Ri 

ch'ob'oj na'oj nub'än ri 
Kaqchikel Cholchi'
                  Soltzij pa ruwi' ri kem

Kaqchikel Ulanïk:
                              Edgar Esquit
          Guillermo Paz
        Ulmil Mejía

Marta Alicia Bal Salazar
Aj chi Xot
Tv Maya Canal 5 Kaqchikel Cholchi' ­ ALMG 
 Ri ch’ob’oj na’oj nub’än ri Kaqchikel Cholchi’

Soltzij pa ruwi’ ri Kem

Chupam re jun juna’ re’, ri Kaqchikel Cholchi’ tajin nub’än ka’i’ ch’ob’oj na’oj; jun chi ke ja ri nb’an 
pa ruwi’ ri kem. Ri samajel pa’äl chuwäch re jun ch’ob’oj re’ rub’i’ Ana Luvia Mux; xqak’utuj chi re 
pa ruwi’ ri samaj nunük’. Wakami, nqaq’axaj apo chiwe.

Ana, tatzijoj jub’a’ chi qe pa ruwi’ ri samaj tajin nanük’ pa ruwi’ ri kem.
Pa  Kaqchikel  Cholchi’  nqarayb’ej  nqanük’  jun  soltzij  pa  ruwi’  la  kem,  ruma  e  k’o  jalajöj  tzij  la 
nkokisaj    ri  ixoqi’,  achi’el  ta  la  samajib’äl,  rokisaxik  la  samajib’äl,  rusamaj  la  samajib’äl  nub’än 
chupam la kem; jalajöj rub’i’ la b’ätz’/o ri chij; jalajöj kib’i’ la retz’ab’a’l  o q’o’oj yecha’ chi re. Ja re’ 
nqajo’ nqaya’ retal chupam ri soltzij. Re re’ nqab’än richin man nqamestaj ta, richin man nqatzäq 
kan, ja ri’ jub’a’ ri qarayb’al.

 ¿Rat xawïl yan akuchi’ xchapatäj wi pe la kem?
Nutz’eton jun, ka’i’, oxi’ taq wuj, ri akuchi’ xinwïl chi k’o kan retal chupam, ja pa ri kumatzin wuj. 
Xa xe chi re wuj re’ e k’o k’a juk’an chik tinamït, k’o jun pa Dresde, jun chik Madrid.  Chupam re 
wuj  re’  xinwïl  retal,  wachib’äl  akuchi’  jun  ixöq  nkemon.  Man  qitzij  ta  ri  nkib’ij  chi  ja  ri  kaxlani’ 
xkik’äm pe ruma chupam ri kumatzin k’o retal ri kina’oj kisamaj ri qati’t qamama’.

¿Achike tinamït at b’enäq wi rat richin rukanoxik pa ruwi’ ri kem?
Re jun samaj re’ xnük’ kan richin nb’an pa lajuj tinamït, e k’o richin B’oko’, Tz’olojya’, Pan Q’än 
chuqa’ richin Armita. Ri Tz’olojya’ e k’o San Antonio Palopo chuqa’ ri Tz’olojya’; ri B’oko’ e k’o ri 
Chi  Xot, Taq’äj  Öch  Äj,  Pa  Su’m,  Chi  Iximche’,  richin  ri  Sacatepéquez  k’o  ri  Xe’  Naköj,  Meq’ën 
ya’; richin ri Armita e k’o ri San Juan Sacatepéquez chuqa’ ri San Pedro Sacatepéquez. 

¿Achike nkib’ij ri winaqi’ chawe toq yatapon kik’in richin nak’utuj chi ke pa ruwi’ ri kem?
Nab’ey rïn ninya’ rutzijol chi ke chi la samaj nqab’än pa Kaqchikel Cholchi’ richin nqayäk, richin 
nqaköl ri kina’oj ri qach’alal pa qach’ab’äl. Xa matyox chuqa’ chi ri qawinaq kan ruk’ulun kan chi 
ke  chi  pa  rub’eyal  yekikül  ri  qawinaq,  ke  ri’  nkib’än  ri  ixoqi’  chwe,  yekikot  yinapon  kik’in,  jeb’ël 
yinkik’ül, yetzijon pe pa ruwi’ ri kem, chuqa’ k’o na’oj chuqa’ pixa’ ri kisolon pe chwe.

¿Ri  ixoqi’  yekemon,  kan  ketaman  pa  ruwi’  la  kem,  ri  nuq’ajuj  chi  jujun  q’o’oj  o  xa  choj 
nkib’än ruma ütz nkina’ yekemon?
 Toq nk’utuj chi ke ri ixoqi’, rije’ nkib’ij chi la kem, ke la’ chik rub’anon toq xuna’ nuwa’ rïn. Ojer la 
jun  samaj  la’,  ja  ri  qati’t  qamama’  kiya’on  kan  chi  qe,  ja  ri’  ri  nkib’ij  pa  ruwi’  la  kem.  Pa  ruwi’  la 
q’o’oj  nkib’ij  chi  ronojel  la  k’o  pa  kaj,  la  k’o  chuwäch  la  qate’  ruwach’ulew,  ja  la’  ri  nqaya’  retal 
chuwäch  la  kem.  La  rub’onil  ke  la’  nqab’än  chi  re’  ruma  la  qak’aslem  yalan  tik’asäs,  yalan 
kikotemal,  chuqa’  chuwäch  la  qate’  ruwach’ulew  yalan  jalajöj  b’onil  e  k’o,  xa  ja  la’  nqaya’  retal 
chupam la qatzyaqb’al, chupam la kem richin nuyäk qak’u’x, nuyäk kik’u’x ri qawinaq. Achi’el ta 
pa jun nimaq’ij, konojel jalajöj ri kitzyaq nkokisaj, jalajöj q’o’oj, jalajöj b’onil, la kikotemal, la nuyäk 
ak’u’x, ja la ri nkib’ij pe chwe.

2
, ¿Rujalon pe ri’ la q’o’oj, la b’onil la nkokisaj wakami o xa junam achi’el ojer?
Rujalon pe, ruma ri ojer xa xe ri b’o’j xkokisaj, re re’ xa xe ka’i’ b’onil k’o, ri saq chuqa’ ri k’aqo’j, 
k’a  ri’  xkokisaj  rij  che’,  kotz’i’j  ri  xkïl,  xkitzäk  ri  b’o’j  chupam.  Xa  xe  chi  nab’ey  nkib’atz’ij  k’a  ri’ 
nkitzäk, rik’in re’ xkïl chik jalajöj taq b’onil, ja re’ xkokisaj. Wakami e k’o chik jalajöj kib’i’ la b’ätz’, e 
k’ïy kib’onil la yeqïl. Pa ruwi’ la q’o’oj, e k’o la xemestäx yan kan, k’o re’ xujäl yan ri’, xa xe chi k’a 
k’o na ri na’oj chupam. Xintz’ët chi pa ronojel taq tinamït, ri ixoqi’ kiyakon tz’eteb’äl richin nkib’än 
qa kiq’o’oj chupam ri kikem; toq manäq tz’eteb’äl, ja ri’ toq nxach ri q’o’oj.

¿K’o jun q’o’oj ri kan jumul xreleq’aj ri awanima?
Konojel ri q’o’oj xkeleq’aj ri wanima, xkanäj kan nuk’u’x pa jalajöj tinamït ruma nïm rejqalem, nïm 
na’oj ri xkitzijoj pe chwe ruma ri’ man yitikïr ta ninb’ij chi k’o jun nïm rejqalem. Xa xe ninya’ retal 
chi  k’o  jun  q’o’oj,  ri  kumatzin,  la  yalan  nïm  rejqalem  pa  qana’oj  ruma  k’ïy  xamanil  o  k’ïy  na’oj 
ruximon ri chi la’, k’ïy rutzijol, k’ïy rutz’ub’al natz’ët la jun q’o’oj la’. Chuqa’ toq nkib’ij kaminäq pi’y 
o  kaminäq  äk’;  ri  qawinaq  nkitzijoj  chi  chupam  la’  k’o  kan  retal  ri  achike  rub’eyal  röj  nqab’än 
qak’aslem pa ruwi’ xa b’a achike na samaj, xa jun rutzijol, xa jun rutz’eteb’al ninya’ chiwe, achi’el 
toq nib’an qa jun jay, nik’utüx na q’ij chi re ri qate’ ruwach’ulew, ri qawinaq nkikamisaj na jun äk’, 
ja ri’ jun retal ri kitz’ib’an la ixoqi’ chupam la kem.

Richin nqak’is la tzijonem, tikirel ta natzijoj chi qe jun k’aslemanem ri xak’ulwachij toq yatajin chi 
re ri samaj, tab’ana’ utzil.

 Xa xe jun rutzijol, jun ixöq xutzijoj pe chwe, wakami yalan qasachon rub’eyal ri k’aslem, ojer wi 
k’a pa jujun na tinamït nib’an, toq naläx jun ak’wal, wi ri ak’wal ti xtän ¿Achike rub’eyal nik’ül apo? 
Ri ixöq xutzijoj chwe ri rub’eyal xk’ül ri rïy, xpixab’äx ri ti ne’y, xq’axäx ri b’ätz’ pa ruq’a’ chuqa’ ri 
samajib’äl  richin  ri  kem  chuqa’  pwäq,  rik’in  re’  xkiya’  pixa’  chi  re  richin  man  tumestaj  ta  ruxe’el, 
richin  xtuya’  ta  rejqalem  rojonel  ri  tzij  xtikiya’  pa  ruk’aslem,  xtub’än  ta  ri  kem,  pa  rub’eyal  ta 
xtuk’waj ri ruk’aslem.

Toq nk’utuj chi 
ke  ri  ixoqi’, 
Ana Luvia Mux 
rije’  nkib’ij  chi 
rik'in rutzyaq 
la  kem,  ke  la’ 
richin 
chik  rub’anon 
Tz'olojya'
toq  xuna’ 
nuwa’ rïn.

Tv Maya Canal 5 Kaqchikel Cholchi' ­ ALMG
Tv Maya Canal 5 Kaqchikel Cholchi' ­ ALMG 
3
  Ulanïk Kaji’ Imox xkik’och’  ke  ri’.  Jun  q’ij,  xkib’ij  ri  kaxlani’ 
Ri  Kaqchikel  Cholchi’  xunük’  ri  ruka’n  chi  nkajo’  yetane’,  chi  nkajo’  yetzijon 
ulanïk chupam ri ro’ ik’ richin re jun juna’  kik’in  ri  ajpopi’,  ütz  xe  cha’  rije’, 
re’, chupam ri q’ij Kaji’ Imox. Chupam re  xeb’e’apon Pan Q’än richin yetzijon kik’in 
jun  ulanïk  re’,  ajna’oj  xkisol  pa  ruwi’  ri  ri kaxlani’, xa xe chi ri kaxlani’ xa xekiya’ 
Kaji’  Imox,  ri  B’eleje’  K’at  chuqa’  ri  pa  che’,  xetaq  el  pa  samaj  richin 
Kaqchikel  tinamït  toq  xe’oqa  ri  kaxlani’.  rukanoxïk  ri  q’anapwaq  chuqa’ 
Ri  tat  Edgar  Esquit,  Guillermo  Paz  saqapwaq.  Nikib’ij  chi  ri  B’eleje’  K’at 
chuqa’  ma  Ulmil  Mejía,  ja  rije’  ri  xetzijon  xkäm  ruma  rukanoxïk  ri  q’anapwaq,  ri 
pa ruwi’ ri kik’aslem ri qati’t qamama’. Kaji’ imox ruma xkitzeqeb’a’ chi ruqul.
Chupam  re  jun  tz’ib’anem  re’,  nqanataj 
apo  jub’a’  ri  kitzij  ri  ajna’oj  ruma  yalan  Ri  Kaxlani’  richin  nikik’üt  ri  kuchuq’a’, 
k’atzinel chi nqataluj apo richin man tik’ïs  xkinuk’  jun  nimaq’ij  rub’i’  La  Fiesta  del 
qa choj ke ri’. Volcan  ke  la’  Pan  Q’än,  wawe’ 
nikik’aslemaj  toq  xkichäp  ri  Sinakan  pa 
Ri tat Edgar Esquit xutzijoj jub’a’ pa ruwi’  juyu’  chuqa’  toq  xkikamisaj.  Ri  qawinäq 
ri  k’aslemanem  kichin  ri  ka’i’  k’isib’äl  taq  nikib’än  chi  ja  rije’  ri  kaqchikela’,  ri 
k’amöl b’ey richin Iximche’, rije’ kib’i’ Kaji’  kaxlani’  nikib’än  chi  ja  rije’  ri  ajlab’al  ri 
Imox  chuqa’  B’eleje’  Ka’t.  Re  ajpopi’  re’  xechapo  richin  ri    Sinakan.  Xek’oje’ 
xetzijon  rik’in  ri  Hernan  Cortez  ke  la’  kaqchikela’  ri  kan  xkitoj  richin  xe’ok  ri 
Mexico  richin  nikito’  ki’  chi  kij  ri  k’iche’a’  Sinakaj,  ruma  chi  kiwäch  rije’  chupam  ri 
chuqa’  ri  tz’utujila’  ruma  yalan  oyowal  ramaj  ri’,  rije’  e  Sinakan,  rije’  nkito’  ri 
nikib’än  kik’in.  Toq  ri  kaxlani’  xe’oqa  qawinaq,  rije’  k’o  kuchuq’a’.  Toq  ri 
Q’umarkaj,  ri  Pedro  de  Alvarado  xutäq  kaxlani’  xkiya’  retal  re  jun  peraj  re’,  man 
pe  kik’amik  Kaqchikel  ajlab’äl  richin  xkib’än ta chik ri nimaq’ij.
yekito’ ri moso’i’ chi kij ri K’iche’a’.
Ri  tat  Guillermo  Paz  Cárcamo  xkäm  jun 
Jun ka’i’ wuqq’ij apo, xe’oqa ri moso’i’ ke  wuqq’ij  kan  toq  xel  ri  ulanïk  Kaji’  Imox, 
la  Iximche’,  ri  qati’t  qamama’  xekik’ül  ruma  rija’  xerutz’ib’aj  jalajöj  sik’iwuj  pa 
apo,  xkisuj  apo  kiwäy  chuqa’  kuq’ya’,  ruwi’ ri qatinamit, achi’el ri jun rub’i’ Kaji’ 
xe’ik’o  ri  q’ij  y  ri  moso’i’  xkik’utuj  pe  Imox,  xqajo’  xqanataj  apo  rik’in  jun 
q’anapwaq, saqapwaq chuqa’ xkinuk’ qa  tzijonem  xuya’  pa  ruwi’  ri  k’isib’äl  ajpopi’ 
ri  tinamït  Chi  Jay.  Ja  re’  toq  xkatäj  xek’oje’  Iximche’.  Re  jun  tzijonem  re’ 
koyowal  ri  Kaji’  Imox  Chuqa’  ri  B’eleje’  xuya’  ka’i’  juna’  kan  chupam  jun  tijonem 
K’at,  ruma  ri’  jun  aq’a’  xe’el  el  Iximche’,  richin  ri  Maya’  Kaqchikel  moloj  richin  ri 
xkichäp  ri  oyowal  kik’in  ri  kaxlani’.  Ri  CPO.
Kaxlani’  Sinakan  xecha’  chi  re  ri  Kaji’ 
imox. Ja re’ jun ka’i’ rutzij ri xuya’ kan: 
Ri  kaqchikela’  yalan  xenojin,  xkikanoj 
Ri Kaji’ imox chuqa’ ri B’eleje’ K’at xetikir  rub’anikil  richin  xekowin  chi  kiwäch  ri 
xkib’än  oyowal  kik’in  ri  kaxlani’  ruma  kaxlani’, xkinojij rub’eyal richin man xeqa 
xkewaj  ki’  pa  taq  juyu’,  lajuj  juna’  ta pa kiq’a’ ri kaxlani’, xkitz’uk jun k’ak’a’ 

4
rub’eyal  ri  oyowal. Toq  xe’oqa  ri  kaxlani’  Saq  Kan,  chuqa’  xuq’axaj  pa  qach’ab’äl 
Iximche’,  ri  Kaji’  Imox  chuqa’  ri  B’eleje’  jujun  peraj  richin  ri  sik’iwuj  Kaji’  Imox. 
K’at  e  ajpopi’,  xekik’ul  apo  ruma  xtikitun  Rija’ xtzijon pa ruwi’ ri rejqalem ri k’o chi 
apo kuchuq’a’ richin yekich’äk ri k’iche’a’,  niqaya’  pa  qak’aslem  ri  qaxe’el,  ri 
ri  tz’utujila’  chuqa’  ch’aqa  chik  tinamït  ri  qab’anob’al,  ri  qach’ab’äl  ruma  wakami 
nikib’än  oyowal  ri  kaqchikela’.  Xa  xe  chi  q’aläj chi qajnäq ri qak’u’x, man yojkowin 
ri  kaxlani’  man  nkikanoj  ta  kachib’il,  rije’  ta  yojch’ojin,  choj  qaya’on  qa  qi’.  Ruma 
xa  xe  nkajo’  pwäq,  q’anapwaq,  ri’  k’o  chi  napon  pa  qajolom  chi  ri 
saqapwaq  chuqa’  ronojel  ri  nuya’  kaqchikela’ k’o quchuq’a’, k’o nimaläj taq 
kimerya. na’oj  ri  kiya’on  kan  chi  qe  ri  qati’t 
qamama’.
Ri  Ajpopi’  richin  ri  Iximche’  chuqa’ 
ketaman chi ri kaxlani’ man choj ta ke ri’  Xub’ij  chuqa’  ri  ma  Ulmil  chi  man 
xeb’e’apon kik’in, ruma ri’ rije’ xkiya’ retal  tiqamestaj yojk’awomaj, man keqamestaj 
ronojel  ri  rub’anikil  ri  kisamajib’al  richin  ri qati’t qamama’ ri xkiya’ kik’aslem richin 
yech’ayon,  rub’anikil  nikib’än  toq  röj  öj  k’o  na  wawe’,  richin  röj  yojtikir 
yech’ayon,  richin  ri  lab’al,  xketamaj  nqokusaj ri qach’ab’äl, richin man xojk’is 
ronojel ri kina’oj; ja ri’ xk’atzin chi ke toq  ta.  Xkajo’  xojkik’ïs  ta,  xa  xe  chi  man 
xekik’ül pa ri tinamït. Xapon jun q’ij toq ri  xetikir  ta,  xkajo’  ta  xkik’uq  ri  qaxe’el,  xa 
kaqchikela’  xik’o  kik’u’x  ruma  ri  kaxlani’  xe  chi  man  xetikir  ta  ruma  röj  öj  jun 
nikik’utuj q’anapwäq, saqapwaq; ja ri’ toq  nimaläj  tinamït,  ruma  ri’  k’o  chi  kojkikot, 
xeb’e  pa  taq  juyu’  richin  yetikir  kik’in  ri  tiqayaka’ qak’u’x.
kaxlani’.
Chuqa’  k’o  chi  nqetamaj  öj  achike  röj, 
Jun  na’oj  ri  k’o  chi  nqetamaj  chi  ri  achike  qak’asleman  pe  ruma  jun  tinamït 
kaqchikela’  man  xkiya’  ta  kiway  ri  ri  man  retaman  ta  ruxe’el,  ruk’aslemal, 
k’iche’a’  ruma  xkitun  ki’  rik’in  ri  kaxlani’,  man  retaman  ta  rub’ey,  xa  xtukamuluj  ri 
achi’el nikib’ij pa kaxlan, man e traidores  k’ayewal kik’owisan pe.
ta  ruma  ri  kiche’a’  jantape’  xkib’än  lab’al  Ja re’ ri tzijonem xkiya’ ri ajna’oj chupam 
kik’in  ri  kaqchikela’  toq  man  jani’  ye’oqa  ri Ulanïk Kaji’ Imox ri xunuk’ ri Kaqchikel 
ri  moso’i’.  Ja  re’  ri  k’o  chi  napon  pa  Cholchi’ re jun juna’ re’.
qajolom.
 
Jun  chik  na’oj  chi  ri  kaqchikela’  xkokisaj 
ri  kina’oj,  kijolom  richin  xetikir  xkib’än  ri 
lab’al kik’in ri kaxlani’, xkikanoj akuchi’ ri 
moso’i’  man  yetikir  ta  yech’ayon,  man 
yetikir  ta  nkokisaj  ri  kej  kik’amon  pe 
richin xetikir kik’in.

Jun chik qach’alal ri xusipaj jun tzijonem  Guillermo  Paz  Cárcamo  toq  xtzijon  pa  ruwi'  ri 

chi  qe  chupam  ri  q’ij  Kaji’  Imox,  ja  ri  tat  rub'eyal xkito' ki' ri ajpopi' kaqchikela' chi kiwäch 
Ulmil Joel Mejía, rija’ aj pwaqkil, k’äs pa  ri moso'i'.

Tv Maya Canal 5 Kaqchikel Cholchi' ­ ALMG
Tv Maya Canal 5 Kaqchikel Cholchi' ­ ALMG 
5
Tv Maya Canal 5 Kaqchikel Cholchi' ­ ALMG