Expossitio Latinitatis PDF

This is a reproduction of a library book that was digitized
by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.
http://books.google.com
CORPVS CHRISTIANORVM
Series Latina
CXXXIII D
CORPVS CHRISTIANORVM
Series "Latina
CXXXIII D
ANONYMVS
AD CVIMNANVM
EXPOSSITIO LATINITATIS
TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTffICII
MCMXCII
ANONYMVS
ACVIMNANVM
PRIMI EDIDERVNT
BERNHARD BISCHOFF ET BENGT LFSTEDT
TVRNHOLTI
TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII
MCMXCII
fii
SVMPTIBVS SVPPEDITANTE
SVPREMO BELGARVM MAGISTRATV
PVBLICAE INSTITVTIONI
ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO
EDITVM
Brepols 1992
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced,
stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means,
electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise,
without the prior permission of the publisher.
VORWORT
Mein Lehrer und Freund B. Bischoff hat sich in den letzten
50 Jahren ab und zu mit dem Anonymus ad Cuimnanum beschf
tigt. Mehrere Jahre hat er in Zusammenarbeit mit B. Taeger
eine kritische Edition vorbereitet. Als diese Zusammenarbeit
aufhrte und er einsah, dass er allein die Ausgabe nicht mehr
zu Ende fhren konnte, hat er sich an mich mit der Bitte ge
wendet, ich mge ihm dabei helfen. In den letzten fnf Jahren
habe ich mich damit beschftigt, auf Grund der Vorarbeiten
Text und Apparate endgltig zu konstituieren. Fortwhrend
haben wir auftauchende Probleme errtert (brieflich und bei
meinen alljhrlichen Besuchen in Mnchen). Die Fahnenabzge
des Textes konnte er noch mit mir lesen; ein paar Tage vor
seinem Tode hat er mir aus der Klinik geschrieben und mich
auf einige Druckfehler aufmerksam gemacht.
Emendationen und Vorschlge, die von Bischoff und Taeger
whrend ihrer Zusammenarbeit gemacht wurden, sind mit dem
Sigel Bi.-Tae. gekennzeichnet; andere mit den Namen Bischoff
bzw. Lfstedt. L bezeichnet die Handschrift, "codex Lauantinus",
Sankt Paul in Krnten 2/1.
Bischoff hat darauf bestanden, dass als Editoren B. Bischoff
und B. Lfstedt stehen sollten. Selbstverstndlich hat aber
Bischoff, nicht ich, den weitaus grssten Teil der Arbeit geleistet :
er allein ist fr die Kollation der Handschrift verantwortlich,
und die meisten Quellen hatte er (z.T. mit Taeger) gefunden. Er
hat einleitende Kapitel ber die Handschrift, indirekte berlie
ferung, Quellen u.a. geschrieben. Ich bin fr die endgltige
Konstituierung des Textes und der Apparate verantwortlich,
habe ein einleitendes Kapitel ber die Sprache geschrieben und
die Bibliographie und (mit der Hilfe von Martin Johnson) die
Indizes angefertigt.
Bengt Lfstedt
ZUR BERLIEFERUNG UND AUTOR

Der "Anonymus ad Cuimnanum" ("Anon.") ist der mittlere
der drei Donat-Kommentare, die in der Handschrift 2/1 des
Benediktinerstifts Sankt Paul in Krnten ("Codex Lauantinus")
vereinigt sind. In diesem Codex, der mit seiner abgestuften
angelschsischen, vermutlich nordenglischen Schrift ein ein
zigartiges Denkmal insularer Grammatikstudien im achten Jahr
hundert ist, steht er mit der schlichten berschrift "In nomine
sanctae Trinitatis incipit expossitio Latinitatis" zwischen Pompeius und den "Explanationes" (des Sergius).
Den Namen mit dem Zusatz "ad Cuimnanum" habe ich 1958
vorgeschlagen; diesem Cuimnanus ist das Werk gewidmet, und
mit ihm ist der irische Ursprung gegen jeden Einwand doku
mentiert ('). Der Text war Bengt Lfstedt und Louis Holtz
zuerst in meiner Abschrift zugnglich; dank ihren Ausgaben
der irischen Grammatiker und des Donat hat sich der Titel
eingebrgert.
Die Handschrift
berliefert ist der vollstndige "Anon." auf fol. 21-42 der
Sankt Pauler Handschrift 2/1 (L). Die Schrift des "Anon." ist
altertmlicher als jene der Pompeius-Auszge (fol. 1-20) und
der "Explanationes" (fol. 43-75) und kann der ersten Hlfte des
8. Jahrhunderts zugewiesen werden ("). Um 800 gehrte die Hand
schrift dem elsssischen Kloster Murbach. Unter dem Frstabt
Martin Gerbert von St. Blasien (gest. 1793) wurde sie fr sein
Kloster erworben und gelangte nach dessen Auflsung (1807)
an ihren heutigen Aufbewahrungsort.
Die 22 Bltter (Kalbpergament) bilden zwei Quinionen; in
den zweiten sind zwei Einzelbltter eingeschoben (39 und 41).
Das mig starke Heft zeigt unbersehbar die Spuren einer
krftigen Lngsfaltung, die fr einen Transport vorgenommen
wurde. Die Handschrift misst ca. 33,5 x 24,5 cm (30,5-31,5 x
21,5 cm); sie ist in 2 Spalten zu 59 Zeilen eng beschrieben. Die
Schrift drfte grsstenteils von einer flssigen angelschsischen
Hand herrhren, aber nderungen des Stils im oberen Drittel
von fol. 32r1 und in anderer, stumpferer Weise im mittleren Teil
von fol. 36r11 zwingen zur Annahme, dass wenigstens drei Schrei
ber am Text beteiligt waren. Dass die im brigen gleichmssige Schrift pltzlich in Phantasieligaturen schwelgt wie auf fol.
31"" unten, 32r1 oben und, von der Haupthand, am Ende von
(1) e V. LAW, The Insular Latin Grammarians (1982) S. 87.

(2) Vgl. die Abbildungen und Beschreibungen bei E.A. LOWE, Codices Latin!
Antiquims X (Oxford 1963) 1451-1453.
viii
EINLEITUNG
fol. 42r11, ist eine in insularen Handschriften nicht seltene Er
scheinung. Aufflligerweise trifft sie in der Mitte von fol. 27"'
mit grossen Lchern in der Schrift (ohne Textverlust) zusam
men. Am unteren Rand von fol. 22"11 steht von der Hand des
Hauptschreibers "laus artis". In roter Halbunziale hat eine
weitere Hand auf fol. 21" die zweite unerklrte berschrift Ter
tia incipit expossitio in Donato (3) und in grsserer roter Minus
kel auf fol. 23" De aeditione II hinzugefgt.
Auf fol. 23 und 24 sind die Interkolumnien gebrochen. Lngere
Nachtrge laufen senkrecht an den Rndern entlang. Mit einer
Ausnahme sind alle Korrekturen in angelschsischer Schrift
geschrieben, zum Teil mit dem Griffel ; da dies nicht viel spter
als die Abschrift erfolgte, ist die Scheidung der Korrektorhnde
unsicher. In der Ausgabe werden durch L1 vermutlich vom
Hauptschreiber herrhrende Korrekturen bezeichnet, andere
durch L2. Nicht insular sind die auf fol. 26r1, Z. 10 (IIII, 228)
zweimal in Agmemnon fehlenden zweiten a, die eine vermutlich
Murbacher Hand bergeschrieben hat (nicht korrigiert IX, 76).
Rasuren sind zahlreich. Sehr hufig ist durch bergeschrie
benes rundes v korrigiert, wobei mehrfach der zu erwartende
Tilgungspunkt zu fehlen scheint ; da sich sachlich nichts ndert,
gengt dieser allgemeine Hinweis.
Weit verteilt finden sich einige eingeritzte Glossen in angel
schsischer Schrift des achten Jahrhunderts, darunter sicher
eine, vielleicht zwei altenglische (38""; XVIIII, 77) zu "scamisque: scama .i. scel; 39""; XVIIII, 324 zu foueo uel fodio uel
foro ber foueo: dae ce.,.to(4), ber foro: (oregi); weitere zu XIII,
285; XVIII, 61; XVIIII, 299; andere bleiben unlesbar.
Noch in England wurde, etwa im mittleren Drittel des achten
Jahrhunderts, auf der leergelassenen Vorderseite von fol. 21 ein
Lobgedicht auf einen Lehrer der Grammatik (discipulus Saxonum) in 15-Silbern eingetragen, von dessen 19 Zeilen nur auf Z.
I-I2 und I7f. Reste gelesen werden konnten ; mehr war auf der
abgeriebenen Seite auch mit verschiedenen photographischen
Methoden nicht herauszuholen (5). Der Text steht am Schluss
dieses Kapitels.
In insular beeinflussten Schriftzgen (ca. VIII./IX. Jh.?) steht
auf fol. 21r zweimal, normal und einmal langgezogen, thiot (vgl.
thiotker auf der gegenberstehenden Schlussseite des ersten
(3) Sollte der "non."-'1 im spten VIII. Jahrhundert an dritter Stelle

gestanden haben ? Dagegen knnte der Eintrag "thiot" sprechen.
(4) Nach freundlicher Mitteilung von Helmut Gneuss vielleicht mit altengl.
l/eccan (in der umstrittenen Bedeutung "in Feuer, Flammen einhllen") zusam
menzubringen.
(5) Fr diese Versuche sei Herrn Museumsdirektor Dr. F.W. Leitner, Klagenfurt,
aufrichtiger Dank ausgesprochen.
ZUR UBERLIEFERUNG UND AUTOR
ix
Teils), ausserdem die Federprobe et ueniat (IX. Jh.). Auf den

Schluss des "Anon. "-Textes folgt von einer insular beeinflussten
Hand (ca. VIII. Jh., Ende) der (auf fol. 24"'; III, 52ff.) im Text
angefhrte Ausspruch des Necita; er ist am Anfang etwas
vollstndiger als dort und deshalb aus Ps.-Clemens genommen.
Darunter steht von einer wenig jngeren Hand eine 7-zeilige
Notiz ber accensio lunae und salitus(!) lunae und von dersel
ben unter der ersten Spalte XIII per DCCXXIIII. XII per
semet CXLIIII. Spuren auf fol. 42" sind unlesbar.
An den Rndern des Textes wurden wahrscheinlich in frhkarolingischer Zeit verschiedene Zeichen zugesetzt; dazu ge
hren Kreuze, ein aus einem rechten Winkel und einem Punkt
darunter bestehendes Zeichen, auch einzelne Buchstaben (L, R,
S. T) ohne erkennbare Bedeutung. Auf einige Etymologien ist
durch ET hingewiesen (27"/28r). Am hufigsten ist das Tironische Zeichen fr hic; dass es sich um dieses handelt, wird
durch die Verbindung der Zeichen et hic (22"11) und das einmalige
Vorkommen der Tironischen Note usque hic (22"11) nahegelegt.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
IQ
12
17
18
19
Lobgedicht auf einen Lehrer der Grammatik

Stiftsbibliothek Sankt Paul in Krnten, Hs. 2/1, fol. 21r
(ca. mittleres Drittel des VIII. Jahrhunderts)
Deum poli x x x x summum rogo dominum
defensorem ...
peregrinum .a. rum doibilem benignum
bene ...
Saxonum sagacem sanctum sobrium discipulum
doctrina plenum trifida gnarumque grammatica
gloriam hab x x Christo in x x x x die
magister multorum erit permittente domino
.ab. benedictionem super hunc ex anim.
xxxxxxxxxxxx praedito
r p r b
xxxxxxxxxxxx patriae
xxxxxxxxxxxx macul.
xxx post Hieronimum x x x x x x x
Sekundre berlieferung (e)
An erster Stelle ist eine Exzerpierung zu nennen, die, von

drei vorgezogenen Stcken abgesehen, in fortschreitender Ord
nung etwa bis zur Mitte des Werkes reicht:
(6) M. IRVINE, Bcde the grammarian and the sape of grammatical stadia hi eighth-
EINLEITUNG
IIII, 29-33; 37-45; I, 547-552; 83-117; 157-163; 168-176; 179;

215 f.; 245-249; 270-274; II, 132-138; IIII, 182; 281-296; V, 3946; VI, zoo f.; VII, 81-95; 18-21; 68-71; 52 f.; 42-46; VIII, 5154; 64 f.; X, 24-56; XI, 46-57; 192-196; 259-276.
Sie ist in gleichem Umfang in dem Grammatikercorpus aus
Luxeuil, Neapel, Bibl. Naz., Ms. A.IV.34, saec. IX in., fol. 147"149r (W) (7) und in dem westfranzsischen Codex Angers, Bibl.
Munic. 493, saec. IX med., fol. I26r-131r (A)(s) erhalten. Der
Text ist relativ gut bewahrt; das unverstandene pulsus, ut
caelis (i.e. chelys) fidium sonus pulsatarum (I, 174) ist durch
pulsus metallorum ersetzt worden. Die Exzerptenreihe schliesst
in beiden Handschriften an die kurze Grammatik "Aggressus
quidam" (a) an, die nur in N (fol. 144') als "Ars Palemonis"
bezeichnet ist.
Eine zweite verkrzende Bearbeitung in Form eines Schul
dialogs bietet wenig mehr als die Gliederung der Wissenschaften
im "Anon." (I, 78-311). Sie ist ebenfalls in zwei Handschriften
(V und 0) erhalten und aus der lteren, dem Lorscher Gram
matikercorpus, Vatic., Ms. Pal. lat. 1746 (V), saec. IX in., fol.
6o"-61" orthographisch gereinigt gedruckt worden. Veranlasst
durch den in der Handschrift vorausgehenden Text, die einzeln
vorkommende, aber auch vom "Anon." aufgenommene Klage
des Grammatikers Dynamius (I, 510-529), gab Angelo Mai in
der Nova patrum bibliotheca I (Rom 1852), Teil 2, S. 183-198
unter der berschrift "Dynamius grammaticus Christianus"
zusammen mit jener drei verschiedene Texte heraus ("Ps.-Dynamius").
century Northumbria", in: Anglo-Saxon England 15 (1986), S. 15-44 (bes. S. 1724) lsst in sonderbarer, geradezu grotesker Weise den "Anon." seine Einleitung
auf Grund von einigen "Traktaten" zusammenschreiben ; diese hat er aus den
im folgenden beschriebenen Bearbeitungen und Auszgen des Werkes heraus
konstruiert, ihre Summe nennt er sein "Reconstructed Insular Corpus" (S. 24).
Da hat der "Anon." von dem Traktat "Qua primus philosoph (I, 78ff.) ber die
Artes "anscheinend eine Fassung bentzt, die reichhaltiger war als die in O, V
und N erhaltene".
(7) C. IANELLIUS, Cataloga Bibliotbecae Latinee ueteris et classical manuscriptae quae
in Regio Neapolitan Museo Borbonico adseruatur (Neapel 1827), S. 25ff. ; . JEUDY,
in: Viator 5 (1974), S. 114-116. - Die von . H. BEESON, in: Classical
Philology 42 (1947), S. 82-87 fr Bobbio in Anspruch genommene Handschrift
ist vielmehr ein Produkt von Luxeuil. Die von Beeson, S. 85 erwhnten "long
stiff Insular letters" sind berbleibsel der typischen Luxeuiler Halbunziale (B.
BISCHOFF, Mittelalterliche Studien 3, Stuttgart 1981, S. 19, A. 67).
(8) Vgl. C. JEUDY in Viator 5 (1974), S. 79-81. In ihren Inhaltsangaben sind
die Exzerpte aus dem "nn." unter die Bestandteile der "Ars grammatica" des
Ps.-Rhemmius Palaemon gerechnet.
(9) Gedruckt von H. HAGEN, Anecdota Heretica (Leipzig 1870), S. XXXIXXLI ; V. LAW, The Insular Latin Grammarians, S. 92.
xi
I. Der erste (Nr. 2-11 bei Mai) ist nach dem Vorspruch ber
die Philosophen ein stark gekrzter Abriss ber Physik, Logik
und Ethik nach dem "Anon." (l, 78-311). Mai Nr. 12 (in dem die
Dialogform zunchst endet) ist aus "Anon." l, 366-371 und 361ff.
und dem Satz Multi sapientes fieri uolunt, sed laborem in
perquirenda sapientia adsumere pert(imes)cunt (so Hs., parcunt
Mai) kombiniert.
II. Die folgenden vier Kapitel (Nr. 13-16) enthalten Gliede
rungen der Theoretica, Practica, Doctrina, Inspectiua, Logica
und Weiteres.
III. Dann beginnt eine unvollstndige Grammatik in kateche
tischer Form von "Ars" bis "Oratio" (Nr. 17-61).
Die Oxforder Handschrift, Bodl. Libr, Add. 144 (SC 28188)
(0) ist bald nach 1000 in Mittelitalien, vielleicht in Fermo,
geschrieben; unter ihrem sehr gemischten, vorwiegend gram
matischen Inhalt befinden sich auch einige angelschsische
Glossen (10). Die auf die Wissenschaftseinteilung bezglichen
Abschnitte (auf fol. 63"-7") sind gegenber Ps.-Dynamius um
gestellt:
1. Das erste zugehrige, Incipit de officiis grammaticae artis
berschriebene Stck ist wrtlich gleich "Anon." I, 465-505
(unter Auslassung der von Diomedes bernommenen Verse).
2. Nach kurzen Zwischenstcken anderer Herkunft: "Philosophia tripharia ...", "Regula" (ber Akzente) folgt auf &4r-66r
die vollstndige zweite Reihe von Gliederungen (II; Ps.-Dyna
mius, Nr. 13-16), die hier zum grssten Teil in breit gerahmte
Schemata hineingeschrieben sind.
3. An nchster Stelle (66"-67") steht der Auszug aus "Anon."
(I; Ps.-Dynamius Nr. 2-11 und Nr. 12 ohne den Satz Multi) (").
4. Eine Besonderheit von 0 ist der folgende Text Incipit de
metris (67"ff.), der die Grundbegriffe metrum und rythmus sowie
eine Beschreibung von 18 Versfssen enthlt. Daran schliessen
sich an: das verbreitete Qui amat uina ("Anon." I, 547-552), der
Satz aus Ps.-Clemens Genus rerum ... ("Anon. IlI, 50-56) und
schliesslich der Anfang des Textes III des Ps.-Dynamius (Nr. 17
und 18). Das nachfolgende Sibyllengedicht Iudicii signum und
das Kanon-Gedicht Ailerans (gest. 665) knnten hier als me
trisches und rythmisches Beispiel fr De metris eingesetzt sein.
(10) C. JEUDY, in : Viator 5 (1974), S. 120-123 ; R.W. HUNT (u.a.), The Survival
of Ancient Literature (Oxford, Bodleian Library 1975), S. 47f., Taf. 14; L. HOLTZ,
Dmat et la tradition de [enseignement grammatical (Paris 1981), S. 409-413. Zur
mglichen Herkunft aus Fermo s. Mon. Germ. Hist., Poetae 5, S. 351.
(11) Der Text ist mangelhaft, msste aber auf eine vor N liegende Stufe
zurckgehen, da dort die Worte rerum omnium (I, 248) fehlen.
xii
EINLEITUNG
Einzelnes kann die Ars Bernensis (12) dem "Anon." verdanken:

das singulre monticius (IIII, 127; Bern. 69, 35) und comedo,
comedinis (IIII, 394f.; Bern. 76, 12).
Zu den Texten, die Berhrungen mit dem "Anon." aufweisen,
zhlt auch der frhkarolingische Kommentar eines unbekannten
Verfassers zu dem "Centimetrum" des Servius, den die Hand
schrift Diez. B Sant. 66 der Berliner Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, aus dem Umkreis des Aachener Hofes,
berliefert hat(13). Der Verfasser gibt eine bersicht ber die
wissenschaftlichen Fcher, zunchst ber die VII Artes, die er
bei der Astronomie phantasievoll mit der Berufung auf Augustinus ausschmckt ; nach einem wrtlichen Isidor-Zitat ber die
vier mathematischen Artes wird Augustinus auch die Nachlese
"michanichiam, achademiam et epytoicen" zugeschrieben. Die
Definition der Michanichia (Faks., S. 253, 28f.) stimmt bis auf
eine Abweichung (per fr ad) mit dem "Anon." (I, 247 f.) berein.
Den Anstoss zur Aufnahme der beiden anderen kann der Kom
mentator aus dem "Anon." empfangen haben. Der Paragraph
Achademica ist mit Isidor und der auch von Alkuin, jedoch
anders erzhlten Anekdote ausgefhrt. Damit wird verbunden
achademiam hoc est dubitationem (Faks., S. 254, 24 - 255, 21;
vgl- I. 333)- Es folgt die Epytoicen (in dem vom "Anon." bereit
gestellten Akkusativ; I, 326). Das Wort wird etymologisiert;
dann folgt die Zweiteilung in grammatica und metrica (Faks., S.
255, 21 - 256, 4).
Ein spter Benutzer des "Anon." und des Malsachanus war
der am karolingischen Hof als Lehrer der Grammatik wirkende
Ire Clemens (u). Darin, dass auch er an die Spitze seiner "Ars
grammatica" (15) eine Einfhrung in das System der Wissen
schaften stellt, erweist er sich als Nachahmer des "Anon", um-
(12) H. HAGEN, Aneidota Heuutiea,S. 62ff. ; V. LAW, The Insular Latin Grammarians,
S. 74-77.
(13) Vollfaksimile: Sammelhandschrift Diez. B Sant. 66. Grammatici Latini
et Catalogue librorum. Einf. : B. BBCHOFF (Graz 1973); L. HOLTZ, Dast, S.
358-361.
(14) J.F. KENNEY, The Souras for the Early History of Inland \ (New York 1929),
S. 537f. - Als Sterbeort des Clemens ist Wrzburg bezeugt. So wre es mglich,
dass die fragmentarisch erhaltene, noch unverffentlichte hibernolateinische
Grammatik der Univ.-Bibl. Wrzburg aus seinem Nachlass stammte. Vgl. B.
LFSTEDT, Eine venig beachtete bibernolateiniscbe Grammatik, in: Irland und die
Christenheit (Stuttgart 1987), S. 272-276.
(15) dementii Ars grammatica; primum edidit J. TOLKIBHN (Philologus, Suppl
20, Heft 3, Leipzig 1928); neue Ausgabe von A. -M. Puckett zu erwarten, S.
vorlufig A.M. PUCKETT, CUmmtis qui dicitur "An grammatica*. A critical edition,
Diss. phil., Los Angeles 1978.
xm
so mehr als er, unter Weglassung der Mechanik, die zu seiner

Zeit ungewohnte Unterteilung der Physik bernimmt.
Er stellt seine Einfhrung hauptschlich aus Stzen der
"Etymologien" Isidors zusammen, zwischen die er, von den
Philosophen bis zur Rhetorik, besonders bei der Arithmetik,
der Geometrie, der Astronomie, der Astrologie und der Medizin
geeignete, nach seiner Gewohnheit leicht vernderte Ergnzun
gen aus dem "Anon." einschiesst. Diese hat Tolkiehn, S. XXXXXXVIII als Beweise fr die Existenz eines vollstndigeren
Isidor-Textes aufgefasst. Clemens hat im Geometrie-Kapitel die
Lesart gurarum wiederhergestellt (ie). Die Schreibung aethica
kann er aus dem ihm vorliegenden "/.''-Text bernommen
haben ().
Der Text des "Anon." von Donats "Editio secunda"
Nach Holtz(18) sind die vom "Anon." und Amor, kommen
tierten Texte zwei Zeugen der gleichen, bereits vernderten und
interpolierten Fassung, deren Erscheinen in Irland er noch ins
7. Jahrhundert setzt. In seiner Donat-Ausgabe sind im "Anon."
enthaltene Lesarten an ber 130 Stellen verzeichnete9). Wie
stark dieser "irische" Donat-Text auf dem Kontinent bis ber
das IQ. Jahrhundert hinaus nachgewirkt hat, demonstriert die
Tabelle auf S. 477 H.
Die Quellen des "Anon."
Von den antiken Grammatikern, die er selbst benutzen konnte,
nennt der "Anon." nur Consentius (I, 371; XV, 376), Pompeius
(II, 16), Eutyches (luticius IIII, 108; zu Euticius korrigiert
XVIIII, 317) und Cominianus (Charisius) (V, 80).
Es ist schwer zu erklren, warum von letzterem, der sonst
zu den am hufigsten ausgeschpften Autoritten gehrt, zwar
ein volles, fast wrtliches Zitat aufgenommen ist, whrend die
wenigen anderen Stellen, zu denen auf Charisius hingewiesen
werden kann, sich auf seine Lehren oder seinen Wortgebrauch
(16) S. "en.' I, 163, app. crit.
(17) Die Form, in der Clemens das (Probus)-Zitat ber den Sprachwandel (l,
33ff.) bietet (ed. Tolkiehn, S. 73ff.) steht Malsachanus nher als dem ".";
LFSTEDT, Malfachanus, S. 45
(18) HOLTZ, Donai, S. 307-314.
(19) HOLTZ, S. 433. Eine Nachlese gibt Taeger in einem bald erscheinenden
Aufsatz.
(20) Es sei erwhnt, dass der an der Spitze stehende Sangallensis 877 (p. 204289) (X) auch fr die anderen Teile des Donat-uvres den Zustand dieses
irischen berlieferungszweiges erkennen lsst. Vgl. HOLTZ, Donat, S. 375, 478.
xiv
EINLEITUNG
beziehen, aber fr einen unmittelbaren Zugang keinen Beweis

liefern(21).
Eutyches wird nur wenige Male angefhrt ().
Der Anteil des Pompeius, dem einmal die Erwhnung als
primarius aucior zuteil wird (XI, 202), bertrifft wohl alle
brigen ; auf ihn gehen die Anfhrungen von Probus (II, 18 ; V,
25), "Plenius" Secundus (IIII, 1281.), Varro (VI, 10 und 25; X,
313) und Caesar (II, 19; X, 313) zurck; X, 313 werden die
Meinungen dieser beiden verwechselt.
Auch Consentius gehrt zu den hauptschlichen Quellen des
Kommentars; er erwhnt Celsus (XIII, 64) und Palemon (XIII,
120). Pompeius und Consentius gegenber bleibt Diomedes et
was zurck ; fr einen grossen Teil des Nomen, fr das Pronomen
und bis in den Anfang des Verbum setzt seine Bentzung aus.
Die in einen Teil der Literatur bergegangene Vermutung, dass
dieser vorkarolingische Text des Diomedes vollstndiger ge
wesen sei und die Nester mit altlateinischen Fragmenten ent
halten habe (ffl) ("Diomedes plenior"), muss aufgegeben werden.
S. Taeger.
Der "Anon." hat seinem Kommentar eine ausfhrliche allge
meine Einleitung ("Prologus") vorausgeschickt. Die erste Hlfte
beschftigt sich hauptschlich mit der Entfaltung der Artes,
darunter der Philosophie, und deren Gliederung. Die erste gram
matische Quelle, der man begegnet, ist der von Maximus Victorinus ("Ars grammatica") und Audax ("De Scauri et Palladii
libris excerpta") weitgehend doppelt berlieferte Stoff. Seine
Bentzung ist auf wenige Kernpunkte beschrnkt. Fr den
"Prologus" sind ihm zunchst Definitionen ber Latinitas und
Artes entnommen, deren System dann ausfhrlich nach den
"Differentiae" Isidors dargestellt wird. Mit den officia grammaticae im zweiten Teil der Einleitung und den Definitionen von
oratio und sententia am Beginn der Grammatik kehrt der "Anon."
zu Victorinus-Audax zurck. Soweit sind die beiden Texte
identisch. Schon bei der Zahl der Modi uerborum (XIII, 7-13)
divergieren sie; der "Anon." folgt Maximus Victorinus. Ebenso
geht der "Anon." fr die drei letzten Redeteile mit Victorinus
zusammen, zumal die Parallelberlieferung des Audax ausfllt.
Als einziger Grammatiker hat der "Anon." einen berrest aus
dem Erbe des Valerius Probus ber den Sprachwandel mit dem
(21) Etwas anders ist das Verhltnis in den auf Martianus Capella beruhenden
Partien.
(22) XVIIII, 50ff. wird "aus Zeitmangel", nachdem er kurz zuvor mehrmals
fr die Verbalendungen herangezogen wurde, im Hinblick auf Eutyches gesagt :
De quibus alii alibi tractatum mm modicum fecen.
(23) A. KLOTZ, Seamiemim Romanorum fragmenta 1 (Mnchen 1953), S. 4-6; B.
BISCHOFF, Mittelalterliche Studien 3 (Stuttgart 1981), S. 153; vgl. LFSTEDT,
Maisachanus, S. 57f.
xv
doppelten Zeugnis des Namens berliefert. Er zitiert ihn einmal

in vollem Wortlaut (I, 34-41 "Valerius dicit" mit Horaz, Ars o
) und einmal verkrzt (I, 403-405 "dicente Probo"). Ein drittes
Mal klingt er an (XV, 367) (u). Der Name fehlt bei Diomedes
(400, 7-13) wie bei Malsachanus, von dem Clemens wahrschein
lich abgeschrieben hat (). Vielleicht kann damit die Erhaltung
des echten Namens des Annalisten Licinius Macer beim "Anon."
(XVIII, 223) in Verbindung gebracht werden, der bei Diomedes
und Priscian mit dem des Rhetors Aemilius Macer vertauscht
wurde.
Aus dem neuerdings dem Macrobius abgesprochenen Bobbieser Traktat "De uerbo^28) ist sicher der durch einen Ausfall
unter Terenz geratene Vergil-Vers (XVIIII, 126f.) entlehnt, viel
leicht auch die Aussagen ber die meditatiua (XIII, 368-370)
und inquam (XIII, 499).
Nach wrtlichen bernahmen war der "Anon." mit einer
Sammlung von "Differentiae" bekannt (III, 97-99 ; IIII, 383-385 ;
VI, 54-55 XVIIII, 13-16) H.
Fr die Umgebung, in der der "Anon." arbeitete, kann es
vielleicht besonders aufschlussreich sein, dass ihm die Bent
zung der nur aus der alten Neapeler Handschrift Lat. 1 (Vindob.
17) aus Bobbio bekannten "Appendix Probi" mglich war (28).
Kurz vor dem Schluss des Verbum (Don. 638, 13 - 639, 1) hat
er die aus Verben und den von ihnen regierten Kasus gebildeten
"Locutiones" aufgenommen, die er aus dem zweiten Teil der
"Appendix" ausgelesen hatte. Dadurch wird die im Original fast
zerstrte Liste ber den Akkusativ wiedergewonnen.
Von Priscian lag dem Anon, sicher die kleine "Inst. de nom."
vor, die zumal gegen den Schluss des Verbum (XVIIII, i^gn.)
in dichterer Folge benutzt ist.
Durch eine Entdeckung B. Taegers () ist gesichert, dass der
"Anon." auch in der Rezeptionsgeschichte des Martianus Capella
einen Platz verdient. Der von Martianus vorbereitete Katalog
der Nominalendungen dient ihm dazu, Donats Ausblick (622,
(24) TAEGER, der ein Fortleben der Probus-berlieferung bis Caper fur
wahrscheinlich hlt, sieht eine Spur seines Nachlebens auch in der Verwendung
des Ausdrucks De dubiispe-ectis (XVIII, 226 ; Malsachanus), der fr einen Buchtitel
des Probus bezeugt ist.
(25) LFSTEDT, Maisaebamu, S. 45-48.
(26) M. PASSALACQUA (ed.) Tn testi grammaticali Be (Sussidi eruditi 38,
Rom 1984), S. 32, 8-22; vgl. auch 48, 19-22; 55, 10-12.
(27) M.L. UHLFELDER (ed.), De proprietale sermmum ueJ rerum (Rom, American
Academy 1954), Nr. 8, 12, 206.
(28) GL 4, S. 196f. (die Reste des Akkusativs im Apparat).
(29) B. TAEGER, Exzerpte aus Martianus Capella in einer frhen bibemolateiniscben
Grammatik (Anonymus ad Cuimnanum), in : Beitrge zur Geschichte der deutschen Sprache
und Literatur 100 (1978), S. 388-420.
xvi
EINLEITUNG
8f.) auf deren "verschiedene, vielfltige Regeln" in einem Zuge

(VI, 244-366) auszufllen und analog die 36 Modi der Perfekt
bildung (XVIII, 114-190) vorzufhren. Beides wird durch nach
drckliche Wendungen abgeschlossen (VI, 367 his dictis et longius
protractis ; XVIII, 188 quodam nos grammatico docente dedicimus).
Die Texte lehnen sich mehr oder weniger eng as das Original
an, je nach dem didaktischen Bedrfnis werden sie interpoliert.
Auffllig ist die hufige Vermehrung von Belegen aus Phocas,
der sonst im "Anon." nicht als Quelle erscheint. So liegt es nahe,
eine Bearbeitung von fremder Hand anzunehmen. In Betracht
kme nach Taeger Paperinus (Papirianus), den Priscian zusam
men mit anderen Grammatikern nennt (). Sein Name begegnet
vor allem in grammatischen Exzerpten insularen Ursprungs,
whrend von seiner Schrift "De analogia" nur geringe Auszge
durch Angelo Poliziano gerettet worden sind, die z.T. grosse
bereinstimmung mit Martianus Capella erkennen lassen (31).
Die einzige Entsprechung zwischen einem Paperinus-Text und
dem "Anon." liegt in zwei Chrien (Pesenti, S. 79/80; XVIII, 93f.)
ausserhalb der Martianus-Passagen.
Von einem sonst unbekannten Grammatiker Claudicanus ()
wird eine Antwort auf die Frage angefhrt, warum Donat (614,
4) der ersten Eigenschaft in seiner Definition des Nomen, dem
"Kasus", unter den Akzidentien den letzten Platz angewiesen
habe, und ebenso beim Verbum der "Zeit und Person" die letzten
Pltze. Er gibt sie mit einem Gleichnis aus der Architektur,
dass das Bauwerk sich von Fundament zum Dachstuhl erhebe.
Dabei gebraucht er das seltene Wort fundago (XII, 67), das
bereits einige Seiten vorher (XII, 14) in gleichem Sinn begegnet ;
das Wort steht auch im cod. Paris. 7491 f. 89'. Auch von Macrinus
(XV, 400) und Fabianus (XVIII, 213), die nach dem Tenor ihrer
Stze (antikisch-kriegerisch bzw. ber Pkelfleisch) Autoren
gewesen sein drften, fehlt sonst jede Spur.
Der lteste der christlichen Grammatiker, Asper (minor) (),
den schon Virgilius Maro genannt hat, wird vom "Anon." aus
drcklich zitiert (XXIII, 177) H.
Die Spuren des Virgilius Maro sind beim "Anon." schwcher
(30) B. BBCHOFF, Anhang zu TAEGER, S. 420-422.
(31) Herausgegeben von G. PESENTI, Ancdota Latina, in: Rauta di filloga
i itname daaita l (1917), S. 72-85.
(32) Zu dieser Form ist auch der Name des Dichters entstellt worden (I,
342).
(33) H. HAGEN, Ancdota Helvetica, S. 39-61 ; B. LFSTEDT, Zur Grammatik da
Asper minor, in: Latin Script and Leiten AX). 400-900, edd. J.J. O'MEARA and B.
NAUMANN (Leiden 1976), S. 132-140; V. LAW, Tie Insular Latin Grammarians,
S. 35-41.
(34) Bei einer zweiten Nennung des Namens ("Asperius", I, 419) muss
unentschieden bleiben, an welchen Asper gedacht wurde.
xvii
als bei anderen irischen Werken. Aus seinem Katalog der Artes
stammen die Formen gramma und poema (l, 68). Den "Epistolae"
ist ein Zitat (I, 499f.; XI, 225), den "Epitomae" die Erklrung
der verba (gerendi et) tipici, ferner das "indeklinable" pus (VII,
92) und vielleicht Bei (VI, 277) entnommen.
Auch mit der noch ungedruckten altertmlichen Grammatik,
die nach den Anfangsworten "Quae sunt quae" benannt wird,
bestehen bereinstimmungen (x). Charakteristisch sind hier ne
ben der eingehenden Errterung der grammatischen Eigen
schaften der erklrten Wrter das irische Interesse fr die "drei
Sprachen" und die der Literatur entnommenen Belege. Diese
Ars ist wegen der etwas vollstndigeren Auskunft zu den drei
blichen Einleitungsfragen (Am. 426, 3"; I, 406-411) und wegen
des auch von dem "Anon." verwendeten Contrasts von philosophus und philocomphus (Am. 426, 8"; XXIIII, 5) als von ihm
bentzt angesprochen worden (). Gemeinsam ist beiden auch
die von Gregor dem Grossen gegebene Erklrung von sacerdos
mit dem Hinweis auf heidnische Priester (VI, 39!.; Am. 426,
5") (). Entscheidend fr die Prioritt von Quae sunt quae ist
aber nur, dass in dem Schlussgleichnis von den Klippen, die das
Schiff der reinen Sprache gefhrden, der "Anon." den drei dort
aufgezhlten: den Freiheiten der Dichter, der Autoritt der
Heiligen Schrift und den Verstssen der Ungebildeten, eine
vierte hinzugefgt hat: nmlich die Zunahme der Lateinspre
chenden im Lauf der Zeit und die dabei entstehenden Neolo
gismen (XXVI, 20-22).
Christlicher Charakter
Das Werk beginnt mit einem Gebet, in dem in khnem
Vergleich die acht Seligpreisungen als Lehre von einst und die
Erklrung der acht Redeteile als Inhalt der neuen Aufgabe des
Grammatikers, des "Anon.", nebeneinander gestellt werden. Es
verrt in allen Teilen das Hineinwirken der christlichen Umwelt,
sei es in biblischen Zitaten oder Anspielungen (die sich ber
die ganze "scriptura sacra" erstrecken), in christlichen Assozia
tionen (z.B. amor Dei und amor proximi bei der Reihenfolge
der Formen des Verbs, XIII, 328f. ; durch die Erinnerung an die
christliche Institution der Diakonissen bei der grammatischen
(35) V. LAW, Tie Insular Latin Grammarians, S. 85-87. Hier nach der Handschrift
Amiens, Bibl. Mun., 426, saec. IX, fol. 3M1r zitiert.
(36) Das Wortspiel steht bei EUSEBIUS, Hatera eecleaastica 4, 16, 3 (Die
griechischen christlichen Schriftsteller 9, 1, S. 357) und ist von dem bersetzer
Rufinus nachgebildet worden.
(37) Vgl. auch III, 109-112; Am. 426, 5r (ber einen Einwand gegen die
proprieiaies von acciden) ; ferner das Origenes zugeschriebene Wort : Nobmus ucrba
! ru consideran (Am. 426, 5r; vgl. damit I, 331.372.; XX11, 8f.
xviii
EINLEITUNG
Errterung der sacerdotes beiderlei Geschlechts, VI, 42f.), in

christlichen Formeln (Deo opitulante I, 15 .. ; hodie Deo adsisto
II, 85), im Wortschatz (protoplaustus I, 315).
Die Bibelzitate sind im allgemeinen der Vulgata konform.
Nur die allzukurzen Chrien aus der Genesis (XVIII, 950., be
sonders 102f.) weichen so oft von der Vulgata ab, dass sie einem
altlateinischen Text entnommen sein knnen. Nicht selten sind
christliche Sprche neben die Belege der Quelle oder an deren
Stelle gesetzt worden; ein Beispiel fr letzteres: die philoso
phische Definition des Menschen ist durch die Frage nach der
Seele oder dem Engel ersetzt (I, 430-432). fters begegnet das
Wort gentiles, so wenn bei den "Gttern" (bezw. Engeln) die
Anteile an der gemeinsamen Sprache verschieden sind (III, 8691). Denn purgiert ist das berkommene nicht, auch nicht in
den Zitaten.
Von den Kirchenschriftstellern ist Hieronymus am hufigsten
zitiert, mit mehreren Prologen zu biblischen Bchern (Reg., Iob,
PS.) und den Kommentaren zu Eccl., Dan. und Tit. ; die beiden
letzten sind mit vollem Titel eingefhrt. Aus dem Iob-Prolog
(I, 384f.), der Chronik (I, 381-383) und dem Dan.-Kommentar
(I, 376-378) stammen jene Selbstzeugnisse des Hieronymus ber
sein Verhltnis zur Grammatik, die spter in eine kleine frh
mittelalterliche Bltenlese zum Lobe dieser Ars aufgenommen
wurden (38). Aus dem Brief 53 ber das Schriftstudium sind die
Schritte des dialektischen Verfahrens in die Einleitung her
bergenommen (I, 290). Auch der Prolog zu "De uiris illustribus",
die "Interpretationes nominum" und eine Lucas-Homilie des
Origenes sind bentzt.
Augustinus ist mit einer namentlichen, besonders langen Aus
fhrung ber Akzidentien aus dem "Liber LXXXIII quaestionum" vertreten (III, 134^.); ferner ist "De Genesi ad litteram"
bentzt. Auch er liefert ein Zeugnis zugunsten der Grammatik
(Tractatus in Ioh. 2, 14; I, 387f.). Unter seinem Namen wird der
irische Computus des Clm 14456 angefhrt, in dessen langem
Titel er als erster genannt wird (XVIII, 9-11).
Von Gregor dem Grossen stammt das scharfe Wort ber die
regulae Donati (der fr ihn die Grammatik bedeutet), das weder
beim "Anon." (I, 395f.) noch in der erwhnten Bltenlese fehlt.
In den "Libri Dialogorum" (3, n), die in der Zeit des "Ann."
schon verbreitet waren, konnte er den Namen des langobardischen Wterichs Gumarit gelesen haben, fr ihn ein maskulines
Gegenstck zu dem gewohnten git(h) der Grammatiker (VI,
358; X, 17). An der zweiten Stelle stehen die Wrter nequam,
nugas, Gumarit wegen ihrer Endbuchstaben in dieser Reihen-
Vgl. B. LFSTBDT, Enouu 88 (1990), 122ff.
xix
folge (*) (*). Gregor wird (VII, 37) der Plural paces zugeschrie
ben.
Aus der Einleitung des von Rufinus bersetzten HoheliedKommentars des Origenes ist die "enoptice" (lat. inspectiua) in
der verderbten Form epithoicen zum "Anon." gelangt (I, 326).
Als Ausspruch des Origenes wird wie in "Quae sunt quae"
angefhrt: Nolumus uerba consideran (!), sed res(41).
Neben diesen Vtern hat der "Anon." mit Gewinn die philo
sophischen Gesprche im 8. Buch der "Recognitiones" des Pseudo
Clemens Romanus ausgebeutet; diese lieferten ihm die kosmologischen Ideen der griechischen Philosophen, die er zur Illus
tration der Mechanichia geeignet fand (I, 250-261) sowie den
Stoff zu einem berraschenden Exkurs ber generatio (VI, 113127, ein Katalog naturwissenschaftlicher Legenden) im An
schluss an das Genus epicoenon, ausserdem einzelne Stze (III,
21ff., mit Namensnennung ; III, 50-56, XI, 280-282 ein Ausspruch
des Apostels Petrus - aus dem Roman).
Isidor, der in seiner historischen Wirkung einer der einfluss
reichsten Anwlte des Systems der VII Artes war, ist im Werk
des "Anon." eine ungewhnliche Rolle zugefallen. Denn dieser
hat fr seine Lehre von den Artes im engeren, fr die Einteilung
der Wissenschaften im weiteren Sinne das vorletzte Kapitel des
zweiten Buches der "Differentiae" als Richtschnur gewhlt (**)
und zum grossen Teil wrtlich ausgeschrieben.
In diesem System sind der Physica sieben Disziplinen zuge
teilt: ausser den vier "mathematischen Artes" die Astrologie,
Mechanik und Medizin. Der "Anon." hat sie alle mit Aussagen
ber ihren Inhalt vorstellbar zu machen versucht. Ausgurarum
notis, die die Geometrie braucht, ist freilich fuiurorum notis
geworden, ein durch Verlesung entstandener Fehler, der sich
bereits in der von ihm bentzten Isidor-berlieferung fand (**).
Auch Aldhelm war diese Einteilung der Physik als eine Beson
derheit der irischen Schule gelufig (**).
Im brigen sind von Isidor die "Etymologiae", die "Chronica"
(I, 46-54 und 61f.), die lngere Fassung von "De natura rerum"
(I, 211-214) und, mit Isidors Namen, "De officiis ecclesiasticis"
(I, 533-537 ber die Pflichten des Lektors) bentzt. In das Werk,
(39) Nach Tacgers Vermutung in einer listigen Klimax.
(40) Als frheste Handschriften der Dialogi zhlen die "Codices Latini
Antiquiores" auf: saec. V ex.: S 1808 (Luxeuil-Minuskel) ; saec. V/VIII:
XI 1626 Unziale (Spanien?, Italien?), XI 1595 (Englische Unziale), IX 1356
(Unziale aus einem insularen Zentrum auf dem Festland).
(41) VgL dazu S. xvn, Anm. 37.
(42) PL 83, Sp. 93-95.
(43) Noch nachzuweisen z.B. in St. Gallen 189, saec. VIII ex., p. 308 (torontm)
und 230, saec. VIII2, p. 76 (Juturarum).
(44) B. BISCHOFF, MJtUlaltoriifb, Studim 1, S. 278f.
xx
EINLEITUNG
das soviele oft bis zur Unverstndlichkeit korrumpierte Vers

beispiele enthlt, sind einige poetische Einlagen aus eigener
Wahl eingefgt. In die Kapitel "Astrologie" und "Astronomie"
sind je ein paar Verse aus den Epen des Iuvencus und Sedulius
aufgenommen, von letzterem auch ein satirisches Zitat in das
Vorwort.
Nach dem Zeugnis ber die Bekehrung des ehemaligen Rhe
tors Cyprian (I, 34of.) werden unter dem Namen des "Philoso
phen und Rhetors" Claudicanus (!) V. 1-4 des in seiner Echtheit
umstrittenen Carmen minus 32 (Birt, S. 330) als dessen ange
bliches Dankgebet bei seiner Taufe mitgeteilt; ihnen sind 2
mangelhafte Verse vorausgeschickt.
Zur Klrung einer lexikalischen Frage (uago usw.) dienen zwei
Zeilen aus dem "Hymnus apostolorum" des "Antiphonars von
Bangor" (XIII, 431); sie waren dem "Anon." wohl aus der
Liturgie vertraut (**).
Aber auch das Gedicht des Tiberianus ber den locus amoenus
(inc. Amnis ibat inter arua) muss ihm bekannt gewesen sein, da
er mit dessen Hapax legomenon labibundus das ludibundus
seines Donat-Textes (646, 4 App. ; XXI, 126) auswechselte (te).
Der "Anonymus"
Der "Anon." nennt sich minimus lectorum (XI, 2771.), und sein
reichhaltiges Lehrbuch der Grammatik kann es rechtfertigen,
an dieser einen Stelle in dem lateinischen lector den "fer ligind",
den irischen Klosterlehrer, zu sehen. Sonst werden in seinem
Text lectores und legentes ohne Unterschied gesetzt.
Das Buch ist dem blinden Cuimnanus (grammaticus fieri
uolenti) gewidmet; dass er "Grammatiker werden wollte", ist
vielleicht so zu verstehen, dass er dem "Anon." den Auftrag
dazu gab und dass dieser ihn im Gedanken an die vielen
Nutzniesser (XXVI, 37f.), an "wohlwollende Freunde" (X, 320)
und an die "Brder" (XXVI, 41) ausfhrte.
Von seiner Zielsetzung spricht er in einigen sorgfltiger sti
lisierten kurzen Zwischenstcken (1, 15-19 ; X, 319-322 ; XI, 277282; XVIII, 260-265; XVIIII, 346-350; XXI, 152-155; XXII, 5254). Der Darbietung seines Lehrstoffes versucht er eine beson
dere Intensitt zu verleihen: ungezhlte Male wird dem Leser
gesagt, dass das gerade Behandelte zu wissen vorteilhaft und
ntig ist, dass einer Frage nachgegangen und sie gelst werden
muss. Der Nutzen fr den Leser und die Mhe des Lehrers
(45) D. SCHALLER-E. KNSGEN, Initia carminum Latinonm saeado undecimo

Mtiqnioru (Gttingen 1977) Nr. 2209; vgl. Aldhelm ed. Ehwald, S. 495, Note
h.
(46) SCHALLER-KNSGEN Nr. 727.
xxi
stehen in einem engen Verhltnis (VI, 228f.); nosse ist ein

Lieblingswort des "Anon."(4}).
Im zweiten Teil der Einleitung (I, 348-367) hatte er Texte zur
Empfehlung der Grammatik zusammengetragen, sonderlich un
ter Hervorhebung ihrer ueritas (48), durch die sie zur Verbesse
rung der Sprache berufen sei. Ebenso hat er zweimal (I, 331;
372f.) das angebliche Wort des Origenes Nolumus uerba consi
deran (!), sed res eingeflochten, der damit die Wahrheit hher
gestellt habe als die Rede. Beide Stichworte, ueritas (XXIIII, 2
und 12; XXVI, 5) und res (XXIIII, 2 und 8) werden von dem
Verfasser auf den letzten Seiten wiederaufgenommen, wenn er
den Missbrauch der Rede zu hohler Weitschweifigkeit und zu
trgerischer berredung verurteilt und mit vernichtenden
Psalmworten schliesst. Auch die stillula expossitiunculae (I, 7)
kehrt als stillula in Donati artes decidua (XXVI, 42f.) wieder (*).
Dieser Grammatiker ist eines breiteren Erfolges dessen, was
er geleistet hat, sicher (XXVI, 37f.); in seinem Schlusswort
erhebt er den Anspruch, allen, die sein Werk mit Fleiss studiert
und es begriffen haben, die Mhe weiterer Interpretation Donats
erspart zu haben (XXVI, 43-46). Damit, dass er mehrfach gegen
Neider geeifert hat (so I, gi., und besonders volltnend XVIII,
263-265), ist er ein Nachahmer des Hieronymus.
Die einzige Mglichkeit, ber Zeit und Ort der Ttigkeit des
"Anon." zu einer Aussage zu gelangen, kann in der Entschls
selung des Namens jenes Cuimnan bestehen, dem er das Werk
in liebevoller Verehrung gewidmet hat. Wenn die Deutung
zutrifft, dass der Auftrag von ihm kam, ist er vermutlich sein
geistlicher Vorgesetzter gewesen. Die Blindheit kann vom Alter
verursacht sein.
Die Geschichte Irlands vom 6. bis 8. Jahrhundert kennt
mehrere berhmte Trger der Namen Cummeanus, Cummian,
Cuimine u.a., aber nur die Lebenszeit eines einzigen von ihnen
knnte mit der bisher angenommenen zeitlichen Stellung des
"Anon." in bereinstimmung gebracht werden. Dies ist der
"Bischof" Cumianus von Bobbio (*).
(47) Der irische Unterricht schloss jedoch eine witzige berraschung nicht
aus ; der "nn." beweist, dass ein Verbum commune nicht nur 4 (nach Donat
645, 2), sondern 144 Partizipien haben kann (XXI, 35-47). Daran knnen
"scolarii" Gefallen haben.
(48) In I, 363ff. sogar unter Nachhilfe mit einer Interpolation.
(49) Damit ist wohl der Vorschlag von V. Law, den (in der Handschrift saec.
VIII1 nahtlos folgenden) Epilog mit der Widmung an Cuimnan als aufgepfropft
zu betrachten, erledigt (bei D. O'CnO1NlN, A seventh-century Irisb Computas from
the Circle of Cummian, Proceedings of the Royal Irish Academy, Sect. C, 82, C,
11, 1982, S. 424, Anm. 53).
(50) Die mir nachgesagte, von mir durchaus bestrittene Identifizierung Cuimnans mit Cummian, dem Verfasser des Paschalbriefes von 632/3 ist vielleicht
xxii
EINLEITUNG
Die Inschrift der in Bobbio noch vorhandenen Grabplatte (5I),
die Knig Liudprand (712-744) ihm setzen liess, erwhnt seine
vornehme Abkunft aus irischem Geschlecht und, dass er erst
im Alter nach Bobbio kam. Dort lebte er, ein milder Hirte der
Brder, 17 Jahre und starb im Alter von 94 Jahren und 4
Monaten. An einem 17. August wurde er beigesetzt. "Iohannes
magister", der sich am Ende nennt, war vielleicht der Steinmetz.
N. Gray schlgt eine Datierung in die Sptzeit Liudprands, "ca.
740-744" vor. Der Titel episcopus kann hier mehr bedeuten als
die Funktionen des irischen Klosterbischofs. Ob dieser Cumianus der Empfnger der Widmung war, bleibt eine offene
Frage.
Umsomehr muss versucht werden zu klren, ob im Werk des
"Anon." Anzeichen zu finden sind, die auf eine Entstehung in
Bobbio gedeutet werden knnen. Ich sehe sie in der Bentzung
von Texten, deren berlieferung auf Bobbio begrenzt ist und
unseres Wissens keine Fortsetzung gefunden hat. Es sind der
Traktat "De uerbo ad Seuerum" (e) und die "Appendix Probi" (M).
Beide sind nur in Neapel, Ms. lat. 1 (Vindob. 17) erhalten (M)
Angesichts dieser Bindung an das Columban-Kloster sind aus
den Literatur-Kenntnissen des "Anon." keine Rckschlsse auf
den Bcherbesitz in Irland mglich, den wir wahrscheinlich zu
unterschtzen geneigt sind.
Bei der Errterung von Donats Definition des Nomen (614,
2f.) erinnert sich der Ire an die vielen Inseln im Ozean, die
keinen Namen haben und nur von Vgeln, wilden Tieren und
etwas Kleinvieh bewohnt werden (III, 60-62). Andere Reminis
zenzen aus persnlichem Erleben haben vielleicht in der Er
whnung der verschiedenen urbes der Lateiner, in denen
verschieden gesprochen wird, einen Niederschlag gefunden
(XXVI, 29). Es knnte sogar sein, dass in dem Satz: grammatici
est non nescire regulas exterorum (1. exterarum?) sectas uocum
durch eine Verwechslung Cuimnans mit Cummeanus, dem "nouellus auctor in

Marcum nomine Comiano" zustandegekommen. Der Irrtum findet sich bei D.
O'Crinn in der in der vorigen Anm. zitierten Untersuchung, S. 424. ber
den Markus-Kommentar vgl. B. BISCHOFF, Mittelalterliche Stadien 1, S. 212, 25 7f. ;
M. WALSH-D. O'CROiNfN (edd.), Cummian's Letter "De communia paubaii" and tbe
"De ratioiu aanputandf (Toronto 1988), S. 217-221.
(51) MGH, Poetae 4, S. 723; SCHALLER-KNSGEN, Nr 6685; N. GRAY, The
Paleography of the 'Latn Inscriptions m Un eighth, ninth and tenth centuries n Italy (Papers
of the British School at Rome 16, N.S. 3, 1948), S. 70.
(52) S. oben S. xv.
(53) S. oben S. xv.
(54) Eine Schriftprobe der oberitalienischen (Bobbieser) Halbkursive saec.
VII/VIII: CLA III 388, linkes Bild (= PASSALACQUA, S. 53, 22-54, 3).
xxm
emendareque Latinae loguelas linguae (XXVI, 3of.) neben der

gewohnten Verantwortung fr die Richtigkeit des Lateins etwas
Verstndnis fr "auswrtige Rede", fr die Existenz anderer
Sprachen gemeint ist.
B. Bischoff
ZUR SPRACHE
Eine genauere Untersuchung der Sprache des Anonymus ad
Cuimnanum empfiehlt sich schon wegen des Alters des Textes;
die einzige Handschrift (Anfang des 8. Jhs.) scheint auch eine
sehr sorgfltige und zuverlssige Kopie zu sein.
Seitdem ich meine bersicht der sprachlichen Charakteristika
hibernolateinischer Texte in Der hibernolateinische Grammatiker
Malsachanus (Uppsala 1965) 81ff. publizierte, hat man sich
mehrfach mit diesen Problemen beschftigt. Erwhnt seien hier
nur (ausser meinem eigenen Beitrag Some linguistic Remarks
on Hiberno-Latin, in Studia Hibernica 19 [1979] 161ff.): J.M.
PICARD, The Schaffhausen Adomnn - A unique Witness to
Hiberno-Latin, in Peritia 1 (1982), 216ff.; DERS., Une prfigura
tion du latin Carolingien - La syntaxe de la Vita Columbae
d'Adomnn, in Romano-Barbarica 6 (1981-82), 235ff. ; P.A.
BREATNACH, The Pronunciation of Latin in Medieval Ireland,
in der Festschrift fr B. Bischoff 'Scire Litteras' (Mnchen 1988)
5gff. Das Folgende stellt einen weiteren Beitrag zu diesem
Forschungsgebiet dar.
Orthographie
Die meisten von mir in den oben angefhrten Arbeiten als
hibernolateinisch bezeichneten Charakteristika finden sich beim
Anonymus: s fr ss und umgekehrt, z.B. confesus I, 343; expresum I, 505 ; occassum I, 238 ; possitus l, 185.379 usw- ; ~ * *ur >
e fr , u fr , o fr u : motare I, 243.339 usw. ; commonis I, 450 ;
IIII, 46 usw.; putius IIII, 206; X, 148; XIII, 166 u.a.; prodentia
XXIIII, 7; circumlocotio I, 486; monus XIIII, 89 und XXIII,
120 ; prodentissime V, 5 ; furtunatus IIII, 270 ; currupta XV, 66 ;
apustrophus XVIIII, 133; discreminari IIII, 359; IX, 152; siries
IIII, 52; XV, 109; sedele VI, 232; confledu XV, 91('); - i fr ':
propris IIII, 71 ; initis IIII, 26 ; genelogis IIII, 50 ; ali XI, 32 u.a.
- uu fr u: prodiguus IIII, 211. - a fr e, o und umgekehrt:
Alaxander X, 38; appallationem XIII, 343; appatitum I, 311;
necassaria XIII, 267; ombobus IIII, 338; bitolassis (fr bithalassus) XIII, 288; dielectica I, 285 (zweimal); molorum (fr malorum) IIII, 121 ; Solomone I, 77; in smtlichen Fllen kann
Assimilation vorliegen, und es ist schwer, zwischen authentischer
Lesart und Kopistenfehler zu unterscheiden; whrend in den
obigen Fllen die handschriftliche Lesart beibehalten wurde,
habe ich in den folgenden (wo andere Vokale als a assimiliert
(1) Dieses Verzeichnis verschiedener Wrter zeigt, dass es verfehlt ist, mit
M. HERREN, in Die Iren und Europa im frheren Mittelalter (Stuttgart 1982) 430 von
"einer winzigen Handvoll von individuellen Wrtern" zu sprechen.
ZUR SPRACHE
xxv
oder dissimiliert wurden) normalisiert: domonstrant IIII, 398;

interrogando IIII, 123; nomo (fr nemo) XXVI, 3; nopos (fr
nepos) IIII, 210; normalisiert habe ich auch einmal berliefertes
commatabit (fr das gewhnliche commotabit) XIII, 243; bei
petulentia (fr petulantia) I, 481 kann Suffixwechsel vorliegen,
und die Schreibung portior statt partior XVIIII, 299 wird durch
das Substantiv portio beeinflusst sein; die Verwechslung der
Prfixe ab- und ob- findet sich, wie in meinem Malsachanus 99
Anm. 1 bemerkt, sowohl in hibernolateinischen als auch in
anderen Texten; vgl. beim Anonymus: aboriri XV, 50.89; XXI,
57; XXIII, 40; obsolutus V, 18.81.100. -/fr und umgekehrt:
multiuarie I, 64; triuarie I, 65; figent (fr uigent) I, 39; uaxo
(fr faxo) XV, 292. - Hinzufgung und Auslassung von i, e vor
Vokal : fereor (fr feror) XV, 265 ; bipertuntur III, 40 (an diesen
Stellen mag allerd1ngs auch Konjugationswechsel vorliegen).
Whrend die obigen Schreibungen in hibernolateinischen Tex
ten besonders hufig vorkommen, aber nicht auf sie beschrnkt
sind, ist die Verwendung von Gleitvokalen und die Schreibung
ea fr e nur im irischen Latein anzutreffen. Fr die letztere
Schreibung bietet unser Text einen Beleg: discreationi X, 68 (s.
Malsachanus 87 Anm. 1). - Vielleicht haben wir es bei der
Schreibung priomo (fr primo) II, 57 mit einem Gleitvokal zu
tun; vgl. das von Breatnach a.O. 66 notierte iumputari (fr
imputari). Bei possiotionis IX, 95 kann Assimilation der Silben
vorliegen.
uorsus (fr uersus, uorsicanorius fr uersicanorius u.a.) I,
13.216.333.343.503; XV, 288. Diese Orthographie ist dem unter
den Iren besonders beliebten Virgilius Maro grammaticus ent
nommen; er schreibt: S. 296, 76ff. (Polara) uersus ... in nomine
non recipitur principali, sed in participio; ibi autem uorsum
scribunt, quia uors ipsa pagina dicitur, Lucano dicente : uorsibus
egebunt mulls. Dieselbe Schreibung findet sich auch in anderen
hibernolateinischen Grammatiken, vgl. VERF., Irland und die
Christenheit (Stuttgart 1987) 274.
Die Schreibung problesma statt problema ist als insular zu
bezeichnen, s. meinen Malsachanus 55; 76; 107 Anm. 2; Studia
Hibernica 19, 164; Mittellateinisches Jahrbuch 18 (1983), 272f.
Sie tritt beim Anonymus VI, 174 und XIII, 88 auf.
Im Arclos 7 (1972), 54 und ALMA 42 (1982), 81 belege ich
die Form Gradir fr erwartetes Gaddir aus verschiedenen, be
sonders insularen Grammatiken. Sie findet sich auch in der im
cod. Berol. Diez. B 66 enthaltenen Grammatik p. n, bei Smaragdus (CCCM 68) S. 53, 265 (wo ich das Wort htte gross
drucken sollen) und bei unserem Anonymus VI, 297.
In meinem Malsachanus 58 habe ich die einmal fr diesen
Grammatiker bezeugte Form cospi statt coepi mit Hinweis auf
den Anonymus verteidigt; in der Tat begegnet cospi mehrmals
beim Anonymus: I, 447; XVIII, 242 und XXI, 119. Diese Form
xxvi
EINLEITUNG
begegnet auch in der im cod. Paris. 7491 enthaltenen Grammatik

f. 106r (aber f. I05r steht coepi zweimal).
Sicher beizubehalten ist die Schreibung genelogis (statt genealogs) IIII, 50 und VI, 55. Weitere Belege, und zwar aus
hibernolateinischen Texten, fr diese Form ohne a verzeichne
ich in meiner Behandlung der Sprache von Sedulius Scottus'
Matthuskommentar (Beuron 1991) S. 650.
Von anderen Schreibungen, die ein gewisses Interesse bean
spruchen knnen, obgleich sie nicht in erster Linie hibernolateinisch oder insular sind, erwhne ich:
Cheme (fr hieme) III, 98 ; s. meinen Malsachanus 96 Anm. 1.
Sinocope (statt syncope) XVIIII, 75.99.154. Diese Schreibung
ist natrlich durch apocope veranlasst; Im Sammelband Irland
und die Christenheit 275 verzeichne ich einen anderen Beleg,
und zwar aus gramm. suppl. (ed. Hagen) 280, n cod. A.
In meinem Malsachanus 29 und 90 habe ich mehrere Belege
fr finialis (statt finalis) gegeben. Diese Schreibung findet sich
in unserem Texte V, 36; X, 36; XIII, 447; XV, 57; XVIIII,
32.II5Toregma (statt toreuma) habe ich im Arctos 7, 52f. aus ver
schiedenen Grammatiken belegt. Diese Form tritt beim Ano
nymus VI, 231 auf.
IIII, 237 wird temptica uel caetica statt des von Donatus 616,
5 gebotenen ctetica geschrieben. Die Schreibungen cet(h)ica und
tetica treten in grammatischen Handschriften mehrfach auf, s.
Holtz' Apparat z. St. und Verf., Arctos 7, 49f. Aber temptica
scheint nur in unserem Texte vorzukommen. Ich mchte diese
Schreibung mit der Orthographie anthleta fr athleta zusam
menstellen, die im Hibernolatein hufig ist (Malsachanus 104);
in beiden Fllen wird in einem griechischen Lehnwort ein Nasal
vor einem t hinzugefgt (2).
VII, IDO begegnet pruralia (fr pluralia), VI, 278 pruralitatem;
vgl. auch den Apparat zu VII, 18: plurarem im cod. Andecau.
493 f. 129r. Die letztgenannte Schreibung begegnet anderswo, s.
VERF., Glotta 54 (1976), 151, Latomus 40 (1981), 124 sowie in
den Grammatikerausgaben CCCM 40 S. XXIVf. und CCCM
(2) In denselben Zusammenhang gehrt m. E. die Schreibung Ancbillan (fr

Acbiliem) im neugefundenen hibernolateinischen Fragment der Continuatio von
Rufinus-Eusebius, Historia (eclesistica, s. A. BREEN, Scriptorium 41 (1987), 190:
dort, ebenso wie in antbleta, ist ein vor der Aspirata in einem griechischen
Lehnwort hinzugefugt. (Breens Erklrung a.O. : "The intrusion of is clearly
deliberate and must be accounted for on the basis of the supposition that the
scribe was endeavouring to avoid the reduction of the voiceless fricative cb to
h" ist unwahrscheinlich. berhaupt lsst seine Behandlung der Orthographie
der Fragmente zu wnschen brig.) Vgl. auch ellimpsis (fur ellipsis) in unserem
Texte III, 2 und dazu ThLL 5:2, 397, 9 sowie W. SCHULZE, Orthographien
(Programm Marburg 1894) Illff. ber metoJempsis, prolempsis u.dgl.
ZUR SPRACHE
xxvii
68 S. LXVIII. - Andere Belege fr Assimilation oder Dissimi

lation von r und / in unserem Texte sind: altificalia (fr artificalia) XV, 11 ; ludera (fr rudera) VI, 264; korrigiert habe ich
negrexi (fr neglexi) XVIII, 222 und Etruscrum (fr Etruscum)
VI, 276.
Die Schreibung bibertitus, -tur (fr bipertitus, -tur) ist in
unserem Texte hufig : IIII, 3.9 ; VI, 306 usw. Im ThLL wird sie
nicht erwhnt, und im Mlat. Wb. (3) wird nur ein Beleg verzeich
net. Sie ist wohl durch Assimilation zu erklren; vgl. Puplius
IIII, 14 und 59; blebis (fr plebis) VIII, 40; heberbatonicos (statt
hyperbatonicos) XI, 9; sagagiter I, 390.
Das griechische Prfix eu- wird tu- oder io- geschrieben:
Iuticius (fr Eutyches) IIII, 108; iunuchus VI, 130.133; Ioterpe
VI, 253Zu correptio statt correctio XXI, 75 vgl. ThLL 4, 1027, 29.
Mehrmals werden Suffixbildungen auf -ismus oder -ysmus mit
-issus geschrieben: cataclissi I, 52; babtissus I, 59; solicissi III,
115 ; usw. Dass diese Suffixe auch sonst vermischt wurden, zeigt
frz. abme < *abismus, statt abyssus.
Die Schreibung octenus statt octonus II, 32 ist natrlich durch
septenus veranlasst. Weitere Belege im ThLL 9 : 2, 437, 16ff. und
bei VERF., ALMA 40 (1977), 164 und 168; 42 (1982), 199 Anm.
7 und Latomus 40 (1981), 123.
Sehr hufig ist die Endung -ius statt iuus, z.B. infinitium XV,
78; passium XV, 176; usw. Sie hat in anderen Texten Parallelen
und erklrt sich durch den Wegfall von v vor u im Vulgrlatein
(V. VNNEN, Introduction au latin vulgaire, Paris 1981, S. 51).
Merkwrdig ist aber, dass sich die Endung -ius verbreitet hat
und auch da auftritt, wo sie nicht hingehrt : foeminium (fr
femininum) XV, 51; vgl. auch - mit auffallender Suffixvertau
schung - pantonimio (fr pantomimo) XVIIII, 301.
Superfacie XV, 182 ist ein Beispiel fr eine richtige Rekomposition, adsaecula (statt assecla) X, 22 fr eine falsche.
An den folgenden Stellen liegt mechanische Angleichung der
Endungen vor, eine in verschiedenen Texten zu beobachtende
Erscheinung (VERF., Arctos 8 [1974], 84 und Glotta 54 [1976],
123) : inmotatu u in o IIII, 390f. ; solutiones rationae plenae XVIII,
47; Sanae hae IIII praepossitiones ... XXIII, 92.
Morphologie
Es gibt in unserer Grammatik ein paar Flle mit -Stmmen
statt Konsonantenstmmen: bouis VI, 81; sanguinis VI, 340.
Belege aus anderen Grammatiken verzeichne ich im Arctos 7,
59f. Zum Sprachgebrauch im allgemeinen vgl. ausser der dort
(3) Mittellateinisches Wrterbuch, Mnchen 1967ff.
xxviii
EINLEITUNG
angefhrten Literatur auch A. ERNOUT, Aspects du vocabulaire

latin (Paris 1954) 110ff. Hierher gehrt auch der Nominativ
Iouis (fr Iuppiter) III, 87; s. VERF., Arctos n (1977), 72 und
Maia 34 (1982), 154. - Wir haben wohl umgekehrt einen Kon
sonantenstamm statt eines i'-Stammes in ras (fr ratis 'das
Floss') XXVI, 24.
I, 174 steht eine Form caelis, die Gen. Sing, von chelys sein
drfte. Im ThLL 3, 1005, 7off. wird kein Genitiv dieses Wortes
notiert.
Mask, pars steht XX, 39 ; einen weiteren Beleg verzeichne ich
in meiner Smaragdus-Edition CCCM 68 S. LXX. - Neutr. lar
findet sich VI, 286; vgl. ber fem, lar VERF., ranos, go (1992).
Zu duobus fr duabus VIII, 12 s. meine Smaragdus-Edition S.
LXXI. - Zu alteme statt alteri XII, 82 vgl. Studii Clasice 23
(1985), 75ber unusquis statt unusquisque I, 433 s. J.B. HOFMANN &
A. SZANTYR, Lateinische Syntax (Mnchen 1965) 202.
Zur Verwendung von met statt ego XI, 271 vgL VERF., Vetenskapssocieteten i Lund, rsbok 1985 S. 31 und M. PLEZIA, ALMA
44-45 (1985), 179ff. ber selbstndiges met im Sinne von 'ipse'.
- Die archaische Form tis statt tui (tua) steht XV, 231f. facile
ex tis dicturus es persona ; vgl. XI, 273^
Die Perfektform tetini statt tenui IIII, 294 (zweimal) und
XVIII, 204 stammt aus Diom. gramm. 1, 366, 23 und 372, 18.
In seiner Behandlung der Perfektformen der 2. Konjug. XVIII,
I3off. erwhnt der Anonymus allerdings diese reduplizierte
Form nicht. - Von unregelmssigen Perfektformen erwhne ich
noch corrumperunt XI, 186 (weitere Belege fr (-)rumpi statt
(-)rupi bei F.G. BANTA, Abweichende spt- und vulgrlateinische
Perfektbildungen [Diss. Bern 1952] 118) und inuenierunt XI, 7
(s. ThLL 7:2, 134, 32ff.).
Als Partizip von frui wird XVIII, 207 neben fruitus auch fretus verzeichnet. Zur Form fretus vgl. meinen Malsachanus 57 ;
73 Anm. 3; ausser an den dort verzeichneten Stellen begeg
net sie auch im cod. Paris. 7491 f. 106r. - Das Partizip scanfum
fr erwartetes sanctum neben sancitum steht XVIII, 211 und
hat auch bei Malsachanus eine Parallele, s. S. 58.
Zufiet fr i XVIIII, 199 s. VERF., Maia 35 (1983), 234
Zu den Schreibungen bipertuntur und fereor s. oben S. xxv.
Andere mehr oder weniger unsichere Belege fr Konjugations
wechsel sind: adnectans XXII, 2.5 (*) ; flectanda VI, 254; requirandum XII, 3 ; uariendo XIII, 318. Bei adnectare und flectare
kann Einfluss der Frequentativa auf -to nach der 1. Konjug.
vorliegen; adnectare kommt auch in anderen insularen Gram
matiken vor: Tatuine (ed. de Marco, CC 133) S. 4, 34 und 84, 1;
(4) Die erste Stelle ist ein Lemma.
ZUR SPRACHE
xxix
Asper minor (gramm. suppl.) 57, 15 cod. A; Ars 'Quae sunt quae'
im cod. Ambian. 426 f. 8", Clemens 97, 7 cod. M; Virg. gramm.
120, 1n (Polara); vgl. Taeger. ber uariendo vgl. das in meinem
Malsachanus 116 zum Konjugationswechsel der Verba der 1.
Konjug. auf - Bemerkte.
Mehrmals begegnet der passive Infinitiv faceri statten: X,
125; XIII, 245; XXI, 27. Im ThLL 6: 1, 83, 10 wird nur ein
inschriftlicher Beleg fr faci notiert.
Zweimal begegnet deponentiales excipi statt excipere: X, 184
und 220. Vgl. ferner accedi statt accedere XI, 229 ; finiri statt
finire X, 271. Gleichartige Belege in meinem Malsachanus 113.
XV, 1366., lesen wir : Sed scire prodest, quod possum in autenticis historiis sub passiua declinatione possitum repperitur, ut
possumtor possumpteris potestur. Quid deficilius quam, ut legimus, quitur pro quit et quitus sum pro quiui, quae per sinoniman
dici non est dubium? Die Stelle stammt aus Diom. gramm. 1,
385, 15ff., aber die Formen possumtor und possumpteris hat der
Anonymus auf eigene Faust hinzugefgt. Die Form potestur
verwendet er selbst VI, 191 und XII, 89; sie findet sich auch
im Paris. 7491 f. 104r. Die passivischen Formen von quire haben
dem Anonymus ganz besonders gefallen: conparari quitur IIII,
375 ; adquir queuntur VII, 12 ; mensurari queuntur VII, gof. ; dici
quitur XV, 178; inueniri queuntur XIII, 374; aber auch mit
aktivischen Infinitiven: queuntur exhibere VI, 244; scire quiti
essemus IX, 8 ; deprehendere quibimur XII, 79 ; hnlich XI, 218 ;
XV, 397; XXIII, 58. Vgl. noch das Part. Prs, queentia XIIII,
22 sowie quiris fr quiueris X, 286. Im Paris. 7491 f. 103r und
103 stehen vollstndige Paradigmata der passivischen Formen
von quire.
I, 323 wird totum als ein Adverb im Sinne von Vllig' ge
braucht. Zur Verwendung der Adjektiva im Neutr. Sing, als
Adverbien vgl. VERF., IF 72 (1967), lo1ff. und 81 (1976), 369
Anm. 5; Acta Classica 23 (1980), 103; Arctos 15 (1981), 70;
Cuadernos de filologa clsica 10 (1976), 278.
VI, 6f. quidam enim {plus), quidam minus generum esse putant
numerum. Plus, ut ... Diese Stelle ist wohl aber eher syntaktisch
als morphologisch zu erklren, und zwar durch eine Kontami
nation der Konstruktionen plus ... minus generum esse und
maiorem ... minorem generum esse numerum.
Syntax
Wir haben ein paar Belege fr den Nominativus absolutus:
Sed haec sententia quibusdam non satisfaciens, dixere ... I, 442f. ;
Haec breui cursu de nominibus et ordine octo partium dicta,
latius singula in suis exponemus locis II, 108f. (hier kann ja
allerdings auch ein Accusativus absolutus vorliegen).
X, 77ff. nam illi ablatiuum ab hac domu ... declinabant, quam
xxx
EINLEITUNG
declinationem sequax obtinet ratio, ut datiuus et ablatiuus in bus

terminentur. Die Quelle (Consentius, gramm. 5, 354, 16) bietet:
... quam declinationem secuta est ratio. Zur Konstruktion von
sequax mit Akk.-Objekt (ebenso wie sequens oder secutus) vgl.
E. LFSTEDT, Syntactica 1 (1942), 255f. ber gnarus, praescius,
querulus etc. mit dem Akk.
Gleichartig ist XVIIII, 187f. praepossitiones accipiuntur ante
ea conuenae cassibus, ut ad amandum. Das Wort conuena wird
hier mit dem Dat. konstruiert, und zwar nach conuenire mit
dem Dat.
XVIIII, 304 wird - im Anschluss an Prob. app. (gramm. 4,
J97. 6) - behauptet, dass indulgere mit dem Abl. konstruiert
wird. Im ThLL 7:1, 1251, 74 und 1252, 15.19 werden einige
Grammatikerbelege fr diese Konstruktion gegeben, aber die
Probusstelle fehlt.
Oft wird ein Relativpronomen statt eines Demonstrativums
gebraucht, z.B. XV, 228f. Patientis prius ideo Donatus dicit:
quam enim ostendit utrubique formam; XV, 287ff. At quorum
imperatiuum per metaplasmum apocophen uorsicanorii protulerunt; XV, 411f. quod quamuis alii actiuum esse putant. Vgl.
VERF., Orpheus n (1990), 336.
XX, 23 lectorem debet nosse; hnlich XVIIII, 27. Zum unper
snlichen debet s. HOFMANN & SZANTYR a.O. 416. Ebda. 417 wird
ber unpersnliches potest gehandelt; vgl. VI, 185 Aliud enim
potest dicere.
VI, s6f. 'genera' ... naturaliter generantibus dicuntur; das muss
bedeuten: 'genera wird von Gebrenden (od. mit bezug auf
Gebrende) gesagt'; ebenso XII, 108f. quis enim dicere ualet
'ditor' nisi ditante et 'dito' nisi ditato?, statt ... de ditante und ...
de ditato. Dieselbe Konstruktion begegnet mehrmals im hibernolateinischen Donatkommentar, der unter dem Namen 'Ars
Ambrosiana' geht, s. meine Ausgabe im CC 133 S. IXf. XVIIII, 240 wird die Prposition ab ausgelassen: Infinitiua
passiua actiuis fiunt.
In meiner Edition der Ars Ambrosiana S. XIII gebe ich einen
Beleg fr die Auslassung des Wortes partes, eine in einem
Kommentar zu den ocio partes orationis ganz natrliche Ellipse.
Aus unserem Texte notiere ich: II, 72 Nonne ita omnes (sc.
partes) aere uerberato fiunt?.
Schon im klassischen Latein werden bekanntlich bisweilen
Adverbien statt Adjektive mit dem Verb esse gebraucht ; Typus :
ita est, bene est. In unserer Grammatik finden sich einige auf
fallende Belege: quod raro est XIII, 362 und besonders oft mit
inmerito : non inmerito est dict XV, 27of. ; Requin non est inmerito
XV, 391 ; ferner : oriri quaestio non est inmerito XI, 98 (also mit
einem Nom. + Inf. statt des AcI, vgl. unten; hnlich XV, 37),
und sogar hic aboriri quaestio non causa inmerito est XXIII, 39f.
Besonders in hibernolateinischen Texten werden die Prpo
ZUR SPRACHE
xxxi
sitionen cum und apud (und auch ab) hufig verwechselt, s.

meinen Malsachanus 117'ff. Der Anonymus bietet: IIII, I2f.
Propriorum secundum Latinos IIII species sunt, nam cum Grecis
II; IIII, Soff. Quam diuisionem et subdiuisionem cum Grecis
habent? Prima diuisio appellatiuorum cum Grecis...; hnlich I,
49.440; IIII, 83.175; VI, 41.52f.; XIII, 153f.; XVIIII, 169; XX,
94.
IX, lo1f. ... uirus et fas et nefas; et haec nisi nominatium
accusatium uocatium tantum hhere et genus possunt neutrale.
Hier steht nisi fr non nisi 'nur'; vgl. HOFMANN & SZANTYR
a.O. 668; auch VERF., ALMA 40, 170; Glotta 54, 144; Italia
medioevale e umanistica 16 (1973), 312. - Ebda, besprechen
HOFMANN & SZANTYR die Verwendung von nisi fr sed; vgl. in
unserem Texte : XXIII, 33f. aut numquam componuntur (sc. apud,
penes), aut numquam uerbo, nisi nominis cassui iunguntur.
X, 184ff. wird statim als eine Konjunktion verwendet : Primus
modus est, ut, statim in numero plurali crescere inciperint,
aequale incrementum per omnes casus seruant. Vgl. HOFMANN &
SZANTYR a.O. 637.
Pleonastisches -que (HOFMANN & SZANTYR a.O. 524) begegnet
XXVI, 24.36.
VIII, 59f. vermutet der Anonymus, Donatus habe aut im
Sinne von et verwendet ; zu diesem Sprachgebrauch s. HOFMANN
& SZANTYR a.O. 500.
II, 63.94 und XXV, 16 steht uti dicas fr erwartetes ut si
dicas. Zu uti (ut) fr ut si vgl. HOFMANN & SZANTYR a.O. 675.
Bei HOFMANN & SZANTYR a.O. 591 wird korrespondierendes
tam - tam fr tam - quam nur einmal, und zwar aus einer
Inschrift belegt. Vgl. beim Anonymus: tam ex sua parte, tam
illius, a quo possessiua dicuntur XI, 168f. Es wre ein Leichtes,
quam statt des zweiten tam zu schreiben, aber gegen eine
Emendation spricht wohl die folgende Stelle: ... diriuatiua tam
a uerbis ut horreo horresco, tam a nominibus appellatiuis ut
egresco ..., tam a propris ut Antonius Antonesco, quam et a semet
ut consuesco XIII, 365ff.
XII, 38 steht ne im Sinne von ne ... quidem 'nicht einmal'.
Vgl. HOFMANN & SZANTYR a.O. 447.
Oben haben wir gesehen, wie der Anonymus die Paradigmata
von posse und quire beliebig erweitert, und unten (im Abschnitt
ber den Wortschatz) stellen wir fest, dass er die Suffixablei
tungen durch Analogie vermehrt. Ein syntaktisches Beispiel fr
sein analogisches Spiel ist XVIII, 105 reliqua plura nunc dictu
'und weitere, mehr als jetzt gesagt werden kann' ; hier wird der
Gebrauch des Supinums nach dem Typus mirabile dictu u.dgl.
erweitert.
Einmal finden wir die AcI-Konstruktion statt des Konjunk
tivs in einer indirekten Frage: interrogati, Latinitatem quibus
quoique modis constare, respondere sciunt ... I, 23f.; HOFMANN &
xxxii
EINLEITUNG
SZANTYR a.O. 539 geben Belege fr den Infinitiv in indirekten

Fragen, aber nicht fr den AcI. - Im Gnomon 61 (1989), 298f.
erwhne ich kurz den umgekehrten Gebrauch des Konjunktivs
statt des AcI in indirekter Rede; XXIII, g. fngt unser Ano
nymus richtig mit einem Infinitiv an, geht aber sodann in einen
Konjunktiv ber: Respondendum est, guando coniungitur uel
subponitur, non esse suae potestatis, sed in aliam transisset
pattem orationis. - Dass der Anonymus nicht recht wusste, wie
die Oratio obliqua zu behandeln ist, geht auch daraus hervor,
dass er mehrmals den Nominativ statt des Akkusativs mit dem
Infinitiv verwendet: sciendum est non esse perpes haec regula
VI, 220; Cuius regulae excoeptio est, datiuus ei ablatiuus non in
is, sed in bus finiri X, 73f. ; Sed in hoc non turbet discipulum
loco, Donatus ordinem uocalium non obseruare X, 81f. ; Finis est
enim, ut Petrus ait, stultitiae, non intellegere quis (fr quem
'jemand'), quid sibi expedit XI, 28off. ; Pul autem et Castor ferunt
duae fuisse mulieres XX, 79f. Im lteren Latein begegnet diese
Konstruktion hauptschlich in der Poesie und wird als ein
Grzismus betrachtet.
Im CCCM 40 S. XXXII habe ich das Schwanken zwischen
generellem Singular und Plural in grammatischen Texten err
tert. Aus unserem Texte notiere ich: Omne autem participium
praeteriti temporis t uel s habent ante us XXI, 61f.
Konjunktionen und Pronomina werden in vielen Texten wie
derholt, wenn die Autoren ihre Perioden nicht berblicken,
sondern in der Mitte sozusagen den Faden wieder aufnehmen
(VERF., Glotta 54, 140 und 148; IF 81, 365; u.a.). Vgl. in unserem
Texte: XV, 1540. Quippe quaedam inpersonalia, quamuis fere
per omnes modos declinan queunt, quaedam tamen praeteritum
non habent.
Wortschatz
Multiplex enim ut lex Dei etiam Latinitas in suis prolationibus,
sagt der Anonymus (XXVI, 6f.). Wir haben schon gesehen, dass
er die Vielfalt der lateinischen Sprache durch analogische Neu
bildungen noch erweitert (etwa nach dem Vorbild des Virgilius
Maro grammaticus, vgl. VERF., Philologus 126 [1982], ggff.).
Besonders im Wortschatz aber zeigt sich die Neigung des Ano
nymus fr analogische Neubildung.
A. Zur Wortbildung
Suffixbildungen
-ago. Fundago (= fundus) XII, 14.67. Diese Ableitung wird
weder im ThLL noch von M. LEUMANN, Lateinische Laut- und
Formenlehre (Mnchen 1977) 369 oder von A. ERNOUT, Philo
ZUR SPRACHE
xxxiii
logica 1 (Paris 1946), ^. in ihrer Behandlung der -ogo-Ableitungen erwhnt; sie begegnet aber auch im Paris. 7491 f. 89'.
Fundago ist aus fundus nach Analogie von uirago aus uir,
plantage aus planta etc. gebildet.
-alis. Bobalis (fr boarius) VI, 124 - Carmenalis I, 168. Poetalis I, 400; XXIII, 173; XXVI, 12. Auch bei Abbo Sangerm.
bell. 3, 11 gloss. (MGH Poetae 4 S. 116); Albert. M. pol. 3, 1 (ed.
Borgnet Bd. 8 S. 208 a, 45 und S. 208 b, 1); Theodulf. carm. 79,
51 (MGH Poetae 1 S. 580) ; MGH Script. 30 S. 82, 33. - Prosalis
I, 33; XV, 99; XXIII, 174. Weitere Belege aus grammatischen
Texten in meinem Malsachanus 143 (hinzuzufgen ist cod. San
gall. 270 p. 57). - Stationalis (fr das von der Quelle, Isidor,
gebotene stationarius) I, 242. Zur Verwechslung der Bildungen
auf -alis und auf -arius vgl. VERF., ALMA 29 (1959), 33f. und
Kungl. Humanistiska Vetenskaps-Samfundet i Uppsala, Arsbok
1985 S. 138.
-canorius. Vorsicanorius I, 216; XV, 288. Das Wort uersicanorus begegnet auch im Chron. Noual. 2, 7 (ed. Bethmann, MGH
Script. 7 S. 85, 44); im selben Texte 2, 9 (S. 86, 41) begegnet
metricanorus (*). Wohl zu canere gebildet, nach Analogie von
cursorius zu cursare u.dgl.; vgl. uorsidicus I, 13.
-ela. Mundela I, 544. Das Wort hat dort die Bedeutung
'munditia' und ist zu mundus nach Analogie von cautela zu
cautus usw. gebildet. Das von BLATT, Nouum Glossarium (e)
verzeichnete mundela bedeutet 'Mndel' und ist eine Ableitung
von mundium 'Vormundschaft'.
-entia. Petulentia I, 481 (fr petulantia).
-ficare. Calificare (fr cale/acere) III, 99. Einige Belege im Mlat.
Wb., und zwar besonders aus insularen Quellen: Aldhelm, Beda,
Alcuin.
-ia. Auctoria (fr auctoritas) XXVI, 13. Auctoria ist zu auctor
nach Analogie von memoria zu memor, uictoria zu uictor gebildet
worden.
-ic(h)ius. Fonticius IIII, 127. - Moechanichia (fr mechanica)
I, 92.247.262.268.
-ilis. Inconplectabilis I, 260.
-itas. Acutitas III, 34. - Talitas XI, 137 (nach qualitas; auch
bei Virgilius Maro grammaticus, s. VERF., Philologus 126, 105).
-iuus (-iue). Confessiue XI, 66.68 (ThLL belegt confessiuus
aus Caper, gramm. 7, 105, 9; Breitmeyer (7)). - Coniunctatiuus
XIII, 106.108.113 usw. (s. meinen Malsachanus I42f.; Breit
meyer). - Defectatiuus XIII, 331.332; XV, 86 usw. (s. meinen
(5) Dieses Wort auch in der Vita Alberti (Acta Sanctorum Ben. m 2 S. 527).
(6) F. BLATT, Nmum Glossarium mediat Latmitatis, Kopenhagen 1957ff.
(7) Hier und im folgenden bedeutet die Angabe "Breitmeyer", dass das Wort
im Index von J. BREITMEYER, Le suffixe latin -iuus (Genf 1933) verzeichnet ist.
xxxiv
EINLEITUNG
Malsachanus 143 und ALMA 42 [1982], 8o). - Distinctatiuus

VIII, 6o; XXII, 48 (s. VERF., Arclos 7, 62). - Inspectatiuus I, 326
(im ThLL 7:1, 1945, 42 nur aus einer Lesart bei Isid. etym. 2,
24, 11 belegt; Breitmeyer). - Intimatiuus XI, 41. - Minatiuus
XIII, 44. - Numeratiuus XI, 39. - Ordinatiuus XI, 38 (Breit
meyer). - Ponderatiuus XI, 41. - Propositiuus XVIII, 82 (Breit
meyer). - Refutatiuus XVIII, 89 (Breitmeyer). - Reuelatiuus
XI, 42.151 ; XIII, 229.230 (diese Form stammt aus Virg. gramm.
314, 77 [Polara]; s. auch meine Ausgabe der Ars Ambros. [CC
133 C] S. XVI und die des Smaragdus [CCCM 68] S. LXXXIII;
Breitmeyer). - Subiunctatiuus XI, 38 ; XIII, 108.260 etc. (weitere
Belege in meinem Malsachanus 143 ; Breitmeyer).
-men und -mentum. Discripamen IIII, 376 (nach discrimen). Distamen XII, 42.44.45. - Iteramentum II, 66 (fr iteramentum
verzeichnet der ThLL einen Beleg (8).
-sequus. Verbisequus XXIIII, 3 (nach pedisequus).
-sor. Quessor IIII, 1n (dies ist wohl eine Ableitung von quesso,
d.h. quaeso).
-tare. Inceptitare XIII, 441. - Intersectare XV, 103. - Manifes
titare II, 103.
-te. Scolate, id est uacate IIII, 10o (sowohl Lemma als auch
Interpretament stellt einen Neologismus dar).
-lim. Paucatim XV, 41 (nach paulatim).
-trix, -strix. XV, 54f. werden aufgezhlt: possestrix, suastrix,
diuisstrix, fostrix, rastrix. Das Muster knnte z.B. tonstrix ge
wesen sein. - Ein neutrales duxstrix wird IIII, 118 erwhnt; es
steht auch in der Ars Bern. 115, n (ductrix geschrieben).
-unculus. Arbuncula VI, 221 (nach homunculus usw.).
Komposita
XVII, 20 werden aufgezhlt: gulosus gloriosus ibriosus (d.h.
ebriosus): ingulus inglorius inibrius. Die letzte Zusammenset
zung steht fr inebrius, das im ThLL unbelegt ist. Ingulus steht
fr das ebenfalls unbelegte *ingulosus und ist zu gulosus nach
Analogie von gloriosus: inglorius, ebriosus: inebrius gebildet
worden.
Duummulier und duumopus IX, 125 sind nach duumuir ge
bildet.
Inuestis 'ungekleidet' XVII, 16.
Superkomposita
Subinterrogare l, 467.
(8) J. PERROT, La rivt latis m -mm et -mmtum (Paris 1961) kennt von den
obigen Ableitungen nur iteramm.
ZUR SPRACHE
xxxv
Rckbildungen
Zu den in hibernolateinischen Grammatiken besonders hu
figen rcklufigen Ableitungen vgl. im allgemeinen meinen Mal
sachanus 135ff. Aus unserem Texte notiere ich:
Biguitas (aus ambiguitas) XV, 94. Ich wrde vermuten, dass
das merkwrdige bigicus IIII, 1n (Quae et ipsa [sc. diriuatiua
in -tor} bigica sunt, id est duo habentia genera); IIII, 351; XV,
38.46 eine Ableitung aus diesem biguitas darstellt. - Clinare,
clinatio (aus declinare, -atio oder inclinare, -atio) VIII, 32; IX,
78.113 usw. Der ThLL gibt zwei Belege aus Expl. gramm. 4,
526, 9.21; hinzuzufgen ist Cons, gramm. 5, 373, 19 cod. M und
daraus Tatwines Grammatik (CC 133) S. 57, 312 (so die Hss., s.
VERF., Arctos 7, 55). - Enucleus VI, 351 (aus enucleare, nach
Analogie von nucleus : nucleare. B. Bischoff macht mich darauf
aufmerksam, dass sich die Form enucleus auch im cod. Ambros.
M 79 sup. [saec. XI-XII] f. 72' findet). - Iectus XVIII, 131.132.135
(aus abiectus usw. ; s. weiter ThLL 7 : 1, 33, 3ff. : u.a. in der Vetus
Latina). - Inceps IIII, 303 (aus deinceps ; s. Malsachanus 137). Nihillatio IX, 97 (aus annihillatio). - Pendices II, 129 (aus
appendices, s. Malsachanus 136). - Plerus XVII, 8 (nur archaisch
belegt; aus plerique usw.). - Quirere XV, 56 (aus inquirere usw.).
- Scitia XVIII, 26 (aus inscitia (e) ; handschriftlich auch bei
Quint. inst, 11, 3, 19). - Tineo, tinui XVIII, 133 (neben teneo,
tenui XVIII, 134; aus retineo, retinui usw.).
Whrend es sich in den obigen Fllen um Rckbildungen aus
Zusammensetzungen handelt, haben wir es bei genuo statt geno
XII, 120 mit einer Rckbildung aus einem Perfekt zu tun
(genui). Zu derartigen rcklufigen Ableitungen s. F. BRENDER,
Die rcklufige Ableitung im Lateinischen (Diss. Basel 1920)
76ff.
II, 75f. uerbum hoc nomen priuat uerberando aerem als frequentius. Das Verb priuare drfte hier 'fr sich reservieren'
bedeuten, und in dieser m.W. sonst unbelegten Verwendung ist
es wohl eine Art semantische Rckbildung aus priuatus.
Tmesis
Plusquam autem perfectum XVIIII, ggf. und plusquamue perfectum XXI, 21 ; non est dum expresum XXV, 17. Die Tmesis ist
in diesen Belegen nicht sonderlich hart.
B. Einzelne Wrter
Comminus fr simul. Cuando conparationem facis, comminus
auges et minuis V, I2f. Im Mlat. Wb. 2, 966, 4 wird ein Beleg
notiert.
(9) Oder aus jauta?
xxxvi
EINLEITUNG
crinus. Am Ende des Prologs, I 5478-, lesen wir: Qui amat

uina, non execret crateras, et qui nucleos, non crinos ; qui oleum
non amoricam ; qui lac, non uaccas ... Diese Zeilen, die mit einem
Lob der Grammatik enden (qui sapientiam desiderat, non orreat
artem grammaticam), kehren in vielen frhmittelalterlichen
Handschriften wieder (s. meine Ausgabe im ranos 88 [1990],
123) ; alle Handschriften bieten ebenso wie L crinos, ausser einer,
die crines hat. Was ber nucleus gesagt wird, erinnert ein wenig
an das Sprichwort Qui edere uult nucleum, frangat nucem (so
Hier, epist. 58, 9; s. A. OTTO, Die Sprichwrter der Rmer S.
248). Was ist aber das eigenartige crinus, das so viel ich sehe
in keinem Wrterbuch verzeichnet ist?
Ein anderer Beleg fr crinus findet sich bei Ekkehardus IV.,
Liber benedictionum I 1, 51 (ed. J. Egli S. 13) unus in hac (sc.
nuce) trinus: nucleus (mit der Glosse scla), granado (mit der
Glosse chrno), crinus (mit der Glosse hulsa). Im Wrterver
zeichnis der Ausgabe wird das Wort merkwrdigerweise nicht
notiert.
Offensichtlich bezeichnet das Wort an beiden Stellen den
nicht essbaren Teil einer NUSS, entweder die Schale oder die
Scheidewnde einer Walnuss. Die Entscheidung fllt deswegen
schwer, weil Ekkehardus' Terminologie unklar ist: er versteht
(wenigstens nach der Glossierung) unter nucleus nicht wie ge
whnlich (und auch in unserer Grammatik) den Kern, sondern
die Schale; ferner sind die Glossen scla und hulsa synonym:
'Schale'. Nur eine berzeugende Etymologie von crinus wird
weiterhelfen. An crinis mit Deklinationswechsel, vgl. it. crino,
ist kaum zu denken. Ich wre eher geneigt, das Wort aus altir.
crin 'welk' herzuleiten (s. Dictionary of the Irish Language Bd.
1 S. 529f.; auch A. HOLDER, Alt-celtischer Sprachschatz Bd. 1 S.
1167), aber der Sinn macht Schwierigkeiten. Mein Kollege Jaan
Puhvel schlgt Verbindung mit carina 'Nussschale' vor.
Deesse fr differre. duobus modis desunt (sc. Ableitungen auf
-bundus) a participis XXI, 138.
Densata conpositio 'feste Zusammensetzung', (nfula, consilium), quibus ensata conpossitio est, ut ab his 'in' et 'con' seponi
non consuescunt XXIII, 53f. ; vgl. ut conpositionem denset XV,
123.
Deponenter 'wie ein Deponens' XV, 257.
Nusquam fr numquam. V, 64; XI, 269; XV, 116. Weitere
mittellateinische Belege verzeichne ich in Maia 32 (1980), 63
und Italia medioevale e umanistica 29 (1986), 6l.
Im Arctos 7, 57 gebe ich einige Belege fr paruum als Adverb
statt parum. Hinzuzufgen sind Smaragdus (CCCM 68) S. 187,
373 (neben parum) und die folgenden Stellen bei dem Anony
mus : ... eo quod paruum definitas personas . . . habeat XIII, I29f. ;
paruum altercantibus adsentimur XIII, 260. - Parua fr pauca
ZUR SPRACHE
xxxvii
begegnet an den folgenden Stellen: post Donatum olios uidemus

grammaticos parua quoque et haec eadem sparsim attingere XX,
25ff. ; malui parua et tuta discipulis dicere quam multiplicans
sermonem ... aerem lerere XXII, 52ff. Weitere Belege fr diesen
Sprachgebrauch verzeichne ich im Gnomon 49 (1977), 422 Anm.
9 und in meiner Beatus-Ausgabe (CCCM 59) S. XIX; in seiner
Expositio in regulam S. Benedicti (ed. A. Spannagel und P.
Engelbrecht, 1974) S. 189, n und 14 nimmt Smaragdus ein
pauca im Lemma zweimal durch parua auf. Wie von HOFMANN
& SZANTYR a.O. 206 bemerkt wird, handelt es sich in solchen
Fllen um "Vertauschung der Ausdrcke fr Grsse und Menge" ;
vgl. magna fr multa XVIII, 2of.: pauca de magnis.
Tempora 'Jahre' oder 'Monate'. XVIII, nf. heisst es: tempus
enim Ebrei annum uocant, nostri menses. Woher der Anonymus
dies hat, ist mir unbekannt; vgl. aber I, 199 tempora ... id est
anni. Die Verwendung von tempus im Sinne von 'Jahr' ist im
spten Latein mehrmals zu belegen, s. E. LFSTEDT, Late Latin
(Oslo 1959) 117 und VERF., Arctos 8 (1974), 92 Anm. 1 und im
Homenaje Calmes de Fuentes 1 (1985), 221. - Tempus im Sinne
von 'Monat' ist viel seltener, vgl. aber Agnellus, Lib. pontif. 42
(ed. Holder-Egger S. 306, 35f.) Cum bis ternos annos et quatuor
tempora anni Valentinianus esset ... ; Adomnanus, Vita S. Columbae I 11 (ed. A.O. und M.O. Anderson, Edinburgh 1961, fol. 20")
per tria regnabis breuia tempora, und spter: non, ut putabat,
tribus annis, sed ternis regnauit mensibus.
XXII, 34 und XXIII, 147 steht texus fr textus. Vgl. contexus
fr contextus in Glossen (ThLL 4, 694, 46f.), bei Tatwine (ALMA
42 [1982], 80) und bei Smaragdus (meine Ausgabe S. LXVIII).
Transire (von einem Vokal) 'zum Konsonanten werden'. Nam
si (uocalis) sequatur in nomine, ex et ab poni solet, ut ex oppido
... ; si uero consonans sequatur, e uel a pones, ut a foro e iure
(transit enim i) XXIII, 76ff.
Vetare 'verneinen', 'ablehnen'. Quas opiniones Donatus uetat
dicendo ... II, 147. Zu dieser Verwendung von uetare s. VERF.,
Studien ber die Sprache der langobardischen Gesetze (Uppsala
1961) 3191.
Stil
Belege wie diejenigen mit Nom. mit dem Inf. (S. xxix)
zeigen, dass der Anonymus in der Grammatik nicht sattelfest
war. Trotzdem hatte er grosse Ambitionen, die nicht nur da
durch zum Vorschein kommen, dass er so viele und oft entlegene
Quellen zitiert, sondern auch durch seinen Stil. Er will seine
grosse Gelehrsamkeit durch seltene Wrter und Konstruktionen
zeigen: vgl. z.B. die oben S. xxix angefhrten Belege fr
passivisches quiri und Wrter wie auctoria, naufragalis, discripamen, mundela, bigicus und rcklufige Ableitungen: inceps,
plera, scitia usw. (oben S. xxxiiff.).
xxxviii
EINLEITUNG
Auch im Satzbau und in der Wortstellung strebt er nach dem

Gelehrten, dem Entlegenen, dem Komplizierten, und er bedient
sich gern verschiedener rhetorischer Figuren, z.B. der paarwei
sen Zusammenordnung der Adjektive bzw. der Substantive
unter sich (HOFMANN & SZANTYR a.O. 400), z.B. notandum ...
est, an omnibus Latinis ablatiuus cassibus casus dare regulant
... polest X, 8ff.; caeteros III non ab hoc formabis casus cassu
X, 12f. An solchen Stellen liegt ja auch Paronomasie vor ; ebenso :
quanquam quasdam, in aliis tamen deficiunt, habuerint personas,
personis XIII, 403f. - Die gespreizte Wortstellung, die wir an
den zwei letztgenannten Stellen beobachten, findet sich oft, vgl.
noch ad id, quod quodam me catholico docente, ueniam, uerius
esse credo XX, 77f.
Bisweilen verirrt sich der Anonymus im Labyrint seiner
eigenen Stze, und auch wenn er einen neuen Ansatz nimmt,
bleiben seine Perioden oft anakoluthisch, z.B. In hoc itaque cassu
genitiui pluralis quartae declinationis quid adsequi debemus,
utrum additam syllabam ad ablatiuum ut in prima et secunda et
declinatione quinta et in aliqua parte tertiae euenire solet - in
hoc quoque id adsumere debemus: ab hoc fluctu fluctuum? Quod
si sillaba additur ablatiuo, ut, quod uerbi causa disyllabum erat,
fiat trissillabum -, quod si ita est, cur Donatus dicit "in uum
syllabam", non 'syliabas'? X, 1641(1.; hnlich XXIII, 4off.: ...
quaestio ..., cur non produci possent et caeteris sequentibus
consonantibus, ut inbutus ..., - numquid, inquam, et in his ut
in illis produci probantur?
Der Satz cras autem non solum nomen, sed etiam uerbum a se
oriri probatur, ut crastinus et procrastino XX, 41f. muss wohl
bedeuten: 'es ist klar, dass von cras nicht nur ein Substantiv,
sondern auch ein Verb abgeleitet wird', aber die Konstruktion
bleibt hchst auffllig. Stze wie die oben zitierten mahnen
indessen bei der Emendation zur Vorsicht.
Dagegen lsst sich die folgende Stelle leichter analysieren:
Nec non praetereundum minime conuenit nomina a genitiuo
participa nasci solere addita o correpta (t), ut coniunctus coniuncti
coniunctio XXI, 73ff. Am Anfang des Satzes haben wir eine
Kontamination der beiden mglichen Konstruktionen: nec non
praetereundum est und praeterire minime conuenit.
B. Lfstedt
LITERATURVERZEICHNIS
I. Gedruckte Texte
ALDHELM, Opera, hrsg. v. R. Ewald (MGH auct. ant. 15), Berlin
1919.
Ambr. = Ars Ambrosiana, hrsg. v. B. Lfstedt (CC 133 C),
Turnhout 1982.
ARNOBIVS, Aduersus nationes, hrsg. v. A. Reifferscheid (CSEL
4), Wien 1875.
ASPER MAIOR, Ars, hrsg. v. H. Keil (GL 5 S. 547-54), Leipzig
1868.
ASPER MINOR, Ars, hrsg. v. H. Hagen (GL 8 S. 39-61), Leipzig
1870.
AVGVSTINVS, De diuersis quaestionibus LXXXIII, hrsg. v. A.
Mutzenbecher (CC 44 A), Turnhout 1975.
AVGVSTINVS, De Genesi ad litteram, hrsg. v. I. Zycha (CSEL
28:1), Wien 1894.
AVGVSTINVS, In Iohannis euangelium tractatus, hrsg. v. D.R.
Willems (CC 36), Turnhout 1954.
PsEVDO-AvGVSTiNVS, De mirabilibus sacrae scripturae, hrsg. v.
Migne, PL 35, S. 2149-2200.
BEDA, De schematibus et tropis, hrsg. v. C.B. Kendall (CC 123
A), Turnhout 1975, S. 142-171.
PSEVDO-BEDA, Collectanea, hrsg. v. Migne, PL 94, S. 539-560.
Bern. = Ars Bernensis, hrsg. v. H. Hagen (GL 8 S. 62-142),
Leipzig 1870.
BOETHIVS, De institution* arithmetica, hrsg. v. G. Friedlein,
Leipzig 1867.
CAECILIVS, Fragmenta, hrsg. v. O. Ribbeck, Scaenicae Romanorum
poesis fragmenta, Bd. 2 (Leipzig 1873), S. 35-81.
CAPER, De orthographia, hrsg. v. H. Keil (GL 7 S. 92-112), Leipzig
1880.
CHARISIVS, Ars grammatica, hrsg. v. C. Barwick & F. Khnert,
Leipzig 1964; Excerpta, hrsg. v. H. Keil (GL 1 S. 533ff.),
Leipzig 1857.
CLAVDIANVS, hrsg. v. Th. Birt (MGH auct. ant. 10), Berlin 1961.
CLEMENS, Ars grammatica, hrsg. v. J. Tolkiehn (Leipzig 1928).
PSEVDO-CLEMENS, Die Recognitionen in Rufins bersetzung, hrsg.
v. B. Rehm (GCS 51), Berlin 1965.
Collectio Hibernica, hrsg. v. H. Wasserschleben, Die irische Ka
nonensammlung, 2. Aufl., Leipzig 1885.
CONSENTIVS, Ars, hrsg. v. H. Keil (GL 5 S. 338-404), Leipzig
1868.
Corpus Glossary, hrsg. v. W.M. Lindsay, Cambridge 1921.
DIOMEDES, Ars, hrsg. v. H. Keil (GL 1 S. 300-529), Leipzig 1857.
DONATVS, Ars minor, hrsg. v. L. Holtz, Donat et la tradition de
l'enseignement grammatical, Paris 1981, S. 581-602.
XL
DONATVS, Ars maior, hrsg. v. L. Holtz, Donat et la tradition de

l'enseignement grammatical, Paris 1981, S. 603-674.
DONATVS ORTIGRAPHVS, Ars, hrsg. v. J. Chittenden (CCCM 40
D), Turnhout 1982.
PSEVDO-DYNAMIVS, hrsg. v. A. Mai, Noua patrum bibliotheca
tom. 1:2, S. 1Sff., Rom 1852.
EvsEBivs-HiERONYMvs, Chronicon, hrsg. v. R. Helm (GCS Eusebius Bd. 7), Berlin 1984.
EVTYCHES, Ars, hrsg. v. H. Keil (GL 5 S. 447-89), Leipzig 1868.
Explanationes in Donatum, hrsg. v. H. Keil (GL 4 S. 486-565),
Leipzig 1864.
Glossarium Amplonianum I, hrsg. v. G. Goetz (CGL 5 S. 337401), Leipzig 1884.
Glossarium Amplonianum II, hrsg. v. G. Goetz (CGL 5 S. 317337), Leipzig 1884.
C. SEMPRONIVS GRACCHVS, Orationis fragmenta, in Oratorum
Romanorum fragmenta liberae rei publicae, hrsg. v. H. Malcovati, S. 174ff., Turin 1953.
GREGORIVS MAGNVS, Dialogi, hrsg. v. A. de Vog, Bd. 1-3, Paris
1978-80.
GREGORIVS MAGNVS, Epistulae, hrsg. v. P. Ewald & M. Hartmann
(MGH epist. 1-2), Berlin 1891-99.
GREGORIVS MAGNVS, Regula pastoralis, hrsg. v. Migne, PL 77 S.
13-128.
HIERONYMVS, Aduersus Iouinianum, hrsg. v. Migne, PL 23, S.
211-338.
HIERONYMVS, Commentarius in prophetam Danihel, hrsg. v. F.
Glorie (CC 75 A), Turnhout 1964.
HIERONYMVS, Commentarius in Ecclesiasten, hrsg. v. M. Adriaen
(CC 72), Turnhout 1959.
HIERONYMVS, Commentarius in epistulam Pauli ad Titum, hrsg.
v. Migne, PL 26, S. 589-636.
HIERONYMVS, De uiris illustrious, hrsg. v. G. Herding, Leipzig
1879.
HIERONYMVS, Epistulae, hrsg. v. I. Hilberg (CSEL 54, 55, 56),
Wien 1910, 1912, 1918.
HIERONYMVS, Liber interpretations nominum Hebraicorum, hrsg.
v. P. de Lagarde (CC 72), Turnhout 1959.
HIERONYMVS, Praefatio in Psalmos, hrsg. v. R. Weber, Biblia
sacra Vulgata 1 S. 767-69, Stuttgart 1969.
HIERONYMVS, Prologus in Iob, hrsg. v. R. Weber, Biblia sacra
Vulgata 1 S. 731f., Stuttgart 1969.
HIERONYMVS, Prologus in libros Regum, hrsg. v. R. Weber, Biblia
sacra Vulgata 1 S. 364-66, Stuttgart 1969.
ISIDORVS, Chronica, hrsg. v. Th. Mommsen (MGH auct. ant. n)
S. 267-303 und 424-488, Berlin 1894.
ISIDORVS, De ecclesiasticis officiis, hrsg. v. Migne, PL 83, S. 737826.
XLI
ISIDORVS, De natura rerum, hrsg. v. J. Fontaine, Bordeaux

1960.
ISIDORVS, De differentiis, hrsg. v. Migne, PL 83, S. 9-98.

PsEVDO-IsmoRvs, De numeris, hrsg. v. Migne, PL 83, S. 12931302.
IVVENCVS, Euangeliorum libri IV, hrsg. v. I. Huemer (CSEL 24),
Wien 1891.
Laur. - Ars Laureshamensis, hrsg. v. B. Lfstedt (CCCM 40 A),
Turnhout 1977.
Liber glossarum, hrsg. v. W.M. Lindsay (Glossaria Latina 1),
Paris 1926.
LVCILIVS, Carminum reliquiae, hrsg. v. F. Marx, Leipzig 1904-5.
MACROBIVS, Excerpta Bobiensia, hrsg. v. M. Passalacqua, Tre
testi grammaticali Bobbiesi, Rom 1984.
MACROBIVS, Excerpta Parisina, hrsg. v. H. Keil (GL 5 S. 599630), Leipzig 1868, und v. P. de Paolis, Urbino 1990.
MALSACHANVS, hrsg. v. B. Lfstedt, Uppsala 1965.
MARTIANVS CAPELLA, De nuptiis Philologiae et Mercurii, hrsg.
v. A. Dick, Leipzig 1925.
MAXIMVS VICTORINvs, hrsg. v. H. Keil (GL 6 S. 187-242), Leipzig
1874.
NAEVIVS, Fragmenta, hrsg. v. O. Ribbeck, Scaenicae Romanorum
poesis fragmenta, Bd. 2 (Leipzig 1873) S. 5-31.
ORIGENES-HIERONYMVS, Homiliae super Lucam, hrsg. v. M. Rauer
(GCS Origenes Bd. 9), Berlin 1959.
ORIGENES-RVFINVS, Commentarium in Canticum canticorum, hrsg.
v. W.A. Baehrens (Origenes Bd. 8), Leipzig 1925.
PAPERINVS, Artificialia, hrsg. v. G. Pesenti, Rivista di filologa e
di istruzione classica 45 (1917), S. 70-85.
PHOCAS, Ars, hrsg. v. H. Keil (GL 5 S. 410-441), Leipzig 1868.
POMPEIVS, Commentum artis Donati (GL 5 S. 95-312), Leipzig
1868; Prologus, hrsg. v. L. Holtz, Revue de Philologie 45 (1971)
S. 59ff.
PRISCIANVS, Institutiones, hrsg. v. M. Hertz (GL 2 S. 1-597; 3 S.
1-377). Leipzig 1855-59.
PRISCIANVS, Institutio de nomine, pronomine et uerbo, hrsg v. M.
Hertz (GL 3 S. 443-56), Leipzig 1859.
PRISCIANVS, Praeexercitamina, hrsg. v. M. Hertz (GL 3 S. 430440), Leipzig 1859.
PROBVS, Appendix, hrsg. v. H. Keil (GL 4 S. 193-204), Leipzig
1864.
PROBVS, Catholica, hrsg. v. H. Keil (GL 4 S. 1-43), Leipzig 1864.
PROBVS, Institua artium, hrsg. v. H. Keil (GL 4 S. 45-192),
Leipzig 1864.
De proprietate sermonum uel rerum, hrsg. v. M.L. Uhlfelder, Rom
1954
SACERDOS, Artes grammaticae, hrsg. v. H. Keil (GL 6 S. 427546), Leipzig 1874.
XLII
SEDVLIVS SCOTTVS, In Donati artem maiorem, hrsg. v. B. Lfstedt

(CCCM 40 B), Turnhout 1977SEDVLIVS, Carmen paschale, hrsg. v. I. Huemer (CSEL 10), Wien
1885.
SERVIVS, In Vergilii carmina commentarii, editio Haruardiana,
1946-65.
SMARAGDVS, Liber in partibus Donati, hrsg. v. B. Lfstedt, L.
Holtz, A. Kibre (CCCM 68), Turnhout 1986.
VRSVS, Adbreuiatio artis grammaticae, hrsg. v. C. Morelli in
Accademia dei Lincei, Rendiconti, Serie V Vol. 19, S. 287-328,
Rom 1910.
VARRO, De lingua Latina, hrsg. v. G. Goetz & F. Schoell, Leipzig
1910.
VIRGILIVS MARO GRAMMATICVS, Epitomi ed Epistole, hrsg. v. G.
Polara, Neapel 1979.
Im brigen verwenden wir die Abkrzungen des Thesaurus
linguae Latinae.
II. Handschriften
Ambian. AMIENS, Bibliothque municipale 426, saec. IX.
Andecau. - ANGERS, Bibliothque municipale 493, saec. IX med.
Diez. - BERLIN, Staatsbibliothek, Diez. B. Sant. 66, saec. VIII.
Neapol. - NEAPEL, Bibliotheca Nazionale A.IV.34, saec. IX in.
Paris. - PARIS, Bibliothque nationale 7491, saec. VIIIex.-IXin
(D. Ganz).
III. Andere bibliographische Abkrzungen
A.H. - Analecta Hymnica.
CC(CM) - Corpus Christianorum (Continuatio Mediaeualis).
CGL = Corpus glossariorum Latinorum.
CSEL - Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum.
GL und gramm. - Grammatici Latini.
MGH - Monumenta Germaniae Historica
PBB - Pauls und Braunes Beitrge zur Geschichte der deut
schen Sprache und Literatur.
PL = Patrologia Latina.
RAC - Realencyclopdie fr Antike und Christentum.
In nomine sanctae Trinitatis incipit expossitio Latinitatis

Tertia incipit expossitio in Donato
<I. PROLOGVS)
Domine Iesu Christe, qui nos octo tuas discipulis cum tuis
5 beatitudines docere dignatus es, orationis partium totidem Donati grammatici mihi scientiam ad tuae ornamentum sapientiae
et proximi profectum uolenti expossitiunculae stillulam meae
infundere gratiae tuae per spiritum scire prestes. Ego enim sum
infirmus et, ut Hironimus ait, non ambigo multos fore, qui uel
10 inuidia uel supercilio mallent contempnere uideri praeclara
quam discere et de turbulento magis riuo quam de purissimo
fonte potare. De quis et alibi idem dicit: In eo se doctos
arbitrantur, si aliis detrachant. Quidam quoque uorsidicus de
his canit dicens: Nil tradere docti, sed tantum certare cati.
15 In hoc autem Deo opitulante glossemate, quod de Latinitate
trfida aedere desidero, uolo nostrorum bonas magistrorum sententias <sequi>, in his utique, in quibus rationi non sunt contra
rie, paleis his, qui non intellegunt quid utile quid inutile est,
relictis.
20 Maxime autem ad explanandas Donati grammatici regulas
regulis Latinorum grammaticorum manum porregam ; qui sciunt,
quod Latinitas est obseruatio incorrupte loquendi secundum
Romanam linguam, et qui interrogad, Latinitatem quibus
quotque modis constare, respondere sciunt: Tribus, hoc est
25 ratione auctoritate consuetudine. Ratione scilicet secundum tec
nicos, id est secundum eos, qui artes tradunt, ut sunt gram
matici, quorum est princeps idem de quo sermo disponitur
Donatus. Auctoritate autem secundum ueterum lectionum dicta,
id est aut secundum poetas, ut fuit Virgilius et alii, aut etiam
30 secundum antiquarios scilicet historiarum scriptores. Consue
tudine uero, quae et ipsa duobus modis constat, uidilicet imperitorum, quibus barbarismi adscribuntur, aut eorum, qui medie
loquuntur, quae placita ussu adsumpta sunt prosaliter. Sed
<I>, 9/12 Hur., Praef. in Pr. 15-17 (1, 767)

12/13 Hier., ProL in Rtg. 77 (1, 366)
14 SeduL, Cam. pascb. 1, 328 .
22/26 tradunt: cf. Max. Viet. 189, 2-5
27
princeps: cf. infra , 16/19 it I, 394/395
28 Auctoritate - dicta: ff Max. Via.
189, 5
30/31 Consuetudine et 32/33 medie - sunt ff Max. Viet. 189, 6 sq.
33/41 Sed - reliqua: Di. 400, 5-13
<I>, 2 in Do euan. L
3 suppL Bi.-Tae.
5 beatitudinis L?
7 meae stillulam
c. signis trampas. L
9 infirmis L
12 ante idem eras, idem L
13 detrachant
L1 (sec. Hiervn.), detrachunt L
17 sequi suppi. Bi.-Tae.
17/18 contrarie
Lfstedt, contrari L
21 grammaticorum Latinorum e. sigas trmpos. L
31
uidilet L
32 barbarissmi L (car. L1)
211
AD CVIMNANVM I
Valerius dicit consuetudinem antiquitatis etiam fuisse, ut pene

35 alios sermones tunc dicat fuisse aliosque nunc ; sed per fissicam
similitudinem attulit dicens: Postera, inquit, aetas mundi ut
disciplinam pristini saeculi ita et sermones fastidiare coepit et
noua parturire uerba, quae iuuenum ritu ipsa modo florent et
figent. Qui etiam Oratium dixisse ait : Vt siluae flores pronos
40 mutant in annos et prima cadunt, ita uerborum uetus iteratur
aetas et noua iuuenum ritu florent motat augentque et reliqua.
Sed sciendum est omnes artes et omnes linguas et omnes
scientias primitus fuisse ac diuinitus in Adam, qui spiritum
sapientiae habuisse scribitur ; omne enim, quod fuit, ipsum, quod
45 erit. Sed postea, sicut suum multiplicatum est genus, ita et
artes; sicut et ante diluium Iubal ex genere Cain mussicam
artem repperit, cuius etiam frater Tobalcain ferri aerisque inuentor fuit, et scripturae columpnarum ambarum tunc repertae
sunt. Nec non et artifices arcae cum Noe fuisse non est dubium,
50 quando quincentissimo aetatis suae anno fabricatus est arcam,
quam sexcentissimo aetatis eius et mundi IICCXLII anno
consummauit, sed cum ipso cataclissi tempore. Caeterum ab
Adam_ usque ad aedificationem turris in campo Sennar fiunt
anni IIDCXLIII, ubi linguarum facta diuissio in numero filiarum
55 Adam LXXII. Apocripha enim ferunt Adam habuisse filios LU
numero dominicarum totius anni dierum et filias tot, quot
linguae hominum sunt; quas superbia diuisit in filiis Adam
primi quasque congregauit humilitas in filiis secundi, quibus
unum cor, una fides, unus babtissus, una relegio in cogitatu
60 dictu actuque. I
Sed cum de filiis Noe creuere gentes et linguae diuersae, 21"n
utpute de Iafeth XV, XXX de Cham, XXVII de Sem, multa
genera artium, in Adam quae indiuissibiliter aut originaliter uel
etiam causaliter inerant, in sua postea posteritate multiuarie et
65 multis modis orta atque sunt acta. Quae triuarie diuiduntur, id
est aut ars animi aut corporis aut animi simul et corporis. Verbi
35/41 Mail. 255, 10-17 (ff p. 45 J?.> infra I, 403/405 et XY, 367/368
39/
41 Hor., Ars 60-62 (P.a.)
44/45 cf. Ecd 1, 9 (ex Hieronjmi aammntario ad loam);
ff infra 1, 398/400
46/54 lubal - diuissio: cf. lad., Cbrm. 14. 16. 15. 17. 22 (p.
428 sq.)
46/48 lubal - fuit: cf. Gm. 4, 21 .
48 columpnarum: cf. Cora Lutz
Medievalia et Humanstica 10 (1956) p. 41 sqq.
53 Scnnar cf. Gai. 11, 2
54/
57 in numcro - sunt: siailia ap. Ps.-Bed., ColL 544
59 unum - baptissus: cf.
Act. 4, 32 et Epi. 4, 5
61/62 Scm: cf. Isid., Cbrm. 18 (p. 429)
63 originaliter:
cf. infra I, 316
64/65 multiuarie - modis: cf. Htbr. 1, 1
65/72 Quae medicina: cf. Max. Via. 187, 3-7
39 figent i.q. uigent

41 florent modo nata uigentque Hor. Mais.
43
diuinitus Bi.-Tae., diuitus L
63 artium om. L (ai mg. atppL L1)
65 acta i.q.
aucta
66 aut3] u supra ras. L'
AD CVIMNANVM I
70
75
80
85
90
95
100
gratia: artes animi sunt philosophia, lex iuris scita, rethorica,

gramma, astrologia, mussica, poema et reliqua, in quibus mens
meditare solet. Artes corporis oneris gestamen, cursus, saltus,
iaculatio telorum funda uel arcu rotante et reliqua, in quis
corpus laborat et torquetur. Ars animi et corporis gubernatio,
nauigatio, aedificatio, agricultura, palestra, medicina et reliqua,
in quibus mens simul et corpus quaestus sui profectum querit.
Haec autem tria genera artium, quae enumirauimus, non sunt
extraordinaria a tribus generibus sapientiae siue diuinae siue
humanae, quae primitus in Adam naturaliter inserta sunt et in
Solomone ostensa sunt per spiritum, quae sapientes Grecorum
postea ut inuenta propria sibi uendicauere. Sed primus philosophi nomine Pithagoras humilitatis gratia semetipsum nuncupauit et non se sapientem ut caeteri sed philosophum, id est
amatorem scientiae, dici uoluit. Cuius sectator Socrates fuit, qui
Platonem erudiuit.
A Platone uero famossa in partes philosophia diuisa est ; cuius
partes sunt phissica aethica loica, id est naturalis, moralis,
rationalis; et nulla est ars, quae non undecumque inuenta in
harum aliquam cogi possit. Prima enim naturae et contemplationi deputatur, secunda in actione et causa recte uiuendi uersatur, tertia in discernendum uerum a falsis opponitur.
Sed hoc huius triformis philosophiae genus in partibus ita
subdiuiditur suis ac distinguitur. Phissicam namque aiunt habere disciplinas VII, quarum prima arithimetica ars, II geome
trica, III myssica, IIII astronomica, V astrologia, VI moechanichia,
VII medicina.
(I) Arithimetica itaque numerositas ac difinitio intellegitur,
per quam numerorum omnium <ratio> ordoque consistit, id est
inperfectio et perfectio et plusquamperfectio. Inperfectus est
ille, qui minus ad se peruenit; plusquamperfectus, qui ultra se
ex suis diuissionibus crescit, et prudentem numerum dicunt,
qui ultra se nihil relinquit, ut qui ex XV CXX agit. Nosse illius
est omnem quoque numerorum congeriem in digitis et in ceteris
68 gramma et poema in catalogo artium . Virg. M., Epit. 4, 6, ) (p. 26)
78/
82 CUm. 4, 12-15; cf. Eus.-Hier., Cbron. praef., p. 14, 2-6; etiam lad., Etym. 8, 6, 2
78/93 Pi-Dynaaius, p. 183 (p.a.i)
83/117 Andecau. f. 12 sq.; Neapoi f. 147"
iq.
83/93 cf. bid., Diff. 2, 149 sq. (J>. 93 D - 94 A); cf. Siscboff, Mittelalt. Studial,
1, 273-288
94/101 cf. Cita. 6, 21-26
94/99 relinquit: Ps.-Djnamius, p. 183
(p.a.i)
94l9bcf.Isid.,Diff.2,151(p.94A')
96 imperfectio- plusquamperfectio:
cf. Boetb., lit, aritbm. 1, 19 (p. 39, 16 sqq.)
98/99 prudentem - agit: cf. infra I,
153/156
72 aedificatio ex aeficatio carr. L'
73 post mens ras. L
sui Bi.-Tae., sa
L
81 amatorem] to hu. L,1
sectator Clem. Ps.-Djnam., sector L
89
phisophiae L
90 subdiuitur L
94 I suppl. Bi.-Tae.
95 ratio bid., deest
L
100/101 quoque numerorum - corporis CUm., quamque numerum corporibus L
105
u0
u5
120
125
130
135
AD CVIMNANVM I
corporis artubus dispensare et in ipsa continere. Et est lex

arethimeticae, ut, quotiescumque de terrenis res agitur, de
superioribus ad inferiores numeros sermo discendat. Quoties
uero de caelestibus et supernis sermo tractatur, ab inferioribus
ad numeros superiores ordo conscendat. Et operae pretium est
nunc ostendere, qui et quanti numeri ab uno usque ad meriadem perfecti, et se ipsos adinplent. Omnis namque perfectio
numerorum cum arithemeticis in IIII constat numeris, hoc est
in X et et I et miriade. X enim simpliciter <impletis) ex
singulis et ex X in se inplicatis et I ex decies iunctis et
myrias denis consistit milibus. Ecce hi sunt numeri, quos suae
adinplere possunt diuisiones et quos arithimetici perfectus dicunt, ut est in X VI et in XXVIII et in I CCCXCVI et in
miriade VIIICXXVIII. Horum IIII numerorum diuisiones rursus
adinplentes se deprehenduntur. VI enim III habet diuisiones,
quibus inpletur, hoc est dimedium III, tertia II, sexta I, qui in
unum redacti efficiunt VI. Certe XXVIII demedium habent
XIIII et quartam VII et septimam IIII et quartam decimam II
et XXVIII. I, et hi numeri XIIII, VII, IIII, II, I iuncti XXVIII
efficiunt. Porro CCCCXCVI demedium CCXLVIII; quarta pars
est I CXXIIII; octaua LXII; sexta decima XXXI; XXXI. XVI; 22'1
LXII. VIII; CXXIIII. IIII; CCXLVIII. II; CCCCXCVI. unum
est; qui omnes collecti, id est CCXLVIII, CXXIIIIJJCII, XXXI,
XVI, VIII, IIII. II. I CCCCXCVI efficiunt. At uero VIIICXXVIII:
demedium IIIILXIIII; quartam habet partem IIXXXII, octauam IXVI et sextam decimam DVIII, XXXIIam CCLIIII et
LXIIIIam CXXVII et CXXVIIam LXIIII et CCLIIIIam XXXII
et DVIIIam XVI et milensimam XVIam VIII et duo milensimam XXXIIdam IIII et quatuor milissimam sexagissimam
quartam II et octo milensimam centissimam uicissimam octauam partem I ; et dum omnes supradictae huius_numeri partes
recolliguntur, hoc est IIIILXIIII et IIXXXII et IXVI et DVIII
et CCLIIII et CXXVII et LXIIII et XXXII et XVI et VIII et
IIII et II et unum eundem totum, cuius partes exsteterunt
VIIICXXVIII plene redintegrare probantur. Vt autem facilius
101/105 Pi.-Dynamius, p. 183 (p.a.l)

111/114 cf. Boetb., Inst. aritbm. 1, 20 (p.
42, 3-f); etiam lad., Etym. 3,5, 11
115/120 cf. Boetb., lit, aritbm. 1, 19 (p. 41,
12-20)
105 conscendit L (. L1)

106/107 meridiadem L
109 miridiadc L
impletis suppi. B/.-Tae.
112 perfectus i.e. perfectos
115 adinplentes
Bisfbo/, adinplent L
123 m mg. VI1II diuisiones L
126 IXVI ex con. V
127 CXXVIII et CXXVIIIam L
133 CXXVII] CXXVIII et CXXVIH
L
\Mmmg. XIII diuisiones L
135 VlllCXXVm ex can. V
facilius
l^fstedt, faciliores L
AD CVIMNANVM I
diuisionum suarum ordines patefaciant, subterpossitis tramitibus supradicti numeri inscribi prodest:
vi
xxviii
ccccxcvi
vincxxvm
ni demedium
140 ni pars
i vi <pars>
vi
145
150
xim demedium
vu nu pars
un vu (pars>
H <pars>
i xxvin (pars>
xxvin
CCXLVIII demedium
cxxiin mi pars
LXII vin <pars>
xxxi xvi <pars>
xvi xxxi (pars>
vin LXII (pars>
mi cxxiiii (pars>
n CCXLVIII (pars>
i ccccxcvi (pars>
ccccxcvi
IIIILXIIII demedium
Hxxxii mi pars
xvi vin <pars>
DVIII xvi (pars>
CCLIIII xxxu (pars>
cxxvn LXIIII (pars>
LXIIII cxxvn (pars>
xxxu CCLIIII (pars>
xvi DVIII (pars>
vin xvi (pars>
nu uxxxii (pars>
n iniLxmi (pars>
i viiicxxvni (pars>
VIIICXXVIII
Haec autem de perfectis arithimeticae numeris dixisse artis

sufficiat, quae exempli causa lectoribus possita sunt. Sunt etenim
155 praeter hos numeri, qui plus minusue ad se perueniunt, quos
arithimetici trigonos uocant.
II Geometria interpraetatur 'terrae mensuratio', quae et ipsa
in numero non conpotari non potest. Quae in terrae mensuratione taliter graditur: III grana ordei digiti unius transuersio
160 est; sedecim digiti transuersi pedem efficiunt; II uero pedes et
demedium faciunt gressum; II autem gressus passum inplent;
passus quoque CXXV stadium est, et VIII stadia mile passus
efficiunt. Quae futurorum notis liniamentisque propris distinguitur. In qua latum, longum, altum definitur. Haec uero ars et
165 supradicta altera sine altera esse non potest, quoniam ars
arithimetica et geometrica omnem rem ad numerum et mensuram facit constare.
III Myssica ars spectabilis, et interpraetatur 'carmenalis',
154/156 Andesu. f. 127"; Neapoi f. 148r

155/15 non. t supra L 98
sqq., ubi ponit CXX ut exemplum prudentis numeri, nmeros trgonos cum alas gauribiu
amfudisse uidetur
157/163 Andeaut. f. 127"; Nopol f. 148r; Pt-Djiumius, p. 183
157/160 est: cf. Dieu. p. 250
158/163 Cla*. 7, 1-5
163/167 Cla*. 7, 510 (PM.)
163/164 bid., Diff. 2, 151 (p. 94 A)
168/176 uentorum: cf.
Anduau. f. 127>; Neapoi f. 14F; Ps.-Djnamius, p. 183
168/171 cf. ., Diff. 2,
151 (p. 94 B)
139 CCLXVm L
141/151 pars suppL Bi.-Tae.
153 autem m. L
ferfectis L
156 citrigonos L (per dittogr.)
158 non potest non conpotari
c. siglas transpos, L.
terrae L,1 ex corr
163 efificiunt L.
futurorum L. (et
coda. SaagalL 189 p. 308, 224, p. 68), figurarum ed. Cltm.
164/165 et
supradicta . L, (in mg. suppL L,1)
AD CVIMNANVM I
uocem uel gesta habens in se numerorum. Haec soni certain

170 demensionem cum scientia perfectae modolationis habet. Quae
et ipsa tribus modis constat, hoc est sono uerbis numeris. Sed
sonorum tria genera sunt. Aut enim sonus uocis aut sonus
pulsus aut sonus fit flatus: uocis hominum scilicet aut animalium; pulsus, ut caelis fidium sonus pulsatarum aut lignorum
175 uel lapidum strepitus uel fluctuum litoreorum et relica; flatus,
ut sunt organa et tubae et conflatoria et uentorum aereorum
et subterraniorum, qui terrae motus per terrarum concaua
faciunt, et reliqua.
IIII Astronomica 'lex astrorum', ut quidam canit ymnidicus
180 de Deo : Qui soient, inquit, radis et lunam cornibus inples inque
diem ac noctem lumen concedis utrumque, qui stellas numeras,
quarum tu nomina solus, signa, potestates, loca, cursus, tempora
nosti. In ambitu quippe VII I caelestium orbium primum infe- 22rn
rioris sperae circulo luna est constituta, ideo proxima terris
185 possita, ut nocte nobis facilius lumen exibeat. Dehinc secundo
circulo Mercorii stella est collocata, solida celeritate, sed per se
ui quadam, ut philosophi dicunt, contraria. III. circulo Luciferi
circumuectio est, quae a gentibus Venus dicta est. IIII. solis
cursus est collocatus, qui proinde, quod omnibus lucidior, medius
190 est constitutus, ut tam supernis quam inferioribus lucem praestaret; ratione autem diuina sic constitutus, quia clara omnia
in medio esse debent. Porro V. circulo sidus, quod Vesper dicitur,
collocatum, quod gentiles Martis adsignant. VI. circulo stella
Foeton est collocata, quam Iouis appellant. Iam VII. circulo in
195 summo caelo, id est in mondi uertice, stella Saturni est collocata,
quae quidem, dum summum caelum tenet sublimiorque sit
omnibus, natura eius tamen frgida fertur (adprobante Verguio
frgida, quo stella respectat).
Tempora autem, id est anni, harum stellarum haec sunt,
200 quibus peractis ad reuersionem circuli sui hisdem signis et
partibus ueniunt. Nam luna VIII annis fertur explere cursum
suum, Mercorius XXIII annis, Lucifer annis VIII, sol annis
177/178 cf. , Etym. U, 1, 2

179/183 P.-Djnauma, p. 183
179
Astronomica lex astrorum: bL, Di/. 2, 152 (p. 94 B> etiam Andum-f. 12; Neapoi
f. 14; Oem. 7, 28 .
180/183 StduL, Cant, pase. 1, 64-67
183/204 cf. lad.,
Nat. nr. 23, 1.2.4 (p. 257-259)
198 Verg., Gearg. 1, 336
174 caelis s.e. chelys (gai.)

175 litoreorum] or2 ins. L
179 astronomia
L (corr. L1)
186 solis celeritate par sed lad.
187 contraria hid., contrarietate
L
188 circumuectio lad., circumuentio L
190 ut tam Isid., uitam L,
191
quia bid., qui L
196 teneat lad.
197 adprobante Verguio Zu/., adprobant
ergo gelu L
198 receptat Vetg. lad.
202 1 L, XX lad.
202/203
Lucifer - XV annis ar. L (n mg. suppL L'>
202 VIII \m an. L1
AD CVIMNANVM I
205
210
215
220
225
230
235
XVIIII, Vesper XV annis, Foeton annis XII, Saturnus annis

XXX. Sunt quoque quaedam sidera solis cometia, et quae
tardiora et quae uelociora sole fiunt; quaedam uero ex illis in
uno eodemque anno explent cursum suum. Quaedam ex ociano,
ut nobis uidetur, oriuntur et in ociano iterum teguntur; quae
dam uero numquam occiano teguntur, sed occasum solis lumine
patiuntur. Quaedam accenduntur et crescunt et deminuuntur
et extinguntur; quaedam in suo, in quo creatae sunt, lumine
permanent. Esse autem stellas in caelo etiam in die probat solis
dilicium, quod, quando sol obiecto orbe lunae fuerit obscuratus,
clariora in caelo astra uidentur. Hinc etiam et sol appellatur
eo, quod solus apareat obscuratis cunctis sideribus.
V Astrologia est astrorum ratio, quae caeli uertiginem et
conuersionem considerat, de qua quidam uorsicanorius commemorans nimirum, inquit, si tanta discurrit gloria uatum, dum
saecla uolabunt et uertigo poli terras atque aethera siderum iusso
moderamine uoluet. Astrorum etiam loca et signa ac potestates
nominaque inuestigat et haec de ortu obituque siderum notare
curat. Loca, ut septemtrion : in aquilone est, in modum uechiculi
rotatur in semetipso, et modo III ad summa leuat, modo IIII
inclinat et econtra, et semper in uno loco uersatur et numquam
mergitur. Signa, ut abanithat: quando oritur, tonitruit caelum.
Potestates, id est quod cursus suos possunt ostendere in reuertendo. Nomina, ut est ad Iob dicente Domino : Numquid coniungere uales micantes stellas Pliades et girum Arcturi poteris
dissipare ? Numquid producs Luciferum in tempore suo et Vesper
super filios terrae consurgere facis ? Et reliqua. Et his nominibus
utuntur gentiles; quod uero eisdem nominibus sancta scriptura
utitur, non eorum idcirco uanas approbat fabulas, sed faciens
ex rebus uissibilibus inuissibilium rerum figuras ea nomina pro
cognatione hominum ponit, quae late sunt cognita, ut, quod
incognitum significat, facilius per id, quod cognitum est humanis
sensibus, innotescat.
204/205 Clem. 8, 3 sq. (p.a.)

211/214 cf. lad., Nat. nr. 24, 1 (p. 261)
215/
220 Ps.-Djnamiui, p. 183 sq.
215/216 Cla*. 8, 7 iq. ft 8, 11 sq.; Andecau. f. 128r;
Neapoi f. 148r; cf. lad., Diff. 2, 152 (p. 94 B)
217/219 lurnnau, praf 11-14 (p.
1 sq., p.a.1.)
219/220 cf. supra, 181/182
219/221 Clem. 8, 12-14
221/224
cf. bid., Nat. nr. 26, 3 (p. 267)
226/235 cf. bid., Nat. nr. 26, 13 (p. 265)
226/
229 lob 38, 31 sq. (cf. app. cr.)
204 cometia L, an kg. comitantia uci comitiua i (cf. quae - comitantur Clem.)
211 stellas in celo . L (suppL L1)
212 dilicium i.e. deliquium (hid.)
orbe ex orbi corr. L'
214 eo bid., et L
obscuratis] u ins. L1
228
Vesper L, uesperum Vg. lad., sed formant uesper neutr. gm.praebet Virg. M., Episf. 1
(d. Huemer p. 112, 16sq.)
229 super super L
233 cognatione L (ut Isidori
cod. F), cognitione cett. codd. Isid.
240
245
250
255
260
265
AD CVIMNANVM I
De ortu autem et occassu siderum sic intelligendum est, quod

quaedam sidera celerius exorta caelerius occedere exaestimantur; quaedam etiam caeteris tardius exorta citius ad occassum
perueniunt; I quaedam uero pariter oriuntur et non simul oc- 221
cedunt. Omnia haec suo tempore ad cursum suum proprium
reuertuntur; radiis autem solis praepedita sidera aut anomalia
fiunt aut retrograda aut stationalia; hoc est, quod et poeta
quidam meminit dicens: Sol tempora diuidit aeui, motat nocte
diem mdisque potentibus astra reuetat cursusque uagos statione
moraretur. Sed has duas, astronomiam scilicet et astrologiam,
mathimatici secuntur.
VI Michanichia est quaedam peritia uel doctrina, ad quam
subtiliter fabricam rerum omnium concurrere dicunt, hoc est
principium uniuersae creaturae, ut qualibus initiis uniuersa
creata sint subtiliter ostendat. Sed Grecorum philosophi de
principiis mundi quaerentes alius alia incesit uia. Denique Pithagoras aelimenta principiorum numeros esse dicit, Qualistratus qualitates, Alcimon contrarietates, Anaximandrus inmensitatem, Anaxigoras equalitates partium, Aepichorus atumos,
Diodorus amire (id est indiuissibile, hoc est ex his, in quibus partes non sunt), Ascliades oncos (id est eleuationes siue tu
mores), geometrici fines, Demotritus aquam, Hiraclitus ignem,
Diogenes aerem, Plato ignem aerem aquam terram; Aristotilis
etiam quintum introducit aelimentum, quod acotonomaston (id
est inconplectabile) nominauit, sine dubio illum indicans, qui in
unum quatuor elimenta coniungens mondum fecerit.
Per hanc enim michanichiam dicunt et ponunt speram equaliter ex omni parte collectam et ad omnia similiter respicientem
atque a centro terrae aequis distinctam spatiis, ut eam in nullam
partem declinare undique equalitas collecta permittat. Et ita
nullo fulcimento subuecta sustentatur spera. Quod ita esse
237/245 cf. lad., Nat. nr. 22, 3 (p. 255 .)

243/245 Lucan. 10, 201/203
245/248 cf. bid., Di/. 2, 152 (p. 94 )
245/246 Clem. 8, 14; Andecau. f. 12P;
Neapol. f. 14F; Ps.-Dynamius, p. 184 (p.a.i)
247/248 Duz. p. 253
247/249
Andecau. f. 12V; Neapoi f. W; Ps.-Dynamaa, p. 184
250/261 Ps.-Clem., Recoffi.
8, 15, 1-3 (p. 225, 10 - 226, 5)
262 et ponunt/266 Ps.-Clem., Rtcogi. 8, 21, 2
(p. 229, 23-27, p.a.l)
236 intelligendum] end ins. L1

237 caelerius L (ut Isidori coda. BS; cd-),
serius cett. codd.Isid.
241 reuertuntur lad., reuertentur L
244 reuetat L,, ire
uetat laucan, lad.
245 moraretur L (ut Isidori cod. B), moratur Lucan. lad.
249 initiis] i4 ins. l254 Aepichorus i.e. Epicurus
255 amire . L,
(suppl. IJ)
256 ascliades] a2 ins. L,4 i.e. Asclepiades (Ps.-dem.)
eleuationes
1J (. L,), elationes Ps.-Clem.
257 Demotritus (ex -tos) aquam L, Democritus
ideas Thaies aquam Ps.-Clem.
260 incomplectabile L, inconpellabile Ps.-Clem.
264 fort, cum Ps.-Ckm. ante ut addendum ita
AD CVIMNANVM I
270
275
280
285
290
295
credimus ; alii autem hanc eandem speram aquae superpossitam

esse aestimant. Haec exempli causa de mechanichia dixisse
sufficiat.
VII Medicina est scientia curationum, quae olerum uim et
lignorum sucos pene omnium rerum naturas ad temperamentum corporis uel salutem sollicite perquirit et uenas CCCLXV
fonte cerebri pertossi fluentes totumque per corpus sanguifluas
doceli explorat tactu. Cuius etiam scientiam tripertitam esse
cognoscimus Grecis uocabulis: to dogma, ten meto(don), ten
enperian, id est documentum, explorationem, experimentum et
reliqua, quae illius artis continet aethimologia.
Intra phissicam quoque etiam artes minores esse non est
dubium, quas aratores et fullones et cimentarii exercent et
disponunt. Haec autem de phissicae disciplinis artis exempla
congregasse sufficiat, e quibus, qui curiosius rem agitabit, aliqua
inueniet.
Nunc de loica incipit. Loica quoque cuncta rationabiliter
considerat, ut a falsitate ueritatem discernat. Haec autem bibertitur in dielecticam et rethoricam. Dielectica per disputandi
regulam intellectum mentis acuit ueraque a falsis distingit. De
qua quidam ait: Sicut ferrum uenenum, sic sententiam armat
eloquio. Haec ita sententiam confirmat, <ut) obiecta sine ulla
dilatione et dificultate ieciat, et in disputandi efficacia IIII haec
agit: proponit, adsumit, confirmat, concludit; id est proponit
problesma, adsumit doctrinam, confirmat testimoniis, concludit
perfectione. Rethorica est adsimulatio ueri, ubi adsimulatur
ueritas magis quam dicitur, ubi ratio dicendi et iurisperitorum
scientia est, quam oratores sequuntur.
Aethica ad institutionem morum pertinet, diuiditurque in IIII
uirtutes principales, prudentiam scilicet atque iustitiam, forti
267/268 cf. Ps.-Ckm., Rtcogfi. 8, 21, 3 (p. 229, 28 sq.)
270/277 Ps.-Djnanma,
p. 184 (p.a.i)
270/274 Andecm. f. 128r; NeapoL f. 148r
270/272 perquirit:
Ckm.8, 21-2); cf. , Diff. 2, 152 (p. 94 B)
272/273 et - fluentes: similia op.
Pi.-bid., De numeris (p. 1295 C); cf. G. Baeseckt, Der Vocabularis Sti. Galli (Hato 1933)
p. 6 Cnumerus uenarum CCCLXII> ft.-B<, De numera (PL 83, 1295 Q
274/
276 cf. Hier., Epia. 53, 6, 1 (p. 452, 8-10, u. app. cr.)
278/280 Ckm. 9, 14 sq.;
cf. Hier., Epist. 53, 6, 2 (p. 452, 10-14)
283/294 Pt-Djnamus, p. 184 (p.a.)
284/288 cf. Isid., Diff. 2, 153 (p. 94 C)
285/290 concludit: Ckm. 9, 23-28
290 proponit - concludit: cf. Hier., Epia. 53, 8, 3 (p. 455, 10 ig.)
293/294
Isid., Diff. 2, 153 (p. 94 C); Ckm. 9, 31 sa.
295/311 Ps.-Dynamius, p. 184 (p.a.i)
295/302 scripturas: cf. ., Diff. 2, 154 q. (p. 94 CD)
295/298 Clan. 10,
13-17 (p.a.i)
275 todogmaten metotenen perian L

279 aratores Ckm. (agricolae Hier.),
oratores L
cimentan sec. Hier. Ckm. Bi.-Tae., cimenti L
281 sufificiat L
285 disputendi L
286 ueraque L1, uera L
288 ut Ckm., . L
290
proponi L
295 diuiturque L
IG
300
305
310
315
320
325
330
AD CVIMNANVM I
tudinem atque temperantiam. Sed prudentia trifariam habet

intelligentiam : I storiam tantum, ut X uerba; II ex utroque I
commixtum, ut Sarra et Agar: uere enim fuerunt et mistice 22""
duo testamenta figurant; III mistice tantum, ut Canticorum
cantica. Prudentia est agnitio uerae fidei et sanctas nosse scripturas studiose prudenterque. Iustitia uero morum correctio est,
cuius prima pars Deum timere et credere, relegionem uenerari,
honorem referre parentibus, patriam dilegere, cunctis prodisse,
nulli nocere, fraternae caritatis uincula amplecti et reliqua.
Fortitudo est animi magnitudo, diuitiarum contemptus et uoluntatum, aduersis aut patienter cedere aut fortiter tollerare et
reliqua. Temperantia est modum in omni uerbo ponere et per
praeceps ad bona malaue non uechi, sed cum consilio facere
cuncta; et haec uerecundiae comes est. Prima ex his credit et
intelligit, II. dilegit, III. appatitum cohibet, IIII. modum inponit.
Contra haec IIII genera uirtutum totidem uitia oppossita
philosophi dicunt, metum scilicet et gaudium, cupiditatem siue
dolorem; nos autem non perfecta, sed media uitia nuncupamus.
Sed omnia haec fuisse in nostro credendum est protoplausto ;
nec tamen originaliter in totum fuisse nec specialiter audemus
dicere; non enim dictum, quod non est iam ante dictum. Omnia
in die Deus consummasse legitur sexto, et non alienum a ueritate
haec credere omni inesse homini rationabili, sed in paucis discreta atque sensibilia. Agustinus huic similitudinem hanc reffert :
Sicut si quis, inquit, tenebrosam intret in domum auro argentoque et uestibus pretiosis staratam, nihil mirabilium sentiet
nisi lumine adhibeto. Ita homo totum scientia egenus habens in
se non sentit, nisi inluminetur a docente.
Sed hoc quoque non praetereundum reor, quod quidam pro
loica, quae rationalis, epithoicen, id est inspectatiuam, ponunt,
sed melius est quarto aut poni loco aut per tria spargi ac
defundi supradictas. In qua etiam sunt rationes, species, genera
proprietatesque uerborum et figurae ac numeri discernuntur.
Cuius pars exterior ars grammaticorum est, de qua Originis
dicit: Nolumus uerba considerari, sed res. In hac etiam poema
302/314 cf. lad., Diff. 2, 156-159 (p. 95 /)
317 Ter, Em. 41 ( etiam
. Diem. 400, 7, i.e. loco supra ad IL 33 sqq. adbibito, et Hier. [cf. infra L 400])
317/
318 ff. Gen. 1, 31 - 2, 3; ff. et Vs.-Aug., De miraUiibus s. script. 1, 1 (p. 2151)
325/
329 cf. Orig. - Rfin., , m Cant., pnL (p. 75, 6-16)
330 pars - est: Din. p.
255
331 idem sub Ongenis in . f.Sret infra IL 72/7
331/332
poema - structura: cf. infra X, 240
306 diuitiarum ex diviarum corr. L1

306/307 uoluntatum i.e. uoluptatum
307 tollerare] ll ex corr. L'
311 cohibet] o ins. U
320 reffert ex refert
corr. L1
322 staratam i.e. instauratam
326 epithoicen et in Diez., p. 255; i.e.
enopticen (cf.M.i epopticen)
328 defundi i.e. difbindi
AD CVIMNANVM I
335
340
345
350
355
360
deprehenditur, quae 'factura' interpretatur uel 'structura'. Quae

iam academiam (id est dubietatem) et uorsuum conpossitionem
nouit; in ipsa enim nomina metrorum et genera sunt.
In his autem omnibus generibus sapientiae quaedam relegioni
catholicae, quaedam gentili conueniunt, quaedam utrique, quia
scriptura sancta, ut ait Agustinus, non ideo debet suas iecere
partes, quod eas sibi gentiles uendicant ; aurum namque argentumque Aegyptiorum commotato domino in aedificationem tabernaculi Dei adsumptum est. Ciprianus martir, rethoricatus in
suo, conuersus rethor in aeclessia catholica catholicus efficitur.
Nec non et Claudicanus philosophus simul et rethor in eadem
hora babtismi confesus Deum hos canit uorsus: Quis tib amor
penset, Deus, mea forma fuisti, ut tua seruus forem forma?
Christe potens rerum, redeuntis conditor euii, uox summi sensusque fif quem fudit ab alta mente pater, inscius tui fui, tu
nostrae redimisti cremina uitae.
Sanctus quoque Hironimus in commentario aepistulae Pauli
ad Titum ueritatem grammaticae artis in aliquibus laudat, ubi
scribit : Apostulus autem Iesu Christi secundum fidem electorum
Dei : electorum quippe ipsorum magna diuersitas est pro uarietate operum sensumque ac sermonum; nec statim, qui electus
est Dei, uel iuxta electionem possidet fidem uel iuxta fidem
habet scientiam ueritatis et pietatis. Vnde et Saluator ad Iudeos,
qui in eum crediderant, eloquutus est : Si permanseritis in uerbo
meo, cognoscetis ueritatem et ueritas liberabit uos. Est plane
ueritas, quae non habet pietatem, si quis grammaticam artem
nouerit uel dialecticam, ut rationem recte ] loquendi habeat et 23r1
non falsa uera deiudicet. Geometrica quoque et arethimetica et
musica habent in se et in sua sapientia ueritatem, sed non est
scientia illa pietatis. Scientia enim pietatis est nosse legem,
intellegere prophetas, euangelio credere, apostulos non ignorare.
Et infra addit Hironimus et dicit: Absque pietate uero notitia
333 acedemiam id est dubietatem: cf. 1, 206 sq.; cf. Diez p. 254.255
336 quia/340 cf. H.-I. Mamu, Augustin et la fin de la culture antique (Paru 1938)
393 sq. (cf. Exod. ), 22; 12, )5 sq.)
340 De Cypriano cf. Euseb.-Hier., Cbrm. p. 220,
9-11
345/347 Claudian., C. mm. 32, 1-4 (p. 330) praeter interpolatimem inscius
tui fui ('347 redimisti: domuisti Claudian.). De cmuersione Claudiani et origine "uorsuum"
Quis - forma (343/344; nibil constat
350/362 Hier., Coma, in Tit. 2 sq. (p. 592
- 593 A; 593 /)
350/351 Tit. 1, 1 sq.
355/356 lob. , 31 sq.
361/
362 Ps.-Dynamius p. 184
363/365 Hier., Comm. in Tit. 1, 1 (p. 593 B; artis
grammaticae et et adiubat add. Anon.)
339 domino] dno L, o eras. L1
340/341 in suo] an excidit aliquod nomen i
341 aeclessia ex aeclesia corr. L1
efificitur L
343 hora . L (suppL
L')
uorsus ex uorsos corr. L,1
345 euii i.e. aeui (Claudian.)
346 i ante
ras. (forsan ex in) L, dei Claudian.
348 in mg. laus artis L,1
349 aliquibus
ex alibus corr. L,1
355 crediderant ex -um corr. L,1
357 pietatem] pie ex
corr. L1
362 inte 11 ige L
12
AD CVIMNANVM I
ueritatis artis grammaticae ad praesens dilectat et adiubat et

365 reliqua.
Veritas est itaque grammatica ars pertinens ad emendationem
loquendi; sed sicut auctores catholici per hanc misteria sacrorum narrant uoluminum, ita etiam philosophi mundi suas per
eandem ferunt fabulas utique conexas mendaciis, quia scientia
370 exterior est more uassis omni parati liquorem ab eo bibere
uolenti; ut Consentius adnotat dicens: Vocum tantum regulas
grammaticus <sequi> debet. Et Originis dicit: Nolumus uerba
considerari, sed res. Non quasi uituperans grammaticam dicit
artem, sed timens, ne forsitan in loquendo erraret. Hironimus
375 quoque in commentario Danielis de torque, an aurea aureoue,
dubitauit; dicit: Rediculam rem facio, ut <in> interpretatione
prophetarum de generibus uerborum quassi grammaticus disputem. Quod non, ut incauti quidam putant, reprobando dicit,
sed in angustis misteriorum et interpretations possito non erat
380 temporis de uerborum generibus disputare, quippe qui alibi se
discipulum fuisse Donati professus est dicens : Victorinus rethor
et Donatus grammaticus, praeceptor meus, Romae insignis habentur ; et in hoc auctoritas Donati ostenditur. Et alibi de semet
Hironimus profetetur dicendo: Inter philosophos et grammati385 cos pene ab incunabulis meis depotatus sum.
Nam etiam quod Agustinus dicit, non distruit regulas grammaticorum, ut est Ne timeamus ferulas grammaticorum, ni ad
certiorem et ad probabiliorem perueniamus rationem; hoc est
ad intellectum misticum aut ad latitudinem eufoniae. Quod
390 etiam Donatus caute et sagagiter sensit dicendo et suis regulis
praeponendo dicens : De participis aduerbia fieri plurimi negant,
sed hos plurimae lectionis reuincit auctoritas; et alibi: Eufonia
plus in uocibus ualet quam analogia uel regula praeceptorum ;
Donatum autem palam est esse grammaticorum principem di395 cendum. Gregorius Romanus Non constringam, inquit, uerba
caelestis oraculi sub regula Donati grammatici.
369/371 Ps.-Dynamius p. 184
369/370 scientia exterior cf. infra , 68
371/372 Cms. 369, 26

372/373 cf. supra L 331
376/378 Hur., Coma, hi
Dan. 2, 5, 7 (p. 823, 95-97); tiam . Mals. 196, 5-7 (ff. LSfstedt, p. 56)
381/
383 Euseb.-Hier., Cbrm. p. 239, 12 sq.
384/385 Hur., PnL in lob 40 sq. (1, 732)
387/388 Aug., Tract, in lob. 2, 14, 13 sq. (p. 18)
391/392 Don. 646, 11 sq.
392/393 Dm. 627, 12 sq.
394 grammaticorum principem: cf. infra , 16sqq.
et supra L 27
395/396 Greg. M., Episi. 5, 53 a (p. 357, 40 sq.; grammatici add.
370 liquorem Lofitids, liquori L

372 sequi sec. Cons. add. Bischof
375
an excidit coniundi ante de torque ?
376 in sec. Hur. Mals. add. Lo'tedt
387
ni L, an leg. ut ?, dum tantum Aug.
388 et ad . L (suppL L1)
389/390
Quod etiam Bi.-Tae. (cf. infra Vl7 ai), quam et ipsam L
390 sensit sentit
corr. L1
394/395 dicendum Bi.-Tae., dicendo L
AD CVIMNANVM I
400
405
410
415
420
425
13
Sed sentiendum est sciri melius esse, quam ob causam Donati

regulae dicuntur, cum ipse Donatus alibi dicit : Periant, qui ante
nos nostra dixerunt. Sed sic haec soluitur propossitio, quod
nihil dictum est, quod non est iam ante dictum, more poetali;
qui non possunt cantare, quod ante se uario licet modo non est
cantatum. An secus, sicut huius prochemio prologi diximus
dicente Probo, doctissimo uiro, Postera, inquit, aetas mundi ut
disciplinam pristini saeculi ita et sermonem fastidiare coepit et
noua parturire uerba et reliqua.
Si autem lector harum interrogetur regularum tria, quibus
omnis ueritas et omne negotium commendari solet et confirmari,
locum scilicet, tempus, personam, respondeat locum Romam,
metropolim Italiae, et Romani generis personam esse Donati,
tempus uero Liberii aepiscopi, XXXVI. post Petrum apostolorum principem.
Tropice dicendum est 'lego Donatum' id est per metonimiam
inuentum per inuentorem ostendentem, ut sine Caerere et Libero
freget Venus, et ut est 'ut in Dauid legitur' et 'ut in Plato lectum
est' et ut dicitur Habent Moysen et prophetas; sed per haec dicta
eorundem ostendens scriptura et inuenta.
Sed nec hoc hic etiam omitendum est, quod in librorum
prochemis percunctari solet, utrum idem scripsit Donatus has
regulas quodam postulante, ut Asperius putatur scripsisse Eglogo
uel Tritone postulante, I aut a quoquam coactus, ut LXX 23r"
scripturas ueteris Ptholomeo cogente ex Ebreo transtullisse in
Grecum leguntur, aut etiam spontis incitamento, ut Pauli apostoli quaedam aepistulae scriptae sunt. Certe scripsit nemine uel
rogante uel cogente suas regulas ad emendationem loquendi et
scientiam proficientes.
In hoc autem loco non praetereundum reor quaestionare et
interrogare, a quo grammaticus incipere suam debet artem.
Respondendum est, quod plerique a difinitione ipsam artem
398/400 cum - dictum: cf. Hier, , m Ecci 1, 9 (p. 257, 232-234)
400
Ter., Eim. 41 (p.a.i; uide etiam supra i 317
403/405 supra 1. 35/38; cf. Diom. 400,
8 sq.
406/411 cf. Ambian. f. 3"
410/411 Liberii - principem: cf. Euseb.-Hier.,
Chrm. p. 237, 17 sq.
413/414 inuentum - Venus: Dm. 668, 16; cf. Diom. 458,
20-22
413/414 Ter., Eun. 732
415 Luc. 16, 29
419 sqq. Asperius e.qj.:
mcertum est, an haec spectmt ad alterutrum huius nomina artigraphum, uideliat GL 5, 547
sqq. et Aneca. Helti. 39 sqq. (u. et infra , 177)
420/422 cf. Isid., Etym. 6, 4,
1
428/429 plerique - incipiunt et
399 sic . L (suppL L1)

405 nonua L (corr. L1)
407 ueritas ex ueris
con. L1
410 XXXVI L n., XXXIIII Hier.
412 metonimiam ex
metoniam corr. L,1
414 freget Lotcdt, frege L1
ut2 ex corr. L'
Plato
i.e. Plauto
417 nec Bi.-Tae., ne L
421 ptholomeo ex pholomeo corr. L1
424 cogaente L
regulas . L (suppL L')
428 difinitione ex difinione
corr. L1
AD CVIMNANVM I
incipiunt; quae est oratio, quae id, de quo quaeritur, aperte

430 discribit terminando; ut si forte requiratur: 'Quid est anima
uel angelus?', respondendum est: 'Creatura Dei perpes et rationabilis, habens initium, finem nullum'; et quaerentibus 'Quid
est ars ?' respondendum est esse uniuscuius rei scientiam, id est
scientiam artis rei quam quisque exercet in tribus artis gene435 ribus, quas in ante dictis diligentius praefatus sum, animi scilicet
uel corporis corporisque una et animi.
Plerique item putant artem esse dictam a uirtute, quod a
nominis Greci qualitate deprehendunt ; dicunt etenim Greci
artem esse cmu c CARHTIC, id est de uirtute dictam; nam
440 cum eis uirtus subintelligitur scientia uniuscuiusque rei in se
ipsa, quod etiam in Latinis Grecorum discipulis sic intellegitur.
Sed haec sententia quibusdam non satisfaciens, dixere artem
esse dictam, quoniam praeceptis cuncta terminat concludendo
et omnem adpetendo ueritatem rei, ut 'nomen sex habet cassus
445 uerbumque quinque modos' ; sed hoc non est incipere, sed artem
perficere.
Nonnulli a uoce cospere hoc dicendo quassi ratione, quod
litterae de uoce sunt natae, et dicunt nullu modo posse ad
secundam uenire, nisi dediceris primam partem. Haec sententia
450 ideo non placet ; ignaro enim et gnaro uox commonis est.
Quidam a literis inchogare dicunt grammaticum artem suam
debere, quod ita et nostri sensere. Quae opinio ideo digna est
repulsa ; de uocis enim ratione causari et interpretari philosophis
proprie pertinet, de litteris autem omnium tractare siue philo455 sophi seu rethoris seu grammatici siue poetae et omnium scribentium quorumque sectas suas. De octo autem orationis partibus disputare, hoc proprie est grammatici. Huius sententiae
ueritatem testatur ordo regulas scribendi Donati grammatici,
qui a proprio suo inchoans, id est ab octo partibus orationis, quas
460 artes minores uocari non est incautum, suum et nomen et
officium sagacissime ostendit et conuenienter praetermittens ea,
quae aliorum essent propria aut commonia omnibus, quae suis
432/433 quaerentibus - scientiam: Poap. 95, 3-5 (p.a.i)

429/430 quae est
- terminando: Max. Via. 188, 25 sq. (p.a.i)
435/436 if. supra L 65 sq.
447/
457 cf. Pomp. 96, 5-14
432 quid ex quod am. L1

433 uniuscuius L (cf. Hofmann - Szcmtyr, Lat.
Syntax, 202), uniuscuiusque Pomp.
scientiam Bi.-Tae., scientia L
438 dicunt
Pomp., dictum L
443 uidetur deesse artis ante praeceptis, cf. Pomp.
444
adpetendo ex adpatendo con. L1
447 uoce ex uo corr. L1
cospere L, cf.
infra XV7II,242; et XXI.119; Ultedt, Malsacbanus, 58
453 repulsa ex repulso
corr. L1
455 neu grammatici L,
poetae ex pootae corr. L1
459 inchoans
ex inchogans corr. L'
AD CVIMNANVM I
465
470
475
480
485
490
495
15
artibus maioribus praeponens, id est secundae aeditioni, iterum

octo orationis partes diligentius et grammaticae diseruit.
In hoc nihilominus loco oportunae est interrogandum, quot
sunt officia grammatico conuenientia. Respondendum : IIII. Quae
sunt? Lectio, enarratio, emendatio, iudicium. Tum subinterrogandum est: Lectio quid est? Id est secundum sensuum et
accentuum necessitatem propria pronuntiatio et secundum Romanum sonum. Denique de subdiuissionis subdiuisione caute
requirendum est : Lectio quot et quas et quantas et quales habet
partes ? Respondendum : IIII, id est accentus, discritio, pronun
tiatio, modolatio. I. Accentus quid est ? Vniuscuiusque syllabae
pronuntiandi in sono qualitas, id est, ut sic breuis debet proferri
et sic longa, ut nec plusculum longa extendatur ne minusculum
breuis corripiatur. II. Discritio quid est? Confussarum significationum perplana manifestatio, quod diastole facit, ut est
uiridique in litore conspicitur sus et reliqua. III. Pronuntiatio
quid est? Id est narratio acommodata et conueniens omni
personae, I de qua sermo fit, ut est aut senis subrietas aut iuuenis 231
petulentia uel proteruitas uel fortitudo aut mulieris teneritudo
et qualitas uniuscuiusque habitus exprimendi. IIII. Modolatio
quid est ? Continuati sermonis in iucundiorem dicendi rationem
artificalis flexus in delectabilem auditus formam conuersus
asperitatis gratia uitandae. Quae et ipsa modolatio duobus modis
fit : per tropum periphrasin, id est circumlocotionem aut ornandae rei causa, quae est pulcra, ut est iam prima nouo spargebat
lumine terras Tithoni croceum linquens Arora cubile et reliqua,
id est 'sol ortus est'; aut uitandae, quae turpis est, ut est sic:
placitumque petiuit coniugis infusus gremio per membra soporem,
id est concubitum. Diximus de primo grammatici officio, id est
de lectione IIII constante partibus.
Nunc de tribus aliis subinferamus. Enarratio quid est ? Id est
secundum poetae uoluntatem uniuscuiusque discriptionis explanatio, id est secundum omnes metaplasmi partes, quae uel in
464 cf. Pomp., ProL4(p. 59)

465 quot/485 cf. Max. Viet. 188, 6-23
465/
467 cf. Laur. 4, 31-32
477/478 quod - sus: cf. Pomp. 132, 12 ig.
478 Verg.,
Am. 8, 83
486/491 periphrasin - concubitum: cf. Diom. 460, 7-19
487/488
Verg., Am. 4, 584 sq. t 9, 459 sq.
490 Verf.., Am. 8, 405 sq.
493/495 Max.
Via. 188, 9 sq. (etiam Laur. 4, 33-35)
464 grammaticae i.e. grammatice

476/477 signifitionum L (corr. L,1)
478
conspicitur sus Verg. Pomp., conspicit ursus L
479 quid Max. Viel., quod L
485 gratia Bi.-Tae. (cum Max. Viet.), gratiae L
486 circumlocutionem L,1
(stilo corr.)
487 nouo Verg., noua L,
491 grammatici Bi.-Tae., grammatico
L
492 constante constane corr. L1
493 bau officia in mg. ad L 493, 498,
502 mimera H, , IV indicat L
494 uoluntantem L (corr. L1)
494/495
explanatio - uel . L (suppL L1)
16
500
505
510
515
520
525
530
AD CVIMNANVM I
adiectione uel detractione uel inmotatione uel transmotatione

fieri solent, et secundum scandendi rationem et reliqua.
Emendatio quid est ? Errorum apud poetas aut historicos et
figmentorum reprehensio. Ideo Virgilius putatur de semet dixisse:
0 egone recte dixi?, et Hironimus dicit: Errorem nemo uitare
potuit, nisi qui nihil scripsit ; sed hoc non de spiritalibus dicit.
Iudicium quid est? Id est bene dictorum comprobatio, ut
dicitur: Recta sententia Catonis in illo superiore uorsu et reliqua.
Et alibi: Bene dixit Donatus has litteras in quibusdam dictionibus expresum sonum non habere; haec de i et de u dixit.
Sed notandum est grammaticus quosdam exstetisse catholicus
et ueritatis dicacia protulisse uerba. Et hii, qui grammaticam
nescientes artem et metrorum dicta scire contempnunt, quos
Hironimus simplices lectores uocat, audiant Dinamium grammaticum catholice praedicantem et dicentem: O quam dolenda
condicio et fortiter execranda! Deus nos inuitat ad caelum,
quos diabulus mergit ad infernum. Praedonem sequimur, praetermittimus Redemptorem. Qui nos amauit, odimus; qui nos
captiuauit, amamus. Carior nobis, qui nos seruituti subdidit,
quam qui libertati restituit. Semper ante oculos pone, quod non
amicorum turba, non familiae multitudo, non auri argentique
congestio, non gemmarum lapilla fulgentia, non uindemiarum
ubertas, non densitas segitum, non numerositas oliuarum, non
iucunditas extensa pratorum possunt animae excedenti de corpore ullum adferre praesidium! Sed plus lugent, qui amplius
dilegunt, et dum auxilium praestare nequiunt, pugnis pectora
et lacerta tondunt, illi tamen, qui sepulcro conditur, nihil praestaturi. Ideo dilegendus est uerus amicus noster, cuius ante
mortem et post praesidium nos commitatur. Qui Redemtur
noster ideo dicitur: redemit enim nos a diabuli captiuitate;
Saluator saluando nos a peccatis nostris; Adiutor adiuuando
nos in oportunitatibus ; in tribulatione Protector protegendo
nos, ut inter inimicos nostros maneamus inlessi; Susceptor
suscipiendo nos in aeterna tabernacula.
Quid itaque uituperandus est hic grammaticus, qui per artem
grammaticam suum sic corripuit discipulum ? Quis meliora his
498/499 Max. Vict. 188, W sq. (p.a.i; etiam Laur. 4, 35-36)
499/500 Virg.
M., Epit. 2, 4, 3 (p. 210); idea, infra XI, 225
500/501 idem infra XXVI, 3/4
502 Max. Vict. 188, 1 1 sq. (etiam Laur. 4, 36)
504/505 cf. Dm. 604, 3
509
simplices lectores: Hier. (Orig.), . 19 hi Lue. (p. 116, 1)
510/529 ed. Lsfadt,
ranos 88 (1990) p. 121 sq.
505 sonum om. L (sstppL L1)

507 grammaticam Bischoff, grammaticum L
508 nescientes ex nesciuntes car. L'
522/523 praestaturi Mai, praestaturum
L
523 dilegendus ex diligendus corr. L1
524 commitatur i.e. comitatur
528 inlessi ex inlesi corr. L,1
531 meliora Bi.-Tae., melior L
AD CVIMNANVM I
535
540
545
550
17
potest uerbis proferre? Nam et Spiritus sanctus docet nos

psallere sapienter, et lector in aeclesia catholica ordinari non
sinitur, nisi qui legere et scire potest syllabas et accentuum
rationem et species et naturas dictionum et distinctiones sententiarum, ut Essidorus dicit in libro de officialibus aeclesiae
catholicae. Idcirco ergo I sumopere uidendum est non pro modico 23"11
habere grammaticam artem, quae <quando> non sciatur, officia
aeclesiae sanctae inpedire ualet ; nam illa, quae Issiodorus conuenire lectori dicit, millo modo sine grammaticae scientia artis in
quoquam esse possunt.
Haec autem ideo in grammaticae artis melodiam promsisse
ratus sum ; sunt enim nonnulli expertes scripturae, uituperatores
tamen legere et scire uolentium mundelam linguae Latinitatis,
per quam scientiam Dei discere solent, nec adtendentes Deum
in euangelio dissertantem caelum et terram transitura nec unum
iotha nec unum apicem de sua peritura lege. Qui amat uina,
non execret crateras, et qui nucleos, non crinos; qui oleum, non
amoricam; qui lac, non uaccas; qui segites, non boues; qui
fidem, non opus; qui Deum, non proximum; qui filios, non
coniugium ; et qui sapientiam desiderat, non orreat artem gram
maticam, sine qua nemo eruditus et sapiens esse potest.
Sed nunc finito prologo libri prochemium adoriamur.
533/537 cf. lad., De ecd off. 2, 11, 2 (p. 791 B/C)

546/547 cf. Mattb. 5, 18
547/552 et in alus codd.; . editionem, quam fecit Lfstedt, ranos 88 (1990) p. 123
548 qui ncleos non crinos: cf. Hier., Epist. 58, 9, 1 (p. 538, 6 sq.; Otto, Spridmirter
p. 248)
538 grammaticam artem IJifstedt, grammatica ars L

quando suppi. Bi.-Tae.
544 Latinitatis ex Latinitas corr. U
545 discere ex scire . L1
549
amoricam i.e. amurcara
551 coniugum L
553 adoramur L
<II.> DE AEDITIONE II
10
15
20
25
30
35
Incipit aeditio secunda Donati grammatici DE PARTIBVS ORATIONIS (613, 2). Scripsit enim artem duplicem, id est octo partes,
quas minores uocant artes, a quibus secunda haec est aeditio.
Sed notandum est, quibus personis primam quibusque scripsit
secundam, et interrogandum, quot et quibus causis artes mi
nores scripsit. Hoc est personis puerorum et causis tribus : prima,
ut scirent, quibus modis esset ars; II., ut discerent interrogare,
ut est Partes orationis quot sunt ? ; III. causa, uti nosent soluere
interrogala, ut est Octo et reliqua. In prima ad docendos pueros
interrogationi satisfacit et solutioni ; in secunda autem aeditione
personas perfectas docet scientiam Latinitatis.
Sed nos nunc discere conuenit, quibus modis fit interrogatio.
Id est III: quasi discere uolens uel docere an quaestionis promendae gratia. Sed in artibus minoribus quasi docere uolens
interrogat Donatus. Cuius auctoritatem ostendit Pompeius dicendo : Alii, inquid, scripserunt artem, sed illos non putes intellegere, nisi a Donato sumpserint principium, ut est Probus et
Caessar et alii; sed a Donato sumpserunt principium. De partibus artis satis in prologo promsi.
PARTES ORATIONIS SVNT OCTO (613, 3). Oratio, id est eloquutio,
et dicta oratio quasi oris ratio, et dictio est cum intuitu dicentis
ad clausulam tendens; sententia autem dictio generalis, id est
in conloquio familiari ad uitae rationem pertenens, ut est 'Quid
facere uel dicere uis?'.
Octo utrum perfectus an inperfectus uel plusquamperfectus
est numerus, et in qua est forma, utrum origo an deductiuum
est ? Octo inperfectus est numerus, quod minus quam est ad se
peruenit, quia demedia pars IIII, quarta II, octaua I, qui ad se
iuncti non VIII, sed VII. Et in forma aptoti est, ut sunt nomina
numerorum et nomena literarum, et origo est nominum ordinis,
nam octenus et octauus ordinis nomina sunt.
Ideo octo dicit, nam alii X, alii XI, Stoici autem V dicunt,
alii duas, alii VIIII. Harum diuersitatum reddenda ratio est. X
qui dicunt, articulum et gerendi uerba adieciunt. Qui XI, usurpantia adiciunt. Qui V, nomen et pronomen iungunt, uerbum et
participium, aduerbium et interiectionem. Qui VIIII, articulum
<II>, 3/12 cf. Pomp., ProL 3-16 (p. 59 sq.)
9 Partes - sunt: Don. 5S5, 4
10
Octo: Don. 585, 4
17/19 ff Pomp., PnL 16-19 (p. 60); cf. Kd, GL 5, 86, .
21/23 cf. Max. Via. 192, 2 sq.
22 Pomp. 96, 19 ai
23/24 cf. Max. Vict.
191, 25 sq.
26/30 cf. supra I, 94 sqq.
30/31 nomina - litterarum: Cons. 352,
8
33/40 cf. Pomp. 134, 4-14; 135, 25-27 (38 Aristotelici Pomp.)
(II>, 1 Num. snppl Bi.-ae.

1 grammati L
8 scirent] i ex car. L1
19 ut - principium om. L (suppL L1)
24 conloquuio L (corr. L,1)
18/
AD CVIMNANVM II
40
45
50
55
60
65
70
19
a pronomine seiungunt. Qui duas dicunt, ut est Aristotilis,

nomen tantum et uerbum; nam aliae VI uelut apendices in
duabus principalibus iunctae conuinciuntur. Donatus autem octo I
definit.
24r1
Sepe autem Latini aliis pro aliis uti solent partibus orationis ;
aduerbio pro nomine et nomine pro aduerbio, ut toruum clamat,
et e contra aliud cras, quod hic pro nomine ussurpatur ; 'mane'
aduerbium est temporis, sed Virgilius dicit dum mane nouum,
quod nomen hic est. Sed notandum nomina, quae pro aduerbiis
ponuntur, declinan, aduerbia uero pro nominibus possita non
debet, licet in Platone legimus a primo man et reliqua.
NOMEN, PRONOMEN et reliqua (613, 3). Haec siries per dialiton
currit, id est per dictionem coniunctionibus carentem, ut est ite
citi, ferte flammas, date tela, inpellite remos, et per alligoriam
aliud ex alio significantem et reliqua.
Quare dictum est nomen ? Id est quassi notamen. Notat enim
nobis et notas facit res, ut est 'tabernaculum', et quando dicitur,
licet non uideas illud, notat tibi et ad tuum in notitiam uenit
animum; ideo itaque nomen dictum est, eo quod nobis notas
facit res. Non inconuenienter quoque primo ponitur ; nemo enim
potest discere omnem artem, cuius nomen non nouerit; uerbi
gratia uox litera syllaba pes accentus possitura caessura quomodo noscerentur, si notamen hoc non haberent? ideo primo
gena sunt nomina in omnibus rebus.
Pronomen quam ob causam in hoc est ordine et quare dicitur ?
Id est quod fungitur officio nominis ; uti dicas 'Donatus scripsit
primam aeditionem', nomine utere; 'ipse scripsit et secundam',
pronomen profers. Hoc in ordine poni conuenit, et inuentum
est, ne nominis frequens iteramentum fastidium menti lectoris
faceret; potuit enim dici: 'Donatus scripsit minores, Donatus
scripsit maiores artes'. Ideo debet primam sequi partem, quod
eius fungitur officio.
Sequitur VERBVM (613, 3). Cur hoc nomine utitur? Hoc est
39 apcndices: lad., Etjm. 1, 6, 1

42/48 cf. Pomp. 135, 36 - 136, 25
43
Verg., Am. 7, 399 sq.
44 Pm. 5, 68 (cf. infra XX, 43
45 Verg., Georg. 3, 325
48 Plant., Most. 767 (a mani)
49/51 dialiton - remos: cf. Dm. 666, 15-17
50/51 Verg., Am. 4, 593 sq.
51/52 cf. Don. 671, 14; infra , 92/93
53/
54 res: cf. bid., Etym. 1, 7, 1

54 tabernaculum: cf. exemplum templum infra DC,
14 e Consenta aUatum
54/114 et quando - latissimum: cf. Pomp. 96, 24 - 98, 8
39 alias L
44 ecotra L
45 uirgius L
49/52 Nomen - reliqua .
L (suppl. L1) Inde a L 53 iaque ad L 101 partes orationis in mg. numera indicat L
53
quassi om. L (suppl. L1)
54 post facit ras. L
55 ad . L (suppL L1)
57
quoque . L. (suppl. L.1)
priomo L
63 uti L, exspectts ut si, sed cf. L 94
64 post secundam ras. L
65 conuenit ex couenit can. L1
69 fungitur
Pomp., fungit .L
20
75
8o
85
90
95
100
105
AD CVIMNANVM II
quod uerberato aerae moto linguae fit sonus, unde haec particula
emergit. Nonne ita omnes aere uerberato fiunt ? Ita quidem, sed
hac tamen in loquendo frequentius utimur. Sicut enim et conparationis gradus uocantur III, nec gradus possitiui nec superlatiui,
quod conparatiuus frequentior est aliis, ita et uerbum hoc nomen
priuat uerberando aerem aliis frequentius. Nam ecce loquere
orationem, et plura aliis inuenies uerba, ut est 'uellim ire posse
legere in scola'; ecce IIII uerba unaque praepossitio et unum
nomen. Vides, quod alias partes raro, istam frequentius ponimus,
in tantum ut uerba fecisse narretur, qui in senatu sit loquutus;
nonne et partes alias?
Sequitur ADVERBIVM (613, 3) uerbum. Non enim a uerbo
segregan potest. 'Hodie' quando dico, numquid potest intellegi,
quare dico, nisi uerbum addam et dicam 'hodie laboro', 'hodie
adoro', 'hodie Deo adsisto' ; sic et 'heri dixi' uel 'feci', 'cras dicam'
uel 'faciam'. Et ideo in hoc aduerbium ordine poni conueniens
est ; non enim a uerbo seiungi potest.
PARTICIPIVM (613, 3) cur dicitur et quare in ordine isto ponitur? Id est, conuenit post II partes principales participium
poni contenens partem nominis uerbique. Illa ex causa etiam
hoc nomen sibi sortitum est.
Quare CONIVNCTIO (613, 4) dicta est? Id est loquutiones
coniungendo. Nisi enim esset coniunctio, informia loquutionum
redderentur oracula, uti dicas 'magister discipulus socii eius
conuiuantur' ; sed sic stat et conexa eloquutio 'magister et
discipulus sociique eius conuiuantur'. Et ideo in hoc ponitur
ordine; partes enim antedictas ipsa coniungit et conectit.
Quare PRAEPOSITIO (613, 4)? Praepositio dicta, eo quod aliis
praeponatur partibus, utputa 'in domo sum'; non recte dicitur
'sum domo in' ; quam si sic ponas, et nomen et opus perdet.
INTERIECTIO (613, 4) dicta cur est? Id est quod interiecitur
ad exprimendos animi affectus; ut si dicas 'mortuus est, qui
inimicus mihi fuit', manifestitas sic eum esse mortuum, sed
ignoratur, utrum in morte laetare ipsius an doles. Nam si dicas
'ua', laetare; si e', doles. Ergo haec partcula multum prodest I
ad exprimendos animorum affectus, dum aliquoties ambiguita- 24r"
tem dictionum discernere solet.
Haec breui cursu de nominibus et ordine octo partium dicta,
latius singula in suis exponemus locis.
101/107 - infra XXV, 14/21
71 aerae moto /.*. acre motu

73 utimur utitur corr L1
75 conparatiuus
Lofstedt, conparatio L
80 sit 'Lsfstedt, fit L
90 partem om. L (suppl. L')
93 coniuntio L
102 ut si dicas am. L. (ad. L1)
109 locis] ras. pest
L
AD CVIMNANVM II
u0
u5
120
125
130
135
140
21
Igitur pars prior illa, quae paruulis in scientia scripta est,

breuior et simplicior esse ostenditur. Ista autem posterior om
nibus commonis est siue personis, ut dixi, perfectis siue inferioribus: est enim robusta et utilis a literis incoata et habet
tractatum latissimum.
"Partes orationis sunt octo", id est secundum grammaticos,
nam de diuersitate philosophorum sententiam supra dixi, quod
alii X, alii XI, alii VIIII, alii V, alii II esse putauere. Donatus
autem octo ut grammaticus protulit et dicit : EX mis DVAE SVNT
PRINCIPALES, NOMEN ET VERBVM (613, 4 sq.), ideo quod sibi aliis
iunctis ipsae primatum tenent ; principi enim cuidam ipsae, non
aliis iungi debent. Princeps dicitur, eo quod primum capit quid.
Aliter, quod ipsae iunctae loquutionem faciunt, ut est 'uoluit
magister docere discipulum sapientiam docelem'; ecce in hac
loquutione nomen tantum et uerbum est, et stat oratio, chonare
de aliis partibus loquutionum quod minime ualebis, uti si diceres
'ille hodie docens et pro euax' ; ecce in hac conexione sex partes
orationis sunt, sed nemo potest intellegere, quod per eas nunc
chonare enuntiare; non sunt enim principales, immo cum aliis
uelut pendices dicuntur. Et ideo quidam duas tantum esse dixit,
id est nomen et uerbum.
LATINI ARTICVLVM NON ADNVMERANT (613, 5), id est cum
pronomine iungunt. Sed inter pronomen et articulum hoc in
terest, quod pronomen quando pro nomine ponitur, ut est
'magistrum quaere et hunc audi' ; articulus est autem, si coniungas cum nomine, ut 'hic magister bonus est'.
GRECI INTERIECTIONEM (613, 5), id est cum aduerbio iungunt.
Nonnumquam et nos aduerbis pro interiectionibus et interiectionibus pro aduerbiis uti solemus Latini.
MVLTI PLVRES et reliqua (613, 5). Qui sunt, quos dicit "multi" ?
Id est aut Latini aut Greci aut quidam etiam incauti grammatici
aut etiam philosophi.
(...) TRIS <...> SEX CASSIBVS et reliqua (cf. 613, 6). Ergo Donatus
non ut quidam secundum Grecos V casus neque secundum
quosdam etiam Latinos septem uel octo dicit esse casus, sed
110/114 cf. Pomp., ProL 13 sq. (p. 60); supra , 10/12

115 secundum
grammaticos: Cons. 338, 4
116 supra: , 33/34
121 cf. Isi., Etjm. 9, 3, 21
122 cf. Pomp. 134, 2 sq.; Cons. 338, 7
129/130 pendices - uerbum: cf. supra
, 38/39
132/138 Andecm f. 12P; Neapoi f. 148r
132/135 cf. Pomp. 135, 713
110 pars (cf. Pomp., app. adp. 98,6) ilia prior . siffla transp. L
111 simplicior
ex simli... corr. L1
116 sententiam Lfstedt, sententia L.
120 cuidam Bi.Tae., quidam L
121 dcbet L
primum . L (suppL L1)
126 docens
ex doces corr. L,1
132 adiungunt L (corr. L,1)
141 aut] a ins. L1
143 ut
. L (suppL L1)
22
AD CVIMNANVM II
145 sex. Aliter quidam putauere pronomen et participium non

septimum et octauum posse habere casum, sed tantum nomen.
Quas opiniones Donatus uetat dicendo "tris sunt, quae sex
casibus inflectuntur".
145 quidam: qui sait, n constat
147 Donatus uetat] tus ue ins. L1
<III.> DE NOMINE (614, 1).

Hic elimpsis et senecdoche, hoc est defectus quidam et pars pro
toto et reliqua.
NOMEN EST PARS ORATIONIS CVM CASSV CORPVS AVT et reliqua
5 usque SIGNIFICANS (614, 2 sq.). Ideo haec tria <in> initium
nominis possuit ; nullum enim nomen constat sine his tribus, id
est ut careat cassu aut non corpus uel res aut non proprium
aut appellatium. Nam 'Donatus' cassus nominatiuus, corporate,
quod uidetur et tangitur, et proprium nomen est, et res est.
10 Nam III his nequaquam caret, id est casu primo, secundo
corpore uel re, III. proprio uel apellatiuo. Nam si dixisset "cum
casu" tantum, pessima difinitio esset. Quem et pronomen habet ;
ideo, ut a pronomine discerneret, adiecit "corpus aut rem".
Et cur non 'cum cassibus' ? Sunt enim nomina praeter unum
15 non habentia casum, ut sponte tabo natu ; II, ut Iopiter o Iopiter ;
III, ut fas nefas; IIII, ut lateris lateri rem re. Sed numquam
deesse omnes possunt; alioquin non stabit nomen. Et V num
quam.
"Corpus aut rem" an potest esse simile? Non. Nam omne, I
20 quod corpus, res esse et omne, quod res, non corpus potest. Et 24"1
Clemens dicit : Omne, quod corpus est, duas recipit deferentias ;
aut enim conexum et solidum aut diuissum et separatum.
Quot sunt genera corporum ? IIII, id est humidum et aridum,
frigidum et calidum, quae in mundi statu et in homine aut
25 coniunguntur aut separantur.
Sed quaestionandum est: dum de corpore loquimur, dicat
lector Coniunctiones et separationes IIII generum corporum ubi
coniunguntur, ubi separantur, quot accedentia frigidi, quot calidi, quot humidi, quot aridi? Id est III accedunt singulis
30 quaternis; nam terra corpus crasum obtonsum inmobile, aqua
corpus crasum obtonsum mobile, aer corpus crasum acutum
mobile, ignis corpus tenue acutum mobile. Inde est, quod in
aliquibus conectuntur, in aliquibus separantur. Nam inmobilitas
terrae proprium est, mobilitas aquae, acutitas aeris, tenuitas
35 ignis ; et in his separantur propris, in commonibus coniunguntur.
Sed iterum proponendum est in quaestione, quae sunt corpora
<III>, 6/18 cf. Pomp. 137, 2 - 18, 11
17/18 Et V numquam: cf. Pomp. 186, 20
iq.
21/22 cf. Pi.-CUm., Rtagfi. 8, 13, 2 (p. 224, 15 sq.)
30/32 nam - mobile:
cf. Isid., Nat. nr. 11, 1 (p. 213)
(111), 1 Num. suppL Bi.-Tae.

2 quidam defectus c. signis tramp. L
5 in suppl.
Bi.-Tae.
6 possuit ex posuit can L,1
7 ut Lofstedt, aut L,
10 neququam
Pomp., ne quoque L
20 post esse eras, potest L1
25 sepantur L
28/29
calidi ex cad... can. L,1
24
AD CVIMNANVM III
caelestia et quae terrestria. Id est sol luna stellae nubes cum

ossibus suis id est uentis et omne, quod uiuere potest in aere,
quae uolucres caeli uocantur, quorum numerum phisici ferunt
40 CLIII. Terrestria corpora bibertuntur, id est in terra uiuentia
, in aquis simili numero, ut in euangelio ex omni genere
piscium CLIII genera sunt, ut phissicae legitur.
De corpore dicto rerum sciamus gradus uel defferentias, quae
plures corporibus sunt, quippe dum res corporale et incorporale
45 in se continet. Auctores autem ferunt rerum defferentias esse
sex, hoc est non uiuentia ut saxa, uiuentia ut arbores, mortalia
ut pecora rationis expertia, mortalia rationabilia ut homines,
inmortalia rationabilia ut angeli; sextus gradus, id est Deus,
nam et ipse in rebus dici potest, ut alibi dicitur: Periet omnis
50 res, quae est sub caelo, praeter Trinitatem. Et omne denique
genus rerum in duos diuiditur modos, ut ait Necita frater
Aquilae: Omne, inquit, quod est, aut simplex aut conpossitum.
Conpossitum est omne, quod est infra Deum; quod autem
simplex est caret numero, diuisione, colore, deferentia, asperi55 tate, lenitate, pondere, leuitate, qualitate, quantitate, et ob hoc
etiam fine. Sine dubio Deum significans hoc dicit.
Nunc expossitionis ordo poscit interrogan, utrum corpus
commoniter et proprie semper significan debet an motuum hoc,
ut aliquando proprie, aliquando commoniter dicatur, quod ue60 rius est: Nam sunt multae insolae in occiano, quae insolae
uocari possunt commoniter nec propria habent, et aues multae
et bestiae et quaedam pecora et reliqua.
PROPRIAE, VT ROMA et TIBERIS (614, 3). Cur non alterius urbis
aut fluminis proprium ? Hoc est, non inprouissae grammaticus
65 urbis Romae nomen et fluminis eius in exemplo protulit propriorum. Cur proprium rei et non personae, id est uel regis aut
aepiscopi, dum etiam proprium hominis in IIII species diuidi
tur? Hoc est, ostendit habere scientiam exteriorem, qui in
exemplo propriorum exteriorum nomina rerum propria protulit.
70 Roma proprium diriuatiuum a proprio Romuli aedificantis Romam in parricidio fratris sui Remi ; et Grecum est Roma, quae
39 Mattb. 8, 20 ai
40 CLM ex lob. 21, 11 (cf. Bischof, Mutilait. Studien 1,
220. 235)
41 iq. Mattb. 13, 47
43/48 De - Deus: Similia ap. Ps.-Bedam, ColL
p. 546 A
49 alibi: locum n mumimus. Similia in tractatu 'De note et litt.', Din. p.
344: omnes res corporales esse absque sola trinitate
50/56 Et - fine: cf. Ps.Ckm., Recogfi. 8, 9, 1 (p. 222, 4-7; 53 conpossitum - Deum add. nn.)
68
scientiam exteriorem: cf. supra I, 369/370
70/73 cf. Hr, Adu. loan. 2, 38 (p.
352 B> Interpr. Hebr. p. 148 (p. 70, 29 et 71, 2 sq. Lag.)
41 in1 corr. L'

42 ut . L (ai mg. suppL L1)
phissicae i.e. physice
51 diuitur L
60 Nota uirum Scutum
67/68 diuitur L.
69 nomina ex
nomine corr. L1
70 Romuli Roma ... proprio c. gtis tramp. L
AD CVIMNANVM III
75
8o
85
90
95
100
25
interpretatur 'sublimitas', nam Romani 'sublimes' interpretantur. Et Tiberis a Tiberino nomen sortitur. Sed 'Roma' proprium
est corporis inmotabilis crassi obtonsi, Tiberis' uero proprium
est corporis I mobilis crassi obtonsi, utpute terra et aqua est. 24"11
Sed item nondum sumus liberati a questione uolentes respon
dere obiecientibus causantibusque, utrum propria semper rebus
corporalibus tantum esse possunt secundum exempla, quae
Donati profert et aliorum regula, an et incorporalibus. Respon
dendum est propria quidem corporibus fieri debere et apellatiua,
ut est Roma Tiberis Cicero Caucassus Adriaticum, id est VRBS
FLVMEN (614, 3) philosophus mons mare, id est proprie et
commoniter. Incorporalia autem commoniter fere tantum, id est
appellatiue, proferri possunt, ut iustitia pietas eloquentia et
reliqua. Et haec, exceptis deorum nominibus, fere semper
commoniter significantur ; gentiles enim deos, propriis quos
uocant, spiritales esse opinantur, ut Saturnus et Iouis et Vlcanus
et reliqua. Cum Christianis autem Michael Gabrihel Vrihel
Raphel et reliqua angelorum nomina, qui quamuis proprie in
caelo non uocantur, nos tamen per officia eorum nobis cognita
propriis hiis nominibus eos censemus in terra.
"Significans" dicit ; aliud enim nomen, per quod res agnoscitur,
et aliud res in sese, quae per nomen notatur.
Sed queri insuper non est absordum, cur urbs et flumen
dicitur et non ciuitas aut fiuuius uel rius uel torrens. Respondendum est, quod urbs est, quae muro circumdatur, ciuitas uero
uocatur de conuiuendo, flumen et fluius de fluendo semper
dicuntur, rius de deriuando, torrens de torrendo, quod cheme
intumescit et aestate torretur, panibo glareas aestiuo calificante.
NOMINI ACciDVNT vi (614, 3). "Sex" dicit pro opinantium plus
minusque sententiis. Plus: quidam enim adiciunt septimum
accedens, id est accentum, cum uituperatione Donati, dum non
dedit. Minus: quidam enim non reputant conparationem acce
dere non semper accedentem. Alia enim, quae generaliter, alia,
73 cf. Varr., Lmg. 5, 29 sq. (p. 10 sq.); An, Am. 3, 500 (p. 185 sq.) lad., Etym.
13, 21, 27; similes diriuatimes mfra , 98; V, 92/94
73/75 cf. supra , 29 sqq.
96/97 urbs - conuiuendo: cf. , Diff. 1, 587 (p. 68 A)
97/99 flumen torretur: cf. lad., Etym. 13, 21, 1.43 et Pnpr. serm. 8 (p. 48)
99 panibo: Gloss.
AmpL , p. 317, 59
101/107 cf. Pomp. 138, 18 - 139, 22
74 inmobilis L (cm L1)

75 obsonsi L (corr. L1)
77 propria Bi.-Tm.,
proprias L
82 proprie Bi.-Tae., propria L
86 commniter L (corr. L,1)
propriis quos Lfstedt, propria quibus L
87 uacant (?) L (corr. L,1)
88
Christianus L
89 paphel L (car. L1)
97 fluius de . L (suppL L1)
99
panibo i.e. Phoebo, cf. Biscboff, Mittelalt. Ssudien, 1, 235
glareas ex glarias corr.
L,1
101 minusque ex -ue corr. U
sententiis Bi.-ae., sententias L
26
AD CVIMNANVM III
105 quae specialiter accedunt; accentus autem semper accedit, ut

quidam dixit: Vt nulla uox sine uocali, ita et sine accentu, qui
uelut anima uocis dicitur. Sex ter nomini accidunt: sex accedentia, sex cassus sexque formae cassales.
Quidam hic proprietatem uerbi querunt, ut est 'accedunt
uo mala', 'contingunt bona', 'eueniunt utraque'. Quibus dicendum
est Donatum hic non de proprietatibus uelle dicere, sed rem
narrare.
Est autem hic aliud plus quaerendum: Quid est nomen et
quid accedentia, utrum coniungi et separan possunt et, si una
u5 eademque res est, quare Donatus alibi dicit: Fiunt solicissi aut
per partes aut per accedentia partibus orationis. Hanc autem
causam quidam auctorum per similitudinem explanare satisfe
cit: Homo, inquit, IIII accedentibus consistens: non aliud est
quod homo et aliud accedentia ; non enim erat, quando non sibi
120 accederent. Ita et nomen in suis accedentibus constare potest
per sinoniman.
Sed subtile aliquid legimus apud eos, qui scripserunt de
argumento: quod non idem, cui accedit, et, quod accedit, et
longe diuersum est. Puta, febres mihi possunt accedere; non
125 tamen febres hoc sunt, quod et ego sum. Illud dicitur accedens,
quod potest et recedere, et aliud esse, quod accedit, et aliud,
cui accedit. Inperitiam deprehendit loquendi: unde falluntur,
qui idem unum esse semper putant.
Sed lectori quaerendum et sciendum ualde est, quot sunt
130 genera accedentium, quae sunt accedentia, quae id cui accedunt
motant nec ipsa motantur et quae motant et motantur et quae
nec motant nec motantur, sed ornant et ornantur. Hanc autem
questionem Agustinus, qui propossuit, soluat: Genera acceden
tium, inquit, ferme III sunt. Quaedam eorum, quae accedunt
135 nobis, ut habitum faciant, non motantur I a nobis, sed ipsa nos 25r1
motant in se ipsa integra et inconcusa manentia, sicuti sapientia
est : cum accedit homini, non ipsa motatur, sed hominem motat,
quem de stulto sapientem facit. II. Quaedam uero sic accedunt,
ut et motent et motentur, sicuti est cibus : ipse amittens speciem
140 suam in corpus nostrum uertitur, et nos refecti cibo ab exilitate
106/107 cf. Diom. 430, 30 - 431, 1
109/112 Similia m n. f. 5r
109/
110 cf. Pnpr. serm. 70 (p. 59); in . sub nomine Capri (similis smtmtia m Ortbogr.
Capri 98, 8)
115/116 Dai. 655, 15
117 quidam auctorum: omm nm inuenimus
122/127 Sed - loquendi: Pomp. 201, 6-12 (p.a.i)
134/153 cf. Aug.
quant. 73, 1 (p. 209, 20 - 210, 39)
105 accedit ex accidit corr L1

109 hic . L (suppLL,1)
113 quaerendum
plusquam (-quam eras.) c. sigis tramp. L
116 hanc ex hunc corr. L1
118
consistens] is supra ta exp. L1
127 inperitiam Pomp., inperitia L
137 post
non ras. L,
motatur ex motantur corr? U
motat Aug., motant L
AD CVIMNANVM III
27
atque langore in robur atque ualentiam commotamur. III. genus

est, cum ipsa, quae accedunt, ut habitum faciant, non motant
nec motantur, sed quodam modo formant et formantur ab eis,
quibus habitum faciunt, ut sunt uestes armaque et calciamenta :
145 nam cum reiecta et sepossita, non induuntur atque inducuntur
membris. Ergo induta ornandi accipiunt formam, quam non
habebant exuta, cum ipsa membra, quibus accedunt, - et cum
induuntur et cum exuuntur -, in suo statu maneant. Quae Greci
scemata, id est habitus, uocant. Potest esse etiam IIII., cum ea,
150 quae accedunt ad faciendum habitum, non motant ea, quibus
accedunt, nec ab eis ipsa motantur: sicut anulus digito si non
nimis subtiliter attendatur. Verum tamen hoc genus aut nullum
est, nisi diligenter discutias, aut omnino rarissimum est.
Sed sunt aliquae res, quae sine suis accidentibus esse nullo
155 modo possunt, ut est ignis, cui accedit urere inluminare calescere, et nubibus moueri pluere, uentis flare, aquis limpidare
mouere manare et reliqua. Et orationis partium accedentia pene
idem sunt, quod et partes.
148/149 cf. Aug., (. 73, 2 (p. 212, 68-70)
141 in ter. L
144 uestes um. L (suppl. L1
147 habebant Aug., habeant
membra . L (suppL L1)
151 si B-., sin L
153 nisi L, si Aug.
<IIII. DE QVALITATE)
10
15
20
25
3o
QvALiTAS coNPARATio (614, 3 sq.). Qualitas sepissime bina

inueniri solet. Nam uerbi causa qualitas uocis bibertita est, id
est aut articulata aut confussa. Qualitas litterarum : aut uocales
aut consonantes. Qualitas syllabarum: aut breues aut longae
sunt. Qualitas pedum: aut nothi aut ligitimi. Qualitas accentuum : aut acutus aut circumflexus. Qualitas possiturarum : aut
nota finiti sensus, aut pendentis mora.
QVALITAS NOMINVM BIBERTITA (614, 6). In eo enim est, ut
intellegamus, utrum nomen, quod possitum fuerit, proprium an
apellatium.
PROPRIORVM SECVNDVM LATINOS IIII SPECIES SVNT (614, 7),
nam cum Grecis II, nomen et agnomen, ut quidam aiunt.
PRAENOMEN NOMEN COGNOMEN AGNOMEN, VT PVPLIVS CORNILIVS SCIPIO AFRICANVS (614, 7 sq.). Haec IIII uni uocata sunt
uiro. Et haec propriorum diuersa ratio est in hiis, quae signifi
cant, quod persona est; nam propria rerum unius sunt modi,
ut sunt propria urbium montium fluminum et reliqua. Est ergo
nomen proprium praenominatium ut est Puplius, nominatium
Cornilius, cognominatium Scipio, agnominatium Africanus et
similia agnomina, ut Nomilianus, Numantinus, Assiaticus, Creticus et reliqua.
PRAENOMINA AVT SINGVLIS AVT BINIS AVT TERNIS AVT QVATERNIS LITERIS NOTANTVR (614, 8 sq.; app. crit.). Hanc inaequalitatem praebet aut raritas uniuscuiusque aut nomina similia
in initis suis: G. ut GAIVS CESAR, L. Lvcivs CANTILENA, GN. id
est GNEVS, SEX. id est SEXTVS, SEMP. id est SEMPTORIVS (614,
9), idque ipsum a nobis, non etiam a Grecis obseruatur.
Nomen autem est, quod indicat genus, ut Cornilius - Cornilii
enim omnes in eo genere appellantur -, ut est Italus, qui primus
Italiam tenuit, et Italii sunt omnes in eo genere. Cognomen, quo
cognoscitur quis et quo apellatur, ut Scipio; sed subpossitum
nomini ponitur, ut Cornilius Scipio et Simon Petrus et Seba
filius Bochri cognomine et reliqua. Agnomen siue unum siue
<mi>, 3/4 cf. Dm. 603, 2 sq.

7/8 Dito. 437, 15
9/11 Cms. 338, 18 sq.
16/
21 Et - Numantinus: cf. Cons. 339, 6-16
28/30 Cons. 339, 20-23
29/33
Nomen - Petras: Andecau. f. 126r; Neapoi f. 147" (sed Anm. plus habet)
33 Seba:
ffDRfg.20
34/36 Cons. 339, 23-2S
<IIII>, l Num. suppl. Bi.-Tae.

2 bina . L (suppL L1)
14 Puplius ex Puplicius
mir. L1
19 nominatium Cms., nomen L (ff. Don.)
21 Nomilianus L,
Aemilianus Cons.
25 raritas Bi.-Tae., lalitas L
26/27 L.. .Sex... Semp] linela
deest L, Gaius Cesar... Lucius Cantilena (i.e. Catilina) ut in Don. codd. K T V a!.,
Gneus... Sextus Semp... Semptorius cf. Ambr. 14,97 sq.
29 quod Cons., qui L
34 Agnomen Cons., cognomen L
AD CVIMNANVM IIII
29
35 plura; quod inponitur aut ab animo aut a corpore aut extrin

secas.
Praenomen ad dignitatem semper fertur pertinere. Ideo seruus
non potest habere 1 praenomen, utputa Honessimus non prae- 25*n
nominatur; seruus enim est. Et infans non habet praenomen;
40 non est enim tunc praenomine dignus : non enim habuit causam,
ex qua haberet praenomen.
Omnia quoque agnomina aut ab aliqua ratione extrinsecus
ueniunt, ut Africanus dictus est quod Africam uicit, aut a uitiis
fiunt, ut Crispus. In puero infantulo non potest <inueniri> agno45 men, quod res gestas aut caussas non habet.
Nomina autem sunt commonia familiae, utputa Cornilii nomen commone familiae, ut Cornilia familia uocetur, quotquot
fuere de illo. Aliter 'commone familiae', id est : potest quis uocari
hoc nomine, licet caussam uel dignitatem uel factum clarum
50 non habuerit. Quod nomen commone est et in genelogis non per
praenomen neque agnomen neque cognomen, sed per nomen
generis siries enuntiari sepe solet.
Sed adhuc et in hiis speciebus aliquid caute intuendum, quod
haec sepe commotant species: uerbi gratia, quod praenomen
55 forsan erit aliquando nomen et, quod nunc nomen, forte erit
cognomen per lectionis uarias plurimae conexiones. Sed ut in
lectione inueneris, sic dicere debes, quod illa non sunt naturalia,
ut motari nequeant. Nam seruus numquam habet praenomen,
et si uocaueris illum Puplium, debet, sed non erit tunc prae60 nomen, sed cognomen; per hoc enim eum cognoscimus.
Sed non omitendum esse reor, quod ueteres hac consuetudine
uti solebant, ut singuli singula haberent nomina. Ecce Romulus
cognomen tantum habuit, id est proprium nomen; Nomma
Pampilius II: et nomen familiae et suum proprium; Puplius
65 Virgilius Maro III: praenomen nomen cognomen; Puplius Cornilius Scipio Africanus, ecce IIII; nec ultra IIII ascendunt, et
quicquid extra haec fuerit, appellatium est. Sed interrogatus
cautus esse debes a dicente: Africanus quid est?. Si dicas:
Agnomen, incaute respondisti ; sed sic : Proprium. Deinde : Quae
37/45 Praenomen - agnomen: Andecau. f. 126r; Neapoi f. 147" (W Anon, plus

bhet)
37 cf. Pomp. 141, 12 sq.
38 Honessimus: cf. Pbilem.
42/43 cf. Pomp.
141, 4-6
43/44 cf. Pomp. 141, 8; 142, 26
44/45 Pomp. 141, 17.19 (p.a.i)
46/
48 Pomp. 140, 24-26 (p.a.i)
53/60 cf. Pomp. 141, 25 - 142, 14
61/67 Pomp.
142, 17-23 t 32-34 (p.a.i)
67/71 cf. Pomp. 142,37 - 143, 9
42 aut . L. (atppL L1)

43 uitiis] s ins. L
44 inueniri Bi.-Tae. sec.
Pomp., . L, esse Andecau. Neapel.
49 caussam ex causam corr. L'
52 siries]
si ins. L1
53 adhuc ex huc corr. L1
59 dcbet uix sanum
61 ueteres ex
ueteris corr. L,1
63 tantum Pomp., tamen L.
67 haec Lfstedi, has L
30
AD CVIMNANVM IIII
70 species in proprio? Id est agnomen. Sic et reliqua. Actinus de

propris.
APPELLATIVORVM SPECIES SVNT MVLTAE (615, 1). Hic interrogandum est, quot sunt et quare Donatus definitionem eorum
numeri non possuit. Id est duobus modis hoc intellegitur : aut
75 enim latitudinem Latinitatis cauendo certum non possuit numerum, aut etiam non ratus est necessarium esse ponere ante
numerum, quem postea in regulis ostendit suis; sunt etenim
numero XX et VII.
Sciendum ualde est, a quo et quare appellatiua dicuntur. Id
8o est a genere, id est a multiplicatione dicuntur. Quam diuisionem
et subdiuisionem cum Grecis habent ? Prima diuisio appellatiuorum cum Grecis in primam possitionem et diriuationem.
Sed prima possitio cum eis subdiuiditur in III species, id est
proprium, appellatium, ephithetum. Diriuationes autem in VIIII
85 species. Quippe conueniens est, dum prima possitio ternas spe
cies habet, et dignum est, ut diriuatio ostendat VIIII, id est III
a proprio, III ab appellatiuo, III ab ephitheto. Quidam VIIII
diriuatiuorum species in syllabis, in quibus finiuntur, conantur
ostendere ; quorum conamen multifaria uincet Latinitas. Et hae
90 diuisiones cum Latinis etiam congruere possunt.
ALIA ENIM CORPORALIA SVNT, VT HOMO TERRA (615, I Sq.).
Quid est corporate ? Id est quod uidetur et tangitur.

INCORPORALIA, id est quae nec uideri nee tangi possunt, VT
PIETAS IVSTITIA DIGNITAS (615, 2). Haec tamen a corporalibus
95 oriri dicuntur, ut pio iusto digno.
SVNT PRIMAE POSSITIONIS, quae alii originalia, alii principalia,
alii primitiua uocant, alii naturalia, [ut hic,] VT MONS (615, 3).
Quod gentiles putant uocabulum I habere a Montino deo, sed 251
nos a monstrando uel munitione uocatum esse dicimus. SCOLA.
100 Grecum est, id est 'uacatio', ut 'scolate' id est 'uacate'.
ALIA DIRIVATIVA sunt, VT MONTANVS SCOLASTICVS (615, 3 sq.).
Sed notandum est etiam esse diriuatiua a uerbo, quorum haec
est distantia, quod a nomine uenientia in s literam desinunt, ut
77/78 cf. Pomp. 139, 33 sq.; 143, 10 sq.

91/94 cf. Pomp.
alii originalia: qui sint, mm constat; alii principalia: cf. Pomp. 143,
terminus op. Prise., lnst, gramrn. 4, 23 (p. 130, 21) et in Bern. 67,
cf. Pomp. 14), 15 sq.
98 cf. Amob., Adu. Nat. 4, 9 (p. 148,
de Aurino et Argentino
102/106 cf. Cons. 340, 16-21
143, 11-14
96/97
15-17; alii primitiua:
14.19; alii naturalia:
W> infra V, 92/94
78 ngulas species nute a L 91 usque ad. L 3S6 ai mg. numers indicat L

80 id
est a . L (suppL L1)
83 possitio ex ...sio con. L'
subdiuitur L
84
ephithetum ex ephitetum corr. L'
93 tangi] ras. post g L
94 iustitia ex
iustia corr. L1
95 oriri] o in ras. L'
97 ut hic seci Lfstedt
99 nos .
L (suppL L')
munitione ex mutione can. L,1
AD CVIMNANVM IIII
31
montanus; a uerbo autem uenientia in r literam terminantur,

105 ut mercator a mercor, a lego lector, et haec neutrum genus non
faciunt. Sed alia diriuatiua, quae incertum est, a nomine an a
uerbo uenire dicantur, ut est legulus bibulus gerulus garrulus;
que tamen Iuticius a lego bibo gero garrio uenire dicit.
Sed animaduertendum est diriuatiua in tor exeuntia non a
u0 neutralibus uerbis uenire solere, licet quidam opponunt 'cursor'
et 'quessor'. Quae et ipsa bigica sunt, id est duo habentia genera,
in tor masculinum, in trix femininum, ut amator amatrix, creator
creatrix; quanquam alibi legimus, ut est et ego f necitifio f
benedicti nominis instar mente gerens, quae nunc uoto uictore
u5 triumphal; fit 'uictor uir' et 'uictrix turba' et 'uictor', ut uideo,
'uotum'. Alii autem temptabunt in trix esse potuisse commone,
femininum scilicet et neutrum, ut alibi legitur: sidus magorum
duxstrix; quod minime sequi desidero.
Sed sunt quaedam in tor euntia et commonia trium posunt
120 esse generum, cum non habeant a uerbo originem, ut est 'auctor' ;
nam legimus: 'illa molorum auctor fuit'.
Sed scire nos conuenit, quae de deminutiuis et principalibus
est ratio. De diriuatiuis milla ratio est. Sed interrogando et
respondendo cauti esse debemus, ne male respondendo solicis125 mum faciamus. Nam non ita exeunt semper ut mons montanus,
ut in nus exiant; inuenimus enim uarias declinationes, ut fons
fonticius fontanus, mons monticius montanus et Alba ciuitate
Albanus et Albensis. Idcirco in diriuatiuis audiamus Plenium
Secundum dicentem : In diriuatiuis non regulas, sed auctoritatem
130 quaere; uide, ne uellis aliud dicere quam legisti.
ALIA DEMINVTIVA SVNT, VT MONTICVLVS SCOLASTICVLVS (615,
4). Sed uidendum est diminutiua non solum a possitiuo, sed

etiam a conparatiuo gradu interdum uenire solere; nam ut
grandis grandiculus facit, ita et a grandior grandiusculus uenire
135 debet.
Sed et illud intuendum in diminutiuis est, quod, si a possitione
prima ueniant, fixa esse solent, ut est fons fonticulus : non enim
esse potest fonticula ; si uero ex adiectiuis ueniant, mobilia esse
solent, ut est grandiculus: grandicula potest dici.
107/108 legulus - dicit: cf. Eut. 453, 31 sq.
109/113 cf. infra IV, 350/357 et
XV, 37/39 (ubi etiam legitur itax bigicus)
113 alibi: locum non inuenimus
117
alibi: fens lotet. Idem in Bern. 115, 11
119/120 cf. Prob., Catb. 12, 28/31
121
legimus: locum non inuenimus
122/130 cf. Pomp. 144, 7-17
127 monticius: et
. 69, 35
131/135 Cms. 340, 22-24 (p.a.)
113 quanquam ex quamquam corr. L1

118 duxstrix ex duxtrix can. L1
120 non . L (suppL L1)
121 molorum i.e. malorum
122 quae Lfstedt,
quod L
123 interrogando L
128 idcirco ex idirco corr. L1
133 solerc]
r ex corr. L1
134 . L (snpp L1)
32
AD CVIMNANVM IIII
140
DEMINVTIVORVM III GRADVS (615, 4). Sed requirendum est,

utrum gradus discensionis an ascensionis dicit. Respondendum
est utrumque esse in diminutiuo; etenim in forma discendunt
et in multitudine ascendant syllabarum. Vt quid commemoro
sententiam, quam non adsequi uolo? Primum gradum dicunt
145 diminutiuorum primam possitionem, ut mons: diminutiua est
enim in litteratura; secundum diriuationem, ut montanus: diminutam et ipsam dicunt, dum mediae significationis est; III.
deminutionem, ut monticulus. Sed hoc sentiri potest, quod
melius tris gradus deminutiuorum in semet ipsis quaeri conue150 nit, ut est monticulus monticellus monticellulus.
Quod autem dicit QVORVM FORMA QVO MAGIS (uel QVANQVAM
MAGIS) MINVITVR, CRESCIT SEPE NVMERVS SYLLABARVM (615, 5),
ecce exemplum est 'agnus'. Hoc deminue: 'agnellus'; deminuta

en forma est et creuit una syllaba. Deminue secundo I gradu, et 2511
155 magis minuitur forma, ut est 'agnicellus' ; et creuit iterum
syllaba. Deminue demum tertio gradu, et magis ac magis minuisti, ut est 'agnicellulus', et creuit tertia syllaba; et quoties
minuisti formam, toties addidisti syllabam. Sed tamen aliquando non crescunt syllabae, quamuis diminuuntur formae, ut
160 est pistrinum et pistrilla, tabula et tabula et reliqua. Et ideo
dicit "sepe", non 'semper' crescere.
Item sciendum est deminutiua aliquando non esse a possitionis
primae nominibus, ut est mare flumen et reliqua; aliquando
unum, ut statua statunculus; aliquando duo, ut lux lucina et
165 lucerna; aliquando III, ut dixi, mons monticulus monticellus
monticellulus; et amplius non ascendunt.
SVNT ETIAM QVASSI DEMINVTIVA, QVORVM ORIGO NON CERNITVR, VT TABVLA FABVLA MACVLA VINCVLVM (615, 5 Sq.). Non
enim est fabul tabul macul uincul. Quae si essent, deminutiua

no essent fabula et reliqua ; sed sic uocantur haec sono deminutiua,
intellectu principalia.
SVNT TOTA GRECAE DECLINATIONIS, VT THEMESTO CALIPSO
147 mediae significationis: DM. 616, 7

150 monticulus - monticellulus:
cf. Pomp. 143, 19.33; id. in Ben. 69, )5 sq.
153/158 cf. Pomp. 143, 28-32
158/
161 cf. Pomp. 143, 34 - 144, 5
160 pistrinum et pistrilla: DM. 621, 9
162/
163 cf. Diom. 326, 23-25
164 statua statunculus: Dm. 621, 9 app. ait.
164/
165 lucina et lucerna: Eut. 454, 21; Bern. 74, 1
165 dixi: supra L 150
168/
171 cf. Pomp. 145, 7-10
143 commcmora ex commoro corr. L'

149 quaeri] t ex corr. L1
conuenit]
ras. post o L
151 autem om. L. (snppl L1)
quanquam ortum use uidetar ait
ex quam aut ex quantum, quorum utrumque oceurrit in codd. Dm. - Nota duplium
traditionem textus
AD CVIMNANVM IIII
175
180
185
190
195
200
205
33
PEON (615, 7). Quae nomina feminina sunt et circumflectuntur

ultima. In hoc utroque uere Greca sunt, quod Latinus non
patiretur sermo, quod omnia, quae in o terminantur, cum Grecis
et feminina sunt ; idcirco totum Grecum est : Themesto enim et
Calipso dicit siue Grecus <siue> Latinus, hoc est nomen totum
Grecum.
SVNT TOTA IN LATINAM CONVERSA REGVLAM, VT POLIDIVCES
POLVX ODISSEVS OLEXES (615, 7 sq.), id est Greca lingua,
declinatio Latina. Nam Greci haec sic dicunt nomina : Polidiocei
Politescei Odissei Olixei. Quae sic Latinus non ualet declinare,
nisi nouissimis commotatis syllabis in Latinam formam conuertuntur, non in linguam; caeterum priores manent syllabae.
SVNT INTER GRECAM LATINAMQVE FORMAM NOTHA, VT ACHILES
AGMENON (615, 8 sq.). Latine enim declinatur hic Achiles huius
Achilis, hic Agmemnon huius Agmemnonis, hic Creon huius
Creonis ; Latina declinatio haec est. At uero Greca, ut haec Dido
huius Didosis huic Didoe hanc Dido o Dido ; nam ablatium non
habent. Sic Creo Creontis et reliqua. Haec notha, hoc est quassi
corrupta, quemadmodum nothus dicitur, quisquis nascitur de
nubili et ignubili.
Sed non est praetereundum, nomina Greca, quae in nostram
regulam transeunt, quibus modis formantur. IIII. Primus, cum
commotamus ultimam literam, ut cum illi Eline dicant, nos
Elina. II., cum penultima motetur uocalis sine temporis damno,
ut est Menelaos et Menelaus uel Achiles illi Achilei; et ita fit,
non a regula, proles prolis. III. modus est, cum penultimam
uocalem ipsi producant, nos corripimus, ut rethor. IIII., cum
ultima syllaba amitit consonantem simul et tempus, ut, cum
illi dicunt leon Platon Agimemnon, nos dicimus leo Plato Agmemno. Ita et Necias Melas Aenias, nos dicimus Necia Mela
Aenia. Quae autem Latinorum, licet non sint motata, similitudinem adferunt, tantundem est, quassi essent motata, ut Paris
mussa ; ideo Paridis et mussae, non Paridos et mussas. Vbi enim
similitudo est nostrae regulae, nostra sequi putius, non aliena
debemus, et ubi datur decora occassio nostris uti, non debemus
perigrina sectari.
SVNT ALIA OMONYMA ATQVE VNA APPELLATIONE PLVRA SIGNI-
173/174 Simiiia ap. Prise., lnst, gramm. 6, 18 (p. 209, 14)

173/178 cf. Pomp.
145, 14-19
180/184 cf. Pomp. US, 19-25 (male inteUtxit Anon.)
182 Quae declinare: Andecau. f. 128", Neapoi f. W
188/192 cf. Pomp. 145, 27 - 146, S
173 Peon i.e. Pan (non iam congruit aim exposition Anonymi)
174 uere . L.
(suppL L1)
177 siue atppL Bi.-Tae.
181 Polidiocei Bi.-Tae., Podidiocei L
183 commotatis ex motatis corr. L,1
201 Agimemnon ex Agememnon am.
L1
nos Bi.-Tae., non L
202 Necias ex ecas corr. L1
205 Paridos ex
Pa.idis corr. L1
209 appellatione Don., significatione L
34
AD CVIMNANVM IIII
210 FICANT, VT NEPOS ACIES ARIES (615, lu). NepOS dicitur et fiUUS
filii et prodiguas, acies aut oculorum aut ferri, aries aut machinarum (et dicitur, eo quod arietatur) et aries ouium (quem
quidam de ara, ubi immolari <...>, dictum putant). Et palma
dicitur et arbor et quod uictoribus datur et manus, ut dicitur:
215 duplices tendens ad sidera palmas.
SVNT ALIA SINONIMA VEL POLioNiMA, id est uaria uel multa
nomina unam rem significantia, VT ENSIS MOCRO GLADIVS, TERRA
HVMVS SOLVM et reliqua (615, n). Eadem res est. I
SVNT ALIA PATRONOMICA, VT ATRIDES FELIDES ; HAEC AB AVIS 26r1
220 ET A PATRiBVS SEPE FivNT (616, 1). Sed scire debemus, haec
utrum diriuatiua dicemus, dum ab aliis ueniunt; utrum a patribus tantum et auis, ut idem Donatus dicit, an etiam ab aliis
oriri dicemus personis; et, si propria sunt, a quibus ueniunt,
cur itaque et ipsa non sunt propria. Propria uero sunt, a quibus
225 ueniunt, sed Greca; et ipsa sunt diriuatiua et oriuntur non a
patribus et auis tantum, sed etiam a matribus et maioribus;
sed a nutricibus non ueniunt. Ecce exempla: a matre Pelidion,
Pelis enim erat mater; a patre Agamemnon, Agamemnon erat
et pater; ab auo Achides, auus erat Achis; a maioribus Dar230 danides Aenias. Ergo ista sunt nomina patronomica, sed proprium patronomicum est, quod a patre dicitur, catacristicos
reliqua omnia.
Sed in patronomicis Grecis III masculino regulae: es ius on
IIIque feminino: is as e. Sed in on aut in ion Grecis proprium
235 est, in es et ius commones nobis sunt; regulae femininorum
patronomicorum is as e commones siue Latino siue Greco sunt.
SVNT alia temptica uel CAETICA, ID EST POSSESSIVA, QVAE IN
IVS EXIVNT, VT EST EVANDRIVS ENSIS, AGMEMNONIAE MOCEHINIAE
(616, 5 sq.). Hic scolastice percunctare, utrum ipsa possident

240 aliquid an ipsa a quoquam possidentur ; quod si ipsa possident,
quare non 'possidentia' dicuntur, et e contra, si ipsa possidentur,
cur non dicuntur 'possessa'? Huic respondendum est caussae
melius esse per nomen res censeri quam per participium. Quod
210/211 Pomp. 146, 14

211 acies - ferri: Diom. 322, 35 sq.
212/213 cf.
lad., Etym. 12, 1, 11
213/215 Poop. 146, 14-16
215 Very,, Am. 1, 93
216/
217 cf. Pomp. 146, 16 sq. 11 .
226/236 cf. Pomp. 146, 19 - 147, 5
230/232
cf. Ambr. 19, 280sq.
238 Verg., Am. 10, 394
Verg. 6, 838
210 nepos2] nopos L

213 lac. n bhet L
215 ante tendens eras, tendens
L
220 fiunt Dm., finiunt L,
225 grca L,
sunt om. L (suppL L1)
226
maioribus a minoribus corr. L,1
227 nutricis L,
227/230 Anon, hoc loco
interpolans Pompeium pro Philyrides, q.e. matrmomimm, posuisse Pelidion, i.q. Petition,
et cetera detriorasse uidehir
228 Agamemnon Agamemnon] in utroque a2 ins. L?
230/231 proprium L-, an leg. cum Pomp, proprie i

243 per2 . L (suppL L1)
237 caetica i.e. ctetica
AD CVIMNANVM IIII
35
enim possessium dicitur, potest possidere possiderique ; nam

245 quando dico 'Euandrius iuuenis Pallas', possidet ille Euandrum
et ab Euandro possidetur.
Sed sciendum est, quod ex patronomicis caethicum tantum
facere unus potest modus, qui in ius exiit ; possumus enim dicere
'Euandrius ensis' et 'filius'. Nec e contra possumus 'Euandrides'
250 dicere 'ensis' ut 'filius'. Ensis enim licet possidetur, persona
tamen uel genus esse nequaquam ualet. Aliud est enim possidere,
quod generas, et aliud, quod tuum est nec genuisti.
Quidam patronomica Latina esse non negant, ut est a Tullio
Tullianus a um et reliqua. Sed scire nos est melius, quod haec
255 utraque hoc a diriuatiuis distant: nam patronomica et caetica
a propris, diriuatiua ab appellatiuis nominibus uenire solent.
ALIA MEDIAE SIGNIFICATIONS ET ADIECTA NOMINIBVS, VT
260
265
270
275
MAGNvs. Ista adiecta Grece AEPITHETA DICVNTVR. Nam 'fortis'

et 'magnus' hoc per se notum est, sed plenum non erit, nisi
accedant personae, ut FORTIS EXERCITVS et MAGNVS VIR (616, 7
sq.). Sed noscendum in hoc est loco, cur non ipsa aliis adieciuntur, sed alia ipsis, ut "magnus uir". Ad quam similitudinem in
partibus orationis habet hoc ? Habet certe simile quid in modo
optatiuo, quando praesens ad inperfectum uenit et quando
perfectum ad plusquamperfectum ; ita et in hoc loco, quod
plenum est, uenit ad illud, quod non est plenum.
QvALITAS: BONVS MALVS (616, 9). Sed sciendum est, haec a
quot rebus ueniunt. Id est a tribus: ab animo, corpore, extrinsecus; ab animo: doctus stultus, a corpore: niger candidus,
extrinsecus: furtunatus diues.
QVANTITAS: MAGNVS PARVVS (616, 9). Sed scire nos melius est,
haec res, id est quantitas, a quo est. Id est a mensura <...) Si
autem catacristicos, qualitas ad mensuram solet dici; legimus
enim alibi: magnanimae Aenea, cum 'magnus' non potest esse
nisi in mensura. Quis enim scibit mentis mensuram? Sed hoc
ussu et auctoritate, non ratione credendum est dici. Ita ergo
ussus commiscere solet qualitatis et quantitatis nomina; quod
etiam hic Donatus sensit, "qualitas" seu "quantitas" dum quassi
245/250 cf. Cons. 341, 6-14

254/256 Cms. 341, 9-11 (inde p. 340, 16 Anm.
t i 253/254 Tullio Tullianus male transtulisse uidetur)
254 Tullianus: r
20, 316
258/260 Pomp. 147, 13-15 (p.a.)
261/262 et 265/266 cf. Pomp. 147,
12-20 (doctrina Pompa pmurtitor)
267/270 Pomp. 147, 22-24 (p.a.i)
271/277
cf. Pomp. 147, 25-32
274 Verg., Am. 5, 17
245 Euandrius] Euadrius L

256 diriuatiua ex diriuata corr. L,1
262 Ad
i.q. at
267 Qualitas (ita Bi.-Tae., aliqualitas L) et 271 Quantitas L, sic Anon,
in suo Donato legisse uidetur, u. infra, L 278
272 lacunam non habet L, sed ff. Pomp.
274 Aenea ex Aena corr. L,1
36
AD CVIMNANVM IIII
coniungendo dicit, et haec est qualitas in quantitate. Et haec

280 omnia conparantur et aephitheta dicuntur.
ALIA GENTIS, VT GRECVS HISPANVS (616, 9 sq.). Sciendum est
et interrogandum, I ut quid dicit "gentis" et non 'patriae' etiam 26rl1
haec, dum 'Grecia' et 'Hispania'. Conueniens itaque esset, ut ita
de Grecia Grecum et de Hispania Hispanum ut de Roma
285 Romanum et de Teba Tebanum dicere ualeamus. Et non moris
est diriuatiuis syllabas a possitione pauciores habere. Sed huic
propossitioni sic satisfacitur : Grecus et Hispanus gentis esse
dici conuenit, quia primi tenuerunt terram Greciae et Hispaniae,
et de his diriuatiua sunt Grecia et Hispania. Apud omnes enim,
290 qui scripserunt de regulis, constat, quod debet hoc nomen
prouincialium minus syllabis esse a nomine prouinciae, ut puta
Affer Africa, Italus Italia, Gallus Gallia; et ideo prouinciae
nomina ipsa sunt diriuatiua de nomine proprio uiri, qui primus
tetinit eas regiones. Ecce enim Italus, qui Italiam tetinit, pro295 prium est nomen familiae, quae ex eo nomen est. Itali enim
sunt omnes in eo genere. Ita et reliqua.
Sunt ALIA PATRIAE, VT RoMANVS et THEBANvs (616, 10). Roma
enim et Theba non de nomine hominis dicuntur; si enim de
nomine Romuli daretur nomen, plures syllabas deberet habere
300 Roma quam Romulus, ut plus habet Grecia quam Grecus et
reliqua. Ideo Romanus de Roma dicitur et Thebanus de Theba ;
est enim Teba, ut est Theba deo ornata est suo' et reliqua.
ALIA NVMERI, VT VNVS DVO (616, 10 sq.) et inceps, quotiescumque uolueris numerare numerum ipsum usque ad X et
305 et I et miriadem.
ALIA ORDINIS, VT PRIMVS SECVNDVS. Quis melius dicet, quam
ut ipse exposuit dicens: SED PRIMVS dicitur DE MVLTIS, DE
DVOBVS PRIOR DICITVR, SICVT DE DVOBVS ALTERVM, ITA DE
MVLTIS ALivM DiciMvs (617, 1 sq.). Ideo autem quidam dicit

310 Donatum dicere de proprietatibus in hoc loco, ut primatum
omnium tenens grammaticorum origo esset grammaticae expossitionis artibus omnibus.
SVNT ALIA AD ALIQVID DICTA, VT PATER MATER FRATER (617,
3). Hic quaeri mens incitat, utrum adiecta an mediae sunt

315 significationis, dum ad aliquid dicta dicuntur, aut possunt se
281/296 cf. Andecau. f. 128", Neapel f. 148"
281/294 cf. Pomp. 147, 33 - 148,
294/296 cf. supra , 30/31
294 tetinit: cf. Diom. 366, 23 et 372, 18
309/312 cf. supra , 17/19
286 syllabas ex syllabis corr. L1

huic Bi.-Tae., hinc L
289 diriuatiua
Bi.-Tae., diriuatiui L
295 ex ont. L (suppL L1)
298 hominis ex homini corr.
L.1
299 daretur Bi.-Tae., daret L,
302 Theba2 ex theb corr. L1
de L
304 ipsum ex issum corr. L1
311 tenens ex tenes corr. L1
311/312
expossitionis ex expossitionibus corr. L1
313 aliquid Don., quid L
AD CVIMNANVM IIII
37
cerni ab illo, cui dicuntur dicta. Sic responden debet non esse
adiecta, sed pleni esse intellectus et principalia. Nec tamen esse
possunt, nisi ad aliquid dicantur, utputa: patre enim dicto
intellegas necesse est et filium, et magistro dicto intellegis et
320 discipulum. Inter adiectum autem et ad aliquid dictum hoc
interest, quod adiectum habere intellectum quamuis non plenum
potest, et esse et stare, ut est 'clarus' et 'splendidus' ; sed adhoc
additamenti indiget, ut plenus intellectus esse possit, ut est
'clarus uir'. Ad aliquid autem dictum non solum intellectum
325 licet non plenum non habet, sed esse per se sine aliquo intellectu
nequaquam potest, ut pater uel mater dici sine filio potuisset.
Hoc ergo interest inter adiectum et ad aliquid dictum, quod
illic minus est quiddam, hic nihil est, nisi alia accedat persona.
SVNT ALIA AD ALIQVID ALITER SE HABENTIA, VT DEXTER
330 SENisTER (617, 3 sq.). Id est haec non possunt proferri, nisi
aliquid contrarium significando trachant, ut est uiuus mortuus,
niger candidus, dies nox, et quod ipse dicit "dexter senister". Et
haec conparantur et mediae significationis sunt et aliter se
habent; quidam enim uiuo est contrarium mortuum et nigro
335 candidum et reliqua.
SVNT ALIA GENERALIA nomina, VT CORPVS ANIMAL (617, 5).
Omne enim, quod corpus habet aut animam, conteneri generaliter potest in his ombobus nominibus.
Sunt SPECIALIA, VT LAPIS HOMO (617, 5). Species quid est?
340 Dictio origenem trachens a genere paucioribus confussa significationibus, ut est homo arbor, quam genus. Genus enim est
dictio, qua plures continentur corporales species et animales.
Sed in hoc reor loco oportunum esset commemorari, quod
plerique grammatici huiusmodi diuisionem fecerunt, tripertitam
345 dicentes esse qualitatem, ut aliud sit proprium, aliud genus,
aliud species sit; quod ita I philosophi diuidunt. Sed tamen 261
Donatus hoc sciens, quod rectius est, dicit : "Qualitas nominum
bibertita est". Et philosophi appellatium in duas tamen diuidunt
species, id est incorporalem corporalemue.
350 ALIA PACTA DE VERBO, VT DicTOR LECTOR (617, 5 sq.). Requiri
necessarium est, haec nomina, quae alibi uerbialia siue bigica
318/320 Cons. 339, 30 sq.
320/328 cf. Pomp. 148, 15-26
330/335 cf. Pomp.
148, 27-29
343/348 cf. Co. 341, 23 - 342, 1
347/348 Dm. 614, 6
348/
349 cf. lad., Etym. 1, 7, 3
350/357 cf. Pomp. 149, 1-18
320 adiectum ex icctum corr. L1

322 et splendidus L, id est splendidus
Pomp.
328 minus] min ex corr. L1
acccdat ex acccdant corr. L1
329
derter L
330 haec Bi.-Tae., hoc L
334 quidam i.e. quiddam
339 homo
Don. (cf. infra 341), humus L (et Don. add. Xv)
340 genere ex gcre corr. L1
344 post fecerunt eras, sed
X et Ambr.), doctor Dm.
s (cf. L 346sq.)
351 alibi ex aliui . V
350 dictor L (et Don. cod.
38
AD CVIMNANVM IIII
uocantur, a quo modo uel persona uel tempore in omni, a quo

ueniunt, uerbo oriri deprehenduntur. Respondendum est : a gerendi modo in tu desinente; nam illam uertis syllabam in tor,
355 et facis nomen, ut est legendi legendo legendum lectum lectu
lector, scriptu scriptor, auditu auditor, cantu cantor, cantatu
cantatur et reliqua.
ALIA PARTICIPIIS SIMILIA, VT DEMENS SAPIENS POTENS (617, 6).
360
365
370
375
380
385
390
Quaeri solet, quibus modis participium a nomine discreminatur.

Respondetur: Tribus. Quibus? Conparatione diclinatione significatione. Ideo autem participiis similia dicit : omne enim nomen,
quod n et s literis finitur, participio simile esse arbitratur ; haec
enim duae literae participiis omnibus temporis praesentis om
nium ordinum priuatae dedicatae sunt.
Quibus denique modis ostendunt speciem participiorum ? II.
Sunt enim aliqua participiorum speciem ostendentia, et non
sunt, ut ecce 'potens': conparatur enim et nec a uerbo uenit;
quotiescumque enim haec duo agit, participium esse non potest.
Sunt aliqua media, ut est amans : et a uerbo uenit et conparatur,
et tum nomen, tum participium ; sed casu discernitur ; sic enim
participium dicitur 'amans illum', nomen autem 'amans illius':
ergo quando iungitur accussatiuo erit participium, quando genitiuo nomen est. III. modus participii solius est, ut est legens.
Haec tria ostendunt non esse nomen, quod a uerbo uenit nec
genitiuo iungitur nec conparari quitur. Tria autem, quae dixi,
discripamina nominis a participio; hic duo ex eis ostenduntur,
id est significatione ueniendi a uerbo et conparatione. Tertium
uero in participiis praeteriti temporis passiuorum in sus uel tus
exiuntibus et in omnibus quartae declinationis, ut uisus auditus
et reliqua. Participia enimuero secundae, nomina uero declina
tionis quartae sunt, ut est uisus uisi uiso et reliqua et hic uisus
huius uisus et reliqua.
Inter dementem autem et amentem hoc interesse quidam
dicit, quod demens dicitur quassi deminuta parte rationis, amens
autem in totum amitit rationem.
ALIA VERBIS SIMILIA, VT COMEDO; addo: PALPO SPECVLATOR
CONTEMPLATOR (617, 6 sq.). Quodsi secundum quorundam opinionem de tertia persona modi indicatiui tempore praesenti
numero singulari per literae immotationem, ut est contemplor
contemplaris contemplatur ; inde contemplator orietur inmotatu
359/375 Andtcau. f. 126"; NeapoL f. UT" (p.a.i); de e bigicus . sr 1,
109/113
365/375 cf. Pomp. 149, 19 - 150, 12
375 dixi: 1, 360/361
383/
385 cf. Propr. sera. 12 (p. 49)
358 participiis ex participiais corr. L1

375 genitouo L
380 enim .
L (ssipp!. L1) uero secl. Biscboff
381 uiso ex so am. L1
386 Addo Ttugrr
389 contempler . L (suppl. L1)
AD CVIMNANVM IIII
39
u in o ; et barbarismus esse et facta de uerbo uerius dicerentur.

Sed nunc ostenso errore id, quod est uerum, sequamur, "similia
uerbo, ut est comedo". Sed similitudo est in nominatiuo et prima
persona et deinceps desimilia, ut comedo comedinis et reliqua,
395 comedo comedis et reliqua. Sed haec in o desinentia indicatiui
modi primae personae temporis praesentis numeri singularis
similitudinem, in or uero finita inperatiui modi temporis futuri
secundae personae declinationis passiuae demonstrant, ut est
contempleris uel contemplator, contempletur et reliqua. Aliud
400 est enim dicere 'contemplator quidam uidit' et aliud est 'contem
plator illum', id est 'ostendito eum'; aliud enim tempus, aliud
casum habet.
Haec de qualitate dixisse sufficiant. Sed non est praetereundum nomina quaedam esse et propria et appellatiua, ut est sura
405 scropha dolabella et si qua sunt alia.
Numero pedum XXVII collige istas species uno excoepto.
394/395 cf. Bem. 76, 10.12; etiam Cbd. 37, 19-21

397/402 cf. Pomp. 150, 1321
403/405 Cons. 340, 12 sq. (p.a.1.)
406 numeras pedum - e.g.. . AUhelmum,
De nutra p. 150, 5 - est \/, uno excepto, id at XXV. Dc XXV speciebus,
cf. Pomp. 150, 22 it supra , 77/78
397 tempris L,
398 domonstrant L
400 contemplator] n x m, u supra
o2 L'
401 ostendito eum Lofttedt, ostendito rem L, attende ilium Pomp.
404 propia L', participia L
405 scropha ex scropa corr. L,1
<V. DE CONPARATIONE)
15
20
CoNPARATioNis GRADVS III svNT (617, 10). Conparatio quid

est ? Id est eloquutio, quae ex alterius conlatione alterum praefert; nam superlatiuus multis praefertur. Sed in conparatione
est aliquid, quod prodentissime cauendum est. Quidam enim
putant, quod aliquando minuit, ut stultus stultior stultissimus, I
aliquando auget, ut doctus doctior doctissimus. Sed hoc falsum 2611
est: semper enim et minuit et auget. Nam quando ascendis et
dicis 'magnus maior', et auges et minuis; nam minuisti, quem
magnum dixisti, et auges maiorem. Et quando dicis 'maximum',
auges illum et minuisti, quem ante dixisti maiorem. Et 'fortis'
et 'doctus' et 'stultus' quando conparationem facis, comminus
auges et minuis.
Sed considerantius scire debemus ea uerba, quae in se et per
se plena sunt, non subisse conparationi, ne, dum uis aliquid
agere, corrumpas illam naturalem rationem, ut est mediocris.
"Gradus II dicit praecauens eos, qui minus plusue putant.
Minus: nam possitiuus perfectus et obsolutus. Plus quidam:
quidam IIII, non III dicunt : possitiuum ut Justus, conparatiuum
ut tam iustus, praelatium ut iustior, superlatiuum ut iustissimus.
Sed uerius est esse III. Tam' enim 'doctus' qui dicit, quassi
dicat 'doctior'. Tam doctior' enim qui dicit, solicismum incurrit ;
'tam' enim aduerbium conparandi.
SED CONPARATIVVS GENERIS EST COMMONIS SEMPER (617, II
25 sq.), id est excepto, ut ait Probus, 'senior': non possumus dicere

de foemina, quam uocemus anum. "Generis commonis" dicit, id
est inter masculinum et foemininum, et in or semper finitur et
tertiae declinationis. Et neutri semper conparatius finitur in ius
et aduerbii, quae semper per omoniman dicuntur. Et omnis
30 conparatius II syllabis et duabus literis finiuntur, id est or et
us, r et s.
Possitius autem omnia recipit genera: masculinum ut doctus
pulcher, foemininum ut docta pulchra, neutrum ut doctum
pulchrum, commone duorum generum ut fortis, commone trium
35 ut felix amans. Superlatiuum autem palam est tria tantum
habere genera et syllabas finales III, ut doctissimus ma mum.
Si qua autem contra istas regulas fiunt, anomalia id est inaequalia censentur.
<V>, 2/16 cf. Pomp. 150, 33 - 151, 17
16 ut est mediocris: cf. Don. 618, 1
18/
23 Plus - conparandi: cf. Pomp. 151, IS - 152, 12
25/26 cf. Pomp. 152, 33 - 153,
2; Pnb., lnst. 61, 3
32/38 cf. Pomp. 152, 21-32
<V>, 1 suppL Bi.-T*.

4 supcrlaus L (con. L1)
ut] u L.
26 anum Pomp., unum L, (u2 e coir.)
37 contra con corr. L,1
16 agere i.e. augere (ita Pomp.)

33 pulchra ex pulcra . L'
AD CVIMNANVM V
41
Quot NOMINA CONPARANTVR (617, 13) et quot et quibus rebus

40 conparationem debere habere ostendunt? Id est qualitatis et
quantitatis, et IIII rebus trachuntur, id est ab animo et corpore,
extrinsecus, a mensura, ut stultus candidus diues magnus; sed
legimus dis ditior ditissimus.
Cur itaque non omnia nomina qualitatis conparantur ? Habet
45 similitudinem : non omnis, uerbi causa, qui nauigat, gubernator
est, sed omnis gubernator nauigat.
POSSITIVVS TANTVM, VT est MEDIOCRIS (617, 14 sq.). Hic requirendum est, utrum res an literatura deest, ut conparari
nequeat. Certe non literatura, sed res; mediocris enim nemo
50 dicitur, nisi qui in totum nihil habet. Ideo itaque non conparatur,
ne, dum conparare conaris, naturam perfectionis rei distruas;
licet quidam contra regulam dixit : non mediocrioris causae.
ALIQVANDO POSITIVVS ET CONPARATIWS, VT SENEX SENIOR,
IVVENIS IVVENIOR (618, 1). Huius causae solutionem in sequen55 tibus monstrabo.
ALIQVANDO POSITIVVS ET SVPERLATIVVS, VT est PIVS PISSIMVS
(618, 1 sq.). Hic quoque quaeri conuenit, quid hoc in loco defecit,
literatura an res. Certe literatura, nam si res deficiens esset,
nequaquam Donatus diceret: NAM PRO SECVNDO GRADV MAGIS
60 ADVERBIVM PONIMVS (618, 2). Sed sciendum et requirendum est,
ut quid non dicitur 'pior', quod 'tam pius' uel 'magis pius'
significat. Respondendum est esse duabus ex causis non posse.
Prima: genitius numquam minor est nominatiuo, ut pius pii et
nusquam inuenitur conparatius in or desinens geminam ii ha65 bens ante or in conparatiuo. Secunda: quodsi ieciatur alterum
i, ut dicatur 'pior'; quod dificilius est; omnis enim genitius
secundae declinationis accepta or syllaba conparatiuum semper
facit, ut docti doctior, sancti sanctior, et semper habebit perisso
syllabam (id est superfluam). Ex hac utraque causa non potest
70 esse 'pior' et omnia nomina, quae gemino in genitiuo ii efferuntur,
ut ibrius subrius necessarius et reliqua, nisi forte contra rationem per amaritudinem rethoricam proferantur; nam et 'pissi
39/46 Andecau. f. 128"; NeapoL f. 14P (>.*/), cf. Pomp. 153, 3-15 et 154, 6 sq.
50/51 cf. supra V, 15/16
52 locus igiotus, sed cf. de mediocrior TbLL 8, 560,
46 sqq.
54/55 in sequcntibus: cf. infra V, ^7 sqq.
63/65 cf. . 77, 5 sq. et
25-27
66/68 doctior: ttern. 77, 24 sq.
68/69 perisso syllabam: perissosyllabum
ap. Char. 147, 23 sqq.
71/74 nisi - protulere: cf. Pomp. 154, 10-16
40/41 qualitatis.. .quantitatis ex qualitas...quantitas corr. L1

44 habes Andecau.
Neapel.
50 dicitur ex dicit corr. L1
51 distrus L
52 dixit ex dicit corr.
L,1
54 iuuenis iunior etiam Ambr. et Dm. codd. aliquot, . Don.
66 omnis
ex omne corr. L'
67 accepta LJifstedt, accepta L,
68 sanctior] scior L
70
efferuntur .-ae., et feruntur L,
71 forte] e ins. .L1
42
75
80
85
90
95
100
105
AD CVIMNANVM V
mus1 Cicero dicit per rerum naturam non fieri, sed rethores
protulere.
ALIQVANDO CONPARATIVVS ET SVPERLATIVVS, VT VLTERIOR
VLTIMVS (618, 3). Hic sciat lector haec habere possitium, I nec 27a
contra sententiam Donati dicentis non habere. Verum est
utrumque. Donatus: non habere possitium, id est nomen; sed
tamen habent possitium, id est aduerbium, ut est ultra ulterior
ultimus, ut Cominianus dicit: Sunt quaedam nomina, quae
obsolutium gradum non habent, sed ex aduerbio oriuntur, ut
est caeterior citimus a citra, inferior infimus ab infra, superior
supremus a supra, proprior proximus a prope, interior intimus
ab intus, exterior extremus ab extra, et si quae sunt alia.
ALIQVANDO SVPERLATIVS TANTVM, VT EST NOVISSIMVS (618, 3
sq.). Hoc possitium et conparatium ut habere deberet, nec res
nec literatura exigit, quamuis alibi lectum est prior et nouior
uenit; sed hoc non ratio est, <sed> rethorica amaritudo.
EXTRA HANC FORMAM alia SVNT, BONVS MALVS MAGNVS (618,
4), id est anomalia sunt. Sed quaerat lector et interroget : Quae
sunt nomina qualitatem quantitatemque habentia, et per tris
gradus currunt et non habent conparationem ? Haec utique
sunt : gradus enim habent, sed non conparant, ut inflexiones et
inmotationes conparationum repraesentarent. Conparatio enim
(id est similitudo) in primis syllabis esse debet; quodsi in his
faciatur, conparatio Latina non erit. Si uero transmotetur, tunc
ostendit gradus, ut est BONVS MELIOR OPTVMVS (618, 5) et
reliqua ; nam bonus bonior Latinum non est, quanto magis non
esse Grecum.
POSSITIVS PERFECTVS, id est non semper serait cassibus, SOLVTVS (618, 7), id est a conparatione. Sed tamen conparationis
dicitur gradus catacristicos, ut nominatiuus casus est, qui est
in suo statu: cadunt enim alii; et a possitiuo conparantur alii.
GRADVS CONPARATIVS SVPERLATIVO PRAEPONITVR, VT STVLTIOR
STVLTISSIMO et reliqua (618, 8), utputa III uel IIII in aliquo sint
stulti loco et sit stultissimus eorum cum eis; forsan aliquis
peruenit, qui stultior est illo stultissimo suorum.
SEPE IDEM MINVS A POSSITIVO SIGNIFICAT, QVAMVIS RECIPIAT
73 Cicero: 13, 19/43

80/83 Sunt - supra: Ciar. 199, 10-13
87/88 ecus ignotur, nouius ap. Gellium 6, 17, 8 et 10, 21, 2
88 rethorica
amaritudo: cf. supra L 72
93/94 sed - repraesentarent: cf. Cms. 342, 13 sq.
94/95 cf. Pomp. 154, 21-29
96/98 est: cf. Cms. 342, 14-17
98 cf. Ben. 77,
16-19
102/103 cf. infra DC, 14/16
83 supremus Char, supernus L

85 tantum Dm., tamen L
88 sed suppl.
Bi.-Tae.
93 non . L (suppl. L1)
104 praeponitur ex praeponuntur corr.
L1
AD CVIMNANVM V
43
CONPARATIONEM, VT MARE PONTICVM DVLCIVS QVAM CETERA
no (618, 9 sq.). "Dulcius" [quod dixit], id est minus amarum. Minus

enim est "dulcius", quod dixit - id est Salustius, a quo hoc
exemplum est -, quam si dixisset 'dulce'. Tunc enim bene diceret
"dulcius", si esset aliquod mare dulce ; cum autem nullum mare
est dulce, nullum et "dulcius".
115 Ideo dicit "minus a possitiuo", ac si dicat 'non solum non
conparatium, sed nec etiam significat possitium'.
SEPE IDEM PRO POSSITIVO POSSITVS MINVS SIGNIFICAT ET NVLLI
CONPARATVR, VT IAM SENIOR SED CRVDA DE EO VIRIDISQVE
SENECTVS EST (618, 10-12). Hoc exemplum in Virgilio legitur.

120 Ecce modo "senior" conparatiuus, sed pro possitiuo, et interrogatur: Quodsi conparatius, cur non pro semet ponitur, et non
solum non pro se, sed Donatus minus a possitiuo significare
dicit? Sic soluendum est: Est nomen Grecum, quod est geron
et senem in Latino sonat, et nec est alterum nomen cum eis,
125 quod seniorem ostenderet. Sed latitudo Latini sermonis adinuenit alteram literaturam et alteram significationem. Hoc autem
sciens Donatus dicit pro possitiuo poni, et hoc inuenerunt Latini
ad significandam etatem rudem et uiridem.
De quo Virgilius dicit "sed cruda de eo uiridisque senectus
130 est". Nam senectutem dicit, non senium: Senium enim decrepita
aetas et fessa et uitam ultimam alienans; senectus autem de
corosa et subria est aetas et cruda et reliqua. Plus autem dixisset
'senex' quam "senior", qui est iunior.
SVNT NOMINA SIGNIFICATIONS DIMINVTIVA, INTELLECTV CONPA135 RATIVA, VT GRANDIVSCVLVS MINVSCVLVS MAIVSCVLVS (6l8, 13
sq.). Horum enim possitio non in absoluto nomine, sed in

conparatiuo ; nam ut grandis grandiculum, ita et grandior grandiusculum facit.
CONPARATIVO ET SVPERLATIVO et MAGIS et MINIME et
140 reliqua (618, 14 sq.). Quare prohibet? Id est nam si iungantur,

solicismum per conparationem facient.
CONPARATIVS GRADVS ABLATIVO CASSVI VTRIVSQVE NVMERI
ADIVNGITVR I VEL ALIENO VEL SVO GENERI, VT lECTOR FORTIOR 27rl1
109 SalL, Hat.g. 3, 65 (M.)

110/112 Cons. 342, 30 sq. (p.a.i)
111/112
id - est et 112/116 cf. . 155, 26-34
118/119 Verg. Am. 6, 304 (tiam infra
L 129 .)
120 cf. Pomp. 155, 14-16
132/133 Plus - senex: cf. Cms. 342, 35
136/138 cf. supra , 131/135
110 quod dixit std Ujfstcdt

112 Tunc] ins. L1
113 aliquod Pomp.,
aquid L
mare2 Bi.-Tae., male L
114 nullum ex nullus corr. L1
116
conparatium ex conparatum con. L,1
. L. (suppL L.1)
118 de eo L,
deo Don. Verg.
119 est non babent Dm. Verg.
120 possitiuo ex possitiovo
corr.L,1
121 post conparatius ras. L
129 quo Bi.-Tae., q(uod) L, an Itgmdum
qua
133 iunior Lfstedi, ieunior L
143 lector i.e. Hector
44
AD CVIMNANVM V
DIOMIDE', 'AVDACIOR TROIANIS FVIT' (618, 18 - 619, 2). Sed tamen

145 etiam nominatiuo iungitur, ut 'FORTIOR HIC QVAM ILLE' (619, 2).
Hic Donatus II cassibus iungi dicit, id est ablatiuo, nominatiuo.
Sed scire debemus, quod etiam tribus uere iungitur: ablatiuo
ut est 'doctior ab illo', nominatiuo ut 'doctior hic quam ille',
septimo ut 'doctior illo'.
150 Sed est aliquid hic, quod ualde intuendum: Quid est, quod
"alieno uel suo generi" dicit ? Id est non personis tantum alienum
dicit, sed etiam rebus. Ecce nostro generi: uelocior uir uiro et
homo homine, alieno ut uelocior homo cane ; ecce alieno : uelocior
aequus cane; suo genere: uelocior canis cane, uelocior aequus
155 aequo. Et numero iunguntur plurali: uelocior aequus canibus
et aequis aequus.
SVPERLATIVVS AVTEM (619, 2 sq.) contraria haec omnia habet:
nam neque ablatiuo neque nominatiuo neque septimo cassui
neque numero singular* neque alieno, sed suo generi et GENITIVO
160 TANTVM PLVRALI iungi solet, ut est 'sapientissimus regum' et
'uelocissimus aequus aequorum' (non 'canum') et 'AECTHOR FORTISSIMVS TROIANORVM FVIT' (619, 4).
Dicit Donatus "genitiuo tantum plurali", sed notandum ualde
est, an contrarium est huic definitioni Donati, quod non raro in
165 historiis legimus 'stultissimus plebis' et in Virgilio fortissimus
geniis Tidiae et ditissimus agri et 'disertissimus generis Romani'.
Satis quippe facitur huic quaestioni considerantibus nobis non
sonum, sed intellectum horum nominum : 'plebs' etenim et 'gens'
et 'ager' et 'genus' sono sunt singularia, intellectu uero pluralia
no et diuidua sunt; et ideo genitiuo semper plurali superlatiuum,
sed aliquando sono aliquando intellectu, iungi dicit Donatus
gradum.
PLERVMQVE SVPERLATIVVS PRO POSITIVO (PONITVR) ET NVLLI
CONPARATVR, VT IvPiTER OpTVMVS MAXiMVS (619, 4 sq.). Qua
175 ratione? Id est nam si essent II uel III Ioues, bene diceremus
tunc esse superlatiuum unum ex eis; cum autem unus sit, qua
conparatione praeferimus? Sed notandum est, quod quamuis
seruitio, tamen dictu non carebit superlatiui.
144/145 Cms. 342, 22 sq.

146/162 cf. Pomp. 157, 20 - 158, 2
163/172
sed - gradum: cf. Pomp. 158, 6-26
165/166 Verg., Am. 1, 96
166 Kjf., Am.
1, 343
174/178 cf. Pomp. 158, 31-33
144 Troianis ex trioanis corr L'

152 uelocior Bi.-Tu., uclior L
157
contraria Bi.-Tae., contra L
161 uolocissimus L
170 diuidua L1, diuisa
L
173 ponitur sec. Don. add. Bi.-Tae.
176 autem cum L
<VI. DE GENERIBVS)
10
15
20
25
Expleto de conparatione nunc de generibus aliqua dicenda

sunt.
GENERA NOMINVM IIII: MASCVLINVM FEMININVM NEVTRVM
COMMVNE (619, 7). Requirendum hic est, quare IIII dicit. Hoc
est: quidam enim <plus>, quidam minus generum esse putant
numerum. Plus, ut est masculinum femininum neutrum commune
et quinto irisinun; quorum facit opinionem falsam intellectus
hirisinum, quod non in eo subintelligi potest nisi foemininum
uel genus masculinum, licet confussa est forma. Varro autem
ait genera duo tantummodo esse, illa scilicet, quae generare
possunt, hoc est foemininum et masculinum, quae, ut quidam
ait, naturalia sunt, quoniam omne scilicet animal necesse est
esse aut masculinum aut foemininum. Nulla enim creare possunt
nisi haec duo; alia uero II abussiue genera nominamus, id est
nomine tantum et non natura.
Itaque quaeri debet, dum genera dicit, cur non marem aut
foeminam dicit, quae sunt naturalia, ut simplicibus et ueris et
naturalibus nominibus utamur. Ideo : non enim nomina generant,
sed corpora, quorum illa sunt nomina, quod non nomen <mas>
aut foemina, sed homo uel animal, cuius illud nomen est. Ideo
melius dicitur masculinum et foemininum, quod in re ipsa
ueritas naturae est, non in nomine; non enim propinquius est
ueritati naturae mas uel foemina uel Tullius uel Tullia quam
masculinum et foemininum. Haec est sententia Varronis, quod
sola duo sunt genera.
Quod etiam sensit Donatus dicendo SED, inquit, EX HIS VEL
PRINCIPALIA VEL SOLA II GENERA SUNT, NAM NEVTRVM ET
COMMONE DE VTROQVE NASCVNTVR (619, 13 Sq.), I id est aut 271
30 nomen generis ab eis uel naturaliter uel ussurpatiue traxerunt,

aut etiam in locutionis iunctione masculinum et foemininum
neutrum ostendunt, ut Virga tua et baculus tuus, ipsa me (non
'ipsi' uel 'ipsae') consolata sunt.
Sed in hoc etiam multos fefellit nescientes non sic semper
35 euenire deprehendi posse; nam in naturalibus generibus, generare scilicet ualentibus, masculinum foemininam ostendet lo<VI>, 7/10 cf. infra IL90 .
8 irisinun ie. epicocnon cf. infra IL 88.95
10/
12 Varro - masculinum: cf. Pomp. 159, 23-25
12/14 cf. Cons. 343, 7-9
14/
16 Pomp. 159, 25-27 (p.a.i)
17/21 cf. Cons. 343, 10-18
25/26 cf. supra L 10/
12
32/33 ft. 22, 4
(VI>, 1 Suppl. Bi.-Tae.

2 aliqua ex aliq.. con: V
6 plus add. Bi.-Tae.
14
foeminina L
15 abussiue Bi.-Tae., abussiua L
20 mas add. Bi.-Tae. (sec.
Cons.)
23 propinquus L
24 Tullia ex Tullina corr. L1
31 foeminum L
36 foemininam Bi.-Tae., foml L
46
40
45
50
55
60
65
70
AD CVIMNANVM VI
cutionem, ut masculum et (Joeminam) fecit eos (non 'ea') et

benedixit eos et reliqua.
'Sacerdos' conpositum ex intigro et currupto, id est 'sacer
dux', quem Grigorius dicit, eo quod sacrum ducatum praebeat
populo. Moris autem erat cum gentibus idulis dedicasse sacer
dotes utriusque sexus aut etiam in aeclesis Dei diaconissas
dicatas esse, quae 'sacerdotes bonae' dicuntur; sed sine inpossitione manus aepiscupalis ordinari moris est. Quod etiam
conpossitio nominis utrumque ostendit, nam 'sacer' masculinum,
'dos' femininum, quae iuncta unum nomen faciunt; alioqui
solicismus esset per genera.
Cvi PRONOMEN VEL ARTicvLVS (619, 8). Pronomen uice possitum nominis. Articulus, VT est HIC MAGISTER, HAEC MVSSA
(619, 9 sq.), quod genus lapidis pretiosi; et mussa id est 'carmen'
interpretatur, in quo ostenditur, ut dicunt, Appollo cithaera
tenens. SAMVM (619, n) uero misticum quiddam nomen cum
gentibus, de quo non est temporis loqui.
"Genera" dicit Donatus : 'gentes' alicuius prouinciae specialiter
dicuntur, ut est 'gens Gallorum' ; 'generationes' autem genelogis
deputatae sunt, ut generationes sunt XIIII et reliqua; 'genera'
autem naturaliter generantibus dicuntur.
Et "principalia" uocat Donatus duo genera. Erat enim tempus
apud ueteres, quando rerum nominibus non dicebant genera
nisi masculino et foeminino scilicet generantibus. Quae quoniam
ita appellari coepta sunt in nominibus animantium, extenta res
est consuetudine, ut etiam haec, <quae> essent sexuum expertia,
masculino aut foeminino genere censerentur, ut aer portus terra
domus, et tertium genus inductum neutrum est, et quod etiam
naturale dicitur aut etiam artificale. Erat tempus quorumdam
antiquorum, quando neutra omnia erant nomina, quae sexui
non adsignabantur, sed postea commotauit ars siue decenter
siue licenter. Ac sane, cum haec tantum tria primum natura,
tum consuetudo uel ratio rerum habere uideatur, aut ea scilicet,
quae masculina, aut ea, <quae> foeminina, aut ea, quae neutra,
37/38 . 1, 27-28 (Va. Lat.)

39/40 Ambian. f. 5"; cf. Gng. At, Reg. pat.
2, 7 (p. 42 A); forma textos mags concordat cum Coll. Hib. 2, 1 e (p. 12), u bit kau
occurrit sine autans nomine
52 samum: hic t infra L 77 ortum ex scamno Donati!
54/55 cf. Pnpr. strm. 206 (p. 75)
56 Matth. 1, 17
60/78 cf. . 343, 21
-344,23
37 foeminam see. Cm. suppL Bi.-Tae

38 bene . L (suppL L1)
39 intigro
tigro eorr. L
45 conpossitio ex conpotio corr. L1
50 pretiosi . L (suppL
L,1)
51 cithaera ex cithera corr. L1
55 gens ex genus corr L,1
genelogiis
L,1
56 et reliqua . L (suppL L1)
62 quae add. Bi.-Tae.
expertia ex
pertia corr. L'
70 quae2 sec. Cons. add. Bi.-Tae.
ea2 . L (suppL L1)
AD CVIMNANVM VI
47
inductum est per eandem artem quartum genus propter ea

nomina, quibus iuxta consuetudinem utrumque genus conuenit,
ut hic et haec sacerdos ; quod officium utriusque sexus est, quod,
quia non sit unius generis, sed duorum aut omnium particeps,
75 numero cumulum addidit apellaturque commone. Haec siue
naturalia siue artificalia propris declinari debent articulis, ut
HIC MAGISTER, HAEC MVSSA, HOC SAMVM, HIC ET HAEC SACERDOS,
HIC ET HAEC ET HOC FELIX (cf. IQ, Q-I5).
Sed ut finiamus sermonem: Omnia genera nominum duobus

8o modis deprehenduntur, natura scilicet et auctoritate; natura,
quae generant et generantur, ut est aequus bouis et uir mulierque; auctoritate, ut silex uel lapis et reliqua. Nam quae
natura sunt, commoni sensu discernimus, ut oues et arietes ; in
aliis autem, id est artificalibus, auctoritas requiratur. Nam si
85 dicas 'silex', I nescis, quid sequaris, nisi auctores generis adhibeas ; 2711
nam si occurrit tibi stabat acuta silex, dicis foeminini; si autem
legisti percussum pondre signent laedent silicem, dicis masculini.
EST HPICCINON, ID EST PROMISCVVM, QVOD SVB VNA SIGNIFICATIONE MAREM ATQVE FEMINAM CONPREHENDIT, VT PASER
90 AQViLA ET RELiQVA (619, 15 sq.). Requirendum hic, utrum quintum

genus ; quod si non est, quare non cum aliis predictis dicit ?
Respondendum est non esse quintum, cum aut masculinam aut
foemininam totam habeat declinationem ; sed poene idem est
quod et commone. Sed tamen hoc a commonibus distat, quod
95 commonis dubitationem articulus discernat, erissinun autem
neque nomine neque articulo ostendere potest genus, sed sub
uno articulo uterque sexus significatur et obseruauit sonum
generis, ut haec aquila, hic curuus ; fortior est enim forma quam
litera.
100 Tris etenim in nominibus commoniones sunt, id est generis
ut sacerdos, numeri ut dies, sexus ut aquila. Sed notandum est,
quod promiscuum genus non solum in auibus quaeri debet, sed
etiam in omnibus animalibus, quorum genus species non discernit, ut sunt mures et mustellae et reliqua.
105 Sed requiratur lectoribus, dum de generibus sermo agitur,
quae sunt nomina, que per singulos annos motant genera, et
77 samum: . aipra ad L 52
79/87 cf. Pomp. 159, 30 - 160, 24
86 Verg.,
Am. 8, 233
87 luu. 3, 271 sq.
92/93 cum - declinationem: Cms. 344, 25
^.
93/94 Pomp. 161, 5
94/98 Sed - curuus: cf. Cms. 344, 26-34
100/101
AndecoH. f. 128-; NeapoL f. 14F
71 propter Cons., per L

75 cumulum ex comulum corr. L1
76 propriis
L'
77 mussa ex musa corr. L,1
81 bouis] ras. post b L,'
83 discernimus
ex discurnimus con. L'
87 percussum luu., percassurum L
laedent L,
laederant L', et laedant luu.
92 aut1] autem L
95 discernat ex discernit
corr. L,1
96 eque2] ex que corr. L,1
102 ante dcbet eras, solet L,
48
u0
u5
120
125
130
AD CVIMNANVM VI
quae sunt genera animalia, quae generant sine coitu, quae per
os, quae per aurem foetus genus sumunt, quae genera uiua
sumunt genus a mortuo, quae genera carnalia uiua sumunt
exordium a carnis genere mortuo; quae sunt genera animalia,
<quae> generant genera ex anima et reliqua. Haec soluant, qui
gloriantur scire genera ; sed solutioni satisfaciam, ne me uacuam
putent proposuisse caussam. Deus enim omnipotens, ne putarent
homines naturam gignendi cuncta naturaliter et non prouide
fieri, pauca quaedam ad indicium prouidentiae suae iussit in
terris motato ordine genus seruare: uerbi gratia ut per os
conciperet uipera (quae ui pariendo dicta) perque aurem mustella generaret; et aues nonnullae sicut et gallinae interdum
oua uel uento uel puluere concepta pariunt. Quaedam animalia
marem uicibus alternis in foeminam uertunt et sexum per
singulos annos motant ut laepores et zaenae (id est biluae), alia
ex terra oriuntur atque inde sumunt genus et carnem, ut sunt
talpae, alia ex putrefactis carnibus, ut uespes et crabrones ex
aequinis carnibus, apes ex bobalibus generantur. Alia ex fimo
boum ut cantari, alia generantur ex heruis, ut scorpius ex ocimo
nascitur; et rursus haerbae ex animalibus nascuntur, ut ex
cornu cerui uel capri duo flores apii et asperagi procreantur.
Haec genera nosse non minus philosophos quam grammaticos
dilectat.
SONO MASCVLINA, INTELLECTV FOEMININA, VT est IVNVCHVS et
HORESTES et CENTAVRVS (620, 1 sq.). Haec autem per metonimiam non incongrue dicuntur; ostendunt enim inuentum: id
est comediam per Iunuchum, qui poeta comediarum fuit, per
Oresten tragoedias, quae et ipsae Grece 'cantica' intelleguntur,
135 quae in occidendis tragis (id est hircis) in Stipendium militiae
cantantur, quarum poeta fuit Orestes; per Centarum naues a
se factae uel gubernatae manifestantur. Sic econtra FENISTELLA
AQVILA (620, 2 sq.) uiros non foeminas significant; GLICERIVM
FRONESSIVM (620, 3 sq.): haec Grecae consuetudinis sunt. Sed
140 notandum est neminem inuenire posse conuersim sono neutrum
et intellectu masculinum.
113/127 cf. Ps.-Clea., Ragi. 8, 25, 4-6 (p. 231, 23 - 232, 7)

117 cf. lui,
Etym. 12, 4, 10 sq.
139 Cms. 345, 6 sq.
139/141 Cons. 345, 9 (p.a.i)
110 post mortuo eras, mortuo L

111 quae add. Bi.-Tae.
120 foeminam
ex foemininam corr. L'
121 zaenae i.e. hyenae
124 fimo ex uimo corr. L'
125 alia ex ali corr. L1
heruis ex erais corr. L1
scorpius ex scorpio corr.
L1
ocimo] ras. inter i et m L
Vil apii Ps.-Clem., aspi L.
128 philosophus
/.
134 tragoedias ex tragoedes corr. L'
135 stipendum L
militiae ex
malitiae corr. L1
136 cantantur ex cantur can. L1
cantantur - poeta n ras.
L
138 Glicerium ex Glerium corr. L?
Fronessium ex Flonessium corr. L
141 intellu L
AD CVIMNANVM VI
49
SVNT ALTERIVS IN SINGVLARI, ALTERIVS IN PLVRALI, Ut est I
150
155
160
165
BALNEVM TARTARVS et reliqua (620, 6 sq.). Sed sciendum est 28r1

esse aliquid ignotius quam quod Donatus dicit : in uno eodemque
per cassus numero diuersitas generum inueniri posse dicatur, ut
est 'uulgus' et 'fundus'; nam legimus ignobile uulgus, quod est
neutrum, et alibi et sparsere noces in ulgum ambiguas, quod est
masculinum accusatiuo cassu. Simile est et 'fundus', ut Lucius
dicit: uertitur coeno fundus sententia nobis, quod accusatiuus
neutro; item contra Lucanus ait: decedat in fundum penitus
stagnantis Auerni, quod accusatiuus masculino. Sed 'uulgus'
putatur Grecum esse et interpretan uilem id est populum, uel
Latinum et de uulgatione dici: omne enim, quod uulgo in
notitiam uenit, deuulgari, non caelari solet; 'fundus' autem
dicitur, eo quod fundit nobis fructus.
Sed in hoc loco prodeest proferri, quare in a sonus foeminini
et in us masculini et in um neutri propriae fieri dicatur. Id est :
ars enim tris syllabas tribus generibus dedicauit, id est a us
um; quae quasi solempnes regulae generum singulorum sunt,
in a foemininum (frequentius enim caeteris haec syllaba sibi
est), ita et masculino us et neutro um; caeterae syllabae praeter
has III, in quibus nomina finiri inueniuntur, omnibus sunt
commones generibus.
Scire melius est lectorem non mirari in historis lecturum
balneae iocos locos fora; auctoritate enim frequentantur. Sed
inter fora et foros est aliqua defferentia; quando enim 'foros'
dicimus, tabulata nauium significamus; 'haec fora' autem de
ambulatorio dicimus.
Scimus quoque solere frequenter interrogari nomina SON
170 FOEMININA et INTELLECTV NEVTRA, VT est SCEMA (620, 4) aepi-
gramma et reliqua; si enim Greca sunt, quare non Grecam

declinationem sequuntur, aut si tota conuersa in Latinam regulam, quam ob causam non sunt primae declinationis, ut est
Aenae et Elinae ? Quidam auctorum soluit leuiter hoc problesma
175 et ait Ciceronem solitum fuisse dicere non 'hoc scema' sed 'hoc
144/151 cf. Cms. 345, 15-23

146 Verg., Am. 1, 149
147 Verg., Am. 2,
98 sq.
148 Lucius i.e. Ijtcilius 139 (p. 11)
150/151 LHCM. 2, 668
159/
161 cf. Pomp. 161, 32 - 162, 1
164/168 cf. Pomp. 162, 24 - 163, 5 (spectat ad IL
142/143)
170/171 aepigramma ex Don. 628, 5 (cf. infra X, 239/240 interpolatua
esse uidetur
175/176 cf. Cms. 357, 21 sq. (de hoc plenius infra X, 241 sqq. sine nomine
Cicenmis, de quo u. app. ad Cons.)
144 quam quod Lfstedt, quod quam L.

uno ex uo eorr. L1
147 post
uoces eras, ambiguas L
149 coenofori Lud
149/150 neu L
151
ac mas L
158 trissyllabas ex trisyllaba corr. U
164 lecturum] u1 eras. L,1
165 balenae L
locos ex locus corr. L,1
168 ambulatorio ex ambulatorio
corr. L1
170 fbemina L
50
AD CVIMNANVM VI
scematum" et reliqua secundae declinationis, et 'hoc scema' dici

consuetudinem inmobilem obtenuisse.
SVNT INCERTI GENERIS INTER MASCVLINVM ET FEMININVM, VT
CORTEX RADIX SILEX FINIS STIRPS DIES PINVS PAMPINVS (2O, 7-
180 9). Hic requiri non est alienum a ratione, quae sunt nomina,
quae in se masculinum et foemininum ostendunt et non sunt
commonia nec promiscui sexus. Respondendum est commone
genus nominum tribus modis constare: primo natura ut canis,
secundo promiscuo ut aquila, tertio potestate ut dies, quae
185 potest utrouis genere proferri. Aliud enim potest dicere, quod
a natura potest discerni ut canis uel homo (potest enim dici hic
et haec canis et hic et haec homo), aliud est commone, quod
duplicis generis et incerti est et auctoritate tantum explorari
(potest), ut est radix uel silex; et haec utrouis genere lecta
190 inueniuntur. Sed in quibusdam certa obseruatio deprehendi
potestur, ut alterutro enuntientur genere ; nam 'stirps' si tropice
transferas a ligno homini, foemininum est, ut est heu stirpem
inuissam, stirpem uero arboris masculino dices genere, ut est
stirpemque repperi Teucri nullu discremine sacrum.
195 INTER NEVTRVM ET FOEMININVM, VT BVXVS PIRVS PRVNVS
MALVS (621, 1 sq.). Hoc autem Donatus ipse manifestat dicendo:
NEVTRO FRVCTVM, FOEMININO ARBORES SEPE DICIMVS (021, 2).
Non 'semper' dicit ; scit enim esse arborum naturas et masculini

et generis neutri, ut siler neutri, oleaster masculini. In nominibus
200 quoque urbium hoc idem euenit, ut pleraque incerti generis sint
inter masculinum et foemininum, ut hic Narbo et haec Narbo;
inter femininum et neutrum, ut hoc Nauissum et haec Nauissus,
haec Arelas et hoc Arelate, haec Ariminus et hoc Ariminum.
De gentibus similiter incerti generis inueniuntur inter mascu205 linum et neutrum, ut est hic Iliricus et hoc Iliricum ; de montibus
[ut] inter foemininum et neutrum, ut haec Soractis et hoc
Soracte.
SVNT ETIAM GENERA NOMINVM FIXA: PATER FRATER I (neque 28rn
enim facit patra fratraue); MOBILIA: PROPRIA II GENERA, VT

210 GAVIVS GAVIA (neque enim fit Gauium), APPELLATIVA III; <nec>
FIXA NEC MOBILIA, VT DRACO DRACENA, LEO LENA et reliqua
(621, 4-7). Ac si dicat: 'Flectitur et non flectitur', dum non

180/188 Hic - generis: cf. Pomp. 163, 9-l
188/194 et incerti - sacrum: cf.
Cons. 345, 24-30
192/193 Verg. Am. 7, 293
194 Verg., Am. 12, 770
198/
199 Pomp. 163, 31-33 (p.a.)
199/207 . 346, 3-13 (p.a.)
208/209 ff.
Pomp. 163, 36
210 cf. Pomp. 164, 2
212/213 cf. Pomp. 164, 7-10
179 radix ex radex corr. L1

stirps ex stirp corr. U
185 proferri ex
proferre corr. L,
189 potest atppL \Jifstedt
199 nominibus ex ominibus corr.
L1
202 ut Lfstedt (sec. Cms.), et L
203 Arinimum L
206 ut1 del.
Lofsiedt
ut2 Lotedt, et L
210 nec suppl. Bischof (. Don.)
AD CVIMNANVM VI
51
'draca'; transeunt quidem in aliquid genus, sed alia quadam

inclinatione quam ut seruent formam illius generis, a quo trans
215 eunt, Ut GALLVS GALLINA (621, j), galla.
DEMINVTIVA SVNT, QVAE NON SERVANT GENERA, QVAE a NOMINIBVS PRIMAE POSSITIONIS ACCIPERVNT, VT SCVTVM SCVTVLA
VEL SCVTELLA ET PISTRINVM PISTRILLA, CANIS CANICVLA, RANA
RANVNcvLvs, STATVA STATVNcvLvs (621, 7-9; app. crit.). Sed

220 sciendum est non esse perpes haec regula; nam inueniuntur
frequenter esse eiusdem generis, ut arbor arbuncula, columpna
colomella, sententia sententiola, mulier muliercula, filius filiulus,
latro latrunculus, homo homunculus, opus opusculum, pectus
pectusculum, corpus corpusculum et reliqua.
225 NOMEN IN A VOCALEM DESiNENS et reliqua (621, 10). Tractat
cursim de nominatiuo singulari, de quo praecipua nascitur
regula. Sed per singula explanare, quae ipse perite transcurrit,
non minoris est otii et lucubrationis ; sed tamen explanare
sudare non minus spero fore utilitatis uobis mihi quam laboris.
230 Nominatiuus enim omnis XII LITERIS terminatur: A E i o v L
N R s x (68, 10 sq.). AGRIPPA MARCIA TOREGMA ADVENA
AQVILA EVTERPE SDELE SINAPI GVMMI NIHILI SCIPIO IVNO PAPIRIO CORNV GENV GELV VERV (021, 11-622, 7). Hi AMBO, HI DVO
(622, II sq.).
235
Ecce inuitat nos ad laborem inuestigandi dicendo: HAEC ET

QVAE IN CONSONANTIBVS DISINVNT, DIVERSAS ET MVLTIPLICES
REGVLAS HABENT (622, 8 sq.). Quippe quis non laborabit, qui

responsurus satisfaciet interroganti se omnia haec nomina, quae
uocalibus terminantur, quot et quae genera in singulis uocalibus
240 terminabuntur, et quot denique et quae consonantes unicuique
uocali iungi debent, et quot et quales possunt species sub
unaquaque consonante uocalem sequente illam ostendi, ac deinceps omnia in duas nomina consonantes desinentia quot quoque
genera, quot species queuntur exhibere. - A itaque finita IIII
245 genera duasque ostendunt species: masculinum ut Pansa, femininum ut carina, commone trium generum ut aduena (legimus
enim 'mancipium aduena'), et sunt sic Greca ut Helina Andromacha. Ecce tria genera in una specie; in secunda quartum, ut
213/215 Cons. 346, 22-24
225/227 Pomp. 164, 28 sq.
230/231 Doctrina
Donati de n iterarum finalium (628, 10-13), exemple Consentit (347, 8 sqq.) bu
prolate, fon uerbis Pompei (164, 29 sq., 199, 5), qui torn* XIII litters enumerat, expressa
est; cf. infra VI, 364/366
244/366 Hic Anon,frans quitar ordinem exempta expositiotum
Martiani 3, 290-307 (p. 114, 24 - 132, 4) bine inde additis exmrplis ex Pboca (411, 33
- 421, 25) sumptis; ed. Tager PBB 100 (1978), 404-409
215 gallina ex galla corr. L1

217 acciperint L
218 pistrium L
cursum L
227 pente ex p car. L1
230 e Lfitedt (sec. Pomp.), L
inuestigandi ex inuestigan corr. L1
226
235
52
AD CVIMNANVM VI
est dogma; non enim primae, sed declinationis tertiae est. - E

250 terminata duo genera et II species habent: neutrum ut sedile
et reliqua; ecce una unum species genus in Latino, nam corripitur. Alterum altera genus species foemininum Grecum productum, ut Ioterpe Caliope Agaue Autunoe, quae Grecorum
more sunt flectanda. - I terminata Latina III genera, I speciem
255 habent; aptota enim sunt, ut frugi nihili, nam in omni numeru
cassu genere unam hanc speciem repraesentant praeter pere
grina neutra unum genus ostendentia, ut gummi sinapi et
reliqua, genitium quibus legimus gummis sinapis. - terminata
Latina III genera et duas species habere possunt: masculinum
260 ut Cicero, femininum ut harundo, commune II generibus (nam
neutrum in o numquam finitur), ut capo pomilio et papirio
(auis, que numquam crescit id est uiuente aue pariente, uel
grillus, qui numquam ex aue sed ex olerum floribus gignitur
uel forsan ipsa est fenix uel ex ludera altero gignitur foetu).
265 Species duas dixi, nam aut o in oblicis seruant cassibus, ut
Cicero Carbo Ciceronis Carbonis, aut in i conuertunt, ut crepido
grando crepidinis grandinis; praeter caro et Anio, quae in sua
unica sunt declinatione. Duo et ambo cum sint semper pluralia,
non sunt I his, quorum genera et species diximus, adnumeranda: 28"1
270 sua enim consuetudine declinantur. - V terminata unum genus
duasque species ostendunt, id est neutrum, et II species (...) id
est III breues IIIque longos ostendit cassus, cuius genitium alii
cornus, alii corni, alii cornuis, nos dicimus cornu. - L: IIII
genera, II species. Masculinum: Annibal Adheribal (sed haec
275 Punica sunt) sol consul praesul; femininum: Tanacil, quod
Etruscum est; commune: pugil uigil. Ecce una species actinus,
altera est neutrum, ut mel fel Bel : geminant enim l in genitiuo
et pruralitatem excludunt. - M litera terminata I genus, id est
neutrum, ut est scamnum solium, et duas habent species, id est
280 aut in genitiuo unum i ut scamni, aut duo ii ut lilii solii. - N
terminata III genera cum una specie habent: masculinum, ut
flamen pecten; commune II generibus, masculino et feminino,
ut tibicen liricen tubicen fidicen ; neutrum lumen flumen ; unam
261/262 pomilio - crescit: cf. Don. 622, 6 app. cat.

261/262 papirio - crescit:
Lib. gloss. P 338 (p. 423); Corp. Joss. P 174 (p. 133); Bmi. 110, 7; cf. Ambr. 48, 334337
273 Corni: tiam Ckm. 50, 26; Sed. mai. 128, 76
277 Bel: nourrit op.
Virg. M., Epit. 11,2,3 (p. 150: Bel... mare uocatur); an de Bel (Dan, 14) mgitonduml
249 tertia L
251 genus om. L (suppl. L1)
255 aptota ex apta corr L1
258 O o L
termina L
261 pomalio L
264 ludera ex littera uel
lutera con. L,1; i.q. rudera
gignitur ex gigtur corr. L,1
265 dixi L?, dici L,
266 Carbonis ex Carcobonis corr. L,1
conuertunt Lfstedt, conuertuntur i,
271 lac. indicat Bischoff
276 etruscrum L
281 uno L
282 flanem L
AD CVIMNANVM VI
53
fecit his speciem genitiuo in nis finiri. - R terminatorum prae285 cedente a III genera et duae species sunt : masculinum ut Cessai,
neutrum ut lar far, commune ut par conpar dispar ; duae species :
quaedam enim r geminant in oblicis cassibus, quaedam per
unum r declinantur, ut Caessaris farris et reliqua. R item litera
antepossita e terminata genera IIII cum sex speciebus osten290 dunt : masculinum et femininum pater mater, neutrum cadauer,
commune pauper. Prima species: aper niger; II.: tener puer
gener; III. : imber uter; IIII.: pater mater frater; V.: paser anser
later mulier; VI.: neuter uter; in his enim omnibus uarias fecit
species suorum inaequalitas siue in singular! siue in plurali
295 cassuum. R i praecedente II genera IIque ostendit species:
masculinum ut uir et Triuir, quod est gentile; altera species et
genus alterum, ut neutrum, ut est hoc Gradir Gradiris, quod
est ciuitatis nomen, et hoc ir, quod est Grecum indiclinabile. R
terminata o antelata IIII genera duasque species porrigunt:
300 masculinum odor, foemininum arbor, neutrum robor, commune
auctor. Prima specie producuntur in oblicis cassibus, ut sapor
saporis color coloris, altera coripiuntur, ut arbor memor arboris
memoris, et Greca Castoris Hectoris et reliqua. R u antepossita
terminantur II genera duas in utroque species ostendentia:
305 masculinum ut satur et fur, bina hic species est ut saturi furis ;
neutrum ut iecur murmur ebur, et hic bibertitur species, ut est
ebur eboris et murmur murmuris iecor iecoris; aliquando enim
u in o uertitur in cassibus oblicis, aliquando non motatur. - S
litera quae finiuntur, eorum formae sunt octo, genera IIII:
310 femininum ut ciuitas, masculinum ut Aenias, commune trium
terres hospes suspes, neutrum ut aes. Formas octo dixi, nam
aliis a praeponitur, ut ciuitas Moechinas ; aliis e, ut Verres moles ;
aliis i: canis iuuenis; aliis o: custos nepos; aliis u, ut Venus
Ligus; aliis r: solers iners; aliis n: sapiens parens; aliis p:
315 princeps praeceps. Sed haec subdiuisiones diuersas et multiplices
habere non est dubium. Nam in as finitorum duae sunt species :
prima Moechinas Lenas, secunda nostras Priuernas, quae
communia trium sunt generum, nam optumas commune II
generum; prignas foemininum, uas uasis neutrum, mas maris
320 et uas uadis masculinum. Greca autem in as III species habent :
prima ut Olimphias Phitinas Olimphiadis Phithinadis ; II. : Pallas
Toas Athlas, facit enim Pallantis Thoantis Athlantis ; III. : Aenias
Pithagoras Lichas Aeniae Pithagorae Lichae. S litera terminata
e praepossita species V, genera habent IIII, nam masculinum ut
325 miles, femininum ut proles, neutrum aes, commune II generum
heres, III generum suspes terres. Species V: prima ut Hercules
287 quaedam1 ex quae corr L1

301 producuntur ex produntur corr. L1
303 Greca ex grca corr. L1
hectoris Mart. Cap., Hircolis L
313 u .
L (suppL L2)
320 III ex IIII corr. L1
322 Athantis L
54
330
335
340
345
350
355
360
365
AD CVIMNANVM VI
proles, nam Herculum prolum; II.: nubes rupes cautes, nam

nubium rupium cautium; III.: bipes merces, nam bipedis mercedis ; IIII. : ospes antestes ales uelles comes, nam in i e conuertunt; V.: spes res facies dies acies. S litera praecurrente i
terminata I duas species prima diuissione et IIII genera mons- 28"11
trant: masculinum ut mensis, femininum ut mesis, neutrum ut
tresis sexis (sed monoptota), commune II generum canis iuuenis.
Duas dixi species: prima in qua sunt non crescentia in subdiuissione species III ostendentia; prima III genera ostendit in
una specie: masculinum mensis, foemininum pecodis, commune
canis, nam canum; II.: ciuis crinis, nam ciuium crinium; III.:
masculinum ut Tibiris, femininum ut clauis turris sitis tusis,
nam Tibirim turrim. Crescentium uero duae species sunt : prima,
ut est masculinum sanguinis cinis puluis lapis, femininum cuspis
cassis, nam alia motant i in e et corripiunt, alia non motant,
alia in dis, alia in ris genitiuo finiuntur; altera uero i producit
in nominatiuo ut glis lis Sampnis. S finita o praecedente IIII
genera et species III ostendunt: masculinum ut est flos, femininum ut dos, neutrum ut os et os, commune custos. III autem
species sunt: nam genitiuo aut r aut t aut d inesse repperitur
praeter os ab osse. S terminata u prius possito genera IIII;
species sex gignunt: masculinum fluctus, femininum manus,
neutrum nemus, commune uetus Ligus. Prima species ut est
Marcus; II.: Antonius; III.: senatus; IIII.: Ligus uetus nemus;
V.: pronominum unus solus; sexta species enucleus aculeus. S
litera finita p ante se possito III genera, III species : masculinum
praeceps, femininum urps, commune princeps; prima species
municeps manceps, II. : celeps traps urps, nam in oblicis casibus
per b scribitur, III. : species praeceps anceps, nam duabus crescit
syllabis. S finita n uel r praecidentibus omnis sunt generis, ut
sapiens patiens iners solers. - T litera terminata nomina II
genera et duas ostendunt species : masculinum ut Gumarit, quod
est proprium, neutrum ut git, quod est indeclinabile. Ecce una
species, altera autem ut caput sinciput. - litera ut lac allec,
quod est genus piscis. Sed quidam lac, quidam lact, quidam
lacte dicunt ; sed ut lac dicatur, consuetudo obtenuit. - X finita
omnia praesentant genera: masculinum ut calix polix, femini
num crux, commune felix et reliqua. - Haec autem de XIII
nominatiuis dixisse sufficiant, ex quibus, qui curiosse artes
perscrutabitur grammaticas, aliqua inuenire ualebit.
358 Gumarit: cf. infra X, 17

360/362 cf. Pomp. 199, 10-19. Uttera scilicet
decima tertia ftnalium Pompa supra omissa ert
342 alia2 Bi.-Tae., au L
351 fort, nucleus scrbmum (sut cf. p.OOOO)
AD CVIMNANVM VI
55
Sed his dictis et longius pertractis ad exponendi reuertamur

ordinem; ibi dicit Donatus: EST DVALIS NVMERVS, QVI SINGVLARITER ENVNTIARI NON POTEST, VT AMBO ET DVO (022, II
370 sq.). Sed in quaestionem obiecientibus, utrum singularis an

pluralis, dum numeras in his consistit, respondendum est dualem esse et aput Grecos maxime ualere. Non enim de duobus
possum dicere 'duo fecit mihi iniuriam' nequae 'omnes duo
fecerunt mihi malum' ; et quod recessere duo et ambo a ratione
375 Latinitatis, anomala dicuntur, et uicariam inter se habent analogian.
367/375 dicuntun cf. fomp. 165, 27-5

166, 1S
375/376 et - analogian: cf. Pomp.
<VII. DE NVMERIS)
NVMERI SVNT DVO, SINGVLARIS ET PLVRALIS: HIC SAPIENS, HII
SAPIENTES (622, 10 sq.). COMMONIA NVMERO, VT RES DIES et

reliqua (623, 1). Omnis enim quinta declinatio commonis est
5 numen. Sed sciendum est numeram dictum esse, ut quorumdam
fert opinio, a Numero, qui primus numerum possuit et inuenit.
Sed intuendum est, quid praecauet, quando dicit: "Numeri
sunt duo". Quidam enim quinque dicunt : singularem ut doctus,
pluralem ut docti, dualem ut duo ambo uterque, singulare
10 tantum ut sanguis, plurale tantum ut sordes. Quorum opinionem
per hanc firmantes similitudinem dicunt : 'Sicut enim IIII genera
ex duobus naturalibus per artem adquiri queuntur, sic etiam
ex numero singulari et plurali per eandem quinque numeri
possunt/
15
20
25
30
35
SVNT SEMPER SINGVLARIA GENERIS MASCVLINI, VT PVLVES
SANGvis (623, 1 sq.). Sed notandum est, quod non potes inuenire
nomina numero carentia; nam si in aliquo defecerint, aliquem
habent. Qua causa pulues et sanguis non habent pluralem
numerum? Id est hac caussa: Res enim indiuidua et de eo,
quod diuidi non potest, numerum non habet pluralem; nam
unius est naturae. Sed neminem turbare debet lectorem inuenientem 'sanguines' et 'pulueres'; duobus enim modis lecta
inueniuntur, aut auctoritate ueterum aut diuersitate I linguarum. 29r1
Verbi causa ut apud Oratium nundinales, inquit, dus parem
pulueres ; sed hoc auctoritate lectum probamus. Et alibi : Libera
me de sanguinibus, Deus; et hoc: Latinus interpres in Greco
inueniens 'nazon', quod 'sanguines' sonat, aliter interpretari non
ualens utilitatemquae interpretationis rationi praeferens Latinitatis 'sanguines' etiam contra rationem transferre non dubitauit.
SVNT SEMPER PLVRALIA generis masculini, VT est MANES QviRITES et alia ut CANCELLI (623, 2) Poteuli. Licet legimus: Quis
te redonauit Quiritem?; et hoc auctoritate lectum probatur.
Cancelli autem ideo singularem numerum non habent, quod
haec res de una re fieri non potest ; ideo singulariter non dicitur.
<V>, 4/5 cf. Pomp. 165, 26 ig.

16/25 Sed - probamus: cf. Pomp. 175, 36 - 176,
1.8-17 et 166, 28 sq.
18/21 Andtcau. f. 12; NeapoLf. 14824/25 Her., Epod.
17, 48
25/26 P. 50, 16 (hue spectat L 23 diuersitate linguamm,- bic locus etiam
op. Soar. 65, 19 sq.)
32/33 Her., *. 2, 7, ) (ex Pomp. 176, 33)
34/35 cf.
Pomp. 176, 23-27
(VII>, 1 Suppl. Bi.-Tae.

13 quinquc ex quique . L1
numeri] ras. pest u
L
17 defecerint Lfstedt (cf. Pomp.), efecerint L
18 plurarem Andecav.
24/25 nouendinales dissipare pulueres Hr.
24 inquit ex inquid . U
27 nazon corruptum eae uidetur ex
AD CVIMNANVM VII
57
SEMPER SINGVLARIA: PAX LVX (623, 2 sq.) et inuidia et fama,

licet lectum est in Gregorio: duae paces sunt et in Petronio:
bello atque inuenit paces; et hoc, ut sepe dixi, auctoritas est,
non ratio.
40 SEMPER PLVRALIA genere feminino, VT KALENDAE NVNDINAE
FERIAE QVADRIGAE NVPTIAE et SCOPAE SORDES SCALAE
45
50
55
60
65
(623, 3 sq.). Kalendas quidam opinantur dici a colendo, sed

uerius est Greco dici eloquio et interpretan initia, id est mensium; apud enim antiquos semper mensium principia caelebrabantur. - Et nundinae a coenis semper in nonis mensium factis
dictae sunt.
Et feria singulariter dicitur, ut est prima ferea et reliqua, id
est prima dies a feria et secunda a feria. Ideo autem singulari
numero in Scriptura dicitur, quod non est alia dies, cui diceretur
proprium nomen illic praeter sabbatum, quod est feria Dei, id
est requies ; secundum quam rationem feria singulariter dicitur.
Aliter feriae a fando dictae quasi fariae, eo quod in creatione
mundi per singulos (dies) dixit Deus quassi fando fiat ; secun
dum hanc rationem feriae dicuntur. Quas ferias gentiles etiam
plurali numero ideo melius putant proferri : ex sideribus, <quae>
quassi adorent deos; inde est prima dies solis; II. lunae; III. a
stella Martis, quae uocatur uesper ; IIII. a stella Mercorii, quam
quidam candidum circulum dicunt; V. a stella Iouis, quam
Foeton dicunt; VI. a Veneris stella, quam Luciferum adserunt,
quae inter omnia sidera plus lucem habet ; VII. a stella Saturni.
Proinde autem ex his stellis gentiles nomina feriis dedere, eo
quod per easdem aliquid sibi effici exaestimarent, dicentes
habere ex aerae ignem, ex sole spiritum, ex luna corpus, ex
Mercorio linguam et sapientiam, ex Venere uoluntatem, ex Marte
feruorem, ex Ioue temperantiam, ex Saturno tarditatem. Et ob
has diuersas opiniones feriae dicuntur singularem merito non
habere numerum.
Quadrigae ideo singularitatem excludere dicuntur, quia de multis rebus dicitur effici, aut propter IIII iuga aut propter IIII -
37 in Gregorio: locum mm inumimus

38 Sail, (nm Petrms.), lug. 31, 20 (cf.
Pomp. 176, 21 sq.; n Petnmii . Pomp. 167, 10 sq.)
42/46 Andecau. f. 12P;
Neapel f. 148"
42 Kalendas - colendo t 44/46 cf. bid., Etym. 5, 33, 13 sq.
47/50 prima - sabbatum et 52/53 Aliter - fiat: ff lad., Nat. m 3, 1 (p. 1S3)
52/53 Anduau. f. 12; Neapoi f. "
53 Gm. 1, 3 ai
56/65 cf. lad.,
Nat. nr. ), 2-4 (p. 183-185)
68/71 . f. 12; NeopoL f. 148"
36 fama ex foma corr. U

38 bella Sall.
inuenit . Sau.
44/45
caelebrantur L
50 feria ex ueria corr. L1
51 requies ex reques corr. L'
52 fariae Bischof, feri L, fan L1
53 dies add. Bi.-Tae.
55 quae add. Bi.Tae.
56 inde ex idnde corr. L1
57 uocatur om. L (suppi L')
69 IIII2
om. L (suppl L1)
58
AD CVIMNANVM VII
70 gas, id est rotas. - Nuptiae : nam eas unus non potest peragere.
- Scalae de multis lignis perficiuntur. - Ita et reliqua.
Sed etiam aut per usurpationem plurimae lectionis et auctoritatis aut ex interpretationum necessitatibus singularem ma
nifestare numerum haec non est dubium.
75
80
85
90
95
SVNT ALIA SEMPER SINGVLARIA GENERIS NEVTRI, VT PVS VIRVS

AVRVM ARGENTVM FERRVM TRITICVM; SUnt haec ET FERE CAE
TERA, QVAE AD MENSVRAM PONDVSVE REFFERVNTVR (623, 4 Sq.).
Inter pondus autem et mensuram hoc interest, quod pondus

omnem rem ad stabilitatem trachit, mensura uero omnem modum rei perfecit, quod et numerus facit.
Quod si quaestionem quandam hic praecipuam proferamus,
omnes res mundi mensurae sunt et numeri, ut dictum est Omnia
numeris et mensuris dispossuisti - omnia ergo non habent
numerum pluralem, quamuis mensurae sunt? Sed sic breuiter
soluendum Agustino dicente, id est: Vt haberent numeros et
mensuras, fecisti.
Pondus in aridis dicimus, ut aurum triticum et reliqua, mensuram in liquore, ut uinum lac oleum.
Quod autem "fere" aduerbium estimantis ponit, ob hoc utputa :
lapides ponderari possunt et ligna et aquae in mensuris men
suran queuntur, et plurali numero proferuntur, et reliqua.
Pus et uirus indeclinabilia sunt. Aurum et argentum ab
inuentoribus sortita sunt nomina, ab Aurino scilicet [et] Argentinoque, ferrum uero a feruore rumpendi, triticum a triturandi
labore et reliqua.
QVANQVAM MVLTA CONSVETVDINE VSSVRPATA SVNT, VT VINA
MELLA ORDEA (623, 5 sq.). Sciendum est hic consuetudinem

dicere non inperitorum, I sed poetarum, qui haec in suis protul- 29r"
lerunt carminibus.
100
SVNT EIVSDEM GENERIS SEMPER PRVRALIA : ARMA MOENIA PLO-
RALiA SATVRNALIA (623, 6 sq.) et castra et ancilia; id est ista

difectiua dicuntur. Sed requirendum est, utrum in ium an in
rum genitium mittent pluralem; nam ablatium singularem horum correctorem non habent. Id est utrumque non est abnuen-
81/95 Andeca. f. 128- sq.; Neapel f. 148

82/83 Sap. 1 1, 21; etiam . Smar.
65, 9 sq.)
85/86 cf. Aug., Gen. ad Litt. 4, 5 (p. 101, 11 - 102, 3)
92 pus: cf.
Virg. M., Epit. 5,11,1 (p. 58)
uirus: cf. Mart. Cap. 3, 30 (p. 130, 15 sq)
92/
93 Similes deriuationes supra , 73; , 98/99
94/95 cf. Isid., Etjni. 17, 3, 4
70 ante cas eras. L

72 Sed ex aut corr L1
75 alia . L (suppl. L1)
77 refferunt L
79 omnem1 Bi.-ae., omni L
omnem modum Lfstedt,
omnimodum L,
89 fere ex uere con. L,1
93 t sed. Bi.-Tae.
94 feruore
ex ferure corr. L1
triturandi ex triturendi con. L,1
100 pruralia sie L
AD CVIMNANVM VII
59
105 dum; legimus enim: Demoratus est in regione Vlcanaliorum et

Oratius dicit: Anciliorum et nominis et togae oblitus', et alibi
legimus : Saturnalium uisitauit loca. Omnia enim nomina dierum
festorum pluraliter semper dicuntur. Sed ad eius nominis habentis singularem numerum similitudinem in plurali redigenda
u0 sunt numero, ut moenia moenium, ut est utilia utilium et
reliqua; Saturnalia Saturnalium, ut capitalia capitalium et reliqua.
Sed hic non est praetereundum esse alia singularia habentia
pluralem numerum in superficie, sed alio sunt significatu, ut sal
u5 et lac, quae in hoc significatu carent pluralitate. Nam sales et
lactes neque genere neque significatu concordant his; quae et
masculina sunt et urbanitates et extales significant.
Non nesciendum est quoque ciuitatum nomina utrouis aliquoties numero lecta esse, repperiri aliquoties altero utroque,
120 ut haec Caessaria et hae Caessariae, haec Ostia hae Hostiae,
haec Kartago Kartagines; singulari tantum, ut haec Roma;
plurali tantum, ut hae Moechinae, Toebae Biternae; utroque
numero masculina, ut hic Caulon hii Caulones ; utroque numero
neutra hoc Scoellacium haec Scoellacia; singulari tantum hoc
125 Sirmium (sicut armarium) Aretale (torale) Soracte Apte Praeneste; plurali tantum, ut haec Hirosolima et reliqua.
105/106 cf. Pomp. 168, 18-23

105 SalL, Hist. 3, 50 (p. 130 M.)
106 Her.,
n. 3, 5, W .
107 en imuniimu
113/117 cf. Cons. 348, 18-25
118/
126 cf. Cons. 348,29-349,3
111 capitalia capitalium] fort. Compitalia Compitalium, cf. infra X, 226

115
significatu ex significara corr L1
116 concordant ex concordat corr. L,1
122
Moechinae ex Moiechinae corr. L1
post Toebae ras. L
Btemae L (corr. L,1),
Biternae add. BM Cons., Biterrae ed. Cons.
124 Scoellaciae 'L
125 Apte L
et cod. M Cons., Ateste ed. Cons.
(VIII. DE FIGVRIS)
His de numero dictis nunc figuram adoriamur.
FlGVRAE NOMINIBVS ACCEDVNT DVAE, SIMPLEX ET CONPOSITA,
VT DOCTVS POTENS iNDOCTvs INPOTENS (624, 1 sq.). Id est aut

5 naturalis, aut ex arte discendit. In naturali enim, id est semplici,
nihil ars ualet et nullam habet caussam; illa autem, quae arte
discendit, in IIII diuiditur partes, id est EX DVOBVS INTEGRIS,
EX II CORRVPTIS et INTEGRO ET CORRVPTO et CORRVPTO ET
INTEGRO (624, 3 sq.). Ob hanc caussam quidam de figura scribens

10 quinam non binam dicit. Quidam hic nituntur incrementum
figurarum partium simile esse incremento pedum, id est ex
duobus syllabis in III et reliqua ; quod qui amant, adsequantur.
Sed commemorandum quoque esse reor, quod dicit quidam
figuram triplicem, non duplicem esse, ut est: Pleraque, inquit,
15 habet figura certa, pleraque incerta, pleraque sine sensu. Cuius
auctoritatem si sequamur, nullum erit simplex nomen : certa ut
est in doctus, incerta ut inperator, sine sensu ut homo (nec ho
nec mo sensum habet).
EFFICAX (624, 3), id est effectus capax. Illud enim dicitur ex
20 duobus esse corruptis, quod resolutum potest fieri integrum,
utputa 'opifex', id est opera et faciens, MVNICEPS, id est munera
et capiens.
CONPONVNTVR ETIAM DE CONPLVRIBVS (624, 5). HC opinionem
proferamus quorumdam dicentium Donatum protullisse exem25 plum de IIII integris modis, id est INEXPVGNABILIS et INPERTERRITVS (id est 'in' praepossitio et 'per', 'ter' aduerbium, 'ritus'
nomen; ita et 'inexpugnabilis'), et per uarietatem conpossitionum perduci posse usque ad XVI modos, sicut pedes crescunt;
hoc, qui uult, faciat.
3o IN DECLINATIONE coNpossiTORVM et reliqua <usque> AEQVES
ROMANVS (624, 5-7). Quaeritur, cur hic ante cassus sermonem
de clinatione protulit. Quod ideo fecit, ut, quod figuram turbat,
indiceret in figura.
AEQVES ROMANVS, PRAETOR VRBANVS (624, 7 sq.). Haec enim
35 ut sunt conpossita ita sub uno accentu pronuntianda. In his
enim nominibus non inutile est nosse, quod aut utraque pars
(VIII>, 4/7 cf. Pomp. 169, 2-7
9/10 quidam... quidam: qui sint, non constat
13/
18 ff. Pomp. 169, 13-18
WIS paraphrases eoru, quae Pomp. 169, 14 sq. sub nouane
ProU affert; cf. Prob., Inst. 53, 19 sqq.
19/22 Illud - capiens: Pomp. 169, 21-25
(p.a.t)
35 sub - pronuntianda: ff Pomp. 179, 5 sq.
35/46 ff. Cons. 349, 28 350, 14
<VIII>, l SuppL Bi.-Tae.

5 sempli L
7 diuitur L
duobus ex duo con.
L1
10 incrcmentium L
17 ut homo . L (suppL L2)
26 in . L
(suppL L1)
30 usque add. Bi.-ae.
32 declinatione L
34 aequus L
AD CVIMNANVM VIII
40
45
50
55
60
65
61
cassibus declinetur, ut Liber pater ; aut utraque non declinetur,

ut pro praetore, pro consule, pro quaestore; aut prior pars
declinetur, ut tribunus plebi, maior natu; aut posterior, ut fidei
commissum, blebis scitum. Caetera uero, quae sine specie cuiusquam casus conpossita sunt, ut Simplicia sunt declinanda, ut
est biceps triceps manceps.
Sunt quaedam aliter in singulari, aliter in plurali conpossitionem ostendentia, I ut pater familias, patres familiae. - Plerique 29"1
(ex Graeco> Latinoque posse putant conponi, ut biclinium,
aepiridium.
PROVIDENDVM EST AVTEM, NE EA NOMINA CONPONAMVS, QVAE
CONPOSSITA SVNT (624, 10). Requiri sermo postulat, ne contra
se Donatus loquitur. Paulo enim ante protulit dicens: "Conponuntur de conpluribus, ut inexpugnabilis inperterritus" ; uidemus enim in his iterum conponi. Sed respondendum est omnem
conpossitionem duobus modis fieri: aut enim confirmat, ut est
perterritus, aut in contrarium ducit, ut est inperterritus et
infelix; de quo Donatus dicit non debere reconponi. 'Territus1
et 'perterritus' eadem significatio, et pro simplici est utrumque,
'inperterritus' autem contraria significatio est, quae de nouo non
potest conponi.
Sequitur: AVT CONPONI OMNINO NON POSSVNT (624, 10 sq.).
Duobus modis hic locus intellegitur, id est : 'Auf enim hic possuit
distinctatiuam pro 'et' copulatiua; etenim coniunctiones pro
aliis poni possunt coniunctionibus ; et ideo illa sententia eadem
est: 'quae aut conpossita sunt aut (id est 'et') conponi non
possunt' ; confirmando enim, quod dicit prius, dicit, quod sequens
est. An secus: "conponi non possunt" propria, ut est Cato uel
Cicero et reliqua.
48/57 cf. Pomp. 170, 3-23

49/50 Den. 624, 5
51/54 . f. \2;
14864/65 Ancau. f. 129"; NufoL f. 148-
39 plebi L . cod.
42 manceps iJifstedt, mancipor LBiseimff,
marcipor Taeger
45 x Graeco add. Bi.-Tae.
47 praeuidendum L,
54
infelix ex infelex corr. L1
60 distinctiuam L
63 post possunt ras. L.
<IX.> DE CASSIBVS
10
15
20
25
30
35
CASSVS SEX: NOMINATIVVS et reliqua (624, 12). Primum requirendum est, cassus cur dicti sunt. Id est ab eo, quod nomen
faciunt cadere, id est declinan. Quomodo cadit nominatius, qui
in suo statu est? Id est facit nomen cadere; ut de possitiuo
dicitur, non quo conparet, sed ab ipso scimus, quid est conparare,
ita et a nominatiuo scimus, quid est cadere. Nam nisi sciremus,
quid est rectum, numquid scire quiti essemus, quid est oblicum ?
An secus: Casus est, ut Greci difinierunt, nominis quaedam
possitio, uel, ut alii, commotatio ultimae syllabae <in> nomine;
nam possitiones uel commotationes sexies possitae casus (id est
euentus) appellantur.
Vnde queri potest, cur nominatius dicitur. ac similitudine :
Vt templum dicitur, cum adhuc non factum, ita nominatius
nomen cassus sortitur, quod ualeret cadere et in aliam inclinationem uis possiti nominis motari. Aut certe catacristicos
dicitur casus esse. Aut, quod uerius est, tam ipse casus esse
quam ceteri debent : sex enim figurae (id est euentus) in nomine
sunt, et unusquisque in suo statu, in quo est, stat et plenam
habet significationem ; et unusquisque respectu alterius inclinatus uidetur, tam nominatius respectu caeterorum quam caeteri respectu eius. Fortuiti enim sunt ; habet enim et nominatius
inclinationem syllabae, si alios consideres. Sed hoc sane consensu
omnium ipsi datum est, ut unus ipse rectus, caeteri appellantur
oblici; consilio enim quodam figuratus uidetur; caeteri ab eo
inclinari intelleguntur, excepto uocatiuo, quem et ipsum plerique
rectum, alii recti similem noncupauerant.
Quare sic ordo cassuum est ? Id est sic natura eos ordinauit,
et ratio, non temeritas est sic poni. - Nominatius dicitur, non
nominatus uel nominator; id est per ipsum enim nominamus,
ut 'hic magister'. Genitius, id est per ipsum genera ostendamus, '
ut est 'Cuius est?', id est 'Illius est'. Datius: per ipsum damus,
ut 'da illi'. Accusatius : per ipsum accussamus, ut 'accusso illum'.
Vocatius, quod per ipsum uocemus, ut 'o magister'.
ABLATIVM GRECI NON HABENT. HVNC QVIDAM LATINVM, qui
dam SEXTVM APPELLANT (624, 13 sq.), id est a gente et numero.
Sed notandum est etiam Grecos habere ablatium, auferunt enim
et ipsi uicarie ; sed idcirco hunc dicuntur non habere : non enim
<IX>, 2/8 cf. Pomp. 170, 27 - 171, 7
9/29 cf. CMS. 350, 16 - 351, 9
cf. Pomp. 171, 8-12
36 a gente et numcro: cf. Pomp. 171, 13 sq.
29/34
>, 1 Num. suppL Bi.-.

2 primum ex pridum stilo corr. L,1
requirendum
ex requiremdum corr. L,1
10 in add. Bi.-Tae.
11 possitiones ex possitionem
corr. L,1
21 uidetur ex uidetus corr. L.1
28 post sic ras. L
30 signum
abbnuiatiois enim ex s.a est corr L1
35 post ablatium eras. Greci L
AD CVIMNANVM IX
63
a genitiuo separant. Et haec similitudo habetur etiam cum La40 tinis : in secunda enim declinatione datius et ablatius in nullo di
stant, ut est 'ab hoc' et 'huic magistro', et in prima et in quinta
declinatione genitius et datius semper paribus syllabis scribuntur, ut 'huius iustae', 'huic iustae', 'huius rei', 'huic rei'. Sed Greci
semper ablatium in genitiuo subintellegunt, ut TO AN EP, TOI
45 ANAPUZ, TOIN ANAPIN, TON AAPA, O ANEP, APO ANAPOC;
ad quorum exemplum aliquando Latini genitiuo utebantur, I ut 2911
est uti dicas 'ab huius docti dedici' quasi 'ab hoc docto'. Sed
hoc cum uiderent Romani esse asperum, ablatium fecere, quem
ideo quidam iuniorem caeteris uocant cassum.
50 In tantum autem hunc additum recte constat, ut ETIAM
SEPTIMVM CASVM (625, 2) nostri sermonis ussus exposcat. Qui
septimus casus semper ablatiui formam, ut ablatius Grecorum
habet genitiui, sed praepossitione subtracta. Interest enim plurimum dicere AB ORATORE MAGISTRO VENIO et ORATORE MAGIS55 TRO VTOR (625, 3 sq.); ergo ad intellectum necessarius est hic,
quamuis a declinatione semotus est. - Quidam addunt octaum,
ut est 'dignus munere', 'mactus uirtute' ; sed hoc septimo cassui
adnumerari non debet dubitari.
SVNT FORMAE CASSALES SEX (625, 5). Quaedam enim nomina,
60 cum in ussu sex habent casus, declinationes non totidem habent.
Quo fit, ut formae cassales sint: Monoptotus forma, quam alii
unitam, alii monariam uocant, quoties in sex cassibus nomen
uniformiter declinatur, ut est 'hoc fas' usque 'ab hoc fas', uel ut
alii 'cornu', - Diptotus, quam [ut] alii bibertitam, alii binariam
65 dicunt, ut sui sibi se a se (nominatium enim non habent); uel
ut alii Iopiter Iouis; uel ut alii cornu, nam III casus coreptos
habet IIIque productos, id est genitium datium ablatium producit, alios corripit. - Triptotus est forma, quam alii trinariam,
alii tribertitam uocitant, quoties nomen in sex cassibus tribus
70 uocibus inmotatur, ut scamnum scrinium; quod ferme semper
in genere contingere neutro solet. - Tetraptotos est forma, quam
quidam quaternariam, quidam quadribertitam censent, quoties
nomen in sex cassibus quatuor uocibus inmotatur, ut est stamen.
- Pentaptotos est, quam alii quinariam, alii quinpertitam fantur,
75 quoties nomen in sex cassibus uarietates inclinationum quinquies experitur, ut est caro leo Agmemnon mus lepus. - Exaptotos est forma, quam alii sextilem, alii senariam ferunt, quoties
46/48 cf. Pomp. 171, 15-20 (exemple peitea cmflato)
49 quidam: qui sint, non
comtat
50/58 Cons. 351, 12-19 (p.a.i)
59/81 cf. Cons. 351, 20-35
62/77
monariam... binariam ni: cf. Prob., Inst. 121, 9-12; etiam Prob., Cat. 32, 28 - 33, 6
62/74 unitam... bibertitam ni: cf. Pomp. 172, 1-7
51 casus L
64 ut sed. Lfstcdt
66 coreptos ex coreptus corr. L1
68
trinariam ex ternariam corr. L' (ternaria Prob.)
76 lepus ex lepos corr. L1
64
AD CVIMNANVM IX
formara per omnes sex casus uarietas clinationis operatur, ut

est unus solus nullus. - Sed in his noscendum est formis neutra
80 omnia neque exaptota neque monoptota esse posse; fere enim
triptota sunt.
SVNT PRAETEREA HAEC APTOTA, QVAE NEQVE PER NVMERVS
NEQVE PER CASVS DECLINANTVR, VT FRVGI NIHILI NEQVAM FAS
NEFAS NVGAS (625, 6-8). Requirendum est sumopere, quod si

85 aptota et monoptota similia sint, ut quid non una posuit ea,
uel econtra, si non sunt paria, quid inaequitatis habent et interea
quid interest. Respondendum est omne aptotum posse esse
monoptotum nec econtra omne monoptotum esse aptotum.
Verbi gratia cornu monoptotum esse potest, nec tamen aptoton ;
90 non enim cornu ut frugi uel nihili omni numero generi aptari
potest, licet omni cassui numeri sui.
Sed est aliquid hic in hac Donati regula, quod uideri indiget,
quod fas et nefas inter aptota posuit, quae neque omni cassui
neque omni numero uel generi aperte uidemus aptari posse, et
95 primae possitionis ea esse deprehendimus, nam nefarius a um ;
quod ita alia non sunt aptota. Nam inuenitur non raro fruges
et nihilum et nihillatio et nequitia et nugacitas, a quo etiam
nugax est. Sed sic respondendum est esse aptota tribus maxime
cassibus quodque nouum monoptotis genus est, quod nec per
1oo omnes casus eat et per quos uadit unam inclinationem seruat,
ut est hoc uirus et fas et nefas; et haec nisi nominatium
accusatium uocatium tantum habere et genus possunt neutrale.
Frugi autem de agro regione rure agris regionibus ruribus in
omni uniformiter cassu dici potest ; ita et reliqua nomina, quae
105 neque per numerum nullam inflexionem neque per genera sentiunt, nuncupantur, ut est nihili nequam nugas.
DE QVA FORMA SVNT ETIAM NOMINA NVMERORVM A QVATVOR
VSQVE AD C. NAM AB VNO VSQVE AD TRES PER OMNES CASVS
NVMERI DECLINANTVR, ITEM A DVCENTIS ET DEINCEPS PRAETER
n0 MILLE (625, 8-10 ; cf. v. L), id est quod aptoton est; necnon
nomina literarum non declinantur: in hac enim forma et ipsa
sunt.
De numerorum triformitate in prologo fatus nunc de clinatione ualentium cassibus pauca dicenda sunt. Est enim unio et
u5 unitas et unus una unum, I quorum genitius datius commones 30r1
99/106 ff Cms. 351, )5 - 352, 7

352, 7 sq.
110 Cms. 352, 10
110/112 cf. Cms.
81 trictota L
83 declinantur . L (suppL L1)
95 possiotionis L
96
alia] ras. inter i et a2
97 nugacitas ex nucacitas con. L1
98 nugax ex nugas
mrr. L1
100 per om. L (suppl, L1)
unum L
107 qua om. L (suppL L1)
113/114 de clinatione Lofitedt, declinationem L.
114 unio ex uni corr. L'
AD CVIMNANVM IX
120
125
130
135
140
65
sunt omnibus generibus, ut est unius uni, et exaptoton formam

habet, quorumque declinatio optuma est.
Duo et ambo sic declinantur: duo duorum duobus; quidam
duis uolunt, dum, duorum. Plerique nolunt declinari, sed sicut
octo ita et duo omni generi debere iungi. Nonnulli temptant
discremen inter masculinum et neutrum, ut est ambi amborum
et ambo amborum, ita et duo et dui; sed hoc dico, quod
auctoritate lecta probantur. Sed et duum inueniri potest aptoton
esse, ut hic duumuir, huius duumuiri, huic duumuiro et reliqua ;
sic et duummulier et duumopus. Item 'duo uirum' legimus pro
'duorum uirorum'; sed et 'triumuir' declinandum est ad exemplum 'duumuiri'. Item in auctoritate legimus 'septemuir' ex
utroque numero aptote declinari. Nam declinatio solita est: hii
et hae tres et haec trea, horum harum et horum trium, tribus,
hos et has tris et haec tria. Nam caetera sunt aptota praeter
numerum singularem usque ad C; et hoc praecauet, quando
dicit non 'aptota' in totum, sed "forma" sunt eorum nomina
numerorum.
"Et deinceps praeter mille." Sed sciri melius est, qua caussa
non declinatur 'mille'. Id est: per duo enim l scribi debet, et
ideo declinari non debet. Quod numerus probat pluralis, qui per
unum l scribitur, ut milia, non millia, et ideo declinatur milia
milium milibus et reliqua. Et murias declinatur muriadis et
reliqua.
SVNT NOMINA, QVORVM NOMINATIVS IN VSSV NON EST, VT SI
Qvis DicAT 'HVNC LATEREM', 'AB DICIONE' (625, 10 sq.). Nam

nominatium eorum non in lectione inuenies ; sed in conpossitione
inuenitur 'condicio'.
Sunt aliqua, quae PER CAETEROS CASVS DEFECIVNT, VT SPONTE
145 TABO (625, n); sed 'spontis' lectum est. Sed notandum est
quaedam nomina, quibus desunt aliqui casus, alio ex nomine
sibi adsociare casus, ut est Iupiter Iouis. Quod non est laudabile ;
nam et alia, si uellis, nomina ita habebis declinare, ut haec
Minerba, huius Palladis; hic Hercules, huius Ampitronis.
150 Sed et hoc non est omitendum esse aliqua nomina similia
nominatiuo, per oblicos autem casus desimilia, ut frons frondis
118/120 cf. Pomp. 165, 35 sq. ri 166, 15-17

122 dui: cf. Virg. Ai., Epit. 6, 5,
3 (p. 74; et duis, cf. supra L 118/119)
135/138 cf. Pomp. 172, 14-16; 185, 1631
142/143 ff. Pomp. 172, 33 sq.; 187, 6-8
145 ms. 352, 18 (p.a.i)
147/
149 Pomp. 186, 13 sq. (p.a.i)
150/152 Sed - frontis: cf. Cons. 353, 12-14
120 generi iJifstet, genere L

124 huius ex huiu stilo corr. L?
125 duum
nulier L,
144 quae . L (suppl. L,1)
146 quaedam ex quadam corr. L1
148 alia ex alii torr. L1
149 hic Bi.-Tae., hir L
66
AD CVIMNANVM IX
et frons frontis; quamuis quidam conans discremen dicit frus

frundis et reliqua. Quaedam uero nominatium disimilem habentia casus oblicos similes ostendunt, ut est fors et fortis, huius
155 fortis et reliqua.
SVNT PRAETEREA NOMINA, QVORVM ALIA GENITIVM CASSVM
TRACHVNT, VT est IGNARVS BELLI, SECVRVS ARMORVM (625, 12
160
165
n0
175
18o
185
sq.). Haec exempli pauca protulit causa de generibus locutionum, quae, ut ex auctoribus frequentata sunt, commotari postea
nullatenus conuenit. Vt est eadem haec loquutio cum genitiuo
conueniens: "ignarus belli, securus armorum", similis illius, auidus honoris, neglegens amicorum, studiosus uestis, conscius facti,
memor bonorum, misericors puerorum, particeps rerum, expers
bonorum, peritus rerum, consultus iuris, lator artis, dubius
iteneris, cupidus honoris, paruum sapientiae, plenus rimarum,
prudens rerum, dilegens munditiae, capax studiorum, prouidus
rationis, piger hominum, certus rerum, fastidiosus honorum,
obliuiosus ueterum, adpetens alieni, patiens uigiliae, potens
tempestatum, fessi rerum, diues opum, egregius militiae et
reliqua.
ALIA DATIVM, VT INIMICVS MALIS, CONGRVVS PARTIBVS (625,
13). Et hic regulam locutionum datiui casus protulit, per quam
similia adpetantur, ut est aptus uanitati, abilis uirtuti, inuidus
aliis, intentus lectioni, similis Mercorio et reliqua.
ALIA ACCVSATIVM, SED FIGVRATAE (hoc est uerbum signifi
cando, aut etiam torte ponuntur), VT est EXOSVS BELLA, PRAEscivs FVTVRA et reliqua (625, 13 sq.), doctus sermonem, sciens
palistram.
ALIA ABLATIVM: SECVNDVS A ROMVLO, ALTER AB SILLA et
reliqua. ALIA SEPTIMVM, VT DIGNVS MVNERE, MACTVS VIRTVTE
(625, 14 sq.), donatus chorona, insignis fama, orbus liberis, fretus
amicitia, plenus pecunia, uechimens uerecundia et reliqua. Haec
autem expositione non indigent, sed exempli additamento, I quo, 301
qui Studium Latinitatis nosse desiderant, dilectari magis poterunt quam offendi.
152/153 similia ap. Char. 166, 16-18 et ai Excerptis Capri, GL 7, 110, 2 app.
153/155 cf. Cons. 353, 14-16
158/160 cf. Pomp. 187, 17-20
177/178 ff.
Cons. 353, 9
152 discremen ex diceremen corr. U

156/157 trachunt cassum cum signis
L,
164 consultus ex consultis corr. L'
169 opum ex opus corr. L.1
176 forte ex torpe corr. L1 nix sanum
184 desiderat L
magis ex maius
corr.L1
<X.> DE ABLATIVO CASSV

NOMINA ABLATIVO CASSV SINGVLARI V LITERIS VOCALIBVS TERMINANTVR, SED EA, QVAE NON SVNT APTOTA; IN ILLIS
ENiM REGVLA NON TiNETVR (626, 1 sq.; cf. v. l.). Sed hic ante
5 omnia notandum nimis est, ut quid ablatiuo regulas Latinorum
nominum dare conuenit. Respondendum est Grecos ablatium
non habere, sed Romanos, quibus ablatius proprius est ; debuit
itaque Latinus Latinis casus nominibus regulas dare. Notandumque nihilominus est, an omnibus Latinis ablatiuus cassibus
10 casus dare regulam et formationem potest. Respondendum est:
non omnibus. Sed ut scias genitiui datiui pluralis et ablatiui
declinationem, consule ablatium singularem; caeteros III non
ab hoc formabis casus cassu.
Sed sciendum est ablatium singularem habere literas V et
15 regulas sex; nam e alicubi produci, alicubi solet corripi. Sed
notandum ablatium est singularem posse finiri literis VIII, ut
est 'ab hoc nequam' et 'ab hoc nugas' et 'ab hoc Gumarit' ; sed
haec praeuidens dicit: "in illis enim, quae sunt aptota, regula
non tenetur".
20 De ablatiuo singulari et eius regulis nihil apertius dici potest
quam quomodo in hoc loco legimus; sed tamen ut facilius
ostendamus et lucidius nostris adsaeculis, qua uia ad eum uenire
debiamus, quinque regulas declinationum ordinate aperiamus.
Omnia enim nomina Latina, ut quinque uocalibus literis in
25 ablatiuo et regulis sex, ita etiam quinque declinationibus cassalibusque formis sex, quibus uniuscuiusque ratio casus ostenditur, utuntur, quae ex uocalium ordine ordinem formantium
genitius accipere.
Sed uidendum est, quod ex qualibet nominatiui inflexione
3o genitiuus singularis tribus tantummodo literis et IIII syllabis
terminabitur: e i s i ae is us. Omnis autem prima declinatio
nominatiui literas finitiuas a et s duas et syllabas III a as es,
unam in genitiuo ae et unam in ablatiuo a, siue Greca siue
Latina habere uidetur; ut syllaba, Aenias, Ancisses, quorum
35 ablatius in a: ab hac syllaba, ab hoc Aenia, ab hoc Ancissa. Secunda declinatio tris tantum literas finiales r s m syllabasque
sex er ir ur us eus um, quorum in i tantum genitiuus et in o
<X>, 4/8 cf. Pomp. 188, 20-23
11/15 cf. Pomp. 173, 19-24
17 Gumarit: supra
VI, 358; cf. Gng. M., Diai 3, 11, 6; cf. Tanger, 100, 413 sq., adn. 42
24/56
Andecau. f. 129" sq.; Neapoi f. 148" sq.
<X>, l Num. suppL Bi.-Tae.

3 terminatur L
3/4 sed - tinetur om. L (suppL
L,1)
5 Latinorum L,1
7 Romanos ex Romanus corr. L'
proprius ex
proprium corr. L1
15 alicubi1] u supra ras.
20 ablatio L1
26 unusquisque
L
33 unum L.
68
40
45
50
55
60
AD CVIMNANVM X
ablatiuus uniformiter finiri non desinit, ut Alaxander, tener, hic

uir, hic Treuir (quod est gentile), hic satur, hic bonus, hic horreus,
hoc templum et reliqua ; in his scire ablatium est facile. - Tertia
declinatio multipliciter profertur tam in nominatiuo quam in
ablatiuo, de quo dicimus. Cuius nominatius X literis totidemque
syllabis ostenditur aeoclnrstx; cuius genitius in is
uniformiter et ablatiuus triformiter in i et in e correptam et e
productam finitus esse deprehenditur, ut est hoc toreuma, hoc
munile, hic et haec uirgo et homo, hoc lac, hic sol, hoc nomen,
hic orator, haec ciuitas, hoc caput, hic et haec et hoc felix.
Horum omnium ablatius multiplex est et uarias numeri pluralis
ostendere solet formas. - Quartae declinationis nominatiuus
duas literas u et s syllabasque finitiuas totidem u et us tantum
habere potestur, genitium in us productam uel u, puta masculinorum femininorumque in us, neutrorum uero in u, ut hic
fluctua huius fluctus, haec manus huius manus, hoc genu huius
genu. - Quintae declinationis nominatius una litera s et una
syllaba es finiri semper solet, genitius uero in e et i diuisas,
ablatius in e semper productam et reliqua, ut dies res, diei rei.
- Harum autem declinationum regulas in ablatiuo singulari cum
suis excoeptionibus si quis diligentius rimetur, in Donati artibus
poterit inuenire; quamuis aliqua extrinsecus incursantia esse
uidemus maxime in tertiae regulis declinationis. I
Nunc de ablatiuorum exceptionibus singulorum dicere ado- 30"1
riamur. QVAECVMQVE NOMINA IN A ABLATIVO SINGVLARI, GENITIVVM PLVRALEM IN RVM, DATIVVM ET ABLATIVVM IN IS
PRODVCTVM <MITTVNT> (626, 3 sq.). Huius regulae exceptio est

65 datiuum et ablatiuum in bus exire, ut est deabus mulabus
filiabus animabus aequabus et reliqua, NE, ut ipse dicit, si DUS
DIXERIMVS, DEOS NON DEAS SIGNIFICARE (626, 7) uelle CXaesti-
memur. Sed tamen non est contrarium huic sexuum discreationi,

quamuis foeminino genere bonis non bonabus dicimus; haec
70 enim mediae sunt significationis, illa uero plenae.
QVAECVMQVE o, similitudinem regulae cum superiore obtinent,
nam et ipsa GENITIVVM PLVRALEM IN RVM, DATIVVM ET ABLA
TIVVM IN is productum MITTVNT (627, 7 sq.). Cuius regulae
excoeptio est, datiuus et ablatiuus non in is, sed in bus finiri,
75 ut est DOMO DOMORVM DOMiBvs, ivGERiBvs (627, 9 sq.). Quam
61/152 bic Ann, textum Donati fen secundum Consentii ordincm transpositiim onto
oculos babuisa uidetur; cf. infra IL 81/85
64/65 cf. Cons. 354, 4-6
65/66 cf. Pomp.
173, 27 sq.
71/81 cf. Cons. 354, 8-19
39 hic horreus] cf. TALL 6, 3, 2985, 30 sqq. et de Hrreo cod. SangalL 904, s.
JX, p. 15 a et cod. Aug. perg., f. 132, f. F (cf. Taegfr).
43 s . L (suppL V)
50 us] s L
L,
55 es ex is corr. L1
64 productum mittunt Dm., producunt
AD CVIMNANVM X
69
uaritatem declinationis ex ueterum non nescimus auctoritate

esse exortam ; nam illi ablatiuum AB DOMV, AB c IVGERE
(627, 11) declinabant, quam declinationem sequax obtinet ratio,
ut datiuus et ablatiuus in bus terminentur. Sed eufonia plus in
80 uocibus ualens pluralis numeri antiquam retinet rationem, cum
declinationem ablatiui abiecerit. - Sed in hoc non turbet discipulum loco, Donatus ordinem uocalium non obseruare, qui in
declinationibus obseruari debet: a et o (e transcurso et i)
coniunctis propter similitudinem siue ab eis pluralis rationis
85 numeri siue excoeptionis eiusdem.
QVAECVMQVE NOMINA E CORREPTA TERMINATA, GENITIVVM
PLVRALEM IN VM, DATIVVM ET ABLATIVVM IN BVS: HORVM PA-
RiETVM, PARiETiBvs (626, 8-10). Huius regulae excoeptio est AB

c VASSE, VASSORVM VASSis (626, 10 sq.). Sed et hc eadem
90 eufonia turbauit regulam : ueteres enim ablatiuo cassu singulari
ab hoc uasso declinabant, non ab hoc uasse.
Quaecumque nomina E PRODVCTA, VT AB RE HARVM
RERVM, SPECIE SPECIERVM SPECIEBVS (626, Il-I). CuiuS CXCOCp-
tionem non uidemus, sed quod PROPRIE FOEMININI GENERIS

95 PVTATVR. Sed hoc ideo putatur, quod nullus ablatiuus in e finitus
in masculino producitur nisi in mussicis et in ratione sonorum.
QVAECVMQVE NOMINA ABLATIVO i FVERINT TERMINATA, GE
NITIVVM PLVRALEM IN IVM, DATIVVM ET ABLATIVVM BVS
MITTVNT: AB PVPI PVPIVM PVPIBVS; MELIVSQVE mittunt
100 accusatiuum IN is, VT HAS PVPIS (626, 14-17). Et trinam regulam
dicit genitiuum pluralem in ium mittentium: VNA ns terminatorum, VT MONS MONTIVM; ALTERA E CORREPTA ABLATIVO
foemininorum finitorum, VT AB CLADE CEDE CLADIVM CAEDIVM; TERTIA omnium ABLATIVO i terminatorum, VT est AB
105 RESTi. SED HAEC REGVLA INTERDVM i, interdum e finiri solet
(627, 1-5)Datur tamen nobis hic aliqua obseruatio uolentibus scire,
utrum ablatiuus i an e debeat terminari. Item, utrum accusatiuus singularis im an em : nam si in deminutione uocalis ultimae
u0 syllabae a nominatiuo ueniens producitur, sine dubio tam in
ablatiuo quam in accussatiuo <i> ponendam esse, ut est haec
turris turricula ...p..hoc turrim turri dicendum est ; sin uero non
81/85 cf. supra IL 61 sqq.
poni: cf. Cons. 355, 7-7
89/91 cf. Cens. 354, 29 sq.
107/114 Datur -
80 antiquam Bischof, aliquam L,

81 turbet ex tubet corr. L,1
83 obseruari
ex obserua corr. L,1
84 similitudem L,
89 post uassorum ras. 5 litt. L
93
ante specie lac. ca. 4 litt. L.
96 sonorum ex sorum corr. L1
103 foeminarum
L
105 interdum 2 ex inter corr. L,1
110 sq. initia ultimatum lineanm in L
urn laesa etpticata partim illegibilia
110 tam Bi.-Tae., tantum L, tantam L'
111
i suppl. Bi.-Tae.
112 turrim turri Bi.-Tae.
ri L
u5
120
125
130
135
140
7o
AD CVDINANVM X
producitur. I An secus: Quidam die un t i in ablatiuo debere, e 30o11
uero in septimo pom, ut est ign subpossito arsit olocaustoma et
alibi igm ex magno Foetantis onbu sti s uni montes. Sed hanc
deferentiam plurimae frangit auctoritas lectionis; nam inuenimus etiam ablatium in i finiri et genitium pluralem in um non
antecedente i exire, ut est ab hoc uigili pugili, horum uigilum
pugilum, quae duo inter se analogiam habent.
Sed est aliqua obseruatio in primitiuis, aliqua in diriuatiuis,
quae alii facientia et passiua uocant. Quae diriuatiua duobus
modis motant ablatium: Primo diuersitate generis, ut est caelestis et caeleste. Qui modus triformiter intelligitur, nam neutrum ablatium in i mitit, ut est ab hoc caelesti (quod etiam in
omnibus neutris faceri debet generibus in e desinentibus, ne IIII
casus similes sint in numero singulari), et masculinum in e et
foemininum ablatium proferunt, ut ab hoc et ab bac caeleste.
Sed foemininum et neutru m genitium pluralem in ium pluraliter
mkunt, ut puta ab i in ablatiuo neutri possito et ab e correpta
foeminini, ut est ab hac caeleste et ab hoc caelesti caelestium;
masculino uero [uero] ab hoc caeleste caelestum. - Secundus
est modus commotationis huius ablatiui generis casus, qui pro
diuersitate rerum et significationum oritur. Verbi gratia si de
persona dicas, 'ab hoc caeleste uiro', si uero de re, 'ab hoc caelesti
uento' recte dicturus es ; et ob hoc in consuetudinem uenit etiam
caelestium dici utrubique, tam in persona quam in re. Sed sic
recte dicis: ab hoc caeleste uiro, horum caelestum uirorum. Ita
reliqua commonia aliter in persona, aliter in re ablatium ostendunt in tertia declinatione.
Sunt et aliae uarietates in ablatiuo casu inter ueterum auctoritatem et artis grammaticae nouitatem, de quibus Donatus
dicit: VERVM EVFONIAM IN DICTIONIBVS PLVS INTERDVM VALERE
QVAM ANALOGIAM VEL REGVLAM PRAECEPTORVM SCIRE DEBEMVS

(627, 10-13).
145
QVAECVMQVE NOMINA ABLATIVO V TERMINATA GENITIWM
PLVRALEM IN WM SYLLABAM MITVNT GEMINATA V LITERA, DA-
TiWM ET ABLATiWM IN Bvs (627, 14 sq.). Quidam hic antiquitatem sequuntur u in his retinentes cassibus, ut fluctubus putius
quam fluctibus dicant. Sed id consuetudo inprobauit, neque in
150 aliis nommibus, nisi ubi ambiguitas est discernenda, retinetur,
114 Leu. 1, 17; ), 5

115 alibi: locum n
116/119 cf. Cms. 355,
25-27
121 facientia et passiua: amslis doctrina ap. Ciar. 152, 1-4
147/152
Cms. 354, H - )55, 4 (.)
122/123 calesas L
123 caeleste ex caelesta corr. L,1
125 dcbet ce debe
arr L1
128 post ium ras. ca. 6 litt. L
131 uero2 ad Bi.-Tae.
137
caelestum sie L
138 personara.. .rem L
150 ubi . L (suppl. L,1)
AD CVIMNANVM X
155
160
165
no
ITS
180
185
190
71
ut ab hoc artu ARTVBVS, NE NON ARTVS, SED ARTES (628, 1)

dicere putemur.
Sed quaedam in huius declinationis nominibus quaestio sentiri
excussabile est ex eo, quod Donatus dicit in uum syllabam
genitium mitere. Videmus enim caeterarum ablatium declinationum una addita syllaba genitium pluralem facere, ut est
uerbi gratia ab hac docta: adde rum, et fecisti genitium plu
ralem, ut harum doctarum. Sic etiam in secunda, ut ab hoc
docto, addita rum horum doctorum facit. In tertia uero per
inmotationem syllabae ablatiui ultimae casus peragitur genitiuus pluralis, ut est pariete parietum, aut in ium motata e
ablatiui, ut est ab hac clade cladium, aut <ad> ablatium addita
um, ut est ab hoc facili facilium uerbi gratia; aut aequalibus
semper profertur syllabis aut unam addit syllabam. In hoc
itaque cassu genitiui pluralis quartae declinationis quid adsequi
debemus, utrum additam syllabam ad ablatium ut in prima et
secunda et declinatione quinta et in aliqua parte tertiae euenire
solet - in hoc quoque id adsumere debemus: ab hoc fluctu
fluctuum ? Quod si sillaba additur ablatiuo, ut, quod uerbi causa
disyllabum erat, fiat trissillabum -, quod si ita est, cur Donatus
dicit "in uum syllabam", non 'syllabas'? Si autem uum unam
dicimus esse syllabam, quod et Donatus dicit, utrum ut digammum I an ut diptongum esse dicemus ? Digammum enim et in 31r1
prima et secunda parte dictionis inesse repperimus, ut est uulgus
seruus. Et si transeat, ut unam syllabam recte dicemus, et si
non transeat, in una quoque conpaginari syllaba nihilominus
ualet, quod etiam in diptongis fieri reprehenditur.
Hoc autem, ut firme et sine dubitatione uerum esse probetur
in genitiuo plurali pro una haberi syllaba non debere, incrementum syllabarum utriusque numeri nobis palam ostendet.
Singularis enim numerus partim nullum incrementum sentit,
partim diuerso et uario cumulatur augmento.
Denique singulari numero non crescentia IIII modis plurali
numero excipiuntur augmentum. Primus modus est, ut, statim
in numero plurali crescere inciperint, aequale incrementum per
omnes casus seruant, ut est munile munilia munilium et deinceps. II. modus est, cum a genitiuo augeri incipiant idque ad
finem usque custodiant, excoeptis quos nominatiui similes esse
conuenit, ut haec nauis harum nauium his et ab his nauibus.
III. est modus, cum datiuo et ablatiuo tantum plurali augentur,
173/175 cf. Dm. 604, 6
156 ante una exp. cui L'

161 motata ex motat coir. L1
162 ad suppl.
Bi.-Tae.
163 um ex rum corr L,1
165 cassu ex casu corr L1
169 silla L
173 ut . L (suppl. L1)
182 cumulatur ex comulatur corr. L1
187
incipiat L
188 custodiant ex custodial corr. L1
190 augetur L
72
195
200
205
210
215
220
AD CVIMNANVM X
ut hic canis his et ab his canibus. IIII. modus, cum genitiuo

tantum plurali increscunt, ut est hic doctus horum doctorum.
Eorum uero, quae singulari numero augentur, IIII modi sunt
in ipso singulari numero auctus; caeterum in plurali paulo
plures sunt, ut his id ostenditur exemplis. Primus modus est
eorum, quae in genitiuo tantum singulari crescunt, ut solus
solius ; haec identidem genitiuo plurali tantum crescunt, ut soli
solorum. - II. modus eorum, quae in datiuo tantum crescunt,
ut hic cultus huic cultui. - III. modus eorum, quae in genitiuo
et datiuo singulari crescunt, ut hic dies huius diei huic diei.
Horum modorum similis est auctus in plurali : Nam in genitiuo
et datiuo et ablatiuo crescunt, ut hii cultus horum cultuum his
et ab his cultibus, hii dies horum dierum his et ab his diebus.
Ecce uidemus auctum similem in genitiuo plurali quartae et
quintae declinationis. Idcirco Donatus dicit "in uum syllabam"
ac si dicat 'in u umque syllabam' ; unde hoc idem demonstrans
dicit "geminata u litera", non utique 'iuncta una syllaba'. Quartus modus est, cum in singulari numero a genitiuo usque
ad finem crescunt excoeptis nominatiui similibus, ut uir caeler
ars tribunal. Horum nominum uarius auctus est in plurali : Nam
primum exemplum, id est uir, crescit genitiuo tantum plurali,
ut horum uirorum. II., id est caeler, datiuo et ablatiuo tantum
crescit : his et ab his celeribus. III., id est ars, genitiuo et datiuo
plurali et ablatiuo crescit: harum artium his et ab his artibus.
IIII., id est tribunal, supra omnem singularem numerum a
nominatiuo plurali statim sumit augmentum idque ad ultimum
seruat, ut est tribunalia.
Sed in has omnes regulas monosyllaba non cadunt : suae enim
potestatis sunt et suo more uel clinationem uel augmentum
excipiuntur.
IN HANG REGVLAM NON VENIVNT, VT DICTVM EST, APTOTA
NOMINA, VT NEQVAM et reliqua (628, 3). Scire nos conuenit ea,

quae hic dicit in hanc non uenire regulam, duplici modo non
posse uenire. Primus, quod quaedam nec cadunt quidem in has
225 regulas, ut sunt ea, quae semper pluralia sunt, ueluti Saturnalia
Conpetalia: non enim ablatium singularem, a quo dirigantur,
habent. Item non cadunt quaedam de monoptotis, ut fas nefas
uirus; nam cornu et similia cadunt. Item quae aptota, ut est
nequam et reliqua ut frugi nihili; hic enim potest in i ablatius
230 inueniri, sed genitium in ium non mitit. Quoniam haec, quae
nunc ostendi, aut literam ablatiui aut ipsum ablatium non
222/238 Cons. 357, 6-19 (p.a.)
VTL, 111
197 itentidem L.
corr. L,
225/226 Saturnalia Conpetalia: cf. supra
202 post ablatiuo eras, singulari L,
210 uarius ex uarias
AD CVIMNANVM X
235
240
245
250
255
73
habent, a quibus dirigantur, itaque sua propria obseruatione

clinantur. - Secundus modus, quo, etsi cadunt in regulam,
regulae tamen ueluti addicta non seruiunt: ea, quae semper
singularia sunt, ut est pax lux inuidia fama, tem quae septimi
casus tantum singularis I sunt, ut natu sponte tabo ; nihil enim 31rn
prodest hic esse ablatium : pluralem non habent numerum. tem
Greca nomina neutra, quae e correpta terminantur, ut est
EMPLEMA (id est proprium) AEPIGRAMMA (interpretatur 'superscriptio') STEMMA (id est caligo) POEMA (id est structura) SCOEMA
(id est habitus uel forma; 628, 5). Haec enim liberum est nobis
et ad nostram regulam declinare, ut est scemate scematum
scoematibus - quod huic ablatiuo satisfacit - et in contrarium
ducere, quod nostra non sunt, ut scoematum ac scoematis
dicamus ablatiuo plurali, si uellimus. Sed, ut quidam ait, hanc
declinationem, quam habent, nec Greco nec Latino regulariter
adsignare debemus, sed, ut in consuetudinem saeculi tritam
uenit, tecnici commotare paruipenderunt. Haec sufficiant de
regulis ablatiui dixisse singularis numeri casus formantis pluralis.
Sed notandum est responden debere percunctanti ablatium
singularem, unde sumere debet formationem et qua uia uenitur
ad eum. Id est a genitiuo singulari, qui nihilominus alia ratione
genitius uocari meruit, quod in formam suam alios generat
casus. Vnus enim naturalis est casus, utique nominatiuus, caeteri
uero oblici, id est incuruati in regulam uicariam.
IN HIS AVTEM REGVLIS ANALOGA VEL EX CONLATIONE POSSITIVORVM VEL EX DEMINVTIONE COGNOSCITVR (628, 6 Sq.). In hoc
loco perdificili aliorum errores emendare multimodos non est

260 meum, ne, dum errorem emendem, errorem faciam. Sed in hoc
loco primo requirendum est, inter regulam et analogiam quid
distat. Respondendum est analogiam, quam nos propossitionem
dicimus, ad grammaticam artem pertinere et angustiorem et
contractiorem esse rem quam regulam. Regula enim generalius
265 latiusque definitur. Analogia autem in paucis exemplis similium
ratione uersatur; et in nominum conlatione maxime parium et
similitudine diminutiuorum, quae ab his ueniunt, consistit atque
perspicitur. Regula autem, quam Greci canonem uocant, gene
239/240 aepigramma... superscriptio: hid., Etym. 1, 39, 22 ai
240 poema
id est structura: cf. supra I, 331/332
240/241 scoema id est habitus: cf. supra
, 149; Bed., De sebea, et trop. 142, 6
241/245 Cons. 357, 19-22
247 cf. supra
l,3)
233 clinatur L
236 tabo ex tabu corr. L1
237 habent ex habet corr. L,1
246 habent ex habet corr. L1
249 formantis ex formatis corr. L,1
251
percunctanti i.-., percunctari L,
255 nominatiuus ex nominatius corr. L,1
257 conlatio L
258 ex . L (suppL L1)
264 contractionem L
74
AD CVIMNANVM X
ralitate quadam magnam multitudinem nominum conprehendit,

270 quae sub eandem rationem cadunt, ut uerbi gratia, si uel in a
uel us uel um omnia syllabas finiantur nomina; et maxime in
obseruatione ablatiui regula casus consistit.
Sed de analogia interrogantibus, quot quibusque et qualibus
consistit modis, respondendum est octo modis analogiam (quam
275 Latini propossitionem uocitamus), id est sex illae partes, quae
accidunt nomini, utique qualitas conparatio genus numerus
figura casus; septimo exitus syllabarum ut sit similis; octauo
tempus eiusdem longitudinis breuitatisue. Si de his octo unum
defuerit, non erit analogia. Vt puta lepus et lupus: quamuis in
280 superficie conuenire uidentur, tamen non est analogia, quod in
motabilitate discrepant ; lupus enim mobiliter diuidi, lepus uero
et lepa non potest, ideo (non) analogia.
Quod autem dicit "uel diminutione", hoc est ex similitudine
diminutiuorum generis et facientium, id est principalium. Vt
285 puta, si nescias, tabula cuius generis sit, ex diminutionis analogia
generis cognoscere quiris esse feminini, ut est tabella, uirga
uirgula, sententia sententiula, excoeptis paucis, ut est pistrinum
canis, pistrilla et canicula ; et his excoeptis reliqua alia sumimus
genera diminutionibus.
290 Sed ut ne quid nobis ambigui resideat, scire necessarium, num
ubique analogia obseruanda est, an est quoque quid, quo dirigi
analogia queat, et quando contempni, sequi quando conuenit ac
requiri. Huic respondendum est id proponenti : Si quando aliquid
controuersiae accedit, quo (in) diuersum aliqua trachere ratio
295 conetur, I primo analogiam consulamus, ex qua, quae portio 31"1
elegenda sit, per eufoniam, a qua analogia dirigitur, iudicabimus.
Vt si quis proponat et dicat: 'huius flucti dicendum per analo
giam est sicut huius docti', et aliquis dicat: 'non ita est, sed
sicut huius luctus sic et huius fluctus', ecce in utraque analogiam
300 habes allatam parte : elege, quid sequaris. Nunc iudicis indiges ;
hoc est sequere, quod iudicat eufonia. Quae uox aptior decentiorque per iudicantem eufoniam sequenda est ? Profecto huius
fluctus sicut huius luctus; hoc enim eufonia tritum tradidit.
Vnde etiam ipse Donatus dicit eufoniam in uocibus plus ualere
305 quam analogiam.
273/279 cf. Pomp. 197, 23-30
279/282 Vt - potest: cf. Pomp. 198, 19-28
284/289 cf. Pomp. 198, 33 - 199, 4
293/302 cf. Cms. 363, 24-38
304/305
Don. 627, 12 sq.
273/274 Sed - consistit om. L (suppl. L1)

280 superficie ex superficiae corr.
L1
uidenter L
282 non add. Bi.-Tae.
283 diminutione ex diminatione
corr. L'
291 ubique ex ubi corr. L1
294 in suppL Bi.-Tae.
295 conetur
ex cenetur corr. L1
296 sit . L (mppL U)
300 ablatam L
301/302
decentior . L (suppl. L1)
AD CVIMNANVM X
75
MEMINERIMVS AVTEM GRECA NOMINA et reliqua (628, 7 sq.).

De his nominibus Grecis et de nominatiui XIII literis finalibus
in ante dictis expossuisse recolo.
Sed nunc restat, ut aliquid de lactis nomine diligentius dicatur.
310 Nam Donatus dicit: SVNT QVI ADDVNT c, VT LAC ALLEC (628,
12 sq.). De cuius nominatiuo dubitatur, lac an lact an lacte.
Nam si dicas lac, erit genitius lacis quemadmodum allec allecis ;
sic enim lectum est apud Varronem. Lact autem Caessar dicit;
sed cui re uera contra dicitur, nam nullum nomen terminari
315 potest duabus mutis c et t. Plato uero lacte dicit, quod regulare
est; nam congruere potest genitiuo lactis. Sed eufonia perdurauit, ut, quod Virgilius dicit, sequamur: lac mihi non aestate
nouum.
Haec de nominis explanatione undique collecta breui expos320 sitione amicis beniuolis uerum scire uolentibus scripsi, in quibus
studiosus et lectioni deditus discipulus nonnihil profectus inueniet.
Finit de nomine
307/308 cf. supra VI, 244 sqq.

311/317 lac: cf. Pomp. 199, 10-19 (
Anon, male ducha a Pompeio amfudit opiniones Varron et Canaris
315 Plato: potius
Plautus, batch. 1 (fragm.)
316 congrue L
<XI.> DE PRONOMINE
10
15
20
25
30
PRONOMEN EST PARS ORATIONIS, QVAE PRO NOMINE POSSITA

TANTVNDEM PENE SIGNIFICAT PERSONAM, QVAM INTERDVM RECIpiT (629, 2 sq.). Quod quidam non inconuenienter uocat ministrum nominis et uicarium, quod et nomen eius ostendit, sicut
in prologo praefatus sum; nam maiores nostri, ne fastidium
eiusdem iteratio nominis crearet, hanc inuenierunt particulam.
Sed non omittam quorumdam hic sententiam: Ecce hunc
locum quidam heberbatonicos legunt. Sic enim caute legendus
est hic locus "pro nomine possita tantundem pene significat", id
est hic separato "personamque interdum recipit". Melius enim
'que' copolatiua poni hic quam 'quam'; copolatiuam enim in
libris autenticis legimus. - Alio sensu: "tantundem pene signi
ficat personam', id est personam nominis, pro quo ponitur; ait
enim "pene" propter conparationem et genus promiscuum, quae
pronomini accedere non ualent. - Aliter: "personam" id est
uerbi; tris enim et in pronomine personae ut in uerbo sunt, ut
est ego qui dico, tu qui dicis, ille qui dicit; sed "poene" ponit
aduerbium aestimantis propter principatum uerbi. - Aut certe
pronomen indicat personam sine opere, ut est 'ego'; uerbum
uero opus cum persona indicat, ut est 'facio': hoc et me et
aliquid facere indicat. - Vel certe pronomen personam per casus
ostendit, quod uerborum personae facere absit.
PRONOMINI ACCIDVNT SEX (629, 3), id est cui accidit numerus
perfectus, quem suae adinplent diuissiones. Sed sciendum est
pronomen non aliud esse, aliud accidentia, sed idem est et per
sinoniman dicitur. Verbi gratia 'ego'; haec VI illi accidunt:
qualitatis finitiuae, generis commonis, numeris singularis, figurae
simplicis, personae primae, casus nominatiui, non uocatiui. Haec
enim multa nomina sunt unam rem significantia.
QVALITAS PRONOMINVM DVPLEX: AVT FINITA AVT INFINITA
(629, 5). Requiratur, cur duplex dicatur, nam ali triplicem

dicunt, alii in XV species diuisam ferunt. Sed de his duabus
sententis reddenda ratio est. Qui triplicem dicunt, finitam infi35 nitam minus quam finitam dicunt. Qui autem quindeciplicem
dicunt qualitatem, sic reddunt I rationem suae sententiae, ut 31"n
<XI>, 5/6 cf. supra , 62/63

6/7 Pomp. 199, 21-23.25 (p.a.)
24/25 cf. supra
I, 111/113
25/27 cf. supra , 113 sqq.
29 non uocatiui: cf. n/r IL 224
34/35 cf. Diem. 329, 5
(XI>, 1 Num. add. Bi.-Tae.

9 heberbatonicos i.e. hyperbatonicos
10 et 13
tandundemL
12-quef/quamrt. DM//
16 pronomini Uifstedt, pronomine
L
accede L
18 dicit ex dit corr. L1
poene ex pone corr L1
21 me
Bi.-Tae., te L
26 per . L (corr. L1)
36 sentantiae L
AD CVIMNANVM XI
40
45
50
55
60
65
70
77
qualitas finita ego, infinita quis, minus quam finita ipse ; qualitas
praepossitiua ut hic, subiunctatiua is, gentis cuias nostras, ordinatiua quotus totus, numeratiua quot tot, infinita ad aliquid
dicta cuius cuia cuium, finitiua ad aliquid ut meus tuus illius,
intimatiua ut qualis tab's, ponderatiua quantus tantus, demonstratiua hic, reuelatiua is ea id, magis demonstratiua qualitas ut
eccum eccam ellum. Hanc autem diuissionem qualitatis esse
non est abnuendum, quam et in ipsius Donati arte sic diuisam
uidemus. Sed tamen non tam pro diuisione principali quam pro
subdiuisione haec reputanda sunt: Qualitaten! enim pronominum secundum Donatum duplicem esse palam est, finitam
scilicet aut infinitam (etenim XV ipsae diuisiones, quas supra
enumerauimus, finitae non esse aut infinitae nullatenus queunt) ;
sicut et nominum qualitas non ideo non esse bibertita dicenda
est, quod IIII speciebus propriorum et XXVII apellatiuorum
constat ; illa enim omnia aut propria aut appellatiua sunt. Ideo
scire debemus, quod uera est ista Donati ratio et utilis; ait
enim: "finita sunt pronomina aut infinita".
Sed interrogandum est, tertio loco ut quid dicit MINVS QVAM
FINITA, VT est IPSE ISTE (629, 8), qui paulo ante duplicem dixit
qualitatem, si non contra se locutum esse credimus. Sed hunc
locum quidam anabolicos legunt, id est ambiguae: nam dicunt
infinita esse; sed "minus quam finita" dicit, quod ea trachunt
secum aliae personae, ut est ego ipse qui dico, tu ipse qui dicis,
ille ipse qui dicit. Vel econtra finita sunt, sed ideo "minus quam"
dicit, quod primam secundamque personam non habent, sed
tantum tertiam. Haec autem utraque opinio non satisfecit rationi.
Sed quosdam hic fefellit intellectus sententiae Donati dicentis
"minus quam finita". Non enim confessiue, sed alligorice per
hironiam, id est grauitatem pronuntiationis, dicere legendus est
hic locus; dicit enim "minus quam finita", ac si confessiue dicat
'non minus sunt quam finita'.
Pronomina enim, de quibus non dubitatur, sunt apud Latinos
XV: Primitiua quidem octo haec sunt: unum primae personae
ut ego et secundae unum tu, tertiae uero personae sex: sui ille
ipse hic iste is; diriuatiua uero septem: meus tuus suus noster
37/45 cf. Dm. 629, 5 - 630, 2 (an Anon, odinatiua et cetera, intimatiua
[qualitatis Don., cf. infra L 136], ponderatiua [quantitatis Don., cf. infra L 139 sq.]
ipsenxerit, inartum est; cf. L. Jeep, Zur Geschichte der liebre von dm Redetbeilen [Leipzig
1893], p. 175 sqq.)
46/57 Andecm f. 13V; Neapoi f.
58 quidam et 65
quosdam: qui sint, non constat
65/76 Andecav. f. 13 sq.; NeapoL f. 149r
66/
67 alligorice - pronuntiationis: cf. Pomp. 310, 27-33
70/74 Prise., Inst, de nom.
449, 7-10
37 qualitas1 ex quitas corr. L1

50 qualitas Bi.-Tae., qualis L, qualitates L1
58 anabolicos ex amfibolicos corr. L1
62 sed ex se corr. L1
78
AD CVIMNANVM XI
uester nostras uestras; nam ab ego meus, a tu tuus, a sui suus,

75 a nos noster, a uos uester, et nostras uestras, quae diriuatiua
intellegenda sunt; debet enim diriuatiuum plures habere syllabas a primitiuo uel principali.
INFINITA, VT QVIS QVAE QVOD (629, 6 sq.). Sed tamen finita
haec possunt dici et ego et tu infinita esse. Id est quis quae
80 quod finita sunt in genere, licet non in persona ; ego et tu finita
sunt in persona, in genere autem infinita sunt: in m1llo enim
speciali genere finiri queunt.
ALIA GENTIS : CVIAS NOSTRAS, quorum genitium dicit CVIATIS
NOSTRATIS (629, 9), nec non et uestras; et Priuernas in eorum
85 analogiam uenire conueniens est, quod et ipsum gentile nomen
est et ciuile a Priuerno diriuatum. Et haec commonia sunt trium
generum; nam quomodo dicis cuius uir mulier opus, sic tibi
dicendum est nostras uestras Priuernas sanctus sancta sanctum.
Sed in plurali numero sic se ostendunt in generibus suis : nam
90 in masculino et foeminino hii et hae cuiates nostrates Priuernates uestrates, horum cuiatum et harum cuiatium et reliqua;
neutra uero haec cuiatia nostratia Priuernatia uestratia et ho
rum cuiatium et reliqua. Has enim formas in plurali numero
debent ostendere a singular! ablatiuo biformi; nam et accusa95 tiuum pluralis masculini hos cuiates, foemininum uero has
cuiatis proferri analogia generis docet. I
ALIA oRDiNis: QVOTVS TOTVS (629, 10). In his utique prono- 32ri
minibus oriri quaestio non est inmerito. Nam primo, si pronomina sunt, cur genitiuum eorum cassum in ius, ut solus solius,
100 non mitunt, sed in i, ut in nominibus, ut est quotus quoti et
quota quotae, ut legimus quotae coniugationis esse debeant?
Secundo sciri melius est, cuius sunt ordinis, dum Donatus
dicit esse ordinis: nam tot ordines legimus, quot et numeros, a
quibus nomina ordinum diriuari consuescunt, sicut etiam haec
105 duo pronomina ordinis a pronominibus numeri quot tot diriuari
auctores fantur; licet alii aduerbia numeri ea esse putauere.
Quod etiam si sic esset, non est mirandum, nam alias partes
pro alus orationis partibus ussus solet Latini ponere eloquii.
Sed haec respondenda sunt pronomina esse ordinis infiniti et
u0 diriuatiua esse a pronominibus numeri quot tot, quae et ipsa
numeri infiniti dici esse non est incautum; nam quando uerbi
104/106 cf. Pomp. 203, 32 - 204, 6

245,5-9
106 alii: horum doctrina praefirt Char.
75 quae diriuatiua Bi.-Tae., que diriuari L

84 Priuernas ex Prifernas corr.
87 post nam ras. L
97/105 Alia - tot fort. L?
100 in1 ex con. V
nominibus Bt.-Tae., omnibus L
101 coniugationis i.-Tae., coniugationes
L.
110 pronomibus L,
AD CVIMNANVM XI
u5
120
125
130
79
gratia ordinatiua nomina deducimus de numeris finitis, finita et

ipsa sunt, ut sunt V quintus, sex sextus et deinceps. Et haec
utraque quam analogiam habent, nosse melius est; id est quot
analogia est illi tot, ita et quotus et totus. Sed et aliud totus,
cuius et declinatio et tempus pene ultimae ab hoc defert (ut
totus totius, qui genitius tribus commonis est generibus et
penultima producitur) : nam ttus tti acuitur penultima, totus
ttus circumflectitur.
Etenim 'totus' aliquando aliquid simul fieri significat, aliquoties ordinem per consentionem. Totum' simul, ut puta 'totus
domus census raptus est ab hoste', id est simul omnia domus
utensilia totaque uassa indicat esse rapta; ecce uides sic totam
esse substantiam ablatam domui. Aliquoties ordinem per
consentionem, ut puta si dicas 'ille, qui nobis ex acie loquitur,
decimus est', non dico tibi 'decimus', sed quassi consentiens dico
'totus est'. Et quando dico 'qui sedet in illa sede, centissimus
est', nolis respondere 'centissimus', sed 'totus est', id est 'illo
ordine, quo ante dixisti'. Sic et quotiescumque uolueris interrogare, ut est 'Quotus ille est? Milissimus ?', sic respondebis
'Totus est"; et quotiescumque uolueris ordinem ipsum percurrere, sic interrogabis et sic respondebis 'totus est'.
ALIA AD ALIQVID INFINITA, Ut est CVIVS CVIA CVIVM (629, II),
id est ad aliquid genus. Cur non dicit 'dicta' ? Non enim dicta,
135 sed possita, et non sepe, et quae non declinantur.
ALIA QVALITATIS: QVALIS TALIS (629, 12), quae diriuatiua esse
a nomine quidam opinantur, id est a 'qualitas' et a 'talitas';
quae opinio quibus placet, satisfaciat.
ALIA QVANTITATIS, VT QVANTVS TANTVS (629, 12). Similiter
140 diriuatiua et ipsa putantur. Sed pondus et mensuram et intellegentiam putius quam conparationem, quamuis qualitatem et
quantitatem ostendunt, in ipsis queritanto, et interrogationem
et solutionem id est) responsum) scrutantor lectores.
SVNT ALIA MACIS DEMONSTRATIVA, VT ECCVM ECCAM (630, l).
145 Haec et indeclinabilia et aduerbialia a quibusdam uocantur.

Ideo autem dicit ea esse "magis demonstratiua" : ex aduerbio
enim demonstrandi et pronomine significationem propriam suam
demonstrante conponuntur. Etenim conpossita sunt ex duobus
corruptis 'ecce' et 'illam', 'ecce' et 'illum'. Aliter ex 'earn' et 'eum'
115/132 cf. Pomp. 204, 1-22; imlia ap. Mali. 190, 31 - 191, 3 (n. LSfadt, p. 59)
145 a quibusdam: qui sint, n constat
116 declinatio] ras. inter c et l L

120 significat ex sinificat corr. L,1
128
nolis ex nobis corr. L1
130 Quotus Bi.-Tae., quoties L
132 respondebire
L
135 declinatur L
136 qualis talis ex qualitatis corr. L,1
143 id est
suppl. Lfstedt
144 migis L
146 ea Bischof, eam L
magi L
8o
AD CVIMNANVM XI
150 et 'ecce' conponuntur; 'is' enim, ex quo est accussatius casus

'eum', reuelatium (id est demonstratium) est et 'ecce' aduerbium
demonstrandi, que in conpossitionem dum iunguntur, debet
magis demonstratiua uocari [esse].
GENERA PRONOMINIBVS ITA VT NOMINIBVS ACCEDVNT (630, 3). I

155 Hinc ostenditur IIII esse non V in pronominibus genera, contra 32r"
opinantes promiscuum pro quinto reputari genere posse genus,
quod nusquam in pronomine reperiri posse putatur.
NVMERVS PRONOMINIBVS ACCEDIT VTERQVE (630, 6). Non dicit
'ita ut nominibus'. In nominibus enim dualem esse numerum

160 uere apud Grecos et putatiue etiam apud Latinos, ut duo ambo,
non abnuendum est ; qui in pronominibus esse non est putandus.
SVNT PRONOMINA TOTA SINGVLARIA, VT MEVS TVVS SVVS (630,
8). Hic 'illius' in tertia persona inueniri in aliis exemplaribus

solet ut 'meus tuus illius' pro 'suus', sed in ueris non habetur.
165 Sed intellegendum est, quod dicit 'singularia' ; non ut dicitur
sanguis non numerum habere pluralem, sed TOTA SINGVLARIA
(630, 8) dicit, id est extrinsecus et intrinsecus. Sunt TOTA
PLVRALIA, id est intrinsecus de nouo et extrinsecus, id est tam
ex sua parte, tam illius, a quo possessiua dicuntur, uel ex sono
no et intellectu.
Ex altera SINGVLARIA PARTE, id est intrinsecus, VT MEI TVI
(630, 9). Sunt EX altera PARTE PLVRALIA, VT est NOSTER VESTER:
extrinsecus sono singularitatem et intrinsecus intellectu subostendunt pluralitatem.
175
FlGVRA ETIAM IN PRONOMINIBVS DVPLEX EST (630, lu). Ac S
dicat, quod est ita ut in nominibus.

AVT SIMPLICIA SVNT PRONOMINA, VT QVIS, <AVT> CONPOSSITA,
VT QVisQvis (630, 10 sq.). Ex duobus intigris figuram hic ostendit; et paulo post dicit: NAM IDEM, QVOD CONSTAT EX DVOBVS
180 CORRVPTIS, CVM PRODVCITVR, MASCVLINVM PRONOMEN EST et
reliqua (630, 13). Non palam ostendit duos alios modos, nam
quispiam uel quidam aliter se habent: dam enim et piam nisi
conpossitionem nihil aliud uidemus designare. Sed lector interrogandus est, dam et piam et met et uis quid sunt; quod si
163/164 Feriasse Anon, in illa 'alia exemplaribus', quorum quidem uestigium non extat,
inuenit seriem nitorum ad aliquid (Don. 629, 10 sq.: cf. etiam Holt?, p. 311)
166 cf.
DM. 623, 1 sq.
166/174 cf. Pomp. 207, 7-15; Diom. 329, 26-29
150 casus . L (suppL L1)

152 fort, debent scribendum
153 esse sed
Lotetit
155 V in pronominibus iJifstedt, II in nominibus L
158 uterque
ex utrumque corr. L1
164 ueris ex uerit corr. L,1
169 dicuntur ex dicitur
corr. L,1
170 intellu L
176 ut in nominibus Bi.-Tae., et in nomini L.
177
aut2 Don., . L.
178 figura L,
180 producit L.
pronomen Don., quod
nomen L (ex confusione notarumi)
181 modos ex modus corr. L.1
183 alid
L
AD CVIMNANVM XI
81
185 simplices partes sunt, quid significant ? quod si corruptae, quam

intigritatem corrumperunt ? Ea enim semper in conpossitione
uidemus et non aliis quam pronominibus, ut quidam quaedam
quoddam quispiam egomet quisuis. Sed respondendum est non
esse partes orationis dicenda, sed noua uocabula et adiectamenta
190 pronominum, et non addere numerum, sed conpossitionem pro
nominibus.
Omnia enim pronomina, quae inuenta in Latina lingua, ista
sunt : finita tria, ut est ego tu ille ; infinita VII : quis talis qualis
tantus quantus quotus totus ; minus quam finita sunt sex : iste
195 ipse is hic idem sui; possessiua sunt V: meus tuus suus noster
uester.
Alia pronomina non inuenies, quamuis dicas alia pronomina
inueniri posse, ut est quisquam quislibet aliquis aliquantus
quantuslibet. Haec enim non addunt numerum, nam primogenia
200 non sunt, sed deductiua; multum enim interest, utrumne sit
aliquid naturale an aliquid diriuatium. Nam non inueniri pri
mogenia palam est amplius quam XX et I, quae primari auctores in hoc ostendunt numero.
PERSONAE III : PRIMA quae dicit EGO, SECVNDA cui dicitur TV,
205 TERTIA de qua dicitur ILLE (631, 3 sq.).
CASVS SEX: NOMINATIVS et reliqua (631, 6). Sed non nesciendum est esse pronomina, quae dificiunt uocatiuo ut ego, nominatiuo et uocatiuo ut sui. Inueniuntur, ubi solus fit genitiuus ut
cuius cuium, ubi solus accussatiuus ut eccum eccam ellum ellam,
210 quod 'en illum' sonat integre.
Sciendum est, an, quomodo nomina quinque declinationibus
et formis cassalibus sex cassibusque totidem uti, ita etiam
pronominibus haec eadem adsignari solent. Respondendum est
ea pronomina haec habere: ecce monoptotus forma quot tot,
215 diptotus sui, triptotus tu, tetraptotos ut meus, pentaptotos
quotus totus, exaptotos forma solus.
Ecce sex cassalibus ostensis formis per exempla eas firmantia
an quinque declinationibus satisfacere quiti fuerimus conari. I
Habent itaque primitiua duas declinationes, diriuatiua uero III. 321
192/1% Andecau. f. 130"; Neopoi f

192/201 cf. Pomp. 201, 29 - 202,
4.14 sq.
202/203 primari auctores: sdi Pompeius
204/205 ex Dm. 638, 4 sq.
(cf. XIX, 2/4) mterpolatum est
206/209 cf. Pomp. 210, 33-37
188 quisvis ex quisquis corr. L1

192 enim . L (suppL L1)
194 quantus
tantus c. signa trmpes. L
197 quamuis] littera eras, inter et u L
198 inueniri
Lftted, inuenire L
209 post eccam ras. L
211 quodo L
declinationibus
ex declinationis corr. L1
215 post triptotus ras. L
tetraptotos ex tetraptotus
corr. L1
217 exempla ex empla corr. L1
218 quinquc in fine lineae, baud
egibile L
,. L (m fiiu iineae)
219 habet L
82
AD CVIMNANVM XI
220 Et una quidem primitiuorum est [est] declinatio, quae tam

genitium quam datium in i terminant, accussatium et ablatium
in e productam, ut ego tu, mei tui sui, mihi tibi sibi, me te se,
o a me <o> a te <o> a se. Sed sui commone est utriusque numeri,
et ego uocatium non habet : sicut nemo se imperat, ita numquam
225 uocat; licet quidam Virgilium dixisse dicunt o egone recte dixi?
et apud Oratium ego infelix, quem tu fugis. Sed hoc non, ut
inconsiderati sentiunt, pro uocatiuo, sed exclamatione dicendum
est; quae exclamatio aut nimis laetis aut plusculum mestis
accedi solet. - Nos uos, nostrum uel nostri, uestrum uel uestri,
230 nobis uobis, o nos o uos (sed o nos nimirum est exclamationem
esse) a nobis a uobis.
Idcirco sui nominatiuum non habet, quod nec est apud Grecos
TOY, sed TOY tantum. In reliquis autem V primitiuis, id est
ipse ille iste hic is, genitiuus in us, datiuus in i exit, qui
235 commones sunt tribus generibus; in reliquis cassibus tam in
singulari quam in plurali uarietates declinationum ostendunt et
generum. Sed sciendum est datium huic in c ideo terminan
propter defferentiam hui interiectionis.
A septem autem diriuatiuis V secundum mobilium nominum
240 regulam declinantur, id est masculinum et neutrum secundae
declinationis sunt, foemininum primae, et sunt haec : meus tuus
suus noster uester; reliqua uero duo, id est nostras uestras, et
commonia et tertiae declinationis sunt, ut hic et haec et hoc
nostras uestras, nostratis uestratis et deinceps.
245 Sciendum est quoque nomina esse mobilia, quae, quod declinationem pronominum habent, inter pronomina quidem ponuntur, ut unus una unum ullus nullus solus totus alius uter neuter
alter omnis, et quod Donatus dicit, QVOD ARTICVLIS IN DECLINATIONE NON INDIGENT (632, 3), et quorum genitiuus et datiuus
250 commonis est tribus generibus (sed excipitur neuter, nam neutrius ut pronomen et neutri ut nomen declinatum frequentatur).
Quis ablatium duplicem habet a quo uel a qui; ideo et in
plurali numero datium et ablatium duplicem duplici huic conuenientem ablatiuo habere probatur, ut a quibus uel a quis.
255 Sciendum est denique qui et nominatium esse masculini et
ablatium per hononiman trium generum. Denique sciendum est
225 Virg. M., Epia. 2,4,3 (p. 210; idem supra I, 499/500)
226 Hor., Epod. 12,
25
226/228 idem iudicium de loco Horatii op. Char. 201, 1-3
230/231 sed esse: cf. Char. 201, 4 sq.
232/248 Idcirco - alter cf. Prise., Inst, de e. 449, 20
- 450, 1
250 sed excipitur neuter et 252/254: cf. Prise., Inst, de nom. 450, 2-6
220 est2 sed Bi.-ae.

223 Us add. Lfstedt
225 post ego ras. ca. 5 litt.
L
228 exclamado ex exclatio corr. U
laetis ex latis . L1
229 post
accedi ras. L
243 et1 um. L (suppL L2)
252 post ablatium ras. ca. 6 litt. L
AD CVIMNANVM XI
260
265
270
275
280
83
infinitiua quis uel qui interrogatiua esse debere pronomina,

praelatiua autem qualis et talis, quae et redditiua et reliqua.
Quinque autem declinationes pronominibus inueniri possunt,
sed in aliquibus per totos, in aliquibus per quosdam casus.
Prima et secunda et tertia declinatio in his pronominibus per
totos inuenitur casus, ut mea meus nostras, quarta autem et
quinta per quosdam casus: quarta ut est nullus nullius nulli et
reliqua, quinta uix in uno cassu, ut est ego mei.
Sed et in hac declinatione huius pronominis multi loquacissime inquirunt dicentes, cur tam magna inaequalitas est huius
pronominis extra morem omnium siue nominum siue pronominum. Nam omnis declinatio, quamuis ultimas syllabas motauerit, primam tamen nusquam, canon est. Sed quidam
auctorum huic propossitioni satisfacere uolens nominatiuum
huius primae personae inposuit dicens 'met mei mihi' ; sic enim
et analogiae et rationi satisfaciat Latinitatis. 'Ego1 enim non
minus Grecum est, ut 'ego gar', id est 'ego autem'; mei autem
uel mis et tui uel tis non est mirandum : non enim dificilius est
genitium quam ablatium esse duplicem, ut a quo uel a qui et
reliqua.
His de pronominum uarietate undique utcumque a me minimo
lectorum congregatis non ambigo multos fore, qui laborem
quaerendi alia his bene lectis effugient quique paliis postpossitis
scientes, quid sibi expedit, haec adsequuturi sunt. Finis est
enim, ut Petrus ait, stultitiae non intellegere quis, quid sibi
expedit. \
257/258 cf. Prise, lit, de nom. 450, 6 sq.

259/276 Andecan. f. 130"; Neapot. f.
149" (sed Ann, plus habet)
271 met: similiter tamquam formant Latinam gmuinam
exhibait An on. n Aneed. Heb, p. XXVI et Petrus, ibid., p. 165, 23 sqq.
280/
282 cf. Ps.-Ckm., Rtcogn. 5, 5, 3 (p. 168, 4 sq.)
260 aliquibus1 ex alibus arr. L'

264 reliqua . L (suppL L?)
prima L
277 pronominum Bi.-Tae., pronominibus L,
269
<XII. DE VERBO)
10
15
20
25
De praecipuo Latinitatis altero membro adoriri (uolenti) quid

potissimum exponendum est et requirandum quam, quid sit
uerbum, scire et, quot huic accedere queunt et cur hoc priuatim
nomine caeteris aerem septem simili uerberantibus ictu linguaque nostrum pulsante palatum meretum censeri erat. Hoc
inprimis respondendum est ordinem poscere conuenientem, ut
primo maximo cum ministro, nomine scilicet cum pronomine,
antepossito membro id, quod frequentius in loquela uti solemus,
sequenti exponeretur satisfactione. Quanquam a plerisque antiquorum f praelim f doctorum requessitum diligentique examinatione indagatum est, utrum nomen ex uerbo an uerbum
penderet ex nomine: nonnullis ita opinantibus, ut, sicuti totius
dictionis caput atque fundago uerbum efficitur, ita ex uerbo
omnium artium crepido fundaretur; quibusdam probabilioribus
ex contrario adfirmantibus uerius, quod, quomodo omnis creatura et homo ex suo nomine et intellegitur et uocatur et
declaratur, ita etiam ex nomine non modo uerbum, uerum etiam
cunctae omnino partes initium sumerent ; quod et ipse Donatus
et omnes artium tecnici adsentiuntur. Ideo non inconuenienter
et in ordine orationis partium primum positum est et datum
illi hoc nomen est, quod per illud notamina rerum cognoscere
ualiamus, non quo et ipsud non uerbi nomine censeri ualeret
(uerberat etenim aerem), sed quod una de omnibus orationis
partibus preuilegio quodam oportebat uocari 'uerbum', quo
frequentius eo in loquendo aerem uerberemus.
Interrogantibus autem nos, uerbum quid est, Donatus ipse
pro se et pro nobis respondeat: VERBVM EST PARS ORATIONIS
CVM TEMPORE ET PERSONA SINE CASSV AVT AGERE ALIQVID AVT
30 PATI AVT NEVTRVM siGNiFicANS (632, 5 sq.). Ecce ut uir sapiens

breuis in sermonibus totam in breui uerbi expossitione essentiam ostendit. Sed intente requiri ordo exegit, ut quid protinus
de uerbo loquens tempus cum persona sociatum exponit. Res
pondendum est eum ideo primitus ea sociasse : non enim omnino
35 secerni a se possunt, quin simul uerbi uis desoluatur. Aliis enim
partibus orationis sunt tempora a personis distracta, ut est in
<XII>, 4 cur/6 cf. Pomp. 97, 6-10 (supra , 70 sqq., infra , 23 sqq.); etiam Diem.
)34,5sq.
8 ministro: cf. supra XI, 4/5
14 fundago: cf.ittfraIL65sqq.('Claudicns');
etiam in Paris, f. S9r
20/23 Ideo - ualiamus: cf. Pomp. 96, 22-27
22 notamina
rerum: cf. , Etym. 1, 7, 1
23/26 cf. Pomp. 97, 6-11 (supra , 70 sqq.; , 4
sqq.); etiam Cons. )67, 2-7
<XII>, 1 Suppt. Bi.-Tae.

2 uolenti add. Bi.-Tae.
4 accede L
8 mximo
ex maxio corr. L1
9 post id ras. L
16 creatura Lfstedt, creaturae L
29
cassu ex casu corr. L'
32 exegit ex exigit corr. L,1
AD CVIMNANVM XII
40
45
50
55
60
65
70
75
85
participas; item sunt in aliis personae temporibus non indi

gentes, ut in pronominibus. At in uerbo ne unum sine altero
esse poterit, uti ne uerbi uis interimatur.
Quid autem "sine cassu" subiungit et quot ob causas hoc dicit
"sine casu"? Id est IIII hoc ostendit discerni, id est nomen
pronomen uerbum participium. Primum distamen a nomine,
dum sine cassu uerbum est; secundum a pronomine, cum per
sona sine cassu; tertium distamen a participio, cum tempore
sine cassu ; quartum distamen in semet ipso ab his tribus, cum
tempore pariter et persona sine cassu.
Sed requiritur, quare in prima orationis parte non dicit 'sine
tempore et persona', sed tantum dicit "pars orationis cum cassu".
Respondendum est duas ob causas esse factum. Primo, quod
tempus et personam nulli in nomine esse putauere, casus autem
declinationem uerbi quidam uocari aestimauere debere. (Sciendum est casus omnes declinationem nec declinationem semper
casus posse dici ; nomen enim casus habet, quos et declinationem
dicere, et uerbum declinationem, quam numquam debemus
casus.) - Secundo, ut quid tunc diceret 'nomen sine tempore et
persona', cum adhuc uerbo accedentia in uerbo non posuit?
Nam et si uerbum primam orationis posuisset partem postea
de nomine dicturus, tum bene poneret 'nomen pars orationis
cum cassu sine tempore et persona'.
Sed nondum sumus hic liberi I a questione interrogantibus 33r1
nos aliis, quam ob causam Donatus utrubique, in nomine scilicet
primo de cassu, in uerbo de tempore iuncto cum persona loquens
ea utraque postea in primo ordine accedentium non est ratus
ponere, casus uidilicet nominis in principio accedentium sex, et
uerbi septem tempus et personam. Quidam auctorum, Claudicanum dico, huic per similitudinem quaestioni satis faciens dicit :
Vt enim omnis structura aedificii a firmamento fundaginis in
camarae munimen surgit, ita etiam principalium orationis partium in accidentibus regulam obseruauerunt artes. Sicut nomen
enim anterius a cassu incipit, ubi dicit "nomen pars orationis
cum cassu" et nominis accedentibus cassus finem dat, ita et
uerbum tempore et persona incoans, dum primitus dicit "pars
orationis cum tempore et persona", haec eadem duo illius ac
cedentium terminum ostendunt.
"Aut agere aliquid aut pati aut neutrum significat". Ecce in
hoc breui conpendio quinque uerborum ostendit genera: agere
48 Dm. 614, 2
50/51 cf. infra XV, 215/216
65/66 Claudicanum: loam
non mucnimus
46 terpore L
48 cassu Dm., caussa L
49 est . L (atppL L?)
nonnulli Bischoff
61 utrubique ex utruibique corr. L.1
65 in mg. R L
aedificii ex aedifici corr. L1
68 camarae ex carnare eorr. i?
50
67
86
8o
85
90
95
100
105
n0
AD CVIMNANVM XII
enim activas et quibusdam deponentibus commonisque signifi

cationi alteri conuenit ; sed et in neutro et in passiuo agere per
aliquam deprehendere quibimur rationem, sicut in genere Deo
opitulante monstrabimus.
Sequitur: "aut pati". Pati enim passiuis et commonis significationi alterae adsignatur; nec non pati actiuo et neutro et
deponenti in genere ostendere temptabimus.
"Aut neutrum significat f hoc est neutrum ut dicitur f- Ecce
et genus hic tertio loco ante numerum accedentium inlatum
uidemus; etenim ut nomen sine cassu et constare et dici et
cassu carere nequaquam, ita et uerbum his tribus accedentibus
non accedentibus, tempore utique persona genere, non esse
potestur.
Sed quidam praenotauit uerbi essentiam et deferentiam dicens: Verbum est pars orationis factum aliquid habitumue
significans, quippe omnia in hoc breuiario ostentans genera;
nam sicut <in> omnibus inueniri amplius nequeunt uerbis duabus declinationibus, actiua scilicet et passiua, ita praeter haec
duo, actum scilicet habitumue, nil signare possunt. Nam uerbi
causa, quod actum significat, agentis et patientis uim continet:
agentis percutio concremo, patientis percutior concremor; cum
autem neutrum horum significationi inest, habitus quidam tantummodo demonstratur.
Sed notandum est, quod, quemadmodum actiuorum genera
duo esse, ita et passiuorum noscuntur. Aliud est enim actiuum,
quod nullo modo a passiuo separan intellectu potest, ut est
doceo; quomodo enim intellegitur dici posse 'doceo', nisi esset,
qui docetur? Et haec similitudo in appellatiuorum speciebus
ostenditur, ubi dicitur "ad aliquid dicta, ut est pater frater
mater" : etenim haec quemadmodum ab eo, cui dicuntur, separari
et esse sine eo non possunt, ita hoc actiuorum genus sine eorum
passiuis intellegi non ualet; quis enim dicere ualet 'ditor' nisi
ditante et 'dito' nisi ditato ?
Aliud quoque actiuorum genus, cui passiua nullo intellectu
adsignari ratio poscit, ut ambulo nato sedeo ; agit enim, quisquis
haec dicit, nemine a se patiente.
Duo quoque passiuorum genera sunt. Aliud, quod ab actiuo
intellectu nequaquam separatur, ut est doceor uror; hoc enim
91/92 Cons. 365, 29

95/103 ff Cms. 365, 30 - 366, 6
110/117 cf. Cons. 366, 6-11
105/106 Don. 617,
79 quibumur L
93 in suppl. Lfstedt
inueni L.
95 post habitumue
ras. L
102 intellu L, intellctu L1
W6post eo ras. L
dicuntur ex dicitur
corr. L1
107 sine Bi.-Tae., nisc L
108 post ditor ras. L
112 post se ras.
L
114 intellectu ex intellec corr. L2
AD CVIMNANVM XII
87
u5 et docentem et urentem secum trachere intellectus ratio poscit.

Aliud quoque patientiam ostendens agere neminem rationis
respectu ostendit, ut est morior doleo et reliqua.
Requirendum lectoribus, quae sunt uerba nominum genera et
sua continentia, id est masculinum foemininumue actiuum seu
120 passiuum. Hoc est I genuo et tondeor duco armo; haec enim 33rn
uiris recte conueniunt, alia natura et alia consuetudine. Foeminina natura, ut est pario nubo, consuetudine texo ornor ; haec
enim foeminis apta sunt. Et in hoc intellectu neutrum significantia neutra possunt dici quaedam nullum intellectum mons125 trantia, nisi aliquid addatur, uti Tingit quis ?' 'Appollo', 'Decla
mat quis?' 'Cicero'. Quod sic accedit pene omni tertiae personae.
Quaedam non aegent adiectionis personae, ut pluit tonat : sine
dubio enim intellegitur Deus.
Requirendum quoque in omnibus passiuis est, utrum ex uo130 luntate pati an contra uoluntatem uideantur, ut docior ditor
secor uror. Sunt passiua, quorum actiua tempora sunt anni, ut
algeo aestuo; haec a temporibus patiuntur.
Actinus de uerbi essentia dicto nunc de eiusdem accedentibus
sermo promatur: VERBO ACCEDVNT SEPTEM: QVALITAS COIVGA135 TIO GENVS NVMERVS FIGVRA TEMPVS PERSONA (632, 6 sq.). Haec
per dialiton et sinoniman dici constat. Et quid est accedens et

quot quibusque modis constat, in ante dictis praefati sumus;
haec iterare in singulis partium accedentibus fastidium creabit.
Sed nemini scruplum debet dare eadem accedentia diuersae
140 et hiperbatonicos quosdam in ordinem grammaticos ponere, ut
est genus qualitas tempus numerus figura coiugatio persona.
Sed tamen utcumque ponantur ordinate, non est rationi contrarium, dum unam eandemque rem significant, id est opus uerbi.
Sed secundum Donati ordinem exponamus unoquoque in suo
145 habundante sensu.
118/123 cf. Paru. f. 94r

118/132 cf. Cons. 366, 26 - 367, 2; 366, 22-26. 1622
137 in ante dictis: supra , 113 sqq.
139/141 cf. Cms. 367, 8 sq. (ubi
persona coniugatio)
115 poscit ex pascit eorr. L1

117 respectas I\\9post masculinum ras.
L
122 texo ex tes can. L'
123 foeminis Lfstedt, foemininis L
124/
125 monstrantia Lofstedt, monstrant L.
132 patiuntur . L, (suppL L?)
133
eiusdem accedentibus in ras. L.
145 habundante] ras. ca. 3 litt, inur b et n, u
add. L1
(XIII. DE QVALITATE)
QVALITAS VERBORVM IN MODIS EST. MODI SVNT, VT MVLTI
10
15
20
25
30
AESTiMANT, SEPTEM (632, 8 sq.). Quidam autem V, quidam X,

quidam XI esse putant, de quorum opinionibus dicere lectori
proficit. Septem Donatus ostendit. Qui autem V dicunt, excipiunt promissium, et inpersonalem generibus et significationibus
priuatim uerbi indicunt. De modis autem X sic reddunt opinionem suam: primus est, inquiunt, indicatiuus, ut dico; II. promissius, ut dicam; III. imperatius, ut dic; IIII. hortatius, ut
dicat; V. optatiuus, ut utinam dicerem; VI. coniunctatiuus, ut
cum dicam ; VII. concessiuus, ut ita dixerim ; VIII. infinitius, ut
dicere; VIIII. inpersonalis, ut dicitur; X. gerendi; XI. percunctatiuus, ut dicone. Haec sequatur, cui satisfaciunt.
Sed nunc sex, de quibus Donatus dicit, per singulos exponamus. "Qualitas uerborum in modis est". Qualitaten! bibertitam
esse repperimus ; quod et hic ostenditur : IN MODIS ET IN FORMIS
(632, 8). Sed notandum est bibertitam esse etiam in modis ipsis,
in quibus finita aut infinita est. Finita, quae notat certam
personam certumque tempus, ut est lego. Infinita est, in qua
haec sunt confussa, ut est legere.
Ideo requirendum est, quae est prima consideratio qualitatis ;
id est ut noscamus, uerba finita sunt an infinita. Ex quo sequitur
alia animaduersio, ut sciamus, quid est modus de his, quae finita
sunt. Modus autem est, quem Greci HKTHCCIN dicunt, conuersio
scilicet et transfiguratio eius syllabae, quae ultima est in uerbo.
Cur INDICATIVVS (632, 9), quem alii finitiuum, alii pronuntiatiuum appellarunt, dicitur. Id est cuius ex instanti tempore
primae personae numeri singularis literis ultimis genera indicantur, ex secundae eiusdem modi literis personae coiugationes
pronuntiantur. Finitiuus autem ideo dici debet, quia finita et
simplici in semet utitur expossitione, ipsa dictione per se sine
alterius diuersae conplexu commendante sensum, VT est LEGO
(632, 9). PRONVNTIATIVVS uero ideo, ut alii dicunt, dicitur, quod
<XIII>, 3 quidam autem V: cf. Coa. 374, 15

3/4 quidam X, quidam XI: cf.
Max. Vict. 199, 17.19
5/7 cf. Cms. 374, 15 t 372, 25-27
7/13 cf. Max. Via.
199, 17-23 (online mutato)
17/25 cf. Cons. 374, 1-13
26 alii finitiuum: cf.
Diom. 338, 16 sq.
26/27 alii pronuntiatiuum: cf. Dm. 632, 9; Cms. 374, 16
27/
30 Cons. 374, 18-20 (p.a.i)
30/32 cf. Diom. 338, 17 sq.
<XIII>, 1 Suppl. Bi.-Tae.

3/4 quidam X quidam XI esse in ras. L
4
opinionibus ex oponionibus carr. L,1
6 significationis L
7 indicunt ex
indicant con. L'
10 optatiuus optatius com L,1
13 satisfaciunt ex satisfaciat
corr. L,1
15 qualitas] ras. inter et l L
17 notandum ex tandum corr. L1
22 an] n supra ras. L
24 HKTHCCIN U KTKJIV
26 post alii1 eras, in
sul ui L.
32 sensu L.
AD CVIMNANVM XIII
89
per eum omnia, quae uerbo accedunt, pronuntiari solent. Alia

35 ratione scilicet ueriore idcirco pronuntiatiuus I uocari meruit: 331
per se enim acta et quae aguntur et agenda sunt, indicantur et
pronuntiantur.
Et ideo PROMISSIVVS (632, 9) excipiendus modus est: si enim
hic pro modo reputaretur, indicatiuus hoc nomine non recte
40 uocaretur; futurum enim semper a praesenti formam accipit,
nec conuenit dici aut praesens futuro carere aut futurum ex se
oriri. Propterea pronuntiari uel indicari etiam in futurum recte
dicimus. Sed quidam futurum bibertiuntur et dicunt bona promissa pro promissiuo modo dici debere, mala pro modo mina45 tiuo, ut est uram iugulabo cruciabo, pro promissiuo autem
docebo ditabo sanabo ; sed haec uerius utraque pro futuro modi
indicatiui uniformiter dicenda sunt. Duobus itaque modis non
suscipitur promissius esse priuatus modus: primo, quod indi
catiuus futuro carere non debet; secundo, cum eum Greci non
50 habent pro modo separato.
IMPERATIVVS (632, 9) cur dicitur et quid est eius proprium ?
Inperatiuus dictus est de inperio aliis dicto ex animo cordis
imperantis. Imperatiui autem modi hoc proprium est, quod
neque praeteritum tempus neque primam potest habere per55 sonam. Nemo enim fere ipse sibi umquam aut cuiquam in
praeteritum imperat ; imperari enim indigent externae personae.
Numero uero plurali necessariae sunt tres personae qualitati
adhibitae imperatiuae : consent enim se prima persona cum aliis
et, dum imperat, se quoque in idem ministerium uocat, ut est
60 'legamus'; quem numerum non imperatiuum quidam uolunt
dici, sed exortatiuum modum esse. Quibusdam satisfacit impe
ratiuum non habere praesens, sed futurum tantum tempus:
Nam et qui dicit, inquiunt, fac, ante imperat, quam id fiat. Sed
hic tamen properat, ut ait Caelsus, qui dicit fac, ille uero morari
65 sinit, qui dicit facito. Itaque ut in praeterito triplicem facile,
quid deficilius in futuro duplicem est inueniri formam ?
Praeterea non est omittendum, quod quidam tertiam in imperatiuo personam modo esse negant dicentes: Quomodo enim
quis absenti imperat ? Fere enim uniuersus sermo inter primam
70 dicentem et secundam audientem seritur personam. Sed sic
40/43.45 uram - cruciabo 49/50: cf. Cons. 374, 23-31

43 quidam: qui sint,
non constat ("minatiuus, /. 44/45 in TALL non extat)
53/56 Imperatiui - imperat:
Cons. )74, 31-34
56/61 cf. Diom. 338, 30-34
61/66 Cms. 374, 34 - 375, 3
(P.O.)
67/78 cf. Diom. 338, 34 - 339, 8.13-17
34 per . L (suppl. L1)

50 habeant Coos.
61 esse . L (suppl. L1)
64 Caelsus ex Ceailsus corr. L
post fac ras. ca. 12 litt. L
65 in praeterito
Bi.-Taf., inperatiuo L
go
75
80
85
90
95
100
105
AD CVIMNANVM XIII
respondenda haec quaestio est: imperamus enim, ut nuntietur

illi facere uel legere iuberi eum.
Sed notandum est futurum tempus huius modi defferre a
caeteris futuris, quae caeleritatem faciendi promittunt, ut est
faciam legam; huius autem futurum perpetuitatem significat.
Nam qui dicit legito facito, id est semper lege semper fac. Quem
quidam mandatiuum putius quam imperatium <uocari> debere
putant modum.
Diuersitas autem horum personarum modorum in declinatione uerbi uidenda est.
OPTATIVVS modus, VTINAM LEGEREM (632, 10). Cur optatiuus
dicitur et non optatus, et quid per optatiuum significatur ? Id
est cum a diis quid poscimus, optatiuo utimur. Et ideo non
optatus dicitur, ne non nomen, sed participium dicamus; sicut
non indicatus nec imperatus, sed indicatiuus et imperatiuus:
per nomina enim res melius solent in notitiam uenire quam per
participia.
Sed quidam hic auctorum inducit grande problesma dicens:
Quid necesse habemus optatiuo modo praeteritum et praesens,
sed tantum futurum ? Quid enim, inquit, optas, quod praeteriit,
cum in praeteritum regredi inpossibile est, et praesenti quid
optas ? Nimis enim absordum uidetur optare, quod habes, quando
nemo optat, quod habet, sed ut habeat. Sed haec quaestio non
absorda uidetur; soluitur tamen memoratione idonea, ut non
eadem tempora inserta inmerito uideantur. Persepe enim optamus non modo, ut habeamus, quod cupimus, sed incussantes
nostrum meretum de quibusdam, quae, quod non habuerimus, I
in posterum habere non possimus, quae uellimus ; quasi 'utinam 33"11
scripsissem, ut perficerem', 'utinam uenissem, ut audirem'.
Se4 hic modus hoc proprium habet, quod in coniunctis temporibs declinatur: praesens enim et praeteritum inperfectum
simul (ut utinam legerem), perfectum uero et plusquamperfectum eisdem literis proferuntur (ut est utinam legissem). Sed
praesens in literaturam inperfecti et perfectum in plusquamperfecti uenisse coniunctatiuus modus ostendere probatur.
CONIVNCTATIVVS, VT LEGAM (632, 10 sq.). Coniunctatiuus
ideo dictus est, quod per se non exprimat sensum, nisi insuper
alius sermo addatur. Ideo ergo coniunctatiuus, quem alii subiunctatiuum uocant, dicitur, quod uel subiungit sibi siue sub82/83 cf. Dio,. 340, 4 sq.
88/99 cf. Diem. 340, 5-22
3-6 (P.a.)
106/110 cf. Dion. 340, 24-26
100/103 Cons. 375,
71 imperamus ex imperatiuus corr. L1

75 perpetuitatem ex pertuitatem
corr. L.1
77 uocari suppl. Lfstedt
90 inquit ex inquid corr. L1
92 quando
L, quoniam Diom.
99 ut Bi.-Tae., au L, aut L,1
102 utilam L
plusquam
L
103 utinam ex utilam corr. L,1
105 coniunctatiuis L,1
AD CVIMNANVM XIII
91
no iungitur alii sermoni; ut est 'cum legam', 'cum legero' - nondum

finitus hic sermo est, sed hoc finietur modo: 'cum legam, scio',
'cum dixero, uenies'. Nam si pro eo, quod 'cum' iungitur, coniunctatiuus esset, nihilominus et 'utinam legerem' coniunctatiuus
esse diceretur, quod repletur suo intellectu ut indicatiuus.
u5 Sed in huiusmodi prima plurali persona in praeterito perfecto
et futuro accentus distingens repperitur: nam in praeterito
acutus est, ut est 'cum legermus', in futuro uero circumflexus,
ut est 'cum legermus'. Sed coniunctatiui modi hoc proprium
est currere per omnia tempora. Sed quaecumque sunt optatiui
120 uerba, eadem et coniunctatiui, ut ait Palemon ; at quae coniunc
tatiui, non eadem et optatiui; dicimus enim 'cum fecero', 'cum
legero', non dicimus 'utinam fecero', 'utinam legero'.
Item in actiuis coniunctatiuum modum in tempore futuro
duplicem dicunt; dicimus enim futuro 'cum legam', ulteriore
125 modo 'cum legero'; in passiuis uero eodem modo et tempore
triplicem; dicimus enim 'cum legar', ulteriore 'cum lectus ero',
item alio ulteriore 'cum lectus fuero'.
INFINITIVVS (632, n), quem alii perpetuum, alii inpersonatiuum, alii insignificatiuum dicunt, dicitur, eo quod paruum
130 definitas personas tempora numeros habeat. LEGERE enim et
ego et tu et ille potest, item legere et unus et plures dicuntuR
item legere etiam hodie possum et heri potui et cras poteroi
Quod ergo hic modus neque personam neque numerum neque
certum tempus definit et ubique natura simplici eodem modo
135 respondet, infinitiuus dicitur.
Sed infinitiuus tempora habet ipsa, quae sunt praecipua (nam
inperfectum non habet): instans perfectum futurum. In hoc
distant huius tempora modi; nam quod uidetur praesentis
temporis speciem proferre, usquequaque confusum est, ut est
140 legere, quod omni, ut dixi, personae numero tempori iungi ualet ;
legisse autem et lectum ire, quamuis et ipsa numero personisque
indistincta sunt, tamen definitam speciem temporum tenent,
praeteriti uidilicet et futuri.
Sed sciri a lectoribus expedit ueteres historiarum scriptores
110/114 cf. Pomp. 215, 19-2S

115/118 cf. Diom. 340, 28-32
118/127 Cms.
375, 6-13
120 Palemon: ff. K. BanrcJk, Remmius Palaemm (Uipg 1922) p. 113
128 alii perpetuum: cf. Diom. 340, 33 sq.: Cms. 375, 14
128/130 alii2 habeat: cf. Diom. 340, 34 - 341, 1
130/135 Cms. 374, 3-7
136/137 Diom.
341, 3 sq. (p.a.)
139/142 cf. Cms. 375, 15- 18
144/155 Diom. 341, 4- 15 (p.a.i)
125/126 in - . L (suppL L1)

126 dicimus Bi.-ae., dominum (dntfi)
129 insignificatiuum Diom., significatiuum L
paruum L, parara Diom.
130 habeat ex habet corr. L,1
140 tempori Lfstedt, tempore L
144 sciri
Lofitedt, scire L
L
92
AD CVIMNANVM XIII
145 inperfectum tempus modi indicatiui per infinitiua legere solere,

ut Salustius dicit : Hic ubi primum adoleuit, non se luxui neque
inertiae corrumpendum dedit, sed ut mos gentis illius, iaculare,
aequitare, cursum cum aequalibus certare et, cum omnes gloria
anteiret, omnibus tamen carus esse, pro eo sane, quod est 'ut
150 mos gentis illius, iaculabat, aequitabat, cursum cum aequalibus
certabat et, cum omnes gloria anteiret, omnibus tamen carus
erat/ In hoc quoque modo non obstupescat lector uisurus syllabam perisso in infinitiuis in ueteribus historiis, ut est cum
Virgilio: testarier cara dus te germana uideam deumque tuum
155 laeta accingier artis.
Sed notandum est quosdam quemdam hic ponere modum,
quem participalem dicunt; sed nunc de eo dicere nobis exponentibus Donati regulas non est temporis. I
INPERSONALIS, VT LEGITVR. SED HVNC QVIDAM MODVM PRO 34r1
160 GENERE AC SIGNIFICATIONS VERBI ACCIPIVNT (632, II Sq.; Cf. V.
165
n0
ITS
180
L). Quid itaque potissimum nunc exponendum est quam, cur

pro modo curque pro genere uerbi esse putatur, ostendere?
Etenim inter ueteres praecoeptores nonnulla desentio est: alii
namque hoc genus uerbi modis applicant ob hoc, quoniam
quidem nullum fere est uerbum, ex quo non per declinationum
figuras modus iste nascatur; alii econtra generibus putius et
significationibus iungunt aiuntque esse non posse modum, quo
niam per V suos modos solemni figuratione decurrat. Sed haec
utraque opinio Donato non displicere sentimus; neutrum enim
uituperat; nam quod illi in promissiuo displicet modo, uituperat
dicens: "sed hunc nos non accipimus".
Sed ideo inpersonalis dicitur, quod propriis non enuntietur
personis, nisi extrinsecus necessario addantur pronomina. Sed
interrogandum est, pronomina quot quibusque modis iunguntur
inpersonalibus. Id est duobus: primo, ut personas ostendant;
secundo, ut numerum secaernant, ut legitur a me a te ab illo,
item legitur a nobis a uobis ab illis.
Haec autem inpersonalia iuxta Donatum in tris syllabas finiri
uidemus: IN IT, IN ET, IN TVR (632, 12 sq.). Et IN ET euntia dicit
partim A SE oriri (633, 2 sq.), ut decet oportet et reliqua; partim
AB INDICATIVO, VT MisERET A MissEREOR et sedet a sedeo. Sed
haec definitio plerisque non satisfacit ; denique addiderunt etiam
146/149 Sail., lug. 6, 1
154/155 cf. Verg., Am. 4, 492 sq. (suris ab Anm.
compti extant . Prix. 3, 270, 2 sq)
156/157 cf. Diom. 338, 12; 342, 3 sqq.
161/
168 cf. Cons. 370, 24-28
171 Don. 632, 10
178/185 cf. Pomp. 216, 10-21
181/185 Cons. 370, 37 - 371, 3.6 sq. (p.a.; cf. app. ait.)
146 adoleuit Sali. Diom., doluit L

148 cursu Sal. Diom. (sed cf. L 150)
153 in im finitiuis L
170 promissiuo ex promissimo corr. L1
172
propriis ex propris corr L1
AD CVIMNANVM XIII
185
190
195
200
205
210
215
220
93
in at exire, ut stat iuuat. Reuera est, siquidem nec clinari possunt

nec ullam discritionem facere personarum, nisi adiectis pronominum cassibus et numeris separentur.
Sed notandum sumopere est tertiam personam personalem et
inpersonalem in eandem formam quamuis deuerso significatu
sepe concurrentes non esse sine labore et intellectu sagaci
dissiungi. Aliam enim quandam significationem exhibent, cum
inpersonalia efficiuntur, quam in ipsa possitionis suae optinent
enuntiatione. Eadem enim enuntiatio est, quando tertia, quando
inpersonale efficitur, sed diuersa est significatio ; nam uerbi causa
contingit aut iuuat aut sedet cum inpersonalia faciunt, deserunt
significationem suam, quam habebant in natura uerbi possitam
per tempora personasque currentis.
Sed quidam incurrerunt errorem, qui putant istum modum,
qui ab actiua declinatione manat, etiam passiui declinationibus
adplicari debere, cum inpersonalia numquam passiuum significatum habent; nam cum dico sedetur et geritur, licet omnis
persona confussa sit, numquid aliud uideor dicere quam de his,
qui sedent et gerunt ? Hoc enim modo uis et intellectus inpersonalis aduerti debet; ut ait Virgilius quae adeo turbatur agris
et Terrentius per quem res geritur. Hoc intendamus, utrum ad
rem, que gerenda est, an ad agentem nos trachit intellectus: si
ad agentem, genus inpersonalis est uerbi ab actiuo, id est a gero
geritur; si ad rem nos trachit intellectus, quae gerenda est, erit
passiuum uerbum, ut est geror gereris geritur. Vt autem in
breui conprehendam rem pene indiscernibilem : inter passiuum
et inpersonale hoc interest, quod passiuum semper in re agenda
est, inpersonale uero in agente. Vnde et quidam caussatus est
quoddam uerbum passiuum, cuius tertia persona commone
uerbum est, ut est dicor diceris dicitur; nam 'dicitur' passiui
ad rem dictam pertinet, 'dicitur' autem inpersonale ad dicentem
respicit. Quidam autem auctorum conpendiose haec definit dicens: Inpersonalia a passiuis sensu facilius discernimus.
Sed notandum est hos modos, in quot literas finiri solent,
sciri nihil inpedire. Modus itaque indicatiuus prima persona cum
aequalibus inaequalibusque uerbis literis l finitur V : o r t m i, 34rl1
ut uoco luctor pudet sum memini. Promissiuus literis tribus: o
et r et m; syllabis V: bo ar bor am ro, ut uocabo uocabor,
189/195 Cms. 371, 11-18
196/201 cf. . 372, 14-19
372, - 37), 9
202 Veri., EcL 1, 12
203 TIT., fborm. 28
et quidam - auctorum: qui sait, non constat
201/207 cf. Cms.

210.214 quidam
187 eadem L
188 sagaci . L (m mg. prope intellectu suppl. L1)
189
quandam] ras. inter net L.
192 diuersa ex siuersa corr. U
197 declinationis
L,
202 quae L, usque Verg. Cons.
208 conprehendam ex conprcendam corr.
L'
209 inpersonalem L
211/212 cuius - est1 om. L (suppl. L,1)
94
225
230
235
240
245
250
255
AD CVIMNANVM XIII
legam potero legar. Imperatiuus VII literis finitur : a e i o c r s,

ut est uoca lege audi cedo (quod solum est) fac aufer es ades.
Optatiuus II literis : m et r, ut utinam legerem regerer. Coniunctatiuus tribus literis: m r o, ut cum legam, cum legar, cum
legero. Infinitiuus II literis e et i, ut est legere legi. Inpersonalis
II literis: r et t, ut legitur docet.
Sed non nesciendum est lectori quasdam in his exoriri modis
species scientiae f caraces f ignarorum, quas sociis scientiae
non nihil confert scire, reuelatiam scilicet speciem, ussurpatiuam, adfirmatiuam, concessiuam. - Reuelatiua est species uerbi
dicta, quae de indicatiuo modo et aduerbio 'quid' 'quare' 'cur'
et coniunctatiuo modo conficitur, ut est 'nescio, quid feceris',
'scis, quare fecerim', 'intellegis, cur dixerit'. Male enim dicitur,
si sic dicatur 'nescio, quid fecisti' et Virgilius dicit infandum,
regina, iubes, quid meruerint (non 'meruerunt' dixit) et Cicero
dixit credo ego uos mirari, indices, quid sit (non dixit 'quid est').
Id est aut uti ne indicatiuum bis dicat: ut enim in nominum
possitione non debet duo pariter principalia poni (ut est 'bonus
aut iustus sermo' - non enim recte dices 'bonitas uir' aut 'iustitia
sermo'), ita etiam res reuelari debet ex principali et subiunctatiuo, ut est 'intellego, quid dixeris' aut 'scio, cur loquutus
fueris1 et reliqua; aut forsan per saeculi ueterem quod durauit
eufoniam, commotum postea multum commotabit.
Vssurpatiua species huius est modi, quae de gerendi uerbis
faceri solet, ut 'legendo proficit' (id est dum legit), 'legendi causa
uenit' (id est ut legat) et iterum 'legendum tibi est' (id est
necesse ut legas); his enim fere tribus cassibus ussurpantur
dicta. Et diriuari uidentur quassi ex participio passiui futuro
uerbi ; sed haec ex omni ueniunt uerbo, quanquam non habuerit
passiuum, ut est 'nauigando exercetur' (id est dum nauigat),
'nauigandi caussa uenit', sic et ambulando et natando. Ideo non
inuenitur esse participalis iste sermo, sed propria sermonis
species: participia enim recipiunt siue genus siue numerum, utf
est hic legendus da dum et hii legendi et reliqua. Species autem
ussurpatiua infinita est: nihil horum recipit, cum dicimus 'legendo proficio', 'legendo proficimus', siue in omni persona genere
numero et reliqua; de quibus latius disseremus in expossitione
gerendi uerborum.
229/235 cf. Diom. 195, 12-27

234/235 Verg., Am. 2, 33
236 Cit., S. Rase.
244/257 cf. Diom. 395, 30 - 396, 13
257/258 cf. infra XD, 157 sqq.
228 capaces ? Bischoff

233 scis oat. L (suppl. L1)
235 meruerint ac
meruerit corr. L1 (eruerint Verg. Diom.)
241 quod L,
loquutus ex loqutus
corr. U
243 commatabit L
245 proficit Diom., proficiscor L.
247 tribus
Bi.-Tae., duobus L
248 sq. note interlineares stilo scriptae, sid Ultgibila L.
quassi
ex quasi corr. L'
257 disseremus ex deseremus corr. L,1
AD CVIMNANVM XIII
95
Adfirmatiua est in lectione admodum necessaria species huius260 modi, in qua paruum altercantibus adsentimur ; specie subiunctatiua, quassi sit factum, adfirmamus, ut 'fecerit' 'dixerit'; sed
hoc hironicos dicitur, id est crede eum fecisse uel dixisse, quod
numquam fecerit uel neque dixerit. Nam si confessiuae dicas,
indicatiuo uteris, ut est 'fecit', 'dixit', ut apud Ciceronem pro
265 Milone seruum etiam corripuerit, Arrius amicus meus dixit ; non
dixit 'corripuit', neque enim confitetur corripuisse, sed adfirmat,
id est 'si corripuerit'. Est enim haec species necassaria uolenti
tollere se de contentione sub specie confessionis.
Concessiua praeterea species est, quae et ipsa de coniunctiuo
270 fit modo, cum, quod nobis necessarium inpetrare cupimus, non
persuademus, sed arbitrio eius remittentes, a quo quid uolumus :
uel cremine soluere, <uel> quo pertendat facere, siue in bonum
siue in aliquid, quod uellit, ut est 'uideris', 'feceris', id est 'si
libet, tu uideas', 'tu perspicias, quid facias'. Et hoc dicimus sub
275 specie concedendi putius deortantes ; nam cum facere ex animo
suademus, non ita loquimur 'feceris', 'uideris', sed 'facias', 'ui
deas' : exortatiuo utimur sermone. Per hanc concessiuam speciem
Iudei I Iudae confitenti peccasse tradendo Christum responde- 341
runt dicentes : Quid ad nos ? Tu uideris ; id est concedendo, quo
280 pertenderet. - Sed sciendum est eandem [eandem] esse speciem
concessiuam et confirmatiuam nuntiatione ; sensu uero defferunt.
Adfirmatiua enim, quae licet nobis non esse facienda adfirmantes, quassi sint gesta, defendimus; concessiua autem, quae
nequaquam uolumus fieri, uerbo, uelut fiant, concedimus, quo
285 pertinaciam contendendi euitemus.
Has autem species in modis dixisse non sine respectu est,
quae de eisdem modis effici solent, et lectoribus in historiarum
angustis bitolassis adiutrices subuenire solent. - Actinus de
modis; nunc de formis dicendum est.
290
QVALITAS VERBORVM ETIAM IN FORMIS EST CONSTITVTA; QVAS

FORMAS ALII VERBORVM GENERIBVS, ID EST SIGNIFICATIONIBVS,
ADMISCENT (633, 5 sq.), id est aut in generibus, non in qualitate,

formas reputantes esse aut similia et eiusdem numeri genera in
IIII formis posse fieri putant.
295 Sed quidam modos inter accedentia numerandos esse putant,
259/277 cf. Dion,. 396, 15 - )97, 6
265 Cit., MO. 17, 46
279 Mattb. 27,
4 (Vulg.)
280/285 Diom. )97, 7-10 (p.a.i)
295/300 Cons. 375, 24-29
260 paruum i.e. parum

species L
265 Milonem L
268 speciei L
272 uel suppL Biseboff
275 speciei L
277 concessiuam] rai. inter s et i
L,
280 eandem2 sed Bi.-Tae.
281 concessiuam ex concessiuat corr. L1
282/283 adfirmantes ex adfirmante corr. L'
285 pertinaciam] gloss, stilo add.
contentionem L?
euidemus L
287 efifici L (corr. L1)
291 ueruorum
L
96
AD CVIMNANVM XIII
cum in his qualitas uersatur; sicuti qualitas, quae nomini accedit, ex eo spectator, quod aut propria aut appellatiua sunt,
neque tamen quisquam proprium aut appellatium nomini dixit
accedere, cum his ipsis, quae nomini accedit, qualitas illa cer300 natur.
FORMAE IGITVR L.ATINAE SVNT IIII, NAM ET IN HIS DEFECIT
305
310
315
320
325
330
GRECA (633, 6), id est praeter species propriorum. Nam forma

uerborum apud Grecos duplex est, perfecta et frequentatiua:
interest enim plurimum, uerbum unumquodque opus an consuetudinem operis significet. Si opus significat, PERFECTA forma
dicitur, ut facio curro, si consuetudinem operis, FREQVENTATIVA
dicitur, ut facito cursito. His accedunt in Latino eloquio meditatiua et inchoatiua. MEDITATIVA (633, 7) sunt, quibus non actus,
sed agendi apparatus et meditatus ostenditur, ut amaturio
parturio; INCHOATIVA sunt, quae nondum perfectam formam,
sed initium quoddam significationis ostendunt, VT CALESCO FERVESCO (633, 8).
Has duas formas, ut dixi, Greci non habent, non quod medi
tando aparatum rerum et inchoationem non haberent, sed ut
appellatiuorum species Grecorum[que] sunt VII tantum, quas
Latium amplius XXVII habet, multiplicando dilatauit, ita et
duas formas, quas Greci habere dicuntur, Latinum quatuor
quassi uariendo eloquium protulit ; omnis enim arbor in fronde,
non in stipe ramescere uidetur.
Sed praecoeptori, quem necessitas respondendi urget, nosse
non est superfluum, qui est ordo possitionis formarum IIII ; an
ut Donatus ostendit ? Sed respondendum est formas alium sono,
alium essentia habere ordinem; sono, ut Donatus ostendit,
essentia uero meditatiuam primam esse possitam conuenit, deinde
incoatiuam, post frequentatiuam, postremo perfectam. Medi
tando enim incoatur opus, incoando frequentatur, frequentando
perficitur. Sed idcirco perfectam primam possuit, quod origo
aliis illa esse meruit: amor enim Dei primo praecipitur, sed
amor proximi prius perficitur.
Sed perfectae formae uerba, quae non sunt anomala uel
defectatiua, in IIII inueniri coiugationibus solent, FREQVENTA
302/312 Cons. 375, 30 - 376, 9 (p.a.i)

309 meditatus: cf. Pomp. 219, 14 sq.
316 XXVII: cf. supra , 77/78.406
320/352 cf. Pomp. 219, 5 sqq. (cutus
ordinem Anon, sequitur ex parte; sinritia ap. Mais. 196, 19-24)
296/297 accidit L (car. L1)

299 accederc ex accede car. L'
307 in
Latino L1, inlatione L
308 inchoatiua ex incoatiua corr. L,1
314 aparatum
ex apatum corr L'
315 que sed. Bischof
316 Latium Lfstedt, Latio L
317 dicuntur ex dicitur corr. L1
318 quassi ex quasi corr. L'
321 post
est1 ras. L
323 essentiam L
330 perfecta L
AD CVIMNANVM XIII
335
340
345
350
355
360
365
97
TIVA uero, quae alii iteratiua uocant, nisi defectatiua fuerint,

SEMPER PRIMAE coivGATiONis (633, 8 sq.) erunt et diriuatiua, ut
sunt meditatiua et incoatiua, et habent terminationis in ito uel
in to consonante praecedente uel in so uel in xo uel in lo, ut
lectito dictito cantito cursito uissito canto dicto merso curso
nexo sorbillo. Visso enim uissis, quod a uideo uenit, quidam
dicit frequentatiuum esse frequentatiui (id est uissito), a quo
ueniret et uisso, ut Oratius dicit omne cum Protheus pecus aegit
altos uissere montes ; I quod sensu caret frequentatiuorum, ideo 3411
nec coiugationem illorum seruauit.
Sed sciendum est iteratiua ideo dici, quod adsiduam in agendo
uim habent, unde et appallationem subierunt, quod agendi
iterant effectum; uelut merso (id est sepius mergo), exerceo:
hoc iteratur exercito (unde est exercitus exercitatusque), item
adeo adito, abeo abito, ineo inito, hio hieto (fit et deponens
hietor, id est os pateo).
Incoatiua autem, quae uim incipiendi in effectu habent, ut est
palleo pallesco (id est in pallore esse incipio), horresco (id est
horrere incipio). Sed ueteres haec inuenisse dicuntur caussa
decoris et figurarum operum. Sed amasco ab amo inuenitur, ut
Neuius dicit primulam nuper amasco uissutum. Amatores amassios dixere ueteres, ut Plautus dicit mondus suo dari debet
amassio. Haec autem sub actiua tantum declinatione, quanquam
ex principalibus passiuis deducuntur, clinantur, quale est miseresco lauasco (id est a misereor lauor), fidesco a fide; item
hisco a hio: hio enim, id est os pateo uel oscito, quod in rebus
fictis animaduerti potest, hisco uero id est incipio loqui.
Notandum est quoque incoatiua quaedam esse posse passiua,
quale est gelasco uapulasco, quod est passiuum, id est incipio
gelare. Est quoque deponens lauor, iteratium lauassor, incoatium
lauasco et lauascor (quod raro est).
Sed notandum est incoatiua, a quocumque ordine ueniunt,
fore semper neutra et tertiae coiugationis correptae et in sco
syllabam itura esse et diriuatiua tam a uerbis ut horreo horresco,
tam a nominibus appellatiuis ut egresco uesperasco porpurasco,
332 iteratiua: Diom. 342, 29; Exe. Bob. 48, 28

333/340 cf. Eut. 449, 4-15
337/338 sorbillo et quidam - uissito: cf. Diom. 345, 23 t 16
342/347 cf.
Diom. 344, 28 - 345, 14
348/354 cf. Diom. 343, 3-5. 11-13
352 Naen., Corn.
137 (p. 31 Ribbeck, M primulum,- uissitum ear,- quod fort, hi archetype noOri Diomedis
exdJit)
353/354 cf. flaut., Truc. 658 (ubi: mundulos amasios )
355/361 cf.
Diom. 343, 6-8 et 13-20
357 oscilo: cf. Dam. 345, 11
361/362 cf. Diom. 344,
21
364/368 cf. Cons. 376, 34 - 377, 6
364/366 cf. Eut. 448, 25 - 449, 1
338 quo ex quod cm L1

342 adsiduam ex adsiduum corr. L'
346 abito
ex bito corr. L1
hio ex hie corr. L1
357 hos L
365 diriuatiua tam Bi.Tae., diriuatiuam L
98
370
375
380
385
390
395
AD CVIMNANVM XIII
tam a propris ut Antonius Antonesco, quam et a semet ut

consuesco quiesco ; quomodo meditatiua semper tantum tertiae
sunt coiugationis productae et terminantur semper in urio, ut
est parturio lecturio amaturio micturio essurio et reliqua, et a
perfecta forma semper oriri noscuntur..
Incoatiuorum autem proprium est, quamuis a ceteris, A VERBIS
NEVTRALIBVS (633, 10) maxime secundae coiugationis uenire
solere. - Necnon et frequentatiua a quinque inueniri queuntur :
ab actiuo uoco uocito, a passiuo uocor uocitor, a neutro dormio
dormito, a deponenti lauor lauassor, a commoni amplecto amplexor. - Item a quinque generibus incoatiua an inueniantur,
dilegens et lectioni lector deditus quaerat. Ecce ab actiuo amo
amasco, a passiuo gelo gelasco, a neutro nonnulla ut horresco,
a deponenti misereor miseresco; a commoni uel nulla uel rara
sunt exempla, tamen legimus Medescunt Luperci f m f mense
febris Febrario, quod a medeor uenire non dubitatur.
INCOATIVA NON PER OMNIA TEMPORA DECLINANTVR (633, 9).
Male quidam et hiberbatonicos uerba huius loci coniungere
solent ; sic enim coniungenda sunt, ut est 'Incoatiua per omnia
tempora non declinantur' ; subinfertur QVAE PRAETERITVM TEMPVS
NON HABENT, et hoc quare? quia INCOANTVR (633, 9 sq.). Non
enim ideo sunt incoatiua, quia praeteritum non habent, sed ideo
non habent praeteritum, quod sunt nuper incoata.
Sed hoc quoque non est ommittendum esse quaedam in
loquendi forma perfecta et frequentatiua, sed ussu pro meditatiuis aut incoatiuis ussurpantur, ut est dormio dormito; nam
hoc 'dormito' magis pro meditatiuo aut incoatiuo dici possit
quam frequentatiuo.
SVNT ETIAM FREQVENTATIVA DE NOMINIBVS VENIENTIA, VT
PATRIZAT GRECIZAT (633, 10 sq.). Sed notandum est haec et

Greca esse et ab appellatiuo uenire; ueniunt enim etiam a
propriis, ut Lentulizat et Sicilizat.
Sed in his aliquid consideratur, ut quid de tertia protulit
400 exempla persona; an non est Grecizo et patrizo et reliqua?
Huic 1 autem quaestioni duobus modis responden potest : aut 35r1
enim sic frequentata sunt in auctorum libris, aut uerius est,
quod sunt quaedam uerba, quae, quanquam quasdam, in aliis
tamen deficiunt, habuerint personas, personis, ut est ouas ouat
368/370 cf. Maerob., Exe. Pans. 625, 27-29 (ed. P. de Paol p. 147, 4-7; quoad
exempla cf. etiam Coiu.376, 5. 14 et Eut. 449, 3 sq.)
381 legimus: locum non inuenimus
390/398 cf. Cons. 376, 28-33
402/412 cf. Diom. 379, 22-30
402/408 cf.
Macnb., Exe. Bob. 55, 21-24
367 Antonius ex Antonias can. L1

376 lauor ex labor corr L1
379
gelasco ex gelesco corr. L1
394 frequentiuo L
399 consideratur Uifstedt,
considerantur L
401 post Huic eras, quaestioni L'
AD CVIMNANVM XIII
99
405 (nam ouo in lectionis texu aut nusquam aut raro repperies
dictum), item furis furit (nam furio non offendes dictum), faris
fatur (for enim scriptum non occurret tibi), roras rorat (de se
dicere nemini solitum est), dans datur (dor dici non audies),
inquis inquit, cuius prima persona nulli aequiperatur uerbo (est
410 enim inquam inquis inquit quarti ordinis uerborum) ; item foret,
acsi dicas sedet uel esset ; praeter hanc tertiam personam caetera
declinatione defecit. Quid itaque mirum et illa, quae Donatus
in exemplo frequentatiuorum a nominibus Grecorum appellatiuis deductorum possuit, sic aliis deficientibus personis esse
415 potuisse, in tertia tantum persona repperiri ?
SVNT VERBA QVASSI DEMINVTIVA, QVAE A PERFECTA FORMA
VENIVNT, VT SORBILLO svGiLLO (633, 1l sq.), id est a perfecta

forma sorbeo et sugero. Sed quid est speciem deminutionis
ostentare? Id est nam omne diminutium l semiuocalem aut
420 ante ultimam syllabam, ut est opusculum, aut ante uocalem, ut
est canicula, semper habere quassi dedicatam syllabam necesse
est.
SVNT SINE ORIGINE PERFECTAE FORMAE! PITISSO (id est SCalpo)
425
430
435
440
ET VACILLO (id est instabiliter discurro; 633, 12 sq.). Sed huic

non est contrarium, quod opponitur ut uago (id est uagitum
emitto), quod et tertiae est coiugationis ; uagor autem uagaris
et deponens est et primae coiugationis. Et si ab his uacillo
ueniret, g literam putius quam c in penultima conseruaret
syllaba, ut uagillo putius quam uacillo diceretur et significaret
uagitum quam Instabilitatcm ; unde ymnidicus quidam de Christo
canit uagit in pannis, adoratur in caelis et reliqua.
FREQVENTATIVA IN TRIS GRADVS deducuntur uerborum, VT
CVRRO CVRSO CVRSITO (633, 13 sq.). Hoc in loco male opinantium
'curso' meditatium esse opinione postpossita id, quod est uerum,
sequamur. Ecce frequentatiuorum gradus simili, ut in conparatione, dicitur caussa : nam quod per frequentatiuum multipli
can solent gradus, ideo frequentatiuorum eos esse dicit. Ecce
non dicitur gradus esse nisi de sequentis praessione : ecce primus
quassi possitiuus curro, secundus gradus quassi conparatiuus
curso (id est sepe curro) ; tertius cursito (id est sepissime curro)
quassi pro superlatiuo suscipitur. Sic et incipio incepto inceptito,
cano canto cantito et reliqua. Etenim ut possitius et conparatius
tantum, sic etiam perfectum et frequentatiuum inueniri non
mirandum est.
409/412 cf. Mais. 242, 16-19 et 8 sq. (u. p. 112)
409 cf. Matnb., Exe. Bob.
55, 10-12
431 byani Hibmici 'mur Patnm' uerau 19, 1 (A.H. 51, 272)
405 repperies ex reperies am. L1

407 oras orat L
deminutium corr. U
430 ymnidicus] ras. inter m et n L
curso L,
419 diminutium ex
440 curro Bi.-Tae.,
IDO
AD CVIMNANVM XIII
445
SVNT quassi incoatiua, VT CONFISCO (633, 14 sq.): id est sco

enim syllaba quassi dedicata est incoatiuis ; ideo itaque SIMILIA
esse illis dicit, quae in propriam eorum finialem syllabam finiri
uidentur.
SVNT ALIA uerba INCOATIVA, QVAE ORIGINEM svi NON HABENT,
450 VT est CONSVESCO QVIESCO (633, 15 - 634, 2). Sed respondendum
est obiecientibus Quieuit terra a proeliis et consuisti sedere
aut haec auctoritate lecta deprehendi aut alium significatum
habere.
451 los. 11, 23
451 Qucuit L
Nua. 22, 30
<XIIII. DE COIVGATIONIBVS)
COIVGATIONES VERBIS ACCEDVNT III : PRIMA IN A, SECVNDA IN
E, TERTIA IN i exit (634, 3). Sed inprimis hic causandum est,

quid est coiugatio et quem habet ordinem et quare III tantum
5 elicit. Respondendum est, quod coiugatio est collectio quaedam,
quam Greci CICKHMA appellant, uerborum simili declinatione
currentium. His autem coiugationibus ordinem numeri tribuit
literarum, in quibus perspiciuntur, ordo. Harum regulas sequi
loquendi est emendatio.
10 Sed harum coiugationum regulas et exempla in INDICATIVO
MODO TEMPORE PRAESENTI SECVNDA PERSONA (634, 3 sq.) om-
15
20
25
30
35
nium generum cum futuro quadriformi eorumdem ostendere

plane et mirabili breuitate Donatus non est cunctatus.
Sciendum est quosdam tris coiugationes ob hoc putare dici:
nam prima coiugatio est in o finiri uocalem, secunda in s
semiuocalem, I tertia est coiugatio in t terminari mutam. Quidam 35rn
coiugationes III esse dicit : as es is ; Donatus autem non syllabas,
sed literas manifestare dicit coiugationes, ut est "prima in a,
secunda in e, tertia in i exit".
Quibusdam tamen has coiugationes satisfacit ordines uocitare
et IIII non tres dicere; et dicunt omnia uerba iuxta analogiam
declinari queentia in o et in or desinentia habere ordines IIII.
Primus itaque ordo est, cuius prima persona in o finita in as
motata productam secunda est persona, ut dolo dolas. Secundus
uero ordo est, qui o primae iecto personae sque sumpto secundam facit syllaba minorem personam, ut doleo doles; quod sic
tertius i ante o habens et quartus facit ordo, ut facio audio.
Alia uero quacumque litera ante o possita in is eam breuem
conuertit, ut est scribo dico reddo surgo uecho uello emo cano
repo curro uisso peto uiuo texo.
Sed notandum est alterara partem tertiae coiugationis quos
dam quartam coiugationem idcirco nominare : confussionis caussa
et deferentiae a tertia ; ideo etiam Donatus ipse alibi dicit : Haec
autem imperatiuo et infinitiuo statim discernuntur modo (ut
lege audi).
Est tamen aliquid in hoc loco notandum, quod, cum omnium
<XIIII>, 5/9 Cms. 380, 29-33 (.)
16/19 cf. Asp. Mai. ff1, 29 sqq.
20
ordines: hic et in scqumtibus ordo stat pro coniugatio, ut in Charisio (215, 18 sqq.)
21/29 cf. Prise., Inst, de m. 450, 12-20; Eut. 449, 15 sq. et 450, 9 sq.
31/33
cf. Eut. 450, 10-12
33/35 Don. 592, 9 sq. (p.a.i)
36/42 cf. Prise., Inst, de nom.
452, 32-37
(XIIII>, 1 Suppl. Bi.-Tae.

7 coiugationibus ex coiugationis corr. L'
semiuocalem ex scmiuolalem corr. L1
20 uocitare ex uocare corr. L1
ante ex an con. L1
28 possito L
36 natandum L
16
27
102
40
45
50
55
60
65
70
AD CVIMNANVM XIIII
ordinum caeterorum secunda persona iecto s imperatiuum faciat

modum, ut dicas dica, doces doce, audis audi, tertii secunda
ordinis persona non similiter ualeat; sed is in e conuertit
correptam, ut est scribis scribe, non scribi. Quod ideo ars
prouidenter fecit, ne persona, quae non ualuit produci, produceretur; omnibus enim in uerbis i finita non produci non ualet.
Considerandum est quoque, quod secundum Donatum de
futuri regula in coiugatione dicendum est, de praeteriti autem
in temporibus. Ideo interrogandum est, tris coiugationes siue,
ut alii, IIII in quot futura mittent syllabas. Id est omnes in
actiua coniugationes specie in IIII terminales omnium eorumdem modorum syllabas futura mitent tempora, hoc est bo am
em ro, ut est dolabo, utinam dolem, cum dolauero; dolebo,
utinam doleam, cum doluero ; legam, utinam legam, cum legero ;
seruibo uel seruiam, utinam seruiam, cum seruiero. Simili itentidem obseruatione in passiuae futuris modorum declinationis,
id est bor ar er ro, ut in declinatione aperte inuenis.
Sed ut mea fert opinio, in hoc loco lectori conpetit requirere
formationem trium ordinum quatuorue: quod uerissime ideo
coiugationes dicuntur, quod ostenditur unaqueque in alterius
declinatione. Id est prima coiugatio III in se ostendit, ut est
laudo laudas (ecce, sic prima in se), laudabo laudabis (ecce tertia
in prima), utinam laudarem laudares (ecce secunda in prima
est). Sed ut in breui conprehendam hanc latam regulam: omnia
in omnibus coiugationibus modis temporibus in as productam
exeuntia primae esse coiugationis non dubites dicere, in es uero
productam saecundae; in is siue productam siue correptam
tertiae esse coiugationis non cunctaris fari.
Sed non est abnuendum in quaestionem proferri debere, cur
in secunda persona quaeri et non in prima coiugatio decretum
est. Prima enim IIII ordinum persona ferme frequenter confussae et indiscretae profertur, in qua non nosse ualebis coiugationem, nisi secundam consulas personam. Vt prima et secunda
calceo nauseo beo creo commeo, doleo ardeo areo, et quarta eo
queo, - in quod haec discernes, nisi audias: calceas doles is et
reliqua ? Ecce prima et tertia correpta, ut scribo libo, dico dico,
surgo purgo, facio saucio, uello uelo, amo emo, cano sano, carpo
turpo, linquo liquo, curro erro, uisso curso, uerto certo, ruo
43/44 cf. Dm. 634, 6 sqq. et 637, 13 iqq.
46 IIII: cf. , 21
67/69 cf.
Eut. 448, 12 sq.
69/71 cf. Eut. 450, 1 sq^ 463, 18 (calceo,)
72 prima et tertia:
cf. Eut. 448, 14 sqq.
37 faciat ex facit corr. L'

42 ualet Lofstedt, ualent L
43 Considerandum
ex consderandum corr. L,1
45 in iJifstedt, de L
50 doluero Bi.-Tae., dolero
L
56 ostenditur ex ostendit corr. L1
unaquaque L
60 conpendam L.
70 nauseo ex naseo corr. L1
creo ex reo con. L1
AD CVIMNANVM XIIII
103
75 aestuo et reliqua; in quocumque I autem deferant, nescis, nisi 351
secunda monstraret, ut est scribis libas, dico dicis dico dicas et
reliqua. Ecce prima et tertia et quarta : humilio inficio audio et
reliqua. Bene ergo et regulariter in secunda quaeritatur coiugatio
persona.
8o Sed tamen lectorem scire conuenit omnium originem nos hic
uerborum et oportere et ualere ostendere ; sed praetermitendum
est, ne in inmensum nostrae sermo expossitiunculae serpat
commentarium.
Sed hoc inpensius noscendum est, quod, quemadmodum no85 mina uerborum, ita etiam et uerba nominum sunt primordia.
Tertiae tamen coiugationis uerba correptae semper a se emitunt
nomina nec econtra, ut est scribo scriba, dico dicax et reliqua;
primae uero a nominibus sepe ueniunt uerba, ut uox uoco,
monus munero et reliqua. Secunda autem et quarta partim a
90 nominibus, partim nomina a se oriri solent.
Sed lectori satisfaciet scire esse uerba dubii ordinis inter
tertiam quartamque coiugationem, ut est orior et potior: dubium enim est, utrum orior oreris ut diceris, an oriris ut muniris
et reliqua; utrumque enim lectum persepe repertum est.
95 Non miretur quoque lector uissurus quaedam uerba esse, quae
ex una possitione diuersos sortiuntur ordines, ut est uolo uolo,
mando mando, dico dico, educo educo, sono sono, pinso pinso,
lauo lauo; quae tamen uel peneultimarum distant longitudine
syllabarum uel significatione, uel nominum originibus distant.
100 Sunt quaedam, quae una addita litera et significationem et
coiugationem cito commotant, ut est metor et pendo, deinde
meteor et pendeo et reliqua.
Haec nunc de coiugationibus sit sat, de quibus iterum aliqua
in sequentibus dicere ratio nos expossitionis cogere spero ac105 cedentibus.
77 prima - quarta: cf. Eut. 450, 10 sqq.

81/83 ff. Diom. 401, 8 sq.
84/87
ff. Eut. 451, 31 sqq. et 459, 15-31; 454, 2 (dico dicax)
91/94 cf. Eut. 465, 30 sq.
95/99 quaedam - significatione: cf. Dim. 372, 22 - 373, 4; Eut. 4S6, 4-22;
similia ap. Mais. 244, 1-6
101/102 metor - pendeo: cf. Diom. 378, 8-10 (cf. Eut.
463, 25); 372, 5 sq.; 373, 9 sqq.; similia . Mais. 244, 9-11
75 reliquo L
76 scibis L
86 tertia L
91 satisfaciet ex satisfaciat
corr. V
95 minetur L
98 uel o. L (suppL L1)
103 coiugationibus ex
coiugationi corr. L'
<XV.> DE GENERE VERBORVM

GENERA VERBORVM, QVAE AB ALUS SIGNIFICATIONS DICVNTVR,
V SVNT: ACTIVA PASSIVA NEVTRA COMMONIA DEPONENTIA (635,
5 sq.). Sed inprimis requirendum est, quid genera uerborum
5 generant ; genus enim, generare quod potest dicitur. Respondendum est: ut in nominibus pronominibus participiis sunt genera,
quibus exploratur sexus, ita quoque sunt in uerbo, quibus
effectus significantur ; quae ideo significationes dicuntur: non
enim generant, sed effectus loquutionum significant.
10 Multum interest inter nominum uerborumque genera: illa
enim IIII, siue naturalia quae sunt siue altificalia, declinationibus V formisque cassalibus sex praesentare solent genera, haec
uero V sub duarum speciebus declinationum, actiuae scilicet
passiuaeque, genera effectionum ostendunt, et quod minus in
15 declinationum numero possident, plus in generum sirie adquirunt.
ACTIVA SVNT, QVAE O LITERA TERMINANTVR (635, 7). HC
20
25
30
35
sagacissime requirendum, cur non sic dicit 'actiua o litera', sed

"o litera terminantur". Respondendum est caute dixisse sic
Donatum ; nam inueniuntur actiua, quae non o sed r litera uersa
uice terminantur, ut fugior timeor; quippe qui enim fugitur,
non ipse patitur, sed ille qui eum fugit.
PASSIVA SVNT, QVAE R LITERA TERMINANTVR (635, 9). Nimirum
quippe, ut dixi, sunt et quae o terminantur, ut est fugio timeo:
hic enim patitur qui fugit uel timet; sic actus est eius, qui
fugitur uel timetur. Haec enim sunt uerba uicaria declinatione
et significatione.
NEVTRA SVNT, QVAE o LITERA TERMINANTVR (635, n). Videndum est hiic quoque non dicere 'o litera', sed dicit "quae o litera
terminantur". Sunt quippe neutra, quae non o, sed aliis termi
nantur literis, ut memini noui sum et reliqua.
Si accipiant r literam, LATINA NON SVNT, VT STO CVRRO (635,
11 sq.). Non huic obesse potest I regulae, 'statur', 'curritur' si 35"11
dicatur, et Latinum est ; non enim in inpersonalibus r litera fieri
prohibetur, sed in indicatiuo modo tempore praesenti ut est
'str', 'curror' non dicendum.
<XV>, 24/26 ut est - timetur cf. Cms. 367, 21-24; amilia ap. Mals. 204, 14 sqq.
30/31 cf. Pomp. 229, 26-28
33 statur curritur: Cou. 370, 36 sq.
36 str
curror ms. 367, 28
<XV>, 1 Num. suppL Bi.-Tae.

3 neutra . L (suppL L2)
6 nominib L,
12
formisque ex formis corr. L1
15 sirie ex siriae corr. L1
20 post Donatum
. ca. 4 litt. L
30 terminantur om. L (atppL L1)
31 post memini ras. L
32 ante r ras. L
litera L
AD CVIMNANVM XV
40
45
50
55
60
65
105
Sed hic quaedam aboriri non inmerito quaestio est, quomodo,

cum auctores tradere solent nomina bigica in tor uel sor desinentia a neutralibus uenire uerbis nullatenus posse, lectum
repperimus 'cursor', cum Donatus 'curro' neutrum esse dicit; et
quod plus est, 'currendus' uel 'currenda' non paucatim lecta
scriptaque repperimus, quae participia non nisi a uerbo passiuo
trachi possunt. Sed et haec auctoritate lecta repperimus, et de
hiis participiis nonnulla descutio est, utrum a uerbis an a se
oriuntur; quorum ussus per saeculi euffoniam inoleuit. Sed
tamen in his bigicis nominibus siue, ut alii, uerbialibus hoc idem
animaduerti opus est, quod numquam finiri possunt, nisi t aut
s praecedentibus or syllabam, ut amator creator possessor cursor,
et non plures habebit syllabas foemininum ut creatrix amatrix.
Sed quaedam quaestiuncula in his nominibus aboritur, quo
modo foeminium in sor finitorum habebitur genus; nam s et
r absque alterius literae intercessu in una syllaba scribi nequeunt, unde in genere foeminino inter s et r t litera necessitate
ponitur, ut est possesor possestrix, suasor suastrix, diuisor
diuisstrix, fossor fostrix, rasor rastrix.
Sed quirendum a lectoribus est, quod si profetentur se uerborum nosse genera, quot finiales syllabae actiuorum, quot
passiuorum, quot neutrorum, quot commonium, quot deponentium, et unumquodque eorum utquid hoc meruit uocari nomine.
Respondendum est actiua aut in o finiri ut uoco aut in r ut
fugior loquor, passiua aut in r ut uocor morior aut in o ut fugio
uapulo, neutra aut in o ut sto aut in r ut liceor; nec enim
passiuum, quod non patitur, nec actiuum, licet agit, quod nemo
a se patitur et reliqua.
SVNT ETIAM NEVTRA, QVAE in I literam TERMINANTVR, VT ODI
NOVI MEMINI (635, 12). Sed haec a quibusdam currupta dicuntur,

quod caeterorum analogiam corrumpunt ; de quibusque quidam
dicit: Est sermo totus praeteriti temporis, qui ante actam rem
in praesens reuocat. De hisque quidam dicit: Sunt quaedam
70 uerba sono praeterita, intellectu uero praesentia ; nam accipiuntur pro instanti et praeterito.
37/39 cf. sr , 109/113 (ubi etam mac bigicus,- t infra 1. 46)

45/48 cf.
Eut. 452, 5 sq. et 456, 24-28; etiam infra XXI, 67/69
54/55 possestrix - rastrix:
nomina feminina in -strix exemplum summit a tonstrix (Eut. 456, 1; Be. 75, 15); fossrix
. Char. 5, 13
66/67 Dio,. 384, 20 sq. (p.a.)
69/88 cf. Diem. 387, 10 388, 6; milia . Mals. 239, 15 - 240, 10
37 aboriri ex aborriri corr. L1

49 non plures Bi.-Tae., cotnplures L
52
nequeant L
54 ponitur] ras. inter n t i L,
55 diuisstrix ex diuistrix corr.
L1
fostrix ex fosstrix corr. L1
60 Respondum L
62 uapulo sx fapulo
corr. L1
63 post passiuum eras, non (?) L,1
70 intellectu ex inlellectu corr.
L1
106
75
80
85
90
95
100
AD CVIMNANVM XV
Sed quidam temptant distingere tempora in his uerbis, ut

est : 'odi' distinguent temporis gratia perfecto declinatur 'exosus
sum illum' et plusquamperfectum 'exosus eram'; imperatiuum
non habet quasi futuri nec futurum innitiuum nec participia.
Quidam hoc uerbum actiuum esse putauere et hoc habere
passiuum: 'hodiosus sum illi' et reliqua. Ita et 'memini' pro
praesenti et habere praeteritum 'memor sum'; hoc infinitium
instans habet 'meminisse', futurum infinitiuum 'memorem futurum esse', ut ex superiore 'perosum futurum esse'. Sic quoque
et 'noui' pro praesenti; pro praeterito uero 'notum habui' (nec
reffert, si ex diuersa possitione diuersum declinationis admitunt
temporum modum; sunt enim (corrupta; imperatiuum quasi
futurum non habet, infinitiuum instans 'nosse', praeteritum
'nouisse'.
Sed notandum est quibusdam placere hoc 'noui' defectatiuum
habere praesens 'nosco', quod has accipit conpossitiones : cognosco ignosco agnosco. Sed in his conpossitionibus dubitabilis
aboriri uidetur quaestio, cum in g I aliis in conpossitione literas 36r1
motari non uiderimus, excoepto ubi g sequitur 'ad' ut aggero
aggaudeo; quod d et g in hoc conflectu diu manere nequeunt,
ideo g ibi duplicatur. Sed praeter hanc necessitatem ag scribi
non debet; ideo quidam dicunt anosco conosco dinosco melius
dici. Sed Cicero soluit strenue hanc biguitatem esse dicendo
simplex uerbum 'gnosco', et huic conpossitione additur 'a' aut
'co' aut 'di' et reliqua, ut Gnoueruntne gnati digno defferre patri ? ;
itemque idem dicit Gnoscent gloriam fateri ueram forti. 'Norunt'
persepe legitur detracta syllaba pro metri necessitate; quod
postea in prosalem uenit consuetudinem ussurpatum.
SVNT, QVAE IN VM SYLLABAM DESINVNT, VT SVM et quae ex
eo conpossita sunt: PROSVM (635, 12 sq.) adsum insum absum

desum et si qua alia sunt. Sed hic requirat dilegens lector, quod
ipse Donatus intersectans dicit "in um syllabam, ut sum" numquid non monosyllabum 'sum'? Quod si monosyllabum,
105 quare non dicit 'in sum syllabam' ? Hoc duabus respondendum
opinionibus est: Vna, quod s litera uelut sola syllaba uidetur;
altera opinio ueracior est, quod nobis suadellam faciendi et
rationem syllabas in hoc ostentat loco. Syllabae enim in scandendo a uocalibus incipere debent: quippe in lectionis siriae
93 quidam: qui sint, nm mutt

95 gnosco: formam praebtt Diem. 383, 18-20
100/102 et - desum: Diom. 384, 24 sq.
76 putauere ex putantucrc can. L,1

83 corrupta add.Bi.-T<u.
imperatiuum
Diom., participium L.
94 strenue ex streue am. L,1
96 defferre ex defiere
corr. L'
104 si ex sy corr. L,1
106 syllaba sola aim signis trmpos. L,
108
ostentat ex ostendat corr. L,1
AD CVIMNANVM XV
107
u0 omnis consonans uocalem antecedeos non ipsi prodest, sed

anteriori uocali ; quod in possitione ostenditur uerum esse.
Sed opere pretium esse lectoribus reor scire, haec defectatiua
uel corrupta in quibus conueniunt desentiuntue ac deficiunt et
ob quam ostendunt caussam personas contra se inuicem disu5 parues et quasdam produnt consonantes, quas eorum possitio
nusquam habuit. Ecce inprimis 'sum' in multis analogiae
controuersum est, quoniam nullum in toto sermone tale est, nisi
quae ex eo conpossita sunt. Id uerbum et perfectum praeteritum
finitium significat quassi amatus sum, amatus fui et reliqua,
120 idque uerbum caret instanti participio.
Ex hoc quoque conpossitum prosum in secunda tertiaque
persona adiecit d literam, quod duabus ex causis facere probatur : prima, ut conpossitionem denset (persepe enim contingit
quaedam aut minui aut motari aut adici in conpossitione) ;
125 altera, ne, si uocalis uocalem sequeretur, sinalipham uel ecthlimpsin per otacissimum faceret uel diptongon oe, si sic diceretur :
prosum proes proest. Si autem lector artifex faciendi causam
hic uoluerit, quinque, ut possui, inuenire caussas ponendi d
literam ualet. Et hoc 'prosum' participium instans non emitit,
130 nam participium futurum habet: ut enim a sum futurus, ita a
prosum profuturus facitur; nam 'prodens' et 'potens' appellationes, non sunt participia.
Item 'possum' t adiecit similibus, ut fatus sum, causis; a quo
tamen nullum uenit participium. - Similiter et reliqua conpos135 sita a 'sum' sic declinantur.
Sed scire prodest, quod possum in autenticis historiis sub
passiua declinatione possitum repperitur, ut possumtor possumpteris potestur. Quid deficilius quam, ut legimus, quitur pro
quit et quitus sum pro quiui, quae per sinoniman dici non est
140 dubium? Et quidam in illis defferentiam deprehendunt subti
lem: quando sub r, ad rem, quando sine, ad personam ferunt
conuenire, ut possum ego, potes tu, potest ille, potestur uero
aequus. Sed ne nostra esse putetur audacia, audi Accium dicentem Nam pretio neque amitti neque m inpelli neque precae
145 quitus sum et reliqua, et Virgilius Hic, inquit, uim pro his
potestur facere et reliqua ; sed haec auctoritate arbitranda esse
lecta non est dubium.
Sed uidendum est 'potero' esse indicatiui modi, 'potuero' uero
coniunctatiui futurum.
112/122 cf. Diom. 384, 29 - 385, 6
129/146 cf. Diom. 385, 6-25 (possumtor
possumteris add. Anon.)
144/145 fragm. au. ap. KJeiz Scam. fragm. 1, 297
145/
146 Virgilius: locum non inuenimus
112 post pretium ras. L

115 prodiunt consonenles L
126 fort, oetacissimum
130 a1 . L (suppl. L,1)
144 amitti L, amicitia Klotz
108
1
AD CVDINANVM XV
Sunt, QVAE IN ET EXEVNT ET IS'PERSOSALIA DICVKTVR, VT

PVDET TEDET PEKITET ; SED HAEC ET HIS SIMILI A Ut DEFECTATWA
(635, 13 sq.) I exaestimantur. "Defectatiua" dicit sine in et 36r11

exeunt ia siue illa, quae paulo ante in i et m exire dixit. Sed
industriae aliquid poscit requirere, in quo deficiunt. Quippe
155 quaedam mpersonalia, quamuis fere per omnes modos declinan
queunt, quaedam tamen praeteritum non habent, ut est liquet
(quod per q, non illud per c); misseret quoque habet praeteri
tum, sed passiuae declinationis, ut missertum est. Sic et licet
licuit et licitum est, pudet puditum est et pudiuit, penitet
160 penituit tantum. Tedet autem duo contraria ostendit in praeterito, id est conpossitionem et formam passiuam, ut est pertessum est.
SVNT PRAETEREA NEVTRA VT PASSIVA, VT GAVDEO GAVISSVS
165
170
175
18o
185
svM, SOLEO FIDO (635, 15; app crit.j. Haec anomalia et a

quibusdam quassi nouo nomine et numero adiecto neutropassiua
dicuntur eo, quod neutram et passiuam in se ostendunt speciem.
Sed in figuris ueterum legimus 'gauissi', ut est ego audiens
fieri consulem gauissi.
DEPOKENTIA SVNT, QVAE R LITERA TERMINANTVR VT PASSIVA
ET EA DEMPTA LATINA NON SVNT, VT CONVIVOR CONLVCTOR (636,
1 sq.). Interrogandum est, deponentia quid deponunt. Hoc est,
ut quidam putant, deponunt passionem, licet r litera terminantur; quod si ita est, quomodo 'morior' patitur? Aliter, quod
uerius est, deponens dicitur per antifrasin eo, quod r literam
non deponit. Quod quosdam fefellit ignorantes uim Latini sermom's; nam passium ipsud est uere deponens: deponit enim r
et in actiuum redit. An secus, si confessiue dicatur, deponens
idcirco dici quitur, quod contra morem in r uerborum terminatorum participium in dus iens deponit.
Sed hoc considerantius lectori semper intuendum est in om
nibus uerborum modis declinationis, an omnia significatione et
declinatione consentiant ; sepe enim concordantia genera superfacie desentire depraehenduntur significatus intellectu, ut est
seco et fugio, secor et fugior, ambulo et uapulo, loquor et morior.
Sciendum quoque uerbum quoddam inueniri in o finiri, quod
acepta r Latinum non est, et habet passium, ut facio et uendo;
154/162 cf. Cms. 373, 21-31

158/159 Sic - pudiuic cf. Diem. 398, 14-20
164/166 cf. Cons. 368, 14-19
167 gauissi: alia aeempla "uetustissimorum" .
ftw, but. ramm. 9, 47 (p. 482, 9 sqq.)
173/179 cf. Mls. 205, 2 sqq.
173/
175 cf. Char. 215, 11-13; Diem. 337, 24-26; Pomp. 228, 19-23
185/193 /. .
m, 20 - 370, s
151 ut Bischoff, lut L
155 quidam L
156 liquet ex libquet can. L1
159 lucuit L
182 consentiant oc consentient carr. L?
AD CVIMNANVM XV
190
195
200
205
210
109
horum passiua fio et ueneo. Est econtra aliud uerbum in o

finitum, quod accepta r litera Latinum est, et non habet passiuum, ut est munero et muneror: non enim patitur, sed in
utroque uim habet actiuam sub declinatione diuersa.
Est denique uerbum in o finitum, et accipit r, et non est
actiuum, ut induo et induor, ut est Induit albos cum uiita crines
et luricam induitur; in utroque enim uis passiua est.
Sunt denique quaedam in o finita et neutra sunt, et accepta
r actiua sunt, ut incesso (id est incedo); si hoc acciperit r,
actiuum erit, sed alterius significatus, ut est incessor (id est
pulsor) et r depossito, id est incesso, f desidet f, id est pulso.
Sed ut omitamus ambages, actiua ligitima ea sunt dumtaxat,
cum alio agente fit, qui patitur, ueluti 'accusso'. Item passiua
similiter quando dicuntur significant administrantem alteram
personam. Cum autem non sit penes alium administratio, neu
trum est, quod alii absolutiuum, alii depossitiuum appellant, ut
nato ambulo ; nam licet actum ostendat unius personae et altera
defuerit, non est actiuum uel passiuum. Sicut in nominibus,
quod neque masculini neque foeminini sexus, neutrum dicitur,
ita etiam in uerbis neutrum dicitur, quod ex altera in alteram
non diregitur personam, sed per se enuntietur, etiamsi patiatur,
ut essurio et algeo, uel etiam agat, ut ambulo sedeo ; quae sunt
neutra, quod in personam non sunt directa. Itaque, cum utraque
persona constet in uerbo, ut tam afficere quam affici queat,
proprie dicitur esse actiuum I itemque passiuum; cum altera 36"1
defecerit persona, neutralia dicuntur.
COMMONIA SVNT, QVAE in R Hteram TERMINANTVR VT DEPO
NENTIA, SED IN OVAS FORMAS CADVNT, PATIENTIS ET AGENTIS,
215 VT SCRVTOR CREMINOR (636, 3 sq.). Ex hoc quidam subtiliter

cassum in uerbo deprehendi dicunt. Sed putius nobis sensus
uerborum Donati intendere uidendus est in eo, quod dicit "ut
deponentia", hoc est r numquam deponunt; illud "in duas
formas" cadere dicit, - nonne in o actiuam ostendit formam?
220 Hinc ostenditur "formam" hic non tam de superficie quam dicere
de eo, quod agit. Et ideo commonia item dicimus ut in nomi
nibus, quae sub una specie genera diuersa admitunt, etiam in
192 Vag., Am. 7, 147 iq.

193 Verg. Am. 7, 640
195/197 ut - pulso: cf.
Cons. 369, 8- 12; infra XV, 373/37
197 desidet: ex Cons. 369, 12 desinit
199/
202 Item - appellant et 208 ut1 - sedeo: cf. Diom. 337, 7-14; Cons. 366, 4 sa.
215/216 cf. supra , 50/51
221/224 cf. Diom. 337, 1S-22
187 ueneo ex uenio an. L'

190 actiuam ex actiuum corr L1
sub ex
seb corr. L'
195 incedo ex cedo ear. L1
203 pea nam ras. L
210
constet] ras. inter t et L
effici L
219 actiuum L.
post ostendit eras.
uerbum L,1
222/223 in uerbis Bi.-Tae., diuersis L
no
225
230
235
240
AD CVMNANVM XV
uerbis, quae sub passiua declinatione dumtaxat diuersi actus

significatione expremuntur, quasi 'consulor te' et 'a te*.
Sed haec quando sola dicuntur, anfibolica esse uidentur, nisi
cassibus discreminentur; constat enim in eiusmodi uerbis utraque
persona tam patientis quam agentis. "Patientis" prius ideo Donatus dicit: quam enim ostendit utrubique formam.
Sed aboritur quaestio in aliquibus commonibus alteram non
facile ostendentibus personam, ut piscor et uenor aucupor.
'Piscor enim pisces', 'aucupor aues', 'uenor bestias' ; facile ex his
dicturus es persona. Ab illis autem piscan aucupari uenari non
eorum naturae. Sed haec quaestio sanari ualet ab illis, qui uim
magnam Latini sciunt sermonis : fieri per metaforam, id est per
translationem ab animali ad animale et ussurpari sic: 'uenor a
te' ut a bestia, 'piscor a te' ut a pisce, 'aucupor a te' ut ab aue ;
sic erunt commonia.
Est quoque quoddam uerbum actiuum instanti tempore, et
in praeterito perfecto commone est, ut est cerno et cernor;
'certus sum' utriusque praeteritum, quod in duas formas cadit,
ut est 'certus sum illum" et 'ab illo certus sum'.
Sed sentiendum est neminem in totum totas per plurimae
loca species uariosque uerborum fan posse motus lectionis.
SVNT VERBA EXTRA HANC REGVLAM, QVAE INAEQVALIA

245 DICVNTVR, VT SOLEO FIDO FIO AVDEO GAVDEO VESCOR FERO
MEDEOR PANDO MOLO VOLO et reliqua (636, 6 sq.). Sed haec per
singulos defectionis explanare modos lucubrati aeget otii. Quod
autem dicit "extra hanc regulam", id est formam aut commonium, quae paulo ante dixit, aut certe extra formam coiugatio250 num generumque antedictorum.
Ecce inprimis gaudeo soleo fido audeo fio eodem modo non
seraant formam regulae, sed putius consuetudine declinantur:
in praesenti enim formam exhibent actiuorum, in praeterito
uero perfecto passiuorum, ut est gauisus sum solitus sum fisus
255 ausus factus sum uel, ut alii, fitus sum.
Est et uescor corruptum et inaequale, quod in praesenti et
praeterito inperfecto deponenter passiuo more declinatur, per
fecto autem et plusquamperfecto actiuo modo profertur, ut est
229/237 cf. Malt. 205, 18-22 (cf. p. 56 sq.)
234/235 Don. 667, 6 v Dhm.
457, 4 sqq.
239/240 cerno - sum: cf. infra , 177 et XXI, 39/40
251/
255 Ecce - factus sum: cf. Mali. 240, 11 sqq. et 241, 4 sq.
255 fitus sum: fitus
est pnubet solus Nonius 762, 17 (ex Liu. Amir.)
223 declinatione ex declinatio cm L1

233 haec . L (suppL L?)
236
exspettes ...ut bestia ...ut piscis ...ut auis, sed ttxtus a L, exbibitus a Mais. dtfmditur
(Lofstedt) ut2 ex aut con. L1
247 defestionis L
248 regulam sec. Don. Lofstedt,
formam L
249 dixit] ras. inter d et i L
257 declinantur L
258 post
profertur ras. L
AD CVIMNANVM XV
n1
uescui; sicut et mereor merui; quamuis lectum sit ut erat

260 meretus.
265
270
275
280
285
290
Est et fero inaequale et extraregulare, licet primam possitionem habet analogiae conpetentem, quod et in o effertur; sed
quod nullam in secunda possitione literam coiugationis ostendat,
extra analogiam est, ut fero fers fert ; cuius passiuum analogiae
conpetit tertiae correptae, ut fereor fereris. Sic et ab eo conpossita, ut defero confero effero infero et reliqua.
Est et medeor inaequale: passiuam enim declinationem in
praesenti ostentans actiuo in praeterito declinatur modo, ut est
mediui.
Pando quoque dicit esse inaequale; quod non inmerito est
dici, nam in praesenti et praeterito incoatiuo tertiae est correp
tae, ut est pando pandis pandebam, perfecto autem et plusquamperfecto primae est coiugationis, ut est pandaui, quamuis
et pandi lectum sit.
Est et uolo anomale, quamuis I possitionem primam ostendit 36"11
aequalem caeteris analogiae parentibus, quod in o finitur ; quam
in secunda tertiaque confundit persona, ut uolo uis uult: millo
enim analogiae exemplo haec est clinatio. Id uerbum defecit in
futuro innitiuo et participio futuro, quod semper ex infinitiuo
diriuatur. Ex hoc uerbo conpossita per unum l scribi debent, ut
nolo malo, quod uolo unum l habet ; nam in conpossitione prima
syllaba, id est uo, decidit, sequens non motatur, id est lo. Sed
ueteres sic clinabant: uolo uolis uolit, nolo nolis it, malo is it;
quod sic in autenticis historiis usque hodie uidemus scriptum.
Sed futurum indicatiui non habet, quamuis lectum repperitur
Et mam eius uolet, et alibi Volet nimis ; sed hoc aut amaritudine
rethorica aut interpretum necessitate dici non dubitamus. At
quorum imperatiuum per metaplasmum apocophen uorsicanorii
protulerunt, ut noli ; quod melius dicitur nolis, quoniam et uelis
legimus imperatiuo, et ut apud Oratium Velitis, empta; nolitis,
non empta, et Oratius dicit Modo uelis, quae tua uirtus est.
SVNT QVAE RITE DECLINARI NON POSSVNT, VT AVE VAXO SIS
INFIX iNQVAM SALVE QVAESSo AID (636, 7 sq.). Necnon et haec

deficile exponuntur, in quot personis numeris modis temporibus
295 declinantur uel non declinantur. Non enim Donatus dicit non
259/260 cf. infra XXI, 41; Mali. 195, 24; 224, 2 sq. (. . 111)
267/269 cf.
Mals. 19, 24
275/286 cf. Mals. 238, 23 - 239, 13 (. . 108 sq.)
286 ft. 36,
23
PS. 111, 1
286/287 amaritudine rethorica: ff. supra V, 72.88 (sec. Pomp.)
290/291 cf. Diom. 386, 18-22
290 Oratium: Lucilium mdd. Diem., Uge Caedtium
frag*. 5 (p. 36)
291 Oratius: Sat. 1, 9, 54
262 conpotentem L
effertur Bi.-Tae., et fertur L
L
280 conpossito L
283 uolo ex uoli stile can. L1
at ad Bischof
292 uaxo L, faxo Dm.
272/273 plusquam
286 aliui L
287
112
300
305
310
315
320
AD CVBINANVM XV
declinari, sed "rite non declinan", hoc est ritu aliorum accedentibus plenorum.
Aio enim faxo infit quaesso non habere secundam personam
artium traditores dicunt; quae si deest, quemadmodum in his
litera, quae coiugationem declarat, potent inuemr1? Aue in
utroque muenitur numero, ut est auete; sed sis infit aue nec
habent primam personam.
Sed notandum est haec defectatiua multis modis passim per
Latinitatis oriri pilagus, sed rite declinari non solere. Infit autem
Cicero dicit, id est dicere incipit. Inquam quoque inquis inquit
personas habet, sed haec declinatio non rite profertur nec
analogiam habere potest.
Sis autem per omoniman multipliciter per scripturarum loca
lector legi reperiet, et deducitur ex corrupto inaequali uerbo,
quod est sum. Accipitur et pro eo, quod est 'si uis', ut Cicero
dicit : Sis, ut dignus fias. Fit in historiis et pro confi rmatiuo, ut
Caecilius dicit : Caue sis, fortis uir. Fit et pro 'his', ut Ne consilio
certari liceat sis, id est 'his'. Fit et pro 'suus', ut Ennius dicit:
Lumina sis oculus bonus reliquit. Fit et pro 'suas', ut Pulcras
inferunt umero sis domus. Fit et pro 'suis', ut Paucius dicit:
Vberes dues tantum orauere regem, ut leges sugerat sis pugnandi.
Et fit genitius, ut est in pronomine finito sui uel sis sibi et
reliqua.
Faxo autem est, a quo nomen diriuatur fax ; cuius declinationis
uarietas non legentibus sepe occurrit.
SVNT ETIAM MONOSYLLABA, QVAE IDEO SOLA CONTRA REGVLAM
PRODVCTA SVNT, VT STO DO FLO (636, 8 sq.). Sed notandum est

haec uerba per literam finalem declarare genus, quanquam
contra caeterorum rationem in fine producta sit o litera. Sed
325 ipse Donatus caussam ea producendi ostendendo dicit: "quae
ideo sola contra regulam producta sunt". Sed si antiquorum
sequamur regulam, omne quodcumque uerbum in o finitum
producemus, quotcumque syllabarum fuerit. Cuius rei caussam
Virgilius ostendit dicens: Vt in fine legitimum suo tempus
330 quandam literam habeat solemnem, id est productam.
298/300 cf. Coa. 382, 14-16

304/305 cf. Gloss. AmpL (p. 303, 8; sub nomine
Ciernis msuniuntur alloe lasse oaurrmta hi Glass, AmpL in cod. Priscuaa SangalL
904); cf. Mals. 242, 9 sq.
305/307 cf. Diom. 379, 26 sq. (u. supra 409 sq.)
308/318 editum . A. Kioto. Scam. frag, p. 6; cf. Mals. 256, 19-22 (. . 57 sq.)
314 Em. Ami. 149 (; 137 Sbutscb)
315 Paucius i.e. Pacuuius, *. Kiotz
p. 189
329 Virgilius: locum en aaunimus
301 infi V
305 inquis quit L,
306 . L (suppL L?)
312 Ne
. L (suppL L?)
314 oculus ex oculos stilo can. L1
reliquit ex requit corr.
L.1
320 occurrit ex orccurrit corr. L,1
326 legulam L,
AD CVIMNANVM XV
113
SVNT VERBA INCERTE SIGNIFICATIONS, VT TONDEO LAVO FA

BRICO PVNIO MVNEROR PARTIOR POPVLOR ADSENTIOR ADOLOR
LVCTOR AVGVRIOR. HAEC ENIM OMNIA IN O ET IN R LITERIS
FiNivNTVR (636, 9-11), id est sub eadem ui. Sed in his quid
335 primum admirer, ignoro : utrum Donatum grammaticorum principem - si scit alteram meliorem esse altera significationem,
utquid damnata una non alterara dixit sequendam? an etiam
naturam Latini sermonis, quae sic per sinoniman his duabus
indiget literaturis, in quibus nos I ignari rationis unam rem in 37r1
340 duabus lancibus uidemus expossitam. Et iterum requirere mens
acuta poscit, utrum inter in o et in r finita an etiam inter in o
et in or [uel in r et in r] terminata incertum inueniri genus
solet.
Sed inprimis respondendum est Donatum scire alteram lite345 raturam degendam esse; sed sicut ipse dicit eufoniam ualere
saeculi, noluit, quod inoleuit, motare. Quod etiam in ante a se
possitis uerbis agnoscunt intendentes in eo, quod fabrico munero
et reliqua et partior populor et reliqua possuit ; non enim populo
neque partio neque fabricor et reliqua uellet sic poni, nisi eum
350 eufonia plus commotatu frangeret.
Plura enim uerba, quae nos sub passiuo tantum modo declinamus, in antiquis ueterum historiis repperiuntur diuersa denuntiata declinatione ; uerbi gratia, quis enim in nostro nunc
tempore sine Latinitatis peccantia dicere putaret : auxilio digno
355 ulcisco populo percuncto horto et reliqua ? Sed ne me quorumdam opinio coiectorem magis quam uissorum adsertorem aestimet, eorum, qui eisdem ussi sunt, uerba deffendunt. Ecce
Graccus aduersus Furium ait : Quibus ego primus quomodo auxi
lio?. Plautus quoque ait: Nolis inferre nutricem, quant ego
360 populabo probe. Item Pacuius dicit : Cum neque aspicere aequales
dignarent me ; idemque dicit : Non tu eius gnatam dignabis altari
dare?. Titinius dicit: Tute ulciscebas raptorem. Neuius dicit:
Accedamus percunctemus, quidqae ilia dicet, cum te percunctabimus?, idemque dicit: Hortabam clamabamque ego fieri cum
335/336 grammaticorum principan: cf. supra II, 17 sqq.

354/355 auxilio horto t 365 arbitro: Mals. 255, 19-22
354/355 auxilio digno populo: Diom.
400, 18
357/361 cf. Diet. 401, 2-7
358/359 GracA. Or. fray. 19, 57 (p. 194)
359/360 Plant., ?ran. 72; inferre nutricem depranatum est ex in Feneratrice
360/361 Pacvu, Fray*. 166 (p. 97 Ribbtck, p. 139 Klotz)
331 tondeo Don., condo L

333 augurer Dm. in2 om. L (suppl. L?)
337
sequaendam L?
340 exposssitam ex expossita corr. L?
mens] ras. inter m
t e L
342 or Uifstalt, o L
uel in r et in r seei Lafttedt
344 scire ex
scre can. L1
345 efoniam L
347 munero ex mumero corr. L,1
348 et
reliqua . L (suppl. L')
352 diuersa] ras. 2 litt, inter t et u L
354 putaret
ex ualet corr. L1
356 uissorem L
114
AD CVIMNANVM XV
365 Hits. Item 'arbitro' Plautus dicit: Probiores, credo, arbitrabunt,

si probes narreris. Non solum autem haec, sed et caetera simili
proferebant declinatione ; sed postera aetas mundi, ut discipli
nam pristini saeculi, ita et sermonem fastidiare coepit.
Sed si qua sunt, quae non sunt commotata in nouissimorum
70 aetate grammaticorum nec sunt adsignata generi proprio, incertae uocantur significationis aut inter actiua et deponentia,
ut fabrico et fabricor, aut inter neutra et deponentia, ut patio
et patior. Sed est incerta significatio inter neutrum et actium,
quod nonnullos fefellit, ut incesso, quod neutrum est in hac
375 ratione (id est incedo). tem incesso accepta r litera facit passiuum, ut est actiuum (id est pulso). Vnde Consentius dicit:
Puto haec omnia uerba magis neutralia prima ratione et superuenire similitudinem declinationis, et intellectus est passiui per
r literam. Necnon incerta est significatio sono inter passiuum
380 et deponens, ut est : labo actiuum est et labor passiuum et labor
deponens; sed legimus lauo lauis tertiae esse coiugationis, et
labor laberis de lapsu, lauor uero lauaris de lauacro dicitur.
ET HIS VERBIS ACCEDVNT TMPORA PARTICIPIORVM PENE OMNIA
(636, 11 sq.), ut puta cum liberum sit ab utralibet declinationis

385 specie participia praesumpta formare, ut est partiens partitus
partituras, munerans muneratus muneraturus et reliqua. - "Pene"
autem dicit : non enim in dus neque a neutro neque a deponenti
participia fieri deprehenduntur.
SVNT TEM VERBA, QVAE CONPONERE POSSVMVS, VT PONO TRA390 CHO, REPONO RETRACHO ; SVNT QVAE CONPONERE NON POSSVMVS,
VT Aio QVAESSO (637, 1 sq.). Requiri non est inmerito, quid nunc
de figura in genere commemorat. Respondendum est figuras
solere genera commotare quasdam, ut est uerbi causa 'ecce
sedeo' ; quis nescit neutrale esse ? Sed si 'ad' aut 'in' in conpos395 sitionem acciperit, actiuum erit aut deponens, ut est 'adsedeo
regem' et 'insidior urbi'; alioquin quomodo diceretur 'adsessor',
quod a neutro uenire minime quitur? Nam 'con' praepossitio
non motat, ut est consedeo, 'prae' uero coiugationem motat, ut
est consedeo secundae, praesido uero tertiae est coniugationis,
400 ut est Macrino sententia: Romani urbes praesidunt munitas;
quid uobis, o Arri, arma corripere rotatis? \
365/366 flaut., Stieb. 144
367/368 cf. supra I, 35/38; Diom. 400, 8 sq.
372/
373 patio et patior: cf. Diom. 400, 17
373/376 cf. supra XV, 194/197
375/
376 cf. Mali. 206, 8-12
376/379 Cms. 369, 5-7; cf. Mais. 206, 8-12
379/382
laberis: cf. Cons. 382, 2-8 384/386 Cms. 369, 17-20 (p.a.) 400/401 Matrmi (?)
sententiam non inuenimus
366 probis narraueris flaut.
368 fastiaie L
379 Necnon ex Nec corr.
L1
inter Bi.-Tae., interest L
381 tertitiae L
396 aliquin L
398
motat1 ex motant corr. L'
motat2] notat L
398 consedeo . L (suppl.
L-')
405
410
415
420
AD CVIMNANVM XV
115
Sensit quoque Donatus quosdam per conpossitiones errorem 37rn
incurrisse non modicum, ut est hoc ipsum 'cedo'; etenim in
conpossitionibus eius nonnulli errant: nam cedo de fugiendo
diptongo carebit, caedo autem de occidendo diptongo ornabitur
et actium est, et eius conpossita per i scribentur, ut est succido
(id est arborem depono minutando) abscido discido excido (haec
ad scissuram pertinent et interfectionem) occido incido (id est
minutando discerpens); at econtra diriuatiua conpossitionis a
cedo de fugiendo, quod est neutrale, et per e scribuntur et
neutralia sunt, ut est concedo (de concessione; quod quamuis
alii actiuum esse putant) accedo (id est prope uenio) discedo
(de discessione atque abeundo), ita et abscedo decedo (de cassu
mortis) incedo (id est iter ago siue in manus aduersarii) succedo
(in hereditate) occedo (id est de occassu). Sed, ut alii, in lectionis
textu imperitorum error confundit et peccantia scripturarum.
Quaesso autem et aio non dicam non conponi posse, sed ne
quidem numerum uel personas certas aut modos habere pro
certo possunt.
Actinus de genere utcumque dicto nunc de numero dicere
initiabimus.
404/415 similia sub Smffi ap. Don. Ortjgr. 68, 92 - 69, 107; u. etam Lofstdl,
Mals. 38, adn. 1
402 conpossitiones ex conpossitionem carr. U

403 cedo ex ced corr. L1
409 minutan L
415 post alii add. a L1 (an aiunt ?)
<XVI.> DE NVMERIS
NVMERI VERBIS ACCEDVNT II: SINGVLARIS ET PLVRALIS, VT
LEGO LEGIMVS. Est ITEM SECVNDVM QVOSDAM DVALIS, VT LEGERE
(637, 3 sq.). Sed inprimis requirendum est, qui sunt "quidam",

5 quos dicit. Id est quidam Latinorum et Grecorum, cum quibus
dualis dumtaxat ualet numeras; qui a prudentibus Latinorum
excluditur eodem quo et in nomine modo: nequaquam enim
Latino repperiri potest sermone ulla dictio, quae dualem expremat numerum. Quamuis quidam dicant tempore praeterito
10 perfecto personae tertiae numeri pluralis esse dualem numerum :
'legerunt' enim praeteritum perfectum est numeri pluralis, 'le
gere' autem dualis esse dicunt, ut hoc de duobus dici recte
uideatur, 'legerunt' autem de pluribus; sed hanc discritionem
ussus inprobauit, et consuetudine pluralem utrumque dicimus.
15 Sed hanc sinoniman de figuris ueterum adquaessitam esse in
omnis praeterito ordinis perfecto ex omni in o finito uerbo uel
in or maiores nostri nobis tradunt; reliqua.
<XVI>, 9/14 . 379, 4-9 (p.a.)
<XVI>, l Num, add. Bi.-T<M.

est numeras L
3 lego Dm., legi L
11 practeritus perfectas
<XVII.> DE FIGVRIS
FlGVRAE VERBORVM II SVNT ; AVT ENIM SIMPLICIA SVNT VERBA,
VT SCRIBO, AVT CONPOSSITA, VT DISCRIBO. CONPONVNTVR IIII
MODIS VT CAETERAE PARTES ORATIONIS (637, 6-8): Sufficio
5 incipio suspendo. In bis IIII modis intellectus lectoris scit, quid

intigrum est quidue corruptum. Sed si uellis scire posse etiam
ex conpluribus conponi, potes sic inuenire 'reconpono'.
Sed non est dubium plera esse uerba, quae conponi non
possunt, ut aio quaesso.
10 Et non est omitendum esse conpossitiones in uerbis ut in
nominibus, quae aut motant aut minuunt aut conplent: (mo
tant,) ut rideo, quod est neutrum, inrideo autem actiuum;
minuunt, ut honoro probo, inhonoro inprobo; conplent, ut induco inuoco. Sic et in nominibus facere solent : conplent, ut est
15 territus et pertemtus; motant, ut est uestis - foemininum est
et fxum -, inuestis autem mobile et adiectum ; minuunt, ut est
doctus sapiens, indoctus insipiens.
Aliquando quoque figurae quantum in nominibus uel uerbis
numerum syllabarum addunt, tantum alicubi deminuunt, ut est
20 gulosus gloriosus ibriosus : ingulus inglorius inibrius : ecce
conpossitio quantum addit, tantum minuit. Et sono et intellectu
diminuuntur; nam insipiens et indoctus et reliqua: intellectu
haec deminuuntur, caeterum sono adduntur. In uerbis quoque,
ut dixi, quantum addunt, tantum deminuunt syllabas, ut curro
25 cucurri, tendo tetendi ; pendo pependi et reliqua; ecce conpossita
deminuuntur: percurro incurro, percurri incurri, intendo intendi,
dependo dependi et reliqua.
Sed notandum est quaedam uerba per haec duo accedentia,
numerum scilicet et figuram, deficere repperiri posse. Per nu30 meros scilicet I defectatiua, ut est faxo infit: non enim ad 371
pluralitatem transeunt, ut faciant faximus aut infitis; sed uicissim pluralia tantum, quae singularem non habent numerum,
nemo usquam offendet. - Sunt denique uerba per figuras defec
tatiua, ut inpleo impero. Sed deficile est ullum uerbum, quod
35 nec conpossitum aut simplex dici necesse sit; sed sic defecit
per figuram, cum alterius partis conpossitio uel integra uel
<XV>, 6/9 ms. 379, 1S-20(p.a.i)

31 cf. Mals. 206, 25 - 207, 1
29/38 Cms. 379, 10-13. 23-28 (p.a.i)
29/
<XVII>, 1 Num. add. Bi.-Tae.

8 pleraque Cons.
11 minuunt ex minuant
an. L'
motant add. Bi.-Tae.
16 minunt L
18 quantum] n supra ras. L1
22 diminuunt L
33 offendet] supra ras. et f2 add. L?
n8
AD CVIMNANVM XVII
corrupta appareat, (alterius) omnino non exstet, ut est hoc

ipsum impleo aut impero, et si alia sunt.
SVNT VERBA CONPOSSITA, QVAE SIMPLICIA FIERI POSSVNT, VT
40 REPOND DiSTRACHO (637, 9 sq.). Gerte habet caussam: ex duobus

enim intigris sunt conpossita. SVNT QVAE NON POSSVNT, VT
SVSCIPIO CONPLEO (637, 10 sq.). Non enim cipio et pleo Latina
sunt.
37 alterius suppl. Bi.-Tae.
43 sunt Lfrtedt, est L
<XVIII. DE TEMPORIBVS)
10
15
20
25
30
35
TEMPORA VERBIS ACCEDVNT TREA: PRAESENS PRAETERITVM

FVTVRVM, VT LEGO LEGi LEGAM (637, 12 sq.). Sed ante omiiia
requiri non inconueniens est, quid est tempus et quae quotque
diuisiones temporis sunt, ad quamque magnitudinem paruitatemue ascendere ac discendere ualet, quoque in creatione operum Dei ordine fertur esse creatum, utrum creatura mobilis an
stabilis esse creditur. Sed huic quaestioni maiorum uoce, non
nostra, auctorum nostrorum respondebimus. Inprimis Agustinus
dicit a temperamento creaturarum IIII principalium in se mensuratarum; tempus enim Ebrei annum uocant, nostri menses.
Sed idem dicit: In tempore loquimur, et nescimus, quid est
tempus.
Sed interrogauimus, quot temporis diuisiones sunt. Multae
sunt: id est aliud est enim diuidere tempora mundi, aliud anni,
aliud mensium, aliud dierum, aliud orarum, aliud momentorum
- de quibus nunc loqui nostro non excurrit operi; sed denique
aliud est diuidere tempora nostri actus, aliud tempora syllabarum. Sed notandum tempus est ad hanc dici magnitudinem
usque posse, ut totum huius uitae singulariter tempus unum
una cum Paulo uocare possis, ut est Wo sunt condignae passiones huius temporis et reliqua.
Quidque minus est in diuissionibus litera? Quam et ipse
Donatus partem minimam uocat; sed unius uocalis longae medius sonus 'tempus' uocari scimus, ut syllaba duo tempora habet.
Sed in creatione mundi, quod ad nostram satisfacit scitiam,
duo creata uel condita ab omnipotente Deo legimus, angelos
uidilicit informamque materiam, credimusque tempus creaturam esse in se stabilem, in nobis mobilem. Nam tempus in se
omnino (nullum) diremptum est, cum per se in se reuoluatur
et sit perpetuum unitum. Sed quoniam actus noster uariatur
nec idem semper est (etenim aut agimus aegimusue aut acturi
sumus quid), in indiuiduo tempore per metonimiam partes
inponere solemus temporis, non tempus deuidentes. Vt enim
dicimus 'pigrum frigus', quod pigros facit, ita tempora tria per
<XVIII>, 9/11 cf. 'Compotum S. Auffatmf, Chi 14456, foL 1 (at , Eiym. 5, 35,
1); de hoc computo, cf. D. 0. Cranin, A Seventh Century Irish Computus (Dublin 1982)
p. 408 et passim (Proceeding of the Royal Irish Academy 82 II)
12 idem: locum
ran inuenimus
21/22 Rom. 8, 18
23/24 cf. Don. 603, 6
29/41 cf. Diom. 335,
21-30
29/34 Prob, in yamm. 4, p. ; Ambr. 115, 786-791
34/35 Ut facit: cf. Diom. 458, 27 sq.
35 pigrum frigus: Char. 360, 19 sq.; bid., Etym. 1, 37,
10 aL
<XVIII>, 1 SuppL Bi.-Tae.

11 nostri Lofitedt, nostris L
26 nostram Lsfstedt,
nos L
30 nullum diremptum Diom., direptum L
32 -ue . L (suppl. L,1)
120
40
45
50
55
60
65
70
AD CVIMNANVM XVIII
nostrum opus trinum uocamus. Sane omne, quod agimus, trifarium esse palam est, et ob hoc trea tempora dicimus : instans
scilicet praeteritum futurum; instans, quod est praesens, cum
quid agimus; praeteritum perfectum (quod alii absolutiuum
uocant, alii finitiuum), cum fecerimus; futurum, cum acturos
nos pollicemur.
Sed interrogari poscit ratio, quae sunt quotque tempora naturalia quaeue quotque artificalia quamque ob causam in praeterito TRIS repperiuntur DEFFERENTIAE (637, 13), quas in
praesenti futuroque tempore inesse non uidemus. Sed in hac
expossitione utinam non plus superextenderent quaestiones superuacuae quam solutiones rationae plenae! Tempora itaque
naturalia (id est actus naturales) tria esse constat: instans ut
lego, praeteritum perfectum ut legi, futurum ut legam.
Sed in praeterito tempore duo tempora artificalia artes exigentibus fabulis et rebus actis saeculi repperierunt, inperfectum
scilicet praeteritum (quod alii incoatiuum, alii artificale nuncupant), id est praeteritum non tam perfectum; 'in' etenim
praepossitio derogatiua (quae alibi adiectiua dicitur) addita non
ad finem perductum significat opus. Praeteritum enim inperfec
tum est, id est non tam perfectum, I et quassi praeterisse 3711
praeteritum dicitur, sed inperfectum dicitur, quia, quod coeptum
est, ad perfectum non perductum. Perfectum uero dicitur, cum
tempus, quo aegimus, eo quod aegimus, finitum est. Plusquamperfectum (quod et ipsud artificale quidam, alii exactum, alii
recordatiuum uocant), cum iam pridem exactum demonstremus,
quo quid aegimus; et hoc a perfecto distat, quod superioris
temporis longa intercapidine et tempore inueterauerat. Quod
ita Greci sentiunt. Ergo omnia tempora quinque sunt, per quae
omnium modorum uerba declinantur.
Sed lectoribus non est neglegendum scire, quod multo plures
res de praeterito commemorari solent, in quo plura discremina
sunt factorum, quam de praesenti et futuro. Memoria enim
praeteritorum est, apparentia praesentium, praestulatio futurorum.
39/40 cf.Pnb.in gramm. 4, p.

47/49 cf. Cms. 377, 17 sq.
50/51
Pnb. in gramm. 4, p. ; cf. Cons. 377, 18-22
52 alii incoatiuum: cf. Diem.
336, 1) sq.
alii artificale: cf. supra ad L SO sq.
53/55 Diom. 336, 1-4 (p.a.i)
58/64 cf.Diom. 336, 4-8.15
60 artificale quidam: cf. supra ad L 50 sq.
alii
exactum: cf. Diom. 348, 11 ai Prob., lnst. 160, 1 al
60/61 alii rccordatiuum: cf.
Diem. 352, 1 ai Prob. U
64/65 cf. Cons. 377, 22-25
37 dicimus ex dominum corr. L,1

39 absolutiuum ex obsolutiuum corr. L'
54 dicuntur L
61 pridem] stilo addita gloss, interim, olim U
63 longa]
a. in ras. L,
intercapidine ex incapidine corr. L,1
tempcre L,
69 apparentium
L
AD CVIMNANVM XVIII
75
80
85
90
95
100
121
Verum tamen quid utilius quidque rationabilius legentibus

scripturarum paginas seu sanctas seu mundalium annalium
nosse conueniens est quam, quot et quae sunt genera praeteriti
temporis adsertionum siue spiritalium siue mundanarum ? Huic
satis faciet quaestioni, qui responsurus est in praeterito omne,
quod memoratur, nihil aliud posse ostendere nisi duas res, id
est commemorationem dicti aut facti, id est commenti alicuius ;
quod Greci chiriam uocant.
Sed haec duo chiriarum genera quadriformi possunt diuissione
ostendi, id est genus propossitium percunctatium refutatium
demonstratiuum.
Propossitiuum est, ubi quis ex animi uoluntate sui quid dicit,
ut est Concupiuit anima mea desiderare iustificationes tuas.
Itemque tamquam Porcius Cato dixit: Legis neruus est ciuitatium.
Percunctatiuum, ut est Vos autem quem me esse dicitis? Respondit Petrus: Tu es Christus filius Dei uiui. Item Lacena capta
interrogala, quid sciret, respondit se liberam esse.
Refutatiuum, ut est Qui eripuit nos de medio ignis ardentis?.
Item Tullius Cicero, cum obieceret Putianus exilium, respondit :
Patria me humeris reportauit.
Demonstratiuum, ut est Fides Christi in me, et Absit mihi
gloriari et reliqua. Item Lacon miles interrogatus, ubi essent
Spartanorum muri, respondit: Arma.
Vt quid plura ? Omnis praeteriti chiria aut diuina aut humana
nihil aliud est nisi commemoratio dicti aut facti. Verbi causa
dicti, ut est Dixit Deus: Fiat lux; Dixitque Deus ad Adam;
Dixit Cain ad Abel ; Dixit Dominus ad Noe ; Dixit Dominus ad
Abracham ; Loquutus est Dominus ad Moysen et reliqua.
Facti autem: Fecit Deus caelum et terram et Finxit Deus
hominem; Plantauit paradissum; Factae columnae ante diluuium ; Fabricatus est Noe arcam ; (Abraham plantauit) nemus
in Barsabe, immolauitque filium unicum Issac; Condita urbs;
77/78 cf. Prise., Praeexerat. 431, 30 sq.
83 Pt. 118, 20
84/85 Porcius Cato:
locum af>. Cat. n nauninau, sed cf. Diom. 310, 20 t Paperinum, ed. Pesenti 79 sq.
86/
87 Mattb. 16, 15 sq.
87/88 bu t infra (91.93/94) Ann, ex collectime dictorum
numarabiUum bausim uidetur
89 Dan. 3, 88
91 Cu., P. red. in sen. 39
92 II
Cor. 11, 10
92/93 Gal. 6, 14
93/94 cf. Papmnum, ed. Pamti 80
97 Gen.
1,3
Gen. 3,9
99 Gen. 4, 8
Gn. 6, 13
98/99 Gn. 12, 1
99 Exod.
6, 2
100 Gen. 1, 1
100/101 Gen. 2, 7
101 Gen. 2, 8
101/102 bid.,
Cbron. 16 (p. 428; cf. supra I, 46 sq.)
102 ff. Gn. 6, 14 sq.
102/103 cf. G.
21, 33 t 22
V)3rf. Gn. 10, 11
72 paginas . L (suppL L1)

74 mundanarum ex mundanalium corr. L1
76 ostendere ex ostere corr. L'
78 xpcfav Pria84 neruus Bischof, crus
L
88 sciret ex seiet corr. L'
90 exilium Bi.-Tae., auxilium L
101/102
diliuium L
102 Abraham plantauit add. Bi.-Tae.
122
AD CVIMNANVM XVIII
Constructa turris; Pacta sunt bella; Fabricatum est taberna105 culum ; Aedificatum templum ; et reliqua plura nunc dictu.
Ecce de diuina chiria his dictis ueluti unum de humana
exemplum promendum est chiria; dicti, ut est Porcius Cato
dixit literarum radices amaras esse, fructus dulces; facti uero
ut Diogines Cinicus, cum animaduertisset nubiles pueros inprobe
n0 cibum adpetentes, pedagogum eorum baculo percussit. Quod
genus etiam chiriacon appellant.
In his itaque paulisper rethoricati et philosophati ad profectum lectioni eorum qui dediti sunt et quos in sapientia educere
cupimus, ad quatuor ordinum expossitionem praeteritorum in
u5 uariis perfectorum speciebus disparilium diuersisque constantium mentis obtutum nostrae maiorum suffultum auctoritate
conuertamus. Sed ut in breuiore uia coiugationum trium aut,
ut alii, quatuor ordinum in o finitorum (excoeptis difectatiuis
et inpersonalibus incoatiuisque) praeteriti species temporis
120 conprehendamus : auctoribus adfirmantibus idoneis creduntur
esse XXX et VI ; quorum exempla per singula prolata firmabunt
numen ueritatem.
Primae itaque coiugationis uerba finita o prima persona siue
uocali siue consonante eam praecedente I praeterito perfecto IIII 38r1
125 ostendunt species, ut commeaui laniaui aestuaui; ecce primus
modus est; II. autem, qui o in i conuertit, ut adiuuo adiui, lauo
laui ; III. modus o in ui conuertit, ut est seco secui, domo domui,
frico fricui, sono sonui, crepo crepui, plico plicui; IIII. modus
per geminationem fit syllabae, ut sto steti, do dedi.
130 Secundae coiugationis modi in praeterito finitiuo VII sunt.
Primus est, qui o iecto uique adiecta facit perfectum, ut deleo
deleui, fleo fleui, neo neui; II., qui eo iectis u non transiens et i
accipit, ut est caleo calui, floreo florui, moneo monui, tineo tinui,
104 constructa turris: G. 11,4
104/105 cf. Exod. 36, 8 sqq. aL
105 III
Reg. 6, 1 sqq.
107/108 Diem. 310, 3 sq.
109/110 Diogines - percussit: cf.
Prise., Praeexenit. 431, 35 sq.
114/190 ed. Taeger, PBB 100, 409-412
114 et
118 quatuor ordinum: cf. supra XF/, 20 sq.
118/122 cf. Mart. Cap. 3, 312 (p.
136, 12-14)
119/122 de praeteriti speciebus temporis, cf. L. Jeep, Zur Geschichte der
Lehre von den Redetbeilen (Leipzig 1893) 247 sqq.
123/144 cf. Ciar. 316, 6 - 318,
5; Diem. 364, 1 - 367, 7; formas praeteritorum simili modo mumerat Mals. 221, 17 222, 23
123/125 cf. Mart. Cap. 3, 313 (p. 137, 11-24)
126/127 cf. Mart. Cap.
3, 314 (p. 138, 18 - 139, 1)
127/128 cf. Pboc. 431, 15-17
128/129 cf. Mart.
Cap. 3, 314 (p. 139, 5-7); Pboc. 431, 20
130/132 cf. Mart. Cap. 3, 315 (p. 139,
18 - 140, 2)
109 Cinicus ex Cinicos corr. L1

110 pedagogum] ras. inter o et g2 L
112
palisper L
113 lectioni ex lectionis corr. L1
118 finitiuorum L
125
ostendunt ex ostendit corr. L1
laniaui ex latiaui corr. L1
126 fort, adiuui
132 deleui ex delui corr. L1
post ras. L
133 floreo florui ex fleo flui
AD CVIMNANVM XVIII
123
uigeo uigui, splendeo splendui, aegeo aegui, teneo tenui, palleo

135 pallui ; III. modus est, qui eo denique iectis i solam suscipit, ut
est sedeo sedi, uideo uidi, foueo foui, faueo faui, uoueo uoui,
paueo paui, caueo caui; IIII., qui eo literas cum praecedente
consonante in si conuertit, ut ardeo arsi, indulgeo indulsi, hereo
hesi; quintus est, qui et ipse easdem literas cum praecidente
140 consonante in xi trudit, ut est luceo et lugeo luxi, frigeo frixi,
mulgeo mulxi ; VI., qui geminata prima profertur syllaba, ut est
pendeo pependi, spondeo spopondi, tondeo totondi ; VII. modus,
qui resoluitur in passiuorum formam, ut est audeo gaudeo,
ausus sum gauisus sum.
145 Ecce modi XI in prima et secunda coiugatione sunt.
In tertia uero coiugatione biformi quot sunt modi ostendam
finitiui. In tertia itaque correpta aut consonanti aut uocali o
litera praeceditur, ut lego rapio induo ruo. Sed i ante o habentium in praeterito absolutiuo sex modi sunt: Primus est, qui
150 iecto o ui adsumit syllabam, ut cupio cupiui ; II. modus est, qui
0 iecit ultimam et praeeuntem uocalem (siue motet siue non
motet) producit, ut facio feci, fugio fugi, iecio ieci; III. modus
est, cum o et i in u et i conuertuntur, ut elicio elicui; IIII. est,
qui depossitis i et o praeeunte consonante per geminum s
155 enuntiatur, ut percutio percussi; V. per x, ut aspicio aspexi; VI.
modus est, qui per geminam syllabam, ut pario peperi. - In uo
tertiae correptae terminatae praeterito II sunt modi: Primus,
in quo o in i conuertitur, ut est induo indui, inbuo inbui; II.,
qui per x enuntiatur, ut instruo instruxi. - In o uero correpta
160 terminata nulla uocali antepossita in absolutiuo perfecto XII
modis terminantur. Et est primus modus (qui in producta
repperitur), ut est peto petiui; II. est modus, qui o in i conuertit
et praeeuntem syllabam motata uocali producit, ut est ago egi ;
III. est, qui denique o in i (commutat) et praeeuntem syllabam
165 producens commotansque uocalem excludit consonantem, ut est
frango fregi; IIII. est, qui mediam deponit consonantem uocali
correpta, ut findo fidi, scindo scidi; V. modus o depossito u et
1 adsumit, ut molo molui, colo colui; VI., qui depossito o s et i
139/140 cf. Mart. Cap. 3, 315 (p. 140, 10-12)

141/142 cf. Mari. Cap. 3, 315
(p. 140, 12 sq.)
142/144 cf. Mart. Cap. 3, 315 (p. 140, 4 sq.)
147/177 quoad
ordinem dupliam (inxta terminationes ta praeteritorum praesmtium) cf. ]eep, p. 248
148 lego - ruo: cf. Mart. Cap. 3, 316 (p. 141, 1-3)
149/152 cf. Mart. Cap.
3, 317 (p. 141, 13 - 142, 2)
152/158 cf. Mart. Cap. 3, 317 sq. (p. 142, 4-15)
158/169 cf. Mart. Cap. 3, 319 (p. 142, 15-22 t 143, 3-18)
136 foueo foui ex uoueo uoui corr. L1

siue1 ras. L,
156 per om. L (suppl. L1)
Bi.-Tae.
147 In x I car. L,1

151 post
164 commutat sec. Mart. Cap. suppL
124
AD CVIMNANVM XVIII
sumit, ut carpo carpsi, scribo scripsi, nubo nubsi; VII., qui o

no depossito cum consonante praecedente u et i post duo ss sumit,
ut meto messui; VIII., qui similiter profertur, sed per unum s
sine u ante i, ut trudo trusi producto u; VIIII., qui per x
enuntiatur, ut expungo expunxi; X., qui per geminationem
primae syllabae, ut pungo pupungi, curro cucurri; XI., qui
ITS uerborum conpossitorum ultimam syllabam geminat, ut reddo
reddidi, credo credidi; XII. modus, qui in formam passiuorum
resoluitur, ut fido fisus sum, cerno certus sum.
Tertiae coiugationis productae finitiui praeteriti modi sunt V.
Primus est, qui ui syllabam ad imperatiuum addit: adi audi,
180 adiui audiui; ex quo modo consuetudo sepe u excludit ; II.
modus, cum o amisso praecedens sillaba producitur, ut uenio
ueni; III. modus, cum i et o in u et i conuertitur, ut operio
operui; IIII. modus, cum i et o depossitis consonans praecedens
in s conuertitur, ut est sarcio sarsi ; V., qui per x enuntiatur, ut
185 uincio uinxi.
IIII enim et VII <et VI) et II et XII et V in unum reddacti
XXX et VI efficiunt. I Sed has praeteriti absolutiui formas 38tn
quodam nos grammatico docente dedicimus. Quae autem his
formis conspecta fuerint non teneri, pro certo sunt anomalia
190 iudicanda.
In passiuis autem et eorum similibus praeteritum perfectum
non uariatur, quod uniformiter (praeter inaequalia) per participium et sum uerbum declinatur. In quo participio us aut t
semper aut s praecedi necesse est (excepto quod a morior uenit
195 mortuus sum), ut gloriatus uocatus consulatus uissus confessus
et reliqua.
Notandumque sumopere est esse non pauca uerba, in quibus
dubium perfectum reppertum; quod sciri legentibus spatiosum
prodest pilagus et inmensum Latini eloquii. Verbi gratia pungo :
200 alii punxi ut iungo iunxi putant dici, sed pupungi; item parco:
alii peperci, alii parsi, quod bonum est (nam parsimoniam non
parcimoniam legimus) ; item uello : nonnulli uulsi, alii uelli ; item
sorbeo sorbsi, uel, ut alii, sorbui, quod melius est ; tollo tulli uel
169/176 cf. Mart. Cap. 3, 319 (p. 143, 19 - 144, 3)
176/177 ff Mart. Cap.
3, 319 (p. 144, 3-5)
177 cerno certus sum: cf supra XV, 239/240; infra XXI,
39/40
180/185 cf. Mart. Cap. }, 322 (p. 146, 9-15)
188/190 Mart. Cap. 3,
324 (p. 147, 14 sq.)
194/195 excepto - sum: cf. Prise., lnst, de nom. 456, 24 sq.
199/226 partem herum uerborum mumerat et tractt simili modo Mals. 248, 8 - 249,
17
199/200 pungo - pupungi: ff Diom. 368, 1 ig.; 372, 12
200/201 Diom.
368, 3-8
202 cf. Diom. 372, 12 sq.
202/203 ff Diom. 366, 27-29
203/204
Diom. 372, 2-4
186 et VI add. Bi.-Tae.
187 absolutiui v obsolutiui corr. L1
post absolutiui
del species L'
188 docente ex dicente corr. L,1
195 uissus ex uisus corr.
L1
200 sed . L (suppL L1)
AD CVIMNANVM XVIII
125
tetuli, utrumque enim lectum offendes; teneo: alii tetini, alii

205 tenui, quod est frequens; nitor: alii nixus sum, alii nisus, quod
utilius est; hereo: quidam hessus sum ut gauissus, alii haessi,
quod sepius occurrit; fruor: alii fruitus, alii fretus, quae lecta
et scripta uidebis; figor: alii fixus, alii fictus, quae in utraque
lecta non neges esse forma; necto nexui, alii nexi, quod est
210 frequentius; sancio sanci uel sanxi, utraque esse non dubites
(nam legimus scantum est et sancitum est lege); sallior: alii
salsus, alii sallitus, quod melius est (nam salsus appellatiuum
est), unde Fabianus dicit: Caro sallita diurnior est); abscondor:
alii absconsus, alii absconditus, quod melius est ; alor : alii altus,
215 alii alitus, quod melius esse alimenta testantur ; salio : alii saliui,
alii salui, quod est utilius (ut dicitur Vina per uteres saluere) ;
sino siui uel siniui; deleor: alii dilitus, alii deletus, quod est
sequendum; ostendor: alii ostensus, alii ostentus, quod est obseruandum (nam tendor tentus est), quod ostenturus dici conue220 nit; labor: alii labatus, alii lotus legunt, utrumque lectum est;
expergescor: alii expergitus, alii experrectus, utrumque audire
non abnuas; neglego: alii neglegi, alii neglexi, esse utrumque
non negandum est (ut Licinius dicit : Omnium nostrum historiarum neglegerint auctoritatem); occino: alii occini, alii occannui,
225 est enim utrumque; neco necui: alii necaui, nam in utralibet
legitur forma. Haec de dubiis perfectis dixisse sufficiat.
Sed tamen non praetereundum reor esse aliqua uerba, quae
ex semet non habere queuntur perfecta praeterita, ni ab aliis
utantur uerbis, ut est ferio : ferii enim lectum nusquam inuenire
230 quearis, sed percussi; item sisto sisti non est, sed steti; item
furis furit non habet praeteritum nisi insani; item fero tuli,
204/205 cf. Dio,. 372, 17 sq.
205/206 Diom. 374, 23 - 375, 1 et 10
206/
207 cf. Diom. 367, 6 sq.
207 fretus: u. bfstedt, Mais., p. 57
208/209 cf. Diom.
377, 11-15
209 cf. Diom. 369, 16 sq.
210/211 cf. Diom. 371, 18-22, ubi deest
sanctum (scantum L); forma scantum, quasi participium recte Latinum, recepta est a
Mais. 248, 13, u. app. et Lfstedl, p. 58
211 sancitum est lege: ex Cassio Seuero
profer Diom.
211/213 cf. Diom. 375, 16-23
213 nm muenimus
213/214 cf.
Diom. 375, 25 iq.
214/215 cf. Diom. 375, 14-16
215/216 cf. Diom. 374, 5-8
216 cf. Verg, Georg,. 2, 384
217 cf. Diom. 374, 13 sq.
217/218 cf. Diom.
375, 27
218/220 cf. Diom. 376, 2-10
220/222 labor (i.e. lauor) - abnuas: cf.
Mais. 249, 13-15
220 labor - lotus: deest in textu Diomedis; an ex Macrob. (cf. Exe.
Bob. 53, 30 - 54, 3)
221/222 cf. Diom. 376, 11 sq.
222/224 cf. Diom. 369, 15
sq.
223 Licinius L: Acmilius Macer Diom., sed cf. app.
224/225 cf. Diom.
373, 23 - 374, 1
225/226 cf. Diom. 366, 3 sq.
227/232 cf. Diom. 380, 8-14;
cf. etiam Mais. 247, 8-11
207 fretus h (et Mais.), exspectes fructus

213 diuturnior Diom.
214 melius
Bi.-Tae., melior L
215 alimenta Bischof, celimcnta I*
9.M alii neglegi .
L, (suppl. L?)
negrexi L,
225 necon L
230 quearis L, quearas L1,
quaeras Bi.-Tae.
126
235
240
245
250
255
260
265
AD CVIMNANVM XVIII
quod est tollo. Item sunt sine praeterito - ut uerro et memini

- in sum ; sed uerror uersus habet.
Sed notandumque est esse quaedam per participia difectatiua,
ut est meo, nam [in] praesens in usum non habet participium.
Item fio participium futurum non habet; nam futurus ab eo,
quod est sum, diriuatur; raro etiam instans fit, ut est fiens.
Item tollo tolliturus non dicas. Item a soleo soliturus nemo
dicat: uix enim etiam solens inuenitur.
Vt iam finem nunc expossitioni darem temporum ! Sed omit
tere non audeo de temporibus nunc commemorare deficientibus,
ne non perficisse uidear, quod cospi. Scire enim debemus quorumdam modorum uerba tempora per quaedam non posse
currere; ut etiam imperatius non habere ualet praeteritum;
incoatiua quoque nec nisi incoatium ; tempus uero absolutiuum
recordatiuumque nullo habere possunt modo; item infinitium
ut legere inperfectum non habet; item quaedam futuro carent
tempore, ut soleo, nam solebo non recte dicturus es.
Notandum est triplicem in praeterito defectionem repperiri
posse: Ecce primo, ut pando inperfectum, sisto uero perfectum
non habet nec futurum participium; item per tempus defectus
est, ut soleo audeo, solitus ausus, quae inaequalia alibi appellantur ; itemque defectus est per tempora in his : fero ferio sum,
ut est, alterius uerbi uox eis praeteritum i dat, ut tuli percussi 381
fui. Sunt quoque quaedam uerba praeteriti speciem ostendentia,
cum sint praesentia, ut memini noui. Sunt uerba commonia
tempore, ut incendit pluit suit ruit. Sunt quaedam commonia
omnibus temporibus, ut sunt infinitiua obruere incendere et
reliqua.
Haec de temporibus uerborum dixisse sufficiat, pauca de
magnis, in quibus sapientes uidendis, quibus eloquentiae et
elegantiae tributa est opinio, spero me non esse uituperaturos ;
inuidos autem et uillarum suarum amatores, qui nihil laboris
nec ingenii habent, utrum laudent an etiam uituperare conentur,
non procuro nec requiro.
232/233 cf. Diom. 379, 15-20

234/239 cf. Diom. 381, 1-9; mlia . Mals.
246, 7-11, qui addut e n timeo (Diom. 381, 3) ud etiam meo, id ut utramque
formant et genuinam et corruptam (u. app. crit. et Lfitedt, p. 112)
252 alibi: cf. supra
XV, 244 sqq. (Don. 6)6, 6)
235 in1 sed Lofstedt

236 habet . L (suppl. L1)
241 nunc ex nun atrr.
L*
245 post uero ras. 3 litt. L.
247 futuro ex futurum corr. L1
250 ante
sisto fort, ut eras. L'
262 elengentiae L, elegentiae L1
<XVIIII. DE PERSONIS)
PERSONAE VERBIS ACCEDVNT III: PRIMA SECVNDA TERTIA;
PRIMA, QVAE DIGIT, VT LEGO; SECVNDA, CVI DICITVR, VT LEGIS;
TERTIA, DE QVA DICITVR, VT LEGIT (638, 4 sq.). Et hae sunt

5 proprietates earum, quae distantiae per (personas) plurali quoque
numero seruantur. Sed notandum est primam personam esse
principalem sermonis, quam nonnulli fatendi dicunt, secundara
arguendi, tertiam nuntiandi personam. 'Facio' enim, 'facis', 'facit': hoc sermone me fateor, arguo hunc, nuntio illum facere.
10 PRIMA ADMiTiT NOMINATIVM (638, 5 sq.), aliae duae trachere
dicuntur; hoc est admititur libertate, trachitur uero quid ne
cessitate uel ui.
Inter innocentem et innocuum hoc interesse quidam sapiens
dicit : INNOCENS (638, 6) sanctitate et bonitate morum, innocuus
15 autem, non qui nolet nocere, sed qui non habet fortitudinem
nocendi.
LIBER (638, 6) autem de libertate; et de filio et de libro
dicitur, quae declinatione et significatione distant. Sed inter
liberum et libertum quidam auctorum distamen possuit, quod
20 liber semper, libertus uero post seruitium libertate donatus est.
Inter fortem uero et ualidum ita distinguitur, quod fortis
animo et consilio, ualidus uero corporis robure.
Sed quidem de V generibus uerborum facilis intellectus est,
ut per personas eorum declinatio figuretur; in personis enim
25 conuenit declinationem ostendi.
Sed omnia uerba, quae secundum analogiam declinantur, prima
persona uel in o uel in or finiri debet. In qua persona genera,
ut in secunda coniugationes, ostendi solent.
Sed notandum est in hoc ordinem loco expossitionis poscere
30 nosse melius esse, primam personam V generum triumque eorum
coniugationum in o uel in or finitam quot quibusque literis
praecedi uidetur. Tris scilicet uocales ante o uel or uerbi finiales
repperiuntur possitae: e i u, quod nec a nec o inuenitur ante o
(excoepto in eo uerbo reboo et inchoo, quae a boo et coo Grecis
35 uerbis conpossita traducta sunt; unde errant, qui putant ex
Greco Latinoque conponi non posse Hironimum dixisse; unde
(XVTIII>, 3Hcf. Mh. 208, 22-24
7/8 cf. Cher., . 562, 22-26
10/11 cf.
Cms. 380, 5-9
13/22 baee exempla legit Anon. . Don. 638, 6 et Cms. 380, 6
13/16 cf. Propr. sert. 9 (p. 48)
19 quidam auctorum: quis sit, non constat
23/24 Cons. 380, 2 sq.
32/35 cf. Eut. 449, 18-23
36 Hironimum: de
Hienmymi, cf. H. Goektr, Etude kxicograpbique et grammaikak de a latinit de SaintJrme
(Paris 1884) p. 205 sqq. et 224 sqq.
<XVIIII>, 1 Add. Bi.-.

robure ex robore corr. L,1
5 personas add. Bi.-Tae.
18 declinatio L
22
128
40
45
50
55
60
65
70
75
AD CVIMNANVM XVIIII
in quaestionem debet, quae sunt uerba Greca, quae accepta

conpossitione Latina solent fieri). Ante o itaque e prima coiugatio habet, ut est beo creo meo nausseo enucleo laqueo ; quarta
uero etiam coniugatio <e> ante o habet, ut eo queo et reliqua,
et omnia secundae coiugationis ante o semper e habent. Itaque
a lectoribus requiratur, quare meo beo creo eo queo non sunt
secundae coiugationis. Ideo quia hoc est inpossibile secundae
coiugationis quinum: primum non habere e ante o in prima
persona; secundum non in secunda minui persona; III. non in
eadem produci; IIII. esse monosyllabum ; V. esse dissillabum
excoepto neo et fleo, quae sola duo in secunda disillaba sunt
coiugatione. Inuenitur quoque a ante <o> in uno uerbo, ut pao,
id est sufflo, sed Grecum est; ante o i, ut saucio nuntio et
reliqua; u, ut aestuo insinuo et reliqua: sed de his omnibus
dicere non est temporis, de quibus alii alibi tractatum non
modicum fecere.
Sed nunc ad ea, quae nostro excurrunt operi et formationi
personarum utriusque numeri et temporum et modorum, sermonis nostri aciem dirigamus. Omnis itaque prima coiugatio in
o finita motat I eam in as productam facitque secundam per- 3811
sonam, ut beo beas; secunda uero in es productam, ut est fleo
fles, et una semper deterior est syllaba; ita et tertia correpta i
ante o finita et omnis quarta una in secunda semper deteriores
sunt syllaba, ut facio facis, audio audis, eo is. Sed correpta o in
is brebem, producta uero coiugatio in is longam o conuertit, ut
dico dicis, audio audis, eo is. S uero secundae personae in t
motato tertia omnis fit coiugationis persona, ut est beat flet
facit audit it. Mu uero et ti interpossitis in secunda IIII persona
ordinum, inter s scilicet et antecedentem uocalem, facit conseruans sua primam et secundam pluralem personam, ut est beamus beatis, flemus fletis, facimus facitis, audimus auditis, imus
itis. Tertia uero pluralis in prima quidem et secunda coiugatione
interpossita tertiae singulari n fieri solet, ut beat flet, beant
flent, et in tertia uero et quarta o depossito et unt possita fit,
ut facio lego audio eo, faciunt legunt audiunt eunt.
Primae et secundae coiugationis incoatium iecto s secundae
personae et addita bam facimus, ut beas fles, beabam flebam.
Ita in quarta in eo finita, ut est is ibam; in aliis uero producta
e additur, ut est faciebam audiebam, quod per sinocopen sepe
51/52 cf. Eut. 449, 24 - 451, 30
74/77 nutribant: cf. Cons. 384, 1-9
40 coniugatio ex coiugatio corr. L1

e suppL Lfstedt
41 ante semper ras.
L.
48 coiugatio L
add. Bi.-Tat.
pao i.q. pneo
51 tractatum
tractum L
67 facimus facitis ex faciamus faciatis con. L1
AD CVIMNANVM XVIIII
8o
85
90
95
100
105
u0
129
subtrachitur, ut Virgilius dicit: Quem matris ab bere raptum

nutribant; Scamisque serpentium et auro polibant.
Sed obseruandum est omne incoatium in omni coniugatione
et tempus recordatium esse semper coiugationis primae; in as
enim secundam mittunt personam, ut est beabas beaueras, flebas
fleueras, faciebas feceras, audiebas audieras, ibas ieras. In es
quoque productam in omni coiugatione euntia secundae sunt
coiugationis, ut est utinam beares bees fleres faceres audires
ires. Primae autem coiugationis fleas facias audias eas. Tertia
autem est coiugatio in prima et secunda beabo beabis, flebo
flebis ; in is enim secundam mittunt personam. Futurum quoque
coniunctatiui in omni coniugatione tertiae est coniugationis, ut
est beauero fleuero fecero audiero iero; in is enim secundam
mitunt personam.
Ecce hc ordo declinationis coniugationum poscit, ut de praeterito perfecto generaliter doceamus. Omnis itaque in o finitorum praeteriti prima persona in i productam finitur, ut beaui
fleui. Cui addita sti secunda fit persona, ut beauisti fleuisti; si
uero t, tertia fit persona i correpto, ut beauit fleuit. Quod si
uero mus uel stis (sed de corepto l productum), primam pluralem et secundam facit personam, ut beauimus beauistis, fleuimus fleuistis. In tertia persona plurali motat i in e et adsumpta
runt uel re, ut beauerunt uel beauere, fleuerunt uel neuere. Et
hic ui sepe poetae per sinocopen excludunt. - Plusquam autem
perfectum in omni coiugatione a perfecto praeterito fit i in e
conuerso breuem et adsumpta ram, ut audiui audiueram, beaui
beaueram. Nec non et ue per eandem excluditur speciem, ut
bearunt bearam, norunt noram pro nouerunt et noueram.
Futurum uero indicatiuum primae et secundae coniugationis
iecto s secundae personae et adsumta bo fieri solet, ut beabo
flebo; ita quarta in eo finita, ut est is ibo (inuenitur et seruibo
erudibo), correpta uero et quarta in io o conuertit in am, ut
lego legam, audio audiam. Et notandum est, quod in nullo modo
inuenitur alio in prima persona ante m literam uocalis, quae in
aliam transeat in secunda, nisi in supradicto futuro.
Omnis secunda persona imperatiui a secunda indicatiui abiecto
fit s, ut beas fles, bea fle, audis is, audi i ; in correpta uero e pro
is: in omni enim uerbo i in fine producitur; ideo e possuit ut
76/77 Verg., Am. 7, 484 iq.
constat
77 Verg., Am. 8, 436; mde bauserit Amm., nen
77 Scamis] gloss, stile scripta interim, scama

fleberas corr. L1
feceras Bi.-Tae., faceras L
e1 in ras. L
94 uer L.
95 post stis exp.
secundam Bi.-Tae., seo L
104 sacundae L
L
id est scel L
81 fleueras ex
83 audiret L
91 generaliter]
d L
productam L
96 et
coniugationes L
106 seruiuo
130
AD CVIMNANVM XVIIII
lege. Primae et secundae coniugatonis tertia imperatiui persona I

u5 o finiali in et et at conuerso, ut est beet fleat; in his abiecta t 39r1
e uel a productis et addita mus fit prima pluralis persona, ut
est beemus fleamus legamus audiamus. Secunda uero pluralis
(...) a singulari sua fit n interpossita, ut est beet beent, fleat
fleant, legant, audiant eant. Futurum imperatiui secundae et
120 tertiae personae commone est et fit adiecta secundae personae
praesentis to syllaba, ut est bea beato, fle fleto, legito, audito,
ito. Quod idcirco auctores facere probantur, ne praesenti et
futuro utamur in una persona, ut est 'legito tu' et 'legat ille',
sed 'legito tu' et 'legito ille'. Virgilius pro me hoc abnuentibus
125 respondeat, ut est Ille primus aequum faleris insignem uictor
habeto, non taceatque Terrentius dicendo Argolica hac galea
contentus ille habeto. Hic addentes te facimus secundam pluralem, ut est beatote fletote ; tertia uero pluralis futuri imperatiui
a tertia plurali indicatiui fit adiecto o, ut est beant beanto, fient
130 flento, faciunto, audiunto eunto.
Optatiui modi praesens et praeteritum inperfectum in omni
coiugatione a secunda persona imperatiui fit adsumpta rem, ut
est bea bearem, fle flerem, face facerem (quam apustrophus
facit fac), custodi custodirem, i irem.
135 Praeteritum uero perfectum et plusquamperfectum eiusdem
modi fit a praeterito indicatiui adsumpto s et sem, ut est beaui
beauissem, fleui fleuissem, fecissem, audissem, iissem ; sed
consuetudo hic breuitati studens ui syllabam sepe subtrachit.
Futurum optatiui facito indicatiui o in em in prima, in aliis
140 in am conuerso, ut est beo beem, fleo fleam, faciam, audiam,
eam. Huic simile est praesens subiunctatiui, ut est cum beem
fleam faciam audiam et reliqua ; item imperfectum coniunctatiui
simile est praesenti et inperfecto optatiui, ut est cum bearem
flerem facerem audirem irem. Praeteritum perfectum indicatiui
145 motat i in e correptam et adsumit rim et fit praeteritum
coniunctatiui, ut est beauerim fleuerim; plusquamperfectum
coniunctatiui simile est perfecto et plusquamperfecto optatiui:
cum beauissem fleuissem et reliqua. Futurum coniunctatiui
motata im in o fit, ut beauerim beauero et reliqua.
150 Infinitiua in omni coniugatione fiunt praesentis temporis se119/126 cf. Diem. 339, 21-25
125/126 Vng., Am. 5, 310
126/130 cf.
Macrob., Exe. Bob. 32, 8-22
126/127 Verg., Am. 5, 314 (Terrentius falso pn
tertius/ ita etiam Macrob.; u. Taeger)
114 coniugationis Bi.-Tae., coniung L,

posi persona eras, ut est L1
118
lac. indicant Bi.-Tae.
ras. post beet L
119 eant Bi.-Tae., crant L
125
phaleris Verg., faltis L.
127 facimus ex faciamus con. L,1
128 imperati L.
132 secuda L
134 custodirem Bi.-Tae., cum.todirem L
147 plusquam
perfectum !..
150 Infinitiuiua L
coniugationi L,
AD CVIMNANVM XVIIII
155
160
165
no
175
180
185
131
cundae personae imperatiui addita re, ut est bea beare, fle flere,
face facere, audi audire, i ire. Praeteritum a perfecto et plusquamperfecto optatiui abiecto m fit, ut est beauissem beauisse,
fleuisse et reliqua; et hic sinocope fit. Futurum per sopinum in
tum uel turum desinens et ire fit uel esse, ut amatum ire uel
amaturum esse, docturum esse et reliqua.
Hic itaque ordo declinationis poscit de gerendi uerbis commemorari, quae a quibusdam gerendi uel tipici, ab aliis uero
ussurpatiua necnon ab aliquibus uocari participalia uel sopina
solent. Quae ideo alia dicuntur: alienata sunt enim a uerborum
accedentibus : persona enim et tempore priuata sunt; alienata
a participis : nec enim tempus nec genus habere palam possunt ;
alienata a nominibus: non enim per omnes cassus ire possunt,
nec genus nec numerum proprium ostendere possunt. Sed uerba
dicuntur aut uerberando aerem, uel ne nona pars orationis sit,
uel quod uice uerborum ponuntur infinitiuorum, sicut in antedictis ostendimus, quando de ussurpatiuis dicebamus. Haec
autem tres cassus uidentur habere, et pro infinitiuo et cum
articulo cum Grecis accipiuntur. Et noscenda sunt a participis
nasci et fortasse ideo participalia dici, ut est a praesenti par
ticipio amans dempto s et in d conuerso et addita i uel um uel
o, ut est amandi amando amandum. Sunt alia duo, quae ad
formam praeteriti temporis participa definiuntur, in um uel in
u, ut uocatum uocatu. Sed hoc interest inter uocandum uocando
et uocatum uocatu, quod uocando uocationis necessitatem significat, uocatum uero initionem ad uocare, id est quassi inchoatium esset; similiter uocando in ipsa uocatione (id est in
perficiendo uocationem), uocatu uero id est prouocatione ipsa
accipitur. (Vnde etiam tipici dicuntur fortasse : emitantur enim
nominis casus.) Et haec manifestat ipsa interpretatio Greca,
quod superiora infinitiuorum non solum cum articulo, I sed 39rn
etiam cum praepossitione uim habent: 'in faciendo' EN TOO 1,
'in faciendum' T 1, 1T pro 'oportet facere';
ad uocatum uero pro ad uocationem, in uenatu uero pro in
uenatione, sicut 'admirabile uissu' pro 'uissione', ut 'nec uissu
facilis nec dictu effabilis', id est pro 'uissione' et 'dictione'. Sed
158 gerendi uel tipici: cf. Virg. M., Epit. 9, 4, 2-4 (p. 1 16- 18)
159 ussurpatiua:
if. Diem. 395, 30; Mamb., Exc. Para. 626, 28 (ed. de Paolis p. 157, 1; Exc. Bet. 45,
12
159 participalia uel sopina: cf. Prise., but. de . 454, 4
164/165 cf. supra
, 24
166/167 cf. supra , 244/257 (ex Diem.)
167/189 cf. Prise., lnst, de
nom. 454, 4-24
179/180 cf. Virg. Ai, Epit. 9, 4, 2 (p. 116-118)
165 ueruerando L ras. post u2

168 ras. post autem L,
inufnitiuo L, (corr.
L1)
171 dempta L
um Bi.-Tae., m L
172 ras. post quae L
185
admirabile ex mirabile corr. L,1
132
190
195
200
205
210
215
220
AD CVIMNANVM XVIIII
nomina sunt magis accipienda quam uerba, unde et praepossitiones accipiuntur ante ea conuenae cassibus, ut ad amandum
et in amando et reliqua.
Possitis itaque actiuae declinationis regulis nunc passiuorum
declinationem uerborum formari necesse est. Passiua itaque ex
actiuis formantur hoc modo: omnia actiua, cuiuscumque sint
ordinis, in quocumque tempore uel modo uel persona in o
desinentia, adsumunt r, ut est uoco uocor uocabo uocabor uocato
uocator uocanto uocantor; moneo moneor monebo monebor
moneto monetor monento monentor; dico dicor dicito dicitor
dicunto dicuntor; erudio erudior erudito eruditor erudiunto
erudiuntor. Omnis secunda persona passiua in praesenti et
praeterito inperfecto et futuro indicatiui (ab) actiua fiet interpossita ri, sed in tertia pro i penultima e correptam habet. Sed
sepe ris in re in omni solet coiugatione conuerti in secunda
persona, ut uocor uocaris uel uocare, moneor moneris uel re,
dicor diceris uel re. Sicut autem in actiuo, sic etiam in passiuo
praesentis declinatio docet etiam reliquorum temporum (absque
praeterito perfecto et his quae ex hoc nascuntur) per diuersos
modos declinationem ; quod fit secundum unam ex tribus coniugationibus. Tertia persona ab actiua sua adiecta ur solet fieri,
ut uocat uocatur, monet monetur. Alia autem sic accipiuntur,
ut uocabam uocabar uocarem uocarer, monebam monebar monerem monerer, dicebam dicebar dicerem dicerer, erudiebam
bar, uocem uocer, moneam monear, dicam dicar, erudiam erudiar; caeteras uero personas secundum praedictas regulas declinamus. Omne enim praeteritum perfectum et plusquamperfectum passiuorum uel similium passiuis per participium, ut dixi, praeteriti temporis et sum uerbum declinantur.
Vnde apparet eorum error, qui 'loquutus sum' tam uirum quam
putant mulierem dicere aequali debere prolatione; uel aliud
esse 'sum' praeteritorum et aliud esse, quod defectatium est.
Passiua inperatiua paria et infinitiua in omni ordine actiua, ut
uocare monere dicere erudire; tertia uero a tertia sua uerbi
actiui fit addita ur, ut uocet uocetur, moneat moneatur, dicat
dicatur, erudiat erudiatur. Pluralia uero secundum tertiae personae terminationem aequaliter terminantur addita m pro t in
prima persona, n in tertia, ut amemur amentur; nam secunda
191/208 cf. Prise., lnst, di . 454, 25-40
209/215 /. Prise., Inst, de . 455,
11-17
219/227 cf. Prise., lnst, de nom. 455, 17-24
187/188 praepossitiones ex praepossitio corr. L

194 adsumunt i Bi.-Tae.,
adsumuntur L
199 ab see. Prise, add. Bi.-Tae.
200 post i habet e L (. L1)
205 ex Bi.-Tae., et L
206 declinationum L
211/212 dicam - personas
fort, in ra. L
211 erudiam ex erudam corr. L1
216 unde ex unda corr. L1
218 post est ras. 3 litt. L
AD CVIMNANVM XVIIII
133
225 persona imperativa praesentis similis est secundae indicatiui, ut

est uocemur uocamini uocentur et reliqua, quomodo et apud
Grecos. Futurum imperatiui secundum praedictam regulam fit
ab actiuo modo in o desinente, ut est uocato uocator, moneto
monetor. Fit haec persona etiam triformiter, ut uocator uel
230 uoceris uel uocare: haec enim esse plurimae probat lectionis
auctoritas; monetor uel monearis uel monere, dicitor, eruditor
et reliqua. Et similiter in tertia plurali uocanto uocantor, monento monentor, dicunto dicuntor, erudiunto erudiuntor. Se
cunda uero persona a secunda indicatiui motatione i flnialis in
235 or, ut est uocamini uocaminor, monemini moneminor, dicemini
diceminor, erudimini erudiminor; et haec persona nonumquam
legitur uocemini moneamini dicamini erudiamini, quae non
rarius in ussu inueniri probabis. Reliqua autem per participium
et sum uerbum fiunt, ut est uocatus sum fui eram fueram issem
240 fuissem sim fuerim ero fuero. Infinitiua passiua actiuis fiunt
commotatione e in i, absque tertia coiugatione: in illa enim
penultima e in i conuertitur I et abiecitur extrema syllaba, ut 39"1
dicere dici, uocare uocari, monere moneri, erudire erudiri. Praeteritum uero per participium neutri generis et uerbum esse uel
245 fuisse fit, ut uocatum esse uel fuisse, monitum esse uel fuisse;
futurum uero per idem participium et iri uerbum, ut est uo
catum iri, monitum iri, eruditum iri. Sed in his si quis diligenter
adtendat, mirabitur artis cautellam, quae idcirco neutrum par
ticipium ad faciendum infinitium possuit: etenim ut Ebrei in
250 foeminino genere defectas et infinitas sententias relinquere, sic
etiam Latini in neutro solent; quid itaque esset conuenientius
ad faciendum infinitium quam id, quod infinitum per se solet
fieri ? De participiis autem ab his traductis in participiis decet
dici.
255 Sed quicquid prolexum in his expossitionibus lector uiderit,
quesso non mihi, sed maximae materiae inputet, quippe, ut mea
oppinio fert, haec breuius, quam res exigeret, a me prolata sunt ;
quem enim Donati aeditionis saecundae expossitio per singula
non redardabit? Haec autem de tribus personis uerborum, in
260 quibus declinatio cunctorum solet ordinum et generum ostendi,
dixisse sat.
Sed omittere nocet fari esse uerba per personas deficientia.
227/229 et 231/236 cf. Prise., lit. de nom. 455, 34 - 456, 6
238/247 cf. Prix.,
Inst. de nom. 456, 7-17
249/250 unde boisait Anon., non constat
262/265 cf.
Cons. 379, 33 - 380, 2
225 indican L
227 secundum ex secundara corr. L'
229 monetur L.
uocatur L
231 moneto L
233 dicuntor ex dicuntur corr. L1
240
post passiua exipectes ex tel ab
241 illa ex alla corr. L,1
245 fit Bi.-Tae., sit
L
249 infinitum L
134
AD CVIMNANVM XVIIII
Sunt, quae primam non habent, ut infit, uel, si primam habent,

in alias non transeunt, ut quesso; non enim infio quessis uel
265 infi uel quesse dicimus.
Quin ETIAM VERBA INPERSONALIA, QVAE IN TVR EXEVNT, CASSVI
DATIVO ET ABLATIVO SERVIVNT, VT LEGITVR A ME A TE AB ILLO,
DiciTVR MiHi TIB iLLi (638, 9 sq.). Itaque plurima lectio ostendit
seruire etiam accussatiuo, ut est geritur per me te illum; item
270 plausitur ad te.
QVAE IN IT, CASSVI SERVIVNT DATIVO, VT CONTINGIT MIHI (638,
10). Inuenitur quoque et 'contingitur', ut est Aquilae alis auidis
Olimpus contingitur.
QVAE VERO IN ET EXEVNT, MODO DATIVO MODO ACCVSSATIVO
275 SERVIVNT, VT LICET MIHI TIB ILLI, DECET ME TE ILLVM (638, IO-
12). Et plura inueniuntur ire etiam in at, quamuis Donatus

praetermissit, ut est stat iuuat, quae discreminationem personarum accussatiuo experiuntur cassu, ut iuuat me te illum,
interdum tamen interpossitis uel nominibus, ut est 'stat senten280 tia mihi tibi illi', uel uerbis infinitiuis, ut stat renouare mihi tibi
illi casus et reliqua.
SVNT VERBA PRAETEREA, QVORVM ALIA GENITIVI CASVS FORMV-
LAM SERVANT (638, 13). "Formulam" dicit; sepe enim pronominis,

non nominis casus formam seraant, VT MISEREOR mei tui sui,
285 REMINISCOR mei tui sui. Et hae sunt locutiones, quas per saeculi
aetates frequentauit auctoritas, et cum genitiuo conueniunt, ut
pudet facti, piget operis, tedet laboris, penitet sceleris [miror
illos], gratulor uestri, indegeo illius, memini illius, inpleor Bachi,
et reliqua.
290 ALIA DATIVI, VT MALEDICO illi, svADEO tibi (638, 14). Sunt et
alia, quae cum datiuo cassu conuenire offendes, ut fido uirtuti,
mando tibi, cedo illi, pareo legibus, insulto inimico, studeo
Virgilio, intendo lectioni, noceo malis, hereo sinistrae, obluctor
harenae, timeo mihi, teneor amori et reliqua.
295 ALIA ACCVSSATIVI, VT est ACCVSSO illum, INVOCO Deum (638,
14); sic obliuiscor uos, fugio illum, euado perriculum, penitet
268/270 cf. Cou. 380, 25-28

270 cf. Planta, Puud. 45}
272/273 simile
cxcmplum aiter ebrias adas Sangl. 878; u. Bischof, Mittelalt. Stadial, 2, p. 46
276/
281 cf. Cons. 380, 16-21 et 24
280/281 Verg., Am. 2, 750
284/289 cf. exenipla
allata in Prob., App. 196, 16 sqq.
290/294 Prob., App. 196, 28-31 (J>.a.i)
294/
296 Prob., App., sed hi cod. (Neapoi 2, f. 5<T) lectu difficile
270 plausitur L, Plautus: Itur .

274/282 datiuo - casus partim m ras.
L
276 plura Bi.-Tae., plu L
279/280 sententia ex sentantia corr. L1
280
renuareL
286 actas L,
287/288 miror illos sed LSfttedt (cf. L 298)
292
legimus L
293 noceo ex neceo corr. L1
sinistrae L, fenestrae Prob.
294
hauenae L
296 obliuiscor uos Ltcdt, uoliuiscor uos L (ut nid.), obliuis...
uos Prob.
AD CVIMNANVM XVIIII
300
305
310
315
320
325
330
135
amicum, piget inertem, iubeo Cremitem, calumpnior malos,

sortior uxorem, miror malos, deleo stomachum, memini haec,
decet bonos, portior illam rem et reliqua.
ALIA ABLATIVI, VT ABSCEDO ab illo, AVERTOR ab illo (638, 14
sq.); sic dilector coronula, adfector pantonimio, fruor agro,
potior auro, utor toga, priuor potestate, indegeo consilio, aegeo
sumpto, careo molestia, absteneo cibo, fungor officio, sacrifico
uictima, misereor uobis, opus est patrono, indulgeo uino, interdicor amicitia et reliqua.
ALIA SEPTIMI CASVS, VT FRVOR re, POTIOR auro (639, 1); sic
et alia.
Sunt etiam cum uocatiuo, quamuis Donatus praetermisit, ut
est lege Terentii, poeta cane, Salustii recita, Virgilii scribe, Plato
pronuntia. Sed ideo fortasse praetermisit haec, quod cum indicatiuo non conueniunt modo.
OMNIA VERBA INDICATIVI MODI et reliqua (639, 2). Sciat lector
horum expossitionem in antedictis exposuisse. Sed requirendum
est, litera q quando in uerbis antecedet o I post u, utrum inter 3911
consonantes an uocales u reputabimus, utrum ut adiuuo an ut
ruo reputare possumus. Huic quaestioni breuiter satisfacitur, q
uque hic ante o pro consonantium regula poni, ut Euticius dicit ;
et ut Donatus dicit: Q SINE v o LITERAE PRAEPONI NON POTEST
(639, 7). F o literae non praeponitur, id est, ut quidam auctorum
dicit: sicut f sola de semiuocalibus non antecedere o in prima
uerborum persona potest, ita quoque e contrario sola de septem
semiuocalibus potest liquidis praeponi. Sed neminem turbet,
quod dicit: F non praeponitur, id est in prima uerbi tantum
persona in ultima; alioquin foueo uel fodio uel foro quomodo
diceremus?
SVNT VERBA DIFECTIVA: ALIA PER MODOS (639, 8). Sed quamuis
de horum sparsim uerborum defectionibus in antedictis expossuisse recolimus, nos tamen etiam nunc collectim ueluti breui
tactu aliqua dicere conuenit. PER MODOS, VT CAEDO (639, 8),
quod solum imperatiui modi est. PER FORMAS, VT FACESSO (639,
8), quod frequentatiuum non nisi primae esse coiugationis debet ;
hoc autem tertiae est. PER CONIVGATIONES, VT SVM (639, 8 sq.),
quod, licet es in secunda persona habet, tamen, quod corripitur,
301/305 Pnt., App. 197, 1-6 (p-a.i)
308/310 cf. Prob., App. 196, )4 ig.
316/317 cf. Eut. 480, 17 - 481, 7
320/321 cf. Pomp. 239, 11 sq.
297 piget L
299 portior (pro partior) aim glass, interim, stile scripta diuido
L,
301 dilecto L
coronula L,, choraula Prob.
adfertor L
pantonimio
pro pantomimo
fruor argento Prob.
304/305 interdice L
314 literam
L,
317 Euticius ex lutichius corr. L1
324 foueo cum glossa interim, tilo scripta
daece...to; glossa super fodio ilkgibilis; glossa super foro oregi L?
foro ij. furo
330 modi . L (suppL L1)
333 licet duttanter Bi.-ae., bet L
136
AD CVIMNANVM XVIIII
esse secundae non potest coiugationis. PER GENERA, VT SOLEO

335 (639, 9) ; passiuo enim more praeteritum profert, ut solitus sum.
PER NVMEROS, VT FAXO (639, 9), quod pluralem non habet
numerum. PER FIGVRAS IMPLEO (639, 9 sq.), in quo quid conpossitum est, ignoratur. PER TEMPORA, VT FERO (639, 10), quod a
semet praeteritum perfectum non habet, sed aliunde accipit
340 'tuli'. PER PERSONAS, VT AEDO (639, 10). Non aedis facit, sed edo
es est, ut dicitur Est flamma molles medulas. Sed haec omnia
forsitan possunt dici deficere per personas: pro defectu enim
inaequitas potest dici. INPERSONALIA QVOQVE dicit DEFICERE
LICET MISERET (639, 10-12), dum praeteritum perfectum non
345 habent. Aliter defectatiua dicit omnia per personas inpersonalia.
Sermonem nostrum lectores excussatum obsecro habere in
duabus extentum principalibus partibus ueluti duobus orationis
maximis admodum membris, quem in sequentibus paruitas
corripiet materiae uelut in apendicibus et magnarum ministris
350 supradictarum.
Definit de uerbo feliciter.
340/341 cf. Diom. 386, 29-31
337 Ptr DM., In L
341 Vag., Am. 4, 66
<XX.> DE ADVERBIO
10
15
20
25
35
ADVERBIVM EST PARS ORATIONIS, QVAE ADIECTA VERBO <...)

(640, 2). Quid est aduerbium et quare dictum? In prochemio
nostrae expossitionis indicauimus, quod non inconuenienter sequitur uerbum illud, quod a se non potest discerni; unde
Donatus dicit: "pars orationis, quae adiecta uerbo", id est 'a
uerbo', quod non ipsa uerbum addit (quod in suo manet et
significatione et opere), sed ipsa a uerbo additur, ut rem, quam
significare contenoit, manifeste demonstre! Vt puta 'heri' quando
dico, numquid potest habere intellectum, nisi addideris uerbum
et dicas 'heri ieiunaui', 'hodie operor', 'cras caenabo' ? An secus :
"quae adiecta uerbo", id est illi uerbo adiecitur, cui adiungitur.
SIGNIFICATIONEM Eivs (640, 2), id est uerbi. Hic solent quidam
quaestionem opponere dicentes, quid aduerbium de actiuo genere uel passiua significatione minuit aut quid conplet, an minus
actiuo uel plus erit hoc adiecto. Huic respondendum est in
omnibus sermonis uerbis multas inueniri posse significationes :
aliud est enim de generis [de] significatione, aliud de alligoriae,
aliud de soni, aliud de intellectus, de qua hic dicit.
SIGNIFICATIONEM EIVS AVT CONPLET, VT 'IAM DICAM' (640, 2
sq.). Plus enim significat firmitatem dictionis 'iam' addito quam
'dicam' solum ; ita et 'non dicam' minutum est possito 'non'. Sed
lectorem debet nosse et cauere, quod dicitur "adiecta uerbo"
hoc anphibolicos dici. Sed ante omnia debemus praenosse has
omnes particulas minori indigere expossitione, in quibus post
Donatum alios uidemus grammaticos parua quoque et haec
eadem sparsim attingere (pene enim in his, quae necessaria sunt
sciri, ipse Donatus expossuit), in duabus autem maximis oratio
nis partibus et multa regulando expossuisse et non pauca ab
aliis exponenda praetermisisse.
ADVERBIA AVT A SE NASCVNTVR, VT HERI HODIE (640, 4). Sed
notandum est l haec a se nasci, dum Donatus dicit. Sed nihilo- 40r1
minus nascitur nobis hic aliquid quaestionis, quomodo ex 'die'
non nasci dicitur, ex quo conpossitionem accipit et originem et
formationem. Ita huic respondendum est a se oriri, dum conpos-
<XX>, 3/5 (f. supra , 82/83

Pomp. 241-264 ai
13 quidam: qui soit, non constat
25/27 at .
<XX>, 1 Num. suppL Bi.-T<u.

9 manifeste] 2 hi . L
17 uerbis . L
(tuppL L1)
inueniri Lfstedt, inuenire L
18 de2 sxi Lofitedt
post
significatione ras. L
post alligoriae eras, dicere L
21 addita L
22 possitio
L
23 cauere ras. inter et u L post dicitur na. L
24 dici . L (suppL L1)
26 quoque Bischof, queque L
27 enim om. L (suppL L')
28 scriri cum
ras. inter i et r L
32 natandum L
34 nasci dicitur ex nascitur corr. L1
138
40
45
50
55
60
65
70
75
AD CVIMNANVM XX
sitionem non in origine, sed in se ostendit. Et haec conpossitio

"hodie" ostendit 'dies' magis esse masculini non 'hadie' dicendo.
Sed notandum est haec, quamuis originem nascendi ex aliquo
non habent, tamen esse aliarum originem partium, ut heri
hesternus na num et aduerbium haesternae ; hodie hodiernus na
num; cras autem non solum nomen, sed etiam uerbum a se
oriri probatur, ut crastinus et procrastino; et 'hoc cras' nomen
esse de aduerbio inuenitur, ut est aliud cras.
A NOMINE ET A VERBO, VT PEDiTiMTiM (640, 7). Ideo "a nomine
et a uerbo" haec dicit uenire: ex his enim duobus conpossitum
est.
INPVNE et SEPE, quod fit punitus et inpunitus, ideo NON A
NOMINE tantum uenit : non enim inpunite dicit ; neque a VERBO
tantum (640, 14 sq.), quod non punim et non fit inpunio. Sepio
uerbum fit: si ab eo tantum ueniret, sepim diceret; si uero a
sepis uenire probaretur, sepiter diceret, et non frequentiam
sonaret. 'Bene' autem a 'bonus' uenit ; sed ideo non 'bone', quod
consuetudo ualet.
FACILE DIFICILE: NOMINA PRO ADVERBIS POSSITA (640, 15 sq.).
Sed requirendum est, ut quid faciliter et deficiliter, quamuis sit
dificulter, non dicit. Hoc respondendum est ex Grecis hanc oriri
regulam, qui haec eadem uoce proferre suescunt; quod etiam
interpretes uidentes adsecuti sunt. Sed notandum, quod, quando
nomen pro aduerbio ponimus, declinan, quando uero aduerbium
pro nomine, non potest ; 'facile' enim declinamus, 'cras' uel 'mane'
nequaquam.
ADVERBIO ACCEDVNT III (641, 8). Caussantur quidam hic, cur
non initio possuit aduerbii ut caeterarum accedentia. Quibus
respondendum est: Sic melius est, quod, postquam deduxit
aduerbium ab his, a quibus uenire solet, protinus ei, quod
sepossuit, accedentia possuit. Sed intellegendum est tria haec
non similiter accedere : significationem enim a sese, conparationem uero et figuram ab aliis, a quibus sumit, uenire.
PERSONALIA, VT MECVM TECVM (641, 13). His ostenditur praepossitio transmotata non coherere et aduerbia facere: si enim
'cum me', 'cum nobis' diceretur, non aduerbium poneretur.
QVALITATIS, VT DOCTE (641, 12). Ecce si scolarii caute et
subtiliter personam et qualitatem aduerbio accedere contendant,
non nimis reprehendendi sunt.
IVRANDI, VT EST EPVL CHASTOR HERCVLE MEDIVSFIDIVS (642,
1). En in hoc loco nonnullae opiniones scaturiunt, quibus prae

43 Pm. 5, 68 (if. supra , 44)
36 in1 om. L (suppl. L1)
39 tamen Bi.-Tae., tantum L
aliorum L
42
fort, probat
47 non . L (suppl. L1)
55 sit L, fit L.1
63 accedentia
accedentium corr. U
68 uenire Lofstedt, uenit L
72 docte ex doctae
con. L1
AD CVIMNANVM XX
80
85
90
95
100
105
u0
139
termisis ad id, quod, quodam me catholico docente, ueniam,

uerius esse credo. Itaque 'e' aduerbium Latinum est, quod Grce
'di', et interpretatur 'ualde'; Pul autem et Castor ferunt duae
fuisse mulieres, quibus adorationem et honorem dearum dederat
ius iurandum mulierum quarumque in earum locis adorandi. Et
prima in eas iurasse dicitur Sisenna, filia regis Grecorum, quo
dam eam adulescente in cremine aliquo accussante. Exinde
postea quasi in lege inter sanctum est gentiles, ut mulieres in
deas et uiri in deos iuramenta redderent sua.
'Medius' autem simpliciter aut Latinum est et significat non
ratione nec sententia uallere; aut 'me' et 'dius', hoc est ac si
dicat: 'Me testor esse hic, deus meus'. 'Fidius' [id est]: et hoc
dicunt conpossitum 'fide' et 'Ioue', id est 'fide Iouis'.
Aut aliter: "epul", id est 'per Pul'; uel 'e' dicunt esse Grecum,
id est 'testor'.
Et quidam filium Iouis Erculem dicunt, et reliqua.
Sed notandum est haec nomina pro aduerbiis in his poni
locis: haec enim cum gentibus sententis et uerbis iurandi iunguntur.
ADVERBIA LOCI DVAS SPECIES VEL FORMAS HABENT (642, 4
sq.). Sed notari conuenit has duas in IIII diuidi posse: IN LOCO:
INTVS SVM, extra locum: foris sum; AD LOCVM: INTRO EO, ex
loco: FORAS EO (642, 5 sq.). Aliter in locum, ut est huc illuc, aut
in loco : hic ibi, aut e loco : hinc inde. Aut PER LOCVM : ILLAC
(642, 7 sq.). Ideo quaerere debet lector, quando intro, quando
foras, quando intus, quando foris dicere debeamus. Respondendum est talem aduerbiorum ussum esse sic, quod, cum in locum
nos ire significemus, dicimus 'intro eo' tamquam 'huc eo' et 'in
urbem' uel 'domum eo' ; ita et 'foras exeo' [ tamquam 'illic eo' 40rl1
et 'extra eo'. At uero cum in loco esse coeperis, dicis 'intus sum'
tamquam 'hic sum' et 'in urbe sum'; ita et 'foris sum'. Cum in
loco, in quo fuisti, significare uolueris, dicis 'intus fui' tamquam
'hic fui' et 'in urbe fui' ; ita et 'foris fui'.
QVEMADMODVM ENIM CONPARANTVR, ITA ET DEMINVVNTVR
(642, 14 sq.). Quod ita hic sentiri conuenit, quemadmodum in

gradibus expossuimus nominum, ut DOCTE DOCTIVS DOCTISSIME
(642, 11 sq.). Hic enim et diminuit et uget.
FiGVRAE ADVERBIORVM (643, 1) ideo similes sunt figuris nou5 minum et aliarum partium, quod quemadmodum a simplicibus
78/85 Haec "catholici" doctrina quodammodo consentit cum Us, quae GeUius tradit 11,
6 (ed. Marshall, p. 343; sec. Varrmem), ubi nimirum desunt nugae de mulieribus, quae essent
Pul et Castor, et de Sisenna, filia rcgis Grecorum
77 docente ex dicente car. L1

81 quarumque Bischof, quanumque L
88
id est sed. Ltedt
94 post iurandi ras. L
103 ussum . L (suppL L1)
114 aduerbiorum Don., aduerbis L
140
AD CVIMNANVM XX
ita etiam uenire a conpossitis partibus solent et reliqua. Nam

uii MODIS CONPONVNTVR: ex duobus intigris INDOCTE, ex duobus
COrruptis SVFFICIENTER, ex intigro et Corrupto INSIPIENTER, 6X
120
125
130
135
140
145
150
corrupto et intigro PINNIPOTENTER (643, 2 sq. app. crit.).

PRAEPOSSITIONES SEPARATIM ADVERIS <...> (643, 13), id est
hoc cauebimus in aduerbio, ne praepossitiones addamus. Itaque
ualde melius est sciri debere, an etiam significationem aduerbiorum in numero XX et III, ut ipse Donatus ostendit, adsequi
debemus, uel haec eadem multa sunt pro multis. Quod ita
sentire melius; nam et in his, quae protulit, aliqua eiusdem
significationis praetermisit et alias significationes non obliuiscendo, sed nobis direliquit quaerendas. Ecce quaedam et temporis et loci, ut est actinus protinus; alia terminationis et loci,
ut est illicet.
INTERROGANDI PAVCA PROTVLIT, VT CVR QVAMOBREM; fiunt
etiam QVARE (641, n sq.) numquid anne. Ecce et aestimantis
non dixit, ut est fere ferme.
TEMPORIS dixit, VT est HODIE NVPER (641, 9). Ecce et his
regulam ostendit aliorum temporalium, ut est tunc nunc aliquando quando quandoque (sed 'tunc' temporis est, 'tum' uero
ordinis).
NVMERI pauca protulit, VT SEMEL BIS (641, 9 sq.). Et ecce alia
inuenies, quoties ipsum numerum ostendere uolueris, ut est ter
quater et deinceps usque centies milies miridiadis. Ecce iterationis: item rursus sepius.
QVANTITATIS (641, 12) alia, ut sat nimium.
Alia adnuentis, ut uero.
'Ad id locorum' cuius significationis? Id est ornatium est et
loci est et temporis et significat 'eo usque'.
Sunt aduerbia nominatiua uel nomina aduerbialia, ut Romae
Capuae Kartagini.
Est quoque aduerbium blandientis, ut mi.
Est et loci, cuius origo non tam lucet, ut est domi. Sed quidam
auctorum dicit : Sunt aliqua nomina, quae ablatiuo casu singulari
o litera terminantur et in eodem ablatiuo et i literam sustinent
119 pinnipotenter cf. Den. 624, 4

127/129 et 131/132 ff. Max. Viet. 201,
22 sq.; And. 348, 11 sq. et 15
130/131 hoc oco Anon, ordtnem textos Donati mutauit
137/142 cf. Ami. 348, 12 sq. 20-23
137/146 cf. Max. Via. 202, 2- 12
149/
151 cf. Prob., Ina. 152, 20 sq.
116 post conpossitis ras. L.

121 cauebimus ex caueuimus corr. U
128
loci1 ex loqui can. L,1
137 pauca ex puca con. L,1
139 miridiadis ex
miridiades corr. L1
141 alia Bi.-Tae., aliter L
146 Kartagini ex Kartaginis
cm L1
AD CVIMNANVM XX
141
resonare, ut Cicero dicit: Vt domi me te seruarem, rogares, et

significat 'in domo mea'. Sed auctoritate lecta sunt et aduerbia
appellantur.
Finit.
151 Cicero: loom non inuaiimus
<XXI.> DE PARTICIPIO
PARTICIPIVM EST PARS ORATIONIS DICTA, QVOD (...) (644, 2).
Quidam auctorum dicit : De participio praeter id, quod Donatus
expossuit, exponere dimissimus. Sed requirendum inprimis, quod
5 dicit "dicta": a quo uel a quis? Id est a Donato et a Grecis.
Dicuntur enim participia (quam appellationem scilicet et uim
ex Greco sunt trachentia), quod duarum partium, quae eximiae
in toto sermone, partem capiunt, ut Donatus ostendit: PARTEM
NOMINIS PARTEMQVE VERBI CAPIAT (644, 2).
10
PARTICIPIO ACCEDVNT SEX (644, 4). Interrogandum est, an

non sufficienter ostendit, quando dicit RECIPIT A NOMINE GENERA
ET CASVS, A VERBO TEMPORA ET SIGNIFICATIONES, AB VTROQVE
15
20
25
NVMERVM ET FIGVRAM (644, 3 sq.). Sed ideo iunxit post accedentia, ne non illi, sed uerbo et nomini reputarentur et illud
nihil accedentis habere uideretur.
TMPORA PARTICIPIS ACCEDVNT TREA : PRAESENS PRAETERITVM
FVTVRVM, VT EST LVCTANS LVCTATVS LVCTATVRVS (644, II sq.).
Requiri poscit res, cur non participia actiua primo protulit, sed
deponentia. Hoc est, quod ipsa tantum possunt habere trea
tempora. "Tria" dicuntur ; non enim V ; neque enim inperfectum
plusquamue perfectum dicimus, nisi quando ea declinatio trachit uerbi.
SIGNIFICATIONES PARTICIPIORVM A GENERIBVS VERBORVM
SVMVNTVR. VENIVNT ENIM AB ACTIVO ovo: praesens futurum:
LEGENS LECTVRVs; A PASSivo praeteritum et futurum: LECTVS
LEGENDVS (644, 13-15). Sed nosse lectorem melius est hoc ex
Latino faceri sermone ; nam apud Grecos I participia actiua tria 40"1
tempora habere probantur, ita et passiua. Hoc est T, quod
est participium praeteriti actiuum, item TNN, quod est
instans passiuum; sed nos Latino pariter haec tempora expremere non possumus.
A NEVTRO II: STANS STATVRVS; A DEPONENTI III: LVCTANS
LVCTATVS LVCTATVRVS ; A COMMONI IIII : PRAESENS PRAETERITVM
ET DVO FVTVRA, VT EST CREMINANS CREMINATVS CREMINATVRVS
35 CREMINANDVS (644, 15 - 645, 3). Sed non est omittendum lectori

querere, an actiuum III cum Latinis et passiuum unum uel tria
potest et deponens duo et commone tria uel CXLIIII participia
(XXI>, 3 Quidam: quis sit, nm constat

6/8 cf. Diom. 401, 11 sq.; similia ap. Mals.
258, 13-15 (. . 58)
27 sqq. similia m ExpL 514, 21 sqq.; cf. etiam Diom. 402, 3
(XXI>, l Num. suppL Bi.-Tae.

6 quam Bi.-Tae., quod L
8 partem capiunt
Bi.-Tae., participia L
9 post uerbi eras, ostendit L,
11 sufificienter L
20
tria ex tri corr. L,1
36 unum . L (suppL L,1)
AD CVIMNANVM XXI
40
45
50
55
60
65
70
143
habere. Huic igitur breuiter quaestioni satisfacere temptabo.

Ecce actiuum tria habens participia: cerno cernens certus certurus; passiuum tria: morior moriens mortuus moriturus; deponens II, id est mereor merens meriturus; commone tria, ut
est medeor medens mediturus medendus. Commone est parti
cipia CXLIIII habens, ut creminor: quatuor enim participia
diuidentia genus ternum in singulis, et unumquodque genus in
numero singulari et plurali XII casus ostendit, quos XII dudecies in unum CXLIIII rediges. Sed haec quaestio non tam
sobrios quam scolarios dilectat; sed si qui uellit causari, ualet.
Participia actiua in tus et in dus et passiua in ens et in rus
desinentia, ut fugior et fugio; quorum significationem contrariam in uerbi expossitione expossitam recolo.
Quid quoque praeterire mallem formationem participiorum
quam ostendere omne participium praesentis in s desinere et
in prima quidem et secunda coniugatione fieri interpossita
secundae personae n, ut amas amans, doces docens? In tertia
uero et quarta ex prima persona participium formator o conuerso
in ens, ut lego audio, legens audiens.
Sed aboritur quaestio in his, quae e ante o habent, quod pro
eens et queens iens quiens faciunt et genitiuos pro eentis
queentis euntis queuntis ; sed sentiendum est haec per eufoniam
fieri debere.
Omne autem participium praeteriti temporis t uel s habent
ante us, ut amatus lessus et reliqua; excipitur mortuus.
Participium autem omnis futuri in rus uel dus desinit, ut
amaturus amandus et reliqua.
Requirendum a lectoribus est, dum haec scimus, originem a
uerbis traditam, an etiam participia originem aliis tradere solent
partibus. Respondendum est haec participia nomina a se uerbialia facere, ut est a participio praeteriti motata finiali us in
or, ut amatus [ut] amator, doctus doctor.
Notandum nihilominus est nomina rerum, uocabula scilicet,
praeteriti temporis participis similia, quae quartae declinationis
sunt, ut est iudicatus munitus auditus habitus et reliqua.
Nec non praetereundum minime conuenit nomina a genitiuo
participii nasci solere addita o correpta <i), ut coniunctus
39/40 cerno - certunis: cf. atpra XV, 2)9/240; XVm, 177
mcriturus: cf. supra XV, 259/260
48/50 cf. sufra XV, 23/26
Inst, de nom. 456, 18-35
41 mereor 52/79 cf. Prise.,
38 satisfacere ex satis corr. L1

40 morens L
40/41 deponens Lfstedt,
dponent! L
45/46 dudecies ex decies corr. L1
47 scolarios ex scolarius
corr. L1
ualet ont. L (suppL L1)
48 actiua om. L (suppL L1)
53 interpossita
ex interpossitae corr. L,1
61 habet Bi.-Tae.
62 lessus ex lesus corr. L1
63
omnis Ltedt, omni L
69 ut2 sed Bi.-Tae.
74 i sstppL Bi.-Tae.
144
AD CVIMNANVM XXI
75 coniuncti coniunctio, ratus rati ratio, correctus correcti correctio,

formatas formati formatio et reliqua.
Non nescire quoque lectorem opus est esse nonulla participia
futura eadem et nomina, ut scriptura et pictura, armatura,
possitura.
8o DEFECTATIVA PARTICIPIA INTERDVM ALICVIVS TEMPORIS SVNT,
VT SOLEO SOLENS SOLITVS (645, 5). Quid defectatiuum dicit?
[quod est] Id est, quod formam passiuam in actiua ostendit
clinatione et futurum non habet participium (quod per naturam,
non per literam deesse deprehenditur) ; nam soliturus non di
85 citur.
INTERDVM A NON DEFECTATIVO PARTICIPIVM DEFECTIVVM, VT
EST STVDEO STVDENS (645, 6 sq.). Nam studiturus fieri non sinit
res.
AB INPERSONALI VERBO PARTICIPIA, NISI VSSVRPATA FVERINT,
90 NON VENIVNT (645, 8). Hoc est: quamuis alii ussurpauerunt.

Aliter: Participia praesentis dicit temporis ab inpersonalibus
uenire non posse (poenitens enim et decens et libens appellatiua,
non participia sunt); ussurpatiua autem, id est licitum et pertoessum et ambulatum et natatum ab eis uenire non id negat.
95 Vel certe : sunt I ambulandum eo, natandum eo, quamuis neque 4011
ambulor neque nator dici Latine potest; ambulatur tamen et
natator lecta et scripta nonnumquam legenti occurrunt, a quibus
ussurpatiua praedicta ueniunt, sicut de his in antedictis plenius
desertum inuenies.
100
NVMERVS PARTICIPIIS ACCEDIT VTERQVE, VT HIC LEGENS, HII
LEGENTES (645, 9 sq.). Sed notandum est participium non deficere per numerum ; nam participium adhuc non nacti sumus in
altero numero, quod in alterum non transeat.
FIGVRA (645, n) uero participis accedit, quemadmodum uer105 bis, a quibus ueniunt.
SVNT NOMINA SPECIEM PARTICIPIORVM HABENTIA, VT TONI-
CATvs GALiATvs (645, 13 sq.). Haec autem non esse participia

testatur, non esse a quibus ueniunt uerba. Ex quibus est PRANSVS
CAENATVS PLACITA NVPTA TRIVMPHATA REGNATA (645, 15 sq.).
u0 Sed notandum haec et his similia quod in comedis ueteribus

lecta et scripta pro finitiuis uerbis repperiuntur, ut 'caenatus
sum ibi', 'regnata est illa a Nino chutas' et reliqua.
SVNT autem PARTICIPIA, QVAE PER OMNIA TEMPORA IRE NON
91/93 cf. Diom. 363, 19-22 (qui aliter iudicat de poenitens); similia ap. Mais. 246,
19 sq.
110 in comedis ueteribus: de qua materia cogftet Anon., inartum ut
75 rams] t supra i L
correptio L
82 quod est sed Lfitedt
84
soliturus] ras. inter ueti L
96 arbulor L
97 natator t.q. natatur
Iccgcnti
L (genti in ras.)
104 accedit] ras. inter a et L,
111 in eras, ante finitiuis
L; ui ins. L1
112 ibi Bi.-Tae., ilbi L
a Bi.-Tae., an L
AD CVIMNANVM XXI
145
POSSVNT, VT COEPTVS VRGENDVS (646, 7 sq.). Nam in breui

u5 conprehendam : incipio et incipior inceptus facit et incipiendum,
quod non est defectatiuum. Sed melius dicitur esse quoddam
uerbum praeteritum actiuum, quod praesens habere non repperitur, ut est coepi; quod et passiuum eiusdem temporis facit
ex se, ut coeptus. Nam incipio, ut dixi, praeteritum habet cospi
120 uel incipi, ut dicitur qui ut pugnare inciperunt, suis terga inimicis
uerterunt. Vrgeo autem et urgeor inueniri non est dubium, a
quo urgendus uenit ; et quia urgitus in praeterito non habet, et
deficere urgendus dicitur.
SVNT nomina VELVTI PARTICIPIA, QVAE A VERBO VENIVNT; ET
125 QVOD TEMPVS NON HABENT, NOMINA MACIS QVAM PARTICIPIA
IVDICANTVR, VT FVRIBVNDVS LABIBVNDVS MORIBVNDVS (646, 3
130
135
140
145
sq.). Sed requiri ratio poscit, quae a uerbis dicit uenire, a quo
modo uel tempore uel persona oriri probantur. Id est ab indicatiuo. Sed notandum est in terminationibus incipientibus a
consonante consonans antecedens ipsam possitionem uerbi inue
niri praecedens nominis clausulam, in prima quidem coniugatione 'a' sequente, in reliquis autem T; in bulum uel bilis, ut
sto stas stabulum, uoco uocas uocabulum, pateo pates patibulum, infundo infundis infundibulum ; item stabilis; item in
bundus: erro erras errabundus, ludo ludis ludibundus, morior
moriris moribundus, furio furis furibundus; et aliae clausulae
nominum a praesente tempore uenientes. Sed haec licet a uerbis
ueniunt, nomina tamen sunt. Et duobus modis desunt a participis: primo, quod tempus non habent; secundo, quod aliud
significat moribundus et moriturus. Moribundus enim licet mor
tem non sit subiturus, similis est tamen superficie morituro, et
furibundus similis est furenti, sed sine furore. Sicut enim dicitur
et semiuiuus et semimortuus (nam et semiuiuus, licet infirmis
est, speratur uiuere, semimortuus uero mori non dubitatur), ita
et uitabundus non animo uitat, uitans autem ueraciter uitare
uult ; sicut Salustius Vitabundus per saltuossa loca recedebat, non
utique uitans, sed uitare se simulans, et reliqua.
SVNT MVLTA PARTICIPIA EADEM ET NOMINA, VT PASSVS VISVS
CVLTVS SAPIENS INDVLGENS, QVAE cassu tempore conparatione
119/120 incipio... cospi uel incipi: cf. Mals. 248, 18, qui praeter cepi et incipi
dat cospi, forman nt miram, quae ter oaurrit ap. Anon. (u. supra I, 47 t XVJI, 242;
Lafitedt, Mais., p. 58)
120 dicitur: locum turn muaumus
129/136 Eut. 454, 512
140/142 Diem. 403, 1-3 (p.a.i)
146/147 Dim. 403, 4 sq. (p.a.i)
146
Sal, lug. 38, 1
115 incipiendum ex incipiens cen. L1

117 // uerbum rar. L
122/123
uenit - dicitur om. L (suppl. L1)
124 ante Sunt ras. L
126 labibundus (et
ras. L,- cf. TiLL 7, 2, 764, 1 sq.: Tiberianus), ludibundus cod. Dm.
142 furenti
sed sine furore Diom., ad fine furenti furore L
147 ras. post se L
146
AD CVIMNANVM XXI
150 DISCREPANT (646, 5 sq.); ut est 'indulgens culpae' nomen est,

'indulgeos culpam1 participium est.
Haec de participio quasi racemum post metentem dixisse
Donatum sufficiant, quae uel ex aliorum auctoritate congesta
uel ingeniuli nostri intellectu peruidente huic inseruimus pagi155 nulae.
Finit de participio.
151 post culpam ma. nomen L1
153 sufificiant L
<XXII.> DE CONIVNCTIONE
CONIVNCTIO EST PARS ORATIONIS ADNECTANS ORDINANSQVE
SENTENTiAM (646, 14). In hac particula exponi post Donatum

aliquid nouum ab auctoribus non uidemus. Sed notanda sunt
5 aliqua in illis dictis dicentis "adnectans ordinansque" ; "adnectans" enim pertinet ad copulatiuam speciem, "ordinans" autem
ad alias potestates.
Requirendumque est, cur "sententiam" et non orationem I uel 41
sermonem dicit a coniunctione adnecti ordinatique. Responden10 dum est orationem et sententiam in prosa idem unum significare,
in poemate uero aliquid ostendunt diuersum. Inter sententiam
et orationem hoc interest, quod sententia dictio est generalis
ad uitae rationem in commone pertinens, ut 'Quo ire uis et quid
facere disponis?', oratio autem sermo contextus ad clausulam
15 tendens. Vnde dicta oratio? Quasi oris ratio. Et sententia conectitur coniunctionibus, dictio uero his dicitur carere.
CONIVNCTIONI ACCEDVNT III : POTESTAS FIGVRA ORDO (646, 14
sq.). Interrogandum est, an aliquid praeter haec tria coniunctioni

accedere potest. Potest: significatio et accentus, sicut et aliis
20 partibus accedit orationis, sed ideo non reputentur, quod et
caeteris commones.
SVNT ENIM COPOLATIVAE DISTINCTIVE (646, 10 Sq.). Cur
distinctae uel copolatae? Ideo, quod, si participaliter diceret,

ipsae magis distingerentur uel copularentur quam ipsae distin25 gerent.
Sed quaestionem hic non est brutioris proferre, quod, si
distinguendi uim habent, quomodo recte coniunctiones dici possunt. Respondendum est distingere quidem sensum, caeterum
uerba copulant, ut est 'aut hoc uel illud', id est 'si non hoc, uel
30 illud erit'.
EXPLETIVAE (646, 17) dicuntur de expletione significationis
ordinisue uerborum, quam ostendunt.
RATIONALES (646, 17) dicuntur, eo quod rationem praetermissae antedictaeque expossitionis in lectionis ostendunt texu.
35 CAVSALES (646, 17) uero dicunt dici, eo quod causam exorturam ex his quassi praestulando praedicimus coniuntionibus.
SVNT DICTIONES, QVAS INCERTVM EST VTRVM CONIVNCTIONIS
AN PRAEPOSSITIONES AN ADVERBIA NOMINEMVS, Ut CSt propter
ne et reliqua; QVAE SENSV DINOSCVNTVR (647, n - 648, 1). Sed

<XX>, 11/15 Max. Via. 191, 25 - 192, ) (p.a.); , 21/23
a. 131, 16-24
39/45 cf.
<XX>, 1 Num. suppL Bi.-Tae.

5 adnectens L1
6 ad om. L (suppL L1)
11 Inter om. L (suppL L1)
16 uero ex uerbo corr. L1
24/25 dintingerent
L1
37 coniunctionis ex coniuntionis can L,1
38 praepossiones L
148
AD CVIMNANVM XXII
40 sciendum quasdam coniunctiones, quae sunt legem accentuum

turbantes, ut que ne ue; ut doctus, quod accuitur penultima,
sed accepta coniunctione motat accentum, ut doctusque: ecce
non in 'doc' nunc est acutus, sed in 'tus', ut est 'doctusque
Palemon', 'fortisne Hercules', 'sapiensque Humerus' ; ecce
45 commotauit de poene ultimis in ultimas accentum.
CONIVNCTIONES PRO ALUS CONIVNCTIONIBVS POSSITAE INVE-
NivNTVR POTESTATE MOTATA (648, 1 sq.), id est uerbi gratia 'ue',

quae distinctatiua est, pro 'que', quae copolatiua, ut 'Xerses
exercitusue eius metatus cis Nilum' pro 'que' et reliqua.
50 Coniunctionem quidam auctorum uocauit glutinum sermonum; conglutinat enim sententias et conectit.
In huius partis expossitione malui parua et tuta discipulis
dicere quam multiplicara sermonem ornatum sine profectu
aerem terere.
50/51 ff bid., Etym. 1, 12, 1
47 ue . L (suppL L2)
49 Nilum ex Nilem eorr. L1
50/51 sermonem
52 expossione L (car. L1)
53 ornatum ex ortatum am. L1
<XXIII. DE PRAEPOSITIONE)
10
15
20
PRAEPOSSITIO EST PARS ORATIONIS, QVAE PRAEPOSSITA ALIIS

PARTIBVS ORATIONIS SIGNIFICATIONS! EARVM AVT CONPLET AVT
MOTAT AVT MiNviT (648, 4 sq.). Sed requiri debet hanc appendicem partem ex qua re accipit nomen. Id est ex loco ponendi,
nam et nomen et significationem non praepossita perdit. Et
quando subponitur, ut mecum, cur non 'subpossitio' uocatur, et
quando coniungitur, cur non uocatur 'coniunctio', ut est 'expraesse'? Respondendum est, quando coniungitur uel subponitur, non esse suae potestatis, sed in aliara transisset partem
orationis.
Quando dicit "aut conplet", ut est inductus, "motat", ut uisus
inuisus, motauit participium in nomen; "minuit", ut indoctus
inualidus.
Sed lectori requirendum est, cur ualidus non infirmum significat, dum ualitudo infirmitatem sonat. Sed respondendum haec
per contrarietatem dici.
Intellegendum quoque generaliter praepossitiones, nisi cassibus propriis iunguntur, transire in alterius partis significationem, quod et Donatus ostendit ; nam INVALIDVS PRAE ME MECVM
PROFERO EXPRESE PRAECEDENS ABSQVE CIRCVMCIRCA (648, 6-9)
in hoc significatu in alias uel partes commotauit, uel in earum,

quibus iecitur, transit significationem.
Quod sequitur SEPARARI CONIVNGI (cf. 648, n), id est sepa25 rantur in opere praepossitiones cassui seruientis, aut in conpossitionum figuras iunguntur L
Praepossitiones uerbiales, quae a loquelis seiungi nequeunt; 41r"
III ex eis sine dubio semper praepossitiones non esse nequeunt,
ut DI AM CON, nam nisi sint praepossitiones, nihil sunt. At DIS
30 RE SE (648, 12) nomina et pronomen finitum esse possunt, ut
est dis ditis, re ablatius rei, se ablatius sui.
SEPARANTVR APVD PENES (648, 13), id est duobus modis
separantur: aut numquam conponuntur, aut numquam uerbo,
nisi nominis cassui iunguntur in praeponendo.
35
CONIVNGVNTVR ET SEPARANTVR CAETERAE OMNES (648, 13 Sq.),
id est in conpossitione et separatim seruiunt cassibus.

EX QVIBVS IN ET CON, SI ITA CONPOSSITAE FVERINT, VT EAS
STATIM S VEL F LITERA SEQVATVR, PLERVMQVE PRODVCVNTVR,
VT INSOLA INFVLA CONSILIVM CONFESSIO (648, 14 Sq.). Sed c
40 aboriri quaestio non causa inmerito est, cur non produci possent
(XX1>, 1 Suppl. Bi.-Tae.

5 penendi L
8 coniungitur ex iungitur corr. L'
10 fort, transisse
12 aut . L (suppl. L2)
23 iecitur i.q. adiecitur
24
separi L
25 praepossitiones i.q. praepossitionis
seruientis ex semientes
corr. L2
25/26 conpossitionem L
27 seungi L
39 nfula ex infola corr.
L1
40 mcrito L1
150
AD CVIMNANVM XXIII
et caeteris sequentibus consonantibus, ut inbutus inconcussus

indoctus inglorius et reliqua, conbustus concitus conductus
congestus et reliqua, - numquid, inquam, et in his ut in illis
produci probantur? Sed respondendum est (melius est enim
45 paruum dicere quam nihil loqui) s uel f semiuocales in et con
conuenientius producere quam mutas.
Sed intuendum diligentius est, quod dicit "plerumque producuntur", ac si dicat plerumque non produci in hac conpossitione. Sed ideo Donatus in hac conpossitione "in" et "con" dicit
50 specialius, quod sic in auctoritate semper produci repperitur.
Aut certae nomina, in quibus haec produci dixit, sine his non
stant conpossitionibus ; nam 'sula' et 'fola' et 'silium' et 'fessio'
nusquam sic repperiri queunt, quibus densata conpossitio est,
ut ab his in et con seponi non consuescunt.
55 PRAEPOSSITIONI ACCEDIT CASVS TANTVM. Dvo NAMQVE IN
PRAEPOSSITIONIBVS CASVS SVNT: ACCVSSATIVVS ABLATIWS (649,
2 sq.). Huius loci causam nonnulli sciunt, cur accedere casum

dicit parti, quam declinare nemo quitur. Numquid diptotos esse
forma praepossitionem dicere debemus ? Sed respondendum est
60 duobus modis casum praepossitioni dici accedere: primo, quod
casum dicit hic non de cadendo, sed de euentu et frequentatione
praeponendi; secundo, quod praepossitio accussatiua uel ablatiua in se habere ipsa casum dici conuenit.
PRAEPOSSITIONES ACCVSSATIVI: AD APVD ANTE ADVERSVS cis
65 CITRA CIRCVM CIRCA CONTRA ERGA EXTRA INTER INTRA INFRA
OB PONE PER PROPE SECVNDVM POST TRANS VLTRA PRAETER
svpRA VSQVE PENES (649, 5-7). Sed expedit sciri, quod harum
quaedam uerbis iunguntur, ut est post ob inter circum ante
trans ad per, ut postpone obduc interueni circumfer antefer
70 transueche adfer perlege.
ABLATIVI CASVS: A AB ABS CVM CORAM CLAM DE E EX PRO
PRAE PALAM SINE ABSQVE TENvs (649, 17 sq.). Quae ex his
quoque uerbis iunguntur? Id est a ab abs e ex de pro prae:
amoue abrumpe abstrache emitte expone detrache produc prae75 fer. Sed sciendum est ex et ab, e et a, artes necessario his
indegere, nam non possunt in eodem eas ponere loco. Nam si
<XXi>, 57 nonnulli: qui ont, non constat

57/70 Max. Via. 203, 29 - 204, 4
(pjtL sed ardine imterso)
72/75 Max. Viet. 204, 7 sq. (-L)
76/86 hoc Ian
Anon, doctrinas plurium grammaticorum contexuisse uidetur; leguntur apud Pnt., lnst. 150,
H-2); Prise., Inst. gramm. 14, 42 (p. 47, 13-7) et 14, 53 (p. 52, 13 sq.); Diom. 414, 32
sqq.: And. 355, 3 sq. et 15 sq.
41 inbutus ex butus corr. L?

42 concitus ex confus corr. L1
43 his ex
illis corr. L1
44 est1 . L (suppl. L?)
45 serii uocales L
post in ras. L
57 accede L
63 post se exp. L1
66 ante praeter exp. p L1
70
transueche] ras. inter s et e, u ins. L,1
AD CVIMNANVM XXIII
80
85
90
95
1oo
151
(uocalis) sequatur in nomine, ex et ab poni solet, ut ex oppido

ex austro, ab origine ab aquilone; si uero consonans sequatur,
e uel a pones, ut e foro e iure (transit enim i), a domo a Roma
a fratre a Iunone.
Sed inter coram et palam ita quidam distingit, quod coram
ad certam personam pertinet, ut 'coram me', 'coram illo factum' ;
palam autem plures sonat, ut est 'palam multis testibus'.
Sed non praetereundum est praepossitiones nominibus urbium
non addi. Nemo enim dicit 'ad Romam uel Kartaginem eo', sed
aduerbialiter 'Romam, Kartaginem eo'.
CLAM PRAEPOSSITIO CASSIBVS SERVIT AMBOBVS (650, 2 sq.), id
est ablatiuo utriusque numeri, uel, ut quidam, ablatiuo et accussatiuo; nam legimus: Clam nos accussat regem; sed hoc
poetice lectum repperimus.
VTRIVSQVE CASVS PRAEPOSSITIONES SVNT: IN SVB SVPER SVBTER
(650, 4). Sanae hae IIII praepossitiones tam multiplices et uarias
formas in lectionis siriae et textu maxime antiquorum in historiis, ostendere repperiuntur, ut poenae per cuncta uix ostendi
ualent exempla. Sed rationabiliter noscere docti est uiri, quod
in et sub, quanquam utriusque casus esse probantur, tamen
specialius ablatiuo seruiunt cassui, quomodo super et subter
accussatiuo. I
Nam iunctae, quibus non sunt propriae, cassibus contrarium 41"1
quiddam ostendunt utrubique et instabile, ut ipse Donatus idem
hoc adfirmat dicens : IN ET SVB TVM PRAEPOSSITIONES ACCVSSATIVI CASVS SVNT, CVM 'ADVERSVM' VEL 'ANTE* SIGNIFICANT, VT
IBAT IN EVRIALVM ET SVB IPSVM ARCTVRVM, PRO 'ANTE' (650, 4
sq. app. crit.). Ecce uides in hoc cassu non pro se poni, quod
105 non sibi debitum habent.
Ablatiuo uero possitae pro se ipsis ostendunt loqui, unde idem
Donatus dicit : HAE TVM ABLATIVI CASSVS, CVM SVAM VIM RETENENT NEC PRO ACCVSSATIVIS PONVNTVR (650, 5).
Ita et SVPER ET SVBTER FIGVRATAE ABLATIVO IVNGVNTVR,
u0 NATVRALiTER VERO ACCVSSATivo (650, 1l sq. ; 651, 2). Lectorisque

est nosse has IIII iungi etiam posse praepossitiones solere uerbis ;
dicimus enim: infer subtrache subterpone superscribe.
Sed omnes potestates et uarias harum IIII praepossitionum
significationes et, pro quot quantisque partibus ponuntur, os88 ablatiuo utriusque numeri: cf. Saard. 428, 34 sq.
88/89 ablatiuo et
accusatiuo: cf. Diom. 319, 23
89 legimus: locum n n
103 Verg., Am.
9, 424
Verg., Gmrg. 1, 67 sq.
112 Max. Via. 204, 12 sq.
77 uocalis suppL Bi.-Tae.

79 iure Bi.-Tae., eiuro L
88/89 ablatiui et
accusatiui L
94 uix] x corr. L'
101/102 accusati L
102 significant ex
significar car. L'
ut in marg. L,1 (ut uid.)
103 pro ex quod corr. L1
107
suum L
152
AD CVIMNANVM XXIII
u5 tendere non est oris bruti et percurrere libros pigri. Quaedam

tamen quamuis rara non me ipsum sequens, ut dicitur, magistrum pessimum iam exempla idoneorum proferam auctorum:
Apud Virgilium enim 'in' pro 'pro' poni legimus, ut est quem
Tracius olim Ancissae dedit genitori in magno munere Cisseus,
120 et hoc monus in magnis habito. Ponique legimus in spatio temporali significans 'usque ad', ut est 'mane in noctem duxit opus' ;
quod et Virgilius confirmat dicendo: Felix si protinus
aequasset nocti ludum in lucemque tulisset. Nec non et pro
qualitate ordinatiua, ut est 'cum decimam opus in diem crescit'
125 et Virgilius dicit: Inque dies auidum surgens caput altius effert.
Ponique solet pro qualitate mala, ut est Quae semel informem
uasto uidit sub antro Scillam; non nullius formae significat, sed
malae formae, quae dicitur uulgo 'deformis'. Sepe poni solet pro
particula superuacua, ut est Nosco crinis incanaque menta. Sed
130 et pro modo qualitatis fit, ut est 'subtraxit in totum'. Et pro
'aduersus' ponitur, ut 'Ciceronis asculta orationem in Verrem';
et Virgilius Quid, inquit, meus Aenias, in te committeret tantum
et Ipse deos in Dardana suscitat arma. Non minus et pro 'inter'
fit, ut mediisque in milibus ariens et caelsis in puppibus arma
135 calcauit. Solet fieri et pro minuendo uim uerbi, ut est inualidus
infirmus. Fit et pro 'ualde', ut est insonuit increpuit, et modo
uim auxit uerbi; et si qua sunt similia.
Nihilominus et 'sub' sub hac possitione non pauca repperitur
significare. Nam alibi legimus pro 'in' possitam, ut est Namque
140 sub ingenti dum singula lustrat templo, id est 'in templo'. Signi
ficat et 'prope', ut est quo sub ipso ecce et uolat crassemque
anthron. Aliquando pro 'infra' ponitur, ut est caudamque lupa
remulcens pauitantem subiecit utero. Nec non et pro 'supra'
ponitur, ut est ter fiamma ad summum tecti subiecti reluxit et
145 corpora saltu subieciunt in aequos, id est 'supra ieciunt'.
116/117 cf. Hin, De r M, praef. (p. 1, 15 sq.)
118/137 cf. Diom, 411, 14
- 412, 18 (exempla afmmtur online retrogrado)
118/120 cf. Verg., Am. 5, 535-537
122/123 Verg., Am. 9, 337 sq.
125 Verg., Gtorg. 3, 553
126/127 Verg.,
AOL 3, 431 sq.
129 Verg., Am. 6, 809
132 Verg., Am. 1, 231
133 Verg.,
Am. 2, 618
134 Verg., Am. 1, 491
134/135 Verg., Am. 1, 183 (p.a.i)
137
Dm. 602, 5
138/145 cf. Diom. 412, 23 - 413, 11 (item ordine ntngndo)
139/
140 Verg., Am. 1, 453
141/142 omflatom ex Verg., Am. 5, 323 sq. et 3, S sq.
142/143 Verg., Am. 11, 812 . (..1.)
144 Verg., Georg. 4, 385
145 Verg.,
Am. 12, 287 sq.
122 si supra qui L1

126 ut est . L (suppl. L1)
127 uidit ex uadit
corr. L,1
129 incanaque menta Verg. Diom., in cana coementa L
132
committere Verg.
134 ardet Verg.
135 calcauit L, Caici Verg. Diom.
136
modo ex domo corr. L1
141/142 crassemque anthron L, classemque sub ipsa
Antandro Verg. Diom.
142 caudamque cx claudamque corr. L1
144 subiecta
Verg. Diom.
AD CVIMNANVM XXIII
150
155
160
165
170
ITS
153
Ita et 'subter' eandem uim habet.

'Super' quoque multiplicem in lectionis texu plurimae repraesentare solet significantiam. Nam ponitur pro 'super est',
ut Ule autem neque fuga iam super ualla periculi. Significa! et
'desuper', ut hoc super uallo prospectant troces, superque inmane
baratrum cernatur. Nec non ponitur et pro 'insuper' et 'amplius',
ut et super ipsi Dardanide infessi et super mesti magna Diomedis
ab urbe. Modo pro 'pro' ponitur, ut nec super ipse sua mollitur
laude laborem et 'nihil super imperio moueor'. Ponitur et pro
'de', ut multa super Priamo rogitans.
Haec de utriusque casus praepossitionibus dixisse sufficiat,
quibus dilegens lector dilectatus aliquas quaeritabit significationes.
Sed et hoc non omittendum opinor esse et praepossitionem
'pro' utriusque quosdam casus d1cere esse, ablatiui scilicet et
accussatiui; ablatiui, ut est: 'pro rege ac patria demicandum
est' ; accussatiuo sic praeponitur 'pro insignia uenit' et 'pro dulcia
sanus sentiat'. Nec non et haec praepossitio multiplicis est
significantiae : Namque pro 'in' possitam nacti sumus, ut est
Virgilius hirsutumque imminit supercilium promissaque barba,
id est 'inmissa'; et 'pro rostris' et 'pro tribunali', id est 'in';
legitur et pro 'ante', ut solii pro portis Messapas stat, et 'pro
scenium' dicimus locum, qui est ante scenam, et 'prodo' dicitur
pro 'ante do' et 'proditor' pro 'antedator'. I Sed et 'porro' sonat, 41"11
ut 'profundum pilagus' cuius porro fundus est, et proiectaque
saxa Pachini, id est 'porro iecta'.
Notandum uero est quaedam ex his, quae antepossuimus,
exemplis in auctoritate Iecta inueniri poetali, non milla uero in
historiarum adsertione prosali.
De hisdem autem praepossitionibus utriusque casus, quando
in bonam malamue partem diriguntur uel motum stabilitatemue
ostendunt, satis Asporius et ipse Donatus ostendunt.
147/155 cf. Diom. 413, 13 - 414, 2 (item online retrogrado)
149 Verg., Am. 8,
251 (P.a..)
150 Verg., Am. 9, 168 (pM.)
150/151 Verg., Am. 8, 245 sq.
152 Vag., Am. 2, 71 sq.
152/153 Verg., Am. 11, 226
153/154 Verg., Am.
4, 233
155 Verg., Am,. 1, 750
159/171 cf. Diom. 414, 9-28 (item ordiru
retrogrado; noua regula "quorundam" (l, 160) ex ipsis exemplis corrupta deduda esse
uidetur
162/163 pro2 - sentiat: ex Verg., Am. 1, 659 pro dulci Ascanio ueniat
compum est
165 Verg,, EcL 8, )4
167 cf. Verg., Am. 12, 661 sq.
170/171
Verg., Am. ), 699
177 Asporius: cf. Asp. min. 59, 5 - 60, 23
Donatus: cf.
Don. 650, 4 sqq.
149 ualla L, ulla Verg. Diom.

150 troces L, Troes Verg. Diom.
151 et2
om. L (suppL L2)
152 infensi Verg.
153 suae L
156 sufificiat L
162
pro insignia ex Iphigenia (Diom. i 27) comiptum
163 et haec . L (suppL L1)
multiplicis Bi.-Tae. (cf. supra L 147), multis L
165 imminit nan habet Verg.
167 Messapus sustentant Verg. Diom.
173 inueniri ex inueni corr. L,1
154
AD CVIMNANVM XXIII
Sed intendamus quod sequitur: SEPARATAE PRAEPOSSITIONES

ACVVNTVR, CONIVNCTAE autem CASSIBVS ET LOQVELIS VIM SVAM
180 SEPE COMMOTANT ET GRAVES FivNT (651, 5 sq.). Sed lector legem
in his accentuum considerare indiget. Nam harum quaedam
motato accentu fiunt aduerbia. Nam 'ante' cum graui accentu
pronuntiatur, praepossitio esse probatur, ut est ante fcum si
frigus erit; si uero acuas, aduerbium est temporis 'ante', ut est
185 ante aequidem summa de re statuisse, Latini. 'Post' praepossitio
est grauis, ut 'post tergum' ; item post habui temporis aduerbium
est. Ita et ablatiuae separatae motant sane accentus et fiunt
aduerbia, ueluti est 'cum'; quando cassui iungitur, praepossitio
est, ut 'cum duce', 'cum amico', quoties uero uerbo uel aduerbio
190 iungitur, erit aduerbium, ut 'cum uenit', 'cum subito'.
Vnde in sequentibus dicit: SEPARATAE PRAEPOSSITIONES SEPARATIS PRAEPOSSITIONIBVS NON COHERENT, ET ADVERBIA FACIVNT, SI QVANDO ILLAS NON SVBSEQVATVR CASVS (65!, 13 Sq.).
In hoc loco quae sentiuntur, praeter quod ostendimus, falsa

195 sunt. Ius enim et nomen et significatio et uis praepossitionis est
cassui praeponi suo proprio, a quo separata aduerbium fieri
necesse est.
SVNT QVI PVTANT ACCEDERE PRAEPOSSITIONIBVS FIGVRAM ET
ORDiNEM, VT pubetenus et ABSQVE (651, 15 - 652, 2). Sed illis

200 respondendum est haec non tam pro accedentibus quam reputari pro inaequalitatibus.
181/190 cf. Max. Via. 203, 22 - 204, 6

Verg,, Am. 11, 302
186 Verf,, Eel 7, 17
183/184 Verg,, EcL 5, 70
185
180 commotant ex commotat corr L'

fiunt Dm., fiant L.
186 post
tergum Bischo/, post tergum L
193 subsequatur ex subsequantur corr. L1
<XXIIII. LAVS CVIMNANI)

In his autem maioribus partibus ueritatem sequens rei auctorum uerbisequus inlustrium superhabundantiam, in qua peccantia incurritur, uitare studio mihi fuit ; sciensque Cuimnanum,
5 cuius nomini hanc dedicaui expossitiunculam philosophum esse
magis quam philocomphum rationis compendium appetere non
dubitaui. Melior est enim indiserta prodentia quam stulta loquacitas; rerum enim studia et causas nosse prodest, non or
namenta uerborum. Longa enim et occulta toedet oratio, breuis
10 et aperta dilectat; ussus namque persuadendi quanta semper
falsitate multisque indiget uerbis, ut uera esse uideantur, quae
suadet falsa! Veritas enim facilis ad dicendum, tuta est ad
deffendendum. Scuta namque Dominus conburet igni, laborque
labiorum operiet suorum eos, qui laborant ornare ac defendere
15 falma.
<XXIV>, 5/6 philosophum - philocomphum: cf. Eiaeb.-Riifin., Hist. 4, 16, 3 (GCS

9, 1, 357, 5: non philosophe, sed philocompo, id est non amatore sapientiae,
sed amatore iactantiae> cf. et Ambian. f. ; Glass. AnipL , 385, 31
7/9 IsL,
Diff. 2, 148
13 Ps. 45, 10
13/14 A 139, 10
(XXIIII>, 1 SuppL Bi.-Tm.

7 indiserta Ri.-Ta., inserta L, indiscreta ed. Isid.
13 deffendum L,
conbureg L,
15 falma i.q. (?) an falsa scribendumi
<XXV.> DE INTERIECTIONE
10
15
20
25
3o
35
INTERIECTIO EST PARS ORATIONIS (652, 5). Quid in hac parti

cula potissimum requirendum est quam, a quo accipit nomen,
et quot huic accedunt, et quid orationis inpediret (si quid
inpediret) partibus, si non esset interiectio, quae sunt interiectiones, quae tempora habent (quae futuri, quae praeteriti, quae
praesentis), quidque interiectio distingit.
Sed ne superuacuae protullisse has uidear quaesstiunculas,
solutio ordinem sequatur caussae, id est a quo accipit nomen.
Id est alis orationis partibus, quibus interiecitur ; non enim
interiectio uocaretur, nisi essent partes, quibus interieceretur.
Ergo interiectio nomen a partibus accipit aliis.
Sed ad quod interiecitur? Causam Donatus ostendit dicens:
AD EXPREMENDOS ANiMi AFFECTVS (652, 5 sq.). Aliquas enim res
sepe narrantibus nobis caelat auditores, quo affectu proferimus,
uti dicas : 'expugnata est ciuitas1 : ecce sic dixisti utique expugnatam esse, I sed quo affectu indicasti, non est dum expresum. 42r1
Si uero dicas: 'ua! expugnata est ciuitas', laetantis est; si uero
'heu!' dicas, dolentis est. Ex hoc apparet, quod haec particula
interpossita expremit nobis animorum affectus, quae supra dictam ambiguitatem discernere ualet.
Huic autem accedere tecnici significationem tantum narrant.
Haec quoque si deesset, inpediret cursum orationis rectum, ut
puta in expremendis animorum uoluntatibus de recto declinaret
sententia tramite.
Itaque interrogaui, an in interiectione deprehenduntur tem
pora. Quod sic subtiliter inuenitur, ut est METVENTIS 'EI', OPTANTIS 'o' (652, 6 sq.); metum autem et optationem tradunt
sapientes et res ipsa esse futuri temporis. DOLENTIS uero, VT
'HEV' et LAETANTIS, VT 'EVAX' et 'uah' ; dolor uero et laetitia de
praeterita nascuntur et praesenti re. Et ideo propter has temporum significationes, quae per interiectiones agnosci possunt,
tempora subtiliter in interiectionibus deprehendi dicuntur ; nam
ex hac particula animorum distingi queunt concupiscentiae. Sed
et tempora uocis in interiectionibus habentur, quamuis accentus
nulli sunt certi.
Sed notandum est in interiectionibus ut in aliis orationis
<XXV>, 14/21 cf. supra , 100/107
22 tecnici: de quibus agitet, nesciims
<XXV>, 1 Num. suppL Bi.-Tae.

5/6 intectiones L
8 superuacuae Bi.-Tae.,
peruacuae L
12 interiectio Ufstedt, interiectiones L (nul accipitur scribendum)
18 expugnata ex expugna . L?
27 est . L (suppl. L?)
30 laetastis
L,
31/32 temporum ex tcmporas car. L,1
34 concupiscentia L
AD CVIMNANVM XXV
157
partibus Donatum regulam pro multis paruam dedisse; inueniuntur enim et aliae, praeter quas Donatus expossuit, signifi40 cationis, ut est laudantis 'eou', admirantis 'pape' et admirationem
respuentis, ut 'phei', animaduertentis, ut 'atat', ridentis 'haha'.
LlCET AVTEM PRO INTERIECTIONE ETIAM ALIAS PARTES ORATIONIS SINGVLAS PLVRESVE SVBPONERE, VT FAS, NEFAS, PRO NEFAS
(652, lo sq.). Sed requirendum est, dum interiectioni ut aliis

45 significationem accedere dicimus, haec cuius significationis sunt.
Id est exclamantis, ut dicitur : nefas ! Aegiptia coiux et pecodesque loqutae, infandum!; in utroque enim interiectio est ex
clamantis. Et item interiectio exclamantis est 'pro', ut dicitur
'pro lupiter!'. Est et interiectio coercentis, ut est 'hem', ut est
50 hem ! tibine haec diutius liquere speras facere ?, quod in Autontimis lectum repertum est. Sed alibi admirantis esse inuenitur,
ut est en Andriam, hem quid est? scies, et si qui sunt caeteri
animorum motus.
ACCENTVS INTERIECTIONIBVS CERTI ESSE NON POSSVNT, VT
55 FERE IN ALIIS VOCIBVS, QVAS INCONDITAS INVENIMVS (652, 12
sq.). Sed non sine caussa requiritur, quae sunt, quas inuenit,
uoces inconditae. Id est aut peregrina nomina aut uoces confussae, in quibus quidam conantur literaturas ponere, ut est etiam
curuina uox 'cras, cras'. Sed melius est intellegi Donatum non
60 de his dicere, sed de peregrinis, quae, ut nobis sunt ignota, ita
sunt incondita. "Fere" autem dicit, nanti facilius ad exemplum
similium partium orationis accentus poni in interiectionibus a
Latino Latinis grammatico, quam peregrinis in dictionibus, quas
forsan inconditas uocat uoces, quas etiam Latinus aspero profert
65 accentu, possunt. Nam uerbi caussa 'pape' uel 'atat', quae ad
mirantis animaduertentisque sunt interiectiones, acuere pene
ultimam ostendunt, ut est etiam 'pape' uel 'atat', quorum exempla aemitari uidentur.
Sed nosse intelligibilis lector et animaduertere debet quorum70 dam hominum laetari solitum esse <et) admirari [fieri uel]
tardius solito, uel affectum mentis eorum in animaduertendo
40/41 Max. Vict. 204, 21-23 (p.a.i)

46/53 cf. Max. Via. 204, 24 - 205, 4
46 Verg., Arn. 8, 688
46/47 Verg., Georg. 1, 478 sq.
50 Ter., Heait. fin
Autontimis) 102 sq.
52 Ter., Andr. 116 (Anon, inclusit titulum Andritu tamquam
prinpium exempli)
58/59 cf. Dm. 60), 2-4; Diom. 420, 13-15
59 curuina cras: cf. Aug., Sem. 61, 4 ai
39/40 significationis i.q. significationes

41 adnimaduertis L, animaduertis
L1
45 accde L
48 Et Bi.-Tae., est L
53 animorum ex amorum car.
L1
67 atat Lfstedt, amat L.
69 intellegibilis ex intellegibilius corr. L'
70
et suppl. Bi.-Tat. (sed loots uix sama)
fieri uel sed Ufstedt
71 post in ras. L
158
AD CVIMNANVM XXV
uel ridendo subrie uel petulanter proferre in chachinando aut

etiam suspirando solere. Quomodo itaque certum in obseruando
potest habere accentum id, quod in proferendo uniformem atque
75 eundem non habet statum ?
72 subrie] ras. inter s t u L.
petulanter ex petulenter corr. L,1
(XXVI. DEDICATIO OPERIS)
10
15
20
25
30
35
In hac itaque octo orationis partium expossitione utinam tam

errorem quam laborem euassise ualerem, quem nemo uitare
potuit nisi qui nihil scripsit. Audax enim uidetur huius rei
quemquam profeteri ueritatem, de qua tanti et inlustres notauerint uiri. Multiplex enim ut lex Dei etiam Latinitas in suis
prolationibus, quae aliquando plus in sinonima solito multiplicata terret stupidos, aliquando minus (ut putatur) necessario
coartata in omonima latet incautos. Quis enim plurimae lectionis
totas ualeret nosse clandestinas, ut sunt, adsertiones, quis I
denique inter scopulos tamquam tetras tetros sine naufragio 42rn
euadere potest undas ? Quorum primus est scopulus poetalium
scoemata canentium auctoria, quia aut addendo aut minuendo
aut motando, quae grammatici regulariter possuere, euertere
solent. Secundus uulgarium barbarismos imperitorum per suos
regulas grammaticorum cauteriantium, quibus consuetudo plus
placet indocta quam praecoeptorum ratio polita. Tertius est
scopulus commentatorum interpretumque constringere sub
grammaticorum regulis latas Scripturae adsertiones sanctae
nolentium, immo non ualentium. Quartus demum scopulus est
Latinorum per incrementa hominum ac temporum aetates noua
ac recentia addentium.
In his, inquam, ueluti undiferis scopulorum aestibus grammaticae ras rationis quassique in naufragali solet interitu periclitari. Itaque, ut poetae est nosse auctoritatem et scoemata
scire, quid sunt, et uulgi consuetudinem et barbarismos loqui
et nescire, quid sunt, et tractatorum interpretumque historias
ac uarias linguas latasque ac prosales sententias scire, quid
sonant, nec non Latinorum diuersis in urbibus degentium unaquaeque reperire, ita etiam grammatici est non nescire regulas
exterarum sectas uocum emendareque Latinae loquelas linguae.
Haec Cuimnano bis cuidam liberali philosopho sancto grammaticus fieri uolenti, qui pecorum uolucrumque oculis, oculis
orbus carneis forinsecus clausis lumina introrsus cum ingenio
aperta angelisque communia habere non dubitatur, dedicasse
congessisseque benigno me animo non pigebat, sciens unique
<XXVI>, 3/4 cf. supra I, 500/501 (sub nomine Hiermymi)
6 multiplex - ut lex
Dei: lob 11, 6
11/20 scopulos - ualentium: cf. . f. et Ursum, p. 296
<XXVI>, 1 SppL Bi.-Tae.

2 tam ex quam car. L,1
3 nomo L
4 post
nihil ras. L.
5 profeteri ex protcri corr. L,1
11 tetras ex terras corr. L'
12
scopulos L.'
13 scoemta L
14 post possuere ras. L,
16 cauteriantium
Lofstedt, caeteriantium L, caterantium
24 ras i.q. ratis ut uid.; uel ars
scribcndum
nuafragilli L, nuafragali L1
28 qui L
29/30 unaquaeque ex
quaeque corr. L,1
31 exterorum L,
34 carneis orbus L, cum signa trampos.
16o
AD CVIMNANVM XXVI
quod nomini personae conpossitum est ac dedicatum, pluribus

post personis profuturum; siquidem inuidiae maculam de sese
non abluit, qui alteri conferre denegat, quod, cum dederit, non
40 amittet.
Nolitis, fratres, nolitis, quesso, post quorumdam eloquentiae
eximia et scientiae flumina meam stillulam in Donati artes
deciduam habere contemptui. Quicumque enim lectioni deditus
haec eodem, quo possui, sensu intellexerit, quaerendi alia ad
45 Donati editionem explanandam grammatici secundam securus
erit, nisi forte sunt quidam indigentes corde, qui prius finem
uitae inueniunt quam quaestionum, quorum unus dominus obieciens ait: Pro dolor; quando incipio scire, tunc incipio mori.
Finit
41 frates L
44 quo Bi.-ae., que L,
dominus kctio inarta, dns uel dics L.
intellexerint L,
47 quaestionem
48 incipio1] incipi L
INDICES
INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE
INDEX GRAMMATICORVM ET RHETORVM
INDEX AVCTORVM NON GRAMMATICORVM
Enumerationem formarum, concordantiam formarum et indicem formarum a tergo ordinatarum inuenies in fasciculo 74 seriei A Instrumentorum lexicologicorum latinorum.
INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

139, 10
Causis
1.1
1,
1,
1,
2,
XXim, 13/14
xvm, 100
3
VII, 53; XVIII, 97
27 sq.
VI, 37/38
31-2, 3 cf. I, 317/318
7
XVm, 100/101
2, 8
xvm, 101
3, 9
XVIII, 97
4, 8
XVIII, 98
4, 21 sq. cf. I, 46/48
6, 13
xvm, 98
6, 14 sq. cf. XVm, 102
10,11 cf. xvm,
11, 2
cf. I, 53
n, 4
xvm, 104
12, 1
XVm, 98/99
21, 33; 22cf XVIII, 102/103
Exodus
3, 22
I, 336/340
6.2
xvm, 99
12, 35 sq. I, 336/340

36, 8 sqq. cf. XVIII, 104/105
Ineuition
1, 17
3,5
Numeri
22, 30
lonu
11, 23
Ecclaiattes
1,9
cf. I, 44/45
Sapientia
11, 21
VII, 82/83
DemM
3, 88
XVIII, 89
Mattbaau
VI, 56
1, 17
cf. I, 546/547
5,18
III, 39
8,20
III, 41/42
13,47
16, 15 sq. m, 279
16,29
lohanms
8, 31 sq.
21, 11
1,415
I, 355/356
m, 40
X, 114
X, 114
Achu Apostolorum
4, 32
cf. I, 59
Xm, 451
Ad Romanos
8, 18
XVIII, 21/22
Xm, 451
ad Corintbios
11, 10
XVIII, 92
20
.u
III Ritgum
6, 1 sqq.
f.
A V, JJ
fsalmi
22, 4
36, 23
45, 10
111, 1
118, 20
XVm, 92/93
Ad Epbesios
4,5
1,59
Ad Titum
1, 1 sq.
I, 350/351
xvm, 105
11,6
38, 31 sq.
AdGalatas
6, 14
XXVI, 6
I, 226/229
VI, 32/33
XV, 286
Ad Pbiiemonem
- IV, 38
xxmi, 13
XV, 286
XVIII, 83
AdHebraeos
1, 1
cf. I, 64/65
INDEX GRAMMATICORVM ET RHETORVM

Aldhelmus
De nutra
150,5
Asp. mai.
551, 29 sqq.
XIV, 16/19
IV, 406
Asp. min.
An . 426
f. 3
I, 406/411
1,331
f. 5'
gfm, 109/112
f. 5'
f. 5"
ff. VI, 39/40
An Ambnsiana
19, 280 sq.
20, 316
48, 334-337
115, 786-791
cf. IV, 230/232

IV, 254
ff VI, 261/262
XVm, 29/34
An Andecau. 49
f. 126'
IV, 29/33
f. 126'
IV, 37/45
f. 126"
IV, 359/375
f. 127r sq.
I, 83/117
f. 127
I, 154/156
f. 127
I, 157/163
f. 127
ff. I, 168/176
f. 128'
I, 179
f. 128'
I, 215/216
f. 128'
I, 245/246
f. 128'
I, 247/249
f. 128'
I, 270/274
f. 128r
, 132/138
f. 128"
, 182
f. 128"
W, 281/296
f. 128"
VI, 100/101
f. 128"
VII, 81/95
f. 129'
VII, 18/21
f. 129'
V, 42/46
f. 129'
V, 52/53
f. 129'
V, 68/71
f. 129'
VIII, 51/54
f. 129
VIII, 64/65
f. 129 sq.
X, 24/56
f. 130'
XI, 46/57
f. 130' sq.
XI, 65/76
f. 130 sq.
XI, 192/196
f. 130 sq.
XI, 259/276
An on. in Aneed. Heb.
XXVI
XI, 271
59, 5-60, 23
xxm, 177
Aud.
348, 11 sq. et 15
348, 11 sq. et 15
348, 12sq. 20-23 cf.
355, 3 sq. et 15 sq.
XX, 127/129
XX, 131/132
XX, 137/142
XX1, 76/86
Beda
De sn. tt trop.
142, 6
X, 240/241
Ben.
67, 14.19
IV, 96/97
69, 35
IV, 127
69, 35 sq.
IV, 150
74, 1
IV, 164/165
75, 15
XV, 54/55
76, 10.12
cf. IV, 394/395
77, 5 sq. et 25-27 cf. V, 63/65
77, 16-19
ff V, 98
77, 24 sq.
V, 66/68
110, 7
VI, 261/262
115, 11
IV, 117
Caper
Exe.
GL 7, 110, 2 app.
K, 152/153
Ortbogr.
98, 8
m, 109/110
Char.
s\TS fFttfflffl*
53, 13
147, 23
152, 1-4
166, 16-18
199, 10-13
201, 1-3
201, 4 sq.
215, 11-13
215, 18 sqq.
245, 5-9
360, 19 sq.
XV, 54/55
V, 68/69
X, 121
IX, 152/153
V, 80/83
XI, 226/228
ff. XI, 230/231
ff. XV, 173/175
XIV, 215, 18 sqq.
XI, 106
xvm, 35
INDEX GRAMMATICORVM
Exe.
542, 22-26
cf. , 7/8
Ckm.
4, 12-15
6, 21-26
7, 1-5
7, 5-10
7, 28 sq.
8, 3 sq.
8, 7 sq.
8, 11 sq.
8, 12-14
8,14
8, 21-23
9, 14 sq.
9, 23-28
9, 31 sq.
10, 13-17
50, 26
, 78/82
cf. , 94/101
,158/163
, 163/167
, 179
, 204/205
, 215/216
, 215/216
, 219/221
, 245/246
, 270/272
, 278/280
I, 285/290
I, 293/294
I, 295/298
VI, 273
Cons.
316, 6 - 318, 5
338,4
338, 7
338, 18 sq.
339, 6-16
339, 20-23
339, 23-25
339, 30 sq.
340, 12 sq.
340, 16-21
340, 22-24
341, 6-14
341, 9 sqq.
341, 23 - 342, 1
342, 13 sq.
342, 14-17
342, 22 sq.
342, 30 sq.
342, 35
343, 7-9
343, 10-18
343,21-344,23
344, 25 sq.
344, 26-34
345, 6 sq.
345,9
345, 15-23
345, 24-30
346, 3-13
346, 22-24
347, 8 sqq.
cf. XVIII, 123/144

, 115
II, 122
IV, 9/11
ff. IV, 16/21
IV, 28/30
IV, 34/36
IV, 318/320
IV, 403/405
cf. IV, 102/106
IV, 131/135
cf. IV, 245/250
IV, 254/256
cf. IV, 343/348
cf. V, 93/94
cf. V, 96/98
V, 144/145
V, 110/112
cf. V, 132/133
cf. VI, 12/14
cf. VI, 17/21
ff. VI, 60/78
cf. VI, 92/93
cf. VI, 94/98
VI, 139
VI, 139/141
ff. VI, 144/151
ff. VI, 188/194
VI, 199/207
VI, 213/215
VI, 230/231
165
348, 18-25
efVIl, 113/117
348, 29 - 349, 3 tfVU, 118/126
349,28-350,14 cf. VIII, 35/46
350, 16 - 351, 9 cf. IX, 9/29
351, 12-19
IX, 50/58
- IX, 59/81
351, 20-35
351, 35 - 352, 7 cf. IX, 99/106
cf. IX, 110/112
352, 7 sq.
352, 8
, 30/31
352, 10
IX, 110
352, 18
IX, 145
IX, 177/178
353,9
353, 12-14
cf. IX, 150/152
353, 14-16
IX, 153/155
354, 4-6
cf. X, 64/65
354, 19
ff. X, 71/78
ff. X, 89/9
354, 29 sq.
354, 34 - 355, 4
X, 147/152
355, 7-17
cfX, 107/114
355, 25-27
ff. X, 116/119
357, 6-19
X, 222/238
357, 19-22
X, 241/245
357, 21 sq.
ff. VI, 175/176
363, 24-38
ff. X, 293/302
XII, 91/92
365, 29
365, 30 - 366, 6 ff. XII, 95/103
XV, 199/202
366, 4 sq.
366, 6-11
0f, 110/117
gif XII, 118/132
366, 16-22
366, 22-26
V XII, 118/132
366, 26 - 367, 2 cf. XII, 118/132
cf. , 23/26
367, 2-7
cf. XII, 139/141
367, 8 sq.
367, 21-24
cf. XV, 24/26
367, 28
XV, 36
368, 14-19
cf. XV, 164/166
369, 5-7
XV, 376/379
369, 8-12
cf. XV, 195/197
369, 12
XV, 197
369, 17-20
XV, 384/386
369, 20 - 370, 5 ff. XV, 165/193
370, 24-28
cf. Xm, 161/168
XV, 33
370, 36 sq.
370, 37 - 371, 3.6 sq. XIII, 181/185
371, 11-18
XIII, 189/195
372, 14-19
cf. m, 196/201
372, 33 - 373, 9 cf. XIII, 201/207
373, 21-31
ff. XV, 154/162
374, 3-7
XIII, 130/135
374, 13
cf. XIII, 17/25
374, 15
fxm, 3
374, 15
cf. XIII, 5/7
374, 16
m, 26/27
I66
374,
374,
374,
374,
375,
375,
375,
375,
375,
375,
376,
376,
376,
377,
377,
377,
379,
379,
379,
379,
380,
380,
380,
380,
380,
380,
380,
382,
382,
384,
INDEX GRAMMATICORVM
18-20
, 27/30
23-31
cf. XIII, 40/43.45
31-34
m, 53/56
34 - 375, 3
xm, 61/66
3-6
Xm, 100/103
6-13
1, 118/127
14
XIII, 128
15-18
cf. m, 139/143
24-29
XIII, 295/300
30 - 376, 9
XIII, 302/312
5.14
cf. XIII, 368/370
28-33
cf. XIII, 390/398
34 - 377, 6 cf. Xm, 364/368
17 sq.
cf. XVIII, 47/49
18-22
XVIII, 50/51
22-25
cf. XVIII, 64/65
4-9
XVI, 9/14
10-13. 23-28 XVII, 29/38
18-20
XVII, 6/9
33 - 380, 2 cf. XVim, 262/265
2 sq.
XVmI, 23/24
5-9
i/rxvim, 10/11
6
XVIIII, 13/22
16-21
cf. XVim, 276/281
24
cf. XVIIII, 276/281
25-28
cf. XVIIII, 268/270
29-33
XIV, 5/9
2-8
cf. XV, 379/382
14-16
cf. XV, 298/300
1-9
cf. XV, 74/75
Corp. glass.
p. 133
VI, 261/262
Diez. B 66
p.
p.
p.
p.
p.
250
253
254 sq.
255
344
cf. I, 157/160
I, 247/248
cf. I, 333
1,330
m, 49
Dim.
310,
310,
319,
322,
326,
329,
329,
334,
335,
336,
336,
3 sq.
20
23
35 sq.
23-25
5
26-29
5 sq.
21-30
1-4
4-8.15
XVi, 107/108
cf. XVIII, 84/85
cf. XXIII, 88/89
IV, 211
cf. IV, 162/163
cf. XI, 34/35
cf. XI, 166/174
XII, 4/6
cf. XVIII, 29/41
XVm, 53/55
cf. XVi, 58/64
336,
337,
337,
337,
338,
338,
338,
338,
338,
13 sq.
cf. XVIII, 52
7-14
cf. XV, 199/202
18-22
cf. XV, 221/224
24-26
XV, 173/175
12
cf. m, 156/157
16 sq.
cf. XIII, 26
17 sq.
cf. XIII, 30/32
30-34
cf. 1, 56/61
34-339, 8.13-17
cf. XIII, 67/78
339, 21-25
TXVim, 119/127
cf. XIII, 82/83
340, 4 sq.
340, 5-22
cf. XIII, 88/99
340, 24-26
fXi, 106/110
340, 28-32
cf. XIII, 115/118
340, 33 sq.
cf. XIII, 128
340, 34 - 341, 1 cf. m, 128/130
341, 3 sq.
XIII, 136/137
341, 4-15
m, 144/155
342, 3 sqq.
cf. XIII, 156/157
342, 29
xm, 332
343, 3-5
cf. 1, 348/354
343, 6-8
cf. XIII, 355/361
343, 11-13
cf. XIII, 348/354
343, 13-20
cf. Xm, 355/361
344, 21
cf. XIII, 361/362
344,28-345,14 cf. XIII, 342/347
345, 11
cf. XIII, 357
345, 23 et 16
cf. XIII, 337/338
348, 11
cf. XVm, 60
352, 1
cf. XVIII, 60/61
363, 19-22
cf. XXI, 91/93
364, 15 - 367, 7
XVi, 123/144
366, 3 sq.
cf. XVIII, 225/226
366, 23
cf. IV, 294
cf. XVIII, 202/203
366, 27-29
cf. XVIII, 206/207
367, 6 sq.
cf. XVIII, 199/200
368, 1 sq.
368, 3-8
XVIII, 200/201
369, 15 sq.
cf. XVm, 222/224
369, 16 sq.
cf. XVIII, 209
371, 18-22
rxvm, 210/211
372, 2-4
XVIII, 203/204
cf. XIV, 101/102
372, 5 sq.
372, 12
cf. XVIII, 199/200
372, 12 sq.
cf. xvm, 202
372, 17 sq.
cf. XVm, 204/205
372, 18
cf. IV, 294
372, 22 - 373, 4 cf. XIV, 95/99
373, 9 sqq.
cf. XIV, 101/102
373, 23 - 374, 1 cf. XVi, 224/225
374, 5-8
cf. XVIII, 215/216
cf. XVIII, 217
374, 13 sq.
INDEX GRAMMATICORVM
374, 23 - 375, 1
10
375, 14-16
375, 16-23
375, 25 sq.
375, 27
376, 2-10
376, 11 sq.
377, 11-15
378, 8-10
379, 15-20
379, 22-30
379, 26 sq.
380, 8-14
381, 1-9
381,3
383, 18-20
384, 20 sq.
384, 24 sq.
384, 29 - 385, 6
385, 6-25
386, 18-22
386, 29-31
387, 10 - 388, 6
395, 12-27
395, 30
395,30-396,13
396, 15 - 397, 6
397, 7-10
398, 14-20
400, 5-13
400, 7
400, 8 sq.
400, 8 sq.
400, 17
400, 18
401, 2-7
401, 8 sq.
401, 11 sq.
402, 3 sq.
403, 1-3
403, 4 sq.
411,14-412,18
412, 23-413, 11
413, 13 - 414, 2
414, 9-28
414, 32 sqq.
420, 13-15
430, 30 - 431, 1
437, 15
457, 4 sqq.
458, 20-22
458, 27 sq.
et XVi, 205/206
460, 7-19
cf. XVm, 214/215

gfXVm, 211/213
(f. XVIII, 213/214
cf. XVIII, 217/218
cf. XVIII, 218/220
cf. XVIII, 221/222
cf. XVIII, 208/209
cf. XIV, 101/102
cf. XVIII, 232/233
cf. XIII, 402/412
cf. XV, 305/307
cf. XVm, 227/232
cf. XVIII, 234/239
cf. XVIII, 234/239
XV, 95
XV, 66/67
XV, 100/102
cf. XV, 112/122
cf. XV, 129/146
cf. XV, 290/291
cf. XV, 340/341
cf. XV, 69/88
cf. XI, 229/235
cf. XVim, 159
cf. m, 244/257
cf. XIII, 259/277
1, 280/285
cf. XV, 158/159
I, 33/41
1,317
cf. I, 403/405
cf. XV, 367/368
cf. XV, 372/373
XV, 354/355
cf. XV, 357/361
cf. XIV, 81/83
cf. XXI, 6/8
cf. XXI, 27
XXI, 140/142
XXI, 146/147
cf. XXIII, 118/137
cf. XX1, 138/145
cf. XX1, 147/155
cf. XXIII, 159/171
cf. XXIII, 76/86
XXV, 58/59
cf. l, 106/107
IV, 7/8
XV, 234/235
cf. I, 413/414
cf. XVm, 34/35
Dm,
585, 4
585,4
592, 9 sq.
602, 5
603, 2 sq.
603, 2-4
603,6
604,3
604, 6
614,2
614,6
616, 7
617,3
618, 1
621,9
621,9
622,6
623, 1 sq.
624,4
624, 5
627, 12 sq.
627, 12 sq.
628, 5
629, 5 - 630, 2
629, 10 sq.
632,9
632, 10
634, 6 sqq.
636,6
637, 13 sqq.
638, 4 sq.
638,6
646, 11 sq.
650, 4 sqq.
655, 15
666, 15-17
667, 6 sq.
668, 16
671, 14
DM. Ortigr.
68, 92 - 69, 107
fit
448,
448,
448,
449,
449,
449,
167
cf. I, 486/491
, 9
, 10
XIV, 33/35
xxm, 137
IV, 3/4
XXV, 58/59
XVm, 23/24
I, 504/505
X, 173/175
, 48
IV, 347/348
IV, 147
XII, 105/106
cf. V, 16
IV, 160
IV, 164
cf. VI, 261/262
cf. XI, 166
cf. XX, 119
VI, 49/50
I, 392/393
X, 304/305
VI, 170/171
cf. XI, 37/45
XI, 163/164
cf. XI, 26/27
Xm, 171
cf. XIV, 43/44
cf.
cf.
cf.
cf.
xvm, 252
cf. XIV, 43/44
XI, 204/205
XV, 13/22
I, 391/392
cf. XXIII, 177
m, 115/116
cf. , 49/51
XV, 234/235
I, 413/414
cf. , 51/52
XV, 404/415
cf. XIV, 67/69

12 sq.
14 sqq.
cf. XIV, 72
25 - 449, 1 cf. XI, 364/366
cf. XIII, 368/370
3 sq.
4-15
cf. 1, 333/340
15 sq.
XIV, 21/29
168
449, 18-23
449,24-451,30
450, 1 sq.
450, 9 sq.
450, 10-12
450, 10 sqq.
451, 31 sqq.
452, 5 sq.
453, 31 sq.
454,2
454, 5-12
454, 21
456, 1
456, 24-28
459, 15-31
463, 18
463, 25
465, 30 sq.
480, 17 - 481, 7
486, 4-22
INDEX GRAMMATICORVM
cf. XV, 32/35
cf. XVim, 51/52
cf. XTV, 69/71
XIV, 21/29
cf. XIV, 31/33
fXIV, 77
cf. XTV, 84/87
cf. XV, 45/48
cf. IV, 107/108
cf. XIV, 84/87
XXI, 129/136
IV, 164/165
cf. XV, 54/55
cf. XV, 45/48
cf. XIV, 84/87
cf. XIV, 69/71
cf. XIV, 101/102
cf. XIV, 91/94
cf. XVmi, 316/317
cf. XIV, 95/99
ExpL
514, 21 sqq.
XXI, 27
Gell
6, 17, 8
10, 21, 2
11,6
V, 87/88
V, 87/88
XX, 78/85
Gloss. Ampin
303, 81
317, 59
385, 31
XV, 304/305
III, 99
XXIV, 5/6
Laur.
4, 31 sq.
4, 33-35
4, 35 sq.
4, 36
b. gloss.
p. 423
cf. I, 465/467
I, 493/495
I, 498/499
1,502
VI, 261/262
Macrob.
Exe. Bob.
32, 8-22
48, 28
53, 30 - 54, 3
55, 10-12
55, 21-24
cf. XVHII, 126/130

m, 332
cf. xvm, 220

cf. m, 409
cf. XIII, 402/408
Exe. Para.
625, 27-29
626,28
cf. Xm, 368/370
cf. xvm, 159
Mais.
190, 31 - 191, 3
XI, 115/132
195, 24
cf. XV, 267/269
195, 24
XV, 259/260
196, 5-7
I, 376/378
196, 19-24
XIII, 320/352
XV, 24/26
204, 14 sqq.
cf. XV, 173/179
205, 2 sqq.
205, 18-22
cf.
XV, 229/237
206, 8-12
cf. XV, 375/376
206, 8-12
cf. XV, 376/379
206, 25 - 207, 1 cf. XVI, 29/31
208, 22-24
cf. XVIIII, 3/7
221,17-222,23 cf. XVIII, 123/144
XV, 259/260
224, 2 sq.
238, 23 - 239, 13 cf. XV, 275/285
239, 15-240, 10 XV, 69/88
cf. XV, 251/255
240, 11 sqq.
cf. XV, 251/255
241, 4 sq.
cf. XV, 304/305
242, 9 sq
242,16-19et8sq. cf. XIII, 409/412
XIV, 101/102
244, 9-11
cf. XVi, 234/239
246, 7-11
XXI, 91/93
246, 19 sq.
cf. XVm, 227/232
247, 8-11
248, 8 - 249, 17
XVIII, 199/226
248, 13
xvm, 210/211
248, 18
cf. XXI, 119/120
249, 13-15
cf. XVm, 220/222
255, 10-17
I, 35, 41
XV, 354/355
255, 19-22
255, 19-22
XV, 365
256, 19-22
cf. XV, 308/318
258, 13-15
XXI, 6/8
Mart. Cap.
3, 290-307
3, 305
3,312
3,313
3,314
3, 314
3,315
3,315
3, 315
3, 315
3, 316
3, 317
cf. VI, 244/366

cf. VII, 92
ffXVm, 118/122
cf. XVm, 123/125
cf. XVm, 126/127
cf. XVIII, 128/129
cf. XVm, 130/132
cf. XVm, 139/140
cf. XVm, 141/142
cf. XVm, 142/144
cf. XVm, 148
cf. XVIII, 149/152
INDEX GRAMMATICORVM
3, 317
3, 319
3, 319
3,319
3,322
3,324
cf. XVm,
cf. I,
cf. vm,
cf. Vm,
cf. Vm,
cf. Vm,
Max. Via.
187, 3-7
188, 6-23
188, 9 sq.
188, 10 sq.
188, 11 sq.
188, 25 sq.
189, 2-5
189, 5
189, 6 sq.
189, 6 sq.
191, 25 - 192,
191, 25 sq.
192, 2 sq.
199, 17.19
199, 17-23
201, 22 sq.
202, 2-12
203, 22 - 204,
203, 29 - 204,
204, 7 sq.
204, 12 sq.
204, 21-23
204, 24 - 205,
cf. I, 65/72
cf. I, 465/485
I, 493/495
I, 498/499
I, 502
I, 429/430
cf. I, 22/26
#1,28
cf. I, 30/31
cf. I, 32/33
XX, 11/15
cf. , 23/24
cf. , 21/23
cf. XIiI, 3/4
cf. Xm, 7/13
cf. XX, 127/129
cf. XX, 137/146
cf. XXIII, 181/190
XXIII, 57/70
XXIII, 72/75
XXIII, 112
XXV, 40/41
cf. XXV, 46/53
NeapoL 1.34
{. 147 sq.
f. 147
f. 147
f. 147
f. 148'
f. 148'
f. 148'
f. 148'
f. 148'
f. 148'
f. 148'
f. 148'
f. 148'
f. 148'
f. 148"
f. 148"
f. 148
f. 148"
f. 148"
f. 148"
6
4
152/158
158/169
169/176
176/177
180/185
188/190
I, 83/117
IV, 29/33
IV, 37/45
IV, 359/375
I, 154/156
I, 157/163
I, 168/176
I, 179
I, 215/216
I, 245/246
I, 247/249
I, 270/274
, 132/138
IV, 182
IV, 281/296
V, 39/46
VI, 100/101
VII, 18/21
VII, 42/46
V, 52/53
f.
f.
f.
f.
f.
f.
f.
f.
f.
148
148"
148
148
148 sq.
149'
149'
149'
149'
Nonius
762, 17
169
V, 68/71
Vn, 81/95
Vm, 51/54
VI, 64/65
X, 24/56
XI, 46/57
XI, 65/76
XI, 192/196
XI, 259/276
XV, 255
r+
79 sq.
80
cf. Vm, 84/85

cf. Vm, 93/94
Paru. 7491
f. 89'
f. 94'
, 14
efXIl, 118/123
Pitnu
p. 165, 23 sqq.
XI, 271
Pboc.
411, 33-421, 25
VI, 244/366
431, 15-17
cf. XVIII, 127/128
431, 20
Vm, 129
Pomp.
95, 3 sq.
95, 3-5
96, 5-14
96, 19 al.
96, 22-27
96, 24 - 98,8
97, 6-10
97, 6-11
131, 16-24
132, 12 sq.
134, 2 sq.
134, 4-14
135, 7-13
135, 25-27
135,36-136,25
137, 2 - 138, 11
138,18-139,22
139, 33 sq.
140, 24-26
141,4-6
141,8
141, 12 sq.
I, 432/433
I, 428/429
cf. I, 447/457
#11,22
cf. X, 20/23
, 54/114
cf. X, 4/6
cf. XII, 23/26
cf. XXII, 39/45
cf. I, 477/478
cf. II, 122
cf. II, 33/40
cf. II, 132/135
cf. II, 33/40
cf. , 42/48
cf. m, 6/18
cf. m, 101/107
cf. IV, 77/78
IV, 46/48
cf. IV, 42/43
cf. IV, 43/44
cf. IV, 37
170
141, 17-19
141,25-142,14
142, 17-23
142, 26
142, 32-34
142, 37 - 143, 9
143, 10 sq.
143, 11-14
143, 15 sq.
143, 15-17
143, 19.33
143, 28-32
143, 34 - 144, 5
144, 7-17
145, 7-10
145, 14-19
145, 19-25
145, 27 - 146, 8
146, 11 sq.
146, 14
146, 14-16
146, 16 sq.
146, 19 - 147, 5
147, 12-20
147, 12-20
147, 13 sqq.
147, 22 sqq.
147, 25-32
147, 33 - 148, 9
148, 15-26
148, 27-29
149, 1-18
149,19-150,12
150, 13-21
150, 22
150,33-151,17
151, 18-152, 12
152, 21-32
152, 33 - 153, 2
153, 2-15
154, 6 sq.
154, 10-16
154, 21-29
155, 14-16
155, 26-34
155, 26-34
157, 20 - 158, 2
158, 6-26
158, 31-33
159, 23-25
159, 25-27
159,30-160,24
161, 5
INDEX GRAMMATICORVM
IV, 44/45
ff. IV, 53/60
IV, 61/67
cf. IV, 43/44
IV, 61/67
cf. IV, 67/71
cf. IV, 77/78
ff. IV, 91/94
cf. IV, 96/97
cf. IV, 96/97
cf. IV, 150
cf. IV, 153/158
cf. IV, 158/161
cf. IV, 122/130
ff. IV, 168/171
ff. IV, 173/178
ff. IV, 180/184
ff. IV, 188/192
ff. IV, 216/217
IV, 210/211
IV, 213/215
ff. IV, 216/217
cf. IV, 226/236
cf. IV, 261/262
cf. IV, 265/266
IV, 258/260
IV, 267/270
cf. IV, 271/277
cf. IV, 281/294
cf. IV, 320/328
cf. IV, 330/335
cf. IV, 350/357
ff. IV, 365/375
/. , 397/402
ff. IV, 406
ff. V, 2/16
cf. V, 18/23
cf. V, 32/38
cf. V, 25/26
cf. V, 39/46
cf. V, 39/46
cf. V, 71/74
cf. V, 94/95
cf. V, 120/133
ff.V, 111/112
V, 112/116
ff. V, 146/162
ff. V, 163/172
ff. V, 174/178
ff. VI, 10/12
VI, 14/16
ff. VI, 79/87
VI, 93/94
161,
162,
163,
163,
163,
164,
164,
164,
164,
165,
165,
165,
166,
166,
166,
167,
168,
169,
169,
169,
169,
170,
170,
171,
171,
171,
172,
172,
172,
173,
173,
175,
17
176,
176,
179,
185,
186,
186,
187,
187,
188,
197,
198,
198,
199,
199,
199,
199,
201,
201,
sq.
203,
32 - 162, 1
24 - 163, 5
9-15
31-33
36
2
7-10
28 sq.
29 sq.
26 sq.
27-35
35 sq.
15-17
18
28 sq.
10 sq.
18-23
2-7
13-18
14 sq.
21-25
3-23
27 - 171, 7
8-12
13 sq.
15-20
1-7
14-16
33 sq.
19-24
27 sq.
36-176, 1.821 sq.
23-27
5 sq.
16-30
13 sq.
20 sq.
6-8
17-20
20-23
23-30
19-28
33-199
5
10-19
10-19
21-23.25
6-12
29-202, 4.14
ff. VI, 159/161

cf. VI, 164/168
cf. VI, 180/188
VI, 198/199
cf. VI, 208/209
cf. VI, 210
cf. VI, 212/213
VI, 225/227
VI, 230/231
cf. V, 4/5
cf. VI, 367/375
ff. IX, 118/120
ff. IX, 118/120
ff. VI, 375/376
cf. VII, 16/25
ff. VII, 38
cf. VII, 105/106
ff. VI, 4/7
ff. VIII, 13/18
VIII, 14/15
VI, 19/22
cf. Vm, 48/57
ff. IX, 2/8
ff. IX, 29/34
IX, 36
ff. IX, 46/48
ff. IX, 62/74
cf. IX, 135/138
cf. IX, 142/143
cf. X, 11/15
ff. X, 65/66
ff. VII, 16/25
cf. VII, 38
ff. VII, 34/35
ff. VIII, 35
ff. IX, 135/138
IX, 147/149
ff. l, 17/18
ff. IX, 142/143
cf. IX, 158/160
cf. X, 4/8
ff. X, 273/279
ff. X, 279/282
cf. X, 284/289
VI, 230/231
cf. VI, 360/362
efX, 311/317
XI, 6/7
III, 122/127
ff. XI, 192/201

32 - 204, 6 ff. XI, 104/106
171
INDEX GRAMMATICORVM
204, 1-22
207, 7-15
210, 33-37
215, 19-28
216, 10-21
219, 5 sqq.
219, 14 sq.
228, 19-23
229, 26-28
239, 11 sq.
241-264 al.
310, 27-33
cf. XI, 115/132

cf. XI, 166/174
cf. XI, 206/209
cf. m, 110/114
cf. Xm, 178/185
cf. XIII, 320/352
cf. XI, 309
cf. XV, 173/175
cf. XV, 30/31
cf. XVIIII, 320/321
XX, 25/27
XI, 66/67
Pr/
TW,
3-16
4
16-19
cf. II, 3/12

cf. I, 464
cf. , 17/19
Prisc.
196, 28-31
196, 34 sq.
197, 1-6
XVim, 290/294
cf. XV, 308/310
xvim, 301/305
f~ath
\jtlID.
12, 28-31
32, 28 - 33, 6
cf. IV, 119/120

IX, 62/77
Inst.
53, 19 sqq.
61,3
121, 9-12
150, 14-23
152, 20 sq.
160, 1 al.
cf. Vm, 14/15

cf. V, 25/26
cf. IX, 62/77
XXm, 76/86
cf. XX, 149/151
XVIII, 60
Gramm. 4
p. XXm
. m
XVIII, 29/34
cf. XVi, 39/40
p. xxm
xvm, 50/s1
Inst, de nom.
cf. XI, 70/74

449, 7-10
449, 20 - 450, 1 cf. XI, 232/248
cf. XI, 250
450, 2-6
cf. XI, 252/254
450, 2-6
cf. XI, 257/258
450, 6 sq.
cf. XIV, 21/29
450, 12-20
cf. XIV, 36/42
452, 32-37
cf. XVIIII, 159
454,4
cf. XVmI, 167/189
454, 4-24
cf. XVIIII, 191/208
454, 25-40
cf. XV, 209/215
455, 11-17
cf. XVIIII, 219/227
455, 17-24
455, 34 - 456, 6 cf. XVmi, 227/229
455, 34 - 456, 6 cf. XV, 231/236
cf. XVIIII, 238/247
456, 7-17
cf. XXI, 52/79
456, 18-35
cf. XVIII, 194/195
456, 24 sq.
2,
2,
2,
3,
3,
3,
lnst, grana.
130, 21
209, 14
482, 9 sqq.
47, 13-17
52, 13 sq.
270, 2 sq.
IV, 96/97
IV, 173/174
XV, 167
XX1, 76/86
XXIII, 76/86
cf. XIII, 154/155
PtVffT. SffTff.
9
12
70
206
cf. xvmi, 13/16

cf. IV, 383/385
cf. III, 109/110
cf. VI, 54/55
Pi.-Dynamius
p. 183
p. 183
p. 183
p. 183
p. 183
pp. 183 sq.
p. 184
p. 184
p. 184
p. 184
p. 184
p. 184
p. 184
I, 94/99
I, 101/105
I, 157/163
I, 168/176
I, 179/183
I, 215/220
I, 245/246
I, 247/249
I, 270/277
I, 283/294
I, 295/311
I, 361/362
I, 366/371
Sacerd.
428, 34 sq.
cf. XXIII, 88
Sed. mai.
Praeexerdt.
431, 30 sq.
431, 35 sq.
cf. XVi, 77/78

gf XVi, 109/110
Prob.
App.
196, 16 sqq.
128, 76
VI, 273
Sen. Am.
3,500
m, 73
Smar.
cf. XVmI, 284/289
65, 9 sq.
65, 19 sq.
Vu, 82/83
V, 25/26
172
Urau
p. 296
Varr.
j^
5, 29 sq.
INDEX GRAMMATICORVM
if XXVI, 11/20
m, 73
Virg. M.
Epit.
4, 6, 3
2, 4, 3
2, 4, 3
I, 68
I, 499/500
XI, 225
11, 2,3
5, 11, 1
6, 5, 3
9, 4, 2-4
9, 4, 2
VI, 277
cf. VU, 92
0C IX, 122
ff XVim, 158
ff XV, 179/180
INDEX AVCTORVM NON GRAMMATICORVM

Euseb.-Hier.
Arnob.
Adu. Nat.
4,9
ff TV, 98
Cbrm.
220, 9-11
237, 17 sq.
239, 12 sq.
ff. 1,340
ff 1,410/411
I, 381/383
Cfwj. pTutj.
14, 2-6
ff. I, 78/82
Aug.
Cm. ad Litt.
4, 5
0f VII, 85/86
LXXXm quaest.
cf. HI, 134/153
73, 1
73,2
f m, 148/149
Euseb.-Rufm.
Bist.
4, 16, 3
cf. XXIV, 5/6
Serm.
61, 4 al.
Tract, hi lob.
2, 14, 13 sq.
ff. XXV, 59
I, 387/388
Or jTgfft.
19, 57
XV, 358/359
Greg. M.
Boeth.
Diai
Inst. aritbm.
1, 19
1, 19
1,20
Gracch.
cf. I,96
3, 11, 6
ff.I, 115/120
ff. I, 111/114
5,53 a
iX, 17
Epia.
I, 395/396
Rtg. Post.
Cicero
cf. VI, 39/40
2,7
Mil
17,46
m, 265
Hier.
PbiL
13, 19.43
V, 73
Adu. Ionin.
2, 38
xvm, 91
, in Dan.
2,5,7
Red. al sen.
39
I, 376/378
, in Eeei
S. Rose.
m, 236
m, 70/73
g I, 398/400
1,9
Comm, in Tit.
I, 363/365
I, 350/362
1, 1
2 sq.
Claud.
min.
32, 1-4
I, 345/347
De uir. M
praef.
cf. XXXIII,
117
lL Bib.
2,1
VI, 39/40
Epist
Enn.
*
149
XV, 314
53,
53,
53,
58,
6,
6,
8,
9,
1
2
3
1
cf. I,
ff. I,
ff. I,
ff. I,
274/276
278/280
290
548
116/
174
INDEX AVCTORVM
Interpr. Htbr.
148
cf. m, 70/73
Prarf. hi ft
15-17
1,9/12
Proi, hi lob
40 sq.
I, 384/385
E/y*.
1,6, 1
1,7, 1
1,7,3
1, 12, 1
1, 37, 10 al.
1, 39, 22
3, 5, 11
11,39
cf. XII, 22
cf. W, 348/349
cf. XXII, 50/51
xvm, 35
PnL hi Rtg.
77
I, 12/13
Hr.
Ars
60-62
I, 39/40
Cam.
VII, 32/33
V, 106
2,7,3
3, 5, 10 sq.
Etod
12, 25
XI, 226
VII, 24/28
17,48
St.
1, 9, 54
ryfitfi. rlibtm.
XV, 291
(AHJ1 p. 272)
19, 1
1, 431
lud.
5, 33, 13 sq.
5, 35, 1
6,4, 1
8,6,2
9, 3, 21
12, 1, 11
12, 4, 10 sq.
13, 21, 1.4.2
13, 21, 27
14, 1, 2
17, 3, 4
cf.
cf.
cf.
cf.
cf.
cf.
cf.
cf.
X, 239/240
I, 111/114
V, 42
XVi, 9/11
I, 420/422
I, 78/82
II, 121
rv, 212/213
VI, 117
III, 97/99
III, 73
I, 177/178
VII, 94/95
/Nw/i .
3, 1
3,1
3,2-4
11, 1
22,3
23, 1.2.4.
24,1
26, 1.2
26,3
cf. V, 47/50
cf. V, 52/53
cf. V, 56/65
ff. HI, 30/32
cf. I, 237/245
ff. I, 183/204
ff. I, 211/214
f I, 226/235
ff. I, 221/224
Cbrm.
luuenalis
14.16.15.17.22.
16
18
cf. 1,46/54
XVIII, 101/102
cf. I, 61/62
1,
2,
2,
2,
2,
2,
2,
2,
2,
2,
2,
2,
2,
587
149 sq.
151
151
151
152
152
152
152
153
153
154 sq.
156-159
I, 217/219
Imanis
D, eccLoff.
2, 11, 2
Praef.
11-14
I, 533/537
III, 96/97
cf. I, 83/93
cf. I, 94/95
I, 163/164
cf. I, 168/171
cf. I, 179
/f I, 215/216
ff. I, 245/248
ff I, 270/272
cf. I, 284/288
I, 293/294
I, 295/302
I, 302/314
3, 271 sq.
VI, 87
Praef.
11-14
I, 217/219
Ljican.
2, 668
10, 201-203
VI, 150/151
I, 243/245
"Ljicilius
139
VI, 148
Nacuius
Com.
137
1, 352
175
INDEX AVCTORVM
Orig.-Hier.
. in Luc.
1,509
19
15,
21,
21,
25,
1-3
2
3
4-6
I, 250/261
I, 262/266
cf. I, 267/268
cf. VI, 113/127
Ps.-Isid.
Orig.-Rufin.
De numera
Comni. hi Cant., pro!.
75, 6-16
8,
8,
8,
8,
0C I, 325/329
1295
I, 272/273
Sail.
Pacuu.
Hist.
166
XV, 360/361
3,50
3,65
Pen.
5, 68
5,68
, 44
XX, 43
6,1
31,20
38, 1
VII, 105
V, 109
lug.
XIII, 146/149
V, 38
XX, 146
Plaut.
Sedul.
Baccb. (fragm.)
X, 315
, pase.
1, 64-67
1, 328 sq.
Fragm.
I, 180/183
I, 14
XV, 359/360
72
Ter.
Most.
767
11,48
.
116
XXV, 52
cf. XV, 270
Em.
41
41
732
I, 317
1,400
I, 413/414
Pseud.
453
Stick.
144
XV, 365/366
True.
658
Haut.
cf. XIII, 353/354
102 sq.
XXV, 50
28
m, 203
Ps.-Aug.
De mirabilibus s. script.
1,1
- I, 317/318
Ps.-Bcd.
ColL
544
546 A
I, 54/57
m, 43/48
PS. Clem.
Recogn.
5,5,3
8,9,1
8, 13, 2
cf. XI, 280/282

cf. m, 50/56
cf. m, 21/22
verg.
Am.
1,93
1,96
1, 149
1, 183
1,231
1, 343
1,453
1,491
1,659
1, 750
2,3.5
IV, 215
V, 165/166
VI, 146
XXm, 134/135
XXIII, 132
V, 166
Xm, 139/140
XXIII, 134
xxm, 162/163
XX1, 155
XIII, 234/235
176
2,71.q.
2, 98 sq.
2, 618
2, 750
3,5 sq.
3, 431 sq.
3, 699
4, 66
4, 233
4, 492 sq.
4, 584 sq.
4, 593 sq.
5, 17
5, 310
5, 314
5, 323 sq.
5, 535-537
6, 304
6,809
6,838
7, 147 sq.
7, 293
7, 399 sq.
7, 484 sq.
7, 640
8, 83
8, 233
8, 245 sq.
8,251
INDEX AVCTORVM
xxm, 152
VI, 147
m, 133
XV, 280/281
XX1, 141/142
XXm, 126/127
XXm, 170/171
xvim, 341
XXm, 153/154
1, 154/155
I, 487/488
II, 50/51
IV, 274
XV, 125/126
XVIIII, 126/127
XXm, 141/142
f/xxm, 118/120
V, 118/119
XX1, 129
IV, 238
XV, 192
VI, 192/193
, 43
XVim, 76/77
XV, 193
1,478
VI, 86
XX1, 150/151
XXm, 149
8, 405 sq.
8,436
8,688
9, 168
9, 337 sq.
9,424
9, 459 sq.
10, 394
11,226
11, 302
11, 812 sq.
12, 287 sq.
12, 661 sq.
12, 770
1,
5,
7,
8,
Er/.
12
70
17
34
1,
1,
1,
2,
3,
3,
4,
Georg.
67 sq.
336
478 sq.
384
325
553
385
1,490
xvim, 77
XXV, 46
xxm, 150
XXm, 122/123
xxm,
I, 487/488
IV, 238
XXm, 152/153
XXm, 185
XX1, 142/143
XX1, 145
xxm, 167
VI, 194
xm, 202
XX1, 183/184
xxm, 186
xxm, 165
xxm,
I, 198
XXIV, 46/47
xvm, 216
, 45
xxm, 125
XX1, 144
CONSPECTVS MATERIAE
VORWORT
EINLEITUNG
vii-xxxviii
B. BISCHOFF: Zur berlieferang und Autor . .

Die Handschrift
Sekundre berlieferung
Der Text des "Anon." von Donats "Editio
secunda"
Die Quellen des "Anon."
Christlicher Charakter
Der "Anonymus"
vii-xxiii
vii-ix
ix-xiii
XIII
xiii-xvii
xvii-xx
xx-xxiii
B. LFSTEDT: Zur Sprache
xxiv-xxxviii
Orthograpie
Morphologie
Syntax
Wortschatz
A. Zur Wortbildung
xxiv-xxvii
xxvii-xxix
xxix-xxxii
xxxii-xxxvii
xxxii-xxxv
B. Einzelne Wrter
Stil
xxxv-xxxvii
xxxvii-xxxviii
I. Gedrackte Texte
II. Handschriften
III. Andere bibliographische Abkrzungen
I. Prologus
II. De aeditione
III. De nomine
IIII. De qualitate
V. De conparatione
VI. De generibus
VII. De numeris
VIII. De figuris
IX. De cassibus
X. De ablatiuo cassu
XI. De pronomine
XII. De uerbo
XIII. De qualitate
XIIII. De coiugationibus
XXXIX-XLII
XXXIX-XLII
XLII
XLII
1-160
1-17
18-22
23-27
28-39
40-44
45-55
56-59
60-61
62-66
67-75
76-83
84-87
88-100
101-103
178
CONSPECTVS MATERIAE
XV. De genere uerborum

XVI. De numeris
XVII. De figuris
XVIII. De temporibus
XVIIII. De personis
XX. De aduerbio
XXI. De participio
XXII. De coniunctione
XXIII. De praepositione
XXIIII. Laus Cuimnani
XXV. De interiectione
XXVI. Dedicatio opens
INDICES
Index locorum S. Scripturae
Index grammaticorum et rhetorum
Index auctorum non grammaticorum ....
104-115
116
117-118
119-126
127-136
137-141
142-146
147-148
149-154
155
156-158
159-160
161-176
163
164-172
173-176
Composition, impression et reliure: Brepols S.A. - Turnhout (Belgique)

Printed in Belgium
D/1992/0095/50
ISBN 2-503-50279-2 reli
ISBN 2-503-50280-6 broch
ISBN 2-503-00000-2 srie
Stanford University Libraries
3 05 DDE Sib
DATE DUE
STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES

STANFORD, CALIFORNIA
94305-6004

Expossitio Latinitatis PDF

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Expossitio Latinitatis PDF

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

BERNHARD BISCHOFF ET BENGT LFSTEDT

ZUR BERLIEFERUNG UND AUTOR

(1) e V. LAW, The Insular Latin Grammarians (1982) S. 87.

(3) Sollte der "non."-'1 im spten VIII. Jahrhundert an dritter Stelle

ZUR UBERLIEFERUNG UND AUTOR

Teils), ausserdem die Federprobe et ueniat (IX. Jh.). Auf den

Lobgedicht auf einen Lehrer der Grammatik

An erster Stelle ist eine Exzerpierung zu nennen, die, von

IIII, 29-33; 37-45; I, 547-552; 83-117; 157-163; 168-176; 179;

ZUR UBERLIEFERUNG UND AUTOR

Einzelnes kann die Ars Bernensis (12) dem "Anon." verdanken:

ZUR BERLIEFERUNG UND AUTOR

so mehr als er, unter Weglassung der Mechanik, die zu seiner

beziehen, aber fr einen unmittelbaren Zugang keinen Beweis

ZUR BERLIEFERUNG UND AUTOR

doppelten Zeugnis des Namens berliefert. Er zitiert ihn einmal

8f.) auf deren "verschiedene, vielfltige Regeln" in einem Zuge

ZUR UBERLIEFERUNG UND AUTOR

Errterung der sacerdotes beiderlei Geschlechts, VI, 42f.), in

Vgl. B. LFSTBDT, Enouu 88 (1990), 122ff.

ZUR UBERLIEFERUNG UND AUTOR

das soviele oft bis zur Unverstndlichkeit korrumpierte Vers

(45) D. SCHALLER-E. KNSGEN, Initia carminum Latinonm saeado undecimo

ZUR BERLIEFERUNG UND AUTOR

stehen in einem engen Verhltnis (VI, 228f.); nosse ist ein

durch eine Verwechslung Cuimnans mit Cummeanus, dem "nouellus auctor in

ZUR BERLIEFERUNG UND AUTOR

emendareque Latinae loguelas linguae (XXVI, 3of.) neben der

oder dissimiliert wurden) normalisiert: domonstrant IIII, 398;

begegnet auch in der im cod. Paris. 7491 enthaltenen Grammatik

(2) In denselben Zusammenhang gehrt m. E. die Schreibung Ancbillan (fr

68 S. LXVIII. - Andere Belege fr Assimilation oder Dissimi

(3) Mittellateinisches Wrterbuch, Mnchen 1967ff.

angefhrten Literatur auch A. ERNOUT, Aspects du vocabulaire

declinationem sequax obtinet ratio, ut datiuus et ablatiuus in bus

sitionen cum und apud (und auch ab) hufig verwechselt, s.

SZANTYR a.O. 539 geben Belege fr den Infinitiv in indirekten

Malsachanus 143 und ALMA 42 [1982], 8o). - Distinctatiuus

crinus. Am Ende des Prologs, I 5478-, lesen wir: Qui amat

begegnet an den folgenden Stellen: post Donatum olios uidemus

Auch im Satzbau und in der Wortstellung strebt er nach dem

DONATVS, Ars maior, hrsg. v. L. Holtz, Donat et la tradition de

ISIDORVS, De natura rerum, hrsg. v. J. Fontaine, Bordeaux

ISIDORVS, De differentiis, hrsg. v. Migne, PL 83, S. 9-98.

SEDVLIVS SCOTTVS, In Donati artem maiorem, hrsg. v. B. Lfstedt

In nomine sanctae Trinitatis incipit expossitio Latinitatis

<I>, 9/12 Hur., Praef. in Pr. 15-17 (1, 767)

Valerius dicit consuetudinem antiquitatis etiam fuisse, ut pene

39 figent i.q. uigent

gratia: artes animi sunt philosophia, lex iuris scita, rethorica,

corporis artubus dispensare et in ipsa continere. Et est lex

101/105 Pi.-Dynamius, p. 183 (p.a.l)

105 conscendit L (. L1)

Haec autem de perfectis arithimeticae numeris dixisse artis

154/156 Andesu. f. 127"; Neapoi f. 148r

uocem uel gesta habens in se numerorum. Haec soni certain

177/178 cf. , Etym. U, 1, 2

174 caelis s.e. chelys (gai.)

XVIIII, Vesper XV annis, Foeton annis XII, Saturnus annis

204/205 Clem. 8, 3 sq. (p.a.)

De ortu autem et occassu siderum sic intelligendum est, quod