Satanas

Primnni.
IS

videt,

noetnrno temjiore
nioi's

riilet,

eaedat nee
iiic

subitanea laedat.
tantas

Vide.

nt

inipiiis

virtntes

non
sola

tleo,
f'aeit,

sed

iinauini

ligneo et pieto tribnat: non salteni

traut saneti, nt aeeipianms.

li<lii

tribuit, (|na('

sii|iiid

Inipe-

Secmiduni.
sit,

A'elleiu doeeri,

(|Ua seriptura,

(|uilius

iniracniis
]>ietatis

pnilialiiiii

id ])osse iniagineni (_'in'isto]ibori

praestare.

Ita

sub

speeie,

dum

saeerdoeiinn eeelesiae dormit aut Ineris inbiat,

2

injiTessiun est iugens

jx'iajins

supei-stitionuni, neniine prohibente.

Tereinni.
si

Cur

potissimiini vesinri ridet,

(pn"

mane

sj)eetaverit?

(^uid

vesperi sjK'ctaref.'

Atleo ne virtnteni siiani niatiitinae ins])eetioni alliga\it,

nt (jui niane fuerit oblitus ant tardiiis venerit, (|noeinKpie deineeps diei

tem-

pore speetaverit, fhistra spectaverit?

2i

(inartum.

Cur non,
teeimi
,

qui

fidem

tnani imitafiis fuerit,

semper
iniitari

ridebit".'
(pii

Qni
illa

j)a.ssns

t'iierit

teenm

<raiidebif?

Sed
ita

absit

ut

velint

quaerunt.

Absit

etiani, ut illa

qnaerant aut

(puu'rant

(pii

iniitari \(iluut.

(Juintnm.

Cur non Crnx

Cliristi

Christi
nisi

inspeeta iaeit ridcre inspecturcs, (piae

inia<;o

habet anthoritatem seripfnrae?

30

melior tnrte

Christojiliori

fjnaiii

Christi,

Cum

cnix

ipsa sit xi'vv sola

qnidam Christophorns.
(liHi:;uut,

Sextnm.
Clu-istum,
(piia
3j

Onniium ])essimnm,
ostendant se non

(piod hac ratione lioniines ])lus

phis eohint, diligentiiis inspeetant, ]jliisque in ipso eontidnnt (jiiam in ipsmu

ut

laudare deuni

in sanetis eins,
at<|ue
id

sed scipsos,

non gloriam dei, sed

plane eonfitentes
subita
.se

suiini

eonmiodnni

jialam perfi-ieata(pie

fronte

morborum
et
liic

gratia (piaerere.

Melius erat sanctos

imitando

morte praeventum salvari quam

non imitando natnraliter

Alilitibns
et

morientem

daniuari.

Yidetur

sanetus

nobililms
25 Quaitam

et

15 ligneae et pictae

liptad^Ud^e Kotrettutl

19 ingens fe^tt

l>

30

,sit

sere sola
')

34 perfrictuque

L
S. .lacobi
l.'ilii

^ier,5U mettt ilie^ct an:

Sequentia die Festo

buthoi-us pro coniejeS

oione i)roposuit, praemissa

praefatione brevi de verbis 'nescitis quid petatis'.

^jotbium

ift

iin-j

nic^t crl)alteit.

414
geuerosis

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

})rimo

1518.

repertus,

qiiijipe
,

quibiis

iu

bellis

mors

subita,

teutouice
cogitant,

'geende todt', est formidabilis

niaxime repertis Boardis.

At non

quod fi-ecjuentius ibidem moriimtur staute morte, teutonice 'des steeude tods', et uou soluui 'des geeude tds'. Septimum. Quod horaines ex hoc securi quaerunt esse et sine timore dei vivere, Cum omnis cultura sanctonmi pro timore dei sit iustituta, ut liomines ad poeuiteutiam provocet, memoriara mortis suggerat, vitam fiitm-am Quare dieeudum osteudat, At illi scilum, ut fugiant haec et teneaut illa.
<0!nttii.2r.,i3.

&

verbum suimi retractet, quando dixit: Yigate, quia nescitis Quia iiiveuimus Christoplionuu, cpii pro uobis sterteutibus Quod vigilet, et integrum diem securi liabeamus, neduni horam nesciamus. si et Cliristophorus aliimi invenisset Cliristophorum, quo iuspecto et ipse tutus fuisset, ne deus eum percuteret, quomodo ad mart\Tium pervcnisset ? siquidem eo usque tandem haec iam uon iufu-mita^ sed impietas procedit,
est Christo, ut

diem ueque

liorani,

i"

ut etiam deus

suo imperio privetm-, ut qui inspectores Christophoi-iacs nee

is

aqua nee igue nee ulla creatura possit eo die occidere.

Quintus est
patimitm'.
S. Laureutius,

quem, ut servet

domum

ab igne, ieiunio

])rinumi liouoraut, deiudc iu festo eins nee scintillam iguis tota die in

domo
sie
20

In

aliis

tarnen domibus utimtur igne, quo cibos coquaut.

Ac

non Laurentium, sed igneni potius timent et cohmt. At forte tarn stulti simt quod igneni 8. Ijam-entio invismn credunt, quia sit in Ulo adustus et tostus, ut, ubi ignem viderit, recordatus inimiae irascatur hi eos, qui eum habent. Quod si ita esset, nnllum Cliristianmn liceret ah(jU0 die ignem habere. Au quia superavit ignem, ideo dominus ignis f actus est".' Quod qiiidem verum Cur est, imino et diaboli, peccati, mundi et camis et onmium malonun. ergo pro solo igue cohtur'.' Aut cur non eundeni colis pro impietate et furore, ira, superbia, quibus iu Decio et ministris suis operantibus igue tostus est, quas denique superavit et adhuc in te superare potcst precibus suis? Sed haec etiam alibi quam in S. Lam-entio ijuaeri poterant: ideo sit ipse tautum iguis observator. Cui adiunctus est sotius 8. Florianus, et ipse ignotae vitae
et

i:>

3u

nominis nee apud ipsos ullo

jiictum

modo
in

eum

effundere

aquam

quam quod in papyro vident ardentem domum. lioc enim couteuti smit,
coguitus,

lioc sohmi iu eo quaerimt. EeHquos breviter transmuis. Sanctus Yitus suam soi-tem habet iu misera illa saltatione. S. Erasmus avaroriun patronus, Sic tanieu, ut certo numei'o orationuni & cereolis colatm': tmn saue inundabit divitias. Quid enim aliud ageret tam ociosus? Sed et S. Ludvicus de ordiue liuorum quoniam semel cei"evisiani curavit in vita, iam mortuo et Beato aliud agere non licet penitus. Sanctus Vuendelinus pastor iam utilior est omnibus canibus

quia et

35

2 bombardis

3 bc fteenbeii

Sob

4 bc geenben ZoiS

L L

6 vivere,

Cum

omnis cultura sanctorum pro timore

dei je^lt

L
L

8 et fe^tt

28 quia deuique

34 sortem suam

36 orationein

dum

sane

37 Ludovicus

Decem praeeepta Wittenbergensi praodiwita

adversiis
oniiies

pojuilo. 1518.

415
Mortuus
in saiictos
et niancijiia

lupos,

Et vivus
Adliiic

,sua uniu.s lioiniiiis

iicni

pa\'it

peeora,
ita

miiuiiini cdijitiir pa.scwx'.

partiri negocia

puili't
si

iios

Cliristianos
facti

reriim

ti'iiij)(>raliuiii,

ac

esseiit

nunc

^<e^vi

artiticmn, ita ut
,'.

prope

redierit

ea Leriia siiperstitionnni,

nt

rursus Koniandinni
at(iuc
luie

iJliul

C'aiids

dcoruni

et

(|U()ddani

panthcon dcnmi cxtnixcrinnis,

liic

ip.sinn

U(in

pro alia causa, piain ut

aliquot
cliani

tantunnmido hcnc
sul)iunganuis.
S.

lialicanius.

lau
recentior

toeniinas
ita

sanctas

Intcr

(|nas,

nt

.sinuil

et

anticjuior,

nicrito
fuit
i't

Prior est
est

Anna, cuins Icgcuda,

cum
10

sit

dubiosissima, hoc tanieu

nomine

vel gratissinia, (|uo<l nii\a

venit, quia fa-stidire

coepimus vctera
tjuod
uoii

et

ea quae certissimaiu liaixnt atithorised divitiis plcna,

Xiiiii

tatem, 8ed multo gratior,

prt)i"su.s

venit vacua

promotura

si

paupertatem addueeret.
dueti vvgi coucursu
est

Seeundo, (piod ipsa pene supra

derogant pristinis
fideli
et

quam
liniii
15

B. ^'irgo extoliitur: sie scmjier uova

recentia,
et

festii

extol'i'cnio,

magi.s

quam
ille

devotione.

quod planum
illa

apertum
ut

eam

coepisse coli propter divitias ex Apo<Tvplia

(iepaui)eratus nirsuni (etiani
tota
ista

et

vehementer suspecta legenda, nhi hisor

dives
tiei-et.

de

eelo) euratus est,

Hoc

enini soluni in

legenda

notavit

ocujus

ne(juain avariciae.
festa

onuiinm alioruju sanctonun

20

Et oh huius sauctae Matris H'stum nunc non nihil ohscuritatis acci])erc necesse est,
paui)crtatcni

praeserthn Apostolormn,
S.

forte

(|uia

docueniut.

Atque miuam
Scd

Annam
modo
liiis

ita

])ro

divitiis
facit,

eolerent,

ut et alia ijuac Spiritus sinit (|uacrerent,

Ciuo

Eeclesia

ut collectae cjuas voeant eins diel ostendnnt.

pro

credunt se satis multa festa hal)ere usque ad fastidiiun etiain iamdiu

f'requentata.
25

Secunda
sissime coluut,

est saueta

Barbara,

Ad

ciiiiis

Icgcndae siniilituihnem

muitae

aliae fabrieatae, ut Catherinae, Dorotheas, Miu-garetliae.

id

Eiun

vei-o (|ui religio-

damnabile
Icgilnr
30

foret, Alii,
>S.

quaenmt, ne sme sacraniento moriantur, tpiod non adeo ne praegnans ))erielittur in j>artu. Ilaec enim et alia
in

eadem

Martyr

transitu

.suo

orassc,

ut

siquis

eiu.s

meinoi-iam

ageret haec obtineret

est et suspecta,

Primum omnium testimouio legenda illa et.apoenjilia praesertim cum scribatur fuisse discipula Origcnis et tantae
S. t'atiierina<' nniita
na.sus.

virginis

esse vel
niiror
35

nou meminerit Eusebius. Deniipie in legendam intermixta, nemo nou sentit nisi cni millus est

Id vero ego

pro mea temeritate,

An

sanctae

ilhie

martyres pro Christo moi'ientcs

tantam aiTogantiain vel habueriut vel simulavcrint, ut optarint al) iioniiniiins Sed et illud vi<ic: ijisac coli, aut cei-tae fuerint, futm-um ut colerentiu-. morientes non orant pro suis eultoribus, ut iusti et salvi fiant, Sed nt di\ itias,
Sanittern, securitatem (quae

onmia per mortem ipsae contenunmt)

olitineant,

fortasse

non eadem bona

aliis

providentes, ad ((uae ipsae iam j)ergunt.

lde

5 ciuodain
fe^tt in

G pro

fefttt

10

fastidiri

30

lila

fefttt

33

non

allen 'ugaOcn

39 ipsa iam pergant

41

Decem praecepta Wittenbergensi praeJicata populo.

est,

1518.

niininim factum
peragatiir

ut

memoria passionis Barbarinae

C'liristi,

et

similium diligentius

quam

ip.sius

(juae virtus

est

omiiium illarum passionum.

et coguoscere,

Sed

sine: caeci esse studio

liii

conamur, alioqui palpare possemus

sancti plus liabent honoris,

(iiKid liodie in eeclesia

quonun legendae plus

illorura
5

liabent labiarum aut luori ant cominodi.

Feramus ergo nos quoque

ophtiialmicae sunt,

iufinnitatem, donec erndiantur et formentiu- in meliorem sensiim.

Tercio.

Saneta

Juliana

et

Othilia

quia a nnllis
oculos, volentes
facere,
10

coluntur nisi qui oeulis laborant, nee plane propter aJiud

quam

ex

semel iacto miraculo ins naturale

et

infallibilem

cousequentiam

(|U(m1

certe non longe mihi a tentatione dei videtur abesse.

Saneta Aj)polonia pro dolore dentium perjjetuo

pro alio nullo.
(|ui

eiiltu

honoratur atque

Annosam

eins virginitatem et ardentissimam fidem

nemo

est

meminerit.

Saneta Scholastica domina facta

midiereulis
scio

est

tonitruum et plane haue fidem

in
15

regnare, quod,

in quacuncpie re audierint

aliquem sanctum

versatum, lumc in eadem credunt plimmiun valere ac velut

tutum, Et sacerdotes aliquot hanc superstitionem

et

dominmn constinon repriinunt, maxime si

quae
petimtiu',

hierum odoretur.
Igitur, sieut dixi, pennittit haec dens et largitur ea

non
20

quod magna
indignos
petcre,
ita

sint,

sed quia bonus et clemens, tani infii-mos ita fovens

quam
deum

remunerans, quonun ignavus auhnus nescit meliora et aeterna

et delectat peti et largiri.
illis

quae verum deum decet

suis collectis,

Nam
si

qin rite

et sanctos colunt, quaerents prijiio gloriara dei iu

facit ecclesia in talia

et imitationem, sicut

non petunt, immo

si
illis

habent auferuntm35

ab

eis, ut sola sapiant

spiritualia,
falsis,

nee meliori signo cognoscuutur et discerauferantm-,

istis

inmtur, Veri eultores a

copiae temporalimo.
Sicut
intcriora,
in

quam

conferantur

enim

deus

iusticiae
interi(iri

exteriori

confert
et

exteriora
aufert

bona

et

aufert

Ita iusticiae

confert
si

interiora
in

exteriora.

Quod

Omnibus sanctis
Ideo
in

]>atet,

Quilius

non

eff'ectu,

tamen

in aifectu abstulit in terra,

temporalia.

licet tales nihil

mereantur

iu eoelo,

tamen merentm-

Et

hoc bene faciunt quod non a diabolo

agmit quam quod horas eanonieas

liaec petunt.

Sic enim et sacer-

dotes et religiosos multos pinguiter et suaviter pascit, qui tamen in tota vita
nihil

et frigide et invite legant

semper

et
35

orent

nunquam:

in

quo ut
hie

sibi satisfecisse

videntur deo, ita dens sibi (pioque

satisfecisse \ndetur, Si cos velut altilia saginet in hac vita.

Sed ogganniinit
necessitate

aliqui

contenciosi,

me

tenierarium

esse,

qui

pro

corporali

sanctos

in\ocari
jier

jn-ohibeam,

cum

ecclesia

quoque oret
,

a periciis nientis et corporis

corum intercessionem
IS oJorentur

liberari

ut ibi 'et

4 hi saiictae plus liabent labularuin

y4 legunt

35 orantL

39 iuccssionem

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

al)

1518.

417
in

advci'siiatf libereniiir in corpore et a

et

jn-avis

cogitationibus iniiiulrmur
(iit

nu'iite',

siiuilia.

Deinilc ailnniant siiain piam

iiisi

vocanl)

iiiteiitioiicin,

(|iiiul

temporalia iion ijuaeniiit,

(|iiateiiu.s

])er

ea cDnimodius

siiiiitiialia iiiiacrfrc
et

possint, et diutius iileo vivere voluiit et sani, ut

5

jiociiiti'rc

Imiii

licii

pus-

sint.

Teroio,

Quod

iKiniuillis

.-^it

persiiasnni
eiiisinodi,

(iit

loaiincs (nTsoii
in

sc'iititj

SaiK'tis

in caelo sie esse distributa

dona
i.

siciiti

terris

liabnernnt duna
<S:c.

diversa Spiritus, iuxta illud

('or: xii. Ali! gratia eurati(nuiia

n?or.

r.'.u.

Ad
II)

liaee.
instieiani'i>(i\itii.6. 83.
iutiii. 6,

Prinio illnd (1n-isti opjjono: Priniinn (|uaerite regmun dei et

eins,
et

liaee

omnia

adiieientiir vobis,

Et

itei-inn:
<|ni

llaec enini oninia gentes

i|na<Tinif,

32

inquirunt.

Si ('in-isttis eos appellat gentes,

iiifirnuis C'ln-istianos

talia

spero

niiiii
rii

Heere eos
honiines.

ajipcllare auf

certe ignavos et

piisilli

disvdt

Seenndii.
15

Xce

proliil)eo
id

sanetos

invoeari Jim tcniporalilms,

ncglcclis
(jui

scd (piod
et

soliiiii

prii
(

tcinporalibus
)st(nd(' tu

l;iciani

daiiinn,

eoriini

\ii'Iiilil)iis

ext'inplis.

iiiium ex onniibns sanctis,

pro bmuilitate vel alia

(juaiitinii

virtnte tantuin habt'at eon<'nrsnin, eultuni et

uomeu,

liabct

Sunetiis

Valentinns pro morbo eadnco.

Tereio.
i'o

Fateor,

(|ii(id

ecclesia in Litaniis a fiilgiire et tempestate aliisqiie

orat,

eoi'piiralibiis

neeessitatibus

Sed ordine reeto

id

taeit,
iiissit

jjriimnn
orai-i,

niiseri-

eordiaiu et reinissioneni ))eeeatornni.

et trani|uillitateiii

Xam
Sic

et

l'aulus

nt

j)aeeni

i.

Jim.

2, 2.

liabcrcmus

in

vita.

tu (pioipic fac, et vives atque

ex

nie nihil andies contrarinni tibi.

(inarto.
:.'.

Fateor, iniirmis

in

fide

lieere
liic

ut sanitateni

et

vitani petant,

quo deinceps melius vivant.

audet affinuare, tani
petaf.'

Sed duo
sc
[itius

dieani.
ut tani

Quis

seit atit

de seipso
illa

purum

habere cor,

simplici intentiduc

Quod
f'ere

niaior jiars sinnilet

eniendntionem vitae, exitus probat.

qni

Xam
30

et

seniper efliciimtur peiorcs,

voti.-;,

ex plaga aut castigatioue dci

liberautur iiuportimis suis

tcstari,

ut

Imc ipso deus stulticiam no.strani videatur

scilicet

nos non

intelligerc, (piud,
jiotius

dum

tlagellat, sanat, et

dum

remittit

manmu
x-itam

ad nostrmn votuni,

magis

sinit

aegrotare.

Seeundo: Si vis
in

emondare,

luuupiani

id

melius foeeeris,

quam

si

flagello

(id est,

verissima emeudatione et niedicina vitae) eoepto per.severes usque ad mortem.

Haoe
35

enini emeudatio vitae tanto est solidior et constiuicior, cjuo

non ex

tc,

sed ex deo longe

recitare

votum tuuni praevenieute

et

cepit.

omnem

gloriam

dignitatem vitae
in

Aut qiuimodo possum nunc passivae? Stulti sumus omnes

in

qni vitam

praesuniimus emendare

bona valitudine, quum

acgritudine

non intelligamus eam esse euiendaii

(X'ptani et longe esse excellentiorem

quam

10 Ilicc omnes
poralibiis ilaniiio

vobis,

Mattli. vi. et itcnim

in

l.j

solnni id

faciiiiit

pro toin-

L
l.

37 (|nani

acgritndine

A
27

Sut^et

aiJette

418

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

uctivam.
Qiiare Christianis
ferrent,

1518.

omneiii vitam

id

potius
et

suadcnrlum esset, ut
iiKM-toin

nou modo aegritudines libenter

optarent venire.

sed

ipsam

nuantociiis

Nihil

iitiliiis

Christiane

quam mori

velocissime, ut S. CS'pri-

At nos luvenalem magis audimus: orandiun est, ut sit mens Non sie B. Augustinus: Qnando nos snmus sani, Sana in corpore sano. tuni! maxime concupiscentiae morbus est iusanus, Non qnod quaerenda sit mala valctudo, sed (piod illata per deum ut oj)timus nuncius dei sit excipienda, quia nullum bouum sine vohmtatc dei quaerendum est.
anus docet.
Quinto.

Hoc ipsum quoque

et vehit
alii.

deus

optime pro\dit,

ut aliqui

saucti
lu

habeantur formidabiles

vindices propter obstinates et dm-as oervices,

8ieut S. Antonius et uomiulli

fichieia,

At nos Christianos docemus, qnonun

qnod
in

est

ut sanctoi'mu consortio aliquando copulentm-.

Sexte.
diversis

Scio

novam

illam opinionem eormu,

dotati,

sicut in vita sancti

donis

Spiritus

eraut

Ita

et

nunc
iis

eaelo

eosdem habere
15

difl'ereutes gratias
uisi

auxiliandi: sed ego

non video, qnomodo

in

id possint probare
fidei est

argueudo a

simili,

quod argumeutmai
alind
facit

quae sunt
in

nocensese

tissimum.
transfigurat,

Quid enim

diabolus,

(juum

angchmi

lueis

quam quod lU'guit a simili? aut quot errores in eeclesiam immdavenmt sub nomine Clu'isti et sanctonuu eins, sub specie sanctitatis, sub
(ut dicitur) intentione et zelo

]jia

Catholicac

fidei,

id est, a simili!

immo quot w

veritates reiiciuntur sub pietate aui'imn nimis tenera,

sub nomine schandali!

Id ego video, quod Ecclesia non dieit 'Sancte Paide, ciu-a mea vuhiera', Ideo sciendum est, quod omnes sancti omnia possunt, et tantinn per 00s tibi a deo dari quantum credis te acoeptimmi. Quare omnia
sed 'ora pro me'.
tua conunendes
ei,

quem magis

es alFectus,

primuni peccata tua

et neces-

25

sitatem animae,

sicut S. Caecilia foecit

in nuptiis suis,

Omnes

sanctos per

ordinem invocans pro sna castitate servanda ajiud deum.

Saue quod etiam B. Augustinus

per unuin sanctum,
probo.

in

quadam
qnod

epistola sentit,
in alio

Quod

deus
iniso

immo

in

uno loco
si

facit,

non

facit,

non

Quis consilimn

dei no^'it?

ipse distribuerit, recte distril)utum est.

At non ideo tibi salutai-e est in sanctos partiri negocia pro tua smnptione. Unde non dixit, quod Martj-res alia et alia dona acceperint in gloria, sed ait: Non voluit fieri in omnibus memoriis sanctomm ista quae in illo fiimt &c.
Et
si,

ut dbd, deus ita suffert infinnos, qui talia solum quaerimt in sanctis,
est

donans pro sua voluntate quod (^uaerunt, Nostrum tamen

erudire et
docei-e,

Christianos
et meritoria
sibi

35

ad perfectionem inducere
est nu'ritum,

et

ea quae sunt

salubria

ne idiquando ad id labantur erroris, ut ex sanctis dei

idola

fingant.

Neque enim

sanari corpus aut pccuniam augeri:

si

Sed

iufirraari et egere, id

demum

est pulchrum,

moritum prudenter

tulcris.

De! nuncius

10 oLstinafas

eil.

Witeberg-ie 1545, ed. Icnae 1556, L, cd. Eil.

26

siciiti

Decem praecepta Wittenbergensi

pi-aedicata populo. 1518.

419

Haec do
*S('(Mui(l()
in

lionoro sanctonmi priiiKi, id est, corpnrali et cxteriori.

saiicti

((iliiiitur

voro et

iiiterue.

Hie antein
tbris,

eiiltiis

eonsistit

laude eordis prinmiii,

<leinde in voeo et opere

idcst,

(|iiaiidi>

dens
imi, i-a.

lau<latnr in sanetis et saneti landantur in deo,

;,

sient

seriptuin

est:

l/uulat<>*i.

dominum
ein.s.

in

sanetis eins,
i.

landate
f'eeisse

cum secimdum
seribit

nniltitndineni matinitudinis
Ciu-i.stianos:
et

Sic

Paulus Gal:

priniitivos

in

me,

pvii.

i,

m.
i.?.

inquit, elarificabaut

deum.

Sic facit ps. ex. Coirfitcbor tibi, domine, in

iu.stornm
et

toto-;;i.

m,

eorde

nieo,
in

in

eonsilio

eontrregatione:

Magna opera

domini,

III

Vult enim domimis enarrari gloriani snani et annnneiari opera mannum suarnm, Sicnt dicit: Ut annuneient in vi. Zioii nonien domini et laudem eins in Hienisalem, Etnirsiis: Narrabo onmia
extpiisita

omnes volnntates

eins.

ins.
9, 9.
.>.

.'.

'jj.

iniral)ilia

tna,

Item:
alia

ut
in

i'narrem
jisaltcrio.
<iicit:

onnies ])raedieatione.s tnas in portis

fiiiae

itj.

k..

Ziiin.

\'A iiuilta

ideo enim o])eratin' tot et tanta in sanetis,

In domiiio laudaliitur aniuui uica, Kt aiihi:
-jjj.

ut ipse glorifieetur.
15

Ivursus

34, a.
''''". ^

Ijaudamiui
in

in

nomine saneto
dei

eins,

Et

i)s.

xix.

liaelabiinur in saiutari tuo, et*'

nomine domini
<)ni

nostri

mairnilieabinun'.
nlorietur.

Sie

enim Apostolns
est
et

doeet,

i.

Lfor. i, 31.

Quod
iste
20

gloriatur, in

domino
i't

Qnare non

dubinm.

i|uiu

samti

nolint in seipsis laudari

gloritieari,

sed in donn'n()

dominum

in

se.

Kt

modu.s eolendi non

tibi
.saltitaris

modo

erit

deo

gi-atus et ipsis sanetis aeeeptus,

verum

et

et

ineomjiarabiliter utiiior,

rpiani

si

propter te et tna eos

eolueris,

immo solnm ille est sahitaris et alius (piilibet noxins. Unde ut pro rndibus denms moduni: Ille seilic;et eolit
deo, qui
in

vere sanetos

dei

in

opei-a

i't

gratiam dei in Ulis intnitus et meditatus movetnr

et solvitnr
f,

dignatus est,
(piia

dulcem affcetum erga d<nm, quod tanta et talia largiri iliis velut dieeret 'I?enedieo t(' et gratias ago tibi, piisime deus,
Sanetinn enim Inme praevenisti
gloriae
va.
tiiii

aeterna miserieordia tna:

et

de peeeati
Sie

perditionisque

massa

tani

eximium
et

jiedecisti.'

deum

iaudasti in saneto suo.

'i)
30

Kursnm

sanetnin ijisnm in domino ita laudabis:

filiis

sanete dei N., Benedietns tu in

bominum,

(pii

digntis

deo visus es
S. Elizai)et

tarn inetVal)i!is gratiae et gloriae dei donis ornari*,

Quemadmodum
Beata

Benedixit B. Virginem dicens: Beuedieta

disti:

tu in nmlieribns,
tibi

(piae eredi-s;uc.i,42.45.

]>eHicientnr

in

te

qnae dicta sunt

a domino.
])orci]>ias et

Oportet enim, ut
gnttnlas bouitatis

divinae gratiae odorem etiusum in sanetos eins

eins praegnstes, nt
35

et

tu

in

amorem
roris

dei sueeendaris.

(^nid enim aliud sunt

in

Saneti, nisi velut

guttulae

sen gnttae noetium

eineinuis

et

eapite

sponsi? sieut dieit: A\kv\

primnm L
24 eliectuni

milii, .soror

mea

spousa, (piia eaput

meum
l.j

])leunm

tioiici.

.s,

i-.

in cortle

Psalmus

f:xi.

10 sicnli
fe^lt

L
:3.".

12 idem
velut!

L
:iG

ps. xvi.

A
.j.

Psalino XVI.
aperi

20 enim

h
tlio

dicit Caiit.

L
')
!L'jc()Ct

merft an: Seqiiontia Luthcrus pro concione dixit

S.

Antiae A.

l.'ilt;.

praemis.sa
tiic^t

paucis

de pretiosa margarita

in

agro inventa.

Sal

^orbilim

bcfi^en

luir

incf)r.

27*

420
ffld).

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

mei guttis uoctiiun.
reliquiae lacob in

1518.

5,

0.

est i'ore et cincinui

Sic eiiim Michee

v.

Sanctos appellat

rorem

ilicens:

Erimt

medio

popiiloruiii niultoriuu tancpiani

ros a domino, quia totiuu,

quod

siuit et faciimt,
filios
(jiii

ros et gi-atia caelestis est,

Spirans snavissiniam dei niisericordiam snper

onineni gloriam

hominnni.

Sic sie oportet

s

sanctornm

i-eferre

in deuni,

dedit eis haue potestatem.

filia

Vide Ecclesiam quae de B. Virgine

quia non a te sed per te frnctmn
festis
\'ite

canit : Benedicta

tn (sed) a domino,

commmiicanuis,

et in

onuiium sanctoruni
noniLiiibus

Ecclesia orationem

tliiigit

non ad sanctos, sed ad deuin ciun

sanctorum, eonun merita ex deo venisse protestata, deinde per eadem preces
snas deo comniendans.
Isto enim sacrificio laudis prininm rite peracto, tuuc
priniura pro simili dei gratia, novissitit spiritualia.
lu

denuiiu subnectenda est petitio nostra,

sime pro teniporalibns, Si tarnen tenijjoralia petere potest qni

Verum
solum
nesciant

ista invocatio

et citura

sanctorum adeo est neglecta, ut non

dei in

non meditentur opera misericordiae

eoruni gesta, innno
et

sanctis

suis,

sed etiam

nomina,

sicut ille,
in

qui
illis

sauetam trinitatem n
fecit,

noniinavit 'drej'falcken'. adeo

non quid deus boni

ut glorificetm-,

sed

quid boni nobis faciant, nt nos laetemur, consideramns.

At

splintus

sanctiis et ecclesia Christi id intendmit certe in

st^ilicet
TOnttfi.
r,,

omni cnltu

et festis

sanctorum,

elevare

cor nostnim in
in

deum

et divina

opera et parare fiduciam ex

Christus

IC.

contemplatione gratianun
hiceant opera \'estra bona'.

illos

collatarum, sicut

Mat:

v. 'Sic

-m

Ad
si

quid? nt crus meinn non doleat? non, sed

voluerint, posse prestari.

'ut glorificent patreni vestriun qui in caelis est'.

desperent, inquit, etiam sibi,

Hie B. Augustinus ut non Et sancti quidem

:

hac regida et eo

fine

vixerunt et bona fecerunt, ut hicerent ad gloriam dei.

Et

fit

(.habolo operante, ut

eonmi

vita et opera

non eo

iine praetlicentur

aut

2;,

celebrentur.

Ipsi per

omnem

vitam quaesierunt quae dei sunt: Nos vero non

quae nostra simt quaedeus in
au

solum
rinuis,

in nostra,

sed et in sanctorum vita non nisi

nihil solliciti

de gloria dei. Et passim praeihcatur solum, quid et

quantum possint
ipsis.

in nostris

commodis, non qnantum

et

fnit

niLsei'icors

Inde proceditur ad extremam temeritatem

audacem contentionem,

uter sanctorum in caelo sublimior sit

ac non potius deus: ocidos onmino in

coram deo quasi ipsi aliquid Ibeceriut camem mersinms et a deo avertimns.

Immo

nosti-a aetate

(quod detestabUius) eo redactus est cultus sanctoiiun,

ut melius fuerit, neque festa sanctorum agi nequc ut cognoscas,

nomina eorum

sciri.

Quod
illa
36

percurre

superstitiones

stulti

vulgi

Et vide patrocinia

diversa diversorum artificum.

et

Am-arii fabri sanctiun Eligium, Sutores Crispum

Crispinianum, FuUones

s.

Severum, Pictores

s.

Ijucani,

Medici Cosniam et

Damiannm,

Im-iste S. Ivoneni, Artiste S. Catharinam,

alicpiando et Aristo-

30 Unde
^anbjc^rift;
leiiae

coiiteutio
jolctjen

A
L

3G Elogium Safclet
fliffit

atnttlt.,

naj Sfd^ev auc^ bie alte

ed.

allein einen

.^eiligen

nidjt.

Eulngimn

Witebergae 1545,

ed.

1556

37 et S. Daniiaiuuu

Decem

praecept-a Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

421

telem habent patronos, Alii alios, et Franci

siuiin.

siiiini

Kiliaiuim, quaelibet natio

nihil
eoriini

Sed

rjiiomodii lios lionm-ont, advertc.

tleiiidc

Primiim

(ipera vel

exempla

oiu-ant:

(iiiaiido
ft'riantiir,

ad

siiiiiiiuiiii

lioiidris

itiir,

maut'

missam

celebrant et eo toto die

"

nee aiio

(|iic>inic

indicio uisi vestf vt ocio

tantuni, fV'iiani siiiiiilantes puliiis (|iiain

niotiliiL

atrcnte.-;,

("at'teruin lasfiviis, caiitibiis,

(forde iuin(|uain

taiii

alieno a deo .(|uain eo die)

tempus perdentes,

immo

sanctos illudentes, ae

si

Bacchanalia vel Satiirnalia agerent, atqiie haec

gioria

usqiie in alteriim dieni potaiido, ludendo et hreviter iiscpie ad eedes ali<inando

insaniendo
1"

perdiiraiit.
,

Haec

eiiini

est

festoriini

dienini hiis perditis

sit
i(a

teui]ioribiis

Ita

itt

nee

Anuhis

aiit

ulliim
tuiis

portentuni gentiliiun deoriiiii

ita se eoli su8tineret.
iit

foediu.s dehonestatiiiii,

imino nee pm-eiis

in

Sed

praevaluit ira dei

(>t

tradidit

sensuni re])rol)nni,

sint

omnia

perviTsissinia.
])ari-e retiei

(^iianto reetins erat, liuniili et i|nieto eurde pacataijiie

et
i^

domo

|ianperii)ns

voeatis

niinistrare

prandiuin:
ita

ininio

melius erat laliorare et

enini eo tiiniultn ponqiae
dicitnr)
et

oninia npera servilia perfieere (piain

et

feriari.

Non

hixiu-iae,

sed (piietndine

(unde

et
si

sabiiatissare

eharitate

in

proxinmm
honoras,

servitur sanctis.

Qiiod

turpissimimi tu ipse iudicares, Si qnis

-"

Cur patronuin tinim eo An qui totnni annum fnit (piietus et securus a tuis irrisionihus et iguoniinii,s, hoc die, quo mininie Cur exeeranuu- Turcos, quod imagine. Christi et oportuit, eisdem vexatur?
in festo paseliae

vd

Xafali Cin-isti talia ])er)ietraret,

(jueni

tune nuixinie proposuisti iionorm-e?

sanetornm
illornni

faede

eonspiu'care

dicnntur?

An uondum
quam
i]ise,

intelliginins,

([uod

fignra ostendit nobis deus, qnani sibi displiceat, cjnod nos Christiani

sanctos
:.

suos in

veritiitc et

foedius conspnrcannis ?

pieln-a

religio et

pietas!

sanctos dei

nee id alio die

nemo foedins blas])hemat quam magis quam eo (|ui eultui eiusdem

ab
intinio

ouins est ])atronus,

est.

saeratus

Finge, an

tu talem sustinere possis

hominc cultum,

id est, illiisionem.

Hie
ibret,
30

itaqiie

Pontificibns

esset

.summe vigilandum, innno saluberrimum

omnes

dies festos abrt)gare paucis.simis servatis, in (juibus

Niliil enini

mane verbum
opprobriimi

dei audh-etur et missa.

simt sabbatha nostra, nisi

in

Eoelesiae et non Eusebia sed Asebia

experientia. pf)test et nobis deus
proieci
solcTUiitates

deum, ut

satis

nimis valde doeet

:

multo amplius quam Indaeis dicere

illud

Odi

et niD
3c|.
1,

s, 21.

vestras,

et

Isa:

i.

Sabbata vcstra et Neomenia.s

in enltu saactorum.

w.

vestra.s odixnt
35

anima mea. Sujierest ' adhuc gemimis abusus

.sancti.s,

Primus

est in superbia et abusione per gloriam

vauam, qua invicem qui.studii

dam

concertant etiam de

diun quisque eum, qui vel sui

vel ordinis

6 moribus SSafctct

Sommt.,
21 Turc.is

ed.

Witebergae
23 quod

1.54."(,

cd.

Icnae

1.5.56,

L,

ed. Krlaiigae

13 erat,
')

si

humili

sibi

32 quod ludaeis

L
p. Trinit.

Sjcljcr

mettt au: Sequentia concionatus est Lutherus A. 1516.

ff.

Dom. X.

Sgl.

f)ict

S. ly. 03

1)5 ff.

422
i'iiit,

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

uititiir
veliiit

1518.

ita

cclehrcm farere,

iit.

cmu

caeteris oniiiibiis prat'ferat,

qiii

uou quod
latius

tani

saiicto.s

dei lionorificari qiuini seipsos,

tales lialjeant patronos.

Moiuin \aaitas
pr(isc(pii,

et.si

late patet et pkirimo.s occiipat, noii tainen

audeo

tum

(iiiod

puU'herrima ^pecie adurnati

st'qiic
piu'is.siiiif

facile nie tt'im'rariuin

tiuii

iudioem
.s

pmclanuire

aiidt'ix'iit

exciisare,

quod

i})scis

pi-dcures et

optimates ecclesiae quotjue ea res tanglt, qui suut multo iiiipassibiliores

quam
oriri,

eaelum

ii),simi.

Nam

(epit et liinc feriue turl^a fraternitatuin

quaedam

et ue.scio

an tot fi-atemitatibus taudeui etHciuut, ut

uec fratres uec sorores

retiueant.
taxitfe,

Sed

sit liic

aliorum iudiciuni.

Species est bona: non licet acrius

donec clarius seipsiun prodat negoeium.

dicerem pertinere eos, qui festmu Coneeptionis B. Virgini.s voUmt

Hue
legiis,

esse priiiiuni et

siummuu
repleut

onmiiuii et qui uovoruni l'estorum dignitate, privitotos sermones.

indulgeiits

Nee

frustra nos quo(jue vbdsse

videl)it jtosteritas,

quia novis festig fecinuis vetera

vere veterasse:

si

nihil

aliud l'eeinnis, hoe luuun satis est diguiun aeterna nienioria.

n
in

Spero futurum, (juod adliuc festimi Abrahae etiam oelebral)itur, quia

lide

eins

fuit

orig<>

salutis

et

proniissus

Cliristus.

Si

euiin

Al)rahae nun
et

proniisisset deus,

non

fuisset Christus natus.

Et

foi-te

diem Adac

Hevae

(juoque celebrandum est praedestinatiuu.

onuiia libentissime
3.Xini.4,4.3.solidae veritatis,

Itaque vencrunt dies, in quibus

ea,
juae

docemus

et

audimus praeter

sunt antiquae et

21)

ut Apostolus ait:

veritate
sibi

quidom auditum avertent, ad

Magistros prurieutes
festa,

fabulas auteni convertentur, coacervautes

auribus.

Non

(pid

dainnem aifectum

pium ad uova

sed (jucd videam non

pauea agi et cxtolli ad iuvidiam usque aliorum. Non egent saneti uostra superbia et discordia: inuno uon ipsi, sed nos idola ex nobis facimus et sub

2.s

nomine sanctorum nosipsos colimus.

Alter abnsus est Avaritiae.

Erigmitur passim erectaeijue sunt Eeclesiae

ulji

super huaghiibus

non cousecratis, presertim

in

concurrit

seductilis

turba

vidgi, nee ipsae ecclesiae consecrantm-,

})ietatis

quibus praeter sjieciem et nomen

30

nihil nisi

quaestus quaeritm-.
,

Si enim sub noniie Cluisti diabolus

siib

mittit

pseudochristos

quanto

magis

nomine

et

imagiue

Mariae aut
lilierius,

alterius saneti potest operari

1

errorem et illusiouem!

Atque eo
sint.

quo

xiic|i..\2i.
5oi).
4,

neglectius nos

Paidi

consilium habemus:

omiiia probate,

(juod

boniU}i est
sjiecie
35

I.

i.teuete,

Et

illud loauuis: Proliate

spmtus, utrum ex deo

nos vero

bona coutenti statim sine probatioue aecurrimus.

liolus:

Facit hos discursus dia-

Primo, ut populum a
facit

locis sacratis trahat et aec-tnni eius alienet

sacris pro|)hanis([nc distrahat,

dum

novis semper et alienis

fastitliunt

aceendit curio-

suuKiue

(Hoc enim meruerunt qui

officioriun..

Ecclesiam suam domesticam),

Seemido, ut per hoc accipiant occasionem velut iustam negligendi verbi dei
et pai'ochialium

Omitto, quod per vias perdvmt tcmpus

et sub-

40

uon

tarn

quod

veliiit

3 occupet

AL

8 efficiaut

21 quidam

Decetu praecepta Wittenbergensi praedicata populo. 1618.

423

stanciam profunduut,
audiiuit
vel

jieceati.s

niultis sese onerant,

dum

vana

fabiilantiu- vel

vident,

Et douuiui, rem, fhmiiiam

tales

nefflieuiit:

liuc

est,

friistra

laboraut et multa mala euumiittuiit.

Quod autem
5

eoucm-sus

siiit

ex diabolo, Praeler ea,

deelarat:
ia|itos
(>!

(jiiae

dicta
et

sunt,

ipse

etiam

praceeps coueursus vulp

fermil

eiiim vclut

uxores

famidos iuter lalioramlum aut (ipenindum

(iiisse

ae

relinquere

opus coactos, i|Uod a

spiritusaiii-li>

licri

im])ossihile,
sj)iritus

sed evidentissima
et
|)raeeipi-

daemouis

illnsio.

Spiritiissanctus

no

est

tomeritatis

tatiouis, sed spiritus eousilii:

lu

nee revocat praeeeptum suuni, quo praecaepit

,

mulieri esse
sunt,

sub potestate

viri

sine

mhia eonsensu etiam vota sua mdla

tarn rigide

Et

sei-vis,

ut dominis suis fideliter serviant, nihil fnuidantes: (piomodo

raperet ad
tales

ergo uiuic eosdem

audivi,

inobedientiam

proliibitam?
legitimo

Unde
nou

quod, ubi

Eeelesiae fuerunt eonseeratae et

dei eultu

ortliuatae, cessasse talem

15

cimeuisum.
et

Sed

et

nunc dicuutur
()

alicjuae ideo

conseerari,

uc desinat eoneursus

arescat luermn.
est,

C'hristianos, qui ea
et

impietate luernm (|Maerunt!

sustiuere

Tloe ne ex deo
uii(|uam

quod erueem
pos.se
j)ra<'cipitari?

benedictiouem
vel

nun

pulest'.'

(.^uis

crederet,

Clu'istiimos

ab
pro-

astutissinio

daemone

in

luuic erroris

baratbrum

iSed et
2u

ego novi hominem, qui simile exeelsum illusionis

sibi in

eoei)it

.stituere

sub nomine virgiuis Mariae, (piae

et
il)i

somnis apjiaruerat (adeo

proliibitus,

sancta
statini

digna

sibi

superl)ia videtur):

Sed a maioribus Eeelesiae

alio,

(piievit

diabolus

et

migravit

et

iljidem

prevaliiit

erigere

lupaiiar

suum.

Vei-e haee smit signa et idola prostitutionis, (juae dominus

arguit,
in

per prophetam
2.1

(piibus foniieautur aniniac fideles

<|ui

a suo

Cluisto,

qui prohibuit, iw crederenuis hiis

ciun observatiouc loeorum nobis prae2solite,

inipiit,

dicant: Eece
dixi

hi(r

est aut illie est Christus.

sit

eredere, ecee prae-SKott(|.24,a6.

i. 6.

Vobis,

(^uare tibi

merito suspectiun tauquaiu negociuni perambulans *(

fnerit

in tenebris, (|uantumlibft sjK'ciosvun

quod

in loeis

illis

prophanis

agitiu-.
pt^r

Xon enim
.iu

i'rustra

eeelesia instituit,

eeclesia.s

et

loea

earuni sanetitieari

verbiun et orationem.
tali

Quod

si

euius uxor vel servus voeileretur sese airipi

an-ijie et tu

peregrinandi spiritu, audi eonsiliinn:

(juernam ali(|uam erueem

videbis

et sauetitiea

dorsmn

eins ali(|Uot ietibus fortiter,

illud.

et

quod hoe

digito
seiet

dei

eiicietur

daemonimn
\7\n

Midieres enini,

ut

sunt seductiles,

familiainus istis nugis illudere.

35

Tereio.
locis

non

haiiet

potcstatem (sicut

vere uon

ubi(pu^

habet) in

prophanis,

faeit

hoe iu

loeis saeris.

Hoc autem
ulii

facit,

((uando relieta

matrice eeelesia peregi'inari

sollicitat

ad dedieationes

et

jiatroeinia aliaruni

eeclesiarum, vel in deserto vel pagis positaruin,

et ganea.s, ut

tarnen videas tot tabernas

Ealjylonem eredere possis

(sie

enim hodic agunt dedieationum

S illusio est.

Spiritus
1-5.50,

.S.

13 audio

quod
17 ab

fc^tt

ajclct Samml., ed. Wite-

bergae -ISl, ed. lenae

L, ed. Erlaugae

fcl)lt

i dueniouum illud

^24

Decem praecepta Wifctenbergensi praedicata populo.

fe.sla):

1518.

et patrouoniiii

vesperi vw'o doiiiiun redcuiit pkiii indiilgeutiit;, id est,

cerevisia, luxuria et aliis portentis peccatonun, quibus ibidem servierunt, Si

tarnen redeunt:
viter
viiierari

nam
in

lerme est velut regulre,

aliijuos Decidi aut salteni gra-

dedicationibus,

adeo ut in proverbiuai

transierit,

Lidul'

gentias dedieatioui.s distribui sero,

cum

sese trucidaveriiit aut saltem laeseriut.

Has

diabolus miserrimas nobis

esse, tales dedieationes

aissidue

uget ignominias, et adlnic melius

illas
fieri.

ducimus

nou toUi quam

det dominus Kpidedicationilnis

scopis uostris aliquandt) gratiam, ut

has imlulgentias una cum

revocent Et non siuant diabolum etiam de caede uostra nobis illudere, eui
nimis fuerat permissum, [uod eiTorilnis nos illuderet!

w
ad
y.

At
in
urlje,

liic

milii

obciimtur Keceptae

illae

peregrinationes

Petrum

ad S. lacobum, ad Hierusalem, ad Treverim, denique

et indulgentias ol^tinendas.

in diversa loca

ad honorandas reliquias sanctorum

Respondeo:
lanto iam

Nou

pecearet,

qui

omnes eas omitteret

et donii

maueret:
i''

non praeceptae sunt, sed volmitariae assumptae.

iisui

Tarnen ego non resistam

et consuetudini praevalidae: eant sane qui volunt,

dum modo
sibi

id tliscant, sese Interim eisdem sunqitibus posse ineomparabiliter melius deo

l

servire et salutem

suam
filiis,

operari,

domi serviant pauptribus, inmio

si

commissis ut uxori,
tiderint
1. Jioi.

tamiliae, dominis, deinde

flagella dei patienter

satis

et

(juaseunque

adxt'rsitates.

Quasi vero non

nobis

pugnae
quibus

v\

34.

relietimi sit

domi cum

diabolo, nisi et foras

cum Dina

egressi plus

occasionum

corruptiouis quaeramus.
in domestica ecclesia

Quauti enim resistunt cavillationibus

sit

et curis,

impugnat corda uostra? deinde

crapulis, lusibus et ociis

per omnes dies nos vexat, onmia tentims, ue purus

et integra salus nostra.

apud nos

dei cultus
-js

Id quoque nuper inveutum est a nostra PhylargjTia, quod septem aureae missae (scilicet ab aureo mmmio sie dictae quo persohimtiu-) certis caereolis eertisque uliis ritibus celebrantur, nescio pro quo certissimo eventu: ita
iniquissLmus
liostis
si

nee hoc siiltem sacrificimu nobis reliquit syncerum.

ille

Qidd,

Saccus

avariciae pcrtusus et insatiabilis

huc

pertineat, ubi

30

ad structuras ecdesiae
reliquiis
et

oflertm-, mendicatiu-, corraditur tliezaurus sine fine, et

iudulgentiis

in

hanc rem vafeiTue utmitur, ut,

ubi

congesta
vel

fuerit pecunia,

nee structurae nee pauperibus sed pro hello aut

litil)us

praesentibus exjjendimtm- vel futuris reserveutur?

feceruut
avariciae
ministeriimi,

Sic euim et clavos Christi

ut'ss

tarnen

sub

sauctissima pietatis speeie,

si

aureos et argeuteos
})otius

uummos

perforent.

Cur,

sola devotio quaeritiu-,

nou

3ci.

B,

Sed quid ego lernam avaritiae in eeelesia describere tento, de qua propheta ipse desperans omuiaque in unum 13. concludens dbdt: Onmes sequuntur avariciam a maximo usque ad minimum.'
]iapyi-imi

aut tabidam pertbrant?

15 voluntarie
ed. Erlaiigae; c
')

L
ain

30

illae

34 claves

ed.

Witebergae

l.")4.5,

ed.

lenae 1.56, L,

fiiib

offenbar bic 9i9cl bcS iftcujc? E^tifti gemeint

fd)cr

mertt au:

Haec

in Tezelium

eiu.sque

indulgentiarias nundinas dicta

Decem praeecpta Wittenbergcnsi praedicata populo.

Sit taaideni siiiiim:i siiminaiimi.

1518.

425

OiuiK's

liii

siuictiii'um

<iili(ircs

ciinlni lioc

pi'imimi

|u'cc';int

pr;u'(v|)tiini,
(|ii:icrinit

quia iion
sunk]iU'
'

i]u;r' dci,
silii

scd

(|ii:i('

siia

sunt in ipso

('ti;nn

dco

et

sanctis eins

i])sis

iiiiins

opcris sui ultiniiis

(|uii)us
|>oti'st

(ut dicitur)

Hnis et idniiini, nicntcs

deo, frueutfs sfipsis,

eop, quaerebaiit t'iuu et

de

illud

dici

ps. Ixxvii.

Cum

occidcrct
rt'nuv

i!|.

?, iff.

ivvertebautur,

et

diiiiculo veniebant
et

ad fum Et

inorati
est,

.siint,

quia deiis adiutor est coruni

id ibeceriiit,
ei,

deus excelsus redoniptor eoniin

et dilexoriuit

(Sed quo cordc

siia

secjuitur)

lingua
>"

nienliti

siuit

Cor autem

eoriini

eum in ore suo et non erat reetuni cum eo nee

Christi loau: vi.

fideies

iiabiti

sunt in testauieuto eins, VA iilud

Amen

dico

joii. 6,

i6

voliis: (|uaeritis
estis.
ieris.

me, uon

(|uia

signa vidistis, sed

(|uia niaiidueastis et saturati

Eadem eausa
liciminis

et ilhun repulit, (|ui dixit:

incpiit,
ulii

^Ia<;:istcr,

scquar

te (|Uoeun(|U('>i!aii(|.
filius

s,

is

Ipsc uero: vulpes,

t'ovcas

iialx'ut

et

volucres oaeii nidos,

seilicet

autem
>'

non

liabct

caput

suum

reelinet,

ostendcns,

(piofl
ill'.
ii;,;4.

noii propter liiesum

tantum, sed propter suam cupiditatein

iiaec dixisset

Stat ergo .sententia fixa: C^ui vuit venire post me, abuej^et (non ]K'cu!iiam,2Kaiiii

non vestem, uon deniqtie sanitatem, sed) seipsum

sequatur me.
es.se
-"

et

tollat

enicem suam

et
Suc. 14,33.

Item: Qui non rcnuneiaverit omnibus quae possidet, non potest

Item: Qid uon odit patrem
et

mens

diseipulus.

niatrem, ailhue autem

snc

14, 26.

et

animani suam, non potest meus esse diseipulus.

Porro cum
merccunariorum
Isaac.
;.s

illi

etiam eoqnis
dijrui

suum quaerant
simt

et

(piae
dijjni

corporis

simt,

certum est quod n<m sunt

,

Clunsto:

tamen

aii(|uibus donis
iiaeretb'tate
flieiunt

sicut

fiiii

Ai)rahae ex
diirni Ciu'isto,

Cethura, sed non

cum

isioj.

2.s, g.

8i

autem non sunt

darum
eins.

est ijuod

non

volun-

tatem

eins,

ergo nee serviuit

mandatum
et

Nou

haee dieo, (|Uod velim onmes esse danmatos,

(jui

tales sunt,

sed

ut discaut soliuu

quia sie lionorant

intelligant,
30

suam miseriam et eobuit deum

ille

non sese ideo Ciiristianos esse confidant,

et sanetos,

immo

im|)ei-fectuni

suum

vidcntes
eonfiteri,
"J!|j;.?^Jo;

(juid

gemitas siguitieet, (juem nos Cluistus docuit

et:
fiat

deinde iussit orare nos: dimitte nol>is debita nostra,

quia
.seilicet

voluntas tua e.,

dei liecat
par\-is
'

non non capere,

tales

.simiu.s,

cimi tamen esse debeanuis.

ut
iis

Ideo

si

eonsilium
irritare
suo.s,

ista

bona dat,

velit saciare,

sed magis

hiis

ad maiora

petenda vel ipsos ira])erfectos vel saltem

filios

qiiibus tidia
3h

non tril)uit. Et haee sat sint de hac materia. Yerimi ne Pighardi baeretici infbclices suas jKirtes a me adiufas con]irae niniia

fidant, qui

ruditate nol)is Teutonicis, su|ierl)issimo fastidio indigei

nati,

imponunt, ijuod sanetos dei eolamus

idola fiu'iamus,

et

ideo contra

2
et adhiic

primum

fc'^It

5 Ps. 78.

7 est adiutor

9 sicut

ei

10 inatrein,

20

di.scipulus,

Luc. 14. Torro

L
ofte-

sunt.
rentur.

Pluni tum ex professo de Indulgentiis Lutherus dixit, quiie ex MSto infra Sffiotauf 2D\d)cx f)ict HctlDcift, bai \)abm loir oben . fi-5 ff. gegeben.

^26

Decem praecepU Wittenbergensi praedicata populo.

1518.

DOS acervum versuiim scriptiuae cougregaut, in qibus prohibetiir, ne adoret qiiis ni.si unum deum, et ut nobis apud suos iiistissimam invidiam conflare
videaatiir,
nuilti
alii

inf^idiosissime omittuut,

quod

scribitiir

rex

David

et

Salomon

et

adorati, simul
(Ita et

iuijiii

perverseres seripturae et subdoli caliimuiatores

illi

uostrae pietatis
sit

eiiim

rustici

nos tandem docent, quod solus deiis

adorandus,

gloriantur, ac

si

nos idipsiun

negaverimus unquam, cum

tarnen uegare uon jiossint, freijiieuter aulicos regios lionorari ac vehit adorari,
ut tacilius ad regem perveniatur), projiter horimi itaque rudissimani et insisissimam rusticitatera Dioo ego: ad .auctorum suffragia reciirrendimi onmi modo, sicut in lob dicitur, et ad .sauotorum aliquem convertere, Et sicut

$tob
?i

s, 1.

lo

132,

1.

i.!Dio(.48,i6.

Salomon suum patrem allegat: Memento, domiue, David et omnis mansuetudinis eius. Sed et laeob patriarcha dLxit de Ephraim et Manasse: Invocetiir nomen memu super pueros istos et nomina patrum meorum Abraham et I.aac.
Sed de
illa
iis

suo tempore,

si

deus

volet.
i

Hie fiducia quoque iiidulgeutianuu taxanda fiiisset, nisi iam plus satis muhis modis a me taxata esset.^ -Nunc de altera specie transgres.sinuis dicendum, scilicet
sajiientiae
ille

eorum, qui pro vero deo idolimi

Stob
41, 26.

et

iusticiae

suae colunt.

H
xli. an

sunt

fil

superbiae, (juorum rex Behemoth

est libero arbitrio eoufidere,

diabolu.s vocatiu- a deo,

haltentes,

lob

Maiii). 9, 12.

Horuni

non esse male

non egere medico.

bene vivere.
simt.

H.S slis Chri.stus gratis est mortuus,

qiiia sine ipso pos.suut

Sic olini Pelagiani praecipue, deinde haeretici

omnes
.sunt,

perditi

Porro

hdie quoque sunt,

qm

Pelagiani <iuidem non

sapiunt tamen idem vel

jjer
25

peius (|uam Pelagiani.

Nam

Pelagiani

deo saltcni id tribuerimt, quod

doi'trinaia legis erudiret liljeruni arbitrium:

rationi.s

vero habeut dietamen recte

quae depreeatur ad optima, ut

legis eruditioue

non pro
ita

necessitate,

sed

jiro

cominoditate tantum utantur, dissentiunt tamen Pelugiaiiis, quod sine

Cliristus

Clu-isto non posse bene vivi meritorie eoncedimt, et mortuus propter peccatum, sed propter non meritum.

uon

est

Non

fuisset necesse
so

euni mori, ut inferni poeiias solveret, sed tantimi ut niereri eaelum eontingeret

Nam

iige,

pai'vuliim

adolescere sine peccato mortali actuali (id enim etsi

diffieile

tarnen asserimt possibUe),

Hmc

non

est necessarius Cliristus

si is

redemptor
ad

de potestate diabo, sed adiutor duutiLxat ad eaelum, quia

internimi nee caelmn veniret.

raoreretur, nee

Qua

theologia mUii videntiu- asserere, neminem

ss

nasci filium irae et

tiliimi

diaboli, nisi lilium irae diabolique dixeris id esse,

quod non meritoriimi, Et dum sacerdos exsufHat Satanam in paniilis baptisandis, ut locum det sphituisaneto inteUigitur solum facere ex vase non meritorio L

3 Salumo
')

L
lieber

24 saltem Deo
ein fptercr

27 tamen a Pelagiaiiis
i>fi:

L
tiotbetcitete

2)ie

ift

3"!^ u^
Sgl.
t)iet

S^tt,

als utl)et faen 1:xud

-)

Icibcr tditDeigt Tjier 8id)ot ber bic alte ,)Qnb|crift.

SJa* ^ict junt^ft folgt, ]d)tint

am

1. 'iluguit

151(5 geprcbigt ju iein.

. 09.

Decem praecepta Wittenbergensi

meritoriimi.

praedicatii populo. 1518.

427
init'llexissc,
])t'ccati,
iHi>m. 9, 22.

Sic cnini vasa

sacranicntuni
et

irac A]>i>sk)luis (oj^ilur

nunc dcninni
icniissidncm

Et

l)aj>tisnii

('(int'crt

uratiani

mm

in

scd

iuitium lueriti dnntaxat

sioneni peccatoruni^

illiid

syml)oli '('(intitcur innnn haptisnia in rcniisintollifri

1

nova glosa oportet

nicrituriis.

de peccalis daniiuitionis,

ped

de peccatin

nt)n

Ac

sie pcffatuni <>rii;inal(' nulluni

t'l

damnuni
visionis
]rivative.
ft ?";''

iutulit
(id est,

mundo,

um

(juod privavit inerit

est

visionc dci, Kt ca
nisi

[ji-ivatio

onuiium bonorum) non

malum,

voce tantuni, sdlieet

Sic eiiim theolofjisaums hodie.

FA Christus pro uobis faetus maledictum

])eceati>

"j,

pcceatum, ut de maledicto
III

et

uns
ut

lilicrarct,

non

aliter iiitcllijritur

ijuam (jUod est

denitjue

factibs

non mcrilorium,
'

de

non

nici'iturio

uos

liiicrarcl.

voeahulmn
id

illnd

)iccr;ituni

'

|ici'

totaiu

sciipiniain

iio\;uii

arcipirt

sijiniHcatiiiuem,
teuelinis aliii]ue
et aegimus.

est,

scriptnra

induct
,

ronliisioncin.
et

Scd

niitianins
iiiis

has

tempori reserveuuis

(piia

alias sepissime tle

diximus

LS

Ifjitur sieut

supra dixinms,
iustilieatur nisi

Cum
per

sinuis iuxta B. An<rns(inum l^na

massa

perditiouis,

nemo

puram

sine

meritis,

graliaui Christi.
ipii

Idco((ue uecesse est, ut su])erl)iat sibi((ue aluiuid esse videatur,

niMiduni

de
et
2(1

se, Hiia ratione,

pia inteutione, suis operibus iuternis et

et

extei'iiis

desperavil
virtutcs
l'rinin,

ad thronum gratiae tremens

seientiae

niiser

aceessit.

Nam

oinnes

illae

morales et

spceulativac
et

dupin

lualo

conticinnt

homiucm:
(|Uo(!

ipKid non sunt

vcrac \irtntes
et

scicnliac, scd peccata et errorcs,

(piia

liuni

neeessario
uisi

ex eorde malo
in

nonduni sauato pvr gratiam,

sie t'aciuut
sii)i

non polest
et

seipsum (piaerere

<)ninil)us, et

homincm \acuuni

inanem,
\i<l(atui-.

AJtero, (juod falluut et intlant, ut

lionio

non malus uec stultus

sollicitns

Quibus

fit,
.se

ut

sit

seeurus

et

nihil vel
lieet

minus

de gratia juaerenda,

dum

seit

nihil

mali

l'acere,

tateatur se nihil meriti in tot bouis faeere.

zclet,

Inde procedit malum

ai^uat,
detrahat,
sieut caeteri
.10

latius, ut

onme.s despieiat, iudicet, damnet, niordeat,

(pna sunt
cnin
(pii

(jui

sibi

dissimiles f'uerint,
ijisis.

l'harisaio

nun

est

211c.

is, 11.

hominum

nee unns ex

donuna suani super

harenam
totiimque

aedilic^aut,

horrende

])erieulo et aeterna rnina

casuram.

Verl autem servi

situm esse vohmt,

iusticiae scinnt et eonfitentur se totes esse peceatum,

suum bonum non

(]uia

intra se, sed extra sc in

deo

et misericordia eins

instus ex fide vivet,

Kon autem
<'t

iustificatur in eon-sHom.
nisi

1,

17.
2.

spectu dei omnis vivens: unde suis malis pressi neniin<in indicant

seipsos,

>}.!).

14:1,

nulli detrahnnt,

neminem contenninnt
sni

nisi sei])sos,
in

impliiit

haue

diffinitioiiem

iusticiae

'

lusticia est accnsatio

llii

princi))io et

iustus

priniuni est
(|U<'ni
et

aecui|Ui'ni

sator sui\

liabent

vere

nnnin

druiii,

e\

(|Uii.

per

in

instificantur, et

sunt sine peccato

o]ierantem.

|>er

misericordiani dei ifrnosceutem, non per

suam
40

insticiam

Sic glorificatur deus et colitur vere,

dum

eins

operibus tribuitur (juictjuid siunus,

immo dum

opera nostra non sint nostra,

meritorumA

16 iustificabitnr

18 externis et mterni.s

.3.5

ilefiiiitionem

428
Soft. 7, 16.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

sicut Clu'istus ait
:

1518.

.sed dei,

Doetrina mea non est mea.

ita niliil

nobis relictiim

est

nisi peccatiini, stulticia, iwalicia, perditio et coufusio,

ac per hoc non posin

siiimis nobis in
et veninius,

ullo placere aut idohini

oniiiia

facere,
in

redacti

nihiluni,

ex quo

remanente solo deo

oninibus.

'Sed
mum
3, 8.

(|itandu haec dicinius,

ol)ii<Mnnt

'ergo

non sunt facienda bona?'

faeianius

Sicut Ajiostolo (juoijur haec ipsa

docenti

obiiciebantur:

mala, ut

veuiant Imna,

quorum daninatio
respondenduni
:

iusta est.

Ideo

illis

Priuinm (juod non prohibeutur, sed quam

niaxinie docentur
^cbr.
II,
B.

bona
illa

fieri,

controversia dumtaxat in voeabulo 'bona' con-

sistit:

nani sine fide impossibile est placere deo,

est,

Et omne qnod non

est ex

Rom. u,

'j:t

fide

})eccatuni

saue bona quae

illi

vocaut naturaliter

et moraliter

facta ideo
(id est,

Lims.u

rj

quia non fiunt ex deo nee pi'opter deuni non coguoscimtnr nee refernntiu' in deum), sed homo sibi ea tribuit Jllud enim additamentum et in eis tauquam suis placet, cum nou siut sua. Leviatlian facit, ut omuia sint a])ud dcum mala, quantuuilibct speciosa sint coram honiinibus, unde Paulus iibera voce tam super gentes quam ludaeos clamat: Non est iustus, non est tjui faciat bonum, omnes declinaveruut, simul

sunt mala coram deo,

i.".

inutiles facti

sunt, ut

autem homu agnoseat opera sua esse dei

Inde
tit,

solius, gratia

eimi illuminat, jiatura nou docet.

ut talis horao

sit

patiens et mitis
20

sive vituperentur sive laudeutur eins verba et opera, sciens, quia nihil amittit,

cum non sint sua. At natura furit, ubi vituperatiu-, et insanit, ubi laudatur. Ratio omuium est, ipiod fides et spes non habet aliud fundameutum nisi sohmi deum Iliesum Christiuu, petram ipsani, et uidlam prorsus creaturam.
Ratio

autem

et

natui-a

habet fundameutum hareuam,

fit,

opera sua bona

bonis,
si

et

sapieutiam suam.

lde
si

ut honio ruentibus

suis

operibus

per

25

diifaniiam, irascatur,

per conscientiae et iudicii diviui revelationem, desperat

si

inaeternum.
i>(.

Iustus autem etiam

sicut

cadit resurgit, et contra conscientiam in

21, 8

dei misericordia nititur,

scriptum est: quoniam rex sperat in domiuo

et in misericordia altissimi

est

uon commovebitur. Quocirca Diffinitlo spei apud Magistrum Sententiarum vel est falsa vel obscure et non intelligibiliter posita, quia spes non provenit ex meritis,
ita spes, ita

30

sed contra merita j^roveniunt ex spe, quia sicut fides

necesse
nisi
est,

charitas

ut sint ante
et

omne opus

meriti priores.

Provenit enhn spes non

ex miserente
aliud

infundente deo.

Nee habet

obiectimi vel materiam seu

fundamentum
nostra,

quam ipsam nudam

et
si

dei niisericordiam,

quae sunt potius obiectiuu

ex qiiibus provenit desperatio.

credmius in eum.

nequaquam opera Clmstus

Crcdentes autem

35

nobis vixit et meritum nostrum est,

13 ea sibi
')

2G

iudicii

revelationem divini

:!0

definitio

L
1516,
bevcit
icin,

SBiellcid)!

gc()rt bic

iindjfulgcnbc tcf
l)abcii;

ju ber ^ptcbigt
tritb
bie

bom

3. 9(uijiift

(f^orbhim

hiir

oben S. TOff. gcbtodjt

llrtljcil
l)ter

nur

es fr

bcn S^rucf umgearbeitet

ber spes

uinn gt. u. n. i-'uHjer

uub burt ber

(frttcirnng

beim Magister

fSontentiaruiu.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

in

populo. 1518.

429
.serviunt

eo iam nou sibi viviint nee sua meritu cuiimlant,

nicrontiir.
,-ivc

seil

Christo

et vicissiin Christo

Sic

cniin Apostohis
(loiiiinii

docft

Roma:
est

xiiii.

Sivi'iom

n.

s.

vivimus, doinino vivimus,

et

inoninur,

luorimni'.
siuiit

Ipsc spcs nostra

spes
|)atris

nos (ul

il:i

ilixcriin)
tihi,

sjm's

scu cxjK'ctafio eins,

tiliiis

et

pater spcs

cui oninia providit et tiiezaurisavit.

Qiioinodo antem
poralium
reniiii

de siiperhia
iiitelli>;atiir,

rcrmn
iit

spiiitiuiliinn

dixi,

ita

et

de cor-

superliia

sunt di\itiac, lorniM, aluria, puteiitia,

enini tjni eoiitidit et snperhit aliiisi|ne

tavor, geuus, vohiptas et siiniha.

l'astidit
ii>

In

iis

sui dissiniiies,

nianifei^^tuni est,

tpiod

liaec .sua laeit deocjue rapit et

es.se

sihi

in

idohi
.se

transniutat.
et

Quae

si

soHns dei

cognosceret,

non

distiniiaiicrc
>i

giieret inter

quemlihet perditissinuuii

lioniineni, niliil<|ne

phis sesc

faterctnr, uisi

quod soins Ihesns Christus

hoc nuHa jM'Ccata
es,ent,

eins iithieia est.

est,

Sic

licret,

Imc

praeeeptuni servaretur, ut milla snperl)ia, id

peceati
i;.

nnlla radix, uulhun initiuiu

ae

per

pacientia, et

Sed pax, anior, luititas, iargita.s, onuiiuni virtutuui plenitudo, qnod nou in iiac vila speranduni est:
et

ideo seniper manenuis peccatores

saerifieio

luiins

praecepti tran.sgressores, solo iioe

salvi,

(juod

iiauc

transgre-ssionem
in

non ignoramus

nc(|ue neganuis,

neque
et

cum

imjjiis vcrhis maliciae

peccatis nos excusamns, .sed conlitemur

gemimus aiuxilium gratiae et regiii tutvm aeeeieratiouem. C^na hmniiitate M meremur nobis igno.sci in iis quae minn. faeimus, sieut li. Augustinus ait Ignoscitiir Onuiia maudata implcntnr, quando qnicqnid non fit ignoscitur.
auteni eonfitentibus, qiiia lunniUbus deu.s dat gratiam.
i. 'jjctr.
.'i,

6.

Unde eavenda
j;,

e.st

ia perniciosa et adulatrix

glo.sa, iiiuiKi inclns Imniili-

tatis expultrbc et vastatrix,

qua

dicitur 'deus

non

recjuirit

hoc praeeeptuni

impleri in hae vita': facit euim haec glosa setniritatem noeentissimaiu, dissolvit
uiaiuis et remittit

et cer\'icalibus
Seilicet (|Uod

genua strenuorum bcllatorum, Et est unum de puiviilis quae in Ezeehiele damnat dominus. Nisi sane inteliigatiu-, Mre(|nirit

i3. is.

non

quidem ab

iis,

(pii

ijjsi

seipsis re(iuirnnt ein.s-

modi
3

]ilcnitndineni et dolcnt at(jnc confitentur, sesc

non

iniplere, et ideo fi'stinant

et

egredi et eupiimt dissolvi, ne sint ihutius ctun peccato

praecepti,

inobedientia iiuius %m.

liiis,

i,

1-3.

sed

cum

Cln-isto

et

insticia

et

piena obedicntia ])raccepti.

qui ipsi non rc(|uirunt
et

inqnam, nou imputat nee

a seipsis,
eerti,
:

recjuirit.

Yermn

exigunt

quod non requiratur, ab

sed cousuiuit sibi pulvillos sub manibus et sine tiniorc inccdunt, hiis certe exiget nscpic ad novissimuni quaiis

drantem.

De

dicit ps. ix.

jn-opter (juid irritavit

ciiini

impius

deum?

dixit enini

jij.

10, la.

non agnoseit .se praeeeptuni hoe debere, in corde suo 'non reqniret.' (jui quoniodo se agnoseet esse pceeatorem? Qui autem non agnoseit se peeeatorem, (juomodo timebit detnn et indicinm eins? C^ui autem non timet,

qnomodo humiliabiturV
1

Qui non humiiiatur, quoniodo gratiam eonse(|uetur?

2
ciiiin

serriunt vicissiiu

L
11011

et Apostolii.s

L
certe

27 Ezccliicl

L
10.

:n

praecepti,
l'r.iptcr

is,

iiiquam

34 requiraiitur

requiratur ab

iis,

:i.j

I'.^al.

quiid

30 praeceptum

debere

37 se agiioscet sc peccatoreui

430
qui
wratiaiii

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

iioii

1518.

con.se(iuitur,

quomodo

iusticabitiir?

Q,ui

nou

iustificatur,

quonioilo salviis crit?

Sequitur praecephim Secundum.

PRAECEPTVM SECVNDVM.'
/

Nou awsumcs Nomen domini

Hoc praeeeptnm
(sicut
et

doi
fliiit

tili
i'X

in

vanum.
Servato enini

omnia

alia)

jM-inio.

primo

et

lioi-

f'acilo

sen-atur,

immo sen'atum
illa

caecitati
si

nostrae manifestetur insipientia

stetisset:

Quia ideo ponitur, nt nostra, eimi non esset necessarinni,

est.

Adam

omnia

onini

soivissemns.

At nuuc nee
instituitur.

ipsa

scimii.s,

quae necessaria sunt

et interior

foris fieri,

nedimi intus.

Igitur in primo praecepto

Cor

lu

homo

erga

deum

institutus est, in

hoc os
:

Tiibus euim

rebus peecamus, Corde, ore, opere, contra

est

deum

ideo super singulo siugulum

praeeeptnm,

et

siuit

omnia

tina

negativa

sive probibitiva.
,

Nee

est in

'Honora patrem et matrem' &c. Nam tereium, quod est 'Sabliatum sauetifiees', Ipse dominus 2.3)i(ii.2o, 10. exponit negative dieens: Non faeies oinne opus in eo, quod et nomen indicat Sabbatum, id est i^equies, id est vacatio ab operibns. Nullum enim opus in illo praeeipitur, unde et sohim lectioiii legis intendcljant illo die. Igitur maluin iu omnibus proliibet, ideo et nulhim aliud habet promissionem nisi unum, seilicet affirmativum de hoiioi-e jiurentum. Caetera vero, quia malum
toto decalogo nisi
afTfirmati\-um
seilicet

nuum praeeeptnm

is

-"

prohibent,

poenam minantur.
qiii

Sieut
Idt

corde non peccat, nee ore nee opere peccat,

Ita qui corde peccat, nee ore nee opere iuste faeere potest:

Qui primum praeeeptnm nou sen'at, nee secundum nee tereium Qui vero primum servat, et secmictum et tereium servat.

ser\'at,
as

Nou enim

est

metueudum, quod, qui

diligit,

deum super omnia

sperat,

quaerit,

sitit,

deum suam nomen eins

fiduciam posuit,
iu

vanmn
et

et

in-everenter nominet, Sicut

non

est thnendimi,

quod subditus principem

diligens

non etiam nomeii eins velit ubi(|ue daiimi faeere et habere. Unde maiori parte in primo mandato dieti sunt, qui contra illud peceant,
diqjlicis

pro
su

seilicet

generis homines,

Rudissimi

et

stultissmii.

per onuiia similiter hie

fit

dicenda sunt, hoc enim praecepto non jirohilietur nudedietio, Nisi quando
per

nomen
infra

dei,

sed nee blasphemia in

oceides.'

hominem,

nisi

Hat

per

nomen

dei.

Sed

'Non

non consequetur

ottc

Slugoficn;

bie

anbevn Stufen
feljtt
:

in mas
12

abet fov&ctn
siiigula

unjevc

IGe^ort

3 Sequitur praeceptum Secundum.

super

singulis

sunt

praecepta
')

L
ier

29
f)at
=)

^lait)

Sjc^cr

im 3)lanujtvipt
bic ^H-ebiiit

haberi ut sanctum
10. ?liigiift l.'JUi angejcfilofffit.

fid)

tictmiit()[ic()
ift

Hom

Sgl. oben

.74 ff.

iviiigflcitft

biefc-?

febot biird)

im

grorbium S.

77ff.

Deceni pi-aecepta Wittenbergensi pracdicata populo. 1518.

431

Id autom iniprimis notaiidnin, qnod hoc praccoptnni

mative,
qiiod

suliindicat affir-

nomon

dvi esse assiuiiciuluin in s vero vol in ncfcs.sitat<' saintis, et

soluiii

ibi

prohibetur,

ne

in

vanum

assnniatiir.

Undo

in

8ori]>tnris

fm|uenter
5

praecipitur

nonicn

dnmini invocari,

landari,

contitcri,
crit.

hcncdici.
9!5m.
lo, i3.

Sic Ro. X. Ouniis

(|iiicnni|Ut'

invucavorit nonicn doniini, salvns

rndiorcs, intcr ([uos j)riino
indaicis
fabiilis
liii

Yidcanius
sticiosi,

ita(|nc
et

primum

occ-nrnint nnper-

sortilegi

qnidani ex
finotntcs.

snpersticioi<a
doiniiii

rjuacdani

de

nomine

tetrajiraninKiton

(^nod

nonicn

in

vannni assn-

mant, patct. Qiiia ncc ad salutcni aniiiiac ncc ad

<ri(H'iaiM

dci assnniunt nonicn

dci,

Scd ad cm'iositateni suani, ad

pactinii daiiiKinuai in siguis, verbis, ajestibiis,

id cnrant,

ut siipra dictum est.

Non

ciiiiu

an

salntcni

aniniac inde con.se-

quantnr, mnlto
faciant

mimi.-;,

an dens
Igitur

in

hoc

trlorificctiir
iili

scd tantiini nt suae satis-

coneupi.scntiae.

sicnt

dcuni

abicccnint
et

de corde sno

et

vamun
15

foecernnt in scmetipsi.s contra prinuiin, Ita

nunc noincn eins

|i(ii-

innnt in ore siio et fnistra a.ssunmnt.

Frnstra autem et

vanum

dicitur,

quod

sine necessitate et causa Ht.

seilicet

lOst

antem
nostra

necessita.s
et

\el

utilita.s

nominis dei assumendi duplex,

sola
gloria
iiisi

sahis

ghiria

dei,

immo

dei,

quia

ncc

salutem

no.strani

debemus per nonicn

eins quaerere
aliipii.s
.suiiiit

ad gk)riam
intendit

ipsiiis.

Assuincre autcni
et

intelligitnr,

nt

cum

vel

facere vcl dicere,

ad hoc

adhibet noiiien dei: Sicut in cordc assuinit per fidciu gratiani dci ad sahitcin

suam, Ita
aliorimi.
prinio.
25

in

orc
istis

assuinit

per rcvcrcntiain nonicn

e.st,

dci

ail

salntcni
in

siiani

cl

De

ergo satis persuasum

ut abstincant,

praecepto

Xec per hoc

sese excusent, quia sancta verba et orutioncs adhibciit,

tiirpiter

cum

per hoc niagis

peccent, ut in shuili.
sacri.s

Nonne furiosum
faeeret.

putes eimi, qui

ve.stibu.s

ofliciis

divinis aptatis

ad choreas, spectacula vel bella jirocedat

i ergo

et

iocuiii

huiusinodi

ex eo

.serio

hunc

gi-avis.sime re|)reheiidere.s.

hendi? te vel
30

illuni,

ficantiir et

ve.stes et

Qui saneto jilus omnia non ad choreas sed ad

,

Cur non multo magis reprequam omnes veste.s, immo (pio sanctistujira, *lad

daemonica
Talis est
et

opera

abutari.s, vel

saltem ad corporis salutem conteinpta anima?

e.st

ergo illonim excu.satio, (|ualis

dieit

eins,

(pii

sie

sacris

ainisns

corripitiir
<|iiani

'Eia,

i-es

tarnen
C

sacra

et bona',

(^uid

cnini

liiiic

dicctnr

ilhid

5 Uo.

ix.

A
e.\

%a<^ &\)tx

ftatt

Vlenmu.s itaque 6i3 Quud

.sortilcgi

liii

im Wanufdipt:
snj)ru: Sccunilo
lioc

I'riino itaque iinmeii

Doniini polluunt superstitiosi,

ludaeis,

et alii,

de

(juilius

qnidum

superstitiiisi

fabulantcs

de nuniinc Tetragiamniaton,

qnanquam

ad

priuium I'raeceptuni pcrtinet: Tertio qui indigne vivunt nomine Cliristiano, qui proprie polhiniit

nomen

eius

Quart periuri, inendaces,

dIo.si,

fraudulcnti, ot

quicunque
Denni,

veritateni rclinquunf
,

ubi Deuni tcstem adhibent et nomiui divino per

Deum

etiani inaledicente.s
li!

item

Pontilice.4

excoinmunicantes

et absolventc.s: (juinto iocosi:

sexti) blasplicnii in

rudiures: scptinio

baeretici et bvpucritae et snperbi seiisus honiincs, contentinsi

de veritatc disputanle.s: Inio qui

per singnla.

iustitiam

snam iuvocaut sub nomine

Dei.

Do qnibus nunc

frinunn

quod

ii

30 daemouiaea

432
'quasi

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

ego nesciani eam esse

populo. 1518.

bonam

et

sacram! hoc nie nimc doces, Ciuu

ideo te arguam, (juod sacris ita abiiteris?'

cjui

At nos nunc

ii

snnnis Christiani,

oaleeos iiovos ne polluamus calopodia eniimus et vestes l)onas niiUo

modo
s

in

lutiun trabimus Nee aureis

vasi.s

coutmneliani faciinus

cum

urina, iimiio

aqua imniunda: At sacruni dei nonien ad quaecivaque indigna trabimus sine

omni

fronte.

Qiiod

si

lioe unlbis in suis facit

(finge

aliquem

ita

furiosum,

quod

in suis

idipsum

faciat),

Quid

si

de abeuis

et eins, qui vult

sua

mmida

baberi ?

quam gratam rem

et

faceret, qui principis titiilmu et

nomen

et insignia

ad bitum traberet
praecipiente in

iuvolveret, Ipso

subbme

bx-o statui?

immo At nos cum audimus Turcas templa

scibcet videntc et proliibeute,

lu

projilianare, altaria et

omnia sacra

polluere,

mb-o stupore acoendimur ad iram

Interim dens

et eogitamus iniuriam bello x-iudicare et

querimur quod prmcipes neu contra

jialpasti.

Turcum
eo magis

bellant,
in

sed palpa simun tuum, et Turcimi

principes
in

poenam

mutua beUa

tradit,

ut

nos magis

quam
is

Tm'cas puniat, qnia peius polbiimus sacra quam illi. Secundo nobis oceurrunt jK'riuri, mendaces, dobisi, fraudulenti
(.'uuque veritatem reUnqixuut, ubi et

et qui-

doum

testem adbibent et

nomen

eins,

immo

per deiun maledicentes

in

iniuste exconnuunicantes,

iocosi
et

quoque ac blaspbn-a dicentnr.

au

pbemi

deum, de quibus supra aliqua

itaque, (piod duj)lex est

dicta sunt

infi-a

Hie vero videamus, qui iurando peccent in nomen domini.

Notandum
sMoMu
Cwi.
3:1,

iuramentum:

Bonum

de quo Den:

20
11.

"^''-

^'^

^-

D^uura demn tuum timebis

Ita

et ei soll servies et

iurabis.

enim deus ipse

iurat saepius in propiietis,

nomen ilbus dicens: Vivo ego,

per
25

,J'

'.'"' ^' ^^it-'t

dominus, Et

ps. eix. Im-avit

dominus
Sic

et

TOotii).
''

L'R,

luravit

dominus

David

veritatem.

Christus

non poenitebit enm, et cxxxi. iurat in EuaugeHo, Et

iuiant ac iuraverunt.

patriarcliae, pro])liftae, Ajiostob,

et onnies sancti
in
iis

Et

hoc

est

opus meritiirium, quia

dicit

fit

(piae

pertinent ad sabitem.

Unde

quod expedit ad saJutem, ut credatnr, nl)i quoties aliquis iurari. Sic im-at A]iostolus ad Romanos, quod timetur non credi, debet siiim. 1, 9 saepe projiosuk venire ad eos. Quae ratio iuraudi, nisi qnia expeihvit eis id credere ad salntem, ut eiim fidelem pastorem, non quaestuarinm agnoverani in eo esse confiderent? Sic ps. Ixii. Landabuntur *i. 63, 12. scerent et charitatem omnes qui inrant in eo. Eatio qnare hoc im-are placeat deo; quia per ipsum
vel facit,
j.

30

invocatur veritas eins et creditur in

cum
eo

ac propter quia

enm

fit

pax

et concordia

iurantium:

ideo

sancte cobtur
Iis.

in

opere,

destruitur opus

diaboli,

35

scilicet dissensio et

Quia

qui

tilii

mm

credit nee quiescit, propter

nomen

2 aljutaris
5)}auiiifvipt
luie

lii

stimus
12

10

suljliini

L
13

11

o6cn

quaeriiniir

Turcani

mim L L

artlore L, abcx in Sfc^EV?

Tureani
Dei.

Interea

IC

21 3m
lUipIex
1.

931ailuih-H)t

nux:

Secundd qui
'

itiraiulo

peceaut in
et

nomen

Hie notauchun,

qud

est

imanientuni

24 Psal. 110.
63.

132.

29 iuraie. ^nanujhipt

Roman.

quorl

32

l'sal.

Decem praecepta Wittenbergensi

dei tibi credit
i|ii(id

praedicatii populo. 1518.

433

iuvocas et quiescit: idoo

:

hiiiic
fiiiis

lionoreiii soli
est

den dehemus.
^^fin-.

Unde
fit,
.'.

Apu.stoius

llt-l).

Oinnis

controvor.siat'

iiiraineiituiii.

u,

u;.

Aliud

est lualuiii,
iiuihiiu,
2?i'l)

Et

iioc

duplex.

,Miud

eiiiin est

quod ex

((insuiUKliiic

et hoc est

quia sie vilescit assiduitate reverentia

,

nominis
l)m
Ifflinel

dei.
i[t,

Sie teutoiiice:
ilu'lj

Pkitt

Uicvlid),

orlDiitir.

nlf5

lunv ali

g,ot

gott

iiiib

alle
^^iiff

Ijeijlflcn,

per

tehjve creulj,
flrii,

ntel)u
itl

tcluvc

bcum inoiim, per bciim taiutuiu, bluet, ^el) bem aciilj qottis, (S^
Christi
fltt

aufi
i[t

iiicl)u

iiiavt^r

'JJuutpV
l)l

fd)lill,

f^t,

]icr passidiieiii

ita
l)clff

est.

Item

sie detestari
inel)v,
nlfj

ber ttnifjel
lu

mid),

Ined) mi)r
jcel,

bcn

l)alfe,

toI)v

mjmev
dulnr

in^r gott
bei)

()eltf,

^iluff metjii

in coiiineutin et nuilta

mea,

tun)

mcljiicv

trel

iiiib el)v,

mel)nei" priefterfdjant.

Ista

similia

heu
sit

proli

tarn

sunt

assidua iiudtis in ore, ut prope seeunduni verhuiu

iuranieutuin huiusumdi.

16

Hie patres et matres familias vigilare super liberis et servis m- faniilia deQuia est j)essinia eonsuetndo et eoutra lioe praeee[)tuni. Sed propter rdes quaeritur, Au nonieu dei taiifratur, (juaudn iuiatur in haee verba 'vere, vcritateiu dieo' ite. Ivespondetur, quod sie, t^uiu \-eritas Sic eiiim upostolus iiu'at Ko: ix. ])er!Tioni. est nomen dei, cum ipsc sit veritas. veritateni et cduseientiani suam. Et (juauivis hoc ideo possit videri |)roliiberent,
bituni,
(|uia

y,

i.

eonseieutia
iurari' v.
}>er

uou

est

Uduieu dei,

eum

ae(|ue sit peeeatuui iurare

ao

vane

et

nun

deuni seu per aliud (|uaui deum, etiam vere, 'J'auieu

ret'ert

Christus Matt:

ibie totum
i'st,

ad deum, (luandn

dieit:

.Necaie per

eoehuu,

'Jfliititi

s,

34-3ti.

quia throuus dei

Xeque per
ununi

terrani, (|uia sealx'llum

est,

peduui eius, \eque

per lerosolymam,
veris,
-'5

(piia civitas regis inagni

Xe(|ue per caput luuin iura-

quia non

jxites

eapilhuu

facere

album aut

iiiTum.

patet, quod, (|ui iurat i)er ea

iurat, ex

quae dei sunt

vel ei a](iilieata, etiam per

Ex (|un deum
Miu. u,
ji;.

quo,

in

(|Uii,

in

(piem onmia sunt.

(|uis

Alteruiu est iurauientum falsuni, Ubi

fiilsuin

ex proposito iurat et seieuter

seeunduni Ibrmas jiraedietas: hoe

est veiiemeuter
in

grave peeeatum. Et

raro trausit
3u

hoe i)eeeatum impunitum etiam

hae

vita.
fit

(^uod
in

si

dubita.s,

inteiToga periiu'os.

Sed gi-avissimum
]iraeseri])ta
])eeeati

est,

quando
i'aeiuut

iioe

facie eeelesiae

euni

solenuitate
et

et

forma,

ut

eoutrahentcs Matrimonia
sese

elandestina
hoiTil)ilis

iu |oenam

[)ostea

odieutes

separantur jieriurio:

eui|)a,

sed iiorribilis et poena.

Unde

inter oinnia

mandata solum
insontcm
-'

hoe habet additam poenae minationcm, dieens:

36

Non

enini

liabi'l)il

5B(i)j. '.'o, 7.

dominus

eiun, qui assumpserit

nomen domini

dei sui ii'ustra, lieet et

primum

2 Hebr. 0. Oiiiiiis
motiic^ gcueucvt

L 811 SBoit

.'iff.

Sie

beutjclicii

SBrtcr finb in
fctllt

oitf)ocirQt)^ii^

iinb
ftcljt

gvombonn
valdo

Item ii

pi:ieftcri(^aft"

Ijicv

im

3)!ainii{tipt,

om Sdjtufjc he^ %b\a^ei t)inUx cmitra hoc piaeceptum olfo aiiflcfiigt: licet 11 tjricftcrfdjafft, &c. Ita et L commune csf, Tentonice: Sfr Xeiiftel l)ol" ?c.
aber
lamilias

tlctcstaii
l:i

.^intcx
l)inter

im

TOonuifript

nod):

Magistii,

praeceptores
21

paeilagogi
,

3"!
2:!

TOainiifript

familiu

jugefgt:

Et

piieris

comiiiissis

Matt;

vii.

Ilienisaleni

'Dlnnuitvipt

34 comminatioiiem, scilicet:
fiutftetS
Sffieite.
I.

Non L

36 Uei Uomiiii L

28

434
s.OTt'i.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

comiuinatiouein ,

1518.

qiiod in quartam generationem visitet iiiiquitates Sed quia Apostolus promissionem, quae in hoc continetiir, non numerat, Sed quae iu quarto, quam dicit primain, ei^o et haec comiuinatio primi praecepti nou videtiu' numeranda. Et grande peceatum est profecto periurium, quod primo patet ex de3-'' non peierabis, Et proi''|- testatione seripturae, Quia precipit dominus in lege: Uude Osee iiii. Non est veritas, Non oj. 4, 1. 2. phete vehementer periurium arguimt. est misericordia, Non est scientia dei in terra. IMaletlictum et mendacium et
2o,.').}iabeat
6. 2()>')

eorum, qui oderiint.

homicidium
2. Sijit. -24
f.

et

fmtum

et

adulterium inimdavemnt,
id vohiit, ut etiam

et

sanguis

sanguinem
serfalsi
lo

tetigit.

Deuique adeo sauctum

Zedeciiia viudicaret.
im-assent.
et

Regi Babylonis non

licet

Soi-

9,

19.

vatum a
ab
eis

Item nee Gabaouitis licuit nooere,

sm.

21.

Item nee

filiis

Beniamin

filia.s

suas dare ansi smit propter

iuramentum
guini, (juam

potius gentileni sanguinem permiserunt misceri fraterno san-

iuramentum solverent. Secimdo ex re ipsa. Quia iurare

est

(juo

miiunt sese diseordes.

est,

At

sie falso iurans

denm testem adhibere et medium, deum ludibrio exponit, immo

est',

is

quod hoiTendimi
dicit

quando

dicit 'Sicut

deus est, viN^t, verax

eorde

quod non

sit ita veriun.

Ao

per hoc

deum

negat ore,

immo

et corde,

quo consentit

deum
eins,

oris. Et ista negatio est pesshna, quia seit tamen simul etiam corde consentit in negationem quia non negaret foris, nisi veUet negare. Et tamen coutra cor smnu

in

negationem

esse et corde credit, et

;o

et conscientiam negafc ideo

)

gravissimum
esse, ut

est

hoc mendaciimi et directe contra

stet finnimi.

deum, quia vult emn non

Tercio a simile.
sigillum

sumn mendacium
permoveres, ut

81 principem
in

pro fide tua

literas et
25

suum appenderet

tua causa, ut sie pro nomine eins tibi crede-

retnr, et tu postea nequiter

denegares et princijiem iu confusione relinqueres,

Quid putas de

te cogitaret?

An

putas, quod tideiussorem liabeas?

et

Aut

si,

ut adesset pacto tuo

cum

alio,

rogai-es,

in faciem

venientem neges esse

principem et proiicias?

At deus qnanta maiestas!

Secmido
dolose
in

solus

dominus

est.
30

Pro
ut qui

plauiori iutelligcntia notandimi, contra

hoc maudatum
se facere,
fit

in iuratione

dupliciter agi,

Primo

in iurando,

solvendo iuramento.

lurando:

scienter in

actu

peierant,

dicentes,

quod nolunt
supersticiosi
3fi

facere, ut liberentur, vel negantes

positis,
illi,
't. 24, 4.

dolose quod sciunt, ut

in negociis, de-

(juaestionibus
ii

iudicialibus.

gravius peccant

quam

Quia

nomen
est,

dei assiununt in

vanum, h autem ad mendacium, quod

fit

longe gravius
in dolo

et

hoc

in negationibus

potissinuun.

]>s. xxiii.

Nee

iuravit
,

proxuo suo.
L

Solvendo:
primnm
lioc

ut

qui sine
8

dolu cjuidem iiu'a\'crimt

sed

5 profecto est

patet

meudaeium, homicidium L

12 dari
jc

24 simili
ftvipt:

28 supeiveuientem
et dolose uegautes,

ffllanuffript

3032

Statt

I'ro

planiori

im 5)!anu=
facere,
je.

Agitur dupliciter contra

maudatum, dolose
quod
tiiciuut,

dicentes, se facere,

quod nohmt

ut liljerentur,

ut liberentur.

Iurando; ut qui scienter

3G longe amplius TOanujftipt

Peal. 24.

Decem praecopta Wittenberwpnsi praedicata populo.

tanifii

1518.

435
iit

posh'u umt:iiitur
j)roxiiuo

et

non solvunt, quoil non

decipit.

in aHiiniatioiiibus
si

fit,

ps. xiiii.

')Si.

ir 4.

Qiii iurat

suo

et

Vennii

nein

potf.st

.solvorc,

non

ideo

periiiravit.

At
hal)es.

dicis

mortem incurram:
r.

videtur,

fateri, quiecjiiid

'Quid? nisi iureni, damnuni vel perieiiluin \el quod redimendus sim', ut si latro vel liostis cogit Respondetur Nulluni peeeatuiu est faciendum ])ro
:

quaeunque
miiii

re,

ue()ue pro aeterna, quantoniinus ])ro tenqiorali.

At

dicis '(juis

reddet'?

llespondetur

deus, pro quo veritatcm dixisti.

])ossuiii,
(piia

Scd nun tnunes

et

easus luiius luonstri perceusero

euratur.
10

verc

liodie

inundavit

nihil

()

.si

paucitateni salvandnnnn attenderenm.s et tinierenuis, (|nam cito

nol)i.sI

i.sta

securitas de salute ce.ssaret a

Dieit itaque
periurahis,
'.\<>n
alii

dominus Mattli:

V.

Audistis, (piia dietuin est anti(iuis 'Xon

tua'.

Wnttii. 5, 33.

reddes

autem doniiuo iuramenta

Kijo auti'Ui dieo vohis:

liccat

iurare ouuiino'.

Hoc

loeo

sudatiun est a nuiltis, an

iururc,

l"]t

lo

quod a malo poenae, alii a nuo iurantis sit, si iuretnr. tSed iuspieieudo Chri.sti sensum, vult utiijue nequacjuam iurari, quia dieit: 'Non iiu'are oniniuo.' Est ergo sensus ludaeis praeceptum e.st, ne periurarent, iurare autem permissum e.st ad libitum, vobis autem praeeipio nullo modo iurare, ueque
:

jer

oaelum &c.

In

cpio

uti(|ue

hoc vult, ut
voluutatem

uulliis

vohmtate

sua

iurare

debeat uncjnam:
ji.

libitlinem scilicet et

))rii]iriam
itleo
si

iurandi ju'oliibuit,
ultra

et

in

(|nautimi in eo est,

Non
et

debet iurare
nulluni
est.

(|uis,

dieat (piam
priihibet,

'est, est,

Xon, Xon', peecat Quin

Per hoc tamen nun

Quin exaetus

inrare debeat qnilibet

tidelis, .sive,

inquani, exaetus vi alterins

V(;l

aut necessitate fratris.

potst ex nie extorquere

hostis vel amiens,

>i)!iitifi.r,,4of.

ut orem, ut faciani ninnia (piae vult,

j-,

dnnnnodo
quia
vel

sint licita, sicnt dixit seqni'nti'r,

quod
per

auterenti pallinni et tunica diniittenda et etiam alia

duo milia passnum

sed servit
necessitati.

eunda.

laui enim

non ipse
alienae
iis

im-at,

nun
per

est suae voluntatis,

humilitateni

voinntati

charitatem
(piin
sit

alienae

Ce.ssautibus

ergo

nullo

modo

licet inrare,

peceatnin et a malo,
in

Quia ex
3u

iiiera

voluntate iurat sine necessitate.

interiorem,

Christus enim eo

loeo
inra-

instituit

hominem

qni

non tantuni jwriurium, Sed etiam

mentnni vitare
etiaiu,

di'bet.

ludaeis jn-olnbetur,

Xe

falsum iurent, C'hristianis autem

ne verum inreut, quia perl'ectior et integrior esse debet honor nominis

dei

in

debet
:i.-,

aniare,

nova lege (piam vetere, Secundo Quia Christiaiuis tenij)oralia non ideo pro])ter ea non debet iurare. Cinoniam qni non debet
quae sua sunt, (^noniodo etiam pro
eis

(jnerere

iurare

])erniittctnr'.'

phnis

itaque nonien dei

niulatnm
timore

est.

quam sua estimare debet, quod tunc a])ud Jndaeos dis.siUbi vero alteri serviendum f'uit, il)i sine sernpnlo, tanien i-nm
sunt
[inj

dei, i'rater Iratri tenetin- tiicere (piae

eins necessitate facienda.

11

quill

ilictuin

sit

L
I-

Nou

peierabis
2:J

L
ut

IC
iureiii

iie

peicrareiit;

Iiiratuni

aiitcin

22 exaetus
33 veteri

ut ulterius,

aut

amiciis,

24 Sicnt Cluistiis

dixii

L L

L
28*

436

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

ratio est prohibitiouis, quia seit, qiiod uos

1518.

Et
1.

non assumimus nomen domini

liiunilitate

nisi in
eoi. 12,

vanum

semper, praeterquam ubi in charitate et

pro
i.

aliis

vel
xii.

a.sua salnte assumitur,

quod

est

ftmdamentum huius

prohibitioni.s

Corin:

Nemo potest dicere 'dominus Ihesus' nisi in spiritusancto &c. Vel melius: 'Non iurare omuino' dicitur contra eos, qui eff'ugium quaerunt, quia iurant, sed non per nomen domini, sed per caelum, teixam, lerusalem, capiit, aniinam, quasi ideo non sint rei, si perim-ent, quia non per nomen dei iuraut ac sie iurare eiusmodi quasi pro non iurare reputant. Quod lieo sit mens Cn-isti, quod quomodo non \elit iurari onmino, ex hoc, statim secutus exponit, videtur
scilicet

ueque per lerusalem &c.

Sequilar praeceptimi tercium.

PRAECEPTVM TERCIVM.
Memento,
Soi). IS, 12.

ut

diem Sabbatum

sanctifices.

Hoc
plenitudo

est

praeceptum
ait

Sftm.

13, 10.

legis,

Apostolus.

meum, ut diligatis invicem. lo: xv. Charitas Qua liabita, nulla e.st lex necessaria, Sine
operibus.

u,

cjua nulla lex satis est.

Igitm* in lioc tercio praecepto non o])us praecipitur,

iniuio

quies,

ut non

ofteudatur deus
tria

praecipitur opus.

Quare haec

praecepta parant

Neque enim ali()uod in oo hominem deo velut puram

et exteriori et
sit

materiam, ut quiescat corde, ore, opere, id

est, interiori

homine, qui sunt sensualis,

rationalis,

spiritualis.

Et

jnira quies.

medio Hie

..,)

ante onmia duo notanda sunt.

Prinmm, Quod Sabbatum

eti.
2,

fuit

ludaeis praeceptum iu figura, sicut expresse sunt

17.

significat

Apostolus Colos:

ii.

Quae

umbra futuronun, corpus autem

Christi.

Unde

opera servilia seu manualia,

illicita

cum

sint utiqne bona, significant

lt,

opera peccati et

veteris hominis.

Nam

sicut ijuaedam animalia erant

immmida tantum significative, in seipsis bona, munda, sana, (fuia creata a deo et tamen immuuda et mala significabant, Tta et opera coi-])oralia, quae
de se sunt liona, tamen ])rohibita sunt ad significationem futurorum,
maloruni revelandoruni.
Sic
id est,

sabbatum

significat

ipsuin

spii-ituale

tempus,
30

Quod
3f(. GB, 23
Olli. 4, 10.

Isaie Ixvi.

quod non habet noctem. Unde Erit mensis ex mense, Sabbatum ex sabbato. Et Apostolus Galatas arguit, quod dies et menses observarent et tempora et annos secunsol

iusticiae

Christus

ilhnninavit,

dum
1.

ritum iudaicum, id est externe tantum.

Ideo istud j)raeceptum cessavit

Sim.

1, 9.

proprie,

immo onmia, quo ad

festa

perfectos

Christianos,

Quia

iusto

non

est
3.=,

lex posita.

Veruntamen Ecclesia
imperfectis:

retmuit pi'opter necessitatem verbi dei pro

nam

iustus veiiis sie deifomiis est, ut sicut deus indifferens est

y quod

fundamentum
fei)it

est

i.

Corin:

vii.

A
IG

10 &c.

feljU

11

Sequitur

praeceptum tercium.

13 Sabbati

iam opus

AL

Decem praecepta AVittenbergensi

praedicata. populo. 1518.

437

ad onineni
illi

dicin,

omnem
i'st,

locuiu,
(jui

omneiu personam,

ita

et

ij)st',

oinnis dies est

ft'stiis.

Vcnini
illis

iiifinnis,
iit

iioiulum sunt mortificati sccniidum v(>teiTni

iiuxlis

honiiiicm,

i)|)us

certis ulTiciis, dichiis,

occupcntur, vipliis,

ieiimiis, lahorihiis, onitionibus, disoi]linis et

'

similihiiSj

Quihiis perveniant ad
et

]ir()t'<-tnin iiitorinris lioiniiiis,

ut,

iibi

corpus oastiLratiim

in scrvitiitcm fucrit
et
taiiiiint
illa
oi.
3, 24.

redactiim

et

iiiortitieatae

passiones,
interior
est (jiiod

tum

ipsa cesseiil

paiilatim,
si

minuentiir

(pumtinii

jirotecit
Iidc

iioiiio,

adeo ut
ait:

|)erfeetiis

fiierit

oniniuo eessare dehciit,

tiiit '"

Apostolns

Fiex

pedagngiis nnster
aiitein jiraeeessit

in Ciiristi).

Xiliil
])lel)eiii

euiiii

ad pertectiini duxit

lex,

Idannes

])araiv dinniiio

perieetam.
veliit

Proinde, (^ui Ulis (iperilms taetis

piitat
et
il)i

niagimm
hoc
jinlat
ut

aiil

totiini

se fnecisse
[|)se
voi.

stat, eoiifidens

in

illa,

seeiinis iiee aliud

per ea (|uaereiis,

est vitiila K])liraiiii,

doeta

dili<rere trilurani, (pii

esse huiuiiii lioiniiiem,

m,

11.

Bona
''

(iperari

seilicet,

eiiiii

Imc

sit,

linmiiiein
in

parari

hmius

sit.

Kst

eiiini

t)aptisii)us a<|iiae taiitiini.

de

(|iiilius

tota seriptnra niulta,

inuno lere oninia

dicuutiir.

Sunt enim Iwpoerite

ait

iustieiarii, (jui et serii)turani

ad haee tonpient,
1,7.

Nescientes, ut
Sieiit
artifieii
liaisc

A]M)stolus, neque de (piibiis afHrmant ncque qnae liKuniiilur. i.iim.

f'acit,

eniusipie diseipnlns ea

(piae artifex
si

non

nisi

libeat faeit,

Sed per
20

ad niagisteriuni

proficit,

quod

in

iis

stet velut oniuia sciens,

efficimiir boni,

stultns et ridiculus

onmibus
ipsi.

erit,

Sic hie per

bona opera non

sed praeparamnr.
divinas actiones,

Xon enim
(jnieti

operandi), sed patiendo boni smiius, cimi jiatimnr

Igitnr iioc praeceptiim Ecclesia et multa alia

iit

iiguralia tenet pro infirmis exercendis,

factis securi.
s.i

jiroticiant,

non ut ibidem Stent

iis

id

Secundo Notandum, Quod B. Gregorius hie rpiaerit: Quare dominus unum mandatuiii adducat, cmn omnia scripta j)l(^na sint mandatis? Verum
(ut dLxi) rct|uiiiiiit
Iiilari,

omnia raandata
faeili,

eharitatem,
si

Cum

sine

charitate,

id est,

prumpta,

libente voluntate,
rea
luin,

iinplentin-, iion implentur.

(i])us

Manet
Sic
jS-^io-

enim invita ideoque

30

et in

vohmtas,
lege

licet

faeiat

manu
Sic ps.
lialx't

et 1.

extra.

enim: Q\ offendit
dicitur,
diligit

factus est nniiiiniii nus.

doniini
sit

Beatus vir^Jf
et

cui\is

voluntas

in

(id est

((ui

eharitatem

^^

Et Apostolns: Hilarem .f 'ijoV",'?. datorem diligit deus. Non enim placent deo coacta servitia, Sed libera et vohmtaria, ut ps. liii. Vohmtarie sacrificabo tibi. Volunta-s ipsa est charitas 'Uf. m, 8. secunduni B. Augustinum. (iuar(> ergo non dedit et suf^ecit in uiio illo? Respondeo: suffieit quidfm,
proximum), Et
ps. cix.

Popuh

tui spontanei,

sed ostenden(hun

tuit

honiini, in quilnis charitat<'ni haliere deberet,

Ne

falsa

opinione et fiducia

seipsum seducerct, eharitatem sese habere putans,

cum
L

4 prcjveniaiit

1.

.5

ut

ilii

mrpiis

I^

7 miiiuaiitur

]inil'coeiit I.

8 (leheaiit

13 vctula

Hi hypucrite. iustieiarii

AL

2 ridiculum

A
:J2

21 perparamur A.
et l'salmu:

3m

fliaiiuifvipt

wie oben

28

si

inipletur, iiou inipletur

IVpuli

^38
noil haberet.

Deceiii praecepta

Wittenbergensi praedicata

[lOpulo. 1518.

Facile cuiui optima dv nobis et pe^siiua de proxinio sentimus,

cum
in

debeamu.s contra.

Ideo decalogus praeceptonim

veliit

speciihim est

in

quo homo
illis

seipsuin consyderet, in quo et quantuni deficiat aut profieiat.

Nam
et
s

omnibu.s non oportet attendere, ut faciat, Sed onmino, (]Uo corde

v(_>lnutate l'aeiat.

Data

.sunt,

iiiquam, in eognitioneni nostrae voluntatis, deinde

et in exercitationem
dilficiles

eiusdem,

quae omnia

fiunt

in

onus

iis,

(jui

inviti

et

sunt.

Nam

ecce ut idijtsum declaremus, prinuun mandatuni

omnia
non

alia in se continet.

Qui enim

lioc servat,

onmia

servat, et (pii aliquod

respicit.

servat,

hoc non servat, quia cor eins aliud cpiam soluni deiim
saucti.
sibi

Verum Adam

iUe vetus noster adeo perverse superbus est, ut saepius

quam omues mandatum servare et prinuun audet dicere, se idolum liabere, nihil iuxta deum amare: ideo
velit sapieutior et sanctior videri

Idcirco fi'ontc posita

non esse consciuni, Non remittendus fuit ad opera et

verba, quae
temeritatis
aiinttii. 12,34.

ei

testimonimii pcrhibeant de seipso et

eum

convincant superbae

vel

meudacii,

Ut

si

praesumit (|uod non habet

deum

alienum,

i^

Quaerat linguam, Si
dantia
cordis
os
temeritas.
interroget,

iuret, si iu

vanmn assumat uomen

est

dei.

Quia ex abunet hibrica

et

loquitur:

l'acilis

error iu

o]>inione

cordis

Neque
se

facile potest scii'i,

an servet prinuun

nisi

opera

verba
f'alli,

Igitm-, Si iuret aut

vane deum nominet, Sciat se mcntiri aut

Si

dixerit

deum

aniarc et

primum praeceptum

servare.

Non

recte dis-

jo

cussit et probavit cor

sumu.

interroget

Sed ecce Servare videatur sibi et secundiuu, Non est sibi conscius, se in tercio, an prompte sanctificet sabbatum, an avide verbum
intcrsit divinis.

dei audiat, oret, meditetm-, legat, disputt de deo,

Si haec
ss

non
fieri,

facit vel dilBcilius facit

fallitur:

(juam alia sua, Si dixerit se servare primum et

secundiun,

opera enim testinioniiun perhibent

de

eo.

An

potest

ut quis assumat

non vane nomen

dei,

qui ipse vanus est?

Quomodo
si

vauus aliud agat ijuam vanum? vanum loquitur, vauum cogitat, ctiam

deum
et

cogitet, loquatur.

Vanus autem
iis

est,

qui alia agit

lt

invitus

quae dei sunt prae

quae sua sunt.

quam quae onmis homo

dei sunt

vanitas.
videat,

3o

Tercio, videatur sibi et hoc

servare, crassius siguum jirobet:

quomodo
si

suscipiat vicarios dei quos videt, parentcs, inquam, et praesidentes

hos

viliter

aestimat et contemnit quos

illo,

videt,

(juomodo audet dicere, se

videt?
s.-i

deimi aesthnare et non aliud pre

quem tamen non

Quarto, in

iis,

quae ad proximum.

Quem
Si

diligi
di(^is

utique est voluntas dei,

quae

in prinio

praecepto intclligitur semper.

quod

diligis

proxinuun,

et eiun odis, raordes, detrahis, Icdis, despicis, occidis, maledicis, contumeliaris,

Ecce opus tuuni testimouium dat contra

te.

Itidem, Si non defendis laesum.

5 deinde iu

22

^^la)

ecce ^at bn

*Blaiui(fvil)t

lioif);

si

29 qui

alia loquitur,

alia agit SftauujftitJt

jfti^t noc^
:

90

et invitus

quae dei sunt

fel)U

31 SJor videatur im 9Jlonu=

si

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

excusat,
benedicis,

1518.

439
ergo
lioc

Qia

dilectio

tacit

liaeo,

si

est

veia.

Vidi'

speculiuji bene.

Qniiito.

Si iwv v\ illo te coguoscis,

siciit

vcrc

iioii

satis

ex

illo

cog-

nosci potest, quia varia est concupiscentia et uiiUi satis

s

etiaiii suiipsiiis

cognita,

ideo per iiudta,

proxiiiiimi
in

iniiiio

per omnia ducenda,

et

exaniinaiida.
,si

Igitiir

noii laesisli
siiae,

corpore

persona,

(inid?

in

corpore
inspieis,

lixoris

(piae

eadem earo
aiit

est?

Si eain
iion

eonciij)iscis,

iiii]>udice

traetas,

allorpieris
eiini,

lalia

facieiit<'iii

revoeas,

adiiiva.s,

rediicis,
tibi

Qiinmodo
illo lieri,

diligis

qiiae.so,
1

sicut teipsiuii? eiiin

tibi faves.

haee oiimia

veli.s

ab

(piia sie utique

te diligi.,

Sext.

Esto

et

hie

tibi

integer videatiu-,
piirus.

sicut

.solet

uon sis coiiseius et Adam tiuis .sii)i totus seeundum eaeeitatem .suani, eiini in uuUo sit
ein.s

Cogita, qnid iu bonis

externis pecce.s, scilicet au

fiireris,

ide.st,

quaeiinqiie fraiide
15

ad

te ali(|uid

perduca.s falsaque merce,

pecunia, nieusiira,

iisura, dolo,

rapina,

f'urto,

consilio, eoiLsensn ei noeea aut noeueri.s?

Septimo.
peccato
in

Quid
Si
in

iu boui.s l'amae?

^Vu detraha.s, niordeas et

alios facere,

luilio

liuguac

cum

reus sis?

Au

gaudeas
et

quod
eins,

ipse oniittis?
est),

Oetavo.

operibu.s

verbis

integer es

(quod rarissinumi

intra uiuic, diseute eordis secreta et

20

poudera ilesyderia

invenies,

quod

sis

plenus coueupiseeutia.

Nee

ilieas tibi

Et uisi luentiari.s 'Non concupiseo^,

cor?

quia contra scriptura dicit: Quis gloriabitur se nuuidMiu

est nuiudu.-i intus: uani

lial)cre

Nuilus

spv.

20, 9.

uon

satis est, ut coucupiscentiani treues, sed et

non
con-9fm.

concupiscere debes, de quibus suo

siuit
25

loeo

latius.

Ideo ltinia duo praecepta

adducit, dicens:

niaxima, quae sola Apostolns ad Koiuiuios

Non

1,1,9.

cupLS(!es.

Quare qui dilectionem habet,

et diligit

idest, sanani et pleuaiu voluntateiu

dei.

in

legem dei

eam, hie implet legem

Non enim

est timenduni,

quod

diligcns deuiu iiomen eins inlionoret aut aiiuni deuui quaerat aut pol-

luat sabbatiuu.

Et qui

diligit proxiiiuim,

non

est timenduni, piod eonteinnat

parent<'S, oeeidat, inechetur, i'uretur,

30

f'alsum testimoniuiu dicat aut etiimi eon13, 10.

Ciun potius quaerat, ut l)euefaciat proximo: dilectio, inquit Apostolus, 9*<jm. Proximo malum non operatur, ne(|ue verbo neque facto neijue voto.
eupiseat,

Verum ad
oiini t'ui.sse,

luateriam luiius praecepti

et

tcrcii

revertamur.

Sal)batiuii dixi

sicut

nime, figm-ale et ceremoniah; pro])ter iufinuos. Nunc

(^nia
si ille
4.

vero
35

omnem

dieiu esse festum, in quoruni nullo sit pecean<luni.

oliin lapidibus
erit,

obrutus est, qid ligua coilcgit in die sal)bati, Nu: xv., (^uid

TOoi.

l.^,

qui in tempore gratiae enormia perjietnvut erimina,

Maxime

etiam

festis

diebus?

In

terrorem

nostrum

hoc

scri])tm

est,

Quia

ligna

colligere

non

est

malum tantum, sed

signitieat

malum,

sicut et alia

opera eiasdem

diei sen'ia.

17 gaudes

A
L

20

.^lintct
'6

concupiscentia ^at bo 3)lanufttit)t nod^:

si

liberum

tibi esset

28 Sabbatum puUuat

cuUigit

4J-0

Decem piaecepta Wittenbergensi praedicata populo.

'Primi
igitiir iint,

1518.

Qiii crassc et ruditer pwcaiit iu die festo,

scilicet

liixiiiia,
OTai. 2. 3.

ehrietate, ludis, ira, honiicidiis, maledictis, rapiiiis, insidiis, fraudibu.,

dolis et similibiis, de ijuibus dicit

Mal

ii.

Dispergam super
Vide,
illi.s,

\ultiiin

vestrum

stercus solemiitatuni vestranmi, et assumet vos seciuii.

solenuitatcs
3im.
6,

.stercus appellat

taliuni,

quia

et

stereoraiit

iu

sicut

jiorci

iuiuuuidi.

Et

21.

Arnos
festi

V.

Odi

et proieci festivitates vestras.

siuiiliter

H
tria
si

euiui

cum

ludaeis

(de

quibus hie luquitur) totuni decus

spleudore et ocio laboris.

statuuut in ornatu vestium et vietu,

sola sunt sine eu,

Quae
et

quod

significant,
et

iudaicam solennitatem faciunt

nou
iu

uisi

provocameuta
et

siuit

lilndiuis

vitioruni.

Xani

\-euter repletus et

anima oeiosa, deiude

obiectis oruamentis

luximam ducant
si

coram oculis, quid t'aciant uisi ut mala desyderia? Et non cogitant, qui sie sabbatissant,
et

quod

hoc esset sabbatissare, quelibet mereti'ix hoc possit

quibet Turcus
deiude ociari,
is

aut pagaTuis,
taudeni

immo eqims

et sus, Scilicet couaedere et Ijibere,

pompse adoruari. Hie inveuias aliquos, qui vigiliam ieiuuent, noDimquam in ]iaue et aqua, Sed dieni iu crapula et luxiu-ia eousumuut. Et factum est uuiversaliter, ut sabbatum celebrius agatur quam dominica, (]uia abstinetur a caruibus saltem et ocio et pompa, Quae iu dominica predige aguutur, et uuiversae vigUiae sunt sanctificatiores quam ipse dies celebritatis, mera scilicet perversitate.

i"

Mysteria.
Ociuni corporale
significat

ocium

spirituale,

ut cesset a
dei,

cupiditatibus

et cogitatiouibus malis, ut

capax possit esse verbi

habere,

quod
:

requirit

auimam
ss

vacuam.

Quare

quilibet Christianus se debet iuterrogare

et

quare hodie ociaris?

ei sit

Et

sie

monumentmn

memoriale

sibi

quod vacandum

ad

deiun audiendum.

Ornatus vestimentonim
eleemosynas
dare
et

significat

bona opera, ut audire missam,

opera
facere,

orare,

alia

misericordiae
infra.

ut

Clu-istus

contra
30

Phaiisaeos docuit, de quiljus latius

Lantus victus

siguificat meditari Beuefieia dei,

passiouem
infi-a.

Christi, pec-

cata propria, legere et ruminare

verbmu

dei.

de quibus

Secundi smit, Qui ojieribus

tatis et substautiae uostrac

alias Ileitis operautur, ut sunt

opera necessi-

parandae.

Et

ii

minus peeeaut quam praecedeutes

35

et

adeo miuus, quod etiam in multis casibus excuseutur.

Quonmi primus
ligenda
sit,

est Necessitas.

Haec autem

necessitas

quomodo

intel-

ambiguum
L

est, quia niire vaiiat.

S victus spleudore

Est autem nou melius

13 posset
fte^t

aesti-

2 maledictis fe^tt

L L

Tiirca

31

f.

3" L

ift

bicjct

%i\a^ in

brti

otonncn

gcbritiit

unb legere

unmittetiat

l^iutcv

meditari;

banod^ L: allein bcr inn crfovbett oWge JBottfolge

')

32 ruminari

34 hi minus

8id)er tncttt an:

Sequentia concionatus est Lutherus Domin. XIV. post Trinit.

Sgl.

l-jkx

. 81

ff.

Decem praetepta Wittenbergensi

nianda

praedicafca populo. 1518.

441

quam

seciiucUuii rejjiilaiu Salvatoris, qiii

in Etiaiigelio dicit,

Non

esse

uc

u,

s.

peccatiini, a.siiuiin vol boveni

talis

de putco levare

et

adaquare.
vel etiaiu
(juo tale

Kx

<|Un suniitur

regiila,

(iuod

si

damnuin iuuuiueret tiuitum

ficri,

asinus vel valitudo eius pensatur, potest opus

.

minus ({uantuni daniuum cavetiu-.

Quod

tanien inteiligitur,

si tale ali(|uid

Non

voluntate eligente, sed necessitate

casas aecidento contigcrit.

Hot- euiin additur, nv avari sibi licentiaui datani

(juia

arbitrentur vcudeudi vel eniendi,

eins diei tantuni lueruni i)eriret.
juia (juilibet
IM

scUieet

si

non veudereut

vel enierent

Sie enim nnllus esset jxmeudns dies festns,

inipedit negoeia lucri et labores.
est et

thmdal
si

hieruiu,

dum

I'rolmtur

regula,

Quia
iis

illud ludaeis
(jui

permissum

non

fuit

peeeatum, <|uautodie

magLS

Cliristiaiiis,

lilieriores

sunt a ceremoniis iustieialil)usl

Ex

nune partieularia aestimentur.

Ut: Si niercator

in

lesto

emerit vel vendiderit, cjuod idtero die vel hora non sine

magno danuio

eniere

vel vendere jiotest, ut (juia emjitor aut venditor trausitorius est necjue ex])eitare
i''

vult:

hie ideo exeusatur,

ut

quia nou quaesivit oj)us

alias

et

lucnmi, Sed oblatnm

ita potest

accepit,
altero
et

daniuum caveret,
offerretiu".

non

i'aeturus,

ex intentioue maleus (juod de (juibuscunque

seilieet

tempore

Tunc enim

sicut

oblatum est insperate,

cito

ex])edire

et

ad feriandmu

reverti.

Par
^it

ratio

est

aliis
:'<

damnis, etiani minoribus, sub ea tanieu eonditioue, ut divina,

et

missa
trimn

verbiun dei, non omittautur, nisi

necessitas

magna,

(|uaiii

arbi-

Ixuii viri exeuset.

Sed, ut dixi, de damnis intelligitur, quae non propter

negocii, sed casu.

non usum negoe veuiunt seu propter intermissionem

Nam

damnmu
2:.

intermissione nc^ocii potest onuii hora

fieri.

Seeundo de eo(jiientibus et parautibus vietuni: haec enim uewssaria sunt et non est hie iudaiea superstitione insanieudum, C^ui non <!()quuut die
sabbati, liet vorent, crapulentur et luxurientur.

Sic etiam a'erri potimi et

cibum licet et, ut nostris moribus accedain, Vas cerevisiae in oellarimii locare nou est ])eecatum, hoc autem nuigis est peeeatiun, quod tot modiis et eantharis Sic malus est peeeatum educitiu-, ut etiam uscjue ad \-omitnm inebrientur. ex coquina et eellario uimis aff'erri <|uain inlerri: hoc ludaei non cnrant, Mira autem stulticia, qnnd <il)nni illud autem cnrant, <|ii<)s secpinntur nnilti.
non par.mt.
induere est
Ciu*

nun

et

ainietuni oniittinit et nudi ineednnt, <|nandiM|iiid('ni

labor et opus?

Deinde cur ambulant

et

et

vaduut, stant?

Cur

non sedent, donniimt? cur comedunt

S

l)ibunt?

An

haec non sunt ('iMTa?

Quomodo
Stare
invite

ergo sabbatissant, id
et

est,

quiescunf.'

l)einde,

Non

est jwrviis labor,

ad nssam

sermonem

et divina officia,

qutxl probo ))er

omnes,
aguiit:

(|ui

hoc taciunt, (|U<irum

',

ninlti sunt hie et alibi.

Ergo dicunt

illi

'ferianduni
linc

Et ex praecepto contra praeceptum milii est, non laijorandum enim pervenit sapientia iudaiea.

4 valor eins
37 gilt hie et

13 veinU-rit

.V

17 i?isperalu

L
;is

19 seilieet iubsa

ed. Erlang.

alibi ^at

ba iJlanuittipt; Wittembcrgae

agaut

442

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

Sic enim
aliqiii
si

1518.

de.scenderiint ad
intelligant de
iis

ininuta,
qiii

ut

etiam serta facere dicant

illa,

prohibita.

Qiiod

vendiiut

verum
siio.

est.

Virgo
se,
5

aiitem
illud
veste.s

hene
ruptiuii

(jotest

mane

"facere

sertum siium pro decore

efficere,

Qitia potest
et
et

reficere,

ergo et

Inimo vestes induere

ornare
alia

excutere et purgare pro

est contra

indueudo, coniponere peplum

fiat

orna-

meuta uon
.speculo

hoc ]iraeceptum, Nisi

more quariindani, quae a

non possuut rccedere,

et sie per liaec divina negligaut.

Quae vero

ad .siiperbiam vel coucupiscentiam sese ornant, non contra hoc peccant praeceptum, sed tanto gravius peccant, qnod contra aliud praeceptura dei in die
sancto peccaut.
lo

Tercio de

aiiimalihiis

provideudis in

victu et strato,

niulgendo, pa-

scendo, curando &c.

Quarto de Tahcrnariis,
pro victu
et

laniis, pistoribus,

piscatoribus et als artificibus

aniictu

alioruni agentibus.

Non

peccant h,

nisi

ubi ebriosis
i.i

et ludentibus per haec patrociuentur et auxilientur aut faveant.

Quinto, in

communi

utilitatc,

ut in reficiendo ponte, prohibendo fluvio,

et

repuguando hosti, incendio extinguendo

videndo.

als publicis necessitatibus pro-

Sexto de medicis, cursoribus, uunciis necessaria ferentibus, fabrls equos

sufferrantilnis,

Molendinis &c.

Haec onmia

in necessitate excusantur, dinn-

20

modo tamen

per haec divina non negligantur.

alio

Septimo de nimdinas quaerentibus, quia

ex hiis indicetur de similibus.

tempore uon possunt, Et

Verum
die
festo
id

hie

movetur questio,

An

Vuittenbergenses sint excusati, quod

exercent BaJistanun

artem

pro ave deiicienda de

hastili

erecto,

25

cum Nee

aeque possiut

alio die facere,

ille

cumque non

sit

hie necessitas nee pietas,

possit deo dari,

niodicitas,

ac dimidius

dies festus post prandiimi

sicut et ante prandiimi.

et alia die fieri possit

Simile iudicium de armonmi ostensione, quasi non

aeque bene: hie domini Consules vigilare deberent.

Altenim

est niodicitas seu paucitas.

Ergo omnia opera

hie facere

licet,

30

quae als diebus,

exjiosuit venale.

dummodo

sint

pauca.

Ut

si

sutor par vel duo paria

calceorum scinderet, Sartor tunicam, Mercator venderet aliqid quod non

Sic de similibus per omnia officia et opera
pietas,
ciu-re.

Tercim
eccless.

est

ubi

subvenitur pauperibus et LncUgentibus , Item

Sic enim balneare inflniium, la^-are

immundum,

vestes, lectimi eius

3.i

lavare, parare,

servire in victu et obsequio, est etiam sanctum,

alioquin et

eleniosynas petere et dare uon liceret,

ut

cum

id fi-atres mendicantes

nimquam

diebus festis

agant, simiter et
alle

alii

omnes.

Sic vehere eis frumentuni,

22 qui
37
alio

19 de mediciuis

^tugoBcn

20 sufferanfibus

AL

24 quaestio:

An
ben

Vitenbergenses

quaiido in die

29 ^intct deberent ^at bal ^Jlonujfript noc

fieri

0^: De

nuptiis et choreis
ed. Erlang.

puto recte

a vobis.

mendicantes nonuuuquam

in diebus

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

ligna,
potiiui,

poi^ulo. 1518.

443
nun ex

nimm

est licitiim,

duimnodo
iit

t;inun

fiat

o.\

i)iHat(' et

cuiiiditate retrilmtionis aiit finlae,

luiiic
dieiii

|)assiiii

lialu-tiir

mos.
spiriliialilir,
iil

'Tereii sunt,

Qui

sanctiticaiit

literalitor,

scd non

qui laciimt quitlem opera externae sanctificationis, sed sine corde.

Et

qiian-

((iiam satisfaciaiit ecclesiae et

minus peccent piam

pra('cc<lcnt('s,

tarnen sunt

Cainistac, otVcrentes nun

dalum,

et

personam sed opus personae: tautinu utiiiam tamen onmes tales essent, (pii peius agunt.
auteni (|uiu<|ue facieuda pro saiictifieatione fest!,
ut

eaveiit schan-

Siuit

eolliptiu- ex

deereto, seilieet audire Alissaiu, autiire

1"

verbum

dei, orare, oti'erre

seeunduni

aliqiios

Et

couteri de peccatis.

Priinuin,

Audire Missam.

Hie niinium

stidte

quidam interpretantur
(|Uod uon videri sed

eanonem, vok'utes ideo mi.ssam

audiri
.'fit

lefiendain altiorc voce,

sit,

praeeepta, (juasi uon magis ))raeeeptum

Canonem
si

missae, qui

solus proprie est mi.ssa, pressa voce legi,

iJ

ne audiatur.

Caetera autem sunt

])ro|)ter

oratioues et

paramenta ad canonem missae.

altius

(^uod
i'ogitant,

euaugeiium
est
]>ra('-

volunt

eam

legendam esse, Cur uon

uisi

(piod

aliud

ii'ptum de verbo dei et aliud de niissa?

jicr

iSed cessent ista

vaua souuiia,

Cum

oinuem eeelesiam nullus

sarerdos solus missam audiat totaiu,

Magno
tideles

seilieet
'jo

eo saeramento, quod Ciiristns verus saeerdos, quau(Hiam multa operalnr

in ecclesia

per externa sacramenta

et

et visibiles

ceremonias,

in i|iiil)us ei

cou<'iiumt

eooperantur, sieut clerus nunc taeit saeerdoti in eantu, oratione,

responsiue,

Tiuueu pluiima agit

(piaestio est,

invisibiliter

pro uobis

apud deuni, quae

populus et ecclesia eius non videt neque percipit.

Deinde aneeps
2s

an

satissit audire

missam maturam, Item,

Si est necessita.s

An
(de

.sati.ssit

in

niona.sterii.s
est),

eam

audire.

Hie

tlistinguitur:

qua supra dictum

timc satis est audire maturam privatam vel etiam

monasticam missam, Quia neeessitas non habet legem.

nece.ssita.s,

Ubi autem non

in

est

distinguitur fere semper, quod,

si

non omittatnr ])arociua ex eonlicet

temptu, sed ex devotione petitur monasterium,

30

monastcrio audire.
|)erdita

Sed meo
et

iudicio dicam,

salvo uniuscuiusque sensu, in

liae

tem|)oris

miseria prorsus non est tutum, relinqui

rudioris
auinii

tmumquemque, praesertim
vi

siiii|>licions
a))('rtos
ul

hominem, suae
ratio est,
iuii(iii<|ue

devolioni

discretioui

contra

Canones.^

Cuius

(piia ideo sunt

jiositi

Canones paliiim,

diii-

gant populum, Et dtbct

sua di'votio semperes.se suspccta

et taiito

1.3

audire
Vjcfier

14

pnipriae

\n vel parnnieiit;!

I,

')

mcrft an: Sefpientia Lntherus conoionatiiK est dio

Sgt. ijkx

.'>.

Mattliai'i,

A. LSlti.

ut patet ex Ms;to.
fefjlcttiet^cidjnife

. h

ff.

^)

^ietauf

gcljt

utljet S^cmctfuiig
[!8l.

im

!Etucf=

Bon A:

Ea quae H. prima

facie primi iolii

11" beginnt mit miseria

'SI] dicta sunt de Missa non temero in Monasteriis audienda. dicta t'ucrunt et excusa, antequam declaratio Leonis decinii de pennissione missae ubililiet audiendao in monasteriis esset edita, quanquam etiain nunc hae perraisaione staute tucius est suae

3-

devotioni propriae nihil credere.

444

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

1518.

magis, quanto magis placet,

2.

cum

e.st

contra comniunem

usum

vel decretum

eoi 11,14.

patrum,

Cum

scianms, quod angelus Sathanae in lucis angelum sese transsit

figurans siuume
s.aoi
aiiciii.

tinicndus et cavendus,

Qui sub
lud:
xvii.

specie devotionis facile

11, s.

oninia decreta solvcret,

pi'oliilK'tur

Et

illud

Deut:

xii. et

Ubi
sil)i

praecipitur,

17, 6

ac reprchenditur,

Ne

quilibet faciat,

quod

rectum et

hnmo bonum

videtur.

Alioquin primo aufertur timor ah liominiltus et reverentia ecelesiae

suae et cummunitatis.
alia permittcnda,

Deinde
quae

niitritur
illa

seciintas
])()j)uli

etiam ]iaiilatim ad maiora

licentia in excelsis et lucis

Tercio, Ecdit
religio,

antiqui

et extra
liac

templnm

summe

prohibita

fuit.

Nam

de facto videmus
lo

devotionis licentia jicrmissa non taiitum parocliias, sed etiam monasteria

civitatis dimitti et ecdesias

]iraeferri,

campi

et villarum

eadcm devotionis simulatione

Et

sie ecelesiae cultura in

tabernarum redigi frequentiam ac nimdide

alibi

nariim negotiationem praetextu dedicationis, patronorum, votoruni &c.

Dico
coi. lu,

igitur,

mea

sententia,

Quicquid

sit

audienda

niissa,

NuUi
is

esse licitum in hoc ipso suuni iudicium, suara opinionem,

2
s.

suam devotionem
obsequium
Christi,

sequi,

Sed authoritatem

ecelesiae, et

captivandum sensum
confidit
in

in

epi.

28, 26.

quia scriptum est:

))otcst errare,

Stultus est qui

corde suo.

Et

ecclesia

non

Quilibet auteni pote.st in sua devotione errare.

Cum

et nuilti

prophetae, sancti, reges similiter erraveiiint, nobis in monitionem et terrorem.

Ne

ergo

nlli

credas
lege

glosae
et

super decretum istud!

cognovit,

Qui enim
sit

sie

glosat

2u

ignarus

est

in

dei
sit

multo minus, quid

Quiccjuid
Stf. 6B, 3.

deus.

nondum Et mira

quid

diabolus et homo,

perversitas glosae, quae

vagam

concedit

devotionis licentiain, <piam textus data ojiera voluit coercere.

tibi

Tmmo

semper,

teipsimi dederit ac periiiiserit,

tene suspectum,

quia facit ut
25

inveniatm- voluntas tua in ieiunio tuo,

ut dicit Isaias.
tibi

Sic illusit Micheas

i.Siju 22,15.
'7
'^i

Achab
custodi

dicens 'ascende' &c.

Quicquid autein

teipsum abstulerit, hoc

:

a"'i*

sequere. Math. v. Este

te.

consentiens adversario

tuo &c. Mich

vii.

ab amico

3a.

9,

4.

Item, omnis ainicus fraudiilenter mcedit.

audire

Secundum Est
aliarmn
est

verbum

dei,

quod iterum sub praecepto

est in
30

))arochia audiri, sicut et

missam,

nisi ubi intermittitur

propter dedicationem

ecclesiarum vel

monasteriorum.

In quibus post prandium audire,

dei,

de consilio quidem ecelesiae, sed non de praecepto

audiri.

Qui

vult

verbum
patet,
as

suum omni devotione ubique quam primum, immo jirimum

itsoi 11,25. i.aun 11,26.

Et hoc secundum

est

magis necessarium

est propter

hoc secundum, ut ex Christo

qui dicit: Quotienscunque haec facietis, in

celebrabitis

meam

memoriara

missam,

nisi

praedicetis euangelium',

'Non Et Apo.^tolus: Quociensfacietis, q. d.

cunque enim mauducabitis pauem huuc

annunciabitis &c.
2

et calicem bibetis,

mortem domini
privatam
G Alioqui

Idee non
5)Jionujtvi()t

licet

missam
Iud:.\ix.

perficere sine euangelio,

rectum boiuim
iitcift

Tum
in

sciamus

AL
Cjcficr

L
27

L A

7 saturitas 9Jlaniiftript

19 errayeriut

20

an: ^equeiis Paragrapbus [Ne

ergo
52

etc.]

MSto

trauslocatus est jiost verba t'raucluleiiter iuceilit."

Math.

vi.

sed tarnen

alle SluSgaticn

33

Ex hoc L

'ib

Quotiescunque

3G Quotiescunriue L

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

private, ]iul)]iram
])iiI)li('o.

populo. 1518.

445

Tinnid in primitivu ccciosia otiani pxcoinmuiiicati,

usque post eiiaiiffpliuni, missa catlieciiminum vocahatur, ut ex Dionvsio patot: quod iitinani adhup hodie fieret, ut sttoni verbuni dei audirent excommunieati, quo facilius

penitemt'.s, catlu'cuiuiui, eiierjiuniiiii intoivrant niissae

quae

et

iuti'lligereut
al)

ac compungereutur Atrox esset uiinium exeomniunieatio etiani auditu verhi dei, quod tarnen oninihus creatnris praeceptum est praedicari.Wavc. iK.n Hie itenun (piaestio est, An satis sit audire Euang'elium missae ]>rivatae.
!

Respondetur,

(piod
si

sit

satis,

si

est

intellio-eus

sinuil

et

coaetus proficisci.

Alioqiiin, etiaiu
lu

intelligat,

teiietur tarnen voeide audire soleuiiiter: aliu(jui

cuilibet lieeret

publieam praedieationein relinquere

neeessitas
proficisci,

et fieret ipsa contemjttibilisintelligit,

Imnio
audit,

si

fuerit

etiam

si

non non

iinnio

si

nun

est

excusatus.

Debet tarnen
iuii)enduni,

quilibet

sohmi

eogitaiv,

cjuaiita

necessitate cogatiir absens esse,

sitate
14

verbuni dei

sit

cum sit corponis, Sed etiam quanta nec#scum sit spiritualis. Ideo ]>ietas caelestis

debet seniper vincere cupiditateni tcrr(>nani.

Hie tarnen notandum, quod si populus tanto rigore ad audicnduni verbnm dei est astrictus, tjuanto, (juaeso, siuit astrieti sacerdotes, ut etiani verbum dei dicaiit et dici procurent! Quod cum sit super onmia praece])ta
instantissinie
i'o

mandatum, neseio qua miseria hodie

penitus
obmittitur,
in

nihil

minus curatur:

in

mitis

locis

phn-ihus

ea

praedicantur qnac

ubniitti
|)iiiio-

salubrius erat. In aliis locis praedicantur liumana et doctrinae iuris ac

memoria Christi tam rara, ut liorror sit hoc attendere. Cogitur popnlus ad parocliiam et non obcdit, (piia cognntur sacerdotes euangelisare et non faciunt. (Juid ergo niirum, si vagcntur jjopnli
est,
25

sophorum, Euangdimn, id

lieentia

supersticiosa

ad

alias

ecclesias,

quando sacerdotes uugantur crassa

ignorantia per fabulosa? et vanas. doetriuas?

et

Tu non praedieas euangelium, grnde crimen putas, quod populus discnrrit ad idolorum excelsum Cum
".'

tu absis eeelesiae et otticio et verbo, quid sequetur nisi ut populus absit et

obsequio
30

et

auditu?

Tu ad
foris

literam es intus inutilis,

pariter et spiritu,

spiritu foris.

populus corpore migrat

tu,
Tili

tanto

Ideo et minus j)eccaus quam

inniio
si

quanto promptior est

audii-e

euangelium

si

diceres,

didicisses.

occasione igitur evacuatur eeclesia, et paseua et victum oviims,

negas.

dum
ae.

cogis peciis in caulas,

Ideo dispergiuitur oves Christi

oratione
est nuilta

in

ninntibus, iMatn.g,
Sa*,

quia non erat pastor, dicit dominus.

35

lo.t.

Tercium
et

est

raif. de

sunt

dicenda:

hie

taincn

de

voeali viilt intelligi,

quod non

negandum, sed tanien ea

deijet esse niinm-

modica ad orationem s])intualem.

Oratio enini est ascensio

nicntis

in

deum: verba sunt sealae, Sed vox est appanitus scalarnm. Ideo h sanetificaiit diem literaliter et male, qui voce tantuni oraiit,
2 catechuineni,
eiiergiimeiii
:

dixi, (piod
iiruiio

non

'i

catccliiiiiiciiui<'

9 Alinqiii, etiainsi

1 1

Statt

Immo

si

fuerit

im

9)tanuttTi))t

si

aiitem est

20

uiuittitiir

oniitti

440

Decem

praecejita Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

orant, sed orationes tautimi proferuut aliorum,

alterius scriptiones et verba, ipse

Nou

aliter

quam

sicut

ber

mortuus

nihil intelligens,

Vel

sicut organiun
,

profert

cautum cleri ipsum uiliil sentiens aut intelligens illum quod hodie inagnum est mysterium: qule est enim (irganum, talis et clerus, id est, boator sine sensu, Vox sine verbis, sicut Organum non nisi velut mutam et elinguem
,

vocem ac sonum refert. De spirituali autem oratione postea in Quartum sccundura quosdam est offerre, sed hoc abolitiun
Ecclesia
}>rimiti\'a
fioret

quinto.
est, licet in

haec oblatio pauis et escarum in connnuni, de quo

offerebatiu'

et

reliquum in pauperes conferebatur.

At mmc

vice

huius dotu

tatae sunt ecclesiae, Monasteria, liosjiitalia &c. pro pauperibus.

Quintimi, quod est

(leo

maximum
ut

et

omnium primmn,

scilioet reconciliari

per examinationem conscientiae et contritionem peccatorum.

contritio sie

paranda

est,

Haec autem non tantum ex odio, quantum ex amore pro-

cedat.

Ex amore autem

procedet (ut rudibus exempli gratia dicam), Si

homo
i'>

secimi nmiinet beneficia dei in se per totam vitam collata.

Tum

iUis

opponat

suam

ingratitudinem et vitia

in tot

sensus, tot pericidis servavit,

abusu talimn bonorum, ut quod dedit \' bona coiiioris, mentis, rerum dedit. Quae
dedit.

omuia non
haec
fiat

bestiis,

non lapidibus, non deuique plurimis lioniinum

Post

ascensus ad spiritualia, quod filium

alia infinitae dignitatis,

suum

misit in carnem, cnicifigi,

moi-i, et

tandem jiromissa aeterna bona.

dei.

Haec omnia
viva
et

-j

ruminata et peccatis composita propriis mire excitant odiuni ac detestationem

sui,

amorem vero
nbi
illa

et

laudem

Haec

est verissima

contritio,

effioax,
bi'o\i

de timore inferni

et peccati tnrpitudine

est literalis ficta et

durans, quia non radicata amore, sed iueussa timore tantiun.

Sic de

quodam

legitur, qui

per totam vitam pessime vivens miris tarnen

-y^

l)eneficiis
est.

ac donis dei proveheljatur, tandem etiam ad episcopatum provectus

se reversus
et adniiratus

Tnnc ad

dei

benignitatem erga suam indig-

nitatem exclamavit 'Vicisti, domine,

ideocjue

et conclusisti

me nimia

bonitate

tua,

Ecce amodo totus

tibi

serviam^, et ita foecit.

Neque contemui debet

legitur in historiis,
30

rudis

ille

ascensus a jirimis coqioralibus bonis &c.

concilii Constantiensis

Nam

quod tempore
'non possum,

pa.storem in agro flentem viderunt.

ait,

duo Cardinales ad Concihmii equitantes Unus autem eorum aninio niisericordiore

illo

abire nisi

audito
Ille

homiue
tristis
:

et

consolato',

et

accedeus

causam
fateri.

fletus pcrcunctatur.

dissinuat

instat Cardinalis et cogit

35

Tandem

'ecce, inquit, lianc

bestiam (Buffonem intutus), tam eximiam

creaturani

fiiecit nie

deus, liominem crectum, deeornm, rationalem, et

nunquam
hoc
est,

gratias aegi, (juod

non me (juoque tam deformem buifonem

foecerit:

quod aniare

fleo'.

Tunc

Cardinalis, insolita contritioue hominis percussus et

3 ipse oUe 9lugo6en, ipsum a6fT \)on im 'Mlaniiftript

hodie est raagnum

ff-

6 in

quinto praecepto

ed.

Erlang., offenbar falfd^,

f.

hernad) 3- 1'

1* autem procedit

84

tristitiani

SHonuftript

35 but'onem intuitus

38 insolida

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

sua maiora beuetieia
exauiinis caeoidit.
iiiaiiuv

1518.

447
de inulo

injjratitiuline

siux

subito eoiispioions,

Taiidein levafus cura laniuloriun et in -ivitatciu pcnlnotus

'()

semper excUunavit

Augiistine saucte,

quam

vere dixisti:

Surijuiit

indocti

et rapiunt caehmi, et
5

nos

cum

doctrinit; iiostri volutanun- in

carne et saiifjuine!'

terioribus.

Haec sunt opera verae sanctificatioiiis, ([uao signifieantur oiuiiibus exSic Tivu: iii. Memoria menior ero, et tal)es('et in nie aninia mea, stiugii. Sine iis duobiis non aecenditur mens et eor: eorde autem non succenso
umnia
alia
iVi<>ide,

;i,

-ju.

vane

et

noxic

linnt, t|uia

sine IVnetu.

Et

liaee thio

deben<
dei
et
iila
i

ex Euangelio
Kl

andiri

audita(iue

runiinari.
in

Sunt eniin
in

liaec

duo,

scilicet
in

bona

et

nostiiv

mala, Seaia
,

i])sa

drum,
est

c|ua

deseeudinms
iaudis
iter,

uns

a.scendimus in deuni
saorifttia

sicut

tijiuratuju

(iene: xxviii. Sunt

Saeritieiuni
illic

etiaiii

dun

5Ki)i.28,i2.

laudis
ille

et
sit

eoutessionis,

de (|uibus:

honorilii'abit

't'i-

m.

s3.

me,
illi

et

quod

ascensus in deum, sequitur: Et

ei

quo ostendam
et

salutaiv dei, id est, i-evelabo

aeternam saiutem.

De

aitero, confessionis
hiniiiliatnm,'4ii
ii, i9-

15

seilieet:

Sacrititium deo Spiritus eontribulatus, cor

eontritum

deus, uoD despicies.

Et haec duo simi

oportet offen-i, ut sint eo )ieHeetiora.

PRAECEPTVM QVARTVM.
^Houora Patrem et matrem, ut sis longeviis super terram. Hoc praeceptum Indaei f'oecerunt irritum per traditiones suas, sicut et
M

Quia iumoix'm huuc expouebaut soluin in verbis et signis, irritatores facti verborum legis. Quia euim TKiuorare siguifieat signum revereutiae exhibere, aeeeperunt illnd secundum huius signifieationis corticeni, ut solo
omuia
alia,
e.xteriori

signo

lidiiorandos

docorent.

Sed, ut saepius dixi,

at;

Li'X domini est

'(ii.

19, s.

spirituali.s,
25

immaeulata, convertens auimas

et
reqiiirit.

iuteriorem institueiis iKiMiiucni.

Ideo cor prinium obligat

(Juarc

procedamus

secunduMi

Imnc

dupliceni seusum, scilicet literae et spiritus.

Honor parentum
voluntatis.

spiritualis est exhibitio cordis et reverentia

Priiiio

In quo includuiitur duo:

cordis Est

promptae pmmiita obedicntia ac voluntas

et

ad
3u

onuiia,

quae volunt parentes, Seciuulo digna aestiniatio

opinio parentuin.

Honor euim
(piia charitas

magna

pietas et maior (|uani charitas in

proximum,
etiani

sohuiiniodo diligit jirompta servire proxinio,

timorcni exhibet jireciosuin
euiu existiiiians.

honor vero

ultra

hoc

ei

Ideo istud prae-

IS patrem
Sijji^er
feijlt

tuum

et

matrem tuam,
prompta

ut bcne sit tibi et sis

:il

prunipte
tiinorem

'Ha)

^ot aii)

ba TOanujtript

hoimr

vem

etiam ultra

lioc

ei

oxliibct

iinb in allen iibriflen Slnvflobcn;

in

Sife^cr

giebt bic

Sorte aU
:

bem Wanujfript

ber 'flnmerfung mit

bcm unoerfttibtid^en Sujalj

et

nott)lueiibi9e ttvgnjnng ou minus pretinsum cxistimans

Ue ^lulgabcn
')

f)Oben Bot

preciosum nod):
t'utl)et

Sermutljtic^ begann
fonft

tiet

boS uierte ebot

am

5.

Cftober

IMH

jii

prebigcn;

tnit toiflen

ba (*iorbiuin . 87f. nidjt pncnb einjufiigen: Stiid bce lefalog* bcl)nnbelt ju i)abtn, f. I)ier 2. 88 ff.

am

12. Cftobcr fdjeint er fein

448

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

1518.

ceptmn statim post praecepta primae tabulae

sunt vicarii
vicarius eins.
dei:

pouitiir, qiiia est

de

illis,

qiii

quare sicut deus colendus

est

honore et timore,

ita

et

Patet itaque, quod

qiii spiritualiter

honorat parentes Exliibet

eis prinio eis

.',

promptara obedientiani
in necessariis,
cf)r

et voluiitatem,

Ac

per hoc iion soluni succurrit

sed etiam in omnibiis obedit eonim benoplacitis.

Et

qui tale

suis pareiitilius

non exhibet,
in

sciat se

uon

imjilere iioc praeceptuni, (juanin

quani et nunc quo(jiie

laborent plurimi.
'jiareiites

ista inteUigeutia caeci

dicit, sciiicet

nuda superfcie verbornni

sit,

Ergo 'honora'

corde intime et affectu pleno,

qui cor eis
lo

tuos' &c.
ol)tnlit,

Quomodo
maius
est)

enini

parentibus inobediens

non solum

sed et cmii honore obtulit?

Secimdo

(qiiod

Exhibet reverentiam (non

in

in

litera foris
illis

sed

in spiritu intus), id est,

magnificam opinionem

corde de

habens, Et

hoc potissimum in hoc praecepto conunendatur, per quod

ai.
;,,

et ditfert (nt dixi)

is

na

charitate,

qua Sed mide

In

quilibet alteri obedire et servire iubetur Gal: v.

nascitiu" illa

subhmis opinio de parentibus

ignobiles,
infirmi,

in

filiis,

Maxime
minus

cum quandoque
rcputaliiles?

sint pauperes,
iis

deformes aut

alias

cnini nmlti otfenduntm-,

ut fastidiant et erubescant pa-

rentes suos,
sunt.

dolentes

() caecitas

quod non de divitibus, potentibus, nobilibus &c. nati magna! Hiis tradcnda est regula: 0]>inio parentum grandis
Sic enim

jq

t respectu dei

et voliuitatis eins.

pius

filius

cogitabit:

'Ecce

si

summae
in
illo

maiestati

non

fuit

indigiuun

visum, quod talem hominem voluit

Si deo
ficri

])arentem nieum esse, cur mihi indignum videatur"?

operari et nie creare, Ciu- milii displiceat

summo
si

placuit

illo

aut factum esse?

sit

Nam
sive

quid faciunt

parentes

ad formatiouem

filii,

qui nee,

masciilus,

25

foemina, ocnlatus, auritus, pedatus, vivus, mortuus, albus, niger, capillatus

non futuras, imquam cogitant?

Ergo officinam
Sic sie
fluit

dei mei,
,

artificis

mei,

verebor.
|>arentnra,

Non advcrtam

oculos in paupertatem, defonnitatem

ignobilitatem

sed in deuni operatorem'.

reverentia ex deo in jia-

rentes,

non ex parentibus,

dum

altius intnentnr
Chilis

quam

nt sunt caro et sanguis,

30

sed ut offieina snnnuae maiestatis.

cnim contenmet officinam principis?

((uod fabrefactum opus odit officinam suam, in

qua factum est? CJum

igitnr
et

deus

velit

]>arentes honorari

et iustissima sit causa, sciiicet

quia vicaria

offieina dei est,

in
illis

Solo hoc

differt istud

mandatum
in

a praecedentibus, quod deus

alio,
sciiicet

honoratur ut

in seipso,

In

isto ut

regeutibiis,

qui

35

sunt sedes, offieina, altare,

propitiatoi-ium eins.

Hie ergo

est

vems

honor.

Honor parentum
sciiicet

literalis

Est invito corde

et contemptoi'e

auimo, sola
qui sola
vel puniatnr
*<<

fonuidine poenae, exterius

siguo honorare parentes.

Nam

ft)rmidine pcnae honorat, sciiicet ne confnndatur

hie aut in futnro,

coram hominibus
et

tam diu honorat quam diu timet

29 Sic
Unit

jjoeuam cogitat, Senipcr

9 sed corde Wonujfvipt

si

Decem praecepta Wittenbergensi

pi-aedicatii populo. 1518.

449

auteni intus corde conteiunit, oblitus autein poone

\it

etiiiiu

opere foris cniitcninit,

in

miiltis

cxemplis probatiiin
est, ijun

e.st

et

(piottidii' exptTitiir.

'Diftiun
ut
illi

modo
idola

so

ftlii

debeant liaboro

crfja parentos.

St'd oportet,

rui-sum sc exhibeant pareutes, ut diguo nomine sint pareutes, no honor

tilionuu

oonferatur

in

et

mortiia

sinuilaclvra

parcntuni.

Innno
et

forte
inter-

sunt peiores alicjnando tiuaui latroni's, (piia i'ovcnt carneni illoruni

ficiunt

animas eorum.
Et
ntilius

Saepins enim
filinni

iit,

nt filins in patre peioi-em lioniicidani

piani a patre
".'

iiabeat

fuerit,

latmne oeeidi

foveri.

Ant
ncfiii.
n.

enr pntatis, ipiod pcstis potissinnini sevit in j)arviilos

10

nisi ijuia

dens iniplet
j.

iu eis,
fictio

quod Sap:
Et

ii. alt:

Raptus

est,

ne malieia nuitaret

intellectuni, aut

deciperet aniniani
iuti-a:

illius,

pnipter hoc properavit

illuni

edueere de niedio
et
-sifi-^ii-

inicpiitatum.

Condemnat
eis

enim iustus moi-tuus vivos impios

iniusti

'.

<;

iuventus celerius
pustea.
15

eousmiimata longam vitam

Postijuam

&c.

Sed de

iis

latius

Niuic ut videamus, rpiid

vi.

debeant, nt sint parentes.

tilios

Apostolus Eplie:

iussit,

nt

parentes

lionorarent etuvu
filii,

i.

praeceptnni iUud eunnnendasset atrpie intorpretatus fuisset, dieit:

parentibus vestris
))arentes,
in

obedite
in

doniino,

Utique volcns, ut sint non tantuni

doniino
et
illi

earne

sieut gentes,

sed in

obediant etiam
iraenndiani

in

doniino.
filios
vii.
fi.

Statini
SU

de parentibus
:

dieit:

Patres,

uolite

ad

provoeurc

vestros (quod Colos

iii.

expouit, Jse pusillo aiiimo iiant) sed edueate illos inS'-

:*'

disciplina et eon-eptione domini.

Prinnnn, cpnul

eis

inipendi voluit, ad aninnnii seilieet portinens

nt

(Nilii!
et

enim de corpore eoruni predicavit),

iectionem.
2,',

non provorent eos ad iram

tilios et,

de-

Hoc

est contra eos, (pii furinsc ret:\uit

dum

aiiimiis adliiic

mollis est, in totum tiniorem et pusillanimitatem vertitnr,

ita ut

odin parentnni

tandein aufugiant et faciant quae alias nunquani fecisseut.

(^uae enim spes

hominis,
vult

tpii

dittidentia

in

parentes

et

odio de
ant

illis

desperat?

Xon enim
amore
inutilis

Apostolus,

ut

tilii

non

otiendantur

vcrberentm-,

sed ex

eastigentin-,
30

non ut

illi

fiiriosum

aninmm

expleant, nihil soUieiti,

quomodo
quod
(piia

emendent filionuu errorem.

et

Factus enim pusillo aniuio, ad onmia

et

desperatus

efficitur,

timidus omnia agcre

anuis imbiiiita vLx

aggredi,

Et quod

peius,

talis

timiditas teiieris

unquam postea

eratlicabitnr:

enim ad ouine verbum pai-entum didicerunt terreri, Ideo postea etiam ad Sed et illae nutriculae, quae piieris illudmit folium arboris timeut sonantis.
3i

terribilibus fonnis et gestibus, praecipue de nocte, sunt compcscendac.

Omiii

studio puer est formandus ad timorem bonimi, ut timeat quae timenda sunt,

Non antem ad

esse timidum, sieut parentil)us (piibusdiuii satis

est noeentissimnni

est,

Si timi<l(>s

tautummodo habeant, quod

7
')

fnturae aetati.
Sap.
4. 'JJlonujl.

peiorem habeat homicidam

Sfttjcr
l.")U;.

10 quod .Sapiens

ail

IG diceiis *J)lanujt.

mcttt an:

Sequentia Luthcru.s pro Concione

Itinitnti toax
I-'.IO

dixit Doniin. XXII. i>ost

Trin. A.
,jn

lex

2'2.

Sonntag md)
mit
nid)t.

bcr 19. Cftobor.

ein erorbium

biejcr

'^.'tcbigt

l'ciicn
I.

Sut^et

aSerfe.

29

450

Decem praecepta Wittenbergensi pvaedicata populo.

1518.

Hoc
peccetnr,
eijii.

pro (leclinatione ad sinistram.

Nunc ne

ctiam

in

altei'ani

jiartcni

clicit

c, 4.

Seciindo:

Sed educate eos

in disciplina et coiTeptione doniini,

id

est,

doeete eos docenda et corripite non servantes ea.

et ernditio eoruni

Utrumque
si

iliis

necessarium,
s

quae io-norant de deo, Et con-eptio

ante oninia
tilios

cognita non setjuantur.

]>i'ius

Vide
versa!

itaqne,

iit

velis institni in spiritnalihus, ut

deo

tradantnr (jnani niundi

negociis.

Et

lien

quam
ipsi

ista

nunc sunt onniia per-

Nee

niiinnn,

(juando nee parentes

sunt eruditi aut correptione

ibi
lo

probati.

Fnit antem una spes reliqua in Scholarnm magistris, ut saltem

erndirentur in ])ietate,
diligentins

sub

literis

sed et liaec

periit.

Oinnes gentes, praeChristiani.

,

sertim ludaei,

instituunt

pueros suos
\'is

quam

Ideo

et

ecclesia pessime habet,

(juia tota eins

consistit

in snccessoribus

qni in

prima aetato negliguntur,

sicnt iiortus in verno tempore.

Igitur in eruditioue domini sunt educandi.

Est autem eruditio domini,

!'

qua docentur
memoria,
j.aRo(.ii,i9.
!B|.

cognoscere

Quomodo
Israel

dominiun Liesum Christum, infigere eis reeenti ipse pro nobis passus sit, ac quae foecit, quae promisit,
fnit,

Sicut

tiliis

praeceptum

ut

nota facerent

filiis

suis,

ut eognoseat

78,

4.generatio altera minU)ilia,

lioc cognito, si

quae foecit cum patribus eorum in Aegypto.

est, terror iudicii dei et

Et
20

non discant amare dominum

malos.'^

et gratias agere et orare et sequi

Christum, Adliibetur correptio domini, id

irae

minationcs
scilicet

dei

siiper

Hoc enim
unde

(jui

ab ineunte aetate didicerit,

Beneficia dei et promissa,

diligat,

deiude piagas et comminationes, imde

timeat

dominus
WM.
1,

dominum, facile haec tenebit factus maior. Nam in iis duobus xiilt coli, Amari ut pater ex beneticiis praetcritis, praesentibus et futuris,
praeteritis, praesentibus et futuris, sicut dicit:

c.

Timeri ut index ex plagis

ego

Si

25

ini,

1.

amor mens? Si sum dominus, ubi est timor mens? Sic ergo discant filii domino cantare misericordiam et iudicium. Haec duo enim Apostolus intendit, quando dicit 'in eruditione et coi-reptione domini'. Ad eruditiouem pertinet, ut dicas ei, Quomodo dens omnia creavit, ei sensiim, \'itam, animam dedit, quottidie omnibus bonis iuvat quae creavit, pro eo
pater, ubi est

sum

30

passus est
gratus
sit

et miral)ilia

foecit,

praedicavit,

adhuc maiora promisit, ut pro

hiis

deo et patrem agnoscat ac

diligat.

Ad

correptionem pertmet, ut
tilios

ei dicas,

quantis olim plagis percusserit Acgyptios, gentes, Zodomitas,

Israel,

denique omnes in

Adam.
Et

Item quot adhuc ante oculos percutit

peste,
35

l)atibulo, gladio, aqua, igne, bestiis,

morbis, et quanta comminetur in futuro,

in

geenna cum diabolis!

id est, proprias,

vult haec potius adliiberi

quam

cori-eptiones

hominum,

Non

sine causa, scilicet ut discant

ut scrapor discant

semper sursum

30 iuvet
')

AL

37 sed ut TOanuffvipt

L
:

^ut^cr bcmerft im StucffcljtfvUftjeidjni bon

filios

311

oliftc^eiibcm 9tb|d)iiitt

qnae de

eruditione et disciplina domini- in

et

dicta sunt, melius aceiperentur de eruditione

disciplina,
filii

qnas secundum deuin, non secundum hominem et passiones exercere

deVient, ut

magis a deo per parentes erudiri

et con'ipi sc sciant.

Decem praeccpta Wittenbergensi praedicata populo.

ad
(Iciini

1518.

451

a.s])icoiv et

non

liomiiies scd (leuin timcro,

iis

Ne

si

parentiim riigas
lioc est,
nt
iio

liiiicant,
piisilli)

tandcui
aiiinio

ctiaiii

in

tjiiac

dii

sunt
est

linmincs
cniii

tinioant,
ikhi

tiaiit.

Hoc

cniin
sc

ajivndiim
sciaiit,

filiis,

parciitos
sie
t-iiiiii

timcaiit,
11(111

scd

dcuni

nlVcnilcro
i|iiia,

Si

parciitcs
etiaiu

noii

tiincaiit:

ficnt

])iisill(i

aiiiiiKi,

ubi

paiviitcs

projirids
vt

nun

ui.si

dciiiii

tinK'iuln timcrc didiwrint,

postoa otiam
qiiocuiKiue.
sit

in adversis

prospcris non a di'o

rccedant

tiiiiorc

\v\

amorc
gratiun

(iiiiid

aiitciu
ul)i

lioc

deo sacrificinm in
poliiit

filiis

erudiondis,

patot
erat.
i.aiioj. is.iu.

in
i"

(jLiK'si,

ddmiinis

Abraham non
eiiiin

caelarc',

quod facturus
est
filios

Sola hac causa niotus dicit: Scio

tinieant doniinuin.

(piod docturus

suos, ut
dicil

Ecce

(jiioniodo corrcpti(neni doiiiini super

Zodouias

profutiirani ])er Abraiiani in ediicatii)iic filioniin ad

timorem
in
liliis

ooriini.

Siinilitcr
<|nia
~scr. .i.'.,c.m.

loiiadab,

pater

Kccliabitarimi

exiniic

laudatnr

et

Ijciiedicitiir,

eos pie et religise ediiearat in

V'

timore doniini.
ITeli
iile
i.

Sic Thobias, loacliim

(^uid ineruit
iih'os
JJ.

iixor
nciili- i.Smn.
:i,i:i.

Snsauna educati

sunt,

Kcontra

Re:

iii.

suos

gendo, ibidem patet.

Item, (inid

puer QuiiKjiunnis apiid

filiis

Gregoriiiin".''

Et vere
vel

stultissinii
et
si

sumus.

Ecce

in propriis
(juid

possiuit mercri vel vitani

mortem,

non advertunt.

Nam

prodcjst, si

tua culija nialos

tilios

eduees, etiam
20

tu sis in teipso irrepreheusibilis?

IMulti alienis studiis

deo

servire praepostere nituntnr, ieiunando, vestes porfaiido asperas et aliis affectatis observautiis.

Et haue domestieam pictatem

relicto

eaeei

non minus transeunt,

onus imposuit,
ut
itsov.
?, -jo.

(juain

olim

ludaei

templo dei

in

excelsis

immolabant: primuni erat

tibi

attendere,

quid dominus a te requirat, euius

ait:

offieii
sit.

Apostolus
ar.

In

qua vocatione voeatus quisque

hoc enim ante omnes

quaecniKnie uraiidum

indulgentias, orationes, ccclesiaruni visitationes,

fiiit

vota

et

agendum.

^Dictum fuit, (jumniMlo parentes se gerere erga filios debeiit, ut digno nomine parentes voccntur, nc ex pai'entibus flaut perdeiites et ])ei'euiites simiil

cum
3u

filiis.

Videamns
seilicet,

igitnr,

<pii

sunt

isti

perdeiites ae jierditores filinrnni.

Primi

(ini

obniittimt

et scienter sinunt eos crescere sine eru-

ditione et coiTcptione domiiii, (juan<|uani nullo

malo cxenqilo noceant, tameii

pernii.ssione eos perdunt, ut qui nimis carnaliter eos diligunt ac teuere fbveiit,

dieentes

'pueri

sunt,

non

intelliguiit

quid faciunt'.

nee eanis, nee equus, nee mulus intelligunt quid faciunt.

3'.

discunt ire, venire, sequi, facerc,

omittere,

Et veriun dieunt, Sed At vide, (piomodo quac non intclligiuit. Sed nee
ad domuni, sed fonnatur ab
T,

lapis nee ligniim iiitelligit, ipiain sit inepta res

14
loacbin

24 quisque voeatus
')

L L

l.">

i.

Ro:

iii.

1.

Heg.

2.

21

pictatem domestieam

:!0

omittuiit

L
:*.H

3ii bcr

*Ji'ip,5igoi-

Wfinmmtniigabc IV S.
benn

luirb bte Stelle nicf)r crfintt

J^ciiib

n(* iibov^

fc^t:

So

idjrcibct nitd)

Set. (rfgoriiie, bn bcr bfc

Ijintueg fiil)ret;

einem ahntet
bet

(ein .iiib,
lief!

bn?

fiiiif-

jn^rifllDor, uoii
iiiib

bem Sc^oofe
-)

er

l)ntte cl

flcjottcn,

fdjlren

flud)cn

)c".

!i.'id)er

merft

an:

.Sequentia

Luthenis ))roposnit Doiuin. post

9.

ktav.im IM). Sanctonim. A.

I-Mti.

'Jn? Tntiim bnvin cntf|)rid)t bem

^(oUeinber V>h>.
21J

452
artifice et

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

statim
tili

jjopulo. 1518.

intelligit,

quantomagis homo!

Aut

si

alionim pueri

intelli-

giuit,

cur

nou

iutelligunt?

ergo peecata filiorum

ille

portabimt, quia

faciimt eadein ut sint sua.

goriiis, fiiit

An

non puer

Quinquennis, de quo B. Gredeinde exemplis ae gestibus

siut!) sicut
filiae

Secundi,

non intelligens? Qui verbis impiidicis

Sunt reperti

et maledicis, (et

malis

eo^ praecedimt.

utinam nusquara adhuc

et iussu

ego novi, Qui prostitutarum filiarum lucro \actitabant,

ae uxor fornicabantiu'.
latrones ?
Qiiis dubitct
tarn stulti,
iis

parentimi

filiabus

pro parentilnis ntiliores fuisse

.si

Sunt adliuc
premiuni

quibus niire

jilaeet,

fiiio.s

liabeiit

mavortios
lu

et percussores faciles,

tanquam laude dignissimos, quod nuUos timeant. Herum

de subita filionun occisitme,
(ut

stulticiae
et iuste. et

finale solet esse luctus et dolor

Nimc

filii

iuventus fert fervida) proni sunt ad eoncnpiscendura

et gestibus.

irascendum: ideo cavenda exempla parentum in verbis

Quid
niliil
ir.

eniiu filius discat nialedici ac impudici

Tereii,

quam
ad

maledicere et impudice loqui?

Qui oceasionem dant

filiis

mundum
ineedere,

diligendum, ut qui
saltare choreas,

sunt aliud

solliciti

quam quomodo
coneupiseentias
filiis

discant

ornari,

hominibus placere,

irritai'e,

numdo

conformari.

Ubi
et

sunt

nostra aetate, qui tanta cura

luxus, di\'itias, honores &c.?
i'um oecm"rit.

provident denn, qnanta provident vestes,

hie

Marc

plenum reptilium maiorum

mino20

Vide, quae portenta vestium haee lieentia attulit in utroque sexu, praeeipue in mnlieribus! deus custodiat viros, ne lineum pejilum portent, Quia
niiilieres

Birrheta nudis
portare

capillis

portant

sicut

masculi:

forte

in

vindictam,
erant,

quia viri

cepenmt

reticula

eapillaria,

quae muliernm

ideo
2.'>

i.eov.

11,

Et quarc utrumque raundus pulchre nisi placet decere putat, quia novus mos? Sed cogita tecmn, quid sit viri 7. eaput involvi reticulo rauliebri, et mysterium simul quod Apostolus tetigit, quando caput viri non velari voluit. Sed primum distiuguamus. Aut ornatus eiusmodi fit vfilentibus maritis
nudieres receperunt a viris Birrheta.

ac iubentibus:

hie possunt
viris,

muUeres

certe excusari,

si

tarnen invitae faciunt,

30

solum ut plaeeant
foris

viris

inquam

sensatis et liabentibus,

ut S. Cecilia

cilicio ad eaniem, Et Anastasia Item Hester olim in vetere lege. Quin S. Augustinus gra\ter arguit quandam Editiam, quod abiecerat invito viro vestes matronales et

in

aurea veste incedebat, intus induta

simUiter,

habitnm vidualem siunpserat.

iis

hiis

ergo oniissis, quia viro obediendmu est in

35

quae sine peccato

audite,

fieri

possunt,

De

iis

videamus, quae
constitutus est.

invitis et coactis

maritis expostulant hos liLXUS,

i.*ctv.3,iff.

de quibus non me, sed primimi Apostolum

Petnun

qui pastor fidelis

omnium

i.

Pe:

iii.

SimUiter

liis

filiabus

12

iuste.

de hia

niliil

uuue.

Kilii

^anujfvitJt
in

33

veteri

34 Afgyptiani TOanujfvipt

36

93Jit

De

iis

videamus

iefliniit

ein

rtcucv 'lfifa^,

nil^t

im

^Jtanujfvipt

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

et niulicifs viris suis subilitae
.sint,

1518.

453

u(, si (|ni noii ci-tMlniit vcrl).),

,

per muliiTiim

conversationem siue verbo

lucrifiaiit
<-t

coiL-^idcraiitcs
<'.)r(lc

in

timorc saixlani

consimi

versationem vestram (spirilualitcr

revcTciitia siihessr,
:.

Ktihsiiit,

([IkkI

><

in

liiumv
sit

iit

iiiaiiTiirKc

opiiiciitiir
aiiri

de

eis),

(inanuii

iimi

cxlriii-

seciis

capillatiiia

aut

circuiiKlatin

aut
in

iiuliiinciili

vcstiincntoniiii ciilis,
<niieti

Sed

([ui

abscoiKtiis vsl
(jui
cf^t

lioiuo coidis

iii(iinii|ilil)ilitati;

vi
et

niotlesti

s|)iiitiis,

in

conspcctn dci locuplcs.

Sic enim ali(|uando

sanctsie

luiilieres,

sjuTanles in dcd, ()rnal)ant se,

snl)iectae propriis viris, Sicut

e.sti.s

Sara
e(

ol)ediebat
1"

Abrahae, iloniinuni cuni voeans, Cuias

lectio

filiae

beuefaeientes

non

]>i

rlinientes ullani perlnrbationem.

ilaee vobis

reeitatnr,

iiuilicres,

hoc latimuu

(ut pneris)

vobis

proponitnr: diseite et advertitc.

Episctopus, papa, Apostdlns, pater, pastor

virits
((inil

vester hoe dicit et servanduin tradit. postca et

tiadat,

andianui.s.

Ae
>"

j>rimnni,

Ne
Vir

(juis

de

niiilieribus

in

hoe piaeceptu non (b'ccndnni

liie

putet,

Sciat

((uod

omnis

su])eri<)r

potestas Iininana
et

|)racc'ipitnr iiun(irari,

ut et

antea dixi.

aiitcni

i"A]mt

ddiniims
nt
sc!

nuilieris

est

ae snpcrinr.
])rcs(ct.

Sicnt econtra

])i)tcstas

oninis

hie

lutinctur,

difjnam honore

Qiiare posi filiimnu cruditiunein, inuno

cum eonun
est.

eniditioue reete ac proxinie

de coniugatis etiam intor se diecndnni

2"

Vitlc
<liicciidi

auteni,

luaiita

snavitatc

et

modestia,

(juanta

(juiete
,

et lenitate
iiilniinal,

|)nicetlal

piissiuius Apostohi.s.

Nou

est tnrbiilentus
ita

non

M(in

minatur, sed leniter ac suaviter docet,

ut vel ipsa dicendi

iitilitate

gratia
(|iias

perniovere debeat ad servanda

ea (puie docot, ncchmi

niiini

docet ac s(jlum doeere intendit.

25

Primum
Colos:
iii.

vit, ut mulieres sint snbditae viris suis, eui consoiiat

sint,

Paulus
v.
^J|,".

Mulieres viris subditae

sicut oportet, in doniino.

Et Ephe:

22

f.

iSIidieres viris

suis subditae sint sicut doniino,

Qnoniani vir caput

est inulieris,

sicut Christus caput est ecclesiae,

Ipse salvator corporis eius, id est, non

corruptor.
w

Sed

sicut ecclesia subiecta est Christo, Ita et mulieres viris suis

in

Omnibus.

Ista

autem subiectio
in

(|uid

sit,

satis

exponit se(iuen<er, (^uando

1. '4cti.

3, a.

conversationeni earum

rcven^ntia et tiniore erga viros comniendat utilcni

ad \iroruin salutem.
onuiil)Us olx'dire.

Xam

Ergo subditas esse est revereri viruni et Honorare, in ad hoc inducit exemplum Sarac, (piod subdita viro

nun
35

liierit,

ipiia

doniijunn

cum

vocaverit ac per hoc

cum

timuerit ac re\crita

fiierit,

parata in omnibus obedire et cedere.

pra('cij)it,

Quod

si

Petrus Maritis infidelibus

Sicut et rursum
v.

sie

suIkH

(juanto magis id fidclil)ns prestandum,

Paulus:

IJxor

viruni

snum

tinieat,

id est, revereatur,

Ephe:

Contra

iiocLn'ii.

:.,

33.

agimt contemptrices, eontentiosae, pertinaees in viros suos, quae uovissiiuum

:!1

Cdiiservationeni
*J)lanujttipt

L
atjo

eonim

AL
jci:

:!2

Si)i(^ct

nimmt

hinter salutom eine

(lim

de on,
Beruh.

bic

nad)

bcm

oujufUen

Kt sie pulclire

ista

supra

dicta expresso

praestat verus honor spiritualiter intellectus,

secundum obedieutiam

et revereiitiatn. B.

454
vcrbui

Dccem

praecepfca Wittenbcigensi praeilicata populo. 1518.

lialwro voluiit aiit ijuae

agimt sine scitu

et

voluntate viroruin, dis-

}3ensantes &c.
i.Uoi. u,:h.

Heae omues

hiiius

praecepti sunt reae, quia uou sunt subi.

ditae suo maiofi.

viris

Nani Aixistolus

Corin:
in

xiiii. dicit,

Quod

niulieres subdi

lex

dicat.
iii.

Lex

(|uideni

Mosi

multis

locis

hoc habet, Sed prima

vh-i eris, et ipse

i.ajij.3,

i.est

Gen:

praeceptum dei ad Hevam: ub potestate

domi-

nabitiu- tui: hie expressa est diffinitio dominii su]icr midierem.

licet filio

Si ergo

non

contra patrem, scrvo contra dominiun, populo contra prmcipem aut

erigi, Ita

sacerdotem contendere et

nee mulieri contra virura.

Sic
viris

primum: grande enim

et

est et rarissime tenetur.

sancta

Et notate hoc Monica faciebat

lu

suo viro tacuit et cessit, Aliis vero quae a

verberabantur dicebat,

oportere memores conditionis suae non sperb ire contra dominos suos, quando
recitatis tabellis

matrimouialibus intelligere debuerant se ancillas esse factas.

sit

Igitur aut

sul)dita

uxor aut non

nuliat.

8i

non vult habere dominum,

^'^

desistat accipere virum, quia sie deus in apostolis et scriptura sua praecipit
et ordinat.

Corollarium.
Quaecmicpie habet morosmn vimi, uon praesumat par pari, vim
vi

1. i'ctt.

3, 1.

Sic enim hie docet repellere, sed moribus contrariis ac placidis mutare. conversationem mulieriun. bonam per Apostolus, ut ad fidem couvertantur viri

Quod autem
i.iiov. 7, 14.

de

fide,
vii.

hoc de

qiiolibet alio

minore bouo faciendimi

est.

Sic

20

et

Paulus

i.

Corin:

Sanctificatus

enim

est vir infidelis per raulierem fidelem.

Malmn enim malo non

\iucitur sed augetur et roboratur, vincitur

autem

l)ono.

Secundum, quod ornatus earum non sit in exteriori, cai)illatura aut auro aut indumentis. At iste nunc est potissimmw ornatus christianarum mulierum et usque ad monstra perductus hodie, quod dicit Apostolus: Iste externus cultus sit gentilium mulierum, cliristianae alio orueutur. Quis autem
polest in tanto abusu tacere?

s.i

Primum.
vanitatis
fhstidiimt, sicut

Scio aliquot midieres

(Nam non

smit omnes stultae

istis

illius

cupidae),

quae cogimtm- iuvitae se ornare

cultibus,

ac mire
"'

Hester regina, Sicut S. Elizabeth reghaa, Et frequenter illae sunt tales, quae abundant, ut possmt oruiiri. Blae enim magis cupiunt, qua non possunt, Sicut nunc nobiles et cives, quo sunt egentiores suis avis, eo
sunt in
cultii effusiores.

De

istis

itaque dicamus.

Sancta Agatha cum

midier iucessit, sed

esset ex nobili

genere non tantum in velo sicut

etiam in servili veste et

de hoc reprehensa gloriabatur

35

sese ancillam Clu-isti, ut patet in eins Icgenda.

Ac
eorum

prinuim nescio,
civitatis,

magis ne maritos an uxores

arguam,

aut

certe

Magistratum

res scienter ac volenter.

quod miieribus talia pcrmittant, quibus exten uentur Cm- enim ille non pooit leges, ut alil)i fit?

5 et ipsa

35 veste, de hoc

A L

definitio
:!8

28 eorum

24 Ast

iste

29 se ornari

Civitatum 5)lanujJtipt

Doceiu

prii(;ci'i)ta

Wittonbergcnsi pracdicata poimlo. 1518.

('(mipcscit,

455
Aiit si liuc
iii.si

aut cur inaritiis

.siistiiK't

iixurciii

nun

ciuu

sit

(luininus eins?

voloiis,

Ciuid miratui- oxactionem principuiu? et vidotc,

niiita-

veritis,

iiou fessal)it,

sed

ci-escet exactio:

de quo vos vkIo

certiiicaro,

(luia

isla finita
5

vouiet maior alia, quia sie provocastis deiun et provocatis.

iioiiesta matruiia,
(iiiod t^uiti preeii habet vela et intcgram rem familirem sufficeret? Quid

Noune
de

debet pudescere
ut modesto
elvi

calj-ptras,
dicaiii

ad

tuuicis et smuptuosi.ssimis abusibus serieonim, purpuraruiu,

auri et ari^enti?

Et sane
arfi-enteos

mitiu.s

damiium

est,

quod

in

fihidas,

catliena.s et

anuulos

vei'litur

quam
fit

(^uud in aureas vittas, rcticula, Hiiil)rias, texturas, j)iumaria

ac polymita
bilia,
et
si

ex serico: haee cnim

utilia.
illis

iisu

((Hisuiiiuniur,

ilia

permanent

uti-

noTidum
de
et

Seil (juid

nuvis nescid an (juaestus an danmi maj^istris, qui ad

iiuea

plananda
ut xviii,
!'

vela

caetera

rotarum
1

sunq)tu().sa

maciiiiias

aedifieant,
])()tuit

XX Horenis

eon.stent vela, xl vel

consfet raaehina planatoria?

f'ulmen rota.s s;mcte Catliariiie parata.s perdere, et

non polest

et iias

vanissimas

ac mundauissimas macliinas lngere?

Sed haec omuia sunt signa, (|uod

displiceret,
si

iuterior cultus displic-el, (jui

f'acile

nun

ita

exterior

non

ita

plaeerel:

eontemnit honesta malrona

:'o

exteruum citimi, que studiosa est iuterui cultus ueque possunl utenjue ex aequo eurari.
Kediit
l'ro
ita(jue

lempus Synagoge (juod Esaias

siuil

e.

iii.

deseril)it

dicens:

3ff.3,t6-24.

eo (|Uod lie Zion elevatae

et

et

anibulabanl exteuto eollo et nulibus

ooulorum ibant
incedebaut,
;s

plaudebant

et aiubnlaliant

pedibus

suis, et
et

composito gressu

Decalvabit dominus
illa

verticem

earuin
et

deuudabit: in die
et

auleret
et

domimis crineni dominus ornamentmu ealciamentoriuu

tiliarum Zion
et

lunula-s

torques

et

nionilia

armillas
et

mitras et diseriminalia et

|)eriscelides et nuirenula.s et olfacloriola

inaures et annulos et
et

gcmma
et

in

fronte peudentes et miilatoria et paiola

et
30

liutheamina et acus et spw'ula

syndones et vittas

et teristra.

Et

erit

pro suavi odore fetor

pro zoua

limiculus et pro crispanli erine calvicium et pro faseia peetorali eilicium &e.

Ecce quot
satis smit.

et

quanta mulierum luxus (-(ingregavit, xxi ornamenta mulieri non Quis non horreal uxorem ducere? noime oplimo vocai)ul(i fam
Latini ornat\un midiei)rem appellant
illa niunduiii (|M(iidaMi cdnstituuTit.
et

Graeci

quam

Mundum?

quia

veliil

con-

geries reruni ita

3>

Tjcge etiam Tlieiiphrastuni,

B. HierDiiynuun i'onlra lovinianuiii

nudieri
si

l'lautum

in

Aulularia, et videbis (juoil

lieentia delur infinita (iq)iditas est ornatus, ideo

virii)us.

non explenda, sed

prccidenda omnibus

Et quid

agit honesta

Malrona aut virgo,

ut tanto studio cu])iat mure-

tricibus conformari"'
2
3 de qua
iCfc^cv

Aut

(juid queris oi-natu

tanto? ut intes animos alienonmi

ctgnjt
l^otcil:

Witt

Bov et videte au

bcm

^JionujtriVt

Domimis

praecepit
2(1.
]j

5 honesta piidescere
(ftatt

8 minus

damnum

^J]tanuf(Ti)it
ita

14 IH. et

auieis iDtanujtiipt

flurenisj

27 periclielides

^4

illac

ao lovianum

456
vironim?
ficri?
h()<-

Deceni praecepta Wittenbergensi praediciita popvilo. 1518.

An

sigiiificas,

([uia iiivitani

habos

castitatcin"?

An

nieretrix optas

Quid

((uaeris alii placere (juain viro

tno?

Qiiis

non habeat siisi)ectum

\(>tnni placendi?
soli

Mulier

satis

abvmde

placet, si ita est ornata, (jnud viru

placet: liuio euini

Siiiiiliter

debet placere, huic data est et snbiocta.

Ciu- stalte oupinnt placere iuveniljns?
te,
si

et

Virgines.

An

non

cogitas,

quod

teri'etiir

ducere

cogitet

qiK)d

tauto simiptu te cogatur

coiisilinm:

diK-tara ornare?

Si vis

iuvenem aniore capere, audi utilissinmni

eultiis virgiuis

Esto piidica, paucis ornata, paucis verbis loquens, Nee

faciem eins
iaciens.

ociilos aliipiaudo in

Maxinius

et

midieris

est

pudica verei"

cnndia: haec enini provoeat et capit aninios \Tronnn super onineni ornatuni.
Insiiper denique stabile facit matriniouimn, ubi
cito

amor

carnis oruatu excitiitus

fastidire

facit
fac, et

nuptias,

quia non moi'ibus bonis,

sed

futili
citiiis

nixus est

omatu.

Sic

viruni acquires (etiam deo beuedicente)

quam

dis-

solutissimae

ille

voragines rerum, hipis et meretricibus

siniilliniae,

de quibus
!''

*! 1, i2.ps. cxliii. Filiae eoruni eonipositae, cireuinurnatae ut similitudo templi, id est,

pre

aliis

eminenter decoratae, sicut tcmplum prae caeteris domibus eniinet,

ornatur et spectatur &c.

^Dictum est, quo modo mulier se erga viriuii habere debeat, ut honoret suum maiorem secundum hoc praeceptum, duplici scicet citu, Obedientiae
et

revereutiae, ut sit prompti cordis, ad eins voluutateiu agi, deinde honoret

20

eum

ex corde, maguifice de eo sentieus.

in

Si quaerat autem,

quomodo

possit

virum habere
deus in
i.iSt. 11, 7.

honore, qui

sit

diiFormis,

morosus ac prorsus nee amore

sit et

(juidcm dignus, ncduni

illo

honore, Respondeo, sicut de parentibus dixi, quod

vices eius
25

suspiciendus est, quia deo jilacuit, ut vir eins

gerat, ut ait
viri.

Apostolus

Vir imago
sibi

dei est et gloria dei,

Mulier autem gloria

et placere.

Idee non debet

dignitas viri,

displicere,

quod deo

cernit placuisse

Magna

quod uomen

dei et ofhcium participat: ideo

honorandus

est ab uxore, deus enim vir est oumis ecclesiae et aniniae,

quod sacramentum
et et
30

maximima etiam causa est, Cur virum houorare debeat mulier, timere audire. Averte ergo oeulum a carne et deum in \ro agnosce et cole,
facile erit

honorare euni.
contra,

At
i.^cit.
3,

Ut

wi

etiam se praebeant dignos

viri

et maioris

nomine,

7.mmc dicendum est. Sequitur ergo B. Petrus, ubi supi-a: Viri similiter eohabitent secundum scientiam (juasi infirmiori vasculo imjiartientes honorem tanquam etiam coheredes gratiae vitae, ut non impediantiu" orationes vestrae.
Primura
docet viros,
est,

35

ut non

simplioiter

cohaliiteiit

mulieribus,

sed

secuudimi scientiam, id

uon secundum passioues

et

sensum tantummodo

4 solum
3nanu(ttt))t
')

12 sed vili

SRonuftvitit

15 Psal.
est vir

144.

20 pronipto corde

22 habere virum

28 enim

omnis

L
S. Martini, A. 151G.

8fd)ct mettt on:

Sequentia Lutherus pro concione dixit Die

ajgl. t)icv

e. DO

ff.

Decem praecepta Wittenbcrgensi

voluptati.s

praedicaUi iioimlo. 1518.

457
luiin

causa,

niliil

discernens

inicr uxoreiii et

iiR'relrii'ciii:

sie

et

bestiae cohahitant et licntes.

Knulit itaquc oculiini

viri,

(jiU)

iixorcni insiiicero
(^iia

debet,

iieni|H'

non

ociilo coiicupisctiitiac,

scd scieiitiae

et

eotritatidiiis.
in<|iiil,

scientia du<> iuhet seire et aguoseere viniiii in iixore.

5

Piiimiiii,
siiit

(|nasi

infirnnuri

vasciilo,

Rcftmdiim

taiu|iiain

colicrcdes

eis

iniilicres.

Kt sie
iuteiligi,

seipsiim eximnit, quid veiit jier eulial)itati(iueni secundiuu seieutiani

scilicet

ut vir aj^uoscens uxoreni et iufimiius va.sculiun

et

taineu coheredeui

gratiae

haheat eani
latius.

in

iionore

et

u(in

in

passidue

desiderii.

Dcclarcnius

autem
111

Scire debetis, viri, (|Uod niulicr

sit

iufirinius

vascnlinii i|iian\ vir, ideo

et

secundiun lianc scientiam

et

eis eoliahitetis.
et

Vaseuluni vocat

quo ad corpus
sed
(irniiiis.

quo ad animam.
est

Naiii

vir

eodcin

modo

vaseuluni est,
ideo
ei

Mulier eiiim sicut

est
i-"

niollioris cori)oris, ita et auiuii:

inipertiendus

honor a

viris

tirniiorihus.

\'asculuiii onines diciniur propler

animam

in

corpore ut iu vase nioraiUem.

Est autcni
nihil

ist

houor vaseuli liouor corpori

casto aiuore

mulicbri inqiarlitus,
nt
i.

ijui

est

aliud,

nisi

nxoreui diligere,

'i'iss. iiii.

I't

sciaf
in

iHk

i.i

uuusquis(|ue vestruiu vas siunii possidere iu sauet ificatioue

pa.ssioue desiderii, sicut et gentes
20

et hoiiore,
est,

non

quae iguoraut deuui, hoc

ahslinendum

ab iixore est
est castitas.

et

non satisfaciendum concupiscentiae:

liacc

Sanctificatio

enim

illa

Sed Apostulus
dare volens,

doceus per

ol)liipinni

etiaui uxores viris

einumcn'Mulier
igitur

ut patieutiain

cum

ipsis

liabeant,

velut

epitheto
(j.

lirevissiino
d.

patieutiam viroruin taugit dicens 'infiniiiori va.sculo muliebri'

55

est,

iufirma

est,

vaseuluni est,

haliens

aniuiam uol)ilissimaui.

haec^

scieutes imj>ertite eis

honorem propter eas, tum etiam pro])t<'r vos, Ne impe])assioues enim concu])iscentiae quem sinunt oraxe? vestrae': diantur oratitmes immo ali(piod honestum agcre? Cum oratio uuLxime re<|iiirat animum absSed cimr sit iufirmius vas mulier, etiam tractum a passiouibus carnis. ferenda est et dissimulaiida eins culpa et non exacte semper piuiicuda pro
rebus levibus, sicut
agunt.
ali(|ui

viri

uimis tem])estuosi facillima causa tragc<liain

Si
iuiijuitates observavcris,

Sicut psalmista dicit domino:

dominc,*;.

i3o, 3.

domine, quis sustinebit?

inter
''

Ita impossibilc est in re familiari dtu-are

pacem

vinun et midierem, si alter alteri nihil condonet a(; dissimulet, sed omnia ad migiKjm observet. Quis enim non ofVendit alicjUiUido? ideo dissi-

nndanda simt multa, iguoranda phirima, ut pacis ratio ])ossit constare. Igitnr virum moveat ad uxorem caste ser%-andam, ([uod est iufirmius \-asculnm
propter corpus scilicet mollius
et

animum

molliorem, deindc niagis, (pa est

2 cohal)itant, gentes
ift l^ict

T et cogiiitionis ^Dlanuftripl

24

f.

3n

bcr od. Erlang,

bcr ZtxJ io njicbcvflcoclicn, luic

i^

Sut^ct im StudtrcljtctBcrjtid^niB bct Slugac

oits-

btdlit^ cttDotfcn ^at

458

Decem

iniiecepta Wittenbergensi praedicata iiopulo. 1518.

colieres tautae gratiae, Tercio uiaxinie,

ne

et vii'oriiiii salus ip.sa iiopecliatiir:

vide, efficax persuasio et veliemens!

epf).5,25.33.

Sirailiter

Apostolus Paulus Ephe:

ecclesiam,

v. Viri,

diligite iixores vestras, sicut

et Christus
diligat.

dilexit

Et

unusqiiis(jue
id

iixorem
est,

suam
caste,

sicut seipsuni
s

Uxor autem
castus

timeat
diligat,

vinim siuun,
iLxor

honoret ac revereatur.
castus

Pidchre distiuxit 'xhdeseeudat,

Ucii.

timeat",

utrumque

amor

timor

ascendat,
iii.

hunc

inferior

snperiori,

illum

superior

3,

19.

inffriori debet.

Et Col:

dicit:

Viri, diligite uxores vestras et nolite esse

et

amari ad

illas,

hoc est quod supra dixi, ne nimis exquii'ant

observent
lo

materiain obiiu-gaudi.

Quomodo
iuveniret

ergo Clmstus dilexit ecclesiam? utique spiiitualiter: ciuu uon

odiret in iUa,
si

quod amaret, sed quod

tarnen tradidit semetipsum

pro ea, sanctificans illam &c.

Ita \Tr,

inveniat in uxore minus amabile,

oportet ut ipse mutetm- et tradat se, id est, relmquat suum desyderimn, quod non impletur propter defectum uxoris, ut sie tantummodo ea in illa aspiciat quae amabilia sunt, et sie mundet eam sibi ipsi, ut exhibeat eam sibi absque
ruga.

15

Quod uon

fit

nisi,

ut dixi, in bono vicerit maluni et discat diligere

etiam uon

diligibilia, ut flaut diligiliilia vel ipsis mutiitis vel ipso.

Nam cum
20

secundum quod mutatiu' animus, ut Iionor mmidi, idem mauens, diligitur et oditur ab eodem homiue averso et converso. Et iste est modus optimus nuitationis, ubi non res et obiectmn sed potentia mutatnr: hoc enim est stabile, Christianoriuu est haec mutatio et dexterae excelsi, seil mimdanorura est sohmi quaerere mutatiouem obiectorum.

omnes

res sint indifferentes,

possimt tmn

diligi timi odiri,

Satis de isto. Nunc de Familia. 'Honora patrem et matrem.' quod

3. Sll. 5, 13.

25

sul)

patre etiam iutclligatur dominus

euni jiatrem.
ser\'is

domus

pat^t

ex

iiii.

Ecgum

v. ubi

servi

Naaman vocaverunt

Inde deni(|ue est uomen 'pater familias'.

obedieudo
sublimiter
illis

Quare honorandi simt

sui

domini eadem expositione, qua supra, sciUcet honore spirituah

eis
i.^cti. 2,18.

intus,

prompte
et
30

et

de

illis

sentiendo propter

dominum, cuius
vidt, ut
i.

nomeu

et officium in

lucere vident, cuius et

vohmtas hoc
est,

Pe:.

Servi, subditi sitis (ecce obedientia) in imini timore (ecce i-everentia) dominis,

Non tantum
loquitur,
servi,

bonis

et

modestis, sed etiam discolis, id

difficilibus, pravis,

morosis, obliquis, tortuosis &c.

Quanquam

hie Apostolus de ser\'is proprie

Non

conducticiis,

tarnen

eosdem tangit idem mandatum.

studiose ac volenter,

Igitur

3.1

qui res

dominorum suorum fraudant

non secus
Idee

quam

fm-es reputaudi sunt et tenentur

ad refusionem, quia mercemiarii sunt,

ut sint fideles.

At uimc

tota querela totius

mundi

est contra familiam.

hoc praeceptmu

eis diligentissime est

notandimi: quia hoc non est honorare

40

dominos, appellare cos dominos, sed ex coi'de obed'c et timere.

36 violenter

Deceiu praeceiita Wittenbergensi pracilicaU populo. 1518.

459
ilc

Et

jHilchrc isto

verbo

Apostt)lii.s

(onsolutur
t-st,

fainiliaiii,

i|iia('

ilimiinis
i

suis (Hieriliir, qiiod sunt midi seu tliscoli, id

difcilcs, dit-cns: llaoc est

m-

2.

eiiim j^ratia, si propttT conscifutiaui dei sustinet (juis tristicias, patiens iuiusto.

Quae enim
5

est gratia, si peccantes colaphisamini et tiine suftbrtis?

Et Paulus
serlioi.

Colos:

i.

Servi, ohedite ])ct

omuia douiinis {amalihus, udu ad oculuni

,

3.

vieutes quasi iiouiiuihus piaci'iites

sed in siuiplicitatc cordis tinicntes donii-""

sicut

uum:
enim
10

(juodciuique facitis, ex

animo operaniini

doniini) et
:

nmi liDuiinihus,
doniino ('iuisto

Sc'ientes (piod a doniino accipictis ivtrihutidneni iiaereditatis

sen'itis.

Eeee (puuu pulchre dueit Apostolus hoc praeceptum in spiritiialem intelligeutiam, quod ex corde honorandi sunt domini, quia uou illis, sed domino servitiir in Ulis. Si ego he(! tam expresse dicerem, nemo erederet.

Sed
enim

sequitiu-

qucxjue oonsolatio eormn, sicut et Petrus foeeit, dieons: (^ui

isoi.

3, -.v

15

reeipiet id quod inique gessit (eece patientiani eorum fumiat) et non est acceptio personannu apud deimi, id est, nou vos turbet, quod Uli sivnt domini, vos senn, Tdem est apud deum, (pii hone vel male operatm-, accipiet. Eadem Ephe: \n. Servi, obedite doniinis canialibus ciuinipdtimore et tremore in simplicitate cordis vestri, sicut Christa), nou ad oculum ser\'ientes quasi hominilnis placentos, Sed ut sen-i Christi (id est, (piia Cbristo iuiiiriam facit,
servitis)

g,

5-8.

facientes vuhuitatem dei ex

animo, cmii l)ona voluntate servientcs,

20

sicut doniino et

tatem

faeitis

et

non hominibus (in hoc enim nou liominuni, sed dei voluiideo semtis), Seieutes (|Uoniam unusquis(jiie quodeuuque
lioc

foecerit

bouum,

reeipiet

domino, sive servus sive

libei'.

Et Tit:

ii. lii. 2, u. lu.

Servos dominis suis subditos

esse, in

omnibns placentes, non contradicentes,

non fhuidantes, Sed omneni fidem bonani osteudentes, ut doctinnam salvatoris

2^

nosti-i

dei

oment

in omnil)us.
ut .-npra

Conti'a,

domiuos oportet etiam se non tyrannos exhibere, ipa

est,

dictum

est,

Tmpossibile

ut ser\nis

non aiitjuando obmittat aut conmiittat:

oportet multa dissimulare in

bono

sei-\-o.

Nam

si

illi

debent obedientiam

et

reverentiam, utique domini etiam debent elementiam et l)euevoIentiaiu.

T^nde
,
;>.

M Ephc;

vi.

Et

vos, domini,
est

eadem
ei,

facite

illis,

remittcntes minas, Scientes, quia epii.

et vcster

dominus
est?

in caelis et

non

est jicrsouanun aeee|)tio a]uul

deum.

Quis enim potest servire

tiu-biilentiis

qui ad onuiem auditum inerepat, iurgat totusque

Hos seqTumtur
:i'

et

alii

Mereennarii

et

0])erarii,
et

ut

mauuales,

nun-arii,

tiibri

lignarii et similis generis,

de quibus

f'raude

eorum ubique gnuidis

maiore parte fraudant
in

est questio:

multo precio conducuntiu-, pigre operantur

sen-iunt,
et
lieu

et

dominos, quibus

nullam conscientiam sentiunt

fiires

hocipso,

quasi non manifeste sint latrones et

alienae

n-i,

(piam iniustc aecipiunt,

dmu non

satis

labonnn pro ea

faciimt.

2 quaeritur
mittat

18 Christo sie servitis 9)}onu(fri))t

:

27 omittat

^intct com-

im

5llanujhi|)t nod^

alitjuid

30

(juaestio A. ijuerela

460

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

Novis.sime
liiu:

populo. 1518.

pertiueut

Episcopi
siint

et

Priucijies

Plebaui et Seuatus,
quia gladium
lex dicit:

utruiii<|ue sdlicet

doiuiniura,
(|uihut<

qiii

quam

niaxinie timendi,
iillus,

domini portaut,
s.!D!oj.;2,2s.

cavciiduiu est ue ohloqiiatur

Quia
illis

priucijii p(>|)iili

tili

iie

maledicas, Et itenim: diis tuis non dctrahas.

Et heu
:

nuUis
Riim. 13,
1.

lilx'riuM
eniiii

detraliitur

quam
,

illis,

Nulius tiuKir est dei in

praesidentis

Onuiis

potcstas a deo est, et licet exactioiient et premaut rusticos aut

tanien suut ferendi uoii
et demerita.
seciis
jire

civcs siios aut saceixL )tes

ac maniis

domini

prcnuiitis

])('<'cata

iiostra

Hiis

(piia

poteutia nou possunt

nocere in operibus, nocent in verbis: ideo lex praecij)it, ne

neijue

detrahatur eis

maledieatiu-,

Hoc

est

eiiini

iudicare

suiim

superius,

quod omnino

lo

repugnat ordini.

At quo

illorum vita magis est in luce, eo magis iudicatur

et reprehenditur, sed

minus catholice immo ortliodoxe.

Concludamus.
ludaei hoc praeceptum
OTotti).
!.'>,.

irritum

foecerimt,

quaudo
est,
si

pro

sua

avaritia
i"'

vdocel)ant: lunus, (piod per me, tibi prodest, id

deo, erit iitius (piam si tibi dedero,
regnet, agente

obtidero illud pro te

illa stitieia

Quamvis
iit

et

nunc

passim

eadem

avai'itia

sacerdotum,

plus tribuant ad mortuos lapides

et ligna et paratiore aninio (piain proprs parcntibus ac proximis viventibus.

Quare
obliti

(ut dLxi saepius)

nc

cum
et

ludaeoriuu vauissima h}q50crisi legem dei

et sie

arguamur, Prniim honoremus dei praeceptum,

illud

honoremus, ut
istis

3o

spiritualiter

operemur

iutelligamus.

Hoc

est,

ut ante omnia

externis bouis seil corporis seil reriun (quia deus illorum

non eget nee idlum

ut dicit apiid

verbiim
lere:

de

iis

sibi

coni'ereudis

in

primis praeceptis posuit,

si

vii.)

parentil)us

obsequamm-,

egeant, deinde propinquis, postea pauss

peribiis et egenis,

Tandem

qiiibiiscunque opus fuerit mutiio vel gratis demus,

sie,

proximis et fidelibus, Et non

templa, hnaghies, vela, vasa in

ut

illis

praetermissis (ut nunc fiu'or regnat)

illis

sumptuose comparemus.

Haec

siut novis-

sima

et

modica, quia non uecessaria: Necessariis enim cai'emus, quia superflua

struimns.

Non

enini necesse ut superfluis studeamus,

sufficiat

cum
si

tot sint necessaria

3u

ad salutem, ut nemo

ea perficere.

Alioquin

iUa sunt necessaria

ad salutem, ubi panperes salvabuntur, qui haec non habent?

Sed nunc miserrimo tempore

data sint et deus non egeat sed

ita

illis

instatur,

tanquam haec

sint

et

necessaria et sola ad citum dei pertinentia,

cum ad hominum consolationem

non dantur hoinmibus sed quod non eget deus illis',
illa
35

homo
eis

illorum, et

deo mira caecitate.

sed non respondent,
subtrahis

Et sunt qui
si

dicaut 'Scmnis

dixeris

'Cur ergo das

deo non cupieuti

praecipientis?'

et

eadem

fratri

indigenti contra voluntatem

dei

Et

tantiim de iUo praecepto quarto.

1

Parochi et Senatus L. Dein I'lebaui et Seuatus et Domicelli 9Jlanuf{n<)t

utilius
erit

15 pro
et

te,

Deo

17

jjv ageute

im

9Jlanuifvi))t:

Regnante

27

iiovissima

ultima atque modica S)lami(hipt

^O Alioqui L

Decem praecopta Wittenberptensi praedicata populo.

1518.

461

PRAECEPTVM QVINTVM.
Xon
'Dictnin est
<lo

ooi-ides.
(Iciiiii

praeeoptis (juac rcspiciunt

(am

in seipso (|uani suis

Idcmn

tfiifiitilms.

lain

sex

s('(|iic'iitia

rcs|)iciuiit

iiroxinmni.
inaiori

Et vidc
a<l

miruiii

et

aptimi

nrdiiicm.

incipit

ciiim
est

jiroliiliitiu

\is(|IK'

iniiiiiiiiiiii.

Xaiii

niaxiiniini

(ianiniiui
aliiatio

oeeisii)

lioiniiiis:

deiiule
in

pnixiimiiii

xiolatio
iiossniit,
iis

euiiiiigis,

'rcrciiiiii

taeultatis.
(juartuiii

(luad qui
est
lae.sio

s nueere

mm
si

saltem liiigua nucent:

ideo

f'aniae.

Qnod

in

non

|)revalent onniiiius, salteni eorde ledunt proxinuini (U|)iendo tjuae

1"

eins sunt,

in

quo

et invidia

proprie cousistit, de
iiii.

quibus videbimus.
eorde, orc,
et

Talis

procossus
deuni,

est et

m
ore

priuiis

Naiu niaximuni

est

opere

abii<'ere

deinde saltem ore in vauuni noniinare,

quem eorde

ore ooufiteris,
in

Tandem
vicariirj

quem
i'

et

eorde eolis, opere non eolere,

lieet

Et novissinnun
pr(i|irie

suis

despieere, <|U()d
caett'ra

levius

sit

intcr (juattnor illa,

tanien est
in

niaius

quam
sc<l

quae sequnntur, eo (juod nun

proximus.
auteni

dtus

Ulis

impctitur,

homo

et

Hoe
Pharisei,
alium.

prae^eptuni,

sicut

et

onniia

aiia

ad

litei-ani

ti'aduxci-unt

tamjuam nullus eontra

et

ipsuni iiieeret, nisi

manu

pnipria nccidcrct
sie

Sic doeeliant

ita

(pi()(|ue

vivebant.

(Juod auteni
intutus,
dicit:

ddcebant,
o]K'ra
;;).

patet per
illa

omnes ])nii)lietas. Unde et |is. x\iii. externa taut um, non ex eorde, tedio affectus
et

quod doeerent
d.
'isti

19.

a.

Caeli euarrant gloriam

(j.

dei

opera

manuum

eins

annunciat tirmamentimi,
(Quibus
illi lit

solunnuodo

docent opera Jiominum, uon opera dei\

ut legem dei eorrumpant,

quae est immaeidata, convertens animas, sed

2.'.

solas eonvertmit manns.

Kt *i.

19, s.

ratio est, quia lex est spiritualis.

spiritnalis,
intelligitur

Et
sit

hie notandum, (jUdd,

niystice intelligenda,

quando

lex

dicitm'

non quod
Aliud
solu
<'nini

sieut intelliguntuispirituale.

fignrae

et

mysteria.
dieitur,

est

mystieum

et

alind

Sed
non

spiritualis
uisi
3

([uia

spiritu inipletur
inq)l('atur,

et spiritum

requirit,
tidis

luic est,

eorde et hylari voluntate

non impletnr.
,

Sed

s])iritus

est i nobis, sed datur per

gratiam s])iritussancti

(juae iaeit voluntarios in

illa

lege domiui.

Unde

(juando auditur lex (jnaeeuncine, ])raeeipiens

et

vcl

illa,

semj)er oportet

cogitare

snlwudire,

(juia

])raeei])it

\oluntate talia
in nobis

f'aeere,

id est, libere sine timore peuae et ex liylaritate,

quod cum

non

sit
i. li1, 2.

statim inteUigitur, quod lex cogit ire ad gratiam, nt impleatur.

3''

Sie ps.

Sed

in

lege domini voluntas eins.

Qui autem mystieum

non spiritualem

et

s])iriluale

idem

iutelligunt, oportet ut

decalogmn
31 audit

legis

intelligant, sed tantuni

20
')

iiituitus

L
an

36 ut fc^U

L
24. post Triu.
2.

Sjc^et incrtt

Sequentia Lutherus pro concione Jixit Domin.

naiij

A.

1.510.

Set

24.

Sonntag
bfii

Itinitntil

fiel

151C onf ben

9locmber.
bnl)cr

9inn
i|"t

ftef)t

aber

bicj Strf
2ti.

5lt)itrf)fii

^lUi'bicjten

Dom

11.

uub
ift

om
nnt

:'0. *)ioUfnt[u'r;
l(j.

lol)l

nm

Soniitiijc luid)

Irinitatis orgcttngcn, bai

"JiBUcmbcv.

462
eaeremonias
auim.
7,

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

legis,

popiilo. 1518.

cum

nulluni

sit

niysticuni praeceptiun in
et

illo,

Ac

per noc

u.

Apostolo rcsistant
ut

Ilo. vii.

patet

expresse in

Lex spiritualis est, textu. Qnare mysticum

spirituale est
nisi

lo<jnitur

de lege decalogi,
diti'erunt,

et

spirituale

sicnt

supci'ius et inferius.
s))irituale est

Omne
aliud

nihil

facienda vel
tidues,

uhmittenda.

mysticum, seil Quia quod est vel significat vi\'am vdluntatem ad Mysticum autem saepe significat externas opera-

non contra.

ut inimolatio
literalis

])asseris

significat

carnis
fieri

macerationem. sed hacc est

adhuc
tate,

licet

mystica, quia potest

sine spiritu et voluntate, quia

et euangelii praecepta saepius in litera servantur ex timore et

quanquam
fiicere,

vere

libenter

non ex volunsecundum euangelium vivcre sit praecepta ex \T)luntate Et qui aliter vivit, non secundum euangelium vivit, sed

lu

secundum litcram legis. Quo circa Qui intelligentiam spiritualem et doctrinani Spiritus intelligunt ipsimi euangelium et hoc secundum opera exteriora, prope sunt Pelagiani, quia talia opera etiam ab impiis fiunt, sed opera Euangelii non nominantur secundum suum exterius, sed seeundiun suum interius. Ideo sunt opera
aliscondita,
licet

i'.

foris

luceant,

voluntas tarnen
et

latet.

vocautur opera

dei,

quia sunt opera gratiac

Spiritus,

Eadem causa etiam cum homo ex se non

istis

habeat voluntateni istam ac per hoc nee opera ipsa.

in scriptura frequens est mentio.

De

ergo operibus
20

Et opera honiiuum acriter arguuntm-, quod

sunt,

sunt similia quidem veris, sed vera non

filmt,

quia sine voluntate gratuite

sed semper habent vel timorem poenae vel

Taliter

enim ludaei vivebant

occisionem.

et

docebant, nt
interficere,

dixi.

amorem commodi pro fine. Nam cum Christum ad

Pilatum dncerent, nolebant eimi

i.Siim 18,17.

ue peccarent, sed tradideruut

cum ad
(juia

Sic Saul quoque

de David:

Non

sit

raamis

mea

in

25

illum, et tradidit illiun in

manibus Philistinorum, quasi ideo

esset innocens,

non manu occideret, sed corde.

Wi'iittii.

r.,

20.

Quo
scribarum

circa Christus

Mat

v. Nisi

abimdaverit iusticia vestra plusquam

aJiiiiii).

;.,

et Pharisaeorum, non intrabitis in regiuim caelorum. Et qnare Quia accipicbant legem secundum dicta et sonum syllaljarum, id est, Ideo dicit: Audistis, quia dictum 2i.non secundum iutentionem legislatoris. est antiquis, q. d. 'dictum, sed non intellectum, verba tantinn audierimt, intellcctum autem non cognoverunt: ideo secundum literam vixormit, et hoc totum, quia fuerimt antiqui, caruales, Adamitae, teiTeni'. Ego autem dico

hoc?

"o

voliis.

quibus Vobis'? utique 'non antiquis, sed novis, celestibus, Christianis,

35

spiritualiter dico'. Igitur audiamus, quomodo Christus hanc legem spiritualiter exponit, Et videbimus, qnot genera contra hoc mandatum pcccent.

spiritualibus

Piinii itaque sunt, qui"irascnntur in effectu, qui occidunt ad literam et

fflinttii.
r..

21.

in opere,

de quibus

dicit:

Qui autem
L

occiderit, reus crit

iudicio, vel potius

*"

2 Ho. V.

oiiMttcmla

Decem praecepU Wittenbergensi pracdicata

rcus erit
iiiditni

populo. 1518.

4G3
iiulicio.

aut iiulicio in dandi oasu, pro eo

iiisi

quod

est

obnoxius

Hoc

lacile onines iiitcllii;;imt,

qiiod stib operc

illo c(mi]irf'lir)idniitiir

omiies
iiiorti.s

qui hortati sunt, eonsiliuni, auxilinni aut (|U<)<-un(|UO alio nuxln causam
dederuiit aut socii et participes luerunt.

Sccundi
dixerit
ti-atri

sunt, qui

irascuntur
reus
erit

in

\-crlio,

de

(|iiilins
Jii

dicif:

(Jinnis

(|ui Wattii

;.,2.

suo

"iatue^,

uccnnae

ignis.

vcrliu

autcni

'tiitue'

inteiliguntiir onines maledictiones, contunieliac,

l)lasplu'uiiac, {|uac

junccilnn!

ex

ira

deliiierata.

T;des eniin,

etsi

opcrc nun

occiduiit

tanicn xcrbis:

ca

super ipsnni dicunt,

11

Quae

si

tierent, utiqui- illc niorerctiir.

(iuoiiuido

enini

vivcret,

si

diabolus aufeiTet,

Si pestileutia occideret,

si

lidnicn

percut'it't

iniino ali<juand() nstjue

te ignis
inlerni'.

ad aniiuae mortem maledicnnt, diccnles

'ut

ahsorheat

Assumit auteni Christus veri)um modestius,

dt;
illis,

sciiicet 'talue\

ut iuteiliifamus, quid sit

et

qui durius nialedicunt, et hoc ex ira plena

(juae optet

interitum iUius, (|uem nialedicit.

!
fratri

TeR;ii sunt,

Qui irascuntur
erit

in signo, de

quibus

<1icit:

Onuiis qui

dicitiBicitii. 5,22.

suo 'Racha', reus

cdncilio,

in (juo intcUiguntur

onmia siona

aiia,

quae ex eadeni

ira niortali

procedunt,

Ut sunt

averti facie, tacere sahitationcm

aut responsioncm, gratulatoriis verbis nialnin eins protestari et indisi;nai>undis

prospera eins prosequi,

M

de.

quo phiidsopiuis
quia
vult

ii.

aetiiicuruisi

t'oecit

virtutem

Nemesini.
irlin(|ueret

Nam
de

hoc

sigiimu

levissimnm Clu-istus pimit,

parce
intelligi.
et

ut

iucbcanduni
spiritus

prioribus,

immo

verecunde exprimit
Uaclia
certc,
si

mahl homiuum,

sed profunde

meo

iudicio

sentire liceat, etiani usitatum videtur apud onuies linguas: nani et nos, cum indignamur, fragore quodam guttnris ])roferinuis \-ehit cauinum arcii seu racli.
2,'.

T;Uem enim fragorem

isse

et asperitiitcm guttnris

puto
aiii

dominum

signiticare volu-

per dictioneni

istam et hoc esse quod

interiectioneni

indignantis
veliementiui-,

exponu7it.

Nou
rarcli,

est

enim

alia iuteriectio indignantis, et

quidem

raeh seu

ut notiuu est

Talis itaquc, licet nee verbo nee opere occidat,

esse,
ii"u

tamen
3u

id signat,

quo

cujtit

cum nou
si

niotus: ideo oecidit signo.

Quarti sunt, qui irascuntur

dicti

aft'ectu,

et is

gradus est causa,

et

(pia

supra

sunt peccata, <iuo sine,

(]p.sc

etiam fiereut
est

pos.scnt
irae

fieri,

non essent
signi
et
.,

peccata
operis,

enim affectus non esset

irae

caput

et

vita

verbalis,

sine

iiU(i

ira),

de

(piibiis
licet

dicit:

(Jnuiis

qui irascitur fratri TOauu.

22.

suo reus est iudicio.

3.-.

Tales enim

nou occidant
vitam,

opcrc,

verbd, signo,

tarnen corde, de quibus

biamies

iu

Catholica sna:
ei

(^ui odit fratrcm

snnm,

1.7,011.

:i,

ii.

homicida

est.

cor est oc(!isor

Quare? quia non favct fratris coram deo.

nullus
sit,

.sed

mortem, ideo quo ad

(pii

Igitm- hoc praecaeptum est profundissinnuu, ncc ulJus est

sine gratia,
<"

id inqileat

cum

quin hai)cat oii

ira.soatur,

si

i-ecte
et

seip.sum condiniilliiiius

sideret: alioqniii falsa erit oratio dominica,

quae

dicit:

Sicut

nos

18 et in imlignalrandis

=5:3

non

cs.sont

40

aIiiM|iii

I,

464

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

Sine charitate enim inipossibile
aiit

populo.

1518.

dehitoribus nostris.
iion

est,

iit

hoc praecaeptum
suuin, licet

transgrediatur
iiati

enim

diligit

aut odit

homo proximimi

nunc

sint neutrales qiiidam, dicentes,

illis

quod potest nee

diligere nee odisse:

\eriim tu ae

confidas, suadeo.

Quare qui vult hoc praecaeptiuu

liiMniiiem diilci affectu diligere,

implere, studeat

omnibus modis omnem

immo petat a domino gratiam dilectionis, Et quod nemiueni odiat: valde enim niitis et Inmiilis Quia spiritualis illa ira, quae est liomo, qui hoc pvaecaepto non peccat. proliibetiu" in isto aifectu, ita profunda est, ut etiam foris non apparente
non
sibi frustra

palpet,

^cf. 29,

ir..

signo vel verbo intus vehenieutissime vivat. de quibus Isaias xxix.

qui profundi estis corde, et

Ve
dei.

vobis,

quonun simt

in tenebris opera eorum.

Est autem
nisi

et ira alia spiritualis et bona,

quae vocatur zelus

Nam

dominus etiam

vellet significare

iram bonam, absolute dLxisset

'Omnis

qui irascitur': nunc dicit 'Omnis qui irascitur fratri suo', ne conti'adicat sibiSuc.
14, jc.

ipsi ubi ait:

Qui

odit

aiumam suam
quo

in

hoc mundo &c.

Quare

h-a et

odium

i"!

suiipsius est nobilissimum: de

alias.

SulHcit itaque nobis huius praecaepti ista expositio domini praeter hoc,
(juod et multos
niovit.

Cur doniLuus hunc ordinem

'fatue'

foccerit,

ut simpliceni
id facile patet,
20

iram iudicio, 'Racha' concilio,

((uod per 'iudiciuni',
iutelligautiu'

geemie deputarit.

Nam

quod

dicit lex

'Qui autem

occiderit,

reus erit iudicio',

interpretatur,

haec omuia

tria iu sph'itu, sieut ipse

dominus legem

quod
sub
cilio

sicut sub

'Non

occides' comprehensa est universae prohibitio irae, ita

'iudicio' universa

et

geenua?

paena irae. Ciu- ergo nunc iudicium distinguit a conPrimus L}Ta sentit, quod textus sit transpositus cum
,

concilimn prius videatur

quam

poena.

B. Augustinus

li. i.

de

ser: do: dicit,

25

Quod

ordo

grav-itatis hie

ostenchtiu- in poena, sicut et est in ordine culpae,

Sed quomodo

id peragatur invisibiliter

rclinquit incognitmn,

m animabus, non posse dici. itaque sohmi hoc asserens, quod gravior et gravior poena illis
Nam
in

gradibus est expressa.

iudicio

adliuc datur
sit

defensioni locus, In

concilio vero tractatiu- de convicto,

qua sententia
rei.

plectendus. In

Geemia

30

vero est certa et defiuita damuatio

Per lmn itaque processimi imidiciun

exprimitm' gravitas differentium criminum, quae quo

id B.

modo

vindicentur,

cum

Augustinus non expresserit nee posse exprimi

dicat,

ego quoque desistam

Nam si dominus di'erentes poenas veUet iUis gradibus signifiquod reus iudicio non sit reus concilio aut geenna, sequitur, quod mortalis in\adia non sit rea geennae iguis, neque maledictio, ueque detractio, quod est falsissLinum. Iimno sequitm-, quod occidens opere peius mereatmsupplicium quam geennam ignis, quia peior et gravior iUis tribus est, cum tamen non sit peius supplicium.
exprimurc.
cari,
ita

35

Quare, ut meditari
sint plures

liceat sine temeritate,

omninm istorum
uti(|ue

quattuor, sen
est,

'"''

gradus occisionis, etiam in opere (quod

verum

quia

10 Isa: X. A. Esa. x.

19 cousilio

Deceiu praecepta Wittenbergensi pr.iedicata populo. 1518.

graviiis occiclit, qui patrcin et matrein aut
neni),

465
aliuin
lioiiii-

uxorom
illis

occidit

quam

una

est

poeua,

sciliet't

aotornu ilainnatio et iiwnua

nr(linil)us

igiiis,

scd

dii;-

ifutihus
sicait
i

ii:;riKlibii.s

inferenda, qiiod signifioatur

et tardins

gradumii.

Xain
si.stitur

irmotior est a poena

ad eam venit, qui iudicio tautum

in temporalihus, ita tardins, id est,

qiii

minus
in

intense, ae levius puiiitur in infenio,

est

solimi iratus
est

fiiit.

Jsam quod

tempore

tarditas aut celeritas, lioc

in corpo-

in aeternis

intensio

aut remissio.

Lnmo
et

tarditas et celeritas

ralibus proveniunt ex intensione et remissionc spiritnaiinni, ut jiatet in fervidis

et ignavis auimalihus,
lu

quae ninlta brevi

agit,

modica longo

teni])orc perficiunt.
Ita

Segnis enim anima modica

concilio rcus est,

uhi

intcuta

ladt plurima.
et

Sicnt

qui

propior est mal suo juam qui iudicio

ita

tarnen rcmotior
ille,

quam

(pii

gcennae,

intcnsins

in

illa

punitur

liii'

(|uam

Rcus vero

geennae sine moi-a

occidit et peius
i:.

est, idest,

intense nimis punitur

et

uon rcmissc.

Qui vern
dixcrim.

quam

occidit, uti(|uc intensissime iiunictur.

Hacc

ita

nt nihil affirmavcrim.

Sed simt (juidam

sunt
odii,

occulte

su])erl)i,

qui secm-e sibi persuadent,

se.se

non

esse rcos hnius praeci-pti, qnia non oocidimt,

quod potest
et

fieri

et

verum
ac
in

esse.

non irascnntiu", nee Sed non in hoc scse

pui-gata.

eonscii sibi
iustificatos

putare debent et hoc praecaeptum peuitus evacuasse ac implesse.

20

(inia lex

pj. 19,8. 12,7.

immacidata
se quis

igne

examinata

scptnpliuii
ira

Idcirco
sc

non ante
velit irasci

glorietur
et

non pcccare
ut, si

contra fratrcm,

quam

senserit ita

mitem
et
25

pacatum,

aiiferautur ei etiam onniia cimi vita,

non
()

contra auferentem ac non irascatur,

cum

fuerit ita

factum.

(juani
iis,

grandc
(jui

profundum
hoc

est

verbum hoc!

Facile est non irasci pacificis et

nou

laeduut:
niores.
scilicet
si

et gentcs,

hoc bcstiae quoque faciunt,

et bestiac etiam

imnia-

Quam

egregia ergo est iactantia iusticiac, quod non

et

ira.sccris }>acificis!

usque ad serpentum
et ipsa vita,

leonum pcrvcnisti mausuctuiliucm.

soluni

Verum
sed

auferatur tibi pecimia,

poris
30

membrum

domus, patcr, matcr, trater, Hie ^^dc, si possis non

soror, filius, ager, cor-

non

irasci,

etiam wandere et benediccre

deum

ac benefaccrc et favcrc haec facientibns.

Si uon ])osse tc inveneris,

8i haec potes, gratias agc, quia gratiam dei liabcs.

iutelligc

radicalem illam iram, ipsam spiritualem Decidendi voluntatem intus latentem. Hanc enim lex prohibet et expngnat: ideo gratia hie opus est,

quam
33

sie

cognita im])ossil)ilitas
ita(|ue

jicr

legem cogit quaercre.

esse

Dicis
irasci
(|uia

mihi 'Jtu ne

purum
in

oportet

homincm,
ita

ut

mc vdit

(iui<lem in ouuiibus malis

nihil

sibi illatis?'

llespondeo:
caelonnn.

iuquiiiatum
in

infrabit

regiunn

purum ntique, Quamdiu enim ista cffb.

nou irascatur, sed

21, 27.

manct voluntas
Oportet ergo
40

uol)is,

(piae data occasione

ficn, ut

mit

in

iram, sunius innuundi.

ita

mnndum

non sohnn

(sicut dixi)

etiam benedieat maledicentibus, benefaciat pei-sequentibiLS , gratias agat dco

11 pronior

L
I.

26

pacificLs fe^It

39

ita

mundam

alle ?tiiflo6en

Sutftet

SEOetle

30

4GG

Decem praecepta Wittenbergensi

iit

praedicata populo. 1518.

in adversis et optet plus adversitates,

scioiiflbov
3

soUuu pcccatum odiat

et

nou poenam,

Mnner 7U..
*j. 34, 2.
5j.

secundiun illud: Benedicite, lux et tenebre, dominum, Et: beiiedicam dominiun ti i t i omni tempore, semper laus enis ni ore meo. ideo quod iudaeorum sancti
.

...
li:
i.

8, 3.

tales

nou

essent,

dictum est de

eis

ps. viii.
:

Destruas inimiemii et defen5

sorem.
intelligit,

Ideo dixi, quod lex est spiritualis

qui enim aliter hoc praeceptum

iudaice et literaliter intelligit, et nou abimdat iustieia eins a iusticia

Pharisaeorum.

Lide B.Augustinus
dato.
2.

de ser: do: Sex gradus

sis laesus,

colligit in

hoc maniniusticia.
lo

Woj.

ai,

Primus est laedere, etiam si non Secundus est laedere gravius quam sis
dicit

quae est

summa

laesus,

quod

accedit ad legem Mosi.

2.01(1)^21,24.

Tercius est laedere tantmn quantum

sis laesus:
j)ro

hucusque lex Mosi proeessit,

haec enim donat aliquid,
im-e.

quae

'dentem pro dente, oculimi

sit

oeulo',

cum
est,

maiori poena dignus

laesiLS

noceus

(piam iunocens onuii

sis

Quartus
laesus
is

uon laedas tantmn quantum

laedere:

laesus.

Quintus

est,

omnLno non
ibi.
sodittii. 5, 39.

hie

appropinquat praecaepto domini, sed uondimi est

SextiLS est, laesus paratus ut sis amplius laedi: hoc est alteram

maxillam

praebere.

Vide

itaque,

quam

fimditus iram extii-pari velit, ut nou solum

non
*i. 119, 9G.

irascatur, sed etiam optet laedi: hie enijn

audis,

cogitas illud

psahni:

mimdus est. Nonne qui haec Latum mandatum tuum nimis"? Quod si quis
20

non

laeditur ab alio, uecesse est, ut seipsum laedat et irascatur sibi multis

eoutritionibus.

Ideo non est melius

ita

nisi

ut,

sicut

praecaeptum

est

diligi

proximiun sicut seipsimi,

quisque odiat seipsum sicut proximum, ut

sie

iimnia rcducautur ad iustaiu formam.

QiUK'irca vis irascibilis, quae hoc praecaepto occiditur et mortificatur,

ipsa est inimica crucis Christi.

Ideo quoniam ipsa est homicida

oceidit, occidetm-.

et oceidit,

oportet ipsam qiioque non vnlnerari sed jirorsus occidi et mortificari et legem
talionis in iJlam exerceri.

Qui eimn
patiens,

Occiditur autem ista

oceidit

lege, id est, siguificatur occidonda, gratia

autem sola

eam

in effectu.

Qua

oceisa

homo

fit

niitis,

suavis,

ad ([uoscuncjue etiam paratus

inimicos dUigere et eis benefacere, gaudere in tiibiationilnis.

Quae omnia
pauci atteusit

so

impedit npatiens
dunt, seem-i de
spiritualis et

illa

ac cruda Aas irascibilis.

suis

Quam

heu

quam

aliis

bonis

operibus,

iguorantes (puun velienienter

Immaculata lex domini.

oceidit,
et

amat erucem et gloriatur in cruce domini, Hie est qui uon non inwcitur. Nam haec est vera diifereutia spiritualis irae bouae malae, quod ira mala ]>roj)ter mala ])oenae tantummodo irascatur, Bona
Igitur qui
culjiae, ideo sibi taiituin displieet et

35

autem solum propter mala

[)ropter peccata,

seipsam odit

omnes
lu)c-

alios diligit et
ita esset,

non odit ulhun propter res ablatas.

fieret vel

At

dieis 'Si

mdlus salvus

nimis pauci."

Eespon40

deo: ideo dixi, quod valde spiritualis est lex et eo eonaudum, ut sie impleatur.

11

Mnsis

34

in

erucem L

35 irascatur

AL

Decem praecepta Wittenbergeusi pniedicata

popiilo. 1518.

4C7
qiiia

Xec

ininiiii

fniod paiu'i 8alvaiitiir,

noliis,

iicc

turnen ideo (IcsinTMiiilmn,

ul

(piod
s.'iic.

im])ossibile est

den

possiliilc^ est,

Iakv
coirit

xviii.

Ciiiac impos.-iibilia sunt

t8,27.

aliud Imniines,
spu'itiialik'r
5

])osslbilia sunt

apud

dcuni.
t't

Iioc est,

(luod dixi,

lex i-ecte et

iuk'llcctii

tcrrot

liomiiK'iii

huniiliatuni ad jiratiani con-

f'ugero

ac de seipso deisperatmu
ocidos

oculo.s

in

cat'lum

levaru

et dicere:

Ad

te
'U(.

levavi

meos,

qiii

liabitas

iu

caelis &c.,
inilii.

Et

itcrimi:

Levavi

ociilos

rj3, i.

meos m monte?, uiidc enim oportet hoiniueni

in
10

vciiict

auxiliuiu
ut
.sit

(iiiia hie

nuUa

est fuga:

huoi!).

121,

i.

venire,

ila

nuiudiis,

ive lioo iiat iu vita sive

si

morte sive
iitisei

in

pnru;atorio.

Noli ergo snjierbire, qnod non pecees,

(|nia

sentis

te

pro tempondibus,
in

iKindiiiu es

in

s]iiritu

iiistiis

cniii

Christo,

scd

eum Mosaieis
(iuod
auteni

earne.

de isto

praeeaepto
iiloruni
lieet

dixi,
est

de

ciniiiibus

iiitc^lliucndmu
,

est

siiiiiii

modo.

Quodlibet

euini

s])iritnalc,

iiuniacidatmii
iit

lldclc,
-^j.

prol)atuni,
1:,

purpituni si'ptnphnn,
T'iide
(|U()d
])er

raro sie ex))onatnr,

dieitin-

])s. xi.

de einsli'alri

12, 7.

niodi

concjneritnr.

in

greeo

'Oinnis

(pii

iraseitnr

sno sine eansa', merito

B. Hieronvniuni iubetnr eradi:

tollitiir cnini,

nt

ipse ait, onniis oeeasio irac in isto praeeepto, VA illud addituiii est, (piia in
veris iibris

non habetur.
de
prrf'ectis
est.

At
20

obiieitnr "l'u

locjneris,

non

aiit<'Ui

oinnes dauuiautur

imperii'eti'.

Responden: verum
isti

Siuit gradus in isto et <|noiibet praein

eaepto,

nt

(jnattnor

doniiuo

enangelio
est

isto

distineti

et

sex

per

B. Angnstinnm, nt visuni
profieiendnm
,

est.

l'riiunni
a<!

enim,
sigiio,

ne oceidas opere, tarnen

inde ue corde.

ne etiam verl)o,

deinde ne

(^nod

si

2r,

nnne mereri etiam vobieris, ojiortet nt ctiani lil)enter optes adversa et feras Seio, non oportere statim esse peWeetnm, sed gradatim aseent'um gaudio. den(hiui. X'cruin dp^rtet taudcni pcrflci et t(>ndere seniper ad profeetuni et
non Stare ae eontenluni esse
eo quocl
in

ah((Uo graihnnn

prae(hetoi-nm,
aiii

sieut

muili

faeinnt, peius peeeantes ])ro))ter

ilJi

non profieere (jnam

iiistieia.

propter non ineipere,

superbiant de iueipta

30

Inde deni(]ue saepins venit,

piineti

ut in

pessinii peeeatores

ae nieretn'ees eom-

statim

ita

perfieiantnr, ut

suprenunn gradmn
alii

evolent, parati oninia

amittere et snstinere

cum
si

gaudio, nbi
dixeris

multis annis laboraiites nee secun-

duni attinguut.

(^uod

'non nn'rnm,

qnod magni
tu

j)eeeatores

sie

compungantur', Eece eeee, hie

35

te audio, Phari.sce:

non

es niagnus peecator,

non es sieut
profunda et
Igitiu-

eaeteri iioniinum, invenisti via.s tua.s boua.s,

Et

caeeitas nimi.s

lata,

quasi ista superbia non sis peior

illis

omnibus.

eogitandnm semper, ut non tantuni

oeeidatni-, arbor

ira

sed fonics ipse irae et

Ira

totus
dci
40

Adam

emn

frn<'tibus et radiee.

enim

viri

iustieiam
.seia.s

3,10.

i,

m.

UHU

diicratur.

.Non enim praecaejita sie tantum sunt diseenda, ut

conl'essiouem facere,
2 abtx

Quia

iste

ibmes nun

jicrtinet

ad eonfessioneni, sed tant.iinon

Luce
311

xix.

tum

ttfen

2J unb banad^ bic brigen Slusgadcii 40 confcssloncs L 23 Quia si L

ac anflabcn

icUcidjt

30*

408

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

1518.

tunimotlo opera, neque tollitur per confessionem, quia neque per baptismum,

3)0111. 3, 20.

Sed ad cognosoendiim peccatum, et quid faciendiim petendum per legem enim cognitio peccati, Quia
:

tibi sit,

et quid a

deo

praecaeptum dei plus

requirit

quam possumus.
uiisereatur
et

sed hie clamant 'ergo impossibilia praecipit?'

Haec
s

est blaspheuiia. 'ergo iuiuste danuiat?'

cipit,

Respoudetur: uon.

Sed ideo prae-

ut

humiliet ad gratiani querendam.

Qui enim solum

et inagnieat.

discit ea,

ut possit coufiteri, vadit praesumens faoere quae didieit, et peius

nihil

seniper

ruit,

aliud

faeiens nisi

quod conseientiam uget

Corollarium.

Quod

Jiomo uon est perfectus, sicut debet esse, peceatum

,..
I
I

est,

sed

lo

imputatur

non imputatur.
peccatum sumn non odiunt quod
per hoc diligunt et foedus
eis,

Imputatur
est

iis

qui

stant,

quia tales
ac

eis,

scilicet

fomitem,

cum

gentibus
is

Cauaueis ineunt.

Non

imputatur

qui

studio

assiduo illud expugnaut:

eis, licet

propter hunc euim fervorem et profectum non ijuputatm-

sit in eis,

auim.

eorum voluntate, sed contra volunquod est in eis. Unde Apostolus dicit: Scio (|uod non habitat m nie, id est, in carne mea, bonmn: habitat in eis sed non regnat in eis, sicut lesubei inter filios Israel, sed non regnabant. 9!m. s, i.Et Ko: v. Nihil daumationis iis qui suut in Cliristo Diesu, qui non secuudum ai. 5, aj.carnem ambulant. Quare? quia qui suut Cluisti, camem suam crucifixeruut cum (xincupisceutiis suis. Ambulant euim assidue contra camem, nou seeuuquia
licet sit in eis,
7, 1.

tarnen non est in

eis,

tatem in canie.

Ideo non est in

20

duni caruem, idest, expugnant fomitem,

de operibus contenti bouis.

Christi,
nisi

quem illi Quid euim, putas,

stertentes secure omittunt,

siguificat

passio et mors

25

mortem
tamen

\-eteris

hominis ac totius

Adam?

qui licet uon subito

occidatur, tot
et fodiendus,

alapis, colaphis, flagris, spinis,

douec expiret inclmato

capite.

tandem clavis pungendus Caput est ipse fomes, intima

nisi

radix irae et coucupiscentiae, qui

fractus

non

occiditur,

multis

adversitatibus
30

tandem quiescat mortuus. Idem significatum est, quod olim filii Israel onmes mortui sunt in deserto praeter losue et Caleph, et non nisi alia generatio intravit terram promissionis quae secundam circumcisionem in spiritu figiuabat, ut non tantum a temporalibus, sed et a spiritualibus
,

bonis abstineretur.

Nunc videamus Theologos

Dicunt itaque, quod intentio
ifaitii

nostros,

quid de praecae})tis

istis

sentiant.

35

legislatoris

non

fuerit,

ut in charitate serveutur,

19,17.

nisi

quis velit vitam ingredi,

secuudum

illud: Si vis

ad vitam ingredi, serva

mandata.

Alioquin, inquiunt, sequer'etur, quod peccaret qui uon oecideret et

8 couscientiii

11

sed
L^alol)

imputatur

aliis

vel

nun

iiiijiiitatur

15 Cauanis

assidue

:jl

losnae

38 Alioqui

Uecem praecepta Wittenbergensi praedicata

hanc
obiui..si<)iicm

populo. 1518.

469
ii,

sine cliaritato pmestaret.

(^tiid
et

Ecco liaw
(|ii()(l

diciint

.|ui

nobiet

liorcs in

theologis.
scilicet

autem

dk-uiil

iiisi

Iiidaei

ctiam sapiiiut

dicuiit?
dt'i.
s

litcram

traditioncin
'id

facioiitcs
est,

ex

spiritiialissiiin)

niandalo
(jnod

'Null ocddes' cuiin

iiitolligiint,

iiuii t'acias

opus

liuiiiicldii',

iitique ciuii facile contiugat observari,

statiin

irruimt et diciint jiraecaeptiuu

esse

servatum,

nisi

forto

iion

in

charitak-,

sed hoc non est peceatnni nee

traiisgressio liiiius praecaepti.

si

Quid

faeereiiuis istis pliarisaieis int<'rpretibus,

non

ipse

dominus
illo

iioe

praecaeptuni exposuisset?
sit,

pronipti

enijn

essent

negare, juod in
10

ira

eordis etiani i>roiiibita

uisi

(juando non
i)ei-tiiK'ro
liie

ii-ritatus

ex inalieia irasceretur lioino, qiiod tanien nescio an

Si ergo scirent,
iitique

liiie

sentiant.

quod

ista

uudignitas irae radiealis radicitus

in

pruliibetur,

non negarent praecaeptuni

illud

chai-itate fieri iussuni esse, uisi dixerint

aliquem suis viribus posse iraeundiain

in inititatem

mutare sine

gratia.

Seeimdo
15

quoque

vel

somniaiit vel soiuniare

si

cogunt, <jnod 'non

occides &c.' referatur ad tempus quietis, in quo

quis ira.seeretur jjeccaret,

'si

quod
liiic

ille

ni miriiin vult, qui glossavit, 'sine causa', q. d.

si

fuerit

non pul-

satus iniuria &i:\ quasi non peccet,

laesus indignetiir laedenti: non enim

usqiie intrant in praecepti cognitione, ut viderent,

et

quoniam omuia
ilii

refe-

nuitur ad tempus tentationis

20

probatiouis, ut

homo

agnoscat spiritum

eoriun
et

et

eamalitateiu suam, diuu senserit sese rapi violenter ad peccandum

in came sua bonum, homo non potest iram

non invenit
gratia

ut

gemat pro gratia

et

sanitatis. hie

enim
patet
(|uani

sine

obmittere

impacientiam,

ut

experientia.
diaboliciun,
25

Alio(iuin

quae

est,

non doeeretur homo hie aliara iram ])onere non irritatum irasci ae nocere, quae nuliis fenne
Sniliter sonmiant de actu dUigendi

bestiis

inest aut

quam

paucissimis.

deum super
sit

omnia, scUicet in tempore quietis, et

tentatione et pa-ssione.
sohiin

mm

cogitaut,

quam

impossibiie

in

Hoe

totuni iUi j>ulciire abscoudunt, (luando disputant

tiinc

de operibus praecaeptomm secun(hun faeiem syllabanim:

iudaicae
illius

enim
est

inveniiint
30

caecitatis

monstra,

scilicet

quod

gratia

non

necessaria nee intcnta in praeceptis, nisi condicionaliter, et iioc non propter

defectum hominum,
odiosa
eunctis,
(hini
l'aciat

sed

propter
vehit

intentionem praecipientis ,

ut

gratia

fiat

potiiis

nova exactio inqxmitur

lex ipsa.

sn|)i'a

ligem

et

iinpossibihorem
et consolatio
.15

sahitem

quam

Et non

sit

potius aiiiutorium

iis,

qui ledern debent implere.

et

Sic sie cogimt imaginari tiieologi,

Tgitiir in gratia fieri ]>raecaepta

monstra ignorantiae

prodigia tenebranim.

4u

Nam venim quod ille peccat, qui non occidit existens extra gratiam, non autem jjeccat quod non occidit ad literam, .sed quia intus occidit corde, in spiritu, ubi sine gratia non potest es.se sine ira et fomite indignationis, ut patet experientia tentationis et occasione data per adversitates: hoc enim latens
nun solum
est

intentio praecipientis,

sed

indigeutia lacientis.

est

13 sive gratia

14

coguiit:

Quare

22 omittere L

2.3

Alioqui

26 quietis, iiou

31 intentationem

470
mal um

Decem praecepta Wittonbcrgensi praedicata populo.

irae faoH, ut noii popsit

1518.

non occidere, ergo reus

literalis
:

est praecaepti

sjiiri-

tualis, licet sit

uou reus eiusdeni praecaepti

ealigiiie coiicliidimt,

patet ergo

quod de

lege

loquimtm- ad literam.
Tercio ex eadem
negativa,

qiiaedam esse praeeaepta tautuni

nisi

quaedam

alHrniativa.
illo

hoc iterimi uon est verum,

eorticem sylla-

barum

teneas.

Nam

praeeaepto 'Non occides' ex]irimit veheraentissimam

iam 'Esto mitis et ex corde mansuetus ac patiens et Negativa enim in seriptnris ideo ponitur, quia affirquietus ac pacificus'. Siic. l, 42. niativa non est tarn veheraens, ut ibi: Maria o)itimam parteni elegit, quae Et ps. cix. luravit inaeterniun ei cuninlabitur. *j. 110, 4. non auferetur ab ea, id e.st, dominus, et non poenitcbit eum, id est, maxime et aeternaliter placel)it ei. id est, maxime hie inter pios pro*i- 1, i-Et illud ps. i. Beatus vir qui non abt,
aflfimiativam, gcilicet
910111.7,7.19

lo

tbecit.

Et

sie

de multis

aliis.

Nam

et Apo.stolus

Eom:
:

vii.

exjionit illud

'Non

quod volo bonum, id est, contrarium coneupiscentiae, scilicet castitatem et amorem, non lacio facere enim positive Igitiu- hoc praecaeptum est (piidem uegativum secundum literam, significat. sed affirmativissimum secundmn spiritum, (juia dominus requirit, ut sint
coi:icupisees' affirmative, dieens:

is

mites et paeiliei.
ainiici.
5. TOoi.
1, u.

Uli autem relinquunt internam foeditatem,

eius,

quam
et

S}'nagogae

improperat dominus, diceus: Sordes in pedibus

Tren.

i.

Deutro: xxxii.
20

32.5.

non filii eius, in sordibus. Sic et lud 'Non moechaberis' secimdum literam, habet autem hanc affirmativam spiritualissimam 'Esto castus, eontinens, temperaus, sobrius, modestus, et hoc ex intimo, prompte gratuitoque corde.' Hie autem gratia utique opus est uon

Peccavenmt
uegativum

ei,

et

est, sed

propter

deum intendentem
f'aciendo.

praecipiendo,
et

sed

propter carnalitatem nostram

litera est negativa,
05

impotentem
ac modestus

Sic

lud 'Non tlirtum facies'

sed Spiritus affirmativus, scilicet 'esto pauper sp-itu, contentus praesentibus

W.

111,
3,

3oci

Quin et illud ]irimum 'Non habebis deos alieuos' est 'dominum deum tuum diliges et eoles, unum, super te et omnia, alioquin non erit unus, .si aliud ciun eo diligitur'. Et Ulud secimdum Haec est litera, simUiter 'Non assmnes nomen domini dei tni in vauum". Sanctum et tembe nomen eius. Et iterimi: Omnis qui 9- sed spiritxis dicit: uomen domii sidvus erit, Vult ergo assmni nomen dei assidua 5. invcat

&c?

afifirmativum, scicet

30

reverentia et tiniorosa invocatione, magis autem glorifieari et beuedici humili

suae ignominiae coufessione.

Et iUnd tereium 'Sabbata

sanetifices',

id est
3.1

ad literam, 'nidlum opus

nobilissima et
in spiritu

in eo facias': litera est negativa,

cum

ibi affirmentur

maxima opera
foris

dei in audiendo, docendo, meditando verbo dei

intus

intus:

quies,

maxima

actuositas dei opcrantis.

est,

Et

si

haec

tria

praeeaepta exponas spiritualiter, id

sit

de internis operibus, invenies

tereium
spes.

quod primum

charitas

dei,

secundiun fides,

Nam

non

vehementissima

18 relinquunt in aeternam Ibetlitateni

19 Ueutro: xxii.

unb bcmac^ aUc

iibvigcu 5IU'j3a1)cri

29 alioqui

Deceni praecepta Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

471

habere alieuiim
eius
iii

deiuii

fst

deuin
iu

tliligere

super omnia.
et

Xoii assnnii uoiiien

in
fidei
spii-itu

vaunni est credere

glorificai'e.
ijui

nomen
.

eins

ipsimi

intus
lo,

invocarc et
(.)uim8
5

....
eiuni
niateria.

Quomodi)

eniiu invocahunt, in (lueni

mm

cn-didcnint?!)!!)!!!.

u.

invoeat

nomen

13

de!

salvus
in illo

erit.

i'urrt) sam-titieare (juieteni

i)aticntiii

est sese passibileni

deo prestare, ut

dens solus opei-etur: hie

nlii

et .spe est opu.-J, nain hie in

ealiffineni

intratur,

lionio

non upcratnr, sed

operaris

ducitui" via piussionis niirabiliter.

Quutics ergo pateris,

te,

totics

non
4r,,

tu, sed quieseis et

deus operatiu*
et^t

sed tu nescis quid, quia pateris et

es
10

nuda

Hoc
et

<)Uod ait: vaeate et videte,

fideiu.

quoniam ego simi deus.

itaque

'l't.

n.

Spes sola hie reguat in eharitate per

dicit,

liecte

B. Augustinus

quod cultus

latria dei est

iu fide,

spe et eharitate.

At

iiaec

sunt

affirmativissmia et

ti'es

theologicae vu-tutes sul) litera istorum triiuu verboruni

et

siguilicatae negative.

T'nnin restat afhi-inativuni 'liouora i)atreni

sit

matreni':

sed et hoe (]Uoniodo

1'

spirituale,

dictum

est supra.

Licet litera

sohuumodo
et obe-

honorem

signi

extemi docere videatur, sed subtus affeetiuu timoris

dientiae promptitudinem rc<|uirit, qnac sine gratia

non

est possil)ilc fieri, ut

patet in j>robationc

tcntationis,

ubi occasio vcnit

ipsuni
est

obscrvandi contra

votiuu innuscuiiLsqne.

lam

illud

oetavmn

satis

notum

'Non
et

falsimi testisj)iritu,

monium
20

diees', litcram esse

sis

negativam, sed aflirmativam esse

in

ut

proximo tuo
qnae
tibi

ex cordc paraclctus excusaudo, dct'cndcndo

fieri

onmia

l'acieudo,

veUes

in

famae periculo

et conseientiae.
sit

Keliqua duo similiter

nota sunt, quod non ct)neui>iscere ad literam hoc

orania l)ona et nollc ulliuu

ex eorde favere proxiniis

malum.
in

Ex
25

quibus Omnibus patet, quod deealogus ad literam sonans recte

rcvcreutiam,

spiritu exponitur a Cliristo et Apostolis, ubi docent fidem,

spem, eharitatem,
]iatientiam,
liylaritatein,

obedientiani,

lunnilitatcm,
,

mansuctudincm, pacein,
bcnignitateni,

modcstiam, castitatcm, paupcrtatcm

mutuani bt'nevolentiam &e.
tuales
30

l)onitatcm,

Haec quidem simt afmiativa, sed sunt spm-

sennones decalogi onmino.

Revertannir itaque ad jiropositum.
Ineipit

ut

deo similis

e.sse.

Nam

autem a mansuetudine ae suavitate Spiritus instruere hominem, es.se studeat homo erga proximum, sicut vult dcnm erga se bonitas sunnne oommen<lat deum: ideo ut imnio sit mitis,
facilis, tractaljilis,

benignus, snavis, mansuetus, clcmens,

a.'i

Ixinus, id est, deo

simillimus, dicit

'Non

oceides,

non

sis oecisor,

non
cffi<'it

sis

enidus, asper, dimis,

amams,
niite.s,

ditcilis,

indiguabun<lus'.
peti cogitur.

praecaepto quaeri et

Hoc autem Hoc idem

spiritu gratiac, (jui

hoc
Katii). s, s.

dicit

dominus Matt:

v.

Beafi

quoniam ipsi possidebimt teiram.

15 sed subditus

L
20

18 illud quartHm
l'acieudo
fcfjlt

.\I.

(aurf)

ed.

Krl.: richtig idjon ed. W'iieberg.

jc^cint

ll: illud ocfavum)

in

oUcn Sluc-gabcn,

ober not^rocrtbig

472

Deuem praecepta Wittenbergensi praodicata

populo. 1518.

CoruUarium.
Fru.stra
.sibi

blandiuntiu-,
,

qiii

nou

uccidiuit,

et taiiien

iit

^int et

Ijeuigni,
literani

ex oorde ncm (juaeruiit

ijuia

per huc solum gpeciem praecaepti

interidi-

hahent nu>rtiiam, quibus velut umbris protegitur

umbra Behenioth.
s

Et demiis

siiiiile.

Calx apparet

fi-igere

ae sine calore, sed eiiusa aqua

iSic

f'urit

ardure, solo

autem oleo quietissime

extiiiguitur.

homo

adustus foruaee niaternae cou-

cupisceutiae occultam habet radiceui

irae,

quae erunipit data tentatione uec

sanatur nisi per oleiuu gratiae.

.iUiud:
cutit

Latro vel homicida aut alius grassator

si

nou

occidit aut per-

lo

de facto, nuuquid coutentus est iu eo princeps,

suspicabitur enim,

quod data occasione

])ercutiet.

Ita

si arma uon ponat? homo, et si nou ira-

scatur de facto, tarnen habet intus gladium irae, etsi in vagina reconditum,

sed non placet deo, nisi ponat gladium et abiiciat.

Nee

satis

est

quod

in
i5

vagina

sit

timor est de futura occasione.

Nam

iste est gladius,

quo occisus

est filius dei.

Ideo etiam
tibi

si

non

occidas, tarnen

in anuis

occisionis
portet,

sui

inveuiris.

coram deo occisor es, quia Quis enim coram principe securus
occisum? ideo
ii-am tarn longe

gladium
fieri

quo

constiterit filium principis

oportet et ex intimo corde,

ut non possibile appareat aliquando ipsam

au

erumpere.
Sic cauis, etiam
si

opere non mordeat, nunquid ideo nou est mordax?

immo
$l. 5, l.

eo peior quo
!

insidiosior.

Sed heu has

insidias nostras

cordis
(cor

quam
eorum
25

pauci observant

Unde

ps. v. Literiora eorimi iusidiae,

quod nos

vanum

est)

habemus.
seu conseutiendo
consiliando, auxiliando,
ut

Igitur incipientiimi gradus primus est proprius, scilicet abstiuere a facto

homicidii seu per se faciendo

solet tercia lingua et
lU.
5, 2u.

susmTo, author caedium,

homicidia, ut Gi:
v.
si

facere, miscere iras et dissen-

siones , rixas, insidias,

docet Apostolus.

Hie gradus
so

videtur facilis et exiguus, sed est grandis,

innoxii,
(|uia

recte inspiciatur, et pauci simt

pauci sie linguam temperant, ut non semiuent discordias, ac

in eis

per hoc quantum

frequenti liberam

est

homicidia incipinnt.

quo malo magno

et

dei ix. Confess.

ficns ac

matrem suam Augustinus dicit ex singidari Neque enim ab eo facile se liberum sentiat, nisi qui
fuisse
est,

gratia

paci-

mediator utis

ut ea tantum nan-et, quae concilieut ac placent

et praedia.i

iratos ac discordes, aut

magis concilieut concordes taceudo mala

cando bona utriusque apud utrumque. Sicut legitur exemplum quoddam de nuncio prudcutique servo misso a domino ad ijueudam, ut niigrare iuberet
de

domo

eins.

Ille

autem
dixit

salutari dixit

cum a domino
prudentiam
meditatur

suo,

rursum,

reversus,

ilhun

velle migrai-e,

douec mira

ordinatione

dominus

mitigatus

inteUigeret

Et ad dominum nunc omitto) servi. Quapropter

(ut

">

iiec nisi

per oleum sanatur gratiae

:!4

Deceni praecejitii Wittenbergensi praediaitii populo. 1518.

recte (lictiuu est,
ictu
qiiia

478
enim
iiiio

occidit,

quod susiuto seil detnictor est ter lioiuicida: primo seipsiun, deiude eiun cui siisiirrat, tercio
lueiititiir

tres

cid

detraliit,

OS ijuod

oecidit

aniiiumi.

At
tlici
fit

exciisant

se

di('iiiit(|iie
:

sc vera
iiisttini

yjtii'ii

i.ii.

dicere, sed male, ijuia veraiii debet vere

seeunduni

ilJiid

(iiiod
iion

est, iiiste

exequaris.

Ergo etiam verum

mendaeium, dum

iibi, (juo-

mod, quaudo, cui, quautum diei debet dieitur. Hinc et B. hernliardus dicit, quod detraetor habet dial)oliim in liugiia, qiii auseultat, iu uiire. Seeundus
occisus est ipse auditor detractoris
,

quia similiter jx'ccat praeter lioe,

quod
de-

ad iram, id
1"

est,

mortem, cum
in

iiidiuit.

Torcius ipse
(piod
si

])assiis,

(pii

eognito isto
noii

iu;o similiter

mit

iram, id est,

niurteiii,

iion
in

mit,
eo

est

tractoris beneficium, sed dei: foecit detraetor (|iuintuiii

l'nit.

Caetera nua

detractoris

alibi,

Et

epistola
sit

Jacobi

de malo liuguae

tractaiida foret, ut appareret, cpiam latus dati et

5

iste prinuLs

gradus huius man-

quam

paiici iu illo sint.

Et

breviter id l'aciemus.

Dicit primo capitulo: Itaque, dilectissimi fratres, sit omnis hoino velox^ac.i.ia.so.

ad atuliendum, et tardus ad loquendum

iusticiam dei

et

tardus ad iram, Ira enim viri

non operatur. Istis verbis ad mansuetudiueni movet, unde seqiiitur: propter quod abiicientes omnem immuudieiam et abundanciam mali->cciae, suscipite in mansuetudine insitum verbum &c. q. d. 'ne peifeeeritis
20

i.

2'-

omnem immimdiciam,
immundiciae

et

abnnde nimis maliciimi, hoc

ut

est,

ne tradatis vos
resistentibus

et maliciae,

omnem

expleatis, sed satis est

quod

et abiieientibiis adhiie tarnen adherebit et 'abundaneiani' addit

vobis immundicia et malicia'.

(pii

'Omnem'
lia*i. 36,
...

ad siguificandiim, quod
olx'diunt,

contra pugnant non sine

et ininiundiciani

immundicia
2.S

et

malicia tanicn sunt, (luantomagis

omnem

bent, qui non pugnaut sed

seciiudum illud psalmi:

odivit.

Astitit

omni
et
ira-

viae uon bonae, quia sequitur:

Maliciam autem uou

,

Poito immuu-

dieiam

seil

sordiciem vocat eoncupiscentiani

intcr

(juae est

sordicies

animae

Spiritus,

quae et causa est iramm

homines:

ideo enim

inviccm

scuntur, quia alter alterius cnncu))iscontiam imjw'dit, ideo haue velut iininun-

diciam tot;dem
dicit,

et

capitalem abiiciendani docet.

Maliciam autem ipsani iram

(luaedam spiritus, sicut foeda

quae

et ipsa est abiindautia et su])erfluitas

corporis sujjerflua siuit, q. d. 'stercas et supcrfluitatem malitiae, id est, mali-

ciam quae stercus

et

obscoeuum
quiscpie

est

animae, abiicite
tardus loqui.

et

nolite fovere'.
Irati

Hoc

autem
3i

fit,

si

velox

sit

audire,

enim sunt non

tantum veloces ad lotjuendum

et tardi

ad tacenduin
et econtra.

et

audiendum:

<|uia

ad audiendum, veriunetiam impotentes velox ad iram velox etiam est ad loquendum,

est,

Quai'e nptinuim remedium irangendi iram

ut liom<i

sil)i

vini

faciat et assuescat, Primuin tardus esse ad lociueudum, (juando fuerit iratus, Secuudum, (piod est i)erfectiiis, tardus ad iram, ut proijonat in corde non
>

velle

moveri ad iram

et

velle aliiiuaudo experiri,

an possit tacere oilensus.

detractator

27 animae spiritus

1>

40 ad iram, velle

et

aliquando

474

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

1518.

At excusant
Siic.
1,

se quidani,

quod propter deiun

Ira viri iusticiam

et iusticiam irascimtiir et
ilei

2u.

lo(]uimtiir.

quibuH oceurrit,

tlicit:

uoii opcratur:

impossit

sibile est,

ut deo placitiun faciat opus,

qui iratus et ex ira facit, ciuu

deus pacis et suavitatis, cui nulluni turbulentum placet.

teutia,
3iic
1,
'.'G.

MeiiKirabilis sens

quam

nmlti nimis iguoraut, qui contra

iniusticiais iudiguiuitur alieuas,

suas autem etiam palpaut et iactitant quaadoque.

rcligiosus

Ita et

iiiira:

Siquis videtiu-

esse

iuter

vos,

uon refrenans linguam suam, sed seduceua

cor

suuui, huius
sissimi,

vaua

est religio.

O magnum
iiic

verbimi,

quam

multi simt verbo-

at etitmi

(de quibus

proprie loquitm') amari, iracimdi et asper!

rimi, et tarnen volunt religiosi et saucti videri

Idem ergo

est,

quod

religio

lu

linguosi

vana

est,

quod
et

ira viri iusticiam dei

linguam religionem
intus

onmem

iusticiam

uou operatur. ita ira facit per vanam, id est, foris speciosam sed

vacuam
sit.

ideo et sedueit, non alios sed cor suum, putans se religiosum,

cmii non

magistri

et mala describens ait: Nolite plures n quoniam maius iudicium sumemus. Nolite, inquit, jibu-es (id est, nolite onines) \'elle docere et prompti esse ad loquendum ac doceudum et tardi ad audiendum, iSed quilibet optet se discipulum posse fieri et alteri cedat magisteriiun sui, ue fiat turbidentissima dissensio, ut ubi

Et

cajiit:

iii.

pericula linguae

fieri,

fratres mei, Scientes

})lures

sint

qui doceant,

nulli

qui

audiaut et quilibet contra aliuni omuia

20

repleant disseusionibus , sicut tbecerunt haeretici iu ecclesia.

Magistros

fieri

uon

est maliun, sed

neuter neutro audiens, hoc est

suadet

tali ])ericulo,

quod multi volunt fieri, id est, quod volimt esse diversi, quod maius iudicium simumt. Et hoc disquia etiam absque illo maiori iudicio, quod tales accipient,

iam
3(ic. 3, 2.

satis ofleudimus.

Non

est uecesse

occasiouem

jjeccati

quaerere et maioris

2s

iuthcii accipiendi,

Quia: In multis enim oftendimus omnes.

Onmes
Et

tales

sunuis,

quod

oflendinuis, et hoc

non tantum
ue
et

in verbo, sed in multis, scilicet

culis, auribus,

manibus ac omnibus scnslbus, deide

sufficere, alter alterimi

cogitationiljus.

istae

oifensiones delient uobis

maioribus nos oeramus.

Deinde
30

hoc etiam persuadet, ue

sperbe praesumat docere, quasi ipse

uon otfendat
quiscjue
exce|)to)
3nc.
3, 2.

in ullo,

i[.

d. 'ut

quid aspere vos mvicem reprehenditis et unusnititur?

jterius

magister

fieri

An

ignoratis,
in

quod

onmes
si

(nullo
iu

often(hmus non in imo tantum, sed

multis?'

Quod

quis

paucis vel in opere

uou

offendit,

quid de verbo seutiet?

Si quis in verbo
35

non ofTendit, hie perf'ectus est vir, q. d. 'hie se perfectiuu iactet et non antequam etiam in verbo non olfeudit', q. d. 'talis nullus erit inter vos, quia iu multis otfeudinms omnes, mitomagis et in verbo, ut quid ergo contra invicem superbitis et elevamiui, ac uou potius iu mausuetudine iuvicem
3cic. 3, 2.

monetis et portatis?'

Hie, iuquam, perfectus

vir.

Potest etiam

fi-eno circiun-

G suas etiam

L
ftet)t

9 et etiam

20 omnes repleant

26 Quia:

fct)lt

35

iactet fe^It

AL,

aber ed. Witebergae 1546

Deceni praecepta Wittenbergensi pi-aedicata populo. 1518.

475
totuiii

dare totiim coqnis, kl est,

si

potest

lingnaiu domare, potest etiam

in
liiiiiua,

corpiLS siuim a peccato custodire, (piia, qui noii peccat

et alia

Auv. dubio

mcmbra imn
ti-e.<

ddinata

et

obedii'iitia

luihet

siih froeiio.

Deinde
5

proponit similitiidineH,

a (iiiamni uiia
et

ium eoeperat: Eccejuc.s.s.

totiuu eorjjus eorimi
:v.u.
:i.

eqiiis

froena in ora mittinius ad cousentiendum nobis

Eece naves eiim tantao sint et a vonti.-; validis niinentm-, eircuml'erimtur autem a niodico gubemaeulo, quo inq)etus dirigontis
circnniferinuis.

Secunda:

i.

voluerit, Ita lingua

'ecpios
I"

modieum membrum
dirigere

est et luagiia exaltat seu iaotat, q. d.

et

jac.

3. 5.

froen;vre

et

possumus

naves, imnio

(ut infra)

et

bestias,

lingua autem

eontra,
dirigi.

eomprimi

et

cum sit modieum meuibnmi, debiiit mtmme At ipsa magna putius iactat ac movet, quae
recte

posse
alias

rt^untur bene, movet et iactat omnia, sicut ventus naves,

gubernaciilo (piod frenat naves.
Similis
est in

contraria
et

quantitato

diwo navium,
Tcrcia
fit

in effectu tanieu contraria, similis potius ventis et tiubinibus'.

is

siniili3nc.
3>u.
3, 5.

tudo:
ignis
est,

Eccc (lunntuhis

ignis quantara

sylvam inceudit!
iniusticiae',

idest,

ut parvidus
ignis

magnam
ut quasi
Istis

materiani

succendat, totam scilicet sylviun.

Et lingua

:i,c.

uui\ersitas iuiquitatis, Grece

'Muudus

(j.

d. 'tot

parat iuiusti-

cias,

mmidus
liostis

putari possit, quia ignis est et multa incendit'.

id agit,

Omnibus

et seijuentibus verbis

ut nos

moneat

et doceat,

20

minus cavendiun quam ab inimico maximo. Et quo est minor, eo nocentior, minor
est

quia

maximus

noster

lingua propria

atque

ab ea

non

in re, scd

maximus
logicam

in virtute.
et

Xihil enira facilius laedit (X)nscientiam

quam
iUud

lingua.

Ideo enim

in mona.steriis sileutimn instituitur, licet contra

illuc

diabolus
25

(juoque

introdiuxerit,

garrulitatis

garrulosissimiuii

magistram.

Eadem

causa, ut velocitatcm locutionis conqiesceret,

tloniiiuis

minatnr
M.uii). 12,36

de quoliliet ocioso verbo rationeni reddendam, dura sed necessaria sentcntia adversus tarn lul)ricam pcstem ac praesentissimum venenum.

Item
*

id

et

]iliili>soplii

vidcrunt,

quod homini ideo sunt duac aures

tanttuii patulae

datae, sed
foris,

ima tantum lingua, atque aures ipsae non

obieetae, ne facile

ac apertae

sed etiam auriculis circumamicientibus, ut facilius audiat, denique tor-

verbo tiuodammodo autem non tantum i'lausa et

tuo.sae et
scilicet
^^

latcus,

verbum practer\-olet, Lingua venmi etiam osseo niiu-o circumclusa,

instnmienta,

dentibus,

dcinde Valium carneum, id est, labia, praeter boc quod

et corde, tot rcquirat

tantum a pulmone distat

iudigeant,

cum

aures iiulln

adlmc

ii)sa

velocior est

omnibus sensibus.
in

Eccc, quinque seiisas velut quinque naves natant

ralibus
et

rebus

istis

corpoauditu,

inferunt

in

tactu, olfactu, gustu.

G
siiit

memoriam Xec tarnen

freuare
qviocl

res

innumerabiles, scilicet visu,

tot inferre possunt,

dirigere

quin

illa

plus efferat,
Witebergae
32 obiectue,

ut

L L

12 recte contrario ed.

154.5. recta contrario

l incendit

fc^lt in allen

Slugaicn

29 Idem

id

ut ne

476

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

1518.

saejiissime loqueiis

coniecturas, suspitiones, opiniones, f^oninia temeraria,

fiieriint,

fri-

vole

ficta,

quae nee sunt,

nee

eiiuit.
fiiit
fiiit

Item, inde seciinda statim plaga Aegy-pti

liiignaeitateni significant sterilem,

ranarimi

ininiis.sio,

quae

Quia prima
fit

sanguis, significans, quod,

s

(juando honio
et (juo

fit

caro et sanguis, totus

lingua et non nisi vaua loquitur,

fideli

vauior est, eo plus vidt loqui.

si

Atque

signo vanimi homineni

per hoc cognoscas,

et gravior,

fuerit multiloquus, et econtra,

si

Quo

fuerit

homo

solitlior

hoc signo cognosces,

fuerit

parcus in verbis, largus iu opere:

nam
*i.33,
!*[/
.fiiob 3.

tales fastidiimt loqui, nisi

diun obedientia aut neoessitate cogimtiu-, ut

ita
i

ps. xxxviii.
et loquelae.

Obmutui
Econtra
:

et sUui

a bonis: sicut enim eos tedet vitae suae,

:

J"' ll[

In midtiloquio non deerit peccatiun, Et ibidem

Ubi
lo-

n,

2.

plurima sunt verba,

ibi frequenter aegestas.

lob

xi.

Isuuquid qui multa

dirigetur

%^l

HO,

12.

quitiu" poterit iustificari ?

Et

ps.

Vir liuguosus non

ira

m
et

terra.

Sed haec maxinie sunt mala, dimi

dicitiu-

magistra loquitur, unde Aesopus

lingua.s

emisse,

cmu

iussus

fuisset

optimas
sibi

cai-nes

postmodmii
et

is

pessimas emere.
poetae dicunt

Quin miti timore infamiae

mortem consciverunt,

Lvcambem

versiljus iambicis Ai'chiloch

adactmn ad laqueum.
ac

Quod

si

quis adliuc dubitat, interroget eiuii qui

amaram habet midierem

Litigosam et verbosam.

Denique quod
IM. 57,

bestiis dentes, ungulae, rostra, cornua, aculei,

venenimi

20

aut quaecunque anua, inuuo quod malis hominibus tarn varia vasa et arma,
.",.

hoc

liiigua

est

animabus, imde
Lxxiiii.

ps. Filii

hominum

dentes eorura

arma

et

*f- 75, 6.

sagittae.

Item

Nolite extoUere in altmn

cornu vestrum &c.

Unde
25

arcu.s, gladius.

Recte
succendens.
3ac.
3, 6.

itaque

muudus

iniquitatis

et

modicus

iguis

magnam sylvam

Et

sequitur:
q.

Sic liugua constituitur in niembris nostris, quae maculat

totum coqnis,

d.

'Nonne
jSIoustri

est miruni

quod Ulud maculat

et

totum coqjus
sit

maculat, quod adeo non est extra nos, inuno adeo intra nos, ut
])ro}>ria

inter
a

mcmbra"?

lioc

simillinuuu,

quod membrum non tantimi

sollicitutline tbveant.

niembro, sed

toti corjwri ofRciat,

cmn

Haec

sola inter ea macidat totimi

mutua membra corjius, id est, reum

se

facit

peccatorum, ut

])ropter ipsani
et abomiuabilis

totus

homo

sit

odiosus deo et hominibus, quia adeo infamis eoqjore

sit

est liuguosus, ut etiam si toto

formosas, aptus,
35

dives, nihil tarnen in eo

libenter

cum

lo(juacibus

nou velut foedmii fugitur ab hominibus'. quis enim ac gaiTulis conversatur, ac non potius abhorret ac
nativitatis nostrae et

nau.seat et dicit: dt) toic iDcfdjtg i^t bcr!

3ac. 3, 3ac.
6.

Et iuflammat rotam

inflammatur a geenua.
c.
i.

YidetmSimilis

1, 23.

Apostolus nativitatem intelligere id quod nati svuuus, ut supra

2 simt, nee fueruiit

lob
IV.

L
L

7 coguoscat

10 ps.
ju lefen:

lii.

A.

Ps.

iii.

12 lob .
Sgt. ^Sf.

22 Ps.

Lxxiii.

23

SBietlcic^t

Unde acutus

gladius.

57, 5

Deceiu praecepta Wittenbergensi pi-aedicaUi populo. 1518.

est \-iro ponsiileranti vultuin

477
voliiii-3iir.
i,

nativitatis siiao
\ciitatis,

in spcculd,

Et

itcruin:

13.

tarie
Igitiuoi-eati

enini

gemiit

uns verho
seii

ut e-sscimis

aliqiiod
in (jnani

oroaturae eins.
nati,

nativitas

generatio

oreatio

ac^creatura,

prodncti,

sumus, Ergn rota iiativitafis dicitur tota essontia et (iuif(|nitl croati sumus, sicut totum oorpas. Et iiane rotani nativitatis totumque circulinii nostrae essentiae seu eins quod sumus, lutc ipsa iiitlanuiuit. Igiiis scilicct
est et imiversitas
iniquitatis
:

idoo

suocendit

quod sumus ac vivimns.

'"

Xam

forte etiam ideo

non partem nostri, sed totum rotam a])])cllavit, non tanlnm

t<^'inp(ir<'
:

propter totale esse, sed etiam totale vivere et operari in hoc

\'ita

enim nostra rota volubilis est. Addit autem 'inflanunata a geenna', nc Imiiiu flamma hie inflammaro intelligatur, quia ipsa inlernali igno accensa, id est,
odio et
ii-a

totinii

(piod .<unuis acccndit

ira et

odio,

dum

provocat

et

per-

*^

'^

movet ira, nt patet in iratis, qui intus et foris trenumt et fervciit. Quarta similitudo: (Imnis enim natura l)estiarum et volncrum et ser- ;<nf. pentium et eaeterorum domantur et doniita sunt a natura, Tiinguam autem nullus hominum domare potest. vide, quantis verbis et sensibus linguam inoessat, ut eam igni inferno siniilcm ao feris inferiorem ponat. Qnis a seipso non timeat, qui nocentiorem et feriorem bestiam apud se habet quam totus mundus? quis non odiat linguam suam? quis non vereatur loqui, qui tantis nominibus foedari audiat suam linguam?
Seqnitur:
sit

.i,

7. s.

Inquietuui

25

quod per se nocens neque a nocendo quiescens. Deinde plena veneno mortis, id est, (piod occidit, n(m tantum inficit, hoc est praesenti veneno, non Icnto aut tanln. Hoe sane patet, quam profunde pcnetret susun-onum vencnum, quod Ulis,
inquieta,

malum plena veneuo mortifero. panun est quod 3,1c, mahmi est, sed inquietum malum, id est, semj>er

3,

8.

quos intoxicarint adversus invieem, vix tota vita rcnicdium provi<leri

ul)i

jiotcst,

usque ad mednllam processit invidia

et

odium, Saepius cum odio mori-

nntur potius

quam

eoucilientur.

Emiiliaticos ita(jue et Epitaticos dieit 'veneno'

non
*>

infectorio sed 'mortifero'.

In ipsa benedioinuis
qui ad imaginem et

denm

et

patrem, et
dei
facti

in

ipsa maledicimus homines,

q. d.

^ac.

3,

s.

similitudinem

simt,

'Xon potest simul

faetura
est'.

ntnmique facere
si

nisi fiete:

ideo nc se quisquam fallat, quod deo lx>nedieit,

hominem

maledicit,

nee

deum

benedieit,

euius

homo

(Juis

3i

enim pieturam aut statuam reprehendere ac maledieere potest, ut maledietio eiusmodi non redundet in pictorem et artifieem? Sic Hiere: xv. de iis, qui 3er.
opcribus domini

i.-,,

1.

maledieunt,

dicit:

Omnes
deo
et

maledieuiit

miiii,

Et

Isaie

viii.scj.

s, 21.

Cum

esurierit, iraseetur et malcdicet

fuit

regi suo. indc praecipue in lege

et

proliibitum

et

est:

Dii.s

tuis

non detrahes,

principi

popuii

tui

ne 231101.22,28.
1.

maledieas,

Et Apostolus: Maledici regmmi dei non possidebunt.

L
L
liaoc ipsa

(Jor. c, 10.

est vero

5 totum circulum

10 Adclitur

17

iii-

cessot

AL

478

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

populo. 1518.

Quod
Svr.
14, 3i.

si

homines id
Sicut

attenderent,
et

quod maledicendo hominibus deo

ita

quoque maledicmit, cuius opus

esseut
uuiledicere,
factori eius.

facturam nialedicunt, utique non

xiiii.

prompti

prover:

Qiii

cahininiativr
ni.si

egenimi, exprobrat

Qiiid euim facit qui maledicit

quod

dicit 'Vali,
et

quod uou
orando
s

aliud

et

aliter

fonuatum'?

cui

potius

deberet

misereri

dicere

'O domiue,
dicere,

fac

eum

alium!' sie ut artificeni licet mouere et orare,

nou male-

Ut ibidem
si

xiiii.

Prover: Houorat autem eiun,

scilicet

factorem eius,

qui unseretiu- pauperis.

i.'Cctv. 3, 9.
ajiiittr).

Quod

B. Petrus prohibet, ue maledietum pro nialedicto nee

et
:

malmu
lu

5,44.

pro raalo reddatiu-, imiliter

quentibus vos, Et Paulus
et nolite raaledicere,

Christus: Grate pro calumuiantibus et perse-

3{m. 12, 14.

Ro

x. Benedicite maledieeutibus vobis, Beuedicite

fiet,

Quid

Ulis

qui maledicimt uou maledieeutibus

et labia

"?

ideo

^!j.

34,

uf. ps. xxxiii. Proliibe

liuguam tuam a malo

tua uon loquantm- dolmu,

diverte a malo et fac boumu, iuquii-e pacem et persequere eam, id est, 'a malo' uon tantum ferendo sed etiam referendo seu reddeudo, et 'bonum' nou tantum reddendo sed etiam conferendo pro malo accepto, alioquiu nou iiiquiritur j)ax aut persequitiu', si malum malo reddas. Iste ergo gradus est seeundus a domino prohibitus, ue quis maledicat, vituperet, detrahat proximo suo, Et sicut in primo gradu jilures sunt rei (juani credaut, ita et isto. Xam tria maxima ^itia Huguae hoc praecaepto
proliibentm', scilicet maledictio,
detractio,

i.^

susurratio, sed istud tercium in

iii.

primo gradu.
et vi. et vii.

Ac

per hoc uuiversa mala Huguae prohibentm* per

iii.

et v.

maudatimi: per

periiu-ia et blasjjhemiae
v. offeusiones

ac aliae oifensioues
vi.

contra

demn quaecimque,
vii.

sed per

erga pro.ximmn, per

in

verba
.^^

impudicitiae, per

verba deceptionis

et

fraudis

negoeiis seu

iudicii.s,

Xam
autem

et i ipso \-.
alia.

etiam detractio est,

sed publica ac coram iudice.

Hie

Igitiu"

maledictio

et

detractio et

susiuratio sie differant,

quod Malesub
30

dictio est in

ipsum praesentem vel tanquani

in j)raeseutem et in faciem,

qua onmia contumeliae, blasphemiae, eriminatiouis,

vitia compraehenduntiu',

\ituj)erii, aguoniiuationis

Detractio est de absente ipso ad alium et sequitur

in
et

maledictionem

quia ul)i mala memoriae obiectum congesserit

,

alicjuem

vel

fi)ris

j)raeseutem vel

intus
facta

hoc ad

aliiuu detiderit,
sit

iam maledictio

est deti-actio.

quare nullus est detractor, quin

:

et maledicus,

saltem apud
(id
^r.

%.

34, 14.

se, et
est,

haec duo pulchre expressit versus

ulli

Prohibe liuguam tuam a malo

ue

maledicas sive voce sive tacito mimnure) Et labia tua ne loquautur

detrahere cave),

doliuu (id est,

uesciente
est,
illo

Xam dolus est, siquis in tergum loquitur, non autem econtra omnis maledicus etiam detractor saltem hominis eiusdem, licet detraliat deo, quando maledicit hominem.
cui nocet:
1:3

Ps. x.xxiv.

14

i.

e.

lualiim

15 referendo, sed reddendo

l(j

aliorjni

37

si

qui,s

integrum

lociuitnr

Decem praecepta Wittenbergensi praedieata populo.

1518.

479

Quod

si

ulteriiis detulerit iniJa duoriini

contra invicem vel uniiis ad altcriiin

iani
liiliiiuiiis

taiK[iiam

altcrius

amicus

et

altoriii^

inimiciis,

siistirro

est et

disotirdiae .scniiiiator, pcior istis duobiis,

ideo fxtra

istuiii

gradimi

in

jmmo
non

cum
.'.

homicidis collocandus.
Concliidanins itaiiuc
liiini-.

Biciit

primum

gradiini huius pracraopti

implet, nisi

cjui

nou

tautuiii

nou

occidit aut ku'dit aut

mm

di.scurdia.s seniinat
sit,

(quia et omittendo potest committere), sed etiam ita mitis

ficet

ut potius

\'i\'i-

ac fovoat

opcribus misoricordiac et l)ciiivok'ntiae, et

ita

j)acificns,

ut

mitibus ac dicihus vci-bis ctiam couciliare sttuicat discordcs, (puuituni potest,

lu

et nieiliare,

ne fiant discordes

(H

enini andient 'Beati mites,

beati miseri-9Haiifi.i,off.

Cordes, beati pacifici, (pioniani ipsi possidebmit terram, misericordiam consequentur,

fiiii

dei vocabuntur',
:

Ecce

istac tres beatitndiues in isto ])raecae])t<)

sunt comprehensae)

Ita secimdimi gradiini non implet, nisi non tantiuu non

maledicat, detrahat aut vituperet, sed etiiun in omnibus benedicat persequenij

tibus et excuset accusatos, oret pro ounilbus et resistat detraetoril)ns (jnanluni

potest

Eeee

liaec est sph-itualis inteUigt'ntia linius praecaepti.

'Nunc

similiter

de tercio gradu.
fi-atri

Tercius gradus irae est dicere

suo 'Eaclia'

scii

'arciia'

as])erando
sigiia

iviittii

:., -.'2.

guttius lialituni vehit Ireinitum arteriae foriuando.

ao
ii'ae

In quo dixi onniia

nigae frontis

praeter verba, iinnio et verba praeter nialedieta et detractiones compresiuit

hendi, ut

irouiae in verbis,
dcinili'

torsiones labrorum,

ae uasi

ac exeandeseentia vultus,

silentiuni, aversio \idtus, dirus intutus,

quae

omnia simt
dentiuni &c.
25

indicia auinii initi et odio

pleni.

Adde

clainorem et stridoreni

Hie
uon signa

aliqni

dieunt, ciuod

necessc quidem est raneoreni diniittere,

sit

sed

rancoris.
et

Quae

sententia, etsi

in

aliquibns

vei-a,

non

tanieii

uuiversaliter,
est exhiliere

multo melius

sie ponei-etur:

Signa raneoris aliquando

siniilia signis

utile

non quod

sint signa rancoris,

sed

ranc()ris,
si

alio-

quin signa vere rancoris

3u

non

siuit

aut inillo

modo

retinenda sunt,

vcre

sint, uiidc adliuc optinic dieeretur, et signa

quod
si

signa eharitatLs alicjiiaudo omittere

signa
ran<'oris
licet

irae

cxiiilyerc o])ortet.
ti-iictuin:

Xam

imn di'poncre,

ergo proptcr aliipiem

(iuare ergo mui potius cxliibcuda'.' ne seilicet

sola lioentiu t|uaeratur oniittendi

Exiiil)ere itaquc melius est
35

bommi. quam non

ideo

dinn'ttcrc,

qiiia

(pii

cxliilict

non

ex ira

l'aeit,

sed ex zelo bono:

mauct

sine

snspitioiK! mali.

Qui vero
et integrani et
oti'en-

non
illa,

omittit, prius arguitini-elinquit

ex

ira foecisse talia signa,

Et ideo

si

non depouat

fratrem in suspitione irae ac per hoc impedit veram

paceni ac concordiam,
ditur rnrsus
28 est
')

cum

illc

non credat, cor eius esse mitigalnm

ad

similia.

fe^tt

alioqui

L
dixit die S. Andreae, A. llil.

SJitfjet

merft an:
ff.

Haec pro Concione Lutherus

Sgl.

t)ict

S. 101

480

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

1518.

Quare
tilis:

tales doctores sunt inittendi

ad

illud

praecaeptum naturale: quod

tibi fieri nolis, alteri

ne foeoeris, Et quod

tibi fieri vis, alteri facias,

Et genut
ille,

Si vis amari,

ama. sed nou

est

dubium, quin onmos

de
eo.

velint,
irae,

quem
C)nam

oflcnsuni et iratura

haljuimus, uon tantuni signa pouat

sed eo
5

magis contraria
si

exliibeat, ut certi fiant

Ideo largiora petuutur signa

nou
&c.

fuisset offensus.

Sic enim

et

deus largius benefecit post pecfoecit, eo

catum humano generi quam ante peccatnm

;)!m. s, 32.

quod

filio

proprio non

pei)ercit

Quod

si

signa tanta oraisisset,

qiiis

emu

propitium factum crcdere

posset aut nderet?

Istis

filii

ergo dei

deum patrem
sit

.suum imitentm\
xo

mandatum dei servare. quam difBcile sit iiominibus haec signa mala ponerc et bona ostendere, quam se vertunt et revertmit autequam induci possint, ut simidate saltem faciant nam vere et ex corde nunquam nisi gratia dei adiuti
autem
dictis
difficile

docemnr, quam

nani cxperientia patet,

enim 'non possum tibi favere, aniicabilis esse'. Et infoeliccs non cogitant, quod nollent ipsis ita fieri, neque a deo neque ab hominibus. ideo videtur in hoc monstro, quid sit futurus iufcrnus et quid sit praesens
facient, tlicunt

15

nunulus, scilicet regnum diaboli, in quo tantum

malum

iuveuitur in hominibus

contra naturam et natiu-ale proprium dictamen pertinaciter obdurans.

Qnocirca ira et invidia diffcrunt non aliter quam sicut vinum no\nnu vinum vetus: nam invidia seu odiimi est hweterata ira, ut B. Augustinus et in regula, Ne ira crescat in odium et trabem faciat de fe.stuca. Nam ira quae cito transit et non fit odium vix ira dicenda est, nam statim traditur oblivioni. Sed inveterata fit tenacissimum malum, quia spirituale malum,
adeo ut proverbium
abolescere
fieri
sit,

20

Niiiil tardins

recordari
fit

quam

iniuriam, et nihil citius

25

quam
et

beneficium: ntrumque

vitio naturalis pravitatis, cimi contra

debeat.

Nam

bona natura liominis

lioc notatur,

si

cito obliviseitur
sibi libcnter

offcnsam
benefieri,

beneficiium

semper memoratur, adeo ut non sinat

cernens quod

obruitur midtitudine debitarum gratiarum actionum

et vicissitudinis sil)i impossibilis.

At

contra malae naturae iugeniuni, semper

30

retinero otfensam,

semper exprobrare

et obiicere diu praeterita.

licet

Igitm* exemplis demus,

ut:
si

Quando
licet

signa ostendere irae seu asperitatis,

et bis

quis ita pertinaciter malus

sit,

ut seniel

aut tercio monitus

illiun ostendere,

noHt desistere, non solum

1.

sed oportet signa irae in

liov.

.',,

ii.unde

i.

Cori: v. Si

is,

qui nomhiatiu- frater inter vos, est jrnicator aut avarus

2.xiir(i.3,i4f.

aut idolis serviens aut maledicus aut ebriosus aut rai)ax.

Si quis

non obedierit verbo nostro, notate

sed
ut frater

et

Et ii. Tessa: iii. non commisceamini cum illo,

est: ista

35

ut conl'uudatur, et nolite quasi inimicum existimare, sed cori'ipite ut fratrem.

ecce non ut inimicus,

emcndandus

est

ii-a

sancta et

bona

in

scripturis

vehementer laudata.
40

Ideo distiny-ncndum est:

2 vis

fe^tt

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

l'i-iiiKi,

populo. ISIS.

481
in
tv

ut

nioneatur secuiKlum ilhul Christi:

Si

peccavit

rratcravaim.

is.ir..

tuus.

ali<i(|iiiii

prima vice non est abiieiendus, scd monendus.

petici-it,

Si

enim spp-

tuagies septics veiiiam

non

est oi ne<ran(la.

Secimdo,
5

di.scorne, utriim

ideo sie faeis tpiia te iaesit vel (piia ixccatuni

foecit.

Si
Iaesit

enim deuni plus

(piam
te,

diligis

quam

teipsuni,

debes irasei

nia<jis

(|iiii(l

deuni

deinde aefjue misereri, quod seipsmn peius

neges vel

Iaesit intus
et

quam
corde

te foris.
ei

(Jnibns rcspcetibus faotis faeilo doeberis,

eiiaritatis

quomodo

quo

sigua

uoii

ueges.

Sed ne

te fallat eor tuuiii

et dicas 'ita faeio, j)ropter

iii

deiun irascor et non propter me' et forte nientiaris,

et vide,
si

iioe

etiam jiroba apud te

tantum doles
Si

et nioveris,

quod

\-el

si

alium laederet, qnantum

est

(piia

te laedit.

enim

illic

nim nioveris, signuni

sint

quod tcipsuin f|uaeris et \'indioas, non autem mederis. Et quid moror".' Frustra est disputatio, an sigua raneoris
Si autoin est causa, quare sint
i'st,

poneuda,
liic

quia prorsns sunt ponenda.

IS

()st<i)d('ii(la,

penitus irascendnni ex corde

eoris, si

non

tauf um

signa exliiix'nda.
Si

Sjuna ran-

sunt raneoris, prorsus

est

sinit

omittenda.

autem non signa raneoris

ira

et

dignnm

pro emendatione

f'ratris

ea ostendere, etiani
sibi et

periecta est
10t

addenda, ut videat, (juod ex corde ostenduntur

ex (pia causa.

non
20

sie incedas tacens et simulans, ut frater nesciat,

(piomodo tecinn

lial)eat.

Mala

est talis doctrina et penitus contra cliaritatem: docet

enim sinnilationem.
f'aceret

Sed longa
eiiaritas:

et

multa sunt praecaepta, (juae omnia eito videret et

est,

quae

si

desit, niliil

quod

satis doeeri j)otest.

I]isa

enim docet,
sinudari,

quomodo homo
ita et
.'5

ipse vnlt diligi, foveri, sustineri, lienefieri,

niliil sibi

idcni ut

docet
15.

proximo

exhilicrc.

Non enim amicns

f'raudnlentcr

dcbcl
Si

incedere,
est

HierouMnns: Vera amicitia impatiens rancor, ostende, Si non est, iternni ostende, et hoc

est

sinudationis.

vel signis elementiae

vel severitatis.

Corollarium.
Patet,
3u

quod nee

iste

gradns servatur,

nisi

quis

studeat

non tanium

umittere signa,

sed etiam ex bcnigno

coi'de contraria signa ostendere.

i)raeeaept*)
deiis,
nisi

Ad
ilii

omnem enim
scibilis

mititatem nos isto fonnat

Et

univei-sam ira((^^lis

virtutis

radieem extiqiare intendit,

ut

non

diilicdi)

i-elinquatur, (piod gratia operatnr,

non natura.

Sequitur gradns ((uartus.

3s

Qnartus gradns est

radix.

irasei corde, et hie est primiis et

omnium

aliornni

Hunc enim

ipsa lex

maxime
et

tangit,

quando

dicit

'Xon

occides'.

Cor
lieati- *i24, 4.

enim mnudnni
iit

(piaerit,

non tantununodo manum,

ut

Indaeonnn

hypocri.sis,

ps. xxiii.

Ixmocens niani!)ns
v. in
i.^to

mundo
Iteati

corde.

Quare ierme omnes

lieati

tvulines
*o

Matt:

praecacpto

inclndnutnr i|)snmqne exiuinunt.

pacitici,

.\am
nnnido

iDiii(i..',,3n.

Ijeati mites,

beati mi.sericordes,

patientcs,

iieati

moveatur
SUJerfe.

A
I.

2 alioqni

19 lialjcatur

L
31

Sut^et

482
corde'
liic

Decem praeeepta Wittenbergensi praedicata populo.

manifeste iuclnduutiir.
beati lugeutes' eos
,

1518.

Quod

si

'beati

pauperes, bcati eisurientes

iustieiam,
niaiidatuni

significaut,

qiii

se agnoscimt

non

iniplere

hoc

et ideo lugere et

cupere ac esurire,

Quis

diibitet,

quin sint hie

aut salteni tales esse oportet, nt hoe praeeaeptum et quodhbet aliud impleant.
Jgitur in
lioc

gradu sunt omnes

aniaritudines
i'aneor

cogitatioiies

nialae

cum
est

ipsa radiee

:.

earum,

scilicet

irascibili

virtute prona ad vindietani, ut sunt irae, invidiae,

,

suspitiones

nialae,

&o.

Kt

sicut

hie

prinuis,

ita

iiabet paiieiores speeies

quam proximus

post eum.

Nam

homicidiimi in opere

habet phirimas ut lioraicidium, fratricidium , uxoricidium, parricidium, sacrilegiuni &e.

lo

Ac
qui non
in
'l!i.

per hoe patet,

quomodo

in

isto

praecaepto suut quattuor gradus

et in singulis
sit

gradibus adliuc multi gi'adus, et ideo nullus est in hac vita,

alicjno illorum.

in

Beatus autem qui in supremis, infoelix qui

infimis.

Nam
liio

Mititas

est caehim, Ira est iufernus,

MecUum autem

ex
v>

122, 4.

utroque est

mimdus.
lacum
satis
et

Ergo

ilhic

asoenderunt tribus, tribus doniini: hie

descenderunt

in

infernum viventes, tjuanto propius mititati, tauto

pro hoc quarto gradu esse non iraseentem

et ipsi caelo et econtra.

Quare non
nisi

est

fratri,

simus etiam mitissimi in

sinuis,

eum

affeetus et suavissimi eordis.

est,

Quod cum
nostrum
20

non

ad gratiam

Clu-isti

fugiendum

ut de sua plenitiidine

supj)leat Interim defectnm,

donec

et ipsi pei-fi(^iamur.

Sequitur Praecaeptimi Sextum.

PRAECEPTVM SEXTVM.
Non moechabcris.
'O brevissimum verbnm,
SDiattii.s,27i.

sed Uitissima scutontia,

ideo
dieit:

interpretatioue

25

opus liabeus. dictum est

viderit
suo'.

Quare

C'lii-istum

audiamns, qui Mat:

',

v.

Audistis, quia

antiqnis

'Non moechaberis
quoque

ego autem dico

iani

\-obis

'Quieunque
in

mulierem ad eonciqtiscendam eam,

Ere\iter
i]is(>

moeciiatus est

eam

corde

hxjuitur, quia relinqnit ex praecedeuti jiraecaej^to

est
in
:iu

eandem graduum tieri distinctionem, ponens eniu tantummodo, qui corde. Quare et nos hie eosdeni quattuor ponemus, scilicet in affectu,
verbo,
opere.

signo,

Hoc enim
ipsum
qiu'

j)raecaej)tnm ideo exposnit dominus,

quia antiqui,

id est ludaei,

accipiel)ant se<'imdum \'im et rigorem verbi ac ita doee-

bant

et

in-itum faciebant hoc

mandatum,

sieut et

omnia

alia,

Quod non
signis,

esset
35

adulter, nisi
1

opere
2

id

iiupjessct,

nihil

de concupiscentia,
12 ailliuc

verbis
ftatt

Quave

si

siguificat

alle

'Jlu^goOen

mihi giailus
Doniini

(multi

mihi jc^on ed. Witehergae 1545)

15 ut hie
.

L L

asceudenuit

tiihu.s

22 Sequitur

Praeeaeptum Sextum
')

fe^tt

29

reliquit

(d)er mctft an:

ift

Lutherus haec die

S. Nicolai

pro concione tradidit.

tticf)t

cv dies
inet)r.

S. Nicolai

bn

6. Jseemfaer.

Sal jotbium

ju biejctn 3)otttage befi^cn loix

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata popnlo.

solliciti:

1518.

483
iit
5, s.

idco inunnndi facti sunt.

Et

in

hae sententia sna

ita stetonnit,
siii

contra eos leremias diceret:

et
facti

Unnsciiii.s(|iio

ad iixnrom
id

))rii.\imi

liinniebat-jcv.

.sunt

.icut

oqtii

cnii.*8arii.
liio

XdvIs itaquc,
loco de

est

nohis, alitcr dicit,

ut oniiiis concupisccntia
5

cvaciictiir. iioc

Dicit

cnini
tjiii

15.

Angii.stinu.'?

ser: d. in

nin:

(jund
et

nomine
lilmli-

nKicciiantiuni.

Ikh- caiiitulo

coiniucmorantnr, onmcni oarnaloni

intclligi.

no.sani concui)iscentiani opdrtct

Primus itaqne
l

gradu."*

est

opus ipsnni

foi-is,
]'>.

cniod

sine duhio

ex con-

cupisccntia intus pi-ocedit, nt ihideni prohnt

Antrnstinns.

Si auteni onniis
illa ])rocedit.

eont'upiseentia eanjalis ihi proiiilietiu', ergo et onnie opus (piod ex

ideirco ponuntiu- niultae differentiae operuni.
i

Fornicatio simplex, solutus

^feretrieinin,
nniltis

cum

soluta: a

quo distingnunt

alii

ii

quod

illa

sit

unius cfinsnetudo inulieris, lioc auteni in

vagus ardor
e.st

lil)idinis.

IS

iii

Stupnnu, quod

violatio ^nrginis.
ra])itur filia

iiii

Raptus, quod est

est, et

cum

vel

filius,

in cpio et

furtum simul

maxinium furtum. V Adulterium, quod quandoque est simplex, quandoque duiilex, dum quod vel amho fuerint coningati vel unus tantuuunodo.
2u

secuii-

vi Incestus est eonti'a consanguinitatis lionoi-em.

vii

Sacrilegium, quod est,

alii,

cum

religiosus, sacerdos,

mouialis

et

omnes

qui deo cnntinentiam vovernut, fomicantur.

in

viii

Excessum
gradus
in

matrimonio quidam addunt.

et

H
a

opere sie variantur

sunt invicem excedentia

et excessa,

seeuudum quod circumstanciae mutantur.

deuti praecaepto proliiliitae sunt nuiltae

Xani

sie et

in

honiicidio jirai'eent

o])enuu differentiae,

dictum

est,

sccundiun ditfercntes

cireunstantia.-^.
sit

t|uid
....

Quamvis autem omne praecaeptum dei sit liomo, mundus et caro, et quantum

velnt lux,

quo eognoseatur,
legem cog- iHm.

deo siuuis remoti, tamen hoc

dicit: i)er
3, jn.

pi-aecaeptum praeeipue illud ostendit.

Apostolus enim

nitio jiceeati, ergo lex est lux, q\ia lueeute videnuis inniuuerahilem

miseriam

humani generis. Quis enim tam

ilhuninautihus,
3i

est lapis, ut si

audiat haee praeeaepta dei, et

si

illis

cum
velit,

immo mnudum
et

totimi ostendentihus,

etiam attendere

quam
saltem

infinitus
a

numenis liominum extra jiraecaeptonnu vitam agant,

lacluymis eontinere?
si

possit

gemitn

nnlla

alia

esset

causa,

quare

si nnnqnam gandere deherenuis, sed semper lugere, liaec II enim hominum ^^tam cum ipsis praecaoptis dei ante oculos coinpararemus. viderenius, qui>mo<lo linmanum genus sit miserrima ])erditionis luassa, cum
>i

sola satis esset,

<u

taiu rari appareant,

ijui

in

praeeaejitis

dei \\v:m\

et

agant

et

praeeipue in

30 etiam

dicit

3S coniparemu.s

484

Decera praecopta Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

isto praecepto.
lioc

Nonuc horreudum
talia.

est tot

gradus opermn

esse,
illa

quibus contra

praecaejitum agitur, Et liomiDes sine uUo timore in

rnere ao perire?

Et adhue ridemus
sit
'P(.

Igitur velut Incernani iioc praecaeptum attendamus

et ]KT ipsuni infinitos casus lioniiniun.

Tum

vid('l)imus,

quod nnnidus
sit,

iste
r.

lioiTcnda

Icnia et int'eruo proxinia

et paruni

iusticiae et veritatis in eo:

et

39, 12. 116, 11.

immo

niiernus est in niundu.

....
tautuni

.scriptiu'a dicit, '

quod omnis

lionio

vanus

niendax

quare vere

l'rima itaqne iniseria liominum est siniplex fornicatio, in

iion
ii,

qua

jicccanl

qui faciunt,

sed et

(jui

fovent, auxiliantnr, consiliantnr, non

lo

resistunt, rident, copulant, niediant, ac niaxiine qiii occasioneni dant.

Fovent auteni qui

IS

vel hospitantur in doniibus suis, vel

si

principes et

maiores ac iudices non prohibent^ sed penuittunt.

'H.
f.o,
ff.

Hiis nihil proderit, quod

currebas

ipsi

non fornicautur. dicetur enim

adulteris tuis portionem

eis:

Si videbas furem,

cmn

eo

tuam ponebas, Haec foecisti et tacui, Existiquod siiuilis ero tui arguani te et statiiam contra faciem tuam. Et ista miseria heu quanta pestilentia nunc regnat, nlji aequales ab aequalibus erndiuntur, ducuntur, perduntur tam inter iuvcnes, virgines &c. Mediant, ut qui sunt iutenumcii et copidatrices, de quo vide pulchram hystoriam dis. v. c. Ixxx. speculi exemplorum. H autem proprium opus agunt diaboli. Kam quod dialiohi.s non potest nee posset })er se, efficit per illas. Non resistunt autem, qui nee monent ant corri})iunt secuudum mandatum Cliristi, neqne compatinntur auimae eorum nee [)ro eis orant sicut
et
inasti inique,
:

cum

i5

uo

decet Christianos.

Insuper et recitant et rident iocautes

in

})erditione jiroxi-

mornm, cum, nt dixi, iste sit ut magnae miseriae Status inspiciendus. Occasionem autem dant, qui hibricis gestibus ac verbis impudicis ant
exquisito
faciant:

2.'.

ornatu

irritant
illa

concupiscentias

aliorum, maxinje
est causa,

si

id

iutentione

nam

ornatio

immoderata semper
])lateis,

licet

per accidens,
illis,

coiK'upiscentiae,

ut

in

choreis,

conviviis &e.

Ve

autem

qui

impudicis verbis imiooentium corda \-ulnerant, ut nunc horrendus

liospiciis

mos

est in
an

publicis negociatoribus convenientibus.

Non

est, ut aiunt, nccesse

jH'diculos in pellicium seminare, (pii sjionte

sua nascuntnr.

Nam
cussa.
jier

caro nostra in primo peccato duplici vulnere est gravissime perest offensibilitas
,

Primum

alternm concupiscentia, cpiae duo vulnera

praecaepta uobis luauifestimtur, sed per gratiam sanantur.

Sed peius
35

est vulnus concupiscentia,

quo minus dolet

et aifligit,
sit

sed delectabiliter movet:

ita

ideo a stultis non rcputatur malum, ciun

CiioiMn, 11.

duplo peius (piam alternm,

ut scriptnra dicat: Virtus eins in lumbis eius et fortitndo in umbilico ventris

eins.

Ante enim peccatum

nihil

erat

quod otfendebat,
lioc scire,

nihil

quod

libebat.

Nunc autem ntrumque.

Quapropter Christianus homo debet
ad
irani

quod, qnando
(juam
si

sentit se

40

luoveri vel ad concupisceutiam,

non secus

j)Utet

mortit'ei'um

14 foecisse

Decem praecepta Wittenbergensi praedieata populo.

1518.

485
ut

venenum
sanetiir.
?it

sentiat

et

iilciis

[wssiimim,
((iiml

et

Keniat

ino

illo
lictt

ail

dominum,
et

Naiii vt'rissimiim est,

est

hacc
anti<|iii

titillalin

inciiinla

suavis

tarnen

iirnitissinms ser|)eiitis
et

mursiis,

liurriMlfm

cmiscientiae

]iantiira

coiiiiisidiiem

amarissimam
,

ainaritiuliiiem.
tiiriira

Atque
(juixl

pei' lioc

moxetur
i.'iKoj.
i'i,

ad uratiani i(uaeivndaiii
serpeiitiliiis

sieiit

habet

Numeri,

luorsi ali i<ruitis

Ita
et

ad aeueiuu

ser]ientem

su.spieieutes

saual)autur,

titillalus

earne ad Cliristiuu enieitixuiu dehet respieere.

Nam

liine

redditur ratio,
est

Cur

dominus non
1"

eontentus,

(|Uo(l

per

seipsnm homo

pronus
ijuia

ad

uialuui,

adhK't teutatoi'eiu et iTn])ulsoreui diaholnui, Seilieet ut

est in qnaereiida sanitate
cog-at euni

iioiuo neirlijjeus
ut
iie

sua apud deum, ideo

et

urfjet

eiun teutationilius,

(juacrere

niiserieordiani

gratiam dei, Seciuido etiani ideo,

forte
f'oeeit,

in

donis sihi datis extollatur.

multis
aliis

Sie ^^.postolo Paulo, sie S. Ilieronvmo

sie

us(iue

ad mortem.

Vide

in

spcculo

e.xemplorum:

Litern 'Tentatio'.
1'^

Sunt autem
niitius,
alii

iilii,

rjui

veliemeutissbue

rapiuntur

hoc

malo,
ut

alii

vero
viii. McuI).
, 21.

modieo, Nullns tauieu sine gratia dei eontinet,

quia aliter
.seire

Sapien.

Et ut
niodo
20

scivi,

non possum
oratiouem

es.se

eontiuens, nisi deus det, et hoeipsum

adii

erat sapientia,

euius esset lioe

donnm,

dominum
(piaeri

iS:v.
,

Eeee
et

(pio-

morbo

isto

per

om-ationem

oportet

magna

sapientia est, agnoscere hoe malimi

suum
sui.s

et

remedii loeimi.

Sie et

13. C'lir)--

santus Martyr dicit:

jios.se.

Errat,

qui
li:
i.

sc

viribus putat castitiiteni obtinere

in

Unde

B. Augustinus

de ser: do:

mon: Quisquis

carnaleni

delectationem adver.sus reetimi voliuitatem suani rebellare sentit, per consuetudiiiem peccatonim, cuius indomitae violentia rapitiu- in eaj)ti\ntatem, recolat
2:>

quantam qualemqne pacem peeeando amiserit, et exelaniet Gratia dei iHom. 'Infoeli.v ego homo, quis mc liberal)it de morte eoqioris hiiius? JUT Ihesmii Ciiristum dominum nostrimi'. Ita enim eum sose infoelieem
(|uantiun

potest,

7,

21

1.

exclamat,

lugendo implorat eonsolatoris aiixilium, nee

infbelicitatis

piir\'us est

ad

Iiead-

tudinem aeecssus cognitio

3u

suae.

Aurea haee
in

scntentia.

Non

enim
qiiia

tlicit,

(juod ridere,

plaeere,

gaudere debeat

titillatione,

sed lugere,

3.S

Deiude, Ubi sunt ()ui lilierum arbitrium .se sentit. Cur non eessant statim ut volunt? inmio cur non voiunt nee ]>o.ssuut velle? Cur S. Hieronvnuis et Paulus non potuenuit eessare a stimulo camis? Si enim voliiissent, utique factum fiiisset, sed neu potuerunt etiani Eadem ratio est et de ira: satis veUe: ideo contra suum velle volebant.
venenimi mortis in
iaetant?

cur enim non

mox

quieseunt, qui inuseuntur,

si

possunt, innno

si

volunt?

sed netjue ])ossunt neqiie volunt, eo

et

qnod voUmtas

eomm

iam

alio est rapta

captiva ducta.
iDiiiD. s,4.

lu

Terein consolatorinm est, quod, (pii lugent hie, eonsolai)uutm-. Sie enim sapieutissima dei miserieordia nos mirabiliter dedueit, dum ex veneno

sentiat veueiiuni

> Numeror.

L.

l modice

2\i

Lib.

1.

de

iSer.

480

Decem

jn-aecepta Wittenbergensi praediciitii populo. 151S.

ip.sum vfueiiiini expellit ot de

ipsii

liL\LU'i;i

iiobi utticit euipl;i,sti'iuii castitatis, seiitiens geniat,

liigeat,

dum

ideo

illaiii

siiiit

Tuere, ut

homu eam

gratiani
est,

quaerat et sie eo inaiorem

aff'ectiim castitatis aequirat:

tanto euim castior

ut vult.
,

Hon quo quietior sod

ex hinc,
licet

c|iiu

doleutior se castuni non

e.sse ])ussc,

At(}ue
s

haec numia ad quartum graduni infra

]H'rtiueaiit
cjui

tarnen ue

excidaut, occasioue data accipimiis, quod consolandi sunt,

vexai'i

seutiuut sese

talihus

stnnulis,

ut

non
sit

stulta

(>|)ini(ine

statiiu

datis

manibus sese

tradaut desperationi, quasi uon

castus, qui aestuat medidlis et cogitationibus.

Periculosissima est haee cogitati et in

])r()pter

omne

peccatuni operis inclinatissima

desperationem.

Sic euim iuvenis prius cogitationes earnis nun exper-

tus,

cum

credat castum esse uon posse uisi nullas habeat, statim dicit 'Quid
imiuii est, si et facio, quia
sie:
fuisti,

diflero

opus?

amissa tamen est in corde

castitas'.

Non sie, o miser, nou Immo nimquam castior

castitas

non
si

est

perdita castitas cogitationibus talibus.

tarnen sentis te invitimi illas habere.

est

Nam
i^

sicut

et

omnis

alia

Ndrtus viva ita

abscoudita,

ut

non possit

cognosci
*|.
1,

ab eo qui habet, sed a solo deo.

ita jirofunde,

Abscoudit enim deus

omnem
illud

6.

vitam sanctorum
psidmi
i.

ut ipsi

eam

scire

non possiut secundum

Quoniam

novit dominus viain iustorum.

Igitur sicut vi\'a et vera

gloria iusti est in iguominia, vera sapieutia in stulticia, vera quies in tribulatione,
in

verum gaudium
Ita
et

in luctu, vera lil^ertas in captivitate, est in

verae divitiae
luxuria,

20

paupertate,

vera castitas

luxuria,

et

quo foedior

tanto speciosior castitas.

r|uantum
se sentiat

dammnn facit! homo habere

enim uon nunc

Heu quod haec sapientia iucognita hominibus est, Vermn autem signum vivae castitatis est haec, si
displicentiam in praesenti, non (piod tota
sit displi-

centia (timc

staret titillatio), sed

mixta

nunc

vult,

uvmc non

vidt,

2s

nunc
et

inlra,

sujira, ita

quod, sicut rota, volvitur cogitationibus

castitatis.

in luto

tamen manet propositmn

nou

Nam

oisi

esset ibi castitas viva et

vera,
et

persisteret nee resisteret,

sed libere daret habenas cogitationibus

et delectatur in

non

sentiret molestiam: quia

enim vult
ei

cogitationibus, et
et
})er

tamen simul
molestae,
statu.

sentit se noUe, fiunt

in

mixtim

dulces et amare
sit

hoc

so

cum

ueutram jtartem liberum

sibi

Ire,

sed medio rotatiu'

i})se

Spiritualis

enim

ille

homo,

id est

aifectus
et

castitatis,

manet

et

servat castitatem,

licet cxterior in

membris

corde miras excitet proccllas.

si

Ideo

in

castitatis

pugna nou secus agitm- (juam

navicia in mari

iactetiu'
35

fluctibns dormiente Christo in illa:

cm'andimi est ergo, solum ut ipse susImmittit enim

citetm- et imperet mari, id est cami, et vento, id est diiibolo.

et sacerdotibus

saepe tales immundicias, ut retrahat ab altari: qui est despisi

ciendus non soliun in nudis obiectis turjjibus cogitatis, sed etiam

inclinet

voluntatem in Ula
est

et suscitet

malos motus, iimno eo magis ad sacramentmn

cm-rendmn pro gratia

et auxilio.

At mmc multos
IS Quain
iiuvit

novi, qui

non accedere w

8 traduiit

17 possuut

\ii

se fc()U

Deccm

iiniocoiita

Wittenbergensi prautlicutii i.opulu. 1518.

usseiit

487

voluerimt, uisi noii soliini

obiectift
tiirpiljiis,

(|iiieti

ah

iiicliiuitioiiil)iis,

si-d

etiaiu al) ipsis

iu>(iiiitiaf.
til

niiiiis

.stiilti

olv-ccjinituies diaholicac fniiidis et

Igitiir ^ic

utitiir

dci iiiisiTifordia et bouita.s iiialu uuf^tro,

no.striiui,
iit
iit

])cr

ipsuni
, as.

niagis pronioveat buiiuui

ftiani
pt'ccata,
iie

uiiuiiu

coopereiitur ekctis

in

l)oiuini,!)iom.

luio

totuiu,

vitani et gratiaiu,

quac

in

iiobis est, ab.scondat

ac tfgat,

cognitis contt'iiti tf|)eainus, sed potias igiioratis eis tamiuani \mt

nou

habitis luagi.s xuspirciiius et gwiiaimis.

Quo autwu

iiiodtt

dictum

est

de

casdtate, ita et de oiunibus virtutibus, quae tunc luiuxiiue doiianiui-,

.|iiaiid<i

deuegautur, et tum- a.ssunt, (juaiido uimis abesse putautur, netjue aliler tune
IM

potest
iidiuiii

iioiin)
siii,

credere,

(jniu

;il)siiit

et

sit

])enb'tus:
'i'uiic

inde

proeedit

geiiiitus,

desidci-iiuu earuiu et
])()stea

iiiipldratio.
et

Iminiiibus dal
ut

<leus snani i^"'seniiier

5.

gratiam,
Sil!)

i|uaiii

itenun aliseondil

aiitiTt,

addat

tnaioi-eni,

eimtraiio aljseondeiis eonlrariuiii.

Ideu

iiaec est sajnentia, (jiiae

trahitur

ex occidtis et est in abscouditis.

i''

Haee
etiam

auteni

eastitas

aurea

est

resj)ectu

eius

quae sine malis eugi-

tatiouibus est,

sieiif

patieiitia et
est
niititas

niititas
et

extra irritatneuta (pialis est?

ila et castitas,

Nam
quae

bestiarmu

liaee

salteiu gentiuin.

est sine luxuria et ecigitationibus iu (piiete, etiam meretrieuni est et leuomuii

pessimormi), (juia tunc casti sunt, (juando caro expleta

20

(piiescit.

Caeterum

haee quies futurae vitae

est.

Quare

castitas est periculosa ad superbiam,

dum
(id

patet (id est, est quieta), sed est etiam periculosa ad luxuriani, i\\un latet
est, est tentata),

dum

utrol)i(jue (lerieulum,
tit.

sed superbiae
iiiipletiu-

inaiiis (|uani luxuriae.

Igitur Utrum(|ue

I'raeceptum noii
(|ua
Iit

spiriltialiler,

diun adluie

concupisceutia
25

in

imbis

est,

iit

de

eastitate j)raesumere ae pracicaepti

et eonfiteri

im])letiune nullus oinuiuo jiossit, sed

tantum aceusare sese

Spiritus

peeeatuin
:

sunni.

Kursus eu

iiu]ile(\u',

(piod
et

odit iiant^ eoueu|)iseenliam

]iraecaepti,

ideo

ipse est

purissimus

ab ea

vere

iuq)letor

quia eonsentit

per

omnia
potius.

legi

eatu<|ue appn)i)at

et diligit,

dum suam

miseriaiu odit.

Aiii
3(1

vero luxuris! nou

abscoudimt suam castitatem,

sed exliiiguuul

Niiiil est

ergo quod glorientiu' sese non nosse castitatem suam. non

huc

|)ertineiit.

'iSecunda est Merelrieium (juod est

in

magnum
ad

tnahuii,

ui)i

libido Iransit

habitum
(pii

et consuetudinem, qui diilieillime eurautur.

Xam
(i\ii

seriptura dicit:

Beatus
3.S

tenebit et alJidet parvulos suos

petrani.
et

autem

parvnlos'Cj. 137,9.

suos sinit crescere in magnos g\-gautes, inveterascere tunc allidet,

doetriuaiu
cereutiu-,
et

eonfortari,

quomodo
vi
ccier-

nou

potius
])areiites

illiiU'tiu"?
liliis

Et haue nobilissiniam spiritussaneti

iuf'undere,
ut

deiicrent

suis

non

lantiuu

sed etiam volimtate ducerentur ad castitatem.

J'"rustranea

euim

est

18 inquiete
*)

21 sed etiam

\j

S^jc^cr incttt alt:

Scquentia concionatus est Lutbcrus die Conceptionis Mariau.

ajgt.

Ijicr

S. 100

f.

488

Decem

praecei)Ui Wittenbergensi praedicata [lopulo. 1518.

piigiia castitatis,

iiisi

haee rcgula servetiir

sunt

Spiritiis.sauoti

scilicct
i[V\nv

jietra

est
ijuis

Clu'istus,
sfiiseiit,

parviili

uostri

mali motiis, mala

desyduria,

tum

quid facietV quoniodo viucef? audi: umi

iditer uisi eu.s

ad pi'tram
veniii-

allidcud.

Quomodu hoc?

ijuia

sicut

qui

luauu ad

lapidem

terit

culiuu, sie vliuitate et cogitatioue

cogitati. solimi tentii et videbis,
statin!
4. a)fcii.=i,'.i.

taugeudo Clu-istuiu statim

conteritiu'

mala

enim, ut cor
fuit

ratum

olim

in

quam iucimdum sit sie desyderia eouterere: passum Clu'istum timgit, omue malum recedit. Sic figulege, Xumeri xxi. Quaudo a serpentibus iguescentibus
Porro
fuge
et et
lo

percussi per aspectum aeuei serpeutis iu ligno pendeutis liberabautm*.

igne.sceus

serpeus est

hibrica

Ula

nmlliterque reptans libido

et

ciigitata:

fuge tarn iimuauem colubrmn, Aecendit eniui

1.

niire facit
tuuiii,

caruem pniru'e
id
e.st,

TOoi. 3, 15.

ardere.

Sic etiaiu Gene:

niutuni
inticit

i.

Ipsa couteret eaput

iiiitiimi

])rimuni

fidelis

anima content: alioquin

grandis

lactus

aut

totus
})osi^

iapsus

et

intei-ficit.

si

iu

tempore

libidiuis

moveutis tautum

semus

figiu-am

reptantis venenati sei-peutis cogitare

et applicare mysterimii,

facilc tligeremus cogitatioue ad Christiun.

Tercia species est Stuprum, quod est

lege mitius pimiebatm*
dotai'e

vii-giuis corruptio,
,

quod

oliiii

in

quam foruicatio aut meretriciimi (juia teuebatiu" eam uxorem ducere, verum nunc est vehementer magnimi, quia tunc virginitas summum erat opprobrium, nunc autem summa gloria, tunc danuiabile dedecus, nunc incomparabile decus, iis saltem qiii nt)u proposueriuit nubere. Nam qui proponunt matrimonium, uon habeut actuale tantum decus, sed possunt habere, si ad virgiuitatem auimentur, de qua nuilti multa et
aut
in

-.'o

maguica scripsenmt: quia vere

tarnen hoc inteUige: quia volenti
tlli,

uulli

virgiui

potest

fieri

restitutio.

Sane
ss

uou adeo

tenetiu-,

invitae auteni

uon potest

potest autem induci et sie toUi.

'Quarta species

est Raptus,

hoc plectitm- capite iu

im-e,

tantum virgmis,
pertineuti.s,
.sed

filiae

aut ancillae, sed etiam uxoris aut alius ad

e.st

quod est uon suam curam

maxinumi
ao

maximum

raptus

irsoris.

Fit autem raptus quaudo(|ue

consentiente puella, puta inducta blandiciis, aliquando invita: hoc

est.

Sed leguutm- multa exempla, quibus nou prosjjere cessit. Guai'inus Veronensis de quadam Alda virgine miserabilem casmn elegiaco cannine composuit. Quae secuta raptorem relictis parentibus tandem ab eo in sylva
constuprata et abieeta,

cum

puderet ad parentes reverti, petiit gladio percuti

ab
et

eo.

At

iUe sie foecit et occidit eam.

Hoc peccatum
et

etiam

fiui:iim includit

35

quidem gravissinumi onmium. Quinta Aditerium, quod

uegligitiu"
A.

est

perplexissimum

gravissimuni quo ad

poenam, sed

hodie
iv.

nimi.s.

Hoc
L

vitium est causa midtanxm quaestioWitebergae

et

8 Numeri,

ii.

Num.
an:

L;

bagcgcti tid^tig fc^oil ed.

:J7

1.545:

Nume.

21.

Quouiam
')

a serpentibus
Sjdjct
ff.

13 aliuqui

et

gravissimuni

quoad

L
fflgl.

mertt

Sequentia prosuit Lutherus Dom.

III.

Adv. A. 1516.

T)iet

<S.

107

Deccni

iiiiU'ti'iitji

Wittenborgensi pniedicata poimld. 1518.

<IcI>cmI

489
N'idc
ni:llli^

tuini

de

|)()ss('ssi(iiic,

iilfiini

filiiiiu

s|)iiriiiiii

niMriiu
aii(lcl)it

|)i-ni|cii'.

Aiigt'hmi
aiit

in iu

Summa

iradciitcm

rctiulas.

Seil

(|uis

cifdcrc
et

casum

tcrmiuis darc potcst? varii sunt aniuii virorum,

ali(cr liodic

alitcr forti' jidst iu

auiunu couitaljuut

otiam

si

lioc

anuo

]iacitiitium luiljcTunt

uxiiR' adultcriinu coutitcnto.

At

ccrti'

amaritudinc

<liu:nuui

est,

((uod
|iro

vir

corpus

suum

dcdit

pro

corpore niulicris et alius utitur corporis

propter qiiod .sedet in arte sua,

(jo

ipsc suuui
t'acit,

proprium
])atitur,

(icdit,

pro])tt'r ipiod
pii

oiniiia

d(iiic|M<'

servuni se foecit et aigavit ad uiulta,

1"

uxori scsc

alliiravit,

Kt cccc aller
i

haec

oiiuiia

contaniinare aiidet,

piis

ditiue terre possit?

Vid(^ eliaiu lejicm

ioi .isff

Zelotypiae olim, (pia uune niulieres sunt levatae et exoneratae: ideo eu gratius
viris siiis adliaerere deberent.

Sexta Incestus, (piod vnlgo hlutschande vooatnr, qnia ignoniiuia consanguinitatis

i''

et

]>ruj)in(piitatis
et

est,

Cui co maior dchetur iionor, quo procertos gradus proliilinil,

f'ere
l'"l

piu(|niiir.

Xam

in

lege dominus

(|UoiMiam

vii

gradus erant

proliil)iti.

Xam
et

iu

lege

secimdus tantuin gradus

erat gratia

proiiilictur

consanguiuitatis et affinitatis, (juia

nondum
iam

sanans concupisceuliam,

sed regnabat lex irritans

augens cam.
ul)i

Sej)tima Sacrilcginui est,

SU

etiani

qnae deo

soll fuit

oblata

tollitur et

uon tantum castitas polluitur, sed sanctum prophanatur. vi'rum hoc

deo est
in

ex institutione ecclesiae niagis

religiosi.s

(|uam ex
s[)onte

sacerdotibus:

sed

in

gravissimmn

est,

(piia

scse consecraverunt

domino

et sese

subtrahunt rursuni.

:s

li:

ii.

Octava additur Excessus coningiim, (piod, ut ]}. Ambrosius allegatiucontra lul: B. Aug.: Ardentior amator propriae coningis adultcr est.
i.

de quibus Apostolus
vestruni vas

Tess.

iiii.

Haec

est

voluutas dei, sanetificatio vestra,

ut sciat unusquiscjue
et

i.iOffli.sff-

ut abstineatis vos a ibrnicatione, hoc primuni, deinde,

suum (couiugem suum)

et

possidere in sanctiticatione

iiouorc, et
i.

non
.111

in

passione desiderii, sicut

gcutcs (piac iguoraTit demn, Kt

I'c:

iii.

fciv. a, r.

seeundum scientiam coiiabitautcs, iufirmiori vasculo muliebri Sed ditficile est eis regnlam impertientes honorem <tc. de (pio satis supra. tradere, nisi quod viciosum est ad oumem motum cariii.s satis facere lil)iiliiu
Yifi similiter
et eon(^upisecntiae:

hoc est euira

Zodonn'a

in

passiom; desiderii esse.

Mollicies,

Sequiintur nunc trcs aliae

'

species:
,

qua

(piisi|uc

vigilaiido

polluitur

apud

seijisnui,
et
:

(pia

vir viro, nndier mnliere al)Utitnr vel

etiam vir muliere

liceat,

mulier viro, quae onniia turj)iora sunt (|uam

nominare
18,2.1.

Be.-tialitas

de

(piibiis

licvitici

xviii. \nde.

caetera

ad

confessioiiem:) Mol.

jjertinent.

Lltra liaec sunt Polhitiones nocturnae, (piae de sc non sunt ])cccatum,

'"

licet

lex

Deut:

xxiii.

Si qiiis inter vos

fucrit

lunno, qui
vn fc^lt
-i
I-

nocturuo
14

pollutuss.rDioi.'.'s.iuf.

3 virorum, aliter hodie 18 regiiat

11

quo nunc

30 secuuduiu suaui cohabitantes

A A

Cui crgn inaiur

huv oniin est

J^90

Doct'iu i)iaL'cfpt;i

Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

Sit

sonuKi, egredit'tiu' extra castra et

et post
(licet

uon

reveitetur, priiisquaiu
iii

ad vesperam
e.st

lavetur a(|ua,
sie

solis
ip.se

occasuni regreilietiualiud
siguificet)

eastra.

hoc

mystice:

pollutus

et

debet

abstinere

a coimuuuione

saiictoruiu (id est sacrameutu),

piillutidiK')
eiiiui

douec

sol

(id est

aestus et ardor relictus ex

sodatus fuerit,

et sie lotus

hiimili
est,

coufessione accedere.

Habet

saepius sui

caiisiuii ipiao

peccatum

ut erapida, ociiuu, sexiis alteriiis

conversatio aut memoria.

Deiiique sunt etiani PoUutioiies vigilautiuDi et diiu'uae, sed iuvoliuitariae,

quae irruunt
veliuutm-,

miiltis,

dum

longe aliud agimt, ut

dum

fricautur, equi-

tant,
3.TOoj.i5,i6.

id est

sine causa sua,

quos

scriptiu-a semiuifluos vocat, ut

Levi: xv.
^Sequitur alter gradus Moechorum, qui est in verbis,
ut

quidam

tur-

epft.

3f.

pissime loquuutur de carnalibus peccatis contra Apostolimi Ephe: v. Fornicatio

autem

et

omuis immtmdicia aut

aut turpitudo

aA'aricia

nee nominetur in vobis, sicut

decet sanctos,

aut stitiloquium aut scm-rilitas,

actio, id est,

quae ad rem
Turpitu-

i*

uon pertinent, sed magis gratiarum

Tria posuit Ntia linguae,

ne

sit

fama, vos tales esse.

seilicet

secundum

coneiq>isciljilem

diuem, quae est ipsa obscoenitas, impudieitia et iuverecimdia verborum.

In

qua duplieiter

peccatiu-;
iis,

Primum ab
nihil aliud facit

qui de

istis

turpitudiuibus velut risum et consolationem

'.'o

iuvieem sibi praestant, tanquam

sit

iucuuda res de qua loquuntiu-.

Hie

alius

quam

ut ostendat,
et

quam obscoenus
recitat:

et ipse possit esse,

omni

tur|)itudine

nominans membra
et

opera membrorum.

Alius vero hystorias

ridetur et res optima

ad hanc rem pertinentes omni

videtur,

licentia

tum

donec monachi

sacerdotes

etiam addueantur
iiospiciis et

cum

suis

peccatis.

25

Qui morbus heu quam

eulusum aut
peregre proticisei.

(Ure hodie regnat in

sit,

tabernis,

ut peri-

saltein poenitenduui

alii[Uem religiosmu vel

pudicum hominem

Obsecro per deum, videte tamen quid

reutur ea n(imiu:u'i inter
si

isti

iaeiaut.

Primum

si

sunt

Christian!, ut noniinari vohuit, ita debereut diligere vereeundiam, ut nee patese,

si

j)rohibere posseut.

Secimdo saltem

dolerent,
reli-

non possent.

Tercio sujjer hystorias lapsoriun, vel sacerdotum vel

giosorum vel prinei])um vel magistratiuuu (horum enim eo iiK-undius

tautur vitia, quo eflicatius
et

reei-

lieentius prael)eut
(sie

exemplum

imitantibus),

non
^s

seeus dolere ([uam super proprio casu

altior esset status,
chi-istianiun.

enim

requirit charitas),
eis orai'e:

hnnio quo
esset

eo magis geniere et

deum

pro

Hoc enim

[irius all

vespeniin

agiiiit,

aiit

dum A

l.i

ad rein

fc^lt

16 nee

sit

29

si

siiit

L
Sjdjcr
ff.

')

metft au:

Ilaoc LuthtTus

Dom.

IV.

Adv. 151G concionatus

est.

3}gl.

l)ier

. 109

Decem pniecepta Wittunbergensi pmedioita

lain tiiuu' \k\f,
(|u:un
lonire

populo. 1518.

.191

sint a nuiriljut; Cliristiauisrni iiisiiLsissimi

.sicut ccrtistiue

homiues.
vt'runi

Priiim nou sdliim luur uou liiciimt,

iimtiiu in
et

deljent Christo,
si'i|)sos

ywiimlo nesf

rebus pcssimis iaetiticaut.

liiis

'l'crcin

ad

rouciipisi'cntiaiu
5

frii-uit

pruvdcaiit

ijitiitis

iaciilis.

Qiiarto aliciiain

vitaui ac taniaiii
laiitfs,
(jiii

poliuunt detractioue ista gravissiiua, mortuos putres rcvcsepeiire dehuwaiit.

(Jtiiiitn

murtiios
irritlent,

aliciiani

et

siiam miseriam

ac ruiuaiii

ae laetautur in
si

siia

pertiitiuue et aliormn.

Obsecro, cogitate,
loeuti fiierint
lu

dominus

dicit,

quod de omni ocioso verho

uhi
isti,

<|Uod'j)iaui).i:',36.

homines ratiouem reddeut

ve juani
siuit
isti
Iati>

in die iudicii,

ijuaeso,

appasna
dolel
,

i-ebimtV

\n

rejjnat ista pestis!

Siniiles

Primo
et

furiosis,

imnio qids tarn

t'urens,

iii

in

miseria et plaga rideat

ulciis aut ocius,
et

gaudeat?

JS'omie miseria
et

niiseriannn est?

neu cessat querius gemitus,

Ecee autem

adeo

nulliis

ridet

ut

etiam rideute.s velut pessiuios onuiiuni odial ac detcstetur:

15

(inaeritur

coni-

patiens et adiuvaus aut cousidens.

dolet eonseientia,

titiUat caro,

inimo gnivissime

deinde mit

ii)sa

vel aninia alterius pruxinii,

juaeritur eonipatiens aut eonsnlens.

et adeo non adeo non doletur ae geuiitur, ut etiam

qui condoleat ae eousulere velit aut pruliiliere irrideatur, despiciatur, ddiatin-.

20

Magne Xoue

deus, <juaudo a])erienuis oeulos, ut cognoseamus, quid

ista
e.st

sit

muinlus?

perversis.sima

perversitas?

an

nou

lihido

est

vulnus super
i>lagani ?

oniue \T.uus ?
Sicut lere:
x.

N i)uue
dicit:

est iduus et plaga siqier t)nuie ideus et

omnem

Ve

mild super contritioue mea, jicssima

i)laga

mea

jct. lo, i.
i,

Ego autem
25

dixi pliuie 'liaee est infirmitas

dicit:

mea

et

portabo eam'.

Et Isa:

i.^cj.

b.

de poj)ido Israel

Vuluus

et livor et plag-.i tuniens

non

est circumligata

nee curata medicimiine ueque

f'ota

oleo,

Et iterum:
et

a ))laiita

)ndis usque ad

vcrticem non est in eo sanitas.

Hae

sunt plagae

vulnera non ab liomine

lionio,

sed a diabolo

intlieta.

vidi-

itaque, vuluus, (|U(>d

luibetm-.

fiieit

pioratur,

(|Uod

faeit Satan, ridetur et

didcissimmu
intelliirit

Sed

lieu

dulee putatiu-! Beatus

,

autem
30

ille,

qui

ipsuni

et

advertit esse vulnus amarissinuiin

sieuli

Xiuu licet eins amaritudo non sentiatur, seutietur tanien Unde prover: v. Ne intenderis mabiter tandem in eonseientia.
vere
est.

inaestil'aliaciae spi.
.-.,

mulieris (id

est carnis et sen.sualitatis): favus enini distillans labia ineretricis,

et nitidius oleo guttur eiu.s,

et
.^^

Novissima autem

illius

aniara (piasi al)sintluuni

.sed

acuta sicut gladius biceps.

Et

xxiii.

Ingreditur blande,
ditf'nnilet.

in novi.ssinio v>-

--i.

i.

mordebit ut coluber, et sicut basiliscus venena

miseria gauderc, juod

Ideo discanuis

per deum, quod in talilnis verbis ludere, ridere, iucmulare: hoc idem est quod

de propria

niorte

et

nullus

fiicit

nisi

fiiriosus

vel

]ihis(juam lluiosus.

Secuudo similes sunt

4"

ei,

qui

Marci

v.

Luee

viii.

scribitur

]iossessus

ajimc. s.-Jtj.
s;iic.

a lei^ione,

qui sine vestimento ueque in

domo manebat,
i Et Oip.
xxiii.

sed

in

nionumentis,

?,

2;

fl.

21

super oinue vulnus oUc

au^oien

492
et

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

viuctas ae cu.stoditiis
die ac nocte
in

1518.

rupit cateuas et agebatm- a daemonio in momimentis et in uiontibus erat clamans et foucidens ^ese lapidibu.s. Spero, qnod si iutelligereut tiirpiloqui suiim vitiiim Quid est eniiu quod nudus erat, nisi quod in isti) describi, niagis tinierent.
catenis
de.sertiira

et

tur])il(>(iuus

etiam propriam igiioniiniani verbis nudat,

tegere,

iit

sanari'tur?

Deinde non nianet

in

in

domo,

scilicet

cum debiierit ])iitius cum vivis de rebus

est,

"

vivcntium agens, sod

et

nionumentis,

cum
et

mortuis agens, hoc

quod

vitia

mala aliorum

recitat et

in illis totus

versatnr.

Xam monumentum

mystice
scilicet
u>

est

memoriale mortui,
religiosi,

id est

fama

hystoria foetida peccatoris,

print'ijiis,

sacerdotis

<fcc.

Item, Concidit seipsura lapidibus clam;uis,

id est
3c|- 3, u.

quod
iii.

sibiipsi nocet,

ubi sibi videtm*

plmiunun iucimdeque prodesse.

sicut
in

Sic Isa: cavernnt:

litera

Peccatum suiun
j)ertiuet.

non absconderunt, sed

iusticia

Zodoma

praediin

licet

hoc de pharisaica

dictmn

sit

spiritu,

tamcn

etiam huc

Item, Legionem habet, ut

Uli

prae eorum saevitia, hoc est, quod dimi multis nocent.

sit

nemo possit illic trans'e multormu daemouum ofRciimi agimt,

ibi

is

Et ubi simt blandissimi,

eis

simt saevissiiui, ut nidli

Scio autem, quod quod si talem hominem vidisset ridere potuisset, sed potius fugisset quantum potuisset, Et tamen ridet et ridetmiUe, cuins ista figura tantummodo fuit. Denique et hoc ibi dictum fuit, quod
sine

periculo

cmu

couversari,

ut et supra dixi:

uullns tarn stultus sit et insensatus,

20

uec cateuis nee custodiis

3ac.
3, 8.

potuit retineri,

ijuin

ageretm* ruptis

vinculis

in

deserta,

nemo

potuit

emu domare.
illi,

Hie prope consentit cum Apostolo lacobo:

ita

Nullus homiuum

jiotest lingu;un

domare.

mdlius prohibitione, miUis verbis

Euangelii coercentmsoleut,

qiiiu lingua

iudomita ermupaut atque vagentiu- ubi

caeteros
simihter.

uudi, laceri, nudautes

lacerautcsquc

Et
sunt

ut

in

25

detcstabilissimum

\dtimu etiam

impure

loijuar,

muuundae, quod stercora homiuimi devoraut?

alieuo linguam et deutes versaut.

Nomie At iEi

sues
in

bestiae

stercore

suo et
stercus

Au

est stercus coriioris peius

quam

auimae?

Oportet enim coram suibus suiUiun loqui, ut

Apostolus saue

intelligant.

Si ergo
30

videris ])orcmu vorare oletmu, intellige ecce talem esse obscoemtatis et turpii.Goi.
r.',L'3.

tudinis tiiijulatorem.

dicit,

quod

iulionesta nostra abundantius

honestamus,
ferat,

illi

vero etiam honesta per iulionesta iulionoraut.

Quis autem
lex
35

ut alius revelet ciuu risu sibi ])Osteriora aut pudenda seu ignorainiam ?

At quae ignomiuia maior quam

3.
!B!i)(.

18.

sordes peccatormu iu nobis et proximis? autm prolbuit, ne proximoriun ignomiuiam revelemus. Secuudo etiam peccatm- obscoenitate, quando talia coram pueris
puellis iunocentibus

et

nominantiu- et dicnutur.
illis

Kei autem simt oimiiimi pecAetas enim mollis

est,

catorum

et

mortium, quae ex

sequmitur.

et inexperta

harimi rermii faciUime poUuitur

tm'pia, sicut

et,

quod peius

teuacissime servat audita

40

macula

iu

jiurum

et

tencrum paunum cadens teuacius haeret

cateuis victus

24

uti

soleut

Docem pmccepta
(liiani

Wittonbei-wonsi

)ira('clicata jiopulo.

1518.

493
iit

in

iinpiiniiii

aut riKliorcni, quod et o.xperientia (lidiceniiit (iontilcs,

est

Horatius: C^uo sciuel

Iiivenalis:

iiuhuta

recen.s

scrvahit

(Hlorcm

Tosta

<liii,

Kt
iic

Maxima
aiiiios.

debetur puero revcrentia,

siiiuid Tiirpc paras,

luiiiis lii

(ont>nipseri.s
5

Quid

au'in

faciuut,

(pii

Ik^

agiint?

i'rimum
den

iitjue
in
est

cum

mafjinim

bonum
oumiiun
varcut,
II)

sit

aotatem tenoram foverc, custodirc, pnimovcre

jxidicitia et vcrc-

ciindia, sieut dicitiir,

stiidia
110 (piid
iioii

quod gratissimum
v.n

sa<rirKiuiii
])iicn)s
et

zclus aiiiinan
et

dobcivnt

vigilarc, ul
et

pucUas

ciistodiix'iit

scr-

disccrcnt, vidercnt
((it;-itandiini,

audiroiit ohsoociiitatis, (pii per sc ardi'iit

iiic

lucdiillis,

(|iiiiiiiii(lci

adicctti
luiii

ai'ci'ndantnr,

scd

|)(itins

a(|ua apposita cxtiiiiiiumtur.

issinio
daciiioiiuiii

Mon
ciiiiii

sdlimi id

iiiciniit,

scd ctiam
suis

jiropri-

officio

iisi

('orriiinpimt

iiiiiociias

aiiiinas

pcstiii'ris
iioii

lahulis tiirpituiiiiiis:

diabolus

coniiptor
(jui

inciitiuiii

dicitur, scd
illius
et

cor-

nuupit
15

uisi

ministcrio linoiiac iilorum,

sunt ex parte

iiuitaiitiir

Quouiodo euini potest puer aut puella nirsuni eradieare vcrbuiii quod semel audivit? sed semen iactimi est et radicat in cordc eins
eum.
invito:
CDufiteri

turpc,
ctiani

deiude crescit in miras et

et

iucoi^nitas

cogitatioues
tiiii,

quas
luiic

noii

audct
ci
iii-

taiuen nescit
rei

eis

earere.

Ve

autein

qui
et

simplici

ignarae luiius

menti hime laboreiu,

lioc pcriciiliiiu

iioe

vcnciinin

fiidisti!

Coq>us

non

violasti,

sed

aniiiiaiu

inconiparabiliter
int'udisti
et

iiul)ili(iicn]
iiii|)rctiiiasti

(i|uantum in te fuerit) eonstuprasti.

caiii

Xaiii per

aurcm
qiiod

tbetn iioccntissinio.

l'nde Jiaptista iNfantuaiius:

Intluit
in

Peisi

sensus

(piasi

jx'r

rivos

Venus
ajjit

aere venenuni

mcntciii,

male

caiita

i-cccpit,

\'uinus

sola diviini niedicabilc dcxtra.

Igitur obscoenitas

istoruiu iiiaior est juaiu

illonini,

(Hiod
et

iaiii

non

sit

tantummodo obseoenitas, sed caedes iunoeentinin animaniiu

Herodis,
ita est,
(jui

de

t'ainilia
uoiine>).i(,, ],._),

oecicb't

niultos

pueros

in

Bethli'iicin

Judae.
sui

Sed vide,
(|uare

quod

nullus pater possit sustiuere,

ut

tibi

occidereutur corpore'.'
id

.10

quod ergo tibi in corpore tuorum filioruni ficri animabus tilioruin altcrius, iinmo dei jierpetrare ?
Frauciae,
occidi

iiollcs,
llevte.

audes

in

S. Tjodovicus, Jiex

a sua niatre didieit,

mortaliter peceare.

(|uod

tilios

suos maliet corporaliter vidcrc

quam
Sed

Sic euiin et niatcr quoqiie ad

xviii.

eum

dixerat.
is, n.

satis dire Ulis

dominus miuatur Matt:

piisiiiis
istis,

tembiliter dioens: Cini,!!!,

in
nie, e.\pe(b( ei,

autem scbandalisaverit unnm de

3.".

(|ui

crecbuit

ut siispeiidatiir inola asinaria

in

collo eins et dcniergatur in

])ar\iiiis et
:

proiiindniii iiiaris.

N'ide, (jnanta ciira sit ("liristo

de

innocentibus,
eiiiiii

<|Uo(l

novani

|)(icnani

ilHs dcceniit, (jui eos offen(bint

de

niiiiis

abis

taiciii

poeiiain dictaxil,
siut enician<li.

niniirum volens, quod nova et singuiari

pociia

prac

c-aeteris

3 tu ncc
mcdicaliile

Ij

omni cum
notf)

.stuiliuui

ilcbcieiit

I,

17 cognltioncs

24 dlviiiuni

A
'M

CbiC
iiuiiuiu

Ceavt

ed.

Witebergae

1.j4.j

2S

ulii

filii

'M diiae A.

dira

pociiam

494
Wotti). IS,
7.

ecem praecepta

Wittenbergfensi pvaedicata populo. 1518.

denique sequitm-:

Ve muudo

ab scandalis: Necesse est enim,

iit

scaudala
Videte,

iflttii. 18,10.

veniant, vernntamen ve homini, per

quem

.scandalum venit.

Et

infi'a:

ne cdiitcmiiatis unrnn ex pusillis

in

istis:

dieo enim vobis,

quia angeli eonmi

caclis

,sc'ni])cr

vidcnt fiiciem patris raei, qui est in caelis.

illis

Eeoe saltem

augelorum

intuitu vnlt parc-i pueris et reverentiam

haberi.

Quod

si illos

r,

ideo eastos dixerit qnis, qnia verbis ludunt, re sunt casti, sicut

eorum pater
A^'ita

Ovidiiis quoque mentitm-: Crede mibi mores distant a carmine nostro,

BJattii. 12,31.

probata mihi,

Musa

iocosa mihi, Respoudet Christus os

eorum compescens:
folia.

Ex

abundancia cordis os loquitm*.

Qualis arbor, talia et

tota:
si

Haec
necesse
est,

est etiam eeclesiae ruina

enim unquam
fiat.

deliet

reflorere,

lo

ut a puerorum iustitutione exordium

Haec de

obscoenitate

dicta sint.

stultiloquio vero et scurrilitate ad hunc locum non pertinet, duo nunc apud honestissimos et religiosissimos adeo domineutur, nt coipso velint lionesti videri, quo stultiloqui et scurriles sunt. Stuhiloquimii autem est imiversae ociose fabulae, in quibus nihil cruditiouis et scieutiae, ut ipsemet exponit, quae ad rem, inquit, non pertinent.

De

quanqiiam

illa

i.')

idem vocat Christus verbum ociosum, ideo non

dicenda.

nisi

utilia

aut necessaria sunt

Tales sunt fabulae aniles

et neniae puellares, hvstoriae plebani

de

Calenberg, Ditterich von Bern et disputationes de rel)us ionginquis et extra nos positis. Quod genus sunt etiam opiniones philosophorum et glosae super
Aristotelem,
iMiini

20

garrulitates

dialecticae,

somnia

astrologorum.

Stultiloquium

vocat, quia

nou

sapientiae, sed stulticiae verba sint.

Eutrapelia seu scurrilitas, rjuae est facetia seu urbanitas,

quam

Aristoteles

virtutem esse putat, quando scilicet non turpia neque stulta, sed iucunda et
erndita siinul
dicuntiu-,

ut utUitas

intret

sub dulcedine comitatis.

talis,

Itaque

25

comitas seu affabilitas seu urbanitas seu facetia

tentati in spiritu recreentur, laudaliilis est,

(juae
fit

fit,

ut tristes atque

verum quae

sine causa
iuiius

tantum

ad cousr)latiunculam vanitatis
sit nisi levitas

et

carnis

jiraesertim

cum

semper non

causa et sola libido fabulandi atque ridendi moveat ad illam,

Sic enim et B. Augustinus
sit

non convenit Christianis.

in confess: confitetur,

quod nugari cum

tatcm
ut ps. ait:

aiuicis

viTl)a luibero delieant solida et

>isi.

;i5,

18.

plenamque gravitateni et authoriIn pojuilo gravi laudabo te. Porro haec ipsa nugacitas
seria
fit

parum magna
quanto

christianum, quod Ciiristiauorum res et

et eutrapelia tauto

peior,

fit

in

rebus

sacratioribus

ut nonnnlli
levitatem,
s.i

iniportunissima levitate abutimtur sacrae scripturae dictis ad

ridiciile et

eam

incunde eam torquentes

verbis

illuc,

ubi

suam quacrunt

\-anitatem,

cum

sacris

illis

summa
Qui
L

et reverentia

et terror

debeatm- sem]>er

et ubique.

'Tercius gradus Moechorum,

Riittii

qui est in signis,

quoram unum dominus

Ecce visns
L
3.>

.'.,2s.expressit

dicens:

vidcrit imilicroiu

ad con<'U]scendum &c.
(jnaiido

8 iocosa fuit

26 qua

fit

34

L
illuc

sacratioi-ibus

fcfjlt

im-

limtunissiina levissima lovitate

')

3G iucundae

suam L
9igl. t)in

jd;ev mertt an:

Sequentia Lutherus

di.vit

Ji(>Thomae. A.1516.

.lllff.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

ipse

populo. 1518.

495

qui

signum

sit

concupiscentiae

adiilterinru

est.

Ndiiiu'

dnrissinia lex

Christi? sed ideo sanissima et immaculata convertens auima.s.

oninia alia
siffiia

In

lioc autein

Odniprcliciidiintnr,
alicpii (Hiiiu|iic

cum

vis\is

sit

mhiiniiim

ot sul)tilissiimiiii.

Unde posuenint
!>

lincas ainuris:

Visus, rolldquiiiui,
iutclliiiitur

tactiis,

ptist

oscnla, factum.

Atqiu'

liic

CDlldiiuiuin ctiMiii aliud

quam

id qui!

est tnrpil(i(|uium, et taetus siuiilitcr, item et oscula.

Sed de

sinsiulis

iatius.

Sunt autem plura, ut visus, auditus, eolloquiuni,

aniplexiLS, risiis, oscula,

literae,

internuneia, taetus,

Non quod

tot sint adulteria .'^ingillatiin, quot signa

iaeere,
aliocpiin

qnis foecerit
10

potest

euini

uuo adulterio haee oninia signa

adulterium,

opus

ipsiini seniper esset triplex

fiat.

cum

sine taetu et eone\i]>iseentia

nou

Visus itaquc primuni.

Hoc autem
Ideo

est velocissimuni et frcquentissiniuni

omnium
plnra(jue
''

illorum siguorum,
et

quia longius, Iatius eitiusque officimii

sumu

agit

elarius

peroipit.

tam multa
vulnerat

in

scriptm-is

de

(iculornm

custodia dieuutiu",

cum
aliquis

nullus sensus tani facile et tot obiectis inititur nee

aliorum sensuum
timdius
figit

tam

atroeiter

animam:
ut
sit

tant<i

cnim

\n-it-

in

cor,

quanto elarius eognoscit,

fallit,

ita

proverhimn: (^uod

oeulus videt, cor non

(^uam quae sunt

20

oeulis suhieeta fidelibus, et iterum:

EtHoratius: Segnius initant demissa per au rem, Valdius oblectant &v.,

sie

ut

patet experientia, quia

nunquam

movetur qui de morte audit

sieut

qui videt, nee tantuni movetur qui turjiia audit et carnalia atque mnudana,

qiiantum qui videt.

quo
5

vi.

Confess:

Exemplum esto Ali]Mus, S. Augustini eontubernalis, de scribit, quod cum invitus duceix>tur ad speetaculum, plausis
tamen postea apertis
iuveuibus
ita ita

oeulis

despieiens,

ra|)tus

est,

ut

multos quoque

adduceret postea et ipse.

(^uoeirea
inelinatio
et

in

et

virginibus

ut

summus

deeor est oeulorum

et

de]iressio,

smunuuii vituperium evagatio

ineustodia,
et

ita

ut

aliqui

signum eorruptionis dent

vide
ibidem.

oculonuu

evagationes,
et

verum
aul
in

est.
sii-, 26, 12.

Iv-ele: xxvi.
30

Furuieatio muHeris in extollentia oeulorum

in

])alp('l>ris illins

agnoseetur

iS:c.

Aut

est

signum iam
est,

eorru])tae

faeillime
\nl(niii
i.rwoj 24,r;ii.

cornqitibilis mulieris:
vir!,

Nam

quae synere casta

non

iutendit

.sed

eonfnnditur, ut de Rebecca
tulit

Gen:

xxiiii. dieitur, (|Uod

couspeeto isaac

spouso suo
Item
.1=.

pe])lum suuni et o])eruit sese.

legifur

de

(|U<>tlam
niliil

sancto

viro,

(pii

eiun

S.

Antonio venisset
uisi

Romam
saneti

oeulis

elausis:

de tanta eivitale viderc voluit

legitur similiter.

Kcelesiam
oeulis

Pefri.

Item de Sylvauo
liuuc

quod senq)er
lob xxxi.

velatis
dieit
:

incedebat,

ueque snlem

videiv

vi>luit.

Jtein

Pepigi

^Moh

31,

i.

foedns euni oeidis meis, ut ne cogitarem de virgine, id est iuveneuia.

Eeontra Dina egressa,

40

ut

videret

mulieres regionis
lixe Inisset
et fe^It

iliixis,

eoi-rupta est.

nun

:i-i,in.

Et Benihardus,
1

<luni

quaudam loeminam
2 ideo sanetissima

intutus,

gra\i ullione

purissiina lex

8 siogulatiin

9 alioqai

19 validius

37 lob xxi.

490
seipsiDii
2.gni.ii,2. fuit
4.ioi.2r.,iff.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

coercuit.

1518.

Et B.

Benedictiis

ex visa in saecio foemma gravissime

filiis

teiitatus.

Item, Quid contigerit David ex aspectu Betsabeae et

Israel
visa,

ex Moabitarum aspectu

Nume:

xxv. Item, Alius tentatus a miiliere

cadaveris
illius

oum mortuam

audisset, de putrediue

sanavit ooncupis

scentiain.

Idcirco vi^us nun tautuni in praesenti coucupiscentiam movet, sed etiam

memoria
sioflci.

fixus
iii.

ex

praeteritis

diu

uiiraudas

su.scitat

tentationes.

Ideo

dicit

s.M.Hierc: Treu:

2 S";.^^
I.

woj.

;i,

animam meam, Et iterum ^]Hiere: ix. Mors iiitravit ])er fenestras iiostras, Et ii. Pe: ii. Oculos habentes jilenos adidtei'ii. Ecce quomodo adulterium in oculos ponit. Item, Eva
Oculu.s

meus depraedatus

est

0.

u>

i.Woj.

i:,

2.

primo mota
scribitur,

est visu

pomi quod

esset

pulchrmu &c.
filii

Et de
filias

filiis

cpiod \4su ceciderunt, d.: videntes

dei

Gen: vi. hominum, ((uod

dei

essent pulchrae, acceperunt sibi uxores quascunque elegeraut.

2ir. 9,
f).

Unde

et

Sapiens
Ita
i^

docet

NoU
Xec

intendere

in

faciem virginis, ne confundat te vultus eins.

econtra,
1.30I1
2, in.

puella in faciem iuvenis propter simile periculmn.

Hinc
carnis et
curiositas

dicit

loannes, quod omiie quod est

et

iii

mundo

est concupiscentia

oculorum

superbia vitae.
et
,

Concupiscentia oculorum intelligitur

multa e.xperiendi

cognoscendi per seusus.

Legitm' de S. Elisabeth
iucundius intuta subito
f'ere

fuit a

quod domino

maritmn suum
eorrepta.
:

in

ecclesia

quandoque
20

Quid

illis fiet,

qui in ecclesia

niliil

aliud agunt (juam illud (Jvidii

niliil
iiisi

Speetatum veniuut, veuiunt spec-

tentur ut ipsae,

viderc, videri, coucupiscere, concupisci?

At sane
fiat,

(juodam velut naturae ingenio proprium est mulieribus, quod amant concupisci et amari,
viris

vero coucupiscere et amare,

licet et

utrumque

ut
25

mulier insaniat concupiscendo et

amando

et vir

quaereudo concupisci et amari.

tarn noxii nobis, ita ut
(id

Mira itaque
OTatif).
io,:)fi.

miseria,

quod sensus propra sunt

proximi mei adversum

vere

dixerit

Christus: Inimici

hominis domestici eins

est

seusus),

Et
et

15i. 3, 12.

ps. xxxvii.

Amici mei

et

me

appropinquaverunt

steteruut.

animam jiugnat? Unde et B. Augustinus vocat scnsualitatem serjientem, quod sit Jubrica et mobilis multis obiectis, figurata per serjientem in paradyso. Vide itaijuc, quomodo odiuni nostri et abncgationem uostri uon gratis dociierit
facit oculorima curiositas

Quid enim

nisi

quod

advei-siis

30

Christus in euangelio, ut odiamus oculos et omues seusus onmiaque membra,

quoniam captivain ducaut animam in legem peccati, praesertim oculos. unde Nequius oculo quid creatum est? Verum non hoc tantunimodo malum est quod per oculum facit cou>isirt. 1, 8. cupisccntia, sed etiam (juia non satm-atur, ut Ecde. i. Non saturatur oculus Sl. 2'. 20. visu, Et prover: xxvii. Lifernus et perditio nunquam impleutur. imiliter
ir. 31,

is.Eccle: xxxi.

35

ex

viso

A X

in spcculo.

L
L;

2 Bersabeae
aufjuljcn
IDvc

nc ?(iicio6on
Cv
t)ici';

Numc:
20

xili.

menioriam

12

d.

fe^lt

diceiulo

intuita

AL L

21 spectaiitui- ut

24 auf imilier

Decem praecepta Wittenborgensi praedicata

et

iminilo. 1518.

497
ciipiditatcni

oeuli

lioininuin

iiisaciahiks.

(iuid

iTgo

proik'st

ociilonmi

irritare et finito inifio

videndi

infinitnm desydoriiim et iiiilhim fiiiem provo-

care?

Melius

est statim

ab

initio visiim coeroere, anttMjuaiii dilattt voiaiiiiuiii

suae cupiditatis,
5

quam

explere uon possis.

Igitur ut B. Auijustinns in rcsiula:

dicos,
si

Nee vos
ntiii

dicatis lialxTc aniinos puicuhis

iin])udi(i cordis
si

oculos halH'atis iin]tMdieos.

Xiillus vrgn

Impudicus

ciiini
sit

est luuieins.

pracsumat, pind

adultcr,

npcrc cessel,

ooulo tarnen edncupisrat.

Haec de primo
1"

et niaiore signo.
(|ii(i

Aliud
vcl

est

Auditus,
dioi

indicatur concupiscentia intus urdens,

tur))ia
(et
ii

iit

(jui

])niv(>cant

vel

oantari
si

sunt

peioi'os)

vcl

jui

ta<'ito

et

lihcntcr audiunt,

etiani

non provoeent: deleetantur enini

in

Ulis

necpie
(pii

avcrtuntur nt

al>

innnundicia et nocumento.

Tereii etiam possunt

esse,

nou
1''

prolnl)eut,

argunnt huinsniodi audientcni aut nieliorihus instniunt,

ne(|iie

eoi-am eis inerepaut atijue aboniinantnr talia, ut terrerent audientes: oniissione

seilicet
ii

peecant, (juod non sunt solliciti salutis proxinii et perditionis eins

negUgentes atque minus

quam debent
seiliect

curiosi.

Tercium

est

ColltK|uiuni,
ut
l'al)ulcntur,

cum

muliere

vel

viro:

nam
licet

enneuiumesta

pisecntia id agit,
'.io

sahiteut

tractent(jue

secum,

25

(luandoque, sed nou causa honesta. Inde enim risus, ioci, fabulae, eolliM|nia, tantummodo ut placcant sibi mutuo et sese provoeent ad amorcm sui nuituum. Et iioc vitio nuilieres impeuse laborant, dum amant. In puella autem non tantum haec sed omnis prorsus verbositas turpissima est. Nee est signum constantis virginitatis aut castitatis, si sit puella loquaeula et gamda, praesertim cum iuvenibus. Nam ecce B. Virgo quanto textu angeli eonventa, i'uc. non tarnen nisi id dlxit: Ciuomodo fiet istud? &c. sed necjue, ut ait B. Ambrosius, resalutavit salutanteni.

i,

ss.

Proinde quae libenter volunt audiri

alterius

in cantii

aut

l(Hiuc!a

rursumque audirc cantuni vel colloquium

sexus,
.Si

quid

aliud nisi cinsdem sexus concupisccntia

30

sese ardere probant?

non arde-

rent, nihil

colhxjuiuni aut aspectum curarent, sicut alia n<in curaiit, tjuoruni

affectu

non teneutm*.

At
in

niuic

jiuellae

plun'mae tota levitatc huc fenmtnr.

traditio et amplexus,

Quartum Tactus,
quidem Hie iam
3'"

ut siuit

manuum
tarnen

quae
intus

et

honeste

fieri

possunt

speeie,
acriter

cum

eoueupiseentia

movente.
dicat,

ignis

libidinis

ineenditur,

ut etiam

B. Hieronymus

fpiod tactu i])so statim se.xnm

iiitelligit

(oncui)iscentia: ideo

quam

jongissime

liigiendus tactus, sicut legitur de

(juodani

Pajia

(non meminii nunc mmiciil,

sensissel

quod data maiui

titiUationem,

pro

more osculanda, cum ex oseulo mulieris

sibi

nianum praecidi

j)ermisent.

Q,idntum est

Osculum,
L

(|Uod trauseamus.

15 ant obominantur

Cut^et

5IBerIc.

I.

32

498

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

ijopulo. 1518.

Haec autem
choreis publicis.

sigiia

nusqiaam
quot
et

agnntur

et

fiuut

vehementius quam in
ibi

iiiiriun,

quanta

ibi fiant

peccata, quid

^isus et

auditus haiuiat, quid tactus et colloquiiuii pariat: breviter,

iiunio

muudus
Ixmuni

est

muudu.s,

ininuuidus

et

inimieus

dei,

nee est quaereuduni

ibi

(|U()d

deo
il)i
i

plaeeat in

mundo, peccatum super peccatum

urget et addit,

ira dei
in

oeruitnr inteusa nimis, et tarnen ridetur, saltatur, gaudetur

tanquam

rebus

parum

nocentibus, inimo bonis et utilibus.

Sextimi

Signum

et

quidem non leve

est

ipse

ornatus

peregrinus

et

novus, qui mnic tot inventionibus, artibus, studiis Jervet, ut nihil nisi t'uriosum

niundum, eiun tarnen uulla sit eansa, nisi ut placeant et conforment sese mimdo. Neeessitas enim aut ntilitas, innno et honestas, quae solae smit caiisae iustae, non requirit talia modieis(jue eontenta est. quis antem satis de Ulis potest dicere, cum sint inaudita geuera sumptus et vestium? sed acre malum et fomes libidinis sunt ista, licet nihil enrentnr: eredo quod
possis dicere

lo

tandem midi ineedent, cum iam semiundi incedant. sed

sna moribus aetas: pervenit ira dei super
intelligit,

sine, dul)itnr nostris

mundum

in

finem, et beatus, qui

(luoniam vere ira dei in

illos

pervenit.

Omitto hie etiam amantium,

officiis

id est

amentium, furores, qui noeturnis

amatriculis suis,

ludo, cantn, rausica, serv'iunt et omnia teutant, ut

placeant: hie etiam ipsi

mundo

stultas stulticias agunt, ideo transimus

illa.

20

Quartus
snpi-a
SRom.
c,

demum
est,

gradus est ipsa interna concupiscentia, de qua

caret in hac vita. sed tarnen
vi.

satis

dictum
ei

qua nemo

hoc ipso salvamur,

vestra servire

13. quod

non consentitnr, ut Ko:

prorsus nulla

Neque

exliibeatis

membra

peccato, ut obediatis eoncupiscentiis eins. quan<(uam em'm lex dei innnaculata

requirit, ut
sit

concupiscentia, sed tota et onmino Immaculata

25

mundicia, tarnen misericordia dei interim snstinet et gi-atam habet dissen-

sionem novi hominis intus,

jtartibus cmcis,

ne dominetur

nostri

omnis

iniusticia.

Haec

ingiter est mortificanda gemitu, vigiliis, labore, oratione, humiliatione, et aliis

tandem ipsa morte.

so

Ex
(jiiia

quibus omnibus patet, quod hoc praeceptum non solum non est
nisi in facie

negativum,

tantum verborum
et

et litera,

sed

maxime
rem

afifirmativum,
et foris.

praecijnt seilicet castitatem

continentiam purissimam intus

quis

autem sapiat tam

stulte,

ut castitatem neget esse

aflfinnativam?

sed negative praecipitur,

*(. 12,
7.

dmn

prohibetm- libido, ut jinrissima sine omni mLx35

tione libidinis praecepta intelligatur, ut ps. xi. Eloquia domini eloquia easla,

argentum igne examinatum, probatiim

SHm.
3,

terrae,

purgatimi septuplum.
fit

20.

Ae

per

hoc iam patet

qnomodo per legem

cognitio peccati

quia

eoncupiscentiam uesciebam esse peccatum, nisi lex diceret

SHm.
7, 7.

vii.

seilicet

quia

solum opus peccatum

pntabatur.

'Xon concupisces' Igitm* non satis

5 peccatum, nbi virgct 21 esse ipsa

12 solao

fcljtt

18 etiam amcntiiim, id est

amantium L

Deceiu iJi-aecepU Wittenbergensi pi-aedicata populo. 1518.

est, ut operc

499

nun mocrluTi.s, nun

jHiriis

.satis,

(jiiud

vci-bo

si.s

piulieus et a.speetu
uisi

aut alid (nu)vis signo, iinmo neo lioc satis,

quod corde non consentias,

el)iillii'iitil)iis.

etiam taiuleni
uisi
'

fias

ah
dei

ipsis niotihiis nialis intus

ideo non
7,i'i.

geniitiis
qui.s

pro

iratia

superest

luiui

Apostolo

l\<iin: \ii.

Infodix egoiKm.

homo,

liherahit

me de

niorte corporis huius?

Sequitur Praccoptum Septimuni.

PRAECEPT\TM SEPTIMVM.
Xiin turtum faoies.
'Audivimus. quod pracceptum quiutum 'Xon oecidcs'
II)

jiroliihuit

offen-

sioncm proximi

in

sua

projiria

persona,

scxtum autcm
et

'>.(>u

mocclialicris'
in

offen.sionem eiusdem in persona soeiali eadeuKjuc canic,

utrum(|Uc tarn

opere (piam eorde, tam affeetu

tualis intelJigentia istorum

quam

effectu, ita ut satis eonstet,

sit

quod

spiri-

praeceptormu negativonun

ista afifirmativa, ut

mites et casti sLnius iutus et foris, prorsiLs sine omni tam amai'itudiue irae
i;.

quam

diilcedine

eoneui)iscentiae.

Quae duo
e.st

sine
i.

(sharitate

Spiritus
et

liaberi
v.

prorsus non possunt, quia sunt fructus

plenitudo legis est dilcotio.
iiibns prodest
polluit.
-"

.spiritus

Cor:

xiii.

Gal:

Ideo

[i'"^,,

',4'

Haee enim

mitis et nulli nocet,

ca.sta et

immo om-'

"'"""

et

prodesse cupit.

Est etiam

saueta: ideo luiiiincm

Sequitur nunc proliibitio ofFensiouis in rebus proximi, quod aeque

charitate
(|Uod
fieri

.sine

non potest, saltem

ihiplicit<T

in spiritu.

L^nde

et

iiic

quoque notandum,

hoc praeccptum

intelligitur:

l'rimo ad literam et seeundum

t'urli
-'

somuu

vocis. sie

liic

prohibetur, quia dicit:

ostenda.s,

Non

facies fiirtum,
facies'.

non

solummodo opus ipsimi uti(jue ait 'Non doludaei intcliexerunt et

eeas,

n<m

n(m

cupia.s',

sed 'non

sie

30

tanquam non essent rei j)rae\-aricationis. jiraecepti veram daret iiiteUigentiam dicensrsuc.ic.a Unde ciun ipse Luciie x\'i. huius Non potestis deo sers-ire et mammonae, et: faoite vobis amicos de mammona iniquitatis, Audieliant haee onmia Pliarisaei, qui erant avari et deride!)ant Vos cstis, qui iustificatis vos coram honiinibus, deus autemiim-. 10,1:.. eimi, et ait illis novit corda vestra, quia (piod liominibus altum e.st, abominatio e.st apud deuni.
.superbi facti sunt in insticia sua,
:

i.i.

Eoee quomodo corda

sequitur ibidem,

rctpiirit

in

iustificationc praecejitorum

suonuu. deniquc
jjuc.
ir.,

quomodo

spiritualis sit lex, d.:

et

^a\

et

pro])hctac usipic ad
illud

ic

f.

loannem,
lius

Ex

eo regninu dei ciiangelisatur

et

omnis
(|uam

in

\im

facit.

faci-

est

autem, caelum

terram praeterire

de lege

imum

apiceni

6 Sequitur Praeceptum Septimum.

)

fc^lt

14 amaritudinis

17

enim mitis

H\<i)(x

mcttt an

Sequentia Fer.

III.

Nativ. 151G. pro Concione Lutherus dixit.

ajgl.

f)icr

e. 115 ff.

32*

500
otulore.

Decem

pi-aecepta Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

Ecce violentia opus

est

iu

dei

praeceptis,

qnia

iimi

tantum non

oortcx verbornm, sed nee iinus apex praeteribit <tc.

Seeiindo ad spiritum et secnndiim intentionem praeeipientis. sie omneni

eiipiditatem hie prohihet eordis,
Mntiii.
5, 3.

ita

qiiod

sit

impossihile impleri illud, nisi

paujieres. proinde
ps. ix.

sis

pauper

s])iritii

ut

Mat
fideles

v.

Beati

spiritii

in

jisalmis
su})erliit

^f.

10, 2.
9,
9,

proprio

veliit

nomine

Chnsti vocautur pauperes.

:

Dum

%.
'jsi.

10.
19.

impius
peri,

ineenditur pauper,

Et iterum

Et

factus est
erit

dominus refugium pauj)aupennn

jianpertas in spiritu:

et:

(|noniam non
in

in

finem obNno

pauperis, patientia

non
sit

peribit

finem.

Jgitnr spiritus linius literae est

nnlliis

quare manifeste patet, quod sine gratia dei

implet

haue legem, cum w

homo

natm'aliter eupidus vitio j>rimi ]H'ocati.

Corollarinm.
Sequitur,
*i.
5,

quod

legis luiins in litera impletio est nihil alind nisi deeipula

10.

est,

eormn veritas eor eoriun vamim eorum reetuin', quia doeet scilieet nmbram et litei'am operis tantununodo in pi-aecepto, 'interiora eorum insidiae', quia deelpiuntm-, dum sese iustos i'redunt falsi speeie opermu, ut non agnoquaedam, nt
ps. v.
sie:

Q,uoniam non

est in ore

Hebraice

'Quoniam non

est in ore

i.'.

scant
Miii. 2, 21.

malum

suae eupiditatis, ideo non gemunt pro gratia nee peccatum con-

fitentur,

sed stant seciui. ideo lio: . contra eos dicit: Qui doces non fiu'audum,

furaris, scilieet cupiditate, licet

non

opere.
late

20

luristae

autem hoc praeeeptiuu non adeo

exponunt, sed manent iu

liniitibus furti, ^erum

%l

7,

10.

si

opus non scqnatur.

totam latitudinein

in

coram deo, quicquid agit volunta.s, facere dicitur, etiam Serutatur enim deus renes et corda ps. \-ii. Ideo nos operum eamus, quae eupiditas perfieit: sed heu quanta
Quis enim avariciae
j^j^^^,

est latitudo,

deus bone!

et

specienmi eins vituperia

25

non

audi%-it?

Pnmum

opus

est

secundum sonum textus ipsum furtum, hoc rursum

furtum simplex, saerilegium, pecnlatus, abigeatus,

in quiiKjue species, scilieet

plagiatus, de quibus iuristae.

Nam
sit

hoc praeceptum secmidum

de paue lucraudo,

literara copio-

30

sissime et diligentissime tractant iu omnibus speciebus, teste proprio

eormn

sermone, quod im-idica facidtas

et nullo iiu-e

'tolle

meum

et tuimi,

opus

fuerit",

et saue infiuitimi

negocium praebet

ista eupiditas

hominibus eiusmodi.
et ignorante:

Igitm- fiirtmu est rei alieuae usm^atio

domino

invito
35

quod

si sit

in rebus privatormn, est fm-tiuu simplex, Si in rebus

sacris, saerilegium, Si in re publica, pecnlatus,

Si in ablatione

iumentoram

pecormn, abigeatus, Si i ablatione hominuin, plagiatus. Hos quinque gradus dirc pnniunt leges hodie, ut notum est, Olim vero in lege furtum 2.aHot.22,i.4. non puniebatur ultione mortis, ut Exo: xxii. sed pro ove ima quattuor et
et
quia tantum cortex
(^uonii)ilo

quia non tantum cortex

sit

fe^It

nisi sie

sis

14

l's.

V.

17 spe npeinin

19 non turandum, non furaris

AL

ed. Erl.

Deceiii

praeceptii Wittenltergensi pmedic.itii populo. 1518.

501
,

prt)

l)i)V('

uiKi

ro(l<li'l)aiit

si

tanicii

venclideraf
tliiphiin

:uit

(K-cidcnit

Si

antcm
si

adhuc integra apiul ouni rcperiebaiitur,

rwlderc
imiiis
5

taiitum rc<l(lel)atur, iukkI

certc
lex

iioii

halmit

i])se

vouniulaliatiir.
iiiiquiuii,

Haec

adlnic

lioiia
t't

csscl:

eiiini rigidiini est,

tolli.

ue dicaiu

pro rebus vitaiu

aiiiorro

animaiii
:>5.

pro victu

i|uam csca?
ciii|)a,

Nonue corpus melius est quam vestimontmu et anima plusaJiaiio.e, Unde et prover: vi. Legem Mosi seeutus ait: Non grandis est Si. ao
c,

ff.

eimi (juis

furatus

fiierit,

et

hoc

est veriun,

si

solnm

fiierit

Curtuni.

Uude
I"

se([uitur, (piale intelligat

furtum, dicens: furatur enim, ut esiirienteui

et

impleat

aniuumi, deprehensusque reddet septupluui

suae tradet
et
lil)eral)it

oiuncni

suhstantiam

donnis

sc,

<|ui

autcni adtilter est,

propler iiiopiam

cordis jierdet atiiniam suani.

At adulterium

liudic mitissiiue ])lectitur,

liLxari dclmil
i|ii;nii

magna

certe iiu(|uitate, furti iiitensa jiociia, (juae ])()tius

adnltciii,

maximc
1'

furtnin ([uod

ini)]>ia

corporis facit et pcnuria.

puiiitui',
et

l'orro sacrilegium

adhuc atrocius onuiihus

]trii]iliaiia

sciliccl

ro(a,

cuiii

tanieu sit
reutia

eadem

res sacra et

(luo

ad

]irc('iiiiii

usum, vcruni reve-

saiTonun ueglecta tarn

acriter castigatui'.
ita

ISed et hie su|)ersticiosissiinns

est praesidentiuin rigor, ipii nihil

fulminant atfpie e.xccrantur, ut recuilarum

argenti iisuri)atores
A'^eruni
(|U(id
:

suarimi, reddituum, possessiouum,

centies Argi et
20

aiu-i scilicet et

hie sunt
tut

quidem

vigilantissimis vigilantiores.

iiit<'i'im

milia

negliguutur animarum, (piod stu))ris, adultcriis

reliciuiscjuc

lil)idiniiiu

]>ortentis

totam foedant ecclesiam praeter insaciabilis avariciae averiuuu cum

iufinitis,

simoniis suis ac dolis et fraudibus

ranttu- (pii
tiiciunt.
illns,
(|\i<id

nemo

pmiit, .sed potius honoiMiniunt,

An
dcns

forte ideo leviora tani graviter

gravia non ad
..,

scd ad dcuni pcrtinent gravissinie puniriV

sibi

quod Et id

tarn

certe

credo vci'um,

vindictani servat eo duriorem

Icvioribus.

iu gravissimis,

quo

ipsi graviorein cxercent

in

Quanto

tutius agcreut, ut furibus

et sacrilegis parcerent,

sicut sibi volunt ]>arci a deo.

At

si

illis

parccrcut,
igitur,

iam
ne

certe ipsa penuria cogerentur et ipsi

melius vivere: non panunt

i)c

sibi (jno(|UC iiarcatur apiid

fui'tis

deuni. sed sine illos, caeci sunt.

iuristas.

rciiquis

tribus

remitto ad

(,'i\iles

Secuudum opus est latrociuium, quod a fnrto ea differt gravitate, (|Uod non ignorante domino, sed ])rae.sente et manitesta \i rapit alienum, tanicu magis raptores (|uam latrones ii vocandi sunt, cpiod latrociuium iiivolvit homicidinni.
35

Hoc

i)cccatuni

antcm nunc decus

et

et titulus est nobiliuni, et

iu

illis

quando(|Hc pnniuntiu-, qui sese defendere uequeunt aut resistere.

peccatuni
doluerunt.

Satis hoc

negociatores

gravitatcTu

eins

novcrnnt,

i|ui

ex

eo

aliqnaiido

Terciuni
in
40

i>|ins

est

usnra,

i\v

ipio

Cato Censor Konianus: fures

vero
iu

])rivati

nervo

et

com|)cdc

vitam

agnut,

|)ni>li(i

auro

et

])urpuni.
tali:

undc

usiu-aims sauguisuga populi dicitm- Et similitudine dcsiriljitnr

ut

vermis

6 Mosis

502
in ponio

Deceui praecepta Wittenbergensi praedicatii populo. 1518.

vel
uiiris

uuce totiim intus vastat,

et
occiiltis

ita

usurarius

siibstautiam

civitatis

devorat
5.aRij(.23,3of.

modis, quo

vitio

adpo ludaci laboraut, ut etiam

sibi licere,

umo
fratri

iuberi ex

lege putent,

ubi dieitui

Dcu:

xxiii.

Non
aliain

foeue-

rabis fratri

tuo ad iisuram ]>ecuniam uec fruges nee (|uamlibet

rem,
iioc
s

sed alieuo,

autem

tiio

absque usura id quod indiget eoimuodabis.

ftiit,

ludaeorum
in

duritiae tirnc

permissum

ut eo libentius abstinereut ab usura

gentiles.

ludaeos, quo liccntius potuerunt

in

At

Cliristiani

non parvo
et

gradu peiores sunt ludaeis, quod etiam fratribus suis foenerant,

?i- 15, 5.

tam
xiiii.

fre-

quens hoc malum, ut etiam inter raras

iusti
si

laudes ponatm- ps.

Qui
abslo

peeuniam suam non dedit ad

tinent,
i.2i)cii. 4, 6.

iisiu-am.

quod
de qua

abstinent nuilti, timore

non corde: Avaritia enim

est

pestis est proflmdissima.

i.

Quartum
veniat
in

fraus

in

negotio,

Tessa:

iiii.

Xe

quis cii'cumiis

iiegooii)

fratrem suum, quoniam vindex est deus de

omnibus,
eiiini

sed

liiic

tani latinii est, ut

lutifit'ia et

nunc non possit per singula discurri: quomodo

geuere
regula cliaritatis servanda est,

singula

negocia cimi suis excessibus, mediis, defectibus conmiemorem?

in
illa

Idcirco
ajiattr). 7, 13.

onniibus
vii.

quam

dominus Mat:
Ulis,

pouit:

Quae

vultis nt faciant vobis homines, et

est

vos facite

(piare in

omni

tractatu

necessariimi

imiciiique,

ut

prospiciat prius

quomodo secum
erit.

vellet agi, si esset

alterius loeo, ita faciat et ipsc, et tutas

haec vocatur lex naturae,

ideo enim
lex
et

immo
et

est eharitatis:

Charitas enim est, quae

fieri,

20

consyderat quae simt aliorum,

faciat

prius inspicit quid sibi velit

ut sie
lex
et

proximo.

dominus addidit dieeus: Haee enim

prophetae sola charitate implentiu". ideo

est
si

prophetae,

scilicet

est lex

naturae, est naturae sanae et incorruptae, quae ideni est

cum

charitate.

Qui
-j.i

autem hanc regulam

praeterit, facile

etiam fraudem perfcit, antequam advertat,

negotio, nisi vi aliqua sers'etirr et industria.

quoniam periculiun

fidei est in

omni

At quanta est hodie fraudis copia! onmis domus et platea ]>lena est et omnes de ea quenmtur. Nam et rustici alioqiii rdes ad fraudem simt instnictissmii. Et sane hoc mium etiam praeceptmu satis indicat, quid sit
miuidus,
est,

cum

sit

non

nisi

i-apina niutua renuu.

Et quod magis dolendimi

illiLserit

30

ea nunc consuetudine frans agitur, ut ne conscientiam quidem inde patiantur,

sibi videantiu',
si alter

quin bene se foecisse

altenmi

et imposuerit.

Sed ve nuuido!
Igitiu- tu cm-re

per singula

officia a\-tium et
r(>s

munera fraudes, cimi quot-

tidie excogitentur novae, nt sit perlculi

plenissima

nun hominibns
(|uam res

agere:

35

lucem vertunt
venditores

in

tenebras

et et

tenebras in lucem. denique obtinuit, ut

eniptores

omnes
sit

pluris

expouant

minoris

accipiant

in

proprio precio, scicet quia usu fallench mutuo nullus

alteri crecht

pruis verbis.

Quod antem
intelligentia

dictiun

est

de operibns huins praecepti

et

de

spirituali
40

eins,

quod

sciUcet paupertas

spmtus

sit

eins

vera intentio, ut

3 foeneraberis

8 i'oeneraiitur

17 Jlat: vi.

AL

22 dicens

fe^tt

Decem

praecepta, Wittenbergensi jiraedicata populo. 1518.

503
et

mortificetiir insaciabili. illa bestia,

aiiri

sacra fames, avai-icia, pliylai-gvi-ia

ait,

cupiditas,
lariueos
efi'ectu
5

racHx omuiiim malonini, ut Ajiostoliis

(>t

quae
ost

infinites

hodie
in

i.^im.

6. lo

tt't<'n<lit

a(i(r<'t

soni])or:
et

non

intoll igendum

de

]iaii])('rtatt'

scd affcctn.

Nani

niendici

ai- rcligitisi

jtussunt c^sc ditissimi cnpidi-

tat et avaricia iiiU rna niaxiniiquo fures eonuii deo,

et cn])innt i'oniin i'acnltates,

dum

invidcnt habentibus
isoi. 3, s.
""

Et Apoi^tolns vocat hoc

cuius

vitinni idolatriani, sicut

ps. Ixxvii. dicit,

(|Uod servicruut sciilptilibus C'anaaii,

et

id est

dcnariis.

Xmu S!"'

Canaan mercator

negociattir dicitur,

sciilptilia

([uae alia possumiis

figurata credei-c qutun auriuii et argentuni siguatum, luiinetatum et eoiiflatum?

i

Denique quod
diceiis:

sint

cultores

aiu-i

et

servi eins,

etiam ps. Ixxv. habet,

niauibus suis.

i. 76, b.

Et

nihil

inveneruut onines

Nnri divitiaruni in

Non

ait

'divitiae \nrornm', sed 'viri divitiaruni', ut possesso.s viros, possidente. divitias

Lntelliga.:
illi

servant, istae servantm-, idoo

illi

sjorvi,

istac doniinac.

Igitiir ut
1:,

eonchidamus, cum
inq>letiir,

sit

omnil)ns notissinuun hoc vitium, iircviter

ab.stinea.s,

hoc praeceptuni
est, corde

Si non solimi ex oj>ere

inimo ncc
autcrri:

satis

non cupias,

uisi

et aequissinio aninio feras, tua tibi

nain

nihil prodest, si aliena

non cupias, tua auteni impie

potest occisor
fieri,

diligas, sicut in qiiinto

praeeepto in seipsimi
aut neniini
eo
e.st,

qiiis

etiani si nulluni aliuni occidat

sit

iratus, et In sexto ciuu propria uxore adulter esse, ut

fiu-

dictum

ita

et in

propriis rebus etiani

et avaru.s

e.s.se

poterit,

dum

niniis tena-

citer diligit .sua,

quanquam qui

seipsuni occidit, quis

ei

eum

credat non etiam

projiria

alium occisurum esse aut vitam

saltem invidere?
(piod

Et qui eum
sua nimiiini

coniuge abutitur libidine, quis praesumat,

coneupisceutia
05
,

non alienam jwlluat saltem

Ita qui
Igitiu"
diligit,

cimi

sit

totus

libidiiie

fiu-ens?

quis credet, quod non etiam aliena concupiscat?

ueuter esse debet in

bonis ((uibuscunque,

si

abeunt, ne tristetnr,

si

veniant, ne laetctnr,

secundum
:

illud ps. Ixi. Nolite sperare in iniquitate, et rapiuas nulite concupiscerc

si

divitiae
.sed

*|. 62, 11.

affluaut,

nolite

cor apjionere.

Hoc autem

vitiata natura

non habet,
est.

oportet illud in Christo haurirc, qui pro nobis pau])cr factus

30

Iiimio uec hoc gradu

sit

conteiitns, sed videat etiam, ut de suis bonis

magis

velit als impartire

quam
fiat

aliena concupiscerc:
ut

nam hoc

liahct ciiaritas,

quae sola

est

impletrix

legis,

non soluni longissune

sua.,
si

abstineat

rei)us

proximi, sed etiam proxima

id sine dubio quilibct sibi
3,".

coulcrendo res

potest eoimnode :

nam

fieri vellet,

scilieet ut sibi tribueretur et

nemo sua

cuperet sed omnia candide faverent.

praeeepto tam perj>lexis negociis dato,

Xee potest regula melior tradi in hoc quam ut quilibet, in quocunque negoeio
ociilos

cum proximo
scilieet

cgerit,

ante

onuiia

coram

ponat hoc dictum

:

Christi,

spirituale

inteqiretamentum onmiimi praeceptomni

et

faciant vobis homiiies,

vos

facite

illis.

Et

illud

Tobiae:

Quod Quod
L

vidtis
tibi

ut

Rotio.
,

7, 13.

fieri lob.

is.

5 interna, et
fel^tt

maxime

fures

6 jdololatriam

11

dicens fc^lt

31 hoc

33

si

pussunt L, ed. Erl.

5Q4
uolis,
alteri

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

populo. 1518.

ne foeceris. hoc enim aspecto facilc quivis erudietm-, quid et

quomodo

agere debebit iu quocunque casu hiiius latissimi praecepti.

Nam
,

si

tibi faves divitias,

cupiditatem; et
id

non autem proximo tuo, iam non habe charitatem .sed Es euini fr coram dco, quia peccasli iu hoc praeceptimi.
scilicet

quod proximo debes,

favorem renun,
multi detestentiusit,

abstulisti
fiu-es

ab

eo.
ipsi

Ex
illos ftires

quibus palet,

quam

et

furta,

multo

maiores, ciun sine gratia millus

cuius cor nou in(juinetiu- avaritia:

verum

strangiat imperator, hos vero ipse perdet

onmimn

creator.

Unde
scihcet
lo

nee istud
ut
sit

praeceptum

pure est negativmu,

immo
ilhi

affinnativissimum,

sit

homo
cum

Uirgus, facilis, beraus hi proximimi, cjualis esse

fiu-to

non

polest, nisi

pm'issinuis a

iu spiiilu. ideo negatio

expressior est

quam

alBr-

mativa,

possit aliquis esse

quidem

liberalis, ut in statu incipientiimi,

sed

tamen non sine cupiditate: ideo nondum perfecte

debet esse pm-issime liberalis.

legis

huius impletor, qui

^De Lusoribus etiam

antm*.

quaerilur, an sint fures et ad restitutionem tene-

i'

Quod

lusores cupiditate et avaritia pecceut (qui sallem propter lucra

ludimt) ac per hoc

festissimmu

est.

coram deo fm-es smt alienaeque facultatis Nullus enim cimi alio ludit, ut sua illi

appetitores,

mani(id

tribuere velil

enim sine ludo facere polest), nee ut sua amittat, nee ut alienum velut sumn quaerat hierum ac per hoc ludus semper est contra charitatem et secimdum cupiditalem, quia quaerit quae sua smit cum danmo alterius et sallem non At tamen non lenelm- ad restiila quae simt allei'ius sicut quae sua simt.
,

sn

tutionem, quia

coram homiuibus non

ra])it

uec usmiiat rem alicnam

invito

domino, culum sciens

luserint.

sed consentiente per pactum

et volens, ideo

lutli:

uterque enim pc)nit sua in peri2s

qui amittit scienter et volenter amittit: lex enim

in illo,
fieri,

iustissima est,

ut qui

amat periculum pereat

foret, si

nisi

forte per

fraudem
hoc

Optima tamen poeua

posset

ut uterque amitteret:
sut)

enim

esset ins ludi

venim, quia uterque ciuu pericido

cupitUlalem erga

proxmuu exercet, Aul certe, ut fiscus principalis utrique quod contra edictum et Canonem ecclesiae agant ludendo.
sit

tollerel

lucnmi, eo
so

necesse restitui, patet, quia non esset alia causa nisi

si

Quod autem non quia cmu peccato et

alia

contra legem acquiritm- lucnun eiusmodi: sed

onme

tale est i'estituendum,

(juod cmn peccato acquiritur, iam etiam merctrices, inmio onmia

merca-

tormu

et

negociatorum
et

cpiae mendaciis, perirnis (seclusa tiunen fraude erga

et

proximmu

dolo iu re quae Iraclalm'), cupiditate veudmitm'

cimmtm',

35

essent restituenda,

quod

est absm-dissimimi, quia in

iis

non

est facta iniuria

quid fe'^U

4 Etenim

l'ur

h
fe^It

19 facere possunt

24 pactum hoc ludi

olle Slusgaficn

28 ius

ludi:
')

verum quia L
mcttt
nii;

33 iam

34 negociorum

SJjdjcr
ff.

Sequentia Lutlierus propo.suit Fest. Circumci.s. A. 1517.

gcljtt

Sgl.

l)ier

. 117

juiic^ft t)ot[)crge^f,

ju bct

'^''-''''''B'

om

28.

Scjember 1516; nut

oilfen oit

nid^t,

too uii)n mit

bcm

G-jotbiuin

. 117

eingefe^t ^at.

Decem praecepU Wittenbcrgensi

proxiiiio
si'd

pracdicatii populo. 1518.

505
ac(|iiisitac,

deo

et

legi:

ideo
(|iiain

tcnetiir
ihi

ad

restitutioiu'iii

iioii

roi

sed volimtati.s
pocuitoutiaiii.

siiae nialae,

fX|)levit,

(iimd

iit

ptr

contritiinuin

Eodi'iu
5

iiuidii

de nacerdotibus

et

religiosis
:

vol

lum

'

irantilju.s

seil

satis-

faeientilni.s
st'd

\v\ phiraliu l)eneficia possidentibiLS

non

teneiitiir

ad restitutiunem
ilki

ad powiiteiitiam de almsii, quia Papa habet potestatein

taiituniiiuKlo \iderLs, ijui

bona contraliebaiitiir

i'ercndi, tu

impe-as vel te

iiigeris.

olim

fugientes ad sacerdotia,
pcipiilo,
1"

ideo a popiil diligebaiitiir:

luinc

irruunt retraheute
creseit

ideo

odiuntiir.

sed haec avaritia bodie

lii>rnl)iliter

in bene-

fieioriun oecupatioue: at si sine Iraiide inipetrentiii-,

non ad

est restitutio facienda,

offieia
si

quampiaui sine

fi-aude seij)sum iiigerere,

praesertini
et

curanun, non

videatur satis possibile:

(pialis

fraudatiir

enim Papa
sei]iso

populus,

non
et

fiiiiil

talis

recpiiritur.

At

(juis

hoc de

audeat affirniarc?

tanuii

non

pudct pro seipso supplicare.

15

Tandem
nunc avaritiae

et

Contractiis

reemptionis

in

magiuun daninnni
ut

Intins

inmidi

scrvit,

cum

ideo census eniantur,

hicra augescant et certa

aiit

Hat substantia sine hibore et pcriculo, non ut deo liberius serviant

sitati

neees-

provideant,

cnni tanien intcntio Paj)ae

tuisse et esse videatur,

non
iii.

ut

oeio vaeeut:
;u

nam

labur

et

soUieitudo onniibus
tuo,

iinposita

sunt

(icn:

In

Wi'i-i. is'>.

sudore
avis

viiltus tni veseeris

pane

Et lob

v.

Homo
ii

natus ad laborem, sieut

'Jioi'

'

ad vohiudimi.

Igitiu-

aliquot
pueri,

eausas assiguemus iuste census emendi:

infirmi,

Si scilicet smit imnio senes,

ipsa vita sua,
ut religiosi,
2.-.

enim

satis

habent laboris ex

Secundo

si

siuit

alio hd)ore oci'upati, scilicet qui

deo serviunt,
Et
(pii

sacerdotes,

praelati

studio verl)0(|ue dei vacantes,

nt

com-

mimitati
oppidis,

serviimt et
vUlis.

alienae
si

necessitati,
deius

principes,

senatus,

j)residentes

Alio(|uin

unicuique secundum sunni laltorcni reddipecunia sua non

deliciis
nisi

turus est,

quid recipient

oci(^si,

(|ui

ad bicrniu, luero
ni.-i

non
.1"

nisi

ad ocium, oeio non

nisi

ad delicias,

non

ad peccaUini

al)utuntnr?

emptis,
servire

Non ergo illi sunt seeuri, (jui tantununodo sibi serviunt censibus Non quod eniere census adco sit malum, sed <|Uod avaritiae in hoc nee aliud quam divitias securas quaerere peccatiim est.
Sequitnr praeceptum octavimi.

PRAECEPTVM OCTAVVM.
Non
3s

loqneris contra
liugiiae,

proximnm tnum
Apo.stolu.s

falsuni lest nioni um.

i

'Vitium

quam

lacobus nuuidum

iniquitatis appellat,

omniiun post cor membronmi est peccaminossisimuni,

5 plura

nec^

ullum inembruni
1>

13 audiat

20 sudoris

22

lii

cnini

:i2

Sequitnr

praeceptum
')

octavuiii. fc^tt

L
Domin. post Fest. Circumc.

?bftf)ct

metfl an: Sequentia concionatus est Lutherus

biejei

A. 117.

2a Sjoibium

am

4.

Januar

1.517 gctjnltcncn i^rcbigt bcfi^cn loir nic^t me^r.

506
tot

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata pojmlo.

ppeciebus j)eccat,

1518.

excepto

corde

rjuod

oiunibus speciebus peccat.

Nam

linguae vitiimi in iimindo, promitteudo,

orando, docendo, nomen dei assu-

meudo &c. prima

sexto,
X. (jiiae

tabula in secimdo praecepto prohibitum, id est

omne verbum
5

qiiod contra dexim directe peccat.

Item prohibitum

est tercio, quarto, quinto,

septimo,

nunc octavo, prorsus per omnia praecepta praeter i., ix., solimi aiiimum tangunt. Nam coutra terciiuu agitur non orando,
et

gratias

ageudo,

legcndo

die

fest<i,

irrevereuter respondendo, exprobrando &c.,

Quartum parentes sperbe alloquendo, Quintmn malediceudo, detraliendo,

ftirandi

criminando &c.,

Sextum impudice locpendo, Septinuun

Igitiu-

consiliimi,
10

exiiiirtationem, exciisalioucm,

defensionem dando, Octavimi, nunc ut videbitur,

sicut prohibitmu est

mentieudo, adiaudo &c.

nocmnentum personae
nunc bonorum, quae

propriae, personarum attinentium, rerimi coi-])ora]iimi, ita

simt in fama, laude, honore, nomine, proliibetur iiocunientum.

Contra hoc praeceptum peccaut:

Primo
et
ii

et

propriissime docti,

niaxime autem theologi

et

luiiversi

qui

15

falsa traduiit discipulis, et utri(|ue dujilicitcr, scilicct vel scicnter vel ignorauter,

seciuiduni

hoc gravius peccaut vel

le\'ius.

De

Theologis primum, quia

,

gravissmie
et

omnium

peccaut contra

hoc j^raeceiitum

quando scripturam
aptant non recte.
20

sanctam

verbmn
fit,

dei

pervertimt et false exponmit vel

Hinc enim

ut false dictmn occidat

animas aut saltem discrutiet infoeUces

conscieutias.

De
in
iis

primis

horum
iii

simt haeretici et Monii singulares, qui dei verba suis

sensibus aptant et

sui obsequiiun captivaut,

et

quae pertiuent ad fidem

salutem. hoc

cum deberent conti'a, et hoc tam magumu peccatmu repu2i

tatur
*i. 4, *i.
5, 3.

apud
ut

deimi, ut nulluni aliud in scripturis frequentius acriasque arguatur

et ])r(iphetias.

per onmes figuras

corde,

nnde

jis. iiii.

Filii

f.

quid

diligitis

vauitatem

et

quaeritis

hominum, usque quo gravi mendacimn? Et v. Odisti

omnes qui
!B(.

ojierantiu" iniquitatem,

perdes onuies qui loquuntiu" mendacium,

6,

ii.ubi
1.

de

talilnis

magistris loquitur, ut patct infra, decidant a cogitatiouiluis suis,

spf.

1,

id est
et

studiis &c.

Et

ps.

i.

Beatus vir, qui non abiit iu consilio impiorum,

et

so

in

via peccatorimi

non

stetit,

in

cathedra pestilentiae non

sedit.

Et
est

ubicmique de dolosis linguaque dolosa loquitur, hos pseudomartjTes , id

falsos testes, taxat.

dei?

Dico ergo: Nunquid excusantur, cum faciant id ina iutentione et zelo Sic enim sese haeretici solent excusare, ut nostri vicini Pighardi Boemiae.
(juod non:

35

Kj^sjiondetm',

inuuo eo raagis accusantur, quia ex superbia pronolmit et

autl'e, suiipsius

cedit iste zelus,

quod

docei'i

magisti'i facti.

Unde
L L

animam L
iiit'elic.iter

10 accusationem

L
im
27 Et

15

priraum
;

L
a2 liugua

16 scilicet scienter
mcvtt an
;

20 discruciat

22

Mon

feljtt

9J!onuitvipt
odisti

Sfct)er

substituo
:J-1

vocem

Momi.

( ift

Wo^l ba

grici^tic^c .uoi/tot

excusentur

Deceiu praecepUi Wittenbergensi praedicata popiilo. 1518.

507
sU'im. io, 3.

Ho:

x.

Testimoiiiuni perliihco

illis,

tjuia

zcluni dii

li;ili(iit,

scd ikhi ,-(run<liim

purtaltit,

scientiani,

Et Gal:
timent:

v.

Quicunqno vos
ciiim

jifrturlnit,

iuiliciiiin

suiiin

Et

i.

*J[-

" y-

Qui aliud
sfd
5

enangflisavf'rit, anatliema sit

&i:

Tales onini liaheut boniun zdiim,

(juasi

mm

sunt

de

tali

zdo

scciun,

nun

crrent,

([uod pie

intendant, et garriuut, (piod onine peccatiini est vohiutai'ium et iutcutio noniiuat

opus.
ita

'At nos,

in(juiiint,

bonani inteutioneni
(^iims

et

voluntatem piani hahenius',

tpiod

et

fiunt

ob.stiiiati

et

seciu'i.

respondetur,

habent

pessiniam
seutiuiit et

volimtatcm
allegant,
]o

et

veneno.sissiniam

intoutiouem, iion

dico eain sunt

et

quam
jiiac

sed profimdiorem illam, <|ua superbi

intentioneni

nulunt aliud audire

quam suam
haue enim

bonani nee eredere

sup(i-i)iani

alii

(piani

suac

voluntati:
et

intiniani snani

non videntes, vestiunt eam

ficta
et

vio-

leata iuteutione

bona

et

i)ia

voluntute.

Vera

enini

bona

iiitentio

radicaliter
ojiera
voIuu-'CmoI'
n, -s.

bona voluntas nnncjuam

stat
et

seenra

et

sine tiniore: veretur enini

onmia

sua cimi lob, inmio verba

15

eogitata, ideo nulli adhaeret

aliis

bonae suae

tati et

piae intentioui, semper paratior

speeiosissiraa sua

cedere

quam

sibi credei-e, (|uan-

tumeunque

servet miitateni, custodiat

Secmidi, qui
ac minus
30

et.!

sit iritentio, quo timore fit, ut nihil novi nioliatur, pacem et aujjeat eoneordiam. falsa non doeeant, nt oeeidant, tarnen superfieialitor

quam debent
saepius

docent: ideo
ii,

sunt cnieifixorcs
fide Christi

eonscientianim

et tor-

tores

animarum, nt sunt
tideni,

qui

salva
tpiiljus

raro

opera,

de

operum doeent, mihi videtnr Apo: ix. dieere, qnod

iustieias
eo.s

Cftb.

'.i.

i.

locustae
seilieet

non occiderent homiues, sed cmciarent

doeent per ojiera
satistieri
])ro

mensibus

(|uinc|ii(',

(|nia

peeeatis,

et

tanien per liacc

doiiat.

lumquam

habent (juietem eonseientianun, (juani sola

05

fides Christi
in

Quocirca eimi

scri])tura saneta

velit

timore et hnmilitate traetari et

inipossibile
(pii
e.st,

magis studio

]iiae

orationis penetrari (piani

.sint

acumine ingenii,

qnod

sine

danuio
in

vel

suo proprio vel idiorum cjnos doeent,

illotis

nndo
Inde

ingenio

freti

eam

irnnuit

pedibus sient porci, tanquam

in

sit

hnniana

quaedam
30

seientia:

adeo nullo reverentiae discriniine versantmprofitentur dicentes 'llcni,

(pii

illa.

veniimt tot jiromptiili ad doeenduni, qui statini eognita gnnnmatiea theologiam

sine

onmi studio
id
fiiciniit

Biblia

res

faeilis
illis

e.st":

niaximc
id

auteni
est

distenderimt ventrem
<le

smun

siliquis

poreonnn,

philosophorum.
tt-alnnit

Unde

eis c-on(|neritin'

B. Hieronvmns,

qnod

arbitrio

suo
35

rej)Ugnanteni seripturam, et iani ])roverbinni fiutnni est, seripturani

habere

caeremn nasimi.
literali,

Hoc

effecerunt

insulsi

iJli

et

inepti

sonmiatores,

ludentes in sensu
t>cholastici,
et

allegorieo, niorali, anagogieo, et voeantur doetores

id

hoc propriissimo veroque nomine: Seholastici enini sunt,

est Indien et lusorcs,

immo

et

lusores tarn sui

quam

aiiornni,

(|ui

ncqiie

quid
10

sit

litera

ueque quid spiritus eognovenmt. Et ferenduni

si

erat tale

Studium
habe-

in quadruplici illa exposilione seriptiu-ac,

modo tanquam rudimenta

20 versant

2 Gal. .

AL

Et qui

15 caedere

AL

40

illi

expositioiie

508
reutiu-

Deceiii praecepta

Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

pro incipieutibus.

Nimc

vero totius fastigiiun eruditionis

jiertingiint,

iii

isto

ludo

.statiumt,

nee

imquani ad verum mtellectiun

qui

sine puritate

cordis niinqnani potest attingi.

])ii.ssiiui.

Illam autem quadrigam versant etiam imin jirologo Bibliae

Yide B. Hieronynnini
luristis

de eadem temeritate trac5

tantiuni sicripturas.

De
qnando
victoriani:

secimdo: enini ad literam contra hoc praeceptum agimt,

quaenuit (piam
faciaul conti-a

in Lal>\riiitho siio, id est furo contentioso, niliil aliud

onuiia

allegant,

quaenmt, accipiuut, quae pro

et

se

partem adversariani, ubi novo niiracido uniis

causLs, et factum
tenetiu"

idem textus

servit contrariis
10

dicivnt 'nemo Quid autein dicit dominus? Non loqueris falsmn testimoniimi adversus proximmn tuiuu, ciuu hoc pro te alleges quod contra illimi est, quem scis iustam causam habere? Sed habent iiu-istae est

hoc studiimi periculis plenissinnun, sed

et

seipsimi

confiteri

accusiU'e'.

pri\'ilegimn

autcm

est,

magnimi, ut mdli contra eos loqui aut cos iudicare quod nemo recte arguit quod non intelligit. At iims
neque
eis licet iudicare

liceat:

id
is

intellectus

est infinitus et inexliaustus,

si

est repertus iiu'ista qui oimiia norit: idcirco

non ante de

quam omnia
cUceut,
et ipsa

eoiiun mtellecta fucrint,

nun-

quani

licebit iudicai-e,

semper euim

non esse intellectmu quod

habent iura
licet

arguitur.

Unum
scilicet

tarnen dicendimi,
finis,

quod

neglectissimum,
s"

quod

vita,

virtus

omnium

legimi est pax, charitas, concordia:

quae

si

quis non intendit, legibus non utitm-,

ut

sed

abutitiu".

Qui enim ideo

putas

quaerit eiFugiiuu in glosa contra textmii,

ne,

litem proroget et augeat,

vivam legem habet? iumio literam mortis quaerit et con-a pacem laborat. At hoc ipsum qui non fbecerit hodie, minmi, si diu im-ista reputetiu- aut dives efficiatur. Si enhn tantum (|uaererent pacem quantuni htem, non tot liljris laboribusque forct opus. Igitur noli in faciem verborum intendere, nee quo et quoniodo ca possis torquerc et pondei-are, sed vide, quo ipsa respiciant,

'-J

uempe ad finem
i.Gor. 6,3.7.

litis et

im-giorum mortem.

At

hie diguissmie ctinsyderandiuu

capituhuu

vi.

Cor: prhuae, ubi Apo.stolus reprehencht, quod propter saecularia,

iudicia

id est teniporalia et victualia,

OTiitti).

haberent

et

non magis fraudem pate-

^^

5,4u.

reutm-.
dicitur,

Item Christus iubet, etiam palliiuu dari auferenti timicam &c.

Sed

quod simt

consilia,

non praecepta,

nisi

ad praeparatiouem animi.

Ego autem
3oi). 18, 22(.

illam praeparatiouem animi mirabilem non intelligo, quae

mm([uam
.s

Et B. Augustmus, (jui cxemplimi Clu'isti adducit, quod coram Anna accipiens alapam non praebuerit et aliani, meo iudico non recte intelligitur, ac per hoc male defendiuitur ipsi. Huc forte pertinere potest et illud miserum genus homiuum, quod sese
procedit et pervenit ad opus.

per phUosophiae Aristotelis falsissinuim

nomen

decipit et fatigat,

cmn

Aristo-

4 Biblico
bigtcn

23 mors

29 prima

36 Sei ber Umarteitung

feiner $re=

mu6

Sutfier '^ier etloo

Meilicis.

geftric^cn tiabtn;

bcnn Sofc^ct mcttt on:

Hie

in

M(?to

interpo-

mintur qaaedam de

Decetn praecepta Wittenbergensi praedicata populo, 1518.

500

telem neque
tariis

intelliffant

ipsi

ncquc doeoantur, fuhis

iiitorim et fiotis conuneiiilliidiiDt

pias in Christo aiiinias oecujiant ot oncrant, ininio

(lotins, iliim
iiiias.

ontlunt, hoc esse jiliilosophiaiii <|Uoil iion est, ineras(|ue seetanttir

Kl

multo sunt ipsis poetae ac quieunque

5

faluihitores foitunatiores, propterea (niod

recitent
fahiilas.
Uli

poetae, ut B. Aiigustimis dieit, esse Veras,

sohl

et

si

non

tanieii

crechiiit

eas

voluptate
si

vaiiitatis

dek'ctati,

aiiti'iii

crcthmt veras esse

suas fahulas.

Xaiii

nu'o consilio Aristoteles legeretiir, ccrte ve! in iiicdin

nn'diocri,
(jua

anno
lectus
lu

disei posset
est

ah
et

iiiuciiio

Ijcgeix'tur

aiiteni

non

sicnt liiK'Us<|ne
siciit

ea tide

relij^ione,

sacrae literae,

innno aniplius, scd

alia

quaecimque

levis et extranea materia, tantuni ut seii-etur,

nun

ut

dilin-

dei"etnr.
si

Vere

enini sunius sedneti

per Aristotclciu

c>t

connnenta
tot

eins, at<)ue
et

aliud non esset, hoc ununi satis erat argumentum,

quod

sectae

eapita

sint in ista bestia geutili, simili

Hydrae

in

Lenia:

nam

ihi

sunt Thomistae,

Scotistae, Albertistae,
15

Moderni,

et factus est tiuadrioejis Aristoteles et

regnum

in seipsiun divisum, et mirnni ([uod non desoletur, sed prope Quoniodo ergo potest lieri, ut veritas sit in tanta opinionuni euim sint contrariae, necesse est ut et f'alsae.

est ut desoletur.
conf'usioue".'

eum

Seil
nlii
M

si

isti

doctores

et

niagistri
et

))ei'eant et

contra hoc niaiulatum agunt,

manel)unt
niiraculu,

iili

soumiatores

pcrditnni genus

homiuum,

tjui

])racdicuiit

talsa

mendaces legendas, ostentant

aliquis impudenti fronte

fictas

relicpiias,

Irivolas
et

suas

visiones".'

Hie

iactat se

cum

Christo
in

matre eins

locutuni et risisse, puto etiani saltassc.

iacuit,

Hie habet toenum,

quo Christus

25

quod tamen hoc anno natimi est et rajjtum in horreo. Audivi ego quod mnlier qnedani, diaholo incitaiitc dcoquc volciit<', nf illudat ciusmodi superstitionis qiiendam i'atuum cultoreni, })ul)cm suam totondit et
factum,
illi

porrexit suadeus,
ille

quod essent
et

capilli

S. Catherinae

trans mai-e advecti:

et

credidit

cucuUus

pro

reliquiis

osculandos praebuit

venerandos.
turpitudinis,

Et
nee
eum2,3:[ifii.2,io.

eece

quid

tit?

Coepit etiani miracula operari ]Hibes

illa

innnerito, ut fullantur mendaciis, qui

30

non colunt veritatem.

tcstimoniuni
contra

Kccc haec

sint tarn
fiunt.

impura

et impudentia, nt nee

coram pudicis refeni possint, tanicn

n()n

Igitur

h
et

loqiumtiu'

falsum

Immines, sed
nujK'r i|uidani
in
(|U(i

contra

deum

sanctos iani regnantes.

Tale

et

ilhid

est,

quod

ostendisse dicitur foemim,

quod

fortuitu iuvenit, dicens, esse

foenum

Christus seu nescio quis sanctus doniiicrit.

35

Ista

ergo

fabulamcnta indocti

passini sacerdotes, sed plus

monachi

stationarii multiplicant.

Et

p;istores

non
tim.

panim

delectantnr fabulis legcndarum et indulgentianun et omniuni quae diei

illa

possunt, praeter euangelium, quia

luerosa sunt,

dum

populus a vcntatc2.
talibus

4, 4.

auditum

avertit,
I

ad fabulas conversus.

Sed ve, ve atque ve itcrum

reformatione
ecclesiae, ut

fabnlatoribus

Opus

liic

esset

maxima
A

prorsus

l.'i

quod non dpsolatnr L

30 possuiit

17 esse nt
3:!

et

fc^lt

24

ilhidef

27 Cu-

culns

fortuito

510
niliil

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

(juantuauaiiKjiie

1518.

pimn

et

bonuiu

praedicari
siib
tali

pcrmitteretur ,
pietatis

nisi

quod
illa

authonticimi et cauonisatiini esset:

nam

specie pariter

monstra fabidariim intravenmt, ut praedicatores

poetas gentiles fabidis
esse,
et

ecelesiastici

prope supereut
satis
-,

meudaciis,
et

Immo
iiou

ausim dicere, nee tntiun

priueipalis
ul)i

quod probatae legendae

niiraeula sie praedicentur,

eniui

ut inde veuiat
lia-

usus omitteudi Euaugeliuin.

Siuit

pars sennonis

bendac, sed tautummodo interspergendae Euangelio,

et 11011 iiitegro sernioue tractaudae.

ad propositiun

faciant,

Seciuido, prohibetur oiuue

raendacium,
triplex:

hoc

est,

f'alsuin

testimoniiun
perniciosuni,

contra proxinuini.

Est autein

locosum,

officiosiun,

secuudum E. Augustinum. locosum proprie non

daciuni neiiioque
fallitin',

est

meudaciuni, quia

statiin percipitur esse

mcn-

et ille etiani,

qui sie mentitur, intendit sie loqui,

scilicet tnrpiloquiuin

ut appareat false loqui et nugari.

seil

Est tanien peccatuni,

in religionibus

scuiTilitas et vauiloquium.

Contingit autem, quod

alicpii
fit

tain nidcs sint,

ut tali etiam fallantiu",

dicitur 'Si

maxime quando

iste locus, ut

cum

rem

perdidisti,

dictuni desuper pone', scilicet super

da calidam similam pro eleemos}Tia et salem bcnerem perditam, 'et invenies', quod rdes
ofBcii, id est obscquii,

intelligunt 'super similam' et credunt se iuventiu-os, et similia midta.

Offieiosiim,

quod causa

fit

ad salutem

et utili-

^o

tatem suam vel alterius sine

2. TOoj. 1, 19.

clitaretur et aliquis negaret

damuo alicuius, nt, si pudicitia foeminae periesse eam ubi est, vel aliud simile. Tale menin Aegj'pto.

i.gom. 19,14.

dacium dixerunt obstetrices hebraeariun mulierum

CO

Item

Micliol,

uxor David ad Saul. vide ibidem utramque suo loco

sit

liistoriam.

An

autem
ar.

utendmu, respondit B. Augustinus, quod non, sed dicat verum quantum

potest aliis verbis, ut de

quodam Episcopo

dicit li:

de mendacio, qui iudici

quaerenti reum,

qui ad se coniugerat,

respondit 'Nee mentiar nee prodam'.

rationali causa
fit

non tanien est peccatiuu mortale, maxime quando

tiu'batione subita.

et per-

Peruiciosum, id est damnosum, quia ad

et fallit sie
Surf).
8, IG.

damnmn
ijjse

alterius fiilsiun dicitur

ao

mentiens proximum, sieut non vellet

faUi, de

quo dominus

per Zachariam: Loquimini veritatem unusquisque

cmn proximo

suo.

Et iterum:

Sa). 8, 19.

Pacem malum

et veritatem

diligite

&c.

Haec enim simt quae

jiestentissime,

placent

milii.

Hoc
regnat
33

in negociis, tractatibus, pactis, l'oederibiis, literis, sigillis et

onmi cou-

versatione
iioi. 4, 2.

liorainum
illud O.see:

hodie

latissime,

potentissime

secundum
ne

Mendaciimi,

fiu'tiun

&c. inundavemnt, Quia homines

fac et alteri,
et fjuod uolis,

obliviscantiu- illius regulae '(iiiod tibi vis fieri,

foeceris', excaecati cupiditate

propria &c.
si

^Vide autem monstrum humaiii cordis, etiam

4 tantum satis
')
ijiex

omnia

alia

peccata

12 propriae

37 oliliviscuntur

L
S3gl.

2'd\d)tx
ff.

mcrtt nn: Sequcntia Luthorus tradiilit Die Convcrs. Panli. A. 1.517.

. 120

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata

hoiiiiiicni
11(111

populo. 1518.

511
iiaturniii
lio-

iiicdarciit

hoc soliuu

viiiiiiu

iiKixiiiic

est

c'i>iitr;i

minis.

Primuni:

Ciiiid

enim onuiis
f'alli?

lioino niagis (niaiii siiic dcsidtial

]i. Aiit;iistiuiis,
(|iii)(l

natura?
a<lci>

quid niagis
(Ifsidci-t't
>i

liorrot

(|naiii et

.sicut

aiiiiria

iilliil

ut

vcritatcm,
luxuria,

taiiu'ii f'acit

cdiitra luiiiio, et

lilK'iit<'r.

Driiidc

ttiaiii

a'uia

vcl

ira,

iiixidia,
ciiiii

accidia, aNaritia ciuii iiuillis bcstiis ((nncnil,

liiic

taiiuii

vitio cas sujicrat

dialmlo,
Inniiiiii

(|iii)d

soliis

lioiiui

iiu'iidax

est

et
-joii.

dialiuliis

))at<T
e.st

eins:

soli

tiiiiu

ratio

et

scniio
(|ii(id

data

sunt,

(umnim
couNicia
liuc

r,

44

officiiuu

veritatcm
acrius

diccrc.
si(]uis

Et

liiiic

orcdo,
in

iiitcr

iniinia
l'rit

milluni
10

sit

(juaiii
a'i

dicatur

faciciu

iiR'iitiri.

ciiiin

coiivitiiiiii iilu.s(]uaiii

luxiirio.sus, cbriosus,

iraciiiidus, sii|)crl)iis di<atiir,

xiliiini

puto

quod natura idoo

deni(iiic
,,
liiliii<;iiis
15

iaciiiiis

sentit,

qiiia

innaturalissiiiiuni

est

lidniiui,

liiiinaiiac
.

sociotatis iiiaxiiiius JKJstis est incndaciuin.

.

Tcrcii)
ot

jM'ccatiip

<>ontra

iioc

inaiidatuin

adnlationc,
alia
sit

siih

qua susurro,
v.

li

(crcia liiiaua et

(iiunia

mala

liii'iiac:

xidc jiracccpto
<'ito

Hoc
et
||

antciii

vitio

niiUus

lioiuiuiiiii
<|iii

xacinis est,
rci'ta

nisi

(|iii

vclit

occidi

onininni odia nicreri, puta

seeuuduiii illud
id est,
))s. xiiii.

cordis

iiistitiitioiic

iiuUi

tacct

vcrilalcm,
>t!j. ir,
.j

Ail

uiliiluiii

dcdiictus est in coiispccln eins nialignus,

iiialiini,
(|iiantuiiilil)('t

non timct

nlliiin

lioniiiicni

sit

potons, dives,
|

sapiens, iustns (non eniin accipit personas nee, ivspioit faciem), rursns tinu'iitcs
20

2. enir.

19, 7.

Ii

glorifioat,

qnantumliliet sint

infiniii

et

panpores atquc

stiilti.

Iilcirco

aut
et

adulanduni est

mundo

aut odiinn sustiiicndinu u mundo, (|Uod in Cliristo

est.

omnilnis sanetis satis nobis monstratum

domini'tiir,

Hoc

auteni vitium licet passini

totis

tarnen in
(jui

auli.s

prineiimm

et

pontifieum

castris

trininpliat.
i-vric
iil>i

Jbi eiiiin
25

sunt,

mollibiis vi'stinntnr et
locus, a

teucias liabeiit aurictilas, et

non
est

est in

mundo

quo adulatio dcheat abesse longius,

subiectis

et tarnen

freqnentior et putcntior, si(|iud('m seductio priiici|Ms in maliini aut ictiactio

a bono,

necesse est,

oninilins

noceat

iieipie

est

noccntior

]icstis

regnomm
bellis
30

et provinciaruni

quam

adulator in

aula.

(^uid

ciiiiii

qucrimur de
est:

aut gladiis aut armis?

Adnlatoris lingua super oiiines gladios

deberent itacpie ab aniis (juam

maxime

repelli et

gravissime

piiniri.

Legitiir

de Alexandro
videret

Komanonim Imperatore adeo

infenso

adulatoribus , ut,

cum

coram sese inoUiore gestii aliqueni adulantem, non dimitteret inipunitnm vel si maior erat salteni derisnm. Et Diogenes interrogatus, <|naenam
feranim esset
35

noeentissima,

respondit 'intcr

feras Tvranniis,

inter

cicures

Adulator'.

Honun
detestationem

duces

et

exempla
natu

in

scripturis
et

sunt tarde reperta, forte

caeteris
est

n1>

vieii Iniius:

piimus

insignior

Doeeli ]diifuit eaedis i.som.21,7.

maeus, qni

i.

Reg. xxi.

et infra Saiili in oniuibns adulatiis

causa

5 accdia
ccrto

IG
Iiiip:

vcritatem, et

31 Ko:

17 iiiagmis L secundum L '38 xix. AL i. Reg. Kom. Imp. h

24 auriculas,

512
i.3am.23,i9.

Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo.

in

1518.

oranium sacerdotiun
scqiumtiu" Ziphei,

Nobe, sed

2.3nm.i(!,3.
I.

proditores Da\nd,

Sollt. 31.

etiam Da\'id regem decepit.

mala David paravit. Hunc tandem Siba, servnis Mipiiiboscth, qui Sed attendant, quo fine Doech consumptus est
et niidta alia
et
filius
eiu.s

cum
2.

Saide, cui adulabatur:

2.

sed

patris aduiatiouem inlbeliciter

Sani,

iuiitatu.s

RfS.

i.

.statin!

David

occi.sas est.

Unde

et ps.

li.

totus

eundem

*t. S2, 3. Gf.

Doech

fidminat:

Quid

gloriaris

in malicia?
,

&c.

Audiant adulatores, quod

to

seqiiitur:

Dilexisti

verba praecipitationis
et

linguam dolo.sam, propterea deus

de taljernaculo
tuo
et

destraet te in finem, i'adicem

evellet

te,

et

emigraliit

tuam de

ten-a viventium.

Vide,

quam

exaggerata imprecatione per,

sequitur adidatorem.
praecipitent,

Diligunt enim verba praecipitationi.s

id

est,

quibus

lu

pessundcnt, absorbeant proximos suos apud priucipes, ut ipsi

et placeant &c.

tantummodo dominentur
dictum

in iudicio publico, de quo et supra uotaiiorum, patronormu, advocatorum, Hie autem iuristanmi, est. iudicum periculum agitiu". Hie iura ipsa sanctissima rosae patiimtiu' cou- n ditionem, ex qua colligit mel apis, veuenum aranea, et dicimt pulehre sese

'Lltimo peccatur falso testimonio

excusantes

'Vigilanti

im-a
siuit

subveniunt',

et

itenun

'Confligiendiun
utiles,

est

ad

remedia

iuris'.

Hae

duae regidae vehementer

pruo ad proro-

3fi. 29,

iustieiam, deiude ad seminaudam litem, tercio ad impleudum marsupinm oausidicorum, uon quod regulae illae malae aut falsae sint, sed quod fere nimquam bouo usid serviaut, quod patet si advertas, quid ipsi inteUigant per 'Remedium iiuis' et 'vigilanti ad iura', Nempe id scilicet, quod cmn vel teste conscientia pessimam habeat qnis causam vel saltem dubiam, non hie audit consUimn sph'itus 'tene certum, dimitte incertimi', iimuo id cogitat tantum, quomodo ex causa pessiraa faciat optimam, videlicet quod aegrotat, remedia iiu-is illi adliibet, et hoc est 'vigUare' eoiiun: vigant euim 20. ideo super iniquitatem, ait propheta, et ita fit, ut ex eodem textu iuris unus veuenmn, iniquitates defendens, alius mel, iusticiae patrocinaus, haiu-iat.

gaudam

20

25

Hie autem quid dicam?

hie
illud
illis.

nisi ut

miseriam Christianonmi deplorem, qui

lites,

omue Studium suum convertenmt ad

matti). 7, 12.

iudicia, forum, nee idlus dignatm*

30

Christi

attendcre
te,

quod

vidtis

ut

laciant vobis

homines

et

vos

faeite

Obsecro

homo,

tenta,

proba, inteiToga teipsimi,

si

quando nou
liti-

habes causam
garet teciua,

cum proximo, nonne velles ut crederet tibi? Hoc ergo

eidem
et cedis?
et

ut te dimitteret in pace,
^is,

ut faciat tibi

homo

alter,

Cm3;.

uon

facis et tu

'At, inquis, consiUiun est,

uon praeceptum'.
Cliristus

Respondeo: quomodo est consilimu

non

praeceptum, quando

22 vigilaiitem
')

32

si

quam L

35 caedis

A
111.

SDJdjev mcrft an:

Sequentia Luthei-us proposuit Dom.

post Epiph. A.
fc^oit

l.")17.

er

3.

gonntng nad)

(Jpipljnnien- fiel

tiirf gctjrt einer "ifrebigt

ati3iiiiei)inen;
iiielleidjt ()nt

uom

'25.

1517 auf bcn 25. Sniuiai:; ober ^nnuat 1517 an: baf)er ift 1do1)1

hai Dort)crgcl)cnbc

ein Serfctjen bei t'jdjer

im

SJiQniiftript

,Dom. IV.

po.t

Epiph."

geftniiben, gl. I)icr

. 128

ff.

Decem
statini adilidit
iiulliiin

pi-aecepta Wittenbergensi praedicata populo. 1518.

513

'Haec tmini lox

pruec-cptnnr.'
iraciii

et

proplietae'?

nuii(|iii(l
liiiic

lex est oonsiliiim? crtro

sc(|uiiiir,
iiisl
(|iiii(1

rcstat

niiUa
in

lex?

Qiii<l

et

Christi et

iiatiirac

ohliti

modus

aii'aimis
sci-viat

tcncliris

'.'

idcirco

jicricii-

Idsissimuni est stiidimn iuris liddic, cnin

5

iioii

ad pawiu, ad

litcs

com-

ponoudas, sod suscitaiulas proldiiaiulastjue.

At
ceniur et
scriptura.

diois

'Si

sie larci-c (jportcret

cito t'iitunim est,

iit

pcdihus coiiculest
(jiiod

omnia

rapiautiir

nuae iial)emus\
et

Hie dico:
viduas,

lux-

vult

Ideo enim pupillos, orphauos

paupere.s et

oj)pressos
j)ropter
])ro

nos voeat,
10

Quod
uon

seilieet Euaiij^elium scrvaiites ]iatimiir

plnra

mala

verbiiin eiit,

viiulieantes, noii retaliantes,

iit

immo
tilii

etiam orantes
iio.stri,

pcp-Woitii.:.,!

sequentihus et calumiiiaiitibiis uobis,

caelis,
(piia
et

simns

patris
et

(pii

est

in

ipse

lienigmis

est

super ingratos

malos.

Et dehei-enms
est
et

gaiidere,

nos esse pnpillornni nomine dignos, ([noniani jiroteetor eoruni

si

Cliristiis. tiiiod
15

rej)etimus et litigamus, (|uan(lo erimns jnipiili?

in consilia mutaxcrnut, diccntes, (|uod

\'erum

liaee salutaria j>raeeepta nohis

secundum
Atcjuc

])rae|)aration('ni intelligcnda sint animi, et nijii atlendnnt, (piod

assidne veninnt

casus praeparatiouem
hie
dixit
2u

iiiani

in

opus extendeudi,
sapientiani
et

et

tanu'n non f'acinnt.

i)()tentiani.

vide
:

dei

pott'utissimam

sapientissimam
Iota
.

Ipse
i-'m-,

\'erl)a

mea non
noluut

transibnnt et

unum

non
.

i)raeteribit
,.
.

a lege, donee
,.

21,

3:i.

-tMUi. ;.,i.
*i. 33, y.

omnia

haut, vide, ni(]\iam, ([uomodo

(|ui
illis

verum
et

sit:

ijjse

drxit, et facta sunt.

lUi,

auti'renti

pallium

tuni(!am

dare,

coguntur etiam

eamisiam

uou dederimt tunieam volentes, et ))er illos invitos impletur niandatum, quod per spontaneos noji potnit. Fre(iuentissimc fit euim, diuii dno super re (juajjiam contencUnit, per amicum pactum, (|uilil)et
dare inviti,
<|uia
25

alteri ceden.s,

aiubo accepta

rei

parte contenti forent, ubi

dum

litigant louge

phu-a eonsumimt et hi caiisidicos profundnnt du]ilo

alteri

quam

eogerentnr eessisse

partium.
et
et

Quid? quod
etiaiu

aiiijui

ultra

rei

sunnnani iluplani etiam consuest:

munt,

tarnen

illam

perdnnt.

Hie cantari tenipus

cedere x Horcnos
ipii

lustus
irridenti

es, *i- n.

137.

domine,
30

rectum indicium tnnm. da ('ausidico ingrato, alieuo,

pro
lite,

tc

XX

tlorenos

qui

uuluisti

i'ratri

pro

jiace.

C^uis

est hie reprehendendus, nisi tu

omiiium eaecissimus,
ut haberet

pecuniani profundis

indignis eiun peceato,

tuo,

(juam

cum

nierito pot<'ras relin(|uere iratri

?

adversario

quem deus dignum

iudic;u-at,

C^uod

si

trium))haveris,

tamen

ciuu peceato habes triiuniihnm et in niorte utrotpie nudus invenieris.

35

Vei-um haec dieta

lare,

siut

de privatis

nam

])ul)lieae

personae debent vigil{e(|uirere

ut uulli

fiat

iniuria et requisiti vindicare illatam.

autem per-

niittitur infirniis, proliibetur

antcm Christianis.
i.'Uotr. 4,15.

40

Ultimo notandinn, quod, sient Apostolus Petrus ait, nemo patiatnr malefactor, id est, non debet fateri sibi iuste iieri, si sit innocens, sed culpam ablaturi denuneiarc et penes illnm relintjuere acnleum conscientiae.
ut fr aut

27

(iiinil

.tliqii!
I.

(luoil

ultra

L
33

Sut^et^ 3ntc

514

Decem praecepta Wittenbergensi

praedicata populo. 1518.

Sic enim sancti MarfryTes Attalu.s

in oecultis oimies Christiani,
L'

cum

suis accusati,

quod

infantes vorarent

constanter

negavcrunt usrjue ad moi-tem.

d(iiiiinus et iudicet.

Sic

(Jiir.24,j2.

Zacharias a loas rege occisus dbcit: videat

Cantuariensis occisus
tores
est,

Et

S.

Thomas
idlo
r.

nou quia

uollet res auferri, sed quia iustitiam al)lares,

habere negavit:

nam

utique permisit auferri

neque

restitit

modo.

Quin

Stephanus quoque adeo negavit suos persecutores iuste agere,

Sic S.
alia

ut etiam

pro peccato eorum oraret.

Hieronymus
nou
tinniit,

scribit

de midiere
innocentiam
et

septies percussa,

quod mortem

et

omuia

sed

secum vohiit
3of). IS, 22.

ferre.

Immo
ne iuste

ideo Christus
ille

Malacho respoudit dure

negavit
lo

se male locutimi,

sibi

videretur foecisse:

ideo etiam respondit

et

Caipliae,

se esse filium

dei,

et

falsum testimoniuni illorum coofutavit,

tarnen vitam sibi auferri permisit,

immo

vohiit.

ita et

nos rem relinquamus,

iusticiam servemus.

Recajiitidemus itaque et in

smmuam

ducamus: hoc praeceptimi tuuc

is

implemus, quando non sohmi falsum testimonium non loqnimur, sed nee de
aliquo
dici

volumus audire aut permittere

(sicut

faciimt,

([ui

credunt vel

adulatoribus vel consentiunt detractoribus),

dati, si

muno

adluic reus est huius

man-

non onmi studio

sollicitus sit fratris iniuriam,

si

iufamiam, ignominiam

excusare,

tegere aut saltem

non araplius potest extenuare, contradicere

:

infamantibus, accusantilnis, detrahentibus

sie

enim

sibi

vellet (piisque

fieri,

20

et sie erit filius spiritus dei, qui paracletus vocatur, (juia

loquitur bona pro

nobis

et

dat testimonium

sftiritui

uostro

bonum

contra

omnia testimonia
aliis

diaboli et conscientiae, deinde ut etiam doceat ignorantes deiun deique volim-

tatem, moneat errantes, resistat decipientibus et haereticis ac

lit.
1, 9.

raentium
2:.

deceptoribus,

ut Apostolus

ait.

iustam, salutarem, imioxiam et

idor.
1:1,4.

Quare hoc praeceptum requirit veracom, omnino totam fraternis officiis deditam linguam,
sit

atque id

e.x

intimo cordis favore. haec est charitas, <juae non agit pei'])eram,
Igitur etsi

non

emiatur.

non

necesse confiteri

sacerdoti

si

ii-atrem

non excusaveris accusatum, foedatum

\'el

falso testimonio, ojipressum adiatione

detractione

forte

contentus,
silentii

(juod tu
et

non ea

foeceris,

certe

coram deo
fratris

so

reus argucris
tni

tam impii
et

male ociantis linguae, quae in hanc

est.

necessitatem et servitutem tibi data

At

in te irrivabis

raox occideris,
e

Et

id est

omnia quod deus vult, ut quantocius

riu-sus si id foeceris,
et

propter

verbum

eins

quantocitius accipiamus.
liffentia.

mimdo Haec

eiiciamm- et

occidamm-

coronam

iusticiae
3''

est vera et sjMritualis huius

praecepti iutel-

12 relinquemus

33

irrltabis

Decem praecepta

AVittenbei-ofensi praedicata populo. 1518.

515

PRAECEPTVM
Non
eius,
conc\ij)i.sces

IX.

c"c

X.

donniiii proximi tui, iicc dcsiderabis uxoreni non servnni, non ancilhmi, nou hovoni, non iisinnni, lu'c

uuiuia
.'i

(|iiaf

illiiis
inclu.^a,

sunt,
(jnia

'Haec snnt
Christi

in sexto

i't

septinio

setunidnni

cxpiisitionem
et
rei
wattii.
5.

ibidem proliihctnr omnc dosiderinni

(jiii

et

concnpisccntia nxoris
eani,

proximi: nani
est

vidcrit

nndiorcm ad conrnpiscendinn
et

iam moeoiiatns
iit

2.

eam

in

eordc suo, Deinde avaritiam

ei,

<'upiditatem

adeo danmavit,

etiani
lu

tunicam dandani inboret

istis

(jui

pallium abstnierit.
ips('

Vernm
vii.

vi<lctnr nieo
cnpidita-s,

Waiiii.

r,,

40.

indicio

duobiis

))r(''ptis

])roliil)('ri

fomes

et invinril)iii.s
vi. et

ipsa

iu(|uani

radix malaruni coitationum, nt seilicct

et

inteiligantnr
et
(pii

proliibiti

consensns cordis
liie

siiiuiun
ijisi

meinbronnn,
niotns nna
tieri,

verijuni oris

opns eorest oriijo

poris niali,
iJlorum.
IS

vero etiani
oportet

])nnii

cum

l'omite,
in

Nam

nos

ita

jiuros

ant<'(]nam

re<;'nuni

eaelonim

venianuis, nt nee

motns mali
sanitas

in

nobis sint nee nJlus

fbme.'i

ad mahnn imli\itio,

nans, sed

perfecta

corporis et animae ab

omni prorsns
(^uis

(juod
ao, 9.

sane in hac vita non

se

fiet nee est in potestate nostra.

enim

orloriabitnr spr.

mnndum

habere cor?

quis

lumc

iguem

intimissimimi
et

extingnet?

cuni
Ideo-sim.
7,

Apostolus ehmiet adversns haue mcmljrornm legem

20

legem pcceati.

23f.

ijue ocnios, aures

oimiesqne sen.sns intus

sed concupiscentiam

et foris coliibenuis,

ne regnet pecIdco dcniquc

per ignem

catuni

in

nobis,

inillus
in

eohiben;

j)ot<^sl.

dens miserieors statnit corpus nostrnm

j)n]verem

redigere et

universalem ineinerare, nt consnmatnr onnie vitinm carnis nostrac perigucni:

adeo odit deus

25

iiauc iinnuunliciani.

Et

liinc scquitiu-,

(juod

sola

ista

iluo

nuUo (luautumlibet sancto aliqno modo implcntui': caetera omiiia implent, quia opus, verbum, conseusimi fbrtiter opprinnmt, Sed hie manent rei et peccatores, quia nihil de istis praeeeptis imjjlent, cum sint infecti invincibili coneupiscentia carnis et rennn: ideo omnes jieccant et iHm. egent gloria dei, ideo omnes orant 'yanctUicetur nomen tnnm, fiat volnntas
sunt
praecepta, quae a
tna,

:i,

2a.

30

dimitte

nobis

debita

nostra',

ideo

omnes desperant
dei,

in

meritis

suis
'jii.

timore suae innmmdiciae et confidimt de misericordia

nt sie l)ene])lacituni

ht, u.

stetdei super tiinentes

cum

et

sperantes in misericordia eius.

iJla

illa
35

Hiuc etiani duo praecepta

dissolvitnr concertatio
aliud
prolribeant

Scholasticoruni
et
vii.,

doctonuu,
an
sint

An

quam

vi.

item

diversa
o]icribus,
rci)ctita
dicx^rc.

praecej)ta, et frustra laboraut,

[uae

dum

hacc dno de cordis

])rohibita,

iiitclligunt
si<^

non possnut negare

in

vi.

et vii. esse

ac

eadem

et frustra posita

haec duo,

cum
I-

sint

eadem cum

illis,

nee possunt

23 Vitium iiostrum per ignem

')

35Bn()Ticf)cinlid)

ift

bct

Sprmn

in

ili(>

I'iirilicntinnis

Mariao S.

l-''Off.

bai

Cfj;orbiiiin

ju

bfiTi

nrtrt)folgcnbcn Stcf.

m*

518

Decem praecepta Wittenber^ensi praedicata populo.

illio

1518.

qnod
qnia

opus,

hie vero

cogitatio,

.seu

Ulic

raanus,

l\ic

cor pi-ohihcantur,

Ciristiis

ipse resistit, qui illa de utroqiie intelligeuda docet.

illa

Restat ergo, ut Apostohim Paiilum sequamur, qui

cludens dioit:
Hiii.
T,

duo

in

uno

coii-

C'oncupiscentiam
:

nesoiebam peeeatniii,

nisi

lex diceret

'Nou
etiam
s

j.

eoncupisces'

Ro

vii.

Et
iiic

late ibi prosequitur illo teneri oniiies sanctos,

seipsum:
impuritas

ergo
in

fomiti

maluni

et,

ut sie dixerini,
qui

essentialis
illa

seu causalis

nobis

prolbetur.

ergo oninia
et egere

superiora se putat

implesse, saltem hie videt sese

immunduni

se Christi niundicia pro

sese oblata et acceptata a deo, patre misericordiarum.

Porro ludaeorum vel

opus solum

jiotius

poreorum

intelligentia inilignior est

quam

lo

ut in praecepta haec admittatur.

Dicimt enini,
pimitiu*,

quod

vi.

et vii.

prohibeatur

et ix. ac x. couatus exterior et

indicium operis manifestum, quo

ut siquis
rapere
inciperet
filiam

modo

et

apud luristas conatus

alicuius aut pararet insidias vitae alterius, j)lectitur cajiite,

Ac

sie apiul cos

i!>

cogitationes et verl)a sunt libera,

plena dolo et ira et amaritudine et ojuni,

intus
nuilier,

Such,

39.

ut Christus

ait,

spurcitia,

quia mundaut id quod deforis est,

autem
quae

plenuni est avaritia et onmi iniquitate. propter foeditatem

Ideo S%aiagoga est

dimissa
est.

illa

suam dato

libello i-epudii

Haec simt decem verba, ut ait Moses, in quibus prorsus omne mandatum salutare continetur, et licet possint redigi in pauciora, rursum distribui in plnra, tarnen placuit deo in denario numero illa ponere, qui est numerus
uuiversitatis perfectaeque
ita

20

summae, ut

sicut

omnia olim contingebant

in iigura,

et

numerus

iste

denarius praeceptonmi ideo assumptus est, ut figuraret

omniimi praeceptorum summam.

^Finitis praeceptis

decem nmic

reducenda sunt ad
nisi

illa

tarn

multa

jr,

genera peccatonun, siquidem nullum est peccatum,

quod contra praepeccatorum

ceptum

sit dei.

Nescio enim, an coufessnris expechat tot

et

differeutiis

memoriam onerare
deinde ct>rde,
v.

sacerdotem fatigare, ut simt:

iii.

i.

omissio et comniissio,

ore,

opere,
vi.

quinquc sensus,

iiii.

sex
vii.

opera misericordiae,
viii.

Septem sacramenta,
,

Septem peccata mortalia,

aliena

Septem doua,
xi.

octo

-m

beatitudines

ix.
xii.

novem

peccata, x.
Spiritus.

decem praecepta,
Ulti-a

duodecmi

articuli fidei,

duodecim fnictus
et tres Theologicae,

haec

siuit

quattuor vir-

tutes Cardinales
in

Itm peccata muta, peccata clamantia

Obsecro, quid prodest ista
35

caelum

et

taudem

jjeccata in spiritumsauctum.

confusio et distractio mentis?

Ita haec observantur, ut etiam necessariuni

existiment
scilicet

nomina differentiarum et distinctioiunu munci'are, ad pcrdeudum tempus, ad obtmidendmu confessorem, ad perturbaudum seij)sum, ut
A
29
11.

20 pluriora
')

corile

^Jft^fx

mcrtt nn:

SoquRntia Lnthfinis concionatus est Doiuin. Septua^es. 1517.

ajgl.

e.

i:V2ff.

Decem praecepta Wittenbergensi

majore
alios
ciira

prcaedicata populo. 1518.

517
item ad
confes|)()ssit

luiniin

mcnKniani

laliiii'ct

i|ii:iiii

coiitiitiiinfin

iiicilitcdir,

ctiain

im]icclicii<liiiii.

Kx

igiioraiitia

(locrnliuin

isic

linnnlliis
iit

siuniirn

iiatiis

est,

ciiin

cniilrssiii

ilcheal

esse brcvis et a|'rla,

lito

expodiri
5

iitfr(]iu'.

Igitiir

pt'ccatu iimrlalia
('lins(istomi)

|>iiniuiii

Mccipiaimi-,
ciiiiii

(|ii(iiiiiii

niimcnis videtur

ex

InaiK'
vii.

siiiii|itns.

Hie

scptem

gciites

Canancorimi
iis

iXnit:

cxpouit

vii

vitia, iiioraliter volens

soptt'iiarii,
alii

oimiia peccata sub

comprc-'i.

OTdI. 7,

i.

heudi, niagis ratione niiineri

pri>|)rietate
to

jui

est universiitis syniliolimi,

alii

(niam

uoniimim.

Nam

facimit octo,
alii

iioveni, addentes inobedifilias

illis

entiain

et

vaiiam gloriam, tum

dividentes matres in
iiitinita

et

in speeies

genera, tota in partes inl<'grales et subieetivas:

niaria

ex

dednxernnt et
sollieiti.

peceatomni,
Igitni-

iiiteiim

niliil

dv piacccpturnrn vera
sunt

intelligeiitia
iiisi

non tantuin
iieeessarla

septciii

peccata niorlalia,

voinntaria divi|iaiieiora,

sionr,
1'

non

ratione vel autiioritate, sed |)ossnnt

(juod
varia
tropolot;ia
in

tum

tntn

plura esse, secunduni

scriptnris

occnrrerit.

Unde

B. Augustinus in duo divisit, seilicet igne accensa et suH'ossa, id est ainorein

male aeeendentem

et

tinioreni

male liuniiliautem.

Primum
;u

itatjue

mortale

poecatum est Superbia,

(piae

est

duplex:

Exterior, (juae iu boiiis eoi-jioralibus est, Interior, (piae in lionis .piritualibus

est,

et ideo

semper
solo.

est

eontra prinuuii niandatum.

j)laeei'e,

Quod
nunc
in
in

patct,

(juia

non

habere alium deuni hoc est in uullo eonfidere,

ipiain
in

gandere, deleetari, frui

viribus, nunc in

deo

At superbia nune
in

in

divitiis,

li)rma et vestitu,
in
j-,

nunc

]iotentia et honore,

nunc

nobilitate,

Item intus
havr

sapientia, arte, ingenio,

iustieia, virtute,
(jui

sanetitatc eonfidit, i>Iaeet,

bona creata eo actu colens,

gloriam intus, quae

soli

deo debetur.

Siqnidem

su]ierl)irc

duo

iuiportat, I'rinuun, sibi placerc,

si

>Secundum, alios fastidire: ideo ineludit vanain

est.

erumpat fbras eo peior

non
in
in
illo

Ideo superbus,

dum

sil)i

alicuius boni con.scius est,

refert glorificando
30
,

dcuin eolit aut gratia.s agens

cum
in
sibi

sed stat

seipso, delectatns super se, et

(jui

evanescit

cogitationibns: tnuc simul advertit cum,

talia

non habet,

(lueni

cum

comparaverit necessario
et

fastidit,

et

Urne dicit se esse aliquid, illum

sapientcs stulti
facti sunt:
ita

nihil,
i.

impletur illud Ilo:

intus

i.

dicentes se

dicentes wm.

22.

(seilicet

apud
:

se)

se iustos, ])nlchros, divites &c. iniusti, foedi, jianjieres

facti sunt.
35

Apo

iii.

Dieis, quia dives

sum

et loeu])les, et nescis,

quia pauper

cffu. 3,

n.

es et miserabilis et nudus.

Sie ita(iue superbiae substantia non est,

verit

nisi

ui)i

sese viliori comjiara-

velut
est,

desursum ad intima

desjiieiens.

Eeontra humilitatis substantia

non

nisi ubi sese meliori

comparaverit velut sursum ad

ille

summa

suspi-

ciens.

Igitur quattuor ))edes habet superbia petuleus

et crassus vitulus,

seilicet:

10 et speeies, genera tota

11

subiuuctivas

29 delectatur

518

Decem pniecepUi Wittonbergensi

IgQorantia
niali
siii

praediciita populo. 1518.

>Scientia l)oui

siii
/

dei

Haef
Ignorautia boni
alieiii

est ignorantia vera

Hcieutia mali alieui

^^uiip.sius.
J

Huiiis quadrati coutrariiini habet qiiattuor pedes hiuuilitatis, seilicet:

Iguorantia boni sui

Scieutia mali

siii

dei

''

Haec
Iguorautia mali
Igitiu'
alieiii

est eognitio vera

Scientia boni alieni

siiiipsin.s.

uon opus

est, ut coutitearis te

pronum

esse ad superbiam, quia

si
lo

.semjier siimus siiperbi.

omnes, uec idlus omni siiperbia caret, sed tantimi,

obedierls concupiscentiae eins et eouseuseris vei'bo, ojiere vel corde: reliqumu

deo querendum occulto gemitu

per gratiam

et confessione

abscondita in cubiculo, ut ipse

suam niahun
est

illud radicis antiquae destruat.

sit

Dictum

de superliia, quomudo prohiliita

sit

sub primo praecepto,

est,

eo quod iuitium peccati

superbia seu,

quod idem
sibi

ioitium peccati
i'

apostatare a deo, scUicet sibiipsi idulmn

potius

tieri,

plaoere, in seipso deleetari

quam

in

domino ac

sie

alienum deimi colere in semetipso, quod est

licet

gravissimiun et priuumi peccatum,

nemo

sit

ex

Adam

qiiamdiu vivimus,

qui non aliqua ex pai'te hanc iu sese idolatriam agat, Ideoque semper sibi

poenitendimi et gemendiun de sui placentia.

i.iim.6,

9f.

^Nune deAvaritia dieeudimi, quae malorum secimdum Apostolum, eo quod

est cupiditas, radix aeque

omnium
iu

20

volentes

fieii

divites

incidimt

lacjuemu diaboli et uailta desyderia inutilia et nociva.

Hoc
sub
tili'
\'ii.

vitimu sub duobus praeceptis prohibetur,

immo sub

ti'ibus,

scicet

lo

'Xon
et

fmiiiuu facies'

et

ultimo

'Nou concupisces rem proximi

-^

et

sub primo.
est)

Cum

enim sub

vii.

prohibeatiu- omnis tractatio rei aliene

(ut

(ut

dictum

praeceptum quodlibet

dictum etiam

est)

est ita spiri-

tuale, ut

non tantum opus

manifestum

et fructimi et folia et ramo.s, id est opera, verba,

Signa proliibeat,
talia veuiimt,

sed etiam radicem et succum, id est cupiditatem ex qua

est avaritiam

sub furto prohiberi, cum eadem

sit
"'

radix et

fiiris

et avari, scicet cupiditas.

rei

Item cimi sub ultimo

proliibeatiu-

proximorum, mauifestiun est etiam fontem et Caput huius concupisceutiae prohiberi in sph'itu: Sed iiaec est avaritia. Ideo omuium propriissime ultimum praeceptimi proliibet idtimiuu illud et vivaad literam concupiscentia
cissimiuu omniiun vitiiim, quod
rieutibus vivit.
epti. 5, 5.

ciuu senescentibas

iuvenescit et

cum mo^'=>

Verum Apostolus Paulus

(pid avarus sit idolorum servus,

Eplie. v.

suo sensu altius

incedens

dicit,

id est cidtor,

ac sie sub primo mandato

1 ff.

fiBfiJ^cr

l^ot

in

bie

Wlanimern ungenau

oufgelift

18 idololatriam

')

8jd)et ntertt an:

Sequentia Lutherus pro Concione proposuit Domin. Sexages.

ajgl. l)ict <B. lo4if.

Decem praecepta Wittenbergensi praedieato

illud ponit.

populo. 1518.

519
muiuiu,
i'.n
.1,

Qtiod

etiaiu faoit Bimicli

liuinincs.

iii.

(iiii ai-frentinu tlicsnniiMiiit ci

u
.ss.

in

quo

coiifidmit

Et

ps.

Ixxvii.

in

spiritu

dicit:

Et ervierunt
(|iiid

*(.

78,

sciilptililuLs

Canaan.
et

Caiiaan est negociator,

(jiioniin

sciilptilia

aptiu.
])().-

quam mouetas
s

numismata, vasa aurea

et iU"geut<a,

ddinus

et

alias

sessiones significaiit ?

Denique ideo

in lege potissinunii

|inihilieiimr lahrieare

deos aiu-cos

et

m-genteos,
et

Et

])rinia

idolatria

])opuli

in

auiu

f'aeta

est

sul)

i'-

aJJoi. ss, 4.

aureo vitulu, sed

uuLviiua siiuiliter tenqjore Hieniljoani suh vitulis aureis.

i.siou.iv.is.

Inde

recte
et

A})ostoliis
in latino

am um

iddlmn

iutellcxit,

aviU'imi

idoloriun
et

citorem
'avaruin',

voeans,
1"

non paivam

iialieut

consonautiam 'am-uni'
ut

aiui aiu-o,

avari av;u-o,

una tantuiu
lioniinis

litera ditt'eiunt,

'auruin' ab

'avere'

dici videatur.
]>riniuiu

Igitiir A])ostoliLs idolatren

avaruin voeans eoipso satis exponit

deuiu eoutidere debcat.

niandatnm, ijuod cor

et

in soluni

Nani
primoitim.

eodem sensu
deus venter
15

guiosos et libidiuosos dieit esse ventris eultores, (|uorum

est, inquit.

Verum
suo.

isto

sensu omnia praeeejrta smit

in

3,

la

praeeepto tanquam iu
ac
])er

ciii)ite

Nam omne

peccatum est contemptus dei

hoeiijsum eontra ])rimum praeceptum, nee potest aliquod pi-aeceptum

sinml
et

laedi
in

nisi

primuni laedatur quod eontinet omnia, Qnia dei volnntas

et

Omnibus otfenditur
]>i-o

postponitur nostrae, ac sie deus non colitur,

immo

aliiis
20

ei)

colitiiv:
illa

prujirie tarnen

avaritiam eontra illud ]>osuit Apostnjus,

(juia

iniaginibus

deiectatur auri et argenti, nniltmn siniilis verae idolatriae,

caetera

autem non

ita

simnlacra

et iniagines

habent.

2s

quod nulhis pure \-aeat avaritia, sieut dieit Isaias et leremias: Onmes a maximo usque ad minimnm secpiuntur^^J^; Beatus, qui minus ideirco seqidtm' hanc inelinationem eorruptae avaritiam. natnrae: omnes oportet gemero coram deo, sed non nisi oj)us eins intenium vel extenium eonfiteri coram saeerdote, Et t|ui dieeret se vaeuum esse eu])iIdeo redeund coueludamns,
ditate,

"
'J'''

magna
^

ccrte supcrbia sibi arrogaret

. .

sunmiam

])uritatis

|)erfeetionem.
seipsis
'

Ideo beati, nui lugent, (inoniimi lutceudi uiateriani liabent

.

in

snpcriB'nit'is.
'

4.

uc. 23, 28.

seipsos, ut
3

dominus

dixit

ad mulieres se seqnentes.

'TereiiUB mortale peeeatum est

sunt
sul)
:

Luxuria,

cuius species

satis
ipiin

dietae
illue

sexto praecepto 'Xon

moechaberis', et nulli dubium,

pertineat

ideo indieasse id suffieiat.

Quartmii
.sieut et
3^

Gula,
iii.

soror,

immo imtimientmn

et

proeus et minister luxnriae,

friget

Etlmicus

dieit:

Siue Cerere et Bacclio

Venus.

Hoc
detis

Nntinm
venter
^itm. 3, 19.

Apostolus Phil:
est.

sub jirimo mandato loeat dieens:

Iluiusinodi non Christo,

Quorum

Idem Ro:

x\n. faeit:

sed ventri suo serviunt.

sim.

16, is.

Potest autem simpliciter sub sexto praecepto poni,

quia ubi libido proiii-

(1

prirao Idololatria

L L

8 intcUcxit,

latram

L
')

20 idululatriae
Sjt^cr
ff.

28 quam lugeiidi

Aunim AL L

10 avaro avari

11

Iclolu-

incrtt

an:

Sequentia Lutherus proposuit Die Matthiue. A.

1.517.

llgl.

Ijicr

S.

i:38

520
bt'tnr,
ibi

Decem praecepta Wittcnbergensi luaedicata

vurtu et

iiopulo. 1518.

onmis

ucca.sio et

Ibmeutiim libidiuis
et

prohibetur.
est

Inter
Cuiiis
taetiis,

onmia autem fomeuta

ratio est,
qiiia

libiclinis

maximum
veuas
et

tbrtissinuim

gia.

iutermmi: caetera, ut aspeetus, collwjuium, auditus,

Giila
et

suut externa.

autem

iiiflat

jirovocat

totuui

eoqiiis

ad

libi-

diuem.

Nam

geutilis

Plynius

dich libidinem purteutosam

et alias dicit,

sequi
ita

post

:>

ebrietivteni.

Et B. Hierouynius ad Eustoch:
somuolentia,

nihil

movere

libidinem sicut cibimi iudigestimi. ideo gulosas volens se tradit in libidinem.

Sic etiam et ocium et pigritia,
libidiuis
sti-ati

mollitudo onuiiariue alia

est

mancipia prohibita, sine dubio intelligendmu

ibidem,

Et

nisi
i

gulosu8 statmi occupetur labore multo, invicta cajiietur libidine

et titillatiune.

Vide, quomodo libido

Unde B. Hierouvmus: Venter mero aestuans sit quodammodo \elut

int'usi

cito

despumat

in

libidinem.

naturalis

spmna

gidae: sie

l'umus naturale ignis et sj>uma noviter

vini et bullitio lervoris aquae.

Quis

haec

proliibere

potest

nisi

summa

vioientia'.'

Qui ergo

praecipit
i'-

castitatem, siue dubio et metlia eastitatis praecipit, ut sobrietatem, vigiliam,

laborem, orationem, lectiouem, meditatiouem, studimu, officium in proximiun,

trigus, aestmu,

pauperiem

tc.

Hie tameu uotandum:

facimit

de

vmitu uudti
et ebrietate, eins,

sibi

maiorem couscientiam
magis pollutionem
ponderant.
vel fiat
20

quam de ipsa suffiisione uoctm-nam quam ipsam causam

iSed

sicut nuilti

cogitatioues

crapulasque,

certo

vomitus non est res mala nee peccatimi unquaui,

cum

iuvito vel
Stv. 31. 25.

cum

dolore.

Idcirco

nou solum non fugiendus, sed etiam quaefueris

rendus est vomitus

siirge et vorne,

ebriis, ut

Eccle: xxxi. 8i coactus

te et

nudtum

bibere,

et refrigerabit

non adduces corpori tuo iniirmitatem.

est, et

Hoc

consilium sapienfcis acceptaudum

allcN-iabit.

nou
illa

sine ratioue.

Qiiia, inqiiit,

25

refrigerabit te, id est

tlentm-

Valet euim

exoneratio, ut
digeritm*,

non

ita

in-

venae

et sm'gat

priu-itus cai'uis,

dmu

taciliiis

quod minus

renumet.
libidinem.

Melius

est enini

vomitu evadere libidinem, c|uam opplctione subire

corporis vitatm',
ut laesio capitis
et

Secimdo,

qiiia iufii-mitas

oumium

30

sensuimi et vh-ium.
laedi sufiiisione et

Quis autem non maius peccatimi putet totimi corpus retentione cjuam vomitu ab eo periculo liberari? Yitam
est

enim abbreviare maius malmn

sed replesse te

et ingm-gitasse, ut

quam vomeiv, inmio vomere nullum maliuu, vt>mitu egeas, malum est. Et utiuimi sub
35

praecepto omnes ebrii et sufiusi vomere cogerentm-! spero, tandem horrerent

vomere quod bibereut: quanquam et modo cogantm- mingere et ventrem solvere, nihil tarnen moventur exinde. Quod autem scriptura aliquando vomitum reprehendit, ut: canis reversiis ad 2.ctv.2,22. vomitmii, etlsai.: Mensae replete vomitu, intelligitur de vomitu boni et salur> ^
ebrietatem,
scirent se cito oportere
5c|. 28, 8.
'

dum

'

taris verbi,

quod

retinere debuit.

L
40
retineri

19 multi, quod magis

37 morentur

Deceni pi-aecepUi Wittenhergensi jiraediaita poino. 1518.

521
sine
iil

Tcrcio.

yi

vt'iUMimu

aiit

iiliiul

noxiiim

:ili(|ii(i(l

liiliciis

|Kri"iti)

vomit,

ciir

cum

peccato voinit
?

ijni

viiiimi ;mt |)iitiim alinni

iia liil)it,

vciiciui

simile iiociiimMitiim infcrat

Iijitur

ooiiscicntia est

liahciula

in tiiiulcndn,

nun

eH'nndendo, cnni
niultis

ihi

mnltis

maus

scrviatiir contra (wacccptnni dci, liic vcn>

dci.

bonis contra niilhnn, inunu pro praecepto

et

Spotics

diffcrcntias

Gnlac omitto,

Quin non

scniiMM- sunt

jx'ccata

murtalia, Siijuidcni ncc ipsa gia

nisi sit usu.

scinpcr est pcccatuin nu)rtalc,

inimo raro,

Quintuni mortale est Ira, quac

JScxtuin

satis

sub

(|uintt)

jiracccpto est dcciarata.

sit

luvidia,
sicut

iuveterata

ira,

non dcbuit distingui ab ira, cum . Augustinus in rcgula: Nc ira crcscat

(juac

niliil

nisi

in

odium

et
et

trabem

faciat

de iestuca.
Igitm* et

Nam

ii-a

est

recens virgula, Invidia est arbor

trabs magna.
Ai)ostoli:

bacc sub

(|uint()

praecepto est

autlioritatc loannis
i.Joii. 3,

Qui odit fratrcm sumn, homicida est. Septimum est Accidia, (|uai' est tcdiuni boni,
est

iv

pigritia, n/.iia graccc.

et

<(uae

du])lcx:
visitarc,

Una

in

cultu

illo

figiu'ativo

dci

exteriori,

ut

sunt:

Ecdesiam
est

verbum
iii.

audirc, orarc, legere, meditari, cantare,

et sie est

prohibitum vitium sub

subtilior et iutcrior in toto et

nisi

mandato 'Sabbata sanctifioes', ut satis onmi genere servitutis dci, Et

tiducia
et

patet.

AJia

sie est niiiil

aliud

inceptac

iusticiae
fieri,

proticieudi
dei reniittere.
t'acit

negligentia,

stare

in

via

dci, tepescere,

secunun

timorem

De quo
<lei

vitio h\-]iocri-

tai'um

tota

scriptura

loquitur.

Haec enim

insticiarios

securos, ante
a facic eorum.
*i
"".
'

quonun

oculos non est tinior dei,

tiunt

Et auteruntur

iudicia

Honmi

novissima peiora prioribus,

et

(jnia invenit

diabolus donuun
ibi.

eornmsiiic

ii.ssi-

ornatam, sed vacanteni

securam: ideo ingressi

ibi,

lialiitant
(|ui

() hon-iltile

verbum nimis,

(juod habitant

(|uia

indurantur
prius,

eiusmodi sunt post

incoeptam insticiam longe magis (juam

ut cx[)crieutia

videmus,

(juo-

modo

niiiil

moventnr ad omiiia

ipiae andiunt, sc

non taugi credunt,

praeparata.
in

et facti

sunt vere progenics viperaruin,

judea

igni

inextiiignil)ili

Igitur
sit

hoc vitimn sub onmi praecejjto comi)relienditur, cum

liciendum.

(piolibet

])ro-

Sed

nescio, an sit contitendum.

Credo, (piod nun,

])otest,

ipiia est

spiri-TOmiii

i. 7.

tualis defectus,

deo

soli,

(|iii

et

si.ins

ihi

medcri

aperien<lus.'

15 Acedia
')

16 figurativa

18 Alia subtilim-

3n

ber td.

gefgt:

Seniionuin de deoem piacceptis,

Witoliergac 1545 unb banod) in bcr ed. Icnac 1556 ift iiud) l)tinii= quos E. P. Martinus Lutherus ad populuni
finis.

Vuittonbergensem dixit Anno M.D.XVI. et XVII.,

Resoluliones
dispiiiatioimiu de iiidulgentiaruiii virtute.
1518.
3?cl)nf5 iiffcntlid)cv SiSputotion
gcftcUt;
iiet)mcn,
,511

Ijattc fiutljt'v
fid)

feine

95 i^e

luibcv hcii ?lb[a

ift

il)xn
ex

i^crtl^eihiguug nutzte ev
fd^oii

gcvftet Ijalten.

S)emuac(;
fid)

aii^u-

i>a^

bei

i^reut 3(nfdt}(ag

am

ol. Cttober

1517

feine 6rf(-

vunoien luib

SSelrcife
,

(declaratioiies ac
er fid)

probationes) entmorfen
al feine

Ijattc.

SDiefelbcn

311

ueviiffentlitficn

entfcijlo|

aber

crft,

S|c,

unberftanben iinb nti^=

beutet,

ininter weitere
ba,^u

Verbreitung fanben.

3lnfang

g^cbruar

1518

ttjanbte

er

fid)

um

an ben Mfd)of Apierontjuins ScnItctuS on 23ranbenburg, bcm bie 'J(uffid)t ber bie Unierfitt Sittenberg ^uftanb; inbe nod) am 5. 9Mr,5 t)arrte er bco 5J3efd)cibe. 3n,5tr>ifd)en war fein Sermon on \'tbla unb t^nabe" @encl)migung
erfd)ienen.

3e|t

mod)te

bcr 3?ifd)of frd)ten,

;

bie

it)nt

^ugefanbtc

Schrift

tonnte

luibcr feinen

SBicn t)erau5fommen
if)n

bal)er orbnete

er

ben 3lbt be lofter el)nin

nod) ju berfd)ieben.
Diefer
einfe^en

an

t'uttier

ab nnb lie^
es,

bitten,

bie in-rffentlidjung

Berfprad)

uiarb

jcbod)

batb boon lieber entbunben,

ba

ber Sifcl^of

mochte, baB bie Stbla^tl^efen Beffer nic^t unerlutert blieben. Sofir erft nad) feiner ;Tfrffel)r bon ,G"bcIberg Kitte 5J{ai machte

fid)

bcr

Scformator an
erteiternb.

bie

S)urd)fid)t
er
fie

feiner

SBemeife",

einzelne ^^sunttc

umgeftaltenb unb

0
muffen
itjnen

fc^idte

am

30.

Mai

t)anbfc^riftlidi

feinem OrbenSoberen
fie

3tif)ann bon Stanpi^ 3ur aBeiterbefrberung on ben ^papft,

Sin
;KDni
fie

bem

gelnibmet maren.
fein:
'4-'n""a5

in

ber
bei

.ili'eiten

.f)lftc

beg

3uni
Wir

eingetroffen
in

Uni^te
Maetiiii

on

fct)on

ber

Vlbfaffnng
4.

feineS

Dialogui
fie

praesumptuosas
bereite

Lutlier

conclusioiies.

9(m

3uni
erft

finben

in SBittenbcrg

unter ber ^preffe;

!>;?utl)cr

am

10. 3uli Ujarcn

6 iogen

fertig;

am

21. 9(ngnft tonnte

ollftiinbige

Srndereniplare

erfenben.

Sie

Sctirift

Reslutiones disputatiouuiii
Seo X.
ttiar

de iiKkilgentiaiuin

virtute;

fhrte nun ben litct: bcm Sibmungsbriefc on

ba-

9(nfc^reibcn
"ilxt

&
giebt

ttiar

eine

formelt jnribifd),
al

bafj

an (toupi| borangeftellt. an bas Cbert)nnpt ber ,l'utt)ev feine Resolutionen an ben

'i'Ippeftation
er

.(?ird)e,
^^.nipft

menn and)
rid)tete;

nidjt
felbft

er

@runb bafr an,

U'cvbe

unter

bem c^u^c

be

ppftlid)en

9lamen

Resolutiones ilisijutationum de indulgentiaiuiu virtulc. 1518.

523
an Ojt
?\oli^e

fid)ever

fein.

:3ii

Sfoiit

wax mein
)id)

bcftv^t ber
,^u

iljveii

3l)aU:
:

man

bact)tc

unb
ber

lliciicl)cliiiuvb,

um

bce iKcformatLn--:'
in feiner

cntlcbigou

eine

unmitteUuive

eiugcvcidjten Sdjvift

Ijabeu linr

iiovlabung bvtt)in
iiiittjcv

.juv ^^iH'vantii'ovtung

ju cvblicfen.
geftrft.
a!gl.

Seinen tvicunben bagegcn

t)attc

bcn lauben

an

feine

(2ad)c

Xc

2LV

S. 112 - 115
1518,
(iJ3t.

(S.'utl)er-:>

S>r.

nn bcn

it<iid)of

uuu

i^rniibcubiivg, njcbct
(iBr.

Dom
2iiu.

15. itod) Boin 22.

'JJiai

fonbcttt t)ctinutl)lid)

uom

0.

gebnmr). 96. 71

on Spnlntiu
loo.
33uttl)ntbt,

Dom
i:il

Dft.j
f.,

151S).

75

iibctbic

bic ouidjtiftcu

nn Spalotiii fr; uor Cftetn 151*S). 109. 12:5. 129. an Stnupilj unb l'co X. ot bcn Hcsolutiones.
iirgcu III S. 4-S4
ff.

Sutljer aStiefrocdjfcl

12.

.Kfttin

. 190

ff.

^ilusgobcn.
A.

Scfolutionee

bifVmtntiDniim

be Snbulgctiavuni
\\

ivtutc
]
jj"

j]

F.

M.Vm'lNI
'!

LVTHEU
LIBER
60
|]

.\V(;V.ST1.\I.\.\I

VITTKMiKliSeiten

E.NSIS.

|.f>l;,fcl)nittl

Caiididuni

iV;

liberum lectorum opto.

bic legten brei
'
!)ict

litclrrffeite bebrucft.
?(ni

SBltter in Ciiart,

(cer.

&nbe

AiNiN<

DOMIM.

M,D,XV1I1,
loic

unb barnnter uod)

<B.
lb'-'\

bie
i'on

Signatur

.rii.j".

2itclt)oliic^nitt

A.

2riirf

Sofjann tncnbcrg

in

Sittcnbcrg.

B
C.

ganj wie A,

nur ba|

allein

bie

(e^te

Seite teer

ift,

auf ber

brittleljteu

unb

l3orIc|ten

bagegen bic Errata

|i

ftetien.

;}{cfolutiBc5 bifpu-

tationuin S. 5Jcartini
,

v'utl)cr
,

||

Siguftiniani, be iubuU||

gentiar bir=
gatac,
||

1|

tute

ab ipfo (an autorc

|]

a plu1|

ribu menbis rcpur=

liheriun
(eijtce

Uuittenbcrgae.
jl"

[.Ool^fdjnitt]

|;

LIBER
00

Candidum &
in

lectorem uolo.
SBlntt teer.
II

litelrcffeitc

bebrucft.

5J3(tter

Cuart,

9lm C^nbe: ,ci Lipfia; apiid Mekhiorcrn Loltlieruiii, Anno mini Milk'fimo Quingetelimo deciinooctauo. JI" dojTttet^oIjfc^nitt: ?lbnal)mc bcs l'cirf)nami 6I)rifti om ftrcu,?.
bifpu|]
||

D.

JRcfoluticS

tationum

Jy.

''Martini

l'utT)er

1|

9(uguftiniani, be iu=
]|

bulgentia;: Dir=

tute,

ab ipfo ear autore, a

i

plu--

ribu menbis

rc=

purgatae,

Uuittenbcrgae.
!"

f.ot^fdjnittl

LIHEIl
(JO

Candidum & lihtMum

Cuart, le^tes

lectorum. uolo.

litelrdfeite bebrucft.

ilMttcr in

Statt

,c Liplui' apud Meichioiem Loitherum. decimonono. jj" domini Millefim Quingentefimo

(cer.

3tni

Gnbc:

AnnoH

||

Jitcltjoljftfjnitt lie

bei

C.
'

E.

,D.

PROPOSI- TIONES PRO DECLARATJONE Ejiisdemriue REVIRTU- P TIS INDULfiE-XTIARUM, (3 feilen) SOLUTIOXES DISi'LTATlOiNLM DE IN- DULGENTIARUM VIRTUTE, (1 Seile) In memoriam FESTI SECULARIS SEGUNDI,

MARTINI LUTHERI
II

||

||

||

||

|1

II

II

||

||
!'

Praelcctiomim(|iie

publicarum ufum ex Aucuniiile

II ||

||

lographis recufae funt

A. 0. R. M.DtlC.XVII.
Ecclelia
eacj

D. He.miico
||

Mniuo,
efl

||

Tlicologo

in

&

Acad. Holfat. Primario.

|1

Praemiffa

cjusdem

I)iri|uilitio,

proluforia:
1"

(4 Seilen)

||

HAMBURGI,
5i3ibliograpl)ic

Impenlis

CHRISTIANI

LIEBEZEIT.
5)lan
taffe
fi(^

64 unb 224 Seiten

bie
,

in Ctta.

burd)

licbcrlic^c
nocf)

unferer

Sd)rift
!

in

ber

rlanger 3luegabe nic^t berteiten

nie^r Sonberbrucfe anjunel^men

Xort mirb

524

Resolutiones

fli,i;i)ut;itionum

de indulgentianim virtute. 1518.

timltd) C, lUD bod) ausbvrfltci) 2;nicfint

lHMciii)iift
,

unb ^a\]x

Qitgt'tjcbcn [tnb,

mit

,s.

1.

eta."
mtt=

lcuigo
ift

,Seilcn

bavauf

fvcilid)

bae llftnnbigc

Sinpvcffum
,

fclbft

gott)dlt;
ii

crft

nad)

1.Hiii;,ev5

Aimales typographici
iiod)

ticfdjvicbcu
aufgcfiil)rt
;

bann aber na)

bei

bcv

.pavbt'i

Autographa Lutheri
mit bcm

tiotoitbcr^

fiiibct

fic^

bie 3>il)a'tsan9abc

2itd cvbuubcn

uiib

wcid)t

balicr

on unfcrer Se=
bi-ftimmen.

fdjreibung bcbcutciib ab.

5^115
i!crl)ciltiii

bor ^luc-gabcu

,iu

einaiibcv

l^t

)id)

leid)t

ift

bov

UrbnicE,
f.

bnvbcr,
mi'bv.

on viuMtbcvg fct^v fcl)lcvt)aft B l)at ein 2!c 505. 1 6. loo. 139.

VottI)i'v

l)crgcftcllt;

Sutl)cr

Hagt wicbcvt)D(t
buv(^

nt()bvftigcS 5'cr,5ctd)ni^ bcv Errata

lllcldiiv

cvanftaltctc

und)

bni Snirf

G unb

imitutc

it)n

bcn iU'vfaffcr gnbc

mivb.
f

fctbft

on meljrcrcn
ift,

J^cljlcvn
Ijicv

gefubcvt",
bic

luas in bcr rtnngcv ?[n5=

editio

mifjUcvftnnbcn

bafe

fogav fr

princeps
in

(!)

crftft

ift

bu C, E on
ftrf)cn

abgcbrncft.

Vatcinifd)
i'utl)crfd)cr
il)vcn

bic bic

Resolutiones
bei

mit

bcn

in'igabcn

bcr

Sammlung
in allen

Sd)riftcn,

Sotiaun ?yrbcuiu5 crfdjicncu,

Cftobcv

unb jwar

miflagcn an

crftcr

StcUc:

1518

581.

St. 2=^-

7^,

'inguft

1519
33(.

33(.

anbercu Cfficin

ftanuncnb)

K8, aii^ u4*, folvic

2
Pctri M. D.
I

'Mx;-,

2=^- u 2, g^ebruat 1519 1520 (icHcic^t au einer

M.
Lulliurii

in

lutubrationum

pars Ulla, Basileae in aedibus

Adae

XX. Mense
2?t.

Julie, 5BI.

in bcn efammtaugaben Witchcrgac 1545 Lxxvii^ l;xx>', Eilaugac, Opp. lat. var. arg.

xcix''

cxli'',
unb
liegt

A*

Hij'',
3?t.
11

Icnac

.
fie

17 302.
1519,

II

. 126

293

bei Sfcf)cv

er

5BafeIer

ammlung bom

Cttober 1518
il^r

,^u

runbe,

bietet jcboc^

feinen gcbanfcn(D)cn 3lbbrud;

in
'Jiad)

folgen bic beibcn 9(uftagcn boin

in

Satjrc

iplircub

ber
bcr

bcrcf|id)tigt

morbcn.
3iuli

bom Mx^ 1520 ba Srncffcblcrbcr^cidinife Sammlung bom Wix?, 1520 rid)tet fid) bie
unb bcr lert
ber le^tercu
bie
ift

l'lbam

5petriy

uom

beffelbcn 3a)rc0,

mit mcljrfadjcu

Scnaer cfammtaugabc nbcrnngen in bie aitteubcrger bergegangen. ';?lifd)er giebt bic Resolutiones nad] fpteren Jlnflagcn genannter &(=

unb hx)
uad^ C.

biefe in

fammtau'jgaben,
in

bic

ed.

Erlang,

SJcutfd)

Icfcn

unr

fie

ol^nc

bie Briefe

Sut^er

Smtl.

d^vifteu

Seipjig
fic^
I

XVII .

29-113

unb

bei
I

Salc^ XVIII
581.

290-533. S)ie unb I. 68''-71^

Sp.

riefe finben
bei 5)e aette
I

ktcinifc^ nod^ bei Aurifaber

66''-68''

bcn 9(ufigabcn 9t(tenburg

. 65

f.

unb . 115-117 unb aBalc^ XV runblage fr unfern 2ej:t niffce in B fein; l)in unb uncber jiel^cu wir anbete 3luegabeu

. 116-118 unb . 119-122, beutf(^ in unb S. 66-68, Seipjig XVII <B. 117-119 Sp. 507-512 unb Sp. 492-498. fann nur A mit 23cnu^ung be ge^^tcreveic^^
an.

Resolutiones tlisputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

r.or.

REYEKEXDO ET VERE

PATIJl

SVO

lohaiini Stupitio, S. T. professori, Augustinianae familiao Vicario,

F. Martinus Lutlior discipulus salutem et seipsum.

mini,
tare.s

Revcronde

pator, inter iumndissinias et saln(|iiil)us

faVmlas tuas,
consolari,

nie sulct (lumiims Iliosus

alif|\ianf1o
nl>i

inirifice
liiiius

incidissc

iiioiitioiu'm

Hominis 'ixicnitcntia',

miscrti oonscicn-

tianini

multarnm
infinitis

cai-nitlcnnKjuc illonnu, qni prac-

ceptis
(locwit

eisdeniqne

iniportabilibns
tc

moduni
e oaolu

(ut

vooant) eonfitonili,
cxeopiiiius,

vohit

sonantem
est,

nisi

quod pocnitontia vera non quae ab amore iustioiao et dei intipit,

illis

Et hoc

esse

j)Otiiis

principiiim pwnitentiae, (pind

iinis

et

oonsumniatio

censetiir.
i.i

Haesit hoc verbum tuum in

me

sicut sagitta potoutis

acuta, coppiqno^i.

isu, 4.

deinceps ciun scripturis poenitcntiam doceutibus conferre, Et eecp iucnndisisi-

mum
bant

Indimi, verba iindi(jne mihi colludcbant planp(|UO liuic sontentiac arridcet

assultabaut,
nlii

ita,

ut,

cum

prius

non

tiicrit

fcrmc

in

scriptiu-a tota

amarius
20

verbum quam
sonct
in

'poenitcntia' (licet sedulo etiam ooraru den simu-

larem

et

fictiun coactnm([U('

aniorom oxprimorc oonaivr), lumc

'j)i)cnitcntia'.

nihil

(hiicius

aut gratius
dei,

milii

quam

Ita

enim (hilcescunt pracccpta

quando non
Post

libris

tantum, sod

in

vulneribus diUcissimi Salvatoris

legenda intelligLmu.s.
liaec aeoessit,

quod studio

et gratia eruditissimorum vironun, (jui

25

nobis graeca et

hel)raea officiosissime ti-adunt,

didici,

idem verbimi

gi-aeco
sit

'Metanoea'^ dici a 'meta''* et 'noj-n'',

id est a 'post' et 'meutern', ut

pocnitentia seu met;uiea resipisccntia et post acceptum

dammmi
et

et

cognitiun
fieri

errorem iuteUigcntia sui mali, quod sine mutatioue attectus

est impossibile,
30

anmris
ai)tc.

quae oumia Paulinae Theologiae

illustrare possit,

ita

respondeiit

ut niliil

fernie aptius

Paulum

meo

saltcm indicio.

3 F. Martinas Luther discipulus fe^lt Bei aurifaict;

i^Tift crmenbet
folgenb, nod):
')

et ftat

fic

cigenmd^tiB jur Unter=

3iiii^cn 3. 3 iinb 4 f)at aiirifoter, Cutter jonftifler 6eoinl)elt 6ei riefen

lUESVS
raetane,a,

Metiinoea,

nietania

bei

ijiltf)

fieiiivont.

')

meta

/ifr.

')

noyn

= yovy.

nicf)t

= voiTv,

toie meljreTe ?lii?gobfn

im Irrte

f)aben, gt. bie

oben folgrnbe

&:{lning.

526

Resolutiones clisputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

Deiilque profeei et vidi, 'Metanoean' nou

modo

a 'post' et 'meutern',
iit

sed a 'trans' et 'meutern' posse deduci

nnitationeiii
.sed
ille
2.fflcoi. 12,11.

(sit

sane violentiun),

'Metania' trans-

nientis et aifectus significet,

quod non modo

affectus nnitationem,

et

modiun mntandi,

id est gratiam dei, videliatur spii-are.

Nam

transitus

mentis, id est verissima poenitentia, ccleberrimus est in sacris

literis,

ut

.'i

quem phase illud ,';,j^\",?/ 1^ Abraham quoque

traieetus scilicet in
-m. 39,
1.

vetustiuu olim siguificavit, Christus exhibuit et louge aute

figuravit,

quaudo transitor, id est Ebraeus, vocari Mesopotamiam, ut Burgensis docte doeet. Huic et
inducitiu".

coepit, tituhis

ille

psahui concinit, ubi Idithim, id est transilieus, eantator

His
teutiae
frigidas

iuiiaerens

ausus .sum

putare eos falsos esse, qui operibus poeni-

lo

tautum

triljuerunt, ut poenitentiae vix

reUquum nobis
actionem

foecerint praeter

quasdam

satisfactioues et laboriosissimam confessionem, latino scilicet

voeabulo

aliducti,

quod

poeuiteutiam
illi

agere

magis

sonet

quam
is

niutationem affectus et graeco

'Metanoin'^ nullo

modo

satisfacit.

Haec mea cum

strepere,

sie ferveret meditatio, ecce subito

coeperunt circiun nos

immo chmgere uova

indulgentiarum classica et remissionum bnccinae,

Ijelli

quibus tarnen non ad strenumn

stmlimn animarenuu'.

Bre\-iter, negleota

verae poenitentiae doctrina adeo magnificare praesiuupsenint nou poeniteutiam,

non saltem vilissimam

eins

partem quae

satisfaotio
sit ita

dicitur,

sed eiusdem

\ilissimae partis ]"eniissionem, ut

nnnquam

magnificai'i audita:

deuique

au

inipia et falsa et haeretica docebant, tanta aut(^ritate ('temeritate' volui ilieere),

ut qui

vel

contra

mutiret statim haereticus igni devotus esset et aetemae

maledictionis reus.

Ego herum
et

furori

occui'rere

non potens

statui

modeste

eis dissentire
25

in

dubimn vocare

eomm

dogmata, fretus
satisfacere

Ecelesiae sententia, (piod etiam

melius

omnium doctorum totiusque sit quam satisfaetionem

remitti, id est iudulgentias rediinere.

Itaque
irritavi,
fici-i

di-s^jutavi,

id est

Nee est idlu.s, qui aliter un(juam docuit. summa, media, infima, omnia in maJum capitis mei
fuit) zelatores
3o

quantiun per hos pecmiiaiiun (heus 'animarum' dicendum

perfici

ac

potest.

Sic

enim suavissimi homiues,

crassissima astutia

instructi,

cmu

negare non possiut ea, quae dixi,

fingunt Smiuni Pontificis

potestatera laedi meis disputationibus.

Haec
prodeo,
(jui

est causa.

Reverende Pater, quod ego nunc

infoelicittn' in

publicum
ut

semper angnli ainator

ingeuioruni
inter

fui et ipse eligens spectare

pnlcherrimum
Sed',
35

nostro saeculo
video,

ludum magis quam

olera videri

speetari et rideri.
et

oportet et corchornm

nignun

statui inter alba,

d(!coris scilicet et veneris gratia.

Rogo itaque, has meas inejrtias suscipias et qua fieri potest industria ad Optimum Pontificem Leonem decimum transmittas, nt sint ibi mihi adversus
35 ^auiifabet unb
')

35c SBefte:

spectai-l et videri

= /JCTUfneTt'.

Resolutiones disputationum

ile

indulgentiarum virtute. 1518.

coiiimii;!

527
]icri-

studia malignantium vice alicuiiis paracloti, iion

(|iiiiil

tc

inilii

culo vflim,
sint

meo

solius periciilo haec

dixi,

ef^i'^sc

volo.

Clu-istiis

vidcrit,

siia

ue

an

iiiea,

quae

sine cnins luitn nee Siinuni Pontificis

senno

est in
ai,
i

lingna eins nee cor regis in

'>

mann
illis

siia.

Jlunc onim expecto indicem e

Romana Svv.

sede pronimciantom.

Caeternni niinacihns
nisi illud

nicis

aniicis

niliil

liahco

(jiiod

rcspondoam,

Kcnchliniannni 'Qni panpor est,

nihil
si

tiniet,

niiiil

potest pordere'.
]i(i'(lit,

lies nee

habeo nee cnpio, faniani

(>t

iiiniorciii

halmi assidnc nunc

iiic<iiiun(nlis
di-i),

qni pcrdit:
lu

nnmu
si

snperest inihecillc et assiduis iatiaatinn

vi

corpns-

cnlnni, qiiod

(Hia

vel dolo ahstnlcrint (in nl)S('(|uinni

forte

nna

vcl

duabns vitac
et
si

lioris

mc

panporiorcni

f'acieiit.

Snflicit

niilii

diilcis

rcdnq)tor

propitiator

dominus mens

Iliesns ("In-istns,

cni

eantal! (piani diu f'uero:

nliilet,
si iihet,

quis anteni uolncrit i-mtare

mecnm,

(piid

ad

me?
uii

vel secmii.

Ipse dominns lliesus servet te in aeternnm,

li

pater sna\nssime.

N'nitlen-

bergae, die Sauctae Trinitatis

MDXVTll.'

BEATISSIMO PATKI LEONI DECIMO PONTIFICI MAXIMO FRATER MART1NV8 LVTHER AVGVSTINIANVS

AETERNAM
Auditum
-'"

SAI.VTEM.
Beatissime pater, qno
te et

andivi de

me pessimnm,

intelligo,

quosnt

dam
(pii

amieos foeeisse ncmien

anlhoritatem et

meum

gvavissime coram
et

tnis f'oetere,

potestatem elavinm

snnmii

l'ontilieis

minnere moliliis
inuno
stat
igiio-

sini:

inde liaeretiens, apostata, pei-fidns et sexceutis nominibus,

accnsor.

niiniis

Horrent anres
nostra regioue

et

stupeut
:

ocnli.

Sed nnienm

iidiiciae

j)raesidinni,
-''

innoeeus et qnieta eoiiseieutia

et

nee nova audio.

iioniiiies
isti

Talibns enim
lionestissimi et

insignibus

in

me ornavenmt
(|ni

veraees, id est pessime sibi eonscii,

et

sua ])ortenta mihi conantur inq)onere

mea iguominia
Coei)it

.suas

iguominias gloritieare.

ed rem ipsam, Beatissime

inbileus

pater, digneris audire ex

me

infante et inculto.
illc;

apud nos diebus proxnis praedieari

adeo, nt

indulgentiarmn

"'

Apostolicariun ju'ofecitqne

precones

iilins

sub

tni

nominis teJTore
in

onmia

sibi

lieere putantes

inq)iissima liaereticaque

palam anderent doeere

ac

gravissimum scandalum
15 ^tutifabci ^ot

et Uidiljrinm Ecclesiasticae potestatis,

si decretale.s

no^ aU
unb 19

Untctj^rift
brii

(i-

obsnl:

Discipulus F. .MartiiiuR LutlieruR August:

iiirf)t

3^m
^ot

ift

le

SlUttc gcfolflt, obglcid) cv

f)ot

bctrcffcnbcu 21)cit in bcv bcrfcfjrift

(f.

lucflgeloffcn

Sroijd^cn 3. IS

Slutifobct noc

bic

SBcmcrtung jum Botanftcl)cnbeii rief):

IllKSVS
')

ItimtQti

fiel

1518 auf bcn 30. IRai.

528

Resolutiones disputationum

ile

indulgentiarum virtute. 1518.

Nee contenti, quod de Abusiouibns Quaestorum niliil ad eos pertiuereut. insiiper libellos ediderunt et liberrimis verbis liaec sua venena diffiinderent
,

in vulu;u.s sparserant,

In quibus, nt taceani insatiabilem

et
illa

inauditam avaritiani,
inipia
et

(juani

singidi

pene apices olent ora.ssissime, eadeni

liaeretica
5

statuerunt,

et ita

statuenmt, ut confessores iuramento adigerent, quo haec

ipsa fidelissime instantiss^imeque

se abscondant a calore boc.

pojmlo inculcarent.
libelli,

Vera

dico, uec est,

quo
ait,

Extant

nee possimt uegare.

Agebautur
suavissime
10

tum
aiiid). 3, 2.

illa

prospere et exugebantiu- populi

falsis

spebus

et,

ut propheta
et

earueni desuper ossibus

eormu toUebant, Ipsi

\-ero

pinguissime

intcrim pascebautm-.

Unum
propensi

erat,

quo scandala sedabaut,

scilicet

terror uomiiiis

tui,

ignis

comrainatio et haeretiei uominis opprobriura.

.sunt intentare,

Haec euim

incredibile est

quam

quandoque etiam
Si

si

in meris opiniosisque nugis suis

Cdnti'adic'tioncin senserint,

tamen

iioc

est

scaudala sedare ac uon potius

suscitare.
15

niera tvramiide Schismata et seditioues

tandem

Verum
huius teiTae.
si
iis

niliilominus erebrescebaut fabulae per

tabemas de

avaritia sacer-

dotum detractiouesque clavimu Summique

Poutificis, ut testis est \-ox totius

aiit

Ego

saue, ut fateor, pro zelo Christi, sicuti mihi videbar

ita placet

pro iuvenili calore urebar, uec tarnen

facere:

memu

esse

videbam, in

quicquam statuere aut

aliis

proinde monui

priv^atii

aliquot

Maguates

20

aud ^idebar: Ecclesiarum. Hie ab praevalebat euim uominis tui terror et censiu-arum intentatio. Tandem, cimi nihil possem aliud, visum est saltem leniuscule illis reluctari, id est corum
acceptabai-, als

ridicidum,

aliis

dogmata

in

dubium

et

disputationem vocare.

Itaque schedidam disputatoriam

edich, invitans tantiun doctiores, siqui vellent

meciun disceptare,

sicut

mani-

25

festum esse etiam adversariis oportet ex praefatione eiusdem disceptationis.

Ecce hoc est iuceudiimi, quo totum mundum queruntm* conflagTari, quod Lndignautur me imiuu, auctoritate tua ApostoHca Magistrum Theologlae, ins habere in publica schola disputandi pro more omniura Universitatmn et totius Ecclesiae non modo de iudidgeutiis, verum etiam de potestate, remissione, indulgentiis diviuis, incomparabiliter maioribus rebus. Nee tameu rnultmu moveor, quod haue mihi facultatem n'ideant a tue Beatitudinis potestate concessam, qui eis favere cogor invitus mito maiora, scicet quod
forte

30

Aristotelis somiiia iu

medias res theologiae miscent atque de divina Maiestate

et citra facultatem eis

meras nugas disputant contra

datam.
terram pene exieriut,

35

PoiTO quodnam fatmu urgeat has solas meas disputationes prae caeteris

non soluui

nieis,

sed

onmium

Magistrorimi, ut in

onmem

mihiipsi mii-aculum est. apud oosti'os et propter nostros tantimi sunt editae,
et sie editae, ut

mihi iucrecUbilc

sit,

eas ab omuibus intelligi: disj)utationes

et

euim smit, non doctrinae, non dogmata, obscm-ius pro more

snlmu

euygmatii^os

40

:J7

11011

ois ed. WiteViergao

154.1,

eil.

Iciinc

l.'j.jfi,

Auiif.

Resolutiones disputatiomiin de imlulgentianim

vii-tuto. 1518.

529

positac.

Alio(|iii,

si

praovidore potuissem, certc id pro inca parle curasscni,

nt essent intelloctii faoiliores.

Xiiiic,
i|iiiil

faciaiuV

Revocare non possuni

cdiiflai'i:

et
in

niiram

niilii

iiividiani

ex
:.

ea

invulgatione vidt'u
ac varium

invitiis

viMiio

puhliiuim pcriciilosissiciio
indoctti.s,

imini<|ue

li(imiiniin

iiidiciiim,

jiracscrtiiii

stiipidns

ingonio, vacuiis iTuditioiic, dcindo nnstro Hurtiitissimo saccnlo, (|iiod pro siia
in

litwis
et

et

ingcniis

foelicitate ctiani ('iceroiniii

noii

cnLrcrc possii
.sed

ad aiiuiilmn,
nie

lucis

pul)lici

alio(|ni

ignavum sectatorem.

cogit uecessitas,

anscreiu strepere inter olores.

M
quo

Itaqiie
eniitto ecce

quo

et ipsos advei-sarios mitigeni et desidcria luuluiniin cxiiliain,

meas nugas declaratorias niearum

sub tui nominis praesidio
quibus iutelligeut ouines
t(ui

disputationiiin,

ciiiitto

aiitcin,

tutior sim,

et tuae protei^tionis luuhra, Beati.s-

sinie pater, in

volent,

quam pure
quaesierini

siinplicitt'r(|UO

ecclesiasticani
15

potestatem et reverentiam Clavium

ini(|ue
et

et

eobierim,

simulquc quam

false
illi

enim

tali.s

essem, qualein

me tot uominibus adversarii tbedaverint. Si me videri eiq)iuiit ae non potiu8 omnia dispufieri,

taudi facultate recte a

me

traetata fuissent, noii potuisset

Tnipei'ii

ut Ilhistrissinuis
in

Priuceps Fridrieu.* Saxoniae dux, Elector

permitteret Uuiversitate, euni
20
.sit

Are.

haue pestein
veritatis

sua

Cathobeae
ilb
jiari

et

Apostobeae
stiidii

umis

t'aeile

amantissimus
sissimis:

nee tolerab0i.s fiiissem viris

no.stri

aeerrimis et studio-

verum actum ago, (piando

suavissimi

bominc.s

non verentnr
Qnare,
oinnibus,

meciuii et Prineipem et ITiiiver.sitatt'm

igiiominia confieere pahun.

eiiiii

Beatissime Pater, pro.'itratum

me

pedilju.s

tuae Beatitudinis otfero

quae suin
2.'.

et

habeo.

Viviiica, oceide,

voca, rcvoca, approlja, rejiroba, ut

placuerit:

Si

vocem tuaiii voceiii mortem merui, niori non

e.st

Christi in te praesidentis et locpientis agnoseam.

reeusalio.

eias, qui

benedietus in .saecula,

Domini enim est terra et plenitudo).;). Amen, (|iii et te .servet inaeternum, Amen.

^4,

i.

AXXO MDXVTIT.
PROTESTATIO.
30

Quia nudo
Seilobs
tieri

liaec

est

Theologica disputatio, quo pacatiores faciam aninios

forte oifensos, re]K'tam liie

(b'sputatioiiis textu

denno

]irotestationeni in

solitam.

Primum
in
35

protcstor,
bteris

me

prorsus nihil dieere aut teuere velle,

iii.si

quod

et

ex

Saeris
rcceptis,
Die

primo,

deinde

P>,elesiastieis

jiatribus

ab Eeelesia

Romana

bueu.sque
S.

servatis et ex

Canonibus ae

deeretaliinis l^.ntied.

28 Amen.
Aurif.,
(jat

Trinitat.

2e

aBcttc; bie Slnflafce bc

Sogc^

Anno M.D. XVIII. ed. Witeljcrgae 1545. ift offcnfiot no^ bcm JBricfe Cutter? an
in

lenae

15.".0,

StoiUJitj acmae^t,

aber
'lt
I'.

tritiii^

feinen Scrt^, etienjo loie bie 6ci Auiif.

finbct
fidf)

29
n.

bcricljviit

MAliTIM

unb Sc SBettc noc^ fotflcnbe Untetfdjrift Va\cUx Sammlung on I-'>ls: riiOTKS'IWI'lO LVTlir.l: AV(;VSTIMA.NI VVITT1:NBKK(;EN'.'*IS. aSir geben fic abgefiirat;
jiictft

bcv

in ben

Sonbetbniden
fBtxU.

feftlt
I.

jie

grinjlid)
'''^

Sut^er

530
fieiis

Rcsolutiones diaputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

habetur et haberi potest.

potest,
i(l

Quod

si

quid ex

iis

{ji-obari

vel iniprobari

uou

ofratia

disjmtationis duntaxat jiro iudicio rationis et exi)erientia

liii.s

tenebo, semjx'r tanien iu

salvo iudicid dninium superiornni meornm.

Umini

ilhid

addo

et

mihi

vendico iure C'hristianae

libeitatis,

ipuid

opiniones B. Thoraae, Bonaventurae aut aliorum Scholasticoruui \el Canouistaruni nudas sine tpxtu et probatione positas \'(>1() pro nieo arl)itrio i'cfutare
i.2:[|(f(.5,2i.\-el

acceptare secain(hnn eonsiliuni Pauli 'onua probate,

quod bouuni
B.

est

tenete', Etsi scio

qnorundam

Thomistai'iuTi sententiam volentium, B. Thoniani

ab Eeclesia esse approbatiun in onuiibus.

valet
errare
autoritas.

Constat

satis, quantuiii

Thomae
(juod

Hac

uiea protestatione credo

satis

manifest um

fieri,

qnidem
ii

])otero,

sed liaereticus non ero, c|uantuinlibet fremant et tabecupiunt.

seant

(|ui

aliter seiitiunt ve]

RESOLVTTONES DTSPVTATIONYM
DE INDVLGENTIARVM VIRTVTE.
CONCLVSK)
Dominus
et
I.
ir.

magister noster Ihesus Christus dicendo

'jioeui-

tenciani agite i;e.%)muem vitam fidelium poenitentiam esse voluit

Hanc
Probe tamen eam
'MetanoiteV

assero et

uiliil

dubito.

causa primo ex ipso verbo graeco quod rigidissime transferri j)otest 'Iransmeutamiiii', id est 'raentem et sensum alium Indulte, resipiscite, transitum mentis et phase Spiritus facite', ut scilicet nmic eaelestia sapiatis, qui hucusque
vel rudis ingenii
id est poenitentiam agite,
iRm.
12, 2.

^o

terroua sapuistis,
vestrae.

quod Apostolus Ko:

fit,

xij.

dicit:

Kenovamini novitate meutis

Qua

resipiscentia
est

ut redeat jjraevaricator ad cor odiatque

ista

suum
tota
2'.

peccatum.
TOattii. 10,39.
ui(,ittii.io,:i8.

Certum

autem, quod

resipiscentia seu

odit animam suam in vitam Et itenmi: Qui non accipit crucem su;un et sequitur me, non est me dignus. Et ibidem: Non veni pacem mittere, sed gladium. Wnttl). 10,34. T,^ ,, . T> -r^ -A T-> iatm. 5, 4. Matt: V. Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabmitur. Et l'aulus Ko: vi. ^ im. 6. ... ,.. ,.,.'., . -Jiora. 8. et vuj. alusque muJtis Jocis luhet mortificare carnem et membra, quae sunt m
vita
fieri

debeat, iuxta illud:

Qui

odium hoc mundo,

sui in

aeternam custodit eam.

1

13
bic

f.

3n

ben Souberbniilcn

fc^tt

bie

iUicvfi^rift

bie
ile

firigcn 3lii3ga6cii

ifaUn

iDcfciiKicf)

bcv Sajclcx-

ommlung:

liesulutidiies

disputatiiimnii

virtute

iuclulgeiitiarum Revercuili

pati'is

ac sacrae Tlieuhigiae Doct. Martini Lutlior Angustiuiaiii YViftenhergiisis ad Leoiiem X.

l'ont.

Omnibus modis sumnmni, ma'

SBir i)aUn
fie

bic

Tlnngcv

fgt (twai iibevfljfig

l)injli:

Candidum
23 Ro:
xiij.

et

libermn lectorem opto.

aigetiirjt iint^

bem

litcl bc UvbvucE gefat

Resolutiones disputationiim

tlt-

indulgentiarum virtute. 1518.

53I
ni. 5,S4.

super torriun.

Et Gal:
:

v.

docet cai-nem erucifigcre

in

cum
a^rani,

concupisceiitiis eius.
in

Et

ij.

Coriu:

vi. (licit

Exliihoamus uosnictiiisos

multa pacicntia,

ieiuiiiisa.iiov.r,,!..',.

niultis

&c.

Haec

sie latc profcro,

Ideo socundo probo

f,

et rationc

tanquam cnni ois oandem. Quia

et

qni iiostra ignorant.

Cin-istus niagister Spiritus

ide()

est,

non

litcrae, ot

vorba eins sunt vita

spiritus,

ni'cessc est, nt i'am

3oi). , ns.

doceat jideuitentiani, ([uae in spiritu et veritate agitm-,

fbris

Xon

auteni eain, (juam

Wnitii. , 1.

aii<Te

possnnt supcrlussin liypdcritae,

in

ieinniis

suis facies extenni-

nantcs, in aniiulis orantes et

cum

tnhis eleeinosynani taeient(>s.

Eani, in(|nani,

doeeat Cln'istus oportet, (piae in omni vitae genere agi potest, (piam rex in
10

piu-pura,

saeerdos

in

luundieia,

principes

in

dignitate

non minus possnnt

liominibus, id

agere

quam nionaehns

aut niendicns in suis ritibus et paupertate, sient ege-

runt Daniel et soeii sui in media Babylone.

est

Omnibus enim
est

omnium

conditioni, debet convenire doetrina Cln-isti.

et

Tercio per totam vitani oranuis

ir.

orandum
et

'Dimitte nobis debita

nostra':
sit
ita

ergo tota vita poenitenciam agimus

stultus, nt
(icte

displicennis nobis, Nisi fjuis

putet

orandum

sibi

j)ro

remittendis debitis. vera enim

si
siiil

sunt et

non eontenmenda debita, pro quibus orare inbenun-, cliam

veniaba, non tamen nisi eis reniissis salvari possimns.

CONCLYSK)
an

IJ.

Quod verbum
et

d(^

sacramentali

poenitentia (eonfessionis

satisfaetionis,

(juae

sacerdotum ministerio eelebratnr) non

etiam assero
et

potest intelligi.

Hanc
Primo,
a.',

probo.

<iuia

poenitentia

sacramentali s est temporalis nee potest omni

momcnto
i|iiani

agi, alioiiuin
nisi

assidwe

cum

saeerdote lo(|Uenduni esset nee aliud

(piic-

agendum,

peeeata

confitendum
illa,

atque

satisfact

ionem

impositam
tollere,

exequendnm.
nee
est

Tdeo non potest esse crux

<|nam Cbristns

praeeijtit

mortiticatio

passionum

carnis.

Secundo.
3u

Saeramentalis est externa

tantum

et

pra

rciiuii-il

intcinani,

sine (jua nihil valet.

Sed haec
sj-ncera

intei-na est et sine sacramentali

fieta,

esse potest.
et syneera

Tercio.
esse potest.

Saeramentalis potest esse

haec non

nisi

\-ei-a

Quod

si

non

fuerit,

hvjioeritarum

est,

non ea quam

Christus docet.

Quarto.
31

De

sacramentali poenitentia nulluni habetur pracei'ptmn Christi.

Sed

est per Pontifices et ccelexiam statuta (saltem

quo ad terciam

sui partom,
])oenitcn(ia

scilicet satisfactionem),

ideo

et rautabilis arbitrio eeclesiae.

Sed

euangelica est lex divina, nulla hora mutabilis,

licium, (juod vocatur cor contritum et

cmn

i]isa

sit

iuge iihid saeri^^\.

iuuniliatum.

i.

IIuc pertinet, (piod uno eoasensu doctores scholastici diseernimt poenitentiani virtntis a poenitentia sacramentali, ])onentes poenitenliam

Quinto.

virtntem velut materiam

seti

sul)iectum poenitentiac sacranienti.

:14*

532

Resolutionos disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

CONCLYSTO m.
Nnu
est,
iiisi

f'oris opcretiii-

tarnen solam intendit iiiterioreni, iiiinio interior uiiUa varias earnis inort if'icat ioues.

Et hanc assero
iHm.
12, 1.

et proho.

Primo
late exponit,

K(i: xij.

praecipit

Apostolu.s,

eorpora

iiostra
fiat,

offerre

hostiam

viventeni, saiietaia, deo

3ini. i2,3ff.

j)laci'nteiii.

Atcpic id quoiiiddo

i^ecutus clare et

diiiii

docet Imniiliter sapere,

imieem
et
ij.

.servire, diligcve,

orationi

a.csor.

6,4.5.instare,

pacientiani
in

habere &c.

Quo modo
in
ieiiiniis

Co:

\i.

ait:

Exhibeanius
et Christus

iio,smetip.sos
!]j[|]{}[|-

innlta paoientia,

et vigiliis Are.

Sed

jMatt:
41. Qnod

V.

et vi.

doeet recte ieiunare,

orai-e,

eleeniosynas dare.

Item ahhi:
oratio,

iiuc. II,

siiperest,

date eleemosynam, et ecce omnia

munda

vobis.
ieiuniuiu,

Uude
eleemo.syna,

sequitur,

quod

ille

tres

pai-tes

satisfactionis,

non pertinent ad saeramentalem poenitentiam quo ad sub.stantiam factonim, qiiia sunt de praecejito Christi, sed pertinent ad eam quo ad ecrtuni modum et tempus, secundum (piod eeclesia ordinaverit, videHeet quamdiu

is

quantum et quid oraudum, quantum Verum ut sunt de et quid non comedendmn, (juantmu et cjuid dandum. euangelica poenitentia, leiunium habet in se omues castigationes eamis sine
sit

(irandnm, ieiunandum, daudum, Item

delectu

ciborum aut

differentia vestium,

Oratio vero

meditando, legeudo, audieudo, orando, Eleeiuo.syna

pi'oximum, ut
ita

omne Studium animi vero omne obsequium erga

20

per ieiunimn sibi serviat, per oratiouem deo et per eleemo-

synam proximo, per primum vincat concupiscentiam earnis et vivat sobrie et caste, per secundum superbiam vitae et vivat pie, per tereium concupiscentiam oculorum et vivat iuste iu hoc saeculo. Quare omnes mortiticationes, quas homo eompunctus sibi infert, sunt de j)oenitentia interiore, tanquam
fructus eins, sive sint vigiliae, hdiores, inopiae, studia, oratioues, fuga sexus

ar.

ac deUciaruin, iiiquantuui promovent spiritum.

Secundo ipsemet
TOnttii.
.',,

egit

dominus

in.

praeeepit: Luceat hix vestra

et omnes sancti eius cum e(. Sic denique coram hominiltus, ut videant \estra liona opera,

Nam

sine

dubio opera bona

faciat nisi

foris simt ti-uctus poeuitentiae et spiiitus,

cum

so

sph'itus

non

voeem

turtm'is, id est

gemitmii cordis, radicem operum

bononmi.

Adversus has
tentia^

Iconis incedeiis posuit deblatterans, errorem esse, siquis

meas conchisiones quidam indignatus et sub pelle verbum illud 'poeninegaverit etiam de sacramento poeuitentiae intelligi. Primum, non
tres
sit

s:.

est

propositum meum, smgulas eius positiones confutare, quae sunt adeo

creditu eas fuisse intel-

insulse et indt)cte com])ositae, ut milii iinpossibile

lectas tarn

ab eo, cuius

titulo vidgantur,^

quam ab

eo, qui eas

conflavit,^

Sofjann 2c^el.

=)

Sonvab SJimpina.

Resolutiones dispuitionuin

ilu

imlulgentiarum vuiuti'.

151t!.

533
tiicilc

((iioil

et

fiii(iiiL'

mediocriter

iugcnioso ot

in

sfriptiiris
(si

cnulilo

j)Mlct,

tarnen ut et

ei.si])sis

suam

inscitiam ostendam
siib

capaces esse potcrunt), hanc

intellig^i

pi-imniu (liiudirabo.

Admitto

nomine poenitentiae posse

et,

etiam

Itulae pocnitentiaui, etiani dei

:>

poeniteutiani, etiani pietam

ut logici soient, saera-

materialiter et secundu

intentionaliter

siniiptani poenitentiani, ideo et

inentnin, id est sati.tfaetioneni.

Aiit qiiis negat, liucus(|ue theoloois (|iiil)usdaiii

distiiie-

nun

[laueis licuisse totani

;unpliii)()loiriis

lerme .seripturani corninipere audaeibus suis

tionibus et

nuper

confictis,

adeo ut

pri)

Paulo
et

et Cliristo Pau](j-

eentouas et Christocentouas legainus?

ui

Ego de

gennaiia

propria verl)i loeiitus

suni .signiiieatione, (|uain Christus in eo verbo vohiit, aut salteni luaui loaunes
Bai)tista voluit, (pii
venit

non habuit authoritateni instituendi sacranienti

ac
sie

et tanien

praedieiuis l)aptisnunu poeuiteutiae, dicens 'poeniteneiam agite'.

Quod aatift.
eredo,

3, 2.

verl)iun

Christus repetiit,

neu de sacramento

l()(;utus

satis,

intelligitur.
15

Tarnen esto illorum somnium verimi, Videamus quid

disjiensare potest.

setpiatur.

Cliristus sine dubio legislator divinus est et doctrina eins ins divinum,

id est
in

quod nuUa potestas mutare aut

et

At
inutat

si

poonitentia
id

eo loco a Cliristo

doeta signiiicat poeniteneiam

et

sacramentalem,
pro

est

satisfactionem ,
suo, ergo vel

haue potest Papa mutare

lialn't

de facto

arbitrio
suuiii

Papa

in

arlntrio

ins

diviniuu, vel
dei.

est

in
si

deuni

impiissimus adversarius, irritum faeiens mandatinn

asserere
ii,

Quod

hoc audent

qui ad laudem dei et defensionem Catholieae fidei et sanctae sedis

Apostolieae

honorem
et

et

pro veritate revelanda

si

et

erroribiis

supprimendis

gloriantur sese disputare, denique

(pii
j:.

sie

honorant ecclesiani tuentunpie tidem,

'inauiter')

tcrrifico

immauiter (pene dLxissem

iaetato

titulo

haereticae

pravitatis in(juisitores volimt videri,

haereticis,
(pio et
ipsi

Papam
et
illa

et

Quid quaeso relictum est vel insanissiiuis sedem Apostolic'am blasphenicnt et erimij^ositae

uenturV

Hos ego non

inquisitores , sed insitores haereticae pravitatis libera

voce prouuuciarem.
subiecta vanitati
luiiie

Tides

tam prudenter
et

sunt fere oimies con-

chisiones, (pias amilissima

3u

innoeentissima papyrus passini cireumfert,

si

non volens.

Quas

onines vellem coufutare, grandi voln-iRbm.

s, so.

opus Ibret et totum pene chaos Quarti Seutenciaruni evolvenduni cum Sed tu, lector, esto liber et eandidus, <pio ]iossis e.\ hac suis seribentibus.

una discere onmes.

CONCI.VSIO
35

Till.

poeua, donec mauet odium sui (id est ])oeiiiscilicet usciue ad intmitum regni caelorum. intus), tentia vera

Manet

ita<|ue

Et haue
Primo.

a.ssero et ostendo.
((uia,
si

Certa scquela tan(|uam eorollariimi sequitur ex dietis,

est poenitcntia
et

omuis vita

enix

Cliristi

non soium

in

voluntariis

afHicti-

6 At

cjuis SBoleter

gammtung

iinb bic

i[)t

fotgcnbcn auSgacn

534
onilnis,

Resolutiones disimtationuni de indulgentiurum virtutu. 1518.

scd etiani in

tentationihus diaboli,

miindi

et canii.s,

((uiiictiam

iu

persccutiouibiis et pansionilm.s, ut ex praeilictis, ex seriptura tota, ex ip.'^iusniet

saiK'ti

sanctorum
iisque

et

uiuiiium
et

niailyruin
8ic

exemplis patet, certuni est,

refjiii

quod
s

crux

illa

ad

iiKirteiii

ad

iiitroitiini

durat.

Seeuudo.

Ilhid

patet

etiam

in

aliis

sanctis.

Sanetns

Augustinus
orabat et debere

{isalnios vij poenitentiales

sihi foecit
si

scribi et

eos

cum

laclin-niis

meditabatur dieens, etiani

episeopus quiennque iuste vixerit,

mm

tarnen sine poenitentia de lioc nuindo

eum

discedere.

Ita et B. Bemhai'dus

agonisans clamavit: perdite vixi, quia tempus perdidi, Nihil habeo, nisi quod
itj.

51,

i'j.

scio,

quia cor contritum et huniiliatum, deus, non despicies.

Tercio.

Ratione: tain diu crux la poenitentiae debet durare, donee

9im.

6,

6.

secuudum Apostoliim destruatur corpus peccati et pereat vetustas primi Adae cum sua imagine et perficiatiu" novus Adam ad imaginem dei. sed peccatum raanet usque ad mortem, licet quottidie minuatur per renovationem mentis
de die
iu dicm.

n
Saltem poena mortis manet
in

Quarto.
certe

omnibus, timor etiam mortis,

morte
in pluriniis, ut

poena onmium poenarum

inl'erni,

et ipsa gravior

taceam

de timore iudicii et

de ti-emore conscientiae &c.

CONCLVSIO

V.
au

Papa non vult nee potest remitiere alias poeuas praeter eas, quas vel suo vel Canonum arbitrio imposuit.
Hanc
adluic rogo,

disputo et doceri humiliter peto, et ut in praefatione rogavi, ita

manuni porrigat qui potest

et

mea motiva

attcndat.

Primo coUigamus genera poenanmi, quas fideles possunt pati. Prima est aeterna, geenna damnatorum, de qua nihil ad propositum. Certum est enim, quod haec nee in simimi nee infimi pontificis potestate est, ut omnes in tota ecclesia tenent. quam solus deus per remissionem culiiae
remittit.

25

Secuuda

est

purgatorii,

de qua iufra videbimus in sua c<mclusione:

in potestate i)ontLficis

Interim accipLnms,

non esse eani

aut nllius hominis.

30

Tercia ipsa volimtaria et euangelica, de qua sujira dictum est, quod

1.(501.11,31.

eam operetur
ficatio

])0cniteiitia spiritualis,

secunduni illud

i.

Cor:

xi.

Si nos ip.sos

iudicaremus, non utique iudicaremur a domhio.

Haec

est crux iUa et mortisit

passionum, ut supra concl.

iij.

Cum

autem haec

praecepta a Christo
salutis,

et

de essentia poenitentiae spiritualis ac omnino de necessitate

uuUo

35

modo est in potestate uUius sacerdotis, neque ut augeat neque ut minuat. Non enim ex arbitrio j)endet hominis, sed ex gratia et spiritu, iimuo haec poena minus est in potestate Papae quam omnes aliae poenae cuiuscunque
nominis sunt.
potest tollere
tori,

Siquidem aeternam, ]nirgatoriam afflictivam saltem oratione apud dcum, sieut potest gratiani iustificantem inipetrare peccaHanc autem non potest tollere, nee oratione (jnidciu. Quin potius eam
,

4u

Resolutiones disputationuin

ilo

indulgontiiiiimi viitulu. 1518.

535
minus

debet impetrare peccatori

et

iiii])c)iH'R',

id csl

iiii|)(>sii:\iii

nniM'iarc, tumi
R'li(|iiias

i|Uam uratiam impctrai:

lU'Diiiin

aliiii|iiiu

cvaruaivt criarin Cliristi et

suis,
et

Canaimii

(opiilaivi

tiliis

et

liliahus
iiisi

iiostcs

(U;i,

iil

est peccata,

ooeideret ad
.'

intcriiitioiiciii,

vidci'ct
et

ali(|iios

niniio fervore plus se.se ali-

gere (juam expcdint

i-emittere,
.sed

edrimi

saliiti

aliurum ueeessitati.

Tiine

iioii

siilmii

proliil)erc

debet,

sicut

Sauctus Paulas Tiniotlieo

de

dicit:

Noli

i.

iim.,',,23.

adliuc aquani bibere &c.

Quarta
peccaverint
qiiitates

est castigatoria et flagellatio dei,

(jua ps. Ixxxviiij. Si auteni

,

i. u, aifi.

10

visitabo in virga iiiifilii eius et legem iiieain uon eustodierint eonuu et in verberibus hoiniuuni peccata eoruni. Haue poenani extra manuin esse poutificuni, quis dubitat? (iuaudoquidem sese innocentibus eani dicit iiupouere Hiere. xlix. Kcce quibus non erat Judicium ut biberent 3-.

iv, 12.

calicem, bibentes bibeut, et tu (juasi iuuocens relin(|ueris?

Non
<|ua

cris innoccns,

sed bibens bibes.

1:.

Et eiusdem xxv. Ecoe

iueijiio

in civitate,
(juasi

in

invocatum non
iudiciuni

e.st 3cv.

2,^,

29.

nomcu meum, ego

iimocentes.

affligere, et
i.

vos

iiniocentcs

critis".'

eritis

Lide E. l'ctrus

l'e.

iiij.

Nunc tempus
finis

inclioandi
(jui

i.iJctv. 4,

n.

domo
geli(V.'

dei,

quod si Apo: iij. Egu

(jueni

priunim a nobis, quis

qu(is

eorum,

ikhi

<

rcdiuit

Euan.^,fjr 'i'jjg'.

filiuni,
2(1

rccipit.

amo castigo. Et Heb: xij. Flagcllat auteni onincm Quod si sumnuis l^outifex luuic reniittere vellet aut
e.st,

j)eccator remitti crederet, certe fiiturum

ut adulterini et spurii fierent, ut

^ictr. 12, 8.

Heb:

xij.

Si extra disciplinam estis, cuius participes facti .sunt omncs, ergo

adulteri et

non

filii

estis.

Haue enim loannes

Bapti.sta et sanctissimi ])ei-tu]cruiit.

alicpias

Adniitterem tarnen per oration^s ecdesiae j)osse tales

tolli,
j.s

pro infinnis
.'.,

scilicet

morbos, aegritudines

pestes, febres,

sicut B. lacobus docuit jac

alleviet infir-

14.

iiresbvteros ecclesiae induci et ungi infirmum, ut

dominus cum

nunn propter orationem tidei. Et (|ui(l moror? quasi ulli C'liristiano dubiuin sit, fiagella dei non potestate clavium, sed lachn-mis et oratione tantunmidtld
posse
tollt et niagis

per iin])ositionem aliarum pdcnaruni

poenitcntias

quam
si

per remissidiiciii,

Sicut Ninivitae
3

per

suas

luuniliter

sese

atlligentes

meruerunt

avertere flagellum subversionis eis inteutatum.

sive

Alioqui

sacerdos ecclesiae

sunimus sive infimus

pote.st

haue jioenam

|)()testate

clavium solvere:

pellat ergo pestes, bella, scditiones, terremotus,

inccudia, caedes, latrocinia,

item Turcas et Tartaros aliosque infideles, quos esse fl^ella et vii^am dei nemo nisi parum cbristianus ignorat. Dicit enim Isa: x. Ve A.ssur! virga
3:.

jci.

lu, 5.

liu'oris

mei

et

baculus

ij)se est.

In

manu
niiiii

eius indignatio mea.

Licet plurinii
bella adversus

nunc

et

iidem magni
scilicet

in

ecclesia

aliud sonmient

quam

Turcam,

non contra
<|ui

ini<|iiitates,

sed contra virgam

iniijuitatis bellatnri

deo(jue repugnaturi,

per

eam

vii^ani

se.se visitare dicit iiiii|nitates

nostras,

CO quod nos non visitamus eas.

40

Quinta
aiunt)

est

Cannniia
causa

]>iKna, scilicet
Pontific^is,

ab P^cclesia constituta.
est dubiuni, sie

Haue

es.se

plenarid iure in
(ut

manu snnuni

uon
et

tamen, ut subsit

iusta

rcmissionis

earum

clavis

nou

erret.

Verimi ego

536
(iiiea

Resolutiones disputatiouuui Je inclulgentiarum virtute. 1518.

temeritate)

illani

iiistam

causam uou

ita

rigide

acciperem,

ut

iiiulti

soleut,
sit
si

SufEcere euim videtur pia voluutas Pontificis, atque haec satis iusta
aiit

causa, uec video, (luomodo iu liac reraissione error clavis oontiugat,

cuutiugit, quid uoceat,

cum nihikimiuus

salva

sit

auima, etiam

si

poeuae
s

eiusmodi per errorem uou remittereutiu-.

niud magis advertendum, quod simimus Pontifex in remissidiie plenaria uec omues Cauouicas poeuas remittit, quod patet, quia non remittit iugressionem seu intnisionem quonmdam in monasterium, quae tamen poena non
iucelebris est iu
iiu-e

Cauonibus, sed uec

ergo

civiles seu potius crinnales

poenas a
lo

civili inflictas, licet id legati faciaut alicubi,

ubi personaliter sunt praeieiuniis,

sentes.

Videtui-

solum

eas

remittere

quae de

orationibus,

eleemos\Tiis aliisque laboribus et disciplinis impositae sunt,

aliae

ad septen-

ninm,

aliae

minus,

aliae plus,

Et

in ista

poena comprehendo etiam, quam

arbitrio
})ots.

suo impouit sacerdos ecclesiae.

Xmic

itaque vide et doce nie qui

Quattuor priores
Iterum
leoute

non

potest

remittere:

quam

liam

remittit

uisi

cauouicam et arbitrariam?
liic

illa*^

mihi oggannit, remitti, quae a iusticia divina

luenda.

exigitm- vel iu pm'gatorio

est

Cui

et

ego respondeo, impiissimum

esse sentire,

quod Papa

liaboat potestateni nuitandi ins

divinmn

et id relaxare
20

quod

iusticia dix-ina iuflixit.

Non enim

dicit

solves', sed

'quod tu solves, solutum

erit,

sed a te ligata dimtaxat, non a nie

ligata'.

'Quodcimque ego ligavero, tu Non autem omnia ligata solves, Uli vero sie iutelligunt 'Quod-

cimque

solveris sive in caelo

sive in terra, solutum erit',

cmu

Cluistus 'in

terra' addiderit,

dedita opera restriugens clavem ad teiTam,

caelos.
aliter

fiiturum sciens,
25

quod perforaturi alioquiu essent omues

Sexta est,

quam

volo fingere

douec

crudiar,

quam

illi

dicunt

secuiidmn iusticiam diviiiam

si

requh-i, ut satisfiat iusticiae diviuae.

si

Haec autem
tiuic

est alia a tercia et quiuta (sicut oportet,

uisi

debet sexta esse) uou potest

vel imagiuari,

quod, ubi
a

tercia

et

quiuta

non essent

satis,

ipsa
so

impouerctur,
sionis

seilicet
distai-et

plus orationis, ieiuuii, cleemospiae.

Ac

sie solo inten-

gradu

quiuta vel tercia:

Non euim

potest inteUigi poena

ci\Tlis, cjuia

haue

(ut dLxi)

non

remittit, alioquiu literae

indulgentiarum

tolle-

rent

omnia patibula

et

camificiiias

per ecclesiam.
fori

Sed uec

potest intelligi

poena Canonica per iudicium contenciosi

remittit excommunicationes,-iiiterdicta aut

de facto nposita, quia non

inflictas,
35

uUas censiu'as ecclesiasticas

ut patet satis

ad experieutiam.

restat ergo,

quam modo

fingere

me

dLxi.

Sed

quod

illa

uulla sit, ita milii

ipsi

persuadeo.

Primo quod
est

uulla autlioritate

scripturae, doctorum,

Canoumu

ratione probabili potest doceri, talem esse

iu

aliquam poenam,
30 iuteutionis
')

et

vehementer absurdimi
bem Utbrui nUc
Stuagaticn
(ffcl in

Ecclesia

aliquid

docere,

aufeev

Stnfpictung auf bie befaniite gabcl

vom

bct

i.'utt)eii()nul;

juv Qd)c

j.

S.532

^^-^iff-

Resointioncs disiiutationuni de intlulgciitianini vivtnte. 1518.

537
nitionibus

ciiius

nee in

soriptiu-ii

nee doctoribus neque Canonibus neque

(|UO(.l,

ssilteni

potest causa dari.

yccundo

si

etiani esset talis

sit

poena

aliipia,

nnn tanien
quae iiupo-

ad

reniissiueni

Papae

pertiueret,

cum

vohmtai'ia et ultra canones iniposita,

immo non
5

iinposita,

sed sponte suscepta:

in

qida est

lia

ab

iis

uuutiir, ut

supra dictum
si

poena quinta.
satistieret

Quod
fit

diceres

'(iuoniodo tune

iusticiae

divinae,

si

(pio
satis

modo Canonicae

vel sacerdotales

non essent

satis?' respondeo:
(juaiii

abunde

per terciam et quartam secun<huii

mensuram
libro

novit dens.

Nccjue
et

enim legitur uspiam deus aliquani

i'j

requisivisse,

nisi

terciam aliquando
et l\eirum.

(juartam, ut in

David

et

filiis

Israel in

ludicum

Sed

fere

semper contentus

est corde contrito et

,

poena

tercii generis.

Et

hin(-

ego niiror
("hrisluni

quonmdam
lenani
i.i

negligentiam

qui,

ut satisfactioneni astruant,

dicuiit,

ab.slvisse adulterani illani in euangelio sine satistactiime, ^fariain

vcm

Majida-

non sine satisfactione, et ideo in laria, mm esse dominum, ut sine satisfactione luiUi remittatur lepross mimdaNnt nisi imposito, ut satisfacerent legi
doti.

in

adultcra iiiiitaiuluni

pcccatuui.

'Xam

nee

et ostenderent se saeer-

Haec ergo

est illa

poena quam

iustieia divina reijuirit ultra iaiii dictas'.

Sed respondeo: Ista adultcra (meo iudieio) plus poenarum tulit quam Maria Magdalena et magis satisfecit. Xempe iam mortem patiebatur, non aliud
21)

videns, nisi durissimum iudiciuni: ideo mire cruciabatur et dolebat longe pliLS

quam

Maria, cui iutlicium mortis non immiiiebat.

Ideo de quarta specie

et

tereia fuit eins

poena,
in

ijuia

flagellum mortis tidit in corde contrito.

luebat,

!Maria

vero Magdalena
fiiisse eins
;.s

tereia

specie poeuas

neque potest doceri aliam

poeuam, ut

patet.

De

leprosis vero dico,

quod non ad

satislei)ra

factioneni ostcnderc se iussi sunt,

sed ad testimoniuni: non enim erat

peccatum, sed significabat })eccatuin: ostensio autcm pcccati non

factio,

est satis-

sed iudicium quaerit sacerdotis, ut haec nota sunt

satis.

iu

Secimdo probo eonclusionem sie. Illae duae ])otestates ligandi et solvendi sunt aequalcs et super eandem materiam. ISed sunuuus l'ontitex nidlam habet ligare et ijuponere poenam praeter Canonicam seu quintam, ei-go nee
ulJam solvere et tollere, Aut dicendum, duas
latitudinis.
illas

potestates esse inac((Utilis

Quod

si

lioc dieitur,

nemo

tenetur credere, (piia nidlis scripturis

eanonil)us(iue i)robatur,
et solvere
:i5

cum

sit

elarus textus, ubi Christus ligare super terram

Tercio extra, de pe: et

super ten-am dedit, aeijualiter utramque mensurando et extendendo. re: l):v. c. Qiiod autem, expresse dicit, remis-

siones eis non valere, quae non fueriut ab

ligaii

cormn iudicc
Sed certiuu

factae,
<|no(i

cum

millus
himi

aut solvi possit a non suo

in
i.

iuilice.
iij.

est,

Ikhiio

est

sub iurisditione Papae

ij.

ij. vi. poeni.s,

sed tantummodo

in (Hiinla,

ut elare patet et magis intra i)a(ebit.

17 dictas? A; allein ba gtagcjcia^eii ocrtc^rt bcn Sinn: fintier f^rt bic Borger inbirctt 1.5 bitett fort unb {l^ticfet fic hier mit einer golgetung

ticbetgcgcbcnc anfid^t einiget erflter 3.

bcrjelben

538

Resolutiones disputationum de indulgentianiui virtute. 1518.

Corollariiim.
Senuilur,
satis
(|iiia
tit

([lunl

sati^flu'tiu

sacramentali.s

uou

tlicitiu',

(jiiia

pro

culpa

fac-it
pi'i)

sinipliciter (quia

pro culpa satis facit tercia et riuarta poena), Sed

M;ixiiiie eiiim

culpa secimcluin statuta ecclesiae ^atisfacit.

vitani &c.

deo
est,

satis

jicr

uovam

Sed per scripturas (juoque probandimi

qiii

non

reqiiiri

aliquam satisfactionem pro peccatis.

iu lioc

Hie adest loaimes Baptista,

at<jue decretmii dei,
y"j^ 3
'

missus secundum propositum

qui et dixit 'poeniteutiam

ut poenitentiam praedicaret,

|-

agite ',

Et iterum

'agite itaque dignos fi-uctus poeniteutiae '. quae verba ipse

lo

auc. 3, 11.

exposuit,
tuuica.s,

cum

iiiterrogantibus turbis, qiiid facerent, respondit 'Qui habet duas

liabeuti, et qui escas habet, similiter faciat'.

det uou

Nonue

vides,

quod pro poeuitcutia uou

2i!c.

uisi observautiaai

praeeeptorum dei imposiiit atque

%'itae intelligi

ideo poeuitentiam non uisi conversionem et mutatiouem novae

3,

12

f.

voluit?

Sed

claiius:
ille

ecce veuerimt

publicani et

dixeniut

'Magister, quid
e.st

faciemus?'
faciatis'.
siic. 3,

At

dixit

'Nihil amplius quani

quod constitutum

vobis

i5

Xunquid
estote

hie dixit 'oportet vos satisfacere pro praeteritis peccatis?'

it.Item

militibus

dixit

'Xemiuem

coucutiatis,

nemini calumniam
hie

faciatis,

et

contcnti

stipeudiis vestris'.

Xuuquid

aliud

quam
a deo

praecepta dei

couuuunia iiuposuit?
institutus,

Quod

si

hie poeniteutiae doctor,

fefellit

hoc ipsiun
satis docuit
2

non docuit nos satisfactionem, nimirmu

x\iij.

nos nee

poeniteutiae officiiuu.
tici.

IS, 21.

Secundus Ezechiel
et foecerit iudicium
et

Si couvei-sus fuerit
et

iusticiam, ^ta \ivet

impius ab iiupietate sua non morietur. ecce uil nLsi

:

I5i.

loe, 3.

iudicium et iu.sticiam imponit quae tota vita facienda suut, iuxta illud
(jui

Beati
2,'.

faciuut iudicimu et iusticiam iu

omni tempore. Etiaiu hie ergo nos

tibi,

fefellit?
et

fflficf).

8.

Tercius Micheas

vi.

Indicabo

homo, quid

sit

bouum

quid

domiuus requirat a
satisfactione.
Sd).
0, e. T.

te,

utique

faeere

Indizium et diiigere misericordiam et

^iro

ambulare solhcitum cum deo

diceus

tuo.

Vides, quid requirat ab homie deus

deuique praemittens irridet eos, qui per opera satisfacere vohmt,

Quid diguuui offeram domiuo?

Nimquid

ei

olFeram holocaustomata
in

et \itulos

auuicidos? uiUKjuid placari potcst iu milhbus ai'ietum aut

nudtis

milibus hircorum? uunquid daijo primogeuitmu

veutris mei pro peccato auiniae
talia requirit,

meum
et

pro scelere meo, fructimi

meae?

q. d. 'uou,

quia deus pro peccato uuUa

est,

sed iudicium

et

misericordiam

thuorem, ut dictum

id

est

uovam

vitam'.

CNCLVSIO
et

VI.

Papa uou ])otest rcmittcrc ullam culpam uisi dcclaraudo approbando remissam a deo autcerte remittendo casus reser40

vatos

sil)i, qiiibus contemptis culpa ])rrsus remaueret. Prima pars est tam mauitesta, ut etiam couiessi smt quidaui, esse iinpriipriam oratioucm, quando Papa dat remissionem culpae, Alii vero, se

Resolutiones ilisputationuin

do iiKlulgentiaruni virtute. llS.

a sulu doo rcinitti
(jui

539
scciindum
propter
Sei43,
1.
'.'s.

iKin iiilclliiicn'.
illiid

)iniu's ciiim cniititciitur,

cul]);!!!!,

Ksa:
et

xliij.

Ego

suni, ogo suiu ipsf,

tiionini

delcu iiiiquitates tuas

nie,

Et loanii: i. Ecce agiiiis dci, Sof). 130, 3 Et ps. oxxix. Si inicjuitatcs uhscrvaveris, doniine, ilomine, quis siititiiiebit Quia aj)iul to propitiatio est. Et iiil'ra: i:)u, 7 Apiid duinimini niisericordia et eojnosa aimd cum redeniptio, Et i]).se redimet Israel ex oinnibus iuiquitatibus eins. Et ps. 1. Cor immduni crea in me, X-l si.
jicccatoriini
tollit

nun rccordahor.

2.
f.

ecce

qiii

poccata

muucli.

'4>i.

".'

'l>i-

f.

i-'.

deus, &c.
tarn
1

Multa

alia

in

seriptnris.
niliil

Et
agit

T5.
,

Augustinus contra Ponatistas

(|uaiii

frequentibus

ojjcribus

aliud

(pind

sdlo

den

rcinit-

tuutur pcccata.

Sccunda pars
certc

similitcr satis patct, t^uia

ci

ipii

ciintcnnicrct casus reservatos,

nou remitteretnr

ulla culpa.

Qui vos

spiniit. iui|uit. nie spcrnit,

inunu

i-'m.

m,

ik.

nullus venit rcniissa culpa a dco, nisi sinuil sccuni portct rcvcrcntiani ciaviuni.

Hanc eonclusionem
1'

quia onnies verani coucedunt, non

est

nccu'ssc nt
et

niea

assertione firmetiu'.

Hie tarnen signabo, qnae

ineani,
si

nie niovcnt,

iteruni
ri'ni

confitebor

ignorantiani

qnis

dignetnr nie

erudirc

et

baue

planius clucidare.

Prinio

circa

priniani jiarteni videtnr esse

ista oratio vel

sententia impropria et euangelico textui incongrna,

(juando

dicitnr siinnnuni

Pontificem solvere, id est declarare solutani, culpani scu approbare.

;o

Textus

enini

non
in

dicit

'Qnodcnnque ego solvero

ubi
niagis
intelligitur

in caelis,

tu solves super teiTain',

Sed contra 'Quodcnnciue tu

erit

solveris super tcrrani,

ego solvani seu solutinn

caelis',

dens approbare Solutionen! sacerdotis

quam
25

Secundo circa sccundam partcm certum est, qnod ijuos casus nisi solvit Papa eosdcm solvit et deus, nee jiotest (juis deo rcconciliai-i reconeilietur prius ecclesiae, salteni voto, nee offensa dci tollitur maucnte
econtra.
,

offensa ecclesiae.
recoDciliatus deo.

Sed

(piacritur,

utrum reconciliatus ecclesiae niox

lial)et,

sit

etiani
siiit

Textus certe

(piod
so^qui,

in caelo soluta, sed non videtur hinc

onmia soluta in (juod ideo onmia

in

ccclcsia

et

sint sinipliciter

soluta in
3

caelo,

sed ea dunttuxat (juaecunciuc

'

'cclcsia

sunt

soluta.

Ncc

sunt pan'i ponderis lieae

duae quaestiones nico

latiu.s

iudicio, de (juibus forte in

conelusione se(]uenti ineuni iudiciuni

a))criani.

C'O.NC'LV.SK) Vll.

ciat in
35

Nulli prorsus remittit deus culpam, (|uiu simul cum suliiiomnibus humiliatum saccrdoti suo vicario. Hanc asscro ncc eget ilis])utati<>nc aut probatione, tanto omnium coiiSed
in eins intclligcntia adliuc lalioro.
isla

sensu approbata.
stultus

Et

ut

mcum

scusuni

primo

di<'am, quia

cum sua

praeccdente conelusione id asscrunf,

in
v.J',Jfi
^i']-';

(iuod deus non remittat cui]iam, nisi sit prior rcmissio sacerdotis, sallrm voto, sicut clarc textus sonat: (iuodcuiKjuc iigaveris Are. Et illud ^^'!>ttl':
3 loann:
')
iij.

.\,

oiicfj

ouberc JUiSgofecii

;!3

Miitt

vi.

= hae.

540
\^ade
aiuitii).'j2,'.>i.

Resolutiouus disinitationuni de indulgentiaium virtuto. 1518.

veiiiens otfercs niuuiis tuiiiii,
et

priiis

recouciliari

fratri tiiu,

ft tiuic

Et

illud:

Keddite Caesari quae

simt Caesai-is,

quae sunt dei deo, Et oratio

et

TOntti). 0,

iL>.

Dominica: Dimitte nobis debita uostra, sicut

uostris.

nos dimittiniiis debitoribuis

Id qiiibus ouinibus omniuo prior reniissio in terra

haec

ea quae est in caelis. merito quaeritur,

est ante remissioueni dei,
fieri

siguificatiu- quam quomodo ante gratiam infusam, id possint, cum sine gratia dei primo remit-

tente

culpam nee votum remissionis quaerendae habere possit homo.

Hie

ita

dico et sapio:
et

Quando deus
Reg:
ij.

incipit

hominem
dicit:

iustificare, prius

quem

vidt aedificare, destruit, cjuem vult sanare, percutit,

i.

eum damuat, quem vivificare,

&e.
lo

5.liD"32',39!o'^f''c''t!

Sici't

et

Deutero: xxxij,

Ego occidam

et vivificabo

Hoc autem
>:(>(.

facit,

quando liominem content

et in sui

suonmique peccatorum
carne

38,

4.cognitionem humiliat ac tremefacit, ut dicat miser peccator: non est pax

ossibus meis a facie peccatorum nieorinn, uou est sanitas in
facie irae tuae.

mea

Sic eniin montes fluiuit a facie domini.

:

Sic mittit sagittas

spii'itus
is

*ei

IS, 15

f.

suas et conturbat eos

irae tuae.

ab iucrepatione tua, domine,

et

ab inspiratione

Sic convertimtur peccatores in inferuum et implentm* facies

eorum

ignominia.
midtis
*i. 111, 10.
>j;afi.

Quam
in

conturbat ionem et quassationem saepius expertus Da\-id

eam

diversis

batione incipit salus,

(ut ait

1,

f.

Nahum

i.)

psalmis coniitetur gemitibus. In ista autem conturQuia initimn sapieutiae timor domini. Hie dominus mundans neminem facit iimocentem, et in tempestate et
et

20

turljine viae eins,

nebulae pidvis
liic

peduni eins:

liic

allucent

fulgm-a eins,

videt et movetur terra:

eins volvitur, id
est

sagittae eins trauseunt et infiguntur, et

vox

tonitrui

rotatur,

vident aquae et tiuieut:

hie denique operatur

et
25

opus alienum deus, ut operetur opus suuni: haec est vera contiicio cordis
Immiliatio Spiritus,
in
Scj. 41, 3.
3cf. ee, 3.
3ri. 3s, IG.

gratissimum

deo sacrificimn:

liic

est

mactata victima

membra
Ixvi.

conscissa et pelle detracta in holocaustum incensa.

Et

hie infun-

ditiu'

(ut vocant) gratia, sicut ait Isa: xli.

perscquetm- eos,

trau.sibit in pace.

Et

Super quem requiescet

Spiritus mens, nisi super quietiun et

humilem
so

tremontem sermones meos.

et talibus vita spiritus mei,

Et Ezechias
ut

Isa: xxxviij.

Domine,

si

sie vivitur

conipies nie et vivificabis me.

sese proximuiu

Verum

tunc adeo
nee

iguorat

homo

sui

iustificationem,

putet daumationi,

iuf'iLsionem gratiae, sed effusionem irae dei

super se hanc putet esse.

Beatus

tarnen, si suifert

hanc tentationem, (juoniam cum se consumptum putaverit,

Staute autem hac misera suae couscientiae confiisione, non habet pacem neque consolationein, nisi ad potestatem ecclesiae confugiat
orietur sicut lucifer.
suis(jue peccatis
et

35

miseriis

per confessioneni detectis jjostnlet sohitium et

reniethum:

neque enim suo consilio vel auxio sese potent pacare, immo

absorberetiu-

tandem

tristicia

in desperationem.

Hie sacerdos talem videns

siln

Inimilitateni et

coinpunctionem de fiducia potestatis

et

ad faciendam

luiseri-

cordiam traditae pleuissime praesumat

sie

solvat solutiuuque })roumiciet,

ac

40

pacem

ei

couscientiae' donet.

Absolvendus vero omni studio caveat, ne

dubitet

sibi

remissa esse apud

deum

peccata sua, sitque quietus

in

corde:

Resolutiones disputatiomim do indulgentiarum virtute. 1518.

541
resjiilaritpr
iioii

nam

et

si

prae suae consoicntiao confusione

sit

iiicciliis

(siciit

(iportct ficri, si conipiinctio vera est), tanicn staiv

pi-ojittT

tcnctnr altcriiis iiulicio

ipsuin
((iii

iiravlatiiiii

aiit

jiotrstatcni eins ullu

modo, swl proptcr

diini
iiixta

verhiiin
Wjiiim<;,i9.

Christi,
s

iiicntiri

non

])ot(st

(cciuIk:

(iuodeuiKiiie solvcris super terraiu.

illud

fiiles

eiiiiii

linius

vcrhi

laciet

pacciu coiisciciitiae,

sacerdos
liic

solvent.

Qiii vero paeeiu alia via (piaerit, iitputa experientia intus,

in rc,
iioii

eertc

deiiiu vidctnr tentai-e et paeeiii

in lide velle
:

lialu're.

Tantum enim
solveris &c.
verl)o
a.'iiitin.ifi.is.

iiahehis jjacis,

quantum
si

credideris verbo promittentis

i'.st,

quodcnnque
si

Pax enim
lu

no.stra Cluistus

sed

in fide.

(^uod

(|uis
ci

liiiic

non

eredit, etiani

milies niilies aksolvatur a

erit quietus.

Papa

i])so

toii

mundo

conti-

teatur,

nuncpiam

Hae(^
eoixlis

ijyitur est illa

duieissima potestas, de (jua snnnnas oratias ex imo

(jui

agere dehemus deo,

talem dedit

potestati'Ui lidmiuilius,
si

(|uae est

uniea eonsolatio jieecatorum et infbelieium eonseientiarum,

1'.

IdCluislum

Vera promisisse eredant.

<juod lieet remissio eulpae

Ex

istis

nmie

])atet,

cpiod su])ra ()uaerel)atur, scilicct

(iratiae

fiat

per iut'usiuncm

ante remissioneni sacei-irae al)seondita (si(iuidem

in

dotis, talis tarnen est Infusio gratiae et ita

suh tiirma

vestigia

eins

non eognoseuntur
xli.),

ps. Ixxvi.

Et semita
non
est

jjedihus

eins

non

i'i.

;;, 20.

apparet. Isa:
20

ut liomo incertior sit de gratia, eimi fuerit ipsa praesens,

generidi

Sri. 41, n.

quam

cimi

est

absens. ideo ordine

nobis certa remissio

eulpae nisi per iudieiimi saeerdotis, nee per ipsnni quidem nisi eredas Christo
promitteiiti:

Quodcunque
fieret

solveris &c.

Donec autem nobis

sibi

ineerta est,

neeOTntiiMr.,19.

remissio (juidem est,

dum nondum
qnia non

nobis remissio est, imnio periret

erederet

homo
Sic
eisiic.
7,

peius
25

nisi

certa,

remissionera

factam.

Chri.stus

de Maria Magdalena ad Simonem

le])rosuni dixit:

Jlemittnntur

47.

peecata.
il)sa

quo ntique

significavit

gratiam

ei

iam ini'usam.
facie

iSed liane ini'usiouem

non eognovit, iKmdum

scilieet

erat
:

pax ossibus suis a

remittuiitur
tibi

peccatorum suonim,

donec ad eam eimversus dieeret

.salvam foeeit,
30

peecata tua, fides tua te

qua

eredidit remittenti,

ideo scquitiU':

vade

in

paee.

s.'m\

7,'

.-.o;

Et adnlterae illi iam remissa erant ]>eccata, antequam Christus se erigeret. At non illa hoc eognovit, (!um tot starent ('ireum eam aeeusatores, donec audiret voeem sponsi dicentis: Nemo te c^ondcnmavit mulier? nee ego te condeninabo. Et David certe cnm ))eccasset et a propheta Natan fuisset 2.2am.i2,i:i. reprehensus ex mandato dei, mortuus fuisset subito, quando operante in eo
,

3i

gratia iustiticationis exclamavit: ]K>ccavi (Haec est

enim vox iustorum seipsos

primo accusantium),

nisi

statim

velut absolvens
morieris.
])eceati

Xatan

dLxisset:

dominus

quoque

transtulit
nisi

iieecatum

tuum, non

quare enhn addidit 'non

con(|uassari et deficere?
nisi

morieri.s',

qnia videbat

cum

terrore

sui

Ezeehias qucxpie audito (piod nrnrcretur fuisset mortuns,

40

i'ursus

ab

Isaia'jcf
et

:i,

4ff.

consolationeni accepi.sset et signum inti'andi templum, eui

credens

sinnil

29 salvum

542

Resolutiones disputationura de indulgentiarum virtute. 1518.

proiecisti post

paceni peccatorumque remissionem obtinuit,

tunni omuia peccata mea.

sieiit ait:

tergum
fiducia

Et

omiiino iu vetere

testamento quomodo

eoruin de misericordia dei ao remissione peccatornm potuisset consistere, nisi

deus nunc appuiitionibus, nunc inspivationibus, nunc oblatiomun incensionibus,

nunc nebulae ostensionibus et aliis signis osteudisset sese gratum habere, quicquid operarentnr? quod nunc vult fieri verbo et iudicio sacerdotum.
Igitur remi.ssio
dei

gratiaiu

operatur,

sed reraisnio sacerdotis pacein,

quae

et ipsa est gratia et donirni dei, quia fides remissionis et gratiae prae-

.sentis.

Et hanc

nieo sensu dicerem esse eani,

quam

nostri doctores dicunt

per sacranienta ecclesiae efficaciter conferri,

Min.
iiir.
1,

Non autem ipsam

primana

iusti-

lo

u.ficantem,

quam

ante sacramentmn

oportet adesse in adultis, Sed, ut

Ro:

i.

11,0. dicitiu-,

Fides in fidem: oportet enim accedentem credere.

aut

At baptisatum
pacem nimquani

oportet etiam credere, se recte credidisse et accessisse,

habebit, quae

non

nisi

ex fide habetur.

Non

ergo prius solvit Petrus

quam
v,

Christas, sed declarat et ostendit sohitionem.

Cui qui crediderit cum

(id est, certus
fit

fiducia,

vere oljtinuit

pacem
rei

et

remissionem apud deum

solveris &c.

se esse ab-

solutnm) non
^9(m/r.','^ raittentis

sed
:

fidei

certitudiuc propter infallibilem misericorditer pro-

sermonem
si

Quodcuuque

Sic

Ro

v. Insticati

gratis

per gratiara ipsius, pacem haberans ad

deum

per fidem, non utique per rem &c.

20

Quae
vohmt)
jiarabihter

dicere,

non est falsnin neque improprium (ut illi quod Papa remittat culpam, immo remissio culpae est ineommelior quam remissicj quarumcuncjue poenarum, Licet hanc ita
recte et vere sapio,
in
ecclesia,
sit:

solam praedicent, ut remissionem cidpae foecerint nullani esse

cum
ipsi

contra potius

ubi enim

homo

per remissionem culpae (quam sibiqui

dare nequit,

cum nemo
est.

sibiipsi credere debeat, nisi

malit ex una

2,',

turbatione duas facere) per fidem absokitionis acceptam pacatus fuerit, omnis

poena

ei

nuUa poena
lianc

Conscientiae enim confusio facit molestam poenam,

iucnnditas vero conscientiae optabilem facit poenam.

Et
dare,

intelligentiam
fide

in pojnilo et

de jjotcstate clavimii videmus abunDoctiores vero

30

qui

simphci

quaerunt
sese

accipiunt absohitionem.
et

quidam

suis

uituntur
niiiil

contritiouibus

operibus atque confessionibus

iu()uietudine in inquietudinem

facere (piictos et

alind agunt (juam

quod de
si

eunt, quia in se et sua confidimt,

(.itiii.ifi.ia.

cmu,

seutirent conscientiae
solveris &c.

rent Cluisto credere dicenti:

scientiae

Quodcunque

Ad

malum, debehoc autem con-

malum Thcologi

recentiores nimis foeliciter cooperantiu',

dum

sacra-

3-,

mentum
TOnic.
6,
21-..

poenitentiae sie tractant et docent, ut populus discat per suas con-

tritiones et satisfactiones confidere se peccata

sua posse delere, quae vanissima

praesumptio

niliil

aliud potest efficere

quam

ut

cum haemorrhoissa Euangelica

Fides primo
j,,

ac consumpta in medicos tota substantia peius et peius habeant.

in

Christum, gratuitum remissionis largitorem, doceuda erat et desperatio pro-

priae coutritiouis et satisfactionis persuadenda, ut sie fiducia et gaudio cordis

I certiis
sit

Resolutiones disputetionum de indulgentiarum virtute. 1518.

543
et

(lo

misericordia

Christi

tiniuili

taiidcin

iiilariter

odircnt

iicccatiiiii

ccni-

tt'rerentur et sati.sfa<'cTciit.

Nw
5

luri.stae

eiusdcm

cariiiliciiiai'

.se<;iu'.s

.sunt aiitliorcs,

imi, (luin iiiiuio

et

studio extollunt potestatoiii l'apac,

stateni

plus foceermit aostiinari

mirari

poto-

Papac quam vprhum

disoant,

Christi honorari fido,

Cum

docondi sint

iioiiiiue.s,

ut nou in potfstatem Papae, sod in

fidere

vorbnm
paeati
si

Ciu-i.sti

Papac promittcntis con-

Si

modo

veiint esse

in

conscioutiis suis.
accipt-i-c,

Kon cnim
tanlinn

Papa dat, habes, quantum

quia
ii>

aliquid liabes,

sed

crediderLs te

hahcs:

orcdis propter promissionem Christi.

sie valeret

Xisi

autem potestas Claviuni

(ut aiiiut

ad paccm corchs

et

rcmissioncm
(Juid
sit
eiiiiii

cidpae,

tum vere

qidam)

vilifiearentm- indidgentiae.

magni cont'ertur, si remissio poenai-um mortem eontemnei'e ?

:

oonfcrtur,

cum

("hristiauonini

ctiam

1'.

nisi

Item cur dixit Cliristus Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, soi,. quod non sunt remissa ulli, nisi remittente sacerdote credat sibi remitti?

an, 23.

Ideo

verbo 'Quormn

reniiseritis peccata' cont'ertur jiotcstas,

sed in
et in

\-crb()

'remittuntiu' eis' provocatur peccator

ad fidem remissionis, Hieut

in

verbo

'Quodcuuque
exc'itatur.
20

solveris' potestas datur,

verbo 'sohita erunt' fides nostra

si

poterat enim dicei'c '(Quorum remiseritis poenas vel vindictas',

vohiisset id intelligere, iSed scivit

quod conseientia
nisi

iani iustiticata per

gratiam

sua trepiditate evomeret gratiam,

praesentia
crederet.

succiu-reretiu- ei

per fidem de gratiae

nisi

ministerio

sacerdotis,
sufficit

immo

peccatuni
et

maueret,

remissum

Xon enim

remissio })eccati
et

gratiae donatio,
,

8ed oportet
siom.
, ic.

etiam eredere esse remissum,

.-,

hoc est testimoiiium

fiHi

(|Uod

reddit Spiritus

dei spiritiii nostro,

quod sunuis

dci,

quia esse filium dci est tam al)sc(mcredalur

ita

(htiun
esse.

(cum appareat

sibi esse hostis dei), ut nisi

esse

nou possit

Sic enim mirificat dominus sanctos suos, quod

nemo

siistineret

nianum

iustiticantis et mcdcntis, nisi credat

cum

iustificare et

medcri, Sicut medicus

corporis incidens iufirmimi non crcchttir id studio mcdendi laccre ab infii-mo,

30

nisi

boni amici jK'rsuadcant

ci.

Sive ergo sac^erdos

catortmi,
j)eccata

sit

causa sine qua non, sive alia remissionis pecalifpio

non curo, <hmi verum esse

et

modo

constet saccrdotem remittere

culpam, Sicut amicis infinni vere imputatiu- sanitas,

hie o]>ortct cogitarc 'quid,
sa<-cnh)s crrarct?' quia
illa.

dum

sua

suadela effecenmt, ut crederet infirmus caedenti medico.

X.

Nee
lucri

si

non

in sacer-

dote, sed in Verl) Christi nititur remissio

vcl

ideo sive saccrdos id taciat

fictionc
et

lionoris causa,

tu

modo

optes
si

remissionem sine

credas

l)roniittcnti

Chnsto: immo ctiam

fide tua,

ex levitate absolvcret,
.seu

adhtic

i)i)tinercs

pacem ex
40

sicut

baptismmn
sit,

cucharistiam dat, sive

illc

lucrum
res
est

quaerat sive le\as ac ludens

1

tua fides plenum accipit.

311 fctjcn
;

Tanta

contemnerentur A. nad) bem Srudfe^Icrt)erjeiciii6 baft

Dbige
ficart jucrft in bct Sajctct

coiitemncreiit (too^l

micbcr ein Serfc^cnl.

Sammtimg

24 romissam

544

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

verbum

Christi et fides eins.

ininid ilhidcndo

Nam

legimus inter gesta martyiiim, quendam

liaptisari

miimuii iooo,

haptismum,
Jtcm

voluisse et inter Imptigentililiiis

sandnni eonversuin vcrc ha])tisatum a suis collusorilnis

martyrio ah eisdeni coronatimi.
(Jims

et

statim

S. Athanasiiis

puer imeros baptisavit,

Instoria.

Episcopus AJexandrie postea baptisatos iudicavit, ut in Ecclesiastica Et B. Cv^irianiis paeem a qnodam Episeopo Therapio datara prae-

jji'opere re})rehcndit

qnidem, sed ratam esse

vuluit.

Igitnr fide instificamur,

fide et pacificamur,

non operibus neque

poenitentiis aut coufessionibus.

Circa iiauo sextam et septimam conclnsioneni leonte illa^ nostra cnni

gloria triuni))hat, inuuo de
illa

me

cantat encomiiuii ante victoriam,

Et ex

sentina
,

i"

opinit)nnm aliam distiuguit poeuani satisfactivam et vindicativani

sit

aliani

niedicativam et cnrativam, quasi necesse

haec vel somniantibus eredere, ne vilescaut

quanqnani eoram jwjno

iianc distinctionem prndentissime celant,

si

indulgentiae vel potius lucra,

populus

intelligeret tarn niodicas et steriles

viudicativas (id est confictas) remitti poenas, deinde ut

sese ne.scire,

notum

facei'et

omnibus,

is

quid

sit

vel

vetus

vel

novuni

sacerdotiuni,

Introducit aliani

verboruni caliginem et distinctionem clavium, alias authoritatis, alias excelleutiae, alias ministeriales.

Adeo

niliil

novenint etiani Magistri nostri eximii,

haereticae pravitatis inquisitores et Catholicae fidei defensores, nisi

laciniosis et praerancidis quaestionibus cjuarti
forte,

quod ex
20

Seutentiarum suxenmt, volentes

quod, quicquid Christus solverit clavibus excellentiae in caelo (nam in

terra
et

non
sit

solvit ipse),

solutmn

erit in

super caelo apud deum.

liursum ut

apud quem sit solutum, quicquid ipse solverit clavibus authoritatis in super caelo. Sed facessaut nugae: unas novinuis elaves, tantum in terra traditas. lam quod inferunt 'Ergo errat qui dicit, sacerdotem novae legis tantum approbando et declarando solvere' (hoc enim iudaici erat sacerdocii), () aciinien ingeuii et poudus
deus
Pontifex, alius fingendus est deus superior,

25

iugeus eruditiouis, dignissimi plane

viri,

qui inquirant haereticos et defendant

et ligna!

Cathlicam fidem, sed adversus lapides Paulus sacerdotiimi vetus

Quanto

rectius

Apostolus
30

asserit constitisse in iudicandis leprosis, in iustifi-

cationibus et mundiciis carnis, in cibo et potu et vestitu et festis diebus &c.

Quibus
cordis,

ut

figura

significatae

sunt

iustificationes
in

in

spiritu

et

mundiciae

quas miuisterio novi sacerdocii operatmigitiualii

ecclesia Christus.

Quan3j

quam

sextam conclusionem ipse non posui ex animo, ut dixi ibidem,

sie sentiunt,

sed quia

tamen quia nee

Magistris usqiie hodic possunt ostendere,

nisi haercticain illam

ipsi adversarii cum omnibus suis quomodo sacerdos remittit culpas,

sed usitatain seutentiaui proferant, qua dicitur, sacra-

menta novae

legis

iustificantem

gratiam dare
conferri

Cum
$ci>r. 11,

sit

impossibile
et
digiiis

sacramentum

c.et

iustis

(Oportet enim
sacramenti
311

non pommt obicem, iam credcntilnis accedentem eredere, deinde non sacraillis,

qui

salubriter

nisi

mentum sed
')

fides

iustificat):

ideo

quicquid blatterent opiniosi

S. 'liimcrfimg

5:3G.

Resolutiones disputatioiuim de indulgentianim virtuto. 1518.

r)4r)

sophistae,
ajtjirdhat
luictat

vorisiniiliiis
soliitioiicni

est,
(

(juod
id

siuordds
isteiidit)
(jiii

novac
et
liae

lejjis

dcclariit diintaxat et
iiidicio
et

dci

est

(istensione et
tenetiir

siio

cunscieiitiaia

peecatoris,

eins

iudicio

crcdere
((iriinrc

paceiii

liaberc.
:.

(lun

inndu vetus sacerdos quietabat oos, quos

,

vcl

veste

miiiidos

iiulicahat
ille in

cum

tarnen

ipse

milliiiii
iii

pos.set

mundare, nee

.sei|)siini.

Quod

eniiu

eurporibus, lux- iste

\-erita.s

eonscientiis i)pcratnr,

Kt

sie

respondet

Spiritus iiterae et
qiioiiKidii

iigurae.
liaeretiea

Et expeeto hos Catholieae

alitev

fidei defensoj-es,
virtiiteni.

sine

]>ravitate

jiossint

exponen' elaviuni

coNCLVK) vm.
in

nibii(jne moritiiris

1',

Caniines ])oenitentiales solnni vivi'ntiluis sunt inipositi, secunduni eo.sdeni debet imponi. Haue disputo, etsi multi sunt, qui mirentur eani esse duliiani. Primi) probatur per ilhid Kd: vij. JjQx doniinatur in boniine, (piantoMm. tempore vivit &c. Quod cum Apostohis de lege divina interj)retetur, multo magis verum est de lege humana. unde ibidem dieit: Cum mortuns i'uerit tm.
vir eins, soluta est mulier a lege viri.

7,

1.

7, 2.

Multo magis
nu'nori

i])se

moi-tuus est solutus

Si

a lege uxoris viventis.

])er

Argiiit

enim a

^Vpostolus:

vi\ns solvitur

mortem

alterius, multo magis ipse mortuus, per (juem solvitur vivns.

Seeimdo.
20

Tx^ges Canonicae sunt alligatae eireumstaneiis teni])oris, loci,

aliae legcs positivae dist. xxix. nt
est:

personarnm, sieut onines

est.

oTunibus notum
-JJi-

De

solo

enim verbo Christi dictum

in

Tnaeternnni, domine, permanet

119, 89 111,

f.

verbmn tuum,
saeciilum

saeculuni

saeculi

verita-s

tua.

Et
nisi

iusticia

eins

manet
est,

in>i.!i.

:i.

saeculi.

Verbimi autcni
illis

et

iusticia
et

hominum manet ad tempus

dicendum
(piod

duntaxat.
-,

Quare

mutatis

eessant

leges,

vastata eivitate
faeiebat eivitas,

adhue ipse

locus

desertus

teneatin-

ad omiiia, (|uae prins

quod

est absiirdimi.

Tercio.

Si ins cogit etiam ciun viventibus dispensare et legem nnitare,

qnando

legis

conditio cessat

vel

in

])(>ius

vergit,

cum

(ut

Ivco

i'apa dieit)

30

non debeat contra charitatem militare, quod pro charitate statutum est, ita certe quod contra unitatcm, pacem &c. coeperit militare, quanto magis morituris leges sunt tollendae,

cum non

soluni cesset ibi eoiidieio legmn, sed ipse

(pioque, eui et cuius eon<litionilnis j)ositae fuei'unt.

Quarto ex
vitae et per

i])sis

verbis legis, in ipiibus cxjiriminitur clare dies et

aruii,

ieiunium, vigiliac, labores, peregrinatidues Ac. (piae manifestum est esse hnius
3:,

mortem

cessait;,

ubi

homo

longc

in

aliam vitam migrat, ubi nee

ex)rinis.

ieiunat nee plorat uec comedit nee dormit,

ut qui non habet

titulo

Tnde

Joannes Gerson danniare audet indidgentias

donatas,'iit mihi
toribus, ut

mnltormn niilium aimoruni

iucjuisi-

miraenlum
vel

sit,

(juidnam aeciderit haereticac pi-avitatis

qui contra

hunc

mortuum uon combusserint,

morem

oniin'um

29

(lel)et

A
I.

Sutftcr

Berfe.

r,4

Rsolut.iones

disputationuin de indulgentiarum virtute. 1518.

stationum urbis,
Sixti qiiarti tanta
liiis

tiun

maxime contra iisuiu efiusori.s Mucia prommciat, ut etiam moneat

illius

indulgeiitiaruin

prelatos otiHcia sua in

corrificnclis atqiie providinulis fatuas et sujicrsticiosas ap|)ellans titiilationes

taliuni iiidiilgenliaruni Are.

ne c'ogitasse
enini,

Qninto respiciemlo ad intentioneni latoris Canonuni, quos certiini est Finge (|nidt'ni, nt ciusniodi Canones iniponcrcnlur morituris.
nos intt'rrogare Fontilieeni tales ferenteni 'quos
ant mortuos?'
(-iiiid

intelligis,

(later,

in lege

tua, vivos
niiirtnis

respondeliit nisi 'innuo vivos? quid enini

cum
fratri
10

agere possuni,

(jui

egressi sunt furuni nieum"''

faceret
.sacerdo.s
C'iiri.sti
,

Sexto.
sicut
sibi

Crudelissinie
fieri,

si

uoii

relaxaret

vellet

et nou est causa quare nun debeat,

cum

sit

iu

eius

potestate.

Septimo.
eaeteri

tSi

Canones poenitentiales manent

lutirtuis,

eadeni ratione et

omnes.

Celebrent ergo, agant lesta et ieiunia et

vigilias, dicant

horas
1:.

Cauonicas, non coniedant ova, lac, carnes certis diebus, sed tantum oleum,
pisces, fructus, legnmina,

indnant vestes pnllas vel Candidas pro ditferentia

dieruni

et

alia

onera gravissima,
Cliristi.

quibus
enini
tilla

nunc premitnr
est
ratio,
si

niisera

illa,

olim

liberrima Ecclesia

Nee

(piare

aliqui

cesseut

Canones propter tenipns

sunt
btiiia

et

non omnes.
vitaiii,

Quod

ces.sant illa,

quae tanien
et
sterilia
20

et

nieritoria

ad

cur non niagis afHictiva

illa

atque impeditiva?

Au

hie etiam permutationera nobi.s fingimu.s, ut, sicut alias

illi.s

poenas pro

illis

proportionatas patiuntur, ita et alia opera

proportionata

ibidem faciunt, ut lhilominus dicendi sint legere horas Canouicas? Octavo.

De

facto infirniis corpore,

et

.si

Canones,
carnibus,

tarn

p(ienitentiale.s

quam
alii

morales.

Sacerdos

nou simt morituri, toUuntur euiin infirmus nou

vigilai-e,

jr.

tenetiu- orare, celebrare,

ovi.s,

deinde

quoque nee ieiunare, nee

uec a
pro-

lacte abstinere.

Suntque omuia nou modo

libera,

immo

S>ioi) 19, 22.

Alioquin cum eos iam mauus doniini Quare me persequimini sicut deus et carnibus meis (id satiiramini? est infiniiitatibus Arguo itaque: Canones sunt innwsiti nou infu-mis, sed sanis et valentibus, ergo multo minus mortiiis, sed viventibus, aut si morituri et mortui non sunt lil)eri, cur infirmi etiam non eisdem prennuitur et vexautur? denique recepta sanitate uon tenentur repetere omissa in infinuitate, quomodo ergo credeutur post mortem repetendi aut solvendi Cauones ? Sed hie dicimt quidam 'Quid, siquis sauns impositas poeuitentias omiserit et postea moritm-us confiteatiu-? videtur, quod tales omnino necesse sit iu purgatorio solvere, etiam si aliae non im})oneudae sint aut non inipouantur'. Respoudeo, quod nequaquam, quia per talem oniissiouem. nihil est factum aliud, (|uam quod contra praeceptum ecclesiae peccatum est, de quo lojcudum est, non denuo r-epetenduni ac imjilendum pi'o praeterito, sed pro
hibita, (|uae prius erant sanis praecepta.

tangat, diceretur eis

)

ao

35

40

Wiattf).

fi,

:ii

f'utui'o

tantum.

HnfTicit diei

malicia sua, crastinus sollicitns erit

sibi.

Quod

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

si
i(l

547

praecepti ti-ansgi-assio
in
(Ici

ulliiis

esset repeteiKhi,

iit

inilla
iit

maiuTct, inaxiinc
adiiltcrium luni
sit

praeoejitis

fieri

ilelieret.

Secl est impossibile,

(arlmn

aiiiissao castitatis.

Xono.
i

Qnieunque
iure

niaioreni poeiiaiii suhit (|uani

sil)i

iinposita est, liuic

iiltiniani,

niorito

ot

natnrali
et

remittmitur minores, sed nioritin-us snbit

itiR'iiannn,
scilicet

summaiu
finge,

uiaximani

mortis,
luiic

(iiiare
soli

prae.seiite

iiiorle

onuiis alia debet tolli,

c-um vix

iillus

suffieiat
a<l

poenae.
,

Et iterum
an

eoram
Ue<'imo.

le<iislatore inorituniin

sese

mortem

ott'ereuteni

non

illc

suas statin! retraetubitV

1"

Illustres cjuidam in ecelesia doctores dieunt,

quilibet sit ditissinius, quia per

statin! evol:u-e.
ei-uo

mortem voluntariam
Iluius

potest

quod Christianus omuia solvere et

sunt Vuilluliinis

Cum

nihil sit

malus voluntaria moi-te proptor deinn suscopta:

seutentiae

Ihistra

Cauoues
8i

illuo resei-vautur.

Parhisieusis, Grerson et setpiitur eos

i''

non

irrationabilis mtiltitudo.
est,

Undeeimo.
ierat, ei"go

mors

satis

poenarum non
erit iiioitis

nisi

mortuiis et Canones

Caiiouum paeua maior

fiet

poena, quipj)e quae ultra mortem

Pi-eeiosa in
'Viiri;,

dural, et

iniuria

morti Christianorimi , de (|ua dietum est:

u.

conspectu domini moi's sauet orinn eins.

Duodet'imo.
io

l'^inge,

peecatorem

rapi

et

in

ipsa

confessione
(ut

Clu'isti

statini subire martj-riuni,

antequam canouibus

satisfecit

de

S. Bouifacio

Mai-t^TC legitur),

Himc

ergo remorabitiu- piu'gatorinm,

ue

sit

cuiu

CluMsto?

Et

tiet

ut oretur pro Martyre in ecelesia?

lotpiimiu",

At

oiunis voluutarie moriens (de

hoc eniui

id est de Christiauo)

etiaiu

pro voluntate dei

leges

nioritui-.

Tereiodecimo.
2j

Cur uou

Civiles

(pioque

post

mortem mauent
et ])ropter

solvendae, cimi et ipsae ligent eoram deo et in eaelis, non sua virtute, sed
Christi et Ai)ostolonim Peti-i et
Pauli, (jui tradnut ex
.sie

animo

eon-

>,;'jj","'',|;f^;

scieutiam

ilJis

subiiei opoi^tere, quia

est volmitas dei?

i.<>iii.j,i.)n.

Quartodecimo.
scilicet in
30

Canones eessant, quaudo laieus poeniteiis niutat >tatnm, sacerdocium, aut saeerdos in episeopatum aut in inonaiiiatum, Et
tit

haec

ces.satio

in

liae

vita,

et

non cessat
seutentia

in

mutatione moitis?

Quid

absurdius?
Ciuintudeeimo. vendis prorsus
probabilis,
3.-.

Quod
sola

talis

de Cauonibus pust

nullani habet authoritatem scripturae,

mortem solcanonum aut rationis

iiitroducta,

sed

videtur

incrtia

et

negligentia

sacerdotum

sicut et

multa

alia supersticiosa.

Decimo
observator:
is

sexto.

Ad

hoc habemus exeiupla patrmn antiquorum

et

et

certc

unns C\-jirianus vel rigidissimus eeelesia-sticarum censiu-arum

tarnen Epist. xvij.
li: iij.

disciplinanun
iis,

jiraeeipit paeeni

dandam

pii ])eri-

eulo n!oitis sunt obnoxii, ut ad doniinum

40

cum

paee veniant, facta confessione

sua vcl j)resln-tero vel

est

diacono, ut

ibidem

dicit.

At datio

pa<'is

illa

nihil

quam

id

quod nime

i-emissio plenaria vocatur, ut ])atct

intm

iiti.

3 omissac

f)48

Resolutiones disputationum de indulgentiarum viitute. 1518.

Conchidamus
et

ergo,

quod Cauones non

nisi

iiisi

viveutibus nee

iis

nisi sanis

valeutibxis imponendi sunt, immo non

pigris et qui spoute sua melius

agere nolunt.
niinis tenaciter

Haec

certe

non

tarn late ])r()duxissem, si

,

asserere contrariuni

non seireni quosdam quod tanuni nuUa via probare jio.ssunt.

Nani

si

cum
liie

ingeniosis et eruditis vellem agere, melius taeerem

quam

loquei-ei".
si

At

dieat aliquis 'Sic dieere est nimis vilifieare indulgentias,

solum

Canonieae

poenae,

nee onuies
viles fieri

tarnen,

neo

nisi

huius

\'itae

remittuntur'.

Respondeo: Praestat
fietionis possit argui fiteor

indulgentias

quam erucem

Cliristi

evacuari,

et melius est viles habere indulgentias

in eeclesiae

quam

aliquid in ecelesia docere,

qnod
con-

eonfusionem.

Ego

sane libera

fi-onte

atque protestor,

me non magnopere

em-are indulgentias quo ad reniis-

sionem poeuarum
gratulor in
j)ositum,
eis

(in qua illi sola gloriantur), sed maxime veneror, amplector, quo ad remissionem oul|iae seeundum sensum meum supra

quam

illi

nullam esse putant.

obiieitur pugio

Huic octavae
exti-a.

unns plumbeus, quod videlicet

nt prae eeteris testatur
in\'eniri
e.

in iuribus

is

invenitm* etiam mortuos exeonnmuu'eari,

nobis,

de sen: exeom.
et

Quam

timebam, ne etiam
mortuis!
ita et absoh-i

dieerent, poenas

sensibiles

satisfaetiones

infligi

At bene

est,

quod tantum exest qui negat.

illa

comnmnieari dixenmt mortuos:

mortuos,

nemo

Sed quid

ista absolutio

tilissima dialeetiea,

ad remissionem poenai'um? Heecine est sine qua doceut non fieri Theologum"? forte
satisfactoriae.'

sub-

20

in

quinta

figura tenet

illa ei

eonsequentia 'Aliquis absolvitur ab excommmiicatione, ergo

ut

remittuntur

poenae

quid ergo passim indidgentias proetiam

fundunt,
Si

si

absolutus

peeeatii

mox

remissionem habet poeuarum?

autem absolutis adhuc remanet

tollit

satisfactio,

quomodo ei^o

absolutio mortuis

2:.

prodest aut

poenam?

Igitur futilis est iste Syllogismus,

quod

sieut

ita et remissio poenarum. Immo Excommimieatio mortui mortuo nihil infert, sicut absolutio nill eonfert, sed omnia haec nobis fiunt in teiTorem, nisi quod non pro tali publice oratur. Xon plus igitur ille patitur a tali excommimi-

cxeommunicatio sese extendit ad mortuos

ut ipsimet iuriste dieunt:

30

catione
nihil

quam
istas

pateretur

domus

vel

vestis

si

excommunicaretm':
deinceps

sie

nii-sus

plus

iuvatiu-

absolutione.

Sed quiescam
nihil in

confutare

contra-

dietiones

garrulas,

cum

se

contineant

quam

opiniones

scho-

lasticas nee in Scriptmis nee ecelesiasticis patribus nee C'anonibus fundatas.

Semper enim
liiis

petit

principium aut,

si

hoc non

faeit,

more iratarum

nuilier-

35

eul:u-uiu saltem blatterat

haec \'erba 'Errat,

fm-it, insanit, error, errare'.

In

enim verbis

summam

sapientiae et scientiae suae constitutam

\iilt videri.

CONCLVSIO
in suis

IX.

lde bene nobis faeit Spiritussanctus in Papa exei])iend(> decretis semper artieulum mortis et necessitatis.

ju

Eesolutiones disputationuni do indulgentiaium viitutf.

1-518.

5-19

Ista couclusio iiuigis est probatio praeccdontis.

si

Cortum
viilt

est euiin, ((iiod,

articulos

ueccssitatis

tempuralis Siimimis

l'diitH'cx

cxcepto.s,

niulto
\u-

ina^-is

necos.-iitatciu

aotcniaiu,
legittime

ad quam

lioiiu>

per mortem

vadit,

cum

tirmu.s
5

aut

impeditu.s

solimi temporal!

impotentia
,

teiieatiir.

(iuiu

etiam .si qua Siuumus Poutif'ex iion exeipit necessitatem tarnen exeepta non minus intelligidir, cum uece^.-^itas non haheat legem. .Vt mors neeessita.s ueccssitatum et impedimeutum impedimeutorum omnium ultimum et

maximum

est.

CONCLVSIO
10

X.

Indocte et male faciuut sacerdotcs ii, (|ui moriluris poeniteneias Canonieas in ]iurgatorium reservant.
A
.sunt

liaee (juocjue
,

eorollarium manifestum est eonelusionis

si

viij.

Kt

eei'te

noimulli

(jui
sit

mireutur,

haee

fiant

a .sacerdotibus.

At utique

tiunt.

Cum
i'.

vero id
et

plus obedientiam

Cauonum
fidei

(juam obedientiam voeautis de!

precio
pi-eeiosissimi'

ponderare

viliora

Cauonum
si

opcra praelerre

mortis

Christianonmi , nescio,
sunt opinione.

Uli rectae

regulam teneaut,

qui

tali

imbuti

Secundo.
((ueni
20

deiis

Id notum est et hominem in mediis

obedientiam

insiguibus autlioribns celebn; in Eeelesia,

ipsis

si

operibiis

obcdientiac

ecdesiasticae ad

ecsta.sim raperet vel singulareni illnminationem, tenetur liomo

tum opus
magis

inter-

mittere

et

ecelcsiae
in

relinquere
horis
si

et

deo

obsequi

(juam

H'nt).

liominil)ns.

Immo
Hi
in

dieunt

ipsis

cauonicis

attentionem

verborum
([uomodo
Xisi forte

debere omitti contra praeceptum ecclesiae,

et affcctio.
2.S

qua

arriserit caelestis illustratio

ergo in

iis

vocationibus

feriantur Icgcs
scilieet

ecclesiae,

uon feriantur
ita

vocationc et ecstasi tam magna,

ojmrtet multitudiuem,
(pii

mortis?

.stitorum secpii
liaereut, ut

in
et
si

operibus suis caerenionialibus

manifestam obedientiam

dei

liomiimm
illa

pro])ter

illa

saepius

lH)stponaut et recte sibi foecisse videantur,

tantum, caetera vero nun-

quam
SU

foecerint.

Tercio.
in

Es.set sane ecdesia tiuu

inforiori,
jiatitur

satis

impia

in

demn,

si

scilieet

suo furo retineret

quem deus iam ad suum

tiibunal

eum supremum
iuribus(|ue
si.sti?

vocat.

Aut (juando

Summus

Pontifex reum teneri lege

fori iuferioris Episeo|)i aut prelati, post(|uam vocatus est suo foro

an

ipse id a suis inferioribus retjuirit,

35

permittit?

Claudit

ergo

manum

dei

non quod ipsc homo suo homo, et homo non potest daudere
deo superiori
<|Uod luin

At cei-te si morituro imponit Canones, darum est secundum suum forum iudicat et ])unit. Haec sunt ita(]Ue fenue viginti rationes, (|Uae me movenint
homini? Absit.

(ut

spero)

non temere dubitare de materia

*o

illa

canonicarum poenanim, cum

Canon, nee
ratio,

in

con-

tmriam partem nulla

ecclesiae, sed

sit

auctoritas, nee

nee universalis usus

abusus (|uoruiidam tantummodo.

g5Q

Resolutionen disiiutiitionuiii de indulgentiaruiu virtute. 1518.

CONCLVSIO

XI.

Zizania illa de miitanda poena Canonica in poeuam purgatorii videntur certe dormieutibus opiscopis seniinata.
Hie rogo,
Dfatif). 13,25.

niillus existimet

me

caluniuiam R. Episcopis struere,

nisi

dixerim eos dormivisse.

Euangelii,

non mea sunt verba,

Certiim est

ponitm* nomen Episcoporum, sed hominuni.

quod quod ibi non tarnen, quod per

Igitur Poiitifiees

'horaines' iutelligit maiores et rectores Ecclesiae, nisi per tropologiam unius-

cuiusque spiritum et mentem super corpus

ecclesiae ista

suum

aeceperis.

ex Ulis

quidem nun doceut, quia (ut dixi) nullus Canon, mdlum statutuni Frustra itaque laboraut quidani habenius, uude id possit doceri.

Cauouistae,

dum

nituntur osteudere, quales siut

illi

anni, dies, quadragenae

iu purgatorio,

cum

vere nuUi siut aut saltem esse uon probetur,

sed error

iude venit, quod non advertunt Canones esse in tempore huius vitae statutos
et

super terram ligautes, sicut qui mutat nuuiicipium,

et im-a

quoque nuuii-

cipalia simul.

Quod
cum

si

quid debet prius cogitur satisfacere uiU est imponendnm

quam

mutare.
smit

is

Igitur moritmis

prorsus

neque remittendi

ad
pro

jiurgatorimu
niagis
(ut

residuo poeuitentiae (ut Gersou in ali(|uo loco asserit) sed

alibi

idem melius

sapit)

ad mortem constauter

et voleuter

voluntate dei suscipiendam.

Hie videndum conmicntum Ulud

et futile cavilliun, (juo velut puellulos

:o

terrere larvis cupiunt, dicentes, cjuia sacerdos iguorat mensiu'ani contritionis

absolvendi, ideoque forte uon imponit tantam satisfactionem

quautam

iusticia

divina requirit, quare uecesse est

satisfieri.

et

liuic vel

proprio opere vel iudulgentiis

Priminu vide, ut nuda sua verba pro oraculis sonent sine uUa
simo
3,

prol^a-

ss

7.

tione,

cum tarnen propheta dicat: Non faciet deus verbum, nisi revelaverit secretum suum ad sen^os suos proplietas. Nee est credibile, cum deus noster
sit,

a)ii(t)a

6, 8.

qui docet nos utilia, sicut per 2>roiihetam loquitur, uon etiam haue suae

iusticiae

exactionem alicubi

revelarit.

Deinde nescio, an
facere, ut qui

sie dicentes

deum

velint

usurarimn aut mercatorera

reddatur satisfactio.

au

non

reniittat gratis, nisi ei velut precimii

An
(jua

forte

vohmt,

ut

cum
ita

iusticia dei tractemus

de nostris peccatis, coram

nullus iustificatnr liomo?

Tercio.
Si id
est,

cur ergo

Papa

i)lenaric

absolvit,

cum aeque
imperaltcrius
3'

ignoret mensiiram

contritionis,

nee

ipse

potest supplere contritionis

fectionem?
generis

perfecta auteni

eins

absolutione
sacerdos,

non

eget.

Nee habet
illi

potestatem
peccata,

quam

alius

sed alterius quantitatis,

quia ipse
in ali-

onmium
quibus,

alii

aliqua remittmit, et

quautam satisfactionem
nee amplius,

tantam ipse in orimibus potest remittere,

Alioquin
"

monstrum

esset ecclesia ex diversi generis potestate constituta.

Resolutiones ilisputationuiu de imlulfjentianiin viitute. 1518.

551

QuarU).
spiritiuuii,

Et

ecclesia j)riniitiva ignorabat contritionis niensiirain vi pniidiis

niliilo

tarnen

minus

reniittebat

plenarie peccata

post peractani
scntentiam.

poeuitontun, (Hiam
Q\iintii.
,s

satistiiisse

non

jiotuit scire inxta lioriim

Ituruni sonniiiuii prowdit ex eo, quoil

et

renii.'^sioiu'in ])('<H'at<irmn

uou super
liuniiuis
])erie('te

fideni

vcrhum

miserentis

Chisti,

sseil

super djws

currciitis

aedifieant,
contritis,

(|nia

ivmis.sionciu pleiiariam dari noii possc tinguut, nisi

luillus est

(jui)ruin

iu

liae

vita,

Kt taiuen coueeduut eani

extra nianuin est ecelesiae,

dari a Papa, etiani iinperlecte contrilis.

Sexto.
1"

yi iusticia dei aliipiid recpiirit,

iaiii

ijuae

uiliil

habet mutare (piod deus vult aut iniponit.

nieiiin

Stat euim Unna sen3fi- 46. lo.

teutia:

Consilium

stahlt

et

vohmtas mea

fict.

Eadeni ratioue

et

lud eonfutatur, (jund

alii

dieunt, poenas Caiinnicas

esse declaratorias poenariuii a iustieia divina i'eijuisitaruni.

Priniuni illud nun

probatur: ergo cadeni facilitate conteinnitur.

'*

Si

deelarat,

ergo inii)ossibile

est,

ut relaxet ecclesia easdem, quia

non imposuit, sed

Christi sie
.sit

imjiositas a deo de-

elarat,

Aut

dicere eogentur,

quod verbuni

tu-dinandurn

(iuod-

cuuque ego ligavero, tu solves.

coNCLVSio xn.
2u

Olim pocnae Canonicae non post, sed ante al)sulnt imponebantur tantjiiani teiitamenta verae contritionis.
Itenim
sunt
jtrnhat

ioii

cm

octavaui

haec duodecima,

quia Canonieae poenae adeo

tem[)(iralcs, ut tineni sui lKiI)eant

al)S()lvi

ipsam absolutioneni.

Cum
u<mi

autem nulhis
imponendae,
si

moriturus nun dcheat

sed etiam inipositae
-5

(caeteris paribus), patet, (pind

et

inqxmendae sunt

potius relaxandae: (puid

mos

ille

priscus eeclesiae hueustiue fuisset servatu.-;, uon fuisset error iste natus.

Nunc

vero

cum

absolutio praecedat poenas, factmn est, ut in absolutionis iuiuriani

in

non absolutum remittant

abslvendo non absolvmit

mortem

et

rem monstro

fai'iaiit

siiuinimam, (hmi

et

absolutmu eadeni voce

ligant.

3u

Primo probatm- conclusio ex ipso usu soleunis poenitentiac in Caiionibus descriptae, euius vel exemplum vel rcliqunm vestigium adhue agitur iu Ikmu!Cur enim hie viventem al)solvunt a jxiena et uon remitlunt eidii poenitentia.

eum ad

alias iu

vita ageiidas, (jui tani rigidi sunt

iu

umrituros?

ecundo.
B. Amlirosius
35

Sic B. Hieronvnius scribit Fal)ilam

suam

absoliitam.

Sic

id

legitur,

smun Tlieodosium a1)solvit. Deniijue apud nidlum frecjuentins quam apud gl.iriosum martyrein Cvpriauum li: iij. epistolarum
iu Eeclesiastica et

snannn.
In

Item

tripartita liystoria.
et

Item apud Dionysium

describitur.

in ecelesia.stiea
iis

Hierarchia status pdcuitentium

f'uisse

energumcnorum

Omnibus videnuis non

reeeptos tuiie ad gratiam et absohitiouem

peccatores, nisi peracta poenitentia.

2 plenariae

6 satisfactionem

plenariam A.

Obifle

Se^ott

jc^on

in

cd.

^Vit-

bergae 1545

37 energimenorum

KM

KesolutioncK disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

Tercio.

Neque Christus
Sic legiraus

absolvit

Mariam Magdalenam
losepli
fratres
suo.s

et

aditeram

nisi post lachrymas, unctionem ft vehementissimam et humillimam afflictioneni.

i.MDj.
44.

Quarto.
Iciitatiouibu.s,

Gen:
iii

xliiij.

multis afflixisse

ut exploraret, an vere essent erga se et Benianiin a'ecti,

quo
5

cogito revelavit se eis et

gratiam recepit.

coNCLVSio xni.
Morituri per mortem omnia solvunt et legibu8 Cauonum mortui iam sunt, habentes iure earum relaxationem. Haec concludit j)raedicta et satis patet. Esset enim liaoc res mira
satis, si

moriturus solvitur ab Omnibus operibus, rebus, legibus, liomiuibus,

10

insuper

ab

ipsis

legibus
et

dei,

scilicet

ubi

praecipitiu*

eleeraosyna,

oratio,

ieiimium, crux, labor

sanctae dilectionis
solae

quicquid per corpus geri potest, deuique ab ipsis

(quae

nunquam
a

excidit sola)

operibus erga proximum, et

solvi.

rerum

siut

Canoues,

quibus
puta,

nou possit

Tum

C'hristianus

miserabilior erit cunctis gentibus,

quem etiam mortuum \cxeut

leges

15

vivonmi,

cum

ipse potius talis sit, ut etiam iuter mortuos esse debcat ber

per Christum, in quo vivit.

Colligamus nunc ttmdem Epilogum, ut videamus, quautis remittuntur

poenae per indulgentias.

Sextuplex

homimmi genus

mihi videtur excoeptuni,

iufirmi,
jo

quod non egeat

indulgentiis:

Primo mortui seu morituri, Secuudo

Tercio legitime impediti, Quarto qui non commiserunt crimina, Quinto qui
crimina, sed non publica commiseruut, Sexto qui meliora operantiu*.

Osten-

demus haec

et

faciemus saltem verisimilia.

forte

Primum quod
fornicationes ,

maxhne movet,
&c.

scilicet

quod
si

publicis criminibus
25

solum necessariae sunt indulgentiae, ut sunt adulteria, homicidia, usurae,

ebrietas,

rebelliones
pertinere.

Tales

enim

fuerint

occulti,

ad

Canoues non videutur

poenitentias

uec

habet ecclesia
sicut

iudicare

Primo quod Caiiones statuunt publicas foris de occultis. Secuudo quod

])uniri,
ita

l)eccatum

occultum,

non debet publice

nee eget publice

so

remitti, sed indulgentiae sunt remissiones publicae et in facie Ecclesiae fiuut,

ut patet,
]ublicis

immo

smit nonnulli qui noimihil

in

distai'e

putant inter indulgentias

donatas.
Tercio,

BuJlis concessas et privatim

foro

conscientiae

Occultis

peccatis

non

est

offensa

ecclesia,

sed

sohnnmodo

publicis:

ideo

non teuentur ad poenitentiam publicara, ut resarciant scandala et rursura aedificent, quod destruxerunt. Quarto, Et nunc iuriscousulti non danmant publice criminosos, nisi fuerint im-e uotorii, tolerantes facto notorios, quonnn
seutentiam certe non
reprc)bo

35

neque erronea mihi videtur, cmu

quantumlibet peccatorem,
ei

nili liceat
nisi

alterum iudicare, damnare, despicere

3fm.
14, 4.

pote-

statem habuerit iudicandi super cum, nc (h'catur

23 l'aciamus

'Tu quis

es,

qui iiidicas

Resolutiont's ilisiiutatiomuu de iiululgontiarum virtute. 1518.

553

alieiiiiiu

soi-vinu?'

Nej2;ligeiitia

tamou
illud

chai'iitis

repreheudeuda ast tum prac-

latoriuu

tum subditoruni, quod

notorii

notorios facto sbiunt libere agere iiec curant,

iiraeccptuin
Cliristi:

ut

fiivut

iure

socuuduin

die

ecclesiao,

si

ffl!aiiii.i8,i7.

ecde.siani uoii audicn-it ttc.

5

Seciindo.
nantiu"

Credo Omnibus patore, (juod

iiiduliicntiac

soluiii
(si

pro criminihns

iiiipo-

poeuae Caiiouicae: ergo

criminosis

sunt rcniissiones Canoninn)

vita aguut,

nou

uisi

simt

utiles.

Jdeo

<jui

ciinnnuni
(])us

quac sine

peccatis venialibus non

agitur,

non

liabent

veuii.s,

maxinie euni nee

debeat institui poena venialilius, inuno nee confiteri leneantur:

11)

multo

niiuu.s

venias redinicre opus habeut.

oiunibuis

-Vliocjuiii

(isset

necesse poenas

Canoiiicas ab
At(iiie

omni tempore

ferri,

ciun

nemo
sc

(ut dixi)

sine venialibus vivat.

aniplius kwjuar: nee pro onuii peccato mortali sunt veniae rcdimendae. (|Uod
sie

ostendo:

Nemo
non

certus

est,

non

semper peceare mortaliter propter

cruccni

oceultissimum
i-'

suj)erbiae vitium.
esset

Si

ergo super omni mortali starent Canofiileliuni

ulti'a

nieae

poenae,

tota vita

euangelieam,

nisi

etiam caiionicarum poenarum

iudulgentiae at<|ue
nihil

carnificiiia.

(^uare

et sciiijx'r
si

redimcndae essent
est,

aliud

agcndum.

Quod

hoc absurdum
])Uiiitis
:

patet

indulgentias non esse nisi

super peccatis a Canonibus

jieccata

autem
iiuto,

a Canonibus puniri uulhi possuut nisi eerta et ])ub]i('a crimina,

.'ti

Aut

si

nuiltuiu

urgear, saltem quae

silji

eerta sunt esse erimina,

ut dixi

de achihcri",

liomicidio &e.

id

est manifesta

opera

ibris.

Quare eonsensus cuiusiuiKiue

imponendas vel remittendas,
ut etiam

mortaiis non
ut nee

pertinet
oris,

ad Canouieas poenas
nisi
sit

vel

verbum
patet.

oecasio operis futiui,

ex verbis Ca-

nonum
.:>

Tereio.

Nee

sie

sunt criminibus impositi Canoues, <|uin eessent,

si

sicjuis

melius (piid 0])eretur, ut

peruni
et hos])italis

intret

monasterium aut

st;

deputet servitio ))an-

aut pro Cliristo j)atiatur aut pro voluntate dei moriatur aut
liiis

simile vel maius qnippiam

foecerit:

in

iis

claret,

quod Canonieae

j)oenae

cessant, nee indulgeutiae eis aliquid prosunt.

.111

Unde solnm

inertibus, frigide

poenitentibus, delicatis seilicet peceatoril)US sunt inipositae: ideo et solum-

modo
est

duris et impatientibus indulgeutiae proprie (oncedi videntur.

Quartd.

ruiiu'ditis

iustissima causa, ut ])ocnas ferre non possint, non

intelligi,

dubiiuu, uon impositas

si

ut

siijuis

ca])tivns esset Tureis et

infi-

delibus,
3-.

servus alicuius doraini, eui

tciictur olxdirc
et

-b praecepto euangelii
opere

aut etiam debitum reddere, servire uxori

jibcris

manuum

et

victu

(juaerendo: illis enim imiJecKtus, non tenetur ea dimittcre, innno teiietur ea facere et Canones omittere et deo obedire. quare nee rcmissiooes Ulonmi

habet necessarias, quorum non

fuit ea])ax

impositionis.
et
(jui
.tiiot-

Quinto.

Infinnis

niiiil

imponunt Canones, sanus ergo quacritur,

w non

sit

de numcro illorum, juidicunl:

Manus domini
me.
Ali<iqnin

tetigit

me.

Hiis enim
illud

ni.-i.

non impositio poenarum, sed Christi: Infirmus fui, et nou

visitatio et consolatio debetur,

visita.stis

secundum

dicetur

pontilicibus:

2i!atii).w,43.

554
i'f.
6'j,
:.'7.

Besolutiones disputationuui du indulgentiarum

virtufce.

1518.

.fiiob 19, 22.

Quoniam quem tu percussisti, persecuti sunt, et pupor dolorem viilneriun meorum addiderunt, Et illud lob Quare me persequimini sicut deus. ergo
:

nee

iis

sunt necessariae veniae.

et morituris,

Tandem mortuis Vides ergo, quam multi

Sexto.
sariae nee utiles:

de quibus dictimi

est.
s

sint Christiani, quibus veniae

sed ad conclnsionem tandem

revertor,

non sunt necesut hanc materiam

ali(juando finiam et proprio eos fodiam gladio.

Constat apud omnes in ecclesia, quod in agone et artieio mortis quilibet sacerdos

Papa

est,

ergo omnia remittit moritiu-o. quod

si

deest sacerdos,
lo

certe

Votum

sufficit:

quare absolutus est ab oninibus, quibus a Papa potest

det'unctis
.it

absolvi,

ergo indulgentiae

nihil

conferre i-identiu* prorsus,

cum,
Igitur

quioquid solvi potest, solutum

in morte.

Ex quo

simul patet, quod gra-

duiun

et

legum

differentia

solum super

\'iventes et sanos intelligitur.

veniae sunt utiles manifeste criminosis, viventibus, sanis ac validis, non impeditis et melius agere
et scierit.

non volentibns.

Hie

si

erro,

revoeet

me

qui potest

is

Si

antem quaeras 'a quibus ergo poenis redimimtm- anirnae,

si

vel quas

patiuntur in pm-gatorio,
id ego scLrem,
et sciens, (|uid

canonicae nihil i'espondens patiuntur?'

dico: Si

quid disputarem et quaererem?

deus faciat
(jui

Ego non sum

illi

tarn expertus
20

cum anhnabus

separatis, ut

copiosissiini ani-

niarum redemptores,
sibile eos esse

homines.
al)

putent, animas nihil

omnia adeo secm-e pronunciant, ac si fiierit imposAccedit ad difficidtatem, quod sunt doctores, qui igne, sed in igne tantumniodo pati, ut sit iguis non
Ideirco et hie ingredior nuilto
iis

tortor, sed career auinianun.

et

maxmie dubiam
25

disputabilem materiam, et quid super

rebus perceperim, profero.

CONCLVSIO
fert
1- ioi).

xini.
fuerit ipsa.
3

Imperfecta sanitas scu charitas morituri necessario secum

magnum timorem, tantoque maiorem, quanto minor

Patet per illud
i.

1,1s.

loan:

foras niittit timorem,

mittit

(|iiia

Timor uou est in charitate, perfecta charitas timor poenam habet. Igitur si perfecta charitas foras
iiij.

timorem, necessarimn
sit

est,

ut imperfecta

timorem

non mittat foras,

iudieii, inferni?

Ac
nam
non
^'

per hoc tiraor

et

cmn

charitate imperfecta.

Sed ubi

est iUa perfecta charitas?

(ut digrediar

paululum) Quis est sine timore mortis,

in liomine

qnantumcunque sancto
Israel
in

reliquiae sunt vetustatis et peceati, et

possunt

filii

lioc

tempore lebusaeum, Cananaeum

et reliquas gentes

penitus delere, manet \'estigium prioris Adae.

concupisceutia,
ira,

Haec autem

^etustas est error,

timor, spes, desperatio,

sed

Haec enim sunt veteris et carnalis non extmguuntur, donec et

1 1

mala conscientia, hoiTor mortis &c. hominis minnuntm* autem in novo homine, ipse extinguatur per mortem, Sicut ait
:

conierri

33 digrediur

Besolutiones ilisputationum

lU^

imlulguntiaiuin

virtiik'.

1518.

555
iiiliis

Apostolus:

licet

is

qui foris est noster lionin cnrrmniialiir,

Jfjitur ista
])iT
ium1:i

illc

ijni

est

- '^'"-

"'

"'

renovatiir de die in dicm.

nHi|iii;'.niiii vctiistatis
,

per

iiidiil-

gentias

noii

tdllimtur nee

coeiitani

coinritioiu'in
liaeri'st

8('d

iiicipiunt

tolli

ao

proticiendo iiiagis ae niagis toUuiitur.

5

.saiiitas

spiritiis,

iiiliil

aliud

quam

fides seu charitas in Christo.

Isto

.sie

posito,

patet

conchisio
sit

satis,

quia

si

(|uispiam

fiicrit

\w,u'-

occupatus
necessario

morte,

jiriusquani

ix'i-f'cctae
iiioritiH',

cliaritatis,

quae tinioreni
cliai'itas et

pellat,
fora.s

cum

tiraore et liormre
illuiu.

douec perfeiatiu'

mittat tinioirm
lu

jiroptcr
fidc

vel

Hie autem timor est ipsa conscieutia mala et trc])ida dofectuin fidei. Nulla est euim tbrmidolosa conscieutia, nisi (|uae vacua vel im])eifecta est. Sic enim et Ajwstolus ait, sanguineni
Et itcruin
llrli: x.
fidei.
sit ilillidi'ulia,

vhiu.
voiiv.

;i,

u.
.>:.

Christi liberare conscientias no.stras ab o])eril)us mortuis.

m,

Aspersi eorda a conscieutia mala in pleuitudine

Brevitcr
!.

si

possum probare,
sit

(|uod causa horroris et timoris

rursum causa
in

.securitatis

fides,

credo sinud probatum esse,

et
iii

i|U<m1

iiKiriens

fide

imperfecta necessario
desperationis,

timet

liorret:

sed diffidentiam esse causam

sacjtius
himici

terroris,

danuiationis,

euangelio
'(|uia

legitur,

l'riuuuu
sum',Siic
s, 8.

quando Petnis dominum a se inssit inqnit, Secundo quando cepit mergi

-'j

exire,

peccator ego

])ro|)tcr

uKidicam siiam fidcm, Tercio

ul)i

iWntUi.ii.sa-

(piando disci])uli ])rae tiu'bationc voluerunt elamarc,

Christum su]r

marefflf'i"ii '<.2c.
-'i.

ambulantem pliantasma putabant,

s])iritum viderc,

cum

intraret

ad eos ianuis

Quarto quando turbati existinial)ant se s^nf clausis. In hiis onmibus ostenditur,

venit

".

(litHdentiam es.se
ditdentia,
2.^

causam timoris
ut
is

et horroris:
in

ergo omnis turbatio

e.x

omnis securitas ex
est,

fiducia

deuni, fiducia

autem ex

charitate,

quia necesse

tibi

placeat, in (|uem confidas.

CONCLVSK) X\.
Hie timor
Niliil
i'i

et liorror satis est se

solo facere (ut alia taceam)

non quod ea negem, sed
(ju<m1
ul)i

poenam purgatorii, cum

de igne
alia
sit

sit

proximus desperationis horrori.

instituta,

et loco purgatorii locpior,

est

illa

disputatio

nee a
B.

me nunc
Thomas

deinde (piod nesciani,

j)utet.

locus purgatorii,

licet

illum sub terra esse

Ego

vero

interim cima B. Augustino remaueo, scilicet

sint et

quod rceeptacula a nimarum abdita

ideo dico,
e.sse,

remota nostra cognitione.

sibi

Quae

ne Pighardus haeretieus
quia locum eins ignotum

in
r.

me

videatnr obtinuisse, purgatorium non

esse confiteor,

Aut ideo Romanam ecclesiam

Mihi
certissiniiuu e-t,
hacrctici, i|uaiitln
in
iaiii

errare, quia o])inionem B.

esse,

Tomae
movet,

non explodit.
(|ui<l

purgatorium
niille
et

nee nudtu))i

me

lilatterent

plus centum anni sunt, quod

B. Augustinus
et
40

suannn conl'essionum
Et eadem

li: ix.

pro matre

et

]iatre

suo orat

orandum
si

petit,

saneta mater eins moriens (ut ibi seribit)

et

memoiiariat.

riam sui optaverit ad altare domini, sed

a B. Anibrosio id factum
(ut

Quod

etiam tempore Apostolonim non fuisset purgatorium

superbit

55

Resolutiones disputationuiu de indulgentianuu virtute. 1518.

fastidiosus Pighai-dus),
jjiuta

aanos nuper uato

nunquid ideo credendum est haeretico vLx qiiinquaet fidem tot saeculonun falsam fuisse contendenduni?
aliud
faciat,

iimxime

cum

l]i.c'

nihil

quam quod

dicit

'nou credo',

et

sie

probavit oiimia sua et imi)robavit oiunia nostra, quasi non et liguum et lapis

uon eredant.
esse

Sed haec suo operi et tempori. Igitur concessum est, horrorem esse in animabus: uimc probo, eum
piu'gatorii vel

poenam
Priuio.

maximam.
esse

Onmes concedimt easdem

aeternitate.

poenas purgatorii et infemi,

describit
i.

nisi
5Uf.
1,

quod

differimt

At

scriptiu'a

poenas iufemi esse

sie

4.

turbationem, pavorem, horrorem, fugam, ut ps.

sed tanquam pulvis, (piem proiicit veutus.
aliis

Non

impii,

non

sie,

lu

Sed

et in

lob

et Isaie et miiltis

locis impii

comparantiir stipule et pulveri tm-bine raptis atque dispersis,

significat
ira

4i-

2, s.

in

quo niniinmi

fugam
et

horribileni

damnatorum.
est

Item

ps.

ij.

Timc
10

Sei. 28, 16.

loquotur ad eos in

sua

in furore

suo conturbabit eos.

Et

Isaie: xxviij.

Qui
epi.
*j.
1,

confidit in illum,

nou oonfundetur, id

non

festinabit,

non pavebit

ne(]ue fugiet coufusus et horrens,

33.
7.

utique ^oleus, quod uon confidentes eon-

fundentur et pavebimt. prover:

et

i.

Qui me
aliis

audierit,

absque terrore requiescet

uj,

abimdautia

perfinietur,

timore malorum sublato.

Et

ps. cxi.

Ab

auditioue

mala non
3ac. 2, 19.

timebit.

Hiis enim et

locis scripturae terror, horror, pavor,

2u

timor, tremor exprimitur poena impiorum, quando piorum con-aria asserit.

.v!D(o).2s,6.if.Deut:

.jijci.

s,

?f.

14,

Svv- 28,

Et quod daemones creduut et poenam impii esse pavorem, dicens: Dabit tibi dominus dens cor pavidum &c. Nam si pavor ille non esset, nee mors nee 6. internus nee lla poeua esset molesta, sicut ait Lu Canticis: Fortis ut mors dilectio, dura sicut infemus aemulatio, quod satis ostensum est in Martyi'ibus, adeo ut de impiis dicat Spiritus ps. xiij. Elic trepidaverunt timore, ubi nou i.fuit timor, et prover: xxviij. Fugit impius nemine persequente, lustus autem (juasi leo confidens absque teiTore erit. Alioquiu, cur unus timet mortem
denique
et

B. lacob

dicit,

contremiscimt.

xxviij. clare pronunciat,

2s

!i.

et

ddlet, alius vero coutemuit, nisi quia intus iustic^iae fiducia destitutus timet,
30
i.

ubi timere non debet?

2.3:fnif. 1, s
f.

Secundo.
interitu

ij.

Tessa:

Qui nou creduut Euangelio, dabmit poenas

in

aeternas

a faeie domini et a gloria virtutis eins, quia scilicet solo

viiltu vii-tutis

suae torquet eos et cruciat deus,

eum

sit

eis

iususteutabilis.

ideo fugient et non effugient,

%"*2i,*'io!
.^of. 10, 8.

sed deprehendentur inter angustias.

Sic illud
30

Sapientiae
ignis in

Cito apparebit vobis horrende.

tui.

Et
ij.

ps. xx.
illa

Pones eos ut clibanimi

tempore vultus
luuno a faeie
iiiilii

Alioquin, unde

vox: Montcs, cadite super

Sei. 2, 10.

nos, et colles,
in

operite nos,

Et

illud Isai.

Ingredere petram et abscondere

gloria

fossa

furoris

domini

et

maiestatis
et

eins,

Et

illud

>;iioii

14, 13.

lob: (^uis

tribuat,

ut in inferno protegas

me

abscondas me, donec

40

transeat fiiror tuus"?

Patet itaque, quod a faeie domini oritur eonun ma.xima

15 Cuiuliuit

'Ja

Deut: xxxij.

R-esolutioncs disputationuni

ilo

indiilgontiarum virtuto. 1518.

557

poena,

dum

confiinduntHr a foedissiiiui

siia

imimiiulicia ad taiilain puritatfin

i'oniparata.

Tereio.

Et
ossa

ecclesia in jHTsona aniiiianiin

jisallit
i'st

et

gemit

ps. vi. C'on-

>&.

c,

j.

turbata sunt
s

mea

et

aniina niea tnrbata

,

\aldc.

Et

ps. exiiij. Cir->;;j. no,

3.

eiinidedcrunt nu'

doloiv.-;

niorti.s
ei.s

ot

porieula

inferni

iiivi'nprunt

mv.

l'ndo
quoil

et usitatis.sinia oratio est, ut

.sunt inquietae.

rtHpiicni

o|)tenius, utiipie

inteilitjent-.*,

At poenao non

fariunt inquiitiidiuein, ut patet in Mai-tyribns

et con.stantibus viris, sed horror et fuga poenaruni,

quae oritur ex
ei

infirinitate

fidnciae in deuni.
'"

Sieut credit iiuu;iqTiis(]ue, sie

fit

et tales sunt ei jioenae

et oimiia, qualis luerit et ip.se.

ei (ait 8ap.),
Ivij.

Inde non conturiiat

terret

iustuiii qui('(|uid accidcrif

lolii

Rni-sum
qua.si

impios

(I^'vi: xxvi.)

sonitns

volaiilis,
et

Kt f SpVoj' v'/Ji
3'^i- -'i.
''o i.

Isa:

Impii
in

niarc tervens,
et

quod
iutuni,

t|ui('scere

nun

pcitest

ri'dMiulant

fluetus

eins

eoiuaiicationem

nun est pax

inipiis,

dicit

domi-

nus deus.
'''

Quarto.
midtt)

A^iventes

alii|ui

cas ])oenas rustaverunt, scilieet inferni: eriro

est

magis uiortuis credenduni

Isisi

eas

interri

in

])urgatorio.

nani

David
94. 17.

expertus dicit:
aninia
inetu

quia dominus adiuvil

nie,

jiaiomiuus habitasset in infenio'Ui.

niea,
et

Et

alibi:

Repleta

est

maus

aninia

vita niea

intern(i';>i. ss, 4.

appropiuquavit.
20

Et

rursuni: Di.ssipata sunt ossa nosti-a secus inferiuini, Et|j ;.J5''j''

in lacuin.
et

assiniilatus
disti

sum

descendcntibiis

Et

iteruni

Quam

niultas o.sten-

li-

ii, -m.

mihi tribulationes niagnas

Ezechias vero
dieit
:

malas, et de abyssis terrae iterum reduxisti

me.

Ego

dixi 'diniitUo diermii nieonun \'adam

certe

ad

j>ortas
nisi

3ci. ss,

10.

inferi\

Et

iiifi"a:

Sieut leo contrivit omuia ossa mea, quod

intolligi.
qiii

non

3cj. ss, 13.

intolleraljili
.;'

factum horrore potest

Quinto.
et

Quam

multi sunt,
in

us(juc liodie lias poenas gnstant

nani
luani

loannes Taidenis

suis

teutonieis

sermoiijus

(piid

aliud

docet

eanmi poenarum pas.siones, quannn et exempla nonniilla addiK'it? atqne liuiie doctorem seio quidem ignotinn esse SchoHs Tlieologorum ideocjue forte contemptibilem, Sed ego plus in eo
3

(licet

totus

seriptiis)

reperi

tiieologiae

solidae

et

syncerae

ermanorum quam in
;uit

vci-iiacnla sit

eon-

nnixcisis

oniniuni
in suis

universitatiun Sehola.sticis doctoribus repertum est

senteutiis.

rcp riri possit

Sed

et

ego novi homincm, qui

lias

poenas

.aepiiL

passum

.sese asseruit,

lircN-issimo qiddem tempors intenallo, sed tanta.s ac tam infernales, quantas

:i-.

nee lingua dicere nee ealamus scribere nee inexpertiis credere potest,
si

ita

ut,

pei-fieerentur

aut ad

partem, funditu.s
app:u-et

mediam horam durarent, immo ad horae deeimam Hie deus periret et ossa omnia in cinerem redigerentm-.
iratus
et

horril)iliter

eimi eo painter univcrsa ereatura.

intus

Tum

nulia

fuga,
Ati

nuila

consolatio,

nee

nee foris, sed omniiun

a
faeie

aecusatio.

Tnne
~4ii-

plorat

hunc versum: Proieetus smn

oeidorum tuorum, nee saltem

3i. ss.

11 Levi: xvi

l:{

et

luctum

alle 'iluggobcn

1!)

'iss:i

fc^lt

558
jjj.

Resolutionos disputationum de indulgentiamm virtute.

1518.

n, 2.

umk't diccre: Doniine, ue in turcire tuo arguas me.

tliotu) iion {)Otest aniraa eredei-e, .sese

In hoc inomento (mirabile

nisi

posse iinquam redimi,

quod

.sentit

iiontluni

fonijiletam

poenam.

Est tarnen aeterna, neque nudiuu

de.sideriiini

{)otest

eam
et

tenipu-

ralem existiniare,
geniitiis,

solum

i'eliuquitm-

aiixii

horrendus
:>

anima exi^ansa cum Christo, ut dlnninerentur omnia ossa eins, Nee est ullus anguhis in ea non repletiis anuu'itndine anuirissima, horrure, pav'ore, tristicia, sed hiis onmibus non nisi
sed nescit iinde petat aiLxiliuni.

Hie

est

aoternis.
(|uilihet

Kt ut dem

siniile

utcimque:

si

sphaera trauseat super lineam rectam,

sphaei'am, non tamen comprehendit

punctus hneae tactns totam

fert

totam spliaeram, Ita anima in suu pmicto,

dalimie aeterna,
uiliil

dum

tangitnr a transeunte inun-

sentit et bibit, nisi

aetemam poenam, sed non manet,

ilhi

itiTum euim transit.

est intolerabilis
ille

Igitur

si

viventibus eontingit

inferorum ])oena,
in

id

pavor

et inconsolabilis,

multo magis animarum

pur-

gatorio videtur talis esse poena, sed continua.

nuilto atrocior

Et

liic

est ignis

ille

internus
is

quam

externus.

Quod
iUi

siquis ista

non

credit,

nou contendimus,

sed id tantum effeehuus,

quod

veniarum praecoues midta dicmit, quae

lagis enim credeudum est expertis

vel Ignorant vel dubitant, nimis audacter.

in hiis

quam

illis

inexpertis.
id facit auetoritas ecclesiae, tartarus'.

Sexto.
leonis,

Ad

quae cauit 'Libera eas de ore

qnibns verbis certe
20

ne absorbeat eas

Item

'a jiorta inleri':

videtur siguifieari, esse animas velut iam in porta et introitu damnationis et

initio
inf'erni,

quod

dixi

prope desperatiouem esse,

nee

vana esse verba

ecclesiae credo.

CONCLVSIO XVI.
Videntur infernus, purgatorium, caelum differre, desperatio, prope desperatio, securitas differunt.
Siquis

sicut

25

duas praecedentes conclusiones veras

putaverit,

hanc quoque

facile admittit, immo, cum in caelo credamus reguare pacem, gaudium et secmitatem in luce dei, in inferno vero contra servre desperationem, dolorem

et horribilem

fiigam in
sie

teiiel^ris

exterioribus
sit

Purgatorium

\'ero sit

medium
non

30

inter

utrmiique,

tamen ut propius
niliil

inferno

quam

caelo

(quia

habent gaudium et jiacem, inmio

esse

de caelo partieipant,

cum ponatur
quod
desperationem
est in illo,
sr,

eadem poena cum

tandem

inferno,

sola duratione differente),

satis patet,

et in ipso sit desperatio, fiiga, hon-or et dolor.

Sed addidi

jirojjc

dicens, quia

cessat illa desperatio.

Alioquiu revera,

dum

iHm.

anima uon sentit nisi desperationem, non quod desperet, sed quod in tanta Solus est pertm-batione et confusione pavoris, ut uon sentiat sese sperare. adiuvat ibi (juam niiuxime intirmitatem eorum in gemitilnis inenarras, 2G. Spiritus
bilibus pro eis
int^-i-jiellans.

Sic enim
sibi

tit

et

tentatis in

hac

vita, ut nesciant
suiiei-stite

an sperent vel desperent, innno

19
liiljora

desperare videntur, solo

gemitu

4u

00s

Resolutiones disputationum

ito

indulgentiarum virtute. 1518.

559

pro anxilio.

Ex quo

signo nun ipsi,

l(>(|iii,

sod

alii

iiitflliniiiit

cos adhiie spcraro.

inilii ol)iiiioii
iit
illi

Sed

oniitto verhosius ilc ca iv

i(iia<'.sU>iv.s,

(juac est ahslnisissiiiia, m- et

ciant venialcs

(iiuul

sine probatioiu' loqiior, (piaiiC|iiain

i't

asseru qiiae igiioro, sed

5

dis]>iitii

(|iiaero et

eoruin praesuniptaiTi certitiidinera

dubiam

iiuiiio

uidlam esse

(<)iiiciidi).

CXJNCLVSK) XVII.
Necessariiiin \idttiir ani
iiiul)ii>

in

pii ri;:it(irin

sicut

uiiiiui

10

horroreni ita et aiigeri eliaritateni. Et haee nititur jiraeeedeutibus Iribu^: Coiiclusidnilms. Sed (aiiK'ii deelaremus eam et ponaimis (sicut eoepinius) aiiiiiianini dccfdeiitiuni tria genera.

Primum

earuni,

quae sunt

fide oinnini)

vaciuic

(i<l

est daniiiatae):
iii.xta

lias

necesse
i2-'a-

est iu ninrte exci|)i suniiiu) liorrorc et dcspcratioiie,

ilhid:

viruiii iiiiusliini *i- u".

scili<-('t

mala capieut non liabeut

15

in

intcritii,

Et

iteruni:

Mors

peeeatornni jjessinia,
ira.

(juia

*i. 3^.

fidueiaiii

in

deo, idco comjircbcndit eus

]K'rfe('tae
(id

Secuiidnin earuni,

quae sunt
in

fide

oinniuo jilenae atque

est

bcatae): lias necesse est

morte excipi
collidetui",

summa

securitatt' et laeticia, iuxta iliud:

lustus

cum

ceciderit'lij.

3?, 24.

non
in

dominus enim supponit mauum suam, Et iteruni: Preciosa^i. hb, 15. eonspeetu domini mors sanetorum eiu.s, Et iterum: lustus si morte prae-^oisii. 4,7.
f'uerit,

occupatus
i'o

in

refi-igerio

erit.

Et causa

utriuscpie
et

est,

(piia

iniustus

invcnit (piod tiniuit,

timuit autem scmper mortem

cupi\it dissolvi,

poeuaiii.

lustus autem
eiu.s

satur huius
est
ei.

vitae

maxime

ideo desiderium

tributum

lUe non dimidiavit dies suos,

ille

iste ultra

perfectinn prolongavit inco-

latum sumn: ideo quod

hon-et,

iste (piaerit,

diversissimo studio
et

aff'ecti,

quod
25

illi

summus

Horror
fide

est,

huic est
et

summum
liae

lucnun

gaudium.
inter

Teiciiun

eanini,

quae sunt

impei-fectae

varie differentes
ullo,

plenam

et

uullam fidem.
fidei

Credo autem non negari ab

quasdam animas imperiectae

Igitur ciun impc^rfectio
et

decedere, sed

tamen
et

infra id

suadebimus

latius.

fidei sit

nihil ;diud nisi imperfecta novitas vitae in spiritn

adlmc

reli(|iium

de vetustate carnis
30

invite moreretur aut

Adae (Si enim esset perfecta, non timeret cum affectu terreno huius vitae migraret), clanim

poenam nee
videtur,

animabus necessariuni esse non solum tollere poenas, sed ctiam addert; perfectionem novitatis et tollere residuum vetustatis (id est amorem vitae et
timorem mortis atque
possibile),
35

iudicii):

nam

<juantumcuu(iue tolleretur ])oena

(si

esset

non per hanc ablationem esset sana, sicut nee in i.sta vita per ablationem poeuarum solam quis melior fit, sed per additioneni gi'atiae et remotionem peccati: quare et illis jn-inio peecatum aufl'rendmn est, id e.st
impcrfectio
fidei, spei,

charitatis.
est

Secundo.

Xulla ])oena vincitur fnga aut timore. verum

in

enim pro-

verbium 'Qui timet infernum, descendct

2 obstrusissima

cum'',

immo

tpii

timet pruinani.

34 haue olilationem

5(50

Resolutiones ilisputationum de indulgontiaruni virtute. 1518.

tMoii r

KI.

cadet super eiun uix,

lob

vi.

id

est,

plus

cadet super

eum quam
iiulla

tiinuit.

mnis poena timore

matur.
est molesta,

siii

augetiu* et roboratur, sicut

et

amore minuitur
sui:

et infir-

Viucitur autem poena araore

aiuplexu
et

deinde

poena
timenti,
affligit

dum

tuerit victa: ideo

amanti poenas
dominautur.

mortem non sunt

ergo piu'gatorium

moleste,
i>

sed didces, quia per

amorem
literam

et spii-itum victae,
ei

Sunt autem molestae

Si

quia per timorem

et

aninias et molestus est eis pavor, evidens est, eis deesse

libertatis
et

amorem

et spiritum

adesse literam ac timorem,

sanitatem
spiritus:

atque hunc dct'ectum

sine

anioris

voco
nullus
et

imperfectam

eum autem

perfecta

sanitate

caeluni intrabit,

taudem coucludo, uecessarium

Ulis esse augeri chaiitatem

sanitatem, sicut miniii horrorem.

Siquis ista negaverit neque crediderit conteuderitqnc

perfectas in vita spiritus solmiique debita praeterita
j)rimuin
:

animas esse

ibi

jirobent et
vel

quod

vel nullis

poeuarum luere, Respondeo ipsi suam sententiam, quam et ego nego et certus sum, infirmioribns rationibus sua probabmit. Secimdo age:
illud

ir.

Qnaero, an negent triplex

Si admittunt tei-eium
i'utur

supra positum animariun genus decedentium.

2>raedicta,

quoque genus, respondeant ad

(juomodo

aui'e-

quando perfectus homo, sicut pater eius potest, omnia sutfert, in omnibus gandet ac delectatiu-. deus, nihil timet, omnia Si non admittunt, sed in morte pei-ftci fidem arbitrantur, ac sie sohunmodo poenae solvendae restent et hoc totum sit purgatoriimi, ratio scilicet debitarum poenarum, tum praeter id quod iam fortissimum et insolubile produxi
pusillauimitas spiritus et timor,

20

argumentmu, videhcet, quod uidla possiut probare, tamen adliuc via

natores et postillatores facimit.
Prinio.

scriptm-a,
suasoi'ia

nulla ratioue

suam sententiam
illi

procedam.

Sic enim et

opi2:

Ad

(juid

deus

vult

puniri

perfectos

in

sp-itu?

ad

satis-

factionem?

Contra: Super
ii)se

onmem
(nisi

satisfactionem est charitatis

iillimi

satisfactio:

neque enim deus

i.>jjrtv. 4, s.

etiam per poenas

aliud requirit

quam

ut per-

ficiatur chai-itas.

Charitas enim

Apostolus mentitur) operit multitudmcm

fuit.
st

peccatorum.

At

iUos iam esse perfectae charitatis positum

Secundo.
tatem, ut
tatis,

Deo maxime

satisfit

per voluntatem,

ubi non invenit faculsi

cum

B. ^Viigustino sentit tota ecclesia.

At

illi,

sunt pei-fectae chari-

talem habent \olmitatem

uecessario, et tarnen facultatem

non habeut
3'

defectu vitae, qiiare necessario sola volimtate abimde satisfaciimt.

Tercio.
Perfecti tales

omnia redduut
amplius

deo, quaecuntpie debent, quia nihil

amplius debent, (juam ut se totos ipsos

2i)v. 23,

2f..enim
tili,

ab homiue
cor

nihil requirit

tmun mihi, immo per

Finge animam
vij

cum intima voluntate otferant: deus quam ipsum totum, sicut dicit: praebe, poeuas cogit hominem ad id, ut se totmn
morte perfectae
fidei et charitatis,

otferat,

(juomodo ergo eo facto poenae manent? ad quid cogunt?

in

(iuarto.
forte
ei'go

quae adliuc

-it

debeat

dies

ieiimare
ut

ant aliam

deus tarn

crudelis est,

Canonicam poenam implere. Hie animam quae sunnna charitatc^ ad eum sitit

Resolutiones disputationuiii

ile

inclulgentiarum virtute. 1518.

561

i'iinu|iR' sii|>ri' iiimiia vchcinciitissiiiu' (lili<iit, (jikk' |irii.\ini()

suo omiiia plcnissinio

(n-diitcr
cniiii
liat'C

ignovit et

silii

uniiiia

igiiosci
et

velicnientissime

ciiijivil,

ciii
i'st

otiam
(|uac

debita fuit

apud Icum
nioritiir),

hoininos

iffiiosocntia

(Talis

aiiinia,
illos
(|iiac

Sana fharitato
:.

liic,

iii(|iiaiii,

dctis

wm
in

rcniittit
et

sc|)tciii

dies

))niptcr suiiiiiumi
siuiiiiKU'
i't

in

cmu
(pii

et

]irii.\iimnn
(|iii

i-liaritatcin

liiunililatciii,

sunt
vur.

Dninimn

clcciHiisyiiariiiu,

taiiicn

cnanjrclio dicit, (juniia rcniitli

iis

n,

-ii,

ninnda esse
et

iis,

dant
.
.

mm

de cordc, scd de
et
niliil
.

(juac --iiiKrlliiMiit
inviniittcnti

clcctiatiii.
'''ff

mosynas,
l)ituni
1"

sovvo

sciliini

i-ominti

(iicicnti

nisi

miinc de-

is,

diniisit

ctiani pniniissidnc data

facilis et

lil)cra,
sin('(]n('

Xec saltcm
mortis

intuctnr tlcus in liac

talia

rc,

([Udd

tani

est

viventilins

perienlo

eoncedere,

iniiritnris

vero

snnnnn

iani pi riciili) prcssis tani

difKcilis est
(juilnis

ad remittonduni

tani

parva tani niairnae

eliaritati? (juis

ercdct?

aiit

id viis s\iadel)nnt?
et

ant ei-go desinant sna tani oonfidenter pracclicarc ant melius rohorent
dissolvant.
i'.

ista

Nos

iiiterim sentienins,

animas

in

pnrgatorio non propter solam

liic

poenani, imnio propter det'eetum eliaritatis laborare in poena, (jnia

rnnt laborare ad jierleetionem,
triumpliatis lilieras esse:
aiit,
si

nolne-

perfectae sunt,

omnibns
sapio,

j)oenis

amore

nee

enini

sie

de dei

honitate

([uod intuitu

jierfeetae et aeternae eliaritatis

non

i'cniittat (|niliiisdani

pocnain tcnipoi'is brcremittit

vissimi,
20

(pii

propter niodieam cliaritatem omnil)Us passim

vita
i>j;novit

aetoi-nam,

et qui
tatis,

sae])ius in
reniitlat

non

uiii|uani

in

omnes poenas pro uno opere ineeptae eliariniortc ali(pias poenas pro omni opere eonsnnisiuit

niatae eliaritatis. veruntanien iiaee

sanetis suis:
alia certiora
.:.

dis|)utata, (piia inirai)ilis est

dens

in

melius

f'aeeremus,

si

tam dubia
dens

reliu(|ncrennis
illis

et

in

po|)ulnni
haue-

doeeremus. pten.s
sententiam
ibi

est

eum
ut
et

nee

secundnin

nee

seeundmn
subieeti,

illani

atrere:

non euiin nostro sed

suo

iani

iudieio

(piia

potest et

punire gratis,

ostendat gloriam gratiae suae,

sieut foeeit in

lob

et

Paulo. Tanien ultimo

Si

Quinto suadeo eouelnsionem.

offieina,
:iu

puriratorium

tantnmmodo
purgatorinm?

est iioenanini

eur non

voeatnr jiunitorinni |)otius (|uam

Ratio enini
|)ot(st

et \ns voeabnli

jinrgationeni ali(|uani im])ortat, (piae intelligi

(pio
si

non

nisi
fidei

vetustatis et peeeati relieti,

sunt ininuni<li,

(pii

terrenonim affeetu

pnritatem impediei'unt.

Qiiod

nova

(ut

sunt ad distinetiones promjiti) usi

ut

aeqnivoeatione dixci'int esse purgationem hie ideni (piod solutionem,

tum

purgatae dieantur,
i'i

cum

jioenae fuerint .solutae, Kes|)ondeo: hoc cadcin

t'aeili-

tte efMilemnitur (pia

probatur.

(^nod

si

et

ipsi

eontemivscrint
iil

vim voeabnli

ad purgationem vitiormn cxtcndi, esto sane, non contcndo:

est,

tanicn etl'ectum

utnimque esse duiiium, idco praeposterc

allcrnni iljonnn tania iMi-liliidinc in

popnlos disiiersnni, lua.xime

Sexto.
*'<

eum

nee ratio nominis illoruni scntentiae cimveniat.

ilhid

Et ad hoc
jionit.

valet

Gregorii dis:

.x.xv.

e.

(jualis,

ubi

non
ut

])oenas tantnnimodo,

sed culpas rcmitti dicit in futnro,

seilicet

veniales,

ibidem exemjila

At remissio

enl])ae

non

fit

sine gi-atiae infusione, et

horror mortis est sanetis peeeatum veniale, sed non ))arvum.

Sutljcr actte.
1.

'M

562

Resolutiones disiDutationum de indulgentiarum virtute. 1518.

coNCLYSio xvm.
ullis aut rationibus ant sci'ipturis, quocl sunt extra statum meriti seu augeudae charitatis. Hoc eiiini rol )n.stissimum est memii adversus oppositaui opiiiioneni aigumentuin, quod ^idelicet siiie authoritate docetui". Nostra autem certe vel
1.

Nee probatnni videtur

>

Soll. 4, 18.

ea uititur authoritate, quod sine addita gratia uullus timor pellitur,

perfecta charitas

quem

sola

foras

mittit.

Haec

auteni conclusio praevenit ai-gumentum

quai'e tres praece-

eoi'um, qui dicerent conti'a

dentes

conclusiones falsae'.

me 'sunt exti-a statum meriti, Ego autem, ut opinando et

in illo simt

disputando,

nihil
'^

asserendo, sicut coepi, prosequar, dico: Si pm-gatorium solimi est solvendarum

poenarmn
nee ab eo
est,
3f|. 8, 13.

officina et
\'itio

animae

suo affectu

(ut

ego seutio) humundae,

internus, quia iufernus
})urgatorii est culjia,
viij.
i'

pnrgantur,

fieret piu'gatorimii ideni

quod

ubi poena est

cum

culpa manente.
et defectns

At

hi

animabus

scilicet

thnor poenarum

amoris,

cum

iustus secundmii Isa:

nihil

debeat timere nisi solum deum, ergo peccaut sine iuterniissione, ([uanidiu
et

horrent j)oenas

quaeriuit

rcquiem.

Quod

probo, quia quaerunt

(juae sua
si

sunt plus (juani \(iluntatcm dei,

quod

est contra charitatem.

Quod

amant

demn, aniant amore concujiiscentiac

debcant diligere

(id est vitioso),

cum

etiam in suis poenis

deum
redirai

et glorificare

ac fortiter sustinere.

Atque

ut inter tot

disputationum spineta etiam asseram aliquod,

nullani

Ego

libere confiteor

me

eredere, so

animam

de poenis jnirgatorii

propter

sunm timorem, donec

et

posito timore incipiat

amare volimtatem
timeat,

dei in tali

poena

plus dei voluu-

tatem amet

quam poenam

immo solam

dei volmitatem diligat,

poenam
operatiu'.
-'5

vero vilipendat aut in voluntate dei etiam amet.

diligat, anteciuani salvetur,
Diatiii.iaa

Quia
et

oportet, ut iusticiam

At
est

iusticia est deus,

(id

qui haue

poenam
est

deinde ilhul Christi: qui non accipit

suani et sequitur me,

est

voleus

anians portal) crueem

illa

non

me

dignus, at crux aniniaruni

poena.

Quae cum
])oenaruni
nescire,

ita

siut, et

verissima credo, dicat qui polest, (|iiomodo

intiisa.

iste

amor
so

cum

timore nuitari j)otcst sine nova gratia

Ego

fateor nie

nisi dixeris,

quod purgatorium non habeat terrorem poenarum, ac

jiro

per hoc nee similem iutcrno contra praedicta, atque tunc frustra oramus
eis
SRin. 8, 2s

quas audinnis

^olentes et aniantes esse

poenarum suaruni
Apostolus

siue timore.

ecundo probo, quod augeatur

eis chai'itas.

dicit:

Diligentibus

deum oninia cooperantur in bonum, hoc autem bonum non potest intelligi nisi augmentum iani pt)ssessi boni: ergo et purgatoriiun uget bonum dilectionis dei, innno maxime omnium uget, dum sicut infcrnus dura est aemulatio et in tautis malis ctiani diligit, sicut

3=

Ibrnax am-uni proliatum

l'acit

ita

poena dilectionem.
2.

Gor. 12, 9.

Tercio.

Virtns in iufirmitate perficitur. omnis euim poeua,

si

praesens

est charitas, est salutaris- et proficua:

6 eo nititnr

non enim permittit

preciosissiiiia cha-

Resolutiones disputationum

tie

indulgentiarum virtute. 1518.

563
est iiiaxinia

ritas

atque fbeoundissiniii
ergo inaxiiiic

alitniiil
|)crticit

scciiiii stcrilr.

At

in puriatdrio

intirinitas,

cliaritatcni.

Quarto.
acl
.'.

linp<)ssil)il('

ost osse

statum
t.imino

in via, via
vi'l

autcm dci

est rliaritas

deum

tendens:

eruo nccosse est

iionduni sinl
ost
in

aninias
et

iiroci'dcrc vcl

rclrdcedcir a

cliaritate dei, cuiii

xisionc. nt patcf.

(ininto.
|)iat

Tni|)(>ssil)ik'
niasi'is:

nlla

|>ci'sfvcrantia ircatnrai', nisi

aciiti

assidnc arciivi

niat;i>
i'ius

ac

inde cnini dicnnt

(|nidani,

qnod conscrvatio
f'acere,

sit

continuata ercatin.

Sed ereare
e.alori,

est seniper

novnni
sunt
in

nt

etiani

patet in rivnlis, radiis, calore, frigore,

iii

niaxinic
est

dum

extra snnni ])rin-

eipinni.

(inare et spiritnuli

id

anidii dei,
in

aniniahns oj)us est

eontinuata eonservatio (donee absorbeantur

suuui ])nnci|iiuni divinnni) ac per

hoc

et angnientnni, etiain si vernni esset, iiuod esscnt i)erfeetae, licet ext im dcuin

esse nee pervcnisse et esse pei-f'eetum sint contraria.

Sed videre dignnni

1'

est,

(juibnsnani cansis moventnr, nt aniniabns statnni

nieriti

neu'cnt

ant uegaiiduin ])r(ibent.

J{.

Priinnni illnd vuluatissiuunii

ratur, p<ist

Angnstini: Hie

omnc

meritniu conipalocus'.

mortem nnlinm:
]>.

'ergo, ini|ninnt,
et

pnrgatorinm non est merendi

patres
similia

{{('spoudeo:
antlioritate et
20

,\ugustinus

(|uicnu<|Ue

dixcruut

ex

usn seripturae

loi|uuiitur, (|nac
(

nudto

fbrtius

in liane

sentcnliam
Kt
,

l<>(|nitnr,

nt est

iiind (iai:\i.
ix.

)peremur bontuii,

dum

teiupus ba!)emns.

iii.
i

i\,

n.

Ciu-istiis

Joau:

N'euit

uox, (|Uau(lo
illos,

nemo
iioc

])oterit

operari.

Et Apo:

<

>P<'ra

g^'J;

;'^_^-.i

enini

iilonnn

secjunntur

et

illa

manitestissiuia

IIel):ix. Statutmii

est yfin.
\i.

g, -j?.

unnjibus

hominibns semel
ad tnl)nnal

uiori,

po.st

indicinm,

deiude

tinis.

(ial:

ini. c,

t.

Qnacciuiqne enim iiomo seniinaverit, haec

-'.

et metet,

Jtem: oportet nos onnies

]ii'ont

> (tov.

r,,

m.

inanifcstari

C'ln-isti,

nt recipiat unnsqnisqne,

gessit

in
si

cor])ost
liic,
'^vfb.
ii,:t.

pore sivc bonnni sive malnm.

et

multae aliac qnae onmino sonant, ae

mortem oninino secnndnm iilud Sed iiaec

*i

sit

indicinm recijiiendi sicnt gestniu est, id est mcritum

:

Ecclesiastis

Ligninn nbicnnqne ceciderit

contra

ibi

erit.

onuiia

ae(|ue
intci'

totnm pnrgatorinm pngnant,

et

(juia
illis

non
non

ponunt statnni medinm

mortuos danmatos
(piod dicitiu',
ilic

beatos.

Si ergo

obstantibus puruatcirinm defeudilur vcre, etiimi id defcndi potcsl, qund augeatur ilbs yratia, non ol)stantc
(juia
iilo
In'c

omne

merituni conqiarai'i,

locjuitur

non de purgatorio,
vi'l

sicnt et

autiioritatcs nibil
i-vjiio

de purgatorio,
p\n'gat<)rium.

sed de caelo
:i'

inf'eruo

io(|Uuntur:

uti-ini|Ue

intcnin'tlilni-

Quare
hie,

illa

verba Angnstini ad ])nrgatorium non sunt tcndcnda:

id est

Omne
I?.

meritnm

non

illic,

non

in caelo ant inlerno. dcni(|ne

sit

secnndnm

Angnstintnn

etiam hie meritnm illnd coniparatnr, qno dignns

fragio invari.
ii)i

lionio in jinrgatorio snf-

Aliotpiin in caelo vel inferno luillnni liabet meritnm, (juo mereatnr

invari, sed tnnc (juidem

ad pnrgatorinm respexit,
volnerit

iiic

anteni ne(ina(|nam.
anthoritates

J"

Si

antem qnispiani
niiiilo

contentiosior

a.ssercre,
i|M<i(I

iam
per

addncta.s

ad\ersus

purgatoriiun

imgnarc,

<alvari

po-snn1

22 Hei):

viij.

A
OD*

564
duplex

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

iiidiciuni seu

duplieem retributionem post mortem, Temporalem

inferni, et sie alius
siia

scilieet

quae est purgator, Aeternam quae est

alias iiifermini,
iiifeniuiii,

metit pm-gatorium,
,

item alinm sequnntur opera

resjioiideo:

ad piirgatoriuni
illae

aliuni

ad

Hie

Sie dieeudo potiiis

destriniiitur

aiitlit)ritates
5

tionem,
iudicio
fiiisse

quam sahentur eum eum altera

purgatorio, jicr tarn violentam et arbitrariam aequivoea-

pars

aeijuivoeationis

uuiKH'.am

possit

])niban

et

meo

non esse licitum eredo longeque pessiiuum usnin <|uil)usdain hueusque servatum, scilieet scripturae sanctae simplieem seusum in aequi\-<teuin
id

Sri. 28, 20.

dubium dividere. Rectius enim dieitur haue autlioritatem de hae re non quam, dum de utraque re intelligere eonanmr, de niilla certam relinquamus pallium enim breve est, ait Isaias, utrmnque operire non potest, et ut ^'^^lgo dieitur 'Non est altare alterius nuditate ornandum'. Igitnr dieendum est, quod homo illie metit, quod hie seminavit, intelligatur de praesenti et
et

loqui

futura vita.

Messis enim sine nostra torsione

et aecjuivoeatioiie arbitrii nostri

seilieet
futiiri

relinquenda est in ea signifieatione,

universalis iudicii.

qua

utitur scriptoi'a,
niil
[)ei'

et

15

Atcjue

ita

illae

antoritates

jnignant

adversus pur-

gatorium, non

])er

aeijuivoeationis cavillum sed

abiationis sensum.

Eodem
therat

modo

et

illiid

'liie

umne
si

ineritum,
et

illie

nullum'.

Alioquin quautus
duplex,

sudor ingenio meo,

ego meritum eijuivocarem

seilieet

post
20

mortem non Augustinum

>i<ifb.

esse meritmii liuius temporis, sed bene

meritum

illius

status et

loqui de primo: sed nolui.

11,3,

Quid autem
sive ad

dicent ad illud Ecelesiastis

sive ad

Lignum ubieunque
siquidem
jier

eeeiderit

casum intelligunt mortem. Si ergo per Aquilonem infernum, per Austrnm caelum, quo eadent qui intrant purgatorium? 'ad Austrum' dicent, sed aequivoce. sed
Aquilonem
Austrum,
ibi

erit?

2.=.

quid dicent:

'ibi

erit'?

'ibi

maneljit'?

ergo nunqiiam exilnmt pm-gatorimn?

seilieet

An

liic

quoque aequivoeatur mansio,

temporalis

et

aeterna? elaret

itaque,

quod haee authoritas recta

sui
facit

facit

contra purgatorium, quinetiam per

aequi\-oeationem
nisi
aiintti). 1,

ex

purgatorio infernum. non potest itaque solvi,

])m-gatorio loqui,

dieatur (sieut dixi) nili

eam de

non plus quam illam:

30

i.Liber geueratiouis Ihesu

Cliri.sti.

CONCLVSIO XIX.
Nee hoc probatum esse videtur, quod sunt de sua beatitudine certae-et .seeurae, saltemumnes, licet nos certissimi sumus.
Nos enim, quia credimus nullam
numero salvandorum,
de electorum salute.
certas: ego
eerti

in

pm-gatorium venire,

nisi

sit

de

35

sumus de beatitudine illarum,

nimis impugno,
certas. sed quia

sieut certi

sumus

Quauquam non

sicjuis

asserat eas esse

non onmes dico esse

totmn negoeium de animabus

in ]nn-gato7-io abseouditissiniimi est,

ideo suadendo magis

quam demimstrando
40

deelaro eonclusionem.

Resolutiones liisiniitionum de indulgentianiin virtute. 1518.

565
daiii-

Prinio
natiuiiis
iiiojn'iii

L'X sln)^adi(ti^^,

Si iM)ena piir^atorii est pavnr

aiitein omiiis f'aeit aiuniiim
taiito

ille

vi

Imnor
,

et

infcnii,
et

paxor

]icrlur])atimi

inccrtiiin,

ciinsilii

auxilii, et

luagis ((uanto

t'iierit

velicrueiitior et iiiopi-

iiatidr.
"

^Vniniaruiii
(liotuiii

autem
et

est

oniuiura vehementissimus

et

inopinatissimus,
illa.

ut

supra

est,

(liristiis:
t'ur

taiuniaiu laqueus sii])erveiiit dies

in

Et

^f- 2'.

i''-

Apostolu.s: Dies domiiii sieut

est

iu)cte ita veniet.

(iiiare valde probabile^'ifiic'jt/:;,'"]

eas

prae confusione

iiescire,
ire

quo statu
sieut

sint,
et

an daninatae vel salvatae,

deseendere in
dieit.

iinmo

sibi
iani

videntur iain
esse in

in

dainnationem

laeinii oniiiiet
i.

noqne
I"

portis

inferi,

Ezeehias
niiiii

8ed

lieg:

ij. i.'kim'.

3%.

Dominus dedueit ad suam damnatiouem,

sie

inferos et redueit. igitur

nisi

aliud sentiunt

quam

incij)ere

needuin etiam dimittunt votnm

quod sentiunt uouduni clausam post se portam inferi, et desiderium auxilii, lieet nusquam apparentis
id

enim

hiquuntur,

cjui

experti

sunt.

Arripiannis

siniile.

Siipiis

ad

iudiciuin mortis inupinatus veniat, ]>uta iiuidens in latrones,

ij
ilii

(pii diiiu

intentant
lii('

onnii ex parte mortem, etiam

si

statuerint

tum
nisi

terrere,

nou oceidere,

ipsi certi

sunt

eum viefurnm,

Ipse

vero

niliii
silii

praesentissimam ninrtem
imiikIiiiu

videt atque eoipso iam moritur, solum id

sit

relicimnuu est, (pind

mortuus
nolle),

|)()ssit(|ue

redimi a morte, sed neseit unde (videt enim

nihil
ditl'ert

illos

posse

sed
20

igitur

t'ere

a mortuo: Ita videtur

in

pavore aett-rnae

mortis
parte.

fieri,

quod non

aliud (piani

aeternam

sibi sentiunt

inuninei-e

omni ex

Sic canit eeelesia pro eis 'A porta inferi erue animas eoruni, Et libera

eas de ore leouis, ne absorbeat eas Tartiu'u.s &c.'

iiabeut, ([uod

Holum
illis

id reli<|uum seientiae

deus [wssit eos rcdiniere, sed nolle

illi

videtur.

Danuiati vero

statin! huie
25

malo addunt blasphemiam,

sustentati
a s])intu.

vero solam querelam et gemitimi

fertiu-

inenarrabilem,

ubi sunt teiiebrae super faeiem abyssi.

Hie enim Sed de

in
t'uisse,

sjiiritus

super aipias,

i.fflfot.

1, 2.

lioe

supra

latius.

Secuudo.

Multa leguntur exempla,

eonfessas

quibus habetur nonnullas animas

a))]iarucrunt

haue
*i

sui

status incertiludinem

enim taii(|Uam
nuilla,
dixis.se

euntes voeati ad iudi<'imn, nt de S. Vineentio

in quii)us

tte.

Kursnm leguntur
Primo, nie

(rrtitudinera

suam

sunt cuntessae.

Ad

(piae dico:

non onnies esse

fui.sse

eertas.

Seeundi), forte melius

seeundum

|)raedieta, eas

non

eertas sed prae nimio auxilii desiderio,

ita

tanquam

eertae essent, velotius

iuvari postulasse,

ut in

potius opineutiu- et tiniide

praesumaut sese eertas

dieitin-,

([uam sciant, sieut et

35

euangelio

de daemouibus

quod
glosa.

seiebanl,

ipsum esse Christum, id est vehementer opiuabantur,

fit

ut

ait

Ita

enim

naturaliter in omni angustia et pavore, ut vehement<'r ojiinemur nos esse

adhuc reparabiles, cum tamen magis sit il)i cupido re])arationis (piam .spes aut scientia, sieut in daemouibus plus fuit eupido seiendi (piam scientia.
Scientia
40

enim

salutis

non pavet necjue

trepidat, .sed confidit onuiiaque fortis-

sime

tolerat.

6 valde parabile

S iam irae

566

Resolutiones dispufcationum du indulgentiaruui virtute. 1518.

Hic
'Quid ergo de iudicio
fania
lioujo
si

dicitur:

particulari,

([uod

in

morte

ciiiuslibet

hominis
tieri

est

agi et lunoceutiiis testatur?

statu',

videtiu-

enim per ipsum

eertius

de suo

liespoudeo, quod non

Potest
fieri

sequitiu-

eum

certimi fieri, etiam

iudicetur,

sit

particulare iuditimu.

ut

iiomo niortuus

inmio

aceiLsetur,

sed tarnen

sententia

difteratur

nee
et

ei

reveletiu\

Interim autem

aceiLsante conscientia,
faciat niisera
5.

urgentibus daemunihu.-^

minante

ira dei niliU aliud

OToj. 28,

exj)eotata

siout

anima quam ut tremat a seuteutia onmi momento cum hon-ore de coq)orali morte f'aeit et minatm- Den: xxviij. Dabit tibi
et

dominus cor pavidmu

smiili
ffliium.

pendebit

^ita

tua ante

tc.

Mane

diccs

'quis det

lo

milii vespere?' et vespere dices 'quis det mihi mane".''

Ita et ihi

mors aeterna
ista

pavore

feriat

et

horribili

horrore

cruciet

animam, uec

sententia

5,:;i.multiuii

absoua

est

veritati,

iuter reiun iudicii et reiun cousilii et

et

com4ctiuii et danuiatiuu.
dicere,

quandoquidem et Matt: v. Dominus disthiguit reum geenuae, id est inter acciLsatum Sed et insignos quidam authores scientia phis- u

quam tama audent

mortem

quasdam animas pro suae trepiditate vitae per mmidi nesciant, an sint damnatae vel salvandae. Et si recipitur hystoria iila de monacho moritiu-o et pro|>ter peccatum fornicationis vehit danmato iam blasjiheniante, deinde ad Sanittern reverso, satis jiatet, quod iudicium et accusatio inferni potest animam
rapi et a deo sie proiici, ut asque in finem
affligere,
et

io

tanien

quod

in onieHa recitat

nondmu esse ditfinitam seuteutiam hitam. Ad idcm, id quadam B. Gregorius de iuvene, quem in morte draco
tota

absorbere volebat.

Haec
poenam

itaque de

mateiia

poeniu-um pm-gatorii verisimiliter pono,

motiis primmii ex natm-a hoiToris et pavoris,

tribuit

Deinde i|Uod
ecclesia

scriptiu-a

hanc

j-

danmatis,

Tandem quod omuis

ita

dicit

easdem esse

poenas, iufemi et pm-gatorii, et

turis satis

credo hanc nostram sententiam in scrip-

fimdatam.

Bnccinatores vero iudidgentiaram videntur poenas ani-

marimi

ita

imaginari, quasi ab exti'a iferantiu- sit<jue penitus extemae,

inti-a

uou
3o

autem ab

in

conscientia nascantiu-,

quasi

deus sohmi ab

eis

auferat

quod animas potius a poeuis auferat, sicut Xon ait 'Divertit onera a Divcrtit ab onerilias dorsum cius est SBj. 81, 7. scriptum Et iterum Si transibis per ignem, flamma non nocebit te. QnoSc|. 43, 2. dorso eins'. modo non nocebit? nisi quia dat fiduciam cordi, ut ignem non timeat, Xon autem, ut iguis non sit, cum transeimdiun ei jier ilhun sit. Quare tliversio dorsi ab oneribus non fit, nisi sanando animae timorem et confortando eam, sicut et supra dictum est, quod mla poeua vincitiu- timore sui, sed amore At timorem non aul'erunt indulgcntiae, inuno infernnt quantmn et coutemptu. Deu.s autem in eis est, dmn vekit odibilem rem poenas reUi-xandas suadcnt.
poenas, cimi
sit

contrariimi verius,

35

proposuit habere

filios

impavidos, secm'os, generosos aeterualiter

et perfeete, *o

16 tepiditate

Kosluliouus clisputiitionuiii de iiuluigontiarum virtuto. 1518.

567
triumpliciit

qui prorsus
at(|iR'

)iiliil

timeaiit,

sod

per

i;ratiae

fiiiar

fidiiciain

oniiiia

contfiniiant, p<)t'uas(|Uf et morti's pro liulibrio habcant.

(jiii

Cat-twos igiiavus

odit,

uniiiiuiii

tiiuorc confuiulmitur, ctiaiii a soiiitu folii vulantis.

Ik'rimi
'^i

i)biic'itiir;

\oknU'r

pociia-s

tmint aiiimae,

ciu-

pro

ci.s

oraiuus?'

licsjjuiuk'o:

Nisi

ea.

volfiitor ferrout, eerte dainnatae esseut, 8ed muuiiiid noii idou optare

dcbnit

oratioiic,-;".'

ijuaudo et Apostolus optavit pro

t^e

oratioue.s
(|ui

fieri,

ut

libo(ioi. 4,.i.

nurtiir ab infidelibu.s et sibi ostiuin vcrbi aperiivtur,

tarnen

omni
noii

fiducia

plenus
10

mortem couteumere
tamen nostrum
dolcaiit
iion est

se gloriabatur.

Jiani

.-i

aiilmae

optan'nt

oratione-s,
.sieut

est,

eamm

labori coudolere et .succurrere oratioue,

qnibu^ilibet aliis qiiaiitnndibet

fbrtiter jiaeieiitibus.

Deiude,

cum
et

aniinae

nou adeo
l)erditionis,

poeiia

pi-aesenti
si

(|Uam lunTorc

iiistantis

sibi et

iiiti'iitatae

minmi,
sint

cupiant sufi'ragiuin, ut perseverent

(ut dixi)

nuu

deti-

ciant
15

in

fidueia,

enm

ineertae
dei,
in

de statu sno nee tam tinu'ant

sieut

jKienas infenii (piam

in

udium
sit tui,

quud

est in inferno,

dicitm"

Xon

est-jsj. 6,6.

morte

(|ui

niemor

inferno quis confitebitur tibi?

iustieiae,
fierel

Et

sie patct,

quod non
patiautm-.
2u

tiuiore

poenae patiuntur, sed amore

et

ut

supra.

Timent
((uam ne

enim magis, ne non laudeut

ament deiun (quod

in infenio)

Et hoe eorimi sanetissimimi, sed anxiosissiiuum desyderiuni merito

iuvat omnis eeelesia, (juantmu potest,

ecelesiani iuviu'i.

maxime quando
aliquando
(pii

et

deus

\ult,

illas

per

disputatiouis

Et liic tandem de animannn poenis.

id
l'aeiat

sit

finis

tarn obseunie et

dnbiae

Quibus

|iotest

nieliora proferre,

nun

invidebo,
fiimosis

modo

melioribus

serijjtvu-ae

authoritatibus

nixus,

non

hominuin

o])iui(niibus

obuubiialus.

CONCLVSIO XX.
Igitni' i'apa per

rem ssion ein

i

|)1

ena riain (iniiiiuni pncnaruin

non

si ni pl ici Icr

omnium

intelligit,

sed

seipso tau

u in

modo

positarum.

Hanc
so

dispnio, mwiduiu perliuaeifer assero.

dictis eonelu
:

Kationes meae

>niil:

Prima ex
negatur
et
ist;i.

v.

(^lod solnm tanoniea ])oena remittitnr per

illins

potestatem Ciavinm, ideo haee eoneiusio eorollarium est

et illa

negata

Secnnda ex ipso

stilo Pontificis,

(|uo

dicit

'De
se

iuiuuetis
\(1

poenilenliis

misericorditor relaxanms'.

Ergo non

iuinn<tas

a C'anonibus

non
(pii

relaxat.
(b'cuul,

Necnie

liie

enranduni puto

ai'bitrai-iuni

eonuneutuni qnornridam,
de iniunetis

(Quando Puntifex non addit

lianc claiisiilaiii

|)oenitentiis,

tum
si
stili

intelligi onmiuni siuqiliciter i'iniis-^ioiuin poenarum. Dieerem ego: Et non additnr, tamen subintelligitur addi, tani|uaui rieeessaria et de essentia

clausula aul
14 incerti

Uli

probeut ali(juo texlu,

i|Uo(l

diciuil.

568

Resolutiones disputationuni de indulgentiavum virtute. 1518.

Tercia.
re(niiro:

Ad

solitimi venio
autlioribiis

argumeiitiun ,

i^ed

omniiuu fortissimum,

et

Quibusnara

prolient etiani alias jioeuas )ier claves

tolli

qiuuu Caiionicas? Et exliibent mihi Antouimim, Petrimi de Palude, Augitstimmi Deinde et Aagelus simimista siuim Franciscimi de Ancoua, Capreolum.

MajTonis inducit redemptioues venianira eousque vehentem, ut mcritorias eas prouunciare sit ausus, si Cliristo placet. Quasi vero iUi honiiues tales sint
ac
tauti, ut
illi

quicquid senserint statim necesse

sit inter

articulos fidei nmiierare.

et iniiu-iam

Veriun
illonmi
.iiK.

magis sunt repreheudeudi, qui ad ignominiam uostram

assertis,

allcgant pro
nihil

quae

illi

pro pio suo studio fuerunt opiuati,

fidele

./Ji.prorsus

adverteutes
est

illud A})ostoli

mouitorium:
,

Omnia
quae

probate,

lo

(|uod

bouum

tenete,

louge stidtiores Pythagoricis

Quippe eiun h ea
illi

tautum asserereut quae Pvthagoras

taveruut.

dixisset, isti vero etiam ca

dubi-

Sed ad origiuem et fontem veuiamus rivulorum istorum, id est B. Thomam et Bouaventuram. Ex hiis enim illi partim aeceperuut, partim
de suo addiderunt.

itaijue

et

saneti

et

gra\'es

plane autlioritate
S.

viri.

i"'

Vermii cum

et ipsi

magis opmeutur quam asserant, deuique

posse astrui"?
ipsi

Bonaventura
est

eonfiteatm- esse

rem dubiosissimam omninoque incertam, Nomie darum

niliil

ex ipsis etiam

Tu

vide,

si

ullum textum aut scripturani

adducant?
tidei

Nee mirum, quod

si fuerit

nihil

asserant.

Cum
sit

enim haec

res sit
20

(piidam articulus,

determinatus, adeo uon pertinet ad doctores

diffiuire,

quod etiam ad solum

Ulis

concilii universalis
iis

iudicium

suspendendus uec
soli

sununus Pontifex quid temere in

praecones veuianuu.

habeat statuere quae sunt fidei, Nisi

libuit
et
licent.

onuiia quae

Unicam tamen habeut

li: v.

omnes rationem suae

sententiae,

quam
:

Pauormitanus

de pe:

et re: c.
25

Quod

autem,

affei't,

videlicet

hanc

Si indulgentiae

solum Canouicas poenas

Itatjue

dicuutur i-emittere,

hoc

est indulgentias uimis vilificare.

ne viles siut
sit

iudulgeutiae, magis placuit fiugere

quod nesoiunt, cum nulhmi

j)ericidum
sit,

aniiuarum,

si

indulgentiae etiam nihil essent,

nedum
etiam

viles,
si

miserrinmni vero

aniiuabus figmcnta et illusiones praedicare,

essent.

indulgentiae utilissimae
so

Adeo uon habetur

ratio salutis

optima videamm- docuisse, plus laboramus pro gloria nostri verbi,

necessarii,

animarum, sed tantimimodo, ne non etsi non

quam pro

fide simplicis et

nobis commissi populi, sola uecessaria.

Sed antequam ad B.
recitare opiniones

Thomam

et

Bonaventiiram respoudeam, dignum videtur

ne ego prinuis aut
solus
eas in

de indulgeiitiis,

dubimn
35

vocasse videar.

Glosa super
super

c.

Quod

autem,

li

v.

de pe:

et re:
:

assu)ueus declarationem
valeant tales remis-

efficatia et virtute

indulgentiarmu, sie incipit

Quid

siones, vetus ijuerela et

adhuc

satis

dubia.

Alii dicunt,

Quoniam
respondeam

siquis

sine

quod prosunt quo ad deum, sed non quo ad Ecclesiam. mortali decedat nondum peracta poeniteutia, minus

411

3 Aiig: de Anco:

'

Maronis

21

consil

:j3

ad

15.

T.

et

B.

Resolutioncs clisputationiim

ilo

iiidulgcntiarnm virtuto. 1518.

5(39

sentiet
vivciiti

poenas purgatdrii inxta

11(111

iiii)(liiiii

rciiiissinnis sihi faetae, Ecclesia tanuii

])n)])tcr

Ikic

rclaxat

satisfactioiicni.

Ilacc

<i|iini(>

(laiiiiiatiii'

PaiKinuitaiii) ihidciu, et placct eins daiiinatio.

Alii diciuit,
5

(|uiiil

prosimt
id

(|iiii

ad

p(ienit<'iiliaiii

liic

iiiiuiictain

ex supcrsccuiidiiiii

abiindauti ot ad caiitflain,

est

tantmii

ea.s

poenas, (pias

iiou

modiuu, sed

iu caiitelani .sujR'rahuiidantius
jtrior.

(piam pwcatimi lutTebatiir

inijiosuit.

Et haec plus danuiaiida quam

Alii,
(|ii()d

prosiiiit

quo ad deiim
Et haec
ad
dicit,

et t'wlGsiani,

8ed

i-cmittcns

nucrat

si-

ad
Kl

satisfactioiR'in

pro

illo.

est ahsurda.

Alii,

(jiiod

prosuiit

reiiiissioiiein

poeuitoiitiae
ista

iicfrliiTcnti r

umissae.

Hanc Panoniiitamis tlaiuiians meo iudieio hace non oiuniiio

(un([ii('

quod

renuinerat uegligentiaiii.

Sed
i|na('iiiinio

est falsa,

(juia

verc

reiuittuntiir

])i)(Mia<'

etiani

nciiligcntcr

oniissac,

duiiiiuodo

displiccat

negligentia,

remittuntnr etiani nun iiegligeiiter oiuissae at(|Ue adinic

i:.

|"'i-(ieiende.

Alii,

(|iiod

valeant

ad relaxatioiiem iniunetae
ut possit
et

])iienitentiae,

diiniMKido

saoordos qui
ciiin

iiiiuiixit jioenitentiaiu jiermittat,

eimmmtare
Vera
in

poenitentiani
nisi
(|ncid

remissionibus.

Et haec

est

i)rol)a

seiiteiitia

re,

restriiigit

potestatein eonfereiitis iiidulgentias.

Verum

est eiiim,
(pii

quod

iiiiunetas

poenitontias relaxant: sed nun re<|uiritur consensus eins

2u

iniuuxit.

Sexta,
addiicit,

quam

ultra

istas

(]uin(|Ue in glosa praedieta positas

Panormiianus
])oeiii-

quod
hie

]>rosunt, prout souaiit

et

verba, et (pio ad deuiii et (pio ad

teneri

tentiani

iniimetani ,

hanc

dicit

a Goffredo,
et

Hostieusi,

loanue

Andi-ea.

Et hanc ego pioque

si

teiieo,

ut

iacet

sonat in verbis.
'(|Ui)
,

Sed non
ad deiim'.
,sive

sequor intelligentiam onmiuni, inaxime jiropter istud verbuin

25

Per (juod

intelligimt etiani jioenas a

ultra
nisi
))(ieniteiitias

den iinjwsitas

reniitti

sixc hie,
iiiiunetas,

in ]>urgatorio,

ab Ecclesia vel f'anonibus

(]nia

non

credo verum,
sine
potestati'

sub

tali

moderatinne,

imenae
Ideo

purgatoi-ii
si((uis

i-eniittuutur
t'uerit

clavium per solam

contritioneni.

perfecte

contritus, credo,
30

quod

sit

quo ad denm
Xoii
est

a purgatorio al)soliitus,

(^uo ad ]ioenas
ut sujira satis
,

autem hnius tem])oris

dictum
est

dico, ipiod id
v.

nulhnn halxt auctoritatem,

cdnclusioue
remitti

enim

iiominal)iiis
(juocl

illa

poena
'(|Uo

(|uae (|uo

ad deum
debet
iuiunctis,
35

credatur.

Ideo ego
a

dicereni,
inipositis,

illud

ad deum'

intelligi
iit

non de
seiisus:

])oeni.s

deo
illa

sed

de eisdein ab ecclesia

sit

Kemissio
(piani

iniunctanim jioenitcntiarum ab ecclesia

teuet

tarn

apud deum

ecclesiae suifc

apud ecelesiam, eo cpiod den approbet hanc reniissionem secundnni illud: QuodeuiU|ue solveris super terrani, maaii.ic.i'j.

solutum
erit

erit

et in caelis.
caelis",

Non
'id

ait

'Qu()dciuK|iie solveris su])er terram, aliud

et

solutum in
jier

Sed

idem, quod tu so) vis,

ego sohitum habebo'.

ficret,

Quia
4n

hoc deus vult honiiues subiici sacerdoti, (^uod non

opinionibus
iierere.

nisi

detim

approbare facta sacerdotis scirenins.

Vides ergo omnia adhuc

20 Pauor adducit

in

Porro id (piod Angelus

570
ex
rsiio

llL'solutioues disputiilionuui

de indulgentiarum virtute. 1518.

Francisco Mayrouis adducit, t[\wd iiidiilgentiae etiam valeant ad auget gloriae,

ineutum gratiae

uon

advt'rtit,

qiiod

iudiilgentiae

uon sunt

ojicra

sed remissioncs bononmi operum Ijoiia, ouim opus boniuu, propter quod daiitmesset meritorium

i)ropter

aliud niiuus opus.

sit

Etsi

iudulgentiac,

meritorium, non

tarnen ideo iudigentiae siuit meritoriae, cuni opus seorsimi factiun

et

uon minus
iu

frte

magis.

Indulgentiae vero seorsuni siun]>tae potius

Igitur

sunt demeritoriae, quia remissioues bonormu operum.

cum

omni

materia dubitata licitum

dico, nie a B.

sit

unicuique disputai'e et ojjponere, et ego quoque

in liac

Tiioma

et

Bonaveutm'a

parte dissentire, donec melius

i"

probent sua atque dissolvant nostra.

quod probent nee saltem

conelusione v. produxeriiu
lo(]uar, ecce.

Ego enim praeter opiniones nihil video uuum Canonem, cmn tot scriptm-as ego superius pro mea parte. Et nunc, ue siue Canouibus etiam cmn ex
eo:
li:

Quarta
geutias

ratio.

Capitio,

v.

de pe: et re:

dicit:
licet

per iudul-

satisfactio

poenitentialis

enervatiu-.

Hoc verbum
non
nisi

ex

dolore

is

potius

quam ex

gi-atia dicat

Papa, tarnen Canoniste

poenitentialis
sit

sicut sonat

intelligunt.

Ergo

si

satisfactio enervatm- poenitentialis, i)atet, (|uod

poena Canouica
pars

remittitm-,

Cum

satisfactio

nihil aliud nisi tercia illa

]ioenitentiae ecclesiasticae et saoramentalis.

nihil

Nam

de satisfactione euangelica
20

ad ecclesiam, ut supra.

Quod
vari,

siquis milii obstet,

Papam non

negare etiam alias poenas enerlo(]uitur,

Sed affirmat duiitaxat nee exclusive

dum

dicit

'Satisfactio

poenitentialis enervatur',

Kespondeo: proba ergo, quod

et alias relaxat et

non

exclusive loquatur, quod

cum uon

foeceris,

ego probo (juod exclusive loquitur

([uaestores

per
id,

c.

Cum

ex eo, ut supra, ubi

literis

dicit,

quod

eleemosynarum praeter

2s

quod

iu

eorum coutinetur,

nihil

permittantur proponere popido.

Sed

nihil coutinetur in llis literis Apostolicis praeter remissiones satisfactionis

sacramentalis, sicut ipsemet dicit Papa:

Satisfactio poenitentialis enervatur

per iudulgentias indiscretas

et

superfluas.
si

Immo

hoc verbo adluic rigidius

30

Papa

indulgentias restringit,
,

Quia

superfluae indulgentiae sohmi enervant

satisfactionem saeramentalem

ergo modestae et legitimae nee ipsam satis-

faetionem poenitentialem enervant, niulto minus eaeteras ullas poenas.

Sed

haee sunt non mei

fori

aut professioiiis, Viderint Canouistae.

CONCLVSIO XXI.
Errant itaque indulgentiarum Commissarii
ii,

qui dieunt
et salvari.

3.1

perPapae indulgentias homiuem ab omni poena solvi

Haue
Quia
puta mors
1

oinnino assero et proljo.

sallciH relimpiitur ])oena tercia, id est Euangelica,

et

immo

et quinta,

aegritudo

et

iu

nudtis

illa

onuiium niaxima poenarum, scihcet

Maronis

1 1

tjuae iirubeiit

Resolutiones ilisputationum

ilc

inilulgentiavum vivtute. 1518.

571
s|iiiiiiis:

hoiTor mortis,
<|iias
])oeu;i.s
.si

trciuDr

coiisoientiae,

infirmitas

lidci,

pusillniiimitas
.^i

coniparas ad
erit

i-cmissas

per indiilircntias, sicut

ueiiiie

rem cum

luiibra

compares

coiiijiaratio.

Sed
c.

mon l'apae

est,

iit

tarn frivole

et imj)iiiif lahidentiir,

ut jiatet

ex

Cum

ex eo.
lias

Qud
rcspondeo:
remitti.s,

si

dixeriiit

'uec

uos diciinus
remitti

poeiias toUi per indu]i;entias',

Cur ergo populuni nou

coram deo
et et

instrui.s

de

eognitioue poeuarum (pias

sed omnino omues

elamaw,

t|ua.scuu(|ue

pro

jjceeati.s

sui.s

luere deberet
liget, ([Mod

ecclesiu?

Quomodo

pt)pulus

per seipsuiu iutel-

tarn

obscmr

large loqueris?

,0

CONCLVSK)
(iuiu
liac vita

XXII.
in

inillam
latiiis

remittit
a.ssero

aniiuabns

purgatorio,
tluit

i|n:iin

in

debuissent .solvere seeuudum Canones.

(piam oetavam,
ex qua
in aliain

Halle iiu
i|ni>il
'

eeu ('cndllaiinni,

Caiiones

poenitentiale.s

non

transeant
mortis,

vitain.

Quia onuiis
mortis ])oenain

piiena

tenijxiralis

niutatur in
e.st.

poenam

immo

))r()i)ter

tollitur et tolieiida
es.se,

immo

finge (ut latius .suadeamu.s),

Kouianam eeelesiam

qualis erat etiam adluio

tempore B. Gregorii, quando non erat super

alias ecelesias,

saltem Graeciae,

darum

esset,

quod Canouieae poenae non

Cliristiaiii

obligabaut Graecos, sieut nee mine oijligant siqui sunt

non subiecti
Si ergo

Papae, ut

in

Tureia, Tartaria, I^ivonia.

Ulis ergo luilla istanun indulgentiai'um

est necessaria,
istos vivo.s

sed tantum
ol)ligaiit,

in

orbe llomanae Ecelesiae coustitutis.

(|ui

non

multo minus niortuos,

snb nulla ecelesia sunt.

coNCLVsio xxm.
Si reinissio
-''

ulia

onniiuni

omnino poenaruin potcst alirui

id est jiaucissi-

dari,

eertum
Hane
de

est

eam non

nisi perfeet issi niis,

mis, dari.
poenis

onmiuni generuni
satistaetionis

iutelligo et

.sie

assero.

Xam
est

(|Uoil

remi.ssio

poenitentialis

possit unicuique dari,

nou

dubiuMi,

ut satis est dictum.

3

Immo

haiu- conclusiouem eorrigo et dico,

iniperf(?etis

Quod

prorsus

nuUis

sive

perfeetissimis

sive

potest

dari

oninium

jioenarum
flagella

remissio.
.seil iiij.

Quod

j)robo:

Nani

licet

perfeetissimis
et

deus nou inferat

tereia

gemis ])oenarum, saltem omnibus

Euangelica,

semper, tainen

manet,

.scilicet

immo

et juarla,

puta mors et quae mortis et ad moilem

oiiines perficere in gratia,

siuit
35

poenae.

Licet enini ])0sset

deus

forte sine

poeni.,

uon tamen

statuit id facere, sed

ad imagiuem
multis'.'

filii

sui,

id est

crueem, siijm.

s,

onines eonformarc.

Et

(piid

opus

est

(inantunicun(|Ue

tnagnifi<-e

extullatnr pociianuu remissio, (piid, (|iiaeso, efficitur

et

timorem mortis
et

attjue iudicii ante oculos liabet?

apud cum, Huie si omnis

si

qui

mortem
aliquid

alia remissio

praedicetiu-

Iiaee

nou

remitti

eonceilitur,

nescio

eoiisolatiouis

572
rejiDi-tet.

Hesolutiones disputationiim de indulgentianim virtute. 1518.

Igitur horrorem mortis et inferni attende, et remissiones poenanim,

ciirabis,

velis

nolis, nihil

ac sie non nostro studio, sed rei necessitate

tollivat.

vilifica-

iMiiitur

iiuliilgeutiae,

quae timorem mortis nou

CONCLVSIO xxiin.
Falli ob id iiecesse est maiorem partcm populi perindiffereutem illam et magnificam poenae solutae promissiouem.
Et
non secus
liauc
s

assero et scio ita contiugere.

Nam

ego ipse audivi midtos

indulgentias.

intellexisse

quam quod

sine

omni poena evolarent per

Nee
(piasi

uiii'um,

quando

illi

sie scribunt, legunt,

clamaut, quod, siquis venias con-

secutus ante recidivam moreretur, statim evolaret.

Haec omnia
relictus

ita loquuntiu-,

lo

non

sint peccata m'si actualia,

ac

si

fomes

nulla sit inimuuregni,

dicia, nulluni

impedimentum, uullmn medium, quod moretur ingressum

caelmn, etiam
si

Cum,
SiT6. 21,

uisi ipse sauetm*, impossibile sit intrare

uulliun assit

sT.actuale.
sit
(jui

Nihil enim inquiuatmii intrabit.

Quooirca

liorror ipse mortis,

cum
Quia
is

Vitium fomitis et peccatuni, etiam se solo impedit introitum regni.

11011

voluiitarie iiK)ritur,

non obedit vocanti deo

uisi invitus,

Et tantum

il)i non f'acit voluntatem dei, quantum in\'itus moritm, Tantum autem peccat, quantmn non obedit. voluutati dei. Ideo rarissimus est, qui post omnes venias uon etiam in morte peccet, uisi ii qui t'upiunt dissolvi et vocant mortem. Igitm- ut uon omnino cum eis discordem, dico, quod sicjuis sit perfecta contritus, id est odiens se vitamque suam et summe digens mortem,

'-o

statim evolabit, remissis sibi poenis: sed quotus

sit

hie,

tu videris.

CONCLVSIO XXV.
Qualem potestatem habet Papa
liter,

in

purgatorium generain

talem habet quilibet Episcopus etCuratus

est illa blaspheniia,
iie

sua diocesi
foecit, iudicio

ss

et jiarochia specialiter.

Haec
scilicet

quae

me

mille mortibus

dignmn

quaestorum,
hie

dicam quaestuariorum.

Verum antequam

ego haue

couclusionera ostendam, panlnlum praefabor de proposito meo.

iternni,

Primiun dico
istis

me

disputai'e,

non

(pio

ad sententiam quam iutendo

verbis

S"

(Haue enim constanter assero, quia eam tenet universa Ecclesia) sed quo ad verba. Deinde adversarios meos etiam rogo, ut ferant dolorem meum,

quo crucior,
scripta
et

dum

audio ea predicari in Ecclesia

Cliristi,

quae uunquam

statuta suut.

Quando

sanctis

olim patribus legimus visum esse

sj

pericidosissimum, aliquid ultra praescriptum caeleste doceri, ut inquit Hilarius,

et sanctus Spiridon,

Cypri Episcopus, huius disciplinae tam rigidus obser-

vator

fuit,

ut interrunnieret

sermonem
A

eins,

qui tantum graeci vocabuli aequi-

23 XXXV.

37

cjui

tanieu

Resolutiones disimtationum de indulgentianim virlute. 1518.

573
scii

vocatione usus Tolle

l('('(um

cnliiU' tiiiini

et

viulr' dixcr;!!
ciiin

pro 'Tolle sfrabadnii

scnsuni
al) illis
iiiliil

tiiuni

et vade',

iv])rcli('iulcii.s

in

iv,

(|iiac

iiiiitarat.

At(iiic luiiiis

doloris

iiici

vciiiaiii

])iit()

mihi iustissimc
luoiiiti,

dchcii, (|iiandn
(|uil)ii.s

nos ferre cogimur,

5

muujuam

rouati aut
(|niliiis

((iiiiin

iiracsiiniptioiics

delectautur ea praodicarc, in

nos crucianinr andicndo.

tani

Non
intcr

liaee dico aut

ago,

(|Ucni

inipiidcntcr

arrofians

siin,

nt

nie

doetos Ecclesiae sanetac nunicranduni pntciii, inuito minus intcr eos, (|Uoi-nni haec sit statuere aut dcstituwv. Attpie utinani uovissinnnn nicrcar
Ewtlfsiae
10

et

doctissinii

momhrum (im paritcr d

tanti
et

ali(iando!
saiicfissinii

Sed
viri,

id

])()tius

a^o: C"um

sint in ((cicsia
inl'ucii-

ca tanicn est

nustri sacculi

citas,

ut etiani

tkiu

jiossint

(((lesiae
|)r(il)avil
ipii

sn<(nn(ic.
inflieiix

(^uid

cnini

polnciil

hodie doctrina

pin.s

/eins,

satis

ev<'nlns ((Hinn iociissireliir-

uionnn
niare
1.

et

sanelissiniorum viroruni,

snh lulio SccniKJd stnilucinnt

cdncilici.

eeelesiani institntn ad

iiauc neeessilaleni
jiontilices,

Sinit

el

aiii

passiiii

(pios

novi

o])tinu

et

eniditi

sed

e.\cmi)lum
ait

i)ane(irnm

in'punif
i, 13.

silentium piuriniis.

pmdens
Sed quid
20

in

illn

Est enim tenipns i)essinnnn (ut tempore taceliil. l)eni<|ue est noUis
et

Ahkis

pnipjicta), ideo mo-s

liodie

l'ontili'X

nptinuis

Ia'h Deeinuis, euins intearitas

iile

eiuditio delitiae sunt onmiljus Imnis auiii)us.

sua\issinui.s lioiuo potest

uuus

in tanta

rerum eonfusione, difiuus

nun
nisi

profeeto qui melioribus teniporihus pontifieai-etur ant meliora tempora essent

sui
])outitieatus?

Nostro

saeeulo

digni

sumns
alios

pontifieari

Injios

Seeuudos, Alexaudros Sextos aut siquos

nuit poetae.
JS'ain

atroees Mezentios vel linxeipsa,

bonos
vera

ridet liodie etiam

Koma

inuno

Koma omninm
in

niaxime: in qua enim orbis Christiani

i-r,

part<! jiberius

luduut etiam
sat ista.

summos
ita(|ue

pontifiees,

quam

in

illa

]5abylone
in

Koma?

Sed
et ipse

Cum

praeter innumeros privatos etiam

si

sedibus suis habeat eceiesia doctissimos,

tacerem.

prudens voluissem existimari illorum exemjdo,

sapientium animosior

Sed praestat

vel a stultis, a i)uens, ab eln-iis veritatem diei

quam onmino
Si

taeeri, ut lidueia

doctiorum
3u

et

tiat,

ubi audinut nos

ait Cliristus:

i-iide

vulgus tandem
lue. 19,
.to.

pro

rei

nimia indignitate elamare, sieut

tacuerint, lapides

elamabunt.
ista ita([Ue praet'alas ad conclusiouem veuio, et prinio
tle

ea secunduni
Igitur in liae

sententiam, dcinde secimdum verba seu sententiani aliormn.

eonelusione
35

niiiil

loquor de ])otestate iurisdietionis, (piam

et viij.

eonelusione uego et supra xxij.

idem negavi.

inf'ra sequente mox Haue enim potestatem iili

ex

iis

verbis coeperunt, de (pia <lico sieut dixi: Stat\iat Eeelesia alterani jiartem

eius quaestionis, et sequar libentissinie.

Cessent Interim temei-arii suorum

lego et video,

sonniionun assertores.

Ego dubito

et

dispiito, an habeant potestatem iurisliueus(|ue

dietionis in ])m-gatorium.
411

Et (piantum

teneo negaInteiim

tivam, ])aratus teuere affirmativam, posttjuam ecclesiae sie pla<iierit.

30

in dignitate

574

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

hie loquor de potestate viriiim, noii iurium, de potestate operandi,

non impe-

randi,

ut

sit

sensus:

Papa miUam quidem habet potestatem

Si aiiteiu
liabet

in pm-gatoriura,

siont nee ulln.s alins Pontifex.

aliquain,
est

talem eerte habet,

et quilibet

qualis

sit

et inferioribus participata.

Cliristianus

potest

sufiragari,

qua Papa onire, ieiunare &c. pro animabus

auteni

Haec

defunetis,

Papa

generaliter,

Episcopus
(qule

particulai-iter, Ciirifitianus individualiter.

iSieut

Patet
suffra-

itaque conchisio verissiuia.

enim Papa ima cum tota eeclesia

in diebus,

gatur animabus

iit

in die omnium animarum), Ita quilibet Episcopus

fit

emn sua
et

diocesi id facere potest (sicut

(sicut
fit

quos vocant communes)

lu

Curatus in sua parochia

in exequiis et anniversariis) et quilibet

Christianus in sua devotione.

aut concede,

Haec

igitur

Aut ergo nega, suffragium esse intercessiouem, quemlibet praelatimi cum suis subiectis posse suflVagari animabus. puto non esse tarn dubia, quam sunt audaces illi senuones de

iurisditione Ecclesiae in purgatoriiun.

COXCLVSIO XXVl.
Optime facit Papa, quod non potestate clavis (quam nullani habet) Wed per modum suffragii dat animabus remissioneni.
Non
eredo nocessarimn iterum protestari, (piid disputcni aut quid asseram,
8c'd cuin nostro saeculo sint tarn zehisi haereticae pravitatis inquisitores, ut

V.

Christianissime catolicos xi conentur ad liaeresim adigere,

oportmium

fuerit

-"

super singulis
Mii'andulanns
,

sylhil^s protestari.

Nam

quid aliud foeeerint Joannes Picus

et

Laureutius Yalla, Petrus avcmias, loamies A'esalia

istis

no-

vissime diebns

Joannes

Keuchlin atque lacobus Stapulensis,

sentire,

ut inviti
nisi

eogerentur et bene sentiendo male

non

facile

viderim,

quod
-

omiserint forte protestationcm super singulis

in Eeclesia
in

|ut dixi)

syllabis: tanta est hodie

puerormu
et

et

efleminatornm tvrannis.
factm-uni,

Itaque protestor denu<i, duo

potestate

isla

conclusioue
disputare

me
illo

Primum, de

clavium

in

purga-

t'iriuni

negativam probare, donee alius affirniativam melius probet,

sufTragii
in(juirere.

ISeuundo, de

modo

Primum probo
Primo per
esset Pajia

sie:
:

3o

illam vulgatam Hostiensis rationem, \-idelicet

Si claves sese

ad j)nrgatorium cxtenderent, possent evacuare purgatorium, atque crudelis

Hanc

quod non evacuat pm-gatorimn. solvunt sie: Papa potest, sed non dcbet evacuare,
puto profen-ent,
nisi
\-el

nisi

subsit

iusta causa et rationabilis, ne adversns iusticiam f'rigidam et oscitantem solutionem, \-ix

divinam temere agat.

Hanc

sn

non adver-

tereut, quid loquuntnr, vel inter vitnlos mai-inos pi'ofundissime

stertentes se

Ita fit, ut ex uno absnrdo dato jilura sequantur. Et, Septem mendaciis eget unum meudacium, ut verum \ideatui\ Igitur argumentum >ix potuit robnstius firinari quam tali solutione. Quaerimus enini. (judil tamlfiii udiiien crit luiius causae rationabilis? Constat

k)qni arl)itrarentur.
ut
ille

ait,

""

Resolutiones disputationum

ile

inilulgentiarum virtute. 1518.

575
aiit

autcni,
niiuii

(|UO(l

vcl pro hello contra iiifldoles yv\ pro structiira sacra

coin-

aliave nwessitato huius vitao iiidulgoiitiae donantiir.

Set! niilla illarmii

et

tiinta est,

quin

inconipariibilitor

niaior

sit

charitas,

instior

rationabilior.
et res

Si itaque
5

iustitia

divina

non

ofl'enditur,

si

proptcr corpora fidcliuni

ant usuni

eonim tucudu aut

couiprclicndis, ut
ditur,
si

])ropter inanimatas tabricas

tot,

Imius

eorruptibilis
in eo

vitae brovissinium remittiintur

,sic

(piot volncrit (otiani si

omncs
f'orti

nuniero

t'tiani

cvacnetur ))nratoriani), (pianto

inajiis

non oircndivina
et

pro sancta cliaritate rediniantin- omnes, Nisi

iniqna aut
fiirtc

insticia
in

tani est
i

niclancoiica
in

nt

plus

i'avcat

cliaritati

corpora

pecunias vivcntinni ([uain

i-cs

aninias tani cti'cnas cxliiliitac, niaxinic cnni tanta

et

sit

suecurirrc aninialms, nt fidclcs dclicant niallc scrvirc Turcis

occidi
ot

corpo-

ralitcr
est

(piani

aninias

nun

rcdinii.

Sic ci'ud

jiroptcr
cni'

id
et

(piod

minns
id

iiitinitas

forte
est,

per hoc
id

ipsnni onines redinict,

non

proptci'

i|no(l
15

niaxinnnn

est charitateni?

Hie tarnen ego

si

illis

angustia clansis
i:t

consilium dederiin, nt dicant causam rationahileni nidhun esse iiosse,

seciu'e elabantnr huic obiectioni.

sie

Et

ita

Papa

possit (pio ad sc,

non tanien

potest quo ad causam, (piae non esse potest.

Secimdo, ipse
poenitcntiis.
jii

stilus

Papae idem probat,

est

in

(pio

dicitnr

de iniunctis
et

Manifestum
l'ajia

autem, (luod tantnni donat ((uanttnn sonat

eo

modo donat

(pio sonat, ut sie J']piseopus xl, Cardinalis c dies de iniunctis

poeuiientiis, ita

pi'orsus onnies

plenarie dies de eisdjni iuiuuctis rejaxat,

Ilic vei'o

sed pnrgalorii

poenas uulla elavis iniunxit.

dicit

bellus

(piidani

som))eeca-

niator sie labnlalur: (^uando l'apa

'damus indnlgcntias oinnium

onuiium
))eceatorMin
\'el

tornni de poenitentia iuiuucla', intelligilur de poeua inijiosita ]ter sacerdotcni.

.

as

Ciuando autem
contriti
c.t

dicit

'danins

indnlgcntias

de ipiibus

conti'ssi tiierint',

tunc non renuttinitni- ohlila

ignorata, (^uando
si

vero
retur.

dicit

'danins remissionem onniiuni pcceatorum', tniK^ evolaret,

sie
in

more-

manu l'apai' est, (juos volet salvare. nunciatorem hunc quam secure asserit, ac si oraculmn
Et
obsecro
te,

furor!

\'idc prosi

cderet.

Cui

dicerem

30

uiidc

probabo haec,

si

fuero iiissus rationcm reddere huius fidei?

illa

li)i-tasse

uova

alia finget

meiuUuMa, (juibus

priora statuat

magna

maioribus.

Inlbelici'S ("hristiani,
libuit

(pii

coguntur umnia

aiidirc (piaecun(|ne

tandem nugari

ineptissimis honnnii>us,

Ac

si

non haberemus ipsam

et

scri|)turain, <|uani

praecipiente Christo
35

populum doceremus,
illis

tiitici

nunsuram, non lap|)arnm

et tril)uIoi-um

cahos

tribncrennis.

inter caetera portenla, (|Uae hie sua-

vissinms anthor
sit reiijitteiT

tingit,

id <(Uo([ne nobis audel persuadere, (|uo<l in

mann

l'apae

vel

non

reinittere

iguorata vcl oblila, (juasi non seiat univei"sa

iidelibus restet diccrc:

Ecelesia,

quod post onmcm Solutionen! Papae cnnetis

".'

Delicta quis intelligit

ab

occultis meis

munda mc, domine.

El (piod ctiam

isj.

19,

n.

bona opera nostra cum

M) 2lu bet
Sergegangen.
SBofctcr

lob vereri oporteat, ne invcuiaiitni- apud <iiuMi

ift

iior-.(siof)9, 28.

Sommlung

bic l'cart

caans

ftott

calins in bic

c{ammtauBflbcn

576

Resolutiones disputationum de indiilgentiaruui virtute. 1518.

renda peccata.
iie,

At
illa

C-lavis Ecclesiae,

bona opera

si

sint

mala

coraiii

deo nee
perdendi

nescit nee indieat, raito

et
inutili

minus
arte

remittit.

Secimdo proeedit eins somnium

ex laboriosa

eonfitendi,

immo

desperandi

et

qua hucusque docti siuuus areuam numerare, id est singida peccata Quod cum discutere, colligere atcpie ponderare ad faciendani eontritionem. fecerinuis, tit ut refrieemu.s vel concupiscentias vel odia praeteritorum meanimas,
moria,
et

'>

dum

couterimur de praeteritis, uove peccemus.

sit

Aut

certe si

fiat

optima contritio,

tantununodo \Molenta,

tristis

niereque

factitia

de metu

poenarum simulata duntaxat. Sic enim doeemur peccata conteri, id est ad Cum vera contritio sit ineipienda a beuigimpossibile vel ad peius conari. nitate et beuefieiis dei, praesertim a \nikieribus Christi, ut homo ad sui ingratitudiuem primo veuiat ex intuitu diviuae bonitatis et ex illa in odium
sui ac

lo

amorem

beuignitatis dei:

Corde, citra tameu desperatiouem,

tum flueut lachiymae et odiet seipsum ex tmn odiet peccatum, nou propter poenani
et
is

sed propter intuitum bonitatis dei, qua inspecta conservatur, ne desperet

sese
iifm. 2, 4.

ardentissime odiat, etiam ciun gaudio.

Sic
ij.

dum

fuerit

uuius peceati
dei

Vera contritio,
tc

omnium simul

erit.

Sic

Ko:

Ignoras,

quod beuignitas
non

ad poenitentiam adducit?

quam

multi id Ignorant, sanete Paide, etiam

filios

4.5.'!oi.

21,9.

aliorum magistri!

Sic in Xumeris legimus,

Israel

fuisse a serpen20

tibus suis ignitis liberatos per intuitum et horrorem eorum, sed potius averso
2.TO0J. 14, in.

intuitu

ab

eis et

ad serpentem aeneum,

id est

Christum, converso.

Item

et

ab Aegvptiis
tractanda.

visis territi simt, sed dato eis

dorso mare transeimtes salvati sunt.

Ita sunt jieccata nostra in vulnerato Clu-isto magis

Illic

quam

in nostra couscientia
si

enim mortua

sunt,

liic

vivunt.

Alioquin

illonmi earnificina
salvari,
25

servanda est, fieret, ut, siquis subito

ad mortem raperetur, uon possit

quia non habet tempus eolligendi peccata.

Sed liabeut quod hie dicunt.

In omni remisfit

Quare ad conuuentum
veniis)

iUius commentatoris dici potest:

illa

sione suuuni Pontiticis, praesertim

publica et coram Ecclesia (ut

iniunctis

iu

debet subintelligi

ista

clausula de

poenitentiis ,
ecclesiae

sive

sint
so

peccata oblita

sive ignorata.

Haec enim ad forum

indulgentiarum.
,

non

pertinent.

Ortmu
incuria

est

autem istud pelagus sermonum

origiuis

(ut milii videtur)

ex quadam

iiispiciendae

Nam

tunc

temporis
iiij

quando
post hoc

vigebant Cauones poenitentiales

magnum

erat

relaxare

dies,

coeperunt centum dari, deinde

et

niille dies,

annonun centenaia

et

miUenaria.

tandem midta milia dierum et anni Sic enim paulatim processit maior ac

sr,

maior largitas veniarum.

remitti,

Post haec coepit septima pars oimiium peccatorum

ut satis potest videri adliuc in

deinde tercia pars, novissime dimidia pars, ac sie per\'entum est ad

pleuariara remissionem
stationilnis urbis

Romae.

omnium peccatorum, Quod si in primis

dicentis
a

gradibus intelligitur poeniteutia

*"

iuiuncta, certe et in plenaria reinissione intelligenda est.

itcruni stilus Papae enim diversum esse modmri suffrag

Tercio,

'])er

modimi

sulfragii'.

Oportet
ipsi Pa])ae

modo

potestatis.

Quod

si

Resolutiones disputationum de indulgentiaruui virtute. 1518.

577
nullaiii
t'inii

{sicut

debonuis)

plus

crcdenui.s

tnuiin

illis

et

uobisipsis,

patet,

potestatom,

scd

suffratriiini

valere in

purtiatoriimi.
siWi
illi

Tntins est

niilii

Papa
5

soutiro
silii

quam

cuiu

illis.

fragium

veiulicat.

Et

satis

Papa non arrugat luiror, qua fiducia

ibi

j)ott'statt'ni,

seil

suf-

contra expressam proliteris

si
,

iiibitinuem

c.

Cum

ex eo, plus andeant

praedicaro (piani iu

Papae

eoutinetur,

cum

suffragii

modus

solum oontiueatur.
iurisditioiiis
in

Quod

sie intelli-

guut,
liabet

non habet pote.statem quidem

potestateni

purg-atorium

sed tamou
et

Claviuni applicandi

suflVagia

in illud.

Hie dico
sivc
illa

ego,

quod hoc nemo ncgat: potcstas applicandi

ii>

sivc

suffhigia

satisfactioncs

sive laudes dci prorsus est in

sie
sit

mann sinnmi

Pontiticis.

Verimi an
sit,

potcstas

solius

Pa])ae, ut

non ctiam alionuu pontificum

ut

conclusione

praeccdcutc dictum est, vcl quid ego

cationis, in secunda parte

nondum

intclligo

in

ist

modo

a]tpli-

huius conclusionis dicam.

Interim haue primam

prosequamui'.
1;,

Quarto
eaelis,

et

onmium

Ibrtissime Christus non ambiguis, sed claris, a|)crtis,

erit

rotundis verl)is dicit: Quo<lcim(iue ligaveris super terram, ligatum

et

in9)!.iiiii is.ia.

Et quodcunque

solveris super ten-am, solutimi erit et in eaelis.

Non

frustra adiecit 'super terram'.

Alioqiiin nisi r&stringere voluisset potestatem

Claviimi, satis fuerat dixisse

20

'Quodcunque

solveris,

solutum

erit'.

Aut ergo
sujmm--

Cliristus

ut

migator supei-Huit verbis aut potestiLS Clavium sohmmiodo est

Setl hie, o lionc deus,

super terram.
stitio,

quam prompta
Papac voinnt
duntaxat.
in

est

quormidam

qui sine scitu et sine voluntate ubi ipse

sibi

hiis verbis

potestatem

ei dare,

suffragium

silji

usm-pat

Et cum

sentirent liaec

verba Christi
25

fortiter i-esistere et

errorem confutare, non id egenmt, ut

Cliristi

erroris

|)atrociuium

deserercnt

et

veri)is

incorruptis

acconunodai'cnt, .Sed econtra verba eins seu.sui sno corrupto

torquent, dieentes
:

LUud 'super terram' potest

scilicet

dupliciter

sensum suum accommodant et construi, Uno modo,

ut ad solventem, Alio modo,

e,sse
30

ut ad solvendmii ])ertineat, Et primo

modo

Christum intelligendum

'Quodcunque Petrus dum

Volentes

fuerit sujier

terram, solvent, solutum

solveret
dicit

erit et in eaelis',

forte, (piod et si

diabolum

(modo ipse solvens super ten-am sit) solutus erit 'Quodcunque' et nihil addit. (pio rcstringat, onmia
Hieronymiano stoniacho
Christi
et

in caelo.

Nam

qui

certe solnbilia esse

ostendit.

Xescio, quibus verbis haue rndem et insulsam sujx-rstitionem,

elo(|uio

immo
erat

temeritatem iusecter.
3;,

dignus
et

iiic

author,

ut

sanctorum verliorum

tam

audax violentia

con-uptio

vindicaretur.

Et nt omittam grammaticam, quae

vcl sola potuit cos docere,

non posse hunc eorum .sensum istis verbLs stare (sed magis novas dialectieas quam vcram se(juuntur grammaticam), videntur isti consijue sapuisse, quasi Christus tinmerit, ne (juando talis Petiiis vel Papa Ibret, (pii et mortuus
40

vellet

ligare

et

solvere,

et

ideo

necessarium

ei

fiierit

tam insignem morforte

()it

tuorimi pontificum ambitionem et tATannidem praevcnire ac prohibeR', ne ligent

aut solvant, nisi

dum
I.

fucrint

in vita

et

super terram.

Et

tam dignos
'"

Sut^CTS

2Bctte.

578

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

scriptiirae intei-jiretes diguc

ludamus) nee sine cansa

sie timiiit Christus,

ne

videlicet aliquando

eontiugeret, nt mortuus Pontifex

aliquid ligai-et et siius

suecossor vivus idem sol\-eret.

Tum

fieret

niagnus error in eaelo et Christus

aiixius ignoraret, enius iUuruni approbarct ftieiuni, ut qui teniere permisisset

utrisque
Si

enim

ita

idem offieium nee addiderit 'super terrain', ut mortuus eompesceretur. non sapiunt, quid aestuant? quid lahorant ostendere, (juod 'super
literis
illis

.=.

tcrram' ad solventem pertinet?

et am-eis
^ij.

dignissinnnn et, ne nihil non

videlieet,

Eece o vere anreiim opusi'ulum aurci doetoris sit anrcum, aureis diseipulis
dicitiir:
iSiiiiulac^hra

135, 15

f.

tradeudnm,
Christiun.

de quihus
et

gentium auriim
isti

et
lo

argentum, oeulos haljentia

C!hristus

nun videntia &e.

Kecta

\-ia

ineedunt eontra

potest nisi

enim ideo addidit 'super terram', ne Pontifex, qui nou super terram esse, praesumat id ligtu-e aut solvei-e, quod uon sit
et reeusantl

super terram, velut data opera nostri temporis adulatores toedissinios praeveniens et prohiliens, qui
iii\-ito

pontitiei

regnuni tradere iuei15

piunt inferonim.
est

Hos

S. Hieron}-mus pro suo t'ervore dixisset Theologos, id

denm

loqueutes, eiim aiitcin puta, qui apud Vergilium

magnnm
mortuos,

vatibus

insjiiiat tiirorem.

sed tamen

agamus eontra
intelligeutiam

eos.

Prinio.

Si

per haue

elaves

solviuit

ei^o et

ligant, ([uia utrinque additur

'Super terram', dieendo: Cinodcunqne ligaveris

super terram.

Ergo

et hie oportet

eadem

iudustria et aeumine nobis distingui,

alio

20

'super terram' dnpliciter eonstrui,

imo modo ut ad ligantem,

modo ad
sub ten-a
Qiiod
o.s

ligandum
faeiat et
si ista

pertineat, ut sie coueludant nobis Pontiticem posse ligare

in purgatbrio,

modo
fuerit

id eiu'emus

(opere videlicet Medieonun),

ut id vi\its

dmn

super ten-am:

Nam
sint

moitims nou posset

recipit

ligare.

prima pars verborum Christi nou

alteri

haue toi-turam
asserunt,
simili

et

violeutam
fronte

elusionem, nt ipsimet quantumlibet

sine

iudieio
sit

Qua

audebmit

paiii

eam vim
illis,

facere,

cum

schemate per omnia

composita?

nisi forte

more

suo,

omnia
sient

licuerit

univocare et aequivocare
et

et anq)hibologissare

et

paral(igissai"e,

libuerit

ubi libuerit.

Dicant
30

ergo quod 'super teiTam' in prima })arte pertinet ad ligandum, sed in seeimda
parte pertinet ad

solventem, Quaudoquidera

et

maiora monstra in saeras

etiam literas invexemnt pro sua laudabi eonsuetudine.

est negare,

Quare eum omnes uegent, Claves posse ligare in purgatorio, necesse quod possint solvere, eum sint Ulae duae potestates aequales et
suae datae.

aequaliter a Christo Ecclesiae

In hac sententia sunt quidara

illi.

s.i

non pessimi
'in

luristae: an sauiores eaeteris, viderint

Seeundo.
caelis'

Ex

ipsa antithesi ista sententia etiam eonilitatiu', quia, Sieut

in eaelis res])ieit, ita 'super terram'

utique ad solvendum
respiciat

ad

sol-

vendum super terram

3n bn

oportet.

Et rursus,

'in

eaelis'

ad ligatum,

SBajclcv

Sammtung unb

boit

ifjr

fotgriibcn
nubtiic(cl)

9lugatjcn,
otiigc

aiit^

in

cd.

Krlang.

laiiiloiiin>;,

roSfivcnb

im

2:vudffcl)fcvticv,icit^ni6

toon

eai't gcforbcrt

Wirb

Resolutiones disputationum do intliilgentianjin virtute. 1518.

579
voliit

quare

ot

'suppr toiTiini'

ad

li-aliini

rcf'pvri

debet.

Uiidc Christus

de

iiidiistria

non

dixit
vci-lio,

'Ego solvam
scilioet

in caelis',

pod 'solutiim

orit in caeli.s', ut,

f'alsao

sicjnis

primo

'Qnodcnn(|iio snlvoris super terram',

intcl-

ligentiae
,

ealumniam

(piaereret, in serpiento rotnnderetur nee pennitteretni-

ad

solvendum ai)tare, quia solutuni in non solventem, Et litratuni in oaelis

in

caelis cogit certe intelligi solntuni in terra,

cogit

intellisri

non

liganteni, sed ligalnm

terra aut saJteni

utrunique.
,

Tereio.

Si Clavis tenditnr in purgatoriuni

sutfragii".'

(piid frustra

laborant? enr
ut

non tollnnt verhnni

lu

eur non jiersnadent Tontifiei,

potins
(jiiani

dieat
et

jicr

niodiun

potestatis

et

anetoritato

suftVagio

solvere

ligare?

i-'

Quippe qnodciuujuc solvent (tantnni eaveat ne sit mortnus) sulntmn ei-it. Quid nos ohtundit vocahulo sntf'ragii, (piod nemo intelligit potestateni, sed onines intereessionem".' Quin anij)lius t'aeiemus, et rogenius Papam, ut ])nrgatoriiim omnino tollat de renmi natura. Si enim Claves Ecelesiae, etiani quo ad solvendum duntaxat, illuc sese extendimt, erit in manu eins totuni piu'gatorinm. Quod i)robo sie: Det omnibus in illo existentibus remissionem plenariani, Seeundo omnibus niorituris Christianis eandeni similiter det remissionem, Twuc certum erit, ut uullus in eo maneat, nullus in ipsum veniat,

omnes autem evolent

20

et

eesset purgatoriuni.

Debet auteni
divina

id faeere, et

subest

iustissinia causa, seilieet cliaritas, (juae per omnia, super onuiia, in onuiibus

qnaerenda.

Xee timendum

est,

quod

iusticia

offendatur a eharitate,

ad quam potius ipsa nos urget.

oflieivmi

Quod eum factum

et

f'uerit,

de]ionamus totum

defimctorum, satis hodie molestum

neglectum tarnen, nmtemnsciue

et afflictiva, ut

id in ofiicia fesstiva.
2.-.

Quarto
supra

et ultimo.

Si purgatorii

pocna est castigatoria

V. conelusione, tunc certum est,

eam non posso

solvi potcstate elavium.

At non
l>ilitor
?.

esse aliam, satis puto ex sufficienti di\nsionc patere.

Patet itaqne prima pars huius conclusionis ac per hoc tota satis probafinuata.

quod sulfragimn, non

seilicet

iurisditio intret iinrgatorium.

suftragii, etsi

Secundum,

Modus
in

ille

non

fiiit

me

propositum,
sit,

ut inqiiireretur, nee requiritur ad jiositiones mea.s seire, quis aut quali.?

tamen volcns exjionam me

Ponticis,
3-'

eo,

quod

iuste

jioteram

omittere, no videar

angulum quaerere, salva scniper mea

protestatione,
sit

immo

Eoclcsia.stici forte

Coneil

statuere, quis sit ille

quod non menni, sed modus.

quid iutclligani aut

Mcum

est in(juircre et disputare ac rationibns adductis,

nondum

intelligam, indicare.

Primo re ipsa et impenditur suflragium animabus. sacrificat officio praesente, sicuti fit, cum sacerdos cum populo orat, ieiunat, De quo suti'ragio aliaque facit nominata opera pro nominatis animabus.
p]rgo
duplici
via
*o

nullnm dubinm

est,

quin

vehementer prosit,

et

redimet anima.s seciuidum

quod

diH>

vLsimi

ftierit et ille nieruerint,

secundinn B. Augustinum.

De

isto

E]iiscopus superins dLxi conelusione praccedente, quod talem jiotestatem habet

580
specialiter,

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

qualera

Papa

generaliter,

scilicet

non

inrisditioiiis

sed

siiffragii

faciendi in purgatoriimi.

De

isto

modo

hie

non

qnaeritnr, ut notuni est.

Seeundo
literas vel

ini)ieiulitnr

sine

officio

vel

opere,

sed

niera iurisditidiie per

tiiezaiii-is.

voces pronunciata, Et id quoipie ex diiobns

Primus
Ecdesia, ut

est triimiphantis Ecclesiae, qni est meritinn C'in-isti et

sanctorum

eins, superabnndantiiis (piam dehuerant merentiiun, Et liunc esse relictnm in

liic.

rcmuneretur

et

compensetur, dieunt

illi.

Alter est militantis Ecclesiae, ut sunt nierita, bona ojH'ra viventium

C/'hristianorum,

quae habeat sunmius Pontifex

poenitentium vel
suffragio

in

manu

sua, applicare ea

\'el

pro

satisfactione

detimctorum vel pro laude

et

lo

gloria dei.

Sic enim et ego aliquando et doeui et scripsi, Papaui tripliciter

habere militantis Ecclesiae merita in potestate: Primo, ut ea offerat deo pro

satisfactione aliorum,

Seeundo pro snflragio animabus, Tercio

si

in

laudem

dei.

Et

haue faeultatem spiritualem,

si

vera est, in

suis diocesibus habere

potest.

Epiis

scopos firmiter credo, Aut,

erro, revocet

mc

cpii

^Vlioquin

quomodo

stabunt sine errore fraternitates iUae, in qnibns sibi conunimicant sua stndia
et

opera tam maiores

quam minores

prelati?

Jtem monasteria
itelligi,

et ordines et

hospitalia et parochiae.

Id enim non potest venim

nisi

quod

tali

modo

unius opus pro altero satisfaeit, suffragatiu" et glorificat deum.

Dico
tantis Ecclesiae in

ita(pie:

20

Quanquara ego prorsus non intelligo,

quomodo
(juare

sint

ista

merita mili-

manu Papae,
dissolvat.

tarnen Interim sie

pie credam, donee smis

Gordus hunc nodum

Prima.

Causa autem,

non

intelligam, est haec:

Si pro viventibus viventium

oft'ert

opera,

iam non video, quo25

modo
usque

sit

remissio gratuita et non potius vera et iusta satisfactio et persolutio

ad

novissimum
alii

quadrantem.

Jjioet

enim

ille

non operetur

oui

fit

remissio,

tarnen operantm- et satisfaciuut.

constanter negant, scilicet

Timc enim id fiet, quod onines quod concedens oneret se ad satisfactionem vere
:

enim Papa tunc non remitieret sed satisfaceret, scilicet per sibi subiectos. Secmida, quod sie Claves Ecclesiae uiliU prorsus facerent, nisi quod iam de facto fit in ecclesia, etiam sine clavibus. Nam ex lege chaitatis quiiii.
I-.,

so

s.libet

pro quolibet teuetur

Tercia, quod

orare.

Et Apostolus

ait:

Alter

alterius

onera

portate, et sie adinqilebitis legeni Christi.

nomen

indulgentiae huic sententiae repugnat, quia debet

illud indulgere, id est remitiere, ut

alteri vel

imposituni dicere,

non autera imponere ut iudulgeutia prorsus extinguat del)itum, non

facial

non

quod

debet,

35

autem per alium

potestas
nica,

solvat. Quare videtm- potius sine isto thezauro nuda sufficere Clavium ad indidgentias, maxime cum remiltatm- tantmnmodo Canonon auU'ui Euangeliea 'satisfactio, Aut herum hie dicendum erit, ut
4u

supra de remissione cidpae dictum est, quod sie etiam remiltat per hime

thezaurum poenas, id est deidarel id fieri quod etiam sine eo fit, scilicet Ecclesiam )iro eo salisfacere, cui remittitur. Quo modo B. Augustinus dich,

Resolutiones disputtitionum de imlulgentiiirum virtute. 1518.

581
lijxuratmn

iiemiiicm siiscitari
(licit.

iiisi

i|\icm siiscitat nnitas

Ecdesiae,
(piod

iit

in viiliia

Scd adliuc
(Quarta.

diirat

ratio jirinia et sccnnda,

sit

tunc potiiis satis-

factio <)uaiii

iriiiissio,

si\-('

doc-laretur sivo conoftlatur.

ille

Thesaurus

Ecclesiao

militantis

miigis

operatur
tractari,

gi-atiaiii
si

Spiritus (|uani rcinissidniin pocnaniia et videtnr satis vilittT

pro

poenarum

reniissionc applicetur,

cum

rcmissio pociiju'imi

sit vilissiinuni

dnuiun

in P]cclesia,

etiam

inipiis donabile, et sola

clavis potestate, ut vidi'tui-.

Dieo Secuudo:

Non
111

intelligo, (juoniodo

aut quid

fiat,

quaudo

l'a]>a

enudcm tliczaurnm
<|Ui)d

ajtplieat

pro

suffi-agio defuuctoruni.

Causa

est liaec:
(piani

Prima, Qnia

iteruin

uou plus videtur facero,

de facid

tii.

Nam

universa Kcelesia de facto orat et suffragatiu- pro dct'uuctis,

nisi iteruiu

hie putetur id f'aeere declarative.

Nee

video, quid llud ohstet (pind dieitiu'

de Missa, quae plus prodtst,

1..

si

per sacerdoteni uui apjilicctur

quam

si

sine

applieatiniie

[>ri)

(iiniiil)us

eele])retur.

Fateor,

id

veruui

nie

eredi.

Sed

Pa])a ut suuinuis et 'eneralis unuiimii saeerdos certe lum ])otest nisi generaliter applicai'e,

immo

debet id facere, etiam sine

per indulgentias non
iiitelligere,
(|iiid

literis

\-eniarum.

Sccuuda.

Cum

reiiiitttiiitur nisi

poenae Canonicat?,
saccrdos

prorsus uoii pussum

:u

animabus remittatur, cum Canoues cas

illis

non
sit

ligcnt.

Deni(|ue

in

morte sunt ab
sed

absolutae,

cum omnis
iit

Papa
Ciualis.

in

hora mortis.

Item quod nnUa anima patitur

tantimi- pro

in piu'gatorio jiro

eriminibns et mortalibns peecatis,

c.

venialibiis,

dis: xxv.

Canones autcmi venialibus, immo mortalibns

illis,

oecultis

nou

.sunt

impo.siti,
2.1

sed tantum eriminibns cognitis, ut supra dictum.

id

Dieat ergo qui

potest, (|uoniod<) iudulgeiitiae suffragantnr

nisi

est reiuissioues

(^anonnm,

non

tantiiin
dati.s

indulgentias largiatur,

immo

illis

velut in
flicie

superabundantem
Eeelesiae) simiil

eautelam

(velut soleut etiam mortui absohi In

iiivolvat ultra indulgentias

ap])lieationem meritcjruiii Eeelesiae, Et tniie eerte

indnlgeiitiae
30

non

fiunt

siiH'ragium,

sed

cum

sufl'ragio

taiujuam idtero douo

dautiu" animabus, id est declarautur dari, vel a])plicantur.

Dieo Tercio:

De

thezauro meritorum Christi et sanetorum ad remissionem jioenarum

Iviij.

applieato dicam infra in sua eonclusione

Vide.s ergo, f|uam sint oinnia

obseurissima
35

et

dnbiosissima,
in

ideo ])erieulosi.ssinia doeeri.

j)e:

Id

unum
dielt
:

dieo

et

video, quod

l'apa

Cle: de

et

re: c. Abnsionibiis,
iiidiilgeiitias,

damnare videtur
Anima.s
verbo,
c.

haue sententiam de rediniendis animabu.s per

de
purgatorio,
ut

dum

assenuit

inendaciter,

extrahimt,

Ubi glosa
iillcgat
si

suj)er

mendaciter,
(^ualis,
40

'(jnia, iiii)uit,

sunt iudicio dei resen-ate'.

Et

ad hoe dis: xxv.

Et

eerte

mihi videtur recte sentire.

Xam

per suH'ragiuin redie>t

niantiir,

uou

utii|Ue sefiuitiir,

eas statim evolare:

nun

idem suffragari

et

23

c. fe^lt

27 vel ul

soleiit

37 ut asserunt, meiiJaciter c.xtrahuiit oUc

lilugafien

582

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

redimere seu liberare.

L't

Itaque ego hucusque sapio, quod video indulgentias

alteram sine
Indidgentiis sufficit sola potestas clavium

.suffragium nieritorimi Ecclesiae esse duas res diversissimas,

altera et emii altera dari poteutem.

sine addito illo tliezauro, qui tarnen potest addi vel solus dari.
facit

Solus datus
s

participem bonorum, ut supra satis est dictum.

Haec

si

essent certa et

quod indigentiae, inquantiun tales, prorsus niliil prodessent coram Ecclesia absolverentur, id est denunciaretiu- eas quod nisi animabus, esse absolutas, Aut si prodessent, non id fieret vir-tute ipsaruni, sed alia
vera, sequeretiu',

adiuncta

illis

donatione, scilicet raeritoriuu Ecclesia.

Quae

donatio iteruni
illa sutt'ra-

distinguenda est a generali applicatioue, qua Ecclesia de facto per

gatiu:

animabus sine Papae applicatione,

aliis

et

videndum quid ipsa

quibus est

valeat.

Sed

etiam

relinquendus

est

inquirendi labor,

uondmn

fessimi

Studium

in tantis dubiis.

Nunc
Primo.

obiicitur:
is

Celebre habetur, quod quidam Magister Parrhisiis tenmt in

disputatione sua, Suiiuuum Pontificem habere potestatem in purgatorium, et

Pontifex eo cognito

et

mortuo dedit eam a.ssertam remissionem velut commovet, quid placeat vel displiceat
:

mendaus.

Kespondeo:

Me

uiliil

summo Pontifici.
-..o

Homo
id est

est, sicut et caeteri

miti

iuenmt smnmi
et

pontifices,

quibus non sohuu

errores et vicia, sed etiam portenta placuerunt.

Ego

audio

Papam

ut papain,

ut in

Cauonibus

loquitm-

secimdimi

Canones loquitur aut cum

Concilio determinat,
forte cogai-

Non

autem, quaudo secimdmu

sumu caput

loquitur, ne
lulii
25

cum quibusdam male Cluistum

cognoscentibus dicere, quod

Secuudi horrendae caedes in Christianiun popuhim fuerint quaedam beneficia

p pastoris in oves Christi collata. Secimdo, B. Bonaventura li: iiij. dis: xx.

Non

esse resistendmn impor-

time, si quis asserucrit, Pai>iuu habere potestatem in purgatorium.

secundo:

espoudeo pi'imum: Auctoritas S. Bonaventurae in Quando Papa id asseruerit, non erit resistendmn,
quia addit seipsum exponens "^dunnnodo
illa

re

hac non suHicit,

tercio:

Bonaventura
jier

311

recte dicit,

id constet

auctori-

tatem mauifestam aut dictamen rationabile ', fSed

festa auctoritas.

nondum

constat mani-

Hie vero
Primo.

obiicitur:
tjuotl

Sixtus quartus determiuasse dicitur,

per sufl'ragium

ille

35

modus

nihil

miuuit plenitudjuem indidgentianun.

espoudeo: Primum, Siquis pertinax esse veUet, diceret: Proba quod dicis, opthne pater, maxime cm^i solius Papae non sit novos iidei statuere articulos, Sed secundum statutos iudicare et rescindere quaestiones fidei. Hie

autem

erit articulus

novus

ideo ad universale concilium pertinebit eins detered.

leii.

40

37

Prubo
alle

ed.

Witeb.

1545,

1550

imb

tvolj

ficffcrcr

SJottagc

ed.

Ei-l

39 descindere

Sluggafien

Resolutiones (lisputotiouum

lU;

imlulgontianiin virtutc. 1518.

583

iiiinatio,
illic

multo mairis quam couceptio B.

Virgiiiis, praesertim cnin liic milluin,

multum et inaginmi ,it auiniarum periculuni. Alidquin, cum l*a])a sit unus homo, qui errare potest in fidc et moribus, perieuk) as.sidue labi)raret totiu.s Ecclesiae fides, si quiequid sibi visum liierit necesse sit verum eretli. Secmido. Etiam si l'apa cum ma.uiia ])ar(c Ecclesiae sie vel sie sentiret
liaeresis,

nee etiam erraret, adluu^ uon est peeeatum aul

presertim
versale
illo
lu

eontrarium seutire,
uni-

In re

nou ueeessaiia ad salutem, donec

ap])n>battun.
(|uu(l

fuerit jkt CiinciliuiH

;terum reprobatum, alteruni

])r<)l)atnr,

Qu(m1,

iie

multis

afiain,

uuieo

Eeclesia Koinana

etiam

cum

Coueilio

luversaii

Basiliensi ac tota femie P]cclesia sentit, B. Virifinem sine jieccato conce])tam,

Et

tarnen,

quia

altera

])ars

nou

est reprobata, zion sunt liacrctici

(jui

eon-

trarium sapiimt.
Tereio.

Ego
(|ua

dico,
est,

mihi

nondum

visaiii

iliani

Sixti

deteruiiiiationeiii.

Sed haec
IS

milii

visa

suffratj,

Ex

quod indiUgentiae dantur detunotis ]>er mudiuu nondum se(|nitur, quod idco am'mae evolent, (|uil)us ille
possiun esse alieni verbi,
sei])suni

modus

datur.

Qiiarto.
interpres.
gratia,
-'u

Non

multoniinus ununi Pontifieis

interim

Quare

donec

intcrjiretctm-,

opincnuu-,

honoris
Lutelligi.

defendendo dictum
suffragii

talc iiicounitUMi.

Duph'citer potest idipsnm

indigentiae,
id

Primo: Modus
tiuneu
fuerit
tali

non

niinuit

]>lcnitudincni

est licet
suffrairii,

indnlfrentiac dcntur ibi,

non

])er

modum

iiidnlgcntiac, sed per

fit,

modum

sutl'ragio et interces.sione niiiilominus

ut evolent onmino, quibiis

impensus,
illi

Ae

teneo, sed
-^

ita

non solvendo, sed intercedendo evolant. Hanc nou putant dictum. iSecundo: Mt)dus suffragii non minuit ])lenisie

tudineni indulgeutiarum, id est ajiplicatio indulgentiiunun per

jii^rmittit

modum
tollit

sufl'ragii

eas esse

quod sunt,
et

scilieet indiilgeutias plenas,

nee

id (piod

natura sua simt, solnm tjuod non agimt, ut indulgentiae, sed ut sufiragium.

Et hanc admitto
uget indulgontias
30

addo:

Quod

si

non

nn'nuit aliquid,

midto niagis
secpiitur,

nihil

illa

applicatio

suffragatoria.

Ex

iis

quod non

evolent

animae per
ille

illuni

moilum.

Et

id

sonant etiam verba, (iuia

mm

dicit 'INfodus

suffragii

plcne rcdiniit aninias', sed 'non minuit plcnitudineni

licet

indulgeutiarum', scilieet cpiod indulgentiae,

plene, tarnen taiitum l'aciunt

quautum
35

facere jiotest suffragium, nee amplius.

Tterum
Eornia absolutiunis Apostolicae

obiicitur:
dicit

'Kemittendo

tilji

poenas

])urgatorii,

inqmmtiun Claves sanetae

Respondeo: Primo.
defimctis.

raatris Ecclesiae se extendunt',

nrln'.

Et hanc Ibnnam
est Ibrina absol-

servaut poenitcntiarii Papae, etiam in

Ista sunt extra

propositum,

(|iiia

vendi vivormu et morientium, non autem forma applicandi indulgentias iani

40

26

Setl

iudulgentias

02

plciiitiuliiicm indulgentiae

oUc SluSgoficn

37 in

fcl)(t

584

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. ,1518.

Secimdo.

Tarnen quaerendae

veritatis

causa dico, quod,

fide,

cum

sint

dubia

et obscure posita ista verba, non potest crrari iu

siquis contra senserit

(juam putantur int<?lligenda.

dicit

Cm- enim

trepidat illa forma? cm* velut dubitans

cauda.

'Inquantum claves sese extendimt'? Suspecta est mihi ista tremia Non teneor firmiter credere, quod ipse non audet constanter pro-

nunciare.

Cur

hie

solum

et

nusquam

alibi

adiungit 'inquantum
sit
si

claves se

exteudimt'?

An nondum

ut etiam errare volentes

eins monitorio,

videmus ([uani vigil non pemiittat eiTare?

in crrorem.
si

Christus in Ecclesia sua,

tarnen

nosipsos,

neglecto

non praecipitaremus

Tercio dico sicut prius: Etiam

Papa cum

suis

poenitentiai's

hie

lo

non

erraret,

non ideo sunt

haeretici, qui

negent eins sensiuu aut non credant,

utra partium dcfinita vel reprobata.

donec
certam

fuerit Concilii

universalis iudicio

Sic enim, licet etiam indulgentiis ornarint festum Conceptionis taiKpuun rem

non tameu diuunant aut ligant eos, qui Solutionen! talium iudulnon quaerunt. Ita quantimicuncjue donetur indulgentiarmn, formam Ulam non est uecesse credere esse veram, donec statuat Ecclesia. Et iterum vides, quanta sit necessitas legitimi et miiversalis Concilii. Sed timeo, nostrum non sit dignum donari nobis tale, sed potius ut operationibus erroris L'.iijcfi. 2,11. saeculimi
fidei,

gentiarimi

i5

illudamiu", sicut

merunus.

CONCLVSIO XXVn.
predicant, qui statini, ut iactus tinnierit, evolare dicunt animam.
'ff.

20

Hominem
Hominem

nummus

in

cistam
illud:

11,

n.
(i.

praedicant,

id

est

v^anitatem

et

mendacia secundiun

*(.

w,

Onmis homo mendax.

positio,

Et iterum: Vanitas omnis homo vivens. Atque ista secundum meam sententiam, non eget probatione, Probatiir tamen
et

-'

per sequentem conclusionem, quia arbitrio dei

merito animae
vera
sententia,

\-alet

suf-

Iragium Ecclesiae.

Ideo etiam

si

illorum

esset

quod per

modum

suifragii prosunt,

mm

sequitur,

quod

statiin evolent.

Primo.

Non

su'ragium, sed exauditio suifragii eiusiiue susceptio liberat,

3o

cum non
ut
i)atet

orante Ecclesia sed operaute deo liberentur.

Secmido.
in

Natura deus

sie agit,

ut cito cxaudiat,
et

tardet

autem

dare,

onmimu sauetormn

orationibus

doctrinis,

ut probet perse-

verantiam.
Tercio.

Ideo longe distant suflragium, exauditio executioque eiusdem.

Quod hoc ipsum nove

dicitur sine authoritate ulla contra proliteris

hibitionem Canonis, ne quid ultra (piam in

contiuetur dicatm-.

Non
<jui

a.^

ergo dei et Ecclesiae, id est vera, sed sua propria, id est mendacia, loquuntur.
Quai-to.
asserit

Non
quod

diiferimt
nescit

ille,

pii

loquitur falsum scienter, et

ille,

certiim

esse certum.

Sic enim

et

verum loquens

ali-

37 Quiiit aUe 'JluSgabcii imsUd^,

ungebruiit grttietien
ift)

bafe

in

ein

Vlbfc^nitt bcr .^lanbf^rift

au

Serfel^eit

Kesolutiones disputiitionuin

ili;

iiululgentiaruin virtuto. 1518.

585
taiiicn

(l\i;iiuli)

mentitiir. sed

illa

iani

dicta sciimt

silii

esse iiicerta,

et

ciTla

affirmant

tanquam Euangflia:
Tiinc

nulla ciiini aiictoritate vel

rationc

possunt i

certa esse probare.

Quinto.
5

.uflragiiiin illiul

esset melius alieim officio et per aecideiis

(juaiii
(it,

siiii

j)roprio,

(juia

uoii

tantiim proilest

operarin i|uam
iiuixiiiie

alttri
illi

pro

pio
coii-

iiunio

hoc est peripateticuni: ideo transeo,

iion

cimi

aiisiiit

cedere,

qiiod

prosint

operario,

sed aniniae
ijisi

etc.

Posseni
illiiduiit

et

ego

istas

fabiilas ridendas agitare et illudcre, sieut

per eas

veritatcm,

Sed

desisto, ue

magis dogma ipiam pmlileimia ponere videar.

10

CO>'CLVSIO XXYIII.
Certum
tiain
est, iiiiiniiin in cistain tiiiiiiente, (|iiaestiim et

avari-

aiigeri

pos.se, suffragiuin

autem Eeclesiae
atijiie

est

in

arliitrio

solius Dei.
Wiruni
1^

est,

(|iui<l

non tanto. studio

hoatu etiani Euangeliimi Christi

(piod

praedicant

saluberriruiim.

Quae

res

suspeetiim facit negociuni,

iiisi

plus

qiiaestum (|uam jiietatem existiniare videntur,

forte iustissinie exciisentur

per hc, (piod

nullius pietatis
licet opiLs
2u

Euangelinni

Christi

Ignorant.

Igitiir

eiuu

indnlgentiae

sint

uee

nieriti

nee

])i'aecepti,
sit

sed liceutiae tantummodo (juaedani,

per qnod redinunitur

pietas,

pinni, videtur onniimi <|naestns angeri |icr

ea.s

magis quam

dum

tarn eH'iise et

sole tractantur

Euangelio viluis

\TX recitat.

Probo
in

prinio, (^uia
(pio

manu
si

eiius

suVagimn Eeclesiae non est iurisditio Papae, nee ad accejjtationem dei, sed tantimimodo quo ad oblatiouem,
sententia de
esset

etiam
5s

stet

eorum

animarum redemptione per

illud.

Secundo.

Fal.sa

B. Augustini vulgata sententia,

(piod

suffragia

tantmu

iis

]>rosunt, qni ea sibi jirodesse meruerunt, <pna potestate Pai)ae,

non

autem mcrito animae i)rodessent, cuicunque prodessent.

Terclo.

Contra naturam

et

vim vocabidi

est,

ut

sit
sit

in j)otestate

Papae
ipstmi

per suffragiuni redimere.

"'

Nam

(luantuiucunipic opus

excellens,

si

vertitm- in

suHragium,

ntin ut

opus

sed ut sutiragium
aliis

ojK-ratur.

Exauditi"

suffrag potius redimit.

Aut ergo
si

tunc peius falhmt, Aut

stat sententia

nominibus de re ipsa ioquuntui' et proprio vocabulo de re sna lu(iuimtnr, tum non

suflragii significatinni
et

eonuu reinignante vofabuli)

intellectui

potestatis.
35

Quarto.

Tunc prorsus uuUa

re
ijisa

esset
eriuit

ditt'erentia

inter suttragium et pote-

statem nisi voce tantum:

re(piisito

idem, quia idem etciunt sine aiio

tacet snftragium
et ce.s.sat

ultra

voluntatem Papae.

Cur ergo non

nos cogcre alia inteliigere (wr suffi-agium (juam per potestatem?

1

certa

non affirmant A
{oroie

Sexto oUe ugaticn

1".

praedicil

.\.

praedicatur

58a}eltr

Sammlung,

bie ii)r

folgcnbcn StuSg. unb bic

cd

Erlang.

586

Resolutiones disputationum de indulgentiarum viitute. 1518.

Hie itenim
iiec

protestor,

optime lector,

me

de suifragio eiiismodi

loqiii

tanqiiaiu vere esset tale.

intelligani,

Nam meam
aut esse possit

sententiam dixi supra,

tale.
liic

quod dubitem
ne milii
ipsi

au

sit

Quod

ideo dico,

quisquam coutrarimii
prius pene uegavi.

nie sibi fiiigat, dimi

velut assero siiifragiimi ,

quod
s

CONCLVSIO XXIX.
Quis seit, si omues aiiimae velint redimi a purgatorio, sicut de Saucto Severiuo et Paschali factum narratur. Non quidem fide dignam scripturam de iis duobus legi. NaiTar! tarnen audivi, quod potuissent suis meritis liberari, si minus voluisseut glorificari ideo potius sustinuerunt quam niimiereut gloriam \asioiiis. Sed iu iis credat quisque quod velit, mea nihil refert. Non euiui uegavi, (juin et alias poenas Inaut animae iu pm'gatorio quam supra dixi. Sed vohii, ut etiam illis remissis non evolarent, nisi et sanarentm' in gratia perfecte, posse tarnen fieri, ut
:

lo

aliquae noUeut redimi ex nimia dei charitate. ex eo

et

fit

verisiniile,

quod Paulus
Si

i^

Moses potuerimt
in

velle esse
isti

auathema

et

sepai-atio a

deo inaeterniun.
et

tide

vita facere

prompti eraut, non videtur uegaudum,

a defunctis

idem

fieri

posse, de quo

exemplum de quadara

virgiue vide in sermonibus

Tauleri, quae sie foecit.

CONCLVSIO XXX.
Nullus securus est de veritate suae coutritionis, Multominus de cousecutione pleuariae remissionis.
Haec
omnia.
dico eorum sententia,
et

so

qui volunt,

coutritiouem esse necessariam

ad remissionem poeuarimi,

non videut, quam vehementer iucerta reddant

Et

satis patet

couchisio:
sequitur.

Nam

jirimam partem omues asserimt, seiudici potest

fieri

25

cunda autem uecessario

poenarum,
scilicet

Meo autem
si
ille

certa remissio

Canonicai'um, etiam

dignus non

fiierit

nee contritus.

Non enim

conti-itio,

nedum

certitudo

coutritionis
si fictis

recjuiritm*

ad poenarimi
sit in

remissionem, Quia tenet remissio, etiam

potestate Papae.
Illi

coucedatm',
est,
si

cum

mera

vero ut supra quoque dictum

alias

poenas

quam

au

criminum volunt

quorumcunque mortalium peccatorum, facimit, dum nimimn maguificant indujgeutias, iit millae siut iudulgentiae. Quia nee iudulgeutiae quidem smit, si iucerte sunt, lucertae vero sunt, si nituntur
remitti, scilicet

super absolvendi conscieutiam, non super clavimu potestatem,

si et

super

coutritione

maxime vero, omnium peccatorum mortalium, non tautum criminum manifestorimi nituntur, cmn nullus certus sit se sine })eccato mortali esse. Certus
potest,

35

autem esse

quod

sine ciimine est, id est sine peccato, de

quo coram

Ecclesia possit accusari, ut supra.

Ideo illnm conclusionem nego esse veram.

11

quam
1.540

iiiinnei-put ftcl)t

als

l)icv

cinjufc^attcn
fic^

im SJrudfe^Urerjeic^nil ton A;
gefctjt

in

ed.

Witeborgae

unb

ed.

leuae l-JU

fiiibct

bajr diffeni

ol quaru mouuquo

Resolutioncs ilisimliitiunuiu de inilulgontiarum virtute. 1518.

587

meo sensu

1im|Uch.s.

Posiii autoin, ut viilcicut

illi

alisiuxlitateni

suac iactautiac,

(|ua iiululgeutias

exteuchmt.

CONCLYSIO XXXT.

Quam
gentiiis

rarns ostvere i)oenitens, redimens, id est rarissimu..

tani rarus est vcrc imlul-

ti'incritatcm

Iterum eoruni loquor scutentia, ut videant suac licontiosae praedicatiouis inuno oontradictiDUcni. Qui cum tau\ uuiltis eas prodcsse
,

rlaiuitont

et

tiuiien confiteautur

paucos esse,
(|ui(l

<|ui

auuustani

viani

ambulant,

nondmii oruhcscunt nt^jue attendunt

1"

lii(|uautur.

Scd nvr
viac

iliirum.

Xou

euim susccjKTunt offirium

itaijue

cuutritiuuis
etsi

et

au<;ustac

doceudat'.

Mcum
in
tcila

seusuni dieo, (piod,

pauci siut cnutriti, uudli, iuniio onmcs a poeuis

Ecclesia possimt esse liberi

sicut et vere

Canommi

per ablationem

Cauoniun,

nunc

sunt.

coxcLvsio xxxn.
15

Damnabuutur

iuaeterniim

cum

suis Magistris,

(nii

per

lit

cras

veuiarum securos sese credunt de sua

Haue
caruem bracliium smim.
20

salute.

a.ssero et
(pii

probo.
suaiii

Sic Hiere: xvij. MaledictiLS,

spwu

pouit

in

Imininc

pcmii

Jfi-

n,

s.

Non

est

enim uobis
.snl)

ulla

fiducia saliitis,
cpiu
in

nisi

unus

Ihesus
fieri.

Cliri.stus,

nee aliud uimicn

raelo datum,
niortiiis

nos oporteat sidvos

Act. xv. Pereat ergo fiducia

in

literis,

nomine veniaruni,

'>'iii'i'''.<.i2.

nomine .sidfragiormn. Secundo, sicut dixi, literae et veuiae nihil eouferunt siutis, Sed tantumniodo anferunt poenas, nei- nisi Canonieas, nee lias omne.s
in

tamen. Atqiie hie

-'

mecum utinam
et

tt^rra

et

plenitudu eius genieret ao

fleri't

super sediictionem popidi Chri.stiani, qui passim indulgentias non aliter intdii-

gmit

quam
nee

salutares
eis
rci

ad fnictmn spiritus

utilcs.

Xee miruni, cum nou

Doeentur
(iui<l

exprimatur
meritis

manif'csta veritas.

Jnfbclicissinii Christiani, (pii nee in sui.s

])o.-sunt

in

sua

conscieutia
et

bona

cdniidcrc de salute.

confidere in scriptam
3"

ceratam iiapyrnni.

Cur
nou

mm

ita

lotpiar?

enim
tan-

amplius

ibi eonfertur,

rogo?

Xon

contritiu,

fides,

non
et

gratia,
ut

Sed

tununodo cxterui hominis poenae a Canonibus

digrediar:

statutae.

At(jue

j)aidum
litx'ris

Audivi ego ipse mnltos,

in
illas

<jui

datis

pecnniis

redemptis

totajn fiduciani
(ut
3s

iiosnernnt.

Ita enim

vel audierant (ut dieebant) vel

ego honoris gratia eredo) intellexerant i)reeones veniaruni docere. non hie

taxo, sicut ncc mihi licet, qui nou audivi precones veuialcs.
ultra

Excusent sese
sunt

nivem candidius: mea causa

illoti,
iili

licebit.

Certe
ijtsi

))o])uli

redarguendi

aures tani
scilicet
fidite et

nt

illis

salutaria diccntibus
fi-atres,

mm

nisi

pcstifcra audiant,
atcjuc

dum

dirnnt 'Ante onmia,

in

Christum credite

con-

poeuitentiam agito, crucem vestram

tollitc,

Christum sequamini. mor-

S coufiteiitur oUc luggaficn

588
tificatc

Resolutiones

disijutationum de indulgentiaruni

vii-fcute.

1518.

iiit'Dibra

vestra, discite

poenas

et

mortem non formidare.

sen'ite

Ante oimiia

nuituam inter vos charitatem habete,

primiim pauperibus
et religio.sa et et egenis
illi.

in\'icem

etiam neglectis veniis,

subveuite',

sancta

iiaiTautibii><

insipiens \iilgus,

Haec, mquam, et similia tam pia uovo mii'aculo sub\h)s

versiLs,

luge alia

aiidit,

scilicet
(jui

haee

'O
Si

iusensatos

et

crassi

cordis

liomincs, bestiis jH-ope .similes,

nun
eist!

peroipitis taiitam effusiouem gratiariuii!

Ell caelum unditjiie ajiertimi iiiuic

mmc
et

non

iiitres,

(piando micpiaiu
et

intrabis?

Eii

tot

potestis

redimere animas!

O
tani

diiri

dm-i

negligentes!

Duodecini denariis ])atreni extrahere potes

poenis

ingratus parenti in tautin

lu

mm

succiirris?

Elgo sane

iii

extremo iudicio excusatiis siim, vosque

magis aecusati, qiiod tantam neglexeritis salutem.

solam tuuicam
liaberes,

Dico

tibi,

Si vel

unam
iit

lianc

quoqiie

exuendam
stat

et

distrahendam

iiidico,

tantas gratia.s obtiiieas'.

Tum

vero, ubi ventmii fuerit

ad obloeutores

gratiae,

emn
sibi

illi

meras benedietiones iimndent etiam,

audit, ut

tremens vidgus

et caelmii
is

riiitvinma ac

terram hiatnram fomiidat, longe peiores

quam

infernales poenas

niinari

verum

forte

sit,

(juod, ulii

illi

malcdicnnt, deus benedicit

eorum
po88it

iiialedictionibus, et ubi benedieuiit, dcu.s maledicit.

alia,

jVam qua via

fieri

ut

illi

tam aliena loquautur ab

istae,

iis

tjuae audiimtm',

quis possit

intelligere?

Undc
Luis

quaeso, vcrboruin

lar\-ae?

Sed nee omnia tameu

-

credo,

quae populus passim sese

praedicata

audis.se dicit,

Alioquin haeretica, impia,

qiiod
,

blasphema

putarem.

Non

eredo verum esse,

mius
sed

iUonmi

]iroliibuit fieri

exequias def\iiict<irum et saeerdotmn invitationem

in cistani,

magis ut imponereut
peragere.

qui exequias et missas parentaliaque velleut

fiiigit.

Populus haec etiam

memini,

Non
in

credo fabnlam
((uodaiu

illam mendaciis
-s

refertam ab ullo dietam, videlicet,

(si

qnod

loco nescio quot milia

rccte

tria vel (juin<pie)

aiiimarum fuerint redemptae per has venias,

inter

quas solmn tres fuerunt damiiatae, quia detraxerant indulgentiis.

dixit,

Nemo

hanc
aut

Sed passiouem

C'liristi \-cruiii,

narrantibus talia populus audivit aut postea

audisse

finxit.

Non

credo

quod passim sive vectoribas sive hospitibas

dant
in

alias

scrvientibiis

pro
credo,

precio
(jiiod

(|uattu()r,

quinque vel quot

libitimi

su

fuerit

animas.

Non
suas

pul])itis,

postqnam impetuoso mugitu

iinponat,

desjnimaverint

exliortatioiies,

ut

populus

clamitent
et

'Inipone,

impone, impone' (Hanc enini

jtojiulus voceiii capiit et

fingit)
:

caudam, inmio

ventrem

ac totum peue sermonem esse

verbis

tiun ut Apostolici praedicatores

rem non
in
s.i

modo

sed exemplo
irritantcs et

doceiit,

descendunt primiqne ad cistam emit

omniimi ociis,
tinnitu, timi

provocantes simplicem et stultum populum, ut

penitus exugnt medullas eins,

impommt
])luaiit

itaque splendido gestu atque sonoro

mirantur,
,

si

non

caeteri onines

totum aes suiun, arrident

ego
istas

im]i(mentibus

iudignantur
moiiopolia.
audiaiit
taiii

omittentcs.

Non

dico

nundinas esse

animaruni
18
Vit

et

Popuhun
aliena ab
iis,

indignor, qui tam pia studia pro sua

quae
isti

illi

locjuunturV

t'DE

ed. Erlang.

quis

possit intelligere?

Unde

istae,

quaeso, verborum larvae? fc^It

CDE

ed. Erlang.

23 vellet

Resolutiones disputationum do indulgentiarum virtulo. 1518.

589
(Jiiaii-

niditate iion sju-fiem,

sed ns{|uc

:iil

t'urnrcin

;i\;ii'iti;nn
(|iii

inttTprctatur.
i.stis

qiiain milii toilo diniitis

venia vidfutiir

|)(ipiiliis,

ex

novis

spiritil)\is
sit

vel uovaiu nicntciu vcl oitoi'cih

acci])iat,

cum

])vins

inajris
.si

audire

solitns

quae ad duirilatcni
5

et

Iniiiiilitatfin

iKTtiiicant.

Sed

catalosiuin portciitu-

sorum

aiiditiiiiiii

\('liiii

peroensore,

novo

voltmiiiif i'iwrk opus.

Esro vcni niea

tanien

sententia civdo,
(juiu in tani
sit

si

indiilijontiac

osscnt

ctiam jiracccirtac
et

et

saintarcs,
ut

grandcni sunt nunc alinsuni

scandaliini rcdactac,

vcl liacc

sola causa satis insta, ut

uiiiNcrsac tullcrcntnr,
)irai'

NC

liirtc,

si

diutins |)cr-

niittantnr vitjcr',
lu

tandcni pi'acconcs canini

onniia
al)
iliis

pcciiniarnin aniorc insaniant.

(piac
])assiin

Wtc

(|ui(l('ni

crcdu, nun

dicta <'ssc,

Icrunlnr,

verum (lclin(Tant saltcm pujiuliim in Imc aiuiicre et scsc aut, quud melius est, secnndum t'anoncs motlestc I(i(|ui tU'

ciarius

cxponcre

iiidnluiiitiis.

CONCLYSJ XXXIJI.
Cavendi sunt
li

niniis, ([ui

dic\iiit

esse illnd dci inacst imaliilc, (jno rccimci

l'cstilcntcs
liaci'cficos

vcuias illas Papac dduum ia r Imnid dco.

I

ii

dcliucrani

cos diccrc.

(iuid cnim matiis inipium

iccducilialionis

et

haeretieum i|uani

diccrc

indulgcntias l'apac esse gratiam

dei?

Verum

ut

stoinaciunn

mcum
hoc

jiR'niam,

volo |)otius

cos
et

nuila

niaiitia

aut voluutato t;ia dixisse aut posuisse, sed niera inscitia

20

tam cruditionis
uon
pi)tiu<

atque ingenii penuria,

bubuici

lieft et in

sit

temeritas,

quod

tarn indocti
Cliristi

opus fecemnt,

(juaiu

opus doeendarum animaruni

suhirent.

Audiamus
siio
',

itaque istum bulnilcum sua verba grunnieiiteni.

in

Sic enim in libcllo

disti'ibuerat
et

postquani indulgentias

quattuor piMiieipales gratias

multas alias minus principales: Prima,

2,',

inquit, gratia ])rincipalis est pienaria

remissio onuiium peecatormri, qua quidcni

gratia

nihil

niains

potest dici eo

quod liomo peccator

et

et

divina gratia privatus per illam pcifectam remissionem

dei

gratiam denuo eonsequitm'.

haeretice
illi

Haec

ille.

Obsecro, quae haercticorum

seutina tam
fiat,
30

nu(iuain

loeuta est? vel ex hoc loeo disce, (jua causa

ut,

cum

scsc
iiic

sanctissima docere dieant, jtopulus tamen tam impia

ilivi

audiat.

Utinani
(piod

sit

IIi(ronymi zcius

et

eloquiuni!

I'udct
iibclluni

mc
si

tantac

tenieritatis,

istc

l)lattcrator

non

fuerit

vcritus

cum

cdere in

faeiem quattuor illustrium et circmn iacontium universitatum, ac

ibi

omnino

ingcnia versa essent in fiingos putidos.

Doleo

et

haereticis

nostris pro-

pinquis
3.-.

Pighardis
si

taiidem
in

venisse

occasionem

iuste

eriminandi
iste

Ecclesiani

Konianam,
non malitia

haec

ea doeeri audierint.
ista

(^uod auteni
ex
illo

insulsus antlior

forte,

sed inscitia

dixcrit,

videre

licet,

quia

iii(|nil

'per illam (id est priniam gratiam pleiiariam remissionem) conse<|nitur Iuimkj

perfectam remissionem'.
sequitvu- perfectam
4u

Quid

est
et

dicere
])er

'per ))lenariam

remissionem con-

remissionem

gratiam dei conse(juitur gratiam dei'?

An

nou per
')

febrcni xmuiiat aut

f.

plucucsi laborat?
3t.

Sed ad sensum haeretieum

jc, l'cipa. 1721.

Instructio siimmaria,

M.

6. ft'appcn*

Sammlung

S. 117

ff.

I
Resolutiones disputationnm do indulgentiarnm virtnte. 1518.

590

verte aiiimum.

potest et

Hanc primam gratiam vult eam esse qua malus dici nihil quam eousequitur homo privatus gratia, quod, nisi de iustificante
non
]i()test,

gratia spiritus intelligi

nee ipsum
nihil potest.

alitei'

intellexisse

clanim

est.

^Vlioquin

nou

esset,

qua

iiiaius dici

iustiiieante

ahas

loqueretiu-, satis

impie

Quanquam si etiam de gratia loqueretur, cmn solus deus sit id, quo
ille,

r,

niaiiis (hei nein jiotest.

incpiit,

B. Augustinus euim non sicut

sed in donis creatis,

et

nulluin est malus eharitate.

Hie

vei'o

gratiam Dei
tali

gratiam Papae

in

uuius voeabuli eahos confudit, digmis author

Secjuitur in eodeni liV)ro:

vel oj)iuione vel eiTore.

sihi
lo

Per quam etiam peecatormn remissionem

poenae

in

])m-gatorio propter oeusani thvmae maiestatis lueude plenissime

remittmitur atqne dicti piu-gatorii poenae omnino delentnr.

Delpiiieum audi-

vimus oraculuni, ut
clavium
in

mliil

purgatorium secure })ronnnciat.

omnino duhitat, qui onmia ignorat: de potestate Sed satis de hiis supra.
ad tantam gratiam merendam
uiiiil

Setpiitm- ibidem:

Et

licet

satis

dignum
15

possit

retribui

eo quod

douum
et
(|ui

dei et gratia aestimationem

non habent &c.

Vides, ut iterum
remittit,

donum

gratiam dei inaestimabilem vocet id quod Papa

ecclesias doceat, id est haereticornm prostibula.

homo

dignissimus,

Postquam hiis verbis gratiam illam ad tbrum et nundinas studiose adornarat, mox tamen Mereurium suum luilntu lovis vestit, ne uUns intelligat, quod
lucrmn
(pioque
(piaereret, nisi qui

uou plus quam ipse

ita

iutelligit.

Permittit pauperibus

20

eam

gratis dari,

sane

si

primmn midecimque pecimias

ita

corradere

tentaverint
licentiu

a bonis

(ut

inquit)

fautoribus,

ut

mendicantes fratres sine

suormn superiorum pecuniam procm-eut, quia multo melior est apud himc pseudohuu remissio vel fietae poeuae quam salutaris obedientia. Cum
patuerit via

vero nusquam
(id est

eon-adendi pecunias, ut gratiam illam redimaut

ilii

sr.

denuo emant,

Non

(juod

vendant, sed quod nimia rerum simihtudo

chcit:

cogit voeabnlis abuti),

tmn denuun
t'alaimuii,

Kegnmn euim
Iteriuu

caelormn non plus

patere
Sit satis
erat)
30

divitibus

patere debet

(juam paupei'ibus,

per venias voleus

caelum.

Sed subtraho

ne pro meritis in eos debaeehetm".

indieasse fidelibus,

pestilentiam
et ruditati,

involutam inscitiae

eorum sermommi tarn insigni (ut par ut chgnmn esset operciiun vase.

CONCLVSI xxxiin.
Gratiae enim illae veniales respiciunt tantnni poenas satisf'actionis sacramentalis ab iiomine constitutas.
Haec abunde
patet ex quiuta supra et vicesima.
3:,

CONCLVSIO XXXV.
Non Christiana praedicant,
animas vel Confessionalia non
jirodest
illis

qui docent, quod redempturis

sit

necessaria eontritio.
Et quid
salus ani411

Obsecro, cm* istam dilationem dant hominibus in periculum?

talia

praedicai'i,

nisi

(|Uod

jtocunia

(|uaeritur

et

luin

Resolutiones disputationum de indnlgentiarnm virtnte. 1518.

^Ol
multoniagi.s

manim, etiam
iis,

si

cssent vcra? niuio

cum

sint et

impia
posso

et falsa,
])(H'iias
(|n()<l

sunt expldcnda.
i|ui
iioii

SaiU' et eoo sniicrins |)('nnisi,

(Hioil
illi

rcinitti
illi

ctiaiii

Mint oontriti,

iicijant.

Hie nirsinn.
((intritinnciii
netiiint,

atliniiaiit,
ilc
|i(M'iiis

negandum
tii)uem

puto.

At<]ue de Coiifessionalibus quidein idcin

rerjiiiri

niilii (|Uii<l

indieiiiin est, scilieet iitr(il)i(|Ue noii

iu'(|tic iiiin

ad
in

r(Ml<iii|i-

eorimi

net|Ue

(|iii(

ad

iisuin,

quod

siniilitor

et

|KKiii.s

remittendis,
i-ediniendis

Quaud()(|iiideni

pars eoiifessionalis est

disseiitio
lnni>;e

i-eniissio

poenae.

Sed

in

aniniabus

onniino

et

))etu,

ut

pmlient dieta sua.

Ego
in

(|uideni in
in

redimendis aninialins
Si(|uideni
in

aliud \nderi
jioenac
inipiiis

puto (juani
ix'cipit

in

reniissiune

poenaruni,

reniissionihns

lionio

ixiiuini,

sed

redimendis
nnll niiKln

aniniabus
l'aeere,

tlu-il

boniim.

At

r('cij)eiv
(jni

bnunni

]i<ii(st,

sed

Nee
(|uis

potesi

placere opus eins deo,

Aliel
ulteri

ipse n<in plaeet, nt

Gen:

iiij.

Kespixit
i'st
,

dcmiinns

ud

et

ad

munera
de sno,

eins.

Deinde

contra
|)riiis

i. uiioi.

j, 4.

scriptiiraui
1.'.

ut

]irini(i

mist^reatiu- ipiani

aniniae siiae et

It'stncain

di'

neulo

tralris

eiieiat

(inaui ti'abeni

atipie (Miuiinti ut

sf'vus

dialxili

redinuit tiliani dei, et lioe

apud ipsuni deiuu.

Ividiculuni
(ui,

e.st,

ut liostis

pro aniico regis intereedat.

Quis, n)go, furor hie est?

ut vilisshne

poenae

ivmissioneni et ad salnteni iuutileni niagnilicent, peeeata, (|Uoruin poenitentia

sola liierat niagniticaiula, extenuent.
20

Si

Imc non est haeretieiun, nialesonans,

est,

seaiidalosum, piaruni auriuin utt'ensivnni, (piid tandoni

portentis

quod

liiis

noniiiuini

appellari

possit?

An

h.s

titnlis

liaereticae

pravitatis inquisitore-s
(pio
lieeat eis

ideo eatholieos eatholieasque sententias vexant atque

solis inipime et

fatigant,

pro libitn haereses inundareV

(|Uih1

Dicuiit auteni,
25

redcniptio

illa

non

innititur opcri

redimentis,

sed

nierito

i-edinieudi.

Ivespondeo:
n\erito

t^uis lioc

dixit".'

nnde probatur?
liberatnr".'

Cur ergo

non sine opere redimentis

redimendus proprio

sed non tnne

cresceret peciinia cupita propter salutem

animanun.

Cur ei^o non invocanuis

Tiu-cas et ludaeos, ut nobiseiun etiam suas peeunias iniponant, non propter

uostrani avaritiani, sed propter redemptioneni auimariuu".'

.10

Xee

obstare vidctur,

quod illi non sunt baptisati, quaudo hie non est opus nisi pecunia dantis, nequaquam aniina pei-eiuitis. Non euini illa datio innititur nisi redimeiulae aniinae. Credo (piod, si vel asiuus inipou(!ret auriuu, etiam ri'dimeret: quod
si

requiritui- aliqua dispositio, necessario et gratia, enni Cnu-istiainis peecator

magis
r.

displiceat

deo quam

ullu.'i

iutidelis,

nee

tantum

dedeeorat

asinuni

rndibilitas

quam

Christianujn impietas.
et remissioncs
sint

Seeundo, dixi Confessionalia (piidem ])eeeatoribus sicut

poenaruiu dari
])o.sse,

Sed

mm

dixi, ut lioi-tan<li, inwno

et

uv

|icrniittendi

talia redimere, sieut ipsi

inijjie

erndeliter doeent. (piod ])rob:

est
e.xliortatio

rrinio.
40

Oimiis doetrina

Clu-isti

ad poeniteutiaiu
(piia neseitis

et
:

id

agit,

ut

homiues

(piautoeias a diabolo recedaut, siout ait Eeelesia.sticiis

ipse dominus: Vigilate,

Xe Sit.
:

5, s.

tarde.s converti

ad dominum, Et

dieni

OTntiii.24,42.
*,^?^'^/,;

neqne horam. Et Tanlns:

J'Vstinenuis iugredi in

rcciuiem iilam.

Et

l'etrus

',',-;

'

592

Resolutiones disputationum de indnlgentiarum virtute. 1518.

Cum
ideo

ergo liaec oniiiia consuniraaudii siut, quales oportet vos esse in sanctis
,

oiinversationilws et pietatibiis
ilJi

properantes in adveiituiii diei &c.

eraiit,

Sed haec
colligereut,

doeueriuit,

qiiia

solliciti

non quuiiK)do pecunias

sed animas salvarent.

et,

vero velut secure iUis tribuiuit iniseram dilationem

mortis relinquunt, Ita ut nesciam
excusat!.
:.

quaiitum iu

eis est, in perieio aeteriiae

Quippe non quaeritur an tali studio sint ab essent boni pastores animanim hie salus dantis, sed dunmn pereuntis, Cimi, si et vere Clu-istiani, onmibus studiis agerent, ut peccatorem ad timorem dei, ad liorroi'em peecati indut^erent, nee quiescereut flendo, orando, monendo,
liomioidiis

animarmn

inerepaudo, donec
j.L!r.i2,i4.dai'e
sivgi'cci.

animam
te,

fratris hicrifacerent.
ei

Q,uod

si ille

pergeret pecimiam
dicerent:
et

perseveraturus malus, in faciem

reiicerent et

cum Apostolo

8,20.

Non

quaeni tua, sed

Et ittrum: Peeunia tua tecmn

in perditioueni,

abhorrereut a conspectu eins, sie sie rectc agerent.

Sed
])eccatores,

absit

hoc a Mercurio nostro: 'Quin id

freti

potiiis agamiis, si venerint

mediatoribus idoneis
sint sicut

(id est hicris)

etiam invito Christo

cum

ir.

luilversis Apostolis,

uuus ex nobis,

nihil

non potentes, quod uos

possmnus, etiam animas redimere, ipsi sine intermissione perenntes, etiam Ista est charitas in ridentihus nobis et de dono eoriuu secure gaudentibus.
popiiliun Christi et fratres nostros.
in suis peccatis

Ita

euramus animas eormn, ut inteUigant

20

nos novissimam, id est nullam, compassionem habere.'

CONCLVSIO XXXVI.
Quilibet Christianus vere compunctus habet remissionem plenariam a poena et culpa etiam sine literis veniarum sibi
(lel)itam.
Alio(juin
f'alsum est,
in

perieulo essent,

([ui

literas

eiusmodi non haberent, quod

2:.

cum

Ulae sint ueque praeceptae neque (sonsidtae, sed liberc.

Keque
ex eo

peccant,

qui eas negligmit,

nee ideo in perieulo salutis sunt.

pt'r

Quod
Si

patet, quia tales iani stmt in via raandatorum dei, Et

ei

casum,

quando Sed
hie

non daretur eiusmodi remissio,

o acutissimum
si

del)ctur tarnen ei, ut dielt Papa.

intercedit

essent,

declaratorii

Ingenium quorimdam dicentiiun, quod vera haee m Canones essent penae tantum a Papa positae, nunc vero simt poenanmi a deo inflictarmn. Sic loqui decet eos, qui veritatem

semel perpetuo odio persequi proposuerimt.

Prinium pronunciant velut ex oraculo, quod deus pro peccatis poenam

satisfactoriam requirit,

Aliam scilicet quam cruceni Euangelicam (id est ieiunia, Aliam (piam castigatoriain non enim has intellignnt, quia has remitti nisi a deo non possunt negare. Secundo, luiic monstro addunt malus, scilicet, (piod Canones deelarent impositam. ergt) Papa non habet nisi declarare, nunquam autom imponere nee
labores, vigilias),
:

?,:.

28

Si i|UomcKl

Besolutiones disputationimi de indulgentiarum virtute. 1518.

593
*(ini('fjiiiil

relaxare.

Alioquiii

contra

verbuni Christi h sie

clooei)Uiit

nos

cgo ligavero, tu solves'.

coNCLvsK) xxxvn.
6

Quilihet Christianiis voriis, sivc viviis sivc mortnns, haliot participationeni oninium bonorum Christi et Ecclesiae etiani sine literis veniarum a deo sibi datani.
Impossibile est esse Christiannni, quin Christum habeat,
et

Qnod

si

Christum,

lu

omnia simul quae Christi. Dieit enim B. Apostohis Un: xiij. luduiminisnom n, u. (Inminnm Ihesum Christum. Et Ro: viij. Quomodo nun onmia iiobis cinn SKm. 8, aj. illo douavit? Et i. Corin. iij. Onniia vestra, sivc Cephas sive i'aulus, sivc i.fov.n.i'it. vita sive mors. Et i. Cor: xij. Xon estis vestri, sed membra de luemlim. iiov. li.ai. Et aliis loeis, ul)i desri'il)it, uiuuu corpus, nimm paiiem nos onmes esse in i.iioi. lo, ir.
i.
,

Ciiristo siuijulos, aitenun ahcrius niemhra.

et
i''

Et

in

('an: Dileetus

mens

milii

Ooiifi. 2.

ic.

ego

illi.

Quia per
et

fideni Christi effieitur Christianus

in

unus Spiritus

et uiuiiii
1.

eum
in

Christo.

Enuit enim duo

Eecli'sia.

eanie una, (^uod saeramentum mai^mmi est

Spiritus Christi
et
sit

ioi. n,24.
;.,

Christo

Cum

ergo

in

Christianis,

per
il>i

(ii>ii.

au-

quem
possit

fratre.s

eoliaeredes,

eoncoqiorales

cives

fitmt Christi,

quomodo

non esse
sjiiritn

participatio

omnium bonorum
sua. Ita
fit

Ciiristi ?

nain

et

Christus ex
miseri'^

eodem
i>o

habet omnia
patris,

per inaestimabiles

divitias

eordiarum dei
in

ut Christiaiius possit gloriari et

iustieia,

cum

fithicia

presumere
onuii;i

Christo omnia,

scilieet (piod

virtus, paeientia,
s])iritus

iuunilitas,
in

merita Christi sint etiam sua per uuitatem

ex fide

illnm,

Rursum

onun'a peceata sua iam non sint sua sed Christi per
et absorbentur onuiia.
ss

eandem
et

nuitateni, in (]UO

Et haec
per fidem
peecata

est

fiducia Ciiristi anorum

iucuuditas eonClu'isti,
.'.3,12. k.

seieiitiae iiostrae, (piod

finnt

peceata nostra non nostra, sed

in (piem
ip.se

deus

piisuit
(pii

agnus dei,

tollit

omnium nostrum, et ipse tuiit [)eccata nostra, 3fi. peecata mundi, Rursum omuis iustieia Christi fit3"ii
sujier nos, et

>.29.

ncstra.

Im))onit enim

mammi suam

bene

iial)enuis, et extendit

pallium suuni
30
fit

et o|KTit nos,

benecUetus Salvator in saeeula, amen.

participatio suavissima et iueunda jx-nnutatio
satis

Venun, quando haec

puto,

non

nisi per fidem, hane autem liomo nee dare nee auferre possit,

elarum

qnod
datiu',

virtute

eiavium vel benefitio veniaiium Hteraruni

iliis

liaec partieipatii)

nun

sed potius ante et sine

datur a solo deo, sieut remissio ante

i-emissionem, absolutio ante absolutionera, ita participatio ante participationem.

35

Quid
ut
eipat.

erEfo

])articipat Pa]ia

sua participatione?
est

Respondco: Uli
(juod
nie

dicercnt,
jyarti-

supra de

remissiouc dictum
(|Ui>inod<i

couciusione
dicere,

vi.,

dcclarative

Nam

possiut

:iliter

non

intelligere

eonfit<'or.

Meum

sensimi secpiente ponmii conelu.sione.

coNCLVsio xxx^on.
40

Remissio tarnen eontemnenda, quia (ut

SutlietS

et.

participatio

Papae nullo modo

'iS

est

dixi) est deelaratio

remissionis divinae.

mxte

I.

594

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

Non quod
gentiarum
conteninenda,

necessaria sit iEa declaratio, qiiae in

literis

publicis

fit

indulsit

(sufficit

enim ea quae

fit

in privata confessioue),

Sed quod non

quia per

eam

etiani Ecclesiae

nota

fit

et

approbatnr privatim

facta lieelaratio.
ea.
licet

Sic enim ego intelligendimi puto: Qui habet meliora, dioat

alias
illa

Neu

enim, quid

participatio
(ut

publica faciat,

video.

Veriun,

hanc conchisioneni ab onuiibus

couolusione
vi.

puto)

acceptam non negem, dixi

tarnen supra

mihi non placere hunc

modum

loqueudi, quod

Papa
>iatti). 16,19.

nUiil aliud faciat

quam quod
id

declaret aut approbet remissionem

divinam

seu participatiouem.

Xam

primo nimis

viles reddit Ecclesiae claves,

:

immo
lu

verbum Christi t'acit irritnni quodauuiiodo, ubi dLxit C^nodcuuque &c. DeclaSecimdo, Quia incerta eruut omnia ei, cui ratio enim nimis modicum est.
fit

declaratio,

licet aliis

seu Ecclesiae

fi)ris

in fiicie certa fiat illius remissio

et reconciUatio.

Quare, sicut superius de reraissione culpae,

volo opinari, donec erudiar melius, videlicet,

ita

de paiticipatione bonorum
sicut peccator post pecl

Quod

catum

difficlmie coufidit iu niisericordiam dei, adeo lu-get ad desperationem

facilius

peccatum onere suo gravissimum, nmltoque

dei cogitat,
sicut ante

iram (juam misericordiam

peccatmn

facilius

niisericortUam

quam 'am
.sed

cogitat.

Omnia enn
scilicet
scilicet

perverse agit homo, timens ubi non est timendum, sed sperandum,

post peccatum, presiuuens, ubi non est praesmuendmu,

ante peccatmn.

timendmn,

20

Cuius

rei

exemplmn abimde ostensum

fuit

est in resm*-

rectioue Cluisti,

ubi miJtis argmnentis opus fuit, ut sese in cordibus disci-

pulorum
cui

resuscitai'et.
illLs

Denique prima aunmiciatio

ita et

muliebris

et del}Ta-

mentis ab

comparata,

peccatori prima fiducia apparet moUis, et

2.'.

2. ^etl.

1,

credendmu putet. Ita midto ditficilius est confidere sese esse participem Cluisti bonorum, id est inenarrabilium bonorum, ut sit particeps 4. divinae naturae, ut ait S. Petras. Magnitudo bouonmi etiam operatm- difiinon
vel vLx

dentiam, videlicet non solum esse remissa tauta mala,

bona, ut
sit filius dei,

verum

et

coUata

taiita

haeres regui, frater

CHiristi, sotius

augelorum, dominus
30

mumU. Obsecro, quomodo haec vera potest ci-edere, qui peccati sui morsu, immo poudere fessus trahitm- ad inferos ? Hie itaque necessarimn est iudicimu clavis, ut homo sibi non credat, credat autem potius clavi, id est sacerdoti.
Atque
])ropter
TOami.16,19.

nUiil cm'O,

si

etiam

sit

forte

iudoctus

claviger aut levis,

^am

non

sacerdotem nee potestatem eius, sed propter verbum eins, qui dixit
solveris &c.

et

non mentitur: Quodcunque

non potest
vel

In

iis

enim, qui credunt in verbum

:ir.

istud,

clavis errare, Ei'rat vero in iis solis, qui

non credimt abtota fiducia

solutionem istam valere.

Nam

finge (per impossibile vel contiugens), Si quis

et tarnen absolventi

non
iBktti). 16,19.

sit

non putet
absolutmu

sese satis contritum

(fiducia

credat sese

raea

sie

opinor),

haec

ip.^a

fides

eimi facit

absolutum verissime,

(jiiia

credit in

eum
secus,

qui dixit: Quodcunque &c.

Fides

4u

autem Christi semper

1

iustificat,

non

quam
fit

si

baptiset te ineptus, levis,

4U,'ie

in literis iiuliilgentiai'uni

et publice

cd. Erlang.

Resolntiones disputationiim

<lo

iiululsrontiiinnn virtutfi. 1518.

,^0.'

imperitns saeerdos.
iioii

Acldp,

si

ctiam non pute to satis omitritum

iiiliildiiiiiius,

(tibi
:

(iiiin

pdtes nee
et

(li'l)os

coiifidfi-f),
t'iierit
,

si

civdis
tibi,

ei

([iii

dixit

C^iii

cro- Wmv.

i. ic.

(liderit

haptisatus

liic

saiviis crit,
sit

Dien

luur fides eins vorhi

iil)i(|iic

facit te
.'.

veri.ssime hapti.ari,

qiiic<|iiid

de contritione tna- ideo fido

o])iis

est.

'I'antnm
diciuit,

iiahes

(|iiaiitiiin

crcdis.
etlieatia

Atque
ojatiae

sie intelligo, qiiod

noslri
fit
(tit

doctnres

sacramenta esse

signa,

non

qiiia

B. Augustinus) sed quia ereditur, ut supra.

Ita hie.

Absolutio est
erret,

effieax,

non

(|nia

fit,

a quoeunqu(> tandein
jiotest

fiat,

crret sive

non

sed quia ereditur.

esset
niauif'esta et

Nee
iii

liane fidem

reservatio

easuum

impcnlire, nisi

eontenipta.

i'roinde dien: TIouio, (juaudo in peecato est, ita vexatur et agi-

tatur eonseientia eins, ut suo sensu pntius participationem onniinm lualoruni

sese credat iiabere,

Kt

talis
ei

lionio

((rt<'

proxiniiis est

iustiticatiuni
ut

et

iiabet

initium gratiae.
sacerdotis
i:.

Ideo

confugieuduni
obtincat
i-t

est

ad solatiuni claviuiu,
t^uod

arl)itrio

qnietetnr et

|)a('eui

at(|ui'

tiduciam eonseciuatur
si(|uis

partiei-

pationis

oniniuin

lionoruni

Ciu-isti

Kcclesiae.

haue

parti-

eipationeni ofKeio

sacerdotis sihi

t'aetam

non

crcdidtrit

aut dubitaverit, non

errore clavi.s, sed suac infidelitatis

aflfi('it

sedueitur et

magno damno suam aninuun

f'aeit.

et

deo verboque eins iniuriam atque sumniani irreverentiain

est, ut

Ideo

nndto melius
L'i)

non adeat ad absolntioneni,

ficte

si

non

<-redat
sibi

sese absolvi
accipit,

quam
.seous

si

sine
si

fide aooedat:

enim aeeedit

et iudieiiuii
fiete

urm

quam
est

baptismum

vel

sacramenfum panis

aeceperit.

Proinde
ibi

non adeo

necessaria eontritio (|uani fides.

lueomparabiliter enim plus

.

eon.sequitur fides absolutionis ((uam l'ervor eontritionis.

::

Et hae fide mnissa iios plurimi sohun intbrmandis contritionibus laboramns, nt doeeamus liumines tune eoHti<ii'rc remissa peccata, quando senserint
sese esse perfecte eontritos,
ratiiincm labnrare,
id est

nuii(|uam coiifidere, sed magis ad dcspcpropiictani

ne(|U('

eum
sit

se<'unduiii

nun
dixit
seil:

in

nostraiii contritioiicMi,
e.sto

sed in verbiun eins

nieae
;io

sperandum:

enim

'Meinor

eontritionis
tui,
in';i|. n'j,
<Bi.
.i.

servo tuo, in

qua mihi .spem

dedisti",

inemor csto
tinmi

veri)i

quo mihi sjM'm

ut ps.

dedisti,

Et itennn:

In verbuni

(non

utique in opus

119, si.
1:10, i.

nostrum) supersperavi. Et itemm: Sustinuit anima mea in verbo eins &c.

1.

Et'Uf.

in

hebraeo est: Tibi soH |H!eeavi, pro])terea

iustifieabis

verbo tuo. *i.

.'.i,

n.

Igitur nee saeramentum, nee saeerdos, sed fides veri)i Ciiristi |xt saeerdot'ni
et officium eins tete iustifieat.
3''

Quid ad
(jiiod

te,

.si

dominus per asimun

(pio speres at<|uc

vel

asinam

lo<|iiatur,

(hnninodo tu verbuni eins

audia.s,

in

ercdas?

Sie inteiiigerem iiiud,

nostri

doetores Scliolasliei dicimt, sacra-

menta
oliiu
^'1

eccle.siae esse in

exercitationem nobis data, lioc est, tanquam inaesti-

niabilia dona, in

(|iubns ocea.sioneni

habeamus credendi

et

iustificandi.

Naiii
1

erat scrnio doniini preciosus tempore Sanlis, nunc vero etiam per levis-

J.ui lim.

simos, pes.simos, indocti-ssimos

homines suiun verbum

En-et,

tibi

sonat.
tu

Tu

in

verbuni infende et mitte larvam persone:

si

non

en-ct

iliie,

non erras

credideris.

Hie

si

erro

et

dcsi))io, revoeet

mc,

qiii

sa|ii(.

:J8*

596

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

in

Consequens ex iis erit, ut tres ille veritates loannis Gersonis iam diu onmes libros et aiu-es transfUsae priideuter intelligendae sint, piita, qnod

iion ideo oonfidat sese

homo

esse iu statu salutis, quia putest dicere se dolere

si sie

de peccatis, sed miiltomagis id advertat,

ut eredat,
si

optet saoi-amentuni absolutionis,

ipsimi fuerit asseeutus, sese absolvi.

id est in
fide v-erbi

Hoc

eniin est sacrameiituni

&

in voto suseipere,

vel praeseutis vel

desiderati autlitus.

Cave ergo ne quando in dissiniuni verbum optiiui

fallet te, ille te
i(t)a 2,11.

tuara contritionem ullo

modo

confidas, sed in nuCiiristi

si
:

et fidelissimi tui salvatoris

Diesu

Cor tuum
sunt (det
lo

non

fallet vel

Habitus vel desideratus.

vir

Quae

ita

dominus deus, ut cum propheta Michea sim

mendaciuni potius loquar), timendiun
simos
illos

non Habens
<juod

spiritiun, ac

est,

midtas anima.s perdi per iudoctis,

operum

et

contritionis

bovinatores

Primum,

fidem verbi

non docent, sed conti-itionem duntaxat atque haue tenuiter

satis,

Secimdo,

quod
sit

facillinii

simt absolntiones irapendere

istani

et participationes

eiusmodi, quasi

passim onuiium

fidem habere, neque discutiunt,

quem

aut quare

v>

absolvant.

Itaque non tarn necessarium est absolvendo dicere 'doles?'

idtit).

quam

illud

9,28.'credis tete

absolvi a

me

posse?' sicut Clu-istus ait ad caecos: Creditis

me
20

posse haec

vobis

facere?

Credenti

orania

possibilia

simt,

Haec enim

fides certe in illis

niaxime probatm-, qui tremore conscientiae agitati, potius

illis

sese diffidere sentiimt:

vero, qui talem raiseriam

non

sentiimt, nescio an
nisi

sint claves illae consolatoriae,

cum

consolari non mereantur,

nisi qui

qm

lugent,

nee animiyi ad fidem remissionis,

trepidat diffidentia retentionis.

clavis

Atque ut finem tandem faciam, Haec sententia mea, credo, potestatem non minuit, ut mihi irapingitur, sed a falso iionore et tyrannica reverentia
debitam
et

25

iu sibi

amabilem reverentiam
si

reducit.

Non enim

est miriuu, si

claves contemptui fiant,

offerantiu" suscipieudae,
sit

falsis

honoribus, id est terroribiLs tautummodo,

Ciun cognita eariuu saluberrima commoditate saxmn

aut lignum, qui non

cum

lachrymis eas exosculetur

magnificamu.s et

et

amplectatm-.

Quid
30

ergo Pontificem

propter eas

hominem

terribilem fingimas?

Non

illius

sunt claves, meae potius sunt, mUii donatae, meae saluti, meae
,

consolationi

paci et quieti concessae.

Pontifex servus est et minister mens

non eget illis ut pontifex, sed ego. Adulatores vero omnia Pontificibus Lnflectimt, non nostram consolationem, sed iUorimi tantummodo
in clavibus, ipse

potentiam in

illis

iactitant et per ea ipsa

nos terrent, per quae nos maxime

et

35

oportuit consolari.
infoelicia
es.se

adeo sunt hodie omnia perversa,

adliuc uoti

pntamus
in

tempora, in quibus tantus est abusus optimarum reriun

Itaque istam conclusionem, ut
iacet,

pessimas res nobis versarum.

teneo, sed ex

non oniuino

magna

])arte nego.

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

597

CONCLYSIO XXXIX.
Difficillinir,

m
1

est
;i

tdUcrt'

vcni:iinMi

ptiam doct issimis Tlicologis simiil exi'um :it e tu et coiit ril i<i is veritatem coram
t

ii

populo.
"

Rittio hiiius est

sequeus conclusio.

CONCLVSK)

XL.

Coutritionis voritas iiocnas (jiiarrit et aina I, venia nun au tcni largitas odisse faeit, salteni oceasioue. Da verum jxienitontein, et videbis euni tarn ar<l(iiter in sei]isi) (|uaerere
1"

ultioneni offeiisionis diviuae,

sit ei

ut cogat te sui

misereri,

iuinio

ut ueeessarium

resistere,

ne destruat

sese, ut aei)e leginius et vidinius eoutigisse.

Et

B. Hieronymus talem scribit

istis

suam Paidani
eiun
filio

fuisse et ipseinet

de seipso.

Nihil

est

satis jioeiiaruni,

quin

jn-odigo invoeant caeluni et terrain

dixit
:

et
li

denni ipsimi coutra

tuus
iu

.seipsos,

sicut et

David, quando

Vertatur,

ol)seer(), 2.Sam.24,i7. /

gladius

me

et in
iis

di)numi patris mei.

tautiiui

Keete ergo nie puto dixisse,

cpii

poeuiteutia.s
ut

Canonicas

impo.sitas,

vcl

nollent

aieliora

facere

pigri vel certe ut explorarentiu- de veritate eoutritionis suae.

difficile sit saiteni doetis,

Patet itaque,
ire,

quam
2u

iuter otlium et

amoreni poenaruni inedios

ut sie docciuit
Indi(etis

odium eanmi,

ut

tauieu

maxime
nihil
l'ugere

jiersuadeaul aiiKirem earum.

(piin
et

vero,

cum

sit

nihil

difficile,

obstat,

hoe

sit

f'acile.

Euangeliimi quideni doeet pueuas nou

nee relaxare, sed quaerere et

dei

amare, quia docet spiritmn

omiiiimi poenaruni.
pj)ulus timcat pt)enas
55

libertatis

et tiraoris

usque ad eontemptum

At multo
et

iuerosius est et expedit eapsis quaestorum, ut

litera et Servitute

spiritum numdi at<jue timoris in

haiiriat,

duni audit esse tani horribileni

rem poenas

(|uasdain Caiiouieas,
tanti.s

ut

nou

nisi tanto studio, tanto

vitari,

impeniHo, tauta ])ompa,

ceremoniis doce-

antur

juantis

nee Euangeliimi doeetur aniari.

Ohiieitur:

'Quid ergo
3"

dicis

de peregrinantibus

Komam, Hierasalem,
et loca

S. lacobiim,

Aiiuisgrauum, Treverim multasque alias regioues

item iu dedicationibus Eeelesiarum.'

causa indulgentiarum,

Respondeo
Peregrinationes istae fitmt multis eausis, rarissime
iustis.

Prima
3'

est

omniimi comiuunissinia, euriositas

seilieet

videndi

et

aiidieudi

aliena et ignota, quae levitas venit de fastidio et aeeidia cultus dei in ecclesia
pro])ria negleeti.

Alio(iuin ineompanibiliter meliores indulgentias

iani

quam
ferret
40

in

omnibus

dictis
si

locis

simul suiuptis, similiter

et

domi inveniret Christum et

sanctos jiraesentius haberet,

paiiperibns
et

non

tani stultas esset, ut ligna et laj)ides praein

proximis suis, quibus

charitate

senret, aut etiam

suae familiae ])rovideret.

598

Resolutiones disputiitionum de indulgentiarum virtut. 1518.

Altera est tolerabilis,

gctitiae

.scilicet

causa iiKlulgentiariun.

Naiii

cum

iudul-

siut

libcrc,

iiou

preoeptac,
projitcr

ac per hoc nullius nicriti,

peregriiiantiu'.

nihil

prorsus
illi

niereutiu',

qui

i>raecise
(jui

indulgeutias

luste auteni

sie illuduntur,
[)lus
^'"uc"ii'Vi'
t'ti'et:

donii Chnstiun et proximimi

et merito.

negliguut,

ut foris decuplo

cousiunant sine fructu

Ideo

(jui

donii maueret et illud ct)gi:

Charitas operit midtitudinem peccatorimi, Et illud

et

Quod

sujierest, date

eleemos\Tiam,

ecce
si

umnia niuuda vobis, longe melius, immo solum hie

oinues veuias in Hierusalem et

bene ageret,

quam

Roma

aiferret.

sed non

placet adeo recte sapere, ideo tradimur et in desideria nostra.

Tercia est causa atHictionis et laboris pro peccato,

coutiugere saltem
solam.

tjuani

credo raro

Nam

et
si

laborem tantuBimodo quaereret:

domi posset sese affligere et laborare, si tamen facit, non est malum, inuno bonum.
et

Quarta honesta,
et gloria dei ac

scilicet si

at siugulari devotione pro lionore sanctorum

suo profectu, sicut S. Lucia ad B. Agatham,

visitarmit:

qiiidam sancti

patres

Romam

quod non
istis

foeceriut curiositate, exitus probavit.

Proinde mihi placet iu

griuatiouiuu

facultatibus,

quod etiam vota talium pere-

commutautm-

alia opera,

atque utiuam gratis coumiutareutur

CONCLVSIO

XLI.

Caute sunt veniae Apostolieae praedicaudae, ne populus

false iutelligat eas praeferri caeteris bonis operibus charitatis.

Ego
trijilex

sie

dicerera

ad populmii: Ecce,

fi-atres,

scire

vos oportet, quod

fieri

est

genus bononnn openmi, (juod exjiensionibns pecuuiae

potest.

Priramn
et

et ante

omnia,

si

qnis pauperibus donet aut prt)ximo egenti mutuet

omnino

in ut

qiiacimque necessitate laboranti subveniat.

Hoc opus
et
tiierit

sie est

agendum,
oblationes
et

etiam intermittendae sint

et

stnicturae

Ecdesiarum

omittende
factmii

ad vasa

ornameuta ecdesiarum.
secundiun
erit,

Posttjuam hoc

non

restat qui egeat, tiun

nostras et in nostris terris Ecclesias

et hospitalia et

id fuerit factum,
tercio

loco

utilitatis structuras prinium iuvare. Postquam autem tum demmii si placet potestis et pro iiididgentiis reilimendis dare, Quia in primo est mandatimi Clu-isti, in novissinio illo

pnblicae

uilum mandatmn.
Si dixeris
'Ista

praedicatione

parmn

colligetnr

pecmiiarum per indulut patet in s, qnas

geutias', respondeo: Credo.

Sed quid hoc mirmii, cum Pontifioes per indulet alfcirium.

gentias

non quaerant pecimias, sed salutem animaruni,

dant in consecrationibns Ecdesiarum

Idei> nt)u volimt

per suas

venias mipedire meliora, sed promovere potiiis charitatem.

Ego
vertit,

libere dico,

quod qui

aliter

docet populum
est,

et

hunc ordinem perjw'opter peccata

non doctor, sed seductor popidi

nisi

qnod populus

sua meretm* aliquaudo non

3 meretui'

audii-e veritatem recte praedicari.

Resolutiones dispuUtionum de indulgentianim viitute. 1518.

599

CONCLVSIO
Dccnili
tioneni
siiiil
(.'liri

XLII.
pac

sliaiii, (|ii(m1 I'

nun s non

est,

redenip(.pei-ibus

veiiiaiun

ulla

ox

parte
dixi,

conipaiamlani

esse

misericordiae.
".

I'apimi intollip,
iil

iit

siipia

pioui sonat, piTsunani

ciiiiii

]iiil)li(ain,
(pii

id

est

per Canones

ii<)lii>

l(M|iiitiii-.

Ndii

sunt

Canones,

praedicent

vcniartuii difruitateni ctmiiiarari (i]K'rilnis

iuis('i-i<'(n-dia('.

Patet antcni conclnsio:

(^nia pnieccptuin dei intinita dijrnitatc pracslal,

ptTinittitur

eo juod
10

per lioMn'neni

(|U(i(|uc

ae

niillo

nuido

pratvipitur,

cum

iJlio

sit

nieritnni, hie nulluni.

Hie
ail

obiieitur: 'At veniae redinnnitiu- j>er piuni opus, piita eontriliutionen)

fiibricaiu vel captivoruni

redeniptiouem: et^o

8iu)l nieritoriae\
:

Respondeo:
tieri
IS

Xon

l(i(|uc>r

de opere, sed de veniis

nam

ojius ijlud

poterat

sine

veuiis,

non cnini alligahir necessario

seil

veniis.

Yeniac auteni sine

ojjere

eoncessae nihil eonferunt,

illic

tantunuiiodu aierunt.

Opus
illic

ant<'ni sine

veniis confert, quia

nustra leeipinius, hie damiis,

illic

Et ideo
gratiae:

canii,

liic

sen'itur
.seorsiun

spiritui,

et

brevitcr

naturae,

hie

satisfit

(juarc veniae

siiniptae

siuit

incDniparabilcs

ad

opus miscricurdiae.

Item,

opus

sine veniis piiriu.s est <|iunn

-0

cum

veniis, et veniae sunt operis aliquod vitiimi,

])lus

quia recipit mereedem suam,

itaque agerent,
sint
si

inimo

(inam mercedem suani.

venia.s,

Sanctius

nude eontribuerent
essent,

et

non propter
operis

male

et noxiae, nisi

sed quod abusus perversiLs nocet,

ac sie
siia finis

Non qiiud veniae dmn tale opus non

fit

facerent,

veniae

hiiiusniodi

venia, inimo

ipse
25

homo, qui

quaerit quae

gratis facere et venias

non

aliter

cmn deberet ojius ]>r(>jiter deuin et aeceptare quam gratis sibi, non proptci- consunt,
isti

tributionem datas, ut sie

utrobicjue

ille

venias non emat uec

erit

vendant

oportet enim
et

esse

gratiiitam donationem vel

dicit?

manifesta Simonia

venditio
gi-atis,

turpissima.

Sed quis haec populo

(juaudo dicitur 'Inn)one

et

ego concedo gratis'?

30

Item, tinienduni, ue per iUam ordinis perversitateni magna

alatur
idolatria.

in

ccciesia

Quia

si

popidus
fiat,

doceatiu-

propter

poenarimi

evasionem

eontribuere (quod spero non

est,

etsi

multi forte sie intelligant), timc

et crit
si

darum
niahnn

(piod

non propter deum contribuuut,

sie sacrificant.

timor ])oenannn seu poena

tale

idoliun
35

eorum, cui

Quod

ita fieret,

ali(|Uod

ageretur in Eeelesia, (piale olini in Runianis gentilibus agebatur, quanilo Febri

et
aliis

levis

et

no-Ks nuniinibus seniebaut,

et

ne lederentur.

Ideo hie vigi-

landum ]m) populo

committenda.

tarn

dubia

at<jue

periculosa

negocia vL\ doetissimis

fjQQ

Resoliitiones

disputationum de indulgentiavum virtote. 1518.

CONCLVSIO

XLIII.

Uceudi sunt Christiani, quod dau.s pauperi aiit mutilans egenti melius facit quam si venia redimeret. Hanc sie i)ono j>rupter rdes: nani satis ex praedictis patuit. Haue
autem conclusionem cimi duabus praecedeutibus
aut solus,
et

sequentibus nun ego primus

?.

sed omnes et tota Ecclesia tenet,

nisi

quod solus

]io])ulus liaec

nuuquam
veritatem.

audit: forte timetiir, ne uimis cito intelligeret tarn apertani et solidain

Nam

et S.

Bonavcntiu-a et caeteri onines, (juando iu hac materia

()])era',

agentes sibiipsis opponerent 'ergo uniitteuda sunt reii(jua bona

respou-

dent imanimiter 'uequaquam, quia caetera bona opera simt nieliora quo ad
])nieniiuni esseuciale

ubtinendum'.

Patet ergo conclusio,

cum hoc

IIb'

dicant,

qui tarnen asserimt, iudulgentias esse thezaurmn meritoriuB Chiisti et Ecclesiae.

CONCLVSIO XLim.
Quia per opus charitatis crcscit charitas et fit homo melior, Sed per veuias uou fit melior, sed tautummodo a poena liberior.
Patet.
valent, ut
is

Quia solum remissio poenanmi ibi datiu-, nee indulgentiae plus etiam onmes coneedunt, quam ut tollaut poenas. At ablatio poenae
in charitate.

non

facit

bouimi sive meliorem

CONCLVSIO XLV.
Docendi sunt Christiani, (|uud, qui videt egenum et neglecto m eo dat pro veniis, non indulgeutias Papae sed indignationem dei sibi vendicat. 17. Qida pervertit ordinem suprapositum et contra id agit loannes: Si quis
viderit fratrem suiuii necessitatem habere et clauserit viseera sua

1.30I). 3,

ab

eo,

quo-'.

modo

niauet iu eo charitas dei?

Haue
si

autem necessitatem nostri Sophistae

iuteii)retantur

extremam,
sese

scilicet

ut charitati
in

nimquam

vel rarissime

locum

faciant operantli,

cum tamen
iuvari,

ipsi,

neeessitatc

essent non e.xtrema sed

prima,

velleut

alios

vero volimt iuvare,

ciuu

iam exhalarint
30

spLritimi.

Optimi sane Theologi

veUent
fieri.

et Christiani,

qui non faciimt hoc hominibus,

quod

sibi

CONCLVSIO XLVI.
Docendi sunt Christiani, quod redemptio veniaruni
non praecepta.
Satis
5.5RD(.;4,iff.
4.

est libera,

id siipra
eoriuii

dixi,

quod veniae sunt de mimero eorum quae

licent,
35

non autem

quae expediimt,

Quo modo

iu vetere lege libellus repudii,

TOoi. 5, 15.

sacrificimu zelotypiae,

Et

iu

nuva

lege lites et iudicia propter iutirmos,

immo

LXUI. A

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

601
i9,

'propter diiritiam vestram', iiupiit Christus.

potins
aiiteni,

Quae
dicit

qiiiounque egerit, toleratiir Wam.

li:

(inani
et

comnuMKlatiu',
alii

inimo nt Glosa
t'aeerent,

v.

de pc:

et

re:

Qiiod

iniilti

melius

ut ))er se satisfacereiit et iiim redimeieut

venia., qua.s tarnen

uou

ni.si

criminosi redimere opu.s habent.

COXCLVSIO XLVn.
(juod
nisi snpcrfliiis
iiai|

Docendi sunt Christian!, necessaria teneutur domui suae

effundere.

retiiiere et ne<|

aluindnit uani pro vciiiis

nun
piovicli't,

Quia Apostohis
J"

dicit:
infideli
et

Qiii

suis

et

luaxinie

dcmicsticis
inulti,
<|ui

i.

imi.

.i,

s.

fidem nega\'it

et

est

deterior.

Sed simt

nee paneni nee

vestem eonini'tde hal)ent

tarnen crepitu et stn'])itu vcnialitnn jiraeilicatnruin

inducti seipsos fi-audant et inupiam

suam

couticiimt, ut illorum copiani augeant.

CONCLVSIO XLATn.
li

Docendi sunt Christiani, rjnod Papa sicut magis eget ila magis optat in veniis dandis pro se devotani orationem quam
proraptani peeuniam.

Haue eonchisinnem
consc.

riderent

domini imstri CHirtesani Tvomanae Curiae

Pontil'e.x

Certiun tamen est, quod ante oninia debet

a suis snliditis
est

optare orationem, sicut et S. Paidus saepiu.s a suis optavit.

20

Et haec

multo

iustior

veniarum dandanmi causa quam

moustris

si

mille struerentur Basilicae, eo (piod

et

simuuiLs Pontifex, tot

daemonum
errare

hnpioriun

homiunm

obsessus

magis quam

stipatiis,
si

uon possit

ni.si

cum

totius

ecclesiae ma.ximo

malo, timc maxime,

iura positiva

libenter audierit

haue pestilentem Syrenarum snanim

vocem 'Non pniesumitiu:s

tantae celsitudinis apex errare', Item et illam

'Onmia

simt in scrinio pectoris sui\

sit illa

Xon

praesnmitm- quideni ernuv,

sed an bona
toris eins

praesumptio, qnaeritur. Et sunt quidem in scrinio pec-

oratione

onmia iura sua, sed an peetiis eins bonum sit, quaeritnr, id enim curandum est. Sed de hae re omnimu jtuleherrime B. Bernhanhis

ad Eugenium
30

Papam

de Consideratione.

CONCLVSIO XLIX.
Docendi sunt Christiani,
non
(|uod veniae

Papae sunt

utiles,

si

3s

in eas confidant, Sed nocentissimae, si timorem dei per eas amittant. Vide itaque periculimi: populo veniae ]>raedicantnr directe adversus veritatem cnicis et timoris dei, quia pemiittitur iibertas eonun a poenis, deinde

Et evidens signuni videtnr, venias tali quod pojiulus ]ininius aecurrit, acce])tat, den, non esse ex iaetantia praedieatas obser\'at quam ipsirni sanctiim Euangelium dei, ut probetur veritas: Quia quod ex deo venit, fa.stidit mimdus: aiius venit in nomine suo, et hnnc suscipit. Et^oti.
secin-itas

remissonim ])eceatonun.

.,,.

602

Resolutiones disputationum de indulgentiarum viitute. 1518.

erroris causa simt ipsi fabidaruin taliiim niagistri, qui

.sediiliu.s

et

pomposius
(juae

quam

Euaugeliuni eas praedicant,

tum

tpiod

omnibus praedicaut

pau-

cdiMim sunt.
jjt'i'inissiiiucis

Nam,

ut supra watis patuit, veniae sunt relaxationes,

(.si

lieentiae,

atque indulgeutiac, et verao indulgentiae

id
est

rigidam verhi signis

ficationem accipinuis),
301.0,21.27.

mollicide permissiones delicatorum, frigidorum,

dnrnrum

C'liristiaiionini,

id est

Gabaouitarum

et

hycb'ophoronuu ac servorum

magis (|uam Israelitivrum principum

attjue tiliorum.

Probo autem couclusiouem

Si opera charitatis fervide ageutium smit
^lo
9, 28.

talia,

ut ueuio iu eis coufidere

i"

aut securus esse possit (Siquidem et lob sauetissimus veretur orania opera
sua, FA: Beatus vir qui timet
pavidiLs),

g^J- 25^',4;

dominum, Item: Beatus

incomparabiliter

vb-,

qui

semper

est

quautomagis

veniae

inferiores

tabbus

operibus

quam cimi timore suscipiende et minus quam fiduciam minimam, id est mdlam prorsus, debemus habere! Sanctus timet, ne minus operetiu- aut patiatur quam debet, Et ubi peccator erit, cui remittitm-, ut minus agat quam
plus

i*

agere possit?
?5i.

Et quantiuu nostros vaniloquos

et

mentium corruptores

intelligo,

ai, 6.

faciunt

nobis

ex negotio iudulgeutiai-um negoeimn perambulans in tenebris

2.2:i)cff.2,ii.et

operationem eiToris,

dmn

per

illas
iis

hominibus fiduciam suadent omnibus,

ac
infiiinis.

(juae tarnen paucis eonveuiaut, et

(ut dixi) frigidis

Vide, ne
2u

exinde factum

sit,

magistro
S. Petri,

Saucto

spiiitu,

ut

proprio eorum testimonio

quasi ipsimet

appellent negoeimn

negocium Sancti
iutelligo

Spiritus,

cou-

fiteantur, negociatores sese esse et

Simonenses uundinas habere.

'non omnibus, irmno veteri
sit
illis

Quod autem

dixi 'sunt utiles',

iiomini et stcrtentibus operariis', eo

quod melius

eas remitti poenas

25

quam ut ferreut invite, veruntamen ista voluntate eis pennissa propt<ir malus malum vitandum non debent secure frui, neque in ea conlidere, sed eo magis dolere et timere quod tales svmt, qui egent propter malus mahmi in minore
mal) relinqul,

quando vlderuut etlam eos timere, qui ferventissime

in

bono

proficiunt. ideo dLxl esse nocentissimas, si sine timore de tali licentia gaudeant.

CONCLVSIO

L.

30

Doceudi sunt Christiani, quod, si Papa nosset exactioues veniallum praedicatorum, mallet Basllicam S. Petri in cineres Ire quam aediflcari cute, carnibus et osslbus ovium suarum.
Sic enim nostrl venatores robustlssimi, postquam omni C'hristlanae
ordlni statum pecuulae
vitiie
35

uumerum

indlxissent,

tandem

et

iixores

mendicare

docent, etlam invito viro, et fratres mendicantes, etlam iuvitls praelatls suis,

alicuude corradere, ut onmluo nullus

tribuat,

sit,

qui residuimi

obiill

habet, quin huc

denique factum

est,

ut tunicas

etlam

vendere liortentur aut undevero saplo, ([uod

cuiKjue nuituare,
ts et agere

quod

et

factum didtur.

Ego

cum

Indul-

37 et omnino

Resolutiones disputationuni de indulgentiaruiu virtute. 1618.

603
vilLssiniiK

gentiae

.it

vilisfiinuim

houum omuiuin

lioiKuniii

Ecclcsiac nee

iiisi

ecclesiae doiiaiidiim, (U-iiulo iiec mcritorimn iicc utile, sed pku'niiiKjiU' iiocen-

tissimuni,

si

noii

sint timorati, Ciuoil nialcdictUme difrna sit talin doctrina et

dei.
si

contra
>

niaiidata

l'xor
esset

eiiiiii

debet siib viri potestate esse et eo invito

,

nihil
sibi

laceix-,

etiani

nieriturlmn
i-eliijiosi

luulto

minas mendiearc

jtro

veiiiis

non uecessariis
alil)i

forte,

Tum

suam

obedientiani scrvarc
iiiteiidit

ctiani si

jwssent
falsi

uiartyrio eorouari,
illius.

nee

i^aj)a

uiujuani

('(iiitrariiiin,

sed

inteqiretes
liine

Alius vomat stomaehiuii,

lector,

efru

me

cobibei).

l'miiii

dien:
1"

salt<'ni

ititi'llitre,

an non suis
juasi

|)raedicatii)nil)us
sit

pcstilcntiosis
et

id agant,
gratia.

ut

puimlmn crcdciv
(]U(ini(li>

l'aciant,

salus in vciiiis

vci'a

dei

..\Jiu(|uin

tain anxie
irrita

eas eomniendarent, ut opera

".'

iiiei'itoria
aiiii>

et

niaudata

dei

proptcr

illas

f'act'reiit

Adhuc

tanuii sunt

non

haeretiei, ut glorieutur se iiaeretieorum persecut(jrcs.

Hoc
i'>

scilicet voluit

Papa, ut homines suae

Christus
(pii

ciu-ae ((imniissi projitcr iapiiics

et

ligua usque ad vivani entern radantiu",

immo
Boni

nt pestilentil)us docti-inis ab

i.stis

latrouibus

et

ftiribus

(ut

ait)

niaetentur et
pastoris

perdautur?
esse

Melius

S^'D-

lu. i.

erat

Caesarem

illuni

habere,

dixit:

oves tondere,
et

non deglubere.^ At ii nou dcghibiuit modo, sed devorant eos corpore anima: Vere sepnlchrum patens guttiu' eonini, unguis suis &v.

VI

s.

lu.

CONCLVSIO

T.I.

Docendi sunt Christiani, (jund Pa]ia sieut debet ita vellet etiam vendita (si opus sit) Basilica S. l'et ri dare illis, n (junruni plurimis quidam concionatores veniaruin ])i'(iinias elieiunt.
Sic B. Ambrosius ealices conflavit pro redimendis captivis
2s

et

B. I'auliiuis

Nolauus seipsum capti\^^n

deus, ((uanti sunt qui
in

tradidit pro suis.

Et ad hoc ipsuni habet aurum

Ecclesia, ut est in decretis ex eodeni

liurna,

Ambrosio smnptum.
in

At nunc,
et

bone

iiniuo

folia ])ortant

sylvam

guttnlas suas

marc,

id

est est

obulos suos in inarsn])ium ilhid, cuins, ut Ilieronymi verbis

totius orbis religio!

utiir,

hierum

30

CONCLVSIO LH.
Yana
missariu8,
est l'iducia salutis per literas veniarnni, ctiaiu
si

Cnniillis.

immo

ipse
tollant,

Papa im))ignoraret
]>er

aniniani snani )iro

Hoc
dei
35

(juoque

portentum

audent sine omni fronte proterre, ut tiniorem

indulgentias(iue

ab hominibus
contra

seeura

ad indignationem dei
noli

perducant,
esse,
dei.'

dietiun

Sapientis:

de

jjeccati

propieiatu

sine

nietu

Sii. s, s.
i'j. i:<.

Et

itenini: Delicta quis intelligit?

Si potest securitas per venias

literis

At inquiunt 'Non toUimns timorein *i. stare cum timore dei, vere non tollitis,
Si tiniet.

sed populus acceptis

cum

tanto iuramenti hiatu connnendatis.

')

oifet libctiu?,

\.

Sueton. Tib. 32.

604
qiiod
tatis
ille

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

non

siifficiunt

literae

coram deo, quomodo

.siifficere,

erit

vera

illa

gloriosa securi-

promissio?
seriiio

Sin confidit
qiii

quomodo
ft

timebit?

Infelix sit

omnis

iuaeterniun, praeter

securitateni

fiduciam siiadet in aut per rem

dei,

(|iiamcunque
^\. 143, ;.

nudam

niisericordiam

quae Christus
:

est:

omnes
'

sancti

non solum

timent, sed etiam desperantes dicunt

Non

intres in iudicium

cum
eins.

servo tuo, domine, Et tu eos per literas securos introducis in iudieium

Unde ego
non
literis

ilkim l'abulam,

quam

quidani in tarn effrenes mendacii gurgites

credo, scilicet venisse juendam

finxerunt,

veritate penitus

vacuam

mortuum
papyrimi
lo

cum
risse

veniariuii

ad infernum, per easque

petiisse libertatem, tunc occurignis)

daemonem, ijui legeus iuter manus (prae fervore consiunpsit secumque traxit in profundimi.

ceram

et

CONCLVSIO Lm.
Hostes Christi
candas verbum dei
Quia verbum dei
et

et

Papae sunt, qui propter venias praediest,

in aliis ecclesiis penitus silere iubent.

officium et

mens Papae

ut ante omnia, semper et ubique velit

novit.

ts

praedicari, sicut sibi

praeceptum esse a Christo

Quomodo

ergo credeudus est Clu'isto et sibiipsi repuguare?

At

uostri id audeut sicut

omnia.

Iniuria fit verbo longius tempus impeuditur veuiis

veniarimi neque
sit

CONCLVSIO Lnn. dei, dum in eodem sermone

quam
immo
illi.

aequale vel

-o

Satis patet ex dignitate verbi dei,

ex uecessitate, ciuu verbum

utile.

necessarimn ueque multum

CONCLVSIO LV.
est)

Mens Papae necessario est, quod si veniae (quod miuimum una campana, unis pompis et ceremoniis celebrantur, Euangelium (quod maximum est) centum campauis, centum pompis, centum ceremoniis praedicetur. Quia nihil in ecclesia est maiore cura tractaudum quam sauctiuu EuanUnde et hoc unicuni geliimi, cmn ecclesia nihil habeat preciosius et salubrius.
Et Paulus
dicit,

25

3o

i.iiov. I,

n.est opus, quod discipulis suis iniimxit tam repetitis vicibus.

se

non ad baptisandimi

sed ad euangelisaudmn missum.

Denique Christus

njoi.

11,56.

SHattri.

nisi in suam commemoEt Paulus i. Cor: xi. Quotiescunque manducabitis panem hunc et Melius est enim omittere calicem bibetis, mortem domini annunciabitis. sacramentum quam euangeliuni non nuuciare, Et Ecclesia statuit missam sine lectioue Euaugelii non celebrandam: plus itaque ponderat Euangelium quam missam deus, quia sine eungelio non vivit homo in spiritu, sine missa autem 4, 4. vivit. Tu omni verbo enim tjuod procedit de ore dei vivet homo, ut latius

praecipit,

sacramentimi Eucharistiae non celebrari

rationem,

ss

Resolutiones diaputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

605
sunt
in Jonc.

loan:

vi.

dominus

ipsc

docet.

Deinde missa

reficit

eos,

<nii

iaiu

eorporo Christi, Kuaut;vliinii veni, ffJadius spiritus,

dt'vonit

canics,

dividit

Behemoth, tollit vasa {'ortis et angct corpus ecclesiac. Missa nuiii prodost uisi iam vivo, Eiiangelium prorsiis omnihus: unde iu primitiva Ecdcsia pcr5

mittel>antur

cncriiunuMii

et

catwliiunoni
i(ui

us(pie

post Euaugt'liuni
et

iiitiTcsse et

tum

ti)ri.s

mittobautur ab

ii.s,

de coi-poif niissao crant,

nunc

etiaiu per-

niittunt iura

excomnninicatos usque post Euanjjcliuiu

ita

iiiteit'sse

missis.

Siout

loaunes praeouiTit Christum,

ot
111

cuaniicliiun missaiu.
sjratiam.

Kuangelium

pi-ostcrnit
si

iuuniliat,

missa

luuniJiatis dat

Melius

eri-o t'aeerent.

inissam

prohiberent.

Quam
lapsi),

puiclu'uni vei'o
ipsi

daemonibns speetacidum
veiiiis
indi<>:ui

id esse putas,

si

(|umii<1ci

veniarum effusores,
dant
illis,

inaxime

(puta Simimiaci

in

Caimiies

qiii

prorsus non egent veniis?

CONCLVSIO
1-,

EYT.

Thezauri Eeclesiae, unde Papa dat indnlgcntias, necjue satis nominati sunt neque eogniti ajiud populuni Cliristi.
Haee
est

assenii tani nianiiesta,

mors seeunda, q\iam merui. Ideo ut protestatione non egereiit

i)ost(|Uani
,

nnilta

iani

(hu

nuiie rursuni alii|U:ui(lo

disputanduni
20

est,

ideocjue et protestan(hun novissima protestatione in hac disiiie

putalione.
testis

Disputo ergo

et

t|uaero \eritatem, teslis k'clor, testis auditor

vel ipso haereticae pravitatis inquisitor.

CONCLVSIO
Temporales certe non esse
25

E^^I.

patet,

quod non

tani

facile eos

profundunt, sed tantummodo eolligunt

Satis patet experientia.

miilti eoneionatoruni.

CONCLVSIO

L\'lil.

Nee sunt merita Christi et sanctorum, (jnia haee semper sine Papa -operantur gratiani hominis interioris et erueeni, mortem infernumque exterioris.
3u

fere
id

Huius eonelusionis materia prot'unde nimis inhaesit at(|ue omnibus doetoribus ideu latius et tirmius probanda mihi
:

lu-nitus insedit
erit,

faeiamciue

eum

fiducia.

De

meritis
in

Sanetorum

prius.
i'uerunt ultra deijilum,

Dicmit enim, (piod saneti

V,

hae vita multa operati

videlieet opera supererogationis,

rum Eeelesiae
Et
sie volunt

i-elieta,

quibus

fit

quae nondum simt renumerata, sed in thezaujier indnlgcntias ali(|ua digna compensatio fec.
Contra quae arguo.

sanct<is

pro nobis satisfeoisse.

606

Resolutiones disputationum

tle

indulgentiarum virtute. 1518.

indidgentiae,

Primo.
sicut supra

Ergo indulgentiae non sunt

est

quod probo, quia non

scilicet,

sunt gratnitae remissione.s, sed alicnae satisfactionis applioationcs, et per omnia

argutum

de thezauro militantis ecelesiae,

nisi

quod tuno
nihil

nihil efiticitur virtute Claviuni,

i;ntti).in,i9.

translatio

qiiaedani

operum,

autem
s

quod tunc idem per

solvitur,
in

est contra

claves

verbum Christi: Quodcunque solveris. Item, quod agitur, quod de facto fit, quia si sunt opera sanctomm
certe
jier

Ecclesia isto

modo

s])iritumsanctum

non perniittuntur oeiosa

iacere,

sed de facto succurrent quibus possunt.

Seciuido. Nulla siuit opera saoctorum relicta iiremunerata, quia

atm.
,

secundum
lo

18.

omnes deus
Tercif).

pracuiiat ultra condignuni,

Et Paulus

Non

sunt condignae pas-

siones huius temporis ad futm'am gloriam &c.

Nullus

sanctonun

in

hac vita sufficienter implevit mandata

Q,uare nee ad indigeutias
satis

dei, ergo nihil prorsus foecerunt superabuudans.

aliquod distribuendum reliquenmt.

Consequentiam eredo
C'iuu

claram, sed
i5

maioreni
Suc. 17, 10. sit

Ita

probo, ut non

sit

duliitanda, sed ita credenda, ut eins contraria

foeceritis

haeretica.

Prinio, per illud Clrristi:

smit, dicite 'Servi inutiles sumus'.

intelligitur, nisi forte

Sed

ser\iis inutilis

omnia quae scripta citi'a, non ultra foecisse

quonmdam

insulsissimorum

hominum somnia sequamm-,

20

qui humilitatis, non veritatis gratia haec dici a suis Christmn voluisse gan'iunt,
Chi'istiuu
iBiiittii.

niendacem facientes, ne

25, 0.
j, 14.

Matt

.\'.\v.

ipsi non sint veraces. Secundo, per illud quod sapientes virgiues prorsus nihil voluerunt conmiunicare de

1. tior.

suo oleo, timentes ne ipsis

quoque deficeret. Tcrcio, Paulus i. Corin: iij. Unusquisque niercedcm accipiet secundum suura laborem, non ait 'seciuidum
Quarto, Gala:
recipiat
vi.

l.ii.

r,,

4f.alienum'.
in.

Unusquisque pro
in

se reddet rationem,

Et iternm:
25

2. tiov.

r,,

Ut unusquisque
id fecit

prout gessit

corpore.

Quinto,

omnis sanctus

debitor est dei diligendi

quantum

potest, iimno ultra

nee potuit.

Sexto, Saucti per opus eornm

scilicet moi-tem, mai-tyriixm,

passionem, non faciunt

quam omuium j>erfectissimum, ultra quam debent, immo

potest, sed nullus
in
aliis

faciunt
[)lus

quod debent,

etiani vix faciunt,

Ergo multo minus

operibus
30

feceriint
illi

quam

debuerunt.

Septimo,

Quod cmu

tot ego

argumenta pro-

autem pro sua parte nee unum, sed simplicem narrationem, sine scriptiu'is, doctorihus, rationibus loquentes, possumus immo debemus ab eorum sententia omniuo recedere. 8cd haec sint mea.
ducam,
lire

Nunc idem probo auctoritate sanctorimi patrum. Et jjrimo illud famiOnmes sancti necesse habent orare 'Dimitte nobis debita nostra', etiam tunc cum benefecerint, er) quod Christus nulluni excepit, quando
B. Augustini:

^.s

orare nos docuit,

*i. 32, 2.

8ed qui confitentur

cui

debita, certe

non superabundant.

Secmido

per ps. xxxi. Beatus vir

non imputavit dominus peccatum.

Et
dial:

infra:

Pro hac

orabit

ad

te

omnis sanctus.
dicit:

(iuam B. Hieronvmus
est

contra
*"

Pelag: egregie tractaus

Qnomodo

sanctu.s,

si

j)ro

impietate sua

21 Matt. xxij.

Resolutiones diaputationum de indulgentiarmn virtute. 1518.

607
\tcr

orat?

Rursiini:

Si est inipiiis, non est sanotus &c.

nicrciitiir sil)i

Itaque saneti

oia-

tionem et confesr>ionem snae impietatis

Tercio, B. Augu.stiiiiis
cjuid
5

nun imputari
iinplciitui-,

pci'catuni.

li:

i.

rctract:

Oiimia iiiandala

i|iiaiul(i (|iiic-

non impletur
inij)lente

igiioscit\ir.

Tractat
et

cnini ihiilem ([uaestioiiem,

niajjis

An

saneti

iui})leverint

mandata

ju'rfecte,

negat dieens, qiuul

ideni
Cont'ess: ix.:

ij^noseente
lioniiuiun

deo
vitae

(juani

liomine.

Quart,

Ve

quantumcunque
indi}i;ent

laudabili, si i-eniota mi.seric^rdia iiidicetiu-.

Ecec etiam
erj^o

saneti
CmoI' n.
i:..

niiserieordia in tota vita sua.

Ad

piixi

illnd

loh: Si etiani instnni

sn])crtliinnt

ijuippiani
111

liahuero,

indieeni

nieum

depre<'ah()r.

(.iiioniddo
li:
ij.

aliis,

qiii sihi

non

sulKcinnt".'

(^uinto, B.

Augustinus
pnta

advei-sus Iiilianuin
Cvpriaiiiini,

iuducit

deceni

autiquos

patn'S

eeclesiasticos,

Hilariuni,
Anilirosiniii,
et

Gregoriiun

Xazanzenimi, loaiuieni

Chrvsostf)inin)i,

Hireneuni,
antlio-

Olyinpiuni, Ketliici\un, Jnniicentium, in eandeni sententiani

ritate nititur,
u.

iiloi-nni

prohans nulliuu sanetum

i.

in liae \ita sine

peceato esse, sccunduni

iVre.

illud

i.

loau:

Si

di.xerinius,

(piia

peceatuni non

liahenuis

El

Im

dei.3oii.

i,s.

natura et gratia idem.

Ex

quibus et multis

aliis,

quae longum esset

sil)i,

liie

narrare, coneludo,

merita sanctoruni nidla esse snpei-flna

ut aliquando auda.x siiu, ea, (juae iam
2u

qnae nobis oeiosis snccurrant, Et

protcstor

clxi,

me non

(hibitare,

sed
in,

paratus siim ignem et mortem suscipere

qui contra sapuerit.

j)ro Ulis et

liaereticum asserani "uhk

Tarnen

per

impossibile

aihnittentlo,

((Uod

vere

supertiui^reut

merita

sanctis, nescio, si satis digninn

opus

fieret

ab Ecclesia, nt tani preeiosa merita

tarn viliter expenderet,

2.'.

scilieet

pro solutione poenaruin,

et

cum
iam

solutio poenae
sae))e dictum.
i'eren-

sit

vilissimum donimi Ecelesiae

et

vilissimis donabilc, ut

Martvnuii autem
daruni poenanim.

sanetorum poenae debent esse potius exemi)iuni

Sie enim oranuis,

quorum

fftsta

colim\is 'N'irtuteni (|n(i(|ur

]ti('

jiassionis imitcmur'.

Item, nee eeelesia mater tnne videtur

et

agcre, (juando
et

relaxat,
3u

.'^ed

(juando eastigat

coer^it,

nt patet

in

exeonmiunieationibns
infert,

censuris, quas poenas utique non

relaxat,
Hliis

sed potius
Si

tnne maxime,

(juando fuerit nuLxime sollicitu pro

suis.

antem

relaxat, (piasi despe-

rans hoc
tarn
\-ile

facit,

timens peiora evenirc.

et

Igitur

cum

sint poeiiarum reiiiissiones

sit,

donum

sola potesta-s

clavium

ibi

.satis

videretnr
si

eerte

non
im-

parva irrevereutia
3.'.

fieri

tarn egregiis laboribius sanetorum,

in

stert<'ntil)tis

pertirentur.

Multo melius B. Augustinus

eelel)rare delectat.

ser:

de

Mart}-:

Solennitates
imitari

martmun

(uou remissioues sed) exhortatiimcs

martyrionun

.sunt, ut

non pigeat, ipiod

Probata
thezaunis nobis,
4u

est itaque isla pars,

(juod merita sanctonun

ipsisniet sanetis,
nisi

non possint esse

quis
sie

cum

siut

penuria

pntet ca

uobis esse thesaurum, nou quia supcrflimnt, sed (piia est coiumunio sanctniniii.

13

Olympum A

608

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

((uod quilibet pro altern laborat, sicut

riuit in vita, et si
i(l

membiiun pro

niembi'o. sed

hoc fece-

nunc facerent,

iatercessione potius

quam

potestate clavis

fieret.

Sed hie a longe audio quorimdam acutiuu argiuneutiuB.

inquiunt, Sancti non fuerunt
sine

'Vermn

est,
6

peccato in hac vita, sed veniali, nillo-

minus phira potuerunt facere quam debuerunt'.

simis ingeniis
\tiiiale
ditficile

Cum

istis

quidem obtusisdico, id esse

est

agere in

iiac

re.

Tamen

breviter

peccatum, quia minus faciunt

veniale peccatum,

quam

debent, non autem id

quod

ipsi

iinguut sohuu

scilicet

rismu, verbmu leve, cogitationem.

veniale.

Est quidem hoc veuiale peccatum, sed

maguum

Venmi

etiam opus

lo

bommi optime

factimi est veniale peccatum, ut ex B. Augustino supra: Tunc mandata complentm-, quando quicquid non impletur ignoscitiu', quod in onmi opere bono fit: semper euim ibi venia pctenda est secundum orationem dominicam. Sed haec aliam tlisputatinnem requirunt, de quo alias. Inde

sanctus
esse,

Bonaventura cum asseruLsset hominem posse sine veniali peccato

defecit sanctus

is

iiticjue

homo.
scilicet

De
Hoc non

Secundo,

Merito Christi.

esse thezaurum indulgentianmi, dispute, I^sse

autem thesaurum
et

ecclesiae, liaereticus uegat,

et ideo verissime et solus

Siquidem Clu-istus

est

precium mimdi

redemptor,
thesaunis
20

unicus ecclesiae thezaurus.

Sed quod

sit

indulgentiarum, nego, douec docear, et causa negandi est:

Prima, Quia nidlis

nibus ostendi potest,
ut omnibiis notiun
cuius
i'etv.
iit.
3, 15.

(ut

iam saepe

dixi)

scripturLs id probari nee ratio-

Nee

ipsi, qui hoc tenent, probaut, sed snpliciter nan-aut,

est,

Dixi autem prius, quod in ecclesia aliquid asserere,

25

nuUa potest

ratio vel auctoritas reddi, est ecclesiam hostibus et haereticis

irrisioui

exponere,

1,

9.reddere de ea,

cum secmidum Apostolum Petrum teneamm- ratiouem quae in nobis est, fide et spe. Et Paulus, ut sit Episcopus
Hie autem adeo
so

potens in doctrina sana etiam conb-adicentes redarguere.

est

mdla auctoritas, ut, si hodie determinaret Ecclesia Romana partem affirmativam, nihilominus raaneret idem pericidimi, scilicet quia non possiunus rationem reddere aliam, nisi quia sie Papae et Romanae ecclesiae placuit. Sed quid ista, ratio faciet, si ab iis lu-geremur, qui Romanam ecclesiam non
seqnuntur, ut haereticis, Pighardis?

Hii non voluntatem Papae et Romanae

Ecclesiae, sed vel auctoritatem vel ratiouem probabilem quaerent,

iste est

Et

certe
3-.

mii vel imicus scopus in

ista

materia tota.

Secunda,
Ecclesiae
et

Omuia argmuenta
meritis

hie plus valent, quae de thesam-o mihtautis

sanctorum

adducta

sunt, scilicet:

Primo, quod tunc

indulgentiae non sunt

indidgentiae , sed translationes

operum alieuorum ad
et
re:
c.

alios et Vera ac legitima satistactio, quia id tacimus,

quod per alium facimus.

At per iudulgentias
poenitentialis

(ut

clicit

Canon

li:

v.
ait

de pe:

Cum

ex eo)

*o

satisfactio

enervatur,

non

'trausfcrtnr\

sed

'enervatur'.

Resolutiones disputationum de indiilgentianuii virtute. 1518.

(309

Secnndo, quod timc Ecelesiae daves luhil faoiunt et vere vilificautur, qnia non solvunt, seil lipitiiin alio traiiHfeniiit. At imi)iuni est ilieere, (|UtHl clavis

non solvat:
timc

Si

aiiteiii

facto sine clavibus

5

sulvit, totiini tollit. 'JVirio, quod merita Cliiisti di' eadem operantur: non euim erunt ociosa. Quarto, (luod
si

insigiiis fiot

irrevcivntia nieritis Cliristi,

ii)St'

solumniodo poenao rolaxatimii

Coiitrariiini
extiniiilant

expcndciitiir,

cum

per

e:\

tiicrit

(xiMupliun oniniiuu iiiartynini.

ut
iit

itaque erit

iiaturao

incritin-iiiii

Christi,

serviant

pigiis,

qiiac

etiam ferveutes.
Teroia,
10

X'ilissiminii

i;st

cnim,

iani dictuni est, reuiissio poenao.

:

Kespoudeant

milii

ad

istani coutradictioueni
et luiauimiter

B. Tlionia.s et Bona-

ventm-a et sui

sequaces oonstanter

dicunt,

quod

opei-a

bona
Ksto

sunt meliora qUiini induigentiae, ut supra satis est diituni.

Vera.

Esto ergo haec

Christi.

Item, per indulgentias applicantur

et

et

oxponduntm- merita
asseniut.
ojicra

etiam iiaee vera, qnia

ineoinparai:)iliter
i:.

iumc

<<

instanter

omnes

Item, merita Cliristi

iininn

snm

meliora

i|uam

bona

imstra,

sula

licma.

Esto etiam

iiaee vera.
et
inti'ro:

Hie ego eonehido

et soliim

intbelix,
id

qui non
,

dimittit opi'ia >na lioiia

quaerit

opera

("liristi,

est indiilgentia.s

eum

.sit

omniiim
Christi:

l)las-

phemiarum ultima
ergo opera Christi
20

sentina,

sua opera bona

jn-aeierre

o]K'ril)iis

aut

non sunt tliezaurus indulgentianim, aut superhit nn'ser, qui non omissis omnibus priuK-eptis, etiam diviuis, solum indulgentias redimit,
id est merita Cliristi.

At

eontra .
et

Thomas

et

Bonaventura dicunt, cpiod non

ergo non smif

sunt praeeeptae indigentiae

sunt viliores bonis operibns:

opera

Clu-isti, et

tarnen sunt opera Christi simiil et semel.

>b

At forte, ut sunt arguti, respondebmit per Aristotelieas distinctiones 'Vcrmn est, merita Christi ut simplieiter sunq)ta sunt meliora nostris operibns, Sed sie non simt indulgentiae vel i)er indulgentias sie non applicantur, .\ceipiuntur auteiu,
applicantur'.

prout solum sunt,

satisfactoriai'
dicis.

])ro

poenis et

isto

uKidn

Kespondeo: proba, (piod

qui<l, si

iu)lim istud tibi erederc

nnda narranti? probare iubeor

30

spiritus,

an ex deo

sint.

eeundo, ubi nnnei.^on

Talia
ut

4,

illud est,

(|uod supra dictiun fuit, ideo illa per venias dispeusari, <juia non

essent remunerata, sed (piia feeissent

qnaedam,

(piae

non debuerant?

ergo sunt

tarn vilia merita,

ut

nullani

aliam recipiant mereedem,

sie:

quam
talia

sint aliorum

pigrorum satisfactiones?
nobilissima
et

Tunc arguo

opera snpererogationis
ita.

simt omniinn
3:.

perfeetissima.

Admittitis?

Et

non

remunerantur martyribus vel

sanetis, sed eoneeduntiu- j)igris et stertentibus?

et

Et

sie saneti

remunerantur secundum opera

aliis?

merita sua minora,

(piia

per-

fectiora

relinquunt

t^uis

ita

insaniat,

oro?

Ei^o

S. Catherina

pro

mart}Tio
ei
4,1

et virginitat<'

sua nihil aeeepit, sed haec; R-(^lesiae

relinfpiit et suflieil

praemium

dixeris,
illud

orationis, vigiliarum et aliormn bonorum opcrum'.' (^uod si quod simul et pro eis remunerati siuit et simul ea reli(iuerunt ubi quod dictum fuit, esse <|uae<]am (piae non sunt rennmerata N'ides
,
".'

ne quid

sit

sine auctoiitate loqni et

SBerte.
I.

per tenebras divinare?

:i9

Sut^et?

610

Resolutiones disputationuni de indulgentiarum virtute. 1518.

Quod

si

impium

est dicere,

debuei'unt saucti sie siut vilia et eis

est Christi opera,

quod opera supererogationis vel plura quam non remunerata, quanto magis impium
sie vililicure!

quae omnia sunt superabuudantia ,

Quare
s

indulgentias ita

maguificare et tamen rursiuii

nostris operibus eas minorare,

hoc est Christum

et

et sanctos eius in suis meritis blasphemare, nisi id erronee

non volenter
Quarta,
scilicet:

tiat.

Resumo argumentimi, quod

ieimiare aut

glo.sa

de pe:

et re:

c.

quod

auteni,

adducit,

Si indulgentiae sunt remissiones poenarimi

omniiun, non

debet

homo

ultra

bona

facere.

Nee

solvitur per hoc,

quod

sit
lo

incerta remissio, sed blaspheniantiu' potius claves Ecclesiae, licet

*irt
9,
1

emn

iuvcnt

in

hac sententia

omnes ferme doctores

sit,

Scholastici.

Illud

autem,

quod
ix.

nescit
credit,
-lvrb.

homo an
nescit

aniore dignus
sit

intelligitur

de

tiituro eventu,

quia qui nimc

Ecelesiast:

an

in

fide

perseveraturus.

Uude ibidem
iusti et

9, 2.

statin! additur:

Nescit

homo au amore

vel odio dignus sit,

sed omnia ser-

vantur incerta in futunmi, premisit enim: Sunt

dei &c.

opera eorimi in
et

mauu
dicit

i:>

Quod

si

remissionem culpae laciunt incertam, niidto magis

sit,

poenae,

cum

culpa manent et poenam quoque mauere necesse

sicut

ibidem

glosa,

quod remissio illa intelligitur, quando per contritionem (immo per fidem Clavimii) omnino deletimi est peccatum. Quid ergo sunt indulgentiae?
incerta donatio?

Absit,
fiat.

absit,

ut

tarn
(ut

inipia

illusio

ab Ecclesia
venitiu-,

Christi,

20

innno clavibus,

Tmii enim vere

quidam

dicunt) indulgentiae essent

(|uaedani impiae fidelium deceptiones.

Ad

istum errorem

dum

quae-

rinuis per opera nostra et nosti-am iusticiam iustificari potius

quam

per fidem.
nihil

Ideo de contritionibus tantummodo docemus, quando optime docemus,

de

fide

clavium quae maxime

omnium docenda

erat.

Sed supra de

iis

latius

2r>

est dictum.

Aut ergo indulgentiae non sunt thezaurus meritornm sanctonim,

aut optime sequitiu", quod consecutus debet quiescere ab operibus suis bonis

pro peccatis.

Secimdo, quod

ista solutio sit

impia iu Cliristum, quia,

si

per venias
30

mihi impenduntiu' merita Christi, et ego adliuc incertum habeo, mihi esse
peccata remissa, ideo adhuc operandiun pro eorum reniissione.

Tunc

sequitm*,

quod dubito, an merita

remissionem peccatorum.
sed sufficientia credo,

Christi applicata et donata mihi sint sufficientia ad

Quo

dubio quid execrabilius ?

si

Si

autem non dubito,

impiissime foecero,

opera

quam
opus,

indulgentias, id est opera Clu-isti milii impensa.

mea meliora putavero Ego enim si unicum

3-'

immo

milies

obtLnere,

seciu-us

siun

milesimam partem unius minimi operis Cliristi possem Cessemus itaque operari de redemptione aeterna.
illis

nostra opera pro peccatis et nihil nisi indulgentias redimamus, quia in

11 in hac solutione
intelligitur

CDE

ed. Erlang.

12 dignus

sit,

quo probat solutionem suam,

glosa.
Sidutii)

CDE

ed. Erlaug.

28 pro peccatis, ut argnit

ista

autem

ipsius

glosae etian inipia est in Christum

CDE

ed. Erlang.

Resolutiones tlisputationuni

ilo

inJulf^entiaruni virtiito. 1518.

011

iioii

lUHiui

opus, sfd

(iiniiia

merita Christi,

iicc

litiius

snlmn, s.d Diuniiim

jirojjortionc boui-

sanctonuu
tatis

cou.stHiiiiimir.

("um itaque merita

aut
ijjsa

Cliristi

luilla

nostris pos.siut coniijaruri,

nou sunt tlipzaurus iudulpcntiarnni.

i)|)(Tibus

aut iiululj^cntiao erunl

5

|>raofcreudat'
fiet

(mmihus

oinuiiuu |)rac((|itonMu
Dciiulr
nu'rita

dei,

aut mcritis Christi

qu(K|ue vido
sutliciTciit,
(|ual('

sumimi omnium
([Uod
luiic

iricNcrcntia et lilasplicniia.
solius ('lu'isti

id

est,

thczauni, (piasi

UdU

adduiit

nKTJta
IS.

Sauctoi-uni,

item merita Ecolosiac

<'uin cactcris".'
r('ct<'

militaiitis.

At
et
1"

dicis

'Krgo uc

'Iliunia.-

adco crravit

N'iiii(|uiil

Papa

uuivcrsa Ecclcsia
I\('S])oudi'o

(M'rat

(piaf ita .sa|)itV

Au

tu sohis

sa])ics et iiriiiiusV'

|)riinum:
et

Nou sum

sohis,

scd

vcritas nicc-um et

luulti alii,

scilicct

(jui

dubitaveruut

adlinc diiliitaut,
reuiissioues

(|uid

valeant

iuduigentiae,

Nee

peeeaut eo duljio,

eum

siut

tautuui

poeuaruui, quas sive quis

orit.

crcdat sive iion, sive oonseipiatur sive nou, uiiiilouiiuus salvus

Secundo: Et Papa meoum

!.'

est,

quia

et.si

eoncedit iudulgentias, nns(iuaTii

iniuio

tameu
.sose

dioit,

quod

siut
li:

de thezauro
v.

meritoruni Cliristi et Eeclesiae,

declaraus dieit

de pe: et

re: c.

Cum
non

ex eo, (|Ud siut cnervationcs

poeuitcntialis satist'actionis, sed enervatio

est im|)ensio

meritorum

'hristi,

sed tantuMuiiodo subhitiu pocnannu.

Tercio:
20

Et

tota ecclesia meeuiii, (juia Eoelesia uti(jue euui Pa])a sapil

S(>d iaui dicttun est,
S.

et sieut

Papa

sajiit.
si

quid Papa sentiat.

iiisio-iios

Quarto: Et
viri

Tliomas,

15.

Pionaventura, Alexander Ales siut

J'ctro Paludaiio,

eum

suis discipulis

Antoniuo,

Augustiuo Aneonitauo
iustuni est eis praeferre

praeter Canouistas, qui

omnes eos sequimtur, tarnen

veritatem primo, deinde et auctoritatem Papae et Eeclesiae.

1'.'.

Nee

mii-uin est,

tantos

viros

in

hoc

eri"a.se.

Scholastici erra.sse arguunt!

tot universitates, tot in
illis

Nam Immo

in

(piautis,

(|uaeso,

B. Thomani

etiam

quod
et

maiu.s est, iam plus trecentis annis

aentissima ingenia, tot ingeuiorum pertinaeissima

tarnen

studia in

uno Aristotele laborant,

adhuc non solnm Aristotelem

per nniversam
niliil

non
30

intelligunt,

verum etiam errorem

si

et fictam intelligentiam

pene eeclesiam S])argunt, (pianquam

sapientiac adepti esseut,
liabeiit,
et

etiam intelligereut

eum
,

egregiae

pi'acsertim in eis libris Anstotclis

(|nos

usitatiores
e. iiij.

in (piibus

vel

ipsiusmet testimouio a|)ud

in

Anlum

Gelliuni li:xx.
uisi

(regorium Naziuizenum

ser: adversus Ai'riauos

nou

merus Ingoforte
huitis

daedidus et logomaehus deprehenditm-.

3.'.

Audsix, impudcns, temerarius

aetatis
et

hie videor,

at<(ue

utinam mihi

tantum sujieresset

oeii,

ut

tcmeritatis nieae rationi'm redtiere et vcrl)is mcis tidem taeei-e

)iossem,

forte

efficerem,
et
iiliis

ut non fmstra sie sapere viderer.

Non

Ari.stotelem
ce])it,

cum

Platoiie

eoncordarem, (juod Joannes IMcus Mirandnlamis

sicut

sed Aristotelem
est

suis coloribus pingereni,

I"

artifex

verborum

(ut Gregorius

digmuu est pingi eum, qui ex profcsso Nazanzenus ait) et illusor ingeniormn.

Si

22 Ang: Anco:

A
39*

612
itaqiie

Resolutiones disputatiomim

de indulgentiarum virtute. 1518.

per tantum tempus in tantis ingeniis permisit deus tantiira uubis

qiiid

et

tenebrarum dominari,
(.sicut

adhue nobis

ita

seciiri

placemus

et

non potius
Chi-istus

Cliristianos decet)

omnia nostra

siispecta

habemus, ut sohis
nostriuii?

sit lux, iustieia, veritas, sapieutia,

omne bonum

Igitur sancti

illi

viri

cum

viderent, Aristotelem ab indoctis et Cliristum

ut eraiit humiles

ignorautibus

in

tanta authoritatis veneratione haberi, ipsi,

sensu, pia simplicitate simt secuti et in errorem lapsi caeteris occasio fuenint
tot turbinum,

oplnionum, quaestionum, errorum, sicut in Scholasticis doe-

toribus \'idemus,

Et
in

digni fuimus, qui Clu-istum relinquimus, ut ipse

quoque
infiniti
10

nos derelietos, etiam per electos suos, in ofcasiouem daret en-oris et

,fifj.

14,9.
14, 4.

laboris,

Sicut

ait

Ezech:

xiiij.

Propheta cum erraverit

et

locutus fnerit

ifi.

verbum, Ego dominus decepi proplietam illum, Et ibidem: 8i venerit ad propbetam iuterrogans me \>ev cum, Ego dominus respondebo ei secuudum
nuiltitudinem

imniuudiciarum
et suscipienda,

suaruni.

Ideo ciuu timore

et

iudicio

sunt legenda

etiam a magnis

et sanctis viris tradita,

omnia secundum
Probate

u.

'i'^3iJl;^4^5; Apostolum: Omnia probate, qiiod bonmn

est teuete,

Et

ilbid loannis:

Spiritus,

utrum ex deo
ii

sint.

Quae

consilia

qui

omiseriut et

confisi fuerint, sicut

qui dicunt 'Malo

cum

tantis eiTare,

in hominem quam tecum recte

sapere', digni sunt,

quos etiam contemnat

et relinquat consilium.

Qid cnim
Ita
20

consilium Spiritus spemit, cur non spernetm' merito a spiritu eonsilii?

et in indulgentiis factum est.
effen-i (ut

Cimi viderent sancti homines

et
et

illas

vulgo tantum
et

solet

vulgus facere semper iudieium Paridis

credere,

Midae)

nollent

tain viles

eas

coeperuut vel

fingere

honestum

preciosum eorum

l'undanientum, quia nulluni aliud occurrebat nee uspiani erat.

Ad rem

itaque redeamus et

meritum Christi quaeramiis,

Tarn causa

et

probemus,
merita
nisi
(ita

25

non esse thesamnun indnlgentiaruni.

Chi'isti.

Quinta, Nidli datur gratia contritionis ,

haberet,

quin simi

ei

deutiu'

Ergo ante indidgentias habet thesaurum meritorum Christi, et non proficerent ei indulgentiae secundum opinionem ipsonun
Nara per
Christo patre
siio,

enim sapiimt sublimiter de remissione poenarum).

auc.
1:1,

contritioneni

30

3ci.

SRm.

8,

homo i'edit in gratiam, sicut filius prodigus cxuii 9, 6. Onmia mea tua sunt, Et Isa: ix. Parvulus natus 32. nobis. o: vj. Quomodo non omnia cum lo
11
ff.

qui dicit:

est nobis et filius datus est

nobis donaA^t?
ii,

Sexta,

Alioquin

fbeliciores

essent

in

Ecclesia

qui

simt

peiores.
a.s

Dictum
dabitur,

est enim,

quod indigentiae prosimt criminosis duntaxat

et iis dabitm*

tiiezaurus

meritoriun Christi.

Pueris autem, virginibus ac innocentibus non

quibus niaxime debetur, iimuo qui habent

facit

eum

soli.

Sed

id argu-

mentimi parimi
iiKlulgentia.s

apud

eos,

qui

credunt omnes poenas toUi nee posse

conferri peccatoribus sine conti'itione,

quod ego non credo.

scdicet

Ultima,
merita Christi
sciiicct

quam
et

secura fert

ipsa conclusio

probationem,

quod

40

sauctorum eins sine Papa operantur opus suum duplex,

Proprium,
id est gratiam, iusticiam, veritateni.

jiropiinm et alienum.

Reslution(!.s ilispuUiliomiiii

di'

imliilfjfiili.inini

vii-tuto.

1518.

(jl3

patieiitiam, mititateiu in spirilii liomiiiis

dwti,

cjiiia iiisticia

Christi et nieritiini
ajjmis dci,
in
coce^i'H'
i.-'s-

eins
qiii
tiiis
5

iii.stifioat

ot

remittit

pewiata,
I.a:
in

siciit
xliij.

loaiiiics

ait:

Fa-vv

tollit

pecrata

immdi, Et
iii'acliuisli

Scrviic nie fociKti

tni.<,

iniiiuitatibns^ci. m,
(|ni

24i.

et

laliorcni

iniiii

pircatis

P^go

ego >nin
delet

dclco

ini(|ni<at<'s

Unxs

et

jK'ecatornni

tnoruni

non recordahor.
,

autcni nierito
sint

suae j)assionis, et isto

thezaiu'UK a])ud

modo
svA

coneedereni
dti

(pKxl
(|iii

nierita Cin'i.sti
noliis
dicit
jicr

i|nidani
cfVR'ax
:

non Keelesiae,
ini|)etrat

|iatiis,

snft'ragiuni

deuni

n missioncni
Et

eni])ac.

Sic
xij.

in

loh

jH'r

tigurani

Oiet 42,

s.

Faeieni eins snscipiani,

in

Apostohis Heb:

Sangniueni
et

C'in-isti

melius

tniiv. 12, 24.

clamanttMii (|nam Abel, (piia sangnis

Abel vindictam

iram postnlat, sangnis

Christi
IsaiiLs

miserieordiam
vocat
0. xxviij.),

elamat

et

interpellat

pro nobis.

Aliennm

(sie

enim
21.

id est erneeni, lal^orem,

poenas varias, denicpie mortem Snt's.

et

infenium in earne, nt destrnatur

super ten-am

eorjjus peceati et mortifieentni-

membra

nosti'a
''

et eonvertaiitur peceatores in iiifernum.

Nam

qnieunqne

in

Christo bajitisatm* et renovatnr, ad poenas, ad ernees, ad niortes ])aratnr,

44,
2.1.

ut aestnetnr sicnt ovis oeeisionis et mortitieetnr tota die, sient ait ]>saJmus:'4>j.

Ego autem ad flagella paratus seu ordinatus snm, et dolor m(>ns in eonspectu meo semjH'r. Sic sie o])ortet nos fieri conformes imagini filii dei, nt (|ni non
aceeperit crueeni
2u

'Cf.

38, is.

suam

et

seijuutus

f'uerit

enm, non

sit

eo digmis, etiam

si

sit

onmlbiis iiidiilgentiis plemis.

Quo

eirca

nunc vide,

Xnm

quo tempore eoepit Theologia Seholastica,

id est illusoria (sie euini sonat graece),

eodem evacuata
(id est

est

Theologia erueis

suntque oninia plane perversa.

abseondito loqueus) ])oenas,
55

Theologns cnicis

de deo crueifixo et

ernees,

mortem docet
,

esse thezaunnu ninninm

preciosissimum
logiae

et relicjuias saeratissimas

quas ipsemet dominus huius theotactu

conseeravit

beiiedL\it(|ue

non
et

solnin

suae sanctissimae earnis,

eas(|U('
liic

sed et amplexu suae supersanctae

vere oseulandas,

divinae voluntatis,

r(li(|uil
([ui

quaerendas, am])lexandas.
ei

(^uin beatus et benedictns,

dignus
30

fuerit

deo visns, ut

donentnr h thesauri reli(|niarum Christi, innno

cui

qni intelligat sibi donari.

Xam

non

otVenintnr".'

Sieut B. lacobus

Omne3c'.
est

2.

uaudinm existiniate, fratres, enim omnium iuiec gratia et

cmn

in tcntationes varias inei<leritis.

lios

Non
loca,

gloria, nt

aecipiant tlnsauros, sed eleetissialiaijuc

morum
3h

filiornm

dei.

Multi peregrinantur Romani

sancta

iil

timicam Christi, ossa martvrnm, loea et vestigia sanctonnn videant: piod non damnanuis qnidem, sed hoe geminuis, (piod vei'as reli<|uias, seilicct passiones et cnices, quae sanctificavenmt ossa et reli(|nias martyrnni et taiita
veneratione feeernnt digna,
ita

neseimus, nt non solnm non aeeeptemns oblatas

domi, sed summis

viribus repellannis et perse<juanun- de loeo in locnm,

id

enm

IM

apud deum postulare, ut deberemns snnniia siti et iugibus lachrymis darentnr nol)is taiu preeiosae reliquiae Christi oniniuni sacnitissimae tanquam

donum

eleetorum dii

filioruni.

Sie ns. xv.

titiiluni

in

lielmieo

iirtnr lKii)ereVJ.

le, 1.

23 sintque

gl4

Resolutiones tlisputationum

ilr

indulgL'ntiaruiu virtute. 1518.

Miclitiuii, (jiiod
*i. 0,
1.

luuTUin

iiisigiif

vt'liit

imiiuisculum

intelliga.s,

funi

il)i

iion

nisi

passio Christi cauatur,

voliiut potiu iocale

Et psalnuis Ixxix. Teistimuuiiun Asapli, (jiioil Asaph seu douum delitiosnni Aisajih intelligere,

iTiiditi

et ibi

tanieu cruci personat hymnus.

Quill tarn saiictae sunt eiusinodi reliquiae et taui preciosi tliesauri, ut,

cum

aliae possint ervari in terra aut ut honorificentissime in auro, ai-gento,

geiumi.s, serico, liae

nun possunt

f^ervari nisi in caele.^tibus,

vivis, ratioualibus,

inimortalibiis
et

puris,

sanctis servaculit-,

id est cordibus fidelium,

omni
tides

aiu-o
viilgi,
lo

gemina

inaestiinabiliter

precitisioribus.

At nunc adoo

deest

qua haue
fices

religioneni taliuin reliquiaruni colat, ut etiaiii .suiinni quidaiu Pouti-

authores et diices eis fuerint iiou niddo repellendariun sed etiain perse-

([uendaruni, adeo ut Turcas Norare voluerint, deinde et ipsos Christiauos in

peioreni
sui

quam

inlenii daimiatioueiu

cxconmiimicare potius
corporis

quam

vellent obiilum

ceusus remittere,

nedum uomiais aut

Clu-isti,

iniiiriam

sustinere,

Qui
is

tarnen iuterim niliilomiims cataractas caeli aperuerunt et inundaverunt thesaiiros

indulgeutiarum et meritorum
datus
1.

Ita ut et hoc dihnio prope sit pessuntides

orbis

Christiaiius

nisi

ine

fallit

mea.

Theologus vero gloriae

eov.

2, 3.

(id est

sed

cmu Apostolo solum crucifixmn et abscondituni deum novit, gloriosum cum gentibus, ex visibilibns invisibilia eins, ubique presentem,
qui uon
et loquitur) diseit

omnia potentem videt

tatis

ex Aristotele, (piod obiectnm volunvero odibile,

dissentiens

2u

bonum summum bonum

sit

et
et

bomun smmne

amabile,
amabile.

malmn
Et

ideo

deum

esse

iiide

Tlieologo

criicis

diffinit,

thesam'um

Clu'isti esse relaxatioues

et sohitiones

poenariun tanqnam

remm pessimarum
et

et odibilissimanim,

Contra Theologus cmeis, thesanruni

Christi esse impositiones et aUigatioiies

poenarum tanquam

reriun

optimarnm

ss

amabilissimarum, Et tameu adliuc

ille

accipit jjecimiam pro suo thesaiiro,

huius nee gratis oblatimi diguantiu" vel intuitu, sed persequimtur denique.

Sed quis
3cj. 66,
1. ffiot.
1,

erit

iudex horiim, ut sciamus utrum aiidiamus?

Ecce, iuquit

4.1sa: Ixvi.

Ego

eligam illusiones eorum,

Et

i.

Cor:
si

i.

Infirma mundi elegit

3o

37.

deus , nt
est,

eoniundat fortia &c.

nobis
restat

Quod
si

iudicium

adeo placet, ut veiiim

loqui,

id

confitendum,

volumus vera
si

qiiod

thesaiiri

indulgeutiarum sunt

omnium maxima damna,

sit

intelligautm-

eo

(jiio

modo
dei ab

ebucciuantm', scilicet esse eos omniiun poenarum remissionem, non tantum

Canonicarum, ciun nou

hominibus
et

malus

damnum quam

toUi

imaginem
de (juibus

filii

eos

spoliare

thesauris

iuaestiinabilil)us,

S.

Hagnes

35

iucunda et beata

iactsiutia superbiebat,

appellaus eos vernantes, choruscautes

gemmas

ac oruameuta, monilia preciosa &e.

CONCLVSIO
Thezauros
Ecclesiae
S.

LIX.
dixit
esse

Laurentius

pauperes
40

ecclesiae, sed locutus est usu vocabuli suo tempore.

-2

l.xxix.

fd)U in allen Sluflabcu

21

illius

uec

Resolutiones dieputatiomim du indulgentianim viitutf. 1518.

615
nnn est
sed

Patet

satis

iis,

(jiii

lcpii(l;nii

S. Laiireutii

vidoninl.

drindc

uunc usus
urano,
.

v()cal)uli,

ut

tliczaiiios

Kcrlcsiac

vocciit

li.imiiu's

|)au|ifics,

patrimoiiiiiiu Cliristi et
(

S. IVtri

aii)icllaiiius,

jUdd palca
\)s.
ij.

(|1ic(Imiii,

sine taiiicn
(

'(.iislanliiii et

dcdit

i'cclcsiac.

Ideo et

iil>i

dciis

dicil

'liristo: 'W. 2,.

Postlila a nie

dal) tihi <rciitcs in hacredilatoiii et

|)o.<scssiuiu'ni

tuain (cr-

niinos terrae,
ipiin
erit
iKisti-u

iiitellijii

opurtet
si(|uis
et

oppida

et atrros al) orieiite in

alitei-

oeeidentem.

Alio-

teni|i(ire

|(ii|natnr

de

ivliiis

ecclcsiae et spiritualibus, ecclesiae dixerit divitiaH,

l)arl)arns nobis, licet

l.anieiitiiis

liiciiltatos

sed nun sulas.

lu

CONCLVSIO

I.X.

Sine tenieritate ilieiniiis f'lavcs Ec(desiae (nierilo Cliristi donatas) esse thezaiiruin istiiin.
Si

istnd merituni vocaretur et tliesaiirus iiidiiip'iitiarnn), seiliect jiotestas

Claviiini,
15

plana est intclligentia.

sit ecclesiae,

Niilliis

eniiii

duhilat,

(piin ineritu Christi

douatuni

quicquid douatum

est.

CONCLVSIO
C'laiiiiii est

LXl.

enini, (jikmI ad remissioiiem poeiiariini et easuuni

sola snfficit potestas Papae.

Prohatiir ex ipso stilo Papae,
20

dum

niininiaiii nieiniiiit nK'ritoniin Christi

in ligando aut solveudu,

sed

tantumniodo

dicit

de plenitudiue potestatis ex

certa scientia et

motu

proprio.
oniniiini sententia probantiiini, indiilgentias virtute

Sccundo ex conimuni
illins

verbi donari, ubi Christus dicit: Quodeniiijue solveris <te.

nisi

(iuod verbum
(iuare et ipsi

OTatid i6,i9.

putant sine vigore esse,

2".

potestatem donandi

iierniitteret.

solani potestatem intelligunt siifficere, niilla

antem auctoritate probant tluaui|uae taiueii

sdiiat
iiieriturnin.

nim, sed hanc

auctoritateni velut suffieii^nteni addiieiint,

nudam

j)otestateni,

nun

auteiii
etiaiii
,

appeatinneni
in
aliis

Tercio,

Alioquin

ligationibus et solutiombiis intelligenda

saeerdotali
oflfieio

esset distribiitio
30

meritonini

jinta,

(|nand()

exeoiiimimieat,

absolvit,

ordinat,

deordiiiat, statnit, abrogat, |)raeeipit,

proiiibet, dispensat,

niutat, inteqn-etatur.

In

hiis

enim

(iinnibiis agitur virtute istius verbi:

Quod- awaiii). i6,i9.

nun

euiK|ne.

Si ergo in istis non est necessaria distribiitio nieritoriiin, sed snflieit

potestas

nuda

claviuni,
sit

(|uantonuigis

in

reniissiune j)oenaruin Canonici

cum
3h
fit

talis

remissio

nihil

aliud ijuam absolutio a poenis,

immo

si

uspiani

distribiitio
ibi

meritonini Christi,
enini
reeonciiiatiir

inaxime

fieri

dcbct

in

absolutionc xconinirsuni
declaratur
(piare illud
aHotti). i6,i9.

nuinicati:
partieejis

Ecclesiae

pcccator

et

bonortiiii

Christi et Ecclesiae.
solveris,
aliis

Nulla

itacjue est ratio,

verbum: Quodcinifjue
non etiam
40

iu

indulgentiis iiieludit thesaurum Christi et

in

onii)it)us

sojutionibiis,

cnni

sit

eadeni aiictoritas, eadeni

verba, eailem sententia in Ulis.

(jjg

Kesolutionos disiiutvitiomnii de indidgL-ntiarum

in veuiis

virtutc. 1518.

Quarto, 8i solvere \wv claveui

et eifupiniiem
tliesauri Ecclesiae,

dandis

iiiiportat

apcrtiouem

ergo per opposituni

ligare importabit coljiotestates

lectionein et

iiiclusioneni tliesauri eiiisdeni.

Simt enini contrariae

miiKjuam
est

et fontrarioriim operuni.

Sed nusquaui
et tarnen,
si

et

usus coliigcndi aut

:.

iueludeudi

liuiie

tiiesauruni,
est,

solutio et etfiisio est, etiain inelusit

sioneni esse necesse

eum

utruiiKjue douatuni
ligare
iutelligitur

eeelesiae, nee fnistra aut

vaue donatmn.
torem
facere, sine

Ergo

sicut

sine coUeetione tliesauri debi-

facere, uec alicjuid ei positive aiifen-e, ita solvere cogit intelligi liberiun

expensione tliesauri positive.

CONCLVSIO LXn.
Verus thezaurus Ecclesiae
gloriae et gratiae dei.
Satis

10

est

sacrosanetum Euaugelluni
in

ineoguita res est Euangeliuni dei

illo

multa

]inrte ecclesiae:

ideo

paulo latius de

diceudum.

NUiU enim
nihil

reliquit in

imuido Christus praeter

tradidit

solum Euangeliuni.
i.

Unde

et

servis

suis vocatis

quam nmas,
ipsmu verum
suis,

i5

talenta, pecuiiias, denai'ios, ut

2.

ex

iis

ipsis vocabiis thesanix)runi

dicit sese

UM4. thesaurum esse ostenderet.

13,44.

Et Paulus

tliesaurisare

filiis

Et

iBiaiif).

Christus thesauruni absconditum in agro. Et hoc ipsuni, quod est absconditus,

facit,

ut

sit pariter et ueglectus.

Km.

1,1. 3T.

Est auteni Euangeliiun

dei incarnato,
salutis,

secundum Apostolum Rom:

i.

sermo de

filio

uobis sine meritis in saluteni et pacem donato.

Est verbuui

3ci.4o,9.52,7.

verbum gratiae, verbum solatii, verbmn gaudii, vox sponsi et sponsae, verbum bonimi, verbum pacis, Sicut ait Esa: xl. Quam iucmidi pedes euangelisautium,

euangelisautium

pacem,

])raedicantium

bona.

Lex vero

est
2.1

verbum
nsov.
16,56.

perditionis,

verbum
et

irae,

et rei,

verbum

inquietudiuis ,
peccati
uisi

verbum tristiciae, verbum doloris, vox iudicis verbum maledicti. Nani secundum Apostolum
irani operatur,
,

iRijm. 4, 15.
SHiira.7,5. 13.

IjCX
nihil facie

est virtus

lex

est

lex mortis: ex lege

enim

habemus

malam conscientiam
le.x

inquietum cor, j)aviduni pectus a

tollit

peccatorum nostrorum, quae

ostendit nee

nee dos tollere poslu.x

sumus.
3ci.35,4.40,i.

Sic ita(|ue cajitis ac tristibus omniuoque des|ieratis venit

Euangelii

3u

et dicit:

Nolite timere, Consolainini consolamini, popule meus, Cousolamiui

dei, ecce

'''-,^'J*
1.

pusUlauimes, ecce deus vester, Ecce agmis

qui
a

tollit

peccata mimdi,
iusticia,

eov.

1,

30.

Ecce

qui

solus

implet legem

pro vobis,

qui

factus

deo vobis

sanctificatio, sapientia,

redemptio, omnibus qui credunt in eimi.

Hoc

suavis3.1

simimi nuncium
in

cum

audierit couscientia peccatrix, reviviscit et tota exultat

fiducia,

tripudio plenaque

iam nee mortem uec amica mortis poenarum

ideo
qui

geuera tbrmidat neque infernum:

poenas adhuc timent,

j)otius

nonduni

audiveruut Christum nee vocem euangelii, sed vocem

Mosi.

Ex
nostris

hoc itaque Euaugelio

sed
gratia

nascitiu- vera gloria dei,

dum docemur, non

iiupletam

operibus,

miserentis

dei

in

Christo

legem

et

4u

Resolutiones (liputationuni

ilc

intlulgentiarum virtute. 1518.

(;17

implei'i,

nun

iijk

rando,
et

si!<l

crcdciKln, nun dco

;ili(|uiil

ull( rciidu,

scd ex ('liristo
oniiies

omiiia

a(<-i|ii('n<lii

iiarticipaiido,
alia.s
latiiis.

dv

ciiius

iilciiitiidiiic

|)Mrti(i|>aiuiis

et acfipiimis,

de (jum

CONCLVSK)
Hie autoin
Mdvi.sisiinos.
Eiuingcliuni
cnini dcstniit
e.st

TA'ni.
(|iiia

niorito

(>di(isis>iniii>,

ex ))iinns facil
t'ortia,

ea

(juac

sunt,

((inCiinilll

cdniuiidil

sapientia et rcdigit cos in niliilum, in infii-niitatcni, in slnlliciani, ipiia doeel

lunnilitateni et cniceni.
in

Sie ps.

ix.

Iiierepa.sti

gentes

et

periit ini))ins,

nonien
piaeent
si

*i.

.',

g.

eorum

delesti.
.sua,

Verum haue
dieentes:
f'in-isti iis,

regulain
Ine

crucis
sernio.

liorrent onnies, ([uihus

terrena et

duru.s est

ideo

non

est

niirnni,

sit

3oii- . eu.

odiosissimus senno

ijui diliginit
sil)i

aliqnid esse, sajiicntiain. |i(i((ntiani.

corani se et iiominibus, et primi

videntur.

CONCLVSK) LXniT.
li

Tiiezauius auteni indulgent iaruin incriln

<|uia ex novissiniis facit prinios.

esl

grati ssiinus,

Quia doeet horrere pocnas, innno

facit lilieros a pncna,

nisi

(|nii(l est

sulnin-

modo
e.sit

iustoruni.
noTi

Nullns enini indiget indulgentiis,

servus ])cienannn, id sed preniitinillis

(jiii

eideat eas,

eonteniptu superl) eis doininans,

20

et fugit ea.s, .sicnt

liheri,

])uer al) nnibris noctis et tenebrarnni, et tarnen pemiittnntni-

euin

iiisti

etiani

suhieeti sint ])()enis variis.

CONCLVSIO LXY.
Igitnr tliezauri Enangelici riietia sunt,
i|iiilins uliin |)i>ca-

hantur viros
2.">

di vi tiaruni.

Sic enini Apustolus:

Non

(juaero vestra sed vos,

Kt Cln-islus:
voluntatcni.
in

l'aciam

^i",

',-],*;

vos

ficri

piscatores homimini. veri)uni

enim dnk'c

trahit

iinnio
])i-

faeit volnntateni

hominis in Christum.

Unde

S. Petrus

uil

pirins

scator dicit:
Kcclesiani
SU

pm

uave rego, mihi

cliniaia

niinnh

Siuit nuu'e, Scri])tnrac ilictia, |iis(is

hdum.

CONCLVSK) LXVI.
d u gen Tliezauri scantur divitias virorum.
i

ii

ni

ni

rlietia

sunt,

i|nil)us

nnnc pilionio
fit),

H;uie puto ex dictis claram,

15

tjuia

\^vr

reniissiunes poenaiuui

imu

fit

nielior nee trahitur plus

ad deuni (hoc enim solo verhu Chnsti

cum

35 verbi

(318

Besolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

sint

vorba hominis dautis licentiani

et

ligaut.is.

aiiima.s

darnni,
nt,

ac relaxationem magivS quam capientis Quod si ali(iuid capiimt, certe nihil uisi pecimias, non autem capiimt, Non quod daimiem iwtud negociimi pecuniariun coutribueninimo meo iudicio videtur dei providentia id curare in isto negocio,
iiiter

euin sit vilissimmu

eoronari,

dona

et officia Ecclesiae nee

dignum

in

fiitura
nihil

vita

nahem

iu

hae vita vel modica ))ecimia remuneret,

nt

maiieat irrenumeratmii, (pian(|iiam olim gratis tiebant relaxationes.

CONCLVSIO Lxvn.
ludulgetiae,

quas

coneioiiatore.s

vociferantiir

gratias, intelligunt iir verc tales quo ad (jiiaestnni Sic euim audet audax ignorautia, ut maximum vocet,
est,

maximas promo vendum. w

(juud

mininuim

et relin(piitur

tum

]t)[)ulo

iudicium et facultas recte intelligendi, ut erraus

Ipsi

eredat dei gratiam hie dari.

dicere cogantur aut

enmi non exponuut, ne

sibi ipsis coutra-

meudaces

inveniantiu",

quod parvum

dixerint raaguum.

CONCLVSIO LXVni.
Sunt revera minime ad gratiam dei
paratae.
et

15

crucis pietatem com-

Immo
traria

comparatae ad dei gratiam sunt

tarnen

niliil

et nilae,

cum

potius con-

operentur gratiae dei,

propter ignavos et pigros tolerate.

Et
so

patet ex dictis.

CONCLVSIO LXIX.
Teneutur Episcopi et Curati veniarum Apostolicarum Commissarios cum omni reverentia admittere.
'910111.

13, 2.

Quia
sibi

auctoritati papali in

omnibus cum reverentia cedendimi

est.

Qui
25

enim potestati
i:uc.
iti,

resistit, resistit dei ordinationi,

qui autem deo resistiint, ipsi

IC.

damnationem acquirunt.

Et dommus

i])se:

Qui vos

spernit, nie speniit.

Igitur licet in rebus exiguis, uihilo tarnen minus

cedeudum.

Hinc

illud etiam venit, quod, et si

quam iu Papa ferret

magiiis auctoritati
iniustas sententias,

timendae tarnen

sunt et ut Carolus inquit Imperator 'Quicquid imposuerit,

sit,

quautimivis grave

fereudimi

est',

sicut et experientia

\demus

fieri

ab

Ecclesia, quae carte infinitis oneribus hodie premitur et tarnen pie et humi-

Hter fert quieta.

veniat,

Id tamen intelligendum

est,

ne quis in erroneam conscientiam

quasi

ideo sint timendae iniustae sententiae, quia smt approbandae

ii.s,

tauquiun iustae ab

qui debeut eas timere.

Cum

ipsemet Pontifex aliquos

^3

decernat ab Ecclesia ligari, qui tamen coram deo ligati non simt, et cogit
eos ligationem ferre,
timeri debet,

uec

eis

nocet

talis ligatio,

f[uia

est

poena tantum et

non autem scrupulum conscientiae

fiicere,

sicut timere

debemus

6 conari

Resolutiones diapuUtionuni

<li'

imlulgentiaruiu

virtiito.

1518.

(jlg

deiini

in

omni
Ita

alia violentia,
et uiicra

etiam prophaim,

iion per cimiciiipiinn su|>(il)c

reliu'tari.

snnt

Imwla, non
pr()])tci-

ijnod ivcte tiant et approlianda sint,

sed nt Haucila a dco

et
5

inHic'ta et liuniiliter portantla.

(inaiv snitentiat' ininslac

lifraveris,
sc'dviKiiii.io,i;'.

uera snnt tinienda non

illnil

illnd

vcrlmni: (inudounqne

])rc)ptcr

iiciiunilc

prat'ci'ptnni:

Ksto oonscntinis advcrsariu tno

ei et

in

via,auii..M>.'..
fflnttri.
r.,

Et A
(nt

illnd:

(^ni

te

pornsserit in niaxiliam dexterani, pracbo

ipsos &e.
Si

sinistrani ttc.

3;..

H(i: xij.

Xon ddeudents vosmet

enim hoc esset

consilinnpjim.

11-,

lu.

nnti etiam Theolugi videntm- crraro), tnnc liceret

sni.s

eadem

libertate resistere
aliis

Paj)a(' in
lU

neribus et sentontiis ininstis, (|na 'J'iuro vei

est resisteudnm,
licet

adversariis,

sed nullis prorsus

non

sit

eornm opns

ai)pr(iban(lnm,

ne
et

sit

error in eouscieutia.

Sed

liaee materia, neeossaria valde, alintl t(inpn>

opus postuIat.

CONCLYSIO
15

J.XX.
i

Sed majris tenentnr omnibns dcnlis n cndcri', oinnibus auribus advertere, ne ])ro oonnnissionc Tapae illi sna soinnia
i

praedieent.
Probatissima
est regiiia illa Inristarum,

J'apam

in

unmilnis coneessionibus
et pleiii-

sie agei-e, ut nulli alteri praeindicct,

tudiiiis potestate,
2u

nisi id faciat

expressa mentione

nt

doeet (pUKiue

mos Curiae

at(jne stilns.

()nare certissimnm

est,

(juod daus indiiljjentias vnit eas esse

niliil

plus (piam indulgentias ne(inc

aliquid valere

quam quod
quod

natura sua valent, permittit autem valere (piantnui

valent, eonteutns
est

dederit: nuscjuam

eoimuissio Pajiae.

At

nostri

|n-aeeoues

sese iaetitaiit per ])idpita, (jnod sint

25

enim deelarat valorem earum. Haee iJtra proeedimt et non solnm Papae, qnos reetins pappos alii i)utan(,
tani

venim
ultra

et

nomini eoniungunt oiKeinm

sint
et

Papae (juam Ecclesiae, ac

indnlgcntiae,
nt
vcl

n()l)is

velut e eaelo statuimt et ])ronnnciant cnni tiducia, (|nid sint, iinnio longissime

quam

esse nnijuain

|>(issint

ex

libro

sno

potest

j)riil)ai'i

novissinm.

Ilornni itaque somuia tenentnr Kpiscopi pinhibcre,

li:
\-.

ne sinant lupos intrarc ovilia Christi, sient expresse praecipitnr

30

de pc:

et re: c. (_'nm
pui)nli)

ex eo, Et

C'le:

eodem.
in

c.

Abnsionibns, nt

nihil

pirinittant

i)roi)onere,

quam quod

eoriuu literis coutiuetur.

CONCLVSIO LXXI.
sit illc
3.S

veritatem Apostoliearnm \cniaruni i\u\ anathema et maledictus. Qnia etsi res parva sit veniarnm largitio respcctu gratiae
:

Cnntra

l(M|niliir,

dei

ii

ad

tantnni lioatum ])raedieantium eas, tarnen contra potostatcm snperbc agit, qni
contradixcrit

ideo nicrito

nialedicetnr,

cum

obedicntia

Eccjesiastica

co

sit

mirabilior, (jno etiam in vilioribus sno sensui cedit et humiliatur.

sit veritas
40

(^nae antun

indnlgentiarum,

satis luicnsqne est

nisi

(lis])ntatnm

et

adhnc expectat

determiuatiunem Ecclesiae,

(piud certnni est, eas esse relaxationes tantnm

g20

Eesolufciones disputationum

de indulgentiaiuni viitute. 1518.

temporaliuni

jKjenaruni,

(juaec^uiKjiie

taiulfiii

illac siut.

Relaxatio vero poepotest,

nannn

(ut

dixi) viliiis est

donum, quod Ecclesia donare

remiserit.

praesertim

si eaiii iloiiet iis,

(juibus

culpam

Kemissio vero

eul])ae est

maximum

oniuiiiin ciun saucto euaugelio,

quod

Uli

uon

ita

eiu'ant aiit

certe igiiorant.

CONCLVSIO LXXn.
Qui vero contra licentiam et libidinem verboruni eoneionatoris veniarum curam habet, sit ille beuedictus. Sic eiiim hodie liabet vidua Cliristi, sancta Ecclesia, ut omuibus omnia
liceaut et praesertim Theologis Scholasticis, iter

quos invenire

est,

qui veras

etiam senteutias dainneut, uulla causa

ipsis tarnen licet asserere,

riisi

quia ex suo fnte non prodier^mt,

facit,

quod deus peccatura

siquis

deus est causa mali,

culpae, et niulta alia.

Quae

poeta vel orator (ut vocant) aut graece,

fiierit.

latine, hebraice doctus diceret,

iiiaius

omnimn haereticorum pessimus

si

sed id
deferat,
is

danmuni.

Tantiun est crimen,

impediat,

quis Christianus Turcis

amia

aut

Romam

petentes

aut literas Apostolicas violaverit, nt uuUa

si

un(|uam data

sit ftcultas

iUa reinittendi, etiam

plenissima plenissimarum

tam sancte tunc agebat Ecclesia, ut, servatis dei mandatis primum, etiam tam parva voluerit tanto rigore coercere. Nonduni enim erat illa I^rna et Tartarus smioniarum, libidinum,
daretur, sed sibi reservat sedes Apostolica:

pomparmu, caediinn reliquarumque abomiuationmn in Ecclesia. At si iUa ita rigide coercentur, qno tandem putamus rigore sunt coercendi, qui non Turcis, sed daemouibus offerunt, non quaecunque, sed nostra propria arma, id est verbum dei, dmii illud suis somns coutaminant et (ut
Isaias solet loqui)
conflant in idolum per spirituni suiun, ut sit

20

non instra-

mentum,

quo trahatur anima,

ita
licet,

sed

seducatur in falsas opiniones?

sit,
cpii

At hoc
meritmn

25

Vitium passim

ut vitiosissinuis

non virtutem

et

mcritorum existhnet, a quocuiiqne factum

ritur,

fuerit.

Sic et B. Hierou\anus que-

scripturam
si,

omnibus patere uon

ad discendum, sed ad lacerandum.

illi,

Deinde,
in

qui euntcs

Romam

impediunt, adeo jieccant, quid

qui emites
su

caelum impediunt uon solum pestilentibus doctrinis, sed etiam corruptis-

simis
iiiic.

moribus?

Et

iUi,

qni non literas Apostolicas,

sed divinas

^'iolant,

lt. 52.

quo ibmit? clavem

scientiae tuleriuit, ipsi

non intrant

et introeuntes prohibent.

An

ista porteuta sunt forte

maiora

et peiora,

et reserventm"?

Sed legantm* solum

in

quam ut in die Coene * legantur caelo et nunquam remittantur.

3*

Beuedictione itaque digni, qui nituntur purgare scriptiu-as sanctas et

clucidare ex tenebris opinionum et
siuiuis Pelagiaiii
18 et serviitis
')

humauaruni
o]iere.

ratioinuii, (luil)ns
alias.

proiie facti

sensu

et

Douatistae

Sed haec

A
iiufflcnoinuicn

'Km

grnen lunncrc-tug,

in

bic

i)iad)tmQl)U'l)ulU'

unb

als

Jie^ctcien

batin nctbammt.

Resolutiones disputationum de indulgentianim virtutc. 1518.

G21

COKCLVSK)
Sicut
iiiurtiiii
l^itjia

LXXIII.
in

iusto fulmiiiat cos, (|ui ((iKKiinqiU' arte niaclnan ttir.

(([uiequid
sit

fraiidoiii n('2:ooii

vo-

Itenini dico sicut priiis

5

de

intcntionc

iicisimali

Siiiiiiiii

Pontificis) potostati Claviiim liiiniilitor (cdcudniii et

iavoiidiiiii ost

wr
illa.

tc^nu rc

contra

iiit(Miduiii:

dci eniiu

jxitcstas est, (juac,

sivc

per usiini
iiwiis

sive ahiisimi

agatur, dcbet timeri sicut onine aliud opus ex den,

autciii

(X)NCLV.SI() LXXllIJ.
jMulto niagis tili iniuare intendit co.s, (jui per vcn ani in practextuin iu fraudem sanctae cliaritatis et veritatis iiiachi naii iii'.
i

10

Quaiituiucuu(|ue euiin potcsta.s liouurauda

est,

nou ideo

taiu iiiiiavi

esse
enini
MU>in.
i:i,
i

debenuLS,

ut

ahusuin eius uou reprobenuis aut non resistaiuus.

Sic

omnes
et
i;,

saneti potestatt-ni saecidi, piain ctiaui dei vocat Apostolus, sustiuucruut

houorarunt, etiaiu iu

mediis

i)()enis

et

torturis,

quas

illa

iulcrebat, sed

taiuen constauter eius abusiun detestabautur. Et nou ideo sustiuueniut, (piia

ilJi*l-ecte

utereutur potestate perscqucudo,

scd reli(jueruut

illis

((inscientiani
iinioi

mali

facti et

per mortem secum traxenmt testimonium et coufessioncin B.

centiae,
vel
jii

Sicut

TMrus

ait:

N^euio

patialur sicut

fr etc.

Tta

si

Keclcsia

'lirti-

4,

ir,

Puutifex

aliipieui

]irivavei-it

conununioue

tiilelium

sine ('ausa,
ita timere, ut

debet id

siistinere et potestateui
(|uasi

nou damnare, Sed non debet

cuius crrorem

approbet
est

beue factum

sit,

scd potius uiori in cxconuuuuicatiouc.

cla\-c,
si

Non

enim

excomnuuiicatus

nisi

erraute

approl)et petens absolvi,

iam peius

errat:

Clavem honoret
est

et ferat,
ita

errorem non probet.

ut

Igitur
i'i

fulminandi sunt, qui

lioc

venias ])raedicant,

eas

gratias

dei
talis

videri velint:

enim contra veritatem

erat, nilas esse

et charitatcni,

quae sola

gratia est.

Multoque melias

uspiam indulgentias (piam

tales

opiniones in vulgiun scminari, quia sine iudulgentiis possunius esse C'hristiani,

sed talibus o]>inionibus non possumus esse nisi haorctici.

Certum
in
in
iJlo

est

autem,
priniuni

quod Summus Pontifcx

30

vel credit vel dcbet vellc,

esse

popiiln

mutuam
sie

charitatcni et misericordiam aliaquc praecepta dci

Horere,

ac

donat iudulgentias.
propc cxtiucta

iides

Nunc vcro fallitur, quia est, nedum rcfrijiiiit apiid

Ilicsuni,

charitas et
uns.

mis(;ric()rdia et
si

lloc enim

scii'ct,

omissis veniis id ageret, ut p<i])ulus prinnun ad niutuani i-liaritatim

Tta testor cgo
3i

r(<liret.

dominum
sese
nil

quod

])(ipuln.--

nuij;ua ex

parte

(alii

putaut,

ex

onuii

parte)

ignorat, tpiod

i)pera

cliaritiUis

nieliora

simt

<|uam veniae,

credit

potias
et

melius

agere posse

quam

venias redimere,
correjitorem

Et

luiius

haereticae

pestilentLs

opiuionis

luillum

habet

aut

fidclem

niagistrum,

sed potius

per pomposas istas buecinas instautissinios autlmres.

22

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute. 1518.

CONCLVSIO LXXV.
minem,
Opinari veiiias Papales tantas esse, ut solvere possiut hoctiani siqiiis per impossibile dei genitricem violasset,
iii.sauos

est insanire.

Coactus suni

vocaxe,
talia

qiii

talia opiuantiu', ac

venia uobis a diva

Virginc est peteuda, quod

(|ua
11t

dicere

et cogitare cogimiir,

nee patnit \4a

sit,

lianc necessitatem ^'italemns.

istiira

Nescio, quo diabolo operante factum

ita

populus

runiorem nbiqne spargeret, sive id vcre

dictum

est sive

ita intellectum

a populo.

Ego

([uideui,
ita

etsi

constauter assereretur a multis

locis,

et

magni nominis hominibus,

esse

praedicatum in multis
sed

potius

u>

tarnen mirabar
nolui in

quam credebam,

sed auditu fuisse falsos existimabam.

Ideo

hac ciinclusione idluni concionatorem taxare,

vulginn monere,
illi

qui talia opinari cepit, quae forte

mdlus

dixisset: sive

enim
illa

dLxenmt sive
rainmi
10

non,

mea non

refert,

donec certior fiam.

Ojiinio tanien
fuit.

pessima, unde-

cunqne orta
fuerit, tale

fuerit,

detestanda et

damnanda

Venmtamen non
et

quid a popido fuisse intellectum, (piandp audit magna

levissima existimari
est,

horrenda

peccata

quodammodo
et

propter magnitudinem gratianmi.

Vera
iicare,

Euangelica praedicatio
et

peccata,

quo ad

fieri

potest, magiii-

ut

homo ad timorem
venias
id
et

legitimam pocnitentiam veniat. denique quid

^

prodest propter vilissimam poeuariun remissionem tot airsisibus

extollendus

tonare ad

20

propter saluberrimam

crucis

sapientiam vix mutire?

solet

inmio quomodo

non noceat simplici vulgo,

qui tantum

aestimare
nullo,

veHiuni, (puinto fuerit gestu et apparatu praedicatum?

At Euangeliiun

veniae omni ajiparatu proferuntur, scilicet ut vulgus Euangelium nihil, venias

onmia credat

esse.

25

Minun
generis

tarnen est,

cum audeant

claniare, horaicidia, latrocinia, libidinem

et

omnis,

blasphemias in Virginem Mariam

deum

facilia,

ut hiis

veniis remittautur,

Cur non etiam

tam

illa

leviora remitti clament, quae in Bulla

illa

Coenae rcsen-antnr?

'Pontifex non remittit.' vide ergo forte, ne et

facile remittat,

non
so

remittat aut saltem non

quae multo sunt

illis

graviora.

CONCLVSIO LXXVI.
Dicimus contra, quod veniae papales nee minimum venialium pcccatornm tollere possint quo ad culpam. Hanc raeosin'* non posuissem, nisi voluissem praecedentis conclusionis
opinionem detestabilem
nisi

facere.
illa

Patet autem,

(piod

nulla culpa

remittitur

ar.

a solo deo.

Ideo nee

magna

per faoultates reinittimtivr, sed decla-

rantur remitti et eorum jiocna

36 remittautur
')

i-cniittitnr:

haec dien seciuidum illorum sen-

A
viijais. lUu'vtvcilMmg in
bi'r

auxisis

= auxesis.
vSijoig.

iKi'bc.

-)

luposis

^ufi'wffis-.

ba?

5cgcntl)fil

uoit

Resolutiones disputationum de indulgentianmi virtuto. 1518.

G23
l'iiis^ct

tentiam,
voiiiali

mea

auteni patuit suiicrius satis.

si

Vorum
nulluin

liic

ludrandniu

in

pcrcatd, (jIKkI ita vilcscit liodic, ac

])enc' sit,

et tiiuoo ina<;iia
vitk'riiit

imiltorum penlitioue, qui

swure

stertunt in peccatis,

iibi

uou

sisc

crimina committei'e.
5

Ego,
et

id fatoor,

tlonec legi Sdiola-sticos

doctores,
ipsi

lum-

quam
uescio.

iutellexi,

quid

qnautniu esset veniale peeeatnni: an

intdlipint,

Id breviter dico: C^ui uou assidue

sie tiiuet et agit, ae si

mort^dihus

peecatis plenus esset, vix

iu iudiciiuu eiuu

nuquam

salvabitur,

Quia

dieit scriptura

Non

iutres
luiiu-

*t.

i4;i,

servo tuo, douiiue.

Nani uou soluui vouialia, quae

possiuit
ait

passiui viicaut, sed etiani

lu

boua opera uou

iudiciuiu

dei

sustinerc,

sed egeut ignosceute uiisericordia, (^uia uou

'Xou
scrvit

iutres iu iudiciuui
tibi'.

cum
,

hoste tuo', sed 'cum servo et ])ucni tun, qui

doeeret uiisericordiam
dci sns|)irare
et in

Iste

ergo timor
decst
iudci,

eaui cnniiderc:
iu in

ubi

illc

eipimus coufidcre

in conscicntiani

nostram magis quam

siuuis
fecisse,
et
ii

misericordiam
iiorrcudnm

dum
i'>

niliil

criminis

nobis

couseii

cadcnl

iudiciinu.

CONCLVSIO LXXXIl.
(.^uod dicitur,

gratias

si S. Petrus modo l*a[)a esset niaiorcs douarc posset, est l)lasphcniia in sanctnni l'cti-nni et

n(^c

Pai)am.
20

CONCT.VSIO T.xxvm.
Dicinius coutra, (juod etiam istc? et (|uilil)ct l'apa lialut maiores, seilieet Euaugelium, virtutes, gratias cuiat icm u ni t\:e. vt i. Cor: xii. Quia in potestate et obedieutia Papae sunt onmes, ijui ista liabeut in Ecclesia, quos potest niittere quo volet, etiani si ipse persoualitcr non lialieret, ut uou dieam, quod Bulla Coenae adhuc non e.st remissa cum suis casibus. Adlujc maior esset gratia Suumii Puntiticis, si iias omues facultates gratis
donaret omuibus Christianis, qui
onerosis
libcrtatcm
j)()pu]i

>;.

eis

egerent, Deiude
restitiu^ret
et

si

sublatis Cauonibiis

Clu-istiani
liaec

tvrannides
jiotcstate

officiorum
eins:

ae

110

Simonum
faeiet

explnderct.

Sed

non sunt
fiicrinuis

forte

iu

iuvaluit

enim mimicus

et princcps provinciarum facta est sul) tril)uto. ilextera domini

si

haue virtutem,

id digni

iini)etrarc.

CONCLVSIO
3i

I>XXIX.

Dicere, erucem armis |)aj)alibus iusigniter erectain ciMici Cliristi ae(iui valere, i)hisphcmia est. Qua fronte sint h liomiues, (piis uou vidct quid uou aiidiaui, qiii
'.'

talia

audent?

Hs

credendae

.sunt

aniniae

Christi

sanguine reiiemptaeV
illa

Clu'isti

eriLX vivificat

totum

mundum
sie sunt

oceiso p('ccato, crux

armata
et

lai'gilur

qua.sdam poeuad remitti, Et

18 donari

ac(|ualia pi>cna actcrna

tcuqxpralisV

624

Resolutiones disputationum

de indulgentiarum virtute. 1518.

Sed quid persequar portenta

oniiiia,

quae ex

tali

sermone sequuutur, quae

nee caelum possit sustinere ut proferantur?

CONCLVSIO LXXX.
Rationem reddeut Episcopi, Curati
sermones
At
faetae
Wiitti). 10,23.

et

Theologi, qui tales

et

iu

populuni Heere sinunt.

potestas
Eeclesiae,
deiiique

tinietiir

errores

offensiones

hodie
ideo

in

sedem Romanani
Nolite

vindicantiu-

gemino

gladio:

sed

nnnquid
et

tacendiun?

timere eos,

qui

occidimt corpus,

animam autem non

ego
lo

OT.ittii.iu,s2.possunt

occidere: qui nie coufessus fuerit

coram hominibus, confitebor

significent

eum coram
tspii.

patre meo.

Verum

id

ego vehementer admiror, quisnam

verbiun

illani

glosam inveuerit priraus, quod duo gladii

c, 17.

uumii spiritualem (non

dei),

ut Apostolus vocat, scilicet

gladium

Spiritus,

alium materialem,

nt sie Pontificem utraque potestate

armatum nubis non patrem amabem, sed

quasi

tjranuum formidabilem

faeiant,

dum

nihil nisi

potestatem midique in
is

eo videmus.

Et
gladio
lecit,

ista est fidelissima glosa sujjer patrimi decreta, in

])rolbentm- clericis
Spiritus
et

quibus tam Hie vide, num deus iratus, videus quod pro Euangelio dUeximus intelligere fermm, iustissime nobis
arma.

rigide

ut daret gladium
in

quem voluimus

et

aufeiTet

nusquam

mundo

fiierit

crudelior strages bellonmi

quem noluimus, Ita ut quam apud Christianos,

20

rursimi vix neglectior saera scriptm-a

quam apud

Cliristianos.

En

tibi

gladium,

quem
etiani

voluisti!

glosa vel Tartaro digna!

Adliuc tamen simius saxei, ut

iram dei non intelliganms.

Ciu-, quaeso, illud aniabilissinuim

intei-pretatur,

ingenium non
sit

duas claves pari videlicet subtilitate

quia secmidum

ut

una

divitiaruin
-.

niundi largitrLx, altera vero divitiarum eaeli? et quidem de altera satis plana
est

seutentia,

eoncionatores veniarum

ipsa

caelum assidue
sie
intelligere,

aperit et

exundat divitias
patrimonio
caeli.

Clu'isti.

Sed

alterani

non potuit

sciens voraginem
eeclesiae
et

rapacissimam divitiarum in Ecclesia.

Clu-isti,

Non

enini

expedit

ut

tanta liberalitate divtias

mmidi quanta
adde:w

profimdit divitias
Scj. 9, 21.

Ideo altera Cla\-is

domini,

est clavis scientiae: cui si

retur 'Alter gladius est gladius scientiae', Apostolice diceret.

In s Omnibus
scilicet

nondiun est aversus

res
2. isov.

fiiror

adhuc manus eins extenta,

meditari,
et

quia

est

mh-e

molesta,

saeras

literas

quibus instnicti (secimdum

altitudiiiem

10, 5.

Apostolum) destrueremus mnnitiones

adversus scientiam dei,
reses aut eiTores destruamus,
scilicet

omnem

extoUeutem se

Compendium iUud

laboris nobis placet, ut

et errantes

non hae-

35

sed haereticos

concremenius , ducti

meliore consilio Catonis

quam

Scipionis in Cai-thagiiie vastauda, inuno

contra voluntatem Spiritus,

qui scribit, ideo relinqui in terra promissionis

factas

A unb

bic

bTigcn ?tu9tt6en auct E, Sfdier unb

eil.

Erlang.

Besolutiones ilisputationum

ilc

iiKlul^cntiariim virtute. 1518.

625

lebusaeos et Cauanaeos, ut
dineni
hellandi.

fil

Israel iiscerent

bellarc et hahei-e cousuetupiito

fide,

Qiuxl

si

S.

Hieroiiymus non decipit nw,

ecrte Apostolus
sit

de
uhi

bellis

haereticoriim

praetiguratiiin,

vel

dij^niis

dicit: i.eor.

11,19.

oportet
5

luiei-e.se.s es.se.

At nos

'iieqiuupuuii, si'd ojMirtct eomljiiri liaereticos ae

sie

radicem

cum

fructibus,

imino

zizania

cum

tritico

cvcllere".

(Jniil

liic

dicimus, nisi

([uod

cum

laclirymis

doniino dicinius:

lustus es,

domiuc,

et

';!j.

us,

lar.

rectum iudicium timm?

(juid

ciiim aliud mcrcmur".'

viciui, liacrctici,

At(iuc liacc idcn

(|Ui)(|UC
l'ctm-c

commemoro, nc

l'iijliardi,

uostri

int'oclix

pnpuhis,

(|ui

Romauo
10

gaudct,
illi

siciit

Pharisacus super publicanum, nou autcm comjiatitur,

crcdereut
ncscirc
vitia
si

ne, iiKjuam,

uos

et

labes nostras

et

immcusum

adversus uostram niiseiiam supcil)ircut,

remur.

uos ista tacere

et approbai-e vide-

lieu uostruiu casum et doleums, iiou aut(>m sicut liaeretici semivi\um transiuius taiiquaui alieuis peccatis poUui timeremus. Quo furioso timore illi sie tiuient, iit uon pudeaut gloriari, sese ideo fugere,

Seimus
et

fugimus

15

ue polluantur.
et)

Tauta

est charitas.
et

Xos

vero,

quo miserius laborat

Eccli\sia,

fidelius

assistiums

accurrimus flendo, oraudo, moueudo, obsccraudo.

(ni.
r,,

Sic cnlm charitas iubet, alt<>rum altcrius oiicra portarc, luiu sicut liacrcticorum
charitas
niliil

2.

facit

quae sohuu commoda

(juacrit

altcrius,

ut
si

potius

portetur

et

mole.sti sustiueat

a peccatis aliornm.

(^uo

modo

Christus voluis.sct

20

f'acere et sancti

eins, quis fuisset salvus l'actus?

CONCLVSIO

TA'XXT.

25

Facit iiaec iiceutiosa veuiarum i)racdicat io, u< ucc reverentiam Papac f'aciie sit etiam doctisviris rcdimcre a calumui is aut certe argiitis quaestionibus laicoruDi. imjiium, blasplicmum iam muhis Etsi amici mei me liacreticmn
,

diebus

clameut,

quod Ecclesiam
et

Christi

et

scriptura.s

sauctas

iiou

teucam

catholico sensu, ego tarnen, fretus conscientia

diligere

mea, credo eos

])ositioiies

falli,

me

\ero
i.

Ecclesiam Christi

decorem

eius.

Qui autem
infici,

nie iudicat,

dominus
nie

gor. 4, t.

est, licet niliil niDii conscius

30

sim, Et ideo istas

omncs coegit

ponere, quod viderem alios falsis opinionii)us

et

alios per taberntus ridere

sanctum sacerdotium Ecclesiae manifesto ludibrio habere, occasione timi Nou erat vulgus laicorum ameffusae licentiae pracdicandanim veniarum.
plioi-e

occasione

in

odia sacerdotum cxcitanduni,

(juod
(lieu

iam

iiiuitis

auni>

propter avaritiam et pessimos more.s nobis ofiensum

35

solo timore pocnai)

honorat sacerdotiiun.

CONCLVSIO LXXXII.
Cur Papa non evacuat purgatorium jiropter sanctissiinam charitatem et summani animarum necessitatem ut causam omni um iustissimam, si infinitas animas rcdimit ])ro])ter pecuii iam funcstissimam ad structuram Basilicac ut causam Ic vissimam?
Cutftci:? aSertc.
1.

4u

4i)

626

Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtnte. 1518.

Haue
dLsi,

quaestioneni non Papa, sed Quaestores excitant, quin, ut supra

legitur

nusquam
illi

Summi
(jui

Poutrficis super

hac re ullum decretum: ideo

rcspoiideant
uiio

ad eam,

suseitaverunt.

Esjo ad onuies istas quaestiones

tieri

verbo respouderiin, quantum pro Ponticum lionoro

potcst, videlieet,

qiiod

nemo

eos inforraat rei veritatem, et f'requenter

fit,

ut

male naiTantibus

-.

male coacedant.

CONCLVSIO LXXXIII.
Cur permanent exequiae et anniversaria defunctnrum et non reddit aut recipi permittit beneficia ]M'u illis institnta, cum sit iam iniuria pro redemptis orare? w Multos scio ista quaestione fatigatos mecum et midtis cvasionibus
frusti'a.

a nobis laboi'atnm: diximus etiam,

illis

si

evolai'ent
fit,

animae, tum
coepi

officia

institnta pro

iam

in landein dei cederent, sicut

dum

pucri et infantes

deocdunt.

Alius

aliter,

sed uullus

fecit

satis.

Tandem

disputare et
d()ctioi'il)us,

negare illorum sermones esse veros, ut vel sie elicerem tandem a

quid hie respoudendimi

fordet.

CONCLVSIO Lxxxnn.
Quae illa nova pietas dei et Papae, qnod impio et inimico propter pecuniam concedunt animam piam et amicam dei redimere, et tamen propter necessitatem ipsiusmet piae ae dilectae animae nou redimunt eam gratuita charitate?

-m

CONCLVSIO LXXXV.
Cur Canones poeniteutiales reipsa et non nsu iam diu in semet mortui et abrogati adliuo tamen pecuniis redimun tur per concesioucm indulgentiarum tanquam vivacissimi?

2:,

CONCLVSIO LXXXVI.
Cur Papa, cuius hodie sunt opes opuleutissimis Crassis crassiores, nou de suis pecuniis magis quam pauperum fidelium struit unam tantnm Basilicam sancti Petri? Ad haue quidem et similes ego tlico: nou est nostrum iudicai'e voluntatem Papae, sed tantummodo fen-e, etiam si quando fuerit iniquissima, ut supra dixi. Vermu monendns tamen est et praecones venianun, ut non
i.Sam.2,i7.detm" tarn mauitesta occasio })opulis loquendi, sicut olim Hell sacerdos fecit,

30

ut propter

filios

suos homines detralierent sacrificio domini.

Si

tamen mens
35

Papae imquam fuit, Ecclesiam Sancti Petri tot pecuniis corrasis aedificari, et nqn potius eorum, qui facilitatc eins in suum lucmm abutuntur, non est necesse literis tradere, quid passini de structura illa fabnlentnr: dct dominus
ut mentiar, non diu poterit ista exactio prospera esse.

Resolutiones disputationum

di

inclulwentianim virtute. 1518.

027

COXOLVSIO Lxxxvn.
Quid rcmittit aut iiarticipat Papa iis, qui per oontritinctn porfootani ins habont phMiariac roinissi oni.s ot jiarticiiiation isV
Ilaec iiulo venit,
*

iniocl

inulti,

ctiain liiristac, ncsoiro sc ilicaii)

(jiiitl

sit

remissio culpac

]H'r

Clavcs, do (Hia siipra niciim scnsuni dixi.

(ONCLVSIO LXXXTUT.
(ini<l

facit,

ita

ccntics

addiMH'tur Ecclc'siao Iioni maidris, siPai)a, siciit scnipl in die ouilihct fidcliiiiii lias rcini ss ioncs et
tliezaiinmi

,0

participationes triliucrct? Hie niiiT uiira. Aiii coinimiiRin

augeatur, et ideo,
in nrlie
si
,

tiiigiiiit,

(|iii

per iiidulo;ontias
ol)tiiKt,
iil

hoino septies in die remissioneni plenariain

tantry

potest

(ieri

plura

l)oiia

eonsc(]iietnr.
the/.auri

siliiipsis
('()s,

((niti'arii

sunt, (juod
eollectiones.
V-

in(lul<i;entia('

?;int

expensinnes

sccundinn

vv^o noii
pee-

Aiii iuxta

divisiouem continui in infinitiim

scniper divisiliilia litiiuuu,
,

rciuitti jnitant

eata:

.icut

dividitur

in

ita

rcmittnntur jx'eeata,

seniper
iieseirc,

rcniissihilia

ultcrins

licet

seniper

niiuora

fiant.

Kyo

latcor

nie

quid dicani.

CONCLVSIO LXXXIX.
Ex quo Papa
20

saluteni q\iaerit aniniarnm per venias magis

ot

quam peounias, Cur suspendit literas cessas, cum sint aci|ue efficaces?
Haec
illa

venias iani olini confateor, niaiiiia

niaxinic unniium urit et dispHcet,

et,

cum

s])oci(>:

enini suspensio nnica est causa,

quod vilescunt indidgcntiae.

Jtaque cou

non possum
25

sed doleo,
Pontifieis
illa

negai-c quidom, quiid omnia ferenda sunt, quae Pontifex facit, quod non |)0ssuin optima esse probare, quanquam, si de nieut'
interiuediis

sine

operariis

mercedun dicendnni esset

optima de

praesunieuda dicerem, brcviter et

cum

fiducia kxjuendo.

Ecolcsia indinct

reformatioue,

quod non
solius dei.

est

imius liominis Pontifieis nee niultoruiu ('ardised tocins

iljc,

naliimi officium,
30

sicut probavit utrunKjue novissimiuii eoncilium,

orl)is,

immo

Tempus
Interim
et

aut<'m luiius reformutionis novit sohis

vitia

qui condidit tempora.

tarn manifesta negare non

pnssnimis.
a<'cc])it

Claves sunt
impetiun:

in

abnsu
est

Servitute avaritiae et ambitionis, et gurges

non

nostriuu

remorari cum.

Iniquitates

uostrac

respondcnt

nobis, et onus est unitaiique sermo suus.

35

CONCLVSIO XC.
Haec scrupulosissima argumenta laicornm
sola potcstate
et

compescere nee reddita ratione diluere, estEcclesiam hostibus ridondos exponere et infoeliees Cliristianos
29
ciiiisiliiini

Papam

facere.

A
40*

(528

Resolutiones disputationum de indulgentiannn virtute. 1518.

Sic enim ex malo

fit

peius,

dum
dum

ten'ore compescantur, quanto rectius

doceremiu" hanc iram dei iutelligere et pro Ecclesia orare et talia tolerare in
S])e

futurae

refonuationis,

qu;un,

tarn luauifesta vitia

uisi

volumus cogere

virtutes videri,

peius irriteuuis,

siquideui,
iu

nos mereremur vexari, deus

j

uou permitteret solos homines

Ecclesia domiuari, daret uobis pastores

sccimdnm cor suum, qui nobis pro veniis darent tritici uieusm-am iu temNimc autem etiam si sint boni pastores, tamen uou possuut ad ])ore suo.
officium

sumn

venire: tanta est ira furoris domini.

CONCLVSIO
Si ergo veniae

XCI.
lo

dicareutur, facile

secundum spiritum et meutern Papae praeilla omnia solverentur, immo uulla essent.
si,

Quomodo?
toriae

scilicet,

ut sunt, solum remissiones poenarum, non merifuisset

ac iufra bona opera babeudae, non

iis

ullus

unquam conunotus

aliquid de

dubitare: nunc propter

in
alia

(|Ucstiones insolubes
iicis

non potest esse

uimiam maguieationem suscitaut earum propriam vilificationem. Mens enim Ponti- n quam quod indulgentiae simt indulgentiae.
sui

CONCLVSIO
3er.
, 14.

XCII.

Valeant itaque omnes illi prophetae, qui dicunt populo Christi 'pax pax', et non est pax.

CONCLVSIO XCm.
Bene agant omnes illi prophetae, qui dicunt populo Christi *Crux crux", et non est crux.

20

CONCLVSIO xcnn.
Exhortaudi sunt Christiani, ut caput suum Christum per poenas, mortes inferuosque sequi studeaut.
21

CONCLVSIO XCV.
magis per multas tril)ulationes intrare caelum quam per securitatem pacis confidant.

Ac

sie

Satis supra de cruce et poenis dictiun est, hodie rarus sermo.

Ad candidum lectorem
Non
tibi

et eruditum.

30

haec edita existimes, erudite et candide lector, (quanquam

quid opus hoc mouitorio?) quasi

tu pro genio tuo habes aliunde,

timeam Ciceroniana haec tibi visum iri: quod legas: me oportuit cum mei similibus
Sic placitmn fit in caelo,

nostra, id est rudia et barbai-a, tractare.

nee

ausus fuissem

nomen Summi

Pontificis

liiis

meis

bullis appellare, uisi

vidissem

amieos meos Ulius terrore

Graecis et Barbaris.

quam maxime

confidere,

deinde

quod Sununi

Pontificis peculiare sit officium, ut debitorem agat sapientibus et insipientibus,

Vale.

ANNO
11 esset

domint:. M.D.xvni.
A
O.'i

15 vilificatiipimin

appellere

Pro voritale
iiKluireiida

et tiiiioratis coiisciciitiis
1518.

cousolaudis coiiclusioiies.

(Sng au
JRfiljc

bic
,

injtcl^ciiben

Resolutiones fdjlicgt

fid)

iurjaltd)

uadjfolgciibc

Du vsQtjcn

in bciicn
bic

l'uti^cv

}uv grfovidjuiifl bcv aBaI)vl)eit uiib ,^um Iroft

(vvlaB bcv

ciid)vocfcucv cunfjcu"

i.'el)ic

om

Sd)ulb
bezeugt

iinb '4icin bcl)nbclt.

d)Dii
l'cibcv

bcv

d)luB bcv unten

'-l?cftiunnt
,

bcfdjvicbcucu Jluegabc

bcn

oiif'Tmiiciiljniifl

<cd)viftftrfc.

iravcn uu)cvc 2f)cicu fv eine bcv fvcitglidjcn Sisputatinucn

fv eine '4>voniotionfcicv
:

in aSittcnbcvg

nic^t etwa

u^ev cvuigcn

U'iv

bic ^^cit

)xn 6ntftcf)ung nid)t an,^ugebcn.

Sgl.
ftftlin
I <B.

195.

3(u^gaben.
A. r

$9iC
fub
;}{.

Ueritate inquivenba

et

timovatie confcicntij confolanbis.

.cc

^.
||

II

5)lavtino Sut^ev Sluguftiniano bifputabuutuv 5 icce ^ix=

culavce

pvo

noftvo

niove.

1518.

1/'

2;avuutev

beginnt foglcid)
(in ^olioblott,

bcv

levt ber l'^efen, beven jebe eine ^eitf einnimmt,

iHrfteite
leev
ift.

beffcn

B.

GONCLVSIO
||

II

ceremonijs.

Eiufdeni

NES SEXDECIM R. P. D. M. Lutlieri. De fidc & De fide & operibus laluberrima declaralio.
||

||

{|

Ceremoniaruiii

eruditiffiina

refolutio

j|

quid

(inl,

&:
||

quoinodo
tiiiiuratis

eis
||

vlendum
entijs
vcf feite

||

CoiR-ludones
||

quinquagiuta eiuldein pro

Vvilleiiiberghe.
in
|,"

corifci-

confo^

landis.

||

Tlit litelcinfaffung.

litcU

bcbvurft.
II

IG

5yittcv

Cuavt.

*(. Diij
Jl

4''.

C.

,LVTHERl, MELAXCH. CAROLOSTADII &c. PROPOSITIONES, VVITTEM= BERGAE uiua uoce Iractalae, in hoof ple ra;(j seditic ab auctoribiis, ut uel nos abfentcs cum ipfis agamus, uel certe ut
II || ||

ueri=

tati,
II
II

&
A;

leductioiiuin

ad

|{

munetur
||

boiii.

||

Sunt autem
panis

id
||

genus,

De

||

MilTa

&

celebratione eius.
||

Sacratnento
||

&

uini,
||

Promiione

prajceplo.

Fide

fc

operibus.

Gantu

Grcgoriano.

630

P''0 vuritate infjuiromlii et

limuratis conscientiis consolandis conclusiones. 1518.

Goniuiatioiie
iitis.

fpiiitLUun.

||

C.cclibatu
||"

|irefbytei-oriiiii.

||

Dcciinis

ac

56 BASILEAE. M.D.XXU. Slm iibe: BASILEAE leer. le^te (Seite 33t. F v'^-F 7^.
&c.
II

lttev in .Hlein--Ctta,

ANNO

||

M.D.XXU.

jl"

A ftammt
l^eipiger

,5tDar

au

feinet

itteubevgev,

fonbern
llrbrucf

evinutl)ltd

au

einer

Cfficin,

abn

Wh
,^n

Ijaben

bod)

barin bcn
,^u

ju

erblidcn.

gv B
gefloflcn

fd^cint
ift.

eine

.anbfct)rift

runbe
iinb

gelegen

I;aben,

in^renb

G ans A

?tnfgennniien finb
(|.

nufcre Stje

bann

in bic jjjtercn

eaniniinngen bcr Pro-

positiones Lulheri

<B.

222

. 243)

unb
*l.
SI.

.^luar
8''

nad)
Biij'',

A Witebergac 1530
nad)
biefer

aSL

A 8^ Biij% '^iernad; Vitebei-gae 1531 1538 I. G S^-C 5, Vitembergae 1538

:i.'utl)ere

Basileac

G S-'-G
1

8''

Bergcr cfaninitanegabe Witebergae

ber Sl5erfc
I

1558 SI. G 7 ''.

var.

3n
1

unb nad) bcr 2Bittcnben cfanuntaugaben

finben

fie

fid)

Wilobergac 1545

331. Liii'^

liv'',

lenae 155(i

S(.

x-xv*"
II

i'fdjer

xxvi'', Eilangae, Opp. kt. S. 580 582, beutfd) ber[c^t

155-157 unb
bei

arg.

. 878
2'^cil

382
B uub

unb

bei

im

.tiottifd^en

g. 133

135,
G.

l'eipig

XVII .

Waid) XiX gp. 952-57.

mit
ftcter

SBiv geben ben lejt uac^

in-rdfidjtiguug Uon

Pro veritate
solaiulis
liee

iiuiuireiida et
sul

timoratis coiiscientiis coii-

K. P. Martino Luther Aiigustiiiiano (lisputabuntur per vices eirciilares pro iiostio more. 1518.
1

Inter duas

eccleslasticas

illas

remissioues peue et cidpe longe pre-

'>

cellit

remissio culpe.

Remissio culpe qvetat cor

toll it.

et

maximam omuiiun

penariini, scilicet

conscieutiam peccati,

3 4 5

Remissio peue

(luaiiiloque

uget conscieutiam malam,

quaudoque
'"

peiorem uutrit presimiptiouem.

Remissio

culpe

reconcUiat

hominem deo,

remissio pene recouciliat

homiuem homiui,
iu tribulatiuibus.

id est ecclesie.
et couscieutia, uulla

Remissa culpa

peua est

iu

pena, sed gaudiuiu

sed uequaquam sine

Sine remissioue pene potest

homo

salvus

fieri,

remissione culpe.
1 ff.

3n C

tautet bic IWerfd^vift

Pro veritate inquireiida

3 disputate

et tiinidis coiiscieiitiis conso-

landis

Coiiclusiuiies . Martini Lutlieri.

sunt

pro nostro niore

fc^tt

4 Anno,

M.ccccc.wj B

11

hominem deo

recouciliat

Pro Tciitate inquiienda et timoiatis conscientiis consolandis conclusiones. 1618. 631

7

Magis

prudt?.st

ad

.>saliiteui,

si

alwoludis a

ciili-a (nnittat

ii'(l('iii|iliuncm

peuanini.

8
pote.stati
.s

Remissio

culiif

non

iiiuititur coutritioni

pewaturis,

iiw (liHcio

aiit

sacerdotis,

Imiititur
i'uii(|ii('

]i()tiiis

lldci,

(|iic

es(

in

vcrlmni

Cliristi

dict-iilis:

(iuod-iaiti)i6,i9.

si)lveri.s

&v.
(|ii(id

in
(id
e.st,

Vt-niui est ciiim,

nun sacianuMiluni
instificat.

(idei,

sed

fide.s

uTanicnti

non

(piia

fit,

seil

(|uia

crctlitur)

11
1"

Non
Sod
1

Vdluil

C"lu-i.stU!<,

in nuuui

vd

aibiuiu

iimninis lunsistwo na-

liUi'ni

linniiinun,

12
I-

siciil

scriptum

u.st:

ixn-tans oninia

voiImi

virliiti.s

suc, el:

fidc*'"'

'''

punncaus corda
13

SlWoldi 15,9.

coruni.
infidi-litatmi
cn-aiil
,

Usque ad

(|ui

rcniissinucui

ciilpt'

iiiccrlani

as.seruut propter incertitudincm coutritionis.

'^

14 15
IG

Quantiuiililx't

iiicertus
si

sit tarn

saci-rdos

(niaiu pcccator

de condi-

tioue, rata est absolutio,

credit sese absolutuui.

Certimi

l^st

ergo, reinissa

esse

peccata

si

credis

reniissa,

i|uia

certa est ('hristi salvatoris proniissio.

Absolutus
Uubitans,
fiiisse

per

cluveni

potius

debct

uiori

et

umucui ereatuiani
dubitat
siniul,
'.viniiii.

negare (]uam de sua absolution(! dubitare.

17

ab.solutionem

suam

deo

gratani

vi^t'c,

Christam
18
19

veraecm dicendo: Quodcuu(jue &c.

editicantes

iG.ia.

Super coutritionem

reinissioueni

sujur arenani, id

e.st

super opus homiuis, fidem dei edificant.

Iniuria est sacramenti et desperationis niacliina, non crcdcre ab.sosit

lutionem, donec certa

eontritiu.

20
e.st

Inimo

sie

velle

fiduciam conscientie

edilic;u"e

super

coutritionem

deum meudacem,
21

se veracem constituere.
et

T;des non de niiscricordia

verbo Clmsti, sed de suis operibus

'"

et viribus perditissinic

prcsumunt.
volunt vcrlimu
et

22

Immo

pcrvcrsissimc
fide.

fidem firmare ipsi, et non

potiu.s firmari

verbo et

23
in
''

Sacerdotes non sunt authores remissiouis, sed uiinistratores verbi

fidem remissionis.

24
bile

Potc'stas

Clavium operatur verbo

signa

et

mandato

dei lirnuun et

ini'alli-

opus, nisi

sis dolosus.
sati.s

25

Evidentia coutritionis

habet sacerdus,

.si

peccatorem

sentit petere et credere absolutioncm.

3 peccatorum

h Slugofic bcr Propositioiies 1.130

lidei,

l^at:

fitlo

i,

quae; bataui

ift
iii

in

bcn folgcnben Trutfcu gcWotbcn:

id

est,

quue

lo liominis

28 meudacem

se

veracem

]i

37 peccatore

(532

Tio

veritcite inquircnila et tinioiiitis conscientiis

consolandis condusiones. 1518.

2(j

Liuuo longe magis exquireuduni est

doleat.

al)

cn,

an credat

fsese

absolvi

quam an digne
27
28
tibi
Sof). 20, S3.

Cavendvuu (juoque sacerdoti, ue adeo exploret sulam nt honio credat propter ipsam sese absolvendnm.
ffljattii.
'j,

coutritioneiu,

3.

Dlud

Cluisti

potins est incidt-anduni

diguitas eins exquirenda.

ei

'eunfide,

fili,

remittiiutiir

>

peecata

tna',

quam

29 30
31

Consequens
Sicut

est,

qnod verbmn

illnd

Ciiristi

'qnornni

rcmiseritis

peecata &c.' non de penis, sed culpa intelligitur.

sacerdos

docet, baptisat, eunmumicat

vere,

et

tarnen

hec
ki

solius sunt spii'itus intus operantis,

Ita vere peecata remittit et absolvit a cipa, et tameu hoe solius

est Spiritus intus operantis.

32
i|iia

In

iis

omnibus,

dum

iniuistrat verbimi Chiisti,

simi fidem exercet,

intus iusticatur peccator.

33 Nihil euim 34
]>lus

iustificat,

nisi

sola

fide.s

Chi'isti,

ad <]uam necessaria

i^

est verbi per .sacerdt)teni ministratio.

Sine (jua fide contritio

peccatorum est desperationis

operatio

et

demn
35

offendens (juam reeonciliaus.

Potest sacerdos abuti clave et peccare absolvendo

quem non

debuit
20

utpote restrictus,

36 37

Sed non ideo absolutio

Sicut in baptismo
et

est nulla, nisi fides simul absokiti esset nidla.

synaxi

etiam restricta

clavis

et

prohibita

vere baptisat et commuuicat,

38 Ita
39 40
41

in penitentia quautumlibet prohibita vere absolvit,

modo

absit
25

dolus absohiti.

Sacerdos etiam levis

ac ludens seu

scienter

contra restrictionem

agens vere tameu baptisat et absolvit.

Finge casum (per impossibile),

liic

sit

absolvendus non contritus, cre-

dens tarnen sese absolvi,

est vere absolutus.

Nee

potest hie obstare ulla reservatio

casuum aut
gratie

restrictio,

si

su

tameu

f'uerit et

manserit ignorata.
legis

42 43
iudicium

Sacramenta nove

non

sie

sunt

efficatia

signa,

quod

satis sit in percipiendis

nou ponere obicem.

fide

Quin, qui sine

ad quodcimque aecedit,

fiete

ae

per hoc in
35

suum

aecedit.

44
cai'uis,

Sacramenta

veteris

legis

et

nove

sie

differimt,

quod

illa

eraut

ista

vero smit Spiritus iustificationes.

in

45 In novis adest,

veteribus

defuit verbiun promittentis

ideoque

et fides recipientis remissionem.

8 sed
fe^tt

ciilpe

'scilicet

culpe
'

9 tarnen
potuit

huc

13 In

his

omnibus

B
C

15 iustificatus

19 non

36 Saoramentum C

differt,

quod

illnd erat

37 ista bona sunt

istud vero est

iustificationis

Pro veritate inquirenda

et timoratis consuientiis consolandi conelusioneB. 1618.

(533

4
claviiini,

Sicut venialia peccata imii

ita

|)crtint'nt ail <(>iili'ssioiu'iH

i't

alisuliitioiKMii

nee

(iniiiia

luortalia.
al)

17
retiu'
s

Si lumiu tciRTctur oiimia iiuirtalia riuititeri et

situplicitcr iiiipossiliilc.

eis

absulvi, teiic-

ad
48

Xiillus

li(iiiiimiiii

novit,

(|iii>tifs

peccet iiKirtalitor,

etiain

in

l)i>nis

ujjuribus propt'!- vanani ^lonaiii.

49 bU

Ea

tantiun

debet coufiteri, i|Uu vc!

sibi

vcl

aliis

(crla

sunt

esse

niortalia, id est criuiina,

De

reliiiuis

desperando seipsnni euni lidncia

in

abvssuni

iiiiseri-

cordie dei fideliter pruiiiitteutis proiieere.

Summa sumnuu-um:
IiLstiis

non ex ojx'ribus ne(|UC ex lege, sed ex

tide

vivet.

Ko.

1.

3)om.

i,

n.

4
\i)

siiiiplk'iter

ad iniimssibile

('

11

siimmanini

fcIjU

IJ vivit
iiii>l)atii)iies

B(,'

3n B

fillbct

ont Si^tuffc noii) gcbriiit

Dcrmcrtt:

Ilanim cnclusioimni

dat autliur in resu-

lutioiiibus suis iiiilulgeiitiaium

Seriiio de virtute excoiumimicatiouis.

1518.

2?crt)iiguiBbIl bvol)tc fr bcu ajcforniator eine ^^Mxbigt

,511

iocrheii,

bic

er,
'

eben ou

A;-icibclber .yivctgcfefjvt,

berimitljlicl; aiit

cmntag QxanVi
in

(IG.

Mai) 1518

ber bic
fciten

.Rvaft

bcy

iniimee
Cfficiole

(jet)alten.

'JJiifeftnbc

bcr

.Clanbijabung

bcefclbcn
fic

bifd)Lifd)ci-

nid)ten gerabc in aBittcnbevg Ijcvovgetretcn fein;

iienigften

U'aren

bic

iicvaulajiung,

ba^

^.hitljcv

bai? Slcfen

be

23anne5

fcfjvfcv

in lUngc fa^tc.
ieljen,

3?cfonbcve iDvfontnniiJie,

bie

fic^
\i}

unferet n^even ficnntni^ cnt=

ffentdj

fc^cincn
bei-

i^u bann bcftimmt

,5U

baben,

barbev ju uern.
in

il5on

SBirfung feiner i^rcbigt giebt uns

10. Suli

Icintbcr

felbft

einem

3?ricfe

an
ser-

Bend
et

SincE

om

1518

bie

erfte

.ffunbc;

er

fdjreibt:

Habui nuper

moiieiii ad
iiiscitiani

vulgum de

virtute
istius

excommunicationis,
vulgi
talia

iibi

taxavi obiter tyrannideui

sordidissimi

ofticialium,

coiiiraissarioruin,

vicariorum.

Mirantin-

omnes, nunquam sese

audisse.

Deinde,
:

quid

futuri

mali

mihi

ignem succendi sed ita facit verbum Volueram eadem publicitus disputare: sed veritatis, signum cui coiitradicilur. ecce rumor praevenit et plurimos magnates adeo permovit, ut Episcopus meus
incumbat. omnes expectamus:
iiovum

Brandenburgensis misso iiuntio

magno

postularet, ut difl'errem

eam

disputationem,

quod

et

feci

et

facio,

praesertim aniicis quocfue consulentibus.

'Reifet:

un fein ^reiben an taupiJ5 om 1. September, worin e Habui sermonem de excommuuicatione Wittcmbergae vehementer necessarium populo propter duras officialium vexationes in populum nostrum. Quem
3Beitcr f^rt
,

cum omnes
')

nostri iuristae et theologi probent maxinie,

mirurn tarnen

est,

quanta

ftlin
bic^
f.

.211

racift

bnfiiv

nuf ba CJnngclium bc^ omitagl janbi

nltcr

l)iii;

bc=
I:

[ttigt

>Dirb

burrf)

einen a^crmerf on

.^anb auf einem j-emplat ber ?lu*gabc

'-)

,1)0

post

A.scensionis dej

Cum

venerit

paraeletus'.

SBi'nn

aald),

V'utljct

mtl. gdjtiiten
tjnlie

1% XIX

liiftotiidje (finlcitung <B. 80, meint, bic c(egenf)cit

fo h)irb bic^

jn nn)ctm

Sermon
fctbft

bic

an

*,;ntf)ct

ergangene ffitotion nad) iRom gegeben,

miberlcgt:
(Lfiiilcitniig

burd) bic Hon il)m

angcjljctcii
.fiicvmit
ift

tetten und) bic

bie
311

gitation

erhielt

nmlit^ utl)ex

crft

am

7. ^lugnft

1518.

nnicter Sct)rift in bcr L^rtangcr Slusgabc gcridjtct.

Sermo do
inceiuiia
iiiilii

virtute excoinniunicatinis. 1518.

(535

gx

illo

connarc sUiduerinl observatoros atroccs

loiiiposilos
iiiei

niiiii?:.

qui

rapUini
spar-

ex ore serunt
inter
fuif.

iiieo
el

in

articulos; odiosissiiiio

tum ledegcnint
pcrst'(|uiitioiic:

ut

ul)i(|uc

spaigunt

cuin

iiisigni

iioiiiiiiis

dcnique Augiislau
in

magnates
allatis

volat

et irritat

mullos,

in

Diesdcii

mihi

ipsi

l'aciem

obicctus

aliquot eiusdcm
iT)cl)cu

articulis.

2ir
iibcv

am
bcn

boii

lu'igcbvndjtcn

Stcllni,

bnfj

^.'iitljov

bic

Vlbf'cljt

l)''i\'i".

bcn Qiigcrpgten Wcgcnftaiib nod) iJncntd) ]n bieputiren,

iJ3iyd)f

ba^

cv

abrv au bcv

Jltisffirung buvd)

bmi i'vnnbcubiivg gcbiubevt unnb.

ciii;t'liu-

,'',U!uid)l"t

nun
Ih-v=

gab

luobcv bic '4-^vcbigt

iiud)

cai.u-

aus

bcvielbcii

Ijovaii-j.

Vllleiu

eifrige

Hveunbe

ober

gav cguer

feiner
fie

SQd)e
fyurm

Ijatten

einige

^iMutftc
U'l)l

aus feinem nur

l)anb--

Sermon
fdiriftlid)

oufgegviffeu

unb

festen

in

ou lljefen
1.1

unter feinem 'Miauten in Undauf.

fpric[}t

benn

cuid)

Spalatin

in

feinem ^Briefe
culione,

an

!L'nfl)cr

om

bcncn

na)

il}m

September nur on pusitioncs du cxconnnuninod) ein upigramma aniaiuleutissimuui in llonianam

5.

avaritiam angc]|ngt war.

fo

Sa man

aber ben

iDaljrcu

Sadjberljalt

nidjt

fannte,

legte

man

allce,

loae in

bem nmlanfenben IHn^^uge

ber

ber 5prebigt anftfeig erfdjicn,

bcin

'Hefornmtor jur Vaft.

<Bo crftmmelt,

fam

Sermon ber ben ^ann

,

auri)
^^engt

nad) Vlngc-biivg anf

ben

ilieirf)5tag.

23eld)c
"^^apft

'Jlnfnabme er bort fanb

. Sluguft:

bauon

bao Scbreiben bei

bie
^-pvi'^'flt

.Haifer

an ben

om

anc-brdlid; loirb

barin

dr

vi

apostolicarum exconiinunicationum al
Jtnftage gegen l'utT)cr gcmadjt.
y. lUuguft
ric^tct

fe^crifc^ Bejeidjuet
,

unb jum runbe ber

auf feine i^viefe
beln Cvinbrnrt
i()n:

Sie Slntlrorten
U'erben
iljm

bie

l*utl)er

om
be--

auo lUngsburg
"Jioc^
tibi

erljielt,

on

bemfetben

Ijaben.

am

5.

September

fdjreibt

Spalatin

au

Diccre

non
d(:

possum, ([uantum
nad) iHugeburg

niali,

(piantum invidiac cunllasse vidcaidur pnsitinncs

fid),

cxcoinmunicationo, unb
'l)afae

er lounbert

wie

man
ben

foldje positinucs

on Bittenberg
Wefanbten auf
biefe
fie

fc^iefcn
fie

fnneu.

V(ud)

beibcn

pap)tlid)en

bem

;tteid)C'tage

toaren

angegangen,

unb

Spalatin frdjtet,

ba^

nad)

Som
loic
il^n
T)ielt

berfanbt Rotten.
9iod)
ef)e

jebod) V.'utl)crn
abriefe

aus 'Jlugeburg tiarber

(f.

berid)tet uuirb,

t)atte er

felbft,

aus feinem
erTcgten

an Staupiij

oben) berBorgel)t,
3in

pcrfbnlic^
er

bon ber gegen

2.5.

Stimmung fid) berjengt. man ibm einige *4-*unfte ans feiner

er

Srceben,

tno

am

2tuti

mar,
*.lior=

^|irebigt

bor unb niad)te ifim

gegen
il)n

bittere

irrfe barber:

erfanntc,

bo^ ber nuaufenbe Slus.^ng

cinc

ein,innel)men

geeignet

fei.

Um

nun

ber weiteren Verbreitung

fotc^en

Sri)riftftd5

unter

feinem 'Dtamen

entgegenzutreten
entfd)lofj

unb

jcbee 'DJtiftBcrftnbui

feiner ?(nficbt
er
fiel)

ber ben
nod) er=
,*!urfrft
^l'rebigt,

iaun

^^u

bcfeitigen,

er fid),

bcn Sermon,

foioeit

beffeu

tnncrte (sensa,
??ricbrid)

non

verba), nact)trglid) aufzufegen

crfat)rcn

unb ^n

erffcntlidjcn.

fd)eint

baon

^n t)abeu
nu'ljr

unb moditc

frd)tcn,

ba^
;

bie

gebrurft

bem iHcformotor nur nod)

Spalatin,
iL'utbcr
,)u

Ungnnft ,iniuenben werbe

ber (^ovm
!L'utl)er

babcr bcouf=

tragte er WDl)i ben

es

on feinem ifor()aben abiuma^nen

jebod) in

allein

war

fpcit:

fd)on

War

ber

Sermon,
in

gcmilbcrt, t)erans=
t^cilt

gegeben,
jj-rcunbe
literae

als bae '']}iat)nfd)reibcn

2i3ittenberg eintraf.

bies feinem

bem :>!. "Jluguft luae, mi Spalatinu, iani

unter

in

folgcnben
erat

ortcn

mit:

Antequam

venirenl

t'dilu.s

sermo de exconnnunicatioiie, sed

egg

Sermo de
liniiis

virtute excommunicationia. 1518.

tanta inodestia et tain

lultus

veritalis

patrociniis,

ut mihi

spes

sit,

eum

non modo iion reprobari a veiitalis amatoribiis, sed et magnaiii giatiani iiiiturum apud cos eam, quos tyramiis ijjsa delectal: adeo saciam illam poteslalum ex2)ie magnificc, cilra tarnen adulationem, non tarnen citra necessitatem. tiili
lilurae,

Don

bellen

Ijirv

bic

ITtcbe

ift,

fijniicn

nuv

bie
fic

5lnthJortcn

auf
nid)t,

S?ntt)er

ed)vciben

Uom

8. ^'(ugnft

(ein:

am

21.'i9nft

l^ottc

Vutljcv nocl)

gcbcnft

and) in feinem ^Briefe tion le^teiem lge be S)rutfeS feiner ^piebigt uod) nid)t; lir loetbcu beninad) bic ?lugatie unfcics crmon .^luifdjcn bcn

21.

uub

yi. Sluguft fctien inffen.

fid)

3tu orfte'^eubei- fcfd)id)te ber ^prcbigt ber ben SSann ertlrt

bcr
2)vncf djrift
:

bcr litet

Swmo
unguis
ff.,

de
tertiis

virtute

excommunicationis
everbeiatus.

Fratri

Martino

Lutlier
ift

Augusliniano a

tandera

33cpig

geiiDiiimen
tjeifet:

babei

auf 3efu6 Sir. 28, 16

tertia

tno cS in ber
et

aUen

latcinifdjcn

bcrfe^uug

Lingua

multos comniovit

dispersit illos de geute in

1

genlem &c.
SutH)orbt, utt)Cts
20.
I

Sgl. iitbcionbetc oftlin

Stieflt)ed)iel

. 211

ff.

^ajii: 2^c 20.

I

. 130. 138.
ccina.
3;c

S.

12.

Lutheri opp. ed. Witeb. 1545

1519) 138. 134.

SBl.

. 84

f.

(t.

an palatin Dom

14. Saiiimt

SluSgalicn.
A.

eriuo bc
rt

irtute
lureiis

ercicationi

||

Frali-i
|j"

Martino l.uthcr Augulliniano

litelriictfcitc

!|

unguis

laude

|j

cucrberalus.
?(in

bebnidt.

4 Slttcr
||"

in Quart, le^te Seite leer.

S^tiict

nbe:

ANNO, M,

D, XVIII,

Don 3ot)ami
1|

friiciilicvg

in aSittenbetg.
tri
II

B.

erino bc irtu=
guftiniano a
^^Li(,5fd}nitt.
||

te

ej;cniunicationi 5i'a=
tertijs

Martino Luther Au||"

unguis

tandem

||

euerberatus.

^Darunter ein
le^te
||

litclrdffeite

bcbrucEt.

4 Sltter in Quart,

Seite

teer.

Stni

6nbe;

Lipfue
||

ex dibus Valentini

Schuman
H"

Anno

domini Millefimo quin=

gentefimo octauodecimo.

IitcU)Dl3fd)Uttt: ^viftiis mit ber S^ovncntrone nuf einem fj-clfatod fi^cnb.

G.

Sermo

te

ir=

||

tute

ej:cinunicationi
||

||

Fratri Martino Luther

||"

Auguf=
jj

tiniano unguis tertijs tan=

litetrdfcite

dem

euerberatus.

SJlit liteteinfaffnng.

bebrudt.

4 ltter in

Quart,

te|te
||

Seite

leer.

9(iii

6nbe:

,<i Lipfite
II

ex iedibus Valentini

Schuman
||"

Aniio domini Mil-

lefimo quin=

gentefimo octauodecimo.
||

D.

Sermo

bc tiirtutc crcicationi gfratri

tcrtii'3

Wartino
||

iJutljcr
|

3luguftiniano
||

a lingni5

tanbcni

||

euerberatus.
||"

[.ipol^fdjnitt

||

ipfi impreffit

llnolffgangu
in

^JJlonaccn.

jjS.

tclrdfcite

bebrudt.

Jldtter

Quart.
SitcKjolfdjititt
:

eijriftu*

am

ftrcuj.

Srucf non Solfgaiig tcEcI in Setpig.

E.

Sermo
niano

bc Dir

Ij.

tute excmunicationis Fratre

jj

Mar
||

||

tino

Lutlier Augufti[i8(ttd)cn]
||

linII"

guis

terciis

tandem euerbe-

ralus.

M.D.XVllI.
in

ma

Sitcleinfaffung.
leer.

litelriicffcite

bebrucft.

ltter

Quart,

le^te'

latt

Irud Dun iluan Ctmnt

in ''Jlugsburg.

Sermo de
F.

virtute excommunicationis.

VAS.

37

SeniiD bc irtu
niaiio
fdjnitt.
II
ij

||

tc

cicinunicotioiii f5ra=
tcrtijs

||

tri

Martino Lullier Augulli:

unguis

tandeiii

||

eiiorhoraliis.
in

"

2)avuiitcr ein .001^=

te|ite
||

litcUiuf feite

lu-briuft.

4 ilttcv

Cuavt,

Seite

locv.

vHm (hibe;

,r

Lipli;
|1

ex Aedibus Valentin! Solunnan

H"

Anno

liomini

Millelhno quin^
2itcll)ol,iid)itt

gentetimo vndeiiigefiino
loic
lu-t

B. jyra=
|]

G.

ermo

bc

ivtu=
a
iJ

||

tc

axmunicationi
lertijs

||

tri

Maitino Luther Au|["

guftiniaiici
^ol.ifdjiiitt.

lin-iiis

luiidciii

cucrhci-atus.

Saviiutev ein
letjtc
||

litelviffcite

Ocbvuift.

ltter

iii

Cuavt,

Seite

leer.

3lm (vnbc:

,r

Lipfia?
||

ex Aedil)iis Valentin!

Schuma
||"

Anno

domini Milleiinio
iitcltjDliidjuitt
II.

qiiin=

gentefimn vndpitigefinio.
li.

wie bei
tute

(Sermo

be

tiir=
||

||

ercDinuiTicatiouis
tcrtijs

||

^xatxi
]]

'fllartino

l'u=

||

tljer

^higuftinio n
einfaf)un(\.
leer.
9liii

IT^iii

tn=

[j

bem
4

ciicvbe=

ratiie.

"

W
leljte
||

ZitcU
Seite

litetvcfieite
t*iibc:

bebriicft.

i^nttev in Ciiart,

,c Lipliw,
||

ex oKicina

Melchioris
jj"

Loltlicri

Annn

domini Milleliino ([uingI.

telinio

deciraonono.

Sermo
9Jlit

be ir

|1

tute excmunicationis Fratre

||

Mar
||

||

lino
||

Luther Augui||

niano a

lin-

guis terciis tandem euerbelitehiirtfcitc

ratus.
fi

M.D.XIX.
in

||"

liteleinfapitfl.
leer.

ticbriidtt.

Slcitter

Cuart,

Ic^tes incitt
'ilui

bctjclbcn Cfficin tote E.

]|

K.

Sermo

be irtii

tc

crci3miinitatiriis
tcr=
|i

[sio]

5ra

||

tri

MartTo
i,"

2\iil)cx ?(ii=
|

guftintano
-Ipolafc^nitt.

ITgiiie 3Jltt

tij

taube

cuerberatus.

Saruiiter

ein

litcteiufaliuiic}.
leer.
C<l)ti|topt).

litclrcffcite

bcbrudt.

Bltter

in Cuart,

Icfetc

Seite
et.

litclljotiicijiiitt;

Txud umt Wnttin Saitbktg

berut)t
:^ier

in iicipjig.

S)tc

aSibliograpIjic

bcr

C^rlanger
ift
it;ii

91usgabc
nod)

grBtcnttjeils

auf
fie

SPau^cr

Annales

typogra|)iii(:i,

aber

ungenauer:

ben

Srucf

fiitjrt

breimal befoubers auf uub lt

babei einmal aus Slugeburg ftammeu.

Sammlung Born Cftober 1518 Warb unfer Sermon cin= 4^P4-' uub ftel)t I)ieruad) in bereu fptereu Auflagen tjom i^ebruar ir.l9 m. Tij V^ Dom ^luguft 151! glcidjfall-s 5^1. Tij'' V', ijoni miixi l:)20 351. Pp 4'' Qq 4 foraic in M. Lutherii lucubrationum pars una, Basileae in aedibus Adae Pctri M.D.XX. Mense Julio, 331. Yij* Yiiij. jVerner geben i^
Sd)on
bcr igafeler
Berleibt 331.
bte efammtausgabcn Witebergae 1545 I 331. i.xn* Lxnii", lenae 15.'i6 931. CLXxi'' CLXxiii'', Erlangae, opp. lat. var. arg. li S. 30(3 .31;J uub l'fdjor II
I

S. 377383.
C^ier

Xeutfi^

ber-fc^t

crfc^ien

er juerft

1559 unb
enblicf)

ift

fo

aufgenommcu
f.

in ben ^aifc^en X^cil

S. 116-120, in bie nur bas Sortoort) uub Suppl. S. 112

3fr bie lertgeftaltuug fauu lebiglid)

i'cipaiger 9Iusg.

I^. XVII S. 107

115,
iu

oon Sald;

11).

XIX

Sp. 1088-1099.

'.yetrad)t
:Krffid)t.

tommen

bal)er

ueljiueii

trir

auf bie brigen Vlusgaben nur

t)ier

uub ba

638

Sormo de virtute excomraunicationis.

1518.

Seriiio de virtute excommunicatioiiis.

F.

MARTINVS LVTHER PIO LECTORI SALVTEM.

agna vere gratia
milii a
iit

domino uostro

Iliesu Christo

coUata videtur,
et

verba mea solius tarn iugrata

iii

odiosa sint midtls, deinde nescio

Prothei quidam essent)

quot haereses peno lingua

(ccn

.seouiida

traiisfonnentiir,
Iliesu Christo

Et

nisi

idem

ipsi

domiuo nostro

Apostolisqne omnibus atque prophetis

contigisse

scirem,

essem.
Slpfljrti.

Niuic vero,
eo nitor,

iamdudum desperans silentium cum urgeat offioii mei necesniagis

*"

sitas,

quod

obediendiun est deo

si

quam hominibus,
et

paratissimus officium et tituhira docendi relinquere,

ita

placet maioribus Eeclesiae, id est Christo: Sin retinendimi est, dent

veniam
is

boni

consulant qui volent, uiei

studii

erit

omnibus viribus sudare, ut

Christus
Icctor,

Christum

Christo nunciet et audiat.

Haec commemoro,
feci

quod

sermonem quendam

de excommimicatione

ad

pie mi populum

Vuittenbergeusem, cuius ut ego prope siun ol)Htus

phis

ita adversarii miseri

simt

quam oportet memores interpretesque rigidissimi, ne dicam iniquissimi. dabo itaque operam, quantum sufficit memoria, ut sensa, si non verba totius sermonis, omnia in publicum exponam, ut probem ea me docuisse, quorum neque me poeniteat tractatorem ueque pium auditorem: quid auteni amici mei paraphi'asi aut pseudophrasi sua fecerint aut faciant, det domhius ut aliquando videant et ipsi, Amen. Vale.
Debitum vobis sermonem
hoc
est,

20

totiesque

de Virtute Exconmiunicatiouis hodie dicndmn

iutelligatis
,

promissmn^ tandem aliquando persolvo, est, quod ut planissime

procedam.

2.'.

distincte

PRIMVM.
Videndum, quid
buli valet.
1

sit

excommimicatio Eeclesiae,

et

quantum

vis voca-

Sie Bcvfc^rif t
fiftlin I
biis

nac^ htm

Z'M

bc

cxmon
in

geiitbEt,

nur

in

bei;

Stlanger'^^tuSgaBe
tjattc

')
fiel)

S. 211: c^on

botljcr,

einer Sprebigt

ber gnftenjeit,

er (ntfjcr)
tjntte

ber

piel, ba

mnn
(jier

gegennjvtig mit
jie

bem Scannen

aurid)te, geuert
511

nnb

bann

jeincn Siitjtf^n bctfprodjcn,

einmal eingeljenber barbcv

belfl)rrn,

Ira ber 'Baun Inirttid)

3n bi'benten

t)i)e.

5J.!gl.

. 271.

Sermo dp

virtuto excoinmimicationifi. 1518.

(539 et extra

Excomnmnicatio

nihil est aliiid

quam

privatio

comimmionis
una

com-

iminioneni fidclium positid.

Est autcin fuleliiim comumnio duplex: una interna

Spiritiialis est
lides, spes, eharitas

et spiritualis, alia externa et eorporalis.

in
5

deum. Corjioralis

est particijiatin eai-undem

saoramentornm, id est signoruni

nsque ad eonnniuiiDuein

fidei,

spei, cliaritatis, (piae tanien

ulterius extenditur

rerum, asus, colloquii, hahitationis aliaruni(|ue eoritoralium coiiversatiouum.

Igitur
sicut

pridre

illa

.sjiirituali

conininnionc

nulla creatiira

potcst
soliis,

animam
Ita
iii

vel

commuuicare
nisi scilus

vel

excommunic^atani reconciliare nisi deus

ulla ereatura ei auferre

non potest commnnioneni eandem

ipse lionio per
,

seu

eam

ex-

eommunieare,

peeeatum
Ro:

|)n>])riuni.
niill.-i

Haec
ritate

sententia satis patet

(piia

fideni.

speni, <'liaritatcm
viij:

ereatura
a clia-i'Uim.
aujjeii um.
liirlis,

potest oonferre vel auferre,

iuxta illud

(^uis

separahit
vita,

ni>s

m.
j.

dei?

Et

infVa:

Certus sinn, (piod necjne mors neque

neque

, :)

neque priucipatus neque virtntes, neque instantia neque futura, ne(|ue

I'.

tudo neque altitudo ue(|ue proiundum, ne(iue

alia ereatura

poterit nos sepa-

raiv a chaiitate dei, quae est in Clm.sto Iliesu doniino no.stro.

Et

i.

Pe:

iij. i.'l>cti..i,i3.

Et

quis est

qiii

vobis noceat,

si

boni aeniulatorcs fuoritis?

ECWNDVM.
Consequens er^o
20

est,

(juod

exeommunieatio
dictum

Eeclesia.stica est duntaxat

extemae privatio eommunionis,

et

scilieet
(ut

sacramenturuni,
est)

tuueris,

sepulturae,

publicae oratiouis, deinde aiianuu

eoqiondis ueeessitatis rerum

sie-

eonversationum.

Haec enim

sententia nota est.

et

Paulus

i.

Corin:

v.

i.cioi.

:.,

ii.

scribit,

ut non commisceantur nee cibum suraant evmi eo, qui nominatur inter

cos fomieator, malcdieus, ebriosus, rapax &c.

25

Et

ij.

Tessa:

iij.

Siquis nona.tdcff.a.u.

obedierit verbo nostro per epistolani hane, notatc et non eommisceamini

illo,

cnm
sed2.iiKfi.:i,i5.

ut

confimdatur.
frati-em.

Sequitur:

Et

nolite

(piasi

inimieum existimare,

compite ut

Haec

si

terna eonmiunione, dieta sunt,

non de excomnninicatione externa, salva infatoor nie non intelligere Apostolum Paulnm.
Si (piis venit ad vos et

Et Tohaimes epistola seeuiida

30

non

affert

doetriuam
dieit
Uli

2.

SoO. lo.

hane, nolite
ave,

eum

in

domum

reeipere nee ave ei dixeritis,

Qui enim

commimicatur operibus eins malignis.

TERCIVM.
Excommunicari non
35

est

animam

tradi

diabolo

neque privari bonis

))atet,

Eoclesiae conununibusque orationibus eiusdem.

tjuia

Hoe

ex dietis abimde
et

manente

tide,

spe

et

eharitat

uianet

vera a^mmunio

partieipatio

omniiun bononuu Ecclesiae.

G coUoqui

i:i

Et paulo post: ed. Witcb. 1545, ed.

bic

leii.

l5G

17 quo voliis

24

3n

bet

Vulgafa i)eiH

Stelle:

Qiiod

si

quis non
154.'>

oliedit vcrljo

nostro per epistolani,

hiiiic

nntate &c.

31 conimnnicat ed. Witeli.

unb

cd. Icn.

1550 na) bex Vnlgatii

g^Q

Sermo de

virtute excomniunicationis. 1518.

QVARTVM.
Exoommunicatio si iusta est, significat potiiis, aiiimam esse diabolo ti-aditani et Ecelesiae communione sjiirituali privatani, quia fertm* super euni,
,

fpii

peccato mortali seipsiini privavit corrmmnioue charitatis et diabolo sese

Sicnt econtra
reconciliatio

li-adidit,
iiitorioris

sacraraentum est et extenium

reconciliationis et coimminionis.

Ideo verum

est,

signum quod excomnmniin

eatio

ecclesiastiea

peccato, id est vere

nou infert sed praesuppouit, aliquem esse excommunicatum spiritualiter.

niorte

et

QVESTTVM.
Excoiiimuuicatio sie est temporalis et corporalis, ut tanien
ordinetur
f'uerit,
lo

nou contra sed pro conununione

vel
.Kor. 13,10.

interiore vel re})aranda, si iuste lata

augeuda,

si

iniusta fuerit.
ij.

Probatur hoc per Apo.stoli

Corin:

lt:

Agam secundum
aedificare
v. sie
fieret,

potestatem,

(juam dedit doniinus mihi nou in destructionem sed aediiicationem. hoc certe
intelligo,
i.eor.
5, 5.

quod non possit destruere sed tautummodo

per Ecclesi-

asticam potestatem.

Nam

et

illuni

fornicarium

i.

Corin:

excommimiet

oavit et Satauae tradidit,

ut spiritus uiliilominus salvus

ut supra

dietmu

est,

Non

existimandi sunt quasi innici sed corrigeudi ut fratres, non

Soi).

fi,

3ot).

Et ut audatius dicam, nee Christus ut vi. Omne, 6, 39. quod venit ad me, non eiiciam foras, Et itermn Haec est vohmtas eins qiii misit me patris, ut omne, quod dedit mihi, uon perdam. Et itenmi alibi:
ut perdantm- sed ut confundantm'.
37.

homo haue

habuit potestatem .sepai-andi auimas, sicut dicit loan:

:

-m

i'iic.

9,

.".6.

Non

venit

filius

hominis perdere sed

li:

salvare
c.

animas.

Item ad hoc

est

apertus quoque textus

notabilis, dicens:

vi.

de sen: ex:
sit is,

Cum

medicinalis, qui valde est

sr,

Cum

medicinalis

exconuuunicatio , non mortalis, disciin

plinans, nou eradicaus,

dum tamen
et

quem

lata fiierit,

non conteimiat,

caute provideat Ecclesiasticus iudex,

ut in ea ferenda ostendat se prosequi,

quod
dentis

corrigentis
et

fuerit

medentis.
sicut

occidentis

fuerit',

Haec ibi. CHu- non dixit 'quod perquidam desperati timent, imrao quidam
est piimi
so

Officialcs
et

tyranni

affectant?

Igitm- Ecclesiastiea exeommunicatio

et res coqioris

maternum Ecelesiae flagellum super corpus

tnidit

impositum, quo

non

ad inferuum, sed potius revocat

ideo

et

urget ad salutem eos, qui ad

interna properant:

cum summa

exultatione et reverentia simul amplecest.

tendum, nedum patientissime ferendum

SEXTVM.
fidele

3.1

Dlud solum et maxime oninium curandum est, ne exeommunicatio, tarn salutis ministmum, eontemuatur aut impatientius feratur, quia uon
lata
Inilt

11

l:i

Apostoliim ed.

\\'iteb.

1.j45,

ed. len.

l.'JG,

ed. Erlang.

Senno de

virtute excomimiuicationis. 1518.

641
metueuda,
projn-iae

luiidu pf(ptcr potestatem Ecclesiae,

.sed
etiaiii

(|ii:ic

i^cr

sfipsaiii

.scinper est
et

pioptcr

piaiii

liiiius

potestatis

operatioiu'iii

salutis

proniotioueiu aiiiaiKla.

Sit simile, (juud

inuueritiuii.

mater eorripiat

(lilcctuni tiliiiiu quaiie.st^e

doquc meritiuu, niumdo(iue

.

Hie eonstat
f'nrens
in

i>iuiii

tlagelliini

et

filio

salutare.

Quod
non

si

ipse iiupatieiis uiaternae huiiis diseiplinae

non

oniiserit

proliibitiim aut

feeerit iussnin,

sed

inatreni insin-gat aut eoii-

tenmat, eeee
et
fiet,

tum

ineurret in nunidatuni dei, nbi praeeipit piu-entet; iuuHirari,

tliseipliua, (juae sine peccato, iiuiuo

ut

ex uniea leviuscnla
eouflet
(iieu

euni merito

erat, sibi
10

detestabilissimani culpani et aeternani i>(K;nani.

niiserianil
)

Ita et nostro

saecidt)

fieri

videnius,

nt

otKeiales tnieident,

notarios

et

mmcios caedant, mergant,

(jnod

captixcnt alia<|ue detestabilia portenta

nisi

(i>iiiiiiitt:iiit,

non facerent credo,

sceleribns

Mil^ata
in

illa

eiTcineacpie o])inione erediTein sese

(jiuieri ail

per exeoniinunieatit)neni timdi

danuiationeni ae non potins

salulem.

Hinc enim
is

adiiiiunt

desperationem
eausa

uovissiuiuin omniiim Imrrennt lunie

dissinunn(|ne malornni.
et

At([iie liaee

tiiit,

serinonem ineditarer
in olHeiides

nunc ederem
ut

<juoi[ue,

tiuaminani inste perniittat liane eaedeni

salutis

deus,

qui haue

sententiam

abseonditani

eujjinnt,

quo securius
tyi-an-

t)Taiinidem

suain Talso
jnitiantur.

terrore lioniiniun stabiliant,

taudeni extrenui

norum etiam
20

Si vero populiis huiiis |)otestatis et excommunieationis optiniani neees.si-

tatem

et saluberriiuam \ini

ae non

eontra eos sed pro eis valere doceretur

et

intelligere,

minus

'i\m

]iericul()rnni

<iuietiorem

obcdientiam

in

piipuli>

liaberent, (|uin et gloriani et

anioreiu obtinerent.
nolite haee portenta cogitai'e.

Igitm-,
2:,

mi

Iratres

in

domino,

Sint

citli-

eiales vel

publicani huius potestatis ministri, sint

n()cel)it

inquam

boni, mali, qiialessit

eimque, non
vel abusu,

potestas ipsa vobis, sed ])roderit semi)er, sive

in

usn
scn

tantuniniodo reetc feratis

eam

aut

cnni

huiuiiitate
si

e\a<iei'e

solvi quaerite.

Matrem

intnemini Kcelesiani.
iniligui?

Qnitl ad te,

virgani

snam

super te pouat per

30

manum

niliilomiuus

matris

tuae

dideissimae

vii^a est et quidem saluberi-ima.

SEPTBIVM
Id potius adverte
oniittas,
et

oculos

huc verte,

ut

illiid

magis vel

facias vel

propter quod excommunicaris et flagellaris

quam quo modo

velit,

virgani

non
3s

feras.

sed hui, omnia haee ])erversissima sunt: non quid

sed (piid

iaeiat

duntaxat virga, e(Misiderainus.

Qnis

est

enim nunc

inter nos, (jui tantf)

si iiiste

timore timeat

deum

oifeudere (pro (jud uti(iue solo excoiumunicamnr,

exeonnnnnieiunur), ((uanto studet exeonnnunicationem vitare et evadere?

fit,

Ita

ut semper poenas, etiam tam pias

et

iiduas, ])lus

timeamus quam

hori-en-

34
ed.
leii.

seil

lieu

bie

ciammtaiiafloten

unb

l'idjet

-JS

tiiiu

pias cd. Witcb.

154.'>

unb

1556
I.

uttjct aCeife.

41

g42

Sermo de
id,

virtute excnmmunicationis. 1518.

dissimas culpas, Et ad

proli dolor,

cooperantur tarn minaces et imperiosi

huius optimae potestatis ministri, rabulae forenses.

OCTAVVM.
Exconimiiulcatio
1. (Sor. 5, 11.

non
vitari

tautum pro
etiain

fidei

coutuinatia, sed pro qnolibet

criniiue scaudalo.so debet fcrri. patct lioc ex praedicti.s, iibi

ij.

Paulus

i.

CorLu

v.
sit

3.2iieii.3,

i4.et

Te.ss:

iij.

iul)et

fomiearios

&c.

quauquaiu

magna

miseria et iiuius potestati.s iuiuria, quod pro .septima aut octava pai-te floreni

quandoque cxconimunicentur,
niiiiibuf;

relicti.s

interim horriliilihus et scandalosis cri-

impunitis, effioto ad haue tyrannidi^iii

.scilicet

eolorandam

.sati.s

vafro eomi

uou propter tran.sgressioues sed propter contumaciam exeonuiiunicentur, quasi non sit hoc erudele satis, quod ]iaupereni ]>ro tanmeuto, quod
pretio
alias.
tillo

traliunt

per tantiun

spaciiun in tantas

caniilicinas

suas.

Sed

haec

Noisrnvi.
Id super omnia
Ecclesiae
et in iis

omnibus considerandum

est,

quod potestas
nostrum

i'

cum

sit Ciu-isti

potestas, licet pro nostris peccatis ])laerumque traaliis t^TanuLs,

datur Pilatis, Herodibus, Annis et Caiphis violentisque

tarnen est
qiii

eam sunimis

senipcr studiis rcvereri et

colere,

exeinplo Christi,

sie

Annani, Caipham, Pilatum honoravit.

Ideo nee indignissimae eiusdem

jo

abusiones nos debent permovere, quin quicquid ipsa fecerit hilariter feramus
aut saltem
est:

cum

reverentia declinemus.

Nam

tempus nostrum periculosissimum

uc propter pcrsonas
potestateni

ideo jjrudentissime
,

oportet nos agcre,

projiter

pariter vilipendamus

immo
ei.s,

potestatem

etiam \ilissimas personas

])rincipes

honoremus.
3ci. 3, 4.

Sic enini iratus

nobis dicit: dabo pueros

Isa:
iij.

etreminati

domiuabuntur

Atque

id eo facilius efliciemus, vel

eorum et quando

-'.=i

coguoscimus,

quod

in

animae ]irofeetum

defeetum

iiiliil

possunt nisi

occasionaliter et exercitative et teutative (ut ita lo(juar) agere.

DECIMVM.
Excommunicatio
si
l!j. 1U9, 2s.

iniusta nobilissimum

excusationi tuae humiliter ])raestitae

illi,

locus

mcritum non

est,

ideo dulciter ferenda,

datus.

fuerit

Hie enim
si
filio

30

dices ilhid ps. cviij. Waledicent

et tu bencdices.

tautum vide, ne potestatem

tete perdet.

contemnas: vis potestatis prodest, contemptus vero

(ut dixi)

Nam

immerito corre]ito eo maior gratia matris accedit, postquam cognita

innocentia patiens, qnanto magis apud
si

fuerit

eins

deum maiorem gratiam

tiderit discies.se
35

cousequetur,
SDiatt.

patienti inuocentia etiam a

si

matre sua Ecclesia

et
si
:

5,25.p]inam:

immo
!

adversario

iubemur cousentire

beuigni

in

via,

quanto magis dulcissimae matri Ecclesiae, etiam

flagellet

per indignissimos nos

Ipsa enim raanet mater, quia manet Ecclesia

manet autem Ecclesia,

quia manet Christus, eins .sponsus, inaeternum.

27 exercitive

Sc^on

einige ber Sonberbtuile l)a6en obige Sc^ovt

Sermo de

virtute cxcomniunicationis. 1518.

643

In excoinmunioatione
facias, dicas,
iiisticia
5

iniu.*ta

siinnne oavpiKliim, ne id dcscrns, omittn^,

id sine

pro

(jiio

('xoomiiuinii'aris, nisi
siiit

pwcato
si

cri possit.

Aaiii
(IcIk'IiI

et

veritas, ciiin

de interiore conimunionc Ecclcsiae, non

f'xt<Tiiir('in,

(iniitti

i>i'0])tor

cxconiiniiniratiimcni

otiam

ad mortem

iis(|ne

prucederel, quia sie jK'ssinie omniiim excommunicarctiir, si(|nis exeummuiiiean

timeret: debet
fjuod
iioii

emo

luimiliter ferre et

iiiori

in

exeoninumicatione, nee tiniere

fnneris
iiistieia

aeeipit

saeramentum
miiiora
iuste
et

Kueliaristiae,

ritiim,

seiniltui'as

te.

Haee
10

iiieomparaliiliter
(|ui

sunt (i\iam

iit

pmpter

ea

])nidatiir.

Xaiu
forte

ctiain

excommunicatus

raoritur,

non ideo damnahitur,

moreretur.

nisi

non contritus
lieatns

cum

eont(>mptn

exeommunieationis
etiani
in
si

C()n-

tritio et

hnmilitas omnia solvit et plaeat,

exlannetur ant in aqnas

iniiista

proiiciatnr.
niortiui.s
li

antem

et

benedictiis , qni

cxeommnnieatioiie

faerit,

quia pro instieia

quam non

desernit, etiam tanto ilagello pei-

enssus, eoronabitur inaetemum.

DYODECBIV!iI.
;^^onendi tamen sunt Pontifices
et

et
,

corum

ministri, ut eensuras gi'avatim

een.sura sit lex

i|uam

fieri

leitest

rarissinie

ii'rant

Quia, eum
peccati
et

quaedam,
lex

oinnis
20

autem

ie\

sit

virtas

et

oecasio

sine

p-atia
ii)si

dei

non

impieatur, srratiani etiani dei, id est legis impletionem, dare

nihil aliud faeinut

non

))ossint,

nudtiplieando leges

et eensuras

quam

(piod

nudtipliean-

donnn peccatonnn

et offensionimi dei causas et efficaces oceasiones piiiestant

quantumliliet enim nos ohedire tenemur

eonun

praeceptis,

mnltomagis tamen

ipsi tenentur servire nostris iufirmitatibus.

.

ceXoa.

41*

jm

int

int wfc lfm wfc int int int int int ifw tlK

* wK ww wH

wit

w* HR wR w wH ww ww

Ad

(lialogum Sihestri Prieratis de potestate papae responsio.

1518.
wibcv
ben 'ilUa% )mx in 9Jom

^iitljer 9luftvetcn

anfangs

ffT)r

untcv|dj^t

WDTben.

53alb jcbocf)

nuidjtc fid^

bort eine crnfteve Jtuffaffnng bcv i){efovnit)elvicgung

3. (^cfiruar

in i'ntfd)lanb
liiidjtigftc

gi'ltrnb.
oini'e

Sdjon am
Don

1518

cvflnvtc

Seo X.

fr bif

yiufgaho

Vlnguftiiiev^Mcncral,' traft feiner 'Jlnitsgcnmlt

bm

feinem

Crben angel}rigen
on d)ritten
faner

'Jh'ucrer

feinem

i!orl)oben

abjubringcn.
fjren,
fjatte

Gfje

mir inbe^

feiten bcfclbcn

gegen

t'ntfjer

ctmo
,

fd)Dn ein

Somini=
'^-^i'it'rio

am

ppftlid)en
'jiriera-s

.ofe,

Sitefter

Wa.iplini

on feinem
genannt,

Geburtsorte

gcu'l;nlid;

ober in fpterer

^orm
in

'4-U-ieria5

^nm Sdjn^e
brei
olle

be

I}ci=

ligen iStn(;les ben cf)ilb rtibcr bcn ^Kcformator ertjoben.

3n

Sogen mar
Siitje

er

mit feiner Streitfdjrift

fertig

gemorben,
Itiomo'S,

meteftcr
fie

er
ift

faft

95

SutTjers

on

feiner
in

loubenenorm, .

bnrdj^og:
Sii'

bem

"J.nipfte

gemibmet unb

erfd;)ien
1.

ber .^meiten .Onlfte bes ^imip.

fratri'3

fennen on
|j

il)r

folgenbe 9tuegoben:
:

i)i.

Silucftri
celcber

||

'^.U-ieroti

orbinie pre
potatij

bicotor;
|j

focre

K)eo=
||

logie ^feffori'S

||

rimi;
1|

focriq,5

apo
|

ftolici

mogiftri:

in
||"

pre=

II

fumptnofoe ^Jlortini
liteleinfoffnng.

Sutl)er coctufiones bc

pttc pope biologu.

TOit
leljte

litelrrffeite

bcbrnift.

14 Slttcr

in

Cnart,

Seite

leer.
li'ol)!

9tad) tt)po3ta|)t)ifrf)cii 9]!crtmntcn aus einer ttnttentfd)en Dfficiii,

bcr Urbrudf.

fidjcv

2.

5R.

*p.

fyrotvi

||

ilueftri

iricroti
|j

Drbi=

||

ni prcbicotorum

et

focre
||

|'

K)eo(ogie ^fcfforie celeberrinii

pfnmptnofo-j 9Jiartini Sntl)er
liteteinfoffnng.
Ij

focric))

palotij

npoftolici magiftri:

in

eoclnfioe be ptate
bebrncft.

pope bialog'.
in

"

*)3lit

xitelrclfeite

12
in
in

33Itter

Cuort,

lel3tc

Seite
er

teer.

3-5
fto()t

beS iitcl-s

ie()lt
i

ber

bcm

jlucitcn

npoftolici"
ift

ber ^pimft,
Iviicf

3-

ti

ber bcm
i'ottl)cr

crftcii

in IJiartu", S*l.

Sogen P

fignivt.

uon

IJii'ldjior

in

Vi'ii),iig.

')

iabricl U<eiU'tii,

nii

bcn

bii-i

pcipltlid)c

d)vcibcn

gcricfjtct

ift,

loiiv

banuil jmav

iiod)

nid)t gcroiiljlt,

ober er ucnuciltete bic (eid)nite be* Orbengcnerals.

All ilialogum Silvestri

Piieiatis de potestate

papac rcsponsio. 1518.

iiichvfnrl)

645

3.

nufecriid)
,S.

ifeitig

in'vfcf)icbni
2iti'l->
|"ti'l)l

uii
iibi'v

_',

im

;)iuu-iii
i

ablrcicl)c"b.
"4>iiii(t,

bc->
iilH'v

htm

,\iui'itni

in
:'.

iipoflolid" bct
in

3.

fe()lt

cv

beut cvftni

in

Mlinvtii",
l'n>ijifl.

!iM.

i<ogrii

ift

iiidjt

fifliiitt.

Iriicf Duii ^Bfcldjitir Vottl) i

4.

H.

1'.

FRA=
[]

II

tris

Sidicftvi

'.l>vierati(5

vbiuie
[\

||

pvcbicntmum
bc pole.

ot

ninr

Kjfotii
i:i

gic pviifctun-ic- cclclu'vvimi:

jl

facviii? pn-|;

Intij inuifhilici iitciivflvi:

|i

vxc=

iiiMiptuLiiac'
|i"

lUartii

\!n--

tl)iT

cinicliifiiu'-

ftatc

papc biatogus.
in

mit
Seite

litdL-iiifaifuug.
teev.
iiiib

litcd-cffcitc bcbnicft.

12

:!j3lQtti'v

Citnvt,

(cljtc

Ixud Don
5.

Sifflinimb Wviiniii

l'iiiri'

UlMriuiifl in 'Jliifl.jbiitiv

Sll.VKSTllI

rillKIilATL-i

Onliii.

l'racciir.

In

|iiarrniiiliioras

Martini Liillirn

cdncliiliiK's

de

pokitalc

l'apac

Dialngiis.
'4-'"'Mt'i'

Itoiiiau
K'iiiL'U

per

Anlmiiinii

hiadis de Afula

MDXX.
iiad)

1."

Aiiiial.

typogr.

VUl

. 262 mi. 150

'ila)

Cuetif.
in

bcv (^vlnngcr 'Jdignbc

,11t

bcv (fiiiteitmig
fein,

,511

imfcviit

ialogus

folt
ift,

bcv
iiiib

crftc

2;viicf

iKoin

1517
buvd)

erfdiicncn

um
mit

gefd)id)tlid)

iinnuiglicd
fie

n.'ofr
Ijicv

atid)

iiid)t

bev geringffc

(nbliinirnpliifdie 'Jlnlinlt
'iicvniifdjuiig

lunliegt;
fpriteven

mel)vt ciiifievbein

bic
cvft

Sunbevbnufe
2

einem

evf

beo

'|!vieva9,

bas

nnd) V'ntljeve ytntii'Drt nnf ben Dialogus entftanben.

'Jicid)

mevteu
erftevc

luiv

an,
bic

bn& 5(ng.
fnif)eve;

unb

'!

on
in

l'uttjcr

fetbft

angcgangen:

U'ir

l)ottcn

fr

ein

(vremplnv

bev

Oon
bic

2d)envl'fel)cn

(vnmilienbibliotfu't

yt

'Jiiivnbevg

trgt
f.

Hon

Vntljev-

eigener \-)aub

aUibninng U: octij Cliriauphoru Sclicurd

gefnnbcn
in
bic

M. L."

Se

'^^rieras

Dialogus
1

T;at

^lufnatimc

3.^nfe(er

3nnim(nng
151!)

oni Cftobcv

1518

3?r.

ii2>'-z2'>, Pfebrnar 151!) tn.

KT"

Mv'',

^ilngnft

1520 581. u 4"-A 4^ in M. Lutliorii lucalMatiormm [)ars iina, Basileao in at-dibus Adac Petri M.D.XX. Moiise lulio, S3I. Hiij" -15'', in bic Wcfammtnuegabcn Witebcrgac 1545 'Hl. ci.ix" - cilxix'', lenae 155H SI. xv'' XXV", Erlaiigae. Opp. ia(. var. aig. S. 344 -377 nnb bei S,'fd)er II
(. L- Mv'',
^mx]
I
I I

12^39, nnb ift in bcntfdjcr iibcrfeljnng ]n Icfcn bei SBold) XVIII Sp. Kl Xa^ ber :Refovinator feines (^iegner Sd)rift of)nc jegtidjc iemertnng
li'ieberbrnrfen
lie^,
U'fir

i.

feiner^

feit

ein
iftm

fdjnrfe

Urtbeit

ber

fie.

Scbon nncb einem

l'ntljcr
fie
,yi

I;alben
bic

l'ionat

umr
ber

bic

on

ueranffnltete l'luflnge
Ijtittcn
fie

uergriffen:

meinte,

Sominifancr, be
Selbft

*4>^ncra5
'^.'apft

-Crbcnebrbcr,
als
ftatt

anfgcfanft,

um

nnter^

brrfcn.

ivar,

cv

ben

ungnftigcn (hfolg
liebev bvei

irabrnabni,

mit

feinem .(ptling nn,infrieben, bev

Ijttc

bvei

lge

lUunate auf
l)ati(

bic Sd}vift

uevmenben foKcn.

';)lnfang

'Jlugnft,

wo
er,

nid)t
luie

frljer,

l'nt()cr

bae Wad)=

mcrf cvljaltcn:

bcv Sibcrlcgnng
fie

unbmcte

er

am

Sdjlnffc bcmcvft,

nuv

,^luci

2age unb gab

')

gteicf),5eitig

mit bc

'ipvieva

Dialogus IjerauS
eine

untcv

beut

litct:

3u bcm
aUi:

litct

ber

Sommtiiiu^,
[in

ber

iiu'l)r

3"l)''"*in9<'''f 'f.

^x)\xb

bic

Srijrift

niif(iciiil)rt

Patri.s

IVatris

einem

nnbcrn Iriicf: l'ratris pateis]

l'alacij
gcfeljt;

.Silueltn

l'ricralis
^ntf)cr

onlinis

praedicatoriiiii
I

Magiei

[sie]

facri

ad Maitinuiii
lDicbcrl)uU
bcfllcilen
ift

Dialogu.'f,
nctfifrfjc

U)ic

.232 Siimmding Uom

Sc
2.
*Jiotcn,

meint, ^studioso errore' \o

*)Jfr,)

ber

(5cl)[er

in ber

1520: ben Icrt

bc-3

Dialogus

in

btibcn

'Jlnoflaben

bfificnbc

bic

fid)

nnd) in

M. Lutherii lucubrationum pars una

finbcn.

646

-^^'

Jialogum

Silvestri Prioratis

du potestiito papae respunsio.

pa|)ao

lbli<.

Ad

dialoguiii

Silvcstri
ct)riftcii

Piicialis

de

potustac
bev
^prcffe,

icsponsio.

9lni
fic

21. ?(U9U|"t
X.'utl)cv

itjaiTii

bcibc

ud)

unter

am

31.

foiiutc

fd)ou

tici'fcnbcn.

A. Jlh Dialogiy
;}icjpB)io
?y.

||

(5l)Iucftvi

^:pru-vatis
tl)cr.
i|

m0

\\

X^lati]
,

tr

potcftate

^.pape
]]"

\l

iTiavtint

l'u=

9hiauftiueli0

Huittciibcvge.

^Bit
Ictjtc

2itcleinti.#ing.

litetrdfeitc

bebrucEt.

24 Slttcv

in

Cuavt,

eite

leer.
^J!clc)ioi;

Sruct Uon

iiottljcv

in l'cipjig.

lic

A, nur

fet;lt

I;intcr

!^utTjcr"

ber ':punft.

atiia berjclbcn

Dfficin tie A.

SBon
foigcnber

liefitjt

bic

lum

(2d}cnrrfd)c

g^antdicnbiBIicit'^c!

ein

e^reniptar

mit

cigcnl)cinbigon
i'.

SBibmung

bei

iKcforrnntorS:
bcridjtet

doctorj

Chririuphoro
f'^rt

Scheurcl

L.'^

2)ie

^rlangcr Stnegabe

barber

ungenau unb
irrig

nod) ,\mi litcl auf, bie auf feine onbcrcn Jrurfc als bic oben bc,5eid)netcn geljen:

hai
bic

'^ai)x

1520"

bei beut

einen berfclbcn

'^at

on ber

.^larbt

angenommen,

(*rlangcr Jlnegabc at
x;ut{)crQ

ftd)er l)ingefteUt.

Responsio

finbct

fid)

in

her Safetcr

l.
331.

z3^-K%

Februar 1519 t.

Mv''-R^

9(ugu[t

oben) a3(. I 6*-Miij, (f. B'' Kill'-, in M. Luthorii liicubratiuiiuiu clxxxv'\ lenae 1556 I in bcn efammtansgaben Witebergae 1545 1 331. clxx" II 6 67 unb bei Sfd)er II . 331. XLV''- LXi% Erlangae, opp. lat. var. arg. 120-200. XVIII Sp. Salcf) . 390-434, bcntfdi iiberfeijt bei

1519 pars una

Sammlung om Cftobcr 1518 331. Mv''-R^ mxi 1520

33ir geben beu lert nad) A,

uou lueldiem B

nid)t Uunter ableid)t,

gel)cn

bcrc=

fic^tigcn aber leinen 9(bbruc; bie csarten,

bie er,5eid;net werben,

alfo bnrd)--

mcg auf A.
!gl.

ftliit

. 204

ff.

Mnppcn-s
ff.

Sammlung

ciuigcv ,^um *;Sbfttict)cn

MMafe

getjorigen

djtifftcn, Sctp,5ig 1721.

at)ms, Sie bcutfd)e SRffvmntion, Ceip^ig 1872. I .201. P. Bcnibi epistolaruiii Leonis X. nomino scriptarum libri XVI. Basiloac 1539 . 689 Sic beutfclje Stiigiiftinct migregation. Oioil)n 1879. .312 f. mib .olbe (lib. Ib. nr. 18).

. 425

beffcn

'Jluffnli,

Sutljct

mtb
ff.

fein

Ovbougeneral in iHum,
20.
1

in

citiditift fr ird)ctigc|d)t[i|tc".

otl)a 1878.' 11

.472

Sc

.133. 135. 139. 141.

djciul' ajricfb. 11 .71.

Ad dialugum

Silvf.stri

Pherati de putfstatf papae responsio. 1518.

(347

REVERENDO
IN CHRISTO PATRI SYLYES TRO PRIEIJATI,
ordiiiit;

Praedicatorum, Sacrao Tliooloyiae Prolossori celobcrrimo Sacii(|Ut' Palalii AiKi-slolici Magislro,

F. Martlnus

Luther Auyuslinianus

aeteriiain in Christo salulem.

irviiiit

a<l

nie,

cvcrciulc PatiT, Dialufiiis

(!t

illc

liiii--

>atis

superciliosus

plane

fotus
t(,'

Italicu.s

et

Tlm-

iiiisticus.

In (juo

ctsi caiL^aris

iani sciiciii arinis(|ii('

iinpclli,
(iil
ai.'^)

desuetum dcniKi
tainen
vclut

ineis vcrhis
ille

ad ciTtaiinn
nie

Kiitclliis

de

Darete
tiiiod

referre paras vieturiani insperato,

ni.i

eu ipso
niniore.s

Dareta magis (juain Entelliini

pouis ante salntem
victoriaiu.
et
(ut
fiic

cxliilies,

quod
tial

diritiir)

cnedniium ante
vulaulu

Age

igitiu",

(juud

liieis,

ilumini.

\'aJe.

Oniitto fundamenta

tua,
tiio

(inoruin
niilii

intelligentiani

niagis

snspieor (juain

eapio, et niore exeniploque

I'rinuini est
20

((iioqne luudanienta iaciani ueees.se est.

jjruhate, (piod ijouuiu est
tenet*.',

illud B. Pauli:

Oinnia

et l^^(i.^,2l.
i.s.

Gal.

Si

augeliis
sit.

de

coelu

aliud

vobis

euaugelisaverit

quam

accepistis, i-

anatheina

Seenndum
(jui

est illud B. Augustini

ad Ilienjujiiuun: Ego
didici, ut

solis eis

lii)ris,

Canonici

a])pcllantiu-,

hunc honorem dcfen-e

oredani.

nidlum

scri|)toreni

eoruin
2.S

errassc

finnissime

Caeteros

auteni,

quantalihct
illi

doetrina

sanetitateciue

|>oll(ant,

uou ideo verum esse

de poe.
et
re.
c.

credo, (juiu

sie senserunl <tc.

niiiil

Tcrtinni

illud

Cle.

abusionibus,

Quaestoribus
in

licere (in venii.s praedicandis)

proponere pojtulo (piani

quod

eoruni

literis

coutinetur, hoe est, (juod tu dicis, ca (juae Eeclesia de laeto faeit.

HLs fundamentis,
30

si

me

inteiligis,

simi

intelligis, totuni

tuum Dialognm
nis:

ftuiditus evci-sum.

Xam

tu perpetuo verljornni

textu non

nuda

verl)a

ponis aut solas opiuioues Divi Tlionuic

ae(iue (ut tu)

mihi nuue

demum
iure,

decantas, qui

nudis verbis incedit, sine scriptura, sine patribus, sine CanoullLs

nibus,

denique sine

rationibus.
et

Ideo(jue
iiego:

meo

id est Cliristiana

bertte, te et limi simul reiieio

inuno

ita cogit

me

autoritas fun-

20 Gal.

II.

648

-^<J

dialogum

Silvestri Prieratis

de potestate papae responsio. 1518.

damenti primi

et tertii et

suadet exemplum Aiignstini in fiindaniento secundo.

roci]iitm'
'Tui-})e

Xaiu
debet)

si

apud

Iiu-econsiiltos proverbiuin

est

luristam loqui

sine textii', tu vide,

quam

sit

lionorifieuui

Theologum

(qui

niaxinie oninium

loqui

sine

textu,

quem Apostolus
doetrina

iubet calceatum

esse

jiedibus

in
^

l>raeparatione Euanjrelii et E]iiscopuui potentem, nun in syllogismis et opini-

onibus

bomiuum, sed
vocat.

in

saua, nimirum ea, (piani

si

alibi

divinitus

iuspiratam

Hoc euim

consilium
et

fliisset

servatum, mimis nunc

jthis

Ecclesia haberet inutilium

(juaestionum

opLnionuni, et

Euangelii

et

Christianae veritatis.

lam accedamus
Primo.

et

iudieemur simnl.

'"

Quatuor

falsitates

in tribus priniis

conclusiouibus
scilicet fideles

me

compraehensas pronuncias.

Primam, 'quod
Jiattf). 4, 17.

salvator inipossibile iusserit,

omni tem:

pore baberc actum penitentiae, interioris vel exterioris.

Cum

enim dicat

Agite,
est,
et
i'^

non
vel

locjuitur

de habituali iuteriore poenitentia, quae sola perpetua

consequenter loquitm- de actuali iuteriori vel exteriori.

Agere enim

vel actus

non sine actu

est'.

Haec
jiatres

tua.

Vere tua

sunt, id est adeo Scholastica et Thomistica,

immo
istani
-"

Aristotelica, ut

me

pigeat et taedeat ea confutare.

Eogo, ubi hie Scriptura,

aut Cauoues sonaut?

illud

Deinde miror, quod inxta Perijxiteticam

Theologiam verbum
Item, quid
si

'agite'

non ad solam internam actiouem

retulisti.

et

ego tua industria usus te calmiiuiarer et dicerem,

omnem
inter-

vitani (quod ego posui)

pretaris)?
et

non esse idem, quod omni tempore (quod tu

ij)sam tneri couabor.

Sed tameu admitto, nee dmiter agani

tecnni, reverebor canos tuos

dignitatem tuam.

Rem

Ideo paulo fusius hie tecum

'-''

fabulabor, ut

iam secundo totum tuum Dialogimi subvertam. Primum, falleris, Reverende jiater, in verl)o 'agite', quasi id actum importet, (juem contra habitum distiuguas. Idem est enim 'agite poenitentiam', quod 'poeniteat vos' seu, ut ausus
et sal\-amini ttc.

sipgW-

2, 3s.

est

interpres
'

latimi. act.

ii.

Poenitemini
^"

Nam

et gi-aece

Metauoite

(quod 'poenitentiam agite' trans-

fenmt)

'resipiscite'

seu 'ad meutern et cor redite' significat.

Secundum, habitualis iUa poenitentia, nee a vobis intelligibilis nee vulgo tradibilis, nulla est apud me, sed a vobis conficta ex Aristotele, praesertim aut doce si qualitatem quandam in anima perpetuam et ociosam intelligitis Nolo (ut scias) te aut eara ex Scriptura, Patribus, Canonibus, rationibus.
:

''

S.

Thomam

midos habere magisti-os

\-i\'it

in his rebus,

quae ad animam pertinent,

quae solo verbo dei

et pascitur,

ideoque unus est eius magister Christus.

et

Himc antem
:?0

in te

loquentem non audio, sed Aristotelem

hominem.

graeci

Ad

dialosnni Silvestri Prieratis de potestate papae responsio. 1518.

(549

'rcrtiiim,

possinu'
f'acis,

facis,

<|iio(l

lu'gas

salvatorcm
aiidcs

iiii|iossil)ilia

iiississe,

plusijiumi

pcssimc

(Hiod

lioc

falsitatcm
cK'liiia

a|i|icl!aic.

lilco

cniin

semper
aiit

(ii'are

oportot

'Diinittc imliis
dci.

imslra',
in

(|uia

iiuiii|iiain

liiiiiiiii>

iinplciims

inandata

Nee
cdiitra

|)ossnmu.s

liac

\ita

im|)lcvc,

sicul
SimI
iKumJ/Ja
.1.

B. Aiifriistiims
et

lociiplctissiiiu'

Donatistas
in

et

l'claiiiaiins
et

(cstadir.

Paulus
\nlt.

l\u. VII. ([ucritiu-,

sc captivari
\'.

Icijjcm poccati

nun faccrc Uoiuun

i.

(|niiil

SiiniliiiT
1

i't

(ial.

'aro cuMcnpiscit

ail\crsns spirituiii
ut)u

d
et

sitirilus a(.

w.

ailvtTsus carufni.
l.stao
if

lair cnini
(jiias

sil)i

advcrsautiu-, ut

ca (|uac viiltis faciatis.

serjientis
el

sunt
iil

ininiicitiac,
est
iiit<'r

|)osuit

dcns

intcr

seinen

scmen
lieet

t.'JJioj. 3, 15.

nnilieris,

earneni et spiiitmn.
teinj)iire

iiiter
et

cDncuiiisecntiain
resipiseiinus
,

cliaritateni.

Qu(h1

ei'iJ:o

nou onnii
sit
tieri.

pdeitemus

vitinin est,

impussihile
miseifatur.

Conelusit onini den. uuuics sub peccatum, ut ouniiuin

ajSmMi'.'M.

Quartuin.
''

Onuies Doetores
15.

ICerlesiastici sentiunt

nieenin, nulliis auteni

et

teeuni.

Sie

eiiini
,

Auj^ustiinis totain tidelinni vitani erneiin

et

martvrinni
.<'u>ii

esse

pmiiuneiat
lumiiui.s

Queniadinoduin

Inli

\ii.

inilitiani

seu tent^itionein voeat

in

;,

vitain

sujwr terrani, Et
et

B. Beniliardus:
ineipis
iusli
ncilie

Slarc
tieri

via

dei

et

non
esse

profictTC est

deficere,
est,

alihi:

Ubi

ineliur,

desiiiis

bonus.
20

Et hoc

qaod
t'iiis

in Psal. vita

vueatur via, seniita, non dt)mns

et
iiciii

aut stutus, ut

vitaiii

(|U(iidu]n

eursnin

statniii

esse doceat, Sicut

de Christo,

oiniiinni

iustorum areiietypo,

dieit:

lOxiiltavit ut irvjras

ad

emTen-'jsj.

i'.i.

6.

dam

viain.

Sed
est

liaiie

viani senijier eurrere

non

])otest

hoino,

nisi

dilatetur
eovv-i. nn.
33.
i'a.

cor eias,
nieuni.
25

iuxta ilind:

\iani inaiulatoruni tuoruiu eiicuiTi,

reiiovatio inentis, (juaiu
in

cum

diiatasti ut

Haee

illa

Apostohis Pauhis non,

in

tu,

pii.

-t,

intcrniittendain,

sed de die

dieni,

de elaritate
ducet:
est

elaritateiu,

in eandeni,
2. isov. 3, 5.

quae

in Christo est, t'nnnani

|ironii>\(iidain

sed non ex nobis, iinino

tte.

sicut a spiritu iloiniiii S:v., cpiia

praeeeptum

iiii])ossibile

Quiiitum.

lu

omni bono opere potius afruntur

(Jui spiritu dei atruntur, hi
tilii

(|uain

apint

tiiii

dei,
s, ii.

sicut Ro. vni. dieit:

3u

dei sunt.

Et ea opera Mm.

(oniniiini, (jui reniotiorein 'l1ieolo<j:iam

gnstaverunt, iudieio) sunt o])tima, (piae

fei'e

sine nobis in nobis o])eratnr Ciiristus, et ea

telis

pessima, <|uae
ut

iu.xta

Aristoarbitrio

pessimam doetrinani

iioliis
lit

e]i<rentibus
.

et,

voeant,
i|ui

libero

mediante operaniiir.

Sie eniin

iit

optinie ieiunet,

alia

meliora niedi-

tatus ne eo<ritat (luidem, an ieiniu't.

3.'.

llie
pii

enim longissime oiiuiium ab ed<ndi

sc sentit et

eupiditate separatnr,
(pii

Non
aut

auteui
ea

ita

proponit ieinnare.

Ila,

saneta

ineditatur

(juae

suai'

sunt

voeationis

o|Hratnr

inleiilus,

(|uibus

cum

se a vitiis abstrahit

vel

ab.straetuni

eonservat, sine

(hiiiio vei'is-

.simc poeuitet, si tarnen id aniore dei,

non

sui eaiisa t'aeiat.

(Juia
i-

id

demum
sepa-

est
<"

vivam

et

veram poeniteutiam

agere, animuin a vitiis

propt
cpii

<l(nin

rare et separatuni sen'ai-e niafrisf|ue separare.

Tu
:i7

vero,

saeranientaiein

3.3

opeiatur Dbiflc l'catt jc^on ed. Witeb. I4

so

fct)ll

g50
illani

-^^ dialoguiii Silvestri Prieratis de potestate

papae responsio. 1518.

caiius

et

iDitialeni
(liu-are

poeniteiitiam

ob ocidos tautuni versas,

ita

fervor

et

tiuuiiltiis

non

pf)test sine iniraeulo, inveuisti iniiiossibilitatem.

Secundam
'BJatiii. 4, 17.

f'alsitatem

iiieam

promiin-ias 'Verbuni Christi

dicentis:

poenitentiam agite, uon potest

falsitatem esse, sie osteudis.

intolligi

de sacrameutali puenitentia'.
iiiquis,
pneiiiteiitia

Haiic
.

'Tripliciter,

dici

consiievit,

l'rimo est viitus quaedani, ciiius bieetuni est peecatiuu siib i-atioue euieudabilis,

actus vero eius est dolor voluntatis de peccato, ipsa vero est habitus
oliiecti.

moralis elioiens dictum actum res])ectu praedicti

est

Secmido poenitentia
satisfactio.

sacrameutum,

cuius

partes sunt contritio,

coiilessio,

Tertio
carnis
lo

accipitm-

vidgaritt'r

pro satisfactioue

iuiuucta

sacerdote et

omni

mortificatione &o.'

Haec

Sylvester.
ille

Martinus:
(1110

Iste ue est, quacso, caestus

immaui corpore
et iain

Entellinus,
nie

audaculum

luuic

Dareta cnicntabis?

Doleo

jioeniteo,

adeo

contempsisse (piendam tuae seetae patrem^ iu nostra Ciermaiiia, qui contra

meas easdem
et doctius

])ositi(ines

et ridit^ile et inepte pugnavit,

nisi

longe tarnen acutius

i-".

quam

tu,

Et

cauos tuos vererer, sicut

me

decet,

prufecto

hanc tuam distinctionem pro dignitate tractarem. Primo, (juis dedit tibi aut Divu Tbomae liauc j^otestatem,
simpiicissinium
sectas?
simplicissimi
est
et

ut

verbnm

unici

dt)ctris

Cliristi

in

tres

ilivideres

Hoccine

Scripturam

intqiretari,

an potius dilacerare?

Qua

20

Scriptiu-a,

quibus patrilws, quibus rationibus haue distinctionem

stabilies,

Thomae non credo: Sylvestrnm, etsi Palatii Magistrum, nego. Seeundo, iterum ructuas Aristotelicam philosophiam de virtute morali, de obiecto, de actu elicito, (piasi ego talia nunquam audierini, deiude quae talia smit, ut in pojtulo doccri uon possint, iiec ad Scripturae intelligcntiam
quaeso?
utilia,

j.i

portenta

dumtaxat verborum,

uon

nisi

ad

conteutioues

foveudas

confici.

Tertio, poeuitentiam virtutem, dolorem volimtatis definis.

autoritate?

Qua,

rogo,

Tua? Quid haec ad Martiuum? Quarto, quod est omnium aeutissimum, immo immanissimus caestus Entelli, quod poeuitentiam primo modo virtutem distinguis a poenitentia Ergo poenitentia tertio modo, quam voeas omnera carnis mortificatiouem. Vivificat camem? vel sinit Quid ergo facit? virtus non mortificat carnem?
vivere carnem?
distinctio,

30

Quod autem uon

poenitentia

mortificet carnem, tua illa probat acutissima

est

quia

primo modo non

Si

poenitentia tertio modo.

3.1

Hoc
est,

sie intelligo:

Poenitentia dolor vohmtatis, qui vere mortificator carnis

non mortificat carnem.

haec Germanus

diceret,

frigidum

coelum
quid

culparem.

Nunc, quia Italus haec dicit, sub praetendam non invenio, Nisi quod vermn te iu
20
dilacerari

ardcnti

coelo

degens,

epistola dicere credo, scilicet

23 Seciuulum

Ad
te et

(lialogiiiu Silvestri Prieratis

de potesUite papae responsio.

151*;!.

(55I

senem esse

et

in

ommcntariis Tlutmao nun

taiu

iinplioitum

(|iiaii)

inimersiuu, inimo sulinioi-sum credo.*

Quinto, pociiit'ntium

sccimdo

modo

satistkctionfiu

etiam
si

os.se

dicis.

Item

tertio

modo

satisfaetionem esse diois.

tien, (piiii et
i])se

Et primo modo,

est

dolor

voliintatis,

imu potest

doloi satisfaotioiiein oppivtur.

Kogo,
lianc

quot nobis taadem

di.-;tinj^ue.s

satistartiuncs".'

Haer

idoo iiupnjino,

iit

tuam distinotionem deuuo septom aliis novo more saerae scliolastieae Tlieologiae, Et t\im
Cliristi
i

eonfictis distinctionibus defeudas,

dk-a.s,

omues

iiiliilomimis in

verbo
et

intellectas

ut

pei-suadoas
intclliiii

milii,

doctrinam Christi
id

sine 'Jliomac
iit

Sylvestri distinctionibii.s
qiii

uou posse:

enim opus

est

pcrsnadear,

Christmn
Sexto,

nisi sine
libei-d

Thonia

intelligi vix ci-edo.

mo,

tpiaeso,

ex

iiis

aiiirustiis

meis:

Si

verbum
eins

C'in-isti

potcst intelligi de sacramentali poenitentia,

est satisfactione,
15
fit,

praescrtun tertia

])arte,

id

verbum autem

Cliristi est

pnieceptnm imnuitabile,
vides,
vel
aliajn

Quomodo
esse
,

ut sacerdotalis potestas sacranientalem satisfactioneni mutet

et

dando indulsatis-

gentias

remissiones

satisflictionis?

Nonne

iactiouem saeramentidein ijuam Papa remittit, seilieet Ecclesiasticam

vel

si

eadem
siones
20

est,
et

nidlas

esse prorsus

remissiones et indulgentias esse mera,-

illu-

simulatas

remissiones?

Nou enim

remittere

]>otest

homo,

(jUdd

den. praece])it et liga\"it.

Septimo,

si

satisfaotio

eompraeheuditur

in poenitentia

seeundo

et

tertio
stal)it

modo, ntraquc
iiaee distinetio?

auteni est (piae a saeerdote iniungitur, rogo,

quomodo
Iiu-e

SaenunentalLs enim satisfaotio non est

est te

nisi

quae a saeerdote
mihi

impouitiu-,
35

et

eadem
si

autore, qnae

tertio

modo

accipitur.

veniam dabis,

haec non eapio.

Aeneum enim

caput et

nasum ferreum^
si ita placet.

habeo, id est indocile et incapax tantae tnae Tlieologiae ingenium,

Tu nune
etiam
intelligi

quomodo vcrl)um Christi non soluni pt>sse, sed lunum trium poenitentiarimi eontendas. qualibet de
\-ide,

deliere

Tertiam falsitatem
30

meam
in se

pei-secntus dicis 'Tertia falsitiis est ad liomi-

uou iuteudit loqui solum de iuteriorc quidem verum est Sed tilji, <jui vis Cliristiim liis verbis indicere poeuitentiam in onmi vita, de extcriori uou potcst intelligi, piam oportet intercidere sonmo et gandio, gaudendo cum gaudentibus et
nem, id est ad
poenitentia.
te,

(jnod seilieet Ciiristus

Hoc enim

huiusmodi: unde
35

tuali,

solum de hiteriori (pa etiam interioreni actum liljeri

tibi

]>otest hitelligi,
su-bitrii

non omni, sed

lialti-

dormientes

necessario iuter-

cidimus.'

Haec

Sylvester.

')

3n bcm

aU
')

eomnientariis

SBibmunsbricfc an !Papft Sco X. ot jeincm Dialogus ^aUc 'i^xitxai fi) in ]iriimira sccundi oonflati ox divo Thonia immcrsus potius quam

implicitus

bcjcic^iict

unb

in

bcm boronf

folflcnben

SPttefc

nn Sut^cr

aU

abflclebtcn

rci.

Stnjpicluns auf Slu-ibttte, bie iptieros in icincm aBibmungsbricfc an bcn ^Qpft Don ut^er

gebiaudjt.

652

-^d

dialogum

Silvestri Prieratis de potestate

papae responsio. 1518.

Credo, haec
tatem
es.-^c

tibi

acuta et
id

tiriua videri.

Placet auteni,
et

quod

dicis falsi-

ad

honiiiieiii,

est

ad

f'aciein

apparentiaiu,

revera

autem
siipra

validissimam
satis dixi,

vt'ritateni.

De
nun

hahitiiali

jxicniteiitia et

mmii

vita

agenda
vita:

quae,

etsi

tit ii,

omni
(jui

vita,
j^uiit

debet taiuen
in gratia,

iieri

(iniiii

ideo
^

enim peceaiuiis, (juampiam

poeuitentia tarn exlei'iori

nullo niuuiento .sunt sine

quam

interioii, (juia sanctitieant se alj uniui iuqui-

uameiito carnis et Spiritus,

noii faciant.

licet et eai-niticinam illam

confictamque h>-pocrisin

Id non

satis

admirari

possum, quod aperte negas, poenitentiam

sit
jiiu-ior,

in
i"

gaudio agi posse,

s.

cum

poenitentia eo

(juo ftierit hilariur et iucun-

Sot.

s,

7.

dior: hilareni datorem diligit deus.

praccipit:

'"^('''3*,''.^;Thcssalonicensibas

Sed Apostolum, quaeso, reprehende, qui Semper gaudete in doniino, Et Psal. Semper
et

laus eins in re
in

niet).

Die, rogo, ut aliquando etiani plorent

midcdicant

gaudendum, semper in nobis plorandimi. Tu deo habemus unde gaudeamus, in nobis unde lugeamus: ideo sit gaudium in luctu et luctus in gaudio, gaudimn in abseondito, luctus in cognito. Sed haec non simt Scholastica: ideo differo in aliud tempus. Quod vero dieis, vel in somno intercidere necesario actus jioenitentiae,
domino.
Igitur semper in doniino

'"'

agnosco egi-egiiuu Aristotelcm

in

te

ex Ethicis suis fabidantem,

dift'erunt:

ubi

dicit,
-"

quod
nocte,
tibi

niiser

et foelix

dimidio vitae nihil

uterque enim dormiunt

id est nihil

agunt vel

fbelicitatis vel

infoelicitatis.

Quomodo
:

potest

mm. u.
SRm.

13.

14, 7.

'^"'^

>-"

vera Theologia placere, cui placet tam insipiens philosophus? Audi Apostolum Paulum ad Ro. Qui manducat, domino manducat qui non mau(lupat domino non manducat. Et iteriim: Qui vivit, domino vivit: (jui moritiir, domino moritur. Sie et ad CoriuthldS: Xon estis vestri: empti
,

enim
1. iov.

estis

precio magno.
ijui

1,10. Joj^jjjjy

dormit:
orania in

vigilat,

Himc, rogo, liceat imitari et dicere: Qui dormit, domino vigilat. FA alil>i: Sive comeditis sive
nostri Iliesu Christi facite.

bibitis,

nomine domini

Domino autem
autem
dei
^'^

dormire, credo, non negabis esse dei \-oluntati parere:

parere,

voluntati

optima certe poenitentia

si

et

vitiis

purgatio

est.

Puto etiam, quod

Item

dormiens vivat:

vivit,

certe doniino vivit,

ut hie dicit Apostohis.

quomodo audes dicere, dormientem tum maxinie bonis actitms plenus

patitur et

fidelem esse
est,

vacuum actibus bonis, qui quando deum in se quieto agere

''

sabbatum domini celebrat? Sed sisto: nescio enim, an Thomistica Tlieologia haue Thcologiam unquani sen.'^erit: Paulina est enim, non Peripatetica.

(inartam talsitatem
uulla
est,
nisi

meam tandem

haue ponis, '(|uod poenitentia

iiuirtificationes'.

interior

foris

operetm- varias
exterior

carnis

Sic enim ego

interior
*"

posui.

'Immo,

inquis,

poenitentia

nulla est sine

interiori,

autem
dictum

sola potest

hominem
et

salvare'.

Sed haue talsitatem

tuiuii

meam

tu

ipse

tollis

et

dicis 'potest

tarnen

hoc

verum

a salvatore inteutum habere seusum, scilicct quod

Ad dialogum
omnis

Silveatri Prieratis de potestotc

papae rosponsio. 1518.

extcriiis,
nie.

05^
id

interinr j>ociHUnitia operatiir varias carnis mortilicationes (Jratias asjo

taiulcni,
(piia

Ost pro looo et t<'iii])orc itc'

(Icfbiidis

Hie
mihi

eoncordtuims alitjuantmn:
seiisus
.".

sed

rursum n'pente dissentis diwns 'Hie autmi

tibi videtiir
tautiiiii

iiupossiliilis.'

Hie
et

o<j(i:

tibi

vidctiir
iit

impossibilis,
lVripatcti(^c

vero est nnn

loquar.

possibilis, s(>d
iiisti

in osso sciuper,

tocnm

Quia omnia
iiisi

opcra sunt pnciiitontiao, id est niutationes pt irno-

vationes do die in

dieiii.

Hacc autom non

non
voeciii

possihilia

nmdo, sed

necessaria
s/uc.
i..,

quoque sunt,
aut
1

sis

de uonaginta noveni
(pii

instis,

qui poenitentia non indigent,

lioniinuin.

7.

sotins

Pharisei,

est

sicnt

caeteri
o\-is

Nam
,

nos

cunvjiu-.

18,

n.

Eeelesia conffpniinuis assidiic:

tnuni,
et

Erravi sient
(nrliiri^

qnae

jieriit

<|uaeix'

servuni

i. iia,
i'uc.

wr

ciiin

piililicano

xiiKiiiuis:

deus, propitins esto mihi

debita
o]RTe.

is, 13.
;i,

peeeatori,
nostra'

et cum loh vercmur omnia o])cra nostiti, et 'dimitte noitis cum omnihus saiuTis dicimus non solum verbo, sed corde et

tMoi)

28.

Semper cnim
15

in

timore dei agimus:

insi|iientia

Timor
ait

aiitem prinei|)ium est sapientiae,

jioenitcntia.
:issi(hic

^i.

111,

id est mntatio

de

ad sapientiam, (piae est verissima

I'ernhardus,
({ui

Faotis (istendit se non eticre poenitentia,

non
(|ui

ad

poenitentiam
aliaiii

f'estinat.

'l^iam tarnen sententiam non

damno,

non

novisti

quam saeranientalem illam et Nos nee eontinuam istam semper

jo

nesoin quanto tem])orc dumtaxat dnrantem.

agi a nobis pro delnto

dolemus

^t

(^onti-

tomnr: ideo

et

poenitemus sinml

et

non ])oenitemiLs
quia

satis.

Haee, rogo, verbfv

f'uit

sissime a nie tractata

boni eousnlas,

neeessarium

ostendere

tibi,

quam

niliil

meas

|>ositiones cajieres et (piam frustra ex

ilc<hixcris.

taiii

infirmis ]>nnci])iis

totum inmc nialogum

Nihil video relictum in Hialogo,

quod non
apuii.
hau'

ex bis abunde conf'utatiiin iiun

2.',

sil.

Sed sponte mea

nisi

latiiis

tccinii

(^noniam ad pro
esse tillsam,

])o>i

ionem ineam ((uartam

erroiieam,
satis
tieri

(hcis,

doctriiiam

impossibilem

et

pocna intelligatur pro exteriore

dictum
est,

niortificatione pro lo<'o et tempore,

iani

oxteriorem

poeni-

tentiam esse debere assiduam,

etsi

non potost

(juo

ad actus ])oenitentiae
id

a te intclleetos,
30

fieri

autem

potest

(|Uo
hl

ad actus a Christo doctos,

renovatio mentis de die
in

est

quos Ecclesia remittere non possit:

smn

dicm.

Vera ergo
a

jiro

tna opinione dicis,

sed

non probas

meam

sententiam

falsani et impossrliilem.

llhid vero non possiun tolerare, (juod dicis, impnqjrie

me

diei

'odium

sui',

quautinu

ad

vei-c

poenitentes attinet.

'Nulhis

(snini

imbutus gratia

di\in:i,

inquis, odit se sicut nee ])roximum,

(|uem ad instar

sui diligit.'

poniiittas milii, ut

40

cum tnis de odio sui ])ropi-iis.>.ime liMjuaris, modo cum doniino liicsn Christo improprie locpiar, quando (heit: Qui odit animam snam in hoc mundo, in vitam aeternam eustodit eam, Et>ii ij, sv cum Apostolo Ivo. XV. Non debenuis nobis placere. Et it<'nim: Non (pii seip-sHum. u, snni eonmicndat. ille probatiis e.st. Tu vero cum pei-suadeas, vere poenitentes
Libeiis
|)crnntto, ut
i.

sese diligere, uecessario ooneedes, ut et conmien<lcnt sese fan(|Uam vere hligibiles, bonos, iustos, sapientes, et
sie sibi

i)laccant:

i<l

aulem

nihil aliud est

654
suc. 18.

Af'

dialogutn Silvestri Prieratis de potestate papae responsio. 1518.

ciun Pliarisaeo horrenda superbia non poenitere, sed irridere deum. docetis infoelicew discipiilos, Schola.stici Theologi, sujiei-lHre scilicet euim Sic Sed latior est ista materia quam uune patiatur negotium tractare. et perire.

quam

En'or euim

et ignorantia dileetionis

longe lateque nimis persuasit doctiores

'>

maxime.

Ego

sie sapio,

quod homo

Ciristiauus seipsiun

nou

diligat uisi in deo,

in seipso vero

non

uisi

odiat, lioc est, quf>d,

cum

ipse sit

meudax

et

vanus,

deus autem verax,

(juae sibi contraria

nihil

eorum, (juae
fpiaorat.
tit,

i])se

eupit aut novit, dUigat, sed onmia,

et
lo

sunt,

Nihil autem est contrarium niendacio

se odit et sibi

vanitati

quam

veritas: ita

ut,

dum

semper

eonti-aria amat,

verissime se diligat,
contraria.

non

in

seipso,

sed in vcritate,

quae mendaci

sibi est
et

Sic saneti cnicem, mortem, stultitiam, iguomim'am dilexerunt

cupierunt,
redegeiiuit,

quibus tamen

ipsi

nou

nisi

perdebantur, quia seipsos in nihilum

Et hoc habent verba Christi: animam suam propter me, inveniet eam. Proinde quando aattf). 25,39. CJhristus dicit, proxinunn dUigendum ad instar sui, meo iuditio de perverso et incirrvo amore loquitur, quo homo quaerit non nisi quae sua simt, qiii amor non rectificatur, nisi omittat quaerere quae sua sunt et ea quae sunt 2. 4. alterius (pierat. Haec sententia est B. Pauli Philip, ii. Non quae sua sunt
ut esset deus omnia in omnibus.
SKatt^. 10,39.

Qui

pei'tliderit

i.-.

<|()ii.

i.eof.

13, 5.

sua sunt.
aifatU). 22,39.

quae aliorum, Et i. Corin. xiii. C'haritas non quaerit quae His verbis manifeste prohibet amorem sui. Idco sensus praecepti esse \'idetm' 'Diliges ]>roximum tuum sicut tei]isum, id est, diligis te solum et perverse, si auteui amorem eiusmodi in proximum tuum dirigeres, iam vere dUigeres', quod ex eo patet, quia non praecipit, ut homo diligat se,
con.sj-derantes, sed

quod utique
trausfert.,

fecisset, ita

si

l)onus esset sui amor, sed invenit

amorem

sui et alio

25

et

rectificat.

quod hac amoris

scientia

Et heu rem fontibus lacluymarum diguissimam, tarn vacui sunt onmes ferme doctores scholastiei,

ut pro sancta charitate foedissimam cupiditatem doceant!

Nee

altius

incedunt

quam

ille

paganus/ qui

dixit 'jiroximus e.*to

til>i',

quod tamen

alius

mrsns
-m

gentilis Terentius

danmavit.

Lind quod ais 'Nullus imbutus gi'atia et vere poenitens odit se' xndetur inferre, quod vacuus gratia odiat se, quod tamen contra omnes Scripturas S.Tim. 3, 2. est, quae ul>ique detestantur eos qui seipsos amant, ut 11. Thimo. iii. et illud: 2, 21. omnes quae sua suut quaerunt. lde etiam apud tuos magistros damnatur afFectus commodi, item fruitio creaturae, usus dei et abusus remm, amor
*t5t)ii.
ilj.

ns

II,

r,.

male accendens
iniquitatem,
scilicet dei,

etc.

Nisi illud Psal. x. te movet, quod

dicitirr:

eins', odit animam suam, licet in Hebraeo sit 'odit tamen permitto, qiuxl odit animam suam. Sed hoc facit pessime diligendo animam suam, nt B. Augustinus lohannis xii. interjjretatur: Amor

Qui anima

diligit

19 B. Pauli Epist. v.

Nou quae

22 diliges

te

fe'Qto.

Ad dialogum

Silvestri Prieratis de potestate

papae responsio. 1518.

liic

^,>-^

ut pei-eat, odiiim nc pcrcat.

uisi

Sed

fortasse voce taiituinmodd

iiitt'llijri.

dissentimus,

qiiod scio voccs has varo pro vcritatc

Conti-a (|uiiitam

propositioiu'in
arl)itrio sacerdotis

nu'iuii,

ul)i

dixi,

per indulgtiitias

uon
.'.

rcmitti

])ociia.s

iiisi

vcl Cannnniii iinpositas, dicis nie dissentire,

eiiva factum Ecclcsiac

nicaiii
tiio

male

sciitiro

ot

Saiictis

ideo romliisidiicin

iadicio liaorcticam cssp.

Hio si te intcn-oorem, qui siiit illi Sanoli et i|U(id factum Eoolesiac, iioii vidon (niid dicas, nisi quod Sanctiini Tlioinani iiomines, oiim quo tf rcmitto
111

ad liiudauieutum nicuui prinnun cl sccundum. \ani ego hh ca]>in, (|Uoriiodo in isto verbo Christi: (inodeunqiie solveris &c. Petro sit datuui ivrivilcuiuiii.'-Watii)

iri9.

Xou

cnini jmvilcgium, sed lex generalis et irre|i-agabiiis data est ikhi

et
toti

i'iiro

tautum, sed oninihus prorsus saeerdotilnis

cuHi 'riioHia tuo id soli Pctro arrogas,
et

ecclcsiae.

Cur

crt-o

tu

ita

arrogas, ut Privilegium ap])cilcs?

Aut
i.''

si

Petrus potest liuius

sacerdos?

vci-hi

\irtnte solvere poeiias jnn-gatorii, cur ikju

et (piililief

Est

iste

modus

intcrpretandi euangcliiV
(juod ccclesia
(piod
pci'

Secuudo, quod duo sujiposita

indulgentias

facis, i'rimuHi,

iudulfaeit

gentias concedat liberationciii nniiis nniuiae,

siui]ilicit<'r

Seonnduiii,

eeelesia

plcuarias, ita (piod aninia evolaret soliita a corpore <k<:,

l'atcr,

liespoudco: \idc
2

tu,

Pcvcrciide

ue su])posita
luiins

ilia

tua siut ajiposita per

spei.
sit

te

et

iuuuainuu

diem.

Kedde

rali()HeiH

fidei

et

Utiuaui vcru
libci-are,

dicere.s,

immo
et

absit ut vera dicas, quasi in

manu

ecclcsiae

animas

quando

qnoniodo voluerit!

Tertio, docc

me nnum
loca

faetuHi eeele.siae, in

quo

dcdil lilicralioucm unius

vcl pluriuiu auiiiianiiii, nisi eri])tas forte S. Sebastiani et Laurcntii ac

-''

Pudenvos
isla

tiauac

aliacjuc

Homaua
locis

mihi

recifai)is.

Sed
fabulis

tu

vide,

(juid

ipsi

iJiimani loca,

de

liis

seutiatis,

dcindc
iis

(|Uot
in

saltem

aucta
mcis.

siut

utcunque cepcrint.

Sed de
liodic
in

lalius

dcclai'ationjlius

Inlcriin
si

ego fateor,

me

us(jue

liac

re

duhitarc.

i\cc

sum

liaci'cticus,

negativam teneo, donce determinetur a

30

eoncilio.

Quarte, Clc. de pe. et

re. c.

Abiisionibus, manifeste dieit glosa in verbo

jier

'mendaciter', ideo uon extrabi animas

dei subiectae.

indulgentias, (piia sunt iain iudicio

(id

Huue

interim tcxtuni decretalis

est
:

jiapae),

id est

factum
iatiii 16,19.

eeelesiae (ut tu dieis), secpiar, eui eonsonat enangelium

(inodeunque solveris
(|nod

super teiTam, iion

35

sui) terra, non obstante quorundani violenta adulante(jue

glosa contraria.

Nee
qui

vidi ali(|uaHi l'ullani,

quae

aliter liabeat, nisi

pci'

niodum
iufluat

.snffragii

animas redimi passim

contra

dicitur,

de quo vide supra.

ut

Sed
eo maxinic

tu,

me

disputas tanta alaeritale,

ut

ipsa laeticia

tii)i

vcritatem,
scilicet

tanta liducia (pioque,

invicto roborc frctus,

Satanam

i])suni

uou extimescas,'
licet

(piod

de facto ecclcsiae non

2G sunt
')

'M'}

ntii

snpra
'4.ricrn9

?tnipic[img auf SBorti- in bcm ai>ibmnnc!?icf)rciben bc

nn

ipapft ^co X.

(35t)

Ad

tliiilogmn Silvestri Prieratis de potestate iiapae lesjiousio. 1518.

iniile

rieutire,

iinnin

id

respoude,

cum qua

ecclesia et
virgiuis"'
'

tu el Thomastri tui

sentitis

iu facto ecclesiae

de coiice}>tiouc heatae

Num cum
exie

virtuali?
et

uum
beue,

cimi repraesentativa? uiim cimi esscutiali ?

uum cum

illa

a te

proscripta,

qua est conciliimi

generale?

Si ergo licet tibi non

qiiia

sed contra sentire in facto ecclesiae,

modo uou opinionem teues nondum

rejirobatam,

Cur cgo non pcrmittor

tibi

disscntirc in ojiinione neque deter-

cum tu niliil jiro tc iialieas, nisi nudam . Thoiuae uarrationem, ego autcm darum textum Cle. et apeita verba Euangelii, deinde Gersoncm, qui nniltis amii:^ posterior Thoma dicit opiuiones esse ad utramque parteni probabiles in hac re, deinde penes me ali(piot m
minata ne(jue reprobata? praesertim
eruditos et acutos tractatiis quorundnin in (iei-niania, qui etiam
et S.

damnant tuam

Thomae

scntentiam.
si

Quiuto, quod ponis casimi,

Luiunctara,

pcccutor tcncatur ad j)ocnam a sacerdotc

item a Cauone iuiunctam, item a deo iniuucUim, tunc sequi ex

mea

propositioue,

talem percepta ])lenaria indulgcntia non evolare aut non

,

i.>

liberari

a ])ni'gatorio

Et

ita

de facto ecclesiae male sentio

et

haereticum

sapio, Respondco:

Tu

(juoqiie vide,

ne de facto ecclesiae tarn bene sentias,

ut factmii dei pessmides.

Idcirco

pono

plene et vere contritus, ideo facto dei

confert liuic reinissiu plenaria?
fielt ei

8i

tibi rursum casum: Si peceator sit onmes poenae simt ei remissae, quid autem non est pleue conti'itus, quid pro-

jn

remissio plemma,

cum
^ed

nianeat imiierfecta
latius
isla

ibi charita.s iustitiae,

:

imperes

fectum odimn peccati?

in

declarationibus

totus

euim

Tliomista, nihil probans, neque allegans.

De

poenis

tantummodo

multi})licas

verba, i|uas contemnit cbaritas:

de eontritit)ne

j)ene nihil dicis,

quae

diligit
-2:,

poenas.
exto, uon credo usi|uc liodic
et ratioues
})er

claves remitti poenas a deo infiictas,

meas videbis

in declarationibus,

nee tu

unquam

id

poteris pro-

bare: sine probatione autem tibi nUiil prorsus credo.

scias,

Et ut animmu

meum
si

mihi videtur id

in

gravissinuun ecclesiae

ludibrium vergere,

ea
su

doceamus, de quibus nullam prorsus rationem reddere possumus.

ibi esse

Nee

satis

credo etiam factum ecclesiae (quanquam

liie

uou

sit

factum

ecclesiae),

quia tarn Pa})a

quam
li.
i.

concilium potest errare, ut habes Panormitanimi egregie

haec tractantem

de eonst.

c.

siguificasti.

Idco fundamenta tua,

ut

nbi

distiuxisti ecclesiam iu esseutialem,

repaesentatixam, \irtualem,

iacet in
:!.'.

verbis,

uego

et

pro nihilo habeo.

prolata.
n<ju uisi

Tua euim

sunt,

id est sine scriptura et

autoritate

ulla

Ego

ecclesiam \irtualiter non scio uisi iu Clu-isto,

repraeseutati\e

iu Conciliti.

xUioqnin,
auf
bc*

si

quicquid

tacit

ecclesia

')

Sut^cr ftet

bic

griisicit

mit

;)irftid)t

"i^riera

Uiitcrfcljcibmig

311

9(iifnng

divinum cultuiu ouiniuui credentium in Chi'istum, ecclesia vero universalis virtualiter est ecclesia Romana: ecclesia Roniana repriiesentative e.it eollegium Cardinaliuni, virtualiter autem
jciiice

Dialogus:

Ecclesia universalis

essentialiter est

convocatio

in

est Pontifex

Summus.

Ad dialogum
vii-tualis,
i(l

Silvestri Priei-atis

de potcstatc papae

i-esponsio. 1518.

657

est

Papa, factum
ftlusiuiios"?

ccclcsiae dicitnr,
!

obsccro, (nianta moiistra in

Tulii
si'ciuuli

Eccli'sia
.stiaiii

\>r(>

hciic fadis

niimorahimus
Nouiic

Xoiinc

lionciulas
in

C'liri-

.saiigiiiiiis

JJimii'ai'ii

octavi

tyraiiiiiik'.s

tolo oihc

abhoniijiabilt'.s et
,

por omnes Chronicas pul.satas? de quo extat

rei>iiavit
,

provciliium
eo nobis
Eeeiesiae

Tntravit ut viilpcs,
tancknn
oiunia
jK'r.-iu;i(lcas

iit

loo,

niortuns est ut canis'.

et

Non

ut

sub nomine repraeseutativae

virtualis

ilia

iaiii

diu

intolorabiiia portenta in Eeclesia pro facti sanetissiinis

Ecclcsiae cohunu.s?
.seutiuut, scilicet, te
10

Ne verum

facias,

quod
Si

nosti'i

Gerniani de tuo Dialofio

refellerc

hoc Dialoiro non tam Martinuni

quam

Pontiti!

et

Coilegio Cardiiialium adulaii voluissc.

autom l'apa

est virtualis Eeclesia,

(|U(i(l

Cardinales re|)raeseutativa, eoUeetio iideliuni essentialis,

vcieaiiis

Con-

eilium generale Eeeiesiae? non est virtualis? non reimieseutativa".' nou esscntialis?

Quid tum?

fortasse aeeidentalis, nomiiudis et veriialis Eeclesia?

tni

eptimo, novani haue TlicinKie

15

inteUigeutiaui veiicio, <jua

illud

verTOaiiii.in.w.

bum
qua

Cliristi:

(^uodeuncpic! solveris &c. sie intelligcuduiu propiMiis. ut Pet'-us

solvere possit etiam a deo inflictas pceuas.

iudnsti'ia

Jterum quaero:
Ciu"

ii,uii

autoritate,

haue

iiitelligentiam
'

ex

istis

verbis trahes?

non B. Thomas
praesertim

tuus tecum

reliuquit

eimi

sensuui,

([uem Eeclesiastici
iis

patres,

C'hrisostomus ad lIel)raeos tcnuerunt, ut

20

verbis nihil aliud Clu'istus volu-

erit
si

quam quod
in

ligationeiu et solutionem Peti'i fideles

est, ratificavit

uou secus habeant, ae

in

Christus ipse ligaret et solveret, hoc

terra?

ligatiouem et solutionem
coelo vel
extra

eins

Quo non
cuiii
ita
>it

fit,

ut

alicjuid

Petrus solvat

terraiu.
inflictas
25

Aut cur uou

infligere,
et

astruis

ctiani

ligare

posse Petrum et poenas a deo

ntraciuc

jiDtestas

una

et aequalis?
iu

Corrigc ergo
tu

verbuin Christi

doce:

'Cinodcuntjuc

cgo ligavero

coelis,

solve

super terram'.
est,

Haue enim
absm'da
et
tacis.

tuaiu esse intelligentiam in verbis Christi, evidcns

sit,

Sed

(|uaiii

impia eadem
istis

crcdo, vel pali)are possis.

Igitur

facias,

(|uod

Ex

vevljis Christi

mmquain

aliud

]irobabis (|nain
(iuic<|uid
iit

'quicqiiid Petrus
30

non potest

ligare, id

nee solvere potest', (piamvis

ligavcrit et solvent,

tau(juam deo ligante et solvente,

obedirc teneamm-,

salva

sit

imita.s Jk-clesiae suae,

quam

iis

verbis constituit.

Octavo iuducis S. Thomam, quod seeundum meani o])iiiioueni 'Eeclesia huiusmodi facieus indulgentias magis daimiificaret homines quam iuvaret,
quia absolvendo ab
35

iniimctis
S.

poenitentiis

remitteret

ad

gi-aviores,

id

est

pm-gatorias.

Haec

Thomas'.
haec

Kespondeo:
fundainentiuu

Sive

S.Thomas
si'cundum
si

sive
('t

alius

dieat
<

iiiliii

:id

nie ycr

niciun

prinuini,

tertiuiii.

)|)iiiio

est

tantnni,

nouduiu decreta

veritas, eui

iutcrini cimtradixero,

non ero

haei'cliciis.

Sceuudo, velleui a B.
10

Thoma

doceri,

qua dialectica
,

stet isla coiisc(iucntia:

Eeclesia remittit soliini iuiuncta.s pocnitentias

)

ei-go remittit
"t"'!'.

ad graviorcs,
SiSnld)
iifactic|ft

id
ift,

relinquere

ftc^t

ijin

in

bcm Sinuc non

l'U'ii'n"

loif

l""

in feinen Slrben laflni".

Sutlicvv aScvtc

I.

42

658
est

Ad dialogum
purgatorias.
viri

Silvestri Prieiatis de potpstato

papap responsio. 1518.

Vos Thomistae

graviter

estis

reprehendendi,

qiii

sancti
fidei

buius

opiniones et saepius falsas meditationos

et id unicc euratis, ut, sicut nihil
ita

nohis pro artieulis

praeter

audetis statiierc,

Tiiomam dignaqua sententia

mini vestra lectione,

nihil

\'iiltis

in
et

eo falsnm videri, in
fere

iam diu contra onines Universitates

Tertio, fiindamentuni

totum

niunduni contenditis.

Thomae falsnm
nisi

indioo, seilioet

qnod dous reqnirat

Contra verum
remittit,

poenas a peccatore, nee remittat

*'i.

requisita

satisfoetione.

51, 19.

est,

quod spiritum contribidatum

remittit,
nisi

et

contritum non dcspieit.

Et qnod

totum

forte

flagella

adhue

]iro

suo arbitrio inferat, qnae nee

10

Ecclesia nee eoelum i-elaxare potest.

poenitentias,

Ideo quando Ecclesia remittit inimictas

non ad graviores

remittit, quia

non habet potestatem remitiere

ad

alias

poenas vel non remitiere.

itaque mihi imponis,

Sed de iis in probationibus meis. Iniqne quod detruncem privilegium ecclesiae et liaeresim sapiat

ea propositio.

Tu

potius vide, an non in

denm

sis

impius, qni ut potestatem

i'.

Ecclesiae vana adulatione extollas, in praeiudicium divinae polestatis extollis,

id ei tribuens

quod

solius dei est.

Quare mihi
in

ignosee, qnaeso,

si

tam

solli-

citus

sum pro

dei honorc et potestate defendenda

quam

tu

es pro Ecclesiae
et deler-

poteslate elevanda.

Et expectemus uterque
concilii.

hac re senlentiam

minationem Ecclesiae seu

delectet, nisi

Miror autem, cur haue potestatem Ecclesiae

te

appellare

privilegium

20

quod

tilillare

\'ideris eos,

qi

magis de potestale dominante

quam de
mmiitatis

charitate

serviente glorianlnr.

Siquidem privilegium non ad com-

ministerium,

sed

ad proprictatis

commodum

pertinet.

Et haue
fece25

gratiam debemus

Scholasticae vestrae Theologiae,

quod

commime bonum
dominium

Ecclesiae (potestatem clavium) non ministerium multorum, sed

ritis

paucorum, tvrannidem ethnicam, non Servituten! C'hristiauam speclantes.

quod sequcretur, animas magis danmificari quia remilterenliu' ad gra\aores. bsecro te: Quid Ecclesia ad hoc tacere polest, quod anima vadit ad purgatorium? Ipsa absolvit eam a suis poenis, non remittit ad purgatorium, faeil quod polest: si hoc non sufficit, defectus est animae migrantis, non Ecclesiae absolvenlis: non enim potestas Ecclesiae, sed fides piu'ifieal, salval, liberal animam ab omnilnis malis. Quae des ab Ecclesia dari non potest. Deeimo, illi damnificant animas, qui omiltunt eis persuadere plenam fiduciani in Christo et conlemptum jioenarnm, et non nisi magnitudine poeillud,

Nono, idem dico ad

iuvari

quam

per

indulgentias

plenarias,

.ia

sri

narura terrent
$Di)c[. 8, 6.

et

pusiUauimes faciunt, quatenus virtutem polestatis magnitollere.

ficent,

quae tanta mala possit

Da annam imbutam

charitate, et eril

dm-a sicul infernus aemiatio

eins.

Contra
reniitli

conclusionem meam sextam,

ubi dixi, cnlpam non

posse
40

poteslate Clavis nisi declarando vel approbando &c., latissime resolvi

in

meipsum

hac maleria, ut videbis in declarationibus

quia et ipse haue

confutatio

conclusionem ali(irum sententia,

non mea

sie

posui.

Tua autem

Ad
prorsus

(Haloginn Silvestri Pripratis

tlo

i^otost'ito

papao

vosjionsio. ITilS.

^O

niliil

of;t.

Dicis
(loi-tc

oiiini,

(pKid nltriti
liuiit

virtiilc
((Hiti-ili,

clnvimn, inxta sandoriini

et

iniorprftutidiK'in
s('(l
(|iii.'^(|H(>

sancti 'riininac),
diniitiit

idco iimi ihimIo I'aiia

saccnli,--

dispositivc

et

itiiiiistcrialitcr.

Rcspondoo

in-iimmi: Sivc sancti

crraiit.
iit

siiit

sivc pcccatcircs,

(jiii

sie li|iiiiiitur,
attritiis
liat
cin.r.

iiiliil

iiionir:

lioc scio, ([ikkI

Krnir, in(|uani, vst,

Apostoliis,
()))ortot

(|ii()(l

amtritus virtute Claviiini, quia,

ait

accwlcnU'iii crcdcrc.
est ciiini,

n,

s.

Fides autem non soliim content, sed

(juod diijnc
l'iulo illnd
10

otiani iustifieat.
nisi

InijiosHibile
et

acocdat

ad safranieiituin

iani
lat<'

iustirtoais

vere eontritns.
et
iiiliil

commentum de

attritionc satis

vatjaiis fisrnicntum est

in

rcrnni natnra, nisi sinuilationeni forte volueris eani iiit<Hiu;ere, (piae niaui>
taciat

indie;innn
firniat
ilia

sacramento.

Quid dieani?
fecit

Etiani

iste

tiuis Dialojins

con-

scntcntiani

meam,

iani diu niecnni

moratani, qnod videliect

et

Tlieoli>i>ia

Sclidlastica

exnit'ni

nuKis

verani
niliil

syiicacrani
nisi

Tli('ol(i;iaHi.

Nani

vides,
15

quod

perpetiio

hoc Dialogo
,

auo

(piod
et

rcsisto et

i-edargiio
in(''lli-

Scliolasticani Tlicolooiani

id

est

f'alsani

Scripturac

sari'aincntornni

gcntiam.

Secundo.
dieiuit,

Tu
(piae

ipse

cogerig

dicere,

scilieet a solo deo rcinitti oulpani.

quod onines onniinni icnltainni Quoniodo ergo virtute eiavium

dci

veuit
>o

eontritio,

sola

virtute

gratiae

venire

ah onniihus dieitur?
projxisitio,
licet

Vide,

ne

tua

eonfutatio

niagis

sit

haeretica

quam mca
vel

confutator forte

non

sit

liaereticus.
si

Si

auteni sola gratia dat contritioneni,

(juid faeinnt Ecclcsiae

Claves,

non declarant
venit ad

approbant gratiani, (piae

nisi

eas

iani

])raevenif.'

Iinnio

nnllns

sacramentuni sine fietionc

i-esponde,

gratia euni niovente ad sacramentuni.

au

Aut

R^verende Pater: Cur

ante et non post

haiitismmii i|naciitnr
digiic

haptisandus, an credatV
peceatis,

Cur

alisol-

vendus qnaeritur, an dokat

de

anteqnani

absolvatur?

An

nova

iteruni

Theologia materiani sacramenti ])oenitentiac non contriliim sed

attrituni

])ones?

Ergo

eontritio

non

est

prima pars

))oenit(Mitiac,

svd ixislcrior
sit.

confessione? Et tamcn onnies dicunt,

3u

(pioil

confessio sine eontritionc nulla

An

forte

postqnam
vera est,

i'uciit

absolntus, id est sacramentnm (ronsecutus, et virtute

re])etere

eiavium eontritns, tum demuni ineipiat

Theologia
vatm-

eonfcssionem?

Qnod
))rius

si

liaee

meum

fuerit

eonsilinm, ut quilibet peccator

ai)sol\iilt

quam

eonfiteri

i^ennittatur.

Et

ita

omnia

jicrvei-so

ordine

(ita

Schola-stiea
8.-.

Theologia)

agannis,

absolvendo
(|ui

etiam

(|uod
in

nescinuis.

Deo

gratias,
et

imino ve nobis miseris,

tantam tiduciani

ereaturam ponimns
dolor et negotium,

Clavibiis tantam virtutem Iribuinius!

en-ores
in

Sed non

pc-rmittit

omnes
sunt
40

hoc saei-amentum invectos per traditioues iiomimini persnfficit.

eensere: occasionem dedissc meliora valentibns,

partes
j)rofecit

Tgifnr

nunc (|uatuor
et

poenitentiae,

scilieet

attritio,

confessio,

eontritio

satisfactio:

adeo

Theologia adintorio Philosophiae.

37 invcctas

42

660

All

dialogum

Silvestri Prieratis

de potestate papae i-osponsio. 1518.

dixi,

Contra coiiclusioncm
nisi siibiecto sacerdoti, (luani

septimam,

iihi

mli romitti cipam

cmu

vcrain assereres et taincii iiK'idpatani dbnitappclla.sti,

tere
ijiiia

nou
ciuii

velles,

co

me

saltem vituperio fbcdasti, quod leprosiim

veritates
falsitatibus.
confiteris.
.sentiatis.

miscerem aliquas

Gratias ago, qiiod aliquaudo,

licet

opprobrio, veracem

me

8ed

id aduiiror, quid acciderit

'>

Vobis Thomistis, ut tarn divcrsiini

Tlioniistae
et

Haue

euiiu

meam

coneliisioneni

tuae

sectae
in

fratres

iu

alium habeatis

Thomam

Jtalia et

Germania miro zelo detestantur. alimu iu Genuania, iguoro, Nisi

Tliomi.stae

An
forte

mihi ^;us]>itiouem

faccre vitis,

quod uec

Thomam,

nee

Thomas
lo

Thomistas

iutelligat.

Ad octavam
aliis

dicis siout

ad septimam, id
et

est,

esse verani scd

et

mixtam

falsis,
:

ideo

me leprosum

maeulosum.

Dieo

ego sicut ad prae-

cedeutem

Couveniat primmn Thomistis

eain esse falsam.

inter seipsos, et tuue

te

pugnent eoutra
tani multis
iJ

me, quanquam miror, haue couclusionem persuasum

sit,

non reprobare, cmu

Ad non am,
Papae, recte
bitelligatm'
.i'ioi. ic.ir..

ubi

ilixi,

excipi articulima mortis et neeessitatis in decretis

me dixisse sentis, sed non apte seu apposite, quod illa exceptio non quo ad impositionem poenitentiae sed quo ad reservatiouem
Maulm?
quid
liic

easuum.

Primo,

audio".'

.supra

me

sunt,

quae

dicis

ideo
s

non possum ad ea respondere.

poenitentias ,
fateor,

Papa etiam in morte reservat inqjositas me uou iutelligere, quomodo alias quam iiLxta Canoues
Si

imponeudas asseras
teutias
tentias),
inflictas

([iraecedeute

enim conclusione admisisti,

tlicis,

moritiu-is jioeni-

Canonicas non impuni: hie rm-smu

nisi forte intelligas,

Papam non
iis

remittere poenivel

ut iiiferius, poeuitentias a sacerdote

neeessitatis.
sit

a deo
est,
25

nou excipi

articulo

Sed de

iam supra dictum

quod poenas a deo iuictas uou

ecelesiae vel

reservare vel relaxare, et

saeerdotis impositio mere est arbitraria.

Verum

si ita sapis,

figmenta

illa

commiuiia sequeris, quod, quia sacerdos

ineertus est de quautitate poenae iurtigeudae, ideo morituro

solvere, sed n'lin(|uit hoc Papae.

nou potest omnia

so

Prinium, quis credat, quod deus a mori-

turo requirat aliam (juam

jilenariam
i'j.

mortis

poenam? quam solam sufKcere dicuut ad

11c,

IS.

remissionem omninm peceatorum et poenarum, si volenter fuerit quod vcrissimum est, quia preciosa in conspectu domini mors sanctorimi eins. Secundum, si ignorat sacerdos quantitatem infligeudae
susecpta,

poenae,
TOattii iG,i9.

est:

ijuis eam certam Quodcunque solveris

facit

smnmo
Haec
et

Pontitici?

'At,

iu(juis,

hiiic

dictum
sacerdos

3;.

&c.'

Rcspondeo:
bis

nunquid

et

quilibet

eiusdem verbi virtute solvit?

similia

non
aliis

nisi

ex opiniouibus

dicitis et in ecclesia dei docetis,

quae probare prorsus nou

potestis.

Ad docimam
Respoudeo
rigor dei,
iit

arguis

me
Nou

admittere,

quod

in

damno, nempe, quod

jtoeniti'utias.
\'el

animas ad purgatorium addico, diuu stJum iniuuctas dico remitti

supra:-

4u

remitto eas ad pm-gatorium, sed iustitia

quem

potestas eccle.siae tollere non potest nisi oratione, nou pote.state

Ad
clavis.

ilialoguin Silvtstri Piifratis de i.oU'state

papae responsio. 1518.

cns lutiorfs faciet

(j61

Di'iiuk' siuuU'o,

iil

fiutilfr iiinri;m(iir, (jiukI

iiululi;oiili;ie.

:i

imr-

gatorio (jiumi oiiines oiiiiiiuni

Un
Ad
5

(1

e(

111

a in praetoris.
(licis, ctlMiii

(liKMlcci iiuiiu
v.

imiic

ante

Ml)sn|iiliiincin

pncinicutins

imponi,

iit

(liiduiii.
:

EcsiMmdco

satis nie c-qm-ssi,

mens
(|ii()d
in

Pst et fuit,

tenos (]nod vnliii, (|na(' et culpa mea est, ipiia non Scd ncc opoHuil, ciiin dispii(atii)ncm pro|)(>nori'ni. Scnsns qnod olini mm alisolveliantiir ante p(icnit<'ntiatn cxiilrlani.
intelligcrc,
(|niid
iihi

Nou

ex eo

potera.s

snbinnxi

tamniain tenlamiiita

vcrac

coiitritionis'.

X(istro eiiim seenlo,

soluni iiiiponitnr, non antcni iinplctnr

ante alisdlutioncin, imii jtotcst

cxiilm-ai-i,

an vcra

sit

ccintritid.

Va utiiiain

illc

vctus

mos

rovocaretnr

Ad tcrtiam dccimuni
'nl)i
li

conecdis vcnun esse, per niortoin oninia solvi,

ex Cauoiie tantiun poena dcbctur.

Qnod

si

eani (luani iniponit

est.'

Canon

etiaui divina institia exigat, pnrgaioriuni

I\cs])oii(k'o:

iicps nccessc

Sive iusticia cxigat sivc non,

Sicul lacobiis dicit

nihil lioe
,

ad Clavcs Eeclcsiac,
lidci

scd ad orationcs duintaxat,

salvabit inliiiiuun, et
si

(|Uod oratio

Kcclcsiac

3ik.

.s,

i.v

in pcccatis i'ncrit, rcniittciitnr ei.

Secnndo.
20

Ficret tunc ininisteriMin teucbris,

satis

Clavinm alind
(jnid

nihil
et

(piain

negotinui
sojverel,

<ii(.

ji, g.

peranibnlans in
i|iio<l

qnia solverct ncsciens

videtiu".
eniiii

(Hiantmii
ferri

mihi
re

ccrte

absurdnm
supra

Nam

indieiiim
et

non debet

snper
debent.

prorsiLs

incognita.

Claves
et alibi.

rem certam

solidam operari

Setl iaui satis

Terti(.i.
25

Non
\irtiite

seqiiitur, ideo

pnrgatorium a
jjossit

me

negari, sed sohnn, ipiud

jiurgatoriiiiu

elavinm non

solvi,

iit

iiithi.

Ad
ratio, tres

i|uartani

deeiniam

et

niiintam decimam,

iibi dis])iitavi,

<|nae

mihi videretur esse poena pm-gatorii, scicet horror et timor ac

mihi
f'alsitates

])roj>e des[)e-

imjjonis et tenieritatem.

llespondeo ad temeritatem prius.

30

tu et S.

Eiusdem criminis reus mecnm es et Thomas, immo Thomas omninm inaxinie, ijni per omnia ferme sua
i'acit

scripta alind nihil

fidei

(piam dispiitat
et

et,

tpiod

grande

est,

etiain

ea <|Uae

sunt

in

questiones vocat

iidem vertit
iis

in 'uti'unr." nt

nosti.

Cur ergo
Ivclesia,
ista

mihi, (piaeso, non jxTmittis dis)>ntare de

et
3.1

rebus, tpiae sunt dnbiosissiinac

non determinatae".' XuiKiiiid ego Keclesia sum, immo plus (jnam

soletis,

ut meae disputatioues pro ditfinitiouibus aeeijantur? Sed consuetudo

est

Thomistiea, qua omnia assercre

in

etiam <|nae dispntative ])ro])onitis ant

Thoma

legitis:

ideo et

me

assertorem credis, non dis|)ntatorem.

si

\'ernm,

ut videbis in dcclarationibu.s,

in ulla

mearum

propositionuni parte disjuito,

')
iljii

'Jiidjt

flcviibc

libcvivina"! tjnt 'i'ticta-j

in

ioiiifiit

I)i:ilo','us

l'iitljcrc-

ll.nl|,

fonbctn

nur nugcil)rt mib

bajii iiidjl* nicitcr bcmctlt 1-j:

Dico ut proximc.

662

^^ dialogum

Silvestri Prieratis

de potestate papae responsio. 1518.

hac parte maxime disputo,

hare mihi videar
Ecc'k'siae

et ita

diBpnto,

ut

meam

.senteiitiani

firniius

pro-

quam

tiia

opinio

sit proljata: tibi,

non tanien

diffinio,

sed iudicium
seiens

expecto.

Ideo

ignosco

quod me hacreticum vocas,

hunc esse morem Thoinistariim, ut haereticus esse, velit nolit, cogatur (duuitaxat apud Thoniista^) (]ui opinionci^ Thomae uou fuerit sccutus. Nunc reliqua: Prima, inqiiis, falsitas est, quod aperte iuuuo, eos qui iu purgatorio
sunt nescire sese salvandos esse, ut et xix. propositione dixi.

Tu

vero

cum
et

divo Thoma, cuius doctriuam per regulam

fidei,

ecclesiani

Roniauam,

discussam

et

probatam

dicis,

ponis,

quod sciimt

se

liberaudos,

alioquin
lo

suragia non expetereut,

Respondeo:
non omnes esse
deciarationibus,

Eem

ipsani

omitto, quia disputu et infra xix. conclusione

certas dixi, licet aliquae forte coguoscant, de quibus late in

si

perveuerimt aut perveuient iu mauus tuas.

Nam

id credo

me

probare

et

probasse,

testantur exempla nuilta

quod uou omnes sciant se esse salvandas, ut de aniiuabus eimtibus ad iudiciimi &c. Probationes u

tuas tantmu videamus.

@ai.

6.

Primo autoritatem B. Thomae iuducis, cuius sententiam sententiam forte reverentiae causa, Et ut huic credam, MIror, quod iuter tot dicis a Romana Ecclesia, regida fidei, probatiun. Ecclesiae doctores iH)n aliquando alium quoque aut textum scriptiuae iuducas: ideo per fundamentum secimdimi itenun tam te quam Thomani reiicio. Quia et Augustinus reoeptus est ab Ecclesia magis quam S. Thomas, Paulus autem maxime, qui fundameutmn meum primmn est. Secundo miror, quid velis, quod Ecclesiani Romanani fidei regulam Ego credidi semper, quod fides esset regula Romanae Ecclesiae et vocas. 16. onmium Ecclesiarmu, ut Apostolus Gal. vi. Et quicuncjue haue regulam secuti
sanctorum vocas nmnero plurali,
fuerint,
siae,

i'o

pax super eos &c. Rogo, eousque digneris adidari Romanae Eccleeam permittas discipulam esse fidei, quae regulctur fidc, non regidet Sed forte haec verbi est controversia. Quia regulam fidei improprie fidem. locutus vocas, quod ad eam fidem, quam Romana Ecclesia profitetm-, onmium Et placet mirifice. Nam et ego gratias ago Christo, fides debet conformari. quod hanc unam Ecclesiani in terris ita servat ingenti et quod solimi possit probare fidem nostram esse veram uiiraculo, ut nuuquam a vera fide uUo SUD deereto recesserit uec tot bai-atiiris pessimorum niorum diabolus tantmn
ut
efficere

30

potuit,

ut

penes hanc non

maueret ab
pati-um
forte
et

origine

sua Canouicorimi
authoritas
et

35

Bibliae librorum

et Ecclesiasticornm

iuterpretum

authoritatis syncaera professio, licet

iiiulti

simt nimis, qui privatim bis

libris prorsus nullam habeant fidem, nee eos cureiit aut legere aut intelligere.

Tertio, illam consequeutiam tu ipse, (juaeso, perpende:

sutfragia,

Auimae
ipse

exjietunt
lo

ergo sciimt se esse salvandas.

Fuisti

ue tu

aliquando iu

8 dctriua

14 salvaudos

Ad

dialoguni Svestri Prieratis

ile

potestiite

papae responsio. 1518.

ijiio

6(3;-{

periculd vel mortis vel alterius neccssitatis

in

lu'soiflias,

an

tibi

e)set

pfiruiKlmn \v\
sieri.s

eiiieij^ciuliiiu?

Si luisti, reconlarc, (juat'so, (]uam ixuxiv i|uaefui.sti

auxilimn

et

consilium eo maxiiue, quo igiiarus

auxilii et coiisilii,

Et,
.

iit

ille^ ait,

ima

saliis
iin

til)i

fnit

miilain s|)erare saluteui.

Si iion

fiiisti,

oijsecro,

velis

credere

qui

lueruut.

Ubi

est

ergo
si

argiiiiieiitnin

tiuini
si(

Tetiuit suffragia, ergo sciunt sc salvaudiis"?

Quid,

contrarium

viriiis
fieri,

'Pctuiit sntlfragiuni, ergo iguorant se salvandas'?

Sie, iucjuiuu, potcst

et

nl

a facic aeternae irae liorreutes

et,
1"

tinieaiit

periru

in

lacuin ire seni]>iternuin

ne

iiitrent,

orare et suflTi-agiuiu (puierere.

erat
'nc absorbeat
leoiiis

Hoc

Ecelesia

videtur sentire,

(juaudo
luonis'.

pro

eis
iii

eas Tartarus",

item 'Libera eas

in

de ore

Eece

ore

ium iam Sed

est,

degliitientis et

absorptioiu' Tarlari

eas esse, Ecelesia protestatur.

iatius,

ubi dixi.

'Secuuda, inquis,
lilialiter,
li

falsita-s

([uod
fcc^

(|ui

purgantur timeant, praeteniuaiu

(juia

tinior

de futuro nialo
te

Respoiideo: tuo
iiatiu"alis

gladio peto.
idiquid

Temeritas

est,

in

iis,

quae uos

ratio

uou docet,
tuaiii,
(jui

velle

ditfinii-e

uostra

auctoritate.

Eluc

iiaue
in

temeritatem

sine antoritalc tanta fiducia pronuncias,

nou esse
filialis

piu-gatorio uisi

iilialeiii

timorem: 'i'homam euini non audio.

te

Secuiido.
20

Video
ut

eo errore laborarc, (juasi possit esse

timor

in via tarn purus,

nidlus

cum
Et

eo mixtus

sit

timor servilis poenarum, (juod

j)ossil)ile,

iuxta >Serii)turam et Ecclesiasticos patres non est

perficiatm- nisi
in
pati'ia.

cum

milla virtus

simt imperiectae chaitatis,

vilem.
25

meae positionis causa est, quod auiniae habentcs mixtum timorem poenarum, id est serliaec

Aut doce me, quomodo de

terram,

])oena doleant,
1>.

si

non timent eam,

alia est
in

si

non
(|uae

dissentiunt ab ea, uisi ditlinitio doloris

alia

Angustini

])urgatorio,

su])er

qua

dicit:

dolor est dissensio

aniiiii
fit,

ab

iis

rebus,
:

nolentihus nobis aceidunt.

serviliter

Polent ergo? Sed hoc

(jiiia

nolunt

si

nolunl,

timent

poeuam.

Tu

cape:

ego nee
hoiTeat.
ijuia

lingere

possum,
de

(juod

quis

doleat de poena, quam nou timeat aut

3

Tertio.

Id vero
in

quam

acute dixisti,

timor

sit

iutin-o

nialol

xVnimae autem sunt

vitae futurae

praesentibus malLs.'-

Si cogitare posscs vel gustasses

uuam

guttulam, non ista diceres.

Orania smit

illic

praeterita,

uinia praesentia,
est
35

omuia

f'utnra.

Breviter,
est

(juia liaec sunt

iguota tibi, hoc

id
est
liorror

quod

dico,

([uia

poena purgatorii

timor futuri
iis,

niali,

dtuunationis, Sieut supra

exemplum

detli

de

(jui in

periculo sunt constituti.

Quarto, ([Uod,
deus,
velis,
(jui

si

solus ist horror satis esset poenarum, impius e.S8et

alias poenas adderet,' ol)secro, creatorem tuum modestius nominarc

misera crcatura:
tiuun,

mnuiuid ideo deus impius

Thomisticis
differtum,

esset, quia
iigeret?

non secnndinii

Caput

oi)iniombus

Deinde nee me

')

Sirgil.

=)

^Pticra*

I)ottc

gcjngt:

Quae iam sustinont

')

in

praesonti.
bci-

non

timent, quia timor de l'uturo est malo.

2!ic^

bqicljt

fid)

auf

Sffiotte

*4}ticrQe.

664

-"^f'

dialogum
dixi,

Silvestri Prievatis de potestate

papae responsio. 1518.

id
est

intelligis:

uon

lianr

jioenam
aliis

t'sse

sufficieutem ,

omnem quam
sit

patiimtiir aniniae,
esse,

ncc de

poeuis disputavi, sed hanc solam aio tantam

pm-gatorii esse, cimi in ea
istani,

tarn

vehementem,

iit

sola possit vice

omiiis poeiia,

iimuo aliae poenae seorsum uihil sunt ad

ut

dixi in
?.

declarationibus.

Ad deciraam sextam conclusiouem,

prope desperationem
et
,

ubi

purgatorium dixi videri

tu contra

certam spem salutis in purgatoriimi ponis,

auctoritate ,

hoc non

nisi

nuda Thomae

quod remitto ad fnudanieutum

sit

meiim secundum.
Secimdo, vehementer dubito, an scias quid
Bicb. 9, 1.

certa
sit.

spes,

cum

tua

lo

ipsius sentcntia

sit,

quod homo
licet

uescit, an

amore dignus

Tertio, liauc couclusionem ex supradictis apertam relinquo,

tm-is et

quod mori-

periculo pressis

similis est
ratiouis.

desperatae

salus.

nondum sit desperata, prope tameu ac velut Omnis enim timor jjars quaedam est despeis

Ad decimam septimam,
sario charitatem dixi, tu

ubi ex consequenti animabus augeri necesocciu"ris,

pulcherrimo Aristotele milii

scilicet

quod mio

mcouvenicnti dato plura mUii contingerent,

quod

timorem

servilem

in

animabus

posui

non minus absurdum esse, quam charitatis augmentmn.

b.

Deinde tu quam optimas tuas conveuientias prosecutus cum

Thoma

cou-

20

trarium asseris, uUiil aUegans aliud (pro more tuo) nisi uova vocabula,

scilicet

quod auimae secimdum citer. Qnis dixit tibi

simpliciter?

Thomam
et

sunt N-iatores secundum quid, non simpliesse eas yiatores

Thomae,
in

secundum quid, non

(ut

An

Aristoteles

Elenchis suis?

Quis temeritatem

tu
25

vocas) tibi permisit sci'utandi eins, ad quod uulla suppetit nobis ratio, naturalis

praesertim,

ciun non

disputes

sed definias?

An

illa

tua fortissiraa

ratio,

qua

dicis

^Alioquin

bonum

esset eis

diu esse in piu-gatorio, ut per-

lectiores et
fieri

eonsummatiores evadereut"?

Hoc argumentum

credo non posse

nisi a

Thomista: tantum habet aciuninis. sanctorum moreretm-,

si

Nam
et

ex eo etiam sequeretur,

bonum
iudicii

esse, ut nullus

ut martyres

usque in diem

so

carceres et ungulas sustinerent, <juia,

est, ut diu in illo

charitas potest augeri in statu

est,

in

quo sunt, bonum

maueant, hoc
tu,

semper moriantur

pro Christo, quo perfectiores evadaut.

novitates, sed vestigia sanctorum.

Haec

ut dicis, non sequens vociun

Decimam oetavam,
vel rationis, omittis, nisi

ubi videbas

me

petere

auctoritatem

scriptui'ae

3J

Thomae,

quod auctoritate sanctorum (pluraliter), id est saucti argumeutmn probabile. Concedo, esse argumentum probal)ile, id est dul)ium et dialecticum, cui non sit necessariimi accedere fide. Et hae tua professione obstiictmn te volo,
dicis fieri

ut, quoties

mihi divuni

Thomam
39

adducis sine scriptura, sine patribus, sine

DBigc
Sc?ai:t
fc^oii

2 aio bic Wre

oufgclft aiiimo.
te fe^tt

ed.

VVitel).

1545

(i

\d

fe^tt

16

Ad

fe)tt

23 eos

Ad dialogum
ecclesia,

Silvestri Prieratis

de potestate papae responsio. 1518.

sis te dialwticiini,

665

sine ratione
est

kK|iient(>iii

memor
in

nou thoolofiiim

agerc,

id

probahilia tantiinimoild

tiadciv,

noii
o(

orcdihilia.
fst

Quid

ci-po?
i|uia

Hoc
hoc,
5

pacto iani

omnino Cduvcniunis

ummi

finis

disputandi,

quod affiniias tu, ego nego. vis divum Tlioiiiani nihil ]ionis, nisi
nbique autem invidiosuin
l'ontifioi

ergo, ut sistaiuus? luun deiuceps praeter ([uod

ali(|uando

nie

convitiis

insectaris,

nie taeere studes, sed Iransiliam In-eviter.

dicis

Deciniain nonain
(juai-tain

praeteriens,
dixisti,

idcm
ego

<|U(h1

-;upra

ad decimiuii

et

decimani

r|nintaiii

quo

et

te reiuitto.

Contra vicesiniam
10

dicis,

tarn iinpositani

quam nou
Nego,
si,

inipositiun,

sununum Poutificem posse reniittere puenain ut edocet divus Thomas: opjxisitum

datum Petro.
supra
eonehisione
quinta.

aiitem dieere est haei'eticum et contra ])ri\'ili^ginm

Kespondeo:

et

ratio

negaudi

dicta

Haereticus autem ero,

postquam Ecclesia detenninavirit, uon tenuero.

pnngis: ideo transeo.
(piae

i'>

Ad vicesimam priinam nie convitio Ad vicesimam secundani ea dicis

simt conftitata.

supra

conclusione (|uinta

Nego
,

esse

factum

et

doctrinam Ecclesiae, relaxari pnenas

piu^atorii per viam indulgentiae, (pianquani a<huiror,

quod

iianc projiositiouem
in
)>iu'gat<>ri(i

non approhaveris
Tion
20

(jiii

snperius docuisti

et

adniisisti,

luiinias

soivere Cauouieas poenas, ut dicit uiea haec priqmsitio.

Ad vicesimam tertiam
tractatum est propositione
\\.

longo verbonim tractn repetis

et contritione:

id

(jund -npra
ihi
ilixi,
liic

de attritione

quod

dictum puta.
tritimi \-irtiite

Non

est

cnhn fundamentum theologicum, ex

sed erroneum:
velle

attriti>

ticri

con-

Clavium,

deinde

attritio

seu dolor
dei,

ille

impcr-

fectus
35

non

est

idem quod

habere dolorem

et gi-atiam

sed vel est

ait

sinmlatio fallax vel est initiuni gratiae verissinmni.

Hicut B. Augustinus

Desyderium gratiae
pars
iustitiae.

est iuitium gratiae, Et alibi: Velle esse iustuni est

magna
Velle Sm.
7. i8.

Tnmio

Ajiostoli

in

eo

gi-adu

pennanserutit.

lln.

vii.

mihi adiacet, perficere non invenio.

Nou
dicis,

ergo attntionis

nee

lilicri

nrl)itni,

sed gratiae est tale desvdcriuni ante onineni viitutcni Clavium.

30

Secundo, facillime admitto quod

inipcrfectissiniis,

indulg'ntias conferri jiossc etiam

<>re<lo, (|U(>d

ucc hoc ncgat nica propositio, ininio ego

jiote.st

rcniissio

poenae sacerdotalis

conferri

indignis et non contritis.

tani

Sensus autcm
hac vita:

meas
35

est,

quod uulla omuium omnino poenarum

nisi

deo im])ositaruni
in

quam ab homine

pcrfectissiniis

potest

dari,

ininio

nnllis

manet enim poena

moi-tis,

dolor cordis &<:

Et niillum
populum,
si

est dubinin in hac

lirojiositione, cxperientia teste et

omnium
negas

sententia.

Ad vicesimam quartam
antur
<S:c.

falli

modo

attriti confite-

quod, ut snpra de attritione dictum

alia

est, reiicio.

Secnndo, (|Uod addis,

40

opcra

iiona

nou esse relinquenda propter

qiiia in
etsi
illi

venias,

cum

nullus

pro eerto sciat se venias assecutimi, 'item

faciiuit,

veniam non conseqmmtiir, pimu tarnen opus

disponit'.

quod cos

salutcni

666

-^<^

dialogum

Silvestri Prieratis

de potestate papae responsio. 1518.

incertuni est

Respoudeo:
1-

miserum patrociuium veuianim! obsecro,

si

or. 9, 26.

consequi nos veiiias, quid facimus? (juid doees? Aposkilus prohibet, ne in

incertimi curnimns.

Haec tua upud

hie
.^unt

nie veri.s.siiua

.^iiut,

imnn) apud onines.

Hinc eM quod ego

beut> faciant,
([iiia

tota fiducia suadeo honiiuibus,

certi,
st'se

iit

relictis veniis
illit-

invicem
incerti,
.s

gratiani dci coiisoqiii,

vero

an gratiaiu
mea,

iiumiiiis coii.setjuautnr.

Hie tandcm
ipii

dieis et ^enti.s
pei'lidii.';,

ad

uiiuiia

vota

immo

plus

quam

voliii.

Ego,

haeretieas,

erroneus acciLsor,
volo.
tot

uunquain

tarn \-iliter de indulgentii.'^

iiisi

loeutus

quaeso, donuni incertuni

tatur vulgu.s

nulluni

sum nee loqui dunum? Quare ergo

Quid

est,
irrilo

poiupis

ad ineerttun
Quid,

.suiun

buuuin, qnod ad
peius fallitur

certissiniiun
ii\ai(ir

bonuni sine
.sed

pompa

potuit induei?

Hoc modo
si

mm
ul)i

pars popii,

totus populus.

ego

ista

dixissem?
virtus

Seeundo.
nisi
nihil

Ubi nimc

est

potestas Papae,
nihil

Clavium,

si

non
(jui
!.'

ineertum

operautur? iam Cliristus

dedisse videtur Ecclesiae,

res

eertnni ei dedit.
iit

Eo
Corin.

scilieet

perveuit

ecelesiae studio scholasticae

Tlieologiae,
1.

tjuae dt)iiata sint uobis nescianuis, et id pi-ofitenuu' nos neseire

i.

or.

3, 16.

conti"a

Apostolum
ut

iii.

Sed vide mea

declarationes.

C^redo nie id

effeeisse,

iutelligi

jiossit,

(juid elaves et

quid non operentiu-, idque non

inceite, sed certe.

Tertio.

Altera lacinia
illi

f'rigidi

Imius [latroeinii tui niiseramm veuiarum

jo

est haeo, quod, etsi

venias non consequantur, tarnen piiun opus faciimt &v.

cogito:

Volo premere, quae

sequatiu".
s])e

hie

tu quaeso vide,
jiotest

(piid

dieas

et

quid inde
nisi
tali
25

Hoc

dico Interim:

non

populus ad piiun ojnis induei

et

incerta veniai'um?

Die hoc populo

(^uis
eiiiiii

vide,

si

iinum obuliun pro

veritate eonsecjnaris.

])ni

ineerto eertiuii laboret?

Ideo u(>cessc

est praeconibus veniaruni

haue veritateni non doeere. Et tarnen non faUitur

has
et

inaior

j)ars

po))ii"?

Ad

inipias

fabulas

pervenimus,
dei,

diuii

doceinus

populos non in eertissimam

iusticias iueertissimas,

nudissiniam niisericordiani

sed in proprias

immo

nidlas coulidere.
jinj vivis,
(|iiia

Quarto: Sic veniae essent pro mortuis solidiores quam

vivis sunt prineipaliter et dii-ecte institutae.
incertae, quoniodo, (luaeso, certae
fiiuit,

3"

tua seutentia prosunt deftnictis eertissne, vivis autom incerte, Et tarnen pro

Quod

si

dii-ecte

non sunt
lateor,

nisi

(juaiido sunt indirectae?

haee

etiam in Glo.

li.

v.

c.

quod autem, posita primu

nie nioverimt, ut de indultantis

3.-.

gentiis dubitareiu, Et

quoniodo non dubitarem, euni dul)itare iubear a opus pro veniis

si

venianmi
eo

tutoril)us, doetoribus, praeconibus'.'

Quiiito.
f'aeiat

Vide, ne
nisi nialuin

})opulu.s

pinni

tiicere

doctus

non

i])so

opus, scilieet
patet,

opus huiusnio<li

alias

non

faceret,

nisi venias speraret.

Hie

ijuod non

demu pro

tiue,

sed
sit

ereatiu'am,

scicet remissionem poenae, in opere suo habet.

Nisi verum

quod

aliqiii

i7

.Rilltet

pupuli ein '^'mift

Ad

diiilof^uiu Silvestri Prifiatis ile potestatp

papae responsio. 151S.

fi()7

dicunt, indulpiitias esse pias fVaiides, qiiod popiilas Ixinuni opus facit propU-r
deiiin et

spe phiccndi dco, provocatiis ad hoc per

vieo.siinain
(|iiiiitaiii

veiiias.

Ad
ad
j

ca

(iiiae

dicis,

niliil

ciiro:

noii

riiiiii

sunt

i)roposituin.

Tu

iiitelliiiis,

propositiommi meain loqui de

vi
inft-riiis

pote>itale iuris-

ditionis,

quam
scd

tarnen nci^avi supcrius

o|)erau(li,

in iinriratoriuin valiTc.

Epo

locpior

de potestate
tuue

et (juidi in
itii

nun

t'iiit

mens mea,

nt sie fallerenlur

legentes,

sieut

oeeurrebat

poiiehiuii.

Poteuta-s itatpie liaee est,

quia Pajia

ienerali
tit

inten-essione orat
in

pro dcfnnetis
Cm-atiis
alias.

cum
in

tota eeclesia,

Epi-

scopus spceiali
10

diebus eonnnmiihus,

singulis leriis.

Ergo
iiui-ga-

est potestas orandi et intercedondi,

de <|uo

Ad vieesiniam
toriiuu

sextani
(id

dicis, eeelesiani

lial)ere jiotestatem
et

in

secmidum

sanctos

est

. Tiiomtun)

Ikk^

per

applieationem

meritonim Christi.

Respoudeo
iJ

iit

su])ra: S.

Tiioniam uego.
ardens
in

Ad vieesiniam se])timam
honiinem, sed merani veritatem
eo instanti, pio {)h'ne factum
et
e.st

defensionein tiionim dicis, nun

iis, pii

eatiiolicam praedicari ab
ilbid, gratia cuius

animani

plena venia datnr, piita

quando deieetus
l\espondeo:
i

est ()

aureus

in

pelvim, evoUire astruunt.

(|uis

suavissimam glosanil
jiro
r:i,

haee

ignorat,
Ihm-

quinl

anima,

<|\iaiido

satisfactuni r>i
<Te(lil'.'

in

instanti evolet?

Niiii(|niil

inipngnavi?
Ini

quis ista non

Sed

et

haue glosani Inam dedirnnt

jiostea

qnn(|uc

'atres (iennaniae.

Secundo, ime attende et hie respumle, nbi nrgeris

sit
2i

et

nodus haeret,

Aw

honiinem

|)rae(iieare vel

deum, dieere (|Uod anima

dodrina ecclesiae.
id
e.st

|)er

indulgentias evolat.
et

Hoc
quam

tu iiuu iteruni facto et

et

opinione tua

saneti

Thomae, probas,
lii

non

aiiter,

(|uan(|uam tu non tarn viliter |>endi8 aninias

in

nostri,

siquiilein

tu

aurcum

|ielvini,

nostri

(hiodeeim (piMtrinos

satis esse dicunt.

Tertio, jiiod
j

si

etiani

dialectica didieisti,
id,
si

eo<lem

verum esset, per indulgentias redimi anim;u-i, qua moment satisfactmii pro anima, quo factuni est
ita

gratia euins donatnr venia?

jiraesentes

divinatis de

iis

i\bns abstrusissimis.
nt,

ae

onmia

videretis.

.N'onne

posset

lieri,

dum

ilh'

nmmnntn
facti tob.
fieri,
3. 3.s.

iaetat, et
a.-.

interim angelns, sieut

visitet

'i'iiiibiae

fecit,

ofi'erat

deo nuiiioriam hnius

deinde aniniam

et aii(pia

niora intercedente redimat, aut

abud

quod nos ignoramus ?

(^uarto, aptisiinam adducis siinilitudinem
siniilis
,

(|uii(l

lalis

|)raedicator

sit

coco,

(pii

substantiides eibos aceidentaiibns saporibns exacniit.

Inimo
verbis

lioe

dlenuis,

quod

comestores
Deiiique

illi

nimis

accidentalii)us

et

alienis

aduherant verbum

dei.

iul>e,

ut praedicatorcs

illi

hoc modo sna

IS evolare
fle^l acniflftcn

astnmut fe^U

3n

bei ed. Witeb.

1.^45,

ed.

leii.

l->:><>

uiib

vi\.

Krlaiig.

evolare

24 praedicjiri

668

-^d

dialogum

Silvesfcri Prieratis

de potestate papae responsio. 1518.

onini

verba intelligenda doceant,

fieri:

et videbis eos

nopiilo

sibiluui

et

fabulam

nulliis
te,

apud

ut lianc

Ad
coelum
<is

(Jiiare satis video, quantum solit'itaveriut ita intellcxit. eorum conscicntiain utciiiKjUC excusares et levares, sed Irustra. vicesimam octavain nie detractorem vocas et eum rjni ponit iu
ciiini

siuun, quia

deiis;,

in(|nis, cuncessit

Papae

dai-e

de

sufl'iagio

\no

vluutate sua.

Eespondeo: Nolo tecum

facilius sustinemus

couvitiis agere,

mi Pater.

Scio,

quod ouuiia
possit

quam

veritateni.
tingi^^

Tuis

verbi.s

uon potest
(juod

offendi avaritia,

quia non tangis eam,

suff'ragium,

.sed

et

pingis.

Nam

Papa

dare
lo

uon uego, Sed quod sufiragium

faciat

animaiu evolare, hoc interim

uego, douec tu aliud probaveris.

Ad vicesimam nonam
de poena voluutaria

primuni .somuia uiea vocas, deinde ex S.

traliis

Thoma

longum

scrniouem,

et

iu fine dicis,

contrariiun

siquis asserat, stidtus et ridicidus

sit.

Respondeo:
vole.s,

Sum

optime contentus, ut tu sapias

et ridea.s,

usquequo

i5

sim ego

stidtus et ridiculus.

Secimdo
(pro

Ego quaestionem
nutum

dimitaxat posui,

Tu

sicut egregius Tiiomista

t'erre })otes,

more

vestro) uec

vesti-is

opimonibus contrarium
est falsissima,

uihil

tarnen prorsus probas.

Tertio:

Ista distinctio

B.

quod aJiqua poena

alia auteni per et

est per quani

Thomae bonum
sine ea,

nieo iudicio, scilicet

\'ita,

20

acquirimus, ut quae est in hac

quam

nulluni lionum nobis accrescit, sicut est

licet

mors

naturalis

poena purgatorii, quia,

neeesse

ut ais,

non pervenitur ad bonum,

iudicio,
25

tamen bomim uon per eam

ac
si

accrescit.

Respoudeo: Ita loqueris sine

sit

SRm. 8,28.errat,

quandv) dicit:

verbum B. Thomae oraculum haben. Cur ergo Apostolus omnia cooperautur in bonum sanctis? Sed foi-te, ut
(id

estis
siiii.

prompti ad distinctiones

est
:

scri]iturae discerjitiones)

dices, ((uod

u,

8.

j. 116,

15.

omnia cooperautur, scilicet huius vitae sie enini soletis elalji. CJontra Ro. xiv. Qui moritm-, domiiio nioritur. Et psalmo ceutesimo quindccimo: Preciosa Doleo ego sanctum virum eo in couspeetu domini mors sanctorum eius. jirolapsum, ut neget per mortem bonum accrescere, Cum sancti martsTes
mart\Tio
et

.tu

morte sumnnmi praemiuin

sive hmiianus

et

aureolam obtinucrint.

Igitiu" sive

hae(^ dicat angelicus

doctor, insidsissimum errorem diei

cmn
35

fiducia proclamo.

(iuarto:

Eodem

sen.su, ))robabiliter, nihil asserendo, dixi,

])urgatoi'ii

auimas quoque
est,

voluutaria passione ])oenarum

pertici in charitate,
eis

quia neeesse

ut ament et eligant poeuas, quas

sentiimt deiun

infligere.

Haec

enini

voluntas dei

est,

quam

sujier

omnia

diligunt aut certe diligerc laborant.

certae
*'>

Ad tricesimam

repetis

eandcm tuam eautilenam, quod animae

sunt de gratia dei et salute &c. quibiis supra respondi.

88 Ko. XV.

Ad

aialogiim Silvpstri Prieratis dp potestatp papap rpsponsio. 1518.

QC)

Ad tricesiniam primam
posucriin
taiiien

diei.,

nie superfluum dicere, eo qiiod supra

liic

pcrfectissimos
rari sunt.

cniisoiiiii

vcnias,

aiitciu

vciv piK^nitcntos,

(|iii

minus

Hespondeo: lieete

fecisses,
et illao

si

meas propositiones
patcr,

intacta.
tibi

roliqiii.sses.

Tu

inccdis ad
caruiii.

Aquilouom

ad Austruiu: adeo convenit

lui

cum

intelli-

tri'utia

Tu

audos, oarciiic

piTli'ctissinios

disciTUun' a vt'ir
et
attritos facis

poenitentibus.

Deinde, quod
rciido.

ahsurdius

est,

pooniteutos
et

eosdoni, nisi nhicoiii ponant.

reieci et
1

Ista fi<nin'nta

()l)icis

attritionis sujtra (|U(H)ue

aui'ti>ri-

nunc

Humana

sunt conunenta

nupiT inventa sine

de

tte idla ot ratione. ut tenet

teutia,

Neminem

poenitet vitac suae, nisi frratia lidci pnieventnm,

uua sententia

totius ecdesiae.

Quid mihi
est

erjjo

fietifia

illa

poenivita,

(juam tu atti-itionem fingis? nee

poenitentia
,

idius

tam perfw'tus

in

iiac

qui

non e^at

ut

supni dixi.

Tu autem

jwenitontiani

extra

eeclesiam videris ponere, inter attritos dnmtaxat, (piod est evidens entir.
IS

Ad trieesimam secnndam,
veuianmi, quippe eimi dicat

nl)i

ego doeui, ne ullns fideret

Maledictus qui eoniidit
in

in literas

Scriptura:

liduiiue, 3cr.

i;,

tu aeutissime volens uiunn inalinu \incere

gemino

te perdis.
IxMiis

Primnm
2

fatuos

cos

asseris,

([ui

sine operihus

tutos

se

putaiit.

Quid ergo supra

evolaret,
si

dixisti,

qund

attritus eiinse<|ueus saciiunentiun et indulgeiitias

talis

moi-eretm-,

videris admittere, piod

te (.'bristiamim est,

eum eum
siut,

cimnino

sit

sine

bonis ojjeribus?
tnli
:

Dcmde

bonis operibns ]>ossint esse

et

lioe

seeundum

seeundum Augustinum
quibus

I'auium l'elagiauuni est, eum

talia

opera reveni ludla

tuti esse

possumus.

'

Sed nuda miseriquae^i'-s.

alii)i
s-

eordia salvi eriuius.

2.-.

teeimus nos,

Ut Apostoius Tit. m. Non ex opei-ibns iustitiae, sed seeundmn miserieordiam suam salvos nos leeit, Ita et

sola fidei iustitia gloriatur.

Seeundum: 'Qui vero ex spiritnali eommodo eiusmodi literarimi enneipiunt spem melius vivendi et moriendi &(.: reete sentiunt, et sie doeeut*?s i-eete doeent'.
Kesjiondeo:
30

Remissio ])()enannn tantum eontertur

ne ergo iudieas
conseiiuitnr'.'
liani;

})er

literas et

indul-

gentias, digmn\i

s]iirituale

eonnnoduni vocare?

anima inde boui

Nihil
et

iirorsus,

et

tamen

est

spirituale

Quid eom-

niodum?
id est
:t-.

Ita luditis

verbornm

nomiuum
res
est

lieentia,

donee onniia

eonl'nderitis.

Seeundf), (piomodo spes melius vivendi nascitnr ex remissione pocmaruui,

vita ex
tiiis

morte?
Magistris

Mortua
testibus

poenarnni
sit

remissio,

et

ita

mortna,
satisverliis

ut

etiam

melius

satistjieere

per

se

(piain

factionem remitti

per indulgentias.

Sed (pd

ego

enm

tnis

undis

pngno? Spes vitae melioris ex deo per gratiam eins venit. (iratia autem non in remissionibus, sed in inflietionMis poenannu potissinium openitni-, ut
ad Corinthios: Virtus
*n

in infinnitate perfieitur.

.'.

liot. rj

Ad trieesimam
conari, ut

tertiam,

ubi nihil habnisti cjuod dieeres, id voluisti

me

Pontifiei ndiosissinnnn faeeres, cuius ine detraetorem iniustnm,

2 porfcctissimas

g70
falsiun
ftu'or et

Ad

dialogntn Silvestri Prieratis de potestate papae responsio. 1518.

erroneiiniquc
iiidignatio.
tibi

deblatteras.

E\'idens

signuna

est

destituti

veritate

Kespondeo
conclusidiiis

semel pro oniiiibus: mnnii Pontificis potestatem houoro,

sicut decet, vestras

autem vel opiniones vel adiationes contemno: ideo huius nieae (liano enim non disputo) contrarium libera fmiite haeresira

promiiK'io.

Non

est in

mann

lioniinis

reoonciliari lioniineni deo, nee

Papa

potest gratiam dei iustifieantem

donare, ut tta sentit Eoclesia.

Ciiius con-

trarium niillus

ftiit

tarn foedus liaeretieiis qui doeeret.

fingis

Secnndo, ut tuis praeoonibas utounque succurras, itenim

distinclo

tionem pro Thoniistaruui laudabili niore, dicens 'Qui vero diennt

vere
diciuit,

(ut refers),

reatus, qui

modo recouciliatio illa intelligatur improprie animam a dei cnntemjilatione elara seeludebat'.
niiror,

per amotionem

Respondeo:
doces
alpliabetum

Graecimi

quod non eadoni opera reconciliationem iEam intelligi vel Hebraeura aut aliquid aliud, quod non
istis.

significatur literis et syllabis

mittitiu-,

Si

ista licentia

improprie loquendi per-

1=

quid

me

impngnas"? cur non aliquo sensu improprio

me

vera dixisse

fingis? cur

non ormiium

liaeresiuni insanias luio sinn suscipinius, ciun possint

earum verba vera fieri, si improprie aceipiantnr? Ubi manet regula illa, quod doctori eeolesiae onuiis improprietas (quantum fieri potest) vitanda est? et illud sapientis: Qui loquitur sophistice, odibdis est? Rogo, dent mUii tui impropriistae teciun veniam, si verba vestra non intelligimus ego et populus.
Credinms enim vos
iterum
rediit,

20

uti

verbis pro intelleetu, ui^n pro illusione nostra.

in

Kisi

cjuod B. Hieronynuis

Lihanne Hiemsolymitano

arguit, seilicet

quod aliud loquuutur sacerdotes, aliud audiimt pojmli. Vos autem dedita 0})era ad inqiroprietatem vertitis verba, et lioe etiam ita defenditis, ut gloriani
velitis

i.-.

meniisse.

Ad tricesimam quartam
Papa
ut
e.st

dieis, (piod sit liaei-etica,

quia negat, (juod

possit

omnem poenam
et

abolere.
:

Respondeo

ego per distinctionem

Haeresis aecipitur mio

contra opiniones nuda.s Tbomistaiiim, et sie est liaeretica,

fidei

alio

modo pro modo

su

pro ut est con-a doctrinam

et eeclesiae, et sie est eatholica.

])er

Secnndo: spero, quod mihi etiam non rogatus concede.s,

indidgentias

non
Istis

aboleri

mortem

et

mortis tot perieiila

(juid

et

infinitas

passiones huius vitae.

autem manentibus, obseero,

mortis poena satisfii(>tiimculas temporales remittnnt?

facere placuit, ntiuam

magni remittnnt veniae, quando relicta Sed ex mnsca elephantem

^
!

a:.

non amore Aniorrei

12 clare
')

14 doces. Alpliabetum
tuicbfrfjolt

18

eorum veiba
crtttt, jo jc^ctnt er t)icv

Ta

iiutljcx
lii,

Canaan
er'

biird)

negotiator

mit S^cjug

niif

1. 'Bioj.

10,

tooiiad) *Jlmori

(AnioiTaPus) ein
unter ben

Soljii iJanaaii?'

War, unter amoi-vVmon-ei

(JSclbjuc^t"

u erftei)en:

ba

fiinbmi nnaane gerabe ?lniort nennt, mag in

bem

6)lcid)tlnng mit ^iinor Lieru()fn.

All dialogiim Silvestri Piierat.is

de potestato papae responsio. 1518.

(571

Ad

tri

cos im

am (juintam
noii

dicis

'Nullum psse tleclamatoreni

Kxtaiit
iit

reor, qui

tarn stillte il(U'iu'nt\

Rospoiidoo:

Esi''

roor, scd scio.

niini

liliclli

]ii>siii<iiiiiiii,

qiiihus id noii soliim docent, sod ita dcii'iidnnt,

5

coiitrariiim assoraiil crron'in.

et

Idc^ireo

itcnim rofjo ddmiiuini, ut 'riiomain Italicum

])iiiiui

(icrnianicmn

silii

dis-

cordi'iu

com-ordot, ut seiam,

iitri

|)uuiu'iii

vol

ccdam.
ad iinjiropriftatcm
forte,
enii-

Sed itorum ad
se(|uuiitiir
((Ulla

solitimi rofii<jiimi venis, id est

([iiod

dieens 'Si qui tarnen docerent,

])ri)di'riiiit

non
ex

contriti

non vane indul^entias

t'aeto

contritioiie

post

aeeedeiite),

lum male

<li>ecnt

apiid eumpliires peritos'.

("ur crtro Sci-ipdira iios hovtatnr,

Kivii id Cliristiaiium est praedicareV

ut
(|uaiit(itins

cDiivcrtamus

et

cnTiM-rtaimir,

Va

niillaiu

dat

ridiuiaiii

l'uturae

]K)eniteutiae, intcrim

seciirc dilatae?

8ed omni
niiiil

lun-a

vij;ilanduni doecl.

Si\c

valeant indiili;<ntiae in t'utunim sive non,

li

curo.

Jd cm-o, ipiod pro re

id est

levissima, id est venii.s, r(>m illani frravi.ssimam

et

solam neeessariam,

eon-

tritionem, tain \iliter aestimanuis, tarn frigide euramus, ut

non ad nos pertinere

videatur, (|Uo tempore peceator eani dlitincat,

modo

praesentes venias i-edimat,

quas, cum sine pericnlo non soiniu dill'erre, sed etiam nnnquam redimere Si id amore peeuniae non Iit, cur lieeat, sedulo tamen agimus nc ditl'erat.
:"

non tam sedulo aginuis, iie contritionem difterat? propriotas hie ne obstat? onniia tarn acute pro veniarnm gloria excogitantnr. et iinpins sum, qui jiro
gratia dei vcl stupide dispnto.

Ad
::,

tiiccsiniani

sextam

dicis,

(piod

sil

liaeretiea,

deindc

pocni-

tentiales C'anoncs evacnct, evei-tat et tcrtiani partcni pocnitentiac, satistai-tioMcni,

et

omnia

iura

loqnentia de

pocuitcntia

et

purgatoriuin

Aildc,

(piaeso,

eoelum
dicitur,

et teixam, ut

omnia

cnuq)i'(>liendas.
miiii

Hespondco: Spero,
scilicct

dal>is

vcrnm

esse,

(piod per totam

nt

Kcciesiam

posso

contritionem

hominis tantam esse,

dclerel

onmem

culpam et poenani. Secundo dabis, (piod vohnitarie morieutes omnia soKunt His credo sine indulgcntiis et litcris adcsse rcmisot satisfaeiunt plenissime.
sionem plenariam,
mistas
t<)rte.

et

tamen mc

in

hr)c

non esse iiaeretienm

nisi

apnd Tiio-

Secundo, delntum ideo dixi etiam

Pajia
3.-,

iis,

qui tam peifecti non sunt, (piia

faecre
(idelibus
in

minister

est

Eeclesiae:

(piiequid

potest

sahitem,

debet snl) neeossitate sahitis etiam gratis, (pioii si uon ti'eerit, deus siq>i)lebil, spero, per mi.sorieordiam suani, (|Uo.l houio neglexh per ineuriam suam.

d(!

sei)tiiuam, posttjuam dimissa disputatione, ((uam me partieipatione bonorum Eeclesiae eoeperas, dicis tandcm haereticum

Ad tricesimam
si

esse,
4

dicerem sutKeere

imi)leri

iniunetam
et

pocnitentiam

saici-dotc

sine

impletione eins, quae a deo im])ouitur,

iacto prius deo.
1

sie

evolare peeeatorem non satis-

seciirae

672

Ad dialogum
Sicut
(lixi,

Silvestri Prieratis de potestate

papae rosponsio. 1518.

vocari posset tanta cholera
nil

vester

iste

mos

est,

si

mos

aestmii-c,

ut

altera

pene

syllalia

'hacretieum' dicatis:
locjiii

uisi

'hacretlcimi,
uihil prorsus

haoreticiiiu,
efficitis,
Scf. 33, 11.

haereticum' Thomi.stae

didiccruut,

et

tameu

nisi

quod contra vestras frigidissimas

Et
illiid Geiitilis

et nudissimas opiuiones

dictum
j

ali(Hiid

CHSO probatis.

Idco mihi de vobi.s Lsaias vidotiir dicere: Coucipietis

'
:

ardoreni, et parieti.s stipiaiii,

Partm-iimt moutes, ua,scetur

ridicidus

mus.
vidisti,
aliis

Primiim, ex praedictis
partibus a te diversus .sum,

quod de poena quam deus

priucipii.s.

infligit

oninihus

nixus

Ideo totimi, (piod coutra

et te

mc

niaehinaris,

frustra machinaris:

ncgo principia tua

totum a planta
posita.

lu

pedis usque ad vei-ticem, sicut liabes fimdamenta

mea superius
quod

Becundum, uolo ego docere

uon
P)-thagoricu.s.

vel doeeri in Ecclesia,

requisitus

uon

possiin defeudere nisi diccndo 'Sanctus

Thomas

sie dixit.'

Ciu'istiauus sum,

Ad tricesiniam octavam

utrobique

danina})iliter

me

errare

dicis,

i-

sive de culpa sive poena intelligam, quia Papa non declarative, sed miuistcriahter et dispositi\'e culpam et poenam relaxat.

espondeo: Haec supra confotata

satis

sunt,

quia ante ministeriimi

Nihil enim
'

Papae

et ante eius dispositionem oportet remissam esse culpam.

valet tua fictitia attritio.

Secundo, quo ad poenam a deo

mirusterialiter se habet,

inffictaiu,

Papa nee
ut satis

dispositive

nee

ut remittatur.

Hoi' enim jtortinet ad forum dci, in

habet,

quo Papa praeter intercessionem

nihil iuris

dictum

est,

noc

contrarium est determiuatiuu ab ecclesia.

Ad tricesimam nonam,
et

taudem plenus
negas

fiducia,

primo perversimi
praeceptis

2'>

doctorem, deinde detractorem veniaUmu, ue dicam veualium, praedicatormn

Pontificis

proclamas,

deinde

l)onarum

disciplinarum

institutiuii.

Oportet

me taudem animum meum

loqui
Diligitis

et lef^toris

mei

instituere, ut sciamus,
-fi

cum Thomastris neminem posse

crimen, blas])heniiam audire.

nisi

pai-atum altero verbo couvitiuni,

opinionis vestrae

enim

seusum

j)lus

quam onager

suiuu foetmn.

Aiuliamus ergo istam magnificam tuae dispu-

tationis bullam.

'Duo, inquis, praece]>ta tenes

vera contiitio aboleat
praeeligat semper.'

fldsa,

quae vcnias evertnnt: LTnuni, (|Uod

s''

omnem jwtenam, TUtermu, quod vera coutritio poenas Primum impugnas et id non nisi 'beue institutorum
scilicet

Tlieologonmi' paradigmate,
citiam non sine emenda,
torin

ubi otfeudens

hominem

restituitur in arai-

ita

deus lege communi, aboHta culpa, vult pecca-

emendam
')

praestari &c.

^owj.

Ad

(lialogum Silvestri Prieratis de potestate papae responsio. 1518.

G73
iiulieium
totiuii

Primum,
diviuum
que
',

si

e.sses

hone

institntii.s Tlicolosjus,

tit

^U^riari.s,
si

scirefi

et

liniiKinum dissimiliina

et (.ontraria f.sso et tk'iini,

reniittit,

remittere, ciuod

homo,

qiiia

uon
filii

est tarn

bomis qiuuu
Si

deiis,

noii facit.

Dpui-

sie Cliristus docuit, ut

essemus

patris, noii reddentes nee requirentesiB;iiiii).fi,4ii

filios

maliun pro
!r...gis

iiko, sed benefacieutes malis.

oportet esse tales, qnanto

ipsc pater talis est!

Ideo lex

istu eoiununiis, (juani tu (pacx^

tua dieo)

fingis,

non

iiabet

locum

nisi

in opinionibns tuis,
poeiia
,

Nee
ea

lUKjuaiu legis a deo

peccatiini

i-emissuni
aiiteni

reservata

praesertiin

(|iiuiii

Pa])a
et

remittere
eiilpain
Ifiiliir

possit,
10

len'is

semper contrarimn,
si
In

(piod

omnino poenain
viia
totii.s

remisit,

sat

habens \nndietae,
<Miiiiiniiiicm,

nun nova
de\is

ei

serviat.
ille
,

legem illam
et

(pia

iititur

remittendo jicccatiim,

doetiiis
eon->4Ji.

veriiLs
et

tradit (jui

dixit:

Sueritieimn

deo Spiritus eontribiatus

cor

n,

i.

tritum

iiiimiliatnm,

deiis,

non
et

despicies.
diceiis

Lnmo
:

de industria jiraeveniens
si
e,st

daninat vestraiu seutentiam

ir.

legem,

(iuoniam

voluisses

sacri-

'Uj.

,
^Jj-

is.

fieiiini,

dedisseui, holocaastis
vi.

nou
locii

deleetaberis.
scri]>tiirae,

Ad

idem

Isa

i.

psal. xi,ix.

|'''

fi

et

Micha,

et

midta

alia

ad vestram senteutiam auteni

SRiH). r 7.

nulla prorsus.

Secundo,

iterimi
et

invidiaiu

mihi couHai'e anhelas,

quaudo me aecusas,

quod enervem
20

dicis.

Ista enini est sententia

tentia)

non vennn mea, quod, cum satisf actio sit (onmium senmelior (piam indulgeutia, dieo, (juod bona ojiera, quae pertiiient ad

evacuem

veuia.s.

Hoc

(salva

tua reverentia)

satisfaetionem, sint ])racterenda veniis, praesertim

cum

veniae shit nee praetiiii:i

ceptae nee considtae,

nl)i
2;,

ideoque nee meritoriae nee utilcs ad salutein.

il)i

non praeceptum, ibi nee obedientia: ubi non olx'dientia,

nee salus.
et

nee mcrituni:

ubi non meritum,

ut olim
libcllus

Sunt enim

licentiae ae permissioues juacdam,

forensium..'..<D!oi.24,
1.

repud

nimc

permissio litium et iurgioriun

ha.s

Ideo dolere

me

confiteor,

quod

res

leves

tanto boatu
est

ardemus

\nilgo

persnadere, quod,
viribus
3u

cum

sine exhortatione
fiiit

pronum
id
est

ad permissioues, smnmis
satisfaetionem.
fimditiis

]>ersnadendum

ad meliora,

ipsam

At

lioe

modo, cum videant praecones venianim,

haue
melioris

(juaestimi

peritunnn,

prudentissime
studio
eelaut

pcrsuasionem
midtinn

non

inodo omittimt,
(piod
dieitur

sed

omni
verbi),

quoque.

Nee

prodest,

(eausa

venias quidem non valere ad meritum seu salutcm, valere tamen ad celerem
sati.sfaetionem et
3-,

poenarnm

extinotioncni.

Sit sane ita, .sed niliilominns ivdit

id,

quod prius dictum

scilicet

est,

quod

adliiic

melius
iioc

sit,

etiam poenas

et

satis-

factiones

non extingui aut

oratio,

remitti,

cum

in

nou

nisi

optima opera icmit]>artcs

tantur,

ieinnium,

eleeino.syna.

ITae enim sunt

satisnihil

factionis, (juas remitti si

audes

bonum

asscrere, audebis etiam id

quod

est
40

Optimum

dicere.

Igitur

venias quaeraiit,

qui volunt: sed exhortentnr

vii-gini

plus ad meliora, id est

pei-mittit
et

ad ipsa optima satisfaetionis opera. Sient Ajiostolus nubere, hortatur antem magis, nt virgo maneat.

Tales
vili,
si

i.nor.

7,28.

tarn

disci-etos

veniarum Iniccinatores, qui

1.

separent

preciosiun a
43

tuthcr mtxU.

g74
dederis,

Ad dialogum
iiiliil

Silvestri Priei-atis

de potestate papae responsio. 1518.

est

quo dissentiemus

paucos auteni dabis ant aliquot ex

ipsis

niendicos facies.

Ad quadragesimam
vcl

ciun 8.

Augustino) confutare
scilicet

conaris

altenim

Thema (timui euiiu, ne cmu S. Paulo mcum (ut dLxisti) falsum praepoenas quaerit et amat, Et
praesenti vita,
distiiiguis
j.ri
5

ceptum,
dupliee.s

quod vera
(sicnt et

contritio

poena.

supra

feeisti)

Prinio, 'quam diu poenas dare

iii

seeleribus est alieuius boui allati^'um (ut

est),

quaudo meritorium

vera

contritio

amat poenas ad merendmu

et praecavendiun a peccatis,

sine tarnen

contemptu veniarum.'
tu hie dicis?
te diversis

Respondeo: Gratias ago

quam quod

Au
tibi,

idem apud
fortassis

Nimquid ego aliud volui tibi quam maximas. Cur ergo supra hoc praeceptum iLsum asserebas? locis et vermii et falsum est? Rogo, si mihi non
Augustinus
ait,

lo

vis credere, crede aliquando veritati, ut

per os tuimi loqueuti

ignoranti
mei,

et

imto.

Achnitto

optimam istam coufutationera

i5

falsi jiraeeepti

qua verissimmn esse

astruitur.

Sequeris: 'Quia utrunque melius est

quam

alteriun'

&c.

Magne

deus,

veritatis, ut onmium se fortissime tueatur per os detrahentimu Tu, qui bonis es discijilinis institutus Theologus, doce rae, quaeso, quomodo haec duo simul stare possmt, amare et quaerere poenas et satis-

quauta est vis

sibi.

factioues, simul etiam remitti et quaerere indulgcntias.

Quia unum
est, id est,
niliil

illorum,
ut simul

su

ut ais, sine altero minus est,

utrimque autem melius

:

satisfaeias et simul omittas satisfactionem

quod

est

alind

<|uam

cum

ratione, ut

ille

'

ait,

insanire.

Sequei'is:

'Ul)i

vero

poenae uullum

bonum

afferunt,

sed retardant a

bono

gloriae, j)oenae
luilii,

non assumuntur^ &c.

et et

De
sit

bis conclusio

mea
hac

nihil dixit
\'ita,

as

sufhcit

quod etiam tuo testimonio

verissima pro

Nisi

quod iterum doleo Divi Thomae vicem quia haue conclusionem probat in Italia
Secundo.
aiFerant

miseram suae discordiae sortem, damnat in Germania.

Istud figmentum

tuum

est,

quod poenae

in purgatorio

non
3u

bonum: eontrarium

enini su{>erius teuui et defendi usque

ad determi-

nationem Concilii.
Tertio.

Ratio tua nihil valet, quod etiam poenae

et

opera huius vitae

retardant a bono gloriae et tamen assumuntur, immo, ut

quidam e tua secta, doctissimus Doetor lohaimes Taulerus, ait, si coelum eoram te apertum esset, adhue intrare non deberes, nisi jirinnun vohmtatem dei super inti'oitu
eonsuleres, ut etiam in gloria non quae

as

tua sunt quaeras.

Sed hane senet gratias

tentiam verissimam et ieologicissimam absit ut probet Scholastiea Theologia.

Ad quadragesimam primam
ago.

dieis,

verum me doeere,

Addis tamen, quod non minus eaute sunt improbandae et i'estringendae venia in praeiudicium Apostolicae facitatis. Et tu quoque verum liic dicis.
')

Screnj.

All

dialogum

Silvcsts-i rrioratis

dp potostate papao rosponsio. 151S.

(575

Imnin nco oanto ncc

ijui

incaiito sunt

ini])i'obaiKlao,
(iiiis

sod pcrmittonclao, nt quaorat

coiifitlal,
(luiii

volet,

hinliim

ue magiium

sc

cuusccutuni

malus

potuerit cousequi.

Ad (juadragesimam secuudaiu
s

et tortiain oouaris id pcrsnadcro,

et

quod

Poutitl'x ])or vouias pro\ocat

ad piiun opus,

melius esse opus pimu

cum

veniLs quaui alteruni solum.

Milii longe alia

mens

est.

Melius provoearctur
luuiin illorum
ita

fidelis

ad i])sam

satis-

laotionciii sine veuiis (ut su]ira coactus es couccderc), id est ad nuilta liona
()|)era,
1"

quam quod pmvocatnr ad

permitto tarnen veuiis

cum

veuiis, id est

rcmissicine
sit

uudtoruui:
])ai'al)iliter

provocari,

sed dico, quod

iucom-

minus,- idco raoa conclusio verissima.

Secundo,
melius

erronenm

est,

(|Uod

o]nis

cum

veniis

vel

gratia

veniarum

Quia si satisf'actio est uiulta et o]itinia merita, sit quam sine veniis. quomodo opus uiium cum tot nieritorum remissionibus melius erit quam ii)sa
!.*

tot

Neijue merita? Loquanuu-, (|uaeso, ciun iudioio et Christiana libei-tatc. cnim potcris diccrc, iudulgcutias aliud esse (|uam rcniissidues satisfactinuis: rnrsum satisfaetionem mm potcs aliud a.s.screre (|uaiii iiiu!t;i Imna ii|ici':i,
ieiuuii,

oratiomun, clecmosynarum.

Sufciat ergo, (|uacsuuuis, ut pciinillannis

etiani eouscpic

per uuuni opus bonuni nudta bona opera remitti: non

i<>

com-

mendemus,

ut

melius esse
est

unum

luultis eredatur.
dicis,

idem dare clcemosynam

Tertio,

quod deinceps
veniarum

quod
gratia

'oaeteris paribus melius est

gratia
ut

quam
et

meriti

praeeise'.

Td

est,

melius
inullis
25

tibi

\idctur,

liomo uno bono o]>erc

iin|iiuiii

cl

mcrito faeiat se

bonis opcrilius: erroneuui boc

couaris, esse
ut

esse (pace tua) credo.

liccutiae
liccntia
est

vacuum Semper
per-

tu

id

vcniae uou
Scis

iiermissiones

et

quacdani, sed

f'eetiones

videantur.

autem,

quod

ouniis
et

uullam

habet

laudem ncc
sunuis'.
30

exliortationes, nisi <|Uod

illc
'

non jM-ccatum
mclior
et

iufirmorum, polius

pigi-orum solatium, Inmio, ut

Ita
in

verissime dixit, T^icentia onuics deteriorcs

pottist
fieri

veuiis,

(juoinodo
fit

(coiicomitanter,

ut

tu

dicis), qui per eas tot mcritis

minor?
deterior.

solum

i>ermittitur es.se deterior:

tu autcra et suadcre vis, ut

sit

opere pro veniis, 'duo bona sunt,

\-ero
3.-.

Sed vidcamus tamen probationcm tuam: 'quia ibi', inquis, scilicet in scilicet meritum et sublatio impedicutis, hi<e.st'

luiicum

&c.

teuebras!

Rcspondeo: (iuani studiose claudis oculos et in ai)ei-la luce (|nacriFateor, duo bona sunt ibi, id est meritum et n^ni^sio iiiultonMii nu-ritornm, (luod l)onuui ot pigritiae caniis et dammini o|,liiMnin o[it;inoiuiii
lioiiorum,
et

sublatio (Hiidcin

iiiqicdicntis,

scilicet

ad pciora.

18 Sufficit
')

lercnj.

43"

(57(5

Ad

dialogiim Silvestri Prieratis de potestate papae responsio. 1518.

Secimdo,
iion

liic,

id est in opere sine vens (id est pemianente satisfactione),

tot

uniouin est

tantum, sed

qnot simt in tota satisfactione, quae est

gloriae.

optima
si

et nieritoria snhlatio

onmiiun inipedinientornm

Et

(juid

nudta?

tua dicta reete intelligeres, videres tibi esse

l)ona opera et iaudandi

eeclesia aiidiri.

remissiones eorundeni,

causam assumptam vituperandi quod lioi-rendissimiun est in

.>

Ideo cum fidueia mihi sumpsi causam Iaudandi bona opera,

Abstralie vocabida haec 'indidgentias, venias'
et

non tarnen vituperandi venias.

et relieta

opinione

rem

intuere,

videliis te

non bommi nee bonae causae

vens
facere, nisi remis-

patronum.

Quid

enini potest etiani ipsa eeclesia ex

sionem

satisfactionum ?

Quid autem
et

potest
ipsa a

satisfaetiones

intelligere

nisi

lo

optima opera meritoriasque poenas

magnifacere praesiuuimus
peccetiu,

deo praeccpta?

Quid ergo
ne

quod

in se nihil est nisi pennissio deterioris,

ab infirmis?
q u ad rage s im am

Ad

quintam
etc.

novus iuterpres scripturae

mortali,
licet

dicis,

pauis

peri posse negari eleemosjiiam sine

j)eecato

non sine

veniali,

ideo conclusi<ineni

meam
agit ut

falsam

Gratias
discit,
i.3oi). 3,

tibi

optimo patrono insignis

illa

belua PhylargjTia, quia

se posse negare peteuti eleemospiam sine mortali peccato.

Proh dolor
dicit,

i7.et

Horror hoiTendus,

quid audimus in eeclesia?

in

Cm- ergo loanues

Imnio

chai'itatem
TOattt). 25,

non manere

eo,

qui claudit viscera sua a proximo suo?

Ali

so

eharitas etiam recedens

iuditio,

non renquit peccatum mortale?

ista
dixisti.

Clu'istus in

cur daiunabit eos, qui esurientem non cibavenmt &c.?

Sed

forte in

pei'sona

impropriistarum

Est aliquis sensus verus, quem ex

India forte adduces postea: ideo Interim expectabo.

Quod

si

dixeris,

tune
2;>

cum

veniali peccato negari,

si

quando pauper non eget aut

causa,
Sic
sine

alias iusta est causa,

breviter,

est

iusta

negandi

peccato
sie

negatm-:

sin

est

nuUa,

peecatmn mortale

est uegasse.

Euangebum,

Apostoli loquimtur.
liceat

Secundo, cur

ncjn

p:u"i,

inuno maiori studio exquiris, (juomodo

venias non redimere ad salutem inutUes et non necessarias, qui uu pericidose

et acute exquiris,

cjuomodo bona opera

liceat omittere sola necessaria et utilia

ad salutem, denique praecepta ab ipso deo?

praestare,
si

An

obsequiura deo

te arbiti'aris

cahminieris praecepta dei et bona opera, tantum ut venias nee

a deo uec ab honiiuibns praeceptas efferas immodice?

venias
uti'a

Finge nilas esse

olini

in

eeclesia,

sed onines

per se satisfacere, sicut

fiebat:

rogo,
ss

facies tibi placeret,

veniarum an satisfactionmn ? Vel ergo tu non reete

iteriun distinguis, ut videris tibi, suftiet

iiitelligis

indulgentias vel mala sinudatione moliris calunmiam bonis operibus.

Ad quadragesimam sextam
cientius

bona temporalia necessaria,

tandem cum Thomistis

nostris eon-

14 quadragesimam quartam
bairau erttrt
fic^

5>xieT0 ftntte Sutljerl

43.

iinb

44.

2o^

jujainmengeftettt
e
Ijanbelt

bic

fotjde

3f)Ienanga6e im llrbvudf

ol?

ein

SScrjeljen

t'utl)CT:

fi^ ^ier

um

ben 45. at}

37 quadragesimain quintam

\
\

Ad dialogum
sentiens dicis,
in

Silvestri Prieratis

de potestato

[uipiie

lesponsio. 1518.

(577

nwes.sai'ia

secumlu modo (Uuida pru olcfino^yiiis

Rcvorciidc I'atcr

sud .-ulum

extrema neeessitate.^
Rojfo,
iirnosoe mihi,
(iiror
traliis

cnim nimis,
ad

(|U()d

tfxtum

Apostoli Idhaimis de necessitatc pcrditissiiiie

5

neccssitatfiii t-xtrcniiim),

Quis

d(Hli(

til)i

potcstatcm, ne<ios,sitat<'m illam oxtrt'mam facort>?

Sic dialiolus,

insidio.sissiinus hostis,

etiam sacras

literas
tibi

nohis

illiidit ot

pwdit.

Dvi doniiuus
{ilosani tenent,

Ihesiis diristus, ut imllus

trihiiat,
iiisi

hominum

oiniiilnis,

([ui

haue
ut

dum

pcrvcncritis ad

oxtrcmam
f'cniic

TU'ccssitatom,

discafis
et

scripInxii-

tiiram saiu'tam
10

iiicorniptam

rcliiii|iiiTc vcl

pcmiria.

Islam

lihidinciii
patittir

riam

ciirrumpcndac

scripturar
>;ii(i

iam

trccoiilis

aiiiiis

i'i'clesia

incomparaliili damiu)

a ddrtoi'iliiis

scliolasticis.
ri'liii(|iiis.

Secundo: Conclusidiicm imaiii vcfam

volui.

N'cnim

ikhi

capis (jikk!
potcsl

Tu

in

liiic

ri'cU'

sa])is,

(pidd
iSi'd

iicccssaria

sfcunilo

modo

liomo

pro veniis dan',

15

ipioil

admitto.

nostri vcnalcs pracconcs de neeessariis

veniis.

primo modo suadent hominibus dare pro

exempli gratia
redimeres.
Itabuerit,
.sunt

lluriim enim

vox

et literao

hae: Si haberes

imam
,

tuuieam, veudere deberes, ut veiiias

(piis

nee hoc contenti

suadent

nbi

neeessaria primo
si
.sit

modo non
Ilaee sunt,

tum aJieunde mutuet

(|in)(|iie

aut incndicet, etiam

uxor, deinde fratres

MK MKcnntcs
20

suadent ut eorradant sine lieentia jieeunias.

mi
et

pater,

illa porteiifa, (piae

apud

iios
liie

erassantur.
agitur, in

niliil

nisi

impiidenlissimae

rapaeissimae avaritiae negotium

taut

um
et

hidil)rium Kc<'iesiae

Romanae, ut haec sola esset causa abunde satis, ut n-ntur. nee me falsa dieere eredas: non tantuni vox
libri
25

uiiiversae veuiar tullcl'ama

extat,

.sed

et

eorimi, in (piilms haec pa.ssim legniitur.

Tertio omnia, (piae suade.s et dicis, ea opinionc vcl sinmlationc dicis,

i|Uo(l

veniae sint aliquod lionum, de quo satis snpra.

Ad (juadragesimam septimam, cum

qiiia pro])ositum tibi
fiiit,

til)i

esset verissima,

tarnen

nullam

n<m

moniere,

licet

nuUos dentes habeas,

simul

ad isignem adulationem l'apae versus, admittis esse verani, sed ex Papa

30

monstrum
Pontitex
S.
et
ut

faciens tribuis

ei

utriusque potestatis a])icem, scilicet ut

tribuis,

sit

Imperator,

ita

antem

ut po.ssit

imperio iuberc pro fabrica

ei

Petri

pro coimnuni bono.

qu<>d
pctit
<'t

Nunc

auteni

incomparabilem modestiam

intcrim appinuns,

rcmunerat.

Hac

tua mollissima sed nocen-

3S

modestiae tissima adulationc id agis, ut iiiturus aiiipiis i'outifcx, laudiim huius Cln-istiani, idquc <um orbis totius deglnbendi es.se siln credat ins pertaesii,

imperio et

pote.stato.

17 necessario
')

3ur

t*xlutctillig

biciit

bic

etclle

bei

*ilricrn:

Bonorum temponiliuiu

lioiiiini.><

quaedam^unt

neeessaria ad vitam suan.

et

.-uorum, quae

dicuntur necewsaria sine

vitam deccntem, quae quibus non supple vivitur, quaedam vero sunt neeessaria ad sie nee sie, quae dicuntur nee quaedam et bene, dieuntur neeessaria sine quibus non
superflua simpliciter.

78

Ad

dialoguni Silvestri Prieratis de potestate papae i-esponsio. 1518.

Secuudo
Roniae.
qiiia

(lico,

(juod Basilica

vSancti

Petri est comniiuie

bomim

urbis

Nostrae auteiu Basilicao sunt nobis

B.

utiliores et niagis necessaiiae,

non possmmis oinues ad Basilicam

Petri

con venire,

verbum

dei

audire et sacramenta percipere, qua sola causa aetlificantur.

(luod Basilica Sancti Petri

Meliusque

esset,
.=>

Ecclesiac

desolareutiu'.

id

uon aedificaretnr quam quod parochiales nostrae autem agi videmus et dolemus, dum omniimi
indigentias

Ecclcsiarum
traluuitur.

subsidia

per

ad

iusatiabileiu

Basilicam S. Petri
scilicet

Quare

istas

tuas

frigidissimas

causandi

rationes,

quod

Basilica S. Petri est totius Cliristiani popidi

sicut iustum est.

Cur uon magis Basilicam

forte
et

S. lohannis,

bommi, etiam rident Germani, matrem Ecclesiarum, m

restat,

etiam

bonum commime vocas? sed

adliuc in ftituris annis

ut

omnes Ecclesias Romauas, deiude

finis

palatia,

novissime
factis

et

muros

et plateas
sit

et pontes nostris piis operiljus gratia

veuianun

aedificemus, ut uon

exactionmn.

Quare, mi pater, ego sicut debeo suadeo bomiuibus, ut

is

primnm

vivis tomplis Ijenefaciant, deiude suas Basilicas, novissime Basilicam

S. Petri iuveut, quia vestrae Ecclesiae

non sunt nobis

uecessariae.

Ad quadragesimam octavam
'Tu, Martine,
si

adeo impingis, ut veritate confusus

non possis invenire quid dicas: tandem ad hanc descendis ineptiam, dicens:
habuisses a domino nostro l)onuui episcopatmu

cum

[)lenaria
20

indulgentia ad Ecclesiae tuae reparationcm, forte dulcioribus verbis aliundasses

et

qidbus detrahis venias extulisses'.

Respondeo: Forte

et tu spectas rae

ex auimo tuo, quod coniicio ex

eo,

quod tam moUiter

loquerer,

advilaris.

Si ego ad episcopatimi aspirarem, certe non ea

quae tu inipatientissime audis.

cantaut 'Denique
liic

Au

ignorare

me

credis,

qua via
26

episcopatus et sacerdotia in urbe obtinentur, quaudo hanc pueri in onmibus

plateis

orbis

nunc

facta

est

rerum

foedisstnia

Roma'?

omitto reliqua, quae

velut tremens et a veritate 'actus disperdis potius

quam

loqueris.

Ad quadragesimam non am eadem

'occasionaliter,
scilicet

saliva venias utiles astruis, sed

in

dimi

anima ex hoc

gratianmi actiones assm-git'.

so

Quasi esses rhetor, tam

ad balatiun ovis

vai'ios et exquisitos locos invenis.

Cur non etiam

dicis assiu*gere
ista

animam

occasionaliter

ad gratiarum actionem?

Aut quae
laudai'c

et malis iubemur Sed piget me j^gra ista et inania coonnenta versai-e. Dlud vero quam vigil advertisti, quod mihi ipsi contradixermi, ut qui venias hie utiles, superius autem aliter videar asserere! Dico utiles pigris, sicut onmes

laus

venianun, quaudo etiam de poenis

deiun?

3,1

jiermissiones sunt utiles, ne pecceut

si

liceutiam non haberent.

Dico

inutiles

ad prqfectum
ubi dixi
'si

salutis,

quod pro tua

vigilantia debueras ex eo verbo intelligere,

non

in eas confidant'.

Ad quinquagesimam
astute,

assmnis causam praedicatorum venialiiun, sed

quia uon credis

talia praedicata.

Deiude Poutiticem commendas, qui

Ad
tarn

dialoguni Silvestri Piierati.s de potestate papiie responsio. 1618.

ut unlliis vivat

679

innoiriis sit,

aiit

opiTctiir iiulfcwitcr.

Tertio

iiivi'lieris,

quod

fVatcniani iiioiiitioiiom noii praciniscrim.

Kuspdiulfo:
ut defeudas?
5

yi

iioii

sunt praedirata talia

aiit

nun

cieili.-,

niid

aestuas,

^ine in voutuni
Seil) et >%<>

me
ut

dispiitasse.

Secuiid.
et

ptiimim rms IuiIrtc Ponfificcni Tjfoncm Pcciiniini

cui

velut Daiiiek-in in Baliylniu',

sua

iiiuoccutia

vitai'

p(.'n<'uluni

ali-

(jiiando fecerit.
u(

Sed
juitl

tu,

(|uar,~(i,

die

luilii:

(^uis uui|uaui

(am innocenter
sit

vixit,
?

lUiUus alius iiou inicpie ukkId, sed nee iudwciitor (ipcratus

aut vixcril

vidcris nesciu
10

niaxinuuii adulari voluisse, sed intcr dicenduiu et

vt'rl)a
afjit,

et sensus
ut

te

delecerunt.

Forte

volui.sti

dicere,

quod Leo DecLinus

uiilii:

id

uullus iudeeenter vivat: (juod

cum

videre-s

iinpassihiie,

iuter verl)a

mutas

.sensum et orationeui sine seusu

tatore luicjuam expostidavit,

reliutjui.s.

Sccuudo die
tot

C^uis a dispu-

ut prius

eum muneret,
(luando
suis

contra (|ucni dispiitat?

Cur
15

etiani

tu

nun

|)rius

me

monuisti,

n(iniinii)us

criminum me
nionet

focdare
statuit

Cur Pontifcx in Deeretis contra abusum <|uae?torum".' Ego in

paral)as".'

non

])rius

(|uam

coinnuuii

disputnvi,

nciniiicm
|)rae-

nominavi.
dicet

Sl innocentes sunt, (piid jueruutur sesc tau^i?

\itia

Ergo nemo

Euauuclium,

nemo
est,

car|)at

in

pubiieo, nisi prius ostiatim singulos

et

moueat.
2u

Mihi niiraculum
est

eos esse iimncentcs

:

tarnen nieis vcrl)is movci-i.

Se<l

verum

illud Divi

llicrunymi
I)enii|ue

(|uaudii vitia ciinimuMiter ariiiiniiliir qui

iraseitur,

aeciisator est sui.

cjuomodo nKinitionem
innocentes?
ut

meam

reecpissi^ut,

qui etiam te patrouo usque liudie perstant

Noli,

(juaeso,

mihi

niandare,

ut innoceutes

moneam.

Si vis

autem

moneam, iam
(onfit<'ris.

alio accii-

satore non egent, (juia tu, patronus eorum, noeentes

25

Tertio.

Q)K)d autcm

iiaec facta sint

(licet

tu

non

ereda.s), testis est tota

terra, teste.s et extantes libri: <jui

autom

id fecerint, ipsi viderint. sicut

Ad
Ad
30

(|ui

ii(|uagesimam primam,

eadem

repetis, ita

eadem

tibi

dicta volo, nisi ijuod

(|uiii(|

me

per talenta loqui dicis, (juod tran.seo.

dicis,

uagesimam seeundam
ila

vauam
est

esse

meam

con-

clusionem, (juod
J\esp<)n<leo:

proi)as,

Quia

nullus

tam
si

stiiltus sit,

ut sie faciat.

(^uid ad
vel
in

te, (|Uaes(i,

nullus

tam stultus? sine me

J'apae

disputare

(ut

dixi)

ventum.

NmKjuid
(joia
ita

ideo

Deeretales

sunt

vauae de
defendis?
15

abusii)nil)us (|uaestiirum,

tu
et

nulluni (luaestoi-eni contra egis^e

loijueris et piiantasiaris.

Sed

jirae

senectute forte
in
litera.s,

Si nuIIus

est qui sie

eonlidit

imlhim

tetigi.

Eos qui sunt

volni

lngere,

quos ego non

unum

sed phu-imos novi et adeo stultos, ut non solnni de

salute certi sibi eseent, pa

animarnm redemptione sed de sua quoque

literas

has

haberent.

Deinde:
40

C\w

tuis

elientiis

non etiam

iier>uadi>,

ut

aiiimam

suam

impignerent pro contritione et satisfactione?

est,

Quoties tibi, rogo, dicemlum

veniis

impiuni et avaritiac ministerium esse,

11 impossibile

quod pro

tam

ex<|ui8ile,

680

Ad dialgum

Silvestri Prieratis de potestate

papae

i-esponsio. 1518.

tarn magiiifice

omnia teutantur,
tanto
liLxii

as

si

solae esseiit rerum, et

cogita,

pro necessariis

ad

salutfiti

prorsus vix imititur?

et

Tu

an siniplex populus non discat

confidere in literas,
cogitt'ut

apparatu commendatas ?

Magnum enim
interini

iK'ccssf est, [iiod tarn niagnifice prdpoiiitur.

iu literas,

Tu,

(jui

doctus
:>

es

nou fideudum
et

niox etiani simplicem populuin eadeui per seipsum

coufidis

discernere
irritabula?

intelligere

coutra

tot

et

tantoruiu

jiersuasiones

et

Tandem
iioli iiiinari,

mihi miliaris maledieta,

pater.

ii-risioncs,

ceusuras.

Q,uas? et tjuare?

mi

Christus vivit: non solum vivit sed etiam regiiat, non

solum in coelo sed etiam in Roma, quantmnlibet ipsa furiat. Si nialedicar w Non separabit me censura Ecelesiae ab )3ro veritatc, benedicam dominum.
Ecelesia,
si

iungat

me

veritas Eeelesiae.

perstes) maledictus et excommunieatus

Malo esse a te et simililjus (si ita quam tecum benedictiis. Nihil habeo
si

([uod

possim perdere. domini ego sum:

perdor, domino perdor, id est

i''

invenior.

Alium ergo

(juaere,

quem

tcrreas.

Ad quinquagesimam
briora esse,

tertiam.

Stultum

et

ridiculum nie vocas:

Interim tu sapiens dieis, erebra raris cedere et annalia festa Sanetorum cele-

Respoiideo:

quam sabbatum virginis matris. Quo, quo, mi pater? Aut

erat s locus.

pluvius

describitur areus aut

flumen Rhenum, sed nune non

Primum non

sunt rara apud

20

nos, sed eontinua indulgentiarum negotia. Deinde, quae proportio, ut verbum

dei,

quod

instantissiine praecepit
ita

Clmstus

praedicari, cedat raris indulgentiis?

Si Christus

non

iussisset,

staret tua similitndo.

Item non potest Paj)a

iubere silentium verbi dei, quod semel emissum non est alligatum: sed nee

factum a Papa

uuquam

legi.

2:^

Per idem respondeo ad seqiientis conclusionisfiitilem confutationem,

SRm.

1,

verbum dei contendis, sed improprie, scilicet Si verbum dei dicitur, quicquid cimi verbo omnes daemones, omnes homines non loquuntur onmes haeretici, dei dicitur, Quia nihil tain aljsurde dici potest, quin verbum dei nlsi verbum dei. misceri possit. Ego dico, quod sit verbum hominis et de remissione hominis prolatum, quia verbum dei est, quod fide iustificat cor et gratiam iustificantem Virtus dei est in salutem omni credenti. Verbum autem 16. confert, sicut Ro. veniarum non iustificat nihilque confert auimae nisi quod dat licentiam
ul)i

tu

sennonem veniariun

esse

cum

declaratoriis et hortatoriis.

su

i.

pigritandi in bonis operibus propter mfinuos.

sa

Ad quinquagesimam quintam
viri

dicis,

hanc et similes esse pueriles

stomachati et inferentis os in coelum et couti'a stimidiun calcitrantis.

Respondeo:
ecelesiae

Verum est, apud Sylvestrimi et Thomistas dumtaxat. Ad ()uinquagesimam sex tarn auctoritate Thomae dicis, thesaiu-os
esse

merita Christi inquantum

satisflictiones.

probas et dicis, quod S. Gregorius dedit aliquando indulgentias, ut

niter

Et idem per idem commualiquid

in

40

dicitm':

non

potest

probari,

ideo

nee

S.

Thomas

hac re

Ad
efficit,^

ilialogum Silvestri Prieratis de potestate papae responsio. 1518.

681

Ego

(juidfni

noii

ciiiii

iinivcrso

nrln'
t:iin

mc
latc

(lisjmtatiinmi obtuli, <juia

nesciebani,

(jiukI

positiones

meae

essent

vagatnrae:

ideo noli mihi

(]uil)ti.s

arrogiuitiain liam' at^si-riberc'.

silentio
5

Cai^iis nie
:

in lias ivs ju'i-duxit, t'x deiis

ita

nun
istani

mv.

eripere

uon

possiim

forte

vohiit.

Ego

Uinien

conclusionem uou asserid, sed

et

adlme

disjnito,

expectans concilii deter-

miuationenn, sicut et onines alias, qiiae diil)iae sunt aut in controversia haereiit.

Ad (juinquagesiniam
ritiain ]>aulLiluni

septiinani

niire (jnani

pungeris, quod ava-

momordi.

Nani

et tu (juo(|uo patientius feiTe potes, si

contra

scriptunun puguai-em
11

quam

contra avaritiam.
festina.s.

Ideo

et hie Pontifici

eximie

adulahis iuvidiam mihi conciliare

Quid mihi innocentiam

si

Pontificis

obtendis?

Nun(juid ego cam ignorn?

Aut
in

avaritiiun t:ixo,

nuiiquid ideo

Pontitieis innocentiam
(]ui

mordeo? Tu

viiic

potius, an impius sis in l'ontificcm,

avaritiam

et

Pontificis

innoct'iitiain

unam rem

couflas,

avaritiam iilem astruis qnnd laesam

15

Poiitilicis

innocentiam,

dum inorfsam immo sub praeSi

textu innocentiae Pontificalis

iiTejirehensibllem nobis defendis avaritiam.

sunt innocentes tui elientuli, non ninrdeiitur a

me:

si

nocentes, cur defendis?

Det
mei

tibi

iloiniuns, ut alicjuando reetiu.s iudice.s, melius videa.s et a ealumuiis

abstinea.s.

Ad quinquagesimam octavam eadem

311

repetis,

quae

in antepraece-

dente

di.xisti.

Tua

enim sunt verba: ideo transeo.

itenmi totus ai'des: adeo
in

Ad (juinquagesimam non am

(aeteris

25

omnibus patientior es, praeter ubi avaritiam tango, quam tarnen, velis noli, non possis negare Romae versari, ne dieam dominari, ut mihi tu (juoque prope fias suspei'tns, qnod magis lucra (juam animas eures, interim iimocentjssimum Pontificem ad iuvidiam meam eommendas, scUicet ut taulnui dciiis
innocentiae operculmu facias nequitiae.

Id enim anhelas,

ut

UKires

Komae

arguere neminem sinas, nisi te interprete sinuil optimi Pimtifieis innocentiam

laesisse probetur.

Quid

vis?

patronum

tc

vocem Komanorum flagitiorum?

.11)

Cur tu ipse non llomannm clerum a primaeva periectione declinasse? Sine me tuis teciuu artibus agere. Clerum Romanum mordes? At Pontifex est pars, et qui<leni
nobilior, eleri.

te (ju(K|ue interpretaris laesisse Pontifieem, qui aperte scribis

Ve

tibi

misero, qui

talem ac tantum Pontificem non sulutn

in

lapsum, sed a tota perfeetione declinasse et

perfidiam et haeresim abiisse

scilicet

pidam
5

asseris!

Id enim totum

siguifi('at

declinare,
i.stis

perfeetione.
si

Vides ne quam pidchre et ego adulari et eahmmiari vellera?

dieis,
i|Ui"i

te

auxesibus-

possem opprimere,
Nihil

Quae ad sexagesimaiu cum

imn dictum
sint
sit

sc(|ncnt<' dicis, transeo.

mim

prius.

Ego

))robabiHt<'r

posui,

(piod

tiic/auriis

indulgentiarum
J9

ipsae C'laves, ut in declarationibus.

sit

5rietas tjattc

fit^

fr

iciiic

!Pe()QiHJtimg (cbiglic^ ouf

S. I^omas

gcft^t.

) .

ben

. 622

9lnin. 1.

82

Ad

dialoguin Silvestvi Prieratis do potestate jiajiae responaio. 1518.

Similiter

traneeo

sexagesimam secuudani,

quia adniittis

eam

esse

verara, iiOD tarnen sine calumuia.

Ad sexagcsimam
Veras
esse

non

iieges

neque negare possis,

tcrtiam, quartam, (juiiitam et sextam, cum niiror quod ita excandescis et

di,s])utatoreni
i'alsae,

totus ignis efficeris.

Mirabiliorem

nou

vidi,

ut

quem

projio-

sitiones verae plus inovent (juani

ciuu tanien veritas quai'ratur disj)u-

tando.

Igitur sini cauis,

tilius
si

canis,

dicax,
])rn

uon exousatus ab anathemate

seiiili

nee mentis compositae et Vera

(|ua

plura
si

niodestia tua

habes,

modo
merni,
lo

me

altem moiiKtrdisse coucedas,

falsa,

negas dixisse.

Haue satyram

non quia

sed quia vera dixi in avaritiam.

avaritiani tani

teneram et im)iassibilein esse,

Non credidissem Romanam immo tarn ambitiosam et arrovellet.

gantem, ut innoeentia optimi Pontiticis videri

Ad sexagesimam septimam
donis spiritussaucti detraliere.

dicis,

me

deserto

Pontifice

ctiam

nee te inteUigere possis.

esse utiles

nego,
id

nisi

Ego miror, te senem adeo fervere, ut nee me Ego non dixi, venias non esse utiles, sed animae (juc modo liceutiae et permissioues utiles smit: quod
dica*!,

is

antem tu

blasj)hemiam

nihil

euro.

Ad sexagesimam oetavani
astruxerint

excusandos

eenses

eos,

qui

venias

maximas

gratias, sed per lu'])erbolen.

et

bsecro, cmassero,
si

me non

aliqua iigura
tibi

sed solum

tlisputo?

Cm-

facis

eenses excusandum, qui nihil quod mihi non facis? Deinde,

20

simt per hvijerbolen exeusandi, cur uon etiam sunt per cyriologiam accu-

sandi?
veritatis

cum

veritas

hac figura quam maxime gaudeat

loquuti.
8i

et ipsa

quam optime
id

doctores deceat, illam vero, ubi potest,

fugiant.

Immo

unice

queror,

quod per hyperbolen sunt

et

autem vobis

permittitis,

mi

25

R.

P., improj)rie et hyperljoliee

quoquo modo
si

libuerit locjui,

cm- non et
tractastis

lohannem Reuchlin,
et aliqua iigura

iutegriun et eruditum vii-um,

eadem aequitate

cum

excusastis?

Aut

in

hunc

tarn rigidi fiiistis censores,

ut in syllabis iuuoxs inveniretis veueuum, certe non jiermittetur vobis tam

larga et libera figin-andae locutionis licentia, ut falsa dicta pro libito seminare
et intcrjiretari possitis.
et eo absolut
30

Aut

sicjua

venia vobis dabitm-, dujila

huic debetur

vos

rei permanebitis.
,

Secimdo,
appellaverim
seilicet

nova usus distinctioue putas me inexcusabilem

sint
et

quia venias

miuimas gratias, cum

Si

aliae

gratiae

et

dona minora,
s^

bona fortunae &c.

mente fuisses quieta,

vidisses, cur haec addi-

derim 'ad gratiam dei et crucis pietatem comparatae'.

feci

Ego comparationem
facis

ad crucem.

Hanc
Si
sie

quasi non videas,

novam comparationem

ad

bona fortunae.

ad iniquitatem

et

caliminiam tantum vigilas,

<|uis

poterit tibi verax videri?

sexagesimam

tertiimi

22 cyrologiam oHc 9IugQficn

el

ift

ba gtic^ifffjc xvQioXoylei

Ad

dialogiini Silvestri Prieratis de potestate

papae responseo. 1518.

683

Transoo, (juae iu .sexagesiniani iioiiam niu tribus 8e<)Uont mis

amai'ulentus ovomi.s.i

Ad
alisolvi
^

soptiiag'esiiuani qiiiiitam non nego quideni posse oinnein

jKitcstate
(|iia('

casini

clavis. nihil et

Sed iiisaniam esse

dixi

(;t

dicci

pm

vciiiaruui
criniiiiiim

magnitipoutia,

prosimt ad vitani, taln horrenda moii8tra

in exeinpluiii vocare

pro

magiiitiidiiu! potestatis lovicia facere.

tit,
iit

Ex
ot

(pia

insanissima voniariim coiiimcndatiDiic

poenitoiitia.
iiii.sericordia
III

viles
iit

fiant

coiitririonos

vera
iil

J?i>ni

jn-acdicatoris

est

poccata,
dir,
(piia
ui'

sunt,
pi'o

magna

prat'dicarc,

dci niagnificetnr.

Aut
scilicct

non

cimtritionis

niagnililii

centia siniilc aliipiid dicuTit?

miTi

pccnnias, scd

paii]>ortatcrii

semiones
tantuni
ciini

afl'crunt.

In

rebus

nou neeessariis nee utilibus ad saluteui,

putas
veiit
in
]<]c(;le.sia

sed

|)emiissis

lionorificuni

dei

tut

anxisibus- tnnare,

ner Christi passidueni sie

In st'pf

Ecelesia praedieari?
dixi

uagesima septinia non

oetavam,
\'ides

Papani niiuoreui Petro,

inuno

IS

uolui, nt Paj)aiu et Petriun negareut nuorcs gratias liabere

quam

sint veniac.

In sejituagesimaui
facias Pontifici
et

ut nihil omittas, (|U0

mc

cxeerabilein

eum
loqui.

tibi

uni adulantissimo ne,

<juantus

propitium
sit
iniiii

fiugis

me

ironiee

de tanto Poutifice
in
."1

hie

loeus

invciiendi
si

te,

'in

tuani' |)ene

dixissem', sed ivprimo

nie.

Arrige
i)lane,

atu-es et audi,

saltem dunii eas liabes.

liaix't

niaiores gratias

Ego dieo nun quam veniac sint,

i.

ironiee se<!
seilieet
xii.,

quod onuiis Papa

et gratias

Kuangeliuni

enrain

tionuni et

omuia quae scribuntur

Corin.

imn

in

persona sua sed

pot<'state sna, id est eo

modo

(pio giatias

veniales
ut

iialiet.

Nain

etsi

sednhi

dissiinnlas,
2".

non tameu, credo,

adi'o stupeseis,

venias

Papam

in

persona

sua habere

dicas, sicut virtutes personales, nisi dixeris,

quod depositus Papa

el

etiam onuiia possit quae prius.

niinisteriorum dixi in

Tgitur quiequid est in Ecelesia donorniu

manu Papae
Melius
facit
si

esse, ut ordinet, mittat, ponat, sieut eor-

pori Ecelesiae exjjedii-e videret.

gratiae
3u

Haee

autera

sunt iueomparaiiiliter majores

si

(juam veniae.

enim Papa,

unum bonum pastorem

di^lerit.

imi

Eeelesiae
in

praefecerit

quam
in

omnes

siimii

indulgentias

Tu

autem

personam tantum huius

intelligis

I^eonis

Decimi intontus, sicut decet graphifiuie(|uid

enm

adulatoreni,

verbis
vis.

alienis

volueris,

et

tarnen

detractor et eaiunmiator esse non

In
3s

septuagesima nona
fit

milii

non

eredis.

<(uid
nisi

ad me?

per

lioc

nobis non

satis.

omnia

ilionun optinii
<

eoii~iilis,

(piod respector per-

sonarum mea

solius pessimi

-nlis.

3 septuagcsiinam

tcrtiam

14

eptuagesiinn

(luiiiti

16 septuagesimnin

ncxtam

34

septuagesima septiina
')

l'ut()ct

f)at
fid)

nut^

Sab

7:?

inib

74 iictsnitgcn;
-)

cbciifo

bergebt

et l)criiad)
'I

Saj} 7:
'ii.><ini-

baiQUs
tatem'

cttlrcii
ift

bic 5c()lct

im Urbturf.

. oben 5.

(Vi.'

um.

1.

tflloa

l)in3U3ubcnfeit,

bas aber utljci

am

atdfic^t auf bas imtct bc 'l^tktai unteibrdEtc.

84
In

Ad dialogum

Silvestri Prieratis

de iiotestate papae responsio. 1518.

octogesima

nee excusatione

me

diguaris.

Quod

est istud

novum

Sylvcstriiiiiiu forum, in luo reo uegatur excusatio, sed obtorto collo rapitiuad abiurandani haeresini, sit sive non sit liaereticus? Sed ubi vera mea non

potes

negare,

salteni

persunani

meam omni
me
tan tum

studio

coutendis

opprimere.
^

Utinani teeuin
iis

mihi liceret et corpuscnli perniitteret imbecillitas coram de

rebus

conferre!

Non

dubito

tibi

ostensmami,

ut

saltem

nidestius deince]) disputares.

Haec

sat

de propositionibus.

Caetera, credo,

videris

aut videbis iu

declarationibus meis.

Ad qae.stionum
incidit et

vero

laicarum'
iimi

eoufutationes
et

volui (juiescere

sed
et

permovit ])erspectum
si

tuum ingenium

avidum

vietoriae

impotens pugnae: ideo,

possiun, paucis respondebo.

illud

Ad primam,- cum longum

tera ctiam

Taratantara induxisses,

tibi

inter cae-

mcritum congrui
docuisses

et prac[)arationem

hominis ad gratiam necessario

praecedere

infusionem

gratiae,

quae haeresis

iam

quidem per

Ecclesiam j)raevalida copiosissime confoditur a B. Augustino contra Pelagianos et iu uostra Universitate cepit explodi, tandem

divinam

non

permittere

cvacuari

pm-gatorium,
caeteri
ista

commemoras iustitiam Et hoc probas autoritate

et

sanctorum (Thomae: ex ipso euim

Theologi
laica

Canonistae suxerunt).
starct,
scilicet

His itaque

percensitis,

cum

quaestio

adhuc

quod

charitas et neeessitas essent

causae iustissimae evacuandi purgatorii, et hie

totus uodus esset,

et neeessitas

himc

sie solvisti fortiter, dicens 'Charitas

autem

Poutificis

animarum non

est effieax ratio sie relaxandi iustitiam divinam,

et infinitae
cliaritatis

quam deus
tlisciplinis
sit

talis

necessitatis eonscius

ac miserieordiae
et,

visceribus plenus sanxit.'

Haee tua

solutio

oumi

ghicie frigidior

ut tuis

'-.^

utar, jtetitio principii

tantum

effecit,

ut, si

quis velit tibi credere,

quietus,
istis

qui uolit autem credere,

uiliil

audicrit nisi vacua verl)a.

Quid
si
^o

enim

verbis respondisti nisi

quia deus non vidt charitatem

prf)bas
(nisi

et necessi-

tatem esse causas sufficientes?

Et non

deum
forte

id

non
sit

velle.

Quia

deus pecuniam aut quodlibet temporale

temporis) efficacem

non

eonscius etiam
in

reputat causam,

eur
si

non

etiam

charitatem ipsam,

quam omnia
ita voht.'

illa

ordinari vohiit?

Nunc

ego quacrerem 'Cur ergo pecunia

prineipii petitione dices
est,

aut temporalis res est causa

effieax"?'

eadem
(juod

'Dens
''

Si de voluntate ergo dei

sie plaeet
altei-i

disputandum
autem

scimus, quod nulla

res

mundi

ut charitas,

et
si

charitati
alteri

non donat, non praedonat,

sumitur
eiiaritati.

ulli

causae donare:

midto

maxime

Et
te,

sie patet, ijuod

etiam tu

mecum

suecumiiis in ista quaestione.

Obsecro

crede mihi, simt et in laicis indicia, et tanta, ut ego

me

con-

septuagesinia octava

')

aj

81

'')

ff.

Sq^

82.

Ad
titour tcTiue

iliiilogmn Silvestri Prieratis

de potestate papae rpnponsio.

IfilP.

85
f;l(iriac

tcr

in

istis

qiiaestioiiibu.s

.succ.iilniissi;

et

iiiliil

rctulissc

quam qnod sibi verba a nie data dicerent, sicut ft Socnndat'* sohitio niuho fii}j;idior et vanior
satisfacien?;.
>

tu hie taois mihi.

est,

nulli

nisi

tibi

soli

I'rinia,

in(inis,

causa

est,

qnod

vol porrij^eiis lbrt<'

non secunduni

t'acultateni

proprium porrexit vel nimis

lubrico,

jjarcc poirigit.

Tolle ista accidcntia

et
te

pone, tpiod de j>ropria taeultate

dicuntur tanipiani
qui

et sufHcienter porrexerint.
t('ni])us

Haee

enini a
nihil

redimas
<'ansa,

et

exitum (piaeras:

onini sunt

ad proposituni.
sut^ragia,
liatui',
si

Kr<;'o

non

est

inulto

minus prima causa.

pro.sunt

Alia,
III

(piod

non
iiic

prosunt
est nodus,

iani

redemptis,

l:uncn

aliis.

Hoc nun
mcMiorari

((Uacn

scd

\n
si

ornittenda sint oflieia nominalim

in

pro animalius obiata, an nomina eoruni non pi'onniu'iari, non

opoi-tcat".'

orationihiis

Hie

res])ondi'.

i|nii(l,

oiuittcnda sunt, onmis licvotio

iiisj

vulgi deticiet et sacerdotes fluni' conficientur,

uos, i|Uod (jermani nioriuntur?'
i;.

l'orlc

dices '(Jnid ad llotiia-

Ad
Sylve.stri

tertiam'^

itennii dieis,

nun esse causam sufticientem,

nisi

cui

rnrsum

opponitur charitas, ut supra,

et j)ennanet (juaestio,

velinins inida \-erba

pro oracidis

haliere.
miiii

Ad ijuartam*
L>o

pro

regnia

tradis

factiMii

et

dictum

Ecelesiae

Romauae. Re.spondeo: i de xnrtuali et repracseiitativa tua Eeclesia loqueris, talis Kcelesia iiolo tuam regulam. (^nia, ut supra dixi, e.x e. Signifiea.ti potcst errare, l'niversalis autem Kcelesia non potest errare, nt doctissime etiam proliat ("ardinalis Camerae^nsis in prinio Sententiaruni. Deinde: Nee
,

i'apa us(|u;un hoc dieit auf

pi'oinptnlns
r.

f'aeit,

qnod

tu factimi et dictum p]eclesiae voeas:

es

aequivocator

huius

nominis 'Kcelesia',

ideo

niaxime

mild

.suspectus.

Ad (|nintam*
Jlot'

dieis 'Ui)i

muitae sunt divitiae, multi qui comedunt

eas'.

est

(piod

(|ueruntur,

(juod

Koma

(piaerit saturare peeuniis suos eomo-

storcs et

totum pene devorat orbcin.

In fine iterum facis ex
et

tiarum?
:ui

Cur non minuuiittn' comcdentcs diviPapa Imperatoren! in i)otostate et violentia.

non noverunt
ne(]ue

Sed Maxiniiliamis

Germania
est

id

crednnt:

forlissime
illud
et

autem

id

negaut Turcae et Tartari.

Krustra quo(|ne celebemmnni

nobis iaetitas.

commune bomun, quod

hoc .solvuntur laiconnn

lapides et ligna,

Nun

cnini

per

(piaestiones.
tii)i

Ad
n:.

sextam'* sinn
baptisandi
rcmitti

haeresiarcha,

quandoquidem
tarnen gratia.s,

potestaliin
(|iiod

tibi

arrogas
dieis,
tales.
l)Os.sit

mei,
iis,

ut
(pii

volueris.
])erf('cte

Ago
sunt

verum esse
(|uas
l'aiia

nihil

contriti.
qiiia

Et

scio,

non onines esse

Sed nun ideo

iutrant pm'gatorium,

poenas debent,

solvere, ut probabiliter tenni et teneo.

Ad septimam*
40

dieis, (piod

duo bona addiTcntur: T'nuni, quoil nceesse

esset fideles

totie.s

repetere causam, gratia luins dantur veniae, pnta eieenio-

')

o^

83.

')

So^

84.

')

So^

8.5.

*)

o^

8ii.

a$

Hl.

So^

8.

gp

Ali

dialogum
Soiinus,

Silvestri Prieratis

de potestate papao responsio. 1518.

libenter vicicretis,

synaiu &c.

mi

pater,
lere

quod vos
iu

causam

istara

una

hora

aiilies repeti.

Hoc

avaiitiae bouuiu cedit.

fit

Nos quaerimus de
sine veniis et gratis

bouo

dautis, quod, si est datio elecmcsj-uae, melius id

quam
si

propter venias, ut supra dixi.

Tu autem

seniper imagiuaris, venias esse

aliquod bouum.

Alterum boumn,
iste reatus

iuquis, remitteretur

uovus reatus poenaruni,

quis post veniam iucidissct.

Respondeo, quod
sunt pro

melius toUitm' siue veniis, qnia veniae non

Si

jjeccatis vcuialibus nccessariae.

autcm de mortali rcatu

iutelligis,

iam nuUum

est istud

bonmn,

uisi centies quis

in die peecet mortalitcr, (piod

unllus faeit vere poenitens.

w
suspendit venias et literas, dicis
id
ficri

Ad octavamS quod Papa

pro structm-a
sionis

causa.

omnium praeclarissima. Et haec tibi videtur Nee mirum: non enim uisi quae Romae
sit
illa

esse iusta suspcn-

sunt

curas.

Ego
tmic
i'>

autem dico,
sunt magis
Ecclesia
sit

structura honorabilior omnibus,

certo

uostrae Ecclesiae

necessariae.

Ad

pompani muudi
si

solum

respicis,

quasi

pracclarc pro\sa,
si

ligna et lapides in raagniun erexerit

cumuex
iis

Imn, cum,

velletis,
sit

possitis ipsi Roniani Pontiticem opuleutissime iuvare.

Sed aliorum
habere,

inditium de tuis solutionibus.

Ego

fatoor,

me

nihil

quod

laicis

reddam
et

uisi

maiorcs quaestioncs.

Ultimoet l\intif'ex,

tribuis Pontifiei itenmi, ut sit virtualis Ecclesia et

Imperator

-'o

potens

brachio scculari compescere &c.

Ista

opinionc tua

stante

voUem
ab

doceri, an etiam sitis iioniicidae?

Cur ergo

iura

non penaittunt Sed haec

-'>

Ecclesiae ad
alias et

corporalis vitae

ijericuluni

jioenitentiam

imponere?

aliis.

In

fine

dico:

non mc tcrrebis ampullis

et

minaci strepitu vcrborum

et

tuomm.

Si occidor, vivit Christus dominus

mens

omnium

qui est beue-

dictus in secida.

Amen.
et

Ecce, mi R. P., cursim

duobus diebus

tibi

haec reddidi: qnia visa

tibi

smit levicula, quae tu opposuisti, ideo ex tempore et ut in buccam venit

respondi.
Si volueris deinceps retundere, vide, ut

Thoniam tuum anuatiorem ^

expij>iaris,

producas in harenam, nc forte tunc non ea modestia

gressione

qua hac con-

exceptus

es.

Rcpressi

enim meipsiun, nc nialum redderem pro

malo.

A'ale.

')

Q^

89.

')

3u

nlj yO.

'iJdivlcpufl tJCv

109. (ItO.) %^fafm.

1518.

S5>icbal)oIt
gclcfjtti'ii

l^attf

fd^on Scl^curl I'.IT

[id;

an

l'ut^cr mit bev 58ittc gcft'anbt,

bcm

uiib fioninu-n t'ofutigcr .^Mevonljmus biicr

etwol e^riftlidjee"

C^rft

im Sommn- bf5

folgenbcii

3nl)ve3 tarn

l'iit[;tT

bem

aBiiiifdjc

ibmcn. uod), inbcm er

311

&bncrn
erflrte.

als einem foiibcvlidjen l'iebf)abev aller 2d)rift unb beoor ber

ilhilgata 10!>.,

lieiligeii

jii

e^ren unb efallen" ben nad) ber

in
l'lugebiirg
bie

md) bcm

C>ebrifd)en

ll. ^liflm
fic^

Jiefe feine *J(u-Jlcgnng fanbte er feinem Jyreunbe Spalatin, ber

ouf

banml
Ijicr

bem

;Keid)5tage

befanb,

.^nr

i*erffentlid)nng ju,

unb

()at

benn and)

2d)rift, wie Spatatiue aibmnngbricf an Pbner

om

22. 9luguft

1518

bic5 ausbrrflic^
tgl.

beyugt, juerft
a^ricfbiicf)
II

bie ij^tcffe crlaffcn.

SdjciiTl'

. 24. 36.

2c

79.

Jtoftlin

. 144. 184.

2aju bie dfriften ber utljcrs Sibelbcrfc^ung.

A.

9(uf5legung

!|

bei ^unbert Dnb nenb

\\

||

ten pfalmen.
tf)er

Sirit

bo

|1

minu5S

bomiuo mco,
j
[;err
II

Doctor
\\

''JJtartini

In
||

'Jluguftiner
H

il

p
||

Siticubcrg,
i|

iiieron^-

mu5

Cfbner

l'ofnnger
in

] "ilm
le^te

berg.

\\

\"

Wii
Cfnbc:

liteleinfaffung.

18 iMtter
fcligflid)

Duart,
,}u

Seite

leer.
1|

%m

ebrurft

ub

DoIIenbt

Vigipurg burcf)
geburt.

Silnau

Ctmar, am

abcnt
]|

nfcr

lieben

frawen
f'

"anno

dnf^cljcn-

1,

^unbert nb im

ad)fec()enben

jare.

niie

.\

auer bcm ^mpreffum,

1,

bas

t)ier

tontet:

Jebmrft

Vlugfpurg
"Jtnno

burd)

Siluan Ctmar, am f)en[)unbert unb im adjlje^enben Snf^e-!i ||

abent mifer lieben frawen geburt.

jare.
"

C.

atufslegnng

bee ^unbert
1|

unb neunutljcr.

bte pfalme.
|i

Sirit bns

1|

bomTo

mco.
tju

loctorie
(jerr

"JJlartini
H

3lu=

guftincr tju 2Bittcn=

:,

berg.
"JJlit

'pijeroui

mo Pbner

l'ofiunger

tju

Tiurnbcrgf.
leer,

"

litcleinfaffnng.

18 ^Bltter in Cnart,

le^te
||

Seite

ytm (fnbe:

$at
Stiiii.

gebrurft ^JJlclc^ior Cott^cr 3U

iar.
||

fiei^Jt^icf

im funfftje^cn^unberte Dnb

(588

9luIe9ung br 109. (110.)

'Pfitdit.

1518.

D.

^Ihifetcflung
iiteo.

||

beS fiimbevt iib iiomt=

'Fiartini uttjfv.
II jj

||

btc
||

pfalmr.
t,^u

S)ii-it

bn
|1

1|

honiTo
tju

Doctovi
^icront)

3Ut=

c(u)ttiu-v
t,5ii

2Bitteu=
'|"

bcrg.

f)erv

ino

6bnev of^ungcv
in

||

'Jhirnbcvg!.
lecv.

9Jlit

3:itcl=

cinfnffiuig.

18

iBlttcr

Cimrt,
t,\ii

le^te

citc
jj

Jim

^iibc:

.^ot

gcbrudt
.jij.

^JJlelc^ior
|i"

Sott^er

l'eipt,]itf

im

funfftje'^cul^unbcrte

nb

iai.

E.

3luflcgiing bc

||

f)iinbevt

Oiib

iimnbtm

[j

pfalmcn.

Sijcit
||

bomin' bomitio
tcnbcrgf. ju t)cvr

mcD.

S)oc=
II

tovis ^Jtartini

!L'utf)cv.

9lugii)tincr

^u 3it=
|i"

Ciieroninio
fdjnitt.
ftf)nitt.
feil

6bncr 8o^=

||

gcv t^u ^lurnbetgf.

Sai'unter ein .^dIj^

TOit SitcIcinfQffnng.

9(nf bcv 2itclritrtfcitt' ein grij^crcv .ol.v

Ic^te Seite Iccv.

18 iBUittcv in Cmut,

Stmtvnbe; c
.jiy.

(^ebvucft

Sel^pfeig!

im

funfffeel^cn=
:

||

I)unbcvten
tiiicenb.

onnb
Aiiticii,

^ax.

\\"

Titell)ol,^fd)nitt

Daib Vax Wott

tinem
C^ritciiij;

.D(,^!rf)nitt

auf ber litelrctfcitc:

fein

.
F.

.^ii'toinjmii

uot

ouf ben

jcitlDrt'j

Pnrbiiinll)ut

uiib ein Vuu'.

Trncf Don llinrttn l'anbsberg.

tjnbert
||

9lufjtcgnng

bes

Unb
!l'u=
||

neunbten
t()ev

pfalmen.
,^u

||

Sii'it
||

bne bomino
,yi

meo.
II

S)Dctori ^Jiartini
II

'Jluguftinev
.^i

2it
bergt.

tebexgt.
\{'

[jevv

|iicxo

nl)mo G-bncr

iSo]^=

\\

ungcr

'i)Iutn=

||

Wit

2itel=

einfafjung.

litchncffeite bebructt.
,5u

14

SBliittcv

in

Quart,
||

-am ^nbc:
"Ha) ^rift

%.

cbrmft

aSittcnbcrgf
||"

burdj

Sotjon.

runcnbcrgf

gepurt.

1520 3av.
i|

G.

3tu),5tcgunng bc
3)oc. 'JJlarti
||

"^unbert

nb neunbten pfalmcn
jj

||

2)irit

bn bo meo
.fiieronimo
^Jlit

ni

utljcr Vlngnftincr ^h itte=

,^u

berg.
ein

,^n l)err

6-bner

||

\?Dunger

'Dirnbergt \"

Snvunter
14

.'poljfdjnitt.

Siteleinfaffnng.

litelriictfcite

bebructt.

5Bltter

in

Duart.
||

?(m

c ebvucft ,^u i'digfpurg burd) Svgen or Tm) (S{)vifti gebnrt 1520 3ar. 1,"
6nbc:
Iitc(l)oljfct)nitt:

'Juibter

bei)

33arfuffcr

S)atotb

im

iebct tniccitb,

ben in ben Bolfen ott mit einer

4^ifd)of3nuitje.

lion
gelegen,

'^at

uns bns
et

(^rcinptnr bcv
bie

on

c[)curl'fd)cn ffanlienbibliot()ct bor=

,ieigt:

ba bon Spalatiu'j .y^anb

:

3Bibmnng
;

,D. Glirilloplioro Scliem-lo

i)'t

Doctori

Patritio

lureconf. Nurnil)ergen.''
13

auev bem Sn'pi'cffunt

fid)

nid)t

ber

geringfte

Unterfd)ieb on

or^auben.

ftfet

auf A,

auf C; bie brigen

l'tiiSgaben

bcrnl)en auf D.

Unter ben

ammlungen
5BI.

bringen unfcre 3(nelegung juerft

"i'lU'jg.

''Kartini J2ntt)er6

mand)erlel) bnd)tin nnb tractettin"

9lug.

om

om Ottobev 1520
Itenbnrg
I

cxlv='

clxi'',

m.

911'-

101'\ 2ittcnberg 1556 VIII

m.

c;lx.\'' unb bann 8ut^er Scrtc 3cna 1555 1 573''-582 (tjicr aU Ijdv nid)t ge=
^JJlai

1520

iBl.

CLur'

briictt"),

101-112,
<B.

S^eip^ig

VI

S.

392-404,

2ald)

V p.

1296 1339 unb

bcutfd)e Sd)riftcn

trofe
,iBb.

befferer l'orlage

nad) einem fd)led)teven

''Jtad)bvucE

Erlangen,

XL

ir geben ben Jej-t nad)

1-38. A ot)ne

9}ctftrf)t

auf bie brigen 9(ugaben,

ttield)f

fmmtlid)
9lrt

tritifd)

feinen Scrtf) ()aben;

nur

in

ben pradjfornien

fommt F

fiutl^erS

am

niicf)ften.

uShgiiiig be 109. (110.) ^\almi. 1518.

689

Dem

crlxTit

u^^ uvi]Vn hcvvn i)kvonxmus bncv,

fjayl
iint

flioifait.

unftiflcv
fallt

l)CiT,

bcv

t)at(?

tmttcv,
in

Infrf)off

iinb

(cvcr

','liii^uftiu

idjvcibt

bcv

lunu-b

|cl)iicv

antV
ve

kQ,in\c\

be-

l)al)lic\cii

biidjc

bev

pfnlm on ivcm
tft

iminitaiiicii
bcv
uiib
fclcii,

lob

n(fo.
bc-

lex piahn
ivib-?
,

aiii

aiii

fennvirt)

bcv bic nuffvuv

bcii

unftiimifait
bic

bev

gcbancfcn

5anipt,

]oxn

bciiuit,

berflu

crtmM,
,

raaffigfait
bic

ciii(\ibt,

bic

fvci'mtfd)aft

licvfaiiiiiiclt

^Untviid)tiiv"

]^

bcv nintvadjt pviiuit,

iniib bcviiit,
flvft
ift

bic

fcinb

mitainnnbcv

loibcv=

bic tivubcvc^

lieb,

\vi\)C ba-5 aller=

imbcv attcn

glitten

binden
ain

ift,

Ucvnctuct

nnb

linbevbvingt.
bic

Ter

pfnlni
bcv

ain jniamenfiigung nnb

bic

nevainung buvd}
aincv

,5ufamcnlauttiing
bic

ftl)mmcn,

mand)cvlat)

Doltfcv

ncvfamlnng buvd)

Qintvad)t
bic
tciifcl

mit

bcvainlauttcnbcm
cvvegt bic (fngcl
fd)ilt,

ftang
bev

jufamcngcfcUt.

Ser
ift

pfalni

ocvjagt

nnb
bcv

]u

liilff.

lex

pfnlni

in ben nad)tlid)cn fd)vcrfcn oin

bev finbev,

nin

vnin bcv

taglidjcn arbait,

ain

fd)nl3

ain

,^ievt)ait

Jngling, ain tvoft bcv alten, unb bev allcvbcqncnicft fd)muc! bcv lucDbcv. pfalnt mad)t, ba-j bic lonftcn ftett bcloonct treiben, nnb (cevet bic mffitait,
ben

Tcv

anfal)cnbcu tuivt cv ain

anfang, bcn jnemeuben ain mcvnng, bcn

ol=

fomraen

ain bcftanbigc
^icvt

befeftigung,

unb

ift

ain

ftljmm bcv gantjcn

tvanvigtait,
ftainin
bcv
bic

fivd)cn.
gottc-5
^aljcv.

Sev pfalm
loillen
ift.

bic fv6d)ait,

nnb

cvlinbet bic

nmb
bic
,

2cv pfatm
ift

bclcget

and)

au
ain

aincm

t)cvt^cn

Scv pfnlm
gaiftlid)

ain

Irevcf

bcv

nngcl,
%nii)
ift

ubnng

l)l)mlifd)cn

nnb ain
ge-

Uiolvicd)cnbcv vand).

nid)!-?,

bas anfj bcn pfalmcn nid)t

lernt im'ivt.
gcvcd)tigfait
,

Hvnn bavau
ac
]kxi}ait

lernet

man
gcet

alle

gro bcv tugcnbt,

lioltommcnl)ait

alle mcifj

bcv

bcv

fcfd)ait,

attc

bcv

tlfigljait,

unnb bic vcgel ber gcbult. Savanfj nnb namlici) bic nolfontmcn fnnft
b'vifti,

aEc, bao gut

bic

mag

gcnennt lucvbcn,

goto,

mciffagnng bcv mcnfd)liievbung

bic

bic

l)offnnng bcv gemainen loibevaufevftccniig,

bev

fvd)t

bcv pein, bic

Unb alle jfagung bcv glovien, bic offenbavung gemainen fd)al3 unb aincm in gvoffcn guttcv fcinb in bcn pfatmen glcid) mic
l)atmlid)en

bcbetung.

bevbovgcn, eingelegt nnb jufameii gcliauft, Ievl)alben

()ailigcr

i)e

biEid) oov

feiten

Dil

unb

bcv crftcn

unb frnamcften

tcrev bcv ()aitigen

fd)vifft fo Uil Ulcife,

'lUls

mc unb

avbait auff bic pfalm, biefclbcn aufe ju legen, gchjcnbt ^aben, 44 Sutficr? SBctle 1.

600

9lu?legung be 109. (110.) ^pjalni?. 1518.

fant vcgoiiu?', fant 3lt[)anafiu, fant Slm'roftul, fnt ^iUit^uftin, fant ilavtu,
(ioflioboviiv
itiib

nnbrc

inccr,

lliib

bc\)

iinicni
311

tagen

bcv

Inivbig
ber

I)od)gelert

Dotter

Xoctov

^Jun-tiiiuii

l'iitl)er,

9liigiilttncv

ittciibevg,

^n)

(ols

atncm fonbcrlid^cn
legung crclart
er lcrb Hit

(ict^aficv

aev

fd^rift

imb BcDor
allljic

ber ^oigen) 3 eern

tentfdjcn

unb
qu=

gefalten l}ernnc^ olgenben t)unbcrt

l)at,

unb neiinben pilm mit aincr

ju truden
ire irrigen

Vildjen
311

ic^

beftet

l)ab

ber Ijoffnung,
rateten,

(cten

beiierung

Deien-S

unb frncmcns
311

nnb

fl)

bclDcgeu,
idj

got oUain bie ecr

unb

infetb alle gebredjlidjait

3ufd)reiben,
t)aben.

3)amit

mtd) in euer gunft unb luolmainung mi trctid)

beiolf)en

3)atuni 3u 'ilngf^urg ant

ontag bem
int

nd)ten ber l)t)mmeifart ber gebenebel)ten

mttcr gotte nnb eUngen iundfratr

gebuvt laufenb fuifl)unbert unb

OJiaric,

nad) tirifti unfer t)aiIinod)er

ad;^ct)enben jar.

*i

110

Psalinus CIX. de regiio et sacerdotio Christi.

Dixit dominus doniiuo meo: sedo a dcxtris
moi.s,
15

Douec pdiuun
Virgani
Populi

iiiimicos tuo.s scabclJuni

peduni tiiorum.
in

virtuti.s

tue emittet

dominus ex Syou: dominare

vii-tutis

medio inimicorum

tuorum.
tui

spoutauei iu die

tue in decore sancto: ex matriee aurore

tibi ros puericie tue.

luravit dominus et non peuitebit

oi'diuem Meleliisedecli.

eum:

tu es sacerdos in eteruum

seoundum

so

Dominus a

dextris tuis coufregit in die ire sue reges.

:

ludicabit in nationibus

implebit ruinas

conquassabit eapita iu terra ranltorum.

De

torrcute in via bibct: propterea exaltaliit eajnit.

^cr
uou
beut
fnifjreiri)

l)UMbcrft
uiit)

unb ncnb p\aim

uufct'^
I)crni

25

ber

^iic[tcrfri)ttfft

!^e\u (S^rifti,

buid) bcu fllig

-Tiiiib

^rovlicticrt

uub

befdjrtiiciu

@ot

l)Qt

gefagt ^h

meinem Ferren:

fe^ bid)

3 meiner redjten,

^i

ba tc^ leg bcine fcinb

beinr frafft

3nm

fdjamct betner fuffe.

S)a fcepter

uirt

got

nuffenben anfj l)on,

bein fiervfdjafft fol

su

jcin mitten

nnber beiucn ieinbcn.

fein bie frel)liiitgeu iu
mi:iter

Seine Holder Inerben

3ierb,

bem tag
fol

beiner traft in tjaitiger

terben
ber
tl)a1t)

au^

ber

ber

morgenrot

bir

geborn

beiner tinbfdiafft.
(Sot t)at gefdjluoru

uub

luirt

in

nimmer

gereitloen:

bn

folt

fein

ain

;)rieftcr

35

eluig nad} ber tueifs ''J3!eld)ifebed).

2;er tierr

3(1

beiner redeten bat 3erbrod)enn in

bem tag

feins 3Drns bie fnig.

9tii?Icauitg bc?

100. (110.) <pyn(m?. 1.118.

691
cvfcii
Iciit

r @v

tuirt

Ulli

vicijtcv

ieiii

in bcv l)(H)beiild)afft
bic

cv Uiivt
l'ilcv

Umv

\cvfaUcii

ift, cv mivt

,5cvicl)laflen

licptcv

bic

bcv

Uiiib

vf^icvoii.

luivt trintfcii

in

fciucv

Incflfovt

Hon bcm luaficiftvomc.

bavuuU)

luivt

cv

ba
6

l)iiup(

cv()cbcit.

^cr
teridjvrtlicf)
ift bifcv pfalin bcii

(fiitflniifl.

tl)vauiicn,

bcii ccvflcl}ti9en

ot)Cv()cvvit

imb
bcv

prelntcn, bic
fcinb

iinbcvufft Don got

Icibcii.

l)od) ftcicicii,

Ivoftlid) nbcv bcn, bic uiibcvtviidt

Uoliicu

imb
3cit

(\f:\valt

Siniiiii

bic

tl)vaiincn

imd)

bcm
ba

tciifci

qUc
'"

iii

bic

l)til)c

linU Don aniano,

jcinb
ift

bcv luclt.

baviimb nennet
bvoUn't
in,

bifcv
fl)

pjalni

bic

fnig iinb

bic l)cptcv bic

b"l)viiti,

unb

foUcn ]cv

bvd)cn Uicvbcn.

Unb

cntlid)

bic

nnn)nung, bao
bic

alle

l)od)fcvtiiic

nnb

gc-

uialtigc fotlcn gcnibcvt tocvbcn,

unb
foU

bcnu'itigcn

unb

,^cvfaUcn

foUcu

cvl)cbt

iDcvbcu,

\Hlfo

ba-j

allcv gctuatt

allniu (5l)vifto
t)cbt

md)

bcv

mcnfdjait geben
ccv=

lcvbcn,
'^

nnb

er

aEain

regicrn.

3)arum'6

ev

nlobalb \mhcx bic

gel)tigcn vcgcutcn.

5)cr @rft crf?,

2)ifcr Dcrfe tl)ut

ermelbung lum

beni

tl)von

nnb fnigftnl
iuifelliev

^(ivifti,

unb

giBt

bifc

(cev

unb nnbevtuclifnng, bao lenianbo

Hii)ld)ev

foU

C^-vc

,ynneiien,

fonbev beut l)evveu livifto folgen,

20

bno vegiment,
inifclb,

bic glcidjnit

gottcv

unb

bic

aevbcftc gaiftlic^e
Ijat.

gtev

nit

Hon

fonbev

aufj

gcliiB

goteS

attev empfangen

ot
3cfu
fidj

t)at

gcfagt ^u
^^U
folt
ha-i

mctm
mein

fjerten,
'JJfein

(Mivifto.

aincv fpved)cn:
ev
Ijcvr
fei),

f)evv

^efuS

0"l)viftnc-

lint

.c^rtr.

i, &.

nit

felbcv

cvljbdjt,

ciU

bic

bermtige

eevgcl)tigc
I)ut

tl)u,

fonnber

au%
felbcr

gebott

a
ir

bic ir cd)

unb crforberung crfiod)t dabent, Po gilt

l)nbt,
et

gotcS ater.
ed) bn-J

Tarumb
(51

cdj

bnupt nnb
fdjvcibt:

gclutid, bic

QUC got

,yi

cdj

genommen
l)otic

\Hlfo ba-j '})iak<-

euvluibitur :ut
rtirt nibcr=

i-.

omnig
30

fnblimitn-? Iiominuni,
alle

^umiliabitur nltitubo invovum, G

gebogen locrben

ber obevften,

unb

nibevgetvurfet
Ijcrr

obev

gelegt

Hievbeu

alle obevlianb bcv pvelaten,

nnb mivt

allain ber

crljobcn fein.

Xarumb

fpridjt gott

Sei? bid;.
Sa-5
nit aiuv
35

ift,

fei)

bu altain ber

l)crr,

bcv tnigftnl

nnb

gefafj

fol

bein

nnb

anbevu

fein.

Bann

bac-

loovtlin fct;
bal)cv

bid) bvurtt auf} oin fnigveidj,

manu
fei)

tl)vonnv obev febeo t)aiBt ain ftul,

fil.i

fnmpt fcbe, Innig

ftl

bidj,

ain fnig,

auf bcm tnigftl. rcd)tcn.

]\i

,3u

metner

Tas
olle

ift,

neben mir, alfo mel)t unb fevv

regieren
bc-5

al-j

id)

fctber,

ber
(!i. S, l)oft-(!j.
:

creaturn im l)imcl nnb

1

auf erben.

'Jiad;

laut

niij.

pfalm:
44"

35u

3 ctfotten

602
in
qefeijct

'KuSlcfliing bc

109. (110.) *pialm. 1518.

6er
,]

all

bcincv

tienb

luevcf

unb cvcatmn,
Irclitcr

iinb

f)aft

int

alle

bing

iiiibcvlnorffcn
l)iinpt'

feinen

fuficn.

Unb

ba

er

nit

fprid)t

'5n

ntciiieni

ober 'ju meiner linden', brud't er aujj, jnni

erfteii,

bau ljriftns nad)

er aller

ber menfdjott got nit gleidj,

t)crr
i.cjor. 15,27.

fonber

nnber got

ift,

tnielDol

bing ain

nnb

l)anpt

ift

nnb nienuint bann aain got nnberton,

fpridjt:

alfo bac* ber l)ailig

,

V'lpoftcl

anfilegt

nnb

Ter im
bann
gote-J

alle

bing
ber

Ijat

nnberlnorfen

Ijat

nidjt-S
l)at.

anfege,5Dgen

on

jlnel^fel

oEain,
rcdjten

ben,

im aUc bing nnbertnorffcn

ba-J

.^nm anbevn,
tiinigreid)

biird)

bic

Unrt Pcrftanben,
fei),

beo

ticrrn Pljrifti

ain

gaiftlid)

berborgcn

reidj

loonn

bie fid)tlid)C
fl)

nnb

leiblid)e

reid) ober guter feinb gencnt bie lind l)anb

gote-J,

loiclnol

t^rifto alte

unbertan

i"

fcinb, IHber fein

ftect

reid)

fteet

nit in ben fellien,

fonber ber ntenfd)en

.jeitlii^ reid)

in

ben felben, bod) CUn'ifto nnberlnorffcn.

2)cr niibcr i'cr^.

2)ifcv anbcr tier^ fagt
fid)

fon ber gemalt nnb bem

fonber ben rad) got

ftrcl)t

6t)rifti,

unb has
got tnirt
':

niemanb

fol

fei

6 red)en,

bergeben,

mann

feiner finber feinb alten crcatnrn elniglid]

mit fd)mad)ait nnbcrmerffen.

S5t ba*3
S)a
fclber,
fteen
]i\

i)

leg bcine feinb.

fid)

ift

abermaI-3 Inibcv bie tljrannen gcrebet, bie

nit a Ilain erbeben

fonber

and)

irc

Iniberpart

nnnb

gcgeiitail
Inie

anf3
fid)

aignem

gc)nalt nnberl)ot)e
-'

erbrnden.

l'lber

t51)ri|tu,

gleid) bic

er

nit felber in bie

fe^et,

alfo

and)

nit

felber

unberbrudet

im
fo

toiberftreben

in

bifem feinem

erl)eben,

fonber got ber Halter ber in erbebt, ber unberbrudet and) feine feinb.
Inir

Tarinn
loieil
aiifm^'-i^'Jg':

mcrdlid)
fllen
Inir

unberliieifjt

loerben

6t)riftuy
nitt
id)
id)

nit

felber

fid)

rid)t,

mer

l)aim geben, ber ba

l)ic:

f).irid)t:

uny an unfern feinben Xie rad) ift mein,

feinb,

red)en,

fonnbcr had got

,vilen,

Uni iniber
luil

unb
fr

t)e|;

-'i

5yi^ bai?

id)

leg bein

nit

bu, fonber

legen bein feinb.

?,
bid)

ift

ain

groffcr

troft,

ba5 bu

l)aft

feinb,
alc!

aber

flnel)g

bu,

id)

Inil

2.wc!.23,22.I)anbeIn,

Seib bu,
fein

ia% mid) red)en,

er burd) 9JaH)fcn

fprid)t:

^d) luirb
felbs'
|

unb

ftiil

ain feinb beiner fcinb.

blinbe mcnnfd)cn, bie ungebultig

rad) fud)cn

unb

nit l)6ren, ba got fprid)t: ^d) Init bein feinb k. ai fprod)

feinb,
bic^

Sa*.

2,

er: Wctx belncgen mid) bcine .nimm id; mid) bein an, Incr

bann ba

fl)

meine feinb Unrru.

faft

rnret,
Icgft',

ber rnret

fprid)t

er nit

InB bu
i)

beiue

fcinb

meinen augapffcl. Tarnmb aui^ nid)t 'Bio id) meine feinb leg',
fteiffig

fonber 'bi% ha%

fein

bein feinb leg' k.

bic

uns

Inarncnb, ba toir gebultig

litcrtid)

fotlcn

nnb im
bie

rad)

l)aimgcBcn,

unb

fein

gute gegen

nn

s.-.

unb

flcl)ffigc

forg erfennen.
fcinb 6l)rifti alle t^ranncn, aUi bic fid) felber bargeticn j
alle

3hin feinb

obcrtait unlieriifft

Hon got, nnb

bing.

bie

nit

looEcu im nnberton

fein,

Inann

got

fcljt

in ber alle

barnmb

lublct)c

im

nit get)orfam fcinb,

bie fcinb

atujicflung

be.5

109. (110.) Hinlm*. 1518.

693
alfo
bifj
filjt

flot

iiiirti'l)oi)am,

bei.

linllcii

fl)

Uiibcittvckii.

Hub
tQt\,

iiiib

regieret
legt

(S:f)rtftiii3

und) bcr mcnfd)ait

bif5

nu

bcii

iungftcu

an

beiiielbcii

flot

fein

feinb im unbcvlafj iiiber, \'lber beim mirt C^riftn-J fein regiment iUicr=

geben
5

bem

imtor,

unb got
Xa-5
ift

Inirt

l'clber

regiern ctoig,

unb

nirt

fein

in

ainem

t)eglid)eu

nlleihil).
t)elj

nitt anbero nad) mifilogung innt ^^Ingnl'tin,

bann
bcr

icoi.

15,2?.

ba riftu

nad) bcr menfri)cit regiert

im glauben, aber beun

felber.

luirt

glaub

auflnnn,

unb offenbar iperben got

Irirt.
^li'ifd)'^" ^"'

in

Uiold)-?

bcfd)aU'ung bie

faligfait

euug Inercn

U"'*

nutifen
jeit

bie

fcinb t^lirifti nnber^

gctnidtt Irerbeu,
lu

unb

er

mit inen

ftrel)teu
ja

all

juben,
bie

lakx.
all

daiben unb bofc dirifteu,

unberligeii,
bie
fid)

unb bcrnnuben, Xao bie aud) bdfe begirb in bem uuMiidieu,

bie
fid)

muffen

ctlid)

im guten

bemutig mit bufs beffevn,

ctlid)

mit bel

liod)fertig berftorfeu

unb

uerlicvtcii.

3um
S)as
ir,

fd)emel beiuer fcffc.

ift

nad)

bem fprtd)mort
'Jllfo

gefagt,
alle

ba

mau

aiuen ucrad)tcu meufd)en

aineu fffd)emel nent.

fein

Incrbcn

l)od)fertige

unb

glnaltige uerUunffcn
bietneil
fl)

bon

allen crcaturu, bie C^rifto

(5

iiubcrtcin

feinb, 'ilMeliuVl,

leben

unb

gelimltig feinb, loiber

l)riftum

unb

bie feineu

l)aubcln

unb

erfd)eineu nor
ford)tlid)
;\ft

bcn meufd)en alfo gro gead^tet unb gleich jn l)anpten fi^cn,

geumltlid)
-"

unb
gar
ain

alle

biug

burd)bringen,

frei)

unb

fid)er

maubelu,
511

aber
loie

crfd)rodlid),

atu fiiffd)emel Glnifti ]u

fein.

ninn

gleid)er

meife

menfd),
bcffelbeu
ift

ber

bor

aim
alle

l)errn
bei)

ift

in

nuguaben,

fniuo biugS

genab

l)at,

bn

t)crru
l)err

ift,

bod)

aiueui nnberu tierreu ]\i\[ud]i

altfo
ba-J

l)at.

'^Iber (^l)riftu-5
l)l)n

ain

ber

biuug,

man

bor im uieubert

flict)cn

=5

fan, unub alle biug feinb fein, ba ift, alle creatureu luerbcn peinigen, unb bao foll ftd^cn unb ungcnabig fein feiucn fcinben unb iibcrfad)eu,
Ineren.

bcr=
einig

Ta5

bebetet, ba-j er fpridit:

(vr

Sl) foUcii ain fuBfd)cmcl fein beo fiia'iibeu

folleu

nig-J C^lirifti.

fprid)t

nit,

2l)

ain

meggeftofener

bld

fein

im\

feinen fnffen, 3berftccn, ha^ alfo lang er ft|t,

fiiffeu
30

foEen

fl)

fd)emel fein
alfo

unb jun

ligeu,

bao
t)at

ift

emigflid),

laun

fein

reid) l)at

fain enb,

aui) fuf=

fc^cmct fein

fain enb.
'Set brit l^crjj.

Xifer brit
fccbtcr

nerfe

tt)t

an,^at)gnng

bon

bcr l)errfd)afft Glnifti,

ba-i
ift

unb bo

bcr

unub

bie

fnigflid) geloalt 61)rifti,

ift

ha^ loort unb bao cban=

gclium
3-.

(5l)rifti,

nit

oou bem mcufdjen, fonber allaiu bon gott, bnrumb

cntl)clt

e ben

menfd)en im mittel ber anfed)tung.

2)a5 fccpter beiner frafft.

Tielnel)! Pliriftu ain fnig

unb ain

t)err

ift

5linfd)en

bem juugften tag

nincr
fragen,

im gelaubeu
mit lDa3

regierenb

unb mit

fciueu

fcinben

fccfitenb,

modjt

trefften,

crmgcn, gerft ober luappcn

er

bas

tl)u.

lann feinb niber

694
,^u

9lit(eguitg bei 109. (110.) 5pja(m^.

1518.

)d)la{)cu

iiiib

ffidjcmcl

haxau%

madjeit,

m^

mit

l)ciibevt

atner traft

ucnniicii
ev

i'icfjL'ticn,

fiub bod) fein fcinb in gvoffem fdjciu bei gcliilt,

unb unb
ant=

mit

bcii

feinen

in gaiiljen unfrefftcn
6()iifti frafft
cl)fen,

murt
lt

ev

nun, ha^

unb Dil letben unb ocvmgen fteet nit

cifdjeinen.

Xo

in h)elt(id)cn lnaffen,

in

l)arnifd)

unb

nit in

mann unb
fein

pferbcn,

nid)t in tjcnbevt
ift

atner

leiblidjen fterd
feinb,

unb licrmgcn, Irann

titnigvcid)

gaiftltd),

gaiftlic^e
fein frafft

atfo aud) gaifttidie ttiaffen

fteet

unnb

l}ornifd) feinb bvinn,

ift

tuann

unb ncrntgcn
gotcc',

in

bem

fcepter,

bas

in

bem

unberltiinbtlidjen

hJort

in

bem

l)ailigcn

cluangetio.
fterdt

lninn ber

tjailig 'Jlpoftel

nennt bn can=
lu

Mom.

1,

le.gclium iu gotc trafft ober

allen ben, bie barcin gclaubcn.

t)ie

Sa
fteet,
1.

iDrtlin aber
btc

irga, ba
ber
lianb

fteet,

^oifet

nad) latein ain rt ober

Uici^

als

ric^ter
fcepter,

in

tragen, aber nad) t]ebrcifd)er

iiti^^i-ib

nennet

OToj. 47,31.

mnn
,

ba^ ain

ain foldje rt, alv Hon

bie fpi^ ober

bem patriardjen
ritten,

gefc^riben

$cbi. 11,

21. fteet

bah er anbeetete

ba ijaupt ber
,^

bie ^Jofepb

in ber
i.^

t)anb trug,
Incife

SaS

loaS baS fcepter ber ba reid)

ritt

(fgipten.

SOann

geleidjer

mic ain

fotidje

ain jait^en

ift,

auBlocljfenb bay rcii|, buss ber tregt,

jaidjen
ift,

alfo
eil!). 5, 2.

ba5 eangelium

ufjtoei^t
'.JUfo

unb oin
aud)
fteet

bas

ha

offenbart

ben

nienfd)en ba-J reid)

(51}rifti.

gefd)rtbcn, ha5
ift,

ber tnig ^Ifferug

gegen ber tnigin .s>fter

iM. 45.
7.

rediet

bie

gnlbin rut, hau

fein

fnigc^

fcepter,
20

unb
jliiii.

f^

t)at

gefffet

ecrlirf)

bie fpilj ober

ba (jaupt berfelben rt.

^tcm im

pfalm on bcmfelben
bcine tnigrcid)y,

fcepter fpric^t

aDib: 5lin rt ber

bie

gerei^titoit ift

bie

ritt

unb

ba-J ift bie rt,

man

malet au^ bem

munb
ift

(Sbrifti

geen auff

bem regenbogen
fnigtlid) fcepter

flieffenb,

unb baib
fnnigftic^

fdjUicrt
fdjliiert.

unb rt

ha-i

mort
ci-

gotte, ba

unb baS

Unb hah man

2:.

3ffdpf).

im au^ bem munb malt unb nit in ber f)anb, bebet, bae eS fei) nid^t bann bau ridjtig itnb fd)arpff mort gotte, bau ba abfdjneibet altes toas ib% unb unrecht ift, unb rid)tet allca, loa frumm ift. unb ift au^ ber bie erb mit ber rt feinS ii.'i-gefd)rifft genommen @faie yj. @r toirt fd)lal)cn 6, u. munbs. Unb ber t)ailig apoftel ^^aulu fprid)t 5Jempt ba fd^tocrt bes gaift,
anber-s
:

UJelc^e ift

ba toort got oor allen bingen.

anber tuortlin beiner trefft,
fterct

sn

Sas
au^
t)ait

ober

oermgen
ft1)loB
l)ic

brndt

nit bie fterct,

billic^er

bnmit ainer

ftardE

ift

im

bcftccn ober obligcn,

Uiolic^c fterdE

Deftung ober Oeftitait,

ols

ain

fclfe,

Oeftey
l)aifet

ober

ftatt

ftart ift,
trafft
i.fflioi.

unnb

nit leidet j berloinben,

ftarct

foubcr eS

hie fterite

ober
is

bamit

ainer

unb

trefftig

ift,
fl),

aubcre
511:3

]U iibcrloinben unb

unber

iu,8. fid)

,5U

pringen unb ju regieren ber

ha!:

bann Oon
ift,

5{emrotl) gefdjribenn
bie

fteet,

er ber

erftc

lt)a

ber ftarct tt)a,

hah

ber

anubcren unbcr=

trurtet

unb ain

tjerrfi^afft

ber

ft)

annam.

Sarnmb

loirt

nniifcr lieber bevr

w.

24, s.

(sf)nftn5

fon bifcm mbrtUn in ber

'Jlin

gefd)rifft

genennet

minuu oirtutum,
al
l)l)e

l)err

ber fterct ober getu altig.

Sominus potcn, bo= Unb bas tnortlin traf ft,

fein

fteet,

luirt

offt

fr. fein reid)

ift

genommen
bie

ober fr

trefftige

rc=

gierenbe gemalt.

Xariimb

gefagt

rut

beincr trefft,

aly Dil, hai

Sluslcgung bei 109. (110.) ^Jialm*. 1518.

695
biio
(il)iiftu-5

fce^jtev

bciii

xcidyi

obci gctoalt.
bte

'Jiim linl

bei

piuplict,

faincit

anbciu gclalt
tnfllid)

iibc luibcv

melt bann

allaiii

bao luort
tciiicl

gotcc',

aU

luiv

bann

kl)cii,

bno er linbcv bie fiib, iiibcv

uiib

iiiib

lt

aiibcvo

bann mit

iDvtcu
s

Ijaiibelt,

bod) mit bcmfclbcii

,

luint

bcfcvct

iiiib

uiibcr fid) ivtundjt

fid)

tjatt

bic

gantcn luclt
liunt
aller

llnb bi
aiifcd)tung,

an

bcii

iiiiiflitcu

tag cvUiovcii

bic

iciiicii
be-i

mit bcm

iiiib

iiibeiid)lal)eii
ift

bamit

alle

fniemeii

teicl, flaiid)C' iinb bev irclt.

Tanimb

eo aiii

nit leiuev Eiajit,

jein-j veidj-j.

Birt gott auiienbeii auf-j 2l)on.

'^ci'j 10
ift,

ba-j

eaugclium
bic

fiat

511m elften in ;^V'iiifatcm angefangen, luib

ift

Oou bannen buid;

leren, Ina-j
c
fei)

"ilpoftcln
lctjfcn

onfjgaugen

in

bie

ganl.;en

luelt.

lau
bao

ift

ein grofe tuort luibcr bic

^n
fl)

fdjliiljcr

unb tiaumpiebigev, nnb

fulidjc

bic bel)enb

finb
fi)

red}t,

luar

nnb gut

bnnrtt,

innren

feinb,

mainen,
',!lbcv

!ur^lic^,
l)eteft,

barnntb genug unnb frud;tbar, bac< co urnr nnb lcnn bn alle incifeliait ber gant^cu gcfdjrifft unnb
fo
ec-

ied)t

fei).

alter t)cr=
nid)t-j.

15

minfft

nit

imn gut fumpt nnb geienbt

bac- aiii

luirt,

ift

eo

allev

ann
fol,

ca

luill

got nit leiben,

loil

menfdj ben anbern leeren ober ntaiftem

'Jlndj

Inann

er

felber

maiftcr fein.

lil

got

nit

bacPel)

ain nuiifd) Oon

got.

bem anbern
-")

al-j

lum ainem menfdjcu

fud),

fonbev

allain

llnb luao

m)mcft bu fr, bu uermefjner cllenber menfd) ? 3id), tjcrrn ber alle bing gefclit l)at, bannodjt nit gelualt
fcnben,

l)riftuc-,
l)at

ben got ainen

gottc luort

,}u

icanu er fpridjt nit 'bic rnt beiner trefft Inirft bn anfienben',

fl)

fonber
3or,.

'got loirt
Uiirt

anffenben'.

Sarumb

fprid)t

er er

aud):

Ter

gaift,

ben ber luitter

fpridjt:

h,

26.

fenben in

meinem uamen.
ift

iBielool

an aincm annbcrn ort

Haler',
bie
bac^

Den
2.i

gaift, ben i) cd) fenben loirb, tt)ut aber

nit

brjn 'Oom Datier', al uolt

30"

is. 26.

er

fagcn 'bie gelualt

uon mir, fonber oom

fl)

larnmb

feinb unfer

laffcnpicbiger, bie
let leren,

fid;

bnnclen laffcu,

fel)enc',

luort reben

nnb

bie

so

gan| got entgegen nnb im nac^ feiner ccr greiffen. Sarnmb fd)elten nnb mit grclidjen gcbarben unb loortcn bie fird)en fllen, unb fain frnd)t fl), pringen, fonber bcm teufet nur nur ain fpotfogel fei)cn. Svagftu aber: loeiin nnb luie fenbet bann got fein loort an%'. Sprirf)
ic^:

'ilu

5l)u,
fclit

ba-s

ift,

luenn got ainen menid)en burd) oibenlid)

be loorU-,
ba-j^

locifj

ber

d)riftcnt)ait
gcfd)rifft.

jum ampt
id)

unb
ic^:
l)ertj

er crtedjt

ift

mit

bem

gaift ber

iln-nn erlcnn

3ag

^yrag bein crfarung

erloccfet,
fo
ift

umb.
Don got

cun
aufi^

bas mort fd)neibt unb

trifft

nnb bau
e

C5

gefanbt.
trift.

fe Xc

trifft

aber nit alle, e ocrletjt aud) nit aUe, locn c trifft, ben
aber
bic

treffcu'j fo

unb hau

marlid) Don got

fommcn
,}n

fei),

ift

bn

ain gchJiB
^c

,?aid)en,

menfd)en anbcben mit ernft barnad)

,5u

leben,
fteet:

unb
JlL^crsir. 24. jsi.

mecr nnb meer begeren bcffelben

t)Bt,

Ijdrn,

luie

bann gefd)ribcn
mid)
bie

mid)
4.

ben

l)ungert

mcer nad)
loann

mir,
bie

unb

iner

trincft,

ben

brft
ber mattn.
r..

mer uac^ mir,

gercc^tigfait.

llnb

alfo:

feinb

falig,

ba

brftct

nad)

s.

696

Slu^teguitg bti 109. (110.) ^fotttis. 1518.

Unb
gcld)cl)cn,

bal)er

!umpt
liicnig

e,

bn

j unievn

3cl)tcn

btc

aUcifdjoncftcn prcbtqen

unb

frud)t
liorn,

btion

lumpt,

^arumd

hab,

bic

bivi?

ingcn, nit

got Holi^cu,

unb
nit

btc

c-j

mt

goty tortcu,

ionbcr

au^
niirt
ift

mcufd)Iicl)cr cr=

nuntft t)t-rmcficulid;
fein,

in mcnfd)ltd) crnunfft lc(^tcn,

nit

e bod)

gnab
-

unb

bcincr fvafft.

Dcrnunfft, @ot unb t)ai^t e, unb l'llfo

tlfcrcl)
fl) fl)

mcnfc^.
anbcvs.

ot
2^a

nujjcnben bic rt
nud)

nit

ba tPortUn,
I)od)fcitigc

bavbcr
)d)tuat;cr,

aEc
b
)as

fterfommen

fcinb,

nnnb

aUc

Iribcvfpcnigc

fedlid) brffcn leeren unBcvfft

on gott, baran aEain

gcrab
got.

6e=

nugc"'^''.

allnin

bic fdjrifft

unb

clnangcli pvebigcn,
jii

aU

gar
lo

mglid) toax,
ift

ha-i

ain mcnnid) bcs anbcrn maifter fein folt

fartidiaiten

3)arumb
t)oc^=

auff erben

unber aEen

fain
fl)

farlic^er

bing,

bann ain

reid}C
fei

finnige Hernunfft,

fonberlid) fo
k-

feilt

in bic gaiftlidjen bing,

ba-:i

bic

bic
leer,

ift unb got antreffen. bann in ire Vernunft blenbcn unb jum redeten fiun, m^ fein unb ju ntd)t tucrben. 3)cr art finb unfcr

anu

ntglid)er,

man

ainen
fo
fl)

efel Icfen

hoi) erblenbt

Ocrfelcnbt
I)cllcn

nad)6anren,
crnunfft in
ocrftanb,
ticr=
,

is

bic

33et)em,

ba-i

eUenb ertiarmflic^ old,

bac*

mitt

feiner

bie gefd)rifft getretten,

aCe bing unb Uerftanb

ift,

fidjt,

aufgenommen bcn
bcr

bae,
sof)
}.

locr nit
ift
,

blinnb

ber fid)t nid)t,

:

ba'3

bo(^

ganzen

gcfd)rifft

3u

ftanb
bic ba

iie

Pf)riftu fngt

^i^ bin

tommcn jum
fcl)en

gerid)t

in bife clt

hciii

fel)en

blinb tncrbcn, unb bic blinb feinb

luerben.

.Unr^, Ino ain

jefien

20

armfinniger mcnfc bcbarff aiu5 matfters,

maiftcr.
luar,
l)e

ba Bebarf ain reic^finniger

Ta-J
ift

Unb

eben nie
l)e

man
tieffev

fprii^t

'bic gelerten bic ticrfcrtcn',

l)c

loarlid)
^Jlfo

()od)gclerter

fd)iilcr,

tieffer
,

fd)uler

l)c

liod)gcleertcr,

aui^ bic Dernnffttgen bic unUcrminfftigcn

metjfcn tnnb
nit

bic inc^fen bie nn)riel)fen,

unb

bic
?)e
-j^

flain

torf)ait.
l)e

'^llfo

tintc-

got

T)a'6en,

unb

nit

anbcr-^,

rcid)finniger ucrnunfft,
fein iDort, laffen.

armfinniger erftanb.
t)ilff,

ot, got

fclb

lil

auffcnbcn

tcipait, fnft,

faligfait

3lmcn, amen, SicBer atter

unb !atnem menfc^cn nnnb genabiger t)err, bu 6ift

biefelben ccr
gcrcrf)t.

Sein
S^a
ift,

t)erfd)afft fol fein in

bem mittet bcincr

bie

fcinbt.
fonber
30

nit

unber ben frenben, nit in

i)db id)
(Sl)rifti

rofen ober lilien,

unber
h^j
3of). 16, 33.

bic

borncn unb feinb

bie

gelegt

bein rtcn.

Unb

bat)cr

fleugt e,
ftec^cn

alle,

got bicnen

unb

gefinb fein

tooUcn,

muffen
i>i^
ift

liil

unb

loibcrfticrttgtait leiben,

als 6riftu5 felber

frib.

f priest:

3n
alfo
fein

i^dt lcrbt tr
e

gctrang liabcn,

aber in
nit

mir altaiu ben

W^aim
fol

befd)loffcn

on got unb mirt

feinb,

anbcrs fein: bein

l)errfc^aft

im

mittel

betner

35

eringS

umb

btc

foEen feinb fein,

bu aHatn mit bcn beinen in trem

mittel.

31Efo fted)cn une bie born, ba feinb bofe Inort uniib loerde ber menfd^en,

bo^ cingebung bcS

teiifcl,

ba aigeu

flaifd)

unb ba

getiffen gett)oner fnbc.

1 1

bing

ift

bann

?lii-Slcauiig bc-3

109. (110.) i^lnlmi. 1518.

697
()ei-rid)nfit
(5()vifti,

llnb lucv bac' nit

fiibcr
bei)

Icibcii

luill

bcv

Uni

lt

)riii

lum

bcv

er

luil

im

mittet bcv frcnb fein,

bei)

in

bon lofen unb lilicn

liaijet

filjen,
fleiici)t

nit
bie

bofcu, fonbev
;;^n

finminen
lHn'i^nid)t

tciiten

fein, barunib

ei

niib

bofcit,
.'

er fleiid)t,

unnb
iilii)no

nndirebt in, 2nd)t iiub tobt allciin bic

i-^enebititc,

fnimmen.
nnb:
meo,
tljnnb
l1!on

Xer

fini^t nit

anbero btinn:
in

aliqna opevo bomini, bnmino,

^^lliqnanbo
"Jlber

icncbicam

bominum

tempore,

lansj

ein in

ore

ontnia, nun
glcid)formiii,

omni tempore, non fempev.

lieben
bie bbfen,

(^rifti

linne brnber

im

benebel)en,

entid)ulbiiien
ba-5
,

fl),

nnb

bitten

fr
III

fl),

loben unb bancfen

!]ot
,

in

bem allem: unb

fingen:

baifjt

gaiftlid)

feinb
j. io3, 32.
;, 2.

nnbertrncfen

nnnb

bi'vrfdjcn

bie

^i^cnebicite

ontnia

opera
eiiiv

bomini,
in

bomino, Ht: S^enebieam bominnm in omni tempore: fempcr lany

mco.

orcw.

Tifc

tiinb nit

loie

bic

SBictarbcn

au

5y6t)cm, bic 3aiftlid)cn guten

flie()en

nnb

ellenbe !atjcr, bic ba

fried)cn.
!'

Don ben bofen Pbriften

nnb

311

in felbo in

Unnrfel
t)ct

ir

gotoloftcrcr

nnb nnb
er
^n

Grifti

Hervater,

Wenn

(>t}riftn
firf)

getbon

al ir

tl)iinb,

Uu-r

inar l)nimcr falig oorben? i^x entlarct

ttieifjbait
,'\a

feiner

gotl)ait,'i5iiii. a. j.

fcinv frmfait

unb

tnnlt fein
ft)

bei)

fiinbcvn, menfd)cn
Inolt
"ilnv?

nnb narren,

anff ba-5 er
tid)en

fl)

erfiillete,

nam

an

fid),

nod) nt)e mit ben gaift=

tbiit

fvnmmen,
fcinb

gercd)ten

fd)affen
toir

baben.

ir

luiberfinnifd)?

'Mv
.>(.

nit hJic bic 2:etfd)en,

ift

UnUlcn c5 anfj gotfov^t nit mit bcv

got-j

r6mifd)en tiid) l)alten\ ba

faren,

fooil,

'Unr Unillen in

namen

yini teiifel
got,

unb

bie leittfd)en

ino tefel-j

namcn

^n got faren

laffen'.

'Mj

um
ir
fid)

ftil bod) ber

menfd) mit feiner Hngbnit bin'?

aigner
gered)tigfait

3r

entlcbigt ei^ frcniber fnb,

Mabct
2.S

cd)

nnb

Uieifibait,
fid)

Unb

Pf)riftn-J

entlebiget

aigncr gered)tigfait nnb uu'ifsbait, nnb bchib

'^ait.

mit frombbev fnb nnb

bof;

6l)a Unc gar fein Oolgt ir (brifto nad), ir fprcc^t: OJUfcrcre mei, fana
tibi,

anintam meam, qnia peccabi

oi' fpn'd)t:

'^'erbe illov,

peccancrunt tibi:

no-i

fumu popnlno
S)te
3(1

bei,

illi

popnlnC' biaboli.

^lun, lieber got Oater, erbarm bid)

in ir Ibfternng
,]ii

b(5 cUcnben irrenben oolrtc-,

nnb

nit

felj

Oiger fnb.
fl)

nber
f)elffcn

gote bie ftif[)cn nit bic gcfclfd)aft bcr bofcn, ja

fiirf)en

fl),

bn

fl)

in

mgen.

l)

UnVlten
fl)

nit

allain

inn l)imel,

fonbev
leiben
fl)

mit in
loblleii,

pringcn
bic fcinb

bie

allerfnbigften,

ob

mbd)ten.

2ie akv nid)t

lucc^t

nnb

nit

t)ervn

im
ift,

mittel itcr fcinb,

ba-3
fl)

Umnn

Uieid)en

nnb

unberligen bcr nnfed)tung, bo

bic

fterrf

beo feeptero nid)t Unffen,

unb
3s

ir

Ijertj

nit rid)tig

ift

,]n

got,

fonbevn

frumm nnb

genaiget

in

3citlid)r

gcmad) nnb frib anfimeunbig, unb bcfteen nit mit (5,l)vifto inlucnbig, im gcmad) nnb fvib in got. \'lbev bie rcd)tcn bcfteen in rid)tigem glauben, nnb nber=
Ujinben, ob
fl)

and) barber ftcrben,

arm

ober geloftert luerbcn, bcnfelben

ift

ba5 L^Hingelium ain rut ber fterd unb ha^ Uiortliu bein
4

g6tlid)er fvafft.

Tavumb

vcljmct

fid)

()crtf(^afft iDot ]
oben bcnirct) mad)t bic
anlegen

bem Unnt beinev fvafft,

l)cvrfd)afft (5biifti.
,5U

mann
bieUu'il

biefelb fvafft
bie

(Uiie

'-iBanii

trafft

ift,

niber

nnb unber

mcrffcu

bie

anbern,

mu\]

Don

25 aJUjeremini mei

698

uelegung bei 109. (110.) ^folm*. 1518.

not fein ^^enfdjafft ntt

legen feinb.

aiibers

fein

bann unber

bcii

feinben,

bie

niber ju

2)cr tcrb 4<er|i.

Sifcv icvb

cvfe .jnigt

an ba bas
gcfioren

Dolcf 6f)vifti atn fvcl)cu

unferfnpftcn
fi^cin,
'>

tHeuy
fonber

icl),

nit

au nntnv, jonbcv
^icrljnit,
ift

tuife

gcnabcn, nid)t in cnffcrlidjcnt

Hont
Ijljnimel

in

innerlicher

aU

ber

bato

aufe

ber

mtcv ber morgenrot, bas

ber liailigen riftcnlicficn ttrc^en.

Deine
an

bolcfer

foUen
aim
(Scr

lct)n bie frclittiilligen.

S)a feinb bk lebigen gclaffen nienfc^en, bie ain tebigcn tuicn feinb,
itnb nit l)nfften
l)enbcrt

bing,

bann 6to lanter an bem iincn

bcif'j

gots,

bau

ift,

bav
l)aben

fl)

luiber gut bcgeren nod;

forcf^ten,

gcleid)

arf)ten

ftcrben

unb

leben,

unb brffen,
gote-?

unnb
fet).

fc^ma(i)ait,

allain baran gefettiget

unb
got
ober
i'

bengig feinb, bay

litl

alfo

ie
biencn,
einig,

Serben
fd}en

au^gefdjloffcn,

bie

aufj

tinbifd)er

unb

jeittidjer
fei)

lieb

unb

umb

ha

ir,

umb

gob unb Ion

Inillcn, ee
,]

^eitlic^

ober nufj peinlid)er

3eitlid)

nnb
eer

fnedjtlidjer ford)t,

unb
gab,

entflieljcn

pein ober
IjeU,

ungenmd),
fo

ober cluig.
giitter,

Bann
ober

fo ber t)intel nit

lar ober bie

Ober
nit

got

nit

jeitlid)

gefunbtbait
fl)

bientcn

fl)

im gar

nnb
gt.

fielen

f(^ncU on feiner lieb, tann

bei)

matjnen

nit got, fonber fdjen fid)

-"

felber

and)

got,

nnb

l)afften

an ben gutem
unb
troft
ift,

aufferl)arb gots be l)6c^ften

fl)

Tarumb
unb
^ilber

fo got nit ir gut

muffen

fid) tior

ber ^eUif(^cn

pein

leiben f6rcf)ten,
bie

Unb fan
bie

nidjt aubcrs fein.

fret)ltiiig,

tinber

gote-?,

bie

beratts

luitlcna

gots allain
allec^

loarncmen in feinem
3U

luitlen

nnb barau bcnugen

baii

l)abcn,

unb umb
l)imcl,

beo luilien

tpn

unb

leiben bcrait fein, bicfclben flieben nit nod) fbrd)ten ()eE, tob
fl)

unb
jit

25

leiben,
frei)

?lnc^ fnd)en

nid)t lebig

gemad), leben ober

baiben
l)l)n

auff baiben
rtd)tigen

fct)tcn,

abgefnbert

unb

3lr)ifd)en
ift

auf

bie

ftraf?

gottee ItiiUcn bringen.

3lber bas

nit mglid) ber

natur unb 3lbam5 tiubern,

fonber ber t)ailig gal)ft

finb 6l)rifti nu-id)en,

bau mit genabcii im nienfd)en lrcten, unnb ain

gcfd)id)t

Ui6lid)e-3

burd)

ba-3

Inort

gote

unb ben

Oeften

30

luareu glauben.

S)orumb
f^ fc^eu
lol,
ireii

feinb bie :^ubeu, baiben

nnb

faljer

nit ba bolct Gt)i'ifti,

rtann

luiUen on got

unb

in iren mercten.

barumb
Uier
ba-i

olget ea and) rcd)t

Selb bau ba
fordet

reid) 6l)rifti

mitten unber ben feiuben

ligt,

ba bann fterben,
ettuas gts unber
tefel
a-

leiben,

ben feiuben,
Hielt,

unb otterla^ ungemac^ ift. Sann unb fonberlid) unber fotdjen feinben
,

bat
ift

bie

unb

ganl^
fein,

and) aigen gcUnffen unb aigeu fUfd)

(5t)rifti

Tarumb
fein

tan c nit anber-

luann bau Dold

bie

mii^

bife

aUes oerad)tcn unb nit fbrd)tcu, 3lud) nit

fonber
frcl)Uiilltg

anbern

U)el)teru

bing lieben,
fid)

unnb bi^ oUe mit

frblben

annemen unb

bi gemod^ mit frbluben oer3cl)t)en.

austcgung bc4 109. (110.) 5l}|olmi. 1518.

699

3*11

bcm

ii} bciiicr
^eit

fiafftin
>Dlid)cr bcin trofft
'il'aiiii

Sia
itnb bcv
fd)fift,
'.

ift

tu bcr

bcv fluabcii,

aufji-icqclH-n
fti)iiiiiict

ivivt

meiu"d)lid)cii
'Jliiic

id)Uicid)l)nit

flcliolffeii.

]\vo

\cil

bic lyflefo^

bei fiaudiii,
btclcil
bie

bic

Umc'

unb
bie

ift

in allen benen,
floteo

bic

nnbcv bcm

leben,
liebe,

SBnnn
fonbcr

uu'iijdjcu

c[d)t[

nit

freliluiliii^

unb

aufj
in

anfj

fned)tlid)ev

fnrdjt

ober finbiidjer tieb Metten,

fo

Umo

boe

t^ebt

nur ain
i'\ebot

nntrac^lidjcr loft
frcljlinUiii

unb brbe, unb

lucrbcn,

in

numfllid) ')UcrfiiUen.
bncift

lunnu

(\o{'j

mufj
ift
fl)

erfllt

Unb
unb
bicuten

bcr natur nit

miiglic^, bariimb
1"

unber bcm
'M-i

gefalie crfrcincft

erlccicn,

unb unmad)tifl
licrlinifiinui
be-i

Jorben,
;^bifd)eu

bn

^u

erfllen,

bie

;^subcn

c\dt

umb

lanbv unb
bie

umb tromcn unb

fordjt,

baffcUfl

^uucrlicicu.

Ulniun

alle bic felben,

nod) nit mit flotte frnfft bcftatifiet fcinb, unb in

bem tag
ben
ift

bifer

nnirafft fiub unb anfferl)alb bcr iinobcn unb miturrfuu(i goto,

nit
1-.

mglid),

ba-j

fi)

nit fllen

frd)tcn nngenuid),
faligtait,
nit

lcl)bcu,

flerbcit,

)d)mad)ait k.
biirc^

Unb

tuibcrunib

lieben

gcmad),

leben,

ere

k.

Unb

baffclb

unorbcnlid]
fl)

flielien

unb fud)en

miber gottcv miUen tl)u unb fnben, iiniun

gcfalj,

fcinb

in 'Jlbamo tag, unber

t)ilff.

bem

in

bcr
ift

.^eit

ircr

uuf refft, infelbcr

l)ilffc
.^u
.^eit,

gclaffen one bcr geuaben

Die anber ]dt

frei)

bcr

gnabcn unb

burd)
L'.i

toiild)C

ber menfri) gefterrft luirt,

gottco luillcn

unb gebot

halten

auf?

nu| ober loncy Unlleu, lao ift nun nit aud) nit ]u laffeu lueber burd) leiben nod) buvd) ftcrben. Sarnmb fprid)t er nit '^Vi bcm tag ber ber natur, fonber bcr gnabcn Werd. S^a ift nun bie fterd', fonbcr \^in bem tag beiner ftercf, bie bn in gibft'.
lauttcr gottc lieb, nit biefelben
]n
tliuu
ireo

umb

nwinung:
J5

bcin

nold,
leiben,

mit

uild)eni

bu

l)ervfd)eft

unber bcinen feiuben unb

mnuigfaltigcm
mad)t
nit
ir

luirt bod)

in
fl)

frafft,
geftcrdt.

fonbcr ba-j

bcm allem frei) unb luittig bar,in fein, 2)03 mit beincv fein in bem tag beiuev trafft
,

gnabcn

l)ilff

^^sn

t)al)
ft)

liger ,^ierbc.
mit
inncrtidjcni
luer got fid)t
'ililcr

Das

ift,

lcrben

gefdjmud

ge.iierct

fein,

alo

bann

niemanbt

fid)t,

bann got unb

unb

ertennt, ol5

im

xliiij. pfalni:-,. 45,u.

Cntni gloria

filic

regis abintue,

gefd)mnd beo fuigo

.jungen
ift

(?rifli

tod)ter

ift

iulDcnbig unb ncrborgcu. Bann ba-j ba uerborgen unb luni allen

in

l)cbrcl)fd)er

Ijaif^t

aud) bao

t)ailig,

fiuueii gefnbert

in gaiftlid)er
^

finfternuf?.

Darumb
3.S

Ijait

aud) facrum quafi fecrctum golb unb cbclgeftaiu,

im

latcin.
rot,

lMinn efferlid) ^ierb

l)ar,

be-5

leib-?

in

fcl)bcu,

lociiC',

fd)ou angefid)t, gelb

foftlid)e
l)cnfcr,

gefd)idter
gcliger

leib,

gut cffeu unb triuden,

grof? gefinb,
alle-?

prad)tig

unb

^ierlid)

unb

pebt,

fd)n lcibev

unh

finber,

bar.^u grof? l^cr, gieren,

gctuall

unb nnrbcu, unb

40

bac-

aincn nicnfd)en

mag

\nn\d}

rinnen,
l'lud)

unb

fnft, Dor bcu Ictcn ober uor imfelbc' groffd)at5ig unb gefllig mad)en, nod) .^ierb be red)tcn ber gefdjmud nit aEe bas frmfait: ift unb h)eifel)it
tooltf

6f)rifti,

luaiin

ber

ift

!atn nit crborgcn, gaiftlic^ ober

l)ailig,

fonbcr

700
liuiui
ift

Stulcgung be 109. (HO.) *Pfatm. 1518.

jitciifi^en
tieft

lool cvfunbtlicf).
iiit

^l&cv bic flaiftUd)

:iicvb
,

unb

f)nt(igcr

gefcfjmiitf
infcllicr,

f
ft)

tnniiorflcii,
iiit

alUiiu
fl;

bm

oubcrn
co

mciiicljeii

ionnbcv nud)

bn

fein

Un))cn, ^ui

fnben

ltt

Unffcu,

anbciy

liir

tut ain

crborflcii

.jievb.
l)ctcii,

Unb ob
fo
ift

fl)

min

alle

bic

obt^cnnntcn
ft)

h.icltlid)c

jievtjoit

unb

ijcldjntud

in boii) als liettcn

lditd

bann unflat nnb nngcftalt

lu6ld)

uov

tieffcr
ft)

eiiifentfung ivc toiEcnS

unb bewirb in gottc toiUcn, onc

in
liibld)cni
fl)

liUcn
i.fflioj.

nid)ty

adjtcn

nod)

luiffcn,

alfo fcinb licrfd)lnunbcn

UM, nnb

lauter

an^gangen mit

^Jlbraljam

on aEen
alc;

btngcn,
ift

ba

fl)

nit

meer

bann got
fcinb
ft)

ad)tcn.

Tavumb

atfo lantcv
bn-j
ft)

goty tuillcu
fid)

nnb fd)6n

al fc^nn
bifc

and),

'.Jlnc^

barumb
bic

bavcin

gcfd)ia9cn I)abcn.
tjon

'S.id),
ift

loutcrfait
5icrb bcr

unb intocnbigc ruinigfait be IniUen

Ict
(^l)rifti,

oUen bingen

bic

rcd)t

ha bertrifft berma^lid) acn gcfd)nuic!, bcn ain

in bifcr jicrb
ift

mcnfd) erbenden mag.

ann

einige

unb

aUerlat) 3icrb,

unb

on
sDintiri, 38, 3.

bifc jier ift

ift

aEe anbre
in

jievl^att

ain ftincfenber unflat nnb f^tud),

Itann
bei)

bifc

bebeiitet

bcr tiarcn lociffen

unb lautern erfd)einung

ber enget

TOattf). 17, 2.

bem grab, unb in ber ncrflrung unferci l)errcn unnb fligmad)er'j auff bcm bcrg Sf)abov. 'Sarnmb fprid)t nit bel ber alt teyt: ^sn fplenboribne fanctorum,
fitie

fplcnboribu fancti, el cloritatc rerum fanctavum, bas

ift,

^yn l)ailigcr

Hart)ait

unb

gaiftlid)er inlncnbigcr
)r)el)t

lauterfait,

5llfo

inlncnbig
,^icrb,

unb Oerborgen,
ali5

bay aud) in
2.6ov._6,4ff.
.wbv.'.'.-ir.

anbern bingen

fteet,

bann

bcr

Ineltc

in

armen
'^\n

ttaibern,

ungcfnubcn ungfc^irften
lager,
l)ilj

tel)b,

blaic^cn betrbten angfid)t, lih^ effcn

unb trinden, nngemad)

l)unger

llnb fnrl), luie bao ber V'lpoftet bcfd)reibt,

froft,

unb

burft,

in

nnb
f^

in angft

unb tumnier,
baa
bife

in triibfal
nit

unb

jamer k.

5Ht ba^

oE^eit

ha feien,

fonber

bing

binberlid),

\a frberlid^ barj fct)cn.

3(uf3

bem

leib ber

mnter ber morgenrot

Intein

Inttt bir

geboru
nit

inerben bcr tal bcinr finbfd)aft.

Sa
gan^
in

iDortlin

mter, im

matrir ober

nteru?,

fiaif^t

()ie

ain

perfonlie^e mter, al ain ineib

Icib

mter

baiftt,

fonber ha^i, ha bic frud)t

totrt.

mutet
fo

empfangen unb bi^ ] bcr geburt crnort

auf
ha^i

Unb ha5
nit

ift

barumb
bie

au^getrudt gcfagt,
(5[)riftu

bic

,^fnftigen

fak'r

bcftnben,

ba fagen, ba

loar nid)t tnarer menfd) ober ''UJaric lciblid)er fnn.

ann toaS au^

baa
ift

ber felbigen
nit

mter ains

loeib

empfangen unb gcborn

on

loirt,

on

;,tocifc(

ain finbling,
luarl)afftig

fonber ain uatnriid) finb,

crload)fen

bcffclben

loeiby

flaifd)

unb bhit

genommen,
aw)
nit

unb

ernbret, ad)t ober

neun monat taug,

6i)riftuy

^um
feinet

onbcrn

aEain aines
ieib

loeib fnn

ift,

barumb, ba erftanben toerb, ha^ Oon ainem mann genommen, fonber

a.(5

aEain Hon bem

mutcr.
9Jtatia,

Unb hau

toiber

ba-j
fet).

einfagen

bcr

Jiubcn, bie nid)t tooEen,

haii

ain jundfraUi, mttct

beirf)riben,

loann aEe

anbcre finber loerben

in

bct fd)rifft

bay

fl)

Oon bem famen unb

aufe ben lenben ober leib ber

mann

tomnien unb loerben aud) aEe bem ater

^JaiSIcgimg bc? 109. (110.) ipjnlm.

1518.

70l
imfcni hnxn.
cv
iiit

iiiib

iiit

bcv uittcr 3ii(^cfr()ri6cu, aiif?iiciiommcTi

aHain

(^"l)viftiim
,

hex luirt
oii cv

allaiu feuiev mutcv uiib

iitbcr
bciii
lioii

laiiu-iii

mitev .puyfcljvibcii

uub bao

iiiiiicii,

bcv

mutcv obcv

Icili

feiuev iniitcv iviioiiniti'n

bc iHMitvc,

Kl),

alij

ipvid)t

an

vvj.

pinliii:

(vvtvavifti

nie

In

Ijoft

niid)

antj--

" -'-m"*u.i' i. lu.

flc.50(\cn
fcl)

iHin bcni leib:

nit bavcin i-\cmoltfen, tuic ^^sob )pvid)t, S)a cv ficmolctVn

alo mild) bon

'Jin

fcim battcv.
,]avt
fl)

luivt

bic
ba-J

inucEfvaUi liavia

nn

uil

ovtcn (\cnannt ain nun(}cn=

licd)t

votc,

bavmnb

bcn U'avcn ta^ nnb ba

[)cvfiiv

eluit^

nnb

bic

fonnen bcv
miitcv

ncvccl)tiiifait,

(^Ijviftum,

bvncf}t

l)at.

Vlnf^ bcvfclbcn
i|t,

moviicnviit

luivt

fonimcn bcv balu bcincv

iviiftc

finbtljait,

ba-j

bnvd; bimlijd) Uiiivrtiind bco

juiicffvaUicii.

Ijailiflcn

loivt
ev

bein

fiiibtl)ciit

fonimcn bon aincv

ha-i,

'ilninn

bavnmb nennet
lid)C

fein finbtl)ait

ain baU',

a,kid)

Inie

bcv bal on mcii)d)=

bic

iiebnnctcn,

movt nnb
bon

Uievcf'

bon

()imel

fcUt,

alfo

ift

^avt

menid^oit
Uu-vd,
Uiivt w7-->,

(H'i[ti

auf

bif; evbtvid)

'JJJavia

fonimcn, on manne- nnb

(^clniivcft,

mciitdjcn
ftcct:

allain innii liniliiyn

t)evab
vcbfcii
'Jiiiii

iviift,

obeii{)cval)

ol

im pjalm
nnb
leiben,

6v
cv
ift

c.

(\ckui]

luic

bcv vciicn anff

loovt
bifcii

bao

fcft

Plebeonio.
jo
ift

atidu. c, an.

U'icRuil

bic

ocvitaiib
''ilbcv

(\ebeii

bori)
l)ic

I)eranf}

gcjlunnt^cn

nnb

ftctvibcn.

naii)

felbflicficnbem

Oevftanb
bacift.

(^cfd)viben

bic (\cbiivt bcv bolcto M)vifti.

(5l)vifto

S-o mevd'
bevait
ift

man

babcl),
Ijcvv

bifc

liunt

luevben
liuntlin
anbcvc-

,^n

f^cfpvodjcn,

ato
cv

cv

nnb ain
imitev

IHud; hau
Kl)vifto,

biv
lcit

c\ibt .^ubcvitcen,
e-j

ba

bon aiibevn tinbevn

bcv

fafit

bann bon
bein

fliuiq
^Jtiin

ftefaint

'anfj
cv

movflcnvt

Inivt

tinbtbait

flebovn U'cvben'.
ift

fpvidjt

'Uvt biv bein

ain
Ijcvv

finbljait

c^cbovn Uievbcn', bacl)at

mm

bic

mainntui,

bao

(hiftiic-

unb

tnifl ift, iinnb

(jaben,

fdjiicc-

ottf,
bc\x

So

mnfj cv and) ain fnigin obev ain pvant

nnb

nit iinivnd)t=

fein,

uninn ain

fold)cv

fnii-j

nnin

l)c

and) evbeii nnb fiiibev babcii. bie

ift-

bcfd)veibt ev alfo, Sa-? c\t{nd.) Ivic fein veid)

fi^iiftlirf)

finiftlid)

bolcf,

flaiftlid)

flOuatt, flaiftlid)

fcf)mnrf,

alfo fol

man

nit

mmicn, bao

(5l)viftui5

Iciblid)

loeib

nnb

tiiibcv

babcn mcvb, mic bann pvant unb fnifiin

baif^t

bie ,\iiben

Hunten auf iven mcffbain, 3onbcv

bic movi^cnvbt,
ba-- ift

fein lucib,
tivc^,
id)

anvova,

bic

d)viftlid)

oufe

bcvfclbcn miitev obcv tcib

'finbfd)aft',

fommcn im
alfo

feine

fiiibcv.

lavumb

l)ab

ncteiitldjt

nnb

inri)t

'fiiibtl)ait',

al-^

manfdjafft baifjt

bcvfam=

luni^ bcv

maiincv,
feine
fiin

pvicftcvfd)afft

bev pvieftev,

fcinb finbtid)afft bic c[a\}

ift

iiemain,

unb

t6d)tcvn.

Sifc movfienvot

ain

iioiftlid)

juncffvalu,
ha--

buvd) 'JJtaviam finuvicvt nnb bebeiit, unb cmpfad)t bon nniftlid)cm famen,
ift

beo lovtv gut'?, ba-5

nimpt

iv

iv

jiiiictfvalofd)afft nit,

fonbev mecv bcloavt.

loivt

bicfclbcn

tinbcv nennet cv ben bato,

finbtfd)att
luevrf,
ai-j

baviimb bav fain

in
bie

fcct

bcfcvet,

nnb
tic=

bon XHbaniy fnbttid)cv

luanbclt
biiiiel

gnabenveid)
aliaiii

finbfd)afft (^l)vifti

mit

nienfd)lid)cm
loic

fonbev

buvd)

luvct'nng

gotteo

bon
.'.,

bevab

bev
loic

balo,

'JJiid)ca-5

fd)vcibt:

fe

luevbcu fein bie finbevwtd).

l)ciib

e.

bon

ifvacl

tilcid)

bcv batu

bon qot

gcljcn,

bev

ba nit auf menfd)eu

loattet.

mann

bcv mcnfc^ tirt ain

mal

X'lbamo fiub flefdjaffcn buvd) bco flaifd)

702

9IuIcgimg

109. (110.) 5pjn(ni5.

WIR.

Wx, ol nu
SoD.
Soft.
1,

berfeI6 ain ftnb G^rtfti incrhen, ba

tnB

btivd)

trcrrt
Ijai

bc? c^aift

3,

fi.

(^efc()cf)cn.

S^nS

Hom
311

flatfd)

fum|)t,

bao

ift

flaifd),

alfo bc3

et

in gclualt hJoUnft,

12

f.

geben

gotc-S

finbcr

lucvben,

uit bic auf} gcblt,

ober

flaijcf)'?

fonber bic au^ got gebovn fcinb.

^JJun
ft)

bic

mntcv

bifcr
fl),

morgcnvot
nort
fl)

ift

bic licBc itn Ijcvtscn,

in bcv cmpfad^t
fcigt:

-,

alle ntcnnid)cii,
ic^

trcgt

k.

'U 5pantus
bife

311

ben ialntlicrn

ai.

t,

19
15.

i^iebe firbcr,

gebr ed^ aber

:

ainft,
"^)

ba

6t)viftuc'

in ed; lucvb gefor=

HS0V.4,

micret, llnb 3n bcn Porintf)icvn

Ijab

cd) gcborn bnrd) bno

Chmngclinm.
et,

;3n ben lovtcn nennet

fein
tieb fe^,

fid)

^|\nilu5 ain mutet,

unb

feine

tct et]aigt

ba

unb

bet

fame ba^ etinngetiunt.

Sifc iDort fcinb

bet

nun

gefagt
"^ic

Iribct

bic
fl)

fpenftig

f)od)fQtt

unb

f(nifd)(id)

lietraeffen()ait
baei
fl)

^u^cn-

ba
hex

inainen,
tjailigcn

foUcn aoin gotc5 finbet fein, batuntb

feticn,

'ilbraljaut

unb

pattiatd)en tinbct
ift
t)ie

Oon

flaifdj
fij

unb

flnifc^lidjen luetdcn
fei),

gebotn.
bet ^evr
i-

Sicfclbig gebutt
Soll. 3, 3. 311

tictrtorffen,

ba?

nit geng
:

tote

bonn

5{icobenio anj luibct bcnfelben

bundcl fptad)
et nit
fl)n

(.f-S

fc^

bann ba ainct 3utn

3l(fo

anbctu uuil gebotn toetb,

mag
ba'J

cingeen in baC' tiimelteid).

finbl

man
bai-

uod) iel, bie bifen 3bifd)en

et bie perfon
anfcT)e,

^aben, unb tobllen got barft l)aben,

bifj

et be?

ober

otbcn obet lebeno

fei),

unb

bic

obet bie ()aiUgc tcgel

t)alt.

S)cr fitfft 'ctft.

S)tfet fnfft tict^
h)ie er
atjb

.,0

fagt

bon bet
mittet

ptieftetfd)afft

(?t)i'ifti

unfet
tion

t)ettu,

unb

j ainct einigen beOeftung unb

fonbetlidjcm
ift,

ttoft
ba-;

gott

mit bem
^^H'fum

j oincm ptieftet unb

alle

gcfe^et
ftib

atfo

aUain butc^

bem menfi^en

gctcd)tigfait

nnb

fumpt.
t)n

@ot
id)
fein
bifi

t)at

gcfdjloten unb lirt

ul)mmer gereluen.
Hub
bic

2:,

bicber Tiot et befd)tibeu ben fnig, fein fnigteid), fein fceptcr,

fein
Oolct,

feinbt

uunb

^inu

befd) reibt
(Jriftt

er

fein pticftertljme.

ift

3U merdeu, hah 3 bem fuigreid)

fd)ted)t

ein 3U fefeen got nit f^lnort, fonber

fagt
baC'

(ato oben betiitt):

ot

bat
tt)ut

gefagt 3

meinem

t)ettcn.

9lbet ein
su

3u fc^cn

pticftettl)nmb
et (5t)tiftum

Cvl)tifti,

got

ainen

fcf)luut,

unb mit ainem

toitt

al)b beftatiget

jum
i|t

ptieftet.

unb bounod)t bat3 'unb

fdjlinitt,

in

uit geteloeu'.

BaS

ift

baC'

obet Inae
311

not,

bae got

ber

nid)t

liegen fan'?

3um

erftcn

barumb,

unberfdjaibcu

U anber

prieftertnnib, bie ha enbttid^

.r-,

aufft)6rn foUen, loann ir puffbbreu ift, ba>3 got in in nit meet gelftet obet
linlliget,

unb bno
feinen

buifet

ot telnen,

?llu ha-i ptieftcttmb 'laton

unb

yetii. fid)

Jlbet (Sl)rifti

ptieftcttmb bat nl)mmet eub in clinfait,

fonbet et opffctt
unfprcdjlic^cm

unb
troft

bie

bem imter eluiglid). un armen fnbigen menfd)cn,

hau
(?l)tiftuo

Smn
hai-

anbcrn,
loir
bcfter

fitffen

fccflid)cr
ift

gelaubcn nnb
gelaubcn,

t)offen,

ain

ptieftet

fei).

Bann

leidjtcr

3U

hai

Auslegung bc? 109. (110.) ^faltn?. 1518.

708
ftc^
)ct),

6t)Tiftii

oin ^eiT
fciiicv

fcl)

6er nUc bing,

i^inalt

bn-3 'ilbcr

and)
ba-J

bcv
er

mciiirf)

forditctc tior
ift

itn

umb

flvoffcn

Inicii.

pvicftcv

fd)Uiarcv

ju (glauben,

umb

uiticvv bliibcii

imb

iiiiibtliri)cn (^cunffciii; balbcii,

ba-?

ba Ocr=

jagt uiib lcid)tlid) cvld)rictt nor gottc-J gclimlt,

5

imb
bn-j

id)Uiav(id)
vid)t

ucrtvaUu't bn

im
fl)

fein

fnb Hergeben
',1'

fel)en.

Sijc blob Oerjagniig

,

got auf,

unb mad)t
nnb

troftlirf)
,

feiner
ift

bnnliertjitciit

in

bcm,

er (5rtftum

ainen priefter

Qnffd)rel)et

ba-j

ainen patron,

fiirbitter,

niitler,

bejaler aller fiinb,

ba mit flnorn, mit groffcrm

getDolt,
1"

flei fein barmljertjifait

erfinbigenb bann feinen

in

auf
folt

ba-J

er

mer
flingt.

iuuerfidjt

bann

ford)t
ebel

bem

ntenfdjen
ba-;

erbeb.
er fo

S?arumb
troftlid)

man

bifen Oerf;

mit

golb

nnb

geftain

belegen,

unb gnabig

S)u folt fein ain priefter in eluifaijt.

tinem priefter
bie bitte
i->

geljoret

]n,

fprit^^t

ber ^Jlpoftet fant '-^anlo,

ba-?

er

^'etr

s,

i ff.

unb

opffer,

bie ba irren

unnb fnben, unb nin

folt

gtter mitlcr

fei)

gegen

gott.

5)hin

fprid)t

got:

Taffelb

bu

fein,

fain anberer

bann bu
fol

allain.

alfo, fr

wen

bu mittelft, ber foU falig fein,

Sonft nienmnt
'iltfo

mit feinen

lucrcfen falig tterben ober

3ii

genug tt)im !nnen.

511

toeifjt

un^^ got

on uns
got m.

Grifto, gleid) Inie *].U)arao bie Cvgipter

falig foU

^uift'Pb,

Hub

bnrd) in allain, nnb1.woi-41.55.

in
3, 25.

on in fainer
j"

werben.

3}arumb
ift

fprid)t

lool

ber l'lpftel, bao

gefegt ()at j

aim propiciatorinm, ba
gnab nnb
gered)tifait

j oinem gnabcntl)ron, Dor mld)em

^Dfod)
i)e

ain
bie

l)etlid)er

faligfait erlang.

fcinb nil

bodjfertiger bailigen,
felber fprid)t: priefter
fein,

mit

ircr

farn,
nit

unb moUen
in,

fr

ftd)

unb

l)ren

nit

ba

got

fonber j

6l)rifto

bu

folt

ain

priefter fein

25

5lac^ ber toet)fc ober

llJe(d)iiebed)
toac-

orbnung

^Jtcld^ifebec^.

ain fnig unb priefter,

nnb

opffcrct

Wein

nnb prot

,)" trield)cr oud) fr ben bat)ligen patriard)en \Hbraam nnb fr fein gcfinb. figur bebet luirt, bao tain bailig fo frnnib ift. Wenn fid) Priftno nit fr

in opffcrt, fo
30

Wurb

er

oerbampt,

Wann

er ift

allain priefter fr all menfd)en.

Sarnmb
(fr ift all

baifjt er and)

rcd)t Hieldji ]ebed),

I1ield)i

ain tnig,

^ed)
fi)

gered)tifait.
flieffen

ber fnig unb bac l)aupt ber

gereri)tifait,

lum bem
ober
er

nnif;

in

fein

glibmafj,

Wann.oU
bnifjt

anbrc

gered)tig!ait
infticie,

frmtait
ber

ift

bofebait
4, 2.

gegen

bifcr.

'Mio

er
ift

and)

5ol

ba-

prnnn, nriprnng,iRai.

baupt, fonn nnb anfang

3'.

ber gercd)tigfait.

Unnb

[)ai\]t

nit

bie

gcred)=

tifait,

bamit got

bie gefc^rifft, bie

oerbampten nrtailt, al nun gemain ift im brand), wiber ba nennet biie gered)tigfait, bie aufj gnaben nnb bavmberl.iig^
bie
tvl)rifti,

fait

geben Wirt ben glubigen

alo

man
er

fprid)t:

Cni

iuftificaf

impium,5(.. u,

15.

ib eft

bat peccatori infticiam, ber ben

fnber frumb mad)t.

t)aiijt
be-J

ber ben
*

namcn
bov

''JJteld)i3cbcd)
ift

and)

'JJ}eld)ifalem

ib

eft

xexi-tbri.i.

pacificu?, rer paci-?,

ain

tnig

frib?.

'li^anw

warbafftiger frib

704
bc5 flctiffcn tan
beut
Pi.
7f.,

SJufcgimg bc 109. (110.) !pfntm. 1518.

nit

fein,

rto

bte

fnb

ift,

biinimfi

ift

bic gcrcdjtiqfait

Hov

fiib,

uiib baib

Oon rifto,

bciii

lavl)afittgcii 5Jlcld)iicbcd;

uitb 'DJte(d)i=

3.

iaiem, toonn fein [tat

in

unb
et

rcid^ ift

im

frib, 311

ber

p^aim

fprid}t:

Salcm (ocuc- ein, eft loann Salem [)aii3t bie

(jabitatio eius

in Sl)on,

Sein lonung

ift

@t factu im frib,
Ijaifjt
;

ftat,

bn bev tnig

Wa-i

mie nun 3"'iifalcm

Sifio paci, ba ift beftfialunng im frib, mann anc^ 2l)on fd^amung I)ai|t, barnmb feinb jufameu gefeilt ^ion iinb Salem an^ bem cr^, unb i)ai%i nun 3ci-"uffltt or Sl)on Salem, mann ec' gleid) ainc' bebetet. 3)er frib anberS mar ber anbcr nev^, oben aufgelegt, falfd). ift abcv nidjt cfferlid), 53litten unber feinen fcinben unb im nnfrib tigt bifcr frib, 3)e mer unfrib, ?)c meer ber menid)eu feintfdjafft, l)c mer gotc frenbtfdjafft, t)t meer frib,
,

i"

unb miberuml'.
1 .fflii
i4,i.'<.

9hin ma

ift

aber,

ba^ er prot unb mein fr Slbraam opfert?

,]cit

Sao
ba
"'
[
|

trudt aufe ba? prieftertinnb rifti in bifcr

er

bif^

an ben jungften

tag,

bao evborgcn

facrament

be-?
,

altare

fein-3

Ijailigcn leidjnam-J

unb

teuren

blt opffert in ber d)riftcnt)ait

m[d)C'5 erborgen fein leidjnam

ift,

bebet, bas

and; all fein

gcfagt
ift,

Hcilrfe

inlnenbig nnb berborgen

and) bor infclbcr,

aU

oben

unb

fonberlid) er fclb erborgenlici) regiert

unb

in inen monet.

2(cr fet^^t 5cr^.

S)ifcr fed)f;t ocrfj tt)t

melbung bon
bie

ber nermerffung ber "^s^htn, ber redeten,

bac<
ift

unb ba5
unb

.'o

got befd)irmbt (5riftum

unb

fird)en ^

in

gaiftlid)cn

bingen, unb oertilget alfo

ir anfechtet

unb

Inibertoartige j ber linden,

fein-5

foubertid) bic Ijoc^fcrtige jubcn

an bem tag

]oxm.
fetitten
ift.
y,

S)er l)crr ber bir

1Da
.
16, s.

an ber red}ten
03ot
ift ift

ift,

al5

am
nit
in

erftcn gefagt ift,

mit bir in ben erborgen

gutern

als

aud)
i)

im

jo.

pfalmeu

ftcet:

@ot
llnb

mir
jiy.
ift

311

ber

redjten

fel)ten,

*i. 2u,

7.barum6
red)teu

Joirb

bemegt
freffteu

loerbcn.

im

Sie

fagtait

feiner

lianb,

bic ift

unb

fterd.

'^llfo

6l)riftus

unb

fein

bold

3tad) ber
leiben

linden

fet)tten,

nad}
got
ift

bem auffern mcnfdjcn,

ba nit
bei)

unber ben feinben in

unnb unfrib, unb

unb
frib,

im, fonber beiia^t in ha, Wbcr

nad) ber red)ten fet)ttcn, nad)

in troft
er
l)ic:

unnb

got

bem innern menfd)en, ift ex unber ben freiibcn unb ftcet im ba bei), ba-j fprid)t ift ba beb im,
unb mit
bir
ift,

ot, ber

bir ]n ber rcd)tcn fel)tcn be^fteet,

ber er=

lat bid) nit, noc^ bie betnen, fonber er

.at jcrbroc^en in
S)a
ift,

aEe

bie tnibcr

bem tag fein jorn bie tnig. bic^ feinb, mann bie finb auc^ mibcr in.
al-3

k
5tie=

mant
ba-j

fid)t qI-j faft

miber (Jriftum,
fein
fol.

bic

tnig unb gcmaltigc,

bie nit luollcn,

aller

gmalt

(5rifti

So

er

aber bic fnig 3crbrid)t, oil mer bie

bai-'

anbevn, bic nit fo mchtig feinb.

ie merd aber,

6l)riftu?' nit

fid)

ric^t,

iJdiSlcgimg bc? 109. (110.) 1^\a\mi. 1518.

705
ift:

fonber

flot

ttit

CC'

fv tu, al
bife jeit

okn im
clniii,

anbcvu

cvtj

cicfafit

Tlt tag

bcv
bic

join

(^otc-,

bn

ift

ber genabeii.

l^imi

t^clcid)

loic

nnl)cbt

mm

c[nab in bcii

fnnitmcii inib ircrt

alfo fadjt
fiinii^

an bov
bic

,50vn

iinb ivvid)t

in

bcn b)cn unb nngcltinliigen.

.

llnb bic

ieinb,

ba in bcm lanb ^snbca

iDorcu, bic buvd) bic 'Kmcv gantj oertilgct fcinb, alio, ba^ bo ^bifd) old

nun
ift

fvtcv faincu fnig

,5cr|"tvrtict,

mcv t)aben !an. 5l) fciub 3cvbvod)cn, Xvann barumb and) bic fiuftcn, l)cnu uub fiiuig mit ivcm
Xci-i
tl)iit

ba-?

uold

fnigvcid)
biv

nub fvftcntnmb.
fr bid) fedjtcnb,
u'

bcv
fl)
,

tjtxx

]n

bciucv

icdjtcn

icl)tcu

bei)

unb

barumb bau

j bciucv linden

jcl)tcu fcd)ten

uub

ftvcl)ttcn,

uub

loltcn
er

bcin rcid) nibcilccvn

bavbcv

ift

iv

vcid)

nibcvgclcgt.

llnb alfo

l)enid;ct

nun mitten unber

feinen feinbcn.

2)cr fifacub !erfj.

Sifcv fibenb
l)al)bcu
ir.

nerfj
iv

fagt

imn bev anncuuing bcv

erfllet,

l)al)bcn,
,^cvft6vt

uub
ivcn

ba-j

got

bic

vid)tct
fl)

unb

gcbvcd)lid)fait
(iliriftn

unb

gclimlt

nnb

unbevtt)ivfft

bem bcvren

im glauben.

(ir

mivt ain vidjtev fein in bcv l)aibcnfd;aft.

"lit

Sic 3"^i'
oevtilgt,
.jcvftbvct

iren

fnigcn

luoltcn

fein

nit

nnb

feinb

bavlicv gav

unb
l)at

genommen, unb
-'

er

(Xr ift
bic

ain ridjtcr,
Sifj

Inic

barumb liben in bic Ijaibcn auff= angenommcu uub bie ^uben crlaffen. Dold aim fl) j bann bie pfalmcn offt fagen, nnb rid)tct nnb regieret
cvliift

inorbcn.

t)al)bcn.

gcrid)t

ift,

hau

er

in

ber

l)aibcnfd)afft

hau

crclj

mit in

l)nbelt, fbftigt'

unb

(loingt beu alten

bcl)alten iDcrb.

menfd)cu mit feineu laftcru, auf bov

folt

bcv tulenbig mcufd)

iDolIcu
25
ft)

Gv

ain

vid)ter

ber

^\uhm

fein,

fo

im alten mcnfd)cu
liv loirt

bleiben.
ift.

erfllen, toas jcvfaUen

livt cv

Sa5
er leBcnbig

ift,

bic

bemtigcn

mit gcnaben fllen,

gaiftlirf),

bic

tobt feinb mivt

machen.

SBaun

inev

jcvfclt

bcv

ift

bcmiitig,

unb

finbt

nid)| an im, bci-j ha ftcc obev ganlj fei), barumb ift er mirbig bao er crbatct locrbc. barumli

fonbcv ac gcbred)lid) unb bamfallig,

bie

Oicn crlaffen fein,

fonber

bao

fl)

nidjt

jerf allen

fein

loEcn,
fein.

luoUen nit blinb nnb trand fein,

ganlj ftccn, fel)cu

unb iximb
ber 5pfatm

bann

lebig,

at-5

fagt:

Sic foUcu fan er nid)t fllen, fl) luerbcn Sic etlcnbcn uub l)ungcrigen feelen l)at m^. m.9.

erfllet.

(ir
j.^

iDtvt 3crnfc^cn
fic^

ober jcrfd)lagen bie l)cptcr, btc

auff erben evl)cbt l)abcn.

unoerftnbtlid)
c

Sifev Ocv
Srei)erloi)

ift

umb

bic

mifjlid) fprad) aine in bic anbern.

mu man
A
I.

aulcgcn bc fclbcu t)lbcu.

25 }u ctfaUen
')

fpftigt

= castigat.
^^

Soitlici:? SJctlc.

706
.3utn
erftcii,

ultegung bf 109. (110.) IMnlm?. 151B.

in bcv ganljcn ()al}bcnfd)afft,

bie [jcpter feinb bie gcloaltit^cti

51!

Soiibcrtid) bie 9i6mcr, bie

bev
tci't

bcr ^eit bie fieptev Itiaren bev Inelt.

()elt:

SBenn nun

alf

fteet,

aia )ant .icroninuK'

^|kn-cutiet
ift

caput in terra nntlta,

fo ift e fietuife bie ftat

Dioma,

bie

ba ^aupt

geloe^t 6er il lanb, ba

3llv auef)
gefeljcn
ha^:^
>

ba ber teufet geleid) toie in ber mett

Sau.
2, 4:..

fmnpt

am

gctoaltigiften nia.
ba^i

S)aniet
l)ct

bcbet

in

feiner anfelegnng beS

groffen pitbe,

ber

fng

on ainem ftain nnben an ben

fiiffen

gcfd)lagen, bie ba el)fen tnaren,

reid).
ift

alle

boctorn auflegen nnb bie ^uben Don bem ^Komifdjen

9inn, er luirt fd}tal)cn ba f)aupt ber
t)il

lanbt, ba-i

ha5 xn), ba
,]itgeben,
10

ain l)aupt

ift

ber Dil lanb nnb erben.

ain gnabige
fdjlac^t

Sife fd)tad)t tnirbt (^brifto

tuefen.
ift

barumb
ift

ift

nad) bem anffern

.Bann 3loma
bae gefd)tagen

efferlid)

,5er!nifd)t,
bcc'

aber gaiftlid) baf; erbalnet.

Inie

barumb

nit
^iot) 40, 26.

in

bem tag

^orn-j,

bie

fnig, fonber

ift

Uun'ben ain anbcr tjaupt

bcr

c^rifteut)ait.

2)arum6
Ijaupt

foinmen in ain ftain

bie Inett.

^oh am jl. Sas be brotfen ^aupt fott Ser brad ift ber teufet, fein corper ift fifd)reiif5lin.
fteet

i-^

Xai

ift

'Koma,
^^eter-j

bie

bie liuit

regieret

unb unber

ir

tjat,

ift

Hain luorben unb in

tcjt geben:
f)cpter
getjabt,

fant

fifd)reBtin gcfdjloffcn. ba-^

l)at

mag

and) unfer

(Sonquaffabit capita in terra muttorum, (vr

Oiler let,

]erfnfd)t, bie ha

!
so

feinb
ift

lanb

unb

erbtrid),

unb

ba'j

tanb,

ba fit fjaben

alte

unber

bie

Sfomer fommcn, nnb bicfelben feinb and) 3erfcIagen.

Bat^be ber

llfo ift

3erbrod)en

bie gelalt

^uben unb
luol.

ber l)at)ben,

unb

regiert

attain

(^'liriftU'J.

Tifcr uerftanb gefe mir

er Ijat

.3um anbern,
ift,

3erfdy(agcn

bie

l)epter

auff

bcr erben Hiter,

ba

nitt alle, bie auff bcr erben gewaltig feinb, t)at er jerfnfdjet, fonber ber

ilen,

Sann

er i)at

fl)

nit

alle

gebcmutigt unber in in allen

tauben,

ctlid;

s-

unb
ift

Dil,

aber nid)t

alle.

3um
bie

brten,
bie

er

t)at

jcrfdjtagcn

bie

t)eiipter

auff bcr

erben

ilcr,

haii

bfptcr,

fid)

auf
bcr,

erben
ba-5

Oil
alle

gemad)t babcu

unb

fid)felb-j

erf)ebt.

Unb

bifcr

Dcrftannb

linire

bcpter jcrfdjlagcn loarn,

ba mufjt
st

in 3orn gefd)ci)eu Derftauben tucrbcn.

'^ct
Sl^cr^.

arfjt

ifer
burc^
jcitlid)

ad}t
er

uer
ift

tt)t

an^aigung Don

bem

leiben

(^rifti

unfer-5

l)crrn,

)uotc^5
tcljben

berurter

6cr unb

getoalt

fommcn,

unb burd) ba

torben ain l)aupt aller bing.

3:

rtirt trincEcu in feiner toegfart on bem Jnofferftrom.

Sife bing
*i.
f.9,

alle

luerbcn im gfc^dien untb ucrbicnft

alc-

fein

Icibcn-i.

3;i>affer

1.

in bcr fdjrift i)aiBt leiben,

im

Ulnii. pfalmcn:

Sie
ift

Uniffcr feinb in

mid)

gegangen

bife

an mein leben k.

SBaffcrftrom
A
17 gcidloffen

gefdjtinb

unb

ftardfS

aller boctor

14

am

jlj.

aiulefluiig be-3 109.

(HO.) ^jalmi. 1518.

707

gtofe leiben.

"Jiit

fagt er

'loiit

alles nuijaiiffeu',

foiibei 'trinrfcu baion',

unb
ift

anbellt and) bariiou ju tvinden laijen.

ba-j

Unb in
\v(C[
ift

)eiiier
jii

Wegfait, Sa
tob.
"Jlbev
iiarf)

in feinem leben,

ba

ain lauff

ober

bem

bcm enb
5

bi meg-j luirt ev nidjlj leljben, fonber

in
iier iBegfvt fvocn,
ba-j

fid)

einig iien,

unb

iein feinb,

bic

fid)

bic
ift

lucrben
ba-j

tiiufen

niuifcn

nadj

bifeni

leben

elig

Don bem irafieiftvom,

elig leiben.

Sarumb
Xa-j
al bcr
10

iDxrbt ev eii)e6en bas l)aupt.

livt

ift,

baiumb

er ain
er

l)crr

toerben

unb

l)upt

aller

creaturcn,

'^Uuiftel

fprid)t: S^ac-

fid) entlcbigt

hat fcinfelbc',

unb

ift

gel)orfam twaiiien

s.sf-

toorben bi an ben tob be crel^,

barumb

l)at

in got erl)d)t,

unb im

nomcn
ift

geben, ber ba
all

ift

ber

ail

nameu, bau
Inas aincu

ift

bas er ain ^crr

Ijaifet
ift,

unb
bas

ber

creaturii.

Unb

alle

namcn

bat nnb etloas

im unberluvffen, alfo bas in feinem iiamcu alle [nie gebogen lucrbcn in l)imcl, erben unb l)eE, ^lugenommeu ber ba unnennlid) unb on namcn, luib
ift
IS

aud) ouffer aUerlal) luefen

ift,

got felber.
Ijerr

Unb
er

alfo

ift

(iliriftus

ain
fid)

ber bie ^uben unb

als
bcr

.soal)ben,

in loolc^c

baiben all getnalt unbcr

prod)en,
ift,

pfalm

fagt: (iraltbor in*:-^. n.

gentibus, eraltabor in terra, bas

fd)afft,

^\d)

roirb erl)ebt loerbcn in ber t)al)bcn=

:fi

erl)aben incrbeu im lanb ber oi'^cn. 5olt er aber in leiben muten l)c bie gciiibcrt loerben, bie barinn crl)aben loarcn, unb bas luaren bie fnig unb bie t)e;3ter, bic feinb crnibcrt, Gtlid) mit gelualt unb in ^orn, etlid) mit loitlen unb gute. Tarumb nennet in bic gcidjrift

unb mirb
fo

erl)aben fein,

ainen funig ber ^uben,

bcr Ijj. pf alm
;?
:

unb aud) ainen fnig ber

et

.*pal)ben.
ift
,

Xas

l)clt

and)
6?, s.

l'etentur

ejultcnt

gentes

jc.

ba5

2)ic ^aibcn lcrbcn w.

frolid^ fein

unb fpringen, barumb bas bu ain

rid)tcr bift bc-S ^^ilrfK" botcts

in ber rid)tigfait,

unb ain

rid)tcr ober tjcrljog ber l)aiben

auf ber erben.

feinb fo

iHud)
biei.i.
i-

bcr anbcr pfalm fti)mmct mit bifem fprcd^enb:

liaiben

SBarumb
,]n fein,

grl)mmig
ift,

unb
fi)

bic

Ict

ber '^\uben,

fo

unnlic rabt

)d)lagcn?

bas

loavumb

ftrcbeu
3u

loibcr
,}u

unb gcbencfen
bas bod)

nit

uuber l)rifto

fonber in irer geloalt

in niber

trucfcn,

ain ergcblid)

fnig feinb ^ufamcn getretten,

got

unb
bas

bic
ift,

frftcn
bie

unb unnli frnemen ift. 2)ic feinb ber ainfommcn loibcrw.

bic (5l)rifto

2,2.

unb

linber feinen 6l)riftum,

feinb,

.^um fuffd)emcl

gelegt irerben, bic liabcn ben fnig gotes (il)riftum nit tnoUcn baben,

barumb
2. 3.

feinb
3'i

ft)

auc^ iibcr got.

ire

a gcbadjten
l)inliieg

fl)

mit ircm frnemen? ir oollen i.

Ipcrffen irc

icrreiffcn
^^r

banb unb lat uns

gotes

Pon uns

prben, bas

ift,

briiber,

unb
ber

feins (Srifti
er
fol

banb,

gemalt unb bas fcepter feiner

fterct

rooUcn tir nit leiben,

"Ubtx Itias Dolgt
?

nit t)crrfc^cn mitten unber

ift,

uns
er

feinen feinben.

ba im Ijimel

lirt

fi)

betad)en,
fo

nnnb

got

nirt

ir*i2.
inii-2.

<

fpotten, bas
t"

fl)

fo

unntte bing frnemen,

in feinem ,5orn Inirt er

Xenu
fl)

luirt

mit in lebcu bos bcr

feim

grimm, unb

.jerftorn,

bas

ift,

fed)ft

crfe ^i)e

fagt: S)cr l)crr, ber

mit

bir

ift

an

beiner rcdjten fel)ten, bat

jerftrt

708
f. 2. 6.

atullegung

be.

109. (110.) ^pjolm.

1518.

in

bcm tag
Clin

fein 3orn

btc

ing.

Seljtct

Dolgt

3d)
ift

bin
l)ie

aber

gefegt

tion

im
l)at

fnig auf
,511

feinen

liailigen
fct^

bcvg 2l)on.
bid)
,511

1)a'i

gefagt alfo:

ot

gefgt

meinem
er

lictren,

meiner rechten festen.

fei)

Unb
f
3, 7f.

bac'

ain rid)ter in ber bnibenfd^ft aud)

bic
[tat

nnb

nit allain ber

fpric^t
l)ab

5l)on gefegt,
coucorbicret:

an

ber

^erftorten

tntg nnb

frften,

er
id)

unb
bit^

geborn:
jii

f orber

@ot ()at gefagt 311 mir: bu bift mein fun, liciit on mir, fo Inil ic^ bir geben bie batbcn jit aim
ber erben. ba
,

erbreid),

unb

aim erbgt aEe enb

ticrfd}lagen bat.

ift,

ba er jcrfc^tatjen toirt

bie Ijeptcr

in Dil lanben ber f)aiben

fr ba ainig lanb ber ^ntben,

ba in crloorffcn

uub
ber

m
ba aincn beluegen mag,
Oer^
bifj

5hm
ain
.Spebreifdjcn

ift

nod^ ain,
ber

Inic

bod) concorbier
tert

nnb

fnmme
tert.
,

ficrb

pfahn

nadj
bir

unferm
ber

mit

bem

2er nnnfcr

fpridjt

allfo:

Wdi
au%

aufang in bcm tag

beiner fterd

in tiaren glnzen ber t)al)tigen,

bid) geborn.

ber mter, or
ift

bem mDrgen=
3(ber
i.^

ftcren l)ab id]

ifer

crfe

ober tert

feer nnoerftantlirf).

ber t]cbreifd) tert laut lie oben:

Xein

oolf feinb bie frcl)lilligen in

ber

bem tag

beincr
ber

ftcrcf,

in gaift(id)er

.jierbe,

au

morgenrot mntcr

Irirt bir

tommen

tatt)

beiner tinbtfd)offt.
'in

S)ie jtcat) ftudt

mitten in bem pfalm concorbiern,

fonberlid) bav

bem tag

beiner

fterct'

unb ba anber
bie
t)ailig

'in

boiliger ^ierbe'
ift.

mit bifem
bic t)o^lig

'in flar()aiten ober

glankn

ber f)ailigen', al oben gefagt

ift

Sann

-'o

ar^ait ober lauter!ait, bas

^ierbe,

bie

ber ^ailigcn

aigen

ift

nnb baitigcr bingcn.

rel)met fid)

^JBie

aber

baci

erft

'W

bir

ift

ber aufang' gegen

fit^t

bem

'bein

bottf feinb bie

'f)ebreifd)er

f re^hiittigen' ?

Urfad^ bifcr ^inifpaltigen tcjt

man

fein in

snngen.
faren

5Ju
laffen

bifj

]u concorbiern mnfj
glofcn
bic

man
feinb

ferrn f)crtragen,

^a nmb

r^

man m^

bie

ber unfern tert mit groffcm gclnalt

gclocfjt

erfnd)t feinb.

Sann
ob

bie

lieben tiatter genaigt

or

.jeitcn

ber feiger toien, bie gefd)rifft

l)at

Oon ber gotbait

ba
bift,

Srifti

au ^u

legen, tro e fic

(eiben iooCen,

e-j

ftol ber tert gruubtlid) nit bat,

alfo

baben

f^

l)ie

getl)on

unb

glofiert:
gotf)ait

'DJiit

bir ber onfang,

ift,

bu anfaug rifti, ber

ic^

bu nac^ ber
3llfo

baS ant)eben unb enb

:

mit bir bin

in

bem tag

jc.

bas
ift,

Ictft

auc^

'.^lu^

ber mntter Dor

bcm morgenftcrcn
ee

i]ab id) bid)

geborn,

ba

au^ bem
ift,

f)aimiid)en trefen meiner gott)ait,

bic^

bann

ber morgenftcrcn

gcfd)affen

i^ah x)

geboren.

SieJnol auc^ etlid) feinb bie bi lc|t alfo

ber mtter auffgeet
jc.

auflegen
uter

nad) ber
ee

menfdjait:
ber

%n^

hivi

ift

au^ bcm
iiab

leib
id)

nnb
bic^

r,

lUaric,

bann
^2ltfo

morgenftcrcn
finb

in

ber

nad)t,

geberen
(egung.
i. 2, 7.

taffcn.
-illfo

bi
fl)

f)aben

auc^

nun gan| au^gcjtriungne unb gtraltige au= ba im anbern pfatm tion feiner gotbait au%=
bu
bift

gelegt:

@ot
ba

t)at

jn mir gefagt,
ber

mein fun,
ift.

l)cut

l)ab id)
:

bid)

geborn,

w. 89,27f.8o
Mt.
2, 9.

boi^

nac^

menfc^batt
er
fol

gefagt

S;e^gleid)cn

6r

toirb

mic^

nennen mein oater,

nnb

mein fun
er

fein.

namen geben ber

all

namcn, Bietool

ba rebt

3tem: @r bnt im ainen Oon bem mcnfd)cn (Erifto,

SluSlegung be 109. (110.) ^Mnlm. 1.518.

'

JOf)

her crf)a6cu

ttt.

Wann

nad) bcv gottjait

(lot.

tft

cv

nit

ciljabcu;

t)nt

aucf)

fainen

namcn

emtifongcn Don
biie iilnfj

9hin

Inffcii
''J3ltt

luiv

farcii,

luichiot

iicf)

oii
(^ot

gclvalt
ift

nicf)t

coiu

corbicrn lat, nlfo:

s

biv

ift

bcv aiifaiit^, hai

ift,

mit btr Pvifto

unb mit
fiTljniilliii
f veijUnllig

allen bcinen in f^nabcn,

:

bavnmb
gote

io

liift

bi:

nnb
er

bic

brincn ftairf
ber
ift

nnb
nit

Umnu mit
erfllet
frei)

lucldjcm

i^ot,

bcr aller anfanfi ift.

nit:

nit ift,
ift

anrf)

bao

gebot

Inann

imfclb
aigen
ift,

gelaffen

unb
n

ift

nit

lebigv

UnllenC',

fonber

gefangen,

nnb

fcin-j

Unllen.

!3)orumli in bifer concorban^en mfe boS iDort

Holet,

mit

bir, ba

mit beinent

alo im. Irij. pfalm:

*,'lceepifti

bona

in liominibn-j,

Tu
Xeinc

l)aft
leiit

empfangen
Ijaben bic
2. 33.

bie

gaben in bcn menfd)en.

'Jlber

Xao
effnbit,

legen etlid) anfj alfo:

ift,

gaben empfangen.
promiffione
poteftatcm
s

ber rcd)t fcrftannbt

ib
eft

ben fant ^Mcrgibt: ^^tcccpta poi*

fpiritn-jfaneti

accepifti

bona

in

l)ominev,

ib

cft
<. s.

banbi

bona

Ijominibno.

llnbe

"Ininluo:

bebit

bona

l)ominibnC'.tsi)ii.

S^aranfi bolgt, ba unfer tert aufjtrnrtet ben nrfprnng, limber bod)

fumm,

ba-i

has Holet

(5l)rifti freiilnillig iep.

bei)

'Jiamlid)
tl)

ift

bac-

bcr urfprung, bac> ber

anfong
offt,

got fclber
ba^i

in

ift,

unb
fert

alfo

fvepnnllig mad).

Tarumb
id)

finbt

man

unfer tcrt
bife:

t)Dl)cr

bann

bcr l)cbrel)fd), bod) in gleidjer mainniig.

l)ab
Inie

^?Ufo

nun
20
ift

au^ bem
bein

uter Hr

bcm morgenftern
,

bid)

gcborn: bid), ba^

ift.

bic

beinen,

finbtfdjafft
ift,

beiii

finber,

oben aufjgeleget
flaiid)

lcib
C^'brifti

id)

geboren, bao

bac'

fain-?

menfdjen
ft),

loertt,

ober

blut

finber mad)et,

fonbcrn got gebirt

Pnerct
io
feilt.

got

nnb on mcnfd)en
feinb.

got geborn
-''^

^]hin

nnb mad)t fl) gclcid) ftiic ber batu Hon Xarunib iprid)t and) ^Pbannco: Tic anfj ftljmmen bie baib "l)ab id) bid) geboren' nnb 'ba-S
ba-J ift auf; bcv liebe
gotec- in bcr d)riftcn=

jmi.

1, !.(.

bir foU

fommen

ber balH bciner tinbtfd)afft\

SlVpter: ''.nB

bem ntcr nor bem morgenftern,

ift

bcr c^riftenbait, alo oben gefgt, bas bcr uter

feclcn,
tpic
'"

bic liebe

Qu
bic

iHolie^cr got gebirt bic tinbcr Gljrifti.

Hub

burd) bai- ntcr leeret

baij

finber (^brifti Hon got geborn tuerben, bod) bnrd) mit)Hr(ten

unb

^utl)nn bcr djriftenbait, bod; on flaifdjlid) iHcrct, ionber mit liebe

unb

leer bco

toarn
fert

got-?,

bau

ift,

auv bcr morgenrot mutter, auff

l)6l)er

bcbrepfd).

Unb

in biiem

ober unfer tcrt

bann

ber I)cbreifd), h^ann bnrd) ba^ rtortlin

bciner

tinbtfd)aftc
firibtfd)aft,

bructt er auf5 ben

Inie

nrfprnng unb geberer unb maiftcr bcrfelben

f

gleid)

er

oben burd) bae iHortlin bie

aufetrucft.

rcHlHilligcn and) bcn

nit

anfang unb
9hin

urfprung bcrfelben
nod) ba:

ift

Hon bcm morgenftern.

l)erbrid)t

,\ft

^n)el)fel,

ba^ ber
ift

morgenftern Hov bcr morgenrot

bie (^riftcnt)ait, bicfclb and) ber
cc

nnb

it)

mitbringt.

Tic morgenrot
liebe,

movgenftcren aufe ber d)riftenl)ait

fo

unb

bod)
;3d)o.ci
49,2:.

bann

fl)

tteie ober mivcfc,

bat

got

au

ir

geboren,

al-?

in Cffaia:

10 ^intct

.void" fflcn Saltfe

unb (irlongcr

3tuflatic

f)inju

Bcritanbcn

mcrbcn", bcm

Sinne na^

rii^tig

710

Auslegung beg 109. (110.) ^jalm*. 1518.

6tn ftfaffen unb unfnid)t6av,

mo fomtnen mir

bifc

ttnber aEe "^et?

5tlfo nit

on

|l)

unb

bocf)

oii

)l}

natur nit on
letl'bcn,

bie nittcr,

\mxdt C[o{ fviimittc unb bod) on bic

Icilieu,

incnfd}c:t.

leid) toie und) in ber

et finbci

uiuter

fd)afft

oufe ircn

funipt in ^n or in iveu
er

aljo aui) in nineni t)ctlid)cn menfdjcn

ee bann toir m) bcr gnab rffcn ratiam priniam et prcDcnientem,

!umpt
bau

jboran mit gnaben, unb

h)rdEt,

ober mittrdcn, X-ivi daiffcn bic "Soctorc

ift,

bie

erft

unb oortommcnb gnab.

rntia hd preuenit, ut uelimus, ne fruftr uelimuS.

liPcridjtiguiigcu.

:3t)

S-

!* f-

Unietc itonjeetuten finbeii

ei^,?ig

fid)

jdjou bei .gering, Sic llU)ftit

utl)ct4.

187!),
Init

S.

(iti.

.40

,"i.

10

Uctmutl)cn

jctjt,

bnfj

contemnit

ftntt

condeiiinnt

jii

(ejcn, Bg(.

bnju

.449

3.

1.

. 97 3. 39 .
-253

mifl Joriiig n. n. 0.
ift

. 97 audeat, vcIIp
511

Icfcti.

3.

1;!

eiiiiiml lies

cl)ctid)t"

ftrcidjcn.

. 26 3.8 . .
:J7G 3.
:384

U.

u.

. 19G-205 imb S. 205- 211 nad) aWnld)".

1">2".

lied

3. 17 lies 9lntomniis" ftntf /Jlntoniu?".

Rapier uon efirbcr Soitlin in

f fuingen

(JSStttemfierg).

1495

r-,

BINDING; srrr. AUDI 2

1970

BR 330 A2 1883 Bd.l

Luther, Martin Werke

PLEASE

DO NOT REMOVE
FROM
THIS

CARDS OR

SLIPS

POCKET

UNIVERSITY

OF TORONTO

LIBRARY