1881 - Schutz - Thomas Lexikon

THOMAS-LEXIKON:
DAS IST
SAMMLUNG,
ÜBERSETZUNG UND
ERKLÄRUNG DER...
Ludwig Schütz
HP
Digitized by Google
bad tfl
Sammlung, Überfcûng unb ^rflärung
bev in bell
in^cfotibevc in defTen bcibcn Summen
»ovfommenben
termini technicL
Dr. SvMi% iît
$aberborn.
^Kttd uttb iScvIag Doit 9<<înanb 6<(0ningl(.
1881,
Oigitized
Digitized by Google
3)ein bcrül^mtcti 2efßtt
bem
aU ein Seitrag
}ttt 9eier
fl € ni t b m( t.
Oigitized by Google
^cit icncm laqe , an tDeld^cm Sco XIII. bic Gncijflifa
,Aeterni Patris' an bcn fatlôliftên Srbfrei§ rid^tcte, fât ba§ ©tubinra

bet Seth beS 1^. ^jômoS Don Îquin afUmäxH einen gonj erfreultdên,
)a einen ctêênben 9n(auf unb Suff^mnng genommen. 3nSbcfonbere

ed ba8 @tubittm bet (eiben Summen, ber Sninma oontra gentUes
unb ber Summa theologiea, bem man ftd^ an öffent(t(iên fiel^ranftaTten,
ttjic in 3iTfcIn t>on ^riuaten, boib gemeinjam balb einzeln mit JBcgci*
fterung jugetoenbet lât.
@o 9ro| nun oBer bie neu ertvad^te Suft unb Siebe û biefem
@tubtum tft, fo ftörenb ift fut biele feine ©^mierigfeit sumal füi oOe
bieienigen, meUê in bec Seit t(m »iffenf4aftli(l|ett VuSbtlbung an bie

termim technici ber SdôIajHf unb inSbefonbere on bie Terminologie
be§ ^^quinoten nid^t getDöI)nt morbcn finb bcîu. nid^t gemö^nt tt)erbcn.
'2)a§ gilt fogar bon bcm «Stubium ber Summa theoloîca be§ !}. 3:ômo§,
toeldê er bod^, tote im Prologus )u ber[elben auSbrüdfltd^ le|en fielet,
nid^t für bie proTeoti in ber Xêologtc, fonbern für bie novioii huios
dootrinae gefdêben (ot.
IBejagter ©d^mterigfeit liege ftd^ babur^ fteiüd^ am naturgemägeften
unb grünblic^ften begegnen, bag alle biejenigen, »eldê on i^r laborieren,
fid^ baju bequemten, bem ©tubium bcö 1^. 3:ôma§ ba§ Gtubium irgenb
eines auSfübrlidên fcôlaftifdên §anb= ober Se^rbud^S ber ^bil^'f^V'î^
iN>rattd)uf<i|idten. ^ttein bieS ôrjlubium raubte il^nen tîele, biele Sît,
gar mandêm ineOei^t )u biele 3^t, fo ba( er )u feinem Seibmefen

f4Ke|Ii4 fi4 gendtigt fä(e, Mn bem @tubium beS X(omag KbPanb
}u nel^men; augerbem führte e8 fie bod^ nid^t oonfommen ûm S^tk,
ba loo^t in feinem einzigen fciôlaftifd^cn Sricinh= ober l'cljrbudê ber ^î=
lofopîe, aurf) nicfjt in bem umfangrcic^ftcn, famtüdê terraini technici,
beren ber ^. ^lômad fid^ in feinen SBctten bebiente, oermertt unb

erflärt ftnb.
Oigitized by Google
VI
(&S burfte bttljer eine IcEifograplîfd^c 3ufatnmcnftcKung unb ^rftä»

rung ber öon bem 1^. t!ôma^ angetranbtcn Äûnftau§brüc!c iüoÎ qI§ ba§
gecignctfte Witki crfcêinen, alle biejenigcn, loeldê auf il;rcm 33ilbung§*
gange ber fdôlaftifdên Terminologie fern geblieben, leidet unb \^tU,
Dietteid^t oud^ Dottpänbtg in bad ^êrftänbniS ber äBetle beS «[quinaten
etn)ufu(t(n; ein Sestfon ber termini technici biirfte êutjutage für

bie meiften , »eilige ein ober ba8 onbere SBerf bei 9(quinoten ftubieren
mütn, ba§ bcftc §ülf§mittcl, bie lüinfommenfte Untcrftüûng fein.
<Bo öiel mir befonnt i]t, cjifticrt bi§ je^t nod^ fein bcrartigeä Seîfon.
îe Tabula aurea, meiere $ctcr öon ©ergamo fämtliclên Söerfen

bed ^. XômaS im % 1478 oeröffentlid^te, ift nur ein großes %eal'
lesilon; beSgletdên ' lleHen aud} bie Derfdîebenen Indices, nield^ ber
Summa tiieologica beS 1^. TômaS beigefügt metben Pflegen, im
ÖJrunbc nid^t§ anber§ bar, alä ebenfo tiielc unter monnigfadên ®cfic^t§*
Vunftcn entworfene (Sad^rcgifter. 2ßa§ fobann bie £'ejifn nu§ älterer
unb neuerer 3eit betrifft, meiere ben 3^^^^ Derfolgen, bie fd)0lafttjdên
termini technici )tt crfUitett, }. ^. baS tton bem 2êfuiten (Sêorg ^Reeb
(Thesaums Phüosophonun seu Biatinotiones et Axiomata Philo-

sophica. IngolBtadt 1629, im 2f. 1871 Don bem 2fefuiten % 9R.
(Sornolbi ju ^Brijen neu l^crauSgegeben), ba§ »on ôfcpl^ 3Qnâ 5QJeIIiniu§
(Lexicon, quo veterum theologorum locutiones explicantur, theolo-

giac tironibus accommodatum, Editio Belgica prima. Leodii. 1836)
unb baS oon iRuntiuS (SignorieHo (Lexicon peripatetioum philo-
aophico-theolo^cnm, in quo scholastioorum distinctiones et eifata

praecipua explicantur. Altera editio. NeapolL 1872), fo entlôlten
fê oHe, fogar baS 407 ©eiten florfe Sesifon Don 6{gnovielIo, nur einen
tleinen S^cil ber termini technici, meldte bei bem ^). %^)oma^ unb ben
anbern Sdôlaftifern gäng unb gäbe maren. @S lag ba^cr ber ©ebanfe
nolê, ein Sesiton ber fdôlaftifdên äiermint, unb jttKir f|)ecieU bec bei
bem Stomas gebräuÎidên , anzufertigen, me(4ed ob feinet

|. meit
gtfiBeren, mo mSgfid^ ecfd^filvfenben Sammlung ernSrter Xecmint boll«
fommener, aI8 uQe Msiêrigen Lezica» bem borgefe|ten Qmdt geredet
n)ürbe.
9n§ ein foldêS Segifon präventiert fid) ba§ öorlicgenbe Xlfornai-

Segifon. Sein 3tt)edt ge^t nic^t baîn, gleichmäßig allen SBcrfen beS
1^. Xtfornafi, fonbecn twtjugfimeife unb gunäd^ft nur balîn, )u feinen beiben
Summen ben @d|ilfi|fel beS SBerpanbntffed sn ßefem ; lôben j[a bie beiben
Summen unter offen SBetlen beS Vqutnoten Don {e^t ein betôrûgted
Digitized by
Uormoti. Yli
5ntere[jc ber SBifjcnfdâft in î)In)pruc^ genommen, unb loirb if)ncn mid)
in ber (SkfamtauSgabe ber SBerfe bc8 1^. %iomafi, melê bie Don $a^ft
2eo XIIL )u 9tom gebilbetc l(ominif|ion metnfUättt, eine Betiorsugte
€teiruTtg eingerfiumt, tnfofern ndmli^, a(8 ouf Befonbetc fCnorbnung b(8
^Popftcä bie Summa theologica in Qjcrbinbung mit bcm Kommentar

be§ ÄorbinaH Otajetan unb bic Sinmna contra gentiles mit bcm baju
gehörigen ^lommentar bc§ 8i)lue[ter üon Q^crrata herausgegeben mirb.
^ro|bem ât ßc^ bad oorltegenbe £cst(on ben allgemeinen 9lamen äômas«
Scsüon beigelegt, itnb )»ar auf ben (drunb l|in, »eil bie tenniiii
technici ber betben Summen mit gleid^ (leibenben IBebeutungen in ben

übrigen STOerfen be§ 1^. 3:]ôma§ toicberf eieren unb beSlâlb jebtoebeS
©pccial«i'ej;ifon ben bcibcn Summen aiiä) alS Sejifon ju ben übrigen
SBerfen bc§ ^Îquinaten üermertet »erben (ann.
äJlancêm mag )u Otel, manchem ju »enig in baS ^Sômad'Sesifon'

aufgenommen morben fein; ob bie erfleren ober bie Ie|teren, ob tteber
bie einen bie anbem red^t (aben, ba9 }u entfdêiben übertoffe i4
gerne bem uw^tooHenben Urteil ber S^c^genoffen. Sieflei^t bürfte aber
ba§ bie Anlage be§ ,3:f)Dma§=?C5ifon§' bel)errfc^cnbc ^rincip, ben În=

fängern beä itjomaS-Stubium^ unb ben barin fdôn Sôrangejd^rittcnen
juglci(% nüjcn ju looüen, üon niemanbcii bcanftanbct merben. ^n beutfciêr
Bpta^ ift baS iBeiiton (auittfö^lidh mit Md^xä^t auf bieientgen abgefaßt
morben, für toeld^ eS in erper Sinie benimmt ifl. <Oett Zitaten au8
ber Summa theologica liegt bie Ißenebiger (BefomtauSgabe beS ^. ^6oma8
öom 3- 1787, unb bencn auö ber »Summa contra gentiles bie SDiignefcê
8e^)aratau§gabe beri'elben ju ©runbc.
ÜJiit bem äBunfê, bag ba§ ,%tôma^*2(i\ton' red^t üielen eine
doöig oUyfi xb qdhj ts fein möge, ubergebe td^ eS ber Öffentlid^teit.
Set Serfaffer.
Digitized by Google
•
MniMn% im im HiAfaCfouIcii gffoiuulUii iM^fWuRftm

Ailfiiliftgcii.
fb. M Somma eg,

tiieologica; »
Smnma eontra gentfles; pr. «
prooemium ; t. »tituliis ; f. b. =
Fieî ben ^luSbrud ob«r bie KuSbrüdIc. Die
TÖmifc^c Siffff iQt!^ ben 2;^cil (III.» =^ tcrtia«^ partis supplomon-
tJi. fliebt
tum), bie erfie atobiitîc btc Cuäflion unb bic jtreite orabijc^c öen Îrtifel an,
iDorauS (ine €teQe ausgehoben toorben toa^renb bie 3uiäê: ob. (= ob-
iectio), a —
(contra), e (»
ooipus artielili) unb ad (»- responsio ad) onbeuten
wollen, bafe bic betreffenbe stelle enttoeber ber mit ber bcjcic^netcn Dbjcflion,
ober bem mit Sed contra beginnenbcn Îbidjnitte, ober bem mit R^spondco
dicendum anjangenben corpus, ober ber mit ber Ql^tt beAei((|neten Snttoort auf
Mc cntf^rr^tübc OBJcfIfon beS dticrlen litifell entnommen tfl. l^gcmAft ofiic
]. ük IL IL 1. 1 a
9. »
Summa theoliôa : pars serunda secundac,
quaestio prima, articuhis primus, Sed contra, ^te römiftbe 3»lfcr nac^
cg. toeifi auf bo§ ûäf unb bie araBtjcê auf baS jâpitel ber Summa contra
gentUes în« toorauS eine ^teUe ciiiert »orben. îenoc^ ifl 3. eg. IIL 7
Summa ooBtra gentfles: über tertius, eapat aeptimnm.
A.
absolute = abgclöfter aOBeifc, b. i. in (iJebanfen bon oUcm 5Jcben»
födÛdên abgcfel^cn, ol^ne 9UicIjtd^t auf biefen ober jenen zufälligen Um*
ftottb, galt) im aSgemfitten, fihr(on|»t, Mle^ttin (f.
simpliciter): ea»
quae absolute diountnr (f.
b. %), th. I. 6. 4 c; de nominibna
0. b. 91.)/ quae absolute et afflrmatiye de Deo dionntar (f. b %.),

ib. 13. 2 c;quaedam vero iiomiua significant ipsas ped'cctiones
absolute, 3 ad 1; Terum (f. b.
ib. absolute loquendo (gc=
fprodên) prius est, quam bonum (f. b. ^.), ib. 16. 4 c; secundum
qnod absolute oonsideratar, ib. 19. 6 ad 1; dicitar antem

aliquid possibile yel impossibile (f. b. %) absolute, ib. 25. 3
Dgl. ib. 46. 1 ad 1; inquantnm (f. b. 9.) est lapis absolute,
ib. 75. 5 c; universaliter et absolute loquendo uon volunt, ib.
113. 7 c; id, quod est absolute appetibile, ib. I. IL 16. 2 ad 1;

quam vis simpliciter et absolute loquendo, ib. IL LL 1Ö5. 2 ad 1 j
64ft|: Stomti-Sdlloii. 1
Digitized by Google
2 alisolutus
bed haec non est absolute, sicut dictum est, concedcnda, ib. HL
16. 10 ob. 2; refugit alienum malum (f. b. 91.) absolute con-
Bideratum, ib. 18. 3 ad 3; hoo autem non neoeasarinm (f. h,%)
est absolute, o§. L 67; ena (f. b. absolute didtur, bonum
autem et in ordine (sc. ad finem) consistity ib. m. 20. — ^tn
^cgenfalj ju absolute mirb her ^luSbrucf in ord in e (§inorbnung) ad
aliquid (tb. III. 73. 1 ad 3) ober secundumquid (f. h.
ober ex conditione (f.

neoessarius) ober ein ä|nli4et (f. com-
plexus) gebKau<|t.
absolnlis — a) a i gclfi fl, fei eS in WiMiäfnt, fei t» in Qkbanlen,
)u ni^tS in Seîeûng fteênb, beîelûngSIoS, unbebingt: addit supra

bonum non rem aliquam absolutam , th. I. 6. 2 ad 1 ;
persona
(f. b. in (bei) hominibus et angelis non significat relationem
(f. b. %), sed aliquid abBolutum, ib. 4 ob. 4; potest sumi

(D(r|lanben merben) pro absoluto et pro relatiyo, ib. 4 c; pro-
prietates (f. b. %.) absolntae in divinis (in €tott), ib. 30. 1 ad 2
oognoseit rem aliquam in sua natura (f. b. %) absoluta, ib. 75.
5 c; intellectuB (-Vernunft) autem recipit formas (f. b. %) abso-
lutas, ib.; frui (f. b. %.) importat (bebeutet) absolutum motum
(f. b. ib. L IL
appetituB, 16. 2 ad 1 id, quod est per ;
essentiam (f. suam relatiyum (f. b. 91.), posterius est abso-

b.
luto^ ib. 4 ad 2; divina soientia non est discursiYa vel ratio-
cinatiTa (f. b. %), sed absoluta et simplex (f. b. %,), ib. IL II.
9. 1 ad 1 acoipiatur secundum absolutam prudentiae (f. b. 9L)
;
rationem (IBejiclûng), ib. 55. 2 c; secundum totalitatem absolutam

ex parte diligentis, ib. 184. 2 c; aut igitur illud absolutum est
unum tantum, aut sunt duo absoluta, cg. lY. 10. bonum
absolutum f.
bonus; |tt forma absoluta f. forma; m malum
absolutum f.
malus; gu natura absoluta f. natura; gn
neoessitas absoluta f. necessitas; gu numerus absolutus
f.
numerus; ju potentia absoluta f. potentia; gu proprietas
absoluta proprietas; quantitas absoluta quantitas;
f. f.
}u soientia absoluta f. scientia; vioientia absoluta

f.
Yiolentia. — ôd (^gentctl DOtt absolutus ift relatiTUs(f. b. %,)
ober relatio (f. b. 91.).
b) Io8gef|»ro4cn: ostendit bominem absolutum, non solum

significative (f. b. sed etiam effeotive ({. b. %h th. III. 84
3 ad 5.
Digitized by Google
abitracte — abttiielio 8
•MiMte abgclcennt€cmo|cn« lofgcffpUcmetfc^ aOgcmchi, b. u

fo, ttte fi4 ctioa« midtt, nod^bcm c§ fcui« inbinibnelleii Êigentfimli^«
feiten enttletbet toorben: boo cognosoit mteUectoB immaterialiter

(f. b. et abstracte, quod est cognoscere univereale, th. 1. 86.
1 ad 4. — ©egenteil Don abstracto (= in abstracto, f.

b.
ip concrete ([. b.
abitrMtIo —
SBegsieûng, Vbtvomuttg, SoSfd^älung, a) im onto«
logif^tn Sinne: ad peifeotam openitioiiem iDteUeoku xeqniritar

qnidem abstraotio ab hoo corruptibili corpore , th. L IL 4. 6
ad 3; perfeotio aatem animae hnmanae oonsistit in abstractione
quadam a corpore, cg. II. 79. b) m f o og —
c n Sinne: i |) i) I i (
uno quidem modo secundom quamdam abstractionem th. I. II. ,
77. 1 0. — c) im eTfenntni8t(eorettfi|en Sinne: intellectas
iMwter poteafc in abstraotione conaiderare^ quod in oonoretione
(f. b. 9C.) oognoadt^ ib. L 12. 4 ad B\ diotnm eat de dnplici modo

abttraefioniB, ib. 85. 1 ad 2. — d) im m^ftifdên Sinne:
elevatur ad aliqua supernaturalia cum abstractione a »ensibuä,
fl). n. IL 175. 1 c.
îe ^bftrafHon in ccfenntniSt]êoretifc)cm Sinne, loeld^ man

mt^ Secallgemeinc Yung (abstraotio aen nniTenalitaa, th. I.
85. 2 ad 2) nennen ton, ip eine gtpcifadie, chie abairactio per
Benenm unb eine abatraetio per intellectnm, b. i. eine

pnnlidê unb eine übcrfmnlidie. 2)ic pnnlidje 9lbj!roftion beftel)t barin, bag
baS finnfäHige 93ilb (species b. similitudo e. forma, f. b. üon einem
)i]^ftf4en înge abgelöft unb in einen bet äu|eren Sinne aufgenommen

ivhrb: senana aceipit apeeaem a re aenaiblH^ ib. 42. 2 ob. 1;
aimilitadinea remm annt in anima qnantnm ad potentiam (IBetmftgcn)

eenaitiTam aeonndnm minorem (f. nntcn) abatraotionem a materia
(f. b. 91.) et a materialibns oonditionibns (Sefdâffenêiten), ib. IH*
70. 2 ad 3. ^)iefe %xt öon Îbftroftion trägt übrigens nur in onalogcr
$ebeutung ben 92amen ^bpraftion, xotxl hai burd^ fie gewonnene $ilb
beS (SiegenftanbeS feinen eigentlich altgemetnen iSâxaUtt be{l|t, toeSlâlb
flcan4 abairactio minor genannt tM, nnb e§ s* tum bem

SeP^tpnn lî^t: viaiia nnUo modo poteat in abatraetione oogno-
Bcere, ib. I. 12. 4 ad 8. SBaS fobonn bie fiberfinnlid^ fHôIHon

betrifft, [o öerläuft fic nad^ einer bo))|)e!ten Sflid^tung: duplex fit aba-
traetio per in teile etil m , una quidem , secundum quod (f. b. 91.)
uiÜTeraale absirahitor a partioulari, ut animal ab homine, aiia

1*
Digitized by Google
4 abstraetio
\
Yero, secundum quod forma (f. b. %») abstrahitur a materia, sicat
forma ciroali abatrahitar per inteUiectam ab omni materia Bensibfli
(f. b. %\ ib. 40. 3 c; Dg(. ib. 85. 1 ad 1. ^ft toon fiberfimilêr
Îbftraftion jdÎcd}ttDcg bic SRcbc, fo mirb immer bicjcnigc gemeint,
Joeld^c ba§ ^lügemcine qu§ bem S9e)ünberu öerauäjd^ält; fie i[t bic
cigentlidfic Îbftraftion im ©inne ber 53eratlgcmeinerung , mcU pe
oHctii ein m^tfuafi aUgemeincd ober ixrallgemeiiierted 9Ub eined iSk^tn'
ftanbed liefert; ba|er fooimt benn ou4 auf |le om dftefleii bie 9lebe.
îefelbe ifl eine breifacê, {e nad^ ber fitt beS 8efonbem ober ber 9Raterie,
njorau§ bQ§ 3lögemeinc ober ber 93egriff loägejd^ält unb êrauSgcjogcn

iDirb. ®§ finb nämlid^ (ügl. ib. 85. 1 ad 2) mit 33cüug auf bic
i2lb[traftion biei ^rten Don äJôterien unterfdêiben , eine materia

individualis, eine materia sensibilis unb eine materia intelligibilis
(f.
materia), unb bie bonodi unterfdîebenen 9rten ber 9lbpra!Hon
l(ei|en bie p^^^^t ober natitmiffenfdâftliê, bie mottematifdê unb bie
metort^fifdê ober |)îIofo^)Jifd5e ^bftraftion, roeil bie Sloturforfd^r bet
erften, bie ÜJJatêmattfer ber jiüeiten unb bic ^îlofoplên ber britteu auf
bem ©ebiete i^rer befonbern gorfcûng fic^ üorjug^raeife bebicncn. 5) i e
p^^fifdê ober noturtoiff enfdâftlidê ?l6ftraftion liefert
ein 9UIgemeinei}, ttcld^ blog oon ber inbioibuetten SRaterie abgeldft
ijl, mit onbern SBorten ein VOfgemeineS, »eld(es snxir etwas ftdrêr«
lidêS barflefft ober »enigpend in ober on einem fofdên borfimimt,
bet 93efonber?ieiten aber, mobutd^ fid^ bie einzelnen S^bxptx gegen ein«
anber abgrenzen, entflcibet ift, $. 93. ben SBcgriff beS ©terne§, ber
IRofc, be§ Sötten; bie matêmatifd^c ?lbftraftion fobann pro«

bu)iert ein tlQgemeineS, meld^d nid^t einfad^ bIo| au8 ber inbiDibueQen^
fonbem aud| M ber fenfibelen 9Roterte tcraufigcgogcn toorben, mit
anbem SBorten ein MgemeineS, metdêS freilid^ augerlâlb ber f0r|)erlid(en
înge ebenfalls nid^t ejiftiert, meldê§ aber o^nc alle «nb jebe bcfiimmte
?lrt Don ilörpern bodj) n)enig[ten§ DorgefteDt rcerben fann , j. 53. ben
^Begriff be§ fünftes, ber Sinie, ber iSi(xä)t, ber ûgel, ber 3^^^; î«
meiap^9f ifdê ober |)]îIof op](|if dê ^bftraf tion enblid^ ergielt
ein MgemeineS, bei meld^ nU^t bIo| bie inbibibueUe unb fenjibele,
fonbem biû aud^ nod^ bie inteUigibele SHoterie abgeftrcift Yjt, mit
onbern 9Borten ein flllgemeineS, neldêS old frei bon offen !br)wr(id^
33eftimmungcn überhaupt gebadjt werben fann unb juweiten aud^ ol^ne
jebe berartigc 5öeftimmung faftifc^ cjiftiert, 33. Subftan^ unb Îccibenj,
ftrafi unb 2:i^ätigteit, ttr{adê unb Sirlung, SBa^tljêit unb ©d^nêit.
Digitized by Google
abBtraetufl — abstntliere 5
8eele unb — âS (de(|cnteU tM>it absiraotio ift eoncretio

(f. b. «.).
aMcMtoB — (etouSgesogen , abgetrennt, loSgef^dlt, fotoolÎ in
ontologtf(êm, al8 in t)ft)ôIogif<lêm, ald in erfenntniftlêoretifciênt, q\% in
mtipifd^cm ©inne; f. abstrahere. — Unter ubstractum in erfcnutniä-
tjêotetifcêm ober logijcêm Sinne bcS ôrte§ Derfte^t man ba§ au§
ben inbiDtbuellen îgentümlid^feiten etne§ Tinges burd^ bie IBernunft
er^bcne Sflgemetne, bte lenet dBigentümliilifeitcn entfleibete Statur unb

SBefenl^tt beSfelben, loie }. 9. baS abstraotam oon homo bie hnma-
nitaa ifi: htnnanitas, qnae intelligitnr, non est niai in hoc vel
in illo hominc, md quod humauitas apprchcndalur sine indivi-
diialibus conditionibus, quod est ipsam abstrahi, ad quod sequitur

intentio (^Beîeûng) universalis, accidit homauitati, secundum
quod percipitur ab inteUeotUy in quo est similitado natnrae
spedei (9rt) et non indiTidualium principionim (f. b. %), th. I.
85. 2 ad 2; hamanitas signifioat principia essentialia speciei,
tarn fonnalia (f. b. %.), quam materialia (f. b. cum prae-

cisione (Îbflanbna'^me t)on) principionim individualium, cg. IV. 81.
— lômen abstractum ift betjenigc Sporne (f. nomen), mcld^cr
bIo| bie 92atur unb SBefenlêit ober bie bloge gorm eined ^tnged,
b. t. baSientgc in i(m be)eiil(nct, moburd^ eS bie il^m eigentfimli(|e
Ûttwc unb SBefcnicit ad significandnm aimplices formas

befi|t:
(f. b. 9t.) nominibns abstraotis utimur, th. I. 32. 2 c; nomina

abstracta significant aliquid non ut (alä) subsistens (j. b. %), sed
ut (sc. id), quo aliquid est, sicut albedo significat ut quo aliquid
est album, ib. 13. 1 ad 2. — Dicere s. praedicare ober si-
gnificare in abstracto (ib. 13. lob. 2, 18. 2 o» III. 16. 1

ad 2) (ei|t fo biel, alS: etnaS im allgemeinen, b. i. feiner Slatur
unb SBefenlêit mä^ aussagen ober 6e;êic^nen. — Gegenteil bon

abstractus ift concretus (f. b. %).
abstrahere = tDegjiel^cn, îcrouSäielên, abtrennen, lo§|d^nIen, a) in
ontoIogif(êm @inne: quanto intellectus ((S5eift) est magis abs-

tractus a corpore, tanto perfectins intelUgit^ th. L IL 4. 6 ob. 3.
— b) in ))f94ologif4cni Sinne: deleotationes cibonun natae
snnt ([. b. %) abstrahere hominem a bono rationis, ib. IL II.
146. 2 c. — c) in erfenntniätêo retifd^cm ©innc: abstrahere

formam a raateria individuali (f. b. 91.), quam repraesentant
phantasmata ({. b. %), ib. 1. 85. I c, iigl. cg. IL 77, —
Oigitized by Google
6 uceptio — aoddaiB
d)in mi^fiifêm Sinne: oportebat intelleotum abstrahi a yiribiis
aomiae sensiiiTae (f. b. %) ad boo, nt raperetnr ad yidendam
dmnam essentiam, fli. II. II. 175. 5 ob.
aeeeptio = a) 51 n n a^ me , ?l u f n a ^ me : quaelibet acceptio
Spiritus Sancti requirit manus impositionera, th. III. 84. 4 ad 2.
b) C^rfaffung, Ergreifung: pertinet ad aooeptionem
prinoipionim, th. II. IL 160. 3 e.
o) 9ttf f af f n n 8, Qc tft A n b n 1 8 : sioat yemm ponit ((tônlitcf,
Befagt) acceptionem adaeqnatam rei, ita fklenm aooeptionem rei
non adaequatara , th. I. 17. 4 c; non est, nisi in acceptione
intellectuB nostri, ib. 30. 1 ad 4; circa cognitionem humanae
mentis (IBecnunft) duo oportet considerare, scilicet acceptionem sive
repraesentationem Teram et iudiciiuii (ttstcU) de rebus reprae-
sentatia^ ib. IL U. 173. 2 o. — 3^ Bimplex aooeptio f.
Bimplez.
d) iRüdfid^tnal^me: pertinet ad acceptionem penonamm»
th. II. n. 185. 3 c
aeddens = 3«ômmenbc8, b. i. baSjcnige 8eienbc, toeldêS
feiner ©Eiftenj cincä 8ubj[e!td 6ebar[, bcm eS in^äriert: non est defi-
nitio ({. b. %,) acoidentis ens in subieoto (f. b. ^.), aed quidditati
(f. b. 91.) siTe esaentiae acoidentia oompetit habere esse in sab-
iecto, tb. HL 77. 1 ad 2. Mni beut begriff beS aoddens folgt
ol^ tDettereS fdbon bie ültd^ttgfeit be9 SdjfeS: ac cid ens dicitnr
magis entis, quam ens (ib. I. 90. 2 c), infofcrn uämlid^ baS
9lccibenj fein fclb[tänbige§ ©ein befijt, für fic^ aßein nid^t §u ejiftieren
iKtmag; ebenfo beS anbern @aêd: ac cid entis non est acci-
dens (ib. L II. 50. 2 ob. 2), b. 1^. fein ^cctben} l^t an ctnent
anbern Vcdbeni fein euftfät ôd^ gilt mit Q^ng anf baS I(|t«cf
®0tnm dne SBefd^ränf ung : aoeidens per se (f. unten) non potest
esse snbiectum accidentis; sed quia etiam in ipsis accidentibus
est ordo quidam, subiectum, secundum quod est sub uno acci-
dentOy intelligitor esse subiectum alterius, et sie didtur unam
aoeidens esse subiectum alterins, nt snperfioies Colone, et hoo
modo potest potentia (tBetmögen) esse sabiectnm liabiUts (f. b. V.),
ib. 50. 2 ad 8. — 9Ron nnterfReibet ein stoeifadêg tkctben), ein
foldêd, quod causatur ex principiis essentialibus speciei (ib. I.

77. 1 ad 5), b. i. ein foId^cS, toelcêS in bcr Statur unb SQßefen^cit
eines 2)ingc§ begrünbet ift unb beSlôIb aflen 55ingen feiner ^rt jufommt,
unb ein fold^, loeicêd feinen Ucfjining einet ünlerUd^ auf fein
Digitized by Google
Meideotalls 7
9niftfiott9fttBjl(ft eittttirfcnben ltrf(Ul|e oecbonit (Dgt. ib.) unb banim

cineit inbititbuflleit Câraftec trfigf. t)a9 cvflere accidens lêigt aeei-
dens naturale vel gratuitura totius naturae ober ^kcibcn^
ber 9lrt unb boS le^tcre accidens in dividuale s. extraneum

ober ^cciben^ beS 2inbtoibuumd (ogl. ib. 77. 6 o, 100. 1 c, 101. 1
ad 1); ba9 aooideas naturale uncb au^ aooidena per se a» per
«e aooidena a. aooidena propriam a. proprium (f. b. 91.)
gcnontit. S)a8 aooidena individuale ift gemeint, toenn gcfagt
tDtrb: aliqaid dicitur accidens alicuius dupliciter, uno modo, quia

inest ei, sicnt album dicitur accidens Socratis ; alio modo, quia
ainuü est com. eo in eodem subiecto, sicnt dicitur, quod album
aootdit mnaioo, inqnantnm (infofern) conveniunt et qnodammodo
ae oontingnnt in uno anbieoto, ib. L IL 7. 1 ad 2. 3^ i^coi-
dentia indiTidnantia f.
indiTidnare. Ena per aooi-
den« (f. ens), boS ariflotcIi|(^c t6 S» xarä ovfißsßijxog, ift hai
9iebcnbcijcienbe, glcid^bcbeutcnb alfo mit bcm accidens individuale:
quod accidit alicui naturae, non invenitur universaliter in natura
illa, sicut habere alaa^ quia non est de ratione (gehört nic^t jum
Siefen) animaiia, non oonvenit omni animali» ib. I. 51. lo. Per
aooidena fein ober gcfcêM ^^^f ^ft mt fo neben«
bei, nur nad^ eiucr llebenBejieûng (propter aliquam auppositionem
factam, ib. 8. 4 c) ift ober gefdîc^t: non esse secundum se (an
unb für fl(^) non est appetibile, sed per accidens, inquantum
scilicet ablatio alicuios mali est appetibilis, quod malam quidem
aufertur per non eaae, ib. 2 ad 3 ; onm anima non ait oorpua,
impoaaibile eat ipaam moyeri, niai per acoidena, cg. II. 82. Per
aooidena b. t. zufällig et»a8 f lûn ober erreiên fagt man,
irenn eS mit einer ^Jebenabpc^t ober c\a\\] ofinc aQe ^Äbftc^t gc[d}ie]^t:
per accidens potest prosecutio- esse mali propter aliquod bonum

adiunctum et fuga boni propter aliquod malum coniunctum, th.
L II. 45. 2 o; in hia, qnae aunt ad finem, per aooidena dioitur,
quod eat praeter intontionem, ib. IL IL 59. 2 o. 9lgt. )tt per. —

3u fallaoia aooidentia f. fallaoia.
acddentaili »
%): omne, quod sequitur ad eaae
accidens (f. b.
rei, est ei accidentale, cg. L

3" differentia accideu- 22. —
talis f. differentia; generatio accidentalis f. generatio;
)U pars accidentalia f. para; gu praedicatio accidentalia
f. praedioatio; |u praedioatum aooidei^tale f.

praedioatum.
Oigitized by Google
8 accidentaliter — actio
aeei<lentalit«r = nebenbei, ncbenl^cr : illud, quod advenit alicui
post esse oompletum (nad^bem eö fein oonftänbtgeft Sein eclangt lât),
acddeiitaliter advenit» nisi trahatur (f. b. 9.) in oommunionem ilUuB

esse complett, th. IIL 3. 6 ad 2; Dgl. cg. I. 22.
aeeidia = acidia (|. b. %.).
aedpere— a) etlôlten, empfangen, annehmen. — b) auf«
f äffen, t>er|iel(en: si defectos accipiatnr priyatiTe (f. b. %),

th. I. 12. 4 ad 2. — c) cntnel^men: ex quo accipi potest,
ib. I. II. 38. 1 ob. 3. — d) nehmen für: philosophus ibi
accipit vivere pro operationc vitae, ib. 1. 18. 2 ad 1. — e) öcr«

n e 1^ m e n ex : (oon Seiten) forma oportet rationem accipere, ib. I.
76. 5 0. — f) Studfid^t nel^mcn auf: grayins peccatom est»

personas aooipere in dispensatione (f. b. %) spiritnaliuni, quam
in dispensatione temporalimn, ib. IL IL 63. 2 c.
aoedla = acidia (|. b. %),

aeldia » 92icbecgef4lagen]êit, getftlidê ^räglêit: est quaedam
tristitia aggrayans, qoae seilioet ita deprimit animum, nt nihil
ei agere libeat» th. II. IL 35. 1 c. <^tefelbe h^xt%t fid) oliec 6(d(
auf baS Gebiet ber geiftltdên (Stüter (est de spiritoali bono, ib. 2 c)
unb itoax, genauer gejprodên, auf ©ott unb ba§jenige, mal il^m in
bireftefter êjieûng [te^t : accidia est tristitia de bono spirituali,
inquantum est bonum. divinum, ib. 3 c.
aetio — a) êvurlftcbung ber êioegung: actio secnndnm

primam nominis impositionem importat (Gebeutet) originem motns
(f. b. 91.); sicut enim motus, prout est in mobili ab aliquo, dicitur
passio, ita origo ipsius motus, secundum quod incipit ab alle et
terminatur iu id quod movetur» vocatur actio, th. L 41. 1 ad 2.
b) IBerur^tbttng, ^(dttgfeit, loobet im ber OeiMgimg,

meldte rm Hnem înge au9* unb auf ein onbeveS fibergel^t, abgelesen
unb nur bicf« û§= unb Übergang im allgemeinen in§ ûgc gefaxt
mirb : remoto i^ntui' motu actio nihil aliud importat, quam ordinem
(Se^teûng) originis, secundum quod a causa aliqua vel principio
prooedit in id, quod est a principio, th. I. 41. 1 ad 2.

Sinne bon Xiattgfcit uetpanben tfl actio ntd^tS 9(ttbereS^ aI8 bie fBM*
lidlfett ober bie SkrtDirflidûng (actoalitas), baS Std^gdtenbrnadên,
bie êtl^ätigung eine§ liBermdgenS: actio est proprio actualitas yir-
tutis (^caft, Vermögen), sicut esse est actualitas substantiae vel
Digitized by Google
actio 9
eeaentiae, ib. &4. 1 o. —

3» malum aoiionis f. malum; )u
Toluntarinm Beoundnm aotionem f. oluntarins.
9Rati itiiter(dêtbet folgenbe Men Don Itiötigteiten: 1. actio
civilis, actio contemplatoria s. conteniplati va unb

actio ludicra (th. I. 21. 1 ad 1, cg. III. 2), bic politifdê ober
bürgerliche ^^ätigfeit, bie ^^ätigfeit bed ^nfdâucnd ober betrachtend
unb bie bc§ @|>tcUnA; 2. aotio hamana itnb actio hominis,
b. l bic mtnWi^ t(aHgfeU unb bie tÂHgleit be« ÜRenf4en —
Qlae actiones hnmanae proprio dicnntor, quae ex Toluiitate deli-
berata (f. b. %) procednnt, si quae autem aliae actiones bomini
conveniant, possunt dici qiiidera hominis actiones, sed non pro-
prie humauae, cum non sint homiiUH inquantiim (in|'o[crn) est
homo, th. I. II. 1. 1 c; 3. aotio in distans (ib. I. 8. 1 ad 3),
b. t. ba8 înioirfen auf timi, vkU^ bon bem dinmicfenben bur^

Iceren Shmm getrennt
einen i^; 4. actio manens unb actio
transiens (f. operatio), b. i. bte immdnenfe unb ttanfeunte %îa*
tigfcit — duplex est actio, una quae transit in exteriorem ma-
teriam, ut calefacere et secare, alia, quae manet in agente, ut
inteliigere, seatire et Teile, quurum haec est differentia^ quia

prima actio non est perfectio (^kmoOfommnung) agentie, quod
moTety sed ipsius moti, seoonda autem actio est perfectio ageatis,
ib. 18. 3 ad 1, dqI. cg. L 53 n. 73, II. 1.
Actiones in singularibus sunt (th. I. 29. 1 c), b. i). )ie
njerben nur oon ben Sinjclbingen, nid^t öon bem Allgemeinen, ber %ü
ober <S)attung, looû fie geprcn, t)erric()tet. Actiones sunt sup-
positorum (ib. II. II. 58. 2c) s. singnlarinm (ib. I. II.
1. 7 ob. 3), b. |ie ^ben t(r @ubiett an ben (Etnjelbingcn , an

bem snppositnm (^f.
b. H.) unb nid^t an beren Vermögen ober Seiten
xt^p. Organen: actiones snnt snppositomm et totomm, non antem
proprie loquendo partium et formarura seu potentiarum ; uou
enim proprie dicitur, quod manus percutiat, sed homo per manum,
neque proprie dicitur, quod calor calefaciat, sed ignis per calorem,
secondnm tarnen similitadinem qnamdam haec dicnntnr, ib. U.
IL 53. 2 c; actio cniualibet ex materia et forma compoeiti non
est tantnm formae, nec tantnm materiae, sed compoeiti, eins
enim est agere, ciiius est esse, cg. II. 50. — 3ebe actio ât
einen boppeltcn Urjprung, ein boppelteS ^rincip, ein principium
primum unb ein principiam proximum; ecftereö ift (ogl.
Digitized by Google
10 aetWe — actas
th. 1. 76. 1 o) bte forma substantiaUs (f. b. %,) unb Ie|tet(B ba8
eiitf|»te4<nbe ScrmSgen (ttgl. ib. 77. 1 ad 4). Riebet iß baS SBott
$Tinct^ freiließ int Sinne ber mirfenben Urfad^ (principinm agcns)
Dcrftanbcn; fa|t man c§ ober in ber 53cbeutun9 oon Urfadê ober
^rincip im nllgemcincn, fo gilt : finis et agens et forma se habent
ut actionis prmcipium, sed ordine quodam; nam primum quidem
principinm actioniB est finis, qui movet agentem, secando yero
agens, tertio autem forma eins, qnod ab agente appHcator
Q. b. 9.) ad agendnm, ib. I. 105. 5 c.
!Bon actio fprid^t mon übrigens nic^t bIo§, roie oben êroorgeôben,
im ®egcn|'a|je ju passio, fonbcrn oud^ im ©egenj'aje

f actio (j. b. ^.), unb bann »ecftel^t man untec- actio blog eine
immanente Xl^ätigfeit.
aettme = na(( 9l3et(e beS 2(un< ober iStrfent: exsecntio pro-

idenÜae, qnae gnbematio dicitur, active est in gubemante,
Ol. 1. 23. Sc.
aetiTns = t§ätig, aftib. —
3" creatio activa [. creatio; gu
felicitas activa [. felicitas; intellectus activus f. in-
tellectus; potentia activa f. potentia; principinm
actirnm f.
principinm; ^n acandalnm aotiynm f.
acandalum;
§n scientia aoÜTa f.
soientia; )n Tirtns activa f.
Tirtas;
)tt Tita activa f. Tita.
actuallB = »irflic^, in SBirflid^feit f cienb ober ftattfinbenb : actualis

consideratio intellectus, th. II. IL 2. 1 c; actualis concupiscentia
est motus HL 27. 3 c; actualis voluntas (äBoÜen) in

peccati, ib.
nobis immediate ex apprebensione intelleotnali oausatur, cg. HL 85.

— 3u intentio aotnalis f. intentio; )n malitia actnalis
f.
malitia; peooatnm actnale f. peccatom.
aetnaUtas = SSertoirflidûng, SBerwirflid^tfetn, SBirflid^feit, toirflid^
2)afcin: esse est actualitas omnis formae vel naturae, th. I. 3. 4 c;

actuaUtaa omnis rei, ib. 5. 1 c; Dens sit infinitus in sua actua-
litate, cg. L 43.
acteB — a) XtAtigleit, mag fie bon chter potentia actiTa
ober paasiTa (f. b. %) audgeien. @ttbieft ber StStififeit (hib bie
Sinjelbinge: actus snnt snppositornm (th. I. 39. 5 ad 1)

8. particulariura (ib. 1. IL 29. 6c) s. singularium subsi-
stentium (ib. I. 56. 1 ob. 2); tigl. actio. 2Jlan fât ju unterfcêiben
U actus defioiens (cg. III. 10), b. i. bie fester« ober mangelhafte
Digitized by
«etat 11
fi)itigfeit; 2, aotus elicitns mib actus imperains eo. Tolimtatis

(th. L IL 1. 1 ad 2, 6 pr. v. 4 c), b. i bici(iiH|c Ü^tHgfcit, wd^c
bft SiDe ««9 fi(^ felbft ^crooiMt, tmb bieieiHge, loeldê eines bcr mttet
feiner SBotmägigfeit fte^cnben Sênnbgen auf jcin ©cêife în Doüjic^t;
3. actus exterior unb actus interior sc. voluntatiR (ib.
18. 6 c), b. t. bie focben ermähnten ^^ättgfeiten , beSlâlb )o genannt,

neil bet aotas imperatoB bem SBtflcn &tticvli4 8(0(niib(t bct
aetoB elidtitB ober gmifiermalni in fernem SKmetn }ufiiinbe bmmt;
4. actus hominis nnb actus humauns (ib. 1. 63. Bob. 2),
b. i. bic J^Qtigfeit beS ^tn\ä)tn unb bie menfdÎit^c Jl^ätigfeit, ögl.
actio; 5. actus moralis (ib. 49. 1 ad 1, cg. III. 34), b. i.
bie ftttlidê ober unter ben begriff ber ©ittlid^feit faflenbe Sl^äHgfeit,
toeliê mit bem actus humanus ber Sadê nad^ ibentifd^ tfi, Dgl. th.
L IL 1. 3o; 6. a«tu8 notioualis (ib. L 41. 1 ad 1 u. 2),

b. t. bei bctt gitttliên llkrfonen bieientge itAtigTeit, melite eine notio
(f. b. %) ober proprietas (l b. mit cnbem Sorten ben nrflirung

einer êrfon Don ber anbern begrünbet unb ber Bad^t mä) mit einer
fog. ^Relation (f. relatio) jufammciif äflt, ögt. ib. 32. 3 c, 33. 4 ad 3
7. actus permanens unb transiens (ib. I. II. 57. 4 c)y
b. l bie immanente unb bie tranfeunte Xb&tigfctt, actio; 8. actus
simples (ib. 8. 2o), b. i. bieienige XtStigKeit einet SermOgen«,
meldte no«^ eben biefem Ikrmögen benannt ift vnb birelt auf bodjenige
abhielt, mad an unb burd^ ftd^ ba§ Cbjeft be§ betreffenben Vermögend
bilbct — intelligere importat (bejcid^nct) simplicem (intellectus,
f. b. %,) acceptionem alicuius rei (ib. I. 83. 4 c), volle importat
simplicem (yoluntatis, f. b. appetitum alicuius rei (ib.) ; 9. ac-

tus Yoluntarius (ib. L IL 18. 6 0% bie milletttlid^ ober fteimiSige
Z(dti(|Mt, oq(. Toluntanus. — Actus terminatur ad aliquid

simile ageuti (cg. II. 50), b. 1^. bie ^bättgfeit enbigt bei thoai
unb jiclt barauf ab , maS bem ^^ätigen öl^nlid^ ift. A ctus b p o-
ciem reoipiunt ex obiectis (ib. III. 139 — 140, ögl. th. I. 14.
5 ob. 3), b. f). burd^ bie Objiefte »erben bie ^l^ätigfeiten fpeciftîert,
mit anbetn SSSorten, necfdêbene Obiette bebingen tierfîebene Ktten bon

X^gTeiten.
b) SBitfli^feit, tDitfTiê« 6ein/3u{)anb bef mitN
liefen 6ein8: tbrraa (f. b. %) nihil aliud est, quam actus
materiae (]. b. th. I. 105. 1 c. — Birten be§ actus finb
)ier }u t>er$eid^nen: 1. actus completus unb actus iucom-
Oigitized by Google
12 ad
pletus (ib. 85. 3c, cg. I. 28), b. i. bie boüfommcne ober tjott»
cnbete unb bie undoIRommeite ober unüoUenbetc ^trflid^feit; 2. actus

imperfecti itnb actus perfeoti (th. I. IL 31. 2 ad 1), b. t.
bie Sdoeguttg tm engem uttb bte im »ettevn Sinne befi SBotteS motns
(f. b. ^.); 3. actus perfectus unb actus imperfectus
(ib. 1. 85. 3 c, 87. 2 c, cg. IL 74), b. i. bie fertige ober Dofl«
fommene ober bic unfertige ober unüoüfommene 2öirfli(^feit, gleid^*
bebeutenb mit actus completus unb actus iucompletus; 4. actus

primuB unb actus secundus s. ultimus (th. L 5. 1 ad 2,
48. 5c, L n. 3. 2o, cg. IL 59), b. l bie erfie unb bie )»eite
ober Ie|te SBitHid^feit, mit onbem Sorten, bieienige SBirflidtfett, mUî
in bem üollcn unb unDcrje^rtcn S)afein bejtt). in ber biefcS âfein »er»
leiênben gorm, unb biejenige, raeldê in ber Xâtigfeit eine§ îngeä

beftcljt; 5. actus purue (th. L 3. 2c, cg. IL 6), b. i. bie
lautere, reine SBirflid^feit, toeldêr etnerfeits ber actus poteutiae
permixt US (cg. IL 6), b. i. bie mit mögliêm ©ein untermif^te
SBtrfli^fîi, unb nnberfeits bie potentia pura (f. b. b. i. bte
reine ÜWöfllid^feit gegenüberftcl^t. — Actu s. in actu esse (th. I.
2. 3 c, cg. L 13) lêifet fo M, al§ in SBirflic^fcit fein; ju actu

iufinitum f.
infinitus, ju actu intelligibile f.
intelligibilis.
— Licet iu uuo et eodem, quod exit de poteutia in actum, prius

sitpotentia, quam actus, tempore, simpliciter tarnen actus
prior est potentia (th. 1. 3. 1 c, ngl. cg. 1. 16, IL 78),
b. ^. obgleich bei einem unb bemfetben, m9 auf bem 3uftanbe ber
SWöglic^feit in bcn ber SBtrflid^feit übergcl^t , bie SWöglid^feit gu etwa§
ber 3cit natS) früher ift, aU bie SBirflid^feit be§feI6en, ift bod^, im
allgemeinen unb überlâupt ober fd)Ied^ttDeg (f.
simpliciter) gef^rod^n,
baS tDirUtdê ttor bem mdgtidên @ein. Quod est forma sine
materia, est actus tantum (th.L IL 50. 4 ob. 2), ift nur
rid^tig, menn man actus im Sinne be8 actus primus oecflel^t.
ad — a) on, bei, bi«, ju. — b) in SBejug auf: quae

dicuntur (merben auSgcfagt) ad aliquid, significant secundum pro-
prium rationem (begriff) aolum respectum ad aliud, th. 1. 28. 1 c;
nomina diyiuarum persouaram ad aliquid dicuntur, ib. 36. 1 ob. 2;

alio modo ex parte eins, ad quod dicitur, cg. L 82; voluntas
dicitor (tN>m SBUIcn ftirid^t man) ad yolita, ib. 79. — Ad aliquid
ift bo« uriffoteliWe Sv jiqoq ri unb bejeid^net hai auf etmoe IBejug
âbenbe, baS Setenb? ber êjielûng ober ba§ relatioijd^ 6etenbe
Digitized by Gopgle
adoratto — aequiTOcatio 13
(f. relatiTUB), mld^ eine bon ben je^n Stait^tim ht§ tlriftotelei
btlbet (f. praedicamentimi).

atoallo 8 a) ItnieBeugung, @td( üBtr bie (Srbe ^tn«
flretfett gum 3î4^n ber êrel^rung (adoratio duliaej: quatodam
exteriora ad reverentiam pertinentia exhibentur excellentibus
creaturie, inter quae maximum est adoratio, th. II. II. 84. 1 ad 1.
b) 91 n betung, b. i. bie 33cre^rung, mld)t ®ott aDein gebül^rt

(adoratio latriae): adoratio prinoipaliter quidem in interiori Dei
reverentia oonsiatity seoundario aatem in qnibnadam oorporalibus
hmnilitatia eiîa, sicut genuflectimar noatram infirmitatem de-
signanteH in coraparatione ad Deum, prosternimiis autem nos
quasi protitentes nos nihil esse ex nobis, th. II. II. 84. 2 ad 2.
aequaUa glct(^ grog : aequale eat» quod habet onam quan-
titatem oom alio, th. I. 39. 8 o; aeqnale dicitnr qvaai per
negationem minoria et maiorifl, ib. 42. 1 c; in qna attenditor
(lotrb gemeint) aequale non aecondtim qnantitatem, aed aeonndnm
proportionem, sicut si dicamus, quod, sicut se habent sex ad
quatuor, ita se habent tria ad duo, ib. II. II. 61. 2 c.
aequalitas = ÖJIcic^êit, unb jmor in ber ©röfec, |ei cä eine ob»
fotute, fei c8 eine ^rb&Itntdgcö^ : nbi attenditur (toirb gemeint)
aeqnalitaa eeooBdnm qnantitatem Tirtnalem, th. L 42. 1 ad 2;

eat ibi oongroitas propter qaamdam aequalitatem proportionia,
ib. L II. 114. dc; virtuB ad auum obieotnm prinoipale aeonndnm
aequalitatem proportionatur, cg. I. 74.
aeqnlparantia = (Îeid)[t6Üung, (^leidjibeit mit SBeûg nuf bie ($)r5ge,
»orunter aber nur bie abfolute (S(rd|e 5U oetfie(en ifl (). aequalitaa)
Yolnntaa hominia non poteat oonfonnari Tolnntati divinae per
(na4 SBeife) ae^niparantiam, aed per Jmitationem, ih. 1. IL 19.
9 ad 1; duplex eat eimilitndo, nna omnimodae aequiparantiae,
ib. II. II. 163. 2 c; nec bouum ulicuius personae vel etiam
plurium poterat pur aoquiparantiam totius naturae detrimentum
recompensare, ib. III. 1. 2 ad 2; matrimomum est relatio aequi-
parantiae, ib. III.* 47. 4 a; non attenditur (fommt tn iSSetca^t)
Bimilitado eecnndnm aeqniparantiam, og. III. 22. — 3u simiü-

tndo omnimodae aequiparantiae f.
similitndo.
aeqniroeatio « gleiche ^-Benennung, ©leic^nnmigfeit, 9?amenägte!<!^êit
jiucier ober mef)rerer înge, meldte bem begriffe unb SBefen noc^ ücr*
fd^teben fmb. S)ie glcidê &nennun0 fann uon bem Umftanbe lêtrü^ren.
Digitized by Google
14 aequivoce — aequifocus
baj bic 2)ingc ju einem unb bem nämlidên ÖJegenflanbe in êjielûnfl
liefen, obet ba| bei jebem bcrfdben ein gleicêd SBetlôUniS bte[em
ober ienem.obttaltet, unb boiiii nennt man fie analogia (f. b. %)}
fit tarn obet qu4 bem bIo|en SâU Qren lttf)>tttnfi iwrbanfen, unb in
btefcm SfoDe mtrb fte aI8 pura aequiyocatio (th. I. 13. 5o,
cg. 1. 33) bcjeid^net (ügl. aequivocus): diversa ratio (2Be(en) minus
communium non facit aequivocationem in magis communi, th, I.
2d, 4 ad 4. ^
3u t'allacia a equi vocation is f. t'allacia.
aeqnlToce = in gIeii|namioet IBebeutung, im @inne bec (&UUi*
nomtgfett: qnidquid praedicatnr de aliqnibns seoundnm idem nomea
et non secnndum eandem rationem (^Begriff), praedioatar de eis
aequivoce, th. I. 13. 5 a. 3"wetlen ift aequivoce gleid^bebeutenb
mit pure aequivoce (f. unten): non tarnen aequivoce sumpto
nomine sacramenti, ib. III. 60. 1 ad 3. — Pure s. omnino
aequivoce dicere s. praedioare (ib. I. 13.5 c, cg. 1. 33)
tci^ fD niel, oU gletd^namig etttaS t»on begriffU^ oecfdêbcnen fingen
au8fagen, o^ne boffic einen onbetn (Shrunb^ oI8 ben Sufall sn (aben.
— aequivocns.
aequivoeos = gleid^nomig, namen8flleid^. Aequivoca »erben nur
foldê Glinge genannt, toeldê nid^t an bem nämlichen ^Begriff unb 2öe[en
ârtici|)ieren. êr ®runb bofür, bag fie bennod^ benfelben 3lamtn tragen,
fann boi» e^tel bed reinen S^laSÜ fein, unb bann »erben fle genauer
als oasa aequivoca (cg.
a 1. 33) ober aU omnino e. pure
aequivoca (th. L 13. 5 ad 1) bejeid^net; fo finb $• ein Xier
unb ein Sternbilb, benen man ben gleidên 92amen Steinbotf beilegt,
a oasu aequivoca. 5êr ©runb ber 9Jamen§gIcid^l)eit fann aber aud^
barin liegen, bag bie betreffcnben Xinge entmeber einem unb bem'
felben, mddêS oorjugSneife ben gleid^n 92amen beft^t, in irgenb einer
Qe|ie]|hing fte)en, ober bat bei jicbem tum i^nen ein gleiiês OerÛtniS,
eine gbi^ Sîeûng oon Stomenten, melê tl^m felbfl )ufommen, ob'
mattet. ^« erftete ift §. 8. ber gaO, memt ein BVtenfc^, bie 9){ebi)in,
bic (Sêij'e unb bie @cjic^t§farbe gefunb genonnt merbcn; bcnn all biefe
Ê>inge flelên ju einem unb bemfelben, b. i. jur ©efunblêit in 93c»
jieûng, ber 9)tenfd^ alg Subjelt, bie êbiîn alS SieberlêrfteKerin,
bie e|»eife aU dr^falterin unb bie (S^rMtdfarbe a» Seiten ber

funb(eit. S)er jtteite ÜaU finbet ftatt, menn man 8. twn lad^ben
9)Ien|dên unb laênben SBiefen rebct, meff bann smifd^n bem Kntli|
bei STlenjdên unb be|}en lêitern 3ügen baf gleiche êrpltuis befte^t.
Digitized by Gopgle
aestimativa — aevitm 15
wie jnjiftfjen ben SQßiejcn unb i^rem ü|)piöcn üon Blumen burcl^ttjirften
&xün. 53öl. ib. 13. 5 u. 6 c; cg. I. 34. — Praedicatio aequi-

Yoca ift eine 9tuSfage im @inne bct 92aiiicnfi0lci4|«tt iinb SBcfcnS«
3u agens aequiTocum f. agens,

Derfcîebcn^t. causa
aeqaivoca f. causa, )u generatio aequivcca generatio. f.
— Ornue aequivocum reducitur ad univocum (th. I.

13. 5 ob. 1), b. 1^. jebc§ aequivocum fül^rt ober föeift auf ein uni-
Yocum (f. b. jurüd ober, anberS auägebrüdt, mit gleichem îomcn
fdnnoi nur be§]âI6 tDef€nSt>eTf(lîebeite %m%i bt^ntt loerbdi, toetl ed
toefcnSglcUê S)iii0e %\tbt, benat bct bcttcfftnbe ftomc miet imb inecft
^cn itfimlidên Binn lât
)ttfommt. toenti c8 (eigi: in praedica-
tionibns oportet aeqnivcoa ad ani Yooa reduci, ib. ad 1.

aestimatiYE (sc. vis) =^ 5Ibfd^Qjung§frQft , b. i. baSjenigc S3cr«
mögen be§ %\m^, mittels bcffcn c§ bic burd^ bic äußern 6inne nid^t
erfagboren tnbtt)ibuenen êgiejûttgen (IntentioiieB) ber 9{ü|Ii(l^fett unb

@<IÎi<lît Ott ben il^m 0(gcnä(cv tretcnben fingen ttUmdi b^L
th. L 78. 4 c» 81. de. S)a< entf^ncfênbe Q€tm50tit bct Sltcnf^cn
fc$t TIS cogitatiya (f. b. %).
aeteniitas = QEmigfeit : acternitus est interminabilib vitae tota
aunul et perfecta posBessio, th. I. 10. 1 ob. 1.
aeternum = emig, b. i. baS fontrete 9Boit |u bem entf4)(C(icnbcn
abpfoften aeternitas; f. b. %, — Aetennim quandoqiie sonutiir
pro diutamo, th. IL IL 164. 2 ad 6.
aeviftainDii aeTiim (f • b. C) : seqnitor, quod in aeTitenüa

non differat esse vel foiBse vel fUtnrum esse, th. 1. 10. 5 ob. 3.
aeTum == unauf^rltcê, belârrlidê gortbnucr, jum menigflcn ol^ne
SBed^fel be§ @einS , toenn auö) niäî gerobe ol^ne SBedîfel ber ^^ätigleit.
5!)tcfclbe eignet ben ifyctx 92atur nad^ unDergängltdên @ubflaii)at/ b. i.
bot rdnen (êifkni unb ben ^mwüitbxifm: qnaedam recedunt

minns a pemaaentia easendi (norfat bit Sloigfeit bcflc|t), qnia esse
eoram nec in transmntatione (f. b. 9.) consistit, nec est snbiectnm
(f. b. Î.j tranemutationis , tarnen habent transmutatioDem ad-

iunctam vel in actu (2öirflid)feit), vel in potentia (2)^öglid^feit);
sicat patet in corporibus coelestibus, quorum esse Bub&tantiale
est intransmntabile, tarnen esse intransrnntabile habent cum

transmatabilitate secnndum looom^ et simOiter patet de angelis^
qnod ecilicet habent esse intranamutabüe cum transmntabilitate
secundnm electionem (f. b. %.) et onm transmutabilitate intelli-
Digitized by Google
16 affecfcio — affectuB
gentiarum (f. b. %) et aft'ectionum (|. b. ^21.) et locorum suo

modo, th. 1. 10. 5 c. — âd aevnm fßi bie Smtte )tDtf<lîi bcv
Snt unb bec (Mtfut: tempus habet prias et posteriuB, aeynin

antem non habet in se priuB et poeterius, sed ei coniungi pos-
snnt, aeternitas autem wm habet priue neque i)08teriuB neque
ea compatitur, ib. 9iad^ Sinologie bcr ßroigfcit fönntc man c§ fo
bcftnieren: aevum est totum simul, quod compatitur secum phus

et posterius, ib. ad 2.
affieeti» = SReigutig, I99<gievbc, ©trebung: aifeotio eet inclinatio
animae ad aliqaid, eg, L 68. Son einet affectio i|} bie Sftebe nid)!
hloi bei bem niebetn ober ftnnlidên, fonbetn and) bei bem ^öêm ober
übcrpnnlidên ^Beöc^ningäöcrmögen, b. i. bei bem ÜBiflcn be§ 0}ienid)en.
a) beim finnlicên *Be9e()run9?ü er mögen, mobei bie
affectio mit ber passio (|. b. ^l.), b. i. mit ber iöeroegung, Erregung
ttnb ^luftoaClung bed (Sêmüted ber ©ad^ unb bem Sefen nad) ibentifd)
t^: paBsionea animae sunt idenii quod affeotiones (th. L IL 22.

2 a); in iraaeibili et concapisoibili (f. b. 9.) sunt gandinm et
tristitia, amor et odiam, timor et spee^ et huiasmodi affectiones,
ib. III.» 70. 2 ob. 5. ^)ic affectio bc§ finnli(|en 59ege^rimg§=
üermögenS nennt man aud) affectio senBitiva-, ögL cg. 1. bd,

b) beim Sillen. âêr benn ^. bie ^êbeneinanbcrßeflung
oon oogitationea unb affeotiones oordinm (th. I. 14. 12 o, L

68, bie Unterfêibung tion affootionea unb intelligentiae (VIte ber
(Stnftc^t) bei ben geiftigen êf(^ö)>fen (th. I. 10. 5 c), unb bie
merfung: alio modo possunt cognosci cogitationes ,

prout sunt in
intellectu, et affectiones, prout sunt in voluntate, ib. 57. 4 c.
®ie affectio befi SBiEenfi tt)irb aud) affectio intellectiya(cg. 1.89)

genannt.
w OM m f affcftlid) , burd) einen Uffeft )ttfionbefbmmcnb, bem
Vffdte nad^ feienb. —
3" cognitio affeotiya f. cognitio;
passio affectiva f. passioj unio affectiva j. unio;
vib affectiva vis. [.
alENtas » a) DUigung, 3uneigung, Hinneigung, Verlangen,
gciren: ex affeotu hominia trahitor mens eins ad inten dendum bis,

ad qnae alfioitnr, th. IL II. 166. 1 ad 2; ogl. ib. L IL 99. 6 c,
106. 2 e. (Sin affeotua (bmmt fottobl ouf geiftigem, aH auf ftnnlidêm
Gebiete not: affectus homim's est duplex, unus quidem seoandum
rationem (Vernunft), alius vero secundum passiouem, ib. 102.
Digitized by Google
affirmatifa — agens 17
6 «d 8. {inttliii^ ftffeotns ift fetner nditt nd^ nt^tfi Înberef
oIB bie paasio (f. b. %), tocSIÎb er suioeilen (g. 8. cg. L 89)
paesio affectns genannt tvirb; ba er ebenbe9]âI6 oud^ mit ber
atfectio fad^lic^ ibenti|(^ ift, fo ttJcrben beibe ?lu§brü(fe prüinis( ue
gcbraud^t, j. 33. th. I. II. 74. 8 c, 101. 2 c. SBaS ben geiftigen
afifectus, b. i. ben bc§ SQßiUenS betrifft, \o ift er feiner DJatur jufolge,
tmeiool^l er inS (fikbiet be« Sinnliêit unb l(ör|KrIi4eit l(inäberf|>ieleii
uitb Miatb einen {innli4en tiffeft int (Befotge t^ên fann (tigl. ib. 77.
6 c), felbfttoerftänblid^ Don jebcr f5r))erfi4en Erregung unb ftufmollung
frei, mit einer foltên nic^t fterbunben, unb luirb mit ©ejug ouf biegen
Umftanb simplex affectiis (ib. I. 82. 5 ad 1) ober auc^ Sim-
plex Yoluntatis actus (ib. 59. 4 ad 2, ogl. ib. L II. 22.
3 ad 3» Qg. L 90} genannt. — Affeotna praeaentis aaeonli
(th. n. n. 153. 5 o) tfl bie Siebe sn ben «fitem biefer Seit ober
biefer ffieTt.
b) SB i 1 1 e : ea, quae sunt in intelleotn, sunt principia eorum,

quae sunt in aifectu, inquantum 8cilicet bonum intellectum movet
affectum, th. II. II. 7. 2 ad 1 ;
quae est depuratio affectus ab
inoTdinatiia affectionibus, ib. 8. 7 o; piincipaliB autem perfeotio
affisctns est dileotio, ooiiia aigmaa est, quod omnie motiu affeotos
ab amore deriTatiir, cg. III. 151.

afllniMlifa (sc. propositio) = bejaênbe IBelôuptung, IBejaûng:
nißi resolvatur affirmativa in negativam (f. b. %.), th. I. 16. 5 ad 2.
agens = 3:ptige8, 2öirfenbe§, SßciDirfcnbcS, 93erurfaclênbe§, Urfadê.
SRan unterf^cibet:1. agens naturale s. agens per natu-
ram nnb agena Yoluntariam s. agcna per intellectum

(th. I. 19. 4 0» 42. 2 c» 47. 1 ad 1), b. i baS agens, »elêS
ûfolge befi in feiner 9ôtur liegenben XriebeS unb gemfll bemfelben,
unb boäjenige, meldte? auf ©runb eines crfanntcn unb gefejten 3tt)crfe§
tl^ätig ift; 2. agens particulare unb agens universale

(cg. III. 149), b. i. bo8 auf einen beftimmten ^^rei§ öon fingen ober eine
begrenzte 91rt non Sl^ättgtetten ober auf beibed §uQlet<b befd^ränfte, unb
baS entttwber auf leinen IheiS non ^gen ober auf Iîne Srt den
XtAtigfciten ober in feinem fßvAm fiberôupt nid^t befd^ränlte agens;
3. agens per se unb agens per accidens (th. III.' 19.
4 c), b. i. baS eigentlidjic, on unb für fid^ rtirffame unb bn§ nebenbei
t^&tige agens (f.
causa); 4. agens primum unb agens sc-
cunduin 8. secmidaTiiiiD (cg* IIL 10, 66 unb 109), b. i. bie
Digitized by Google
18 Agero
bct unb btm 3ianQ ttai( ccfte unb btc i(r untcrgcocbncie Uvfa^c
5. agens prinoipale unb agens instrumentale, b* i bie
âupt« unb UKtfgeuglidê VLxâäft — agens per se et agens instm-

mentale in hoc diffenmt, quod agens instrumentale non inducit
in eü'ectum similitudinem snam, sed similitudinem principalis
agentis, principale autem agens inducit similitudinem suam, et
ideo ex hoc aliquid oonstituitur principale agens, qnod habet

aliquam framam, quam in altenim transfondere potes^ non antam
ex hoo constitaitnr agens instrumentale, sed ex hoo, quod est
applioatum a prindpali agente ad effeotum aliqnem indncendum,
th. III.* 19. 4c; 6. agenBsecundum necessitateni naturae
unb agens secundum voluntatem (cg. III. 99), b. i. baÖ
mit 92atuinj)ttoeitbig|e(t unb bad mit Sceiêit tl^ätige agens; 7.agens
univoonm unb agens aeqniYocnm (th. I. 4. 2 c, L IL 60.
d 0, og. n. 88), b. t. boi agens, vodäft^ mit feinet SBtrfnng bcc
tRatnt rnib Sßefenlêit na4 fibetetnfHmmt, unb badientge, weld^ feine
SSirfung ber Ü2atur unb SDßefen^cit 3" causa

nad^ übertrifft. —
agens f.
causa. — Omne agens agit sibi simile, th. L
d. 3 ob. 2, t)0l. og. III. 52; bieg gilt aber ton einem agens nur
infofeni, inquantum est acta et perfectum, th. I. 19. 2 o, cg. II, öd.
50o| ein foUêfi agm cttM i|m tl(nli<(c8 bemucft ober (emorbcingt,
ffüt bavin feinen ^vnnb, iseil ber effeotns praeexsistit wtute (ber
âft nadi, t)irtuen) in causa agente, th. L 4. 2 c; Dgl. ib. 19.4 e,

cg. I. 49. Agens non ageret propter formam (roeê üon i^m
êrDorgebrad^t loiib), nisi inquantum similitudo formae est in ipso.
Quod quidem In quibusdam enim agentibus

contingit dupliciter.
praeexsistit fonna rei fiendaesecundum esse naturale (f. b. H.),
aicut in bis, quae agunt per naturam, siont homo generai bomi-
nem et ignie ignem; in quibusdam yero secundum esse intelli-
gibile (j. b. ^.), ut in his, quae agunt per intellectum, sicut
similitudo domus praeexsistit in mente aedificatoris, th. 1. 15. 1 c.

— Omnis creatnra in sua actione requirit subiectum
(Obieft) aüquod, in quod agat (cg. IIL 102), b. (. feine Stttakm
tarn etttNiS auf niil^tf (ertMnrbfingfn. — Oportet agens ei
patiens esse simnl (ib. IL 20), b. t. gleitet 3^ unb an
flleidêm Orte, bgl. movere.
agrere = a) tptig ober roi rffam fein, mirfen: omne
agens agit, inquantum acta (in SBisfltctleit) est, cg. L 73;
Digitized by Google
«gibilii — allqnid 19
OBOBf qnod agit« potans est agere, ib. II. 7. — NuUa res
potest agere ttltra suain speoiem (th. L IL 112. 1 o, tigl.
eg. IIL 84), b. ftbcr \fftt 9ct unb statin, mit anbcni Sorten,
über bie ihöfte i^m Statur l^tnauS, toedlân» bot ^tfhtm aui^ fo au9«
auam virtutem, th. I. II. 114, 2 c,
gebrüdt roirb: nihil agit ultra
ober fo: natura non potest ferri in actum excedentem propor-
tionem snae virtutis, ib. 109. 3 ad 2; Ogi. cg. III. 85. Riebet
ift fffttiil bU fKafîicigcnbe ttntevPcSuiifi %tmadft, baft M agana
n^t YirtoAe prinoipaliB agentia tatHfam «nb tÂttg xft, beim ffit
bcR Sali 0i(t bas fontcobifladMc (SkgenttU icncS lîttumBi ogl. th.
m. 77. 3 ad 3.
b) lufianbc bringen, bctoirfcn, tterurjad^cn: agere

nihil aliud est, quam tacere aliquid actu (in SBirflid^feit), Qg. L 23.
9hl btcfcm @iiiiie untetfd^ctbct man ein btctfa<l(e6 agere: aliqnid

agere dioitur tripMoitery nnomodo formaliter (b. i. per modum
foimae a. oanaae fermaliB) eo modo loquendi, quo didtar albedo
facere album; alio modo effectiye (b. i. per modum cauaae
efficientis), sicut pictor dicitur facere album parietem; tertio
modo per modum causae finalis, sicut iinis dicitur effioere
moYendo efi&cientem, th. L 48. 1 ad 4. — Agere saeramen-

tum (eg. IV. 63 unb 64) )ci|t, boft 6a(rament iwllbnngen, M>0«
)tf|(n (= peragere ib. 74).
c) tûn, ânbeln, bct dkgenfol tion fooere a. operari (f. b. 91.)
b. i. bettirfen, ^crDorbringen : agere est actus (iliätigfeit} permanens

in ipso agente, siout yidere, velle et huiusmodi, th. I. IL 57. 4 c.
d) tcetben, antceiben: movere se ipsum Tel agere ae

quoeomqne modo ad oparatmoem, th. L 18. 2 o; aiout agena
aeipaom in finem, ib. 108. 1 ad 1; corpora «nim et omiua» qnae
ratione earent, agontnr tantom et aon agont aeipsa, cg. IIL
110, DQl. ib. III.
agibiUs = tûnlid^. — Agibile begeid^net gemöl^nUd^ bie ânblung,
b. i. eine immanente X^tigfeit (f.

actio) be§ 3!flm\^m: ea, quae
annt a Tolimtate, yel amit agibilia, aieat actus Tirtntum, qai
aant pexfbctioiiea operautis^ cg. IL 24 9)cn CkQfnfo| gn agibile
bObct bo§ ftotibOe Q. b. H.). — Prndeatia est reeta ratio
agibilium, th. L II. 56. 2 ob. 3; f. borüber prudentia.
aUqiiid = ettooS. 3^ aliquid {. ad; |u hoc aiiquid
|. hoc
2*
Digitized by Google
20 ftlius - alteratio
aUm » ein onbcm. 3^ genus nuwcnliinim unD fomininnm

bvüA e< eine 9}erfiticben)ett bem sappontnm 0. b. %) na^, im geniu
Beatmm aber eine foldê bet 9latuv nnb ffiefenlêit nad^ anS: hoo nomen
aUns masculme samptum non importat (bebeutet) nisi distinctio-
nem suppositi, th. I. 31. 2 c, ögl. ib. ad 4; aliud et aliud non

importat diveraitatem suppositi vel hypostasis, sed diveraitatem
naturarum, ib. III. 2. 3 ad 1 alind importat diveraitatem sub-
;
Btantiae, aabatantia autem dicitor non aolum natara, aed etiam

anppoBitam» et ideo diTeraitaa natorae non anffieit ad hoc^ qnod
aliquid simpliciter (f. b. dioatur alind, nisi adsit diTersitae
secundum suppositum, sed diversitas naturae t'acit aliud secundum
quid (f. b. scilicet secundum naturam , si non adeit diver-
aitas suppositi, ib. 17. 1 ad 7. — Alius a (ib. I. 31. 2 ob. 2,
og. L 102) b<i^: Dcrfdîebcn Imni, alii ab invioem (th. L3h2
ob. 2): ocrfîeben non einmibcr.
ältir «> occtbentell berfd^teben: altemm importat (biMt
QU§) diveraitatem accidentis, th. III. 17. 1 ad 7; quod dicitur
alterum et alterum in creaturis, non significat diversitatem suppo-
siti, sed solom diversitatem formarnm aocidentalium, ib. 2. 3
ad 1. Oft genug inbcffen begei^net alternm ond^ baS !Becfdîebent
im allgemeinen: oontingena autem et neceaaarinin annt altera
genere^ aiont oormptibile et inooiraptibiley ib. L 79. 9 ob. 3;
qnod ab altero tantnm agitur, rationem inttmmenti babet, qnod
vero per se agil, habet rationem principalis agentis, cg. III. 112.
alterare = Dcränbern, in ben Dualitäten nämlid^: quae mi-
scentur, oportet ad invicem alterata esse (cg. IL 56), b. f), fte
muffen gegenfeitig in i^ten OuoIUfttcn berftnbect fein. — 3» qnali-

tatea alter antea f.
qnalitaa.
ätteratie — 9erftnbemng. Sw^f^ft uiitb biejemge fo genannt,
welche bie pajftbelen ober fenfibelen Dualitäten ([. qualitas) betrifft,
unb fobanu aud^ jcbe anberc qualitatiüc 93eränberung : alteratio

piimo quidem est in qualitatibos tertiae speoieiy in qualitatibua
T«ro primae apedei potest esse alteratio per posterina; üftota
enim alteratione aeoundnm calidnin et fingidnm (ttdiie |nt 8. Ict

ber Cualttflt gehören, f.
qnalitaa), seqnitnr animal alterari aeonn-
dnm Sanum et aegrum, th. I. U. 52. I ad 3 ^
Dgl. ib. 50. 1 ad
L 20.
3, cg.
Digitized by Google
altermtivtts — amor 21
aHeratlfiii « bie Oualttät nccänbernb: quaatitas est proximum

aabieotnm qualitatis alteratiTae^ Ül L 78. 3 ad 2.
attarilM « 9nbet9fctn, ocdbentene 9erfd^tebenlêtt: alteritaa pro-

venit ex differentia accidentali (f. b. %), th. III. 2. 3 ad 1.
amleitia = a) 9^rcu n bjtâft, b. i. biejcnigc gegenseitige Siebe
bcS SBolÎtDoflend, mld)t auf ben gemeinfamen Umgang ober êrlel^c
g(0tuiibct t|i: amor habet rationem (Scfcn) amioitiae,

non qnilibet
sed amor, qnJ est com beneTolentia (f. b. %), quaado floUioet
sie amamiM aliquem, ut ei bonom TeUmiia; ti antem rebus amatis

non bonum velimas, sed ipsnm earum bonum nobis velimus,
sicut dicimur amare vinum aut equum aut aliquid huiusmodi,
non est amor amicitiaey sed cuiusdam concu pisc entiae,
lidioalmn enim est, quod
habeat amicitiam ad
dicere, aliquis
innm yel Sed neo benerolentia snfficit ad rationem

ad eqtuun.
amidtiae, sed requiritnr qoaedam matna amatio, qaia amions est
amioo amicns; talis antem mntna beneTolentia ftendator snper
aliqua communicatione, th. II. IL 23. 1 c, ügl. ib. I. II. 65. 5 c.
— SQßa§ bie Birten ber t$reunb(dâft anlangt, fo unterfdêibct man na(^
bcr IBerfdîebenlêit bed babei angeftrebten lîtUi be^m. be§ babei ge«
fioffeitcn iduM bic amicitia utilis, amioitia delectabilis

ttnb amioiUa honesti 0. amor unb bonos), iinb {e nod) bet
Oetfd|iebenît b<t êrfonen, unter tiwlcên bte amicitia fte befielet,
c on sanguine orum amicitia concivium s. politica,

,
amicitia pe r egrinantium, amicitia commilitantium

tt, m.; t)gl. ib. II. IL 23. 5 c, 26. 2 unb 8 c.
f.
Amicitia
oaritatis (ib. 26. 2 c) ift bie gceiuibf4aft bed SRenfd^n mtt (^tt,
iDc(c(e M auf ben 0enn| ber AUUffeUgfeit (trfinbet, bie (Bott bem
aRenfên mtHeitt; üq!. ib. 23. 1 o, 26. 2 o.
b) grcunÎit^'î*/ ÖtcbenSmürbigfeit, Seutfeligfeit, ?ln(pred^»
borfeit: oportethominem convenienter ad alios homines ordinari
in communi conversatione tarn in factis quam in dictis, ut sci-
lioet ad nnamqnemqne se habeat, seoundnm quod deoet; et ideo

oportet esse qnamdam speeialem Tirtntem, qnae hanc oonyenien-
tiam ordinis obserret» et haeo yocatur amidtia sive a&bflitas,
th. IL n. 114. 1 c.
amor =» ßlebe, meldte im aflgemeinen in bcr natürlid^cn Hinneigung

gu ettoaS befielet unb bei allen 9Jaturroejen, bei jebcm freilid^ mit einer
befonbern 9lflan€ie(ttn(^, iwtlommt: est hoc commune omni naturae
Digitized by Google
22
(9latuttDefcit), ut habeat aliquam inoliiiationem, qnae est appetitus

naturalis (f. b. 9.) yel amor; qnae tarnen inclinatio diTeraimode
inyenitnr in diyersis natnris, in nnaquaque seenndnm modnm
eiuB, nnde in natura intellectuali invenitur inclinatio naturalis
secundum voluntatem, in natura autem sensitiva secundum appe-
titum sensitivum (f. b. in natura vero carente cognitione
secnndam aolom ordinem natnrae in aliqnid, tb. L 60. Ic; tgl.
ib. L n. 26. 1 c. febcS Statumcfcn but^ bie i)iit tnneiooiiteiibe
itoiÜTlti^ê Hinneigung bem geliebten iêgenfânbe in baft 9er|ftttnl8
einer Überetnfitmmung (consonantia s. convenientia) unb 9(n))Qffun9
ober Îngepafetfein (aptitudo s. coaptatio) gcfc|t ift, fo wirb bic Siebe
aud^ fo etllöct: naturalis consonantia vel aptitudo ad id, quod

convenit» est amor naturalis, ib. I. II. 29. 1 c; amor consistit
in qnadam oonyenientia amantis ad amatnmi ib. 2 o; amor si-
gnificat ooaptationem quamdam appetitivae virtatis ad aliqnod

bonnm, ib. 28. 5 c. ît Segug auf bie fenfitil» unb iuteffefH» er«
!ennenben Siefen, in meldten ein Sô'Îgefallcn (complacentia) an bcm

geliebten ©egenftonbe fi(^ cinftcllen tonn, tautet bie C^rfldrung öon amor
alfo: amor est complacentia boni, ib. 26. 1 c; amor imporfeat
(bqeifinct) quamdam connatnralitatem (f. b. 91.) yel complacmtiam

amantis ad amatum, ib. 27. l .c; amor nominat motum appetitns,
quo immntatnr ab appetibili, ut ei appetibile complaoeat, ib. 26.
2 ad 3. Über ben Unterfdîeb aîfdên amor, Caritas unb dilectio
f.
Caritas unb dilectio.
3e nad^ ben ^rten bcr appctitiöcn 33ermögen (f. appetitus),
)u beten Oet^tigung bie Siebe gel^dct, untecfdîbet «an im aUgemeineti
Men bei Siebe, amor naturalis, amor sensitiyus mib

btci
amor intellectualis s. rationalis s. spiritualis (ib. 26.

1 c, 27. 2 c), b. i. eine natürlidê, eine ftnnlid^c unb eine geifligc
Siebe. §icöon fommt bie ftnnlic^c i!icbc blo^ ben SBefen , ttield^c
mit {innUdên, unb bie geifttge bIo| jolcên, meldte mit geifligen Gräften
ouSgerüflet ftnb; bie im (êgenfaê )u il^nen unterfd^tebene natürlidH
Siebe ober eignet ollen Sefen unb afl i^ten êrmbgen, ienen t^tem
Subidte unb btefen al9 t(rem 9vtnci|>, »eil nAmfid) iebeS SetmiHten,
mie {ebe8 SBefen eine natura (f. b. 9(.) ifl: amor naturalis non
solum est in viribus animae vegetativae, sed in omnibus poton-
tiis animae, et etiam in omnibus partibus corporis et universaliter
in omnibus rebus, ib. 26. 1 ad 3. — ^tx amor naturalis
Digitized by Google
amor 23
tf! toeiter mî^ , alä inclinatio naturae indita ab auctore naturae

(ib. L 60. 1 ad 3). êr amor sensitiyus eine fog. passio, ift
loelê otc lebe anbete passio mit einet %ti Mn Ungefläm (impetos)
auf i%t OBielt ah^m (bgX. ib. U. IL 27. 2 o), iinietfêibet fi« oBet
fe^r iDOÎ tton desiderinm (f. b. insofern er blog in bem 93o(I'

gefallen an einem ©egenpanbe, nid^t aber in bem 53crlangen unb ©trtben
na(S) bemfelben bcftefit: ipsum appetibile dat appetitui primo quidem
quamdam coaptationem (f. b. ad ipsam, quae est quaedam
oomplacentia appetibilia, ex qaa aeqnitor motoe ad appetibile,
ib. 1. n. 26. 2 o; amor est prima pasBionnm ooncnpiBcibilia (bet
begietli4en Stiftung, im finntiên SSegeitungSticrmögen), ib. 25. 2 a.
êr amor in telleotnalis nirb aud^ Caritas unb dileotio
flenannt, obgleid^ er freiüd^ begrifflit^ mit i^nen nid^t ibentifijiert werben
barf; f.
Caritas unb dilectio. — 5)ie Siebe, tteldê auf einer üorauS»
geienben ^rfenntniS be§ geliebten (SêgenftonbeS beruht unb baium nur

cchnnteiiftfölêtt Scfen gulommt, teilt fi4 in s»ei bitten, bon benen
ble eine amor amicitiae unb bie onbeteamor concnpiacen-
tiae, b. i. Siebe beS ®o$Iioo0en8 nnb Siebe beg 9erIongenl genannt
wirb: amor non dividitur per amicitiam et concupiscentiam , sed
per amorem amicitiae et concupiscentiae ; nam ille proprie dicitur
amioos, cui aliquod bonom yolumas, iliud autem dicimur concu-
pisoere, qnod Tolnmna nobis, ib. 26. 4 ad 1. näheren (St*
(Uhrnng bet beibctt Men bon amor biene goIfi^lK*: motos amoris
in dno tendit» soilicet in bonom ,
qnod qnis Tnit alieni, Tel sibi»
el alii, et in ill^d, cni Tnlt bonuiD ; ad illnd ergo bonum, quod

quis vult alteri, habetur amor concupiscentiae, ad illud autem,
cui bonum, habetur amor amicitiae, ib. 4 c; ügl.
aliquis vult
ib. L 20. 1 ad S, 60. 3 c. S)et amor amicitiae, weldêr aud^ ben
Slamen amor beneyolentiae ttftgt (ib. 1. IL 27. 3 c), lann mit

bemfinftigen Sefen eignen unb an^ nur folgen getoibmet uietben: ami-
oitia (— amor amicitiae) non potest haben nisi ad rationales
creataras, in quibus contingit esse redamationem et communica-
tionem in operibus vitae, et quibus contingit bene evenire vel
male secnndum fortunam et felicitatem , sicut et ad eas proprie

benoYolentia, es^ ib. L 20. 2 ad 3. @tatt amor conoapisoentiae
Iciit ei |«»et(en amiciiia (Siebe i» etioag), fo 9. ib. L IL 27.
3 0» mo amidtia ntilis unb amioitia delectabilis unterfdîeben ttitb
je nad^ bem &uit, um be({en wttlen bte Siebe ixmäî unb beftel^t. —
Oigitized by Google
24 an ~ analogia
ûfeer beu bereite angefütirteu unteridêibet man noä) folgcnbc Birten
be§ amor: 1. ainor congrogativus unb amor disgrega-

tivusy b. i. bte fornmelnbe unb êrftreuenbc Siebe, mit anbecn SBorten
bUienige, toeldUe (ôti b€m ^tn\äftn, unb btcj[eni0c, locl^c ber
9Renf(i |tt m feKft (egt — amor Dei est congregatitusy inqiumiiim

a£fectnm (f. b. tt.) hommis a nraltis dncik in nnum, eed amor
sui disgregat affectum hominis in diversa, prout scilicet homo
se amat appetendo sibi bona temporalia, quae sunt varia et
diversa^ ib. amor mercenarius, b.
73. 1 ad 3; 2. Sölbnet* t.
(lebe —
amor mercenarins dicitur, qui Oenm diligit proptor bona
temporalia, ib. IL IL 19. 4 ad 3; 3. amor perfeotua unb
amor imperfeotua, b. i toDQCbmmene unb unttolltomniene fiieBe
— perfeotnB quidem amor est^ quo aliquie secundum se amatnr,
ut puta (loie 53.) cum aliquis secundum se vult alteri bonum,
sicut homo amat amicum, imperfectus amor est, quo quis amat
aliqnid non secundum se ipaum, aed ut illud bonmn sibi ipd
proYeniaf^ aiout homo amat rem» quam ooneupiaoit^ ib. 17. 8 e.
Amor est yia unitiya et coucretiva (th. I. U. 25.
2 ob. 2), b. bte Siebe ift eine etmgenbe unb ûfammenfugenbe
1^.
ffroft; im loelcêm 6innc bie§ gemeint fei, befagt folgenbc Stelle: in
eo, quo aliquis amat se, vult bonum sibi, et sie. illud bonnm
quaerit aibi (oon)veiure, inquantum potest, et pro tanto (in|ofern)
dioitor amor quod aliquis amat alium,
yia unitiYa; in hoo yero,
vult bonum iUi, tamqnam fl^pso, referens bonum
et sie utitur eo
ad illum sicut ad seipsum, et pro tanto dicitur amor Tis oon-
oretiya, quia alium aggregat sibi, habens se ad eum sicut ad
se ipsum, ib. I. 20. 1 ad 3; dgl. I. II. 26. 2 ad 2.

an = ob. îe grage an est, ba§ ariftotelifdê ei eövi, htîtffi
@a4e: esse sive exsistere est

fi4 auf baS 2)ofein, bte (2^ctpeng einer
idy quo respondetur ad quaestionem» an est, og. L 12; Bgl. ib. 10,
'
m. 50, th. L 2. 2 ad 2.
nalogla net^ättntSorttge ober be^telûngSmägige ©leid^êit. îe«
(clbe fommt in bopêlter Qoxm Dor, roie au§ SfOlQcnbem erl^cllt: nomina
dicuntur de Deo et creaturis secundum analogiam id est pro>
portlonem; quod quidem duplieiter coutingit in nominibus, vel
quia multa habeut proportionem ad unum, sicut samüm dicitur
de medioina et urinl^ inquantum utrunüqne habet ordinem ei
proportionem ad sanitatem animalis, cnius hoc quidem Signum
Oigitized by Google
analogice — unalogus 25
est, illud vero causa, vel ex eo, qiiod unura habet proportionem
ad alterum, sicut sanom dicitur de medicma et animali, in-
qtumtiim medioina est causa aaiiitatU, qaa» est in aniiDaU, th. I.
IB.5 c. ^tc Vnalbdie Hon her erficreii 9Itt itemit nait (eiit)itta(|e
analogia aUribntioniB unb bit Mit bet (c|t(ven analogia

proportionis. Sin Seifpiel, welche bie leitete no^ befjer
Qnfdâulic^t ,
i[t enthalten in bcu SBortcn: ridere dictum de prato
nihil quam quod pratum similiter se habet in
aliud siguiücat,
decore, cum floret» sicut homo, com ridet» secondum similitadineii^
ib. 60. 9^1. aeqnivocatia. 3u anum analogia f. unna. —
«ndoslee «- im^ SBetfc cincv Sliuilogic (f.
analogia). An a-
logice dieere (th. I. 13. 5c) ober praedioare (og. 134)
aliquid Reifet, cttüQö m<i) SBcife, im @inne einet Sinologie ouSfagen;
analogice accipere (th. 1. 13. 10c) ober sumere (ib. III.
60. 1 ad 3) aliqaid êi^t, etraaS im Sinne einer ''2lnalogte Derfteên.
analoglMa Mrl^ftiitfttiiäjstg glei«^ , bcc ^btûn^ nadf glctd^.
Praedicatio analogica (cg. I. 34) tji eine SIitSfaQe, locI4e im

Sinne finer Knalogie (f.
analogia) gemaci^t toirb; agene analog!-
cum ift ein im ©inne ber Sinologie 3:^ätige8 b. i. eine Urfodê, berm
SQBirfung ^roor nid^t mit il^r ju bcr|"elben ^rt gehört, i^r aber bod^ in
btefem ober jenem Stüde ä^nlid^ ift, bie 8onne, toeldê oon
Stomas als caasa universalis toilua apeoiei humanae angcfel^
unb in Q^ttg auf bie Snenfcên agena analogioum denonni takh
(tii. I. 13. 5 ad 1). — (sc. nominum) est omnino
UniTOOorum
eadem ratio (9Befen nnb begriff),aequiyocomm est omnino ratio
diversa, in analogicis vero oportet, quod nomen secundum unam
significationem acceptum ponatur in deiinitione eiusdem nominis
secnndum alias signifioationes accepti; sicut ens de substantia
dictum ponitur in definitione entis, aeeundum quod de aooidente
dieHmr, et aanum dictum de animali ponitur. in definitione aani,
secundum quod dioitnr de nrina et medidna; huius enim sani,
quod est in animali, urina est significativa et raedicina factiva,

ib. 10 c. - â§ analogicum bilbet eine %x\ be§ aequivocum
(f. b. %)] vo'ixh i^m bad aequivocum» mit oorlîn, entgegengefe^t, jo
iß barunlcr immec bad pure a. omnino aequivocum (f. b. %) gemeint

analofUB analogicua (f« b. %): analogum praedicatur se-
cundum piiua et posterina (f. aeoundum)^ aiout (j. Q.) bonnm, •
Digitized by Google
26 andngathia — animA
quod per prius praedicatur de honesto et seoundo de delectabili,
tertio de atili, th. L 5. 6 ad 3.

«AngilUft «> maniil^ftt ^trtebfamfeit (strenuitas), b. i. bte
Xttficnb b(9 SRcitf^cn, iseTê i|n bogu otitretM, 8V0|atHg in feinot

«ti9got»cn )u fein; t»g(. th. II. IL 128. 1 ad 6.
ttdna » Seele. Unter man ba§ primum principium
il^r berftel^t
(ßc. intrinsecum) vitae in bis, quae apud nos vivunt (th. I. 75. 1 c),
ober im ^nfdÎug an ^riftoteIe§ ben actus corporis phynici organid

potatia Titam habentia (ib. 76. 4 ad 1), b. i. bie îiUtd^tctt ober
fiib|latt)lcQe Sotm eines organif^cn Stitpai, tteld)et lebenSf&iis xfL
êratt§ Icttd(tet ein, ba| ni^t b1o| bei ben Vtenfên nnb Xietcn,
fonbern au4 bei ben ^pfanên bte fubfianjielle 3form al§ erftc3 ^rinci^
be8 2eben§ ben Spornen 6ecle Derbient. ôrum werben brei ^^hten öon
©eelen unterfdîeben : aniraa vegetativa s. vegetabilis, b. i.
bie pflanjlidê Seele, anima sensitiva a. aenaibilia, b. i. bie
tienfdê @eele, nnb anima intelleotiva a. rationalia» b. i. bie
menf4II4e Seele; b^ §. SB. tL L 3 ob. 3, 76. 3 o, 78. 1 oK 1;

18.
eg, n. 78, 80, 81 n. 89. 9>ie ^flanênf eele, melê brei âupt*
!räfte bepjt, bie vis generativa, vis augmentativa unb vis nutritiva
(th. I. 78. 2c), lüirb aud) anima nutritiv a (cg. IL 81) ge«
nannt, toeil bie vis nutritiva ber vis augmentativa unb burd^ biefe
bec via generativa bienl; D0l. th. I. 78. 2c. îe @eele beft
Sictefi (anima bnitalia) ttntf((Iic|t att|ec ben fenfittoen auäf ns^
bie üegetatitten ober pflanjlicên ihröfte; ba etflete aber bte pars potior
bei il^m ou^madên, fo mtrb fic anima sensitiva (ib. 79. lad 1,
cg. IL 81) genannt, ©benfo êigt bie men|'d^Hd^c Seele, toeldê
mit i^ren inteUeCti&en Vermögen bie i^räfte bed ^tere§ Dereinigt, anima
intellectiva (th. L 79. 1 ad 1, toctl ouib lîer ber <Sirunbfa| gilt:
a parte potiori fit denominatio. SBotum bie vm^äß^t Seele ouib

benSlamen anima rationalia ieAgt, erfie(t monleiilt anft biefen
9ßorten: animae hnmanae, quae yeritatis notittam per qnemdam

discnrsum (sc. rationis, f. b. ^.) acquirunt, rationales vocantur,
ib. 58. 3 c. übrigen fprid^t man beim ÜJênfdên ntd^t blog Don
einer breifadên (Gattung ber Seelenfräfte, entfpredênb bem breifac^ t>er-
fîebenen CbieUe besfelben (hqI. ib* 78. 1 o), fonbern ond) oon brei
Seelen, tum ber anima nniritiYa, aanntiTa unb intellectiva; in bem

gfoOe ifl ober eht nnb bie nfimliê Seele {ebelmal gemeint, nur bo|
fie baS eine âi als ^rtncip ber begetatioen, ba§ jmeite Wal al8
Digitized by Google
aainaHi — antoooniMtiee 27
9rinct)) ber fntfitllKii tmb baS btüte äRal Ott Ißcindi) bct iittdlcfttocii
ÖctiRSgcn ht 9ctrQd)t ge^Dgen imrb (tH)I. ib. 76. 3 c). — bonum

animae boniiB; f. gu pars animae f.
pars; gu pasaio ani-
mae passio. f.
animalis =
pnnlid^förpcrlidj. 3u appetitu»
tterifd^, b. i.
animaliB concupiscentia animalis f. con-

f.
appetituB^ )u
oapiflcentia; |tt corpus animale f. corpus; |ii delectatio
animalis f. delectatio; |u passio animalis f. passio; }tt
sapientia animalis f. sapientia; )u Tita animalis f. vita.
snimiis — a) ©etft, 95erflonb, b. i. ber wrnünftiöe %ti\ ber
mcnfd^lidên ©eclc: motus liberi arbitrii est motus animi, th. I. II.
113. 8 ad 3; quando animo, id est rationi dominatur, ib. III.
15. 4 c; contra commnnes animi coneeptiones (begriffe) non potest

aliqnid nüraealose fieri, ib. IIL* 83. 3 ob. 2. — gii Tirtus
purgati animi f.
Tirtos.
b) êniüt, b. i. bot bic Tis irascibilis vnb oononpiscibiUs

(}. b. 91.) in begreifenbe flnnltd^c ©egc^rungäDcrmögen beS Wen[d^cn:
cnm quadam scilicet concitatione (^lufmadung) animi provenientes,
tb. I. 82. 5 ad 1; motus animi Graeci xd&i], nostri autem,
sieut Cicero, pertorbationes S a; .... Tocant» ib. L IL 22.
seonndnm hoc animns hominis didtor per deleotationem magai*
ficari sen dflatari, ib. 33. Ic; anxietas aggraTat aoimnm, ib.
35. 8c; quod aggravatio (^îeberbeugung) animi non sit effectns
tristitiae, ib. 37. 2 ob. 1; solicitudo et indignatio ad quamdam

erectionem (Aufrichtung) animi pertinent» ib.; qnod animus offenai
pacatar offendenti, ib. 113. 2o.

c) Vtttt: animns militis conTertiinr ad qoaerendam Ticto>
riam, th. L II. 109. 6 c; in sensitiTO appetitn (f. b. %) est
desiderinm et animns, ib. II. II. 129. 1 ob. 1.
antecedens = a) Dorou§C5cf)enb. 3" voluntas antecedens
f. Toluntas. — b) tßorberja^ eines IBebingungSfaêS : omnis con-
ditionalis, cuins antecedens est necessarium (f. b. %), th. II. II.
171. 6 ob. 3; huins antem conditionalis antecedens, cg. IIL 94.

antsssienlsr — Mtaiil(|f])(ttbemeifc, tot^. $a Teile anie-
cedenter f.
Teile.
aatonomastlce = nod^ SQßcife ober im Sinne einer Întonomope

b. i. einer Ütebefigur, meldte bann gebraud^t ip, wenn ein auf üielc
S)tnge imffcnbei 9tomc bcmjicnigen oon i^noi beigelegt »tcb, bcm et w

Digitized by Google
28 apiroealia — appetitus
aüen anbcrn in bc[onber§ lôl^cm Örobc jufommt, ober, fürjcr unb
anberS auSgebrüdt, DorûgStoeife: id, qnod rnuitia convenit,
antonomastice attribuitar ei, cni per exoellentiaiii conênit, sicat
nomen fortitadinis yendicat sibi illa Tirtos, qaae oiroa diffidllima
firmitatem aniini aeirat^ et temperantiae nomen vendioafc sibi flla
yirtus, qnae temperat maximas deleetationes, th. IL II. 186. 1 c ;
ügl. ib. 141. 2 c, cg. I. 1.
apiroealia = eine befonbere ^rt Don êrfd^roenbung, befteênb in
bct unDerl^ältniSrndgigen Übertreibung ber Ausgaben für eine @a((e:

Vitium, qno aliquis debitam proportionem expenaamm ad opus
excedit» nt soilicet plns excedat, quam sit opeii proporÜonatnm,
graece qnidem dioitnr ßavavöla, a fnmo diota, qnia Tidelioet:
ad modum ignis, qui est in furno, omnia consumit, vel dicitur
anv QoxaXia , i. e. sine bono igne, quia ad modum ignis omnia

consumit, non propter bonum; unde latine hoo vitinm poieat
nominari conaumptioy tb. II. IL 135. 2c
apfettttfu — begel^tcnb, fh»(enb: motna (f. b. 9L) appetitivas
seqnitnr appreheneionem, th. 1. II. 28. 1 c; omnia motna appe-
titivae potentiae reducitur (rebujicrt fid^) ad prosecutionem vel
fugara, ib. 45. 2 c. — Appetitivum hominis sc. genus (ib. L
78. 1 c, 79. 1| ad 2) bejeic^net bie ^famtêit bec ^Bege^rungd«
bemiBgen beS SRcnfd^n. 3u intelieotna appetitivna f. eleotio;
gtt potentia appetitiva f. potentia; §u yirtna appetitiya
f.
Tirtas; Tis appetitiva f. Tie.
appetitus =
a) SSerlongen, Segelten, ©trcbcn, 2:rieb.
9)?Qn untcrfdêibet lîcr junät^ft eine breifocê 5lrt: appetitus natu-
ralis, appetituB sensitiyus unb appetitus intellec-

tivna, b. ^. em natörlidêS, ein fiiuiItêS unb ein bernünftiged ^«
ge^ren: est qnidam appetitus non oonseqnens apprehensionem
ipsius appetentis, sed alterius, et hniusmodi didtor appetitus
naturalis, res enim naturales appetnnt, quod eis oonvenit seonndnm
suam naturara, non per apprehensionem propriam, sed per appre-
hensionem instituentis naturam: alius autem est appetitus con-

sequens apprehensionem ipsius appetentis» sed ex necessitate,
non ex iudicio libero, et talis est appetitus sensitivus in brntis,
qui tarnen in hominibus aliquid libertatis participat, inquantnm
obedit rationi; alius autem est appetitus oonseqnens apprehen- >
sionem appetentis secundum liberum iudicium, et talis est appe-
Digitized by Google
appetitoB 29
tkuB rationalis eive intellectivas, qui dicitur volimtas (= SBoQen,

f.
ToluntaB), th. L U. 26. 1 o; »gl. ib. 1. 19. 1 og. L 4» II. 41,
III. 25. — - S8 fdleitit al« ob man ben appetitut natnralia,
tote er foebcn erflftrt nwrben, beiffiteisiveife Beim 9Renf4cit blog bcii'
jenigen Sermögen juerfennen bürfe, roeld^c ju i^rer S3etptigung eine
DorouSfle^cnbe 6rfenntni§ niemals nötig lôbcn, unb bemgemä^ benn

auc^ ). IB. folgenbe Stelle Derftelên foUe : duplex est appetitus, unus
quidem naturalis, qui pertmet ad Tires animae vegetabiiisy et
afina appetitna aeneitiTiiB, th. II. IL 148. 1 ad 3. SDicfe Stteinutig
iDfire iebo«! ctn Sntitm, bo oud^ bem ftnnli(^n unb geifKgen 9c«
gej^rungSüennögen, weltfte erft mä) einer Dorau§gcênben Srfenntn!« fldj
betl^ötigen, ein 53erlangen unb Streben, ein Xrieb innemol^nt, m\^tt

nid^t in einer Dörfer ftottfinbenben ßrfenntniS, fonbetn Dielmel)r in
ber Dom Ur^bcr bei 92otiit getroffenen (linrt^tung jener êl^rungS«

ocimSgcn feinen 6ninb (ot. Vorauf begreift eS fi^, menn c8 (ei|t:
appetitna nataralia est inolinatio oninalibet rei in aliqnid ex natnra

sna, nnde natnrali appetitu quaelibet potentia dedderat aibi oon-
veniens, ib. I. 78. 1 ad 8; unicuique potentiae animae appetere
competit proprium bonum appetitu naturali, qui non sequitur
apprehenaionem, ib. I. II. 30. 1 ad 3 ;
uuaquaeque potentia animae
est qnaedam forma aeu natnra et habet naturalem inolinationem
in aliqnid, nnde nnaqnaeqne appeät obieotnm eibi conTeniena
natnrali appetitu, ib. L 80. 1 ad 3. f)emgemA6 giebt eS in ben
öegetatiDen 53erm()0cn be§ ênfdên blofe einen appetitus naturalis, in
bem finnlid)en 59egc^run(^§öermögen aber bonebcn noct} einen appetitu»
sensitiTus unb in bem geiftigen nod^ einen appetitus intellectivus.
^bn appetitus sensitivus mirb beim 9]ênf4en audft appetitna

animalia (ib. I. IL 29. Ic), appetitus carnis s. car-
nalis (ib. 70. 4 c, IIL21. 2 ob. 1), appetitus inferior (ib. L

80. 2 a), appetitna irrationalis (ib. I. II. 24. 1 o) unb
appetitus sensualis (ib. L 95. 2 c, cg. L 44} genannt. 5öei
bem Xiere trägt er noc^ bie löeêidinungen appetitus brutalis
(th. 1. 57. 4 ad 3) unb appetitus impetuosus (ib. L IL 15.
2 ad 2), leitete beSlâlb, oeU bofi 2:iee bei att feinen Xtäügteiten
bem blinben Kntrieb (inatinctns), bem blinben llngefläm (impetns)
feiner 9ôtnr folgt, tnö^renb ber SRenfd^ feinen S^ötigfetten bie lêr«
nunft âk jielên unb mit greilêit fid^ boju entfdÎiefeen fann;
Dgl. ib. 1. IL 15. 17. 2 ad 3. Saturn ber . appetitus
Oigitized by Google
80 ftppücare — tipprehensio
intellectivus 8. in tellectualis (cg. II. 47) ober bic voluntas

(%tt bcd SBUIenS) auc^ appetitus rationalis genannt nncb,
crpctt man aiii Solgcnbtm: motus appetitiTae Tirtatu potest ease
oorn ratione (Vernunft) duplioiter, nno modo onm ntione prae-
eipiente, et sio Yolnntaa eat cum ratione, unde dioitnr appetitoa
rationalis, alio modo cum ratione denunciante, et sie ira (unb
jebe anbcre Slcgung be§ fmnlic^cn S3cgc^rung§Dcrmögcn§) est cum
ratione, th. I. IL 46. 4 ad 1. êc ûSbrud appetitus inteilectivus
)at ttbri0<a9 ou4 nod^ tlne onbere Vebcutung; O0l. eleotio. — 3u

implex appetitus f. simplex.
b) 9eg((rung8t>ccnid9en: iatelleotiyna appetitus non
dividitur per irasdbilem et oonoupisoibüem, sed solum appetitus
sensitivus; cuius ratio est, quia cum potentiae non distinguaatur
secundum rationem (j. b. materialem obiectorum, sed solum
secandttm rationem fonnalem obiecti, si alioui potentiae respon-
deat aliquod obiectum seeundum rationem oommvnem, non eiit
distinotio potentiarum secnndum diyersitatem propriorum obie-

etomm, quae eub illo oommuni oontinentur, tb. L 59. 4c ;
appe*
titus est una vis in genere, quae sensualitas dicitur, sed dividitur
in duas potentias, quae sunt species appetitus sensitivi, scilicet
in irascibilem et conoupiscibilem, ib. 81. 2 q\ irasoibiliB et con-

enpiscibilie sunt dnae potentiae^ dividentes appetitum sensitiTumy
ib. L IL 28. 1 a.
ipfliMre — a) juMcnbcn: applieatur animae oognitio rebus

materialibuB, th. I. 88. 1 c. — b) l^tnioenben: intentio Toiun-
tatis applicans visum ad videndum, ib. 93. 6 ad 4. — c) an»
loenben: in applicando universalia principia iuris ad particalaria
Opera, ib. 118. 1 ad 1. — d) Derlocnben: de ministerio spiri-
tnaü, ad quod applicaatur ordinati, ib. IIL* 86. 1 ad 2.

appsdttfs Mm )u[öÎi(êrn)6i{e: quia onm ly (f. b. %) Fater
appositiye construatnr cum I7 Dens, tb. L 39. 4 ad 5.
apprehendere = etfajfcn, rool^rnel^mcn , üorftellen. 5)q8 SBort
iDtrb )unä(^ft Don bet X^ötigfeit ber Sinne, fobann aud^ oon ber bec
Setnunft, fogor beif göttlt^cn Vernunft gebrandet; bolêr î(t cd benn
|. 8.: bonnm apprebensmn est obieotnm YohintatiB, og. IL 24;

similitndo hominis yeri ab inteUectn appiehensa, ib. IV. 11.
aMPtehenrie «— ^tfafftmg, SBo^rnel^mung, ôrftellung. 2)et Vni«
biud bejetd^net. junöd^ft bcn 9(1 ber ©inne, fobann aud^ bie ^l^ätigtctt
Digitized by Gopgle
apprehimuvuB — Aptitado 3t
ber ^rnunft, bei ben ênfciên unb reinen @ei[tern foiool^l, ald bei
iS^ti, mit aus folgcnbcn IBetfpielen tc^Qt: est quidam appetitus non
ooBseqiiens apprehensionem ipatns appetentu, sed aheriii0| th. L
II. 26. 1 c; per apprehentknieiD üwtitiientis oatonun, ib.; cum
igitur in Deo non sit nisi intellectnaUs apprehenaio, og« II. 24
%l. th. 1. II. 30. 3 0, 72. 2 c, 77. 5 c, II. IL 118. t) c, 123. 8 c.
apprehnalfss =: erfa((enb, toalirnc^mcnb, erfennenb, gei^g fotooÎ,
alf finnlt^: operatio virtatis (Stxaft) apprehensiTaa perficitnr, tL I.
81. lo; intelleotiia est natnraliter uniTersaliam apprehensiTiu,

cg. II. 48. — Unter apprehensiTiini (th. L 80. 2 ob. 3),
sc. genus, üerftel^t man bie ©efamtêit bcr @rfenntni§Dcrmögcn. 3«
potentia apprehensiva {. potentia; )u virtus apprehen-
siya f* Tirtas; )tt tib apprehensiva f.
vis.
appropiine » a) im aUdcmeinen etioaS )uf4v<^(<ti

Betlegen: quasi commnni nomine importante (bebeulenb) certita-
dinera iudicii appropriato ad iudicium, quod fit per caiisas secnndas
([. b. %,), th. II. II. 9. 2 c; 8i ei approprietur q&üg, cg. I. 15.
b) ctioafi al§ befonbetc unb oufijcid^ncnbe

eine
(SigetttfimlidÎett einem îngc sttf<(«et6en: amore essentialia
qui appropriatnr Spiritni Sancto, th. 1. 37. 2 c; singalis personis
potest appropriari per aliquem modum, ib. III." 95. 1 ad 2;
Rgurae aliquae appropriuntur corporibus coelestibus ut effectus
ipsonim^ cg. IIL 105.
afproprfatto « 9|»)»ro)iriattOtt b. i. eine 9lebefigut, nobutil el»o8
ali eine befonbere unb ouSseid^nenbe (Eigentfimlidêit einem ®inge $u«
gc|(^ricbcn toirb: manifestatio (SJuSbrüden, 53cjeic^nung) personarum
(sc. ber göttlichen) per essentialia attributa appropriatio nominatur,
th. 1. 39. 7 c; Augustinus loquitur per (nod^ SBeife, im Sinne
einer) appropriationem quamdam, ib. III.* 90. 1 ad 5; appro-
priatio figurarum ad aliqua coelestia oorpora nihil ad propositum
ÜMwre yidetur, cg. IIL 105.
approximatio = Tlnnnlêrung: hoc autem estsecnndum approxi-
mationem ad id, quod est simpliciter et niaxime Yerum, cg. L 13.
qpittado tfkeignetfein, fln|Mif|mig^ ^tnorbnung: ^tudinem

ad hoc, quod sit sursum» iL L IL 23. 4 c ;
ipsa aptitndo sive
proportio appetitus ad bonnm est amor, ib. 25. 2c; ex naturali
dispositione ((Einrichtung) habet homo aptitudinem ad haue Tel
Digitized by Google
32 arbitrium — art
illam dibpositiouein (Anlage) exteriorum motuum, ib. IL IL 168.

1 ad 2.
arbitrium (Snt^dêibung. 3u liberum arbitrium tmb

non liberum arbitrium f.
über.
nammestMÜTiB — Bdoeifenb, mit SdÎüffen bavtl^tteitb: ergo Baora
doctrina (f. b. 9.) non est argumentatiTa^ tfa. L 1. 8 ob. 1.
argumentum = a) 93 c tu e i § : quandoque dicitur argumentum
quaecumque ratio (@runb) rei dubiae faciens fidem, th. III. 55.
5 c; veritatem convenientibus argumentis ostendit^ cg. L 6.
b) ^nâltipuntt, ^nbeutung: quandoque autem dicitur

argumentum aliquod sensibile dgnum, quod indueitur ad älicuins
veritatis manifestationem, th. IIL 55. 5o.
c) Ubcrjcugung: ipea firma adhaesio intellectus ad veri-
tatem fidei non apparenüum vocatur hic argumentum^ th. II. II.
4. lo.
an » ihtnft: an nihil aliud eat^ quam ratio recta (fßtx'
ftänbniS für, f.
ratio) aliquorum operum faciendomm, th. L II.
57. 3 c; are est recta ratio factibilium (f. b. 91.), ib. 4 o; an «est
circa (f. b. %) factibilia, quae scilicet in exteriori materia constitu->
Tintur, ib. II. IL 47. 5c; omuis applicatio (^Îniüenbung) rationis

rectae (b€§ rid^tigen ênfenS) ad aliquid factibile perünet ad artem,
ib. 2 ad 3. — äRon untetfdêibtt : 1. ars demonstrationia
(cg. I. 12), b. t. btc tBctPCidfutiff; 2. ars liberalia iinb ara
serTilis s. mechanica (th. L IL 57. 3 ob. 3), b. i. bie freie
unb bie unfreie ober medânifdê ftvinft, beven ttnterfdîeb au8 folgenben
SBortcn êrüorleud^tct — quicumque ad huiusmodi opera (seil, con-
structio syllogismi aut orationis congruae ant opuB numerandi
yel mensurandi) habitus speculativi (f. b. %.) ordiuautur, dicuntur
per quamdam simiUtudinem artes» scilicet liberales^ ad differentiam
iUarum artium, quae ordinantur ad opera per oorpns exeroita»
quae sunt quodammodo serviles, inquantnm corpus serriliter sub-
ditur animae ot horao secuudum animara est Uber, ib. ad 3;

3. ars notoria (th. IL IL 96 pr.), b. i. bie iûnft, burd^ aber*
glaubif(ê ^sBräudê unb ânblungen fid^ oetborgene lênntniffe ber«
fdâffenj 4. ars pulmentaria et pigmentaria (ib. I. IL 34.

1 ad 3, I. 1), b. i. bie fto^fimll unb bie jhiitfl beS ©olbetf
mifdêrS; 5. ars opera tiva (th, L II. 3. 2 ob. 3, cg. HL 94),
Digitized by Gopgle
«riieultia — ttteodere 3a
b. t. bic praftifd^c îinft; 6. ar8 boni et aequi (th. III.* 57. 1 c),
b. i. hlt îm^, baSienifle tûPeOen, mi ttd^t unb billig i%

artkalw --a) Seil: nomen artiooli es graeco yidetnr esee
derivatam aQ&ov enim in graeco, quod in latino artioolns dici-
;
tur, sigiiilicai qiuimd;an coaptationem aliquanim partium distin-

ctaruin , et ideo particulae coq)ori8 sibi inviceiii coaptatae
dicuntur membrorum articuli; et similiter in grammatica apud
giBfiOoa dicaatur articuli quaedam partes orationis coaptatae aliie
dicliombiia ad ezprimendnin eamm genas, numemm Tel oasiun;

et flimiliter in rhetorica articnli dicnntar qoaedam partium
coaptationes , unde et credibilia ßdei christianae dicuntur per
articulos distingui, iiiquantum in quasdam partes dividuntur,
habentes aliquam coaptationem ad inviccm, th. II. II. 1. 6 c.
b) ûgenbltd: articulns necessitatisy th. III.* 8. 2 ad 3;

articnloa mortie, ib. 6 ad 1.
nwrio — Seilliinmung, Qei^fli^tung, glei^bebcutciib mit asaen-
8U8 (f. b. 91.) : hoc, quod didtar com assensione oogitare, th. II.
IL 2. 1 c.
assensus = 93eipiminung, S9ei<)fli(i^tung : fides importat (bcbcutct)
afisemsam inteilectus ad id, quod creditur, th. II. II. I. 4 c;

proprium est credeatis, ut cum assensu cogitet» ib. 2. 1 c.
— rtire » MgllRUtm , lufttmnicii, na« }unai(fl Don bem Set«

niBgen b(9 9trßsnbe8 mdi fobanti ait^ Mm bem beS Hillens gilt:
assentire est quasi ad aliud sentire, et sie importat (f. b. 91.)
quamdam distantiam ad id, cui assentitur, »ed conseutire est
simul sentire, et sie importat quamdam coniunotionem ad id, cui
oonaetttitQr; et ideo volontas, euius est tendere ad ipsam rem,

magis proprio dioitnr oonsentire, inteilectus autem, cuius operatio
non est secundum motum ad rem, sed potius e couTerso, magis
proprie dicitur assentire, quamvis unum pro alio poni soleat,
th. I. II. 15. 1 ad 3.
aaserttve bclâiiptuitgämcifc, im 8innc einer ^Beâu{)tung : canon

ille non loquitur assertiTe, th. HL 8i. S ad 1.
oowiBi'iii — an fl4 nehmen, bttbringcn, lîtite^m: ratio nee

(<{toflnbe) assumere, cg. I. 2; assumi pro medio (alfi 9ciDdft'
mittel), ib. 12.

sttendere = a) au f
ni e r t c n , auf c t Iü aö a t c n. — b) in
Setrad^t jielên, meinen: ubi attenditur acqualitas secundum
Digitized by Google
34 attiiieiitia ~ auctoritative
quantitatem virtualem, th. L 42. 1 ad 2; similitado imaginis

attenditur in natura hnmana, ib. IIL 4. 1 ad 2. — c) (ea<|ten/
Bemevfen: sed attendendum est^ ib. L IL 17. 6 o; sedin hoo
est attendenda differentia, cg. IIL 92.
atttnentia = 3"öf^}öri9fcit '
persona, per generationem fit in
eodem genere attinentiae, sed in alio gradu-, per carnalem vero
copulam fit iu alio genere, th. ill.^ 55. 1 c; Dgl. ib. 5 ad 3
u. 6; 7 0 u. ad 1.
aittrlfevtiiiii fittriliiit, b. i. bitiemge êitfdH^, umM^t einem

înge tn iirfpriinglid}er SOeife ûfornrnt, meiere \%m mit onbetit SBorten
tor QÖen übrigen fingen, bie ebcnfoQ^ bornn portidpicrcn, juerfannt

loirb : illi attribuitur unumquodque, in quo primo (juerjt, Dor ollcn
anbern) invenitur, Bicut omnia int'eriora (înge bec niebern Sêgioit,
itbifê ^tnge) dicuntur yivere propter animam Tegetabilem, in

qua primo invenitor ratio (begriff unb tSefen) yitae in istia infe-
rioribne^ th. L 39. 8 c. -
-
«nflftottlBB — a)auöfprud^ einer toid^tigen ipcrjon,

tüid^tige ©teile auä einem öud^c: argumentari ex auctoritate
est maxime proprium huius doctrinae, th. L 1. 8 ad 2; aucto-
ritas illa loquitur de, ib. 12. 2 ad 1; non conveniunt nobiscum
in auctoritate alicuin» aciiptnrae, og. 1. 2; ib III. 89.
b) Ut|eberfdâft: aaotoritas nihil «Und aigmfioat üidiviniBy
qnam prineipinm originis, th. I. 38. 4 ad l.~ Per aaoto ri tä-
te m (ib. III. 8. 1 ad 1) i. e. per modum auctoritatia s. per
modum principalis agentis (ib. 64. 3 c), b. f}. al§ Urf)eber, in ber
@tgeiif4oft ober nad^ Sßeife beS Utlêbctö ober bet ôupturf adê, fo
ba| man im <ikgenfo|e baju per modum instmmenti (ib.) fagt.

OlaTia B. potestas anctoritatia (ib.) t|l bk <Be)PoIt toU fle
bem ttt^ber ûtommt; f. olayis u. poleatas.
anetoritatiye = im <3inne ober noc^ SBcifc bc§ UrlêberS, gleiti^»
bebeutenb aljo mit per auctoritatem (f. b. %)] fein Gegenteil lautet
inBtmmentaliter : dare gratiam aut Spiritum banctum conveDit
Ohriato, aecnndnm qnod est Bens, anotoritatiTe, sed instmmen-

taliter conrenit etlam ei, aeonndnm qnod eat homo, inqoantom
ficilicet einB hnmanitaa inatrumentam fhit dhrinitaliB eiw, th. EIL
8. 1 ad 1.
Digitized by Google
banausia — beatitudo 85
B.
iNUMwIft »— apurooalia (f. b. 91.).
Mitiiio»a) êligfeit, (SÎödfelisfett, tiHMrunter btr 3u-

panb her ^öc^ftcn ^JoIIenbung bcä ^Rcnjcên unb ü6crâiH)t jebeS in»
teüeftucHcn 2Bc[en§ ju ücrftel^cn ift: beatitudo est ultima hominis
perfectio, th. I. II. 3. 2 c; nomine beatitudinis intelligitur ultima

perfectio rutionalis (f. b. sive intellectualia ({. b. 91.) naturae,
ib. L 62. 1 a (Bdodlîtlul tmib fit mit bcn »orten beS SBoetiiufi
befinievt ol8 statua OBiiiium bonoram aggregatioae per-

fectnB, ib. 26. 1 ob. 1; t)g(. ib. I. II. 3. 2 ad 2. VSe 9{enf dên
prebcn nad^ ber Cîlütficligfcit, feên bicfelbe ober nirfjt in bcn 93c(i^
unb ^cnu^ eines unb beä nämlichen @ute§ ; barum I}et^t c§ : beatitudo
dupUoiter potest considerari, uno modo secandum communem
rationem (begriff) beatitadinis, et aic necesae est, quod omiua
bomo beatitndiaem velit, ratio autem beatitadinia communi« eat^
at Sit boBuiD perfectum; alio modo poBaamoa loqai de beatitadine

seeundiim specialem rationem, quantum ad id, in quo beatitudo
consistit, et sie noii omnes cognoscunt beatitudinem, quia neeciunt,
cui rei communis ratio beatitudinifi conveniat, et per consequena

qnantnm ad hoc non omaes- eam Tolaaty ib. I. IL 5. 8 o. —
^ IMüdfcItfifeit ber 9Rcitf4cit tfl eine )lDctfadi(, eine itbifdê ober
notiiyli^c unb- eine lîmmltfê ober fibernQtfirlt(|e: nna
qvidraa, quam possunt assequi yirtute suae naturae, et alia, quam
in futuro exepectamus, qua videbimue Deuni sicuti est, quod
quidem est supra cuiuslibet intellectus creati naturam, ib. 1. 62.
1 0. 2)ic niituili4^ (Stiüdfeügfeit mirb aud^ beatitudo imper-

fecta ober unbointonnnene unb bie äbcntotürUiie ou^ beatitudo
perfecta ober boHIOmmene ttlädffeltgfeit genannt: duplex est teati-
tndo, vna imperfecta, quae habebur in hao Tita, et alia perfecta,
quae in Dei visione consistit, ib. I. II. 4. 5 c ;

ögl. ib. 3. 2 ad 4.
^Soßfornmen wirb bic (entere genannt, weil fie in bcm 93c(ij^ unb ©cnug
bc§ in ^trflicÎett ^(j^ften unb legten aller @üter befielet unb ben
<i»lü(tfeltgfeiti3trteb be« a»en|4en gfiniU« iiir 9iu6e bringt, unb ecftere
|ci|t unbottomnen, ndt fic ba8 IBefen beo ioa|ren ftl&dfeltgfeit nur
iu einem mel^ ober menigcr unboflfommenen Sufibrutf bringt; ügl.
ib. 3. 6 c. — Süx ©lürfleligfeit be^ DJIenjcên fann etmaö auf eine
t)on brei Detidîebenen SBeijen gel^ören: uno modo eaeentialiter

3*
Digitized by Google
36 beatitudo
b. i. bem )IBe)cn alio modu au tue cd en tu r b.

nad), alä ôr« i.
bcbingung, tertio modo conaequen ter b. i. alä notttjcnbigc golflej

ogl. ib. a. a c. êm SSefen na^ gehört )ur (i^lüdfdigfctt, b. i. jut
»airctt unb etgentltên, bie (Sneiûitg beS Ie|ten Sielcd, mit onbmt
SBorten ber 9eft| bed pd^ften <S(ute9, mie et bur^ bie t^ätigfeit
unfcrer Jycruuuft ermögUd^t toirb: beatitudo hominis consistit essen-

tialiter iu coniunctione ipsiiis ad bonimi increatum, qiiod est
«
ultimus üdIb, ib. 3. 3 c; essentia bcatitudinis in actu intellectuB
consistit, ib. 3* 4 c. 2)te8 gilt boit bet natitrltêti ober utiboU«
lommenen ®UtdtfeIig(eit ômiU als bon bet fibernatfivlidieii ober boll«
fommenen. Gonseqnenter gehört )u beiben bitten bon Îfidfeligfeit
5. iö. ber l^ciui^, bic ^rgöjung (delectatio) , meldte bcr 33efiJ beS
nngcfUebten ÖiiitcS bereitet: delectatio non est ipsa essentia beati-
tudiniö, sed quoddam consequens ad ipsam, sicut per 8e accideus
(f.
proprium), ib. 2. 6 0. Antecedenter unb consequenter gel^cfii
^ttt ®(ii(ffelig(cit beS aRenfên bie .2:îg!^tt«t feiner pmilii(en 8er«
ni5gen: antecedenter quidem eecundam beatitadinem imperfeotam,

qualis in praesenti Tita haberi potest, nam operatio intellectus
praeexigit operationera sensus ;
consequcnter autem in illa perfecta
beaütudine, quae exspectator in coelo, qoia post resurrectionem

ex ipsa beatitudine animae» ut Angosüiias dicit, fiet qnaedam
reflnentia in oorpaa et in sensus oorporeosy nt in snis opmtio-
niboa perfioiantor, ib. 3. 3 c. — îe (immlifê «SHüdfeligfeit ttdol
au4 beit 9{amen vita aeterna b. i. etotgeS Beben: beatitudo

Sanctorum dicitur vita aeterna, quia per hoc, quod Deo fruuntur,
efficiuntur quodammodo partioipes aetemitatis divinae, quae ex-
cedit omne tempns, et ita continiiatio beatitudinis non diversifi-
catnr per praesens, praeteritom et fdtaramy ib. II. II. 18. 2 ad 2

bgl. }tt yita.
b) Seligfeft im @inne einer t^ötigfeit, feUge§ %t)\m: beati-

tudines sunt actus virtutum, th. II. IL 157. 2 ad 3. §ieêr
rechnen bic fog. nd^t Seligfeiten, nämlid^: paupertas Spiritus (ib. 19.
.12 c), pietas (ib. 121. 2 c), luctus (ib. il 4 c), esuries et sitis
inatitiae (ib. 139. 2 c), misericordia (ib. 52. 4 0), mnnditia (ib. 8.
7 0), paoifioatio (ib. 45. 6 c), persecntio passiya (ib. I. IL 69. 3 c).
Unter beatltndo volnptnosa, beatitndo oontemplativa
«nb beatitudo activae vitae öerftc^t man bic ©cligfcit, mcldje
in genugfüc^tigei; ober befdâulicêr ober {»rafttfdêt SebenSti^ätigfett
Digitized by Google
beneficentia — bonitu 87
gelegen i^: oonsiatit YolnptooBa Tita in daobnay primo quidem in

affluentia ezteriomm bonornm, aiye sint divitiae, aive sint hono-
re», aeonndo yero In aeqtiendo proprias passiones (^ffe!te) mTe
irascibilcK sive concupiscibile» (f. b. 91.); activa vita in bis con-
sitttit praecipue, quae proximis exhibomus vel 8ub ration« dcbiti,

vel 8ub ratione spontanei beneficii ; ea vero, quae ad contempla-
tiyamvitain pertinent» vel aont ipaa beatitado finalisy vel aliqna
inoboatio eina, ib.; t>g(. )ii Tita.
b —«iacnthi fBoÎtl^ätigfeit: beneficentia nibfl aliud importat

(bebeutet), quam faeere bonum alicui, tb. II. II. 31. 1 c.
lîer gemeinte bonum fnnn in boppeltem ©innc Derftnnbcn mcrben, bn§

eine ^Jlal sccundum conununem rationcm (begriff) boni unb bn§
anbete âl aub aliqna apeoiali ratione (ê^telûng) boni; ogl. ib.
ôtttm tft benn au4 bon beneficentia ober IBo(It4Attg!ett in einem

gmeifacên ®Hitie bie SHebe ; im erfieren âUt ij) fte nid^tS 9(nberc9, oI9
bic in bcu äugern 9Ift umgcfej^te benevolcutia ^f. b. 91.), mit anbcrn
SDBorten ein 9Ift ber t^reunb|(J^Qft unb Siebe, im jweiten gaüe ober ift
pe eine fpccicflc 2:ugenb (ogl. ib. 4 c).
beneTo]entia » SBolÎmoQett : benevolentia proprie dicitur actus

Tohintatis, qao alten bonnm volnrnna» tb. II. II. 27. 2 c; eat
aimplez (f.
aimplez u. yolnntaa) aoifcoa vohintatia, quo volnnraa
alicni bonnm^ etiam non praesnpposita unione aflbotua (3uneignng)
ad ipsum, ib. Uber bQ§ 5ßcrf)nltni§ bcr benevolontia ûr bene-
ficentia ([. b. %.) gilt tSfolgenbeö : beneficentia et benevolentia non
differant, nisi sicut actus exterior et interior, quia beneficentia
est exaecutio bene70lentiae, ib. 31. 4 c. i)te benevolentia lonn
fUi nur auf bentfinftige SBefcn bejieên: siout et ad eaa pioprie

beneTolentia est, ib. I. 80. 2 ad 3.
benigrnitas ©utigfeit: ad id , qnod est iuxta proximum,

bene disponitur (f. b. ?t.) mens ((SJeift) hominis secundo quantum
ad beneficentiae exsecutionem , et ad hoc pertinet benignitas,
tb. I. IL JO. 3 c; benignitaa yidetur eaae idem cum affectn,
quem ponit MaorobiuB, nnde et laidoniB dioit, qnod benignus est

vir spofute ad bene faoiendum paratus et dulois alloquio, ib. II.
IL 80. 1 ad 4.
boiiitas = a) ®ütc: in hoc consistit uniuscniußqne rei bo-
nitas, qnod convenienter se habet secundum modum auae naturac,

tb. L II. 71. 1 c. 94 giebt eine ^»»etfodê MU, eine niefentltdê unb
Digitized by Google
38 bonns
eine aulertoefentltdie obet occibenteEe ®fite: bonitas aliomns rei est

daplex, trna quidem, qnae est de eineatia rei, eioat esse ratio-
nale est de essentia homrais, alia, quae est extra essentiaiii rei,
öicut boniini hominis est esse virtuosum vel sapientem, ib. I.
25. 6 c. îc accibcntcflc Öütc, iDcId^c in§ ©cbict ber ©ittlic^fcit gel^Ört,
Ifet^t bonitas moralis: bonitas moralis principaliter in volun-

tate consistit (ib. I. IL 34. 4 o), b. 1^. in ber ^tnorbnuni befi
SBiOend )um lejftcn unb (ö^pen 3t(l< ^ ^Renfên; bonitas, quam

habet actas exterior secnndnm se propter debitam nateriam et
debitas circumstaatias, nou derivatur a voluntate, eed luagiä a
ratione, ib. 20. 1 c.
b) @ ut mutig feit: ad id, quod est iuxta proximum, bene

disponitur mens hominis primo qnidem quantum ad YoLantatam
bene fiiciendi, et ad hoc pertinet bonitas, th. L IL 70. 3 o.
bonns « Qut. Setra^tct man ba9 bonnm qnoäd se, b. i.
ba§ (Siutc an unb für fid), fo öcrftel^t man boruntcr baSienigc, waS
unb injofcrn c§ öoflfommen ift unumquodque dicitur bonnm in: ,
quantum est periectum, th. I. 5. 5 c, ügl. cg. 1. 37 bonura dicit ;
(befagt) rationem (Begriff) perfecti, th. 1. 5. 1 ad 1. SBirb aber oon

bem bonnm qnoad nos, b. t. bon bint (Baten in feiner Sesid^mig
)u uns unb anbem Sßefen gel^nbelt, fo nerftel^t man bamnter baSienige,
bege^renSmert i|) : bonnm dioit rationem appetibflis, ib. 5. 1 c;

ratio (2öcfen) boni consistit in hoc, quod est appetibile, ib.,
bgl. cg. I. 40. âêr benn aud^ im ^njdÎu^ an 9IriftoteIe§ bie
5i)efihition: bonumest, quodomnia appctunt (th. L 5. I c),
mo)u aDerbingg bie Sef^r&nlung )u madên ift: ita tarnen, qnod
nnnmquodqne proprium bonnm (cg. IL 82), fo ba| man m>n bem

bonnm proprium ratione (in WMt^^ anf) indiTidui, speeiei unb
generis (ib. III. 24) rcben barf. 5)n§ bomim quoad se fann —
fottJOÎ in eigentUd^cm, al§ aud^ in uncigcntli d^cm Sinne Dcr=
fianben metOen: bonum dicitur dupliciter, uno modo, quod est

ere bonum et simplioiter perfectum, alid modo dioitor aliqoid
esse bonnm seonndum quamdam similitndinem, quod est in ma-
litia perfectnm, siont dioitur bonos latro vel perfeotns latro,
th. IL II. 45. 1 ad 1 ; ogl. ib. 47. 13 c. ®a§ ®utc im cigcnt«
lidên ©inn beä Söortc^ ift balb ein bonum simplioiter, balb
ein bonum secundum quid, b. i. balb ein foI(ê§, ttja§ nac^
atten êgielûngen (in unb bed^lb runbmcg unb f<IÛd^tlîn, balb em
Digitized by Google
bODUS 39
foldês, na^ biefci ober iener êjieûng ben ^Jkmen beS

xoa^ nur
ftuUit ocrbient: qaod est ultimo perfeotnm, dicitar boiiiim
id,
nrnplidter^ qaod aatem non habet nlttmam perfectionem, quam
debet habere, qnamTis habeat aliquam perfectionem, mquantnm
est acta, non tarnen dioitnr perfeotnra simpltciter nee bonum
simpliciter, sed seLUudura <juid, ib. 1. 5. 1 ad 1. 6§ giebt jiüci
%titn beä boQum simpliciter, baS bonum e§Bentialiter unb

bonum participative (cg. I. 38 unb 41); erftered ift ein
foId^S. beffen SBcfcnl^cit in bec mtt befte^t, bie mu fdbft ift, unb
Ittictcd cht foU|c8 , iDchicd fdncm gongen @etn naäf nut baburd) gut
ip^ bag e9 on bet we|ent)aften (Söte fo ober fo teill^Qt. ô« burd^
Xcilna^mc ®utc jcrfärit cbcnfaflä in ^mci Birten , in b a § i u b [t a n*
jielle (bonum quuutum ad substantiam) unb q reiben teile ute,
iDOöon jene« bie Subftan^ unb 2Befen]êit, bicfeä aber bie i^ätigfciten
unb fonfHgcn ^tcctbenîen bec gefc^d^ltd^n %in^t becü|ct; togl. th. I.
21. 1 ad 4 33. 1 c« Sine WA bc8 acdbenteOen 6uten iß bol

bonum ordinis, toeIi|e8 tn bem ^tngeorbnetfein jum richtigen S^dt
befielet: in rebus creatis invenitur bonum non solum quantum ad
substautiam rerum, sed etiam quanlum ad ordinem earum in
finem, et praecipue in finem ultimum ,

qui est bonitas divina,
ib. 32. 1 c; duplex bonum ordinis invenitur in uniTorao, unnm
quidem, aeoundum qaod totum uniTeraum oidinatur ad id, quod
eat extra Universum, siout exercitus ordinatnr ad ducem, aliud,
secundum quod partes universi ordinantur ad invicem, siont etiam
partes exercitus, secundus autem ordo est propter primum, cg. I.
7Ö. 3" bonum ordinis ber erftercn 3lrt jäÎt ba§ bonum
morale, b. i« baS fittlid^ ©ute, mlä^tQ in ber înotbnung beS menfd^
fiên ^nbcInS auf 48ott l^n, alfo in bem ncrnunftoem&len ^nbdn
befielt bonum monle praeoipue
: oonaiatit in oonversione ad Daum,
tb. IL II. 19. 2 ad 3; bonum in moralibus dioitnr, aeoundum
quod coüvenit ratioiii, ib. I. 11. 34. 1 c. Bonum cx genere
totrb eine menfcÛcê ânblung genannt, menn il^r Objeft, b. i. ber
(Sêgenftanb, loorauf fte fid^ beêi^, al§ ftttlit^ gut bejeic^net merben
bncf : prima bonitas (bieienige, mläft bei bem Urteil übet bie fitdid^
OttOlitSt einer l^nblung gncrft in Srage fommt) actus moralis atten-

ditur (»irb in ©ttrat^t gejogen) ex (non Seiten) obieoto conveni*
enli, unde et a quibusdam vocatur bonnm ex gouere, ib. 18. 2 c.
— Bonum naturae bumaaae lêi^t bteieclei: primo priucipia
Digitized by Google
40 bonns
naturae humaaae, ex quibus ipsa natura constituitur, et proprietates

ex bis causatae, stcut potentiae (Vermögen) animae et alia huius-
modi; seonndo indinatio ad Tirtatem, qnia homo eam a natnra

habet; tertio donum originaliB institiae (|. b. %), quod fbit in
primo homine oollatnm ioti bomanae naturae» ib. 85. 1 c. Bon um

per i n t'ormat iouem ift baSjcnigc ®ut, n)c((fte§ burd^ înfül^runQ
einer %oxm ûftanbe^fommt: bonum dicitur per int'ormationem (sc.
entis), prout accipitur bonum simpliciter secnndum ultimum actum

(f. b. %), ib. L 5. 1 ad 2. Unter bonum Tirtutis unb bonum
gratiae (ib. I. II. 85. 4 c) ift ha% f&vk §tt ocrß^cn, mUâ in
bet Xugenb, be^m. in ber (S^nabe @otte§ gelegen ifi. — Bon am
(m 0 ra 1 e) r; a u satur ex integra causa (th. I. II. 18. 4 ad 3),
b. f). biiy fittlid) Öuic tüirb bann jumegc gebracht , xotnn ']om\)l baä
Ob|eft, an mcldêm, a!^ auä) bie Umftänbe, untet toeliên eine ânb»
Inng bed aRenfd^n ft(| ttof^kit, {tttlti( gnt )u nennen jtnb, wenn mit
anbern SBortcn, um betbeS,. ^nfammen §u foffen, boS ^rinciti, auS
h)el(êm bie ânblung êtDorge^t, in fetner (Stonsl^t gu bem oBcrflen
3i€le bc§ ''Mtn\d)tn in 9?clation \ki)t. Bonum est diffusivnm

8ui esse (ib. I. 5. 4 ob. 2, cg. I. 37), ober genauer: bonum
secundum suam rationem (5öcfen) est difFusivum sui esse (th. L
II. 1. 4 ob. 1), b. ed liegt im SBefen bed (Stuten, bog ti »er«
breite (f. diffnaiToa) nnb onbem nritteile; ttgt* og. UL 24.

9Bq8 ba§ bonnm quoad not betrifft, fo ifi eS ein stueifadêS,
bo8 bonum ultimum s. universale unb ba§ bonum proxi-

mum particulare,
8. iDOöon erftcreä, aud^ bonum primum
8. principale genannt, in bem êfi|e unb ênufje (StotteS, unb
Ie|tere8, aud^ olS bonnm secundarium beêid^net, in jebem
anbem (Sute be^t; bgl. th. U. IL 2d. 7 o, og. lU. 13 unb
15. Qei ben foigenben Shttetlungen bcB bonnm fommt mir melt
bod bonnm partionlare in Sehrnd^t. unterfiêibet man benn:
1. bonum absolutum unb bonum arduum (sc. sensibile),
b. i. ba§ frei \>on @d^miecig!eüen feienbe unb baS mit Schmierig«

feiten Derfnä|)fte (Stute, ttwtion ieneS, aud^ bonum absolute a.
simpliciter acceptum genannt, bnS Obfett ber vis ooncu-

piscibilia (f. b. %,), unb biefeS, ond) nnter bem Slomen bonnm
contractnm s. bonum cum qnadam elevatione s. ar-
du täte
i befannt, ba§ Objeft ber vis irascibilis bilbet, ügl. th. I.
IL 23. 1 u. 2 25. 1 a, 46. 3 c; 2. bonum auimae, bonum
Digitized by Gopgle
bonns 41
corporis s. corporale unb bonum exteriua, b. t. baS (Ilut
bei @cele,. bcS ft6t|)eTd unb baS äugcre Üût — est primo qnoddam
bonnm aniinae, quod soflieet ex sola apprehennone (f. b. 91.)
latioiiem ((fikunb) appeübilitatw habet, siont exoellentia laadis yel

honoris ; aliud est bonnm corporis , et hoc vel pertinet ad con-
servationem individui, sicut cibus et potus, aiit ad conservationem
speciei, sicut coitas; tertium bonum est extcrius , scilicet divi-
tiae, ib. 84. 4 6» ogl. ib. 2. 7 3. bonmnob. 1, I. 48. 6 c;
ooeleste bonam terrenum (ib. 1. U. 91. 5 c), b. baS

ititb i.
j^tntmlifd^ unb baS trbtf(ê (Stut; 4. bonnm oommune nnb bonnm

privatum (ib. II. II. 152. 4 ad 3), b. t. bo9 Sffentltf^ ober
©cmeimüoÎ unb bn§ perjönlicê 5. bonum
ober ^riünttrolÎ; ho-
nestum^ bonum utile unb bonum dclcctabile, b. i. baS
S^xdliäft ober ^nftänbtge, baS 9lü|ti(iê unb bag Srgö^ftdê — dioun-
tor iUa proprio deleotabilia, qnae nnllam habend aUam rationem
appetihilitatis, nisi delectationem, cum aliquando sint noxta et
inhonesta, utilia yero dionntnr, quae aon habent in oe, nnde
desiderentur, sed desidcrantur solum , ut sunt ducentia in alte-
rum, fiieut sumptio medicinac amarae, honesta vero dicuntur,
quae in seipsis habent , unde desiderentur , ib. 1. 5. 6 ad 2;
6. bonnm hnins mnndi b. i. bafi obcv itbtf^ (SkA,
ibcntif^ olfo mit bcm bonnm terrennm — bona antem hnins

mnndi, quae pertinent ad nmim hnmanae Titae, in tribns oon-
Ristunt, scilicet in divitiis exterioinim bonorum, et in delioiis
carnis (oud^ bona carnis genannt, ib. II. II. 55. 1 c) et in
honoribus, IL 108. 4 c; 7.%onum secundum rc unb

ib. I.
bonnm ex auppoaitione alterius, b. i. boS an fic^, {etnec

eigenen Statur na4 flaute unb baSjlenige, mi Bei biefet obev ienei
ttnierfteaung ^mt etmoS 0ute8 , on nnb für fid^ cikt ein flbel ifl,
siont verecundia dicitur esse bonum ex suppositione aliouius

turpis commissi, ib. 39. Ic; 8. bonum sensibilo unb bonum
intelligibile (ib. 91. 5 c), b. i. baS finnli(^c unb überjinnli(ê,
ober bo« burd^ bie @tnne nnb ba4 bucd^ bie IBetnunft ecfennbate @ut;
9. bonnm simplioiter unb bonnm qnoad hnno, b. i boS
fdÎed^traeg , »eil ffir alle, geltenbe i&ntt unb boSientge, oeldêS eht
folcêä nur für bicfen ober jenen ifl — »impliciter qnidem honum
est, quod secundum se (ftcê oben) bonum est; contingit (c§
trifft fid^) autem, quod non est secundum se bonum ^ esse huic
Digitized by Gopgle
42 capacitas - Caritas
bonum dupliciter, uno modo, quia est ei conveniens secandum

diBpositionem (êrfoffung), in qua nunc est, qoae tarnen non est
naturalis, sicut leproso bonnm est quandoqne oomedere aliqiia
renenata, qnae non sunt simplioiter oonvementia oomplezioni

(f. b. hnmanae, alio modo, quia id, qnod non est oonTBuens,
aestimatur ut conveniens, ib. 34. 2c; 10. bonum spiritnale
unb bonum temporale (ib. II. II. 11. 4 c), b. i. ba§ gciftlid^c
unb jcitlid^c ober njcUlid^c Öiute, looöon jencä in b€in êil ber 8cclc
itnb bicfeö in ben irbtfdên (&^ütern (bona hnins mnndi, f. oben)

bePe^t; 11. bonum Yernm wib bonum apparens, b. i. bo8
m^tt ober mtrnidê unb baS f<(etnbare ober ocmietntltê <^te —
unnm quidem, quod est vere bonum, qnod est nltimns finis, aliud
autem est bonum apparens et non verum, qûia abducit a JOiDali
bono, ib. 23. 7 c, ügl. Gg. I. 37.
c.
«imeilaB =- gdffimgSbaft: intelleotua diyinus sua capaottata
substantiam snam adaequat, cg. I. 3; veritas fidei ohristianae
humauae lationis capacitatcm excedat, ib. 7. — Wii 53c-ûg auf
bcn 2)ênf(ên fnnn öon capacitas in jnjcifaiöcm <Sinne bie 9iebc fein:
duplex capacitas attendi (gemeint tt^^cben) potest in humana na-

tura, nna quidem, secundum ordinem potentiae (SOIad^^ 9)25gU4«
leH) naturalis, quae a Beo aemper impletnr, qui dat uniouique
rei secundnm suam oapadtatem naturalem, alia vero secundum
ordinem divinae potentiae, cui omnis creatura obedit ad liuium,
th. III. 1. 3 ad 3.
«aittas £iebe ^ &ott al§ bem Objiefte unferer ^löcffeltgfett
Caritas non est qualiscumque amor Bei, sed amor Bei, quo dili-
gitur ttt beatitudinis obiectum, th. L IL 65. 5 ad 1, ogT* ib. IL

IL 23. 4 0. &moH ttntetfdêibet ftd^ bte Caritas mm bem aaior
(f. b. %) infofern, qK Icjterer boS bonum im ottgcmcinen, erftcre
aber (Sott, b. i. ba§ bonum divinum aljo blofe ,

eine befonbcrc %xi
be§ bonum ûm Objefte ât : amoris proprium obiectum est bonum,
ib. I. II. 27. 1 c; obiectum caritatis est bonum divinum, ib. I.
59. 4 ad 3. (Ein gneiler ttnter{i|teb ^totfcten amor unb Caritas bc

ftebt bttvln« baB amor ni^td loeiter, aU bte natSrlidte îmteigung $u
bem geliebten ©egenflanbe ift (f. amor), bie Caritas ober addit supra
Digitized by Google
flftniEtiB — OMUS 48
amorem perfeotioiiem qnamdaoi amoris, mqnantnm id, qnod amatar»

magni pretii adstunainr, at ipsnm momen AemgoBit, ib. I. II. d6.
3o. — Caritas didtor forma alianun Tirtntom, non qvidem
exemplariter (md) 2öcifc her öorbilblicên Urjad^c, f.
causa), aut
essentialiter (nacö JBeife bcr causa formal is, f.
causa), sed raagis
effective (md) äBeije b€C beioirfenben Urjacê, f.
ca\i8a), inquautum
sciUcet omnibua formam imponit» ib. IL IL 23. B ad 1 ; intotcfent
bicS bet SaO fei, cflkireii bie SBIH>rte: per oaritetom ordinaatiir actus
onmirnn alianun wiatam ad althnua finem, et secmidniii hoc
ipsa dat formam aotibas ornnium aliamm yirtiitnm, ib. 8 c.
canialis == flci[(^lid^, flcifcÎic^ gefmiit. llomiues carnales
(th. I. 11. 14. 1 ad 3, cg. I. 6.) finb biejenigen, bei n3eld;cn bie
tiecifdê 9{atur be§ 9}{enfdên Dormiegt; il^cm êgenfal iftabeii fU in

ben homines spiritnales (f. b. 3v appetitas carnalis
f. appeütiis;|tt deleotatio carnalis f. delectatio^ §tt pecca-
tnm carnale f.
pecoatnm.
«uro — Steift^. Integritas carnis (th. 11.11. 152. 1 c)
ift bie UnDer[e!^rt^cit bc§ ilörpcrS einer ûnsfrcju mit JRüdpd^t auf ba§
sigaaculum virînale; Dgl. ib. Qu appetitua oarnis {. appe-
titas; gtt bona carnis f. bonos; jn corrnptio carnis f.
cor-
rnptio; )u prndentia carnis f. prudentia.
sanutfs » sufäQis, b. i. bofiicntge, beim 9Birttn einet ôt«
ttfniären Urfadê (f. causa) nur l^te unb ba, alfo nur nebenbei ju«
ftonbe fommt; ift üon ibm bie JRcbe im ©egenfüê fortuitus
(f. b. iDa§ im allgemeinen bem begriffe nad^ mit il^m ibentifd^
ift, {o bestellt e§ ftd^ auf eine SBivfung ber i^ne ^ritunft tlta%n
Statunoefen, »ätceab fortnitns tmn mir tN>n bcn Sirfwigen unb
^mtbrungen ber BRenf((en gilt; oft gemig *i»itb eS tnbcffat aud^ auf
boSjenige angeisanM, m% ber SHtenf^ bcroorBringt: ea, quae casnalia

aunt, simpliciter loquendo ([. b. uou suBt intenta, th. II. II.
64. 8 c ; omnis eftectus procodens ex coiicursu duarum volun-

tatom ad invicem noo ordixmtarum est effectus casualis, sicut
patet^ cmn aliquis intendena emere obviat in Ibro mditori ükc
non ex condicto venientiy og. IL 83 , ligl. ib. UL 3, th. I. %$,
2 ad 1^ 116. Ic. (Scgentcil tion casoale ift provisum
(ib. 22. 2 ad 1) ober per se intentam (ib. 116. 1 c).
easus = a) Qra II: privare aliquem vita in nulle caau per-

tinet, th. IL U. 65. I ad 2, »gl. ib. 88. 10 o.
Digitized by
4i categorennfttic« — cansii
b) 3ufaU, Ungefäl^r: casu» est causa ageus (f. b.
pvuetor intentionem, tb. II. II. 64. 80; non subito neqne omu,
og.L6. — A - casu (cg. IL 88) ift sleidîebeutenb mit oasnale
(f. b. 9.). So a casn aeqniYoonm f. aeqnivocos.

cslegorematiee =» im ©inne einer Äfatcfloric (f. praedicamentum).
Sumcre categorematice (tL I. 31. 4 c}, b. f). fategocematifd^
oerfteên, (. categorematicus.
eategorenurtieiis » fatcgoremottfd^, b. i. su einet ilategorie (f. prae-
dioamentom) obet angentctncti ôfetn^tDcife geidrtg, eine fol«^ lic*
tveffenb. Unter diotio oategorematiea tierfte|t mon benjenigm

û§bru(!, loelêr etiooS begetd^net, m§ für ftc^ unb oT9 fol(ê§ j}u
einer ber ariftotelijc^cu Jjfatcgorieen gefjört, mit nnbern äßorten benjenigen
9lu3bruc!, melcêr einem înge biefe ober jene Qêftimmung abjolut b. t.
o^ne ätüdfid^t auf mos ^nbeteS beilegt: dicitur dictio categorematica^

qnae abeolute (f. b. 9(.> ponit rem signifioatam circa aliqnid aap-
positom (f. b. î.), ut albus circa honrineni, cum dicitor homo
albus, tk 1. 81. 8 c. — S)oS (Begentetl ifl syncategore-
maticus (j. b. %.).
cat«gorica (sc. propositio) = fategorifdê ©el^Quptung, b. i. bie«
jenige, in toeldêr ein begriff Don einem anbern unbebingt audgefagt tuirb
etai conditionalia (f. b. in categonoam tranaferatar, og. L 67.

muutmm Urfaê, b. i. boîenige, ipos ^wa âfein,
a) jut
^ggifiens eine« 9nbem auf pofttitte 9Betfe (ettWIgt wib bem êin
öon bemfelben tierfdîcben ift. Über bcn Unter jdîeb jioiicêri causa,
prineipium unb privatio f.
prineipium unb privatio. 3)a§ .Korrelat
üon Utjadiie fjeigt äBirfung (effectus). 2lm allgemeinen giebt eS t)iet
Men m SeinSurfad^n, n&mli<i^: cansa matorialis, cansa formalis,

osoBa agena s. efftcieiia unb causa fisalis; balêr |ei|t e<: omnia
cansa vel est materia, Tel forma, Tel agens, Tel flnis, cg. III. 10,
ogl. th. I. 105. 5c. Unter ber caasa materialis ober ma«
terialen b. i. ftofflidên ober al§ ©toff bicnenbcn Urfatê, aurf) fur^mcg
materia genonnt, oerfte^t man baS prineipium ex quo eine3 fört»er=
lid^n Tinges, b. i. badienige/ toocauS biefee îng baS geworben ifl,
toa% e8 eben i|l; unter ber canaa formal! s ober formalen b. i. form»
gebenben Krfodie, auii furj forma genannt^ ba9 priacipiiim per quod,
b. t. baSjenige, looburc^ ein ^tng nid^t bfog ju einem ©eienben
(<'w Tt) überhaupt, fonbern nud^ bicfcm unb jenem beftimmtcn ©ei«
enbeii (tods ti) gemiad^t iporben; unter ber cauna agena s. et'fi-
Digitized by Gopgle
CftUM 45
ciens über tmtteitbeii Urja(^c, mt\ä)t aud) bie ^Jlamen causa ac-tiva
(€g. IL 87), oausa ert'eotiva (th. 1. 6. 1 o, eg. iL d6),
causa effioaz (th. L 19. 8o) iinb oansa motiya (th. L
36. 3 c, cg. I. 72) trftgt baS principiam a quo, bi t. baijiciitge,
ma§ burd) eine eigentlich fo îi nennenbe ^l^ötigfeit einem öon ifim Der*
ftîebenen *3)iri(ê ba§ 1)a|eiii uerlcil^t; unter bcr causa final ib ober
3;mdüt\a(i^t enblic^, audif fur^ tiois ober S^md genannt, ba^ principiam
piopter qaod, b. i. badiemge, u» beffen totttcn bie tDicCeitbc Utfadê
tl^g ip. $011 btffen inet 6eiit8uffa4eii erlangen )UMt, nAmlid^ bie
causa formalis nnb flnaÜB \fftt taoMiä^ C^tflenj erft mit bct Ifttim»
ûbringenben ©acê, bie jiDCt onbern ober, b. i. bie oama eflBoiemi
unb muterialis, criftieren fdôu üor berfclbeu; ügl. th. III. (i. 5 c.
îe moteriaU unb formale Urjadê nennt man cau»aü intrinsecac,

b. t. innere unb bte toirfenbe unb ^êdurjatê aud) causae ex-
trinsecae, b. t. äu|fre Urfnii^ (tigl. cg. IL 31); j|ene (o^n
tl^re Qqei^nnng Mn bem Umßanbc, boft Pe (ur Snbflan) unb SBcfentctt,
ncmiffermoên olfo ûm Sßefen be9 gcnorbenen 9)tn()e§ gel^örcn, unb
bicje üon bem Umftanbe, ba^ fie bem 'Iînge äuêrlid) gegenüber fte^cn.
ê nad) oerjciîcbenem (viejid)tÄpuntte [)ai man biefe ober jene
Unterarten ber allgemeinen 8eiuäurfa(êu ju unterfêiben. îc cauna

effioiaiB umfa^ falgenbe Unterarten: 1. causa altissima (th. U.
IL 45. 1 c), b. 1. bk td4|le Urfaê, f« c« bie (iMMIe in einer dkittung,
fei e8 bie l^dd^fie überhaupt; 2. causa completa s. sufiiciens
unb causa incompleta (ib. I. 52. 3c, 1. IL 75. 1 ad 2),
b. i. Donftänbig unb nic^t üoUftänbig auäreidjeubc Urfad)i\ oon benen

bic erfte für jid^ allein ûc jperuorbringung einer äiîrtung înrei«^, bie
jUKtte aber nic^t; 3. causa cousummativa unb causa dis>
positiva (ib* II. IL 94. 4o)y b. i. bie in Solang fc|cnbe ober
ittOiringenbe unb bie norbereUenbe Urfadê; 4. oausa deficiens
(ib. L 49. 1 ob. 3, cg. in. 10), b. i. bie fehler* ober mangelhafte
Urfacê, jo genannt, meil fie megen eine« i^r anâftenben 9KangeIS me^r
ober menigei ihre Doüc :£ßirfung nid^t erreicht; 5. causa diroota
unb causa indirecta (th. III. 47. 1 c), b. i. bie bireft unb in«
birelt »trfenbc Urfadt^ ^ Ixi^n bic etftere bte eintretenbe Sftirfung
gerobeSttegg auf fie (inarbeitenb (ertwrbringt, bie Ic|tere aber nnr auf
einem Umtoege, babnr«]^ nfimTid^, bag fie boSjenige, nwg bie SBirfung
oereiteln fönntc, nid^t aufplt; 6. causa csHendi unb causa

fiendi, b. i. bie Urfa(he beS @etnd unb bed lêrbend, nwoon jene
Digitized by Google
46
Urfadê ift, bog ein îng baS i^m eigentümliche @ein ber %tt, mit
anbern Korten feine fvecififc^ SBefeniêit unb biefe, hai ed feine no4
Slotcrte unb Stom inbtutbuell befttmmte SBefenl|cit beP|t ober crVUt,
sioat, cum homo generat hominem et ignis ignem, non est eama
eecundnm esse, sed Beouodnm fieri, ib. I. 104. Ion. ad 2;
7. causa t'atalis (ib. 116. 1 c), b. i. baö blinb mirfenbe, unauä*
koeic^bare ^-Bec^ängniä ; 8. causa inferior unb causa superior
(cg. II. 21), b. i. bte unter« unb übecgeorbnete Urfodê; 9. causa
intelleotualis unb causa naturalis (ib. I. 68), gleid^
lebeutenb mit agens per intellectom unb agens per natniam, f. b.
10. oausa media (th. I. 19. 6 ob. 3; cg. IIL 94), b. t.
SJlittcIurfac^c, roorunter jebc gcft^öpflidê Urjatte üetfte^jen ift unb bie
Skmcn bcm Umftanbe öerbanft, ba^ fic in ber îtit jmiftên ber
i^ren
causa prima s. suprema unb bem effectus [tel^t; 11. oausa ne-
cessaria unb causa coutiugens (th. I. 19. 8 c, og. I. 67)»
b. t. bie mit nnb 0(ne Sbtmenbigteit »itfenbe Utfad^, tm beuen bie
erpere il^ SBtrfen niemott t»erfagt, bie le^tere aber t§ gnttMUen VMffi
Ijcrmiflen lä|t; 12. causa per se unb causa per accidens,
b. i. bie eigentli(he unb bie ^îcbcnurfodê, moüon bie crjlere i^re SBtrfung
burd) fid^ (elbft, traft i^rer eigenen auf bte äBtrfung I)ingerid^teten %ffä*
ttfifeit lêroorbttnst, bie le|tece aber ni^t bur^ M Mbß, fonbem hutä^
etuwS XnbcrcS, mal entivebcr ber mtifenbtn llrfaê nur nebenbei %u*
tmmk, ober ober mit ibr augletd^ ald etnmfi tum ibr QccMicbencS
tl^ötig nur nebenbei on brr 9Btr!ung berfelben teilbot, t)gl. th. L II.
75. 4c, IL IL 64. 8c, cg. HL 13 u. 14; 13. causa pri-

maria s. principalis unb causa instrumen talis (th. I.
21. 4 c, III 62. Ic, cg. IL 21), b. t. bie û|>t' unb »erl|eug«
Uil^ Urfeib^; 14 causa prima s» suprema unb causa se>
cunda (tii. L 14 13 ad 1, 19. 6 ob. 3), b. i. bie bem Stange
nat^ erfte nnb bie, meit nod^ i^r folgcnbe, ald gumle beêid^nete Urfadê;
15. causa primordialis (ib, 115. 2c, 117. 3c), b. i. bie
uranfänglicê Urjacê; 16. causa proxima unb causa remota

(ib. 14 13 ad 1, cg. L 67), b. i. bie nähere unb entfernte Urf(Ub<#
fo genonnt im ^tnblul auf ben ibnen entflireênben oausa Sffett; 17.
privans (cg. III. 9), b. L bie êft abct

berattbcnbe, einen
9Rongel lêrbeifü^renbe Urfadê; 18. causa removeus prohibeua

ift bie causa per accidens unb êigt fo, weil fte biejenige Urfad^,
meldte bie SBirtung einer anbern k)erbinbern lönnte« in i^^rem ^Birten
Digitized by Google
MUS* 47
üudid^äll,
Dfll. th. L IL 75. 4 c, II. II. 64 8 c; 19. causa
univerBalis unb oansa partieularis (ib. L 13. 5 ad 1,
19. 6o» 115. 2oX b. i. bic aOgeneiiie imb befonberc ttrfadê, oon
bcnen bte nêre balb eine oausa seoimda (f. oben) gegenfibet ben il^r
untergcorbnetcn Birten, balb bie causa prima (f. oben) gegenüber allen
causae secundae, le^tcre aber immer eine causa secunda bejeid^net;
20. causaunivoca unb causa aequivoca (ib. III.^ 76. 1 o,

og. L 29 u. 31), loeUtie gleid^bebeutenb mit itgens umTOonm unb
agens aeqiiiyoeiim (f. b. 91.) finb. — SBafi bte twrf^tebntni Hütet«
arten bec Sfmäux^^, bcf materiolen unb fbtnuilcn Urfadê betrifft, fo

flnb biefelben ftnben in ber ^rflörung ber ^ludbrticfe: finis, materia
unb forma. Causa coü h u b s t a n ti al is (th. III. 75. 8 c), b. i.
mitiub|tQnjlid)e Urjoc^c obet jubflonjlitê Diiturjadê, ift biejcnige, mld^t

nid)t blo^ mit i^rer SOloteric untet ^rluft i^rer Sotm, fonbern mit
ii^rer SKaterie unb ^xm luglet^^, alfo mü t^ter ganien 0abftan} bei
ilftrer SBerUKUibluag in eine neue Snbfimi) ubergd^t, unb ge^ftrt fono^

all eine befonbere Unterart inr caasa materialiB; oa«Ba formalis
inhaerens (ib. I. 5. 2 ad 2) ifl bic [ormale Urfad^c eineä 3)inge§,
m\d)i i^m qI§ ein mefentlid)t:r 3:eil (einer ûbfianj innciDO^nt, inl^äriert;
oausa formalis exemplaris, and) fur^ causa exempiaris

genannt (ib. I. 5. 2 ad 2, 44. 3 o, UL 56. 1 ad 3) iji bie t»r-
iilbliäie Urfaê eine» tHngel (f.

ezemplaria).
iNihil est oaaaa sai ipsius (th. L IL 20. 3 ob. S)$
b. \). nid^tS bringt ft(^ fclbft êrDor, fo bofe alfo causa lîer mit causa
efficiens glei(^bebeutcnb ift; Dgl. ib. I. 2. 3c. Liberum est,
quod Bui causa est, f. hierüber liber. — Posita causa
ponit.nr effeatUB (ib. 14 3 ob. 2), b. 1^. mit bem ^nfeên ber
Urfatte »irb bie ffiiifuntd )uglei4 miigefelt. 9Rit 9im

S)iftum ift jebod^ niemlei in Steffen: 1. tfl unter ber eansa nidjyt
ein 55ing öerfteben, m% unb infofern eS Urfadê fein fonn, fon»
bem ein \o\d)H, tt)a§ unb tnfofern e§ Urfad^c ift, ein îng in feiner
C^tgenic()aft alS mirfenbe Urfad^, meSl|alb iene êl^re aud) fo au§'
gebtüdt loirb; poaita actione sequitur effectus, ib. 46. 1 ad 10;

2. barf unter ber oaiua mir eine folê gebaut loerben, mA^ in i^rem
Sßtrfen einer 9)atttrnot»tnbiQfeit folgt, alfo nur eine bon ben fog. oaiuae
naturales, ogl. ib. 115. 6 c, cg. II. 35; 3. mu^ bie causa eine
Urfacê im «Sinne einer causa sufficiens (f. oben) fein, loeSâlb mon
ienest S)iltum ûttcilcn au^ bie gotm giebt; poaita causa suffioienti
Digitized by Google
48 cMisalitas
pouitur etfeciii8| tli. 1. 4(5. 1 ob. cg. iL 32; 4. enblic^ i\i nui bic«
ienige äBirlung gemeint, worauf bte Utfad^ umnittelbat l^tn)telt: causa

snfficiens statun produoit effeotam sniim, ad quem immediate
ordinatur, non autem effectuDiy ad qaem ordinatur mediante alio,
qnantumcumque sit suflicieiis; sicut calor, quantamenmque mt in-

tensus, non statim iu primo instanti causat calorem, sed statim
incipit movere ad calorem, quia calor est effectus eius mediante
mota, th. III.' 76. 1 ad 1. — Ad r emotionem causae
soquitnr remotio effeotus (ib. L II. 75. 1 o), b. 1^. ffitt
bie Vixâäft auf, fo aud^ bie IBicfung; btcS gttt foiDOÎ Don ber causa
essendi, aX9 Don ber causa fiendi (f. b. K.) gec^cnfiber bem }ebe#m<il
entf|)rec^cnbcn eifectus: aicut fieri rci nun potest rcmanere, cesHante

actione agontis, quod est causa eifectus sccuudum fieri, ita nec
e»se rei potüst remanere, cessante actione agentis,
quod est causa
e£Eectu8 non solum secnndnm fieri, sed etiam seeondum esse,
ib. L 104. lo. —
Effeotus causae secundae reduoitur
in oausam priraam (ib. 49. 2 ob. 2), b. 1^. bie Sttfung ber
jtoeitcn ober gcjd)öpflicên Urfad^c mirb auf bic crftc ober auf (ôtt
juriidfgefü^rt, tnfofcrn nömlid^ bie causa secunda iu l^raft ber causa
prima mittt, burd^ {ie i^re îrlfamtett beß^t.
b) ^runb im logifdên @inne, oletitbebeulenb alfo mit ratio
(f. b. ntrum oeremonialia praeoepta habeaat causam, de

canais sacriftciomm^ sacroram, saoramentomm, observantiarnm,
tb. L n. 102 pr. Oansa oonTeniens (ib. 5 ob. 1), poffenbcc
@runb; causa literalis unb causa i'iguralis s. mystica

(ib. 2 u. de), bei 6ud)ftäblidê unb ftgürlidê ober mt)ftif(jê @runb,
moDon jener in ben ûd^ftaben ber SBorte auäbrüdlie^ angegeben, biefer
aber blo| barin bem Oilbe no^ nnb onf geictmniSDoOe SBeife entâCten
ifl; causa rationabilis (ib. 5a), bentfinftiger 9runb.

o) 6odê, ^ngelegenlêtt: in causa matrimonü, in causa
separationis matrimonü (th. IlL^ 55. 10 ob. 2), in ß^cfacên, iu
Sachen ber ^êt'dêibung; procedere in causa aliqua (ib. 11 ob. 1),
in einer Bad^t uorgeên.
eansriHasâ) Ur|äd!Îi<|Utt, urfäd^t(|e îetung, urfdîiiter

(Eiocolter: bonnm eztenditur ad ezaisteBtia et non «zsiateatia
non secundum praedioationem (f. b. 9L), sed seoundum cansar
Htatem, th. I. 5. 2 ad 2 alius discursas ;
(f. b. ^.) est secundum
causalitatem, ib. 14. 7 c; causalitas primi agentis, ib. 22. 2 c.
Digitized by Google
causare — certtCudo 49
b) Utfa4<! qnantum ad universalem cauBalitatem, th. L

14. 6 c; de oaiualitaAe reanrrectioma Chriati, 56ib. III. pr.
crame — Mnitfa^cn, bciDtrfeit : id, qnod eat primam in oan-
sando, nltuntim est in canaato; ignia enim prina oalefacit, quam

formam ignis inducut, cum tarnen calor iu igne cousequatur
(|. b. 51.) fonnam substantialem, tL I. 5. 4 c.
certitadinaUter «- mit unfel^lbatet @t(j|er]êtt: ex causa neceaaaria

cerütodinaliter aeqnitar effeotus, og. I. 67.
eertitaia - êiDl|(dt @t4ct|eit, b. t. baS fcflt StinM^ttoIten
eines @(i|e9 oerbunben mit ber unbebiiiQten ênoerfutig feincd fontra*
biftorifd^cn ©egenteU^. Ü}hn unterfcêibct eine objcftiüe unb |'ub=
jeftiöc ÖJcmi^êit; in bcm 8innc Ijcijjt c§j. 33.: certitudo potent

considerari duplioiter, uno modo ex (don ^Seitenj causa certitudinis,
et aic dioitnr eaae certina iUnd, quod habet oertiorem caasam,
aUo modo ex parte aubieoti (f. b. M,), et aio dioitnr eaae oertiua,
quod plenins oonaeqnitnr intelleetna homtnia, tb. II. II. 4. Sc.
3c nad^ ber 3D?üterie, toorfiier bic ©etoi^lêit fxä) crftrecft, teilt man
bie ÖcwiJêit in eine certitudo demonstrati va unb certi-
tudo pro bab Iiis, b. tv n)ie man lêutjntage geioö^nlid^ jagt, in

eilte abfolute obec a|»bilttf4e imb motalifdê OknUji^ni, tmn benen bte
ecftare in gcage bnitint, loenn e8 M um ^^xi%t aii§ bem Ükbiete bc9
Stotnenbigen, unb bte Ie|flm, taemt c8 fl4 um fotd^ au« bem ^btete
beS ftid^tnotwenbigen unb lIBeränberlidên lânbelt; auf biefe beibeit
bitten ift SBcjug genommen 5. 33. in ber 8teUe; certitudo non est
aimiliter quaerenda in omni materia; in actibuä eniui humanis
non potest haberi certitudo demonatrativa (f. b. ^.), eo quod sunt
circa oontingentia (f. b. 91.) et wiabilia, et ideo anfficit pro-
babilia certitndo, quae nt in ]^nribna (aI8 in ben metficn ^fUn)
yeritatem attingat, etai in panoionbna a Tcritate deficiat, ib. 70.
2 c. Eßsentialiter, b. i. i^rem ^-Begriff unb 2öc[cn imd), gehört bic
^cwifel^cit ju ber iöcmunft, alfo ju einem 6rfenntni§tierm5gen , jic ift
ein befonbcrcc 3u|tanb biefeä 33ermögcnd ;

participative, b. i.
ber Seilnotme no(t obet teitnel^niungSlDeife, tonn fie att<l^ in anbetn
Scrmigctt |I4 bot^nben, boim nämUd), tDcnn biefe unter ber mern,
nntrüglidên Seltung einer 9emanf t [ic^ betätigen : oertitado invenitnr
in aliquo dupliciter, scilicet essentialiter et participative, essen-
tialiter quidem invenitur in vi cognoscitiva, participative autem

in oumi eo, quod a vi cognoacitiYa movetur intaUibiliter ad finem
Digitized by Google
50 certui — drcs
uuum, becuudum quem modum dicitur, quod naturu cortitudina-
tamquam mota ab intellectu
liter operafenr, divioo oertitadinaUtef
moTenie unnmquodqne ad finem suum, ib. 4 g. 18.
Mrtw gcttrijs, fidler, (fflimmi. Formaliter imb materia-
liter oertus jêi^t foüiel, di formell b. t. tm aDgcmeimn imb
matcricn b. i. im §inblitl auf bcn fonfrctcn xâU, mit SSejug auf bicfc§
über jeneö Siiijclnc gemif?: quidam dixenint, numerum praedesii-
iiatorum e»Be ccrtum törmaliter, sed non matenaliter, ut pata
(mie ^ SB.)/ ai diceremue, certam esse, quod centam Tel mille
salYentur, non antem, quod hi Tel ilU, th. L 28. 7 c.
«hanMler » €>d^Tiftêi(i^6n , etngebrficReS obfr aufgeprägte^ 9lol:
character eniin signum est, in quo datur intelligi (ju üerfteên
gegeben U)irb), quod figuris huiiismodi (nämlid^ ber Sauberer) non

utuntur nisi at signis exhibitis aÜoui intelieotuali natnrae, cg. IIL
L05; quoddam, qao aliqnid
character proprio est eignacalnm
inaignitur at ordina^p ia aliquein finem , aieiit obaraetere iiH
signitnr denarina ad asum commatatioiiimi, et militea cianotere
insigniuntur quasi ad militiam deputati, th. III. 63. 3 e. Cha-
racter sacramentaliB, aud^ character spi ritual is genannt,
ift baSjenige 9)lal ober 3î^cn# loeldêd bet Seele bed (^l^npen beim
(^mp\an% einigcc @afcamente etngeinrdgt toirb: cum homioes per
sacramenta depatentor ad aliqaid apiritaale (f. b. 9.) pertmena
ad enltun Dei> conaeqnena est^ quod per ea fidelee flUquo apiri-
toali oharaotere insigniantur, ib. 1 o; eharacter aacramentalia

specialiter est character Christi, cuius sacerdotio configurantur
(merben eingegltebert) fideles secundum sacramentaleb charaoteros,
qui nihil aliud sunt, quam quaedam participationes (Xeiliie)mu]l0en)
Baoerdotü Christi ab ipao Christo deriTatae^ ib. 3 o.
diolsni mm (MU, cfitec bon tcnen Sftfleii bcS ftbc]»eci, aaf berm
IBorttMlten unb botlDtedenbem Anflug bte fog. 3:eiii)>eraaieiite Btcu^;
t>gl. th. I. U. 46. 5 g. Cholerae iaflammatio (ib. 6 ad 1)
ift ba§ ^^lufffiaücn unb Über[d)icfecn ber Câfle.
drea = um, êrum, in betreff, u. f. to. Circa esse êi|t, etlOQft
belteffeti, fi4 um etuwS brel^, ettoad )um Objefte l^ben: virtutum mora-
Hma quaedam aimt droa paasiones (f. b. %,), th. L 21. 1 ad 1
id antem, circa quod est actio exterior, est obleotam eiii% ib. L
II. 18. 6 c; non oronis virtus moralis est circa delectationes et
tristitias sicut circa propriam materiam {Obittt), ib. 59. 4 ad 1
Digitized by Google
circnluB ~ drcumstanti* 51
eomm, qufte Bant oim inteUeoiiimy og. IIL 84. — 3u materia

eirea quam f.
materia.
drenlns = i^rei§, ÄtetfiBol^n. Circnlns Innaris (th. I.
102. 1 ob. 1) ift bic 93a]^n be9 5J2onbe§ ober aud^ bic lunartfd^c Legion,
|. globos; eircuius aequinootialis (ib. 2 ob. 4) ift bet
dMUBoAm — unfliêtbtn, mngteiQett : dieumsoribi teimims

loealibuB (um drlIM|tii Ctafitgeit) est proprium oorpornm, aed dr-
eamseriibi tormiiiis *
efiraentiälilnis (rni ^ttv^tn, mldft ba« Siefen
betreffen) est commune cuilibet creaturae, tarn corj)oi'üli (juam
spirituali, th. I. 50. 1 ad 3.
«iMuiMsriptiTe = mäf SBcifc ber Umgrenzung, fo ba| ft(^ bte
ttmgfeiqiiiqi mit bem 1Itiigccn§ltn iwHpftnbig bcA: corpnaest in loco

eiraoiDMiiqpAhre, qiiia oommenBiiratnr looo^ Ül L 52. 2 o; GfariBtnB
Bon est in hoo saerameBto dTcnmBoripüve ,
qaia mm est ibi
Bccundum commcuäurationem propriae quautitatis, ib. HL 76.
5 ad 1.
dreumstantia = Umftanb, êruntftönbung. 3unäd^ft unb ctgcntl^
f^t imm baoott mit Siiidfid^ auf bie drtltd^ i>inge nnb meiiit
bomit bftfjjfNige, qned est qoidem eztrinseoimi a re> tameii attingit
ipsam et appropinquat ei seomdiim locmii, th. I. II. 7. 1 c.
©obatin ip t)on Umflonb auc^ im uncigcntlid^cn unb übertragenen ©innc

bie 9iebe unb jmar bei bcn menfd^lidên ânblungen; toaS in biefem
Satte borunter |u tiecftel^n ift, befagen bie äBotte: quaocamque con>

ditioiies (iSebingimge») sunt extra snbsiaBtiam (SBcfcn) actus et
tauen- attiiigiiiit aliqno modo aotam bmnanmn» oiroamstaatme
dieimtur, ib.; »gl. ib. 18. 3 ad 1. 92id^t iebmebe eonditio alfo,
nnter toeldêr eine menfdÎtdê ânblung juftanbe fommt, ifl eine
circumstantia berfelben ju nennen, jonbern nur biejenige, meldte qI§
etwoä Unwefentlidêä unb 55eränberIidêS berfelben erjcêint, sicut in

obiecto (n)a§ boS Objeft ber ânbliing bcttifft) non dicitur circum-
staatia furti, qaod sitalienam, koe enim perkiaet ad sabstaatiam
farti, sed qnod «it magnnm Tel parvnm, ib. 7. 3 ad 3. 2)atnim
i|l beim eui!^ utitev bem finis, meldêr ben UmfUnben ber menfd^*
It$en ^nblungen gehört, nid^t ber finis operiö, fonbern ber linis
opcraBtis (|. b. unb jttjar ber junäc^ft beabfid(|tigte ücrfteên:
Don enim finis, qui dat speciem actiL» (toelêr bem ^2lfte feine
bifaiAem 9tt acrtet^), est eiieomstantia^ sed aliqais finis adianotos,

4*
Oigitized by Google
clavis
sicut quod t'ortiB t'ortitor agat proptor bonum forütudmiB, non

est curoamstantia» sed si fortiter agat propter Uberationem oiTi-
tatifl yel propter ChriBtnm yel aliqnid hnioBinodi, ib.
dsfb -
a) eÎfif fei. - b) 84Iä[felgetD(iIt dlcic^bebeutenb
alfo mit Tirtus olaTinm (th. III.» 8. 6 c), vis clavium
(ib. 10. 5 c), potestas clavium (ib. 17 pr.). 5Bon clavis im
8inne ber ^(i^lüffelgemalt ift eigentlid^ unb gunaij^jt bte 9tebe
mit êjug auf has geiftltdê Gebiet, unb ba berftel^t «oit bcnn unter
clavis bte poteataa ligandi et soWeiidi (ib. 18. 2 a, ttgl. ib. 11.
3 c), b. ). bte 8itibe« uitb Söfegemolt. IBaYtim biefe dcloalt elam
genannt toerbe, ergiebt fid^ aus folgenbet @teffe: in corporaHbns dioi-
tur clavis instrumentum ,
quo ostium aperitur, regni autem
'coelestis) ostium nobis per peccatum clauditur, et quantum ad
maculam et quantom ad reatum poenac, et ideo potestas , qna
tale obstacnlnm lemoTetnr, didtor olavis, ib. 17. 1 o. — ÜKan
ttidctf4ctbet olavis ooeliunb olayis inferni, b. i. ben €4m<l
bc« ^tmntelretd^§ unb ben @((Iuf|eI ber ^öUe ober Itnterttcit. Unter
clavis codi öcrfte^t man bic potestas, etiam dimittendi reatum
poeuae temporalis, qui manet, per quem homo a regne prohi-
betur (ib. 17. 1 ad 3), unb unter clavis infemi bte potestas, qua
infemns aperitur et elanditur^ mit anbem SBorten bte poteetaa
gratiam conÜBrendi, per quam homini aperitur infemus^ ut de
peocato edncatoT, quod est infemi porta, et elaaditor^ ne ultra
homo in peccatum labatur gratia sustentatus (ib.). 9Bo8 ba§ 53cr=
^ältni§ ber beibcu claves ju cinanbcr betrifft, fo gilt golgenbe^ : cadem

est clavis infemi et coeli, quia ex hoc ipso^ quod alicui aperitur
nnum, dauditur altemm, sed denominatur a digniori (sc elavia

Goeli), ib. ®ie @<ltliffel0e»oll Bcfitt (fett per auctoritatem, b. L
nadi Seife ber Urlêberfdâft, att Url|e6er bevfeOben, et ideo dicitur a
quibusdam, quod habet clavem auctoritatis, b. t. bie <&c^läffel=
getoalt bc5 Urêberä; in 3Jefu§ ©l^riftuS bem (Sjottmenfdên war fie
Doli unb gan^ per meritum passionis, b. i. burd^ baS êrbtenft fetneS
Seibend unb <Sterben8, tteld^S ilftm au4 nOe übrige ûdîd^nunden

bicnte, et ideo didtor habere secundum quosdam elaves exo ei-
len tiae (f. b. %), b. i. bie SÎüffelgemoft na^ a»cifc bei «nS-
jeid^nung (|. excellentia); ben ^riejtern ber Ätrdê enblid^, ben SRer*
Woltern unb 3lu§f|)cnbern ber Safromente, ift fic teilweifc übertragen,
auf ba| fte biefclbe alfi Liener êfu (i^rifti ausüben^ et haeo
Digitized by Google
coactio — coeluin
«
53
potestas metaphorice clavis ecclesiac dicitur, quae est

clavis rainiste rii, b. i. bie SdÎüfJcIgcttJQlt ber îrd^c ober SdÎüffcI«
%tmU beS Lieners ; t>gl. ib. 17. 1 c. îe ^dÎüjfelgemalt beS Liener?
tfl eine smetfa<|e, olavis ordinis, b. t. SdÎuffelgeioaU bcc Seite,
itnb clavis iurisdiotioiiis, b. i. Si^ffiffelQeiiialt bet ^Scri^tS*
batfeit: clavis est duplex, una, quae se eztendit ad ipaum coelum
immediate, removendo impedimenta introitus in coelum per re-
missionem peccati, et haec vocatur clavis ordinis, alia, quae uon
directe se extendit ad ipsuin coelum, sed mediaute militante
eoclesia, per quam aliquis ad coelum vadit, dum per eam ali-
quis exdaditiir Tel admittitar ad consortiiim ecdesiae militaiitis
per excommnidcationeiii et abeolationeiiiy et baec Tocatar clavis

cansamm, ib. 19. de.
inrisdiotioiiis in foro @obonn lüirb baS —
2Bort clavis aud) jur 93e§etd^nung ber 8d^lüffelgctt)alt im allgemeinen
gebroud^t : omnis dispensator (f. b. %.) debet habere olaves eorum,
quae dispensat^ th. III." 17. 1 a.
eoMtIo — Siomig, &u|erlid^ angetâne (^moä, glei^bebeutenb
olfo nit violentia (f. b. 9.).
eoaptatte « Înpaffung, Hinneigung: coaptatio appetitas sensitivi

vel voluntatis ad aliquod bouum est complacentia (an) boui, th.
L II. 26. 1 0.
eoelum =» îmmel. Unter bem SBorte coelum if! ein SJle^tfadêS
3U becfkelteit: Coelum tripliciter Qaandoque

didtar io scriptniis.
enim didtnr proprio et nataraliter (int eigentlid^ imb naidf
n^tit @tntte be< Sportes), et de didtar coelum aliquod sublime et
Inminosum actu vel potentia (waS teirfH(^ erlend^tet ift ober crleud^tct
toerben fann), et incorruptibile per naturam; et secundiiiu hoc

ponuutur (toecben angefe|t) tres coeii, primum totaliter lucidum,
quod vooaiit empyrenm, scoanduiii totaliter diapbanum (buc<j(«
fi^tig), quod vocant coelum aqueum et crystallinum,

tertinm partim diaphanum et partim lucidum actu, quod vocaut
coelum sidereum, et dividitur in octo sphaeras, scUicet in
sphaeram stellarum fixarum et Septem sphaeras, quae possunt
diel Septem coeli vel Septem sphaerae. Secunduin dicitur
coelum per participationem alicuius proprietatis coelestis
corporis y sdlioet sublimitatis et luminodtatiB acta vel potentia^

et sie totum iUnd spatium, quod est ab aquis usqne ad orbem
hrnae, Bamasoenus ponit unum coelum, nominans illud aereum,
Digitized by Google
54 eogitare
et BIO Beomidain eimi sunt tres ooeli, aärenm, Biderenm «fc
alind super ins, de quo intelligitur, quod apostoius legitur

raptus usque ad tertium coelum; sed quia istud spatium continet
duo elepientay scilicet iguis et aerie, et in utroque eornm vocatur
saperior et inferior regio, ideo istud coeltua Kabauus diating^t
in qnatnor» anpremam regionem ignis nominans c oelnm igneum,
inferiorem Tero regionem o oelnm olympinm ab altitndine
cniusdam montis, qui vocatur Olympus, supremam Tero regionem
aeris vocavit coelum aethereum propter inflammationem, in-
feriorem vero regionem coelum aereura, et sie, cum isti
qoataor coeli tribua Sttperioribufi connumarentur, flunt in univerao

eeonndnm Babannm septem coeli eorporei. lertio dioitor
ooelum metaphorioe; et sie qnandoqne ipaa aanota Trinitaa
dieitnr eoelnm propter eins tpiritnalem enblimitefeem et hieem,
quandoqiie otiam spiritualia bona, in quibus est sanctorum
remuneratio, propter eorum eminentiam coeli nominantur, quando-
que vero tria genera aupernat u r al i um visionum, scilioet
corporaliB, imaginariae et intellectualia» trea ooeli nominantor,

Ch. L 68. 4o. âS coelnm empyrenm 8. ignenmy>fo ge*
nannt non ab ardore eed a splendore (ib. 66. S c, Dgl. ib. 6S. 2 e),
alfo ber feuerig glänjenbe §immel, est supremum corporalium lo-
corum et extra omnem mutabilitatem (ib. 102. 2 ad 1), est locus

(Aufenthaltsort) sanctorum (ib. III. 49. 5 ad 2, ügl. ib. II. U.
175. 3 ad 4); unb iDcnn man unter bcm brttttn ^nraul m^t eine
visio anpermnndana (f. oUn), fonbent ctttol ftarficclid^ twc|lel^^ fo
i|l ou4 bad coelom empyrenm, qnod dioitnr tertinm respeotii

coeli aerei et coeli siderei vel potias respectn coeli aiderei et
respectu coeli aquei sive crystallini, ib. II. II. 175. 3 ad 4.
Unter coelum sphaericum ift nac^ ber SJêtnung beS Sôânned
oon âmaShiS ber Gimmel ol^ne @terne gu ocrjtelên, fo toie berfelbe
om ctften âgc ber @4fit)fung gcf^nffen iDorbcn» de qno philoaephi

loqnnntmr dicentea^ .^Pî™ nonam aphaeram et mobile primnm,
qnod movetnr motu dinmo, ib. I. 66. 1 ad 1.
eogitare = bcnfen. SBort eogitare tuirb in einem breifadên
©inne gebcaud^t: uno modo communiter pro qualicumquc actuali
(f. b. 9i.) oonsideratione intelleotoBy alio modo dicitur magis

proprio conaideratio inteileotoa, qnae eat cum qnadam inqni-
aitione» anteqnam perveniatnr ad perfeotionem intollectna per
Digitized by Google
CQgit*tio — eognitio 55
certitiidinem vialonift (alfo nad^benfen), tertio modo samitar pro

aetu yirtutis oogitativae (f. b. th. IL IL 2. la
•offtaUo ^ mit ttbetlcgung gepflogenes IDcnfen, ^tn» unb êv«
benfen, Sîat^benfcn : cogitatio proprie in inquisitione Teritatis con-
sistit, th. I. 34. 1 ad 2; cogitatio proprio dicitur motus animi

deliberantis, noudum perfecti per plenam visioDem veritatig, ib.
IL IL 2. 1 o; cogitatio Becundum Richardnm de Sancto Victore

videtur pertmm ad mnltomm mspectionem, ex quibiu aUqnia
ooUigare intendit unam aimplioem yaritatem, uade anb cogitatione
oomprebendi poBsnnt et perceptioiies senBatiiii ad cognoseendnm
aliquos effeotus et imaginationeH et discursus ratioiiis circa diversa
aigna vel qaaecomque perduceotia in cognitionem veritatis in-
tantae, ib. 180. 3 ad I; Dgl. contemplatio unb meditatio. 2im

tootcni 6«pite bc)eui^ct cogitatio av/^ bot 9tft bcfi ^Dcnfeni übv^vüfi,
ia felbfl bie Siatijilttt bct vis oogitatiTa (f. b. 1.); ngl. oogitare.
Cogitatio informiB (ib.) merbdi biejenigen ^mtafte genannt,

IDCltiê absque firma asseneione (f.
b. %.) finb , sive in ücutram
partem declinent, aicut accidit dubitanti, sive in unara partem
magis declinent, sed tententur aliquo levi aigno, aicut accidit
awpioaBtiy aive uni parti adhaafaaat^ tarnen com fomiidiiie alte-

liaB» quod aoddit (înaati, ib., 2. 1 c Sm 0e0cnfa|e bcQU |eiBctt
bieienigen 9)eiil0fte, mU^t mit einet itrma aaseBsio ju bev erfanttten

âl^rêtt t)etbunben \\nh, consideratio s. cogitatio formata^
001 ib.
eogitatlTa (sc. vis) = ^lib|c^äûng§!caft, b. i. baSjentge Vermögen

M 9Riiifi|cii, mttteM beffen er bie bi»4 dit|eren ©inne nid^t er«
f46accK inbhiibiidlen Sqiettwgen (intentionea) bcr WjfMflvt unb

^H&W^nt an ben t^m gesenfiberttctenben ^ngen erlennt, Dgl. tlL I.
78. 4 ob. 5 u. c Um bie Tis cogitativa b(9 9Renfd^n Don ber
vis aestimativa ((. b. %) bcr 3:iere unterfcêibcn ju fönncn, bead^te
man bie äBocte: alia animalia percipiunt buiusmodi intentiones
aolum naturali quodam instinotu, homo autem per quamdam

ooUationem, ib. SBeti biefe ooUatio nail^ ^nlid^tcit bed eigentlid^n
f)enlen8 (f. oogitare) ned&uft, fo mhrb bie vis cogitativa ou4 ratio
partienlaris (f. b. 9.) genannt; ügl. ib. n. 81. S c, cg. XI. 73.
eognitio = ^rfenntniS. ^Qöon gicbt e§ Vielerlei Birten, je
bem ÖJefid^t8|)unftc, unter wcld^cm pc aufgefaßt mirb. ®ic âuptfäd^=

liil^Pen SIrten finb folgenbe: 1. eognitio aoquisita unb eognitio
Oigitized by Google
56 eognitio
i n fu B a (th. I. 60. 1 ad 3), b. i. bic mit eigener il^ötigfcit enoorbcne
ttitb bie tM>n (Bott uitmittcI6at DetlUfêne ober cingegpffene igrfenntni§;

2. eognitio aenigmatica (ib. II. IL 27. 4a), b. i. bie
mitttfbare C^r!^tmfiii9 (nömlid^ ®onti), rät[elâft genannt im Vnfd^fug

an 1. Ror. 13, 12; 3. eognitio affectiva unb eognitio
speculativa (ib. 1. H4. 1 e, IL II. 162. 3 ad 1), b. i. bic
^rfeniitnid ber Siebe unb bie ber Setrad^tung, »otôn biefe in ber Mo^cn
^nf^duuno bcfte^t, iene aber in einer fold^n, ttdê )tir Siebe beS
erfonnten 0eg(n|lattbeS ffil|rt; 4. eognitio beata» b. t. bie üe«

feltgenbe Kenntnis ber Sngel, quae eoa beatos &cit, qna yident
Verbum (f. b. 91.) et res in Verbo, ib. I. 62. 7 ob. 1, ügl. ib.
.07. 5 e; 5. eognitio discursiva unb eognitio sine dis-

cursu (ib. 14. 7e u. ad 2, 58. 3 ad 1, cg. IIL 91), b. i. bie
bidfurftDe unb tniuittt)e ^rfenntnis, mooon bie erftere na^ ^(ife cineS
disonisoa ab uno ad aliud, mit anbem tBottcn na4 9tt einer Qe«
megung vom mel^r }um meniger Sefonnien toor ^4 wth bie (e|iere
in ber €infarf)en unb ruhigen 9lnfd^Quung (intnitns) ber geoffenbarten

ober aufgcfunbenen 2Ba^rlêit befte^t; 6. eognitio essentialis
(cg. I. 57), b. i. bie »efenâftc SrfenntniS, mit onbern 2Borten bie*
jenige, toeldê mit bem SBefen beS ^rfennenben (nämli<j^ (Slotted) ber
@ad|e tta4 ibentifc^ ift; 7. eogniti,o gloriae so. a&gelomm (th.
1. 57. 5 0, 62. 1 ad 3), b. i. bie übematfirliê (SrfemttniS ber iSngel,
looburdl fie ba8 SBort feiner SBefenêtt na<i^ unb gugteid^ ade
gefdâffenen îngc in i!^m auf uoflfommenc JBeife ju crfennen im*
ftanbe finb (f.
eognitio beata); 8. eognitio habitualis (cg.
I. 56), b. 1. bie juftänblid^ gemorbene, in bie âfeinSform eine§ habitos
(f. b. übergiganflene (Srienntnid, fo genannt im (Sêgenfajfe |itr
eonaidcratio s. eognitio aetualia (th. IL IL 2. 1 og. L 56),

b. i. gu ber gerabe in Sirffid^feit ftattfinbenben (SrfenntntS; 9. eo-
gnitio intellectiva unb eognitio sensitiva (cg. I. 20),
b. i. bie überfinnlidê ober burc^ bic 53ernunft uermittelte unb bie finn=
lidê @c!enntm§; 10. eognitio intelleetualis unb eognitio

ratiocinatiTa (th. L 6a 2e» og. L 57), b. i. bie (i^rfemitni»
ber 9(nf4auung nnb ber ^d^lu^fblgerung ober bie einfênbe (f. in-
telleotaalis) unb ableitenbe (f.

ratiodnatiYnB) Ü^rfenntni^tl^ätigfeit
meCdê mit ber eognitio sine discurau unb eognitio discursiva (f. oben)
ibentifd^ finb; 11. eognitio raaterialis unb eognitio im-
materialis (th. I. 84. 1 c, cg. 57), b. i. bie moterieae unb im«
Digitized by Google
57
«ottncEe iSxttmin\i, mit anbctn SBortcn bictemgc (EcfenntitiS, toel^c
unter 9)ittt»ttfiiti0 thtpttWätn Ctgam suftonbc immi, unb bieicnige,

um toeldêr bteff nit^t gefagt metben fann ; 13. cognitio matutina
unb cognitio vespertina (th. I. 58. 6c), b. i. bie morgenb*
\\ä)t unb abcnblitä^c @rfcnntni§ bcr Snêl, mit nnbern Söortcn, bie
fenntniS beS @tin8 bec înge, fo tok fie in bem göttUdên 9Borte
tpfUtvcn (f. oognitio beala), unb bk Ü^tfenntttti t^rcS @eiii8, fo »te
fle cd in fi4 fdbft bcfi|en; 13. oognitio moritoria (ib. 98.

8 ad S)y b. i. bie nerbtenplidê ober burd^ gute SBerfe Bcrbicnte ür«
fenntnid; 14. cognitio naturalis (ib. 57. 5c, 62. 1 ad 8,
93. 8 ad 3, cg. I. 57), b. i. bie natürlidê @rfenntni8, mit anbcrn
SBotUn bicjcnige, mtldft einem Dernünftigen êfen $ufoIge. feiner ilîn
ange{!ammten 92atur Don felbfi ntöglt«) tft; 15. oognitio neoes*

«aria (th. L 84. lo), b* i. bie notttenbige drfenninig, mit anbem
SBorten eine fold^, »el<i^ ni^ anberg fein fann, meil fie auf einer
ên!notioenbig!eii bernl^t; 16. cognitio nocturna (ib. 64. 1
ad 3), b. i. bie näd^tlidê ©rfenntniä, momit bie ßrfenntniä ber Teufel
6egeici^net toirb, meil fte nämlt^, infofern fie i^nen nid^t )um Sobe
(Spottes bient unb barum au(^ nxäî im geringften an bem Si^te (ôtted
teUôt, ber Sto^t gleist, in ber eS fein 8id^ giebt; 17. oognitio
practica nnb oognitio speonlatiTa (og. L 65» III. 85,
36 u. 75), b. i. bie ^raftifd^ nnb fÎotilK ober tlKorefifê (Sr«
fenntniS, genannt üou iJjrcm 3we<f, inbcm bie erfiere i^ren S^td
in einem §anbeln, unb bie leitete in einem 93etrac^ten, jene aI(o in
etttad tl^r äugetltcêm unb biefe in fid^ feibft lât; 18. cognitio
praeaentis vitae unb cognitio patriae (th. I. 94 lo),
b. i. bie ottf ber (fobe unb bie bem Stenfên
hn îmmel (f. patria)
nerflottete (SrlenntniS; 19. cognitio propria et eompleta

unb cognitio universalis (cg. I. 50), b. i. bie eigentliche unb
DoUftönbige, auf C^rinffung bcö jcbcSmal eigentümlichen SBefenS (se-
cundum proprias rationes earum) beruênbe unb bie allgemeine ober
bie in allgemeinen Umriffen gelâltene (Srfenntntg ber înge.

Medium cognitionis b. i Mtnntnigmittel, mag non ber
finnlidên ober geifitgen (Srtenntnig bie Siebe fein, ifl oll baSienige,
mos mit bem ^rfenntnidoermögen für ba§ Sufton^^^^mmen ber ^r^^
feuntniS ouf irgenb eine SGßeife mitmirft ober beiträgt. ($M ift ein brei«=
fadêd medium cognitionis û unterfdêiben, ein medium subquo,

«tu medium quo nnb ein medium in quo, b. i ein SKittel
Digitized by Google
58 cogniMcere
tDOmtt/ ein Littel moburd^ unt) ein ^Jhttel rcoriu mth ; f. me-
ernannt
dhiin. äebeö biefer SRittcl obet SD^êbien lêilst au4 prineipinm

cognitionis (og. IIL 54 v. 58), b. u (litcniitiiil)»iiidt>, ttctt
iebeS fia<t fttner SBetfe bem ^ntfttlên ber irfcttntitt« icitcftgt, »eil
au8 (cbcm, je nad^ feiner SBeife, bie ^rfenntniS êröotge^t (f.

prin-
cipium). — Cognitio fit, secundum qiiod cognitum
aliquo modo est in cognoscente (ib. 1. 77), tocil fonft eine
ßinmirfimg beS ßrfenntniSobjcfteS auf ba§ ©rfcnntnUöermÖgen unb in«

folge bcffnt ou^ bte (Irfenntniü mäj/t fkattlâben lönntt. 2)te Vrt utib
CBeife aber, ttte ba< evfannte Cêft in bem eiCmnenben 6niicfte
estfltert, ift bie ber ft^nltêti: omnis cognitio fit eeonndam
similitudineiu cogniti in cognoscente, ib. Ii. 77.
S)a§ 93ilb b. i. bie similitudo ober bic species beö C^rfenntuiSgegen*
ponbe§, fottjie pe in bem erfennenbcn ©ubjcftc öorfommt, riti^tct ftd|
mit ittem @<in nt^t na4 bcc 92atur bed ftr!ewtlnid§eoen{l«ibcS,
fonbetn na4 ^ ecfoffenbcn Qermögen^: oognoscens eon-

tinet speoies oogniti seonndum modnm sanm (ib. I. 70),
fo baS olfo in bcn ©innen eine speciea sensibilis (f. b. unb in
ber 33ernunft eine species infceliigibilifl

(f, b. 31.) üon ben erfannten
Uxpttli^ 2)ingen Dodommt.
ttgüMmte etfemitn, ma ^ bie tiß^tit ber Sinne, all
bie berSemnnft bî(|net. — SRon unteeMeibel: 1. oognosoere

demonfttrative (ül L IS. 7 ad 3), b. i. auf (S^runb eineS
©enji^êitSbemeifeS (f. demonstratio) erfennen; 2. cognoseere

directe et primo unb cognoscere indirecte (ib. 86.
1 u. 3 c), b. t. bitett unb an erßet «Stelle, o^ne nad^ biefer ober
jener @eite în oom graben SBege obgnlenfen, unb inbireft, b. i. per
qnamdaiB raflecdonem (9blenhmg, ttntbengung) erfennen; 8. co-
gnoscere in abatractione unb cognoscere in con*
cretione (ib. 18. 4 ad S), b. t. etttKiS im affgemctncn nnb im
befonbcrn, mit anbern SSorten {o erfennen, wie eS im 3upanbe ber
^bftraftion (f.
abstractio) unb in bem ber iJonfretion (j. concretio)
fid^ befinbet, ober etmaS nad^ feinem obftraften (f. abstraotos) unb
nodt feinem fonfreten Sein (f.
conoretos) etlennen; 4. cognoscere
in actn, cognoscere in potentia nnb cognoscere in
babiin (cg. IIL 46), b. i. in IBiilli4feit erfennen, ber aR5gItdêit
nad^ erfennen ober erfennen fönnen, unb bem âbituS na^ erfennen
ober ben f)abitu§ ober 3uftanb (f.

habitus) einer ftattgeâbten (^rfenntniS
Digitized by Google
oogMMftilites — eoBUMurietiriUs 59
fo|i|cii; 5. fiognosoi in teipto iiitb oognosoi in alio, b. L

in m ftlbft ober in ctnem onbmt crfannt »erben — in seipso oo-
gDOsoitur aliquid, quando oognoecitar per speoiem (C^rfennhtttbOb)
propriara adaequatam ipßi cognoscibili, sicut cum oculuß videt
hominem per speciem hominis; in alio autem videtur id, quod
videtur per speciem continentiSy sicnt com pars yidetor in toto
p«r apaeiam taävm, Tal mun homo TideliiT in tpaoolo par speciem
apeeoli relqnoonmqne alio modo oonüngali aliqnid in alio yideii,
ih. L 14. 5o; 6. cognosoere per modnm neaaaailatie nnb
cognoscere per raodum probabilitatis (cg. I. 67), b. i.

etwa§ mit ©«mi^lêit ober mit bem 33emu6tfein, ba^ c3 fo êin mufe,
unb et)t)a§ mit bloftec Wk^t^äûAiäiltat ober mit bem âm^tfein, ba|
cd fe fein fann, erfenncn.
fligniWKlMIMwi —
(Sifennbarfctt: nnnmqnodqna qnantom habet
de eue, tantom habet de cognoscihUitate (imoidiitit ctloal (sifKert,

infomett ifl c§ crf cnnbar), cg. I. 71.
eofrnoseitiyns = erfcnntni§fä]î0 , crfcnncnb: qui proprio est
oognoBcitiviifi quiddiUtia (|. b. %.) rei, th. 1. lö. ^ o ; sensuB eat

cognoecitLTnB rerom praesentiom, ib. L IL 15. 1 c. 3u habituB —
cognoecitiTna f. potentia oognosaiiiya f. po-
habitoa; %n
tentia; }u yirtns eognoscitiya f. yirtDa; gn yis cognoaeitiYa
f.
yie.
oommensnratio = 95erpltni8, 3n§öerpltni§brinflen, ?ltt))ofjung:
secundum diversam commensurationem animarum ad corpora,

cg. II. 81; debita eonunansoratio bomomm corporia, tb. I. IL
73. ^t.
mmmmmm» — va 9crtllItnlB bringen, anliaffen: haee tmm
anima eet eommensarata hnio eorpofi et non flli^ cg. IL 81.
eommentator = ber ÄuSleger bc8 ?lriftoteIc8, toorunter ber ara*
bijdê ?P^tIoôpb ôerrôeS berftelên ift; ügl. th. I. 54. 5 c, 76. 1 o.
communicabilis =^ mitteitbat. Nomen commnnicabile ift
ein 9lame, toebbec einem S)tn0e {tttomott unb av(b attbtcn rnttgeteilt
Micben ftmi: .aliqnod nomen poteat aiee aommnnieidîle dnpüeitary

nno modo proprio (im ef^fiên €inne), aHo modo per Bimifi-
tudinem (im analogen 8inne, f. analogia); proprio quidem oom-
municabile est, quod secundum totam significationem nominis est
Qommumoabüe mnltis, per simUitudinem autem oommunicabile
e8t> qnod eat commnnioalule eeonndnm
. aliqnid eoimm, qnae
Digitized by Google
60 cmmnonieabilUas — eompletiYe
indadiuitar in nomiius Bignifioatione; hoc enim nomen leo proprie

oommiuioatiir ommbns illis, in quibus mTenitar natoxa, quam
si^ûfioat boe nomen leo, per Bimilitadinem yero commnnioabile
est illis, qui participant quid leoninnm, ut puta (mie 5. 53.) au-
daciaiu, vel fortitudinem, qui metaphorice leones dicimtur, th. I.
13. 9 c.
omunaliabUltM — ShttcUlbarfett: oommanioabilitas ewentiae

dmnae» th. 1. 31. 2o.
tnmnäMÜnm — mittdifom : bonnm (f. b. %) est oiMiiiiiiini-
cativum sni, th I. II. 28. 4 ob. 2; iigl, diffusivus.
commniiitas = a) Öcmcinf dâft : non est commuuitas rei,
th. L 30. 4 Oy Dgl. ib. 39. 4 ad 3; qui gubernat aliquam com-

miinitatem perfectam, ib. L II. 91. 1 0. — b) ittilgemeinlêit:
actione« praedictae in ena commnnitate acdpinntar, cg. L 93; ex
ratione Bnae oommnnitatifi apparefc^ ib. IL 21 Bed Bolnm ; iu quadam
oonununitate, ib. III. 80.
comparatto = a) 33crglcidûng. — b) înbcjtclûng,
înorbnung: Teile est per oomparationem volentis ad YoUtam,
cg. L 79.
«•ipaBrfa — a) @9m|>at(te: compaaeio bItc oonnataralitaa
ad res divinaB fit per caritatem, tii. IL IL 45. 2 0. ^ b) Otltlcib:
nuBerioordia vel oompaBsio, ib. HI.* 94. 2 c
eoniplementum = 53crt)oIIftänbigung, SSoßftänbigfeit, 53oIIfommcn»
êit, ^ôHenbung, ?[bf(l^(u6 : ut sit ordo in rebus ad complementum

nniTersi; th. I. 19. 8 c; licet complementum yirtutis ait per
aBsnetndinem, ib. IL IL 108. 2 c; complementinn Bacninenti
«shibet mioister/ ib. III. 84. 1 ad 2; proles habet a patre com-
plementom formale (f. b. V.), HL* 52. 4 c, Dgl. ib. ad 3; in-
finitum privatiTe (f. b. 91.) dictum dicitur per remotiouem com-
plementi, ib. 92. 1 ad 12. — Qu complementum voluntatis
(cg. II. 32) f.
voluutas.
eompletio = ôQenbuiig, gfertigflellung, gletd^bebeutenb ol(o mit
perfeotb (f. b. H.) : hano completionem oompletiaBimam per-
feotionem) quidam eis attribnunt^ IIL' 83. 1 c; quae ad com-
pletionem ipsius pertinenty ib. 88. 1 c; quantnm ad propriae
uaturae bonitatem sive completionem, cg. I. 43.
eompletiTe = nad^ SQÖcife bc§ 9lbf(]^lic6en8 ober 5öoKgie§en§ : omne
boQnm oompletiye supenreniens potest did finis» th. 1. IL 33. 4 0.
Digitized by Google
eompletiTns ^ eomplezionatiui 61
tmpk/äim — twaenbcitb, ben Ifefd^nl Milettcnb, bt
bdnerffteniflCiib: qnia sunt oompletivae et fiaales simplioiler lespect«

omninm passionimi) th. I. II. 25. 4c: ipaa anima est foma
oompletiva humanae uaturae, ib. 50. 2 c; se habet ut i'ormale
et complctivum sacramenti, ib. III. 84. 73" differentia

c. —
oompletiva {. differentia; forma completiva f. forma.
eoMpletai — DoOmbct,obgefd^cn. 3u actus
fecttgo^cOt,
completns causa completa f. causa; ju ens
f.
aetas; }tt
completmn eus; gu natura completa

f. natura; f.
potentia completa potentia; scientia completa

|.
f.
scientia: ju species completa speciea; substantia f.
completa substaDtia; (. vir tue completa f. virtus^

Yolantas completa f. voltintas.
sMifieilo — a) 8€f4aff citliett etitc< antwalifditii Hdriier«,
unb }tDQr btcicntgc, mdê ouf bev Sufttmnienfckung obev S^îfdûng
feiner @öfte berul^t: complexio eet qnoddam constitutum ex con-

trarÜB qualitatibus quasi medium inter eas, cg. II. 63. 3cna(!^bcm
in biejer ^JDîfdûng einet bec 8äfte Dorrciegt, trägt bie complexio botwn
eine befonbere Benennung; unb fo fprtd^t man benn 9. Don einer
complexio cholerioa (Uu L II. 46. 5 c» cg. IL 63), loobci
<daOe, mib mm einer complexio melancholica, mobct

boS [(^marje Dcnöfe Slttt einen fibenoiegenben (Sinffug geltenb ma<t»t.
Mollities complcxionis (th. II. II. 156. 1 ad 2) ift bie
meidÎi(^( unb torrestris complexio (ib.) bie f(^n)erfäQige
HdrlKrbefdâffenêit. Unter temperamentum complexionis

corporis (ili. L IL 46. 5 ad 1) man tM gemftitgte
tterfleltt
9)lijd|ungll}erPttitiS bcS ft^Vpn^ — Corpus humanum est

temperatae complexionis (ib. 85. 6c), b. b* bcr mtn]ä)=
Körper beft^t ein gemafîgtes ^JUiiftûngätKtbältniS ber 8afte.

Corpus recedit a debita complexione humacae speciei (ib.
II. II. 157. 3 ad 3), b. 1^. ber ^örêr ge^t Don bet ßom|)Ie£ion,
tote fte bem 3Renf<ten uod) feiner 9{atttr unb 9tet gebäret, ^nfftdL
b) 3ttfttmittCttfe|ttng, Serbinbung: quae sunt secundum
se simplicia, intellectus humanns cognosctt secundum quamdam
complexionem, th. IL II. 1. 2 c; ügl. cg. II. 90.
eomplexionatns = jufammeugefejt, jufammengcfügt, baö SÖort in
9e|ttg auf bie 8öfte bed antmalifd^n j^örper§ Derftanben: äecuudum
corpus erat optime eomplexionatns» th. III. 46. 6 c
Digitized by Google
62 eomplextn ^ comtNiiiere
eomplexus » mit einanbec mWwi^tn, sufamiKiig(fc|t. 9Rit

8c|ii9 auf boS (irfennen fMbcutet oomplexnm lKf|ioc(| fo t>id^ M
bic ^fcmitiiU per modnin oompositioais et. diTinonis b. i in ffnm
ber Sefalûng unb ^êinnng, mit anbent Sßorten baS H11e i I , imb
fte^t bem incomplexum (j. b. b. i. bcm 93cgriff gegenüber; ju»
tDeUeii êipt e§ [tatt complexum beSlâlf) auä) comp lex um per
modum cnunciabilis (be§ ûfifofibaren obci bec tluifage), iigl. tb.
IL II. 1. 2 c: in incompkzie non est yeram, neo &lBnni^ sed

eolum in oompleziB^ ib. L 17. 2 oli. 3; yie appreheaeiTa (bie
^nunft) dnplieiter aliqnid apprehendit, nno modo per modum
incomplexi, sicut cum intelligiraus, quid est homo, alio modo per
modum complexi, sicut cum intelligimus albmn inesse homini,
ib. I. II. 46. 2 c; incomplexamy quantum est de se^ non oon*
tinet aliqnam oomparationem Tel appUeationem ad rem, mide de
se neo venim nec fiüsnm dioi poteat» eed taninm eompleonun^
in qno deeignator oompanitio ineompleid ad rem per notam eom-
poattioniB aut diTisionis, cg. 1. 59. Intellectus complexorum
(ib. I. 16. 2 ob. 2) ift btc 53crnunft, infofern fic ^Begriffe üon cin=
anber augfagt, alfo bie UtteitSfraft. — ÜSßQä ba§ 'êgel^ren betrifft, fo
bebeutet bei i|w oompUmim fo tM,- iA% xeUiÜn ober bîelnngSiucifc,
f0 boft et dfo bein^lbfMc» tbcr 6f(Ic#4i]iigen gcgcnibcfftcti: ntro-

qne modo vis appetitiTa (ber fßütit) potest tendere in bonnm et
malvm, per modnm quidem simplicis et incomplexi, cum appetitos
simpliciter sequitur vei inhaeret bono vel retügit malum, et tales
motuB onnt desiderium et spee, delectatio et thstitia; per modum
antem oomplexi, sicut cum appetitue fertur in. hoc, quod aliquid
Wnnm ?ei iqalnm inait Tel fiat oiroa aitenm, Tel tendendo in
hoo Tel reftigiando ab lioc.{ deat msrnfMe patei in amore et
odio, amamne enim aliqnem, inqnantom Tolnmna ei ineeae ali*
quod bonum, odimu» autem aliquem, inquantum volumus ei inesse

aliquod malum, ib. 1. II. 46. 2 c. — ^^x complexa f.
vox^
eom|M>nere = gufommenfe^n. SBiib eä auf bem (Sêbiete bcS
t^cnimd gcbcoiid^, fo bleutet €8 fo oiel, cAi )uet obcs mäftm ^«

trifft Mm einanbcr bqol^n, bcnn babiucf| loecbcii fk ia in (Manfeii
ûfammengefe^t; Dgl. th. .1. 16. 2 c, cg. II. 96. Intelleetne
componens (et dividens) ift bie SSernunft, infofern fie ûfornmenfe^t
(anb trennt), mit anbern Sorten bie Ucteitöfraft (ogl. tii. I. 58. 4
Digitized by Google
compolite — compreheudere 63
Qg. 1. 5ö): intellectus noster de Deo nimplici uon in vanum

enimaiationee (fhilfagcn) fwmai oomponendo et diTidendo, og. L 36.
eonpNite — in sensa oomponto (f. b. %,), b. i. im Sinne bet
3ufanittMnfeûng: quaecnmque similiter dicuntar, inteUigimtar oom-
posite, cg. II. 25.
eompositio = 3"(<>"^J"«"[«Sw"0 • ^) ontoCogifdêm ©innc: in-
vemfeur duplex oompositio in re materiali, prima quidem tormae

ad matoriam, secunda vero oompositio est acddentia ad snb-
iectQniy (h. L 85. 5 ad 3. — b) in logifd^v toclêm
3nfantmenf(ûng mit Vudfage gleid^bcbeutenb i|l. 9lit4 IO0if4^
Sufammcnfeûng f)at $met %tttn, todäft ben beibcn Vtten bct tmt»«
logifd^cn ober metop^^ftfdên 3"föinmenfcjjung cntf))red)cn : compositioni

formae ad niateriam respondet compositio inteileotus (bie 3u{ommen«
{eûng Don feiten btt ^rnunft), qua totum uniymaie de sua
parte praedioatur; oompoflitiom aooldentiB ad snbieotam respondei
oompoflitio intoUeotuiv Beonndnm quam praedieatiir aeeidena de
aalnecto, nt onm dioitnr, homo est älbns, ib. ügl. ib. 3. 4 ad 2, ;
cg. I. 58. 3n compositio cnuuciabilium enunciabilis. f.
c^mpofdtiTQs = julammcujttcnb f^têtifc^. — 3** processu» ,
compositivus processas. f.
Nfdiu ^ )ttfammcn(|efc|t, ba0 SBoct |oiiio]^ in onlologif^tm,

Ott in logifd^m 6innc DccPanben: eompodtomm essenliae «int in-
diTisae aeoondum aotnm (HKflltc^fcit) taninm, tb. I. 6L 3 ad 1;
onme ens aut est simplex, aut compositum, ib. 11. 1 o; haec
propositio ,omDe sei tum a Deo neceßsarium est esse* consuevit
distingoi, qoia potest esse (gelten) de re vel de dicto} si in-
telligatar de re, est diyisa et fiilaa» et eat sensns, ,onmiB res,

quam Bens eoit^ est neoeaaaiia^ Tel potaat intalligi de dioto^ et
de est oomposita et yera» et est sensus, ,hoo diotam seitnm a

Deo esse est neeessarinmS ib. 14. 13 ad 3; etsi oendidonalis
(f. b. in categoriojvin (f. b. %.) transferatur, ut dicatur, ,quod
videtur sedere, neceböe est sedere*, patet eam de dicto intellectam
et compositam esse veram, de re vero inteUeokam et dinsam

esse lakain» og. L 67.
esBifwhsaiers =- a)ttmftffen, in fii( bcoxciftn: est emm
figura, qnae tennino (^renê) Tel terminis eomprehenditar, th.
III. 45. 1 ad 2. — b) begreifen, ücrftcên: comprehendere

Deam impossibile est^ ib. I. 12. 7 g, Dgl. cg. L 8. — c) iâlten^
Oigitized by Google
64 comprelieusio — coucrete
bejiên (f.
comprehensio) : ecclesia secundum Htatum patriae; (be§
îmmelä) est congregatio comprehendeutium (bec am îele ^n«

gctDininenen), Uu IIL 8. 4 ad 2.
eoniinhaufo — (Erflreifiuid, Umfaffung, !Bc{i|: oomprehensio

dioitur dnplioiter, uno modo inoliisio comprehensi in compreheii-
dente, alio modo comprehensio nihil aliud nominat, quam ten-
tionem (gfcfHôlten) alicuius rei, quae iam praesentialiter habetur,
sicut aliquis conbequens (üerfolgenb) aliquem dicitur eum com-
prehendere, quando tenet eum, th. 1. II. 4. 3 ad 1, t^. ib. L
12. 7 ad 1. 3n kj^tcttm @titne tKvftonbeii, gcl^jhet bic oomprehensid
Sur bcTetn^0€tt iÎfidêligfeit beS SRenf^n, ogl. ib. Syanim (citt eS
mäf: comprehensio nihil est alind, quam in praaseatia Denm

habere et in seipso teuere, ib. HL'' 95. 5 c.
eomprehensor = bcr (baS Icjtc 3i«0 Umfaflenbe, im ©egenfaje

5U viator, ml^ crft betn S^tU entgegen ßrebt : eomprehensor dicitur
aliquis ex hoC| qvod iam beatatndinem obtinet secnndom illnd
,Sic oumte, ut oompreheBdatis', th. IIL 15. 10 c; angeli non
sunt viatOTes, sed compreheneores, ib. I. 62. 9 a; GbiistaB, qui
solus i'uit viator et eomprehensor, ib. ad '6.
eonceptio = a) %tt bc§ SmpjaugenS, 6 mpf ängn iä , buä

9Bort in leiblichem (th. IIL 31 u. 32 pr.) unb gciftigem (ib. 1. 34.
1 ad 2) Stillte Dccftanbcn. — b) »efultat btt im|»fängnis,
iDenigPenS her getpgcit, b. i. Suffoffimg, idebanle: ratio (f. b. %.),
qnam significat nomen, est eonceptio inteUeotos de re significata

per nomen, ib. 13. 4 c; ratio potest habere diversas conceptiones
boni, ib. I. IL 17. 1 ad 2; oportet, quod in vi cognitiva sit
naturalis eonceptio (mocuntec bie aUgemeinpen begriffe p Dccjlelâ
Pnb), ib. commnues animi conceptiones in speon-

III.^ 65. 1 c;
(auf fpchdatiMttt (MUH), ib.; l>gl. iK L IL 94. 4a

esMsptu «— eonceptio (f. b. %.): rox ezterior significat in-
terioris mentis conceptum (begriff), th. L 34. 1 c; ipse antem
conceptuH cordis de ratione sua (ieincm SBefen jufolge) habet, quod

ab alio procedat, Hcilicet a uotitia concipientis, ib.
, ooneladere = a) fc^lielen. — b) beiocifcn: ista ratio ((gtuiib)

neu coneluditi quod, th. X 115. 1 c.
eonflNle t)erti)a(((cncr»€ife, nadt Sdcife bcr Scfonbccung, b. i.
fo, lote ftd^ eftiM^ iierl^ält, nad^bem e8 tn bie 9e|limmmigen bc< l&n»
)clnen unb Sinbiuibuellen eingefletbet mocben, mit il^nen oecmad^len t[t:
Digitized by Google
concretio — concretus 65
id, quod oognoecit sensus materialiter (]. b. ^^l.) et concrcte, quod

est eognoacere singnlare direote, th. L 86. 1 ad 4. — âfi
Qcgentttl Don concreto t|l abstracto (f. b. %),
eoneretio =- IQenood^fung her êm mtt bet 9Hattxxt ober bet
SBcfcnêit mit bem Sein, moburdj aui bcni ''}UIgcmcincn etaniS 53efoii-
bcrcä unb in bcr SBirflid^fcit bcr 'îngc nlä folc^cä (Êifticrcnbc» mirb,
ober tüx^tt iBejonbcrung. 1. cognoscero aliquid in

ÜDian (agt:
coBcretione (th. I. 12. 4 ad d), b. ^. timi im 3upttnbe bet

OcfottbenitiQ crfenmit; 2. dioero aliqnid in ooncretiono (ib.
13. 1 ad 3), b. ff. etttHiS fo, toie e§ im 3iiftanb( ber Scfonberuui]
eEipiert, aufjagen; 3. significaro aliquid in concretione (ib. -
13. 1 ad 2, cg. I. 30), b. I). ctiDQ^ nl§ im 3"Pi>n^c 53cjonbcrun9
befinbUd^ beêid^nen. — Animal Bumitur a natura sensitiva

per modnm conoretionis, b.). bei ber 8pecieB9Renf4(s=s animal
rationale) mirb ber Üktttungfibegrtff animal oon ber feii|ittben 9{<itur
lêrgenommen, mdd(e tit i^m na^ êife ber SBerioad^fung (mit rationale)
Dorfommt, th. 1. 3. 5 c. Esse aliarum formarnm non est,

nifii in concretione t'ormarum ad materiam, b. 1^. qöc
übrigen iôrmen (auêr bcr menfc^licên 8ccle) fjobcn \i)xt ßjiftcnj nur
babutiij), ba| fie mit ber 3)ât(rie uertsad^fen f^nb, cg. IV. 81. —
S>a8 ênteU bon concretio ift ab atr actio (f. b. 9.).
«MuueUiiis — )iifommenfügenb. — Amor est Tis unitiya

et concretiva, {. barüber amor; vis coneretiya f.
vis.
eoneretui = jnfammengcmad^fcn, Dermadjfen, burc^ UmpHung m\

inbibibueüen JBcftimmungen bcfonbcrt. ^lan jagt: 1. coguoscere
esse concretum in aliqua natura (th. I. 12. 4 ad 3),
b. baS fonirete @etn ober bad ©ein im gupanbe ber )99e{onberunQ
bei einem Staturmefcn erfemten; 2. praedicare ober dicero itnb
significaro in concreto aUquid (ib. 13. 1 ob. 2, 32. 2c,

III. 16. 1 ad 2), b. {). etiraö al§ ein 53c?onbcrc?, al5 ein im 3"*
flanbe ber 53c[onbcrung 53c[inblirf)Cy, irorin alle 'Jîuge ber *}?atur cji»
fticrcn, auSfagcn rejp. bejcic^ncn. üomcn concretum ober fon*
freter 9âme (f. nomen) ift bcrienige, tteldêr bie 92atur unb Sefenlêit
eined înêS fomt ben (Sigentfimli^feiien, fornie fie ben in ber 9latur ber
înge esijlierenben <SiitseItt)efen jufommen, be)ei4net: ad significandnm
res snbsistentes (bie für ftd^ ejiftierenbcn) utimur nominibus con-
cretiß, ib. 32. 2 c; Dgl. ib. 13. 1 ad 2, y c. — 2>aä ©cgcnteil
uon concretus ift ab str actus ({. b.
Digitized by Google
66 coucupisceutiu
conoupiscentia ==a) 18e9el)ren,93crlan9eu, iDüriniter cigeiU*
lic^ imb jimäd^ft eine 2:^üti0feit beä (innlicên, jobonn aber auä) (g. 5B.
th. I. U. 2. 1 ad 3, 73. 6 ad 2) eine XjâtigfeU beS übcrfuiiilul^
obet geifitgen êl^rungdoetmdgend }tt bev(k)en ift: ooBonj^soentia»

proprio loquendo, est in appetitu (f. b. 91.) BensitlYO et (unb ^mt)
in vi concnpifioibili (f. b. 91.), quae ab ea denominatnr, ib. 30. 1 c.
bQ§ l'iniilidê SSegeljrungöüenuüfleu bejogeii, üerfte^t man unter

concupiscentia eine passio (j. b. %) b. i. eine ^miUdbekDegimg,
mlä)t fonft m^l oud^ mit bem 92amen desiderium (concupiscentia
est eadem passio com deaiderio, ib. 25, 2 ob. 1, ogl. ib. 23. 4 o)
beset^net lotrb unb slotfên ben beiben Offelten amor unb deleotaô
ble SRItte mt (t)gl. ib.30. 2 o). ^l^r Obfeft i|! bo8 bonnm sen-
sibile 8. delectabile secundum sensum b. ba§ bic Sinne ergö^cnbe

i.
ÖJute, inquantum absens attrahit ad seipsum; ögl. ib. îe con-

cupiscentia im Sinne eines %fldU§ genommen aH eine ftellt
jtoetfad^ bat, als eine ooncupiaoentia naturalis unb con-

cnpiBcentia non naturalis, b. l al8 efat bIo( natStlicicS unb
ein ni^t Mo( natficlti^cd SBegel^ren, je nac^ bic befonbcrn %tt I|ve0
ObiefteS: Concupiscentia est appetitus boni delectabilis. Dupliciter
autem aliquid est delectabile, uno modo, quia est conveniens
naturae animalis, sicut cibus et potus et alia huiusmodi, et
huiusmodi concupiscentia delectabilis dicitur naturalis; alio modo
dioitur aliquid esse deleotabüe, quia est couTenieas animidi
secundum apprehensionein (sc. imagiuationis aut aUenius huiua-
modi aoceptionis b. i. bet ^nnlid^n obet flberfinnltdên ôrfteHung
nad), Dgl. ib. 77. 5 c), sicut cum aliquis apprehendit aliquid iit
(alä) bonum et conveniens et per consequens delectatur in ipso,
et huiusmodi delectabilis concupiscentia dicitur non naturalis

(ober animalis, ib. 77. 5o) et seiet magis dici oupiditas
0Be0ietbe). Primae ergo conoupisoentiae naturales commuiies
sunt hominibus et aliis animalibns, quia utrisque est aliquid
conveniens et delectabile secundum naturam, et in bis omucs
homines coiiveniunt-, unde et philosophus (9lriftoteIe8) vocat eas
communes et necessarias (metl au§ bet 9latuc beS äJ^lenldên
mit 92otrcenbigfeit folgenb). Öed secundae conoupiscentiae sunt
propriae hominum, quorum proprium est excogitare aliquid ut
bonum et conveniens praeter id, quod natura requirit; unde et
philosophus dicit, primas concupiscentias esse irrationales,
Oigitized by Google
coneopiscibilis 67
aeoundas vero cum ratione (j. b. %.), et quia diversi diversi-
mode r&tiooiiiaiitttr ((. b. 91.)/ ideo etiam secundae dicuntor

propriae et appositae (bet Statut SUficfÔ/ 8<ulioet snpra-
naturales, ib. 30. 8 c; togl. ib. 77. 5 c
b) ungcorbnete« öetlongen, böfe SegtertidÎett,
meiere 35ebcutung mä)i j'eltcn burd) ben befonberu 3"^'^^ inordinata
(j. th. L II. 2. 1 ad 3) auä) Quöbrücflic^ êröoröcôben w'ixh. S^ren

@i| l^t jle in bem niebern lêge^rungSüermögen, in toelcêm bie Un-
orbmuiQ dw^kn bucd^ bte tlbtc^c bcd äBiOcnd Don (Stott: ex aver-
rione Tolnntatis a Deo oonseimta est inordiiiatio in omoibus alüs
animae Tiribns; inordinatio autem alianim yirinm animae prae-
cipue in hoc attenditur (f. b. %.), quod inordinate convertuntur
ad bonum cominutabile, quae quidem inordinatio cominuni nomine
potest dici concupiscentia, ib. L IL 82. 3 c. 3)ie bdfe Segier»
lid^cit fttt|crt fi4 in btci ân|»tfonttcn, n&nUtd^ in einem nnQcetbneten
ScdanfiCft: 1. na^ bemienigen, qnibns natnra corporis sustentatnr,
siê qnantDiii ad oonsenrationem indiTidni, siont dbns et potas

et alia huiuemodi, vsie qnantiim ad ooDservationem speciei, sicut
in venereis, 2. mö) bemjcnigcn, quae per sensum (eine biird^ bic
@inne nm^me^barc) carnis sustentaüonem aut delectatioiiem non

alfenmt, sed sunt delectabilia secnndum apprehensionem imagi-
natioms aut aUeoias hninsmodi aeeeptioius» sioat siiat peemiiay
oraatns estiom et alia bninsmodi, 3. na^ bet propria exoeUentia;
uub baraufîn unterfd^tbet man bann bie coBcupiscentia carnis,
bie concupiscentia oculorum unb bic superbia vitae,
ib. 77. 5c-, Dgl. cg. I. 6. Concupiscentiae fernes (th. 1.
U. d ad 1) ift ber 3unber ober ^funfe ber böfen IBegierlidêit.
e) unlantere »egierbe (th. I. U. 74. 3 ad 2), fo bombte

cononpiscentia carnis s. yenereomm (ib. m. 65. 1 ad 5) per
enmieBtiaitt unter ber ooneapiscentia tierflelên ift; nnb bieS l^ct
barin feinen ©runb, bo^ bie bö|e êgierüd^feit maxime instigat ad

venerea, ib. III." 65. 4 ob. 4.
«•aeapiscfbills (sc. yis) » a) baö IBermÖgen beS begier«

Hijên @treben8. Meinet Slotitr wO^ tft ed ein {innlifted, ein
nrgoiiif^ ^ccmdgm, bem aI8 Oiteft bient bo8 bonnm Telmahun

seneibfle simplieiter s. absolute aeceptnm ober boS bonnm yel
malum absolutum (f. b. ^l.}, b. i. ba§{emge bonum ober mal um,
beQen (Ecteidûng ober IBermeibung niî on bie überînbung oon
5*
Oigitized by Google
68 eoDdiUo — oonfesBio
@(iÛ)ieriQfctt(n gefnü|)ft ift (ugl. th. I. II. 23. 1 25. 1 a); batum
totvb btc vis ooncapisoibflis aud^ befinieit atö bic potentüs per quam
anima simplioiter (o(nc sttgleid( {t^ gegen S^mtetigfetteit tvenben
muffen) inclinatar ad proBeqiieniiim ea, qnae sunt oonveBieniia
secundum seoBum, vol ad rafiigieiidum nociva, ib. I. 81. 2 c.
•Jien 5?amcn concupiscibiliö Ijat ba§ 55erniögen bon ber conciipiscentia
(f. b. bcr ftäciften feinet ^^ättgfeiten : inter omnes passiones

concnpiflcibiliB magis est sensibilis concupiscentiay et propter hoc
ab ea denominatar potentia, ib. I. II. 25. 2 ad 1; Hgl. ib. 30. 1 o.
bec SBille: ipsa Toluntas potest

b) dtoi oonoupisoibiUB
propter demderinm boni, th. I. 82. 5 ad 2.
eonditio —
a) SBcbingung: quod sub conditionc tale (fo
ober fo befcf)ajfenj est, th. 1. II. 6. 6 ob. 3. — 3** neceßsariuxa

ex conditione f.
necessarias.
b) êfdâffenêtt: omnia hmusiiiodi Domina implioant qnaa-
dam Gorporales conditioneB, th. L 13. 3 ob. 3 ;
recipiunt Bpedes
(^^nntmfibUber) non abBtraotaB a materialibuB oonditionibiiB, ib.
14. 11 ob. 2; secundiim conditionem causae proximae efl'ectus

habet contingentiam (j, b. 51.) vel necessitatein, ib. 25. 3 ad 4;
sumenda est ex (Don feiten) conditione humana^ ib. UL 61. 1 c;
in conditione natnrae propriae» cg. UL 147.
o) Sage, @tanb beS 8e(en8: si autem nterqne sit Bernlia
conditioniB, th. XU.* 52. 4 c.
eondittonaUs (sc. propositio) = a) ®ebingung§fa|: omois

conditionalis, cuius antecedens est necessarium absolute (f. ne-
cessarius), consequens est iiecessarium absolute, th. II. II. 1 71.
6 ob. 3; Dgl. ib. I. 14. 13 ad 2, og. L 20 u. 67, III. 94.
b) bebingntSarttg. — 3^ necoBsitaB conditionalis
f.
neceBBitas.
eoolMo » Sefenntntd. 9flan fâi eine bretfoê firt non eon-
fessio gu unterjdjeibcn : triplex est confessio, quae in scripturis
laudatur-, una est confessio eorum, quae sunt fidei, et ista est
proprius actus fidei, utpote relata ad üdei ünem; alia est con-
fcBBio gratiamm actionis siye landie, et iBta eat actus latriae,
ordinatur enim ad honorem Deo exterins ezhibendumi quod est
finiB latriae; tertia est oonfeBsio peccatomm, et haec ordinatur
ad deletionem peccati, quae est finis poenitentiae, nnde pertinet
ad poenitentiau^ th. IL IL 3. 1 ad 1. Confessio informis
Digitized by Google
eonfiganri — oonnaturalitas 69
(ib. IIL* 9 pr.) ba8 Don bcv Sielte nid^ geformte, Don tfr niil^t
burîpollcte iMtimtmS.
Muflgowi — in itbereinftimmung mit ctwnS gcbilbet, gleid^ ße=
ftaltet, geformt mcrbcn: quod configuratur alicui, constituitiir ex

actione eius, cui configuratur, cg. IL omnis materia suae
formae oonfigarator, non tarnen haec oonfignratio fit ex aotione
generativ sed ex actione formae generantia, ib. 89; ogl. oon-
fignratio.
waßgmM» = tSlefd^geftaltung, übereinjHmmenbe Silbuitg: cera,
quae config-uratur sigillo, accipit lianc configurationem ex im-
pressione sigilli, cg. II. 88; Dgl. coniigurare.
eonfiiBio = êrmilûng, (iêmi|(lê§ Gemenge im @inne ber lêuttgen
iSfftmiti qoae miaoentor mixtione (f. b. W.) iam perfecta , non

manent acta, sed virtate (ber ihoft, bem SetmOgett na(() tantom;
nam ai acta manerent» non esaet mixtio, aed oonfoaio tantnm,
cg. II. 56.
eongre^üviis = {ammelnb, cinigcnb. — 3" ainor cougrega-
tivas f.
amor.
eoBiagatio — i^rbinbung, $aov: in concnpiacibili (f. b. 91.)
annt tres coningationea paasionnm, amor et odinm, desiderium

et fiiga, gandiom et triatitia; aimiliter in irascibili (f. b. annt
trea, seilicet spea et desperatio, timor et andaoia, et ira, cni
nnlla passio opponitur, th. I. II. 23. 4 c.
eonnaturalis = mit ber îatuc cinc§ 2)inge§ übcrcinftimmcnb, mit
i^T gegeben unb jufammen^ängenb : ca igitur, quae non habent ease,

niai in materia individuali (f. b. %.), cognoecere est nobia con-
natnrale, th. 1. 12. 4 c; est ei connatnrale, ut magis partionla-
riter yeritatem aocipiat, ib. 106. 1 c ;
gravitas est principinm
motus ad locuin counaturalem, ib. I. II. 26. 2 c. SBgl. cg. II. 21,
III. 54, 119, 130, IV. 1.
eonnataratttas = a) uon 9Zatur aud beftelênbelibet-

citifliiitmitng mit, natitrlidê ^tnotbnung gu etmaS: et
boc propter oonnataraHtatem intellectna noatri ad res compoaitae
et temporales, th. I. 13. 1 ad 3; ügl. ib. L II. 52. 1 c, cg.
III. 47. — b) in ber 9latur cine§ Tinges liegcnbc §in«

ncigung, natürlidjCT :8ug nöfft C»iinigung: per conuatura-
litatem importetur (roirb ouSgebriidtt) unio (^Bereinigung) appe-
titunm nataraliom (mit i^ren Ob)etten), ib. II. II. 2d* 2 ad 1
Digitized by Google
70 eonscientia
oaosat qnamdam mclinationem, seu aptitadinem (f. b. fL), mm

oonnaturalitatem ad bonnm, ib. L U. 23. 4c ;
gravitaa, qoae est
principium motns ad locnm connahiTalem, i)ropter connatnralftatem
potesl quodamraodo dici amor naturalis, ib. 26. 2 c. — c) ^latür*
lid^feit: tum etiam proptcr connaturaUtatem huiuamodi oon-
onpisoentiae^ ib. II. II. 153. 4 c.
eoweknlla » SRitnriffeit: oonscientia aeoundam piopiietatem
Yooabnli imporfcat (bcbentct) ordinem (înorbnmtg, îttBqietiitig)
floientiae ad aliquid, nam consoientia didtar cain alio sorantia,

th. I. 79. 13 c. âSjeniöc, morauf luic ein SBifi'cn bcjielên, ift in
bicfcm göflf immer ein actus b. i. eine unfcrcr 3:]^ätigfciten, unb

boiunt lêi^t eS: oonscientia nihil aliud est, quam applicatio scientiae
ad aliqnem actam, ib. I. II. 19. 5 a. 3e na(| hm 3»cde mm,

atm bcn c8 fl4 bei biefev appUoatio adentiae lôiibflt, uittetfêibet
man eint gmeifodê M bcr oonsoientia, eine oonscientia psyoho-

logica ober ba§ QSerougtfein unb eine oonscientia moralia
ober ba§ êtüiffen, moöon jene» fcftftcKt, ot» etmaS oon unS gefdêlên,
unb biefe§, ob eS fittlid^ gut ober fitUid^ b'ifi fei: appUcator aliqna
notitia ad aliquem actum dupliciter, nno modo secnndnm qnod
oonsiderator, an aotos ait yel fiierit, alio modo aeoondum qnod
conaideratnr, an reotos ait yel non, quaesi de yerii 17. 1 c.
êibe 9ttten Don oonsdentia, baS êmiffen aud^ nod^ mit feinen beiben
Unterarten, bem öor angel^ e nben unb na(3^folgenben ®cn)if f en
werben alfo befc^rieben: applicatio (scientiae ad ea, quae agimus)
fit tripliciter, uno modo, seoondiim quod recognoacimus aliquid
noa feciase yel non Ibdaae, et aecundum hoc oonscientia dicitor
testificari, alio modo applicatar, secandnm qnod per nostram
oonsoientiam indicamns, aliqnid esse faciendnm yel non ftmendnm,
et secundum hoc dicitur conscienLia ligare vel instigare, tertio
modo applicatur, secundum quod per conscientiam iudicamus,

quod aliqoid, quod est factum, sit bene factum vel non bene
&otam, et secundum hoc oonscientia dicitur excnsare yd accnsare
sen remordercy tb. I. 79. 13 c* — Quicnmqne autem habet con-
sdentiam (8€lon|ifetn) peocati mortalis, ib. UL 79. 8 c, t»gl. ib.
ad 2. Oonscientia (ÖJemiffen), proprie loquendo, nominat actum
(Xl^ötigfeit) ;
quia tarnen habitus (f. b. 91.) est principium actus,
quandoque nomen conscientiae attribuitur primo habitui naturali,
sdlicet synteresi (f. b. ^.), ib. L 79* 13 ogl. ib. ad 3;
Digitized by Google
eonseBsm — eonBeqnentia 71
oonBeientia est quoddam mentis (f. b. %.) dictameni ib. ad 1.
Ogd. og. IV. 54.

—MWWM — 3u|lhiimttiig, 9ei^fft($tiing, (Shttotnigimg, tmb snmr
gttnfiiü^ft iinb etgentltd^ öott fetten be§ SBiCfenS: consensus, proprie
loquendo, importat (bebeutet) applicationem appetitivi raotns ad
aliquid agendum, th. I. II. 15. 2c; t)g(. ib. 3 c. nun bic
3uflitmniun§ beS SBilleng auf (ûnb einer MrouSgeênben ^rfenntniö

beS SerfiiinbcS erfoldt (oonaensna eat actus appetitivae rirtatis non
absolute, eed conseqnens ad actam ratioBis deliberantis et in*
dieantis, ib. 74. 7 ad 1), fo fielet eS mit ffttiî: oonsensus potest

attribui et volimtati et rationi (ib.), unb loirb uon consensus
rationis (ib. II. II. 35. 3c) gefprotên.
eonsentire = guftimmen, beipffit^tcn , cinmiHigen, {unäd^ft unb

cigctttitii im ©irnie einet SBillenitl^tigfeit l»etfhinben: eonsentire im-
portat (bebeutet) applicationem sensns ad aliqnid ; est antem pro-
prium sensns, quod cognosdtiTos est rerum praesentinm, et qnia
actns appetitivae virtutis est qnaedam iDclinatio ad rem ipsam,
secundum quaradam similitudinem ipsa applicatio ([. b. %.) appe-
titivae virtatis ad rem, secundum quod ei iuhaeret^ accipit nomen
sensus, quasi experientiam qnamdam sumens de re, cui inhaeret»
inquantum complaoet sibi in ea, et secundum hoc est actus

ai^titim virtutis, th. I. IL 15. 1 o. 6obann »itb eonsentire
oti4 oI8 glei(^bebeutenb mit assenthre gebraud^t, alfo aud^ im Sinne
einer 5]erftanbe§tl^ätigfeit aufgefaßt; ögl. assentire.
eoBseqnens — a) nad^folgenb. 3u intentio conscquens

f.
intentio; voluntas consequens f.
volnntas. ^ b) 9la4*
fo| eines 9ebmgun8fifa|e6 : ergo consequens est neoeesarinm, cg.
UL 94; ngl. oonditionalis. — c) Qolge: es conseqnenti autem,
intendit, th. IL IL 135. Ic. 3» necessitas conseqnentis
f.
necessitas.
conseqnenter = in 5öeijc be§ 9?nd)foIgenben, nnd^folgenbermofjen,
naci^lêt, bana^: multitudo secundum rationem (intern begriffe ge*
mft|) conseqnenter se habet ad nnum^ th. L 11. 2 ad 4; con-

sequenter antem competit hominibus, ib. IL IL 76. 1 o; tempns
non oompottitnr ex instantibus oonseqnenter se habentibns, ib.
III. 75. 7 ad 1. — 3u velle consequenter f.

velle.
consequentla = 5lbf olge, golgcrung. — 3" necessitas co u-

sequentiae j. necessitas,
Digitized by Google
72 conseqoi — consfliari
wmqjü ^ a) erreidên, erlangen: qnaelibct res creata
consequitnr suam ultimam perfectionem, cg. IIL 64. — b) fofgen,
ft4 ergeben au9 etmad: ratio (SBegtiff) aeternitatis oonseqoitnr
immütabilitatero , siout ratio temporis conseqnitnr motnm, th. I.
10. 2c; essr, domus conseqiiitur formam eins, ib. 104. 1 c; ad

ratiouem (SBegriff) virtutis consequitur, quod sit bonitas quaedam,
ib. 1. iL 71. 1 c; quantitas naturalis oonsequitar naturam unius-
cmusque individui, ib. III.' 81. ^ a; consequuntar etiam oivüem

vitam quaedam bona» cg. IIL 63. o) folgen auf etttaS, —
no(i^folqen, begleiten: consequitnr antem intentio TOluntatem
(Sßoflcn), th. I. iL 19. 7 c; illud, quod consequitur omne ens,
couvenit cnti, inquantum est ens, cg. I. 72; voluntas consequitur

intellectuiUy ib. 75; Semper oportet, quod materia et forma cou-
seqnantur se invioem in multitudine et unitate^ ib. II. öl«
ooBsUeratIo =- ^Denfen, Setra^ten, im @tnne einer S^fttigfeit Der«
flanben, mit anbem Sorten aftneOeft Genien: consideratio importat
(bebeutet) actnm intelleotns Teritatem rei intnentis, th. II. II.
5t3. 4 c ;
Dgl. cg. I. 48, III. 39. S e cun du m co ns i d e r a-
tionem ^ci^t jo Diel, al§ bem $>enfen nod^ ober in Öebanfen, ift
alfo ba§ Gegenteil Don secundum rem s. secundnm esse, loaS fo
niel, als in SBirntd^tett ober bem Sein nad^ bebeutet: nnitaa antem
sive commnnitae hnmanae natniae non est secundnm rem, sed
solnm secnndum considerationem, ib. I. 4 ad 3; ogl. cg.
39.
111.41. In sola considcr atioü (3 Intel loctus (lei^t fo üiel,
qI3 im blogen ênfen ber Vernunft: prout est in sola cousideratione
inteUectus, th. UI. 2. 5 ad 2.
eonsiKBlfieare » etioad mitbêi^nen, mitauSbrüden, bie 3<itfonn

ndmli^: verba vero et partidpa oonsignificantia tempos dicnntor,
tb. L 13. 1 ad 3; sdlicet ab esse et qnantnm ad modnm si-
gnificandi et consignificandi, ib. 11 ad 1, ögl. ib. 11 c.
consiîfieaitio DJîtbcêidjnung, 9}îtbebcutung b. i. bic 3cit^
39ebcutung, weli^c mit einem SBortc in jiocitcr Sinie berbunben ift; fo
ift i-
^. bie consignificatio bed 92amen8 ,qm est', tDeI4er Don i&ott
gebraust mirb unb sunfid^fl beffen Sein bcget^net, bte, bo| (Bott ftetg
in ber ênmart esifltert: tertio yero ex eins consignificationey

significat enim esse in praesenti, th. I. 13. 11 c
eousilmri = ratfdÎagen, überlegen: ad hoc enim consiliamur,
ut sciamus, quid nobis sit bonum, th. L 19. 7 c.
Digitized by Google
ooDsiliatiTiu — constuninatiTas 73
consUiatlYus = übcricgcnb, überlegt. Consiliativus tann jcmanb

in jtueifadêr înfic^t genannt werben: uno modo a voluntate seu
solicündme oonsiiiaadi, ei sio timor oonsiliativoe faoit» alio modo
a fiumltate bene oonailiaiidt, et sie nee timor, nee aliqua passio
(f. b. GonsiliativoB fiusit, th. I. II. 44. So.

eonsilium - a) êratjcÎaciinig, Übericgu ng: coiiBilium
CHt iiiquisitio de rebus dubiis, th. 1. 22. 1 ad 1 ; est inquisitio
ratioois ante iudiciom de eligendis, ib. L IL 14. 1 c; est autem

proprium rational! oreatnrae, qnod per inqniaitionem rationis
moveatur ad aliquid agendum, quae quidem inqnisitio eonsilium
dicitor, ib. IL IL 52. 1 e; dubitatio pertinet ad eonsilium se-
cirndnin statum Titae praesentie, non autem pertinet, secondum
quod est eonsilium iu patria (5)immel), ib. 3 ad 2. Unter donum
consilii ift ber habitus intusus (f. b. %) $u ücrfteên, jufolge
beffen ber Sênfd^ mo^l )u üUtltq/tn unb )U taten tntftttnbe ift; Dgl.
ib. 1 ad 1 tt. 2, 2 a
b) 9tot b. t. baS Sttfuttttt btt ttBcrlegung: baee est differentia
inter eonsilium et praeceptum, (juod praeceptum importat (fdÎif^t
ein) necessitatem, eonsilium autem in optionc ponitur eins, cui

datur, th. I. IL 108. 4 c, ögl. L 83.IL IL 189. 1 ad 5
1 a,
consiliam enim non datur nisi de meliori bono, c^. III. 139 140. —
iMwMlHtwrtia — untierfc^vtct So^ftbcftanb (= inoolnmitas, th. lU.^
64. le): quantnm ad eonsistentiam personae, ib. I. IL 100. 5e;
salva eonsistentia personae ipsius, ib. HE.* 64. 1 ad 2; con*
sistentia humanae vitae, ib. 1. IL 60. 5 c.
eonsonantia — fibcreinftimmung, §inorbnung: unumquodque

habet naturalem consonantiam yel apütudinem (f. b. %.) ad id,
quod sibi eonvenit, quae est amor naturalis (f. b. tL L II.
29. le.
Mmnmmudffe «- IBctfe, im ©tnne ber SettigfteDtmg unb
58olIcnbung öerflonben: quod autem yirtns (Alraft) cognoBoitiva sit
bene disposita ad recipiendura res, secundum quod sunt, contingit
quidem radicaliter ex natura, consummative autem ex

(f. b.
exereitio Tel ex munere gratiae, th. IL IL 51. 3 ad 1.

eoMwiaatlvus «a Mttcnbenb, oottftccdenb, in SBoOûg bringenb:
alia autem eausa idololatriae consummatiTa fnit (b. I. btcientge
llrfadê, meldte bcn fööênbtenft, butd^ iRan<|crlei înge oorbetfttet,
jum ?lu§bruc^ brucj^te), th. IL iL 94. 4 c.
Oigitized by Google
74 contecttts
coiitactns = ©erül^rung. Sic ift öon jmeifacêr %ti, jcnat^bem

ettiKid ûdgcbel^nted auf ettoaS SuSgebel^nteS ober dbn et»oft VLnau%»
gfh((iilc§ auf diDO« Vufigebeltttc^ ober UnauSgebel^ntcS etnwitfft. 9m

crfitTCit SÔe $ct|t et contactus qaantitatis soiL dimeiiBiTae
(f.
quantitas) ober quotititotiDe, fnt lelteren t^falle contactus vir-
tualis s. virtutis (f. b. '21.) ober üirtucÜc SScrü^rung, mit anbcrn
SBorten IBerüfjvimg ber [tofflidjeu 93?a)fe unb ber ^raft md), ügl. th.
I. 8. 2 ad 1, 105. 2 ad 1. ber contactoB quantitatis nuc

bei tttfievlul^n Sîngen fiattfinben fann, fo »ttb er aii4 contaotua
corporalis genonnt (ib. 105. 2 ad 1); na^ SBeife befi contactna
virtualia bngegen fönneit md^ bIo§ f^tpnfU^ ®inge auf ehumber
(ügl. ib.), fonbcrn aud^ geiftige 2)inge auf t'öxpttWäit (üqI. ib.) wie
auf geizige înge (ügl. ib. III. 48. 6 ad 2, 49. 1 ad 2) einnjirfeit,
unb batum lêt^ et bei er [leren, mie bei legieren fingen aud^ con-
tactus spiritualis (ib.). Über ben Unterfd^teb gioifdên bem
contactus quantitatis unb contactus virtutis {ft ffoU
genbel |tt mcrldt: Diffcrt hic taotos (sc. virtutis) a iactu corporco
in tribus; Primo qnidem, qnia hoc taotn id, quod est indivisi-
bile, potest tangere divisibile, quod in tactu corporeo non potest
accidere, nam puncto (in einem fünfte) non poteet tangi, nisi
indiyisibile aliquod, substantia autem intellectualis, qnamyis sit
indiyisibilisy potest tangere quantitatem divisibilem, isqwmtum

agit in ipsam; alio enim modo est mdirisibile punctum et sub-
stantia intellectualis, punctum quidem est sicnt quantitatis ter-
minus, et idco habet situm determinatum in continuo (f.
b.
ultra quem porrigi non potest, substantia autem intellectualis
est indivisibilis, quasi extra genus quantitatis exsistens, unde non

determinatnr (i^ )ttgeteitt) ei indiTisibile aliquid quantitatis ad
tangendum. Secundo, quia tactus quantitatis est solum se-
cundum ultima (dugerpe (Brenjen), tactus autem Tirtatis est ad
totmn, quod tang^tur; sie enim tangitnr, seoundum quod patitur
et movetur, hoc autem fit, secundum quod est in potentia
(3)^lt4tett), potentia vero est secundum totum et non secundum
ultima totins, unde totum patet tertia
tangitor. Ez quo
differentia» secundum extrema^
quia in tactu quantitatisi quae fit
oportet esse tangens eztrinsecum ei, quod tangitur, et non potest

incedefe per ipsum, sed impeditnr ab eo, tactus autem virtutis,
qui competit substantiis intelleotualibuSy cum sit ad intima, facit
Digitized by Google
eoDtemplatk» — eontinere 75
sabstantiam tangentem esse intra id, qaod taogitiir, et inoedentem

per ipeoiii absqse impedimentOy eg. U. 56.
«ovtenplatlo » rulîcê ^cfdâuung, IBetrad^timg eimS ®egenflaiibe9
ober einer SBa^rJicit: contemplatio habet quietem ub exterioribus
motibiis, nihilorainus tarnen ipsum contemplari est quidam motu»
intellectus, prout quaelibet operatio dicitur motus, th. II. IL
179. 1 ad 3; oontemplatio pertinet ad ipsum umpUoem intaitnm
Yeritaüs, ib. 180. B ad 1-, t»gT. oogitatio uitb mediiatio. In nuda
oontemplatione (f.
conmderatio) lêigt fo Did, als B(o| in ^«
bonfen: humana natura, prout est ab indiyidiiifi separata vel
abßtracta, in nuda contemplatione cogitatur, ib. III. 4. 4 a, Dgl.
ib. 2. 5 ad 2.
eoHtemplatiTu » bcfâuenb, betrad^tenb. —

3u actio con-
templatiTa f.
actio; felicitaa oontemplatiTa f. feli-
mtaa; intelleotua contemplatiTaa f.
inteUeotns; )u
irtns oostemplatiTa f.
virtas; }u Tita oontemplatiTa
|. vita.
contentio = SBortftreitigfeit, Sufanimenftellunö entQCöengejcJtcr ®e»

bonfen in einer Siebe: contentio contrarietatem qnamdam importat
(bfbcutct) in loontione, et propter hoo etiam, com oratio aliomns
per contrariß. ae diflandit» Tocatar contentio, tii. II. IL 38. 1 c
«ratffiullo =a unmHtelbaTe 9eriil^rung zweier ^tnge, fo ba^ il^re
äuêrften ©renken bic^t an einanber liegen: per continuitatem (f.

b. 91.)
vel contiguationem, cg. I. 13.
eontinoBtia =^(^ntâltfamfeit: nomen continentiae

a)
dupliciter enmitor a diTmis; quidam enim continentiam nomi-

nan^ per qnam aliqnia ab omni delectatione Tenerea abstinet,
alü TOTO dicnnt, continentiam eaee, per qnam aliqnia resistit oon-
cupiscentiis pravia, qnae in eo vehementes exaiatnnt, th. II. II.
155. 1 c.
b) (SntâUenfein: alio modo secundum virtualem (bet
âft na4) continentiam, pront scilicet forma eiTectus virtualiter

ocntinetar in oauaa, th. 1. 105. 1 ad 1 ; aiont et circa continen-
tiam BaoramentI (im @otramente) dictum eet, ib. IIL 79. 5 c, ng(.
ib. 76. 1 c.
eontinere = enthalten: aliquid contiuelur in alio dupliciter,
uno modo in actu (ber SBirflic^fcit mä) fo, tok c§ ift), sicut locatum
in loco, alio modo in virtute (ber âft nod^)^ siout effectus in
Digitized by Google
76 contingens
causa, vcl completum in incompleto, sicut geuus continet Speeles

potestate (ber ^T^öqlid^feit nad^) et siont tota arVor continetur in
semine, tfa. I. II. 107. 3 c.
eonlins«!»» a) ba9 ontologif^ ^t^tnottoenbifie b. t.
baS auf bem Mitit b«r reolen SBitflid^feit 9î(!^tnotioenbtge, toorunter
man boSienigc üeifte^cn tât , idq§ ebcnfo gut exifticrcn, al§ aud^
niä)\ cjifticrcn fann : contingens est, quod potest esse et nou esse,
tb. L 86. 3 o. ©ein (Gegenteil ift baS necesaarium (|. b. : ens
dividitur per coniingens et necessariam, cg. HI. 73; contingena
a neoessario differt^ seenndum quod unumqnodque in ana causa
est, contingens enim sie in sna causa est, nt non esse ex ea
possit et esse, necessariam vero ex sua causa non potest non
esse; secundum id vero, quod utrumque eorum in se est, non
differt quantum ad esse, supra quod fuudatur verom, quia in
contingenti seonndnm id, quod in se est^ non est esse et non
esse, sed solnm esse, licet in futurum contingens possit non
esse, ib. I. 67; Dgl. th. 1. 14. 13 c. Mt S>tnge ber aBirlli^fett
pnb fontingcnt, infofern jebeS oon tl^nen au^ nxäî csifttcrcn fönntc,
o^nc bafe bic DJid^tcjiflenj feiner Statur toiberftrebte. 5:ro^bem lâben

fte auä) etmaS Üîd^tfonttngenteS b. i. ettoaS ^ZotmenbigeS an ftd^; benn
ba^ pe oI§ ejiftierenbe SBcfcn ein beftimmteS Sein unb ein beftimmteS
SBirCcn beftên, ift jufolge ber ibnen inneUN>|ncnben gfonn unb 92atur
notipcnbig, unb botum lêilt eS: nihil est adeo contingens, quin in
se aliquid neoessarium habeat, tb. I. 86. 3 c. — 3^ causa
conti ngeus j. causa: a (causa) contingenti ad utrumque (nad^
jcbem üon beiben (Sffcften în) non sequitur aliquis efFectus, nisi per
aliquid, quod determinetur ad unum, cg. HL 2, con- Untec
tingentes effeotus &etfte(t man btej[entgen, qui ex causa sua
non de neoessitate procedunt, ib.IL 30.
b) baS logifd^ 9{i(i^tnott9cnbt0e b. t. boS ouf bem Scbtete
be§ ênfenS nid^t mit ^ôtmenbißfeft 3w*rcff«nl>^ ober êltenbe, mit
anbcrn SBorlcn bnajcnige, ^mx im gegebenen âllc richtig refp.
unrid^tig ift, aber nic^t mit Sôtroenbigfeit, fo bafe in anbern gäHen

oud( fein ionttabiftorifdêS (Siegenteil tid^tig ref|». unri^tig fein laitii:
hoc anteoedens (f. b. 9.) ,I>euB scivit hoc contingens (f. oben)
fotnrum' non est necessarium, sed contingens, tb. 1. 14. 13 ad 2;
oontingens est (e§ ift nid^t notioenbtg, eS fann fein) ergo, nulluni
movens moveri, cg. I. 13; ex talso contingenti (au§ einem nid^t
Digitized by Google
contingentia — continuiis 77
iiotlDenbtg ^âlfdên) non sequitur falBum impouibile (ein unmögltd^
8folf<i^)/ ib.; in eyllogiaiiiiB ex maiori de neoeseitate (auS etnm

mit 92ottDenbigreit geltenben Oberfol) et minori de oontiagenti (imb
au§ einem md^t notmenbig geltenben Unterfa^) non seqaitar conoliuto
(6cÎuBlQ^) de necessitate, ib. III. Ö6. — ^wpôpositiode
oontingenti f.
propositio.
eontingentia = !)?id^tnotn)enbi()feit : secundum condiUouem causae
pioximae (f. b. %.) effeotas habet contingentiam Tel necemitatem,
th. L 25. 3 ad 4, bgl. ib. 14. 13 ad 2; dlTina Tolnnias oon-
tingentiam non toUit, neo neoeaaitatem abeolntam (f. b.
rebus
imponit, cg. I. 85.
eontingere = a) bcrül^ren: oportet omne agens coniungi
ei, in quod immediate agit, et öua virtute iUud contingere, th.
I. 8. 1 o; omne, qnod eet in loco vel in le qnacnmqne, aliqno

modo oontingit ipsam, og. XU. 68,
b) fi4 ereignen, bergfall fein: quod quidem dupliciter
contingit in nominibaB, th. I. 13. 5 c; si contingit hninsmodi
(f. b. %) principia in aliquibus non Himplicia esse, cg. II. 30.

Gontinaare = ununterbrodên, im SuiQ"^"»«»^''"^ (ortfcjcn :
oportet
dioere, quod non continuetar et interoidator ad nostrum arbithom,
og. n. 76.
«Mlinuilia «- a) ununterbroêne 8foîf<tung: superioreB
illnminabnnt inferiores, non qnidem noya illnminatione, nt seientia
iulenuriim per hoc augeatur, bed quadam continuatione illnminar
tionis, th. III.« 92. 3 ad 12.
b) unmittelbare êrbinbung, êrü^cung/ 3uf<ttnmen«

1^0 ng mit ctmad: quod intelligat subetantiaB aeparatas per oon-
tinnationem Tel umonem (mit) ouiuBdam Bubatantiae aeparatae a
nobifi, th. I. 88. Ic, Dgl. ib. 76. Ic; homines Becundum corpora
habent quamdam continuationem ad invicem, ib. III.* 69. 2 ad 3
ncque continuatione , neque compositione ,
neque colligatione,
cg. II. 56.

eontinuttas — unmittelbarer ûfammenlâng ^meter $inge, fo bag
b<ren (Stren^n ni^t etma bi^t an einanber liegen (bgL contiguatio),

fonbem mit einonber sufammenfaVen: corpora non posBunt simnl
6886, nisi per continoitatem yel contiguationem, cg. 1. 13.
coBtinnns = unmittelbar juiaiiinicni)Qngenb, mit onbcrn SBorten
bafiienige, toa§ molÎ in Xeile êcUgt merben, aud^ aud joicêu entftanbeu
Digitized by Google
78 contra — contrahere
fein tann, in îrüid^feit aber foldê nid^t in fic^ entl^ält, mag eä fid^
nun um etiooS 9läumli(i^d ober 3citH(iêd ^nbdn: primuB motuB est

nnnB et oontiniiiu, cg. L 42; motos corporum ooelestiiiiii est
Semper oontinuus. Intelligere igitur sabstantianim sepaiatarom
est continaum et Semper, ib. II. 97. — Qaantitas continua
(th. 1. 3. 5 c) ift bie in fid^ äufammenpngcnbc (Sirö^c (f.
quaatitas).
3umotu8 continuus unb motus non continuus f.

motus
5U tempus continuum unb tempus non contiuuum tempus. f.
âd (^gentcU tton continaus ift interoisas (ogL og. IL 76 u. d7)

ober discretns (f. b. 9*}.
eoatn = a) gegen. b) gegenüber, im <5Jcgenfa|e —
(bcr nic^t gerabc ber fonträre ju fein brandet j etwaS, 5 um
Unter[(îebe üon etmaö: amor, ira, tristitia et huiiismodi
(f. b. contra se dividuntur, th. I. 20. 1 ob. 2 ; iustitla contra

temperantiam dividitor, ib. 21. 1 ob. 1 ; yolontas dividitur contra
natnram sicut una oausa oontra aliam» ib. L IL 10. 1 ad 1.
eovtradMio — (Kegeitrebe, IBtberj))rud^ mä) SBetfe ber ^Semcimittg
beffen, ma§ iemonb behauptet, ober umgefe^rt nad^ êtfe ber lêjalûng
befjen, moy berfelbe öerneint : contradictio est principiuin (ber Einfang)

oppositionis, nam in affirmatione et negatione eiusdem consiatit
oppositio, sicut album et non album, th. L IL 35. 4 c; univer-
salis et particolaiis proppeitio, si opponantory opponiintiur seonndnm
oontradictionem» ib. 77. 2 ob. 3.
«MtraMiOfie — entgegenge[e|t nad^ Seife ber êjalûng unb
SScrneinung eine§ unb beö nämlichen : mala fieri et non lieri sunt
contradictorie opposita, th. L 19. 9 ob. 3.
eontradietorios =* miberf|)te(^cnb , b. i. einfad^ eine ^öeiabung
ttemeinenb ober eine SBertieittittig bejal^nb: baec positio (iQ^lîi^tuio)
impHcat oontradiotoria» th. L 10. 5o.
eoHlnhars a>= a) jufam men) ieên , einengen, begrenzen,
nölêr beflimmen, gleid^bebeutenb alfo mit restringere, coarctare,
finire, deteruiinare, meiere nud^ alä Stjnontjma be§felben gebrouci^t
»erben (»ie j. iö. th. L 44. 2 c, 65. 3 c, 115. 1 c, I. IL 2. 6 c):

ea yero, quae addunt aliqnid snpra ens, contrabunt ipsum, ib.
L 5. 3 ob. 1 ; per eam eins ampKtado contrahitnry ib. 7. 1 o;
materia per formam contrabitur ad detenninatam speoiem (ßxt),
sient snbstantia alionins speciei per aooidens ei adTeniens oontra-
hilui^ ad detorminatum modum essendi, ut homo contrahitur
Oigitized by Google
coDtraptBsmii — conirarietas 79
per album, ib. 44. 2 c-, in alÜrmativlB diticrentÜH iina aliain
oontrahit et magis ad completam designatioaem rei jj^propinquat»

cg, L U; ogl. ib. d^, XL 16 u. 98. 3u bonnm oontraotnm
f. bonns; )u virtus oontraofea f.
virtns.
b) fi(^ juîeên, ettoer^cii, antiel^men: ex naiiirali
generatione contrahitur quaedam propinquitas, th. 1. 92. 2 ad 3;

quod ab ipso peccatum contraherent, ib. 100. 2 ad 1; specula,
si fuerint nova et pora, Gontrahuut quamdam impuritatem, ib.
117. a ad 2.
o) an|tf(cit, eiitgtien: talia dioantor impedire matri-
mommn oontrahendiim, sed non dirlmant oontraotnm» th. IIL'
50. Ic.
coutrapassum (Übcrjcljung bcö ^riftotclitd^cn avturtJiov&OQ) =*
(Sntgelt, Vergeltung, Sdj|Qbenet[a|; hoc, quod dicitur contrapassum,
importat (bebeutet) aequalem reoompenBatioDem passionis ad actio-
nem praecedentem; quod qnidem proprüaauiie dioitnr in pasaio-

nibuB et aotionibns iniuriosisy qnibne aliqnis pertonam praximi
laedit, puta (). si percutit, quod repeYontSator ; et qaia etiam
auforre rem alterius est quoddam iniustum facerc, ideo secundario

etiam in bis dicitur coatrapasaum, prout scilicet aliciuib, qui
damnum intulit, in re sua etiam damnificetur; tertio vero trana-

üurtnr nomen oontrapaasi ad yolnntaiias oommntationesy in qnibns
ntrinsqne est aetio et paasio, th. II. IL 61. 4o.
MBlmlo fd^nurfhracfS, biometrd cnlgegengefelt (f.
oontrarina):
quod non est oppositum contrario, sed negative vel privative
(f. b. %), th. 1. IL 23. 3 c.
eontrariotaa = bie gtögte unb ftäcffte ^ntgegcuieûng, ioel(4e bann

obtoaltet, wenn 2)in(|e imtedôlb becfelben ^rt am tt)eite|!en bon
etnonbcY ab^^cn: prima oontiarietas est habitna (f. b. S.) et pri-
vatio (f. b. %), qnia soQioet in omnibno oontrariio salvatu; onm
Semper unum oontrarioram mt imperfeotnm reapeetn alterino, nt
nigrum respectu albi et amanim respectu dnlcis, th. I. 48. 1 ad 1.
— 3Ba8 bieiBetoegungcn unb 35cränberungen betrifft, fo ift

bafät ein ^loeifadêi ®efien(a| )u untecfêiben una quidem so- :
cnndnm aooesaum et reooBanm ab eodem tenaino ((ik€ii)e), qnae

quidem oontrarietas eet proprio mutationnm, id est generationiB,
quae est mutatio ad esse, et'Oorruptionis^ quao est mutatio ab
esse; alia auiem secundom contrarietatem terminorum ((i^renên).
Digitized by Google
80 contrarius — conveoientia
qnae est proprie contrarietuB motuum, sicut dealbatio, quae est

motus a nigro in album, opponitur dcnigrationi, quae est motus
ab albo in nigrnm, ib. L II. 23. 2c ; ogl. og. IIL 23. — 3u
contrarietas in passionibus f.
pansio.
eoBtsrarlns = am mcijlen entgegengefe^t, loie eS bei foldên fingen
ber jSÛ XDtläjt innerlâlb bcrfelbcn Gattung am rocitcftcn üon ein»
anbcr abftel^cn, mit anbcrn SBortcn f(i)nurflracf§ ober biametral entgegen*
gefe|t: contraria sunt, quae maxime distant

eodem genere, in
th.n. II. 21. 3 ad 2; conirarium magie distat a sno contnurio,
quam Simplex eins negaüo^ sicut nignun plns distat ab albo»
quam aimplidter non album omne enim nigram est non album, ;
sed non oonvertitur (f. b. %), ib. 79. 4c; contraria sunt, quae
mutuo se expelluut, cg. II. 55; motus, quorum unus accedit ad
medium et alter recedit, sunt contrarii, ib. III. 23.
«ontomelia » $efditm|)fung, btc burc^ äBorte gefdîel^t : contumelia

importat (kbeittcl) dehonoiationem alicniuB et^ proprio loquendo,
in verbis oonsistity th. II. II. 72. 1 o. übet bcn 1tnt(cf4ieb twn oon-
tumelia, eonTioium (Safterung) unb improperium (Metbtgtnber
5ßorH)urfJ ift bie§ merfcn : Convicium et improperium consistunt
in verbis, sicut et contumelia, quia per omnia haec repraesentatur
(mirb offenbart) aliquis defectus alicuius in detrimentum honoris
ipsius. Hniusmodi (f. b. 91.) antem defectus est triplex; sciücet
defectus culpae, qui repraesentatur per yerba contumeliosa,» et
defectus generaliter oulpae et poenae, qui repraesentatur per
convicium, quia Vitium cöneuevit dici non solum animae, sed
etiam corporis, unde, si quis aliciii iniiiriose dicat, eum esse
caecum, convicium quidem dicit^ sed non contumeliam; si quis
autem dicat alten» quod ait far, non solum convicium, sed etiam
oontumeliam infert Quandoque yero repraesentat aliquis aUcni
defectum minorationis siye indigentiae, qui etiam derogat honori
conseqnenti quamcumque excellentiam, et boc fit per verbnm
improperii, quod proprie est, quando aliquis iniuriose alteri ad
memoriam reducit auxilium, quod contuUt ei necessitatem (ôt)
patienti» ib. I ad 3.
eonrenkaitla = fibereütfKmmutig, sltt^bebeutcnb mit oonsonantia
(f.
b. amor consistit in quadam convenientia amantis ad
%)*,
amatum, odium vero consistit in quadam repugnantia vel disso^
nantia» tb. I. II. 29. 2c ; in ai'ßrmatione unius oppositorum et
Oigitized by Google
coQTemtio — conTertere 81
oegatione alterius attenditnr (loitb gcnichtt) oonvenientia et si-
militadOy ut si dioam nigrom et non aLbnm, ib. 85. 4o.

eomremtlo >- 8eienStiNinb(t: Christiu florare Toliiit seonndiim
virtuosam conversationem, th. III. 35. 7 ad 2.
conrersio = a) înfe^rung, Scfe^rung: per conversionem

ad Deum angelus pervenit ad beatitudmem, th. L 62. 2 a» ttgl.
ib. ad 3; modus intelligendi per oonYeraionem ad ea^ qaae smit

iotelligibilia simplioiter (f. b. %,), ib. 89. 1 o; miiabilis mnndi
conyeTBio ad fldem christianam, cg. I. 6; oonyenio mentia in
Deum, ib. IV. 72.
b) Umfe^rung: cum aliquis dicitur per aliquid operari,
Don Semper reoipitur (giebt eS nidt|t tmuieO couversio^ th. 1. 36.
3 ad 4.
c) UmiDonblttfig: oaro dicitur deificata» non per eooTer-

nonem, sed per nnionem ad Yerbmii, th. HE. 2. 1 ad 3; deinde
considenindiim est de oonTersione panis et Tini in corpus et
sauguinem Christi, ib. 75 pr.; aliquid iucipit esse, ubi prius non
fuit, dupliciter, vel per motum localem, vel per conversioncm,
cg. IV. 62. Wan unter|(êibet eine ^tDeifadê %ti Don Ummanblung,
eine oonyereio formalie unb conyereio sabstantialis;
eine
erftcte 1^ btetemge, loobci nur bie 9otm eine8 ^geS bnr^ «ne mibeie
erfe|t »itb, feine Vtoktxt ober bleibt; leitete hingegen tfl bteientge,
wobei ein ®ing noc^ |eincr ganjcu ©ubpanj b. i. nad^ xôrm unb
^fZatcric in ein anbetet umgemanbelt mirb, unb lêijt borum aud)
transubstantiatio (f. b. ^.). bie natärliên Urfadên nur

eine cowemo fonnalie |tt betotden unb an eine oonversio substan-
tialis nidit (tnauf|UTeul(en iMtnUHien, fo mtib jene oud| als conyersio
naturalis unb biefe al8 conyersio supernatnralis beêid^net;
DQl. th. III. 75. 4 c, cg. IV. 63.
eouTersus = a) îngefcbrt. — b) bc feiert. c) um* —
gefeiert: e converso se habet, th. I. 77. 4c; sed non e con-
yersOy ib. L IL
3c; et e oonyerso, ib. III. 2. 80.
31.
eonrertere —
(integren: angeli indiguerunt gratia ad
a)
hoo» quod conyerterentnr ad Deum, th. L 62. 2 c; Semper effeotus
conyertituT in snum principium, ib. 63. 4 c Dgl. ib. II. II. 106. 3 c. ;
b) umfc^rcn: sed non convertitur (c§ läfet ftd) u\d)t um-
fcl^rcn, nxäii bo§ Umgefc^rte (ogen), th. II. IL 79. 4 c; verum cum
ente oonyertitur (beibe laffen {I4 »on einanber auSfagen, baS verum
vaft|: StMudWbitlMi. 6
Oigitized by Google
82 eonvertibilis — cor
dorn ens unb umgefel^rt baS bdb üom verum), ib. 1. 1. 1 ob. 2 ; bonum
coDvertitur omn ento, ib. 16. So; uniiin conyertitnr cum ente,
ib. 6.3 ob. 1 ens et res convertiiiitiir, ib. 48. 2 ob. 2; ¥011101
;
et bonum subiecto (mit SBejug auf t(t SuBfctt) quidem oonTertontnr,

quia omue yemm est bonum et omne bonum est Yeram, sed
sectindum rationem {hm begriffe nad^) invicem se excedunt, ib.
IL n. 109. 2 ad 1.
c) ummanbeln: non quod auima yel aliquid animae con-
Tertatur, tL L 84. 2 ad 1; unde neo ipsa potest oonTorli in
aliud, ib. IIL 2. Ic
eonrertibDIs — itmfe^rbar, iKttaufdÎid^ : remm et ens sunt con-
vertibilia (b. ^. man fann fagcn: Scbc§ SBol^rc ift ein SeienbeS, unb •
ebenfo utngefe^rt: 3co«§ ©cienbc ift ein SBofirc^, mit anbern SGßorteit,
bie SBcgriffe verum unb ens finb in bei ûSjage mit cinanbcr Der»
tauMbat), th. 1. 16. 8 ad 2; in geneie oonyertibilium. iilud, quod

signüoat ,quod quid eef (f. b. 9t.), speoiali nomine definitio
(f. b. Tooatur, qaae antem ab hoe deflonmt oonyertibilia

exsietentia, nomen commune sibi retineut, soilicet quod propria
(J.
b. 31.) dicuntur, ib. II. II. 9. 2 c.
conTertibiUter » umlel^rbarermeife , DertaufdÛdêrmalen (|. con-

yertibilis): habere tres angulos duobus rectis aequales non ex-
cedit triaD^^nm, de quo praedioatur, sed eidem oonyertibiliter
est {mm W>r Cg. n. 15.
^= tfl ober %u iperfielêtt: a) bo8 btr
^viet §er$
SBlutcirfulation biencnbc ßcntralorgan bc§ animolifti^cn
5?or|)cr§: vim nutritivam esse in hepate, concupiscibilem in corde,
th. I. 76. 3 c; ira est acoensio sanguinis circa cor, ib. L IL

22. 2 ad 3; oor intensius yel lemissius moyetor seciuidnni
systolem aut diastolem, 2 ad 2; cor corporale est pim-
ib. 24.
cipium omnium oorporalium motuum, ib. II. II. 44 5 a
b) baa geiftigc innere bc§ 2J?cnfd^cn: Beus seit etiam

cogitationes et affectiones cordium, th. I. 14. 12 c.
c) bie menfÎiê Vernunft: yerbum est, quod non voce

profertur, sed in oorde pronunoiatnr, th. L 34. Ic; conoeptua
oordis de rataone sua habet^ quod ab aUo prooedat, ib. — 3u
munditia oordis f.
munditia; ju yerbum oordis f.
yerbum.
d) ber menfdÎidê StUe: dileotto est actus yoluntatis,
quae hic siguificatur per cor, th. IL II. 44. 5 c; quod Dens
Digitized by Gopgle
corporaliA — oorpolentos 88
eogitationes mentimn et voluntates (^tQenSafte) cordium cognoBoat,
6g. I. 68. ^ mnnditia oordis f.

xnnnditia.
Miptniii Utpaüä^: sensus exterior est magis corporaliB»
quam seiwtis interior (b. 1^. bie fünf äußeren @inn( ftelên i^rem
©ein unb Söirfcn naä) bem rein ^örpcrlidên unb ^^fatcricllcn näfjer,
oI§ bic innern ^'mnt, nämlic^ (Bemciniinn, (êbäc^tni^, ^ôntafic), th.

L II. 35. — 3" ^^^^^ corporaie |. bonus^ )u
7 ad 3.
deleotatio oorporalia f. deleotatio; dolor corporalis

f. dolor; )tt forma oorporalia f. forma; )u habitus oorpo-
ralia f. habitue; malnm corporate f. malom; materia
oorporalia f. materia; passio corporalis f. passio; }u
virtus corporalis f. virtus; visio corporalis [. visio.
corporeitas = ^Jörperlid^teit, b. i. badjenige, toaS bic 92otui unb
baS SBefen beS ftbtptti auSmad^t: Corporeitaa dnpliciter aocipi
(«ifficfalt ocrbcn) poteai üno modo^ gecnndtim qaod eat forma

aubetantialia (f. b. V.) oorporia, prent in genere anbatantiae
(f. b. 9t.) coUocatnr; et aic corporeitaa cninacnmqne corporis nihil

est alind, quam forma subötantialis eius, secundum quam iu
genere et specie collocatur, ex qua debetur rei corporali, quod

habeat tres dimeDsiones. . . . Alio modo aooipitar corporeitaa,
pront eat forma aooideatalia (f. b. %.), aeonndnm qnam dicitnr
oorpna eaae in genere qnantitatia; et aio corporeitaa nihil alind
eat, quam tree dimendonea, quae corporia raÜonem (SBefen) con-
atituunt, cg. IV. 81. — Materia (f.
b. 31.) praeintelligitur perfecta
secundum ease ante iutellectum (êgtiff) corporeitatia, th. I. 76.
6 ad 1.
eorpolentoB = UtpttlUi, Don !br))eYlid^ ^fâffcnlêtt : noa

enim foimna in Adam aeonndnm aeminalem rationem (f. b. 9.)
et aeonndnm oorpnlentam anbatantiam^ th. HL 15. 1 ad 2; Dgt
ib. 31. 1 ad 8.
corpus = St&xptx, b. i. bicjenige Subftonj, ttjeld^c brci îmcnjionen

befi^t: corpus euim est, quod habet trinam dimensiouem, th. I. 3.
1 ob. 1 ; ober beffcr gef|)C04en : hoc nomen corpua impoaitnm est

ad aignificandum qnoddjun genna anbatantiamm ex eo^ qnod in
eia inToninntnr irea dimenaionea, et ideo aliqnando ponitor hoc
oomen corpus ad aignifioandaa trea dimenaionea, aeonndnm qnod
corpus ponitur (roirb ttngcfc|;t al§) species quantitatis, ib. 18. 2 c.
2)et (S^cunb für bie ô|)|>elbebeutung i[t bie{er: intellectus noater

6*
Digitized by Google
84 corpas
qui proprie est cognoscitivu» (erfennenb) quidditatU (|. b. IL) rei ut

proprii obieoti, aooipit (ein|>fängt cd) a sensu, ouius propria obieota
simt acddentia (f. b* 9(.) exteriora, et inde est^ qaod ex. his»
qiiae eztorins apparent de re, deTeninras ad cognosoendam
essentiam rei; et quia sie nominamus aliquid, sicut cognoscimus
illud, inde est, quod plerumque a proprictatibus (j. b. ex-
terioribus imponuntur nomina ad significandaa essentias rerum.
Unde hniiismodi nomina quandoque aooipiuntar proprie pro ipsis
essentüs renun, ad qnas si^nifioandas principaliter sunt impositay
aliqnando antem snmantnr pro proprietatibns, a quibns imponuntor,
et hoc minus proprie, ib.
@d (inb mancherlei Urten ton ^üxpixn |U untecfdêiben, nämlid^:

1. corpus circulare unb corpus reotnm (cg. L 20), b. L
ber tunbltdê unb ber tion ebenen glft^^n Begrenzte ftih^; 2. corpus
ooeleste unb corpus inferius (ib. II. 90, tb. L 66. 2 o),
b. i. ber §immel§förpcr unb ber iförper lîeniebcn bei un§ auf ber
Srbe; 3. corpus effigiatum (cg. II. 49), b. i. ber geftaltetc, in
biefe ober jene êfiatt gebrad^te Stbtptt (sicut corpus exterius

figuratum); 4 corpus elementare (tb. L 66. 2 c), b. L bet*
jienige ftStptt, vkU^fx au8 einem ober mefreten ber i»ier (Elemente
(9euer, SBoffer, Suft nnb (Erbe) befielet; 5. corpus firmamenti
(ib. 3 ad 4), b. i. ba§ girmament, roelcê^ al§ ein feper, ober bod^
burd^fid^tiger ^?örper (etsi solidum, tarnen diaphanum) galt; 6. corpus

hominis naturale unb corpus ecclesiae mysticum,
toeldê fld^ alfo untevfdêtben, quod membra corporis naturalis sunt
omnia simul, membra autem corporis mystici non sunt omnia
simul, neque quantum ad esse natnrae, quia corpus ecclesiae
constituitur ex hominibus, qui fuerunt a principio raundi usque
ad £nem ipsius, neque etiam quantum ad esse gratiae, quia eorum
etiam, qui sunt in uno tempore, quidam gratia carent postmodum
eam iam habentibusy ib. IIL 8. 3c; 7. corpus
babitori, alüs
incorruptibile (cg. IL 92) nnb corpus corruptibile
(th. I. 66. 2 c), b. i. ber unjcrftörbare unb jerpörbare i^örper, öon
benen ber erflcre feinem SSergeên burd^ ûflöfnng feiner ©ubflanj
unterioorfen ift, ber lejtere aber moÎ; 8. corpus mixtum unb
corpus Simplex (ib. III.'* 74. 1 ad 3, cg. IL 90), b. L ber
ans ittiei ober mehreren (Elementen unb ber his% aufi einem ein|igen
^ênte befieênbe l^|)er; 9. corpus naturale unb corpus
Digitiztxi by Google
corrompere 85
mathematioTxm (th. I. 7. 8c, cg. I. 20), b. i. bcr i?ör|)cr,
wie er in bcr ^Zotur Dorfornrnt, unb ber matj^cmatifdê ivorper, toeldêr
mic aus bem bceibtmenfionalen Sftaum ber natürlichen ^öxpzx befielt;
10. corpus quin tum (th. 1. 68. lo» IIL* 82. 1 c), b. i. baS
neben ben »iec (Elementen ber (grbe unterfd^tebene OÎement tootani bte
^!mmel8f6r|)er Befielen (f.quintus); 11. corpus spiritnale (th.
1. II. 4. 6 ad 3) unb corpus an male (ib. 7c), b. beri i. Der«
gciftigte unb ber tierifc^geroorbcne ^öxptr be§ ^JZcnjcên, tüoöon jener
feinen Sßamen baêt fâi, bag ber 5?örper mit feinen 3:riebcn unb
Steigungen totaliter spiritm Bubiectom iß, unb biefer ben fetmgen
Mâlb itäî, tteti in il^m bie tterifdê Statut beS 9Renf4en über bte
getlKge bie Obevlânb gewonnen bot — bonrnn corporis

f.
bonii8.
corruinpere = a) jcrftören, Dcrgcên madên, tt)a§ baburc^

gefdîel^t, ba| bei einem S)inge bte gform bedfelben oon ber äJloterie
Ibfigetrennt ttirb: nihil oorrmnpitury nisi per hoc, quod forma eins
a maieria sepamtor, th. L 50. 5 c, t)g(. ib. III. 77. 4 ad 1. îe
9(rt unb SBeife, ju öergcl^cn, ift eine jttjeifadê, per se unb per
accidens; per se b. i. \nx fii) aöein fann nur foldêä Hergeben,
man auä) per se b. i. für fid^ unb o^ne ^n^ölionSfubjett egiftiert,
per aocidens b. i. nebenbei obet mit einem anbeni nur baSienige,
ttKi8 rnut nur per aocidens b. t. in ober mit einem anbern esifliert:
dupliciter aliquid cornunpitur, ono modo per se, alio modo per
aocidens; impossibilc est autem aliquid snbeistens (für fid^ (Iji*
ftierenbes) generari (entfielen gemad^t werben) aut corrumpi per

aocidens id est aliquo generato vel oorrapto; sie enim competit
alioni generari et corrumpi, sicut et esse, qnod per generationem
(dntflelên) acqniritur et per cormptionem (übergeben) amittitnr,
nnde qnod per se habet esse, non potest generari Tel cormmpi,
nisi per se, quae vero non subsistunt, ut accidentia et ibrmae
materialea (f. b. %), dicuntur fieri et corrumpi per generationem
et cormptionem compositonmi, ib. I. 75. 6 c; ug(. og. II. 55 u. 82.
Sumeilen mitb corrumpi im meiteren @inne beg SBorteS gebrau(|t,
glei^bebeutenb nfimlicb mit bergelên, unb bonn gilt e§ aud^ oon ber
§orm eine§ 5!)inge§: secundum se dicitur aliqua forma corrumpi

.per contrarium suum, per accidens autem per corruptionem sui
Anbiecü, th. L II. 53. 1 c; ))gl. ib. L 89. 5c. — 'ôn cor-
rnmpitnr aliqnid in omnino non ens (cg. II. 55), b. 1^.
Digitized by Google
86 oorraptiUlie ^ corrnptio
wenn ein îng ber fluflöfung anheimfällt, fo oergel^t H olS \o\(S)t9,
um ein anbere§ ju mcrben, roirb alfo nit^t ücrnid^let.

üerberben, f^lec^tcr matten: et hoc dico, sive pro
b)
fide pro quacumque ulia causa corrumpatur violenter, th.

sive
UI.* 96. 5 ad 4, tÛ ib. IL II. 152. 1 c u. ad 1; prout significat
quamdam mclinationem naturae oorraptae, ib. I. U. 84. lo.
eonmiillMliB » burd^ KMrennung ber ôrm Mit bet Slateric
jcrftörbar: dicitur aliquid corruptibile per hoc, quod inest ei
potentia ad uon esse (bic ÜWöQlic^fcit, boSicnige nic^t me^r ju («in,
mad ed xoax), th. 1. 75. 6 ad 2 ;

omne/qnod est compoMtam ex
eontrariis, eat nataraliter oorruptibfle, quasi habena in se caoBam
oorruptionia saae, ib. I. II. 85. 6 ob. 2; Dgl. cg. II. 79. —
Bona corruptibilia (th. I. II. 84. 1 c) fmb Dergänglid^c ®üter. i
3u corpus corruptibile f.
corpus; virtus corraptibilis
f.
virtus.
«oiniptlo «- a) 3etP5tung ober Setgelêit einer ©a^c
burdi flbtrennung t^m Don bet SRaterie (omnia oorroptio ett
per separationem fonnae a materia, cg. II. 55), mit onbern SBorten
butd^ bie (Entfernung beSjenigcn êftanbteilS au§ i^r, melcêr \t)x ba^
cigentümlidê ©ein üerlei^t; fonad^ bleibt bie 5)laterie ober basjcnige, .
morauS fie entpanben mx, bei unb nad^ ber iôrru^tion jurüd. S)ie i
Aorm|»tion einer @adê tritt bann ein, nmtn ettpaS fetner Stotnr nad^
il^ fonträr dntgegengefekted auf fie etnmirft itnb bie 06er(anb be(8!t;
barum lêigt eS: omnis corrnptio est a contrario, ib.;
non invenitur corruptio, Tiini ubi invenitur contrarietas, genera-
tiones (ßntfte^cn) enim et corruptiones ex contrariis et in con-
traria aunt^ th. L 75. 6 o> ogl. ib. I. U. 53. 1 o. m& biird^
ftorrit^tion mge(t, ]||5rt att foldêfi %u fein Mllflftnbtg auf, toeStoIb
man fogt: corrnptio est motns ex esse in non esse, ib.
III. 77. 4 c; ba e§ aber niti^t bernic^tct wirb, fonbern nur aI8 folcêö
aufhört, um ein anbcreS ju merben, fo gilt juglcic^ auä) ber ©aj beS
SlciftoteleS: corruptio unius est generatio alterius, ib. 5 o.
3e nad^bem bie gform, loeld^ ein îng iwrliert, bie fubpan|ieQe
meldte i^m baS âfein f^bd^tmeg Derleil^t, ober nur eine acdbenteDe
Sform ifl, burd( toefdê e9 biefe ober jene îgentfimlidît bc{i^t, unter«
fd^cibet man corruptio simplex (s. substantialis, ib. 50.
eine
5 ob. 3) unb corruptio secundum quid; ogl. cg.

eine
IL 55, tL L 76. 4 c. SfäHt ettoaS, UMd als foidieS fflr ßd^ eppicrt,
Digitized by Google
cntre — culpa 87
bn ftonuption anlêtm, fo finbet eine corruptio per se ftatt,
toenn aber etiiMi9, mi nur in unb mit einem onbctn esifHett, fo eine
ooimptio per aocidens, og. II. 79: t>gl. oormmpere. Sutoetlen
»itb oorruptio im »eitern Sinne be9 Portes gebraucht, gleic^bebeutenb
ndmlid^ mit ^Scrgeên, unb in bcm 8innc ift bann aui) 9lebe üon einer
corruptio formae, th. I. II. 53. 1 ob. 2\ Dgl. corrumpere.
— Corruptio oarais (ib. IL IL 152. 1 ob. 3) ift bie Set«
Iclung ober S^^vung be8 signaonliim yirginale pudoris, ib. Cor-
ruptio yirgiuis tfi bie ^nte^rung einer Jungfrau burd^ bie
3erftörung ber integritas corporalis membri ober be§ signaculum
virginale, ib. 1 c u. ad 3.
$eiberbung, êrbocbenlêit: secundum quod importat

b)
qnamdam inolinatiouem ad huinamodi oontemptum ex
(bebciitet)
oormptioiie uaturae, th. I. IL 84. 2 c.

«fene — erfdâffen, ou§ nid^t§ lêrDorBringen, b. i. o^ne baju
einer öorlicgenben ober oornuäejiftierenben 2Jlaterie ju bebürfen: nihil
est aliud creare, quam absque materia praeiacente aiiquid in

eaae produoere, cg. U. 17.
maUo « (SrfRaffung, 64d|)fttng: creatio est productio rei
secundum totam Bubstautiam suam. uuUo praesuppoeito, quod sit
Tel increatum yel ab aliquo oreatum, th. I. 65. S c; onmis creatio

absque successiono est, cg. II. 19; creatio est in instanti, ib. —
HJtan Iprid^t oon creatio active unb creatio passive accepta
(i»gi. th. L 45. 3) ober« maS baSfelbe ift, ton creatio activa unb
creatio pasaiTa; im erften gane ift ber 9(ft ber @49|)fung na4 feinem
tenninue a quo unb im ^metten müf feinem terminus ad quem ge«
meint, mit anbcrn 2öorten, bie creatio activa ift ber 8d^ö|)fung§aft
in ©Ott, morin er al§ eine actio b. i. al§ eine i^ätigfeit, unb bie
creatio paesiva ift ber nämliche %U in ber Kreatur, morin er alS eine
paseio b. i. al§ ein Seiben gu beulen ift.
omlnlttaB ^ Alaule, Al&ubigteit : ad ftdei yeritatem uou aolum

pertinet ipaa crednlitae oordie, th. IL IL 134. 5o; intellectus
hominis Deo subditur per modum oredulitatis, diviua gratia hoc

fiMueute, cg. III. 152.
ealia — ûlb, ein 3uftanb ber ©eele, beffen SBefen bie in ttn«
orbttung gerattene, bie ni^t me(r mî ber gebfl^renben Orbnung üer«
lottfenbc S^ätigfeit beS 8Biffen9 au8ma<|t: culpa conriatit in de-

ordinato actu voluntatis, th. 1. 48. 6 o ; malum, quod oonsiatit
Digitized by Google
88 cultas — debilitare
in subtractionc debitae operatiouia in rebus voluntariis (f. b. ^.),

habet rationem culpae, ib. 5 c. @§ ift ju unter[dêiben bie culpa
actualis, loelê iemanb jld^ bur4 «0cnc Xffiüfitit, unb culpa
originalisy tDcUJe et fl<l( but^ feine WtÛanam^ (origo) )ti|te|t;
t>gl. ib. in. 14. 1 ad 3. 3u mal um oalpae f. malmn.

eultus = 58crc]^rung. îc ©Ott cnoicfcne SSerel^rung (cultus
divinus) ift eine jioeifacê: scilicet spirituaiis, qui consistit in
devotione mentis ad Deum, et corporalis, qui consistit in

aacrifioüe et oblatioDiboa et aLiis hmusmodi, th. L XL 102. 5 ad 4^
espUtttsB» IQcgterbe, b. i. ba8 Erlangen be8 9Ren[dên nod^
2)ingen, weld^c al§ ergöpc^ crfc^cincn, o^ne bag fte ber fmnlidên
9iatur beä ^Renfdên tüirflici^ juträglic^ unb iiüjlid^ löäreii, ügl. con-
cupiscentia. ^Jiad^ einigen oecbient bal^ bedangen bed 3)ênfdên in
breifaêr înßd^t ben IRamen cupiditas : nno modo, pront est appe-
titos inordinatas divitiaTum (Dg(. th. L IL 77. 5 o u. ad 1), alio
modo, seoondnm quod significat inordinatom appetitom cnlua*

cumque boni teraporalis, tertio modo suraitur, prout significat
quamdam inclinationem naturae corruptae ([. b. 51.) ad bona
corraptibilia inordinate appetenda, ib. 84. 1 o.
D.
dare ^ geben. Datur intelligi (th. X. 39. 4 ad 3) lêigt,
ed toitb )U oecfte^ gegeben; nonest dare, quando (ib. XXL

77. 5 o) bebeutet fo biet, dS cS I&|t fid^ nidftt angeben, »ann.
deMIItaie ^ fd(ttfi((en. îeS fann auf ^meifadê êife gefdêlên:
per se unb per accidens; im erftercn %a\i^ betrifft e§ ein Xing

bireft unb nid^t burd^ bie âjwift^cnfunft eineä aiibern, im leiteten
gafle aber nur inbircft, baburd^ nämlid^, ba^ ein anbereS, womit ed
in lêrbinbung fielet, gefd^ttHtc^t tt>irb : ei aliqua Tirtos (ihtaft) animae
debSitetnr debflitato corpore, hoc non est, nisi per accidens, in*
qnantam scilicet virtus animae indiget organo corporali, sicat
visus debilitatur dubilitato organo, per accidens tarnen, quod ex
hoc patet; si enim ipsi virtuti per se accideret aliqua debilitaa,
nomqnam restaoraretiir organo reparato, videmus antem, quod,
qnantamcnmqae vis visira Tideator debiiitata, si organnm re-
paretar, yis visiva restanrator, cg. IL 79.
Digilized by Google
debilitas — defeetoft
'
89
deMUtas » ©((iDädûng; oportet, quod esse eius debilitetur

per debilitatem corporis, og. IL 79. äRaii tmterfd|eibet eine |ioet«
facl^ Itrt Hüll *debilitas, eine debilitas per se itnb eine debi-
litas per aooidens; ogl. debifitare.
debitus = fein (ollenb, fid^ gcbü^renb, fdûlbig, crforbcrlid^ : sub-
tractio debitae operationis, th. I. 48. 5c; circumstantiae de-
bitae, ib. lUJ 49. 4 a; ügl. cg. II. 31. Debitnm bebeutet
foiDolÎ bod ^Mfi, als bte ^fti^t, ba beibe einanber entfptedên; bgL
th. L 21. 1 ad 3. (S8 giebt btelerlet 9rten bcS debitnm (pql ib.
I. n. 60. 3c), g. 1. debitnm coniugale s. matrimonii

(ib. III.« 64. 1), b. i. bic elêlid^c ^flic^t, bie ^flit^t jur copula
camalis, aud^ actus matrimonii genannt (ib. 49. 4); 2. debitum
iuris 8. institiae mtb debitum caritatia (ib. IL IL 188.
4 ad 4, cg. IL 28), b. l bie $fli4t ber êteîigleU unb bie $fß4t
ber Siebe;* 3. debitnm meriti unb debitnm natnrae (th.
1. IL III. 1 ad 2), b. i. bttäjicnigc, ma3 bem 3JZcnfd^cn auf (Sjrunb

einer derbienftlicên ânblung unb idqS il^m gemög feiner 92atur mit
^R^ä)i gebül^rt; 4. debitum morale unb debitum legale

(ib. IL II, 80. 1 c, DgL ib. L U. 99. 5c), b. l bie moralifd^ unb
gefeÛ($e ^^'i^t, fo bag man unter biefer baSfenige berflel^t ttaS (emanb
jufolge eine§ pofttiDen êfeê§, unb unter jener baSjentge, m% et Don
(5dîdEIi(i^!cit§ megcn (ex honestatc virtutis) ober nad^ bem Urteil ber
Vernunft (secundum regulam rationis) leiften ober ju tûn ât;
5. debitum mortis (ib. UL 46. 11 ad 1), b. i. bie 9)et|iflid^tung
beut Xobe gcgenfibec ober bie SitohoenbigfeU lu flerben; 6. debitum

per se unb debitum propter aliud (ib. IL IL 44. Ic),
ttJQ§ fid} um feiner felbft roifleu unb tt)a§ fic^ um eineS anbern ttiiflcn
gcbül^rt; 7. debitum unius unb debitum multitudinis (ib.
152. 2 ad 1), toaS einem jeben einzelnen für fi^ unb ttaS einer
SBiel)^ a» folget an leiften obliegt.

dsftetns = 9e(len ober %Ût unb 9Rangeln ober SRangel^ be^
beutet a(fo ebenfomolÎ bie Îbmefenlêit beffen, moS ni<|t ba fein
braud^t (defectus im ncgotiDen ©inne), al§ bic Hbwefenlêit beffen,
toai ba fein follte (defectus in priDatiDem ©inne) ; intellectus auêli
non habet defectum, si defectus accipiatur privative (f. b. %),

ut scilicet careat eo, quod habere debet, si vero accipiatur
negative (f. b. %,), sie quaelibet creatnra invenitnr defidens, th.
L 12. 4 ad 2. Unter defectus rationis oerêl^t man nid^t
Digitized by Google
90 deftciens — deAnitio
blog ba§ Sfe^len ober 92id^tdocânbenfein ber Vernunft, fonbern au^

einen 8fe((et, eine Unoontommenl^tt bctfclbcn: defeotus (Sbmefen^t)
rationis pertinet ad rationem speoiei eqni yel bovis, .... alicai
homini qaandoque aooidit defeotns rationis (flBtoefenlêU bc9 Set«
nunftgebraud^§), ib. I. IL 67. 3 c; quandoque autem contingit ex
defectu rationis, ib. II. II. 1 26, 1 c si quid in dictis philoso-
phorum inveniatur contrarium fidei, hoc non est philosophiae,

sed magis philosophiae abasiu ex deieoto (/B^toii^) rationis^
expoa. in Ebr. Boethü de trin. 2. So.
Mflimt feÎerlâft, mangelhaft. 3^ causa deficiena
f.
causa.
definitio = Umgcenjung, b. i. genoue Scftimmung ober ßrflörung
beffen, toaS man unter einem 'Dinge p oerfteben ât. 8ie gtebt ^nt«
inott auf bie Sfrage: WM tfi bad 9)ing (definitio significai, quid
est Tes, og. L 31), UH>bel man aber btc Slnâbe fetner SBefenlêit er*
toartet: definitio indicat rei qnidditatem (f. b. %.) et essentiam,
th. II. II. 4. 1 c, ober, tt)ie ^(riflotclcä fagt, oQiOfidg fiev yag zov
xi iött xai oiölag, anal. post. II. 3. p. 90. b. 30. 2)ie Definition
ber 92aturbin0e umf4Iie|t bemgemdk ntd^t bloft beten gfbm, fonbctn

am( iite SRotctie, ba beibeS an i|tet SBefenlêit Qe|5tt: definitio lei
naturalis non signat tantnm formam, sed fonnam et materiam,

cg. IV. 81. ÖJebilbct tt)irb bie 'J)cfinition, tocnn fie regelred^t ift, au§
bem genus proximum (f.
differentia) b. i. au3 ber bem bcfi*
nierenben Glinge s^nöd^f) übergeorbneten (Gattung, unb au& bet diffe-

rentia speoifioa (f. b. %.) b. i. au< bemienigen Sßefenlutomente,
ttiobttt^ e8 ftd^ bon anbetn fltten berfelben (Stottung nntetfêibct
definitio est ex genere et differentia, th. 1. 3. 5 o,
ober, wie e8 bei ÎriftotelcS lêijt, 6 ogiC/idg ex ytvovg xal öia-

g)OQ(ov kötiv, top. L ö. p. 103. b. 15. âu ttntetf(|eibet eine
definitio competens unb definitio incompetens (ib.
IL IL 4. 1 1 u. ob. 1), b. i* eine sntieffenbe unb nnsutTeffenbe
Definition.
Definitio et definitum debent converti (th. III.*
42. 3 a), b. 1^. ba§ $räbifat eine§ Sa|e§, in welchem bie Definition
auSgefprodên ift, mu^ mit bem Subjefte beSjelben, morin baS }u Defi«
nkrcnbe enthalten it, bertanfd^t »erben tbnnen, menn bie ^Definition
tid^g fein foll, fo ba| man alfo ). 9. fagen tann: bomo est animal
rationale unb ebcnfo ri^tig aud^ umgefel^rt: animal rationale est bomo.
Digitized by Google
deHaitbe * deleelttlo 91
Ratio, quam signifioat nomen, est definitio (ib* I.
13. 1 c, cg. I. 12), bic Übcrfcjung bcr <5tcflc au8 ?lriftoteIc8 : o Xoyoq,
ov TO ovofia ö7jfittov, oQiöfjiog yivtrai (metaph. IV'. 7. p. 1012.
a. 23), Reifet fo Diel, al§ : bicjcnige inteUeftucnc iôrfteHung, bcren fprnd^«
114c« Seiden Ux 9tomc (f.

nomen) ift, ift bie Definition ober Mc
tegttffii4< SBefenl^ ctnev €a((e: qua qnidem (so. opeeie intelU-
gilnU, f. b. V.) infonnataB (oc mtolleotiiB) fonsal Beoondo Tel
definitionem vel divisionem vel compositionem, quae per vocem
aignificatur, unde ratio, quam significat noraen, est definitio, et
enimciatio signiücat compoaitionem et divisionem intelieotua; uon

ei^ vooea aignificant ipaas specieB intelUgibiteB, sed ea» qaaa
intellectaB aibi format ad mdicandnm de rebna ezterioribiiB» th.
I. 85. 2 ad 3.
defiidtlTe = nac^ 3Beife ber Umgrenzung ober (Sinfriebigung.
Definitive in loco esse (th. I. 52. 2c) êi|t, mit feiner gonjen
®u6f}an} auf biefcn ober icnen Ort ober Staunt angeioiefen fein, olê
bo| aber bie C^renjen ber ©nftpon) mit benen bei OrteS ûfammtn*
flden, ober bo( ber betreffenbe Sbnm irni ber ^nbflan) ooHflAnbig
ausgefüllt würbe.
deformis = a) unförmig, mi^gcftaltet. — b) formloS:
dieitar actus (moralis) deformis per privatioiiem (êraubtfein)
foimae iniriiiBeeae, quae est debita oommeiuRiTatio (Qêrl^tntd)
ouraumatantianim aotes, tL II. IL 6. 3 ad 3.
defkradtM » a) Unförmlfifett, 9[bf<l^lt<(feit: äuget de-
formitatem peccaii, tli. 1. II. 73. 7 c; deformitatem imprudentiae
nulluB vult, ib. IL II. 53. 1 ad 1.
b) gformlofigfeit: in materia creata est deformitaa, ut

esaet diTeraia fornuB aocommodatay ib. L 47. 1 c; defermitaa
actus eat de ratlonB apeoiei ipeiua aotna, ib. IL IL 6. 2 ad 2;
deformitas non aolmn importat (bebeutet) priTationem (Seraubtfein)
debitae formae, sed etiam contrariam dispositionem, ib.
ddeetatio » (2^r^)^n, gfreube: deiectatio ex dilatatione (sc.
oordis) nomen acoepit, nt laetitia nominetur^ th. I. II. 33. la»

ogl. ib. 31. 3 ad 3; haeo eai di£Eerentia inter animalia et alias
res naturales, qnod aliae rea naturales, quando oonstitauatur in
id, quod convenit eis secondum naturam, hoc non sentiunt, sed
animalia hoc sentiunt, et ex isto sensu causatur quidam motus
animae in appetitu sensitivo, et iste motus est deiectatio, ib.
Digitized by
92 demoBBtrabilis — deaioiistratio
31. 1 c; deleotatio est qaaedam qnies appetittiB in bono oon-

venientiy ib. 38. 1 c; ad deleotationem duo requirantoTy adlicet
oonsecntio boni eonyenientis et cognitio huiusmodi adeplaonis,
ib. 32. Ic; in delectatione duo sunt, scilicet perceptio conveni-
entis, quae pcrtinet ad apprehensivam poteatiam, et complacentia
eins, quod offertiir at conveniens, et hoc pertinet ad appetitivam
potentiam, in qoa ratio (SBefen) deleotationis completar (|ur 8ott»
etibung gelangt), ib. 11. 1 ad 3; deleotatio est quaedam opera-
tionis perfectio (^ßerüollfommnung), perfioit enim operatioDem, siout
pulchritudo iuventutem, cg. 1. 90; ultima perfectio operationis
est delectatioy ib. UL 26. Übet ben Unterfdîeb t)on deleotatio

imb gandinm f.
gaadiiun.
®8 gtebt mandierlet Vrtcn bct deleotatio: 1. deleotatio
oorporalis unb deleotatio animalis, b. !. baS förêrTtdê
unb bQ§ animdifdê (^rgöjên, oon bencn crflcre§, aud^ delectatio
carnalis genannt, auf einer förperlidjen SBerül^rung mit bem bc=-
ge^rten ©egenftanbe, unb IcJtcreS, oud^ qI§ delectatio spiritu-
alis bêtc^nct, auf einer finnltên obet ubecfinnliên ôrftettung beS
bcgeitten degenjlanbed berui^t, bgt th. L IL 72. 2 o, IL IL 118. 6 o,

• 123. 8g; 2. delectatio intelligibilis unb delectatio*
sensibilis (ib. 1. II. 30. 1 c, cg. 1. 72), b. i. ba§ überjinnlid^c
unb boS pnnlidê (Scgö^n, mit anbern Korten baS <$rgö|en an einem
äberftnnliên unb an einem futniiên ûte; 3. delectatio natu-
ralis unb deleotatio non nataralis (tL L IL 3L 3o), b. i.
baS tfin notürliê unb ba9 ni^t tein notflr(td()e ^.rg5|en, ober ba§*
ienigc, loeldêS o^ne aQe DJiitroirfung einer [innlicên ober überftnnlid^cn
SSorftellung juftonbe fommt, unb baSjcnige, wobei eine foldê Jßorftellung
i^ren (Sinßu^ itgeubtoie geltenb mad^t; 4. delectatio sensus

ratione cognitionis unb deleotatio sensna ratione
ntilitatis (ib. 6o), b. i. baS (lvgiy||en on bem |innttd| (Sttanntcn
um ber d^rfdmtniiS unb bofi (Srgö|en «n {fpn um feines 9{u|en8 mtliett.
demonstrabllis = mit ©idêrlêit, mit apobiftiftêr ©emi^^cit bc*
tociSbor: sicut aliquis probabiüter (mit Söal^rfdêinlid^feit) scire
potest, aliqnam propositionem esse demonstrabilcm, licet ipRe
eam demonstratiTe (f. b. non oognosoat^ th. L 12. 7 ad 3.
dumnuMO» ^ a) întteiS: pronomina demonstrativa di-
cuntur de Deo, seoundum qnod faciunt demonstrationem ad id,
quod intelligitur , non ad id, quod sentitur, th. L 13. 1 ad 3.
Digitized by Google
demonstimtiTe — danonttemthniB 98
b) êmeis» unb )ioar bct (Sktoifttci^dbcioeti», b. i. bcrj|cittge/
loeU^ (8€tt>i(ieit in bet (SrtenntniS liefert: demonstratio est syllo-

gismns &oien8 soire (th. 1. II. 54. 2 ad 2, Dgl. cg. I. 57) ober,
lüie bcr baju bei 3lriftotcIc§ lautet, ajtoösiîv 6e Xiyoj övXXo-

yiOfidv amOTfjfiovixov, anal, post I. 2. p. 71. b. 17 sq. ^D^{an
unlecfêibet eine domonstratio propter quid unb eine demon^

stratio quia, »obon Jene a^tioftfd)cr unb bicfe o|>ofleriovif4^ 8e»
tt»et8 lêutûtage genonnt mtrb; eine demonstratio propter qnid ftcgt
oor, tocnn bcr 53ctüei§ bei bcmjcnigen anlêbt, maS feiner 9iatur mä),
unb eine demonstratio qiiia, roenn bei bemjenigen, n)a§ mit ^cûg
auf unfere ^rfenntnis früher ift, alä badjenige, morauf ber IbetoeiS
lînêuert: duplex est demonstratio, una quae est per causam et

dicitur propter quid, et baeo est per priora simpKoiter ((. b. 9«)/
alia est per effeotum et dicitur demonstratio quia, et haec est

])er ea, quae sunt priora quoad nos ; cum eniin efiectus aliquis
nobia est mamfestior, quam Bua causa, per efieotum procedimus

ad cognitionem causae, tb. 1. 2. 2 c.
dononstnittve — {hüte, b. i. im @inne ober na4 tlvt ctnc8
€ktt)igêit9beweife8. Demonstrative probare (th. L 46. 1 c,
cg. 1. 3 u. 8) bcifet, mittels eincS ©ewigêitibewcifeS bartlûn. 3«

oognoscere demonstrative f.
cognoscere.
demonstrativus = mit ©emig^cit bemeifenb; ratio (Vernunft)
demonstrativa, th. IL II. 9. 1 ad 1; rationes ((S^rünbe) demon-
etrativae, ib. I. 46. 1 c; tgl. ib. II. IL 1. 5 ad 2, cg. L 9.
— ^te rationes demonstratiTae Im Sinne uon bemeifenben Örünben

pnb jroeifatêr %xi, nämlid^ rationes demonstrativae sim-
p Heiter, b. i. (o(d)e (SJriinbe, roelt^c bie 93ßQ!)rieit cineS in Sragc
ftei^nben @a|eS mit a|)obittif($ec (3UU)iêit bireft betoeifen, unb rationes
demonstrativae seoundum quid, b. t. foUê ^rfinbe, ttcliê
bie ttnmal^rlît befi (ontrubiftotifên Gegenteils non bem onfgefteOten

<Ba^t mit überjeugenber ®ch)i^îeit barjutlûn geeignet ftnb ;
ogl. th. I.
46. 1 c. — Principiura deraonstrativum (ib. 12. 8c) ifl
ber jenige SemetSgrunb, toorauä ettoaS mit ôtmenbigfeit ftc^ ergiebt.
doientia demonstrativa (ib. 12. 7 c, L II. 5^. 6 ad 3^

n. IL 48. 1 0, 5L 2 ad d, 4 ad 2, 53. 4o) ift bafi bettieifenbe
SBiffen refb* bie bemeifenbe 9Biffenfdf)aft, mit anbem fßorten biejenige
ßinjcl' ober @efQmt»CFr(enntniö, meiere au§ unmittelbar ober mittelbar
euibenten SBal^rlêiten eine anbete a|)obtftij(^ getoi||e SBa^rlêit ableitet:
Oigitized by
94 denominara — desiderittm
soienüae demonstrativae sunt circa (ânbeln über) necessaria»

qiiae impoftsibile est aliter se habere, expos. in 1, etlua ^leom.
leot 16 K 3tt signam demonetrativimi f.
fligmun;
eyllogiBiiiBe demonetra üthb f.
Byllogismiis.
deuominare = benennen: cum res communiter denominuutiir a
suis formis, sicut album ab albedine (bie eine accibentede) et homo
ab humanitate (bte eine fubfianîellc gorm ift), omne aliud, a quo
aliquid denominatar, qaantum ad hoo habet habitadinem
Îkn, Bestellung) fonnae, ut» si dieam, ^t» est mdutns veeti-
meutoS iste ablativus construitur in habitndine (im @tnne be8
53erpltniffc§ einer) causae Ibrmalis, quamvis non sit forma, th.
I. 37. 2 c, Dgl. ib. 13. 11c; omnia, quae babent ordinem ad

imum aliquidy lioet diveieimode, ab iUo denominari poeannt, eicat
a sanitate, quae est in aniiiiali> denomiiiatiir saniua non aolmn
animal, quod est sanitatis obieotnm, sed dicitnr medioina sana,
inquantum est sanitatis effectiva, diaeta vero, inquantum est
conservativa eiusdera, et urina, inquantum est siguificativa ipsius,
ib. III. 60. 1 c; res deuomiuatur a fine et complemento (jm& ü^te
Ôcnbiing bilbct),2 ad 3; nnnmqnodqne praedpne denomi*
ib.
natnr et definitnr seeondnm id, quod conTenit ei primo (in ecp€c
Ötnie) et per se (feiner 9latur unb 9Be|enlêit itodj), non antem «e-
cundum id, quod convenit ei per aliud (voa^ an i^m ift ober in
55<Jte]ûng ju 4 ad 1; res debet denominari ab eo,

t^m ftejt), ib.
quod est de easentia sna» ib. III.' 44. 2 ob. ^. IB9I. de- —
nominatio«
dsMMliiatte Sctienmmg: denomuatio rei maxime debet
fieri a perfectione et fine (th. I. 33. 2 ad 2), ober, wie ber baju
gehörige %tit bei ^ÄriftoteIe§ lautet, ajtd rov rtXovg ajiavxa jiqoo-
ayoQevBiV ölxaiov (de anim. II. 4. p. 416. b. 23 sq.), b. ^. bie
Batentmng einer @a4e mu| fo fein, ote fk t(t im 3uftonbe i(m

SoOenbnng ebct fBontommenlêit, olfo in titem (|nb)u|lttnb fie6fi(tt.
Sgl. expoe. in 2. de anim. Ariat leot 9k; f.

denominare.
denunciatio « a) Înjetge. — b) ûSfage: intellectus noster
ênnnciationem de Deo format, cg. I. 36.

desideilnBi » Verlangen : desiderium pertinere potest, proprio
loqnendo, non solnm ad inferiorem appetitom (êf^rungdttermdgen),
sed etiam ad saperiorem; non enim importat (bcbentef) aliquam
consociaônen (^Bereinigung) in onjoendo^ siont oononpisoentia
Digitized by Google
deflignire — diileetieu 95 .
(f, 6. %), ted nrnpUcfim (f. b. motum ia rem desideratam,

th. I. n. 30. 1 ad 2. f« ifl ein gloetfaiH deuderinm vmUx*
fdêibtti: «itis yel daflidarium potast dnplioiter aocipi, nno modo
proprie, secuudum quod importat appetitum flöcgc^rcn) rei non

habitae, alio modo commimiter, secundum quod importat exclu-
sionem fastidii, ib. 33. 2 c; ad quorum desideriam oarnalis con-

capiBoentia inatigat^ og. L 6.. — DoBidariam nainrala non
est inana (ib. II. 55, k)Ql. th. L 75. 6 c), b. I(. baS in bcY 9tatuv
eincf Tinges gegrünbete ^êrlangen mä) ettooS ift niä)i Dcrgeblid^.
designare = a) bejcid^ncn: haec praepositio ,pcr^ designat

in cauBali (auf urfäÎid^cm (^tbkk, in urjäi^lidêt ^tel^fung) aiiquam
causam ian principram, th. L 36. 3 c.
b) beflimmen (datarminare) : idaaa deaignantar ad aua

speciei (9(rt) per diffarantiaB auientialaa (gum 6cin, ttrfc c8 ber
i^ncn cntfprccênbcn ^ûfomml, werben bic 3bßeen burd^ ben îngutritt
üon SGBejcnöuntcrjcîcben in i'^rcm allgemeinen (Sein nöêr bepimmt),
Cg. I. 24; id designari non posset subBtanbialiter ({einet ^nbßan)

naii),
dwtciatio — a) Seiei^nnng. — b) Sctümmnng: idaaa
ad 8u designationem (gnr naiveren IBefHmmung i^ret ^fetnSform)
non indigent essentialibus differentiis (f. b. %.), cg. 1. 24. De-
signatio essentialis s. substanti al is (ib.) ift bie nähere
^fitimmung eineS 'Tinges feinem SBefen ober feiner ûbftanj naä^:
quod additar alicni ad designationem aUcaina deaignatione

eaaantiali, non oonstitoit eins radonem (Segfiff nnb Sefen), sad
flolnm asae in acto, ib.; eeae annm non poteet designari aliqna
düsignatione subbtantiali per aliquid sibi superadditum, ib.
dialecticiis = ûm ûr(i^f))re(^n ober êfpredên geeignet, b. i.
ftrttlig, befirettbar, niett badjemge, um m& ber streit ftd^ brebt, nid^t
au^demaclte SBal^(eit \% Problama dialactioum (th. I.
46. 1 c) ifl efaie ^rage ber Siffenf(iâft, Aber beren Sefalûng ober
53erneinung man ftrittig ift. Soientia dialectica (ib. I. II. 57.
6 ad 3, 11. II. 51. 4 ad 2) ift biejenige SBiffenfcâft, quae est in-
quieitiva (ib.), b. t. biejenige, meldte im Stabium ber Unterfudûng

nerbleibt, meU pe feine unbeftreitbare SBalftrteit liefert; fobann nerfie(t
man nnier i^r an4 bie nriffenfâfHiê Vnleitung i)t0)mtiercn
Aber llrittige f)inge, alfo bie fogenmmte îaleftif, geroöbnlid^ fretliib
ars dialectica genannt. Syllogismus dialecticus (ib. I.
Digitized by Google
96 diaphaneilas — dicere
83. 1 c) ifi her âl^rfdleinlid^feitSfdÎug, b. i. berjenige @4lu^, bcf{ctt
conduBio ob« 64Iu§f(4 l<<ne unBefIreitlktre SBol^vlêit eiit|filt.
iHaplmcitaB » ûrd^ftd^tigfeit, ^td^fdêinigfeit: aqua sna äia-

phaneitate est luminis ßusceptiva (aufna^mcfälîg), th. III. 66. 3 c;
ad actum diaphaneitatis sequitur ordo ad actum luciß, cg. IL 62.
diaphanns » burc^ftd^ttg , burd^lêtnig: non enim diversitas
coloris canaatur ex- Inoe solum, sed ez diyeraa diqpoaitione dia-
phani reoipientis (bc9 bur^fitltigeit ÜRebtumS, tpel<$c8 boS Siilit in
f\i} aufnimmt), di. I. 14. 6o; oorpas diaphannm eet sabieotiim
tcDebrarum et lucis, ib. 48. 3 c, ügl. cg. III. 43; aer secunduni
naturam suam est diaphanus, tb. 1. 48. 4c; diaphanum corpus
habet inclmatioQem ad susceptionem lucis ex hoo ipso, quod est
diaphannm, ib. L IL 85. 2o; tenebroeitas non est de ratione
(Siefen) diaphani, sed ei Bupervenit, ib. IL U. 6. 2 c; quia diar
pbannm (baS burd^ftd^tige !Dlcbium) semper est in ultima disposi-
tione ad lucem, statira ad praesentiam lucidi in actu illuminatur,
cg.IL 19; diaphanum est aeri principium lucendi, quia iacit
enm proprium subiectom lucis, 54; colores^ facti yisibileaib.
acta per lucem, pro oerto imprimunt suam simüitudinem in dia-

phanum, ib. 76; lux non fit aotns alionius corporis, nisi aliquid
participet de diaphano, ib. III. 53.
dieere = a) fagcn, fprccên, rcben: nihil est aliud dicere,
quam proferre verbum, th. L 34. 1 ad 3. man ein iWetfadêS

Terbum untecfdêibet, ein yerbum cordis unb ein verbum voois
(f.
Terbum), fo gicbt e8 ottd| ein ^meifad^ dicere, ein innerli^
unb öugcrlit^cs ;
crpcrcS ift gemeint, wenn e8 g. êigt : intellectus
hominis verbo, quod concipit intelligendo lapidera, dicit; ib.
Dicere tripliciter se habet ad id, quod dicitur: unomodo

per modum enundationis (bec ûSfage), sicut aliquid exprimitur
modo indicativo; alio modo dicere se habet ad id, quod di-
citur, per modum causae, et hoo quidem primo et prindpaiiter

competit Deo, quia orania suo verbo fecit, consequenter autem
competit hominibus, qui verbo suo alios movent per imperium
ad aliquid faciendum, et ad hoc instituta sunt vcrba imperatlTi
modi; tertio modo ipsum dicere se habet ad id, quod dicitur,
quasi expressio quaedam afiectus ((BemütSBenwgnng) desiderantis

id, quod verbo exprimitur, et ad hoc instituta sunt verba optativi
modi, ib. II. II. 76. 1 c. — Potentia dicitur ad actum
DIgilized by Google
dicere 97
(Mtl einem SSecmdgeii fiiri^t man in Qtsug auf Me Slâttgfeit), ib. L

54. de; meritum et demeritum dlonntur (oon il^nen tfi 9lebe) in
ordine ad retributioncm, ib. I. II. 21. 3 c; sacrificia proprio di-
cuntur, quando circa res Deo oblataH aliquid fit, ib. II. II. 85. 3 ad 3.
befagen, benennen, bejeid^nen: bonum dicit ra-
b)
Üonem (®e)icl(ung) appetibilis, quam non dicit ens, th. L 5. 1 c;
potest dioi agens analogicnm, ib. 13. 5 ad 1; asoimilatio motnm
ad similitadinem dioit, cg. 1. 29.
c) auSfagen: quae absolute et affirmative (o^ne Oiüd«
ftd^t auf etn)Q§ ^nbeceS unb in bejaênbem Sinne) de Deo dicuntur,

th. I. 13. 2 c; qaidquid de Deo et creaturis dicitur, aequiTooe
(f. b. X.) dioitor, ib. 5 a; aliqna dionntur de Deo et oieatoiis
analogioe (f. b. %,), ib. 5o; si dicerentnr de Deo cansaliter
(urfä(5Ii(^crtt)eife, b. t. im ©innc i^rcr Urfod^c, ber Urjac^c nad^)
tantum, ib. 6c; voluntariuin autem denominative (benennungS*

meife, in betteff be3 ^Ramend) dioitur a voluntate, ib. I. IL 6.
2 ad 1; hmnsmodi nomina non aolnm dionntur de Deo oanlA-

liter, aed etiam essentialiter (fonbern andj mefeniaft, b. t. bet
SBefenlêit nad^ il^m sufommenb), ib. I. 13. 6o; id autem, quod
eBsentialiter dicitur, potius est co, quod dicitur effective (im
Sinne einer lêrDorbringenben Urjadê), et hoc etiam potius est eo,
quod dicitur oonseryative (im Sinne einer erlâltenben Urfodê,
b. i.) Beoundum remotionem impedimenti, th. II. IL 123. 12 c;
hniuamodi nomina non dionntur de Deo ex tempore, aed ab
aeterno (als il^m )iietgnenb nid^t oon Seginn bet 3ît fonbern bon
ßwigtcit I)er), ib. 1. 13. 7 ob. 1; omne nomen aut dicitur in
abstracto (f. b. %.), aut in concreto (f. b. ^.), ib. 1 ob. 2;
de Deo dicuntur aliqua in concretione (f. b. %.), ib. 1 ad 3;
nomina, quae metaphorioe (in fi6ertragener ^bentung) de Deo
dicuntur, ib. 6 o; de nominibus, quae de Deo diountnr negative
(im Sinne einer 53erneinung), ib. 2 c; principium in divinis respectu
personae notionaliter (jur ^öcjcidjnung einer notio,
dicitur
f. b. ib. 41. 5 ob. 1; nihil participative (um auSjubrücfen,

ba^ et barun teiliâbe) de Deo dioi potest» L 39; id, quod
per eseentiam (s eBsentialitery f. b. fCydioitur, veriuB didtnr,
quam id, quod est per participationem (= participative,
f.
b. 31.) dictum, ib. 41; bonum per prius (al§ frül^cr gu«
tommenb) diceretur de creatura, quam de Deo, th. 1. 13. 6 cj in
Digitized by
98 dictamen — differentia
illo, quod dicitiir relative (im 8innc einer S^lclation ober 53ejie|ung),
ib. 28. 2 ad 2; huiusmodi nomina dicnntur de Deo et creaturis

Becundum analogiam (im @inne einet 9CnoIofiie, f.
analogia),
ib. 13. 5 c; videtur, quod nnllnm nomen dicatnr de Deo sab-
Btantialiter (um feine Subftanj ju Bejcid^ncn), ib. 2 ob. 1, ügl.
ib. 28. 2 ob. 1; Deus dicitur Substantive (im <5inne einc§
(SubftantiüumS, b. eines SBorteS, burd^ n)eldê§ eine Subftanj bejeid^net
^
i.
loirb), aed habens deitatem dioitur adieotiye (im ©tnnc eines
iefttttumS, b. L eines SBodeS, bucd^ loeldêS ein Kcdben) auSgebrüdt

vokh), ib. 39. 3 ad 1; videtnr, quod ea, quae dicuntar de Beo
et croaturis, univoce (j. b. 31.) dicautur, ib. 13. 5 ob. 1.
dictamen = û§f|)ru(l^, ^ôrfd^rift: dictamen rationis erranüs

non obliga<^ th. 1. II. 19. 5 ob. 2; nihil est aliud lex, quam
dictamen practicae rationis (f. b. 9C) in principe, qni gnbemat
aliqiiam communitatem perfeotam, ib. 91. Ic
dietio « Äebemenbung , 5Iu3brucf§tt)cifc , 3(u§brud. aRon unter*
jc^cibet: 1. dictio categorematica unb dictio syncate-
gorematica, b. i. einen fategoiematijên unb fi^nfategotematifdên
^luSbtud (f. categorematicua ». syncategorematicas) — dicitur
antem dictio categorematica^ qnae absolute ponit rem aignifioatam
circa aUquid suppositum (f. b. %), ut albus drca bominem, com
dicitur homo albus, dictio vero syncategorematica dicitur, quae
importat (einfd^lie|t, auSbrücft) ordinem praedicati ad subiectum,
sicut haec dictio ômnis' vel »nullua', th. I. 31. 3 c; 2. diotio
exclusiya (ib. 3 ob. 1), b. t. SlnSbrudC bet %ttdfdÎie|iUH|.
diflineiitfa — 9erf4teben]|et^, 9btDetdûng ^meier ober mc(teta
înge burd^ irgenb ein 2)ZcrfmaI, weldêä übrigens aud^ felbft diffe-
rentia genannt wirb. Über ba§ 5ßer^ältni§ öon differentia di-
versitas j. diversitas. — ^rten ber diflerentia fmb gu üerjcid^nen;

1. diffe.rentia completiya speoiei (th. L 85. 5 ad 3), b. L
bie DoOcnbenbe îflmnn, mit anbön SBortcn biciettifle, ttcUê in Set*
Binbung mit bem fingemetnen ber (^ttung bie 9rt bilbet, unb fte lêigt
fo, weil fic in lejterer ba§ eigentlid^ öoHenbenbe ober abfd^lieênbc
ÜJlement ift, wie bie§ 59. üon rationale gegenüber ber Gattung
animal einer« unb ber ^rt homo gegenüber onberfeits gilt; 2. diffe-
rentia constitutiva (ib. 76. 1 a» cg. II. b2), b. oonstituens
(tb. L 77. 3 o) b. i. bie fonlUtuietenbe îfferen) ober bt^cnlge, weu^t
baS Siefen einer jeben %ti aufrtd^tet unb begrünbet, mit ber differentia
Digitized by Google
differentia 99
oompletiTa olfo btr @a<(e nad( ibcitttfd^ tfl; 3. differentia essen-

iialis unb differentia aocidentalis (ib. HI. 2. 3 ad 1),
b. i. btc eflcnjiclfc ober tucfentlid^c unb bie occibenteflc îffercnj, motton
jene bic Söcfenlêtt unb biefe nur ba§ eine ober nnbere ^kcibcnj jmeicr
^nge berührt; 4. differentia formalis unb differentia

materialis (ib. L II. 30. 2 72. 6 o), b. t. bie fomale unb
nitttctiale Scvfîfbenieit , mit mibcrn Spotten biefenioc, todä^t auf ber
tjrorm, uiib biejenigc, meldte auf ber SRatetie sttei« ®tnge berul^t
(f.
forma u. formalis, matcria u. materialis); 5. differentia
secundura speciem unb differentia secundum numerum
(ib. I. 62. 6 ad 3, og. II. 83), b. t. bie fpecififdê unb numerif(iê
9etf4icbcn|cit, looimn iene in bec lêrfîebenlieit ber M nnb aSBefenteit
Stoeiet ober melier înge nnb btcfe in b!o( inbiMbnelleit tttiterf^teben

i^rcn Örunb lôt; 6. differentia prima (cg. I. 65), b. i. bie
ber âtux mäf erfte îfferen^; 7. differentia specifica (th.
1. 29. 1 ad 4), b. i. bic 9(Tt3* ober fpccififdê 5)itferen5, mit onbcrn
SBorten btcienige« n»eliie bnr^ il^ten îit)utritt {u ber (Stottung ou9

Ucfer bie %xt (speeies) bilbet, alfo mit ber differentia secondnm
speciem s. oompletiTa s. constitntiTa ber @o4e no^ ûfammenföQt;
8. differentia ultima s. specifica ultimajib. 75. 7 ob. 2,
I. II. 18. 7 ob. 2), b. i. bie le^te S)ifferenj ober le^tc ÎrtSbiffcrcnj.
äBaS bie differentia ultima s. specifica ultima inS»
icfonbere betrifft, fo ocrbanft {ie bem Umflanbe i^ren 9tamen, ba| fie
in btr naturgemS|en Vufeinonberfofge ber Differenzen, toeldê einzeln
nod^ einonber eine ^öd^fte Gattung bc§ <5cin§ (f.

genus unb prae-
dicamentum) mel^r unb mel^r fpecifijicrcn , bie lejte 8teöc einnimmt,
fo bog bic UmfongSglieber, meldte ju ber burd^ fte fonflituierten 3lrt
fltl^ren, nid^t tottbcmm Birten, b. i. etUKid MgemeineS^ fonbern 3nbi«

Dibnen, b. i. etUNid $arttfulftrce nnb QefonbereS finb. (SM mirb ). 9.,
m bie julcjt ongefül^rte Differens nod^ bentlidêr $u erfifiren, bie ^öd^fte
©ottunc; siibstantia burd^ folgenbe differentiae specificae mel^r unb
mcl^r ipecifijiert : materialis, vivens, sensitivum unb rationale, inbem
burd^ ben ^tngutritl berfelbcn §tt substantia nad^ einonber in notnr«
ficmft|cr Hbfolge bie SCrten entheben: substantia materialis ober
oorpnSy corpus vivens ober organicnm, organicum sensitivum ober
ammal, animal rationale ober homo. biefcr ftufcnmägigen Îbfolge,
Don substantia an gered^net bi§ hinunter ju homo, bilbet jcbc (Stufe,
sabstaniia unb liomo aufgenommen, eine (Gattung unb ^rt ûgleic^.
Digitized by Google
100 differre
eine (Sâttung nämli((, infofern fte ali etoaö MgemdneS ctnem onbecn
Singememen bem Umfange nad^ über«, unb eine %tt, infofern fie als
ehoaS Mgemeined einem onbern Allgemeinen aI8 beffen Umfongi^t^
untcrgcorbnct i[t; bngcgcn substantia unb horao betrifft, fo Bilbet
substantia nur eine ©attung, lüeil [ie feinem anbcvn ^^lügemeincn, auc^
nic^t bem ens (ügl. cg. I. 25), ol§ beffen UmfangSglieb untcrgeorbnet,
unb homo nur eine 9[rt, meil homo feinem anbern Allgemeinen, fonbem
nur ntc|r ^rtifuUlrem, b. i. einzelnen 9Rcnf(i(en fibergeorbnet i^.- 3n
ber naturgemäßen Orbnung, mie fie tiorlîn aufgefül^Tt morben, êigt
jcbe (Stufe be§ 8ein§, üon substantia ab bi§ tncl. animal, ©attung
ober genus, unb ^toax substantia genus supremum, animal gunus
infimum ober (Don ben (ginêlbingen au§ gered^net) proximum unb
}ebe 3tt*if4enfittfe genus medium; ebenfo mirb iebe $l)afeind|iufe Don
corpus bifi homo einfdÎieglid^ 9rt ober speoies genonnt, unb ^mar
corpus species snprema, homo species iufima unb jebe ©tufc ba»
jmifdben species media, ©ie Differenz rationale nun, meiere in 53er=
binbung mit animal al§ ber Gattung ober bem Allgemeinen bte Art
homo tonflituiert, ift ti, meldte differeutia specifiea ultima bominis
genannt mirb, meil fie, mie gezeigt, in ber Stcilêttfolge ber f)iccifif(|en
Differenzen, meldte burd^ t^re 19!)erbtnbung mit substantia bie Art homo
bilben, bie lejte ift. Au§ bem Gejagten leud^tet aud^ ein, morum cS
lêijst: differentia specifiea ultima est nobilissima, quia complet

uaturam speciei (th. L 75. 7 ob. 2), semper ultima differentia
constituit speciem epecialissimam (ib. L IL 18. 7 ob. 2); femer

erfüllt man baraud/ ba( ber @a|: defiuitio est ex geuere
et differeutia (ib. I. S, 5 c) ebenfo Ote( befagt, olS ber genauer
auägebrüdte : definitio sit ex genere proximo et differeutia ultima,
\o hai man al\o ^. fd. ben ä)2en[(lj|en fo befinteren mu^: homo est
animal rationale.
dUbm hvxii ein SRerfmal bon dmmber oerfd^teben fein:
differens proprio acceptum (im eigentltdên Sinne beS 9Borteg Her«
flanben) aliquo diflfert, unde ibi quaeritur differeutia, ubi est con-
venientia, et propter hoc oportet differentia esse composita
quodammodOj cum in aliquo differant, in aliquo conveniant, th.
I. 90. 1 ad 3. Daber bet|t ed benn anil^: simplicia, ai fiat vis

in yerbo (menn bad SBort ge|)re|t loirb), non proprie dienntur
differre, sed diversa esse (eine9 ift nid^t boS anbere), ib. S. 8 ad 3;
Ui ^runb bat}on ift ber, ba^ bie einfadên înge eben megen i^rer
Digitized by Google
difBnttio ~ difihsWns 101
(Sinfai^êtt feine differentiae in fid^ enthalten, uiobut^ fie oon ein*

onbec fi4 nntevfd^teben : homo et eqniis 4iffeniiit ratianali et ir-
lationali differentüs, quae qiudeni differentiae non differant amplins

ad inyicem aliis dilferentiis (ib., ugl. ib. 90. 1 ad 3). uon benen
aber bcnnod^ !eine§ ba§ anbete i[t. S^gl. diversus. — Birten bcS
differre jlnb: 1. differre secundum rem unb differre
seoandum rationem 6. ratione (ib. 5. 1 4 ad 1), b. i.
bcv©oê unb bem Segdffe nadj tieifîeben fein; 2. differre
specie unb differre nnniero (cg. II. 83), b. i. bcr ?lrt unb
bcm Snbiöibuum md) öcrfdîeben fein,
difflnitio = definitio (f. b.
diffomig =- ttnglei<l)fdrmig, mannigfaltig: omn qnaedam eomm

habeant plnies motna qnibnadam et omnino difformes, eg. III. 64.
üflbtnttw » Ungteid^fSrmigf eit , IRonnigfaltigfeit : difformitas
motnnm est ex diversitate mobilium, th. I. 103. 3 ad 1 ; excessus
vero et defectua habet rationem (^öejicûng) alterius extremi,
quod est difformita», ib. I. II. G4. 1 ad 1 ;
exigitur, quod duplex
eins difformitaa amoveatnr, ib. II. IL 180. 6 ad 2; quod igitnr
ex am ratione (feinem ^Begriffe infolge) Iiabet difformitatem, cg. IIL 23.
«Hlfonulter — auf ungleichförmige, mannigfaltige SQBetfe: quae in
Deo simpliciter et uniformiter invenitiir, in imiversitate creatu-
rarum inveniri aon potest, nisi difformiter et muitipliciter, th,
IL U. 183. 2o.
dUtandere s auHgie^n, übergießen (» traaafandere, cg.UI. 69),
flber^dmen laffen, mitteilen: nnnmquodque agendo esse et bonitatem
et alta diffundit» ib. I. 37; quod non potest esse, nisi inqnantum
difiundit ipsum in alia per propriam actionem, ib. III. 69.
diflbsio = ûSgieûng/ Verbreitung, 9}2ttteiUmg : primum bonuni
habet difEunonem (sc. mu) seoandum intelieotum (auf bem SBege
beS 9ntellcfte8), ooius est seonndnm (in SBeife einer) aliquam causam
certam proflnere in cansatay tli. I. II. 1. 4 ad 1; oportet, quod
Deus, qui est in bonitate perfectissimus et suam bonitatem com-
munissime (am aUgemcinften) diffundens, in sua diffusione sit
exemplar omnium bonitatem diifundentium, cg. III. 24, Dgl. II. 45.
dIAiaim a- au8gie|enb, ftbev^ömen laffenb, Derbteitenb, mit>
teilfam, gleid^bebeutenb alfo mit oommnnioatiYaB (f. b. 9.). Yirtus
diffnsiva (th. I. H. 1. 4 ad 1) ift bie mitteilenbe i^raft. —
Eonum est diffubivum sui esse, ib. L 5. 4 ob. 2j Dgl. cg.
Diyiiized by Google
102 dignitas — direete
lU. 24 (f.
bonus). 3n M^tt SBeife bUd bei; Sott fei, etd&rt
cmfodt f olgenbe @icSe :bonom dicitar diffusiviim sni esse eo modo,
quo finis dicitar movere, th. L 5. 4 ad 2; bcitn gleid^mie bct
3iDe(! feinem ©egriflc gemä|5 baburd^ fic^ mitteilt, ba& er ba^ Segelten
eineä äÖefcn§ anregt unb jc^licÎic^ üon i^m erreicht, in SöcfiJ genommen
mirb, |o aud^ bad bonum, benn bonum habet rationem finis, ib.
4 ad 1.
digHitas » a) SBiirbc, aBt^tigtett: propier dignitatom et

certitudinem htiitis sensae, th. I. 67. 1 c; imo modo ordine per-
i'ectionis et dignitatis, ib. I. II. G8. 8 ad 2.
b) ^cunbja^, %iiom: quaedam sunt dignitatos vel pro-

poeitionee per se notae commnniter omnibns, et hoiMmodi sunt
illae propositioneB, qnarom termini (begriffe) sunt omnibiiB noti,
nt ,omne totom est mains sua parte' et ,qaae nni et eidom sunt
aequalia, sibi invicem sunt aequalia*, th. I. II. 94. 2 c. îe
dignitates finb rä xoLva Xsyofiapa aîmâza (anal, post I. 10.
p. 76. b. 14) bc§ 3ltifloteIc§.
dlleett» = Siebe auf (Strunb getroffener ädol^: omnis düectio

est amor, sed non e coinrerso; addit enim düectio snpra «morem
eleotionem praeoedentem, ut ipsum nomen sonat, nnde dQectio
uon est in concupiöcibili (f. b. sed in voluntate tantum et
in sola rationali natura, IL 26. Sc
th. I. — Wan unterfcêibct
folgenbe ^rten: 1. düectio caritativa (ib. II. IL 26. 7c),

b. t. bte Siebe )tt <^tt, glei^bebeutenb olfo mit Caritas (f. b. 9.);
2. dilectio gloriae (ib. L 62. 7 ad 3), b. t. bie Siebe in ber
^crrlid^feit be» §immcl§; 3. dilectio meritoria (ib. 93. 8 ad 3),

b. i. bie burd^ gute SBerfe üerbicntc Siebe; 4. dilectio naturalis
unb dilectio electiva, b. i. bie au§ ber 92atur be§ neiniinftigen
SBefenS unb bte (md feiner fiiecieOen äBaÎ ftammenbe Siebe, tiOK benen
bte erflere mit bem amor naturalis (f. b. 9.) tbentifdi tfl unb nur
im uneigentltdên @tnne dilectio lêigt, tn[oferR nftmlli^, afil fle
nünftigen SQßefen jufommt, unb öon bencn bie leitete bie cigentlidê
dilectio ift
— dilectio boni, quod homo naturaliter vult sicut
finem, est dilectio naturalis, dilectio autem ab hac derivatdi,
quae est boni, quod diligitur propter finem, est düectio electiva»
ib. 60. 2 c
direete = in geraber Sinie auf baS angeftrebte ^xt\ loä, fei bicS
nun immediate ober mediate, b. i. o^ne ober burd^ äJlittelglieber,
Digitized by Google
direetnt 103
»c{4e auf bet 2mt liegen, emtitlNir; fein (Sêgenteil ifl indireoto
(f. b. %.): aliquid oonserrator ab altoio dnpHoiter, ano

modo
iadireete et per aooidene rem oon-
(f. b. 91.)/ ^^'^^ dioitar
servare, qui removet corrumpens, puta (5. 33.) si aliquin puerum
custodiat, ne cadat in ignem, dicitur eum conservare; alio modo
dicitur aliquid rem aliqoam conservare per se (et) directe, quando

scUicet illud, quod conBervatur, dependet a oonservante, vtt sme
60 eese lum iL poBsit» L 104. 1 c, dq(. ib. 114. 3 c; est enim
causa qnaedam morens direofe ad eflectnm, sient ealtdnm cale-
fiicit, est etiam causa indireclc movens, removendo prohibens,
sicut removcQS cohimnam dicitur removere lapidem superpositum^
ib. L II. 88. 3 c. bem 5uerf! angeführten, to'xt auS anbtrn Set*
f)ii«len (09I. s.
ib. L 104. 2 0, L H. 84. 4 0) (Bnnfe mon
fil)fie|en, bog direote immer gletd^bebeutenb mit per se (f. b. 9.) unb
indirecte immer gleid^bebeutenb mit per aliud s. per accidens (f. b. 9t.)
fei; bie§ ift aber nic^t bcr gafl, fönntc ja jonft nit^t l^ci^cn: uon
subduntur aotioni coelestiuiu corporum nee per se nee per
aooidens, nee directe nec indirecte, ib. L 115. 5 c; corpora
ooelestia imprimimt in 'vires animae, quae snnt actus organomm
oorporeorum, direete qnidem, sed per accidens^ ib. 4 c. @S fann
nftmlic^ per se md) etma§ intcnbiert merbeu, ma§ nur indirecte
erlangen ift, unb umgefe^rt fann man directe aud) [old^cä anftreben,
toa§ r^d^ blog per accidens erreidên tagt. 3uti)eilen mirb aber direote
mit immediate, fottiie indirecte mit mediate aI8 gCetd^bebeutenb ge«
(tand^: fertur (îeU ah) in aliquid mens daplidter, nno modo
directe et immediate, alle modo indirecte et mediate, ib. 93. 8 c;
sacrificium oti'ertur Deo, directe quidem, quando immediate res
nostras Deo offerimus, mediate autem, quando eas communicamus
pTQximis propter Detim, ib. IL U. 85. 3 ad 2. — 3u yolnn-
tarinm directe f.
yolontarins.
dlieetis >- a) gerablinig, f($nurftratf: (fomes) in talibns
lex dici potest secundum directam inclinationem legis, th. I. II.
91. 6c. — 3« causa directa f. causa.

b) lôrijontat: terrae, per quas numquam sol pertransit
in {M gtt) directum capitis, sunt intemperatae in oalore propter

solam Tioinitatem solis, tL I. 102. 2 ad 4; ttgL ib. 2 ob. 4, »0
eS lêigt : cum bis in amio sol transeat super summitatem (6d)eitel)
capitum eorum, qui ibi habitant.
Digitized by Google
104 diaciplina — discurrere
(Hseiplina a) Untcrrid^t, Untcrmcijung: non traduntur

sccundum ordinem diBciplinac, th. L prolog.; modus (acquirendi
8oieBtiam)y qui est per disciplinam, est aeoandarinBy ib. III.
9. 4 ad 1; anditua deservit disciplinae, sed non erit post le-
surrectionem beatis neoesaaria aliqua diaciplina per aenaibilia»
quia divina sapientia replebuatur ex ipaius Dei visione, ib. III.*
82. 4 ob. 4.
b) i^cnntniS, SiMenfdftaft im fubiefttoen @inni: mani-
featum est,quod obieota diaeiplinanim (quae sunt yirtutea in-
telleotaatea, th. I. II. 66. 3 ob. 1), quae annt neceaaaria et
semjjcr eodem modo se habentia, sunt permanentiora, quam obiecta
virtutum moralium, quae sunt quaedam particularia agibilia, ib.
3 ad 1, ügl. ib. 53. 1 ob. 3 u. ad 3> Anatotelea ethic üfioom.

I. 11. p. 1100. b. 14
UnteYrid&t8)iocio, Untevr^tSfad^, tolffeitfâftli^c
e)
®i8)i|)nn: Tidetar, quod non ait neoeaaarinm praeter philo-

sophicas disciplinas aliam doctrinam haberi, th. I. 1. 1 ob. 1.
(Jrjieûnö, 3"^^*/ êtoö^nung: quia scilicet ab ipao

d)
habet esse, nutrimentum et disoiplinam, th. III.^ 57. 2 ob. 3;
ipaa Yirtntia perfeotio neoeaae eat qnod homini adveniat per
aliquam diaciplinam, ib. LH. 95. 1 c; atatna reLigionia est
quoddam exercitium et diaciplina, per quam pervenitur ad per-
fectionem caritatis, ib. II. II. 186. 3 c.
e) 3ü4tigung: huiusmodi {]. b. %.) diaciplina cogens meta

poenae eat diaciplina legam, th. L II. 95. lo; ogl. ib. 3o.
diaeretlo = ttittcrf(Reibung: prinram enim^ quod oconrrit homini
diacretionem habenti, eat, qnod de ipao eogitet, ad quem alia
ordinet sicut ad lincm, th. 1. IL 89. 6 ad 3; ad actum clavium
(ber 6d)lüfjelöctt)alt) requiritur discretio, ib. III.» 18. 4 a.
diseretlTos = fonbernb, trennenb. 3" diaoretira f.

via.
iUaecetui » a) abgefonbert, gefonb^rt: qnantitaa 9.) (f. b.
diacretay th. L 3. 5 a — b) befonberS baju oetorbnet ober
angejêllt: eleotio diaoreti aaoerdotia eat nobia commissa, ib.
III.« 8. 4 ob. 3; ügl. ib. ad 3.
discorrere = a) în unb êr laufen. — b) burd^tauf en,

burilgeben, glet^bebcutenb mit ratiooinari (f. b. intelleotoa
noater intelligit diaonrrendo, th. L 58. 4o.
Digitized by Google
dilcimife — diBpftratoB 105
discursive = nad^ SBeife (tnc8 disonniu ober ctticS înburd^'

laufdiS, b. i. vm SfnVbmt%un% tm tinm sum onbent: quis non
inielligit Yeritatem intelligibUiiim (f. b. 9L) diflourmye, aed simplici
mtaitQ, th. iL IL 180. 6 ad 2.
discursiyus = înburdjlnufenb, öon einem gum anbern fid^ fort-
betoegenb: inteiiectuB angeli non est diflcursivus, ut scilicet pro-
cedat a prmcipiia in oonoluaioiieay aemom utnunque intelligena,

aiont in nobis oontingity th. L IL 89. 4 o; divina aoientia non eat
discnniiTa Tel ratioeinatiyay aed abaolnta (f. b. %) et simplex (tittuttH),
n)ieman gemö^nlicf) jejt fagt), ib. IL IL 9. 1 ad 1. 3" cognitio

discursiva (. cognitio; gii scientia discursiva f. scieutia.
dlseiirsas = gortbemcgung: discnrsns quemdam
motom nominat» th. L 58. 3 ad 1. ^Stit îtg ouf unfcte €r«
fenntnK unftcfdieibet man etncn ^tocifad^ diaonnna: nnna aecandnm
aacoeaaionem tantnm, sicnt onm, poatqnam inteUigimna aliqnid in
actu, convertimus nos ad intelligendum aliud; alius discursua
eat aecuQdum cauaalitatem (bem ucfädîidên ^^cattet nad^}, eiout

cum per principia perrenimna in cognitionem condnaionnm» ib.
L 14. 7o; in acta oognoeciÜTae Tirtntia diacnmna attenditnr

(tft gemeint), aeonndnm qnod aemotim cognoaoinina principia et
ex eis in conclusiones venimus, cg. 1. 76. SBcnn mit ^Bcjug auf
ben intellectus hominis f(iÎe(^ttt)eg Don discursus bie 9Rebe ift, fo
toicb bamit geipö^nltd^ ber diaourBus secundam cauaalitatem gemeint:

diacnrana inteUeotoa attenditnr (»icb 0emetnt) aeonndnm hoo^ qnod
nnnm per alind cognoacitnr, th. I. 58.3 ob. 1. cg. 1. 87.
êr êgenfa^ m>n diacnrana ifl aimplez intnitns; ogL ib. lY.
13, th. IL IL 180. 6 ad 2.
dlBgregatlniB = êrftreuenb. 3» amor diagregativua

f.
amor.
dtopnataa = a»9etnanber gefioatt, un|Kiarig^ b. t. fo unglei^
ober ttnäl^nlid^, bag eine $aotung nid^t fiattfinben fonn: triatitia et

delectatio de diversis (si qaidem illa diyersa non sunt diveraa
opposita, sed disparata) non habent oppositionem ad invicem se-
cundum rationem (SBefen) apeciei (^rt), sed sunt etiam disparatae,
aicut triatari de morte amid et delectari in contemplatione, th.
I. n. 35. 4 c; triatitia Tel afflictio, qnae eat de laaaitndine cor*
poraliy non ad idem genna refertnr (mie bie triatitia, quae eat de
impedimento contemplationis), unde est penitus disparata, ib. 5
Digitized by Google
106 dispftritas — digpeisatio
(ûamyis graiia sacrameutorum et gratia virtutum sit alia et alia,
BOB tameB suBt contrariae, sed disparatae, ib. IIL* 7. 2 ad 3.
diqMuitas = Un)Niarigfett, b. t. eine berortige Unglcid))^ obct

UnaiîtliÎett, ba| eine SufammcnfteHung nod^ %ti einc6 Voored vn»
ntöglid^ tj!: ne autem tollatur aequalitas (sc. in divinis), Titandum
est nomen disparitatis, th. L 31. 2 c.
diiiieasare =s a) austeilen, auSf|)enbeu: dispensantur

antem sacrameBta per eoclesiae nuBistros» th. IL IL 100. 2 e;
reqiimtBr aaetoritas (f. b. 9.) dispoBaandi hBioamodi (f. b. 9.)
theeanrum, ib. III." 25. 2 c.
b) jutcilcn, anorbncn, auferlegen: sie igitur in quacum-

que multitudine ex eo dicitur aliquis dispensare, quia Ordinate
qnaliter aliquod coBUBUBe praeceptom sit a siBgolia adimpleadBrn,
th. L n. 97. 40.

o) entBittbeii, befreien: ille, qni habet regere molti-
tudinem, habet poteetatem dispensandi m lege hamana, qnae
8uae auctoritati (Urlêberjdâft) innititur, ut scilicet in personis
Tel in caBibiis, in quibas lex deficit^ licentiam tribuat^ ut prae*
oeptBiB legis bob servetur, th. 1. IL 97. 4 c; cum eis faoilius
diBpeneatur, ib. IL II. 2 ad 2; hoo proprio est diepenaare

63.
iB (über) lege» ib. 88. 10 c; bubbb est, 70tam commiitare, quam
in voto dispensare, ib.; in voto potest dispensari, ergo et iu
iuramento, ib. 89. 9 a; nullus potest dispensari in his, quae sunt
de necesaitate sacramenti, ib. TU.* 66. 5 ob. 3.
aqpMMrtto » a) ûSietlung, SiudfiienbttnQ: grayiua

peocafauB eet» peraoBae aooipere (f. b. 9.) ib diapoBaatioBo spiri-
tnalium, quam in dispoBsatione temporaliBni, th. IL IL 63. 2o;
ad sacerdotem pertinet dispensatio corporis Christi, ib. III. 82. 3 c;
ratio (^Tunb) secundum quam salvetur

dispensationis, intentip
iUonun, qui opera mentoria fecemnt^ iU IIL* 22. 2 c.
b) Snorbnung: vel ooBtiagit per specialem Del dispoBsa-
tioBeiBy Bt aaiBiae aiortBonuB rebus Tiveatium iBiersiBt^ th. L
89. 8 ad 2; ex aliqua dispensatione Christus quandoque cor-
si
poraliter ad terram descendat, ib. JIL 57. 6 ad 3, Dgl. ib. 59. 6 c.

c) Sntbinbung, îluflêbung: dispensatio est iuris
relaxatiOy th. III.* 36. 5 ob. 2\ diapoBsatio TOti iBteUigeada est

ad Biodnm dispoBsatioBis, quae fit iB observaBtia aUcnius lega,
ib. IL IL 8a lOo.
dispensatire — dispositio 107
d) ^rlauintS: dispensatio matrimouü oontraheBdi prin-

eipaiiter fieri oonsuevit propier foedns paob firmandnm^ tli. II.
IL 63. 2 ad 2.
ÜBpmuMn *— iui4 ^<^f< fetr dispensatio (per dispensationem,
ttjie e§ 3. 53. th. III. 15. 6c êigt), alfo a) anorbnung^mcife,
auf (S^cunb einer 6e|onbern ^nocbnung: defectus nostros dispejasatiye
aaaumpait» ib. 14. 4 ad 2; virtnte divimtatis Christi dispensative
aio beatitado in anima retinebator, ib. 15. 5 ad 3; aioat enim •
didpenBatiTe faotam eet, ib. 45. 2 ad 1. — b) auittaîiidioetfc,
bind) ^ntbinbung Don ber Siegel: et ideo dicitur dispensativc Christus

manducasBe, ib. III.^ 81. 4 ad 1.
dispeiisator = Îii§fpenber, êrtoaltec: oatendit se esse dispen-
aatorem divinonun, th. IlL 82. 4o; «mnis dispensator dabei

habere dayes (|. b. %) eomm, qoae diepensat, ib. HL* 17. 1 0.
«Uspoiiire « a) etnrid^ten^ orbneit: artifex, qui disponit
formam domus, th. I. 1. 6 cj tuuc enim uuaquaeque res optime
disponitur, cg. I. 1.
Detanlogen: dispositio (Vorbereitung) tri-

b) Dorberetten,
plieiter ad id» qiiod disponit» th. L XL 74. 4 ad 3;
se habet
paalatini diaponitar ad hoo, ib. 88. 3 a. Otoit anterfciêtbft —
disponere directe unb disponere indirecte (ib. 3 c), b. i.
etnja§ Dorbereiten baburc^, bafe in gerabcr öinie barauf Eingearbeitet
»itb, unb baburd^, bag ba§ înbecnid, meU^ feinet ^mutüäûn^

eiileffseii fteifit, bcfeittgl totfb.
ibpMltlo — a) (Sittcid^tung, ttnotbattti^: iaiae parti-

calarea diapositionea adiiiYeiitae seonadum rationem hnmanam
dicuntur leges humanae, th. I. II. 91. 3 c; sie enim est dispositio
rerum in veritate, sicut et in esse, og. I. 1. — Qu perl'ectio

dispo sitionis f.
perfectio.
b) SBotbevettttitQ, I93ctanlagttn§, ^ccfaff uns: dia-

positio Semper importat ein) ordinem alicoiiis habentia
(fti^negt
partes, sed hoc oontiiigit tripliciter, scilicet aat secandum locmn,

aut secundum potentiam (ber ^Röglic^feit nad)), aut secundum
speoiem (bei gorm na^), in quo (philosophus) oomprehendit
oanes diapositiones; oorporales qnidem in eo, quod dicit ,8eoui-
dum locnm'y et hoc pertmet ad praedicamentnni sitna, qni est

erdo partinm in loco; quod antem dicit ,fleenndiun potentiani',
iucludit ilias disposiüoueB, quae sunt (beftelên) in praeparatione
108 dispositive — diatinctio
et idoueitate nondum pcri'ecte, sicut scientia et virtus inchoata
(f. b. %.) ; quod aufcem dicit ,8eoiiiidum speciem', inoladU perfectas

dispositiones, qaae dicuntur habitns, sicut scientia et Tirtas oom-
plete (bot eine nnb boS onbcre dollfiänbig feienb), ih. I. II. 49.
1 ad 3. — Dispositio tripliciter se habet ad id, quod
dispoüit; quandoque euim est idem et in eodem, sicut scieDtia
inohoata dicitur esse dispositio ad scientiam perfectam; quando-
que aatem est in eodem^ sed non idem, sicut calor est dispositio
ad formam igpus; qnandoqae yero nec idem, nee in eodem, ei<mt
in his^ quae habent ordinem ad invicem, nC ex uno perreniatiir
in aliud, sicut bouitas imagiuationis est dispositio ad scientiam,

quae est in intellectu, ib. 74. 4 ad 3. — Unter materialis
dispositio (ib. II. IL 27. 3 c) mpe^t man bie ôrbcrettiuiQ dnef
Saê t^Ttt SRotcrte (f. materia) na^* 3« dispositio habitnalis
f.
habitnalis.
«HspodtlTe = naäf SBeifc ber 55orbereitunö ober ber öorbercitcnben
^Înlnge: (actus intellectus est) dispositive in interioribus viribus,
th. I. 89. 5 c; dispositive autem virtutes morales (f. b. %) per-

tinent ad vitam oontemplatiTam (f. b. ^^ ^
quae quidem instraotio dispositive qnidem fit per doctrinam pro-
phetamm et apostolomm, ib. IIL 83. 4o; dispositiTe se habent
ad sacramenta, ib. 84. 1 ad 1.
disposttiTiis = üorberettenb. 3u causa dispositiva (. causa.

distau s3 abjlcênb, femfteênb: nullius agentis, quantom-
cnmque yirtaosi^ actio procedit ad aliquid distans, nid inqaaatom
in illnd per media agit, th. L 8. 1 ad 3.
distempenurtia = ^(ufêbung bc§ gemäßigten 33erpltnijfe§ in bcn
©aftcn bc§ animaliftiên 5?5cpcrä, baä abnormale 53er^ältni§ bcc|'el beu

(privatio debitae commensuratioais homorum): nou enim potest
dioi causa aegritudinis, quod non est causa distemperantiae
humonmiy ih. IL IL 6. 2 c.
Minetie =
%ttnmn%, Sd^tbun^, Sufehtanberâltttitg, linier«
fci^cibung, Unterfcîeb: hoc nomen ,aliu8* raasculine sumptum non
importat (bebeutet) nisi distinctionem suppositi (f. b. th. I.
31. 2 c; Dens distinxit lucem a tenebris et divisit aquas ab

aqois; ergo distinctio et multitudo remm est a Deo, ib. 47. 1 a.
SAtem etgentlidên begriffe na^ tttff bie distinctio, toeldê stotfdêit
^toeien ober mehreren fingen angefe^t toirb, nur bie§ befagen, ba^ eine§
DIgilized by Google
distioctus — diversitas 109
iticl^t baS anbete ift, ja aud^ Mit fold^cn fingen au§ge[agt werben
fann, bie fid; n\d)t me^r unter[(^cibcn , al§ ctroa jraci (^[[enbeiiifugeln,
meldte glcid^cä 53ülumcn, glcidê @(%mere, ölei(i^c Sarbc, furj glcid^c
äBefenêtt unb gletdê ^ccibenîen befiên unb bo^ fttoei Derfdîebene
Ihigeln ftnb : in ratione (êgtiff) diatmotionis est negatio» distinota

enim sunt, qnorom nnnm non est aliud, cg. L 71. ^fftt foount
eS benn, bag auä) mit êjug auf bie bret göttlidên $erfonen tum
einer distinctio bic êbe fein barf: vitarc debemiia in divinis nomen
diversitatis (f. b. et differentiae (f. b. %.), ne tollatur unitas
essentiae, possnmns antem uti nomine dlBtinctionis propter bppo-
aitionem relatiTam; nnde, sionbi in aliqna aoriptnra antiientioa

diveraitaa Tel differentia personamm inyenitnr, cnunitur diTenitas
vel differentia pro distinctione, th. I. 31. 2 c. — Sä giebt jnjci
9Jrtcn tjon distinctio, bic distinctio formal is unb distinctio

materialis, b. i. ben formellen ober fpecififcên unb ben materiellen
obct numetifdên Untecfd^teb: duplex distinctio invenitnr in rebus,
nna formalis in bis, qnae differnnt (f. b. 9.) apecie, alia Tero
materialis in bis, qnae differnnt nnmefo tantnm, ib. 47. 2c;
Ogl. ib. 36. 2 c, 59. 2 ad 2.
distinetus = unter jcîcben, ein anberer fcienb: distincta enim
sunt, quorum unum non est alind^ unde et prima» quae seipsis
distingnnntnr, mntno sni negationem inclndn&t, cg. L 71. SBg^
distinctio.
üfenltas = 9lnber§fein, Serfdêbenlêit jttjcier ober mehrerer S)inge
auf ©runb i^rcr 92atur unb SBefen^cit: diversitas requirit distin-
etionem substantiae, quae est essentia, th. I. 31. 2 ad 1. SBä^renb

alfo eine differentia }»if((en )tt»et 2)tngen nur ftottfinben Innn, loofetn
fie in trgenb etood fibereintommen, nwltet gmifd^n )U»et ^ngnt bb»|

bonn im ftrengen unb fhrtften @innc be8 SBovteS eine diversitas ob,
roenn fie in nichts mit einanber übereinflimmcn : differentia in his
quaerenda est, quae in aliquo conveniunt, oportet enim aliquid

in his assignari, secuadum quod differant, sicut duae species
(Sctcn) conyeninnt in genere, nnde oportet, quod differentiis
diatingnantnr, in bis antem, qnae in nnllo conTeninnt, non est

qnaerendnm, quo differant, sed seipsis diversa sunt; sie enim et
oppositae differentiae ab invicem distinguuntur, non enim parti-
cipant genas quasi partem suae essentiae, et ideo non est quae-
rendum, qnibns differant» seipsis enim diversa snnt^ cg. L 17.
Digitized by Google
110 dWertiu — difidere
— %S ftat übrigens ba9 SBort diyeraitaB )ttioetlen auH eine toeitete
9d>entuiig, inbem eS mit differenlaa promisone geBraitd^ tuirt), mtb

in bcm ©inne bcrflanben finb al§ ^rtcn bcr diversitas ju üerjcic^ncn
eine diversitas formalis unb eine diversitas materialis
(th. I. IL 30. 3 ob. 2 u. ad 2, cg. lU. 92), b. eine formelle
ober fiKcifiMe (mefentlê) imb eine materielle ober numerifê Ser«

f(i(tebenlêit; t>gl. differentia.
ihmm « ein aliud (f. b. %), b. i. ber ^lotur unb SBefenlêit
mä) ettt)a§ ?lnbere§ fcienb, gänjlit^ öcrfdîcben: ditforcns dicitiir ad

ali%uid (oon diifereDs ift bie ^Jiebe mit êjugna^me auf etma»), di-
Tersom aatem aliquid absolute (obne foldê SBeûgnaime, fd^tncg)

didtnr, ex boo (beSÎb ndmli^), qood neu est idem (,toofi ein
anbereS ift), cg. I. 17; eeoundum philosophum (metapb. X. 8.
p. 1057. b. 35) eliversum absolute dicitur, sed omne differens
aliqiio differt, th. T. 3. 8 ad 3; licet omne differens sit diversum,

uon tarnen omne diversam est differens, nam simplioia diversa
sunt seipsis, non auiem diffenmt aliquibus differentüs> ex qnibos
compoDuntur, sieut homo et asinus dtfferunt ratLonali et irratto-
nali differentÜB, de quibus non est dicere, quod ulterius aÜis

differentiis differant, ib. 90. 1 ad 3.
dhidere = a) einteilen, auf ©runb einer Einteilung
unterf<lîben: amor, ira, tristitia et huinsmodi (f. b. oontra
se (f.
oontra) diTiduntur, th. L 20. 1 ob. 2; iuetitia oontra
temperaatiam dividitnr, ib. 21. 1 ob. 1 ; actio et pasdo diTiduntar
contra se invicem, ib. 44. 2 ob. 2; volnntas dividitur contra
(im Öegcnjajc ju ber bon ber ^ôtroenbigfeit bcêrrfd^ten) naturam,
ib. I. IL 10. l ad 1; ratio contra (im ©egenfaje )u ber unoer«=
nöttftigen) naturam dividitur, ib. 30. 3 ob. 3 ; oonfessio dividitor

oontra oontritionem et satisilMtioneni, ib. III,* 9. 1 ob. 2; poena
contra onlpam diTiditur, ib. 98. 6 a; anima et angelns ex opposito
(im @egenfa| )U ctnanber) dividuntur, ib. L 50. 4 ob. 3; in iis,
quae ex opposito dividuntur, quaedam inveniuntur, ib. 1. IL 29.

2 ad 1 ; dolor ex opposito dividitur contra tnstitiam, ib. 35.
2 ad 3; fides et Caritas dividuntur ex opposito, ib. II. IL 4b
3 ob. 1; unumquodque potest per se (f. b. 9.) dividi (b. ff,)
seoundum id, quod in eins ratione (^Begriff unb SBefen) continetur,
ib. 1. II. 95. 4 c. —
Diyisum non condividitur divi-
Digiliztxi by Google
dififle — divitia III
dentibvB (ib. IL II. 154. 1 ob. 6), b. ^. bte (gtnte«lHng^g(ieber toctbcn

nid^t in biejelbcn %xkn mieber eingeteilt, tuie ba§ (SinteilungSganje.
b) abtrennen, Derneincn: videtur, quod angelus intelligat
oomponendo (f. b. ei dividendo, th. I. 58. 4 ob. 2; intellectus
noeter intelligit disdurrendo (f. b. 9.) et componeodo et diyi-

dendo, ib« 4o. cg. L 58.
dhFise » in sensn diyiso, b. t. im 6tnne bev StenmtnQ ober
Xdlung: si autem intoUigantur divise, cg. U. 25.
divlilo » a) Teilung, (jînteiiung. Qiec ift eine Doppelte
diyisio )tt uttterf<i|eiben : una materialiSy quae fit aeeoadiaii
diTiabiieiii oontbiii^ et haue consequitor (f. b. nnmenia, qni
Mt Bpeeiee quantitatia, alia est divisio formal is, quae fit per
oppositas vel diversas formas, et hanc divisionem scquitur mxilti-
tudo, quae Don est in aliquo genere ((. b. 91.), sed est de
tranacendentibas (|. b. %.), secundum quod ene dividitur per
unisL et malta» th. 1. 30. do; t»gL mnltitado. ®te divisio ma-
tarialisy b. l bie Seilung ctntd tfhuiieit in reale imb pWjHfHt Seile
toitb aud^ partitio getimitii; bie diWslo fonnalis ifl bte oebonfltd^
Einteilung irgcnb eine§ ©on^cn (f.

totum) in feine Birten. Ens
dividitur per contingens et necessarium, et est per
86 divisio entis (cg. III. 72), b. baS @eienbe mirb in baS
^ftROdoenbioe unb 920tiocttbtgc eingeteilt, aitb M ifl bie ctdenUiê
dintetlung beS 6etenbeit, toelcê ftd^ oufl i(tn fdift ergieM, eft per se,
b. t. an unb für fid^ unb nid^t secimdam quid, b. i. in Segug auf

bicjen ober jenen SJJobuS be§ ©cinä betrad^tet.
b) Abtrennung, SSerneinung: compositio (f. b. %) vcl

divisio enanoiabilinm (f. b. %.), th. 1. 14. 14 c; angelus intelligit
sine oompoeitione et diTisione, ib. 58. 4q. IBgl. og. L 58.
diflsw — geteilt, bad SBott foiool^l in ontologifdêm , ott in
Jogifdêm 6inne ücrftonben ;

ogl. ju compositus.
divitia = 9?cid[)tiun. ^lan ât ju untcrjci^cibcn divitiac na-
turales unb divitiae artitloiales, b. i. natürliche Sleidjtümer beS
äRcnfd^n oboc \oU^, vM^t ben in feinet 92atu» begrünbeten 3^^"

btcnen, unb ISnpii^ atei^tfimcr obec foId(c# »cUie bem menfÎt^cn
ihinftflei^ t^r âfein Derbonlen unb )ur CStleid^teYung beS fninbelS unb
5Jeife^r§ üernjenbet n3erben: sunt enim duplices divitiae, scilicet
naturales et artificiales; naturales quidem divitiae 8unt> quibus

homiui subvemtur ad defectua naturales toUendos» sicut oibus
Digitized by Google
112 doctrina — dolor
et potos, Testunenta, Tehicala et babitacala et alia bniusmodi;

divitiae artificiales sunt, quibus secundum se natara non iuvatur,
iit denarii, sed ars hiiniana eos adinvenit propicr facilitatera com-
mutationis, ut sint quasi mensura venalium, tb. L II. 2. 1 c;
dgl. ib. IL U. m, 7 ad 5.
doetrina a) Seite ob et Untetti^t im @inne einet 2)fttiQ«
fett: posBnnt eam administrare seonndnm priyatam doctrinam,
non autom sccimdum publicam, th. 11. IL 177. 2 ad 3; actus
doctrinae habet duplex obiectum, fit enim doctrina per locutionem,
ib. 181. 3 c; quod ex plenitudine contemplatioDiB deriTatur,
eiont doctrina et praedioatio, ib. 188. 6 o; adentia aoqoiritar
dupliciter^ et sine doctrina per InTcntionem, et per doctrinam,
cg. IL 75.
b) gc^re, Scl^rfad^, tt)if fcnfcâf tlidê ôftrin, SBiffcn-
fdâft; cousideraTimus namque huius doctrinae novitios, th. I.
prolog.; TidetoTy qnod non ait neoeaaarinm praeter philoBopbicas

disciplinaB (f. b. tL) aüam dootrinam baberi, ib. 1. 1 ob. 1;
ergo Sacra doctrina (bte lêilige Sßiffenfdâft) non est argumentatiTa
(f. b. ^^l.), ib. 1. 8 ob. 1; secundum doctrinam Domini, ib. II. II.
187. 6 ad 3 ;
philosophi profitebantur studia literarum quantum ad
saeculares (loeltliciê} doctrinae, ib. 188. 5 ad 3 ; faisissimis doctrinis
immiacnit» cg. L 6. — 3» Teritas doctrinae f.

Teritaa.
Mer = @4mer3, 2^, ihimmct: ad dolorem dno requinminr,

sdlicet coninnctio alicnins mali, quod ea raüone (tnfofern) est
malum, quia privat aliquo bono, et perceptio huiusmodi coniun-

ctionis, tb. I. II. 35. 1 c; dolor siout et deleotatio (f. b. ^^l.) est
in appetita (SSegcl^tungdttetmdgeit) inteliectivo Tel sensitivo, ik;

dolor, secundun qnod est in appetita senaittvo, propiüsailne
dicitar passio (f. b. 'H.) animae, sicnt moleetiae corporales proprio
passiones corporis dicuntur, unde et Augustinus dolorem spe-
cialiter aegritudinem nominat, ib. ; dolor ex duplici apprebensione
cansari potest, vel ex apprebensione exterioris sensus, vel ex
apprebensione interiori siye intellectos siye imaginationisy ib. 2 c
Slân iintetfci^bet einen smetfadên dolor, ben dolor interior a.

tristitia unb ben dolor exterior, b. t. ben innern unb öujlem
©(i^mcrj: ille dolor, qui ex apprebensione interiori causatur,

nominatur tristitia ex exteriori
(âuer), ille yero dolor, qui
apprebensione oansatar, nominatnr qnidem dolor, non antem
Digitized by Google
doniniimi <— daplidtas 118
ianstitia» ib. 2 c, 7 c, 37. 1 ad 3. (ki ift fteUt^ ouä^ Don dolor

corporalis imt dolor spiritualis bie 9lcbc; Jiencr ift berienide,
qni seqmtnr apprehei»ionem sesBus exterioris uttb stoor fpccieS
be§ %a]U unb ©cfü^lfinneä, unb dolor spiritualis berjenige, ipcldên
bie îSorfteOungen beS Unangenehmen unb i^^mer^lidên ûr golge lâben,
Ogl. ib. 35. 2 ad 2 u. 3. SBie man aber (teraud erfiel^t, ift ber dolor
corporalis mit bem dolor ezterior unb ber dolor spiritualis mit
bem dolor interior ibentifd^.
dmuSaSatm ^ S^txx\d)a\i, (^malt : dominium accipitur dupliciter,

uno modo, secundum quod opponitur servituti, et sie dominus
dioitur, cui aliquis subditur ut senrus, aiio modo accipitur domi-
miiiDy seonndiim quod oommumter refertar ad subieotoin qnaliter-

onmque, et sie etiam ille, qni habet offidnm (îcit|l, tCmt) ^ber^
aaadi et dirigendi liberos, dominus did potest» th. I. 96. 4 c.
cg. m. 1.
donam = (^dbt, ©efcênf: donum non dicitnr ex co (mit
9iüdftd^t batauf), quod acta datur, sed inquantum (infofern) habet

^titadinem (f. b. 91.), at poedt daii, th. L 38. 1 ad 4; in
nemioe dorn importatnr (mirb oitSgcbrficft) aptitado ad hoc, quod
donetnr, quod autem donatur, habet aptitudinem vel habitudinem
et ad id, a quo datur, et ad id, cui datur, uon enim daretur
ab aliquo^ nisi esset eius^ et hoc alicui datur, ut eius sit, ib. 1 c;
donum proprio (im etgeittlid^n &mt) est datio irreddibilis, id esl^

quod non datur intentione retributionis^ et sio importat (bebeutit,
fdÎiegt ein) gratuitam donationem, ib. 2c. — Dona (Spiritus

Sancti) sunt quaedam hominis perfectiones, quibuB homo dis-
ponitur ad hoc^ quod bene sequatur instinctum (Eintrieb) divinum,

ib. 1. II. 68. 2 c; dona sunt quidam habitus periicientes homines
ad hoc, quod prompte sequantnr instinctum Spiritus Sancti» dcut
Tirtutes murales perfidunt vires appetitivas ad obediendum ra-
tioni, ib. 4 c, DgT. ib. II. II. 19. 9 c. ^tefe dona mxhtn aud^
dona gratuita genannt jum Untcrfciîebe tion bcn ©cfdênfen ober
âben, momit ber 3ßen|(l^ t>Oü ^fiaUxt auS hâä)t roorben ift unb bie
bcSlôIb Kamen dona naturalia trogen,

bcn ib. 8. 1 ob. 1.
diilMiM » ^îKlgüngigleit, Umiufri^ttfifeit : simplidtas (fCuf«
ric^tigfett) didtnr per oppositnm duplioitati, qua sdlicet aliquis

aliud habet in corde et aliud osteudit exterius, th. II. II. 109. 2 ad 4.
Digitized by Google
114 educere — effective
E.
edieere = l^taugfü^Yen, f^tau^tttihtn, ^^tauî^txl. £daoere
formam de potentia materiae lêi^t tiid^t, bodfenige, m9 in
bem Stoffe bem jêtme na^ t>erBorgcit tfl, on8 XaqMdî îelêtt trab
jur ßntiüirfclung bringen, fonbern üiclmct)r, bcn ebenfo Ulm' Xük be*
ftimmunöölüfen Stoff bem mad^cn, rooju et fic^ im SuP^nbc bct
ÎD^öglid^feit beftnbet» b. i. mi er loerben fonn, mit onbern SBorten,
tl^m bte iSeflimmungcit geben, für bie er eiit))fjingU(( ift. îefe
(Smpfängltd^fett unb 9e|}imm(arfett beS 6toffed ifl bte potentia
materiae, b. i. bie ^JJöglid^fcit ber ?Wotcrie, unb infofcrn nun ba§
eine ober anbere, lüoû er fid^ im ^"fttint'e ber ^^ögtid^fcit bepnbet,
tteldêS iîm be§âlb audi) \d)on ber 9]^öglicl^!eit nad) ûfommt, an i^m
nerioirütilt, bobiird^ alfo ouS bem 3uflonbe ber SRdgUdêtt êraud unb
in ben ber SBirKtd^feit fibergeftil^rt mirb, fprt^t man Don einem educere
de potentia materiae: omnis actus (SBIrfÜ^feit) materiae alicoins
vidütur educi de potentia materiae, cum enim materia bit in
potentia ad actnm, actus quilibet praeexsistit iu materia in
potentia, th. 1. 90. 2 ob. 2; actum extrahi (i. c. educi) de

potentia materiae nihil aliud est» quam aliquid fieri actu, quod
priuB erat in potentia» ib. 2 ad 3; omnis forma, quae eduoitur
in esse per materiae tranemutationem , est forma edueta de
poteutia materiae, hoc enim est materiam transmutari, de potentia
in actum educi, cg. IL 86. übrigen ift fcftjuâlten , ba$ j[eb»
mebeS, loeicêfi fld^ im Suftanbe ber äßftglid^feit befinbet, baburi) in

ben ber SBirlltdlfett (inflbergefiil^rt (f. reduoere) lotrb, ba| bte mtrfenbe
Urfo(^ bie in il^r auf biefe ober {ene Seife ectfHerenbe gform (f. forma) in
jenes einführt, meSâlb au(§ anbcrwörtS 9lcbc ift oon einem inducere
ober introducero formam; f.
inducere. ^gl. th. I. 65. 4c.
effeetive = nad^ 2®ei(e be§ SBe»ir!enä, im 6innc ber êröor»
bringenben Urfadê : Beitas dicitur esse omnium effective^ th. 1. 3.
8 ad 1; per peccatum veniale Caritas diminui potest neque

effective neque meritorie (f. b. %.), ib. IL IL 24. 10 o; falsnm
dicitur et formaliter (in ÎnjcJjung feiner Sform) propter voluntatem
falsum dicendi, et efi'ective propter voluntatem falsitatem impri-
mendiy ib. 110. 1 c; id autem, quod essentialiter (j. b. %) dicitur,
potius est eo^ quod dicitur effeotiTe, et hoc etiam potius est eo,
quod dicitur oonservative (f. dioere) seoundum remotbnem
Digitized by Google
«ifectiTUS — effidenter 115
impedinenti, ib. 12S, 12 o; diviaitas non habet Tim vivificandi

formaliter (f. h. %,), sed effeetive, ib. III. 50. 2 ad 3 ;
opus
aliquod dicitur mortuum diij)licitcr, uno modo cilectivc, qûia
wilicet est causa mortis, ib. 89. B c.
effeetivus beatrfenb, êrDorbcittgenb, toirffam: inquantum eat

aiaitalis effectiâ^ th. Iii. 60. I c; verba formae, quae sunt
effootiva in hoo eaorameiLto» ib. 76. 1 c. — • *3v oaasa effectiva
f.
causa.
effeetus = SBirfung. 6ä ift ju untcrfc^ciben: 1. e ft'e et us
extrantius s. alicnus unb ett'uctus proprius (cg. iL 35),
^ l bte frtmbartige SBirfung obct bteienige, iDOfOttf eine Urfadê ntd^t
a(){ctt unb toeld^ il^ beSfalb als dioad jhi|trltd^ tinb gcembarHoeB
gegeniGbcr fielet, «nb bie eigeittltdê 9Birfimg ober bieienige, loorauf et
beim SBtrfen einer Urfat^c gcrobc abgelesen ift; 2. effectiis posi-
tivus unb effoctus privativua (th. III. 70. 4c}, b. i. bic
pofüi&e unb ))riüatiüe äBirfung, mmn jene in ctraaS ^^ôfttioem utib
bitfc in etnev privatio (f. b. IX.) befielt; 3. ei'feotus univoona

(eg; IL 35) nnb effecttts aeqniTociis, b. i. bit fBitbinf^ ttdê
M ber nSmlfên 9{otnr nnb IBcfenlêtt tf!, tote tl^re Urfac^, unb bie«
jcnigc, ttjcldê m\ tl^rer Urfatê bcr 9?alur unb Sefen^cit nad) ücr^
Wieben ifl (j. uuivocus unb aequivocus). - - 2ÖQ§ bie Säjc befagcn
tnolUn: posita oausa ponitur e i'fectus (th. I. 14. 8 ob. 2),
ad remotionem eansae Beqnitnr remotio effeotuB

(ib. L II. 75. lo), effectnB eansae neenndae redneitur
in c an 8 am primam (ib. I. 49. 2 ob. 2), borüber ogl. oansa.

Effectus non potest extendi ultra suam causam
(cg. 1. 43), b. 1^. bie SBirfung fann ntc^t me^r 6einS- unb SefenS^
notnente cnttatten, olft bic lUia^t, mif^fb au4 |o anigcbrüdt
wirb: effeotnm ezcedere anae eansae peifeotionem non contingtt
(bnmt ni^t Wt), ib. 67. Effeetus snis oansis propor-
tionabiliter rospondent, ut scilioet effectus in actu (|. b. "il.)
causis actualibus (f. b. 71.) attribuamus et effectus in potentia
(I- b. %.) causisy quae sunt in potentia, et similiter efiectus par-

ücuhuea ânsis particnlaribns^ nniTeraalea yero aniyersalibnSy
ib. n. •
21. *
•UMealer ûfolge ober nac^ SBetfe ber bettirfenben Uirfodê:
inquantum (injofern) participat ip&um per modum cuiuadam assi-
milationiB, licet remote (auf entteinte SBeije) et efücienter, th. 1.
8*
Digitized by Google
116 effleientia — elementare
6. 4 o; nullum agens eorporale effioienter agit» niai per contaotitBi,

ib. III. 48. 6 ob. 2; pasaio Ohriati effidenter cauat safattUA
bnmanam, ib. 6 c.
efficientia = êtottfung, 9Birf[amf eit : efficientia, a qua sumitur

nomen ot&cii (^mt), importat ({4tie|t ein) actionem tendentem in
aliud, th. IL IL 183. 3 ad 2 ;
paaeio Chnati opmta est nostram
aalntem per modum meriti, non per modnm ^ßoientiaa, ib. IIL
48. 6 ob. 3.
electio = SBaÎ: electio substantialiter (il^rcr ©cfcnlêit nad^)
non est actus rationis, sed voluntatis, perficitur (fommt jufianbe)
enim electio in motu quodam animae ad bonum, quod eligitur,
nnde manifeetiia actus eet appetitiTae poteatiae, th. L II. 13. 1 o.
6tc Befhlî in ber praeacceptio (Sor)t((en) unius respeotu alftorins

(ib.2 c) unb beîel^t ftd^ blog auf \oläfti, quae sunt ad tnem, bxwb
medium sive ultimum (ib. 3 c) ; fic untcrfteÜt alfo ba§ «Streben ober
Verlangen nad^ bem 3^^^^' tocdâlb e§ aud^ êigt: electio est eomm,
qjom sunt ad finem, piaeeuppoaito fine» ib. IL IL 11. 1 c.
^ttittim berfctten fann c8 gelten, ttenn gôgt »htb: Toluntas

(9&DlIen) eius, quod est ad finem, didtor eleetio, ib. I. IL 12. 4 ob. 3.
®te electio toit^ mä) bem Sôrgangc be§ ^riftoteleS aud^ intellectus
appetitivus ober appetitus intellectivus genannt; loarum
ba§, erpcl^t man au§ golgcnbem: iu nomine electionis importatur
(lottb etngef 41ojfen) aliquid pertinens ad rationem alye ad inteUectom

(nAmlulft baS ooneflium ober bie Überlegung, Morauf bie 9Bo|I bent^t)
et aHquid pertinens ad Yoluntatem (bte SBolÎ felbft nAmIi<^), didt
enim philosophus (ethic. Nicom. VI. 2. p. 1139. b. 4), quod
electio est appetitivus intellectus vel appetitus intellectivus
oQemaedg v&vg ^ jrôol^tfig o^g($ ducfOfîMi/); quando-

eumqne autem duo oonourmnt ad aliquid unum ooafltitaenduiii,
unmn eorum est ut formale (f. b. %) respeeiu altenus, unde
Gregorius Nyssenus dicit, quod electio neque est appetitus se-
cundum seipsam, neque consilium solum, sed ex his aliquod
compositum i sicut enim dicimus» animal ex anüna et oorpore
compositum esse, ueqne vero borpus esse seenndnm seipeuiiiy
neque auimam solam, sed utrumque» ita et eleetioBeiD, ib. 1 o;

ögl. ib. 17. Ic.
elementare = ou8 ben ÖJninb|loffen ob<r ben cêmifd^ cinfadên
i^ör{)ern ettoad bilben. Elementata (cg. III. 20), gleid^bebeutenb
•IfioMmtaB — eis 117
Mit eorpoi» mixta» (inb bte auf fnnm ober mc^fmit däemaiteit Uß
Metict bcc 9lotiif
denartuB — a) (Brunbftoff ber 92atur, b. l dêmifd^ ein«
fachet Äör|)er. '3)cr9leid^cn (Srunbftoffc, auäf corpora simplicia

B. corpora e lementoru m genannt (cg. IL 90), giebt eS Dier,
nämltdi: Seuev, Suft, SBaffer, (Srbc; «igL th. I. 66. 1 ad 2 u. 2q,

74. 1 ob. 3; og. IL 90. lui iftet maniii0fa((cn 3ufammcnf(|ttng
nfnlüeccii bk corpora mixta b. elementaria, b. i. bte gu«
fammengefe^ten Äör^)cr ber organifdên unb onorganift^cn Dlotur: ele-

menta autem ipsa sunt propinquiora materiae primae (f. b. ^l.),
quam com et ipsa siut mixtorom corporam materia

corpora mixta,
psoxima (f. b. %.), og. IL 90.
b) 6toff obec9toteriebc8 8a!tameiit9, b.i. bieför^-
]ß4e ober finnig mal^rne^mtof €o<lê, wdä^t cHicm Safromcntc
ber !atôli(c^cn îrd^c gehört; ügl. th. III. 60. 4a.
elieitife = naä) SBeife be§ êrborlodenS, in êûg auf baS
tmloden beimc^tet, a\i actoB elicitus genommen: ad prudentiam

pertinet bese coiiBÜiari imperatiTe (f. b. %,), ad eabnliam (f. b. %.)
antem elicitiyey th. IL II. 51. S ad 1 ; qnia actus atiquis elioitiTe
ab illo habito procedit^ ad cnins finem immediate (f. b. %) ordi-

natur, imperative autem ab illo, ad cuius finem ultimo tendit,
ideo satisfactio elicitive est a iostitia» sed imperative a cahtate,

ib. IIL> 12. 2 ad 1.
ettdtw a- I^CYlioidcIocKt. — 3« actua elicitas f.
actus,
«üfwe » »ftl^lfn «nb gUNit bie Wittel ûm Sîêd: eligere est
appetcre aliquid propter alterum consequendum, uude proprio
eorum est, quae sunt ad finem, th. I. 83. 4 c.
«BS — baS 8eienbe. $on bem 8eienben ift in otelfadêm Sinne

bie 9tcbe, nmnmfoiii fntii^ Mm Veten bc9 ©etenben im eigentüiten
Sinne bicfci SBocte« nt^t gcffivod^ »erben borf , meil baS ens feine
ôttung boT|!ent (f. unten). 3unä(l^fi unterfdêtbet man baS ontologifd^
unb baS logifd^ Seienbe (ba§ ov mc aXrj&iq bc§ ?(riftoteIc§) : ens

dupliciter dicitur, uno modo, secundum quod significat entitatem
pront diTiditur per decem praedusamenta (f. b. %.), alio modo

didtnr ens, qnod aignifioat Toritatem propoaitioiiis» quae in com-
poflitione conaiBtit, cnius nota est hoc yerbnm est, th. I. 48.
2 ad 2, tjgl. cg. III. 9. â§ ontologifd^ Seienbe fonn büxQ(i)kt »erben,
nie es augecâlb unfereS Kentens unb ol^ne baSfelbe, ober mie eS
Digitized by Google
118 eng
inncvâlb unfereft ênfend unb butc^ badfclbe cstjliect (ent qnoddam

in anima est, qnoddsm in rebus extra animam, eg. L d8) niitl
{)eigt bonti im erflereit f^De ens in rernm natnra ober 9{otur«

binfl imb im jlüeiteu ens iu rationo s. ena rationis ober
©ebanfenbing; ügl. th. 1. 16. 3 ad 2, I. II. 8. 1 ad 3, III.
10. 3 c. âg ens in rerum natura (bad ov £go> xfjg öiccvalctg
beS fittftotekd) totrb aud^ ens reale genannt fonite bod ens in ratione
att^ ben !Ramen ens ideale s. intentionale (f. b. %) tcigt; HgL
esee. xtal Setenbe tft ein smeifadêS , ein ens per se (bad
ov xa^ avTo beö ÎriftotelcS), b. i. ba^ an unb für fid^ Seienbe,
unb ein ens per accidens (ha^ ov xara avfißeßTjxog beS Îti»
ftoteUS), b. i. bae SQebenbetftienbe ; mit erfterm Sknien be^îd^ nan

bann ein @etenbe8, nenn <8 bur^ fic| felb|i unb fdnc eigene ôtuc
bo9 ifl, loaS genannt ttnrb, unb e9 beSlâlb bteS au4 tnraiev ift, mie
3. 33. bcr Dernünftige SWenfc^, mcld^cr burd^ ben 33e)l| feiner Vernunft
al§ burd^ etroa§ ju feiner 9?atur ©e^örigeS immer öernünftig ift, ein
ens per se borfteßt, mä^renb man ben jroeiten 92amen einem ©eienben
füc ben Soll beilegt, bag ed badienige, al6 eft begeid^nct iticb,
burc( etwaiS tfi^ toaS itm ni«(t immer, nid^t einmal meiften« julmiimt^
mte 9. ber tonfunbige Saumeiflet ein ens per aoeideas ifl, ba er
tonfunbig ift burc^ bic Jonfunbe, ttjeldê [a nid^t jeber 53Qumeifter be*
\\it i OflI. cg. I. 25, II. 52, 80 u. 81. S)a§ ens per se, rocIdêS
gon) allein für bte SBiffenfâft in ^trod^t fommt, ift »ieber ein ^ttei«
fa<l^» ein ens acta (bai Sv h^B^yel^ bed Mpotelcd) unb ein ena
in p6tentia (bad Sp ävpoftsi beg «rtfhiieleg), b. t. ein mirmê«
unb ein möglidê« ©etenbe (th. III. la. 80; cg. L 70, III. ÄO);
erftcrc§ ift baSjeuige, oon loeld^cm man fegen fann, ba^ c§ mit Diüdf«
fid^t auf ba§ i^m t)on 92atur au§ gebii^renbe 6ein al§ etn)aS ^fertiges
nnb ôflenbeteS baftelftt, unb te|tece8 baSientge, Don meêm bieg noc(
nid(t gUt, obmotl ei in ben Sufânb ber 9te0enbnng gelangen tonn.

®a8 ens aotn lägt fid^ unterfdêtben in ein ens simpliciter unb
in ein ens secundum quid, b. i. in ein fcÎed^tioeg unb ein be»
jiebung^meife 8eienbe§; jur ©rflärung ber beiben lehteren entia mögen

foigenbe Steden per suum esse substanti&le (fubftanîeUeS,
bienen:
tnefenl^fteg) dicitornnmnqnodqne ens simplüater, per aetns {Wtd*

tid^feiten) antem saperadditos dioitur aliqnid esse seonndnm quid,
th. I. 5. 1 ad l ; ens simplioiter est snbstantia, sed ens seotmdnm
iimd est accidens vel etiam (aber im uneigentlidên Sinne) ens
entitas — enundatio 119
rationisy ib. 1. IL 17. 4 c; bonrnn et ens dnpliciter didtiir, uno

modo Bimpliciter, et sie boDum et em dicitnr Bubstantia, quae in
8110 esse et sua bonitate submstit (f. b. 9t.), alio modo dicitnr
en« et boniim secundum quid, et hoc modo dicitur cur et bonum

accidens, dod quia ipsum habeat cHse et bonitaiiaii, sod quia
eins Bnbiectom est euB et bonum, ib. III. 11. 5 ad 3. âS ans
Bimplietter ober bie ©ubßan) »irb aud^ ens oompletnm (ib. 1.
104. 4 ad 3) genannt, ober nur in ber ttnterfteOuitg, bag i^r nid^t«
öon bemjcnic|en fe^lt, in bcffcn 53crbinbung crfl fic cinc§ üon ben "Idingen
ber 2Birlli(^fcit barjiiftcflen üermag. 5)o§jenigc ens simpliciter, tt)el(ê§
nt(^t hnxä) %ti\na\)mt (per participationem) an bem Sein, b. t. ntd^t
babut^, bo| ed befifelbcn teUjâftig gemod^t »orbcn, fonbern per soam

eseentiaiii, b. i. feiner IBefeniett nacf txn @eienbefi i^, toirb ens
primnm genonnt (ib. 6. 4e). — 3^ ®^ bonnm oonrer-
tuntur unb ä^nlid^cn ©äjcn f.
convertere; ju ens non potest
esBe genuB (cg. 1. 25^ th. I. 3. 5 c) |. genus.
ontttM — bie 8ein«l^tt, b. i. badicmge, mi baö SBefen befi eese
ober beS realen @ein8, bc9 S)afein8 anfimad^t: cni onnmqnodqne
asBiBulator aecnndnm Boam entitatem, th. I. 16. 6 c; Becnndnm
quod signifioat entitatem rei, ib. 48. 2 ad 2. 2Öort entitas
bÜbet aljo ba§ abstractum ju bem fonfrctcn ^luäbrud esse.
enonciabiliB = auSfagbor, fei in (Stebanfen, fei eS in SBorten
enimoiabile est in inteilectn et est in vooe, th. 1. 16. 7 c; yioio

illa (i. e. patriae) erit non per modam ennndabilia (nad^ SBetfe
ber fitidfage ober bet Urteilend), oed per modnm BimplioiB intelli-
gentiae (f. b. 91.),
ib. IL II. 1. 2 ad 3. Unter compositio vel
divislo enunciabilium (ib. I. 14. 14c) oerfte^t man bie 93e*
(aûng ober Verneinung ber begriffe refp. Termini; ogl. compositio

diYioio.
tt. —
Won nnterfd^bet ennnciabilia poBBibilia unb
ennneiabilia neooBsaria: ennnciabilia pooBibilia dioirnnB,
qnando non e«t neooBBarins ordo (înorbnung) praedicati ad snb-
iectum, sicut triangulum habere duo latera aequalia est enun-
ciabile possibile, cg. I. 82; pnbct bagegen bie 5)inorbnung beö $rä*
bitotö sunt Subiette mit 92ot»enbigfeit ftatt fo »irb ber @a| foioolftl^
Ott oud) fein ^^bifot ein ennnciabüe neoeBsarinm genonnt, loie
|. 8.: ®k menfdÎidê @eeCe tf! unfterMtc^.
ennneiatio = ?lu§fage, Urteil, Sajj: ea, qnae seorsiim intelli-
gimm, oportet nos in unnm redigere per modum compositioniii
Digitized by Google
120 epikeia — esse
(f. b. vel divisionis (f. b. enimciationem fonnando, th. 1.
14. 14 0 ; enunciationi, ûae est ,bonum est bonum*, contraria est

ea, quae 6Bt ,boniim non est bonum^ ib. L II. 53. 1 c
epikeia re<(tßdê SBiHigtrit (aequitas): in bis et sunilibuB
casibns malnm est sequi legem positam, bonum antem est, prae-
icrmissis verbis legis, sequi id, quod poscit iiistitiae ratio (SBefen)
et communis utilitas, et ad hoc ordinatur epikeia, th. II. II. 120.

1 c; epikeia yidetar esse idem cum ea^ qnae diota est engno-
mosyne (f. b. 91.), ib. 80. 1- ad 5.
esse « ^tn. 9Ran fprid^t banon auf ontologifdêm imb logifcjêm
©ebietc : esse dupliciter dicitur, uno modo signiücat actum (SBirf«
li(^{eit) essendi, alio modo significat compositionem (f. b. %) pro-

positionis, quam anima adinvenit coniungens praedicatum subiecto,
th. L a. 4 ad 2; »gl. ib. 48. 2 ad 2. ontoiO0tf4e Sein ober
hai @eht ber înge lommt In siofifad(ct 9Beife in Bctta^t einmal fi>,
tote es ben fingen gufornrnt augerlâfb ber benlenben iQSernunft, unb

l^cifet bann esse naturale (bei förpcrlid^cn fingen aud^ esse
materiale unb bei geifiigen aud^ esse immater iale), b. t.
natürltdlied @ctn, @ein bet 92atur, ober ober fo, mie cd {14 bon tincn
Im finnlliiten ober iiberfittnll^n <l^v(enntnt8becm90en iDtcbecf|»l€0ctt, unb
nnrb bann esse intentionale (f.b.fl.) & 8piritnale(f.
b. i. Sein ber @rfenntni§, üergeiftigteS ©ein genannt; ügl. ib. 56. 2
ad 3, III.» 82. 3 ad 2; cg. II. 98. esse naturale fommt
einem S)inge enttoebei an unb füi fi^ unb mit Ifôtmenbigfeit ober ahtx
nuc fo nebenbei unb nur feiten )tt, Im erPeten nennt man eS
esse per se» b. l @eln bun^ fi^ ober mcfentafteS Sein, im gmeiten
gaQe esse per aocidens, b. i. Sein butd^ einen 9hBennmflanb ober
QufeertüejentliclêS ©ein (|. accidens) ; ögl. th. I. 3. 6 c. 2)a§ esse
per se gilt fotoolftl Don ber ©ubfianj, oIS oon i^ren ^ccibenîen, meil
aud^ biefe baSientge, toaS {ie il^rer SBefenlêit na^ ßnb, but^ felbft
nnb ni^t bnrd( ein anbercg ftnb, man eS, menn eS ber
nur beiei^net
Subftan) t)inbt$tert mirb, al8 esse snbstantiale s. snbatan-
tiae, b. i. qI§ fubftangicHeS ©ein, unb menn e§ ben 91criben§icn bei»
gelegt wirb, qI§ esse accidentale e. accidentis, b. i. al§ acci=
bentelleS ©ein; ügl. cg. I. 22 u. 26. Sine ©ubftanj giebt ed, unb
bieS ift bie gbttlidê Subfton), »ebte i(r @ein ni(|td anbcrm berbanft,
nnb beSlÎb fd^reibt man i^ baft esse per se subsiBtens, b. 1.
baS burd^ ftd^ felbfi bafetenbe Sein au, möl^renb jeber anbern Snbftana,
Digitized by Google
MM 121
fotoie au^ iebioebem tlcciben}, nut baS esse ab alio, b. l baft
cimm anbem iietbonftt @ein eignet; ogl. ib. II. 52. 3ena4beiii bdf
esse per se tm Sii^be her 9Bttfltd)(ett unb ber OenDURtciûng, 6bec
aber erft in bcm bet Vth^Wäflnt fid^ befinbet, unterfdêtbet man ein
esse actuale s. in actu, b. i. ein mirf liebes {). actus), unb ein
esse in potentia, b. i. ein möglidêS 8ein (f.

potentia), D9I. th.
I. 14. 9c, 29. 2 ad 5; au4 esse simpliciter
crfiered nirb
obev f<QIc4t(iiii(|c8 @etn (f. simplioiter) unb Ic|teie8 esse secuii-
dum quid ober be^telûngSmeifeS @ein (f. seoandnm quid) genannt,
ib. 14. 9 c. SBcfinbet ftd^ ein 3!)in0 im 3uftanbc ber i^m üon üktur
au§ gcbül^renbcn ooHenbeten äBirflid^fcit, fo fommt i^m, mie man jagt,
ein esse secundum to tum po sse (ba§ 6ein nad^ feiner ganjen
SRdglid^fdt), bte tota virttts essendi (Sllto^ttieOIomiiieitlêit bei
tota essendi potestas (Sllögndêtt), baft esse
SdiiS), bie
totaliter gu; togl. cg. I. 28. âS esse formale ober baS
formale Sein ift nid&t§ anberS, al? id, quo formaliter (al§ burd^ bie
gorm) unaquaeque res est, mit anbern SBocten bie gorm (ögl. ib. 26),
fî: forma
toeSôIb eS aud^ potest dioi, quo est^ ib. II. 54^ —
Alicnius esse, b. i. um irgenb einem fein, eines fein, (at eine
mel^rfadê Sebentung : hoo esse hoins dicitor multipliciter ; nno modo
per modum identitatis, et sie donum (Spiritus Sancti)
non distinguitur a dante, sed ab eo, cui datur, et sie dicitur,
bpiritos Öanotos dat se; alio modo dicitur aliquid esse aliooius
nt possessio Tel serTus, et sie oportet, qnod donnm essen-

tialiter distingaatnr a dante, et sie donnm Dei est aliqnid orea-
tom; tertio modo dioitor hoo esse hnins per originem tantom,
et sie Filius est Patris et Spiritus Sanctus utriusque, th. I. 38.
1 adl. Esse iu aliquid ]êi|t fo oiel, al§ für etkoad (beftimmt)
fein, gu etttMd bienen: non solnm ad hoo est institutum, ut sit in
signnm rei sacrae, sed etiam nt sit in officium (ênfl) natorae,

ib. in.« 49. 2 ad 7. Bsse in aliqno finbet ouf breifadê SBeife
ftatt, per proprietatem, per excessum unb per participationem : per
proprietatem (auf cigentlidê SBeiie) dicitur esse aliquid in re
aliqua, quod adaequatur et proportionatur naturae ipsius; per
excessnm (nad^ äSeife beS ttbev|d^tt|fed) autem, qnando illud, qnod
attribnitnr aliooi, est minns, quam rea, eni atfaribnitnr, sed tarnen
convenit Ali rei per qnemdam exoessnm, siont dictum est de
omnibus nominibus, quae attribuuntur Dco per participationem. ;
122 essentia — eBBentiAtis
(nad^ SBcife bet êilnal^me) autem, quando ilhid, qaod attribuitur
aliouiy non plenarie mvenitar in eo, sed defioienter, sient sanoti
homines partioipative dionntor dii, ib. L 108. 5 c.
gweathi «— 9k^tn, 3öefcnêit, ber 6ad^, aBer nit^t bem JBegriffe
nod^ ba§ nämlidie, mie natura (f. b. 91.) : cssentia vel natura com-
prehendit in »e illa tantuiu, quae cadunt in deiinitione speciei
i^xt), sicut hamanitaB comprehendit in se ea, qnae cadunt in

definitione hominis, th. L 3. So; eBsentia proprie est id, qnod
significatnr per definitionem, definitio antem oompleoÜtnr speciei
principia, non autem principia individtialia, unde in rebns eom-
positis ex niateria et forma essentia Bignificat non solum tbrmam,
nec Boium materiam, sed compositum ex materia et forma com-
munis prout sunt principia speciei, ib. 29. 2 ad 3; essentia rei
yel est res ipsa, Tel se habet ad ipsam aliqno modo nt causa,
cum res per suam esBentiam speoiem Bortiatar, cg. I. 21 ;
quod
non est sua essentia, ae habet secundiim aliquid sui ad ipsam,
ut potentia ad actum, unde et per modum formae significatur
essentia^ ib. —
Essentia quinta ift ein U^tatligtr Stoff, fonft
au(t corpus quin tum (f. b. X.) genomit, »ovaitfi nad) bet Infl^t
einiget bte $tinmel«t5T))er beflel^fn (th. I. 68. 1 o, III.« 82. 1 c) foHen,
neben ben öicr Elementen alfo ber fünfte t^cmift^ einfad^ j(ftr))er, xot%^
âlb er aud) al§ quinta be^cit^net mirb : quinta essentia non venit
materialiter (f. b. in compositionem corporis mixti, cum sit
inalterabilis, sed yirtualiter (f. b. %,) tantnm, ib. L 76. 7 c, ngl.

ib. III.* 82. 1 o; Guius quidem Tirtutis rationem quidam acoipiunt
ex natura quintae essentiae; quae est lux ut diount (Dg(. ib. I.
76. 7 c, 91. 1 ad 2), quam ponunt esse de compositione humani

corporis et per eam elementa contraria conciliari in unum, ib. III.
57. 3 c. — Per essentiam êi^t fo öiel, al8 hnxä) feine 2Befen-
b. i. bec SBcfen(cit nad^ ober tt»cfenênBctfe, unb tft baS ifikgen«

teÜ lion per partioipationem s. partioipative (f. b.l.): fllius
potentiae aetns non imperatur, qnae est ratio (f. b.
per essen-
tiam, ib. I. IL 17. 6 ob. 2; Deus autem per essentiam suam
beatus est^ cg. L 102. — 3" partes essentiae {. pars;
totalitas essentiae f.
totalitas.
Bsieirti sllo a- ttefentHdl^ snueUcn audl^ gleid^bcbeutcnb mit sab-

stantialts (f. b. 91.), b. i. )iit Gubfton) gel^öri^) : animal definitur per
sensum (burd^ în^fügung be§ ftnnlidên ^RomtnU^ lebenbtg), qui
essentialiter — engnonotyn« 123
Mi (g|ti<|Meiit(nb mit) aDima sensiliTa» siovt per formam emea-

tialeiii» th. IIL« 79. 2 ad 3. —
cognitio essentialig Sit
f. oognitio; nomen easentiale f. nomen; potentia

essentialis f.
potentia; ju praedicatum oKsentiale
f.
praedicatum ; }u principium eesentiale f.
principium;
proprietas essentialis f. proprietas; 511 terminas essen-
tialia f. termimia; )u totum esseotiale f. totum.
MMutl alttM' « nMfenâftemetfe, beut fSBcfcn naäf geRonmieii, im
Sinne bet SBefenlêit Derftonben : lex essentialiter invenitur in regU"
lante et mensurante, participative ff. b. autem in eo, quod
meusuratur et regalatur, ita qnod omnis inclinatio vel ordinatio,
qvae inyenitur in his, quae snbieota ssnt legi, partidpatiYe cUoitnr

lex, tii. I. II. 91. 6o> ttfi. ib. 2 0, 90. 1 ad 1, 62. 1 ad 1.
partioipatiTe mttb aud^ no^ dispositiTe, conse*

tiaficr
quenter unb notionaliter bem essentialiter gegenübergefteüt, tpie

folgcnbc ©teilen benjeijen : ad vitam contemplativam jiotest aliqiiid
pertinere dupliciter, uno modo eesentialiter, aiio modo dispositive

(iNHrbercttunQiiDcife), ib. IL IL 180. 2 c; ad perfeotienem aliqoid
pertinet triplieiter, imo modo essentialiter, alio modo oonseqnenter
(f. b. 91.), tertio modo instmmentaliter et dispositiTe (f. b. 9.),
ib. 186. 2 c; diligere in divinis dupliciter siimitur, essentialiter
scilicet et notionaliter (im Sinne einer notio, f. b. %,), ib. 1. 37. 2 c.
Bicere s. praedicare essentialiter aliquid (ib. IIL 16. 3c

tt. ad 3), ctoad im @inne iN>n aßcftnl^t <mfgefo|t auSfafien.
etfmeloila « ttoctabUitimg : alind est etymologia norainis et
alind est signiflcalao nornfnii, etymologfia attenditnr (ift gemeint)
secundum id, nomen ad significandum, nominis

a quo imponitur
vero signiücatio attenditor secundum id, ad quod significandum
nomen imponitnr; quae qnandoqae diyersa sunt, nomen enim
'
lapidis imponitnr a laeaione pedis, non tamen hoc signifieatr alio-
qvin fermm, com pedem laedat, lapts esset, th. IL II. 92. 1 ad 2.
enbnKa «= @ut= ober Siic^tigüberlegenfönnen : eubulia est habitns,

quo bene consiliamur (f. b. %), th. I. II. 57. 6 ob. 1 ; est recti-
tuda consilii, ib. II. II. 51. 1 a; est virtus, per quam homo est
bene consiliataYos (f. b. ib* 2 0; ad eubuliam pertinei bene
eonsiUari elioitiTe (f. b. %), ib. 2 ad 1.
'
eagM»»Niyne (Bnt« sber Wd^tigurtetltnfSnntn iXbtt %kn%t,
meiere unter fein (êje^ faQen : quantum vero ad ea, quae quaudoque
124 eustochia — exeellentia
parücttlariteragenda occurxunt^ praeter communea leges, ponitur

eugnomoayne quasi bona goome (f. b. %), qnae est in talibiis
direotiTay ei ideo didt (VdfbtdeS) de e% quod est volantaria
ioBtifieaMo (freiiotOige, h. t. ait|(Tgefe|Iidê Üted^tfdâffung ober 9ic4t«
jprccûng), quia scilicet ex proprio arbitrio id, quod iustum est,
homo secundum eam servat, non Hecundum legem scriptam, th.
IL U. 80. 1 ad 4-, ögl. ib. 51. 4 c.

•utoelda ^ ûl« ober 9lti<i^ti0tveffcii(ttitn€it: euBtoohia est bene
conieotuiatiYa de qnibnacamqiiey th. IL II. 49. 4o; cmne lans
est in yelooi eoiislderatione eius, quod oportet, ib. ad 2.
eutrapelia = Öiut* ober Înflcnel^mnedcnfönncn : eutrapeliae, ad

quam pertinet bene convioiari, th. IL II. 72. 2 ob. I ; ad eutra-
peliam pertinet dioere aliquod leve convidnm non ad dehono-
Taüonem yel ad oontmtationem eiua^ in quem didtur, sed magis
causa delectationis et iooi, ib. 2 ad 1 philosophus ponit Tirtatem ;
eutrapeliae circa ludos, quam nos possuraus dicere iucunditatem,

ib. 168. 2a; circa ludos potest esse aliqua virtus, quam philo-
sophus (9nfb)telcd) eutrapeliam nominat, et didtur aliquis eutra*

peius a bona oonyersione, quia sciüoet bene eouTertit aliqua dicta
Tel facta in solatium, ib. 2 c.
ewtw — 9tt8gang, (Srfolg. In omnem eyentum (th.
XL n. 88. 2 ad 2), b. ^. für aüe 5äac, in jcbcm 3fatf.
.evidentla = a) ûgenfdêinHc^feit, offenbare 9ii(^tig«

fett — b) Cînftd^t in bie SRiij^tigtett, Sinfeten, Höre
Sr!enntni§: ad huius evidentiam oonnderandum est, th. I.
14 6o*, ad cuius evidentiam sdendum est» ib. 17. 4o.

ex « aus, êrouS, oon ^cr, UMt feiten, üon wegen, burd^, sufolß«/
gemäl: prima sumenda est ex conditione (f. b. %) humanae
natoraoy th. IIL 61. 1 c ; certitudo potest couaiderari dupliciter^
uno modo ex causa certitudinis» alio modo ex parte subiecti^ ib.
II. IL 4 8 0; actio habet spedem ex obiectoi ib^ I.. U. 18. 2 e;
siout prima boniiaa rei naturalis attenditur (fommt in SBetrod^t) ex

sua forma, quae dat speciem ei, ita et prima bonitas actus moralis
attenditur ex obiecto convenienti, ib.j donum non didtur ex eo,
quod actu datur, ib. 1. 38. 1 ad 4.
exMileatia « êtbonogen, 9(tt8|et4itttiig : superbia importai
(bebeutct) inorÛnatum appetitnm exeellentiae» th. IL IL 132. 4 c.
Glaves (f. b. exceUentiae tfl bie ed^tüffergetoalt nac^ êife
DIgilized by Google
•xemplftr — esuBplarit 125
bcr M)ct<|itiNi0, tmc fie bei» ati§0qektiMtfk(ii ^ 9Dleii{il^n, bcm (Stott«
mcitf^cn 0eBfl(vt, ib. IIL« 17. le. Potestat excelleniiae

(th. III. 64. So), cht 6t}noni)moii twn olayes ezoellentiae, ifl Ue
bemalt ber ûSêtd^nung ; xom fte gufommt unb tveSlîalb fte i^ren
Üflamen trägt, erficl^t man au8 Sfolgenbem : passio Christi, quae com-
petit ei aecondniu humanam naturam, causa est nostrae» iostifi-
oationiB et meritorie (f. b. 91.) et effeotiye (f. b. %,), non qnidem

per modmii priiioi|>a]i8 agentit aive per anctoritatem (f. b.
aed per modnm instrumenti, inquantam hnmanitas est instrur

mentiim divinitatis eius; sed tarnen, quia est instrumentum con-
iuQctum (f. b. 9.) divinitati in persona, habet quamdam princi-
palitatem et causalitatein reapeota iiiBtnuneiitonim extrinBecoram,

qni sunt minietri eodeslae, et ideo» ucat Ghrktiia iaqnantnm (ali)
Deoe habet potestatem aaotorStatit in sacramentis, inqnantnm

homo habet potestatem ministerii principalis sive potestatem
excellentiae, ib. ;
ügl. ib. 4c. — Per modum excellentiae
(ib. 1. 13. 1 c) hthtnitt fo Diel, atö nad^ SBcife bec Steigerung ini
ttncnblid^
empte — 9ttb, VorUlb: imago (fCtbilb) proprie dSoitar,
qnod proeedit ad similitadiiiem alteriae, illnd antem, ad tmnn

similitudinem aliquid proeedit, proprie dicitur exemplar, improprio
vero imago, th. I. 35. 1 ad 1 ; Ogl. ib. 44. 3 c, 93. 5 ad 4, cg.
IIL 54. — Exemplar exemplatum (ib. III.* 77. 1 ad 2) iß
ein na^gebilbeteS ober oUbtiicrtfS QorMIb.

exniiilara^ a) t>ot(iIben: iastitia hamana exemplatar a
(tot l^t ôrbilb in) iustitia divina, th. III.« 71. 12 a.
b) nac^bilben, abbilbcn: exemplata (^bbilber) oportet
conibrmari exemplah secundum ratiouem (%e)ieûng) fonnae, non
antem secimdtuD modum essendi, nam alterins modi esse habet
forma qaaiidoqae in exemplari et in exemplato, siout forma domns
in mente artifids habet esse immateriale tft intelligibile (f. esse),
in domo autem, quae est extra animam, habet esse materiale et
sensibile, th. 1. 18. 4 ad 2. 3^ exemplar exemplatum
f.
exemplar.
mm§lMlß — uorbtlbli^. Gansa exemplaris s. causa
formalis exemplaris (th. IIL 56. 1 ad 3, ib. I. 5. 2 äd 2)
ip bie öorbilblid^c Urfac^c ober boS S3orbiIb cineS ^)inge8, fowte e8 im
ênfcn btSjenigen, loeltêi baä îng êrDocbrtngt, jum oocauS emittiert.
üiyiiized by Google
126 esemplariter — exfcremiiB.
3u forma ez'emplaris (ib. 1. 3. Ö ad 2) f. tbrma u. idea; gn

'
apeoies exemplaria {. apeciea; )u Tirtus ezemplaria
f«
virtuB.
exemplaiiter = nadt) $öci|'c be§ 95orbilb§, im Sinne ber üorbilb*
lidên lIrfod}e: Deilas dicitur esse omniiiiu etfective (|. b. et
exempîter, th. I. 3. 8 ad 1; prout (virtus) est exemplariter
in Deo, ib. 1. II. 61. 5o; Caritas dioitur eeae forma atiarun
irtntam» mm. qnidem exemplariter ant esaeBtialtter (f« b. 9.),
sed magiB effective, ib. II. II. 23. 8 ad 1.
expeiimeiituin =« JBerfud^, ©tfal^rung, Jßcftätigung : per ex-

perimentum invcniuntur aliqiii aliis protundius intelligentes, th.
I. 85. 7 a ; cui ratio humana experimentum non praebet (loofttc
fie leine 8eftäHgun§ liefett), cg. L 6.
ezMflm — bofcin, gut fBirOtditett ber 9)tnoc gel(9rcii, estfHcteit.

Per se exsiatere (cg. I. 22) jêigt burd^ fid^ fein, oBer nid^t in
bcm Sinne, üI§ ob ein îng, ba§ per se cfifticrt, Urfa(^c feiner fclbft
mäte unb ft(^ ins âfein gerufen ^ätit, fonbern oielme^r in bem, bag
eS feined anbern bebarf, an ober in ttel(|em eS fein mä|te, .um ba
fein, um )n estfüeren, fo ba| alfo baft (Begenteil baiwn ^^ esse in

alio; ogl. ib.: divina esaeotia est per ee aiagnlariter (ha<| 90etf«
etne§ siBgulum) exsistens et in seipsa individuata (in unb burd^
[elbft inbiüibuefl gemad^t), ib. 21.
extenaie = a) ûgbel^nung, ûSftredung. — b) ^n*
ftcebung: extensio appetitos in hninsmodi obieotom, ih. L II.
40. 2o; qnae imporlat (bebeutet) motam eztensiom» in bonum
aperatnm, ib. 4 ob. 3; magnanimitas ex sno nomine importat
quamdam extensiouem animi ad magna, ib. II. II. 129. 1 c.
extrahere = lêrauSjieên. Extrahere quidditatem rei
(cg. III. 41) ift gletd^bebeutenb mit quidditatem rei abstrahere
(f. b. 9.); actum extrahere glei^bebeutettb mit aotam

edncere (f. b. 91.):actum extrabi de potentia materiae (f. edneere)
nihil alind est, quam aliquid fieri aeln, quod priua erat in potentia,
th. I. 90. 2 ad 2.
extremns = ber äugerfte. Extrema, b. i. bie äu|etflen (S^ltebet,
ber 9Cnfongd> unb (Snb|>unft einer Sietbe. ober 2\xik: extrema motna
Tel mutationis oadnnt in enmdem ordinem, cg. IL 17.
Digitized by Google
facere — bcoltM 127
F.
flmn ^ tûii, malten. Sôit untecf4eibet ein h»ppt\ta faoere:
ftwere dnplioiter potest aocipi, uno modo proprie, alio modo
communiter: proprie autem laccre dicitur operari aliquid in ex-
teriori maleria, sicut l'acerc domiiin vel aiiquid aliud huiusmodi
([. b. %), communiter aatem dicitur facere pro quacumque actioiw^
Bive transeat in ezterioiem materiam, sicut urere et seoare, sive
maneat in ipso agente, 8iout intelligere et veUe, th. IL IL
134. 2 c. SBirb facere im eigcntlit^cn unb engern ©inn« be« SBorteS
Uerftanbcn, jo fte^t it)m al§ eine ^mcite "Jlrt mcnjdjlidên lûn^ ßeg^n*
über boS agere (|. b. ^Ü.); diübrt autem i'acere et agere, quia
iactio est actus trannena in exteriorem materiam, aicnt aedifican,
seoare et hmuamodi, agere antem est aotos permanens in ipso
agente, siout yidere, Teile et hoiusmodi, ib. I. II. 57. 4o.
faetibilis = machbar, in äufjern, finnfällißen iffierfcn au§füt)ibar
ars est recta ratio (baä richtige '^>crftänbni3 für, [. ratio) lactibilium,
th. I. II. 57. 4 c; non autem i'acübilia se habent ad artem sicut

prinoipia, sed aolum sicnt matena» ib^ öö. 1 ad 4; ars est oiroa
(f. b. 91.) factibiliay qnae soilioet in exteriori materia oonstitanntnry

ib. II. IL 47. 5 c; ea, quae sunt a yoluntate, yel sunt agibilia
(j. b. sicut actu8 virtutum, qui sunt pertectioueb operantis,

vel transeunt in exteriorem materiam, quae t'actibiUa dicuutur»
cg. II. 24. — f8%U operabilis.
flMtls — ^däftn, Sitten: liiotio est actus transiens in ex-
teriorem materiam, sicnt aediflcare, seoare et hoinsmodi (f. b.
th. L n. 57. 4 c. '5)Q§ (Gegenteil ift actio (f. b. %).

facultas = a) 53ermügcn im ©innc einer ^raft ober
Sföliîgfeit : liberum arbitrium dicitur esse Üaouitas voluntatis et

rationis, th. L 83. 2 ob. 2.
b) Sei^ttgfeit ober ©tneUtofett eined SBetmdaenlS na
ftbergelên feiner Xl^ätigfeit: facultas autem nominat faoilitatem
potestatis, quae quidem eßt per habituiu, th. 1. 83. 2 ob. 2; facultas
nominat quandoque potestatem expeditam ad operandum, ib. ad 2.
c) ^lad^t, ^cagmeite: iu Deo est voluntas secundum totam

snam facnltatem, cg. L 81.
d) I93.ctmdgen, 8ef t|tum: abrenunciatio propriarum facnl-
tatnm dnpHeiter considerari potest, th. IL IL- 184. 7 ad 1.
Digitized by Google
128
Cillada » fJfelJlfdJIuS, ^^rui^fc^hi^ : secundiim hoc aliquae falla-
dae aadgnantury th. L 1. 10 ob. 1. 9Kan utitei|cêibet neben anbetn

8fc|ff4Ififfen: 1. fallacia acoidentis (ib. 16. 5 ad 3, IIL« 95.
3 ad 5), b. l ben gelÎfdÎug boit einem Vcdbeng, toefdêr bobur^ "btß

gangen wirb, ba^ man ton irgenb einem 9Komentc, roeltêS einem 2)inge
voof)\ 5ufommt, aber nur nebenbei (per accidens^ f.
b. %) unb be§âlb
nur (elten, gerobe fo fÛeftt c^l^ ob e§ il^m toefentUd^ unb immer eigne;
2. fallaoia aeqaiTooationia (ib. L 13. bo), h,i,bmff^
fc|Iii| bcY Sletîtamigfeit (f. aequiYocatio), in mcldlen man bann fftOi,
roenn man in einem 8(!^(uffe ein SBott balb in feinet etgentlid^, balb
in feiner uncigentlidên ober übertragenen Söebeutung gcbraud^t; 3. falla-

cia figurae dictionis (ib. 36. 4 ad 4), ben Sr^l^lfdÎug bet
Stebcfigttt, ndd^ bann ht^t, ba| ein Sluftbrud, melier eine mel^t»
fad^ gtammatüalifilê Snffoffnng snlft|t, im Cberfa|€ bes S^biffdl in
bicfem unb im ttnterfaê beSfelBcn in Jenem Gimte genommen mtcb.
fatum = ©efcîd. 68 ifl nid^t bie dispositio (f. b. sidenim,
m qua quisque conceptus est vel natus (th. I. 116. 1 c), fonbern
bie dispositio rebus mobilibos inhaerens (ib. 2 a), mit anbern SBorten
bie dispositio causanim secnndarnm (ib. 3o» j, oansa) obec bt(
ordinatio seoandanmi oansamm ad effeotos diTinitna proTisoa
(ib. 4 c).
felieitas = ©lütf, @lü(ffeligfeit , gleid^bcbeutenb mit beatitudo
(f. b. : beatitudo sive felieitas est praemiam virtatis,- th. 1. II.
2. 2 ob. 1. (i§ Qtebt eine felieitas oontemplatiTa, ttd<l^

in bet Sefil^nung (f.
oontemplatio), eine felieitas aetira,
melê in bcr inroftifdên ^^ätigfeit (f. aotlyus), unb eine felieitas

terrcna, quae consistit in voluptate, divitiis, potestate, dignitate
et fama; ögl. ib. 1. 26. 4 c, I. II. 2. 1-6, 3. 2—8.

fem tragen, bringen, bemegen : modus naturalis intellectu-
alis naturae esty nt libere ferator ()ielt ab) in ea» qnae wlt, th.
I. 63. 3 ad 2; qni feiinr (»itb (ingc)Ogen) in nnam partem

contradictionis, ib. 79. 9 ad 4 ; cuiaslibet agentis (f. b. creati
actio fertur super (gc^t auf — Ijiin) aliquem determinatum actum

(auf eine beptmmte îrfUd^cit), ib. lU. 75. 4 c; ogL cg. UL
2 u. 26.
ii« mm a) Olaabe, unb gmac ge»5(nliil( bec fibcrnatärliê
CNfoube, bieg 9Bott fonwl^t in feinet fubfeftiben aI8 oud^ in feinet ob«
jeftiDen ênbenj Dcrpanbeuj im erfteren galle ift e§ ber ^bituS bet
Digitized by Google
fides 129
i
6ccle, loobut^ fie glaubt, imb im )ioeittii gfaVe ble @a4e, »clê twn
t(r geglaubt ttiirb: aliqnid potest dioi esse habitns dnplioHer, nno
modo proprio et esBontialiter (f. b. ulio modo potest dici
habitu8 id, quod liabitu tenetur, sicut dicitur tides id, quod fide
tenetur, th. I. IL 94. 1 c; ogl. ib. II. IL 4. 6 5. 4 c. ^cr
Glaube int le|teren ©inne ifl gemeint, menn t>0n artiouli fidei,
b. i. )»im AlottbenSartifeln (toic s. 9. ib. 1. 6 c) bie 9{ebe ift. SBoiS
ben (Stauben in ber [ubjefttüen Xenbenj biefeS Sorten betrifft, alfo ben
âbituö ober bie 3;ugenb beS Glaubens, fo ât er fein eigcntlidêS
©ubjeft an ber ^êrnunft (fides, quae est proprium priucipium

hüius actus, est in intellecta sicut in subieoto, ib. 4 2 c), ob«
iBobl ber m beS Slaubenfi in gemiffer înfU^t aud^ bem fBitten gu'
gefd^rteben mirb (actns fidei procedit et ex intellecta et ex Tolnn-

täte, ib. 5. 4 c, ögl. L II. 56. 3 c), iniofcrn nämlid^, alä ber ©illc
bie 55ernunft bemegt, einer SBa^rêit, meldte mcber burd^ fid^ felbft,
no4 in golge eines êmeifeS einleud^tet, feft unb o^ne ollen '^xoz\\t\
li^ttfümmen; t»gl. ib. IL II. 1. 4 c. Sena^bem ber (glaube mit ber

Siebe Detbnnben unb oon Ü^r burdîmiltet \% ober aber baS ^genteil
liottfinbet, nennt man ib^ fides formata s. yiyens ober fides
int'orrais s. mortiia: Caritas dicitur forma iidei, inquantum per
caritatem actos fidei perficitur et formatur, ib. 4. 3 c; fides
dicitur informis propter defectum ouiasdam exterioris fonnae
(so. caritatis), ib. 6. 2c; fides tormata et informis non diffemnt
Becnndnm obiectimiy ntraque enim fides et credit Beo et credit
Denm, sed diffemnt solnm per aliquod extrinsecum, scilicet
secundum piaesentiam et absentiam caritatis, ib. 19. 5 ad 1;

Dgl. ib. 4. 5 ad 3. âS Obieft bed (SÎaubenS tf! ein smetfadêd,
boS obiectum materiale unb baS obiectnm formale,

b. t. bie )u glaubcttben ^nge unb bie ^cîeiung berfelben, monad^ fie
unter ben (Ulauben aI8 etmas dÎaubenbeS foSen (ratio formaUs

obiecti lidei). obiectnm materiale fidei ifl ju üerjeid^nen bte
veritas prima (b. i. ®ott), secundum quod ipsa est non visa, et
ea, quibus propter ipsam inhaeretur, Ic; DgL ib. 1. 1 c;
ib. 4.
boDon bilbet bie Yeritas prima baS obiectum principale fidei,

b. i. baS |»rtmAre unb tM>r)flgIi4fle Ob{e(t be8 (SlaubenS, bgl. ib. 1. 1 c
3um materioTen Objeft lann etwas gel^ören entmeber secundum s. per
se et direete ober in ordine ad alia et indirecte; per so unb
birett fällt unter ben Üilauben baSjenige, quae naturalem rationem
Digitized by Google
f
180 fieri
excedunt et directe n08 ordinant ad vitam aeternam, tnbtteft
ahtt bodjlenige, tooS )u bem eben ^nannten in irgenb einer îel^ttng

fielet. Bleut omnia, quae in Bcriptora diyina oontinentor, tiffi, ib.
1. 6 ad 1; 8. do. *S>a9 obiectnm formale fobonn ober bie ratio
tbrmalis obiecti fidei befielet ebenfalls in bcr veritas prima : non

enim üdes, de qua Loqiümur, aseentit alicui, nisi quia est a Deo
reyelatttni, ib. 1. 1 o; obieotum formale fidei est yeritaa prima,
oui etiam inhaerendo oredimns, quaecnmque snb fide oontineninr,
ib. 4. 6c; ratio formalis obiecti fidei potest aeoipi dnplioiter,

üho modo ex parte ipsius rei creditae (nur bnöon ift lîer bie
SRcbe), et sie ratio formalis oranium credibilium est una, scilicet
yeritas prima, alio modo potest accipi ratio formalie credibilium

ex parte uostri, et sie ratio formalis credibilis est, ut sit bou
yisum, ib. 1. 6 ad 2. Sgl. cg. I. 12.
b) fefte fiberseugung, Setstglêit: couolnsiones in speou-
lativis ex principiiR per sc iiotis fidem habent, th. III.* 65. 1 c.
Xreue: sie
o) est iides, per quam homo ad Buam accedit,
et non ad aliam, th. III.* 49. 2 o; fides non aooipitur bio, prout
est yirtuB theologioa, sed prout est pars iustitiae, seoundum qnod
fides dicitur ex hoc, quod fiant dicta in oonserratione pro-
missorum, ib. 2 ad 2 ; in poenam illius, qui fidem fregit, et in
favorem illius, qui fidem servavit, ib. 62. 1 c.
fieri = tDcrbcn, gcfdêl^cn. G-eneratio significat ut in

fieri (th. I. 33. 2 ad 2), b. 1^ bie (gtûgung bejeiil^t ben äi*fto>^
beS SBerbend. 3» fieri per se unb fieri per aocidens
(og. n. 87) f.
per. —
€tnen ®egenfa^ ju fieri WIbet be« factum
esse, b. i. ba§ Öetüorbenfein : de morte Christi dupliciter loqui
possumus, uno modo, secundum quod est in üeri, alio modo,
BBCundum quod est in facto esse; dicitur autem mors esse in
fieri, qnando aliquis per aliquam passionem, Tel naturalem Tel

Tiolentam, tendit in mortem, hoc modo idem est loqui de morte
Christi et de passione ipsius, sed in facto esse mors Christi
consideratur, secundum quod iam facta est separatio corporis et
animae, th. ILL 50. 6o; in mntationibus instantaneis simul est
fieri et factum esse, sicut simul est illuminari et illuminatum

enim in talibus (bei ilnen
esse, dicitur f agt man nfimli^ bon entern
^nge) factum esse, seoundum quod iam est, fieri autem, secundum
quod aute non fuit, ib. 75. 7 ad 2. Gonsiderare aliquid
Digitized by Google
flgura — filiatio
at in fieri unb ut in facto esse (ib. 78. 2c) (ei^t, ettoaS
(08 im SBerben Begriffen ober im Su^nb beS SBerbenS itnb efi im

Suônbe beS (Setoorbenfetnd Betrauten. $er §ioette ®egen{a^ au
fieri tft esse: Aliquod agens est causa sui effectus secnndum
fieri tantum et non directc ((. b. secundum esse eius, (ûod
quidem convenit et in artificialibus et in rebus uaturalibus.
Aedificator enim est caasa domus quantnm ad eins fieri, non
antem direote qnantom ad esse eins, manifestum est enim, qnod
esse domus conseqnitor formam eins, forma antem domns est
compositio et ordo, quac c[uidem forma conscqiiitur naturalem
virtutem quarumdam rerumj öicut enim coquus coquit cibum ad-
hibendo aliquam virtutem naturalem aotivam, scilicet ignis, ita
aedificator facit domnm adhibendo oaementom, lapides et li^pia»
qoae sunt snsceptiTa (f. b. %) et conserrativa talis compositionis

et ordinis, nnde esse domns dependet ex natoris hamm remm,
ßicut fieri domus dependet ex actione aedilieatoris. Et simili
ratioue est considerandum in rebus naturalibus, quia^ si aliquod
agens non est causa formae inquantum huinsmodi (atö fold^r),
non erit per se causa (f, b. %) esse, qnod consequitur ad talem

formam, sed erit causa effectus secundum fieri tantum, ib. L
104. Ic.
flgora = a) ® e ft q 1 1 : figura, quae consistit in terminatione
(êgrenjung) quantitatis %), est quaedam forma circa quan-
(f. b.
titatem, th. L 7. 1 ad 2; figura oiroa eztremitatem (Umriffe)

corporis consideratur, est enim figura, quae tennino (Sreiqe) vel
terminis comprehenditnr (toirb Befaßt), th. ITL 45. 1 ad 2 ;
fignra
est quaedam terminatio quantitatis, undc proprie loquendo non
est, nisi in corporeis, ib. 63. 2 ad 1 ;
figura est in quarta
specie (^rt) qualitatis (f. b. %.), ib. 45. 1 ob. 2; figura est
qnalitas cirea quantitatem, ib. I. 3. 1 ob. 2. — Figura
dietionis (ib. 36. 4 ad 4), 9Ubefigur; f.
fallacia.
b) IBorBtIb: veteris legis (f. b. ^.), cuius figurae implentur

in nova lege (f. b. %), th. III. 61. 4 ad 1; veritas (2Birfli(^fcit)
debet responderc figurae, ib. 83. 5 ob. 11.

flUatio = 8o]^nf(i^ft ober ^nbfdtoft, b. i. bie ^îelûng, in
loeU^ ein feinem (Erfengec ber Statut naüi 8let4<8 ^«f^n ju eben
biefem ($rjeuger ûfolge ber CErêugung fielet : Nomen filiationis gene-
rationem ({. b. %.) consequitur; non tamen quanüibet, sed proprie

9*
Digitized by Google
182
generationem Yiyentium et praedpae animalmm. Non enim

dioimnB^ qnod ignis generatas sit filins ignis generantiB» nisi forte
seoundnm metaphoram; sed hoc solnm dicimns in animalibüB,
qnorum generatio est magis perfecta. Nec tarnen orane, quod
in (bei) animaiibus generatur, filiationis accepit nomeD, sed solam
illud, quod generatur in similitudinem generanüs. Unde non
dicimua, qnod capiUns, qui nasoitur ex homine» sit filins hominis,
nec etiam didmuB, quod homo, qui nascitnr, sit filins seminis,
qnia nec capillns habet similitadinem hominis, nec homo, qui

nascitur ex semine, habet similitudinera seminis, sed hominis
generantia, th. III. 32. 3 c; ögl. cg. IV. 7.
flnig SS a) (Enbe: finis habet rationenk (^te|ung) Ultimi,
nt ipsum nomen sonat, th. 1. IL 1. 1 ob. 1; ea dicnntar tem-
pore mensnrari, qnae principium (Einfang) et finem habent tem-
pore, ib. I. 10. 1 c; eaedem res inveniuntur et esse indpere et
finem essendi habere, cg. II. 83.
h) 3i<l' S^^^f Swedutfadê (f.
causa): hoc didmnsesse
finem, in quod tendit impetns agentis, cg. III. 2; causalitas
(urfäÎiêr (E(aroftet) finis in hoc condstit^ qnod propter ipsum
alia desiderantur, ib. 1. 75. Propter finem agero, b. i. um
eineä 3^^^^^^ mUtn tl^ätig )m, ift auf jmcifad^c SBeifc möglid^: uno
modo sicut agens (treibenb) seipsum in finem, ut homo et aliae
creatuiae rationales^ et talium est oognoscere rationem (^ftci^ttng)
finis. et eorum, quae sunt ad finem; aHo modo aliquid didtur
operari Tel moveri propter finem quam ab aliquo actum (getrieben)
vel directum in finem, sicut sagitta movetur directa ad signum
a sagittante, qui cognoscit finem, non autem sagitta, th. I. 103.
1 ad I; OQl. ib. I. II. 1. 2c, cg. III. 24. Finis est causa
causam m (th. L 5. 2 ad 1), b. becSioedE iß bie Urfod^,
but^ alle fibrigcn @cin8ttrfad{iett (f. causa) etß iirett (Sâcaber aI8
Urfadê getoinnen; inioiefern bie§ her fôD fei, erftel^ ntatt aui Mtfnt
2Borten : causalitas (causae finalis = finis) prima est, qma agens
non agit nisi et ab agente materia movetur ad
propter finem,
formam, ib., 4 c, 105. 5 c, I. II. 1. 2 c, cg. IIL 2.
t)^!. ib.
SBoS bie «rtcn beS StueM betrifft, fo finb ^vpt\iafi^ folgenbc

)tt merl^n: 1. finis cuius unb finis quo, b. t. berSioedf m»
itad^ unb bcr !^tüid troburd), ober bcr objeftioc «nb fubjeftiöe S^^^,
tooDon jener in bet begehrten âdê felbft unb biejer im Seft| obec
Digitized by Google
iinis 138
(Sknu| bct @ac|e bcftc^t — finis est duplex, aoüioet ouius et quo,
ut philosophus ipse dicit (ethio. magn. I. 3. p. 1184. b. 10 sqq.)»
Bcilioet res et usus rei, sicnt ayaro est finis pecunia et aoquisitio
pecuniae (th. L 26. 3 ad 2), ober, roic e§ fonftmo 6ei^t, usus sive
adeptio rei (ib. I. II. l. 8 c), usus seu adeptio vel possessio
ülius rei (ib. 2. 7 c), adeptio vel possessio seu usus aut fruitio
eius rei (ib. 3. 1 o); 2, fiuis operis unb fiuis operantis,
b. l bev 3nMd bc9 fEkdt% unb ber beS Sffittfenben, ober bec innere
nnb äußere !Stoid — oonsiderandum est, quod quandoque aliud est
finis operantis et aliud finis operis, sicut patet, qnod aedificationis
finis est domus, sed aediticatoris finis quaudoque est lucrom, ib.
IL IL 141. 6 ad 1; 3. finis principalis unb finis seoun-

darius, b. L ber fyiiapU unb ber 9teben)n)c<I sicut est ordo in —
oausis agentibus, ita etiam in oausis finalibns, ut soilicet secnn-
darius finis a principali depondeat, cg. III. 109; 4. finis p ro-
xi mus 8. propinquus unb Iinis remotus s. ultimus,
b. i. ber mU^ftgelegene 3^^^ unb ber ^nbjmed, moDon ber erflere
bur^ bte lu imHiielênbe X^dttgtett guerfi eccet4t »trb, il^r alfo {undd^fi
|le|t, unb ber sttelte an Ie|ter ©teile erlangt nrirb, twn ber anfängt
Hdên ^l^ötigfett fonod^ am meiteften obliegt, t>g{. th. L II. 12. 2 c,
21. 1 ad 2, II. II. 123. 7 c, cg. III. 2 u. 17.
3ft fd^led^tloeg Dom finis ultimus hominis bie 9êbe, fo i[t
bamit im ©inne etneS finis ouius (ôii unb im @inne eines finis quo
bte beatitudo be9 SRenfên gemeint; ttgl. th. L 75. 7 ad 1, 1. II.
2. 7o. Kuf jtDeifadê SBeife lonn bieder ultimus finis in $c[i^ ge«
nommcn werben : uno modo perfecte et alio modo imperfecte

perfecte quidera, quando habetur non solum in inteutioue, sed
etiam in re, imperfecte autem, quando habetur in intentione
tantum, ib. L IL 11. 4 c. Einis etsi sit postremus in
exseoutione, est tarnen primus in intentione (9bfid(t)
agentis (ib. 1. 1 ad 1; Dgl. ib. 20. 1 ad 2), b. 1^. menn e8 fid^
um mel^rere cinanber über* unb untergeorbnete 3^ct?e lânbelt, woöon
ber eine um be§ anbern miflen angcftrebt lüirb, jo ift berjenige, meld^cr
bei ber ^lluSfül^rung jule^t erret^t mtcb, ber (uerfl beabftii^tigte, unb
ebenfo gilt au4 baS Itmgefel^tte, VM man gcmdl^nlid^ fo anebrüdt:
Fttmum in ordine ((liebtet) ezseoutionis est ultimum in ordine
intentionis et e couTerso; ugl. generatio.
Diyiiized by Google
134 fomes — fonna
fimies » Sunbcr, Sfunfe, namenttid^ bet Snnber ober fûnf^ ber
6öfen SBcgicrlid^feit: ad rationem (2Bc(cn) fomitis pertinet inclinatio
sensiialis appetitus (f. b. 91.) in id, quod est contra rationem

(êtnunft), th. III. 15. 2 c; tbraes nihil est aliud, quam inordinata
oonoupisoentia (f. b. Bensibilis appetitas, babitualis (f. b. %)
tarnen, quia actnaliB (f. b. 9.) conoapisoentia eat motas peooati;
dicitnr antem cononpisoentia sensnalitalis (flimlt<9^(8 SBegel^rungS«
ücrmögcn) esse inordinata, inqiiantum repug-nat rationi, quod fit,
inquantum inclinat ad malum vel difficiiltatem facit in bono, et

ideo ad ipsam rationem fomitis pertinet, quod inclinet ad malum
'
yel diffioultatem faoiat in bono, ib. 27. 3 o; D^. ib. L IL 91. 6 o.
fbntalls » quellenlâft, urfprünglid^ : vel importat uniYenalem

auetoritatem (Url^cberfdâft) vel etiam fontalem plenitudinem (Ur*
jprunggfülle, Urfprung nad^ ber ganzen Xragtoette btefeS äBorteSj, th.
L 33. 4 ad 1.
lontalitas = OueQenlâftigfeit, Urf|>rung: fontalitas et auctoritas
(UtlêBetfâft) nihü aliud significant in divinis, qnam prindpium

originis, th. 1. SS, 4 ad 1.
forma = Sorm, formale ober formgcbcnbe Urjacê ((. causa),

formenbcS ^rincip, morunter ba§ innere ?Princip (ügl. th. 1. 82. 1 c)
eines Tinges Detftelên ift, tt)el(f)e§ bie§ nid^t 6Iog einem SBirf«
It^cn äbetlâui|)t vi, lote StiftoteleS fagt), fonbem aud( )tt biefm
ober ienem bepmmten ffiitfliên (tode ti), b. i. bemfenigen mad^t,
qI9 maS ef feiner Jlatnx unb Sefenlêtt noc^ erf(iêint, meldêS il^m mit
anbern 2öorten nidjt Mo^ ba§ mirftic^c ©ein, fonbern auä) bie eigen-
tümlidê äSêfenêit unb 92atur üerlei^t, mobucd^ eS einer beßtmntten

%tt oon äBefen etngegltebert toith: forma per se ipsam fiusit rem
esse in acta, ib. 76. 7 c; onnmqnodqne est id, qnod est, per
snam formam, ib. 5. 5c; per formam nnmnqnodqne in speme
(?lrt) constituitur, ib. 3wnä(§ft unb im eigentlidên @innc be3 5Bortc§
ift nur bei ben geformten, b. i. bei ben jufammengefejten unb förpcr*
lidên 5)ingcn üon einer gorm bie 3ftebe, locil eä nur bei il^nen ctroaä
gtebt, tood bie gorm aufnimmt unb baburd^ (Sstften) unb äBefenlêit
getoinnt, nftmli^ bic SRotiiie ober ber @toff; in stt»ettcr Sinie ^pn^t
man aber aud^ bei nn!5r|»er[i4en nnb etnfadên fHngen tH)n einer grorm,
inbcm man bei ilûen unter gorm baîenige öerfte^t, roaä ob feinem
53er^ältni§ jum ©ein bcrfelben ber fjorm ber förperlid^cn ©inge ent*
{^rid^t; unb barum îgt eS bcnn: forma vel est ipsa natura re^
Digitized by Google
forma 135
fiicut in simplicibua, vel est consütuens ipsam rei naturam, in
hiB Bcilioety quae aunt oompositaex materia et fomu^ ib. HL 13. 1 o.

Qott ben ttieleii fCrtcn ber Sfbnn finb (aitfitffiÎid^ folgcnbe an|u«
mcrtcn: 1. forma absoluta (ib. I. 75. 5o, I. II. 35. 4 c) ober

obgeföflc 3rorm, b. i. bicjcnige, roclt^c cntrocbcr blo^ in ©ebonfen, ober
iugleid^ oud^ in äBirflid^feit üon ber ^ßateric frei ift; 2. forma

accidentalis (ib. 1. 7. 2c) ober accibcntcÜc Qoxm, b. i. biejcnige,
bufd^ loel^c ein Siccibeii} fein cidcntämliêS @ein erlangt (f. forma
Bobatantlalis); 3. forma apprehensa (ib. L II. 3. Ic, cg.
n. 48) ober MenntntSfbnn (glei(^6ebeutenb mit epecies apprehensa,
f.
species), b. i. bic Sorm eine3 înge§, jomic fic i'id) in einem er*
fenncnben SSermögen abipicgelt, njclcê üon bem ®inge barin aufgenommen
ift unb, jenad^bem einer ber äugeren (înne ober bie (EinbÜbungdtroft
ober bie ^rnunft (le in ji^ onfgenommen (at, mit genauerem 9{amen
als forma sensibilis b. Benoata (cg. IIL 105, IL 47) ober
att forma imaginata (ib. IL 47) ober a\9 forma intelli-
gibilis 8. intellecta (th. L 12. 2 ad 3, 87. 4c;
14. 8c,
cg. II. 47, 1^8, III. 23) faejcit^net mirb; 4. forma artificialis
(th. IIL 66. 4 c) ober (ünßlerifê gorm, b. i. bieienige, ttelê burd^
bielhuifl ^rborgcbrac^t mirb ; 5. forma commanis nnb forma

propria (cg. I. 54) ober bic gemeinfome nnb etgentfimlttiê gorm,
b. i. bicjenige, »eldê ein îng mit nnbern 2)ingen gemeinfam ât,
unb biejenigc, meldte iJjm allein jufommt (f. forma particularis unb
forma universalis); 6. forma completiva (th. L II. 50. 2c)
ober ooUenbenbe gorm, b. i. bieienige, meliê bie Statur unb SBefenêit
eines S)inge8 §ttPanbe bringt; 7. forma corporalio (ib. L 65. 4c)

ober förderliche gorm, b. i. biejenige, meldte nic^t blog förperlidên
fingen ©ein unb 2Befen t)erleif)t, fonbern aud) felbft eine förperlic^c
5^tttur beftjt; 8. forma corporeitatis (ib. 66. 2c) ober gorm

ber j^ör))erli(i^!eit, b. i. biejenige, burd^ »eldê bie i^brêrli^feit elneS
9ên8 bebingt ifi; 9. forma elementar io b. elementi (ib.
76. 1 c, 4 ad 4) ober elementare ^m, b. i. bie Qfbrm eines ber

bier Elemente (f.
elementum); 10. forma exemplaris (ib. 3.
8 ad 2, 44. 3 c) ober oorbilblicê 3form, b. i. bie gorm cineS Tinges,
fomie fte aU ôibtlb beSjelben im Kenten einer Vernunft eîftiert;
IL forma generali b unb forma opecialiB (ib. 1. II. 35. 4 c),
b. l bie ^kittungfi« unb bie Vrtsform, nmoon iene ein îng einer
Gattung nnb biefe a einer fM einorbnet; 12. forma immaterialiB
Diyiiized by Google
136 forma
unb l'orrna malerialis (cg. I. 65, II. 51 u, 52, th. I. 61.

1 ob. 2, 75. 2 ad 1), b. i. bie immaterielle unb materielle gorm,
tootton ienc ^vm in bet äRotetie csijlieren tonn (og(. th. L 76.
1 ad 1), ober bann in i^rem eigenen ®ein bai>on nid^t abl^glg iß,
toöl^renb biefe i^rem @(in nac( t>on bet !IRoterie Bebtngt ift nnb batum
Quc^ nur in 55crbinbung mit i^r (Jjiftenj Bcfijjt; 13. forma iucor-
ruptibilis (th. I. 76. 5 ob. 1), b. i. bicjenige 9orm, ipelcê roebcr
per 86 nod^ per accidens üergänglid^ ift, ögl. corrumpere; 14. forma
individualis b. individua (ib. 50. 2 III. 77. 2 o) obct
bie inbii»tbuene gotm, b. t. biejenige, meUê unb infofem fie in ber
SKaterie ejifliert unb boburd^ ein ^nbiöibuum begriinbet; 15. forma
inhacrens (ib. III. 77. 2c), bie inl^äricrenbe §orm, b. i. biejenigc,
welche, um felbft cjiftieren ju fönncn, in einem anbern fein muft;

16. forma intermedia (o^. II. 89) ober Stoif^^nform, b. i.
biejentge, bttr<i tt)el4e bei einem ^înge ein 9)littel|uânb sttifd^ ber
@u6ftan) eines êrnif^ einfadên j^ör|)er§ (Clements) unb bem Suftanbe

ber öoHfommenen ^luäbilbung jene^ îngeä lêrgefteUt wirb; 17. forma
naturalis (th. I. 14. 8 c, 87. 4 c, cg. 1. 51) ober Diaturform,
b. i. biejenige gorm, loeldê einem S)tnge oon 92atur aud innemol^nt
unb borum au4 forma in natura ezsistens (th. L IL 8. 1 o) ge*
nannt mirb — fit t^, um bie ontoIogtf<(e ©tufenfblge ber 9laturttiefen
innesulâlten, entuwber eine forma elementi s. elementaris, ober eine

forma mixti, ober eine forma vegetabilib, ober eine forma sensitiva,
ober eine forma intellectiva (cg. III. 22), b. i. bie gorm eine«
(Elemente^, ober etneS $ufommengefe|ten anorganifdên Körpers, ober

einer $f[onse, ober eines XtereS, ober eines !Renf4en; 18. forma
participata (th. L 65. 4 ad 2) ober in $eft^ genommene S^cm,
b. i. bie Sôrm eine§ i?örper§ infofern bctrad^tct, al§ be|fen ?Dlotcrie
i^rer teilhaftig geroorben ift; 19. forma particularis unb forma

universalis (ib. 19. 6 c), b. i. bie befonbere unb bie allgemeine
Sform, ttobon jene ein i)ittg in feinem befonbem unb etgentfimKdten,

biefe aber in feinem aOgemetnen @em fonîert, »kiS icbo4 nid^t in
bem 6inne berflanben merben barf, als oB bie betben formen in einem
Slingc neben unb auêr einanber beftänbcn, fonbern üielmebr in bem

©inne aufgefaßt merben muß, bog bie bejonbcre gorm bie allgemeine
ol§ ein 8ein§moment in fid^ begreift; 20. forma permanens

(ib. IL II. 171. 2 o) ober fortbauembe gform, mefd^ im (degenfa|e
)u einer passio (f.
b. %) s. improssio tranaiens nor unb nad^ bem
Digitized by Google
form 137
%fte, rucldêr burd^ fic juânbc fommt, fortioäl^rt; 21. forma »en-
Bibilis (ib. L 78. 3o, 84. 1 c) ober {tnnlidê ^^rm, b. i. btqentge,
loeUê bon etncm ber fiulern €tnne erfott imb in fi4 oufgenonmeii
loitb; 22. forma separata (ib. 65. 4c, 84. 4o, IIL 77. 2o)
ober (t)on ber 3)kteric) abgcfonbcrte Sorm, b. i. biejenigc, weld^c jmar
in ber OJJaterie cine^ ^örperä eîftiert, aber in bic DJIntcrie be§l}alb
nic^t DöQig ein* unb aufgellt, tueti fte and) nod} ein Sein füt ftc^ allein
beft|t tnt bte§ bon bet mcnfi^ltdên 6cele gilt, quae non eat forma
in mateiia oorporali immersa yel ab ea totaliter compreheiiBa
propter suam perfectionem, ib. 1. 76. 1 ad 4; 23. forma aigni-
ficata (ib. 36. 4 c u. ad 2, 39. 3 ad 4, 4 ad 3), b. i. bie
(burd^ bie[cn ober jenen ^Jkmcn) bejcid^nete Sorm; 24. forma

Simplex, b. i. reine, hloiitifOm, nichts old gorm (forma tantum,
ib. 75. 6o) — Dens maxime eat forma aimplex (ib. 12. 12
ob. 1), forma simplex, qnae eat aotaa pnrns, eat aolna Bens
(ib. 54. 3 ad 2), anima (humana) est forma simplex^ cum non
sit composita ex materia et forma (ib. 77. 1 ob. 6), habitus
secnndum se oonsideratus est forma simplex (ib. I. II. 53. 2 ad 1),
Caritas est forma simplex (ib. II. II. 24. 5 a); 25. forma sub-
shtens s. per se subsistens (ib. L 13. 9 c; og. L 21, IL 51), bie
für fid^ unb burd^ fi(^ aOein, b. i. olê eine 9Raterie, ber fie imteiDOl^nte,
ejiflierenbc gorm, oI§ meldte jeber reine Öieift ju betrad|ten ift; 26. forma
aubstantialis (th. I. 3. 6 ob. 1), bie fubftanjieöe ober SBefenS^Sorm
eines S)in9e§, b. i. bicjenige, meldte eS nat^ (einer ©ubftanj unb
SBeftnêit tonftttntcrt — über ben Unterftl^teb sunfiten fubpanîefler nnb
acdbcnteHer Sonn gilt Si>Igettbe8 : Forma sabetantialis et aooidentalis
partim conveninnt et partim diffomni Gonveninnt qnidem in
hoc, quod utraque est actus (SQßirflic^feit) et secundum utramque
est aliquid quodammodo in acta. Differunt autem iu duobus.
Primo qnidem, qnia forma enbstantialis fiicit esse simpliciter (bad
fdêd^t^nige @ein) et eins snbiectnm est ens in potentia (f. b. 9.)
tantnm, forma antem aoeidentalis non fiioit esse simplioiter, eed
esse tale aut tantum aut aliquo modo se habens (ein fo ober fo
befcâffeneS, ein fo ober fo großes, ober ein fo ober fo fid^ auf anberc
Seife DerlâltenbeS êin), snbiectum enim eins est ens in acta,

ünde patet, qaod aotoalitas (äBirHi^tett) per piius inTenitnr in
forma snbstantiaH, qnam in eins snbiecto, et qnia primnm est
oansa in qnolibet genere, forma snbstantialis causat esse in actn
Digitizeü by Google
138 forma
in 8U0 subiecto; sed e converso actuaiitas per prius invenitur

in subiecto formae accidentaliSy quam in foma aocidentali, unde
aotnalitas formae acoidentalis canBator ab actnalitate subieoti, ita»
qnod snbieotom, inquantam (infofern) est in potenüa, est snsoe-
ptivum (Qufncl^mcnbc§ ^rincip) formae accidentalis, inquantum autem
est in actu, est eius productivum (^crüürbringcnbc^ ^rinci^). Et
boc dico de proprio et per se accidente (f. b. %); nam respectu
acddentis extranei sabieoium est Boaoeptiyum tantom, prodactiYiim
yero talia aooidentia est agens eztrinseoum. Secnndo autem
'diffemnt anbetantialia com minna
fonna et acoidentalis, quia,
principale sit propter principalius, formam matcria est propter
substantialem, sed e converso torma accidentalis est propter com-
pletionem (SBcröoflftänbigung) subiecti, ib. 77. 6c; ögt. 76. 4o;
27. forma ultima (ib. 118. 2 ad 3, cg. IlL 22 u. 23) ober
lîjt Sfonn, b. u bieientge, toelcie ein 9B<fett auf bem Segc feiner
aUmälÎtdên ênoanblung unb $en»oHfomninung sule^t aufnimmt.
Unumquodque agens agit per suam formam (th. I.
3. 2 c), obec tote anbern)ärt§ îgt, forma est principium agêndi

in unoquoque (cg. II. 49), miQ nur befagen, ba| bie
Sorm bei jeb«
tocbem agena baS principium primum (so. intrinaecum)
£|äHgfett feiner
1% nid^t aber baS principium proximum, aI8 tttf^d} iriefmel^r bof

bcr 2:^Qtigfeit cntf^jrcdênbc S3er mögen betrad^tet mcrben mu^ ()• actio)
illud, quo primo aliquid operatur, est forma eius, cui operatio
attribuitur (als intern @ubj[efte), th. 1. 76. 1 c. <î6 inten sio
et remiaaio formae (ib. 50. 4 ad 2), b. i. bad SBad^fen
unb Vbnclên ber ^ma, fild^Bebeutenb mit ber Skrbomanfmnung
unb IBerfdÎed^terung berfelben, if! in gmeifadêr SBeife möglid^, wie man
Qu8 SolQfnbcm crfe^cn fann: perfectio autem formae dupliciter
potest considerari, uno modo secundum ipsam formam, alio modo,
secundum quod subiectnm participat formam ; inquantum (tnfofem)
igitur attenditur (n»itb gemeint) perfectio formae secundum ipaam

formam, aic dicitur ipsa eaae parva yel magna, puta (3. SB.)
magna yel parva sanitas yel scientia, inquantum yero attenditur
perfectio formae secundum participationem subiecti, dicitur (fie,
b. i bie Dottfommene fôrm) magis et minus, puta magis vel minus

album et sanum (mei^ unb gefunb nad^ bcc ^üüt il^ted ä&efend ge«
nommcn), ib. I. IL 52. 1 0. Sei ben llcctben)ien, umtigênft bei
ben meipen bctfelben, ifl eine intenaio unb remisaio i^rer gform möglid^
fonnalis 189
(Dgl. ib.), Ui ben @tt6flati|en aUx nid^t: omnis forma, qnae sub-
stantialiter partioipator (t^ in Qefit flenommen) in snbieoto (fo bag
WeS ol(o in feiner ©uBIlöits burd^ pe foitfHhiiert wirb), caret inten-

sione et remissionc, iinde in pênere substantiae nihil dicitur
aecundura magis et minus (fo bo& einer ©ubftanj mel^r, al§ einer
anbcm tl^ccc %ti, bct Segriff unb baS SBefen bev bctceffenben ^rt )U'
fftme), ib. Ckfagte »tvb no^ beutfiêr but^ fblgenbe @teScn:
nnlla forma snbstantialia reoipit magis et minns, sed anperadditio
maioris perfectionis facit aliam speciem (^rt), sicut additio uni-
tatis facit aliam speciem in nuraeris, ib. I. 118. 2 ad 2; esse

snbstantiale cuiuslibet rci in (etnKi§) indivisibili consiBtit (f.
in-
divisibilia) et omnis additio et snbtractio yariat speoiem {^tt,

§orm), aioat in nnmeria, unde impoeaibile est, qnod forma enV
atantialiaqnaecnmqne recipiat magis et minne, ib. 76. 4 ad 4;
cum dicitur, quod substantia non recipit magis et minus, non
intelligitur, qnod una Speeles (Îrt) sabstantiae non sit perfectior,
quam alia, aed qnod nnmn et idem individnnm non partioipet
snam apedem (^dSBegtiff, SBefen) qnandoqne magia, qnandoqne
minna, neo etiam a diyersia individnia (berfelben 9tt) partioipatnr
Speeles substantlae secnndum magis et minna, ib. 93. 3 ad 3j

toßl. cg. IT. 19.
formalis = a) formenb, focmgebenb, bie SBirtltdÎett
t»etleilênb: illnd antem, qnod eat maxime formale (ao. prin-
cipinm) omninm, eat ipanm eaae, th. I. 7. Ic; Ogl. og. I. 23;
esse antem est illud, qnod est magia intimnm onilibet et qnod
profimdius omnibus inest, cum sit formale (sc. principium) respectu
omnium, quae in re sunt, th. I. 8. 1 c-, continens est formalius
(b. i. mc^c formenbed ^tinci^) contento, Ib. 5^. 1 ob. 3^ quanto
aliqnod oorpna eat anperina, tanto invenitnr eaae formalina, og.
III. 82; intellectna eat id, qnod eat formaliasimnm (aa prin-
cipium) in homine, th. I. 85. 7 ob. 3; qnanto aliqna differentia
est magis formalis, tanto magis est specialis, ib. I. II. 18. 7 ob. 3;
genns consideratur ut (alä) Ibrmaiins Speele, secundum quod est

absolntina (f. b. et minns contractnm (f. b. %,), ib. 7 ad 3;
et hoo qnidem sie diotnm eat de amore qnantnm ad id, qnod
est formale (sc. principium) in ipso, ib. 28. 5e; in paastonibns
antmae est sicut formale (sc. principium) ipse motus appetitivae
potentiae, Ib. 44. 1 c i quae est formalis origo, ib. 84. 3c ; id
Digitized by Google
140 formaliter — forütado
autem, quod est ibi formale (sc. principiam), ib. II. II. 59. 3 ad 3;
in nnoqaoque potius est id^ qaod est formale (sc. priiicipiiiiii)^
quam id, qnod est materialey ib. 98. 1 ad 3; formale antom

oninslibet virtatis moralis (f. b. 9.) est ratio medii (bie Seiteiimg
ber Wük, f.
mediuB), ib. ill.'^ 12. 1 c.
b) bie tJrorm bctrcffcnb. 3" di t'fe rentia formalis

f,
differentia; §u distinctio formalis [. distinetio; diyer-
sitas formalis f.
diversitas; )u origo formalis f.
origo;
principium formale f.
principium.
c) fid^ nad^ Sßeife ber 5orm üerôlteub: quidam vero
dixenint, quod construitur in habitudine (f. b. effectus for-
malis^ tü. L 37. 2 c; omnia, quaecamque sxint divinitus revela-

bilia^ commmnicant in una ratione formali obiecti ({. b. %) huins
soientiaey ib. 1. 3 o; (in passionibus sensitiTi appetitns est con-
siderare) aliqnid quasi formale, ib. 30. 1 ad 2.
formaliter = ber gform ober bem 2öcfcn md) betrad^tet, im Sinne
ber gorm üerftanben: id, quo formaliter agens agit, est forma
et actus (SBirtlid^feit) agentis, tb. I. 88. 1 c; actus (^^tigfett)
inteUectoB prinoipaliter qaidem et formaliter est in ipso in-
teUectu» ib. 89. 5o; qnaelibet irirtiis spedaüs formaliter ex-
pellit babitnm Titii oppositi, ib. III. 85. 2 ad 3; Impossibile
est, quod per ipaam formaliter (al§ bur(^ unfcre forma) i n-

telligamus, ib. I. 88. 1 c; nihil quaMcatur formaliter
loqnendo (um in bcS SBorteS tocfentltdêr unb eigentlidêr SBebeutung
|u nbcn) qnod est extra v^jm, ib. L IL 7. 2 ob. 1 ; ai
ab eo,
fiüsnm apprebendatnr nt Temm, erit quidem relatnm ad Tolmi-

tatem materialiter (fadÎtd^ genommen) falsnm, formaliter autem
verum, ib. IL IL 98. 1 ad 3. 53gl. cg. II. 76, IIL 9.
formaüo => SBeformung, $er)eûng mit einer gorm, gleid^bebeutenb
alfo mit informatio (f. b. %,): fonnatio if^tnr spiritoalis naiurae

signifioatnry th. 1. 67. 4 c; Dgl. ib. 69v Ic.
fnütiido » @tQrfmut, t:a|)ferfett, biefe Söttet 6o(b tm »ettern,
balb im engern ©inne oerftanben: nomen fortitudinis dupliciter
accipi potest, uno modo, secundum quod absolute ([. b. %) im-
portat (bebeutet) quamdam animi firmitatem, et secundum hoc
est generalis yirtos vel potina conditio (SBefdâffenît) oninslibet
TirtatiSy qnia ad virtatem reqniritor firmiter et immobiliter
operari; alio modo potest aooipi fortitndo, secondnm qnod importat
DIgilized by Google
fortnitut 141
finnitatem animi in sustine&dis et repellendis his, in quibus

maxime diffioile eet fimitatem habere, scflioet in aliqnibna peri-
ohHb gravibns, et sie fortitndo ponitar epeoialiB TirtaB, ntpote
materiam determinatam babcns, th. II. II. 123. 2 c. $)ic Xap^tx^
feit im lejtcrn unb engern, b. i. im eigcntlid^cn (Sinne be§ JöorteS
ât jum Objefte ba§ Sd^redflidê, meldêS entmeber tSutä^t obcc %oü'
fu)nlît erzeugt unb barum t% : foiütudo est circa timorea et
aadaciae, quasi cohibitiya timoram et audaoiamm moderatiTay
ib. de 6{e manifeftiert tn einem gtoeifodên flfte, toie f<(on wn*
lîn nngcbcutet : est autem duplex actus fortitudinis, scilicet aggredi
et 8U8tinere, ib. 128. Ic; bie üotjüglic^fte SBet^ätigung bcrfelben
bcßcit aber in bcr belêijten (gttragnng ht§ Sebendgef&tcltên unb

fitofier (SriKrli^cr @d(mei^ : principalia vero aotna fortitadinis est
sQstinere aliqna trisüa seonndum apprehensionem animae (b. i.
bc3 8d)recfli(ên, fomic e§ in ber SrfenntniS borfc^mebt), puta 93.)
quod homo amittat corporalem vitam, et itenim sustinere aliqua

dolorosa aecundum tactum corporis, puta vulnera vel flagella,
ib. 123. 8 c. — VIS befonbete Vrten ber fortitado Pnb unter anbern
)u nennen: 1. fortitndo civilis (ib. 124. 2 ad 1) ober bie bfirger«
Itdê âpferfeit, b. t. biejenige, qnae firmat animnm hominis in (in
Sad&cn ber) iustitia humana, propter cuius conservationein mortis

pericula sustinet; 2. fortitudo gratuita (ib.) obet bie un«
etgennülige. %ap^tdtit, b. i. bteiemge, toüäf^ firmat animnm hominis
in bono institiae Dei, qnae est per fidem Christi lesn, fo bot er
ûm Syôrfertobe bereit ift. — Unter donnm fortitndinis berfte^t
man ben habitus infusus, bemjufolge ber 9J?en[d^ imftanbe xft, tit oflen,
oud^ in ben f(^n)ierigften O^äQen (elbft mit Stnfeûng beS eigenen fiebenS
bis §um @nbe auSûlâlten ;
t)gt. ib. 139. 1 c.
fortoitas — gufdUig, b. i baSienige, ttraS nur lîe unb ba unb

b(8(olb unbeobf{(bttgt mit bem SHrfen einer imrtifulfircn Urfa<(e (f. causa)
Derbunben tfl: inqnantnm aliqttis etfeotns ordinem aliomns oausae
particularis effugit, dicitur esse casuale (j. b. ^.) vel fortnitum
respectu oausae paii/icularis, sed respectu causae universalis,
a cuius ordine subtrahi non potest> dicitnr esse provisum, tb. L
22. 2 ad 1. Unter Jener |NirtifuIftren ttrfaê (ot man gemb^nfi^
ebie mit Vernunft Mirfenbe Utfoê oerftelên, ûmal bann, wenn t»on
bem fortuitum im ®egenfa|;e casnale bie iRebe ift, unb börum l^cijt
€ä bann aud^: fortuitum est id, quod praeter inteutiouem causae
Digilized by Google
142 forfcuna — fructus
particuluris rationalis evenit; ögl. cg. III, 92; oft genug ijl aber
audjl eine unt)ernünftige Urfadê, fogac bad blinbe Ungefä^c barutüa

Dcrflel^tt, fo ba| hai fortuitum bann einem @i|nün9num twn oasnale
fjmhfinh, unb in bem Sinne ]^|t efi 9.: quidam veio omnia
fortnita et cftsualia, quae in istis infenoribns aoeidant, m
rebus naturalibus, sivo in rebus humanis, reduccre voluerunt in
Bupehorem causam, th. I. 116. l^c; i'ortuita sunt, quae sunt
praeter intentioiiem, cg. III. 92. âd (^genteil )u fortaitum ift
proTisum (th. L 22. 2 ad 1) ober per se intentnm (ib.
116. Ic).
fortniw = S^^üll, Ungefähr, ml^t^ ba§ nomen abstractum ju
fortuitum ff. b. %,) bilbct : in rebus intcrioribus (bei ben fingen
lîenteben) videntur quaedam a iortima vel casu provenire, th. L
116. lo; in hie, quae in minore parte aooidunt^ dicnntor eaae
fortnna et casna, og, HL 74. ooniingit homini bene male
secnndnm fortnsam, quandoque qoidem ipso solo agente, sicut
cum tbdiens tcrrain invenit thesaurum quiescentem, quandoque
autem actione alterius causae concurrentis, sicut cum aliquis
vadens ad fomm oausa emendi aliquid, invenit debitorem, quem
non oredebat inyenire, ib. 92.
ftrtuatw mm ttom SufaH lêimgefu^t. Bene fortanatna l(ei|t
fo üicl, oIS 6Jlüd§finb, tuic iemanb genannt mirb, quando aliquod

bonum accidit sibi praeter intentionem, sicut cum aliquis fodiens
in agro invenit thesaurum, quem non quaorebat, cg. III. 92;

baS (SkgentcU botiott male fortnnatua (ib.), b. t* UnglüdStinb,
fbrim — dend^tsôf. !Dbin unlerf dêibet : 1. fomm coneoien-

tiae (th. 1. II. 96. 4 c), b. 2. forum
i. ben ©erid^tSfiof bc§ Öictt)iffen§;
contentiosum (ib. III.» 43. I ad 2), b. ben (Serid^tälôf für i.
©treitfadên 3. forum ecclesiae (ib. 45. 4 ad 1), b.

; ben t.
(Sertd^tSiof bct ftitd^; 4. forum poenitentiae a. poenitentiale
8. eonfeaaionia a. interina (ib. 22. 1 ob. 2, c, ad 1 u. 2,
4 ad 3), b. t. ben êrid^t^ôf ber 9uBe ober ben gelêtmen (Sêrid^tsiôf
5. forum iudicii s. iudiciale s. exterioris iudicii s.
exterius s. publicum (ib. 22. 1 ob. 2, c, ad 1 u. 2), b. i. ben

öffcntltdên (^ric^tSM*
fimotos = ^md^t ouf (5r|)€rltd^, nne ouf getfiigem (Miete:
Homen fiructna a corporalibua ad spiritoaUa est tranalatnm. Dicitar
frui fniitio 143
autem in corporalibus iructus id, quod ex planta producitur, cum

ad perfeotionem perrenerit et qnamdam in se suaTitatem habet
Qni quidem frnctuB ad dao oompanuri poteat» seflioet ad arbotem
ipsnm prodnoentem et ad hominem, qui frnctum ex arbore adi-
piscitur. Secundum hoc igitur nomen fructus in rebus epiritua-
iibus dupliciter accipere possumus, uno modo, ut dicatur t'nictus
hominis quasi arboris id, qnod ab eo producitur, alio modo, ut

dicatur fruetos hominis id, qnod homo adipiscitur. Non autem
omne id, quod adipiscitur homo, habet raüonem. fruotus, sed id,
quod est ultimum delectationem habens ; habet enim homo agrum
et arborem, quae fructus non dicuntur, 8ed solum id, quod est
ultimum, quod scilicet ex agro et arbore homo intendit habere,

th. L U. 70. Ic; Dgl ib. 11. Ic, III.« 96. 2 o. De raticne
fructus esi^ qnod sit quiddam ultlmmn et deleotabüe, ih. L IL 70.
2 ob. 3. Finis uniusouiusque rei est fhiotus eins, ib. IL IL 8. 8 a.
find = genießen, baS nomen concretum ju fruitio (j. b. %):
frui nihil aliud esse videtur, quam fructum capere, th. L II. 11.
1 ob. 1. Frui ift ni(^t btc 2:]^ätigfeit eines Q^rtenntnifioermögenS,
fonbetn hie etncS li3«gi4ttiitQMmdgenfi (frui est actus appetitivae

potentiae, ib. la), unb jlMt eine IBco^rungdtifiHgfcit, toelii^ ottf baS«
ienige Eingerichtet ift, mai im 8cr(filtniS su anbern ongeftttMcn ^tngen
ba§ 3ißl bilbct; ögl. ib. 1 ad 1 u. 2. ®od^ nid^t bei jcbttebcm Sc«
gel^rung§Decm5gen giebt e3 eine jielanftrebenbe ^l^ätigfeit, meldte ben
92amen frui im eigentlidên @tnne beS SBorteS üerbient, fonbern nur
bei bcm SBiOen bc» mm\^, lod^cr miMi feinet Vernunft nt^t hloi
bie als diel ongcffarebte Su^c etfenncn, fonbern ftd^ au^ bemugt loerben
tonn, bafe et fic al§ Si^^ \(\m^ 55erlangenä anftrcbt, unb eöentuell, bog
er fein SkI errcid)t l)abc, »eSlâlb gejagt wirb: frui non est actus
potentiae pervenientis ad finem sicut exsequentis (maä ja auc^ bei
ben Xiecen^ ia felbft bei ben erlenntniSlofen SBefen mdfltid^ ift), sed
potenüae imperantis exsecutionem (b. i. beS SBillen8), ib. 2 c.
Der eigentlidê êgenftanb beS frui ifl ber finis nltimns befi 9Renf4en
quod est simpliciter (fd)Ie(l^ttt)eg) ultimum, in quo quis delectatnr
sicut in ultimo fine, hoc proprio dicitur fructus (f. b. et eo
proprio dicitur aliquis frui, ib. 3 c. — Über ben Unter [dîeb }lDi(d^n
frui unb uti, ioel4 Ie|teced itort §u»eilen fär frui ftcft, f. utL
friitle — ®enu| unb 9Ke|btoiid^, toddêt in ber S:)fttiofdt ctnel
êge^rungSoermögend bepelzt (fruitio est actus appetiti^» potentiae,
Diyiiized by Google
U4 frustra — gaudiam
th. I. IL 11. Ic) unb ft4 auf eine als Siitl angeftrebte Sadê beîel^t
(firuitio periinere videtnr ad amorem vel delectationem, qnam

aliqnis habet de ultimo exspectato, qnod est finis, ib.). nunIba
oBer unter bcn 9{(itutmefen blof^ her ^Renfcft burcft feine ^nunft tm«
ftanbc ift, ]\d) ein 3^^^ f^l^"/ ttjü^reub bic %'m( blofe baSjcnigc,
tOQ§ Qkl ift, unb aQe übrigen üâturtoefen überhaupt nid^tS ju ertennen
oermdgen, fo leud^tet ein, bag nur bem SXenfd^ bic fnütio int eigent«
liil^cn unb Döllen @tnne bed äBorteft (seoandum rationem perfeotam)
jugefc^rieben tterben fann ;
dgl. ib. 3 c. ^nfofem ober auc^ baS %ut
mittels fcine§ pnnlidên ©rfenntni§Dcrmögcn§ lueni^ftcnS bo^jenigc cr(affen
fann, lüaS feinem ©treben al§ S^ü bient, barf il^m bie fruitio im
Sinne eine§ uneigentlidên (S)enie|en§ )uer!annt merben. ^te i'niitio
ât il^r |>rmci|mled Ohidt on bem finie ultimaB bei aRenf<(en, toeti
nur In t(m bic bciben SBefettSmomentc bemotigcn, m9 firactos (f. b. 91.)
Im twllen 6lnne bei BorttS lêigt, neretnigt ftnb, nfimüd^ qaod sit
ultimum et quod appctitum quietat quadam dulccdine vcl dele-
ctatione, ib. 3 c. S§ giebt eine jtoeifatiê fruitio, eine t'ruitio per-
fecta unb eine fruitio imperfecta, b. i. ein boHfommeneS unb
ein unt»olIbmmene9 0enle|en : habetur autem ultimus finis duplidter,
uno modo perfecte et alio modo imperfeote; perfeote quidem,
quando habetur uon solum in intentione (in ^êbanfen), sed etiam
in re, imperiecte autem, quando habetur in intentione timtam,
ib. 4 c.
^^nrtni — )»etfIo8,DcrgebIt4: natura nihil. facit frustra,

ita uec Dens (th. III. 39. 7 ob. 2; cg. IL 55, tigl. |u natura),
ble fiberfeûng ber @telfe att9 ürlftotefei : i d'Bog xcä 7) (fvoig oi6^
ficirrjv Jioiovöiv, de organo 1. 4. p. 271. a. 33; impossibile est,
appetitum (f. b. %) naturalem ease fruBtra, cg. U. 79.
gwühni — gfreube, eine befonbere 9Crt ber delectatio (f. b. 9f.),
biejcnige greube nämli(^, »eldê ou§ ber finnlidên ober überftnnlitên
ôrfteQung eines (äuteS entfpringt : sola illa delectatio, quae ex in-
teriori apprehenrione oausatur, gaudiam nominatnr, tb. L U. 35.

2 0; nomeu gaudii non habet looum, nid in delectatione, quae
oonsequitur rationem (b. t. moBel ble Vernunft auf irgenb eine Ißetfe
ftd^ geltenb mad^t), ib. 31. 3 c. 2êr gleidê Unterfdîeb, weldêr jtoifd^n
üiyiiized by Goo*"'
generalis — generare
conoupiaoentia (f. b. %*) unb desideriam (f. b. %,) ohmliti, befielet
du4 S^*f4<tt delectatio unb gaudimn» ita qaod delectstio respon-

deai oofDcnpiecentiae et gandinm reepohdent deeiderio, ib. 3 ad 2;
ditierunt gaudium et dcloctatio ratione (hm ©eßriffe nnd^), naiii
delectatio provenit ex bono realiter coiiiuncto, gaudium autera

hoc non requirit, sed sola quietatio voluutatis et voluntas sutlicit
ad gaadii rationem, ande delectatio est solum de coniancto bono

(f. b. %), ei proprio anmator, gaudium autem de exteriori, cg. 1. 90.
scneraüi ^« aDgemeiit. SBon generalis faim in breifndêm kirnte
bic SUcbc jcin : uno modo per praedicationem (nnci^ SBcifc ober
im înne bet ûd(oge)« sicut animal est generale ad (für) omnia

animaliay älio modo per causam (im Sinne bct Ucfad^), sicnt
sol est cansa generationis omnium» qnae generantor in bis
inferioribus (lîeniebcn auf ^rben), sieut enim genus continet multas
differentias potestate (ber 3J?Qc^t ober ber ^DJ^öc^licfjfeit mä)) seenndum
similitudinem (mit) materiae (matcriolc Urfacê), ita causa agens
continet multoB effectus secundum virtutem (ßraft) actiyam; con-
tingit (f. b. %,) autem aliquem effeotnm ex oonoursu diyersamm
cauaarnm produoi» et quia omms causa aliquo modo in effectu
manet, potest etiam dici ieitio modo, (]uod e^Rdctus ex congre-
gatione multarum cauBarum productus habet quamdam gcnera-
litatem, inquantum continet multas causas quodammodo in actu
(9Btvni4(€it), th. I. II. 46. lo; Dgl. ib. IL U. 58. 6a ^ 3»

forma generalis fonna. f.
g«MMe » er5eug6n, fowolÎ im eigentttdên, aI8 im uncigentliôi

Sinne bc§ 2öorte§; ogl. generatio. ÜWon unterjcêibet : 1. generari
per se unb generari per accidens (cg. 11.87), ju cor- f.
rumpere; 2. generans univocum unb generans aequivo-

oum (ib. 21, IV. 10), b. t. gleiâtttflcn unb gletftnamtgen dîêuger,
monon elfterer 9lame bann einem SBefen beigelegt mtrb, ttenn e8 ein
anbereS tl^m gleiârtigc^ [jcroorbringt (ut cum homo generat hominem,

ib. IV. 10), unb lejtcrer, loenn bn§ lêrüorgcbrnd^te SBefen mit bem
l^cröorbringcuben nit^t berfelbcn gehört. — Nongencratur
aliquid ex omnino non ente (ib. II. 55), b. 1^. jebed
lengen unlevfteflt ttmi, mtaui erzeugt mirb, ober aOgemeiner geft^nNên^
au« nifttS entfielt nichts (ex nihQo nihü fit, ib. IL 37), tüod äffet«
bingS nur bonn rid^tig ij!, wenn man an bic agentia particalaria
(j. b. ^^1.) 8. causae sccnndae ({. b. %.), nidj)t aber au ba§ universale
Digitized by Google
146 geueratio
ag-cns, b. t. an bie causa prima (f.

b. Î.) bentt; t)0l. ib. II. IG
u. 37. ' %tt (Sk%ta\ai )u generare ift corrumpere (f. b.
genentlo » (Stieugimg, ^vboriringuttg^ (Stitflcicnina^ttng/ (Ent«

fteben: Nomine generationis dnplieiter ntiinnr, QUO modo ooni'
mimitor ud oiniiia generabilia et corniptibilia (|. b. et sie
geueratio nihil aliud est, quam mutatio de nou esse ad esse,
aiio modo proprio in viventibus, et sie geueratio significat originem

aliouius viventis a prindpio vivente conhmcto, et haeo propiie
dicitnr nativitas. Non tarnen omne hninamodi (f. b. 9.) dioitor
genitam, sed proprie, quod proeedit secundnm rationem (SBttfc)
similitudiüis (fo büfe bna ©rjeugtc mit bcm ©rjcugenben eine S^n*
Udj)(ett beft^tj. Uude pilus vel capilluä non habet rationem (SBcfcn)
geniti et filü, sed aolnm, qnod prooedit secundnm ratienem aimiU-

tüdiniB; mm. (aatem) cninaonmqne, nam TemieB, qni generantor
in uumalibnsy non habent rationem generattonia et filiatiods
(f. b. ^^1.), licet sit Bimilitudo secundum genus, sed requiritur ad
ratiouem talis generationis, quod procedat secundum rationem
similitudinis in natura eiusdem speciei (^rt), sicut homo prooedii
ab Nomine et equua ab equo, th. I. 27. 2 o. Generatio per m
loqnendo (f.
per) est yia in (|ttm) esBe^ isg, L S6.
giebt mel^rm Htten iHm generatio: 1. generatio sim-
pliciter unb generatio secundum quid ober eine fd^letÛ
lînige unb eine beîe^nnggioeife êrDocbringung« b. i. eine \ol^, )oM

eine neue fubfianîeUe, unb eine foldê, »obei nur eint neue ocdbenteOe
%om cnlfk^t —
generatio simplioiter Tel eecnndnm qwdy qua fit
aliquid secundum formam substantialem Tel aoddentalemy eit
aliquid in generato, th. 1. 45. 3 a quando ex ignobiliori generatur
;
nobilius, est generatio simpliciter et corruptio (f.

b. Î.) secundum
quid, e converso autem, quando ex nobiliori ignobilius generataTi
ib.L IL 22. Ic; 2. generatio substantialis unb gene-

ratio acoidentalis (ib. 1. 53. Bo), b. i. bie êittotbrinfatg
einer Subftan^ unb etneS ^tectbenj, mlä^t ibentijd} ftnb mit ben MMrigfR
^Îrten; 3. generatio uiiivoca unb generatio aequivoca

(og. IV. 10), b. i. bie gkid/attigc unb gleic^naintge ^cborbrtngung,
lodere ji4 infofern oon etnanbcr untetfdêiben, oIS hut^ jene ein gleict*
attiged, unb but^ btefe ein ungletdôrttgeS SBefen entfielt. — Generatio

unius est corruptio alterius (tb. I. 118. 2 ad 2, cg. IIL
104), b. bad ^ntftelên einer neuen $$orm bebingt bn£ êrge^n ber
Digitized by Google
geuus U7
bereite t)ot]â]tbcnat, uub ebenfo giU au(^ baä Umgefe^cte. Qu od
est mliimum in generAtione, est primum in resoln-
tione (th. II. II. 107. 2 c), b. 1^. ttoS bei btm ^rose^ beS (SnU
fltieit« julcjt erfd^cint, ucrfcîoiubet îucrft bei bem ^rojeg ber ^luflöfung.
Ultimum in generatione est priiuum iu iiit(Mitiunc (cg'.
III. 6G), b. 1^. tt)€un mcl^rere Singe auf einonber bingeorbnet finb, ja
femmt beim ^t^^ti i^reS C^ntftelênd immer baSjeittge ^vüt^, roa^ ûerft
tntcnbteit iDOvbeit ift; tigl. finis. 3» prius generatione f.

prins.
wenm » SefdÎe^t, 0othiitQ. (Sklodl^nltd^ Derße^t man batunter

etmnS ÎflgemeineS, wo« unb insofern e§ in anbere ?IC[gemetnc aI8 in
feine Umfangöglieber jerfäHt unD biefen be§bötb übergeorbnet ift (ügl.
düferentia), me^b^^b tä aud^ lêi^t: ens nou potest esse genus all-
oninn, Ül L 3. 5 c, cg. L 25 ; )ttioetIen toixh e9 au^ im @inne einet
spedes (f. b. 9.) gcbtan^t^ fo ba| batnntet ettood tlOgemeliKs ber*

']{an\m iDetben mui, tooS unb infofem e9 einem anbern 9l0gemeinen aI8
ein Umfangäglieb bc§felben untergeorbnet ift, unb in bem @innc luirb
gefaßt; malum ex genere, geuerc pro Bpecie accepto, eo

modo loquendi, quo dicimns Immauum geuus tofcam immanam
apedeniy th. I. II. 18. 2 o ; bgl. cg. L 4 — 9ild Men beS genns
(at man su untetfiiîbcn: 1. genns naturale t. phystonm unb
genns logicum (th. I. 88. 2ad4, 66. 2ad2), b. bie ©attung i.
beä realen 8ein§, mie e§ ficb in natura rerum dorfinbet, unb bie
(Gattung bei ûg(age/ vorüber bie Sogif bi^nbelt; 2. genus naturae

mb genns moria (ib. L II. 20. 3. ad 1, 24 4 q), b. t. bie
tttttnng be8 notfitli^cn ober ^)#4€n @ttnd unb bie (fikittung be9
fittlidên €etn9 obet bet Sittlii^t — nihil prohibet aliquem actnm
esse uuum, secundum quod relertur ad genug naturae, qui taniun
non est uuus, secundum quod retertur ad genus moris, sicut et
e oonverso; ambulatio enim oontinua est unus actus secundum
genna nataraci potest tarnen contingere (fi^ tieffen), qnod sint
phurea aecnndom genug moria» si mntetor ambnlantis voluntaa,
qnae est principinm moraünm, ib. 20. 6c; 3. genns proxi-
mum unb genus commune (ib. I. 78. 3 ad 3), bie näd^ftc,
b. i. einer ^rt ûnäi^ft übergeorbnete (f.

düferentiaj, unb bie Don
i|r cntfemtete (au^ genns remotum fonft genannt) nnb besbÎb aH«
gemeine (Bnttung. Unter bem genns remotisaimum (ib. III.*
92. 1 e) nerftel^t mon eine bon ben jel^ Hâtegorieen beg MjtoteleS,
b. t. eine Don ben (löd^ften unb aUgemeinften Gattungen be^ 8einS, nnb
.
10*
Digitized by Google
148 globoB gloria
man giebt i^r jenen ^Jâmen, meil fie ton ben (itnjclbingeit bec SBelt
am entfernteften ift; im übrigen jagt man jtatt genus lemoüssimani

8. sapremimi oud) fur^mcg genns, §. SB. ib. L 28. 1 u. 2o. —
In genere ense, b. i. )tt (inet (Gattung gehören, ift auf ^toetfacê
3Bcifc inöglid) : nuo modo simplicitcr «^t proprie (jt^lec^tmeg gcfprocên
unb in eigentUiêc SBeije), sicut species, quae sub genero continetur,

alio modo per reductionem (nac^ êife bcr 9iebuftion, b i. unetQent«
It4 nnb tnbiccft, meil bun) Suräclfutrung auf foI^cA, moS eigmlttii^
unb birett baruntev f&St), sicnt principia et privationeB (f. b. 91.)»

8icut punctum et unitas reducuntur ad genas qnantitatis siont
priucipia, caecitas uutom et onmis privatio reducitur ad genus
8ui habituB, ib. I. S. 5c. Qu maiuju ex genere f.
maium;
)tt BomeB generie f.
nomen; }u nnnm genere f. frans.
globw = jûgel, ^pffixi: magia tarnen fit mentio de Innari

globo (lunnrijcê 8p()äre, ônbregion), quam de aliis ephaeris, qaia
lunari» globus est termiuus coelestium corporum versus nos, th.
L 102. 1 ad 1.
I^^ria a) ûl^m, IBerül^mtêit: gloria uihil aliud est»

quam elara notitia (SBcfanntfctn) cum lande, th. LIL2. de; gloria
claritaiem qnamdam signifioat» nnde glorificari idem est,qaod
clarificari^ ut Augustinus dicit; claritas antem et decor quamdam
habent manitestationem (Cffenfunbig)cinl alicuius de hoc, quod
apnd homines decorum videtur, sivc illud sit bonum corporale
aliqnod sive spiritnale; qnia vero illud» qnod aimplioiter (ctnfail^*
|in) dämm est» a mnltis conapid potest et a remotis, ideo pro-

prie per nomen gloriae designatur, quod bonnm alicninB deveniat
in multorum notitiam et approbatiouem, ib. II. IL 132. 1 C. —
luanis s. vana gloria, b. i. eitler 9iu^m : potest autem gloria
dici Tana tripliciter, uno modo ex parte rei, de qua qnia gloriam
qnaerit» puta (nfimli^) cnm qnia qnaerit gloriam de eo, qnod non
eet gloria dignnm, aicnt de aliqna re fragil! et oadnca; alio modo
ex parte eins, a quo quis gloriam quaerit, pnta hominis, cuiiis
iudiciiim non est certum ; tertio cx parte ipsius, qui gloriam
appetity qui videlicet appetitum gloriae suae non refert in debitum
ünem, pnta ad honorem Bei vel proximi ealntem, ib. 3uttKU€it
bebeutet inanis s. vana gloria au4 fo biet, a\9 appetitna inama
gloriae, b. i. (gitelfett elfit «u^mfud^t, ©efnniucfit ;
Dgl. ib. 112. 2 c,
132. 1 u. 4 c. îc inanis gloria unter jd^cibct uon superbia^
Digitized by Google
gnome — gratia 149
b. i Côffart, lote bte 9lrt tion tl^rer (Gattung ober tote bie ^trfung
Don il^rcr Uriac^c : superbia non est ideui inani ^loriae, «od causa
eiu8, nam superbia inordinate excellentiam appetit, sed iuanis
gloria excellentiae manifestationem, ib. 162. 8 ad 2, t)gl. ib. 132.4c.
b) êvtltd^tett beiS Rimmels: ad gloriam, qnae est ultimuB
effeotQB positivus gratiae, th. III. 70. 4c; secundo per gloriam
patriae (f, b. 91.), ib. 45. 4c. — 3« cognitio gloriao f. co-
gnitio ; v i t a g" 1 o r i ae f.
vita.
gnome — jcârfer ^êrftonb, b. i. ^fäîgleit bed ri(i^tigen Urteilend
üBer attt<tfleio51(nlt4e S)inge bed bebend: omnia illa, qnae praeter

oommanem cursnm contingere possunt^ considerare pertinet ad
Bolam providentiam diTinam, sed inter homines ille, qui est magis
perspicax, potest plura horum sna ratione (53ernunft) diiudicaro,
et ad hoc pertinet gnome, quae imporlat (bebeutet) quumdam per-
spicacitatem iudicii, th. II. II. 51. 4 ad 3; contingit (eS trifft
ful^) qnandoqne, aliquid esse faoiendnm praeter commiines regnlas

agendomin, pnta (). 9.) cmn impugnatorum patriae non est depo-
situm reddendnm yel aliquid alind hninsmodi, et ideo oportet de
huiusraodi iudicare secundum aliqua altiora prineipia, quam sint
regulae communes, secundom quas iudicat ayaeais (f. b. et

seenndnm iUa altiora prineipia exigitnr altior Tirtns iudicativa, qnae
vocatur gnome, qnae importat qnamdam perspicacitatem indicii,
ib. 4 c. ib. I. IL 57. 6o.
gratia = ®un|t, ©nabe, *5)nnfbar(eit : secundum i-ommuneiu
modum loquendi tripliciter gratia accipi cousuevit, uno modo pro
dilectione alicuiuB, Bicut consuevimuB dicere, quod iste miles
habet gratiam regis, id est rex habet enm gratnm; secnndo
anmitnr pro aliqno dono gratis dato, sicut oonsnevimus dicere,
hano gratiam fhcio tibi ; tertio modo anmitnr pro recompensatione
beneficii gratis dati, secundum quod dicimur agcrc gratias bene-
äciorum,, th. 1. IL HO. Ic; öflt. ib. IlL 2. 10 c, cg. III. 150.
— (Sd finb âu|)tfö(IÎt4 folgenbe Sitten ber gratia, bad SBort im
6tiine toon ®nobe nerftonbcn, unterfdêtben : 1. gratia capitis
nnb gratia personalis (th. III. 8. 5 ad 3) sc. Christi, bie
Ütnobe bcö ^QUpteS unb bie pcrjönlici^c (SJnabe, b. i. biejenige ©nobe,

njfldê (^^rifluä al§ §auDt feiner r(?ir(f)C, unb biejeniiê, luelc^c er für
jcine eigene $erfon bcfi^t; 2. gratia gratum faciens unb

gratia gratis data (ib. L 43. 3c u. ob. 3, cg. III. 150),
Digitized by Google
150 gratta
b. i. bie iematiben (Dott ongenel^m macênbe obev tl^ti mit (Sott t»er«
binbciibc unb bie jenuinbcn ^ûm TJuên anbcrer gegebene Öinabc —

duplex est gratia, una ([iiidem, per quam ipse homo Deo coniun-
gitur, qu&e vocatur âtia gratum faciens, alia vero, per quam
unu8 homo cooperatnr alteri ad hoc, qnod ad Deum redncatur,
hniusmodi autem doiiiim vooatur gratia gratis data, qnia Bvpra
facnltatem natnrae et snpra meritam personae homims oonoeditar;
Hod quia non datur ad hoc, ut homo ipse per eam iustificetur,
sed potiuB ut ad iustiticatiouem alterius cooperetur, ideo non

yocatnr gratnm faciens, th 1. II. III. 1 dgl. ib. II. II. 177. 1 o;
3. gratia habitualis, bie (obttuette ober sufUlnbli^ ®nabe,
b. i. btejentge, toeldê ber @ee!e att ein habitna ober Snônb, aI8 cfaK
befonbcre Dualität (Dgl. ib. I. II. 110. 2 c) inneiuo^nt, qnae estprin-
cipium operis meritorii (ib. 109. 6 c), per quam natura humana
corrupta sanatur et etiam sanata elevatur ad operanda opera
meritoria vitae aetemae, qnae exoedunt proportionem natarae
(ib. 9 c), mftlirenb bie lêutjutoge geiodl^nfidt (d% gratia actualis
(toirfficê ^nobe) bejeid^nete ®nabe biefenige ift, roeldê ber SRenfd^ ad
recte agendura (ib. 9 c) s. ad bene volendum et agendum (ib.
III. 2 c), b. i. jur 55crrid^tung guter SBerfe bebarfj 4. gratia
iustificans (ib. I. II. 113. 3c), b. i. bie (S^nabe bet äted^t*
fertigutig ober bie êiltgmad^nbc îtobe; 5. gratia operana mib

gratia oooperans, b. t. bie toirlcnbe unb mitioirftobe (Snabe —
in illo efTectn, in quo mens nostra est mota et non moTens, soins
autem Deus movens, operatio Deo attribuitur, et secundum hoc
dicitur gratia operana, in illo autem effectu, in quo mens nostra
et moyet et movetor, operatio non solom attribuitur Deo, eed
etiam animae, et secondum hoc dicitur gratia cooperans, ib.
111.3c; 6. gratia praeyeniens unb gratia subsequens,

b. i. bie juöorfommcnbe unb bie uad^folgenbe ^nabe — gratia, secun-
dum quod causat in nobis primum eft'ectum, vocatur praeveniens

reapectu secuudi effectus, et prent causat in nobis secundum,
vocatur subsequens respectn primi effectus, ib. de; 7. gratia
sacramentalis (ib. III. 62. 2 c), bie faframentale Snobc, b. l
btejenigc, burd^ 3))eubung je eineS ber @<iframettte bem Wltn^ä^m
üermittclt- tDirb ; 8. gratia unionis sc. Christi, b. i. bie ÖJnabe
ber Bereinigung ber menj(^li(ên unb göttlidên filaiux iu (S^riflo }ur
$er{on beä SBorteS — gratia enim unionis est ipsnm esse personale,
Digitized by Google
gubernatio — babitado 151
qvod gratis divinitua datur humanae natmae in persona Verbi,

qvod qnidem est tormlnna (3t(0 aBsnmptionis (so. hnmanae na-
tnrae), ib. 6. 6 c, (»gl. ib. 7. 11c. 3u îta gratiae f. Tita. —
^beraatlo = a) Ö c i t u n cj , e i c r ii n — b) 5^? c 1 1 r c g i e=
rung: ad providentiam (f. b. duo perliuent, scilicet ratio
($lan) ordinis rerurn provisarum iu linem, et exsocutio huius

ordinis, qnaa gpibematio didtur, tb. L 22. 3 c, t»gl. ib. 103. 6 c
gnlmniatio nibil aliud est^ qnam direotio gnbematomm (b. i. ber*
jenigen, meldte in beti $Ion bet SBcChrginung aufgenommen ftnb) ad
finem, ûi est aliquod bonum, ib. 103. 3 c. â§ loornuf c§
bei ber SQßeltregierung abgefeên ift, fann ober ein }meifadê§ {ein: duo
sunt effeetus guberaationis, »cilioet oonservatio reram in bono et
modo earom ad bonnm, ib. 4e.
H.
habilttaa = (ä}e|di|i(!lt(^feit, âuglic^feit, êeignetfein : iu iniinitum
diminnetnr babilitaa aeris ad lumen, tb. I. 48. 4 c; ogl. cg. I. 56.

feaUtoalis s |n|ianbli<l( fetenb ober getoorbcn fctenb, gnpanblidt,
b. t. baSjenige, m9 ben C^lôftet ehtcfi babitns (f. b. trägt.
Dispositio habitualis (th. LH. 49. 3 ad 3, cp:. III. 156),

b. i. bie ^täôfition ober Einlage eines îngc^, meld)e juftänblid^ unb
bauernb 3u cognitio babitualis j. cognitio;
ift. gratia
habitualis f. gratia; intentio habitualis f. intentio;
)u malitia habitualis f.
malitia.
UbttDaHter = SBetfe eiiter bautrRbeit Unlage genommen, im
8inne eineö habitus (f. b. %.) oerftnnbcn: intellectus babitualiter
tantum cognoscens uou est in sua ultima pertectione, cg. 1. 56.

habttndo = a) lêrlâlten, Cllâraf ter : important circa Deura
(iictttagen auf dott) habitudinem oausae, th. I. 5. 2 ad 1 ; abla-
tivtts iste Qonstruitur in habitudine signi, oausae formalis, effeotus
formalis, ib. 37. 2 c; in bi», quae sunt ordinata ad fincm, talis
habitudo invenitur, cg. III. 143.

b) fßtt\fäitn\^, êîeûng: proportio dicitur dupliciter,
nno modo oerta habitudo unius quantitatis ad alteram, th. I. 12.

1 ad 4; tertio propter habitudinem ipsius Christi ad genus
bumanum, ib. III. 7. 1 c corpus animalis bruti nullam habitu-
;
dinem habet ad animam rationalem, ib. 8. 2 ad 2; iu quorum
Diyiiized by Google
152 babitns
distantüs et habitudinibus ordo imivcrsi consistiti og. 1. 70; non

tarnen praediota triplex ratio ((Situnb) aeoundiiiii eamdem habita-
dinem prooedit, ib. 86 ; ad aliad nomero corpaa (|u einem nttmetifit
ober inbiDtbnell anbeni Stbxptx) habitudinem habet, ib. II. 75.

Iiubitiis = iâbcn ober îefiticn, ^nôbcn, boucrlâftc Einlage ober
3uftanb: hoc nomen habitus ab habendo est samptani, a quo

qnidem nomen habitus deiiyatnr^ nno qnidem modo,
duplioiter
seoundnm qnod homo yel qnaeonmque alia res dioitnr aliqntd
habere, alio modo, seoundnm qnod aliqna res aliquo modo habet
sc in seipsa vel ad aliquid aliud, th. I. IT. 49. 1 r. Ic^terem
Sinne bn§ SBort habitus genommen, tüic eö gcroö^nlic^ gcfdîe^t. Der*
fielet man mit %riftotcIc§ baruntcr eine qualitas de difficili mobilis
(ib. 1 a), b. i. eine fd^toer )u befettigenbe obet bauer^fte Einlage (ngl.
ib. 2 ad 3), unb jUHtr eine Anlage, ttcldê bte Sfotm ober bte 9{otur
etned SBefenS berfibrt unb beSâlb auf bte Sl^dttgfeit bedfelben abhielt:
ost de ratioiie (^Begriff) habitus, ut importet (bebeutet) habitudineoi
(êrlâlten) quam dam in ordine (înorbnung) ad naturam rei, secun*
dum qnod (ed i^r) oonyenit Tel non oonrenit; sed natura rei,
qnae est finis generationis (eineS înged), nlteriua etiam ordinatur

ad alium iinem, qui yel est operatio yel aliqnod operatum, ad
quod quis pervenit per operationem, unde habitus non solum
importat ordinem ad ipsam naturam rei, sed etiam consequenter
ad operationoni, inquantum est finis naturae (eineS înge§) vel
perdnoens ad finem, nnde et in V. metaphysicomm (Aristotelia»
0. 20. p. 1022. b. 10 sqq.) dioitar in definitione habitasy qnod

est dispositio, seeundum quam bene yel male dnponitar dispo-
situm aut seeundum ae, id est seeundum suam naturam, aut ad
^
aliud, id est in ordine ad finem, ib. de; habitus est quaedam

dispositio alionins snbieoti exsistentis in pofcentia (f. b. %,) yel
ad formam yel ad operationem, ib. 50. 1 c @otta4 '<inn non

olfo oon habitus reben, infofcrn er eine dispositio snineoti ad esse
naturale (ib. 6 c) s. in ordine ad t'ormam (ib. 51. 1 c) vel ad

naturam (ib. 54. 1 c; cincä îngeä bilbet, ober aber eine dispositio
ad operationem (ib. 50. 1 c) vel finem naturae (ib. 54. I c) eineS
^tnged, mel<l^ jja otö prinoipinm primnm operationis (f. actio) in
ber tâtigfeit i^ren Stotd |at; ttgl. ib. 82. lo. ftoS ben habitus
tm Tef^tem @inne betrifft, fo ift er quodammodo medium inter poten- i
tiuiii puram et purum actum (ib. I. 87. 2 c, cg. I. 92) unb befielt
habitas 153
in ber fortbauernben Seid^tigfeit iiltb 8<ttigfett (habitus vel habilitas,
cg. 1. 56) eines SKkrmSgcnS |tt bet iim cntf|)ce4enbcn 2(&ttgf(it (habitus
dionntiuv secimdiini quod hob habemaa ad passiones vel ad aotoa

bene vel male» th. I. 83. 2c), loeSlâlb anä) qefagt wirb: habitas
est, quo quis operutiir, cum volnerit, c^. II. (>(). 3m iibri(^cn
benennt man ntd^t blo^ bie fortbauernbe ^Întage einem êinämoment
ober )tt einet S^ätigfeit mit bem SKBocte habitas» fonbecn auc^ ba^
ienige, toosn bie betreffenbe Anlage estfKett^ bte8 fretti«! nul^ im etgent«
lid^ unb mefenâften, fonbem im nneigentitdten unb tei(ncl|mung3meifen
©innc (participative) : aliquid potest dici esse habitus dupliciter,
uno modo proprie et i^Bsentialiter, alio modo potest dici habitus
id, quod habitu tenetur, siout dicitur fides id, quod fide tenetur;
th. L IL 94. 1 0.
Sfolgenbe Veten bon habitas finb (on^ytffidilt^ Su unterfdîben
1. habitas adqnisitns (cg. III. 156), b. i. ber bnrcl^ einen ober
mel^rere 9U tc crmorbene âbituS ; 2. habitus coguoscitivus
(th.IL II. 1. Ic), b. i. ber jum ^rfcnnen bicneubc §abitu3; 3. ha-
bitas oonolnsionnm (ib. L IL 53. ic), b. i. bec ôbttud ber
@#hi|folgen ober befi ürlennenS oon abgeleiteten SBa^rlîten; 4 ha-

bitas consaetadinalis (ib. 56. 5 c), b. i. ber burc^ Übung ober
©ewö^nunq ermorbenc ôbituS ; 5. habitus corporalis (ib. 51.
3 c), b. i. ber )nabitu§, iDcId^cr an einem förperlidên Organ fein ©ub«
jeft habitus electivus (ib. HL 85. I c), b.
lât; (i. ber i.
i^dbktxA, ridîg |u m&tloi; 7. habitas generatas (ib. L IL 51.

2 ad 3), b. i. ber eruengte, (emorgebnidlte ^bitng; 8. habitas in-
fnsas (ib. 51. 4 t, cg. III. 155), b. i. ber bon llott tingegoffene
§abitu^ 9. habitus iutellectualis (th. 1. II. 57. 1 c), b.
; i.
ber §Qbitu§, loeldêm ba» löermögen ber SSernunft al§ ©ubjeft bientj
10. habitus iutellectus (ib. I. 79. 9 c, cg. I. 56), b. u ber
in ber (Einfiö^t ober unmittelbaren d^rtenntnifi (intellectas) ber (bi^flen
^tnci|»tenbefte]^nbeô6itu8; 11. habitas nataralis (th.L83,2o),

b. 1. ber mit ber Jlainx gugleic^ gegebene §abitu§; 12. habitus
operativ US (ib. I. IL 55. 2 c), b. i. ber §abitu§ jum §anbcln
ober 3Ößirfen ; 13. habitus principiorum (ib. 94. Ic, cg. II. 78),
b. i. ber ^bttuS, »elêr bie oberften (l^tenntni8|)rinci|)ien pm Objette
tat, olfo mit bem habitas inteUectos ber Soê nadj ibcnttf4 tfl;
14. habitas soientiaram (th. I. II. 51. 2c, cg. II. 75), b. i.
ber §abitu§ beS <£rfennen§ üon abgeleiteten SBa^rêiten au| biejem ober
Digitized by Google
baec homo
imem Gebiete her |>attifulären îffenfdâfien ; 15. habitas specula-

tiyn» (th. 1. IL 57. 1 b. i. bev ^bituS bcd fpefulatinett obct
t(ioitiif4eit IMmtnA; 16. habitns virtutum (ib. 51. 2 o), b. t.
bie ôbitii«, toeld^ in ben öerfdîebcnen Jugenben beftclcn. — lieber
f)abitu§ fann mad^fen unb abnef)men, ugl. ib. 51. 1 u. 2 c, unb beg=
6alb (pcid^t man t)on einer quantitas s. magnitudo habitus,
b. i. oon einer (S^röge bed ^bttud; in tDeI((em @innc bici» gemeint fei,
Seigt folgenbe GteOe: habitas dufilioem magnitadioem habere poteet,

unain ex parte finie yel obiecti, seonndum quod dioitnr uea ytrlns
alia nobilior, inquantum ad raaius bonum ordinatur, aliaiu vero
cx parte subieoti, quod luagis vel minus participat babitum in-
haereatem, ib. 112. 4 c; Dgl. magnitudo u. quantitas.

haee (eo. propoeitio) = biefe ^llâuptung ober btefet quidam
dizerant^ haue esse falaam, ih. L 37. 2o ;
dioenduiOy quod haec
est flilsa, ib. 39^ 4 ad 4 n. 5.
hannonia = §armonie ,
©inflang, Ubereinftimmung: harmonia
dicitur dupliciter, uno modo ipsa compositio (3ufammenfc|ung),
alio modo ralio (SBeife, êrl^tniö) oompoaitioiuBy og. IL 64
hoe äHqald — btefeS ober {eneS C^lnjelne bo, hai «riftotefifäê
tode XI : hoo aliqnid potest aoeipi (Derftanben iserben) dopliciter,

uno modo pro quocumque subsistente (in ber 2Birflid)feit ber înge
(ür unb in fid^ CFj:iftierenbe§), alio modo pro subsistente completo
in natura alicuius apeciei (ein (isifticrenbeS, melcê^ bie Statut irgenb
einev Xrt non ^titgen twUpanbig )ttm îiiftbtud bringt); primo modo
exclvdifc inhaerentiam aocidemtiB (f. b. 9.) et formae materialis
(f.b. %), seonndo modo exoludit etiam imperfecdonem partls,
unde manus posBOt dici hoc allqmid primo modo, sed non se-
cundo modo, th. L 75. 2 ad 1, t>gl. cg. II. 58. 3m eigentlidften
Sinne bed SBorteS bebeutet al|o hoc aliquid fo )Mi, old iadividuum
(f. b.
hawo « 9Rcnf4. Stan unterfêibet homo interior unb homo

exterior, b. i. ben innern unb ben äu|ern ?)lenf(iên, unb öcrfte^t
unter jenem bie geiftige unb unter biefem bie (innlid^'fbrperlicê ©eite
bed Sßenfd^n: illud potisaime yidetur esse uaumquodque, quod

est principale in ipeo, sioiit» quod lacii rector civitatis, dicitur
dvitaa fiioere; et hoo modo

quod est prinoipale in aliqoaadoy
homiue, dioitnr homo, aliquando quidem para intelleotiva seonndum
rei veritatem, quae dicitur homo interior, aliquando vero pars
Digitized by Google
baiDsniodo — bnnumas 155
MBsitiv» onm corpore secandum aeBtunationem qnoramdam, qni

•ofan oiroa wnsiHIm d^nenior, et hie dtcitar komo exterior,
ih. I. 75. 4 ad 1. — 3u actio hominis f. actio; )u actus
hominis f.
actus.
huiusniodl » bergiei(ên: tristitia et huiusmodi, th. 1.
1 ob. 2; ai oontiagit huiusmodi prinoipia, og. IL 30,

InnwaHag — aRenf^tnm, b. t. ba8 99efen bc9 9Renfd^ : qnia
humanitas eat essentia (f. b. %) hominis, essentia antem rei est,
qnam sigimt ditfinitio (). b. diffinitio auteni rei naturalis
(9Jaturbing) non signat tautura t'ormam (f. b. ^.), sed formam et

materiam (j. b. %), necessarinm est, qnod humanitas aliquid
significet oompositum ex materia et forma, sicat et homo, diffe-
renter tarnen; nam hnmanitas signifioat principia essentialia

speciei, tarn formalia quam materialia, cum praecisione principiomm
iudividualium; dicitur enim humanitas, secundum quam aliquis

est homo, homo autem non est aliquis ex hoc, quod habet priu-
oiâ indiyidaaUA (f. b. sed ex hoo solnra, qnod habet prin-

cipia essentialia speciei; hnmanitae igitar signifioat sola principia
speciei essetttialfay nnde significatnr (significat ?) per modnm
partis; homo autem signiUcat quaedam principia essentialia speciei,
sed non excludit principia individuantia (f. b. a sui signi-
ficatione; nam homo dioitnr» qai habet humanitatem, ex quo non

SKclnditar, qnin alia habere possit^ et propter hoc homo signifioat
per modnm totins, significat enim prinoipia spedel esaentiatia in
actn (Sirfltd^reit), indiTidnantia vero in potentia (^Röglid^feit),
Socrates vero significat utraque in uctu, sicut et ditferentiam

genug (f. b. habet potestate (bet SRögli^fett na^), species
(|. b. %.) vero actn, og- IV. 81.
Immanns = mtnWi^, bem VUn]^n aI9 fold^ ange^brenb,
tion i)m qU folgern auSgelênb, il^n al9 foldên betrefftitb: qnia homo
est id, quod est secundum rationem, illa operatio dicitur esse
simpliciter (fd^fcd^ttocg, einfad^în) humana, quae a ratione procedit
per Yoluntatem, quae est rationis (ber Vernunft ent{{)te4enber) appe-
titns; si qna antem operatio est in homine, qnae non procedit .
a ratione et yolnntate^ non est simpliciter operatio hnmana, sed

convenit homini secnndnm alignam partem hnmanae natnrae,
qnandoque quidem secundum ipsam naturam elemonti corporalis,
»icut forri deorsam, quandoque vero secundum virtutem auimao
Digitized by Google
156 Imniidiis — idea
vegetabilk (f. b. sicut nutrirl et ang^ri, quaadoqne vero
Beoundnm partem sensitiTam (f. b. %), sicat yidere et andire,
imaginari et memoraTi, ooncupiflcere et irasci, th. III. 19. 2 c.
3u actio huinana f.
actio; ju actus humaDus f. actus;
peccatum humanum j. poccatum; }u timor humanus f. timor;
}U virttts humaua ). virtus.
koddas ^ feu^t, Püffig. Humidum radioale tfk bte lour^tf«
(oftc ober Utpffigfdt etned organifd^ ftbxptH: ad hmnidam radi-

oale intelliîtur pertinere totnm id, in quo Amdatnr yiitas (^raft
wnb SJoflfommcnêit) speciei (ber ?lrt), quod si subtrahatur, restitui
uon potest, sicut si amputetur maaus aut pes vel aliquid huius-
modi, th. L 119. 1 ad 3.
hy^tstorf» =" îmflafe, oetnünfttgc d^tnselfubjlaii), $erfon: hypo-

stasis apud Graeoos ex propria signifioatione nominis habet, quod
signüioet qnodcumque individuum substantiae (CFtnêlfubftan^, \. in>
dividiuira), sed ex usii loquendi habet, quod sumatur pro iudi-
viduu rationalis naturae ratione (in ^nfeûng) suae excellentiae,

tlL 1. 29. 2 ad 1; lygl. og. IV. 38 u. 49. Oft genug inbeffen
Unrb inttct hypoetaais au(| eine unbentfinfttgc (Bn)elfu6|laiq berflanbeit:
conyenienter indiTidaa substantiae habent aliquod speciale nomen

prae aliis (sc. individuis s. particularibus accidentibus) ; dicnntur
enim hypostases vei primae substantiae, th. I. 29. 1 c. ^cn (^runb,
toedlâlb iebeS 9{aturbing, frctltd^ nur ein fol(iê§, mcl(^f§ bie üollftänbtge
92atttt femcv %tt befi|t (t»gl. ib. 75. 4 ad 2, lU. 2. 3 ad 2),

hypostasis genannt tttrb, f.
gu anbiectiim.
I.
Idea — 3bee, Segriff, unb gtoar »oiûgSmetfe bet{cnige, mm^
eine Ba^t gebtlbet ober ausgeführt nHtb: idea enim graece, latine
forma dicitur, unde per ideas intelliguntur formae aliarum rerum

praeter ipsas res (b. f). in irgenb einet SSernunft) exsistentes; forma
autem alicuius rei praeter ipsam exsistens ad duo esse potest^
Tel jxt Sit ezemplar eius, cains dicitur forma, vel at sit prin-
cipinm secnndnm quod (idea) est
oogHoitionis ipsins, th. 1. 15. 1 o;
principium factionis rerum, exemplar dici potest et ad practicam

cognitiouem (f. b. %) pertiiiet, secundum autem quod principium
cognoscitiyum est, proprio dicitur ratio (53egtijjj et potest etiam
ad scientiam speoulatiTam (f. b. 91.) pertinere, ib. 3 g; rationes
Digitized by Google
idMD — ieitmiooi .157
renmi) secundum quod sunt in Deo cognoficentc, ideae vooantary

ib. 14 pr.; in divina aapientia aunt lationes omniiim ramm» qnaa
gnpra diximns ideas, id est formas ezemplam (f. b. %) in mente
diTina exBistentes, ib. 44. So.
Idem == ein uiib berfclbc, ber nämliche. Idera nuracro (th.
1. 3. 8 c, III. 50. 5 ad 2), b. i. bec Sajl ober bem (öuppofitum

(f. b. %.) naä^ baS n&mlid^; idem specie (ib.), b. t. bec ^tt
ober ber Sfbrm unb 9faitttr ba9 nAmlifie, ein unb berfelben 9M
ange^örig; idem snbiecto (ib. L 5. 4 ad 1)» b. t. bem ©ubfcfte
md) ba8 nänilid)C, ein unb bcmjclben Subjeftc ongc^örig. Eiusdem
est (cg. 1. 1) bebeutet fo Diel, als eS ift ber Bad}t nac^ böSfelbc.
ieianiom == a) o ft e n im eicêntlicên 8inne beS SGßortcä, b. i.
(Snttaltung bon 6pet« unb Xranf. Sbmn ftnb ûptfäii^li^ folgenbc
9rten werfen: 1. ieinninm affliotioniB unb ieinnium ex-

snltationis (th. II. IL 147. 5 ob. 3), b. t. bn« Mafien ber
SSetrübniS unb ber i^reube — ieiuniura exsultationis cx instinctu

(^^ntrieb) Öpintas ISancti procedit, qui est spiritus libertatis, et
ideo hoo ieinniiim sub praecepto cadeie non debet; ieiunia ergo,
quae praecepto eoclesiae institaimtnr, sunt magis ieinnia affli-
ctionis, qaae non oonTeninnt diebna laetittae, ib. ad 3; 2. ieinninm

ieiunii unb ieiunium ieiunantis, b. i. ba§ 9lü(^ternfein ober
9ii(i^t§öcnoijcii{)aben unb bn§ â\Ur\ ober ba§ abfic^tlid^c 9?i(i^teifcn
—
ieinninm naturae, quo quis dicitnr ieiunus, anteqiiam comedat^
oonuatit in pnra negattone, nnde non potest poni (atö ein) aotns
virtotie, sed sotnm fllnd imnninm, qno qnis ex- rationabili pro*
po«ito a oibis aeqnaliter abetinet; nnde primnm dioitnr ieinninm
ieiunii, Hcciindum v(3ro iüiunium ieiunantis, qnaBi ox ])ropo8ito
aliquid agentin, ib. 1 ad 3 ; 3. i ei u n ium naturae unb ieiunium

eoclesiae (ib. 3 c, III. 80. 8 ad 4), b. t. baS 9latur> unb bad ft'ixä^tn»
fallen ober bo8 Mn ber SBernunft unb boS non ber Wriê nordef^vtebene
Sfaften — duplex eet ieinninm, nnnm qnidem natnrae, qnod re-
quiritnr ad eucharistiae snmptionem, et hoc solvitur per quemlibet
potum , etiam aquae, post quem ctiam non licet eucharistiam
aomere; est autem aliud ieiunium ecclesiae, quod dicitur ieiunium
ieiunantis» et ietnd non Bol?itnr, niei per ea» quae eooleeia inter-
dicere intendit institnendo ieinninm, ib. II. II. 147. 6 ad 2.
b) uneigentlidêd Soften, b. i. (SntlâlhinQ non «iOm Bäfib*

liefen; ieiunium proprie dictum coneistit in abtttinendo a cibit»,
Digitized by Google
158 iguurautia — imagioatio
sed metaphorice dictum consistii in abstinendo a quibualibet

Bocivisy quae maximc sunt peccata, II. II. 147. 2 ad 1.
ifMnmtia » Uiiiotf{ei4eit, b. i. Sli^tmiffcn bedicntde», m9 num
lotffen fann unb foff: ignorantia importat (bebeutet) sdentiae pri-
yationem (SRangel), dum scilioet alicui deest Bcientia eorum, qaae

aptu8 natu» est (f. b. %.) scire, th. 1. II. 76. 2 c. S§ untei*
fcêibet fi(^ alfo bie ignorantia Don bec uescieutia; benn ncBcientia
dicit (befogt) simplicem eebntiae negationem (ib.), gletd^lNd, ob
matt ha9 ^tceffenbe SBiffen 0c|i|cn ttififite, ober m^t.

i)te fitten bet ignorantia finb lâut)tfö(i^nc^ folgenbe: 1. igno>
rantia affectata (ib. 6. 8 c, III. 47. 5 ad 3), b. i. bic beoB"
fid^tigtc Unwiffcnêit, bc§§aI6 Don jcmanben bcabfid^tigt, ut excusatio-

nem peccati habeat vel ut non retrabatur a peccando, ib. I. II.
6. 6 c; 2. ignorantia direote Tel indireote yolita, b. i. bit
btccft obcc ivbireft gcnollie UntDiêitteit — et dioo igiuHnuitiani

direote Tolantariamy ib quam actus voluntatifi fertar (abhielt), ia-
directc autum propter negligentiam ex co, quod aliquis non vnit
iUnd scire, quod soire tenetur, ib. Id. 6 c, Dgl. 6. 8 c; ö. igno-
rantia electionisy b» i. bie Untoiffctiieit in bcc Siki^ ignoiaol»

dioitiir esse eleotionis» qnia ignoratur, quid sit eligeadimiy ib.
13. 1 ad 3; 4. ignorantia faeti (ib. IL IL 59. 4 ad 1), b. 1.
bie Unfcnntni^ cinc§ gaftumä ober einer 3:iâtfa(t)e in ^öegug ouf i^re
befonberen Umftänbe; 5. ignorantia iuris (ib.), b. i. bie Un«
fenntniS beS ^fej^d ober beffen, dtec^tenS if); 6. ignorantia

malae electionis, b. t, bic UntMffcnl^tft bes i^lc^ten fBMii,
votSU^t bonn otooltet, onm aliqnis acta (im ûgcnblide) non cen-
siderat, quod eonsiderare potest et debet, ib. L IL 6* S c ;
7. ignorantia vincibilis unb ignorantia invincibilis (ib.

76. 2 c), b. i. bie überwinblicê unb unüberwinblid^c Unmiffenêit, ober
btiicnige Untttffenêit , »eld^ buxd^ ^tubium unb ildelcl^cung befeitigt
mccben fann^ tinb bicicmgc, locld^ bo8 nt^t geftattet

iMilnaiinB » gut fimilt4en SotjicQung gehörig. 3u yisio
imaginaria f.
visio. Imaginaria (sc. vis b. potentia) tft gleich'
bebeutenb mit imaginativa %): secundum Piatonis opinionem

(f.
b.
vis imaginaria liabet operationem, quae est animae solius, tb. I.

84. 6 ad
faMuhwtfo »- a) Socftf Hung, b. l ba« finnli^c 9ilb bcr ^tHaw
Uifii ober fliiMIbuiigSfroft, gUid^bcbfutcnb alfo mit phantasma (f. b. V.):
Diyiiizea by Google
imtgijuttiva — imago
ipsa imaginatio vocis verbum dicitur, tb. 1. 34. Ig; quod homo
per imiusmodi imaginationes in cogmüonem talium adducatnr^ og.
III. 104 Stttttilen »irb fi(ri0cn« aM| bie fiitrffamli^c QocfttKutig
bcr Vernunft imaginatio genannt, ^. th. III* 70. 2 ad 4.
b) înbilbunti§fraft (vis iraagiuativa) ober ^^ôntafic: ali-
qna forma in imaginatiooe formatur, th. I. 12. 3 ad 3 ;

imagi-
natio ex piaeoonceptis speciebus (Silbern) montis et auri format

Bpeoiem montiB anrei, ib. 9 ad 2; imaginatio est potentia aeoai-
tivae partis (sc. animae, f. b. %,), ib. 77. 8 ob. 6 ; «st phantasia
siye imaginatio quasi thesaurus quidam formamm per sensnin

acceptarum, ib. 78. 4c; ögl. cg. II. 67 u. 74.
ImagfauitiTa (sc. vis s. potentia) (Sinbtlbungdfroft^ glttc^*
bebeutenb mit imaginatio a. phantasia (f. b. %.): in ^ imaginatiTa

(oportet) ponere non solom potentiam pasiivam (f. b> %)p sed
etiam actiTatn (f. b. %), th. L 84. 6 ad 2; îs imagtoativa est
apprehcnsiva KimilitudiDum corporalium, otiam rebus absentiboe^
quarum sunt similitudines, ib. I. IL 15. 1 c.
imago » Silb, %W\\h : Be ratione imagims est ((um SBefett

bct imago gi^dtt) similitudo (f. b. 91.). Non tarnen qnaeonmque
similitndo anffioit ad rationem imagiala> aed aimilitndo, qnae est
in spedie (%rt) rei yel saltem in allquo slgno speeioi. BIgnnm
autem apeciei in rebus corporeis maxime videtur esse tigura;
videmus enim, quod diversorum animalium secimdnm speciem

aimt diyersao fignrae, non antem diversi coloras^ unde ai depin-
gatnr color alionine rei In pariete, non didtnr eaae imago, niN
depingatnr figora. Sed neqne ipea sinulitndo apeoiei anffioit
tigurae, aed requiritur ad rationem imaginis origo, quia, ut
AugUBtinuB dicit, unum ovum non est imago alterius, quia non
eat de illo expressum. Ad hoc ergo, quod vere aliquid sit imago,
reqniritur, qnod ex aliqno procedat aimile ei in apeoie Tai saltem
in aigno figurae, th. I. 35* 1 c; tigl« ib. ad 1, 93. 1 u« 2c Über
bell llnterfdîeb jmifdên imago unb exemplar f.
exemplar. — IRaii
unter jcêibct eine imago perfecta unb eine imago imperfecta,

b. i. ein DoÜfommeneS unb ein unt>oÜfommeue» $ilb, jenac^bem eS
feinem Original in aUcii einzelnen Etüden gleist obfc nic^t: aeqnalitaa

non eat de ratione imaginia, eat tamen de ratione perfeotae
imaginia, nam in perfecta imagine non deoat atiqnid imagini,
quod insit illi, de quo expressa est, ib. 93. 1 c.
Digitized by Google
immatomlis — Impaetio
immaterialis = ol^nc Ü)?atcri6 fcienb, nidtjt aud 9]âtetic unb Ofocm

)u[atiitiitnge[e|^t (»gl. tb. I. 50. 2 c) : licet nos per aliam potentiam
oognosoamuB nnivenalia et immaterialiay ih* 14. 11 o; salmtaiitLae
inteUeotaales sunt immateiialeB, cg. II. 50. 3u forma imma-
terialis f. forma; substantia immaterialis f.
substantia.
immaterialitas = Unförverlie^fcit, greifein üon 9Jlatene: virtiis
(Vermögen) iutellectiva coosequitur (ift im ©efolge) immaterialitatem

substantiae inteUigentiB, th. 1. 79. 2 ob. 1; ogl. ib. 105. de
immateriallter — auf tmmatedefle Seife, ol^nc bag etioad twti
Staterte boBei ift ober ftd^ geltenb mo4t: seit materialia immateria-
llter, th. I. 14. 14 c; sunt aliqna in ipso secundum modam
eius, scilicet materialia immateriallter, cg. I. 77.
immediate = ouf unmittelbare SBetfe, ol^ne âgmifdênfunft eine«
Otfbent: Deas inunediate est oreator omnium, th. 1. 104. 2 ob. 1.
êr (êgenfa^ baju lautet mediate ober mediantibua aliqnibaa
causis! appetitus sensitivus immediate rationi non obedit, sed
mediaute volimtate, ib. 1. II. 46. 4 ad 1. ^gl. directe. —
Immediate esse, b. ^. unmittelbar unb uon felbft fid^ ergeben:
negativae propositionea in eis (sc. in primis, b. t. übet bic erftcn
unb (d^flcn 2>iR(|e) sunt immediate, eg. 1. 71.
fnmediatni =» umntttdbor, nid^t bur^ ein onbeteS tmrmittelt:
talis privatlo, cum aliquid rclinquat, non Semper est immediata
cum opposito habitu, th. L II. 18. 8 ad 1.
Immutatio = ^rönberung. (Sd giebt eine smetfaê immutatio,

eine immutatio naturalis unb eine immutatio spiritualis,
eine natütlid^ ober ))l^t)rtf(f)e unb eine geiflarttge ober geiftige Oer«
änberung: naturalis quidem, secundum qnod forma immutantis
recipitur in immutato secundum esse naturale (jolüic e§ fic^ in
natura rerum Dorfinbet), sicut calor in calefacto, spirituaiia autem,

seoundum quod forma immutantis recipitur in immutato seoundvim
esse spirituale (bon ber SRoterie abgefi^fteS nnb infofern immoteKielIe0
ober DergeiftigteS ©ein, f.
Hpiritualis), ut forma ooloris in pupilla,
quae non üt per hoc colorata, th. 1. 78. 3 Ci Dgl. ib. IIP 82.
3 c u. 4 ad 1. — 53gl. transmutatio.
Impaetio = %n\io^, nxd^t blog tut 6u(l^fiäbli(|en, fonbern ouc^ im
figMiên unb geiftigen Sinne: scandalum importat (bebeutet) im-

pactionem quamdam, per quam aliquis disponitnr ad minam, th.
II. IL 43. 4 c.
impedire — importare 161
impedire = Ijinbern, Dctlînbern. $on impedire fonn in jtüei«
fa^cm @innc bie 9tebc fein: uno modo per modnm contrarietatiB,
sicutftifpaB impedit aotionem caloris, alio modo per modtim
cnmsdam defectuB, quia scilicet ree impedita non habet, quidquid

ad omnimodam eius perfectionem requiritur, th. 1. IL 4. 5 ad 4.
imperare = gebieten, befehlen. Imperare est actus rationiö,
praeBupposito tarnen actu voluntatis, tli. L II. 17. 1 c; iittDicfcrn
bi(d ber gfafl, edftutern btt äBovte: Imperare est quidem eBsentia-
liter (bem SBefen nait) actus rationis, ünperanB enim ordinal eom,
cui imperat, ad aliquid agendom intimando vel dennnciando
sie autcin ordiuare per modum cuiusdam intimationis est rationis.
Primum autem moveos in viribus animae ad exercitium actus
est Tolantas. Cum ergo Becundnm moyens non moveaf^ nisi in
Tirtute primi moTenüs, seqnitor, quod hoc ipsnm, qnod ratio
moTeat imperando, sit ei ex Yirtnte voluntatis. ünde relinquitur,
qnod imperare sit actus rationis, praesupposito actu voluntatis,

in cuius virtute ratio movet per imperium ad exercitium actus,
ib. — 3^ actus imperat US f.
actus.
imperatiTe = nad^ äBetfe obtr auf bem äBege bed êfcl^tö, be>
itelûngdiDetfe beS SBcfolÎcnfeinS, a(d actus imperainB betrai|tct: ad

pmdentiam pertinet bene consiliari (f. b. 91.) imperatiye, th. II. II.
51. 2 ad 1 ; satisfactio imperative est a caritate, ib. III.* 12.
2 ad 1. ®a§ ©egentetl üon imperative ift elicitive, [. b. %,

impetus = bltnber S)rang, Ungeftüm: homo ad volendum iudicio
rationis inclinatur, non impetu naturae, sicut bruta, cg. I. 88.
inportare — a) |t-n€titttagen: cum dicitur yertibile in
nihil, non importatnr in creatnra potentia ad non esse, sed in
Creatore potentia vA hoc, quod esse non influat, th. I. 75. () ad 2.
— b) in fid^ tragen, in jiij^ begreifen, auSbrütfen, bc*

beuten, be)et((nett: bonum rationem (êjielûng) finis importat,
ib. 5. 4 c; yiyere et esse non important actum transeuntem
in ezterius obiectum, ib. 8. 4 ad 6; quem quidem ordinem im-
portari credebant in hoc (barin), ib. 19. 9 ad 1 ;
quando in in-
tellectu (Segriff) alicuius actionis importatur (in bietet ©tefle mit

includitur abuec^jelnb) determinatus eftectus, ib. 37. 2 ad 2;
nihil tarnen ex ratione (SBegtiff) suae spedei (^rt ober 9âtur)
important repugnans diyinae perfectioni, cg. L 90; sie enim,
quae priyationem important^ ib. HI. 9.
Digitized by Google
162 impoBsibilis — inchoatio
impossibilis = unmöglid^, b. i. ba^jeniflc, tütn fein nid)t Dcr=

mag, jei nun Don hm (Sêbiete ber üBirflii^feit, ober Doa beut beö
SknftnS btc Siebe: hmuBmodi (|. b. %,) enim (sc seonndiiiii ee
8. an unb für fi(( ober ctnfad^tin impossibilia) eont^
simplioiter, b. t.
qvae in seipsis repngnantiam habent, ut hominem esse amnnm,

in quo includitur rationale esse irrationale, c^. I. 84 ; hoc in-
cluditur in omni per se (au unb für ftd)) impossibili, quod ad
seipsum repugnautiam habet, inquantum (infofern) oontradictionem.
implioatîb. — 9Ran untecf<l^tbet ein simpHciter et absolate
impossibile unb ein impossibile ex Buppositione (tüu
m. 46. 2 c); t>ql possibilis.
impotentiaiitjis = Uiiinögli(^feit : talis necessitas impotentia-

litatem non essendi inducit (f. b. cg. II. 36.
Imi^radeiitia s= Unflugît. ^te imprudentia tann in boppeUem
@tnne berßanben loerben : uno modo priTative (f. b. alio modo
contrario (f. b. negative aatem non proprio dioitor, ita
scilicet, quod proprio importat (bebeutet) solam carentiam pru-
dentiae; privative quidem imprudentia dicitur, inquantum (infojern)
aliqois caret prudentia^ quam quis natus est (f. b. et debet
habere, contrario Toro acdpitnr impradenfcia, secnndiun quod
ratio contrario modo moYotor yel agit pradentiae, pnta (j. SB.)
si reota ratio (IBerftönbniS ober (Sinjtd^t) pradentiae agit coneiliandoy
imprudens consilium spemit, et sie de aliis, quae in acta pru-
dentiae conaideranda sunt, th. II. II. 53. 1 c.
Imporitas = Unreinheit: impuritas uniuscuiusque rei consistit

in hoc, quod rebus Yilioribne immiacetnr, tb. II. IL 7. 2 o. SBei
btt betnünfHgen l^reotur (ot man |tt unterfiletbcn: 1. impnritaa

cnlpae (ib. 2 ad 3), b. l bte Itntetnlêit, toeldê eine $oIge ber
©ünbenfdûlb ift; 2. impuritas erroris, b. i. bic burc^ bcn
Irrtum üerurfac^tc Unreinheit, quae contingit {rüt)rt t)er) ex hoc,
quod inteUectuB humanus iuordinate inhaeret rebus se inferioribue,
dnm Boilicet Yult secnndom rationee (äBefen, begriffe) remm aen-
flibilimn metiri diyin% ib. ad 2; 3. impnritas peccati (ib.
ob. 2), b. i. bte bnr4 bte @finbe erzeugte Unreinst.

inchoatio = a) Anfang, e i m : in apprehensivis (f. b. 51.)
potentiis potest esse habitus naturalis secundum inchoationem,

th. I. II. 51. 1 c; inclinatio ad obiecta propria, qnae videtor
esse inchoatio habitus, ib.
Diyiiized by Google
iDcomplexe — incoimptibilis 163
b) Hinflug: mnlta oonsalta hene, quae fieri expediebat,

dissoluta sunt propter alias digniores inchoationes, cg. III. 86.
iucomplexe == nic^t in Sßcife ber Sufönimenfelung : intellectus
divinus incomplexe cognoscit ea, quae sunt êcundum ae complexa
(j. b. tL n. IL 1. 2 0.
foeoskêxus — nx^t mttetnonbfc mf^lungen, uitbetbunben, einfai^.
3n Sodên beS CBrfenneitd'bebnttet mcompleziiin Den SBegriff, b. i.
bie einfädle überfinnlidjc 55orfteniing, bic mcber [elbft, nod) Don ber
ettoaS auägcfagt roirb : incomplexum, quantum est de se, oon con-
tmet aliquam comparationem vel applioationem ad rem, unde de
se neo yeram neo talaom dioi potest, cg. L 59; in inoomplexi»
non est verum, neo fiJsam, sed solam in complexia (f. b.
tfa. L 17. 2 ob. 3. IntellectitB incomplexns tft bie $er«
nunft, injofern fie nur begrifflich tptig ift, b. ^. blog bie einfädle
ôrfteüung Don einem (êgenftanbe ftc^ bübet: intellectus incomplexus

intelügendo quod quid est apprehendit qaidditatem rei, og. L 59»
Intellectus incomplexorum (th. I. 16. 2 ob. 2) ift mit
bem intellectus incomplexus ber Bat^t unb bem begriffe mä) gleic^.
Per modum inoomplexi apprehendere aliquid (ib. I. II.
46. 2 c), b. ^. etroa^ nac^ SBeife be§ SBegrip crfcnnen, e§ mit onbern
SBorten einfach im Kenten fid^ ooc)teüen. — '^luf baS (Bebtet be§

gel^tenft angetoanbt, genrinnt incomplexum bie êbeutung oon einfallt
obcc fÎe^tînig; barum(et|t ed: vis appetitiva potest tendere
in bonum et malum per modum simpliois et inoomplexi, cum
appetitus simpliciter sequitur vel inhaeret bono vel retugit malum
simpliciter (b. 6. o^ne ftc^ aud) nod) gegen ^(^n)ierig!eiten menben
gu nriilfen, f.
bonum absolutam), ib. — guôxincomplexa
f.
Tox« complexus.
taMORiiplIMlIs » bur4 9l6trennttitg ber Uform nid^t jerftbrbar, un«
oufldSltd^, unt)ergängli(^. (SS tomi etma§ auS brdfacêm ®runbe in-
corruptibile genannt werben: uno modo ex parte materiae, eo
quod vel non habet materiam, »icut augelus, vel habet

scilicet,
materiam, quae non est in potentia» nisi ad unam formam, sicut

corpus coeleste, et hoc dicitutf secundnm natnram incor-
raptibile (inforru)>ti6«I gemSg feiner 9{otur); alio modo dicitnr
aliquid incorruptibile ex parte formae, quia scilicet rei cormptibili
(f. b. '31.) per naturam inhaeret aliqua dispositio, per quam tota-
litär a corruptione (f. b. %.)
prohibetur, et hoc dicitur in cor-
11*
Digitized by Google
164 incorruptibilitas — indmdoftUs
ruptibile secundum gloriam ()ufoIge bcc SBcrflÖtimg in*

fottu|)ttlic(); tertio modo dicitur aiiqnid incomiptLbile ex parte
oansae efficientis, et hoc modo homo in stata innocentiae (f. statas)
tuiasel incorruptibilis et immortulis, th. I. 97. 1 c. '5)a§ incor-
ruptibile ber legten ^Îrt \\i baö i n co r r u p t i b i 1 e secundum
gratiam s. per donum gratiae (jufolge ber ©nabe inforrupttbel),
ib. 1 ad 3. — Anima incorruptibilis (ib. 76. 7 ob. 3) tfl
bieienige Seele, melê loeber per se no4 per aocidens oergelên fann
(f. comimpere); corpus inoorruptibile (ib.) Reifet jeber
§iminel5förper, unb jioar bc§I^Qlb, lücil er feine 5Jiatcric bei'itjt, meiere
einem (êgenfaê jugängiidj^ loäce, ugi. ib. 75. 6c. 3u i'orma in-
corruptibilis f.
forma; )u virtus incorruptibilis f.
virtus.
SSgl. corruptibilis.
fneorniptiliilitas » Un)er|idriatfeit, UnaufldSIi^feit, UnDergöng«
lic^fcit; Dgl. incorruptibilis.
iiieorruptio = Unüei"bDrbent)cit, UnDerfe^rtêit: si caro corrumpi
({. b. non posset, non esset dilBcile) perpetuam inoorruptionis

moderationem habere, th. IL iL 152. 1 ad 1. — Inoorraptio
carnis (ib. 1 ob. 2) ober för|»erli<(e Untêrfel^ttteit ift bte Unoet«
fel^rtlêtt in êûg auf ba9 signaculum virginale, gleic^bebeutenb alfo
mit 3inujfraujd)aft, corriiptio; incorriiptio spiritus ober
getpige Unücrfcl^rt^cit ift bie ©ünbenlofigfeit: in angelis invenitur in-
eorniptio spiritus, quia numquam pecoaveranty ib. III,* 96. 9 ob. 2.
indefideiitia » Unouf^ötlid^f ett : quod autem est hniusmodi,
non habet motus indefioientiam ex seipso, cg, L 27.
liiiHrecte = in feitlif^cr Sinic, auf einem Ummege bem 3ietc ju,
jutDcilcn QU(^ gleic^bebeutcnb mit mittelbar; ügl. directe. — 3« volun-
tarium iüdirecte f.
vohmtarius.
indlreetiiB feiUic^, nebenab oeclaufenb. 3u causa indirecta
f.
causa.
indlflenlle S^td^tunterf Reibung, Unterloffung ber ItntccfReibung:
uumquam ibi iudiscretio posset accidere, th. III.^ 18. 4 a.
inditus = eingegeben, eingepflan'^t. êm Ü3?en|'cên fann clroaS
auf ^toeifadê êife eingegeben fein : üuo modo pertiuens ad uaturam

humanam, alio modo est aliquid inditum homini quasi super-
additnm per gratiae donum, th. I. IL 106. 1 ad 2.
todhridnalis » (in ^nbtbtbuum betreffenb, )u einem fot(ên ge-
^öreub, cinêlbingig (f.

individuus): ex quibus habebat, ut esset
iDdiTidiiare — IndiîdnaB 165
mdividnaliB materia» cg. IV. 81. 3u acoidens indiyi duale

f. aocidens; forma indiyidualis f. forma; gu materia in-
dividualis j. materia.
individnare = ju einem ^Jnbioibiium (f. b. ^21.) ober Gfin^clDing
md^tn, baS @ein eines înjelbingS Oerleiên: formae, quae sunt

receptibiles in materia» individuantur (erlangen bad tnbioibueUe 8ein)
per materianiyth. L 3. 2 ad 3; natura ugnificata hoc nomine
Dens aut est per seipeam individuata in hoc Deo, aut per aliquid
aliud, cg. I. 42. Accidcntia iiidividuantia (ib. )4; jinb
bieienigen ^ccibenîen, totlä)t ein ^nbiDibuum mitbegiünben. prin-

cipium individuana {. principium.
iBdMdiutio =- (Sin)elmo4ung, Seretn)elung,l8cfonberun0: materia
eet principium (Urfadê) individuationis, th. L 3. 2 ob. 3, cg. L 44;
Babiectnm est principium indiTiduationis accidenûm, th. III.
77.2c. ^gl. individuum. Qu principium individuationis

f.
principium.
ImlividMm — i£tn)elbtttg« b. i. ein fol^cd îag, loeldêS ntd^t
BIo| in fi4 felbfl migeteill t|l, fonbern and^, »eil anberm ni<|t mit«
teilbar, für ftc^ gefonbert estfliect: indiyiduum est, quod est in se

indistinctum (f. b. ab aliis vero distinctum, th. I. 29. 4c;
individuuni importat (bebeutet) iucoinmuiiieabilitatem, ib. 3 ad 4;
est de ratioue (geîört )um ^Befen) individui, quod non possit iu
pluribus esse, ib. III. 77. lio. — fOtoxi unterf(Reibet ein indiyi-
duum yagum unb ein indiyiduum designatum, b. i ein
dnbtiHbuunt im allgemetnern unb ein ^nbttHbnum im engern €inne be8

2Öortel : individuum vag-iim, ul aliquis iioiuo, significat naturam
communeni cum determiuato modo exsistendi, qui competit siugu-
laribue, ' ut scilicet sit per se (für ftc^) subsistens distinctum ab
alüsy sed in nomine singulaiis (so. iudiyidui) designati significatnr
determlnatnm distinguens, sicut iu nomine Socratis haec caro et

hoc OS, ib. I. 30. 4 c.
indiridnus = einjelbin(în, einem ßinêlbing (f. individuum) an*
ge^örenb, ein jolcêä betrcfjenb, i^leid^bebeutenb alfo mit individualis
(|. b. ^.): persona est rationalis naturae indiyidua substautia»

tL L 29. I ob. 1; formae immaterialee separatae per se (ntdjft
bur^ ein anbereS, »ortn fte old in tlêm ©ubjefte »ören) subsistentes
sunt etiam per seipsas (bur(^ fi(^ IÎ^fO indivlduae, ib. IIL 77. 2 c.
Digitized by Google
166 indivisibilis
IndiTlflibUlB » unteilbar, ungeteilt. Uttteilbat bejlo. ungeteilt fann

ttmaS in btetfadêt înfid^t genannt Metben: nno modo sioat oonti-
nuum (f. b. 91.) est indivisibile, quia est indiyisnm in acta (9HfI«
lid^fcit), licet sit divisibile in potentia (9)lö^ncl^feit), et huiusmodi
(f. b. ^^l.) indivisibiki prius est intellectum a nobis quam eius
divisio; quae est in partes, quia co^nitio coni'iisa est prior, quam
distincta; alio modo secundom speoiem (%tt),
dicitur indivisibile
sicnt ratio (SBefen) hominis est qnoddam indivisibile, et hoc etism
modo indivisibile est prins intellectum, qnam divisio eins in partes
rationis (SBcfen), et itenim prius, quam iutellcctus componat et
dividat atfirmaudo vel negando, et huius ratio (®runb) est, quia

huiuBmodi duplex indivisibile intellectas secundum se (an unb
füc fi(^) iutel%it sioat proprium obiectum; tertio modo dioitor

indivisibile, qnod est omnino indivisibile, nt pnnctam et nnitas,
qnae nec actn nec potentia dividnntar, et bninsmodi indivisibile

per posterius (nad^ SBeife bc§ (Späteren) cognoscitur, (nämlid^) per
privationem (3]ilangel) divisibilisj unde punctum privative ({. b.
definitur ,punctum est, coius pars non est', et huins ratio esi,
quia tale indivisibile habet qnamdam oppositionem ad rem co^

poralem, ouius quidditatem (SBefcnlêtt) primo et per se (an erfter
Stelle unb für ftd^) intellectus accipit, th. I. 85. 8 c. ®a böl

indivisibile, tüel(ê§ juüor an crfter Steflc aufgctii^rt luorben, im ®runbc
fein indivisibile, fonbern nur ein indivisum ift, jo êi|t ed beffer fo:
indivisibile est duplex, unnm, qnod est terminns continui,
nt punctum in permanentibus et momentum in sucoessivis, et

hniusmodi indivisibile in permanentibus, quia habet determinatom
situm, non potest esse in pluribus partibus loci vel in plnribns
locis, et similitor indivisibile actionis vel motus (id est in suc-
oessivis), quia habet determinatum ordinem in motu vel actione,

non potest esse in pluribus partibus temporis; alind antem indi-
visibile est, qnod est extra totnm genns ((Slaitung) continni, et
hoc modo snbstantiae incorporeae, ut Dens, angelns et anima»

dicuntur esse indivisibiles, tale igitur indivisibile non applicatur
(tt)irb îngcmcnbet) ad coutinuum sicut aliquid eius, sed inquantum
(infofern) contiDgit (berül^rt) illud sua virtute, unde secundum
qnod virtus sua se potest extendere ad nnum vel multa, ad
parvnm vel magnnm, secundum hoc est in uno vel pluribus locts^
et in loco parvo vel magno, ib. 8. 2 ad 2 t)g(. ib. 52. 2 c, 53. ;
Digitized by GoogW
indmsio — indaclio 167
1 ad 1. —
£886 8ab8iantiale cuiuslibet rei in indivi-
«ibili oonsiatit (ib. 76. 4 ad 4), b. (. baS SBcfen einer {eben
ôdê befielet in etloafi llntett6atem, ba| il^m meber ein @ein8mi>ment
weggenommen nO(!( l^titûgefe^t iserbeu funn, o^ne e§ felbft )u Detönbern
iinb fo ju êrftören.
indivisio = Ungeteiltlêit : unum non importat (bebeutet) rationem

{IBcgrtff) perfeotioiiia, sed indiyisioms tantam, qnae nniomque rai
•oompetii seomidiim suam easentiam» th. L 6. 3 ad 1.
MnMre a) einfüllten, gleid^bebentenb mit introducere
oportet quod formam iuducat secundum proporlioiiem ad debitam
materiam, th. I. 46. 1 ad 6 ; eiusdem est (f. idem), l'ormam ali-
quam inducere et materiam de proximo praeparare ad formam,

ib. III.' 37. 5 0; qnod indacitar in animam diadpoli, og. L 7 ; forma
indncenda per generationem non est contraria primae materiae,
30
ib. II. ; forma substantialis generantis est principinm actionis,
ut forma substantialis introducatur in generatum, ib. III. 69.
b) lînfül^ren: concludit (f. b. 51.) inducendo quasi ad in-

oonveniens (UngereintteS, llbfttrbed), th. I. 19. 9 ad 2.
auf flirren: Dominns indncit aimilitndinem, th. IL IL

c)
189. 10 ob. 3; exemplnm antem illud, qnod indndtur, ib. 10
ad 3; non requiritur ergo ad veritaLcm conditionalis (f. b. %)
inductae, cg^. I. 13.
d) balînbrtngen, beranlaffen: videtur, quod nullus debeat

ad religionem intrandam^ th. U. II. 139. 9 ob. 1
alios indnoere
cum de noYO veninnt actiones indnoentes ad aliqnam actionem,
«g. II 32.
induetio = a) S i n f
ü t) r u u g : ultima pertectio, quae est per
inductionem formae substantialis, est a principio immateriali, th.
L 115. Ic.
b) 9nbuttion8ben>eid, in tteldêm bon einzelnen gfSlIen auf baS
tragemetne gefdÎoffen nHrb: seoundo probat per indnotionem, cg. L 13.
c) êronlaffung, eintrieb: inquantmn (injofcvn) ordinat
alium ad aliquid l'aciendum vel necessaria (nötigenb) inductionc,
quod fit praecipiendo, quod quis vult, et prohibendo contrarium,
Tel aliqua persnasoria indnotione (bet in ber Überrebung befiebenbe
Antrieb), qnod pertinet ad consilinm, th. 1. 19. 12 o; poeset tarnen
oontingere (ber goQ fein) oiroa bninBmodi indnctionem triplex
inordinatio, ib. II. II. 189. 9 c.
Digitized by Google
168 indaBtria - infidelitas
Indnsttla » a) 9lei§, IBefUff enlêit, êttiebfamf ett,

În^rengung: quarmn oognitio non est nobis nataraliter indita»
6ed per industriam rationie inyenta, th. L IL 91. 3c; omnem

rationiB excedit induBtriam, cg*. I. 9.
b) (S5c fcîdlic^ f eit: quaedam alia unimalia mox habent

naturalis industnae usoiUy th. 1. 101. 2 ob. 2; ad industriam
artificis pertinet» quod poseit et bonum opus facere et malum,
cum Yoloerity ib. I. IL 21. 2 ob. 2; data est enim homini in-
dustria aedificandi, cg. HL 136 137. —

c) ® ef Ii ifcntlit^f cit, 5lb[id^t: inaxime irascimnr contra
illos, quos putamus ex industria nobis nocuiBse, th. I. II. 47. 2c;
aliqui peccant ex industria seu ex certa malitia, ib. 78. 1 a.
infeetio » êrbotbctilêtt, locê anftedt : illa conrnptio (f. b.
praeoipne infectio nominari Bolet» quae nata eBt (f. b. %) in aliud

traneferri, nnde et morbi contagiosi, sioiit lepra, ecabies et huins-
modi d'. b. %) ini'ectiones dicuntur, th. I. 11. 83. 4 c.
inferre = bringen: omnis enim actio ex se

a) mit f
i rf)
passionem infert, tb. I. 23. 2 ob. 1. b) aufetlegen: repro- —

batio includit Yolnntatem inferendi daronatiomB poenam pro
culpa, ib. 3o.
Inlidelltas = Unglaube. S3on * infidelitas fonn in jrocifadêr 53e«
beutung gefprorf)f!n rt)erbcn : uno modo secundum puram negationem

(sc. fidei), ut dicatur infidelis ex hoc solo, quod non habet fidem;
aüo modo potest intelligi infidelitas secandiim contrarietatem ad
fidem, qua Boilicet aliquis repugnat auditni fidei vel eüam oou-
temuit ipsam, tb. II. IL 10. lo. Infidelitatis obieotum
(sc. materiale) est veritas prima (b. i. ®ott), sicut a qua recedit,
sed formale eius obiectum, sicut ad quod convertitur, est sen-

tentia falsa, quam sequitur ; et ex hac parte eius species diversi-
ficantur, ib. 5 ad 1. (SS ftnb abet brei âuptatten Don UngUubcn

|tt tttit(rf(i(ctben, nSmli^ infidelitas paganorum sive gendlium, in-
iudaeorum unb infidelitas haereticorum.
fidelitas Nation befte^t bie
infidelitas paganorum, b. i. ber Reiben, in her ^cnitenj gegen
ben noc^ nic^t angenommenen unb bie infidelitas iudaeorum

folote bie infidelitas baereticornm in bem äBiberftreben gegen
ben angenommenen d^rtfUiên (Stauben, mXäftt ben 3uben fretltd^ nur

In feinem SBorbilbe unb nerl^fiflt, ben ^öreHfern ober in feiner C^rffiffuni^
nnb beutlt(^ 6e!annt gemad^t nôrben; ogl. ib. 5 c.
Digitized by Google
infimtM — infinitos 169
inflnitas => Uncnbltd^feit : ut errarent circa infinitatem ipsius,

tk. L 7. 1 0; non potest infiiiitag Deo attribui ratione multita-
dinis, og. L 43.
taflHitafl — tiitenblid^: mfiniinm dieitnr aliquid ex eo, quod
nun est linituin, th. I. 7. 1 c. ißon infinitum i[t in öiclfadêm Sinne
bie ^Jiebe; fo fpric^t man: 1. t>on iut'iuitum actu s. iu actu
unb infinitum potentia 8. in poteutia (ib. L 7. 4c, Iii.
10. 3q, cg. IL 81), b. t. kM>n einem ttnenbltiên ber SBirfliÎeit unb
t»on einem folgen bet SRöglid^tett mä^, mit onbem Sorten oon einem
Umnblidên, n)eltê§ al§ folcêö in 2Birfli(^fcit cjifticrt ober aber fi(^ blofe
im ^^1" 5JUiiUicl)fcit bcfinbet, bei wM) le^terem tt)ot)l 511 be^
merfen bag e§ ben 3uftanb ber 2Birflid)fett niemald erreicht, meil
cd in iebkoebcm @tabium feincd @eind immer no4 (une^men tann;

2, ton infinitum eaaentia b. seoundum essentiam (th.
I. 7. 3o), b. i. tfon einem SBefen, meiiêd nodd fetner ganzen SBefen*

Ibcit unbegrenzt ift, Dgl. ib. III. 10. 3 ad 2; 3. Don infinitum
magnitiidine secundum magnitudinem unb infinitum
s.
multitudine s. secundum multitudinem (ib. I. 7. 3

u. 4o, Qg. L 43), b. bon einem unenbCict <&ro|en unb einem un«
i.
enblt4 Stelen, mit anbem äBorten non einem ltnenbli((en ber 9ud*
bel^ming unb non einem foldên ber 3^^^ n^^; 4. Don infinitum
inateriale s. secundum ratiouem matoriae unb infini-
tum formale s.secundum rationem formae (th. I. 86.
2 ad 1, III. 10. 3 ad 1), b. i. bon einem Unenblidên ber Materie
unb bon einem folij^n ber fSform noit infinitum duplidter didtur, —
uno modo oeoundum rationem (êsteûng) formae, et sie dieitnr
infinitum negative (|. unten)^ scilicet id, quod est forma yel actus
non limitatuß per raateriam vel subiectnm, in quo recipiatur, alio
modo dicitor inüoitum secundum rationem materiae, quod quidem
dicitur privative (f. unten), ^ hoe aoilioet, quod non habet for-
mam, quam natum est (f. b. %) habere, et per hunc modum

dieitnr infinitum in quantitate, ib. HL 10. 3 ad 1; ogl. ib.
1. 7. Ic; 5. öon infinitum negative unb infinitum

privative (ib. III. 10. 3 ad 1, III.« 92. 1 ad 12, cg. I. 43,
III. 54), b. i. oon einem Unenblidên ber 9iegation unb Don einem
folgen ber ^rtoatton nad^ — infinitum privative dictum dieitnr per
remotionem oomplementi (b. i. burc^ (Entfernung ober Îbmefenlêit
ber Sform, beren eS fär jebe SHoterie unenblt^ biele geben !ann), sed
Digitized by Google
170 informare — informitas
infinitum negative acceptum dicitur per remotionem materiae ter-
mmantis (bcr bcgrciticnben 9)2aterie, »eldê für fcblofbe Socm ebenfattd
unenbüdt bidfo« fein tum), th. lU.* 92. 1 ad 12, tigl. ib. L 7. 1 o; .
6. Don infinitnin qnantitatis a. in quantitate (ib. L 7.

1 ad 2, 3 ad 3 u. 4, III. 10. 3 ad 1, cpr. I. 43), b. i. öon einem
Unenbli(ên ber Ouantität na^, biefc fomo!)! im Sinne ber quantitas
continua s. magnitudo, nl§ aud) ber quantitas discreta 8. multitado
berftanben, worau« etfic^ttti^ ift, bog eS bic (Skittung bilbet su bot
betbett oben genannten Srten be8 infinitam magnitadine unb infinitam
mnltitndine ; 7. t»on infinitum aimplioiter unb infinitnm
eecundnm quid (th. I. 7. 2 c, 54. 2 c, III. 10. 3 ad 2 u. 3),
b. i. Don einem fd^lcc^tiuefl ober in jebcr 2Bci|e (omnibus modis) Un*

enblidên unb Don einem Mo6 nad^ biefer ober {enec SBegidûng lîn (uno
modo tantiim) Unenbltdên. — Infinitam non potest transiri,
nec a finito neo ab infinito (ib. 1. 14 12 ob. 2; bgl. cg. HL
2, I. 69), unb ^tüor beSlâlb ntd^t, quod tranflitio importat (Bebeutet)
quamdam succcBBionem in partibus, th. I. 14. 12 ad 2; mtfl aber
fann e§ oon einem infinitum in einem einzigen ^tte unb ûgenbltde
erfaftt ober umfaßt merben, ib.
« a) befotmen, mit einer Horn berfeien: onde
InCnnua«
qnodammodo infoimant et determinant ipanm, tb. L 13. 11c;
prout (sc. satisfactio) est gratia informata, ib. III." 13. 1 ad 1.
b) cinrid^tcn: tendorn ad hoc, ut aliquis mores suos in-
formet seciindum regalam, th. II. IL löii. 9 ad 1.
infofmatl» » SBeformung^ SBerfelûng ber äRaterie mit einer gorm:

bonnm dioitur per informationem, prent aooipitiir (al9) boaum
eimplioiter (f. b. %) secundnm nitinram aotum (f. b. 91.), tb. L
5. 1 ad 2 ; oranis informatio inatcriao vcl est a Deo immediate,
vei ab aliquo agente corporali, ib. 110. 2 c.
Informis = formlos, ungeformt, ba§ (êgenteti oon formatns

(f. cogitatio tt. fides): dicit enim priua creatam natnram
Bpiritnalem informem et natnram coiporalem absque omni forma,
tb. I. 69. Ic; ügl. ib. 4c, 74. 2o. 3" cogitatio in-
66.
formis cogitatio;
f. ju confessio informis f. confessio û ;
fides informis f. iides; materia informis f. materia.

InforattaB «« a) Sormlofigfeit: neo informitas praecessit
in ea formationem tempore, aed natura tantam, tb. 1. 62. 1 ob. 2
AagaatinnB enim accipit informitatem materiae pro oarentia omni»
iniustificatio — innataralis 171
formae, ib. 66. 1 c ; informitatem coeli expressit, ib. ; intormitas

tenebramm, ib. 67. 4c u. ad 4; in tertia die informitaB terrae
removetar, ib. 69. 2o.
b) Unförmig! ett: alii yero sancti aocipinnt informitatem,
Lon secundum quod excludit omnem forraam, sed secunduiu quod
excludit istam formositatem et decorem, qui nunc apparet in
corporea creatura, th. L 66. 1 c ;

ogl. ib. 69. 2 c.
inlBBtififlatte — ttngercftttgfett im @tnne einefi ^M, uiigcted^

^nbluitg, b. i bieicntge ânblung, tueldê au% hm habitas (f. b. %)
iniustitiae (f. b. lêrDorge^t : ad hoc autem obiectnm (sc. in-
iustitiae) comparatur habitus iniustitiae proprio actu, qui vocatur

iniustificatio, th. IL II. 59. 2 c. %n§ bem §abituä (f. b. bcr
ttngcrcd^ttgfeit ge^t aber eine ungered^te ânblung bann lêcbor, quando

ipaa iniuatifioatio per se plaoei, qnia unioniqne habenti aliqnem
habitam eet seenndnm se acoeptum, quod conTenit Ali babitni, ib.
3)en ©egenfa^ iniustificatio bilbct iustificatio (f. b.
iniustitia = Ungerec^tigfeit im Sinne cincS §Qbitu§, bcr ©cgcnfa^

guiustitia (f. b. *2)ie iniustitia i[t eine jrocifadê: una quidem
legalia (ntd^t illegalis, Dg(. th. IL IL 79. 2 ad 1), b. i. eine
Uttgere^ttgf^tt gegen bafi burdi ha% idefe| geMii|k (BemeimooÎ, qnae

opponitnr legali insÜtiae; alio modo didtnr ininstitia aeonndnm
inaequalitatem (f. b. %) qiiamdam ad altenim, prout scilicet homo
vult habere plus de bonis, puta (j. fB.) divitiis et honoribus, et
minus de malis, puta laboribus et damnis, ib. 59. 1 c. fie^tece
ininstitia ift bet iustitia partioularia entgegengefe|t unb ^tgt in-

iustitia particnlaris (ib. 1 c n. ad 2), b. i. 9ritMktnngere((Hg«
feit, tueil fte gegen ein bonnm biefeS ober j[ene8 einjetnen ^JJ{en{(ên
*
öerftöfet unb e§ injofern jum Objcftc ât.
iniustus = ungered^t: iniustus dicitur, qui habet iniustitiae
(f. b. %.) habitnm, th. II. IL 59. 2 c. mä)t {ebioeber a\\o, m^t
etiM Ungeredlteil tût, t|l batum ott^ fôn felbjl ungere^t nUftt ber«
jenige, meldêr e8 au8 Strtttm ober tn irgenb einem ftffcfte, fonbem
nur bcrjenige, roeldêr cö in $^raft eineö âbitug ber Ungered^tigfcit tlût.
Iniustum, baS Gegenteil Hon ins tum (f. b. ^.), ift baSjcnige,
m& naif bem êgciff unb nad^ bec Dlocm htx (iêre(^ttg!eit ni6)i {ein
fott; Dgl. ib.
tmntaralls unnatärltil^, mlbemotfirli^ : sicut in rebus natu-

ralibns (im 9ieidê bet Statut mib SBitÜtii^feit) aliquid dioitur naturale
Digitized by Google
172 ioqaantmn ~ instaDS
ex eo, quod uaturae {if^xtx 92atur) convenit, innaturaie vero ex eo,
quod est a natura disoordans, th. I. II. 34. Ic; Dgl. og. L 19.
5Do8 innatnrale tft glciii^bebeutcnh mit yiolentimi (f. b. %,).

iaqnaiitiira = a) in totefern: omne ens, inquantam est ens,
est in actu, th. I. 5. 3 c ;
per alium aiitem declarat se aliquid
velle, inquantum ordiuat, alium ad aliquid faciendum^ ib. 19. 12 c;
tendunt igitur res in hoc^ quod assimilentur Deo proprio, in-
quantum est bonus, eg. III. 20,

omne ens, inquantum est ens, est bonum,
b) intoietoeit:
th. de; inquantum homo sapientiae studio dat se, cg. I. 2;
I. 5.
cum unumquodque in tantum sit bonum, inquantum est periectnm,

ib. 111. 20.
tnH, in bei @igenf<|Qft al8: unde sequitur, omne ens
c)
inquantum hninsmodi (atö foldêfi) bonmn esse, th. L 5. 3 c;
Christus inquantum Deus habet potestatem auctoritatis (f. b.
in sacramentis, ib. III. 64. 3c; omne quod movetur, inquantum
huiusmodi est in potentia, cg. I. 13.
inqoisiüve = unt6rfud}U]ig^n)eije, iiac^ ^rt ber gotfcûng, gleid^«
bebeutenb mit inquirendo (th. IIL^ 70. 2 ad 3): oanon üle non
loquitur assertive (f. b. sed inquisitive, ib. III. 82. 8 ad 1.
Insaicdliflls = gefüf)no§, affeftarm in SBeûg auf bte delectationes

tactus, b. i. be§ ^âftgefüljlö : contra virtutem agit, qui oranino
concupiscentiis abstinet et insensibilis est, cg. III. 136 — 137.
Ineensibilis ifi bie Übeifeûnn beS ^riftotelifcên avcUadfiTog, DgL
Aristoteles : ethic. Nicom. IL 8. p. 1108. b. 21.
fauendbiUtas = (StefüÛoflgfeit, ^ffeftorniut in Ba^n ber dele-
ctationes tactus, b. t. beS âftgefüÎS: insensibilitas virtuti tem-

pöTantiae opponitur, th. II. II. 142. I a ; ab oraaibus venereorum
delectationibuB abstinere praeter rationem vitium insensibilitatis
didtur, og. UL 136—137.
instans = gegenttSrtig, ougenbltiHtd^, flitgenblitf: idem instans
est principium fntnri et finis praeteriti, cg. II. 36; quando materia
(f. b.
iam perfecte disposita ad formam (f. b. %),
(Horbcreitct) est
eam recipit in instanti, ib. 19; quidam dixerunt, motum localem

(f. b. ^l. ) angeli esse in instant!, th. L 53. 3 c ;
gratiae autem
infusio fit in instant! absque sucoessione, ib. 1. II. 113. 7 c;
Tidetar, quod ista oonversio (f. b. 9.) non fiat in instant!, ib.
ni. 75. 7 ob. 1.
Digitized by Google
iostaatia — intellectiviis 173
instantia = ^nftanb, (Stnmenbung : nee habet instantiam de

(Don (et) plnribuB trahentibus naTem, th. I. 52. 3 c.
iutiiMtw -B 9littne6, tlnflo^, fiettutig : alia animalia percipiont
huiusmodi iotentiones (Jöcjieûngtn) solum natural! quodam in-
stinctii, th. 1. 78. 4c; necesse est ponere (bcl^Quptcn), quod in
primum motum voiuntatis voluntas prodeat ex m&tinctu alicuius

exterioris movemtiB, ib. I. IL i^. 4o; inquantnm moYentur ab
instinctu naturali ad aliquid, ib. 12. 5c; homo disponitor ad
hoc, quod bene seqnatnr inetinctum divinum; ib. 68. 2c; nisi
desuper adsit instinctus et motio Spiritus Sancti, ib. ; ante tempus

legis iusti (j. b, per interiorem instinctum instruebantur, ib.
II. II. ^3. 1 ad 2 ; causa operationum brutorum animalium est

instinctns quidam, quo moventnr motu naturali, ib. 95. 7 c.
InstnuMntaltter — nad) SBeife eines ^txfutufi obet ^tttfSmtttelS:
omnia erunt quasi instrumentaliter moventia, cg. L 13. ®et ©egen«
jaj bagu ift principaliter (f. b. %).
instrumentum = SBcrfjeug, §ülf§mittel. Wlan tjat unter»
fdêiben: instrumentum animatum unb instrumentum

1.
inanimatum (th. UL 7. 1 ad 3), b. ein Befeelted obet leben« t.
btged unb ein leblofed 9Berf)eug; 2. instrumentum commune
«nb instrumentum proprium (cg. IV. 41), b. i. ein für öiele

^cmeitiKimcy unb ein für biejen ober icnen befonberc^ SBcrfjeup; 3. in-
strumentum coniunctum a. unitum unb instrumeutum

separatum a. eztrinsecum (th. IIL 62. 5o, og. lY. 41),
b. X. ein mit bet Subôn) beS SKBirhnben devBunbeneS unb il^t
ge^SrigeS unb ein bon il^r getrennted unb i^r öuêcnd^ gegenüberflelênbeS
fficrf^cug — est duplex instrumentum, unum quidem separatum,

ut baculus, aliud autem coniunctum, nt nianus, th. III. 62. 5 c.
inte^tas = Unüerle^têit, Uuücrje^rtêit. 33on integritas einer
i&odê fann fomolÎ mit ouf i^r @etn, als out^ mit Sejug auf
iiii SBtrIen gefîrodên ttetben: duplex est quae
integritas, una»
attenditur (lommt in ^trod^t) secundum perfeotionem primam
(f. b. %.), quae conaistit in ipso esse rei, alia, quae attenditur
secundum ]»ertectiouem secundam (f. b. %.), quae consistit in
operatione, th. IIl.^ 42. 4 c; Dgl. ib. ad 3. — 3^ integritas

carnis f. caro.
iatdleettTus » t>emimftetfemienb, baS flberPnnliê erfaffenb. In-
telleotiyum ift gleid^bebeutenb mit genus intellectiTum unb bejeid^net
Digilized by Google
174 iatelleetoalis — intellectns
bie (Sâttung ober ^rt Der bcr 53crnunftcrfenntni§ biencnben SBcrmögen
ber mcnfÎtên @ee(e; D9I. th. L 75. 3 ad 2, 78. 1 79. 1 ad 2.

3u appetitns intelleotivus f.
appetitns u. electio; ratio
intelleetiTa f.
ratio; vita intelleotiva f. Tita.
InteflectniiHs = a) ücrnunfterfenntniSfä^tg; accidit alicui
substantiae mteilectuali, th. I. 51. Ic; omnis substaütia iDtellec-
tualis est incorraptibilisy cg. U. 55. — Qu sabstaiitia Intel-

leotualis f.
sabstantia.
b) fä^tg ber intutttben SevitunfterfentitntS, boS
©egenteil olfo öon r atiocinatiyns (f. b. 91.). wog |o Diel bebeutet,
al§ erfenntniefäljig im 8inne ber bisfurfiDeii Cfifcimtni§ H cog-nitio
discursiva): statim in illis, quae primo naturaüter coguoscunt,

inspioiimt omnia» quaecnrnque in eis cognosoi poBsnnt, et ideo
dicuntar inteUectnales, qnia etiam apud nos ea, qnae statim
natoraliter apprehendnntur, intelligi diountnr, nnde intellectns
dicitnr habitus primorum principiorum (f.
habitus u. intellectiisj;
animae vero hiimanae, quae veritatis notitiam per quemdam dis-
cursum acquirunt» rationales dicantur, th. 1. 58. 3o} t)gl. ib. 59.
1 ad 1.
0) 3uri93ecnttnftetfentttttid gel^drig, sutl^r tn SBeitetung

fteênb: in hie, quae intelligunt, didtnr appetitns intelleotnalis
seu rationalis, cg. II. 47 ^ lumen intelh^ctuale in aliquo exsistens
per modum formae permaneutis et perfectae, th. IL II. 171. 2 c.
— 3u virtus intellectualis f.
yirtns; p visio intellec-
tualis f. visio.
iHfeeUeetiudttaB »- a) 193etnitnfterfenntntdfa§tglett: sioantem
intellectnale non est nobilissimum, qnia est indeterminatnm et
commune ad multos intellectualitatis gradus, th. I. 75. 7 ad 2;
anima tenet inferiorem gradum inteliectualitatis, quam angclus,
ib. ad 3; intellectaalitas oonseqnitnr inunaterialitatem, ib. 105. 3c

b) ^rtcnn bat fett: forma domns exterins conatitntae assi-
milatnr verbo mentali artifids secondnm spedem formae« non

autem secundnm intelleotnalitatem, quia fonna domns in materia
non est intelligibilis, sicut erat in mente artiticis, th. III. 23. 3 c.
intellectus = a) geiftigeS äBefen: (denominatnr) anima in-
telleotiYa (f. b. %) qnandoqne nomine intelieotas« qnasi a prin-

dpaliori sna virtate, dcat dicitnr in primo de anima (L e. An-
atotelis, 0. 4 p. 408. b. 18 sq.), qnod inteUeotns est snbstantia
Digitized by GoogI(
intellectos 175
quaedam, th. I. 79. 1 ad 1; quod sit alia potentia, qua intel-
lectus cognoBoit necessaria, et alia, qua cognoscit coutiogentia»

ib. 9 ad d ; praeexaiatere immaterialiter in intellectibas separatis,
* ib. 84. 4o; primna autem auotor et motor uniTeni est intel-
lectus, cg. LI.

b) ißernunft ober 58er|tanb. 3»"ö(^lt jinb bicfc 93Börtcr
im eigentlichen unb ftr engen <Sinnc ju Der fielen, in ber êbeutung näm»
lUi, bag fte ein anotgonifd^cd unb übctftnnliêd ober getfiiged <Erfenntni§'
bermögcn tt^t^nm, baStentgc alfo, toel^cd au4 apiritne (th. III.
6. 2o II. ad 2) ober ocnlaa apiritualia (ib. 76. 7 c) genannt

wirb: intellectus est propria et principalis virtus (i^roft) animae
intellectivae, cg. II. 8() ; iutellectus distinguitur ab aliis partibus
animae secundum rationem (Q3e)i€ûng) potentiae, th. III. 6. 2 ad 1.
— äenacêm ber ^nteileü nad^ btefet ober Jener 9ii4tung feinet ^ätig*
feit tnö 9Iuge gefa|t »trb, laffen |i4 Mgenbe âuptatten bcsfclben
unter) cê iben : 1. intellectus agens unb intellectus pos-

sibilis, b. i. ber t^ätigc unb ber mögliê Sntefleft, ber vovq
Jtoi7^TLx6g unb vovg dvvdfiu be^ Îriftoteleö, jroei Derjcîebene 53cr«
mögen (ogi. ib. I. 79. 7 c), niouon Ie^tere§ al§ ein ens in potentia
({. b. itt.) bte überrmnlti^n (Srfenntntdbilbec (species s. fonnae in-
telligibiles) ber S)tngc in fi^ aufnel^men unb baburc^ ba(b fo, balb
onbetS oftualtftett »erben fonn, gleid^ einem @tfi<fe IBod^, melcêS bte
öerf(îebcnften iîguren nacêinanbcr annehmen fann, of)nc fic in äöirf«
lic^fcit ju befijjen, erftercä ober bie 6rfenntni§bilber êrpeflt, inöem e§

old baS iumen intellectuale ({. b. %,) bie ftnnlid()en C^tfenntniSbilber
(phantasmata) ber ^tnge erleudütet, infolge beffen bonn au8 i^nen

iene äberfhinli4en SrfenntntdbÜber in ben intelleotas poaaibilia )tnein«
faflen — in nobis intellectus agens et possibilis est per com-
paratiouem ad phantasmata, quae quidum comparantur ad intel-
lectum possibilem, ut colores ad visum, ad intellectuui autem

agentem, ut colores ad lamen, ib. 54. 4 a» ogl. ib. 4 ad 2, 79.
2—^7 n. 73, 76 u. 78 ; 2. intellectus complexorum

0» cg.
unb intellectus incomplezorum s. incomplexus (th.
I. 16. 2 ob. 2, cg. I. 59), b. i. ber bolb alä Urteilöfraft, balb at§
^Öcgripüermögcn fid) äufeernbc Snteücft, f.

coraplexus unb incomplexus;
3.inteUectus quidditatem rei appreliendens s. co-
gnoaoens quod quid est s. cognösci tiTus quidditatia
rei, intellectus componens et dividens unb intel-
Digitized by Google
176 intellectus
1 ec t u s d i 8 c u r8 i Vu 8 s. r a t i o c i nau 8 s. ra t i o c i naud o
discurrens (th. 1. IG. 2 c, 18. 2c, 58. 4c, cg. I. 57 — 59,

lU. 108), b. t. bex ^ntetteft na^ {einer btcifaên ällütigfeit (m,
tnfoferit er nftmltd^ entioebcr bad SBefen (quidditas & qnod qnidest^
f. b. einer Sadê begrifflich erfo§t ober nodft SBeife ber {Bejahung

unb 53erncinung (f. componere u, dividere) ein Urteil bnrüber bilbet,
ober in betreff it)rcr ettt)Q§ erfd)Iicfjt unb bctueift (j. discurrere u.
ratiocinari) ; 4. inteileotus speculati vus s. contemplativus

unb intelleotuB praoticus 8. activnB (th. L 14 16c>
19. 4 ad 4, 79. 11 c, H. II. 179. 2 c, og. L 72, in. 47),
b. t. ber 3ntel(eft nod^ feiner fpefulotiben tinb prafH^cn ^l^ätigfeit
(ügl. ratio), über beren Untcrjcîeb folgenbe Steflc ^tuffcÎu^ giebt —

intellectus speculativuä eut, qui, quod apprehendit, non ordiuat
ad opus, sed ad solam veritatis considerationem, practicus yero
intellectas dicitar, qui hoc, quod apprehendit^ ordinat ad opufl^
th. I. 79. 11c. —

veritas intellectus f. yeritas. 3tt —
Intellectus est in actu per hoc, quod res intellectft
est in intellectu seciindum suani similitudi n em (ib.
27. 4 c), b. b. 3nteÜeft, ber intellectus possibilis nämlidj, aI[o
bad eigentlich überftnnlidê (Srfenntnigbermögen , beftnbet ftd^ baburii^
in bem Suftanbe ber SBtrtltd^feit ober beS mirflid^cn kennend, bat

bad tn bafi SBermdgen lînetngetoorfene SrfenntntSBtlb ber erfennenben
ober crfannten Sad)e al§ causa formalis s. forma (f. b. ba§fclbe
al§ bie causa materialis s. materia (i. b. %) au§ bem 3uftanbe ber
SJlögUd^feit in ben ber Sirnid)feit erlôben lât. Intellectus in

actn et intelligibile in actu sunt unum (cg. IL 55),
b. 1^. bad SBermBgen beS äntencttd, im 3iiftanbe bet SBirffni^feit ie-
trad^tet, i[t |iicf)Iid^ €lned mit bem C^rfenntnidoBiefte, fretltd^ nid|t mit
bem, meldjes erfannt meiben fann, fonbern mit bem, iüeldê§ al§ etiuaS
wirflic^ @rfannte§ in bem ^Jntcttefte eEifliert, mcil nämlidb auf ber einen
Seite ber intellectus possibilis nur baburdd in acta ifl, b. i. in ben
Suftanb ber äBirfU^fett übergebt baft ftd^ mit i^m ald mit ber SKoteric
bad drf^nntnidbilb ber )it erfennenben @a((e ald bte entfjpredênbe gform
berbtnbct, unb auf ber anbern ©eite ba§ @rfenntniäbilb nur bann etwol
933irflicê§ luirb, loenn e§ al§ ôxm Don bem intellcetus possibilis
al§ ber il^m entj{)re(henben 9}Zaterte tllâtfädÎid^ aufgenommen i)'t, in beiben
Sötten alfo ein unb bad nftmlidê ans acta (f. b. %.) refulttert, »eU)(d
nacl^ berfdîebener Q^teûng berfdîeben benannt mirb.
Digitized by Googlei
intelleetns 177
S)et 3lamt intellectiis xmh {obonn aud^ gebraud^t, um ein finn«
lUêS unb otgontfêS i93crm5gen M Wcnfdên )u be^cid^neii, ben in-

tellectuB passiyns tidmlt^, nwruitter balb baS {innlu|e ScgcirungS*
oerwögen bc§ ÜJlcnftên, balb bie fog. vis oo^tativa be^felBen gemeint
tp: intellectus passivus secundum quosdam dicitur uppctitus son-
aitivus, in quo sunt animae passiones, qiii etiam in primo ethi-

oonim (Aristotelis, c. 13. p. 1102. b. 14) dicitur rationalis per
partieipationein, Beoandum alioa autem intelleotiu passivus dioitur
Tirtus oogitatiTa, quae uominatur ratio particularis (f. b. et
otroqne modo passivum accipi (aufgefaßt werben) potest secundum

primos duos modos passionis (f. b. 91.), inquantum (infofern) talis
intellectus, sie dietns, est actus (îrf(ici^feit) alicuiua oigaui cor-
poralis, th. L 79. 2 ad 2. (^»b^nltd^ frcili^ l^t man unter bm

mtellecios pasaiTus bte Tis oogitatiya bcS SRcnf^cn Vi Mffl^cn,
öfli. ib. I. n. 51. 8 c, cg. n. 60 M. 78.

c) *3)enfaft im Sinne Don 5ßernunftcinftd)t ober intuitiver Sr*
fenntni«, ba§ Gegenteil alfo oon ratio (j. b. 91.), »cnn e§ in ber
^beutting bcd biSfurfiOcn (Ericnncnd mfkinbcn »trb: nomen intellectus

quamdam intimam oognitionem importat (b«)d4net), didtnr enim
iutelHgere quasi iutus legere, th. II. II. 8. Ic; Deus autem
uno intellectu intelligit multa, ib. 1. 15. 2 ad 2; non autem
quod beatitudo ei conveniat secundum rationem (êjie{)ung) essen-
tiae, sed ntagia secundum ratiouem intellectus, ib. 26. 2 ad 1;
intelleotns non sumitnr hic pro potentia intellectiYa, sed prout
importat quamdam reetam aestimationem alieuius extremi prin- •
cipii, ib. II. n. 49. 2c; multa requiruntur ad prudentiam, sicut

ratio, intellectus, docilitas et cetera, ib. 53. 2 ob. 3; hoc Deus
uno suo simplici intellectu considerat, cg. I. 65; immaterialis
cognitio aliquamm rerum absque discursu intellectus est, ib. 94.
9)er SnttOeft im 6inne eines <^fofte8 mirb aiidj intellectus

adeptus gcnonnt, infofern er nAmlid^ fein S^t\, b. i. baft mtrfltê
^rfennen, erreicht lât; ögl. th. 1. 79. 10c. 3" habitus in-
tellectus f. habitus; ju in te 11 e ctu s appetitivus electio. f.
d) ênfâbitud, âbituS bcr Vernunft c infid^t: sei-

entia conelusionis non causaretur ab intellectu principioram, tfa.
L 19. 5 c; intellectus didtur habitus primorum principiorum,

ib. 58. 8 c; ratiocinatio (f. b. 91.) hominis, cum sit quidam motns,
ab intellectu progreditur aliquorum^ scilicet naturaliter notorum^
Digilized by Google
178 hitettigentia
ib. 79. 12 horum tamon non est Hcieutia, sed quod malus est»
acüicet iDtellectus, ib. L II. 15. 3 ad 1; quae est secundom

mtellectnm prindpiorum, og. III. 37. @tel$t mtelleotus ber sdentia
(f. b. 9.) gegenüber, )o ifl baruntet immer ein habitas cognoscitiYiis
ju ücrftclicn, unb jmar ber habitiis principiorum, genauer gefprodên
habitus principiorum speculabiliiim, jur Unterjcêibung Don ber
synteresisd. b. 31.), b. i. bem habituö principiorum operabilium
(f. b. 9.). — Untev donam intellectus ift ber haldtoB m-

fosas (f. b. %) )u tterfieteti, DermBge beffcn ber lReitf4 <n<4 fol4<*
einsufelên t>ermag, m9 über bte jhaft feiner natürliên ^feimlnii

]înau8get)t, Dgl. th. II. II. 8. 1 c.
e) iöe griff, 3^bce (j. ideal: voces öunt signa intellectuum,
th. L 13. Ic; est praeter intellectum naturae speciei (^rt), ib.
9c; compositio inteUectunm eat in intelleotu (IBentunft), ib. 17. 3a;
oum (ira) in sno principali intelleota inclndat passioneiii» ib. 19.
11c; in intelleotu substantiae individnae, id est distinctae yel
incommunicabilis, intelligitur, ib. 29. 4 ad 3; de intellectu huius
hominis est haec anima et hoc corpus, ib. 33. 2c; circa perianuiD
vero habebont falsnm intellectam, ib. L IL 108. 3 ad 1; onn

enim prinoipiom totina soientiae, quam de aliqna re ratio pe^
cipit, Sit intelleotas sabatantiae ipsius, cg. I. 3; si ena rit de
intellectu eorum, ib. 25.
i) êrftönbnid: ad cuius intellectum sciendum est, th. I

3. 3 C; ad lectorem non pertinet, tradere intellectum sacnfi
» Boripturae popnlo, ib. HL* 36. 2 ad 3 ; primum est qnammdam

anctoritatom (f. b. 91.) intelleotiui perveraua, og. L 26; hunc
etiam eorum perrersum intellectum alibi apertius excludens, ib.j
huiusraodi aiitem intellectum sumere oportet, ib. IV. 13.
g) Sinn ober SBebeutung: haec propositio potest habere

mnltiplicem intelleotam, th. L 31. 4o; dictio ezolusiva (f. b. 9.)
non excludit ülud, quod est de intelleota termini (SBort), ooi
adiungitnr, ib. ob. 3; in biatorüs yeteria testamenti praeter ior
tellectum mysticum seu figuralem (öorbilblid^) est etiam intellectus

literalis (bu#äbli(i), ib. I. IL 102. 2 a. 33gl. sensus.
int«Iligentla «« Snteöigenj: hoc nomen intelligentia proprie
aignificat ipenm actum intelleotosy qni est intelligere; in quiboa^
dam tarnen libria de srabioo tranalatiB anbatantiae aeparatae^
qnaa nos angeloe dicimus, intelligentiae Toeantnr, forte propter
intelUgere 179
hoc, quod huiusmodi substantiae »emper actu intelligunt, th. I.
79. 10 o. îcnad^ tDixb alfo mit bm äBotte intelligeiitia ein ôppdit»

it|el4nct. Sunfl^fi bcgeidlnet e8 ein rein acifligeS SBefcn:
Bens, fntelligendo se, prodtixit intelligentiam primam, ib. 47. 1 c;
prima inte lügen tia, inquantum (insofern) intelligil causam primam
((. b. 31.)' produxit sccuadam intelligentiam, ib.-, Avicenna vero
pomt eas in intelligentia agente» ib. 84. 4c; Dgl. cg. I. 52,
IL 74^ m. 66 n. 69, IV. 6. Sobann bqet^net intelligentia bte

SerfninfterfenntnU, uitb sioor btcfc bolb na4 Seife beS ênlenfi
im aUgcmcinen öerftanbcn: hoc est per intelligentiam et afl'ectionem
(f. b. th. I. 12. 10 ob. 2; intelligentia praesentium, ib. 22. 1 c;
aed tantam aeoondum intelligentiae rationem (SBeije), ib. 26. 2 c;

Teritfts enim qnaedam perfeotio eat intelligentiae aiye intellecta-
alia operationis» og. L 60 ;

quod ei attribnantiir aolvm aeoundnm
intelligentiae modnm, ib. II. 13; nisi Teminisci aeqniTooe (f. b. 9.)
sumatar pro intelligentia eorum, quae quis priuB novit, ib. 81
est igitur in intelleotu substantiae separatae ({. b. %.) quaedam
intelligentianmi aaooeasio, ib. 101 ; lioet Corpora coelestia direote
intelligentiae nostrae canaa esse non posaint^ ib. UL 84; per
rignifioationem vogib snam intelligentiain pandit, ib. 87; intelli-
gentia nostra multiplicationem habet, ib. 91 ; balb im Sinne bon

unmittelbarer @in(i(^t genommen : secundum quod cognoscit
prindpia, dicitor habere intelligentiam, th. I. 14 1 ad 2} Dens
antem ana nmpUoi intelligentia» in qna non eat oompoaitio et
diTiaio (f. b. %), ocgnoacit, L 59; ad hnina igitor intelli-
gentiam yeritatia oonaiderandnm, ib. HL 51. 3u scientia

simplicis intelligentiae f.
scientia.
intellig^re = oetftelên, cinfeên: dicitur intelligerc quasi intus

legere, th. II. IL 8. lo. d^d fommt baburd^ luftanbe, ba| hai
(ErienntntSbilb bec |n etfennenbeii @ad|e M Sorm |I4 mit bcr SBer«
muift oU 9Ratetie Mtbinbet: intelligere importat (bêtd^net) aolam
babitudinem ($erpUni§) intelligentia ad rem intellectam, in qua
nuUa ratio (Ißeîeûng) originis importatur, »cd eolum infonnatio
(|. b. quaedam in intellectu nostro, prout intellectuB noster
fit in acta per formam rei intellectae, ib. L 84 1 ad 3. jDem*
«o4 beiei^net intelligere gnnft^ft bte begftp4e ober DorPellenbe
t^ätigfeit bev Sentimft, loeldê gegenfiber ber titteilcnbett unb folgentbcn

X^ötigleit als eine einfache 2;(atig!eit anjufelên i[t ; apud nos ea, quae
12*
Digitized by Google
180 inielligibilis — intendere
Btatim naturaliter apprehenduntar, intelligi dicuntur, ib. 58. 3 c;
intelligere importat simplicem aocepüoDem alicuras Tei» unde in-
telligi dioanto proprie principia, quae sine collatloiie per seipM

cognoscuntur, ib. 83. 4 c ;
intelligere nominat simplicem actom
intellectus, ib. 1. II. 8. 2 c. So bann trägt aber aud) bie er«
Icnncnbe XJätigfcit ber 53ernunft im aögemeinen ben ^liamcn intelligere:

dator intelligi (eS lotrb ju Hetltc^n gegeben), tb. I. 39.4 ad 3,
L II. 34. 3 0; intelleotos diTinns non intelligit per modom in-
teUectae eomponentifi et diTidentie (f. intellectus), cg. I. 58; et
qnaecumque similiter dicuntiir, intelliguntur composite (j. b. 91.),
ib. II. 25; ei autem intelligantur divise (f. b. ^,), ib.

inteUigibUiB = fOc bie êtnunft edcnnbar, ein{etbat: inquantum
reaoltat in ea, siout in speculo, seonndnm prima intelligibilia
(bie erflen unb affgcmeinften SBegtiffe), th. I. 16. 6 ad 1 ; percipimns
nos abstrahere formas universales a conditiouibus particularibus,

quod est facere actu (in SBirflid^feit) intelligibilia, ib. 79. 4c;
nuUum intelligibilium illius rei facultatem humanae rationia ex-

cedei^ og. L 3; res materialis intelligibilis efficitnr per hoc, qnod
a materia et a materialibna oonditionibna Separator, ib. 47; im-
mnnitas a materia facit aliqnid esee per ee inteIHgibfle, ib. II. 9S.
3u materia intel ligibil i s f. materia; ju species intelli-

gibilis f. species; verbum intell igibile f. verbum.
IntelUgibiUtM = (Erfennboileit, fie mit S^üdfi^t auf baS ^rfennen
ber Sentunft berfhmben: id, qnod repngnat intelligibilitati, eat
materialitas , cg. II. 75; eic igitor habent intelligibilltatem in
potentia (ber OTöglid^feit naä)), ib. 77.

intendere = a) fônnen, anftrengcn, fteigern: disposi-
tiones in inünitum multipUcari et intendi non poesunt, th. I.
48. 4c; in hia, qnae intendnntnr et remittantur (f. b. ib>
L n. 18. 11 ad 1; qnanto mens intenditnr in sno acta, ib.
n. n. 173. 3 ad 2; motos ad finem in rebus natoralibos ex

propinqiiitate finis intenditnr, cg. I. 91.
b) abfielen auf cttoaS, beobfici^tigcn: videtur, quod
bruta animalia Intendant finem, tb. L II. 12. 5 ob. 1; intendere
nihil est, nisi in alind tendere, ib. ob. 3; tantum boni qnis
facit, qnantnm intendi^ ib. 19. 8 ob. 1 ;

qui intenditnr a primo
auctore, cg. I. 1.
intentio 181
o) meine Ii: uoufc nequitia malieris alias neqnitias superai^

at ibi iotenditor, th. L U. 35. 7 a.
iitml* » @))onnung, ^nftrengung, Steigerung, ^nnigfeit: non

solum secuDdum intensionem et remissionem ((. b. th. 1. 4.
3 ad 1 ; secundum iateDsloucm conversionis in Deuia datur maior

gratia, ib. 62. 6 c; propter vehementiam intensionis sequitur
alienatio a aensibus, ib. IL II. 173. 3 ad 2; ai enim intentio et
lemiseio natorae matabüiB est, cg. L 91.
fartraMo SS a) ^6ft(!^t, ôrlâben: intentio, sicat ipsnm
nomen sonat, sigaiticat in aliud tendere, th. 1. II. 12. 1 c; hoc
nomen intentio nominat aotuin voluntatis, praesupposita ordina-
tione rationia ordinantia aliqnid in finem, ib. ad 3; intentio
nominat motnm YolantatiB ad terminnm» ib. 3 ob. 2; et nt in-
tentio noetra sab aUqnibna oertis limitibne comprehendatDr, ib.
I. 1 pr. ;
principalis intentio huius sacrae doctrinae (f. b. %.), ib.
2 pr. ; naturae enim intentio non sistit in goneratione animalis,

sed intendit generare hominem, ib. 35. 3 ad I ; ultima naturae
ad speoiem (^ü), non antem ad indiTidnum neqne
jntentio est
ad genns, ib. ad 4; si qois atroramqne intentiones (»öS fie
fagen (eobftc^tigten) consideret, ib. 1. II. 24. 2o; intentionem anaro
referebant ad 8olas deleciaiiones sensibiles, ib. 34. 1 c-, quae 8it
auctoris intentio, og. L 2 tj apparet sapientis intentionem circa

dnplicem veritatem diTinomm debere Teraari, ib. 9; qnod pro-
Tenit ex alioniaa agentia actione praeter intentionem ipaiua, ib.
IIL 3 ; quantnm ad praeaentem intentionem, ib. 23; motna iatomm

inferiorum procodant ex intentione Bubstantiae intelligentiB, ib. 24.
— 3llS ^rten bcr intentio in ber iöebeutung üon ^Îbjic^t i)at man ju
utiterfdêiben : 1. intentio actualis unb intentio habitualis

(th. UI. 64. 3 ad 3), bie aftueae unb âbitueac änteittton, b. t.
bifjieitige, toeI4e gerabc bei lQeni4tttng einer ^nblung gemadftt tsirb,
wd» biejentge, meldte ^tiRit YQrjete ober Idngete Seit t»ot êrrtd^tung
berjelben gemad^t morbcn, bei ^Scrric^tung berfelbcn aber bcm §abitu§
nod^ n)enig|ten§ noc^ [ortbauert; 2. intentio mentalis (ib. 8 ad 2)^
b. t. bie b(og in êbanfen gemalte, nic^t burd^ SBorte auSgebrüctte
äniention; 3. intentio praecedena unb intentio conaequena,

btt einet ânblung iH>tau§geênbe ober nad^folgenbe Sntention, b. t.
Wejenige, nooburt^ eine ânblung öon öornêrein ober aber erfl nac^êr
ouf einen ^md îngeorbnet mirb^ Dgl. ib. I. IL 19. 7 c.
Digitized by Google
182 intentio
b) Vttftncrffamleit: qnando intentio snimae Yehementer

trahitor ad operaüonem unius potentiae, th. 1. II. 37. 1 e; ammae
intentio ad exteriora quodammodo disgregatnr, ib. 38. 2c; in
operibus animae requiritur quaedam intentio, ib. 77. 1 c; vis
cognoscitiva non cognoacit aliquid acta, nisi adait intentio, q^.
1. 55; oportet sab nna et eadem intentione oadere, ib.
c) Kbilb, ein {bmlid^ fotool^l cüi ein gcift^: ad opeia-
tionem senana reqniritnr immntatio apiritnalis (f. b. %), per qnam

intentio formae sonsibilis (f. b. fiat in organo sensus, tb. I.
78. 3 c; inteüectus per specicm (Sorm) rei fonnatus intelügendo

format in seipso qnamdam intentionem rei intellectae, qnae est
ratio (^griff) ipaina, quam aignifioat difBnitio, eg. I. 53; aliae
acientiae axint de rebna et aliae de intentionibna intellectna» ib.
IV. 11 ; non enim intelligit se per aliqnam intentionem abstractam

a se, sicut nos intelligimus res raateriales, th. HL* 92. 1 ad 10,
W\t bic intentio, qI§ Qciftigc? ^bbilb Derftanben, jo ift aud^ bie species
intelligibilia (f. 6. %,) ein ^tlb ber ecfannten Boäft, bo^ uwltd
$tDif4cn Betben ein ttefentlidêr Untecfd|teb ob: Intentio intellecta» com

Bit qnaai terminus (îef) intelligibilis operationie, eat alind (f. b. %.)
a specie intelligibili, (ûae tacit intellectum in actu (j. intellectus),
quod oportet considerari ut intelligibilis operationis principinm
(Anfang), licet ntmmque sit rei intelleotae aimilitudo; per hoc

enim, qnod apedea intelligibilia, qnae eat forma intellectoa et
intelligendi principinm ($rinct|)), eat aimflitndo rei exterioria, se-
qnitnr, quod intelleotns intentionem formet ilHna rei similem,
quia, quäle est unumquodque, talia operatur, et ex hoc, quod

intentio intelleota est similis alicni rei, aequitur, quod intellecDus
fonnando bninamodi intentionem, rem illam inteUigat, ib. L 53.
îe intentio rei intelleotae ifl ber Bai^ na^ baS nftmliê, loie M
rerbnm cor die (f. b. 91.); intentio oirb bo8 geifttge ÜBbifb einer
©ac^c genannt, rrcit bie 8eclc e§ in jid) baburd) lêrfteflt, ba^ jie i^ren
Snteflcft auf bie Sadê binrif^tet, mit i^m auf ftc bi«5'flt-
d) 3rorm, formalem Sein, auf beffen ©rfaffung baS (Srfennen

abgteit (intendit): intentioni inteliigibilinm (f. b. %,) nibil eat eon-
trarinm, tL L 89.5 o; cognoaoit eam aecnndnm intentionem rei,
quam in ae babet, ib. L II. 22. 2o; nno modo transmntaticme
spirituali (f. b. ^.), secundum quod recipit intentionem rei, ib.
ad 3; oculus immutatur a visibili, non ita, quod coloretur, sed
Digitized by Google
intentionali« 183
ita, quod reciplat intcntionem coloris, ib., Dgl. ib. 5. 6 ad 2, 37.

4 ob. 1 tt. ad 1; alio modo immutatione Bpiritoaliy qiiando reci-
pitar qoalitaa aensibflie in instramento secundiim esse spirituale,
id est Speeles (gorm) siye intentio qnalitatiB et non ipea qnalitas,

ib. III.* 82. 3 c. 5J?au Ijot eine ^mcifadê iuteutio ju untcrjdiciben,
toenn baS SBort im 8inne Don goctn ober formalem 8ein oerflanben
niirb, nämltd^ bie inten tio prima utib bie intentio secnnda;
unter iener bafijentgc ticc|lelên, mi twit btm Snteffefte in erjlet,
unb unhr btefec, mt bon i^m in jioeitev Sinie aufgefaßt »irb; Dgl.
ib. 52. 1 ad 2, opnsc. de univers. tr. 2.
e) Stit^tung, Jöcjicûng, SeinSWeifc: nomen inten-

tionis non debet poni in definitione rei, tb. I. 29. I ob. 3^ Dgl.
ib. 30. 4o; non oportet eecnndnm divenaa rationee (^Be^teûng)

Tel intentiones logioae diTeraiiatem in rebns nataralibna aocipere
(annel^men, Derfteên), ib. 76. 3 ad 4; neceesarinm est ergo ani-
mali, quod percipiat huiusinodi intentiones (sc. coramoditutis et
utilitatis vel nocumenti), ib. 78. 4c; natura universalis conside-
rakur simul cum intentione universalitatis (ut sc. unum et idem
habeat liabitadinem, b. t. ein êc^ftltnii^, ad moita), ib. 85. 3 ad 1
non perfecte oognosceret nniversale, ei cognosceret intentionem
nniTersalitatis et non cognosceret rem nniversalem, cg. I. 65 •
oportet, quod couvuniani iu intentione nocessitatis essendi, ib. 42.

— 3u nomen iutentionis f.
nomen.
IntentioBaMs « gcifiartig ober giißig (f. spirituaUs) abgebilbct.
Unter bem 9Rebinni^ morin bie tlbbitbung im @tnne einer intentio
(f. b. 9.) ftüttftnbet, i[t getoö^nltc^ ein ftnnlicêS ober geifttgeS (St'
fenntniäöcrmögen ncrftcên, melc^cS babiirc^, bafe eS ouf einen ©egen*

ftonb lînjielt (intendit), i^n ber 'äönlic^feit ober bem Îbbilbc naö) in
ft(^ aufnimmt : species (b. i. bie (Srfenntnidfocm) düfert ab alio angelo,

eoins aimilitudo non secandnm esse materiale
(s. species) est, •
et immateriale, sed secnndum esse naturale et intentionale, tL

L 56. 2 ad 3; esse naturale praecedit esse intentionale, ib. III."
82. 3 ad 2. 3"^^^^^^" îrb freilid^ ba§ Îbbilb eiue§ îngeö auc^ in
jebroebem anbern Dêbium, iDclcê§ natürlicêrioeifc jur 'äufna^me beä
^bilbeS bient unb infofern barauf îngeorbnet ift (intendit), intentio
genannt (bgl. transmntatioX unb gettinnt infolge beffen bonn baS Sort
intentumalis bie oOgemeine SBcbeutung abgebilbet ober abbtlbli^: forma
ooloris in pariete habet esse naturale, in medio autem deferente
Digitized by Google
184 involuntarius — irMdbilis
(b. i. in bcc 2uft ober im ©d^rgon, ügl. immutatio unb spiritn&ÜB)
habet esse intentionale tantam, ib. I. 56. 2 ad 3.
tarolinitarias = unwtflfetttnd^ , unf rettDtllig , b. u bo^jenige, tmiS
ein DJiou'rf) ûmr tût, aber gegen bie angeborene über jcIbftgciDÖÎte
Sftic^tung feinet SBiüenö; ügl. voluntarius. bie actus eliciti
(f. b. %,) voluntatis, b. i. aQe biejcnigcn %tU, toeldê biteft aud bem
SBiflen icrbotgelen, ott foldê feinev 9ii<4tun(| unb Stctoung entfiiKd^
unb infofern al9 actus voluntarii )u (ejeic^nen )inb (ügl. tb. I. 82. 1 c),
jo fönnen bei bem iüvoluntarium ober Untpillcntlidên nur bie actus
imperati (]. b. in êtrac^t fommen; \)on t^nen gilt e§ aljo auc^
nur, Denn ed (ei|t: quod est contra voluntatem, dicitar esse in-
voluntarimn, ib. L IL 6. 5 c ^ beut inTolontarinm finb alS
9rten befifelben )u unterfiêiben : 1. inyoluntarinm per igno-

rantiam unb involuntarium per yiolentiam, b. i. baS un»
n)if[entli(^ unb ba§ getoaltfam Unfreimiüigc, mit anbern 2Borten ba§*
ienige UnfreiroiUige, toeldêS entroeber auf dtec^nung einer unDerfcûIbeten
Unmiffenlêit ober aber auf bie einer {ilîillfên <demalt û f^reiben ift,
bgl. ib. 6. 5 tt. 8c; 2. inyoluntarinm simpliciter unb in-

yoluntarium secundum quid, b. i. baS fcÎec^ttoeg unb bejicûngS«
meifc Unfreiiüillige (f.
voluntarius), mit anbern 5Borten biejenigc §anb=
lang, mid)t jo, loie fic hie et nunc gcrabe öorliegt, aljo mit 3flücffid^t
ouf baS (Sn|emble ber |ie ein^üilenben Umftänbe (f.

simpliciter), unb
bieienige, McU^ mit ^Cbflanbno^me bon btefem ober {enem fic bej|feitenben
llmftanb oI§ unfretmiOig bejeid^nen ift, ogl. ib. 6. 6 o, L 113. 7 c

imidia = 92cib: invidia est tristitia de bouo proximi, th.
IL IL 36. 4 c. âS bonum proximi mirb aber in biefem 2iafU

M malnm proprima aufgefaßt: inqnantnm (bonnm prozmii) est
diminutiyum propriae gloriae yel exoellentiaey ib. 1 c; et ideo
praeoipue de ülis bonis homines inyident, in quibns homiiies
amant houorari et in opinione esse, ib.
iraseibilis (sc. vis s. potentia) = a) baS Vermögen be§

)ornniüttgen Strebend, nwlêd feiner Slotut nad^ eine finnlt«]^
unb organtfdê i^raft ifl: potentia, per quam anima resistit impn-
gnantibus, quae conyenientia impugnant et noonmenta inferunt,
th. I. 81. 2 c. *Xieje§ 3Sermögen lêigt im cigentlidên Sinne bc8
SBortcS iraseibilis, ogl. ib. IL IL 162. 3 c. ©ein Objeft befielt in
bem bonnm yel malum ardunm (f. b. %.), b. i. in bemjenigen

bonnm beîeûngSmeife malnm, habet rationem (Scjiel^ng)
^ kju,^ cd by Google
ittdicatoriani — iudiciirai 185
ardui vel difficilisy ib. L IL 23. Ic, unb infofecii au4 bonom
oontnictam» b. i. b(0teii|teS (Bitte genannt ttirb, bgl. ib. 25. 1 a.
ên 92omen irascibflis (at t% ton ira, bem ftfirlßen ber t(m
ret^ncubcu ?lffcfte: quia ira cauBatur ex aliis passionibus (f. b. %)
sicut effectus a causis piaecedentibus, ideo ab ca tamqaam a
manifesdori denominatur potentia, ib. 25. 3 ad 1.
b) bec Stile: ipsa Toluntas poteet dioi inwoibilis, pioat

ult impugnaie malum non ex impetu paseionisy sed ex iudioio
rationis, th. I. 82. 5 ad 2; alio modo potest accipi (üerftanben
tt)crbcn) irascibilis largiuö, scilicet ut pertineat etiain ad uppetitum

intellectiyum, cui etiam attribuitur ira^ ib. II. II. IG2. 3 c.
teÜMtoflam = (Sktii^Sflötte, ên^tdôf, Oteiictt : ius naturale»
quod contiiietar primo quidem in lege aetenia (f. b. %), secun-

dario yero in naturali iudicatorio rationie humanae, th. I. II. 71.
6 ad 4 ; in omni iudicio (f. b. ultima sententia pertinet ad
8U})remuni iudicatoiium , ib. 74. 7 c; homines ex diviua Pro-
videntia Bortinntnr naturale ittdicatorinm rationis, og. HL 129.
iaiMam » a) vid^terliiêil Urteil: iudicinm proprie no-
ininat actnm indiciB, inquaniam index est, index antem dicitnr
quasi iu8 dicens, ins autem est obiectum iustitiae, et ideo iudi-
cium importat (bcêid^net) secundum primam nominis impositionem

definifcionem vel detenninationem inati aiye inna, th. IL IL 60. 1 c,
t>g!. 5ü». c; iudioium aignificat exaeontionem inatitiaey ib. 1. II.
99. 4 ad 2. 3u einem ri(^ttgen tttfeif gel^ören }mei înge: nnnm

est ipsa virtus proferons iudicium, et sie iudicium est actus
rationis, dicere enim vel defiiure aliquid rationis est; aliud
autem ex qua habet idoneitatem ad recte
eat diapositio indioanüa,
iudicandum, et aic in hia, qnae perünent ad inatitiamy iudicinm
procedit ex inatitia, aicnt et in bis, quae ad fortitndinem
pertinent, ex Ibrtitudine, ib. II. II. 60. 1 ad 1.
b) Urteil im logifcên 8inne beä

Iogi{(êg Urteil,
äBorted, SRetnung, ^nfid^t: nomen indicii ampliatnm eat ad
significandam rectam determinationem in quibnaonmque rebna^
tarn in apecnlatiTis quam in praotioia, th. II. II. 60. 1 ad 1;
,
(cum) iudicium autem per altiorem causam de iuferioribua ha-
beatur, ib. I. 1. 6 c; iudicium autem de bonis humauis nou debet

amni a atultta» aed a aapientibna» aicut et iudicium de saporibus
ab hia, qui habent guatum bene moderatum, ib. I. IL 2. I ad I
186 ius
electio consequitur sententiam vel iudicium, quod est sicut con-

olusio syllogismi operatiyi, ib. 13. 3 c, ib. 6 ob. 2; reetmn
iudioinm in hoo consistit, quod Tis oognoscitiva apprehendat rem
aliquam, secundum quod (xo'it) in se est, ib. iL II. 51. 3 ad 1.
— 2J2an untcrjdêibct ein iudicium liberum unb ein iudicium

noD liberum, tsobei fteilic^ baS ôrt iudicium in übcttcoQfncm
Sinne tm ben ^gel^runoSoermiHlcn gcbtoud^t lottb, inbcm e< nftmli^,
ouf fie angewanbt, bte ooncluaio et determinatto oonsilii (Überlegung)
bejeic^net, toelcê biird^ eine acceptatio, b. t. burd^ ein ©idêntjd^lie^cn
ju biejem ober jenem 9JîtteI ftüttfinbet, mä^renb jene conclusio et
determinatio consilii t)on feiten ber 93ernunft burtj eine sent^^ntia,
b. t. bur4 einen Sdîebdflirttd^ bemcrtftettigt mtrb; Dgl. ib. L 83.

3 ad 2. ^mgemAI Derfhl^t man bann unter bem iudicium
libernin biejenigc acceptatio, meiere mit grei^cit, unb unter iudi-
cium no]i liberum h. innatum r. a natura inditum 8. na-
turale biejenige, meiere auf @runb einer Sâturnottoenbigfeit er|oigt;
t)0l. ib. 5i). 3 c, ^. 1 c 1^1. Uber.

c) derti^t: iudidum importat (beêtc^net) retributionem,
retpeotu euiuB meritam vel demeritam dioitur, th. I. II. 21. 4 a;
poena peccato proportionatur secundum acerbitatem tam in iu-
dicio divino, quam in humane, ib. 87. 3 ad 1; excommunicatio

est in iudicio exteriori (dffentli((e8), ib. III.^ 22. 4 ad 3; ut iu-
dicet eum sine reatu poenae aetemae vel poenae eoolesiaatico

iudicio infligendae, ex hoc, quod eet sine reatu poenae infligendae
per iudicium saeculare (ttJeltlicêS), ib. 60. 1 c ; deinde conside-
randum eat de iudicio generali (allgemeines), ib. 88 t; necease
eaty ut eit aliud iudictmn uniTersaley ib. 33. 1 c; duplex iu*
didum debetnr, unum aingularey ib. ad 1, ttgl. eg. IV. 96.

fis ^ (Bereites, ^Ret^t, @efe$, diec^tgmiffeufdâft, (Skrid^t^lôf
hoc nomen ius primo impositurn est ad significandam rem ipsam

iustam, postmodum autem est derivatum ad artem, qua cogno-
acitur, quid ait ittatum, et ulterius ad aignificandum loounii in quo
iua redditnr, aieut dicitur aliqnia comparare in iure, et ulierioa
didtur etiam, quod iua redditur ab eo, ad cuiua offidum pertinet
iuetitiam l'acere, licet etiam id, quod decemit, sit iniquum, th.
II. IL 57. 1 ad 1. — ms Birten be§ ius, e§ im (öinne üon ^fttfSft
ober ®efe| octfianben, lât man sun&^ft baS iua diTinum unb baB
iua humanuni |u unterf^tibcn , mobci unter ctPefem bicienigen
ini 187
(Skfcte oetftanbeit loetben, tocl^c (Stott ben SRenfil^ oicbt unb hct'
Üiibtt (ins dmnnm didtiir, qnod di-nnitas promolgatory ib. 2 ad 3),
imb unter lettttem biejenigen ©efeê, meiere i^ren Urfprung ben ^tn^ä^tn
felbft Derbanfen; Dgl. ib. I. II. 95. 4 ob. 1. SCßaS fobann ba^ ius
kumanum inSbejonbeie bettifft, {o teilt {t(^ ba^felbe in ba§ ius na-
turale iinb iuB poBitiTum^ b. i. in baö âturre^t unb ifoîim
SftKö^t; t>gl. ib. 2 ob. 2, IL IL 57. 2. Sur C^rnaning bcr beiben
Hrten btene OfoIgenbeS: los sive iastnm est aliqued opus ad-
aequatum alteri secundum aliquem aequalitatis modum. Dupliciter
autem potest aiicui iiomini esse aliquid adaequatum. Uno quidem
modo ex ipsa natura rei» puta {j^. com aliquis taatum dat^
ut tantomdem reoipiat» et hoc Tocator ius naturale. Alio modo
aliqnid est adaequatom Tel oommensuratam alteri ex oondicto
sive ex communi placito, quanto scilicet aliquis reputat se con-
tentum, si tantom recipiat; quod quidem potest äeri dupliciter^
uno modo per aliquod privatum ooudictumy sicut quod firmatur

aliquo paeto inter prrratas persouas, alio modo ez oondicto
publice, pata cum totne populus coneentit, quod aliquid habeatur
quasi adaequatum et comiuensuratum alteri vel cum hoc ordinat
princeps, qui curam habet popuh et eius personam gerit ; et hoc
dicitur ius poaitiyum, ib. 57. 2c; ugt ib. 60. 5 c ius
positiYum, au4 iits legale genannt (ugL ib. L IL 96. 1 ad 1),
jerfänt mieber in baS ius gentium unb bo9 ius ciTile» b. t. tn
ba§ 55ölfcrrcd)t unb ba§ Staat§= ober bürgcriidfic 9ic(^t : ad ius gentium
pertinent ea, quae derivantur ex lege naturae (f.
lex) aicut con-
olufliones ex principiis, nt iustae emptiones, yenditiones et alia
huiusmodi, sine quibus homines ad invicem conTiyere non poasunt>
quod est de lege naturae, quia homo est naturaliter aninml
sociabile, ut probatur in primo politicorum (c. 2. p. 1253. a. 2);
quae vero derivantur ex lege naturae per modum particularis
determinationisy pertinent ad ius civile^ secundum quod quaelibet

ciTitas aliquid sibi acoommode determinat, ib. L IL 95. 4 c
ISnbnd^ êrgKebert man nneber baS ins ciyile, jenac^bem e9 ba9 bonum
commune ober privatum jcîij;cn unb förbern roiU, in ein ius com-
mune unb ein ius privatum, ib. 60. 3 ad 2 ;
ferner je noc^
ben Derfdîebenen ©täuben ber civitas ober beS ^taaUi in bail ius
sacerdotum, ius militum unb ius prinoipum, unb
ba9 ius regnm, ius optimatnm
1c|teteS {pecteO nod^ in unb
y , ,^ jd by Google
188 iuBtificatio — institia
iu8 praetorium 8. honorarium, ienad^brm ber @taat bie gorm

einer ÔUmtît ober einer Xriftofratie obet einer Oligar^te tat;
t»gl. ib. 95. 4o.
tngtUMI» » êred^tmodûng. $ott ioBtificatio fann in |toei«
fadêm Sinne bic 9iebe fein: primo et proprie dicitur

iustificatio
ipsa tactio iustitiae, secuudario vero et quasi improprie

potest dioL iuBtificatio significatio iustitiae vel dispoaitio ad iusti-
ÜBm, th. I. IL 100. 12 0. 8i loqnamur de instifioatione proprie
dicta, sie consideraiidiim est, quod institia potest aocipi, prent

osl in habitii, vel prout est in actu, et secundum hoc iustifi-
catio dup Heiter dicitar uno quidem modo, secundum quod
:
home fit iuBtoe adipisoens habitum iustitiae, alio vero modo»

seoundum qaod opera institiae Operator, at secundum hoc iusti-
ficatio nihil aliud sit, quam iustitiae exsecutio, ib. ffu^ bte êfeê
bc§ alten 53unbc§ werben mit bem 2Borte iustificatio bejei(^nct, mag
man e§ im eigentlichen ober uneigentlicên Sinne üerfteên; fo^t man
e8 im eigentlid^n @inne auf, fo gUt bie SBejei^nung für bte praeoepta
legis^ inquautum sunt quaedam exsecutiones legalis iustitiae (ib.
99. 5o), unb wenn t9 im uneigentfi((en Sinne nerfianben mirb, fo
gilt fic bafür tt)ieberum, inquautum scilicet disponebant homines ad

gratiam Christi iustificantem, quam etiam significabant (ib. 100.
12 o). ^te iustificatio eo modo dicta, secundum quod homo fit
iustus adipiscens habitum iustitiae, ifl biefenige, nielê ou<( nod(
fpedefl ben Jlmtn 9led^tfertigung ober êiligmadûng trägt;
il^r gcpren oier SBefen^momcnte, nämlid^ : gratiae infusio, motus liberi

arbitrii in Beum per iidem, motus liberi arbitrii in peccatum unb
remissio culpae, ogL ib. 113. 6c u. 1 — 5c. — 3u iustificatio
Yoluntaria f.
eugnomosyne.
luglillA» a)«ered^tig!ett, b. i. berfenige ^bituS (f.b.f[.X
bemûfolge ber 3!)lenfd^ jebem baä Seine, mit onbern SBorten ba§, tt)a§
er i^m [dûlbig ift, giebt: actus iustitiae est reddere debitum, th.
L 21. 1 ob. 3; iustitiae actus est reddere unicuique, quod suum

est, ib. IL IL 61. 1 ob. 2. Senad^bem bafi 9Bott debitum in fetner
nonfommenen ober uniwlHommenen Qebeutung genommen nnrb, unter«
[cêibet man bie eigentliche nnb uneigentlidê ©ered^tigfcit : institia pro-
prio dicta est una specialis virtus, quae attendit (îc^t in öetrod^t)
perfectam rationem (êjieûng) debiti (f. b. %.), quod secundum

aequiyalentiam potest restitui; dicitur tarnen et ampUato nomine
itiBtHia 189
iuBtitia secanduni quamoumqne debiti ratioDem, et sie non est

nna specialis Tirins, ib. L II. 60. 3 ad 1.
îc eigentliche ©ered^tigf ei biejenigc, tücld^c im engern

Sinne biefen ülameii üerbient, befielt alfo in bem §abitii§, bem ÜJlenjcên
ba§ leiften, man i^m nad^ bem êc^ältniS ber [triften ^leid^«
l(cit ober (SÎci^locrttgtcit (aequalitas s. aeqniTalentia) al6 O^ntgclt für
ettDaS Mttlbig if!: insiitiae proprium est inter alias yirtates, ut

ordinet homiaem in hin, quae saut ad alternm, importat (b()eid|tt(t)
enim aequalitatem f{iiamdaui, ut ipsum nomen demonstrat ; dicuntur

enim vulgariter ea, quae adaequantur, iustari, aequalitas autem
ad alteram est» ib. IL IL 57. lo; Ofil. ib. 80. Ic, L U. 100.
2 ad 2. Stcfe eere^ttgtctt tj} m<ttd anberS, a» biePatbinal-
Ugenb ber ®ered)tigfeit (ügl. ib. L II. 61. 4c, IL IL 58.
5 ad 1) ober bie fogenanntc iustitia particularis (f. unten); il^r
ItKcielteS Cbjeft befte^t in ben actiones extcriores, woburc^ ber IDênfc^
itt fetnedglciilêii in êîeûng tritt, bîetungStoeife in ben res ex-

teriores, qnantmn ad boc» quod (infofern aI8) utitar eis ad altemm,
t»gl. ib. 1. II. 55. 4 ad 4, IL II. 58. 3 ad 8, 8 u. 10 c.
bQ§ medium (f. medius u. virtus) ober bie SJîtte, auf beren 3nne*
ioltung bie 5:ugeub ber Öierec^tigfeit abjielt, in ber 8acê felbft, lueld^
t|r Obicft bilbet, gelegen ifl (ogl. ib. I. IL 64. 2 c) ttnb bolb in
einer firt tH>n aritlêttfêr; Mb in einer 9rt Mn geometrifdêr 9ro«

pnôn (t>gl. proportio) bejJe^t, fo unterfdêibet man üwei tCrten, ober
bejfer gejagt eine ätt)eifai1)c Slit^tung ber eigentlichen Öcred^tigfeit, eine
iustitia commu tati va unb eine iustitia distributiva, b. i.
eine anÎeid^be nnb oudteilcnbe (Bere^tiglett: duplex est spedes

institiae, nna» quae oonsistit in mntna datione et aoceptione, nt
pnta (nne 3. 9.) quae consistit in emptione et yenditione et aliis
huiusmodi communioatioiiibuß vel commutationibus, et haec dicitur

a philosoplio in qiiinto ethiconim (c. 5. p. 1131. a. 1) iustitia
conunntatiYa vel directiya commatationum sive communicationum
alia» quae consistit in distribnendo» et dicitnr distribativa iustitiai
seonndnm qnod aliqnis gnbeniator vel dispensator dat unicniquo
Becundum siiam dignitatem, ib. 1. 21. 1 c; ügl. 1. II. 61. 3 c,
II. IL 61. 1 c. îe eigentliche ÖJered^tigfeit ift il^rem öoHen ^Begriffe
no4 nur unter folgen mnünftigen äBefen mdglid^, melê fdÎeci^tmeg
(|if)»ro((en etnonber gleid^ unb ebenbürtig finb, qnomm est simplidter

lequalitas» ib. L IL 114. 1 c; balêr lonn let 8ott ben aXenfên
190
gegenüber nur oon einer iustitia diBtribütiva bie SRebe fein, t>gU ib.
tt. L 21. 1 0.
%\t <Seve($ttgfeit im »eiteren @inne beS 9Borte8, uelifee, »ie oBcr

fdôn gefagt, feine eigene, felbftänbige ^ûgenb für fic^ bilbet, ât i^r
SKefen bariu, bog man jcmanbcn, mag er über-, neben= ober unter*
georbneten SlangeS fein, baSjenigc giebt ober ieiftet, maS mnn il^m auf
btefen ober ienen %M fîn fûlbtg ift; ogl. th. I. IL 60. do. m
il^ laffen fidü bielerlei Birten unterfdêtben : 1. instiiia adquisita
unb iustitia infusa, b. i. bie burd^ eigene Übung ertoorbene unb
bic üon ®olt cingegoffene ober öerlie^cne (SJered^tigfeit, berjufolge bet
3Rtn\ä) &oii gegenüber ttût, m% fic^ gebührt — iustitia potest accipi
et adquiaita et iufuBa, adquiaita quidem oausatur ex opeiibnB»

sed infiisa oanaatnr ab ipso Deo per eius gratiam» ib. 100. 13 o;
2. iustitia generalis unb iustitia particularis s. spe-
cialKs (ib. 60. 3 ad 3, II. II. 58. 5-8 c, 79. 1 u. 3 c), b. i.
bie allgemeine unb befonbere ober ^riüatgcred^tigf eit , ttjooon biefe in
bcm ^bitttd ieftett, bem SRebenmenfd^n old einer einzelnen êrfOH,
unb iene in bcm ^bttuS, i(m als bcm Seile irgcnb eIncS ttmi|cn,
S. SB.
ber gfamilte ober beS @taate9, boSfenige leiften, loaS i^m tm
9ied^t§ttjegen gebül^rt, mit anbern Sorten, mobon bic crftcre in ben
il^r geijiötigen ^ften auf ba§ bouum commune unb bie Ie|tere auf ba§
bouum partioulare abhielt; 3. iustitia gratuita unb iustitia

originalis {ib, L 100. lo u. ad 2), b. i. bic {ebem üRcnfêt
im fioufe feine§ Seilend mfid^ne ^ciligfeit unb Qcred^tigfeit , nnb bic
ben erften 3J?enfdên gleid^ bei i^rer ßrfdâffung )tt teil gettjorbene ®e*
red^tigfeit — iustitia^ quam Adam habuit in statu innocentiae (ib.
UL 3 ad 2),
13, cnius ordinatio ex hoc est» quod Yoluntae
hominis erat Deo sobiecta (ib. L IL 82. Sc), per quam non
solum inferiores animae vires continebantor sub ratione absque
omni deordinatione, sed totum corpus continebatur sub anim»
absque omni defectn (ib. 85. 5 c); 4. iustitia legalis, b. 1
bie gcfe|mäBigc ober ouf (ErfüHung ber (S)efe(e lîngeorbnete (Scre^tigfeit,
meU^ bet ©a^c na^ nidütS anberS ift, ott bic iustitia generalis -
quia ad legem pertinet, ordinäre in bonnm commune, inde ssi^
quod taliö iuHtitia praedicto modo generalis dicitur iustitia legalifi,

quia scilicet per eam bomo concordat legi ordinanti actum omnium
virtutum in bouum commune, ib. II. II. 58. 5c; 5. iustitia
naturalis (ib. 10. 12c), b. i. bU akrcdfttigfcit, foliric fie in ber
y u,^ cd by GoOgI(
191
3lQtui be3 ^Dênfd^ dninbgclegt ift; 6. iastitia oeoonomioa

(ib. 58. 7 ad 3), b. i. bie dm^tigfcit, nyeldê bte. Qctooinct eine«
âufeS ober, beffer gefogt, bte ^Rttgltcber chter unb berfclben gfamtlte
in il^rcn gcgcnfcitigen ^pid^tcu orbnel; 7. iustitia publicae ho-

nestatis (ib. III. 55. 4c u ad I)^ b. i. bie ©erec^tigfeit, meldte
für einen IBerloblen ouf (^runb {einer Verlobung au3 bem öffentlid^cn
SInftanbe entf^ngt, mit aitbetii SBortcit, bte iit bem dffentlid^ Vnftanb
ttwfgelnbc ^flid^t, mit feinet anbem $erfon eine d^ê einûgeên, ott
mit bcrjenigen, »eldêr man bie öerfproiên ât. — 3" servitus

iustitiae f.
servitus ;
ju veritas iustitiae |. veritas.
b) @ered^tig!eit in ber êbeutung Don deceniia, b. i. &tît»
mmtg ober 8i^t<fit<lêtt, infofem e9 fid^ nämlid^ fär {emanben fiegiemt,

einem anbem etttod gu geben ober Uiften ol^ne bejfen SBctbienfl unb
SBürbigfcit: inslitia dupliciter dicitur, uno modo proprie, qnae
scilicet respicit debitum (f.
b. ex parte recipienli«, alio modo
quasi similitudioarie, quae scilicet respioit ex parte
debituiu
dantis; aliqnid enim decet dantem dare, qnod tarnen non habet
ledpiena debitom recipiendii et sie inatitia didtar deoentia diinnae
bonitatis, th. III.* 14. 4o.
c) 9le(^tbefdâffen]êit im ©inne einer natürlichen î§po*
fttion (f. dispositio): alio modo dicitur iustitia, prout importat
(bebeutet) reotitadinem qnamdam oidiiuB in ipsa interiori disposi-
tione hominia^ prout soDioet Büpiemum hominiB subditnr Beo et
inferioreB vires animae sabdontnr eupremae, soilioet rationi; et
hanc etiam dispositionem vocat philosophus (sc. Aristoteles) in
quinto ethicorum (c. 15. p. 1138. b. 5 sq.) iustitiam metapborice
dictam, th. I. IL 113. 1 c; bgL ib. 46. 7 ad 2.
d) SBattlêit im übertragenen @inne beS SBorteS: qnia yolimtaa

est appetitoB »tionaliB (f. b. Ol.), ideo reetttndo rationis, qnae
veritaö dicitur, Yolnntati impressa propter propinquitatem ad
rationem nomen i'etinet yeritatis, et inde est, quod quandoque
IL II. 58. 4 ad 1; veritas iustitiae
iuBtitia yeritas Tooatar, th.
est,secundum quod homo servat id, quod debet alten Beoundum

ordinem legum, ib. 1. 16. 4 ad 3; iuetitia Bei, quae oonstitnit
ordinem in rebus contbrmcm rationi sapientiac auac (bcr SSernunft
feiner êiSlêit, b. i. feiner Vernunft, infofern fie als SQßeidieü auf«
gefa|t tt»irb), quae est lex eins, convenienter veritas nominatur,

192
et sie ctiam dicitur in nobis Teritas iustitiae, ib. 21. 2 c; D9L

ib. n. IL 109. 3 ad 3.
toftos » geredet. Ins tum ifl boib gleid^bebcutenb mit debitnm
(f. b. ^\.), fo ba| unter il^m, öl^nlid^ mie unter debitum, baaienigc ju
üerfteên ift, roa§ fein ober gefdê^cn fofl, haih |i)nont)m mit ius (f. b. %.),
fo hai e§ [0 t)iel iti^t, ald (Sêfc^ ober SRcd^t (t)gl. tb. IL IL 57.
1 c, 2 ob. 2 II. 0) : ante legem datam insti absque peooato
mortali colebant deum, quatiteronmque eis placebat» th. IL IL
93. 1 ob. 2; bgl. ib. ad 2. — 9118 2Irten be§ iustum finb
âuptfädÎidf) folgenbe ju merfen : 1. iustum morale unb iustum

legale (ib. 1. II. 99. 5 c, IL IL 80. 1 c), b. i. baS moralifd^ unb
0cfe^t4 <Skrc4j(tc, f.
debitam; 2. iuetum naturale (ib. L IL
100. 8 ad 1), b. t. bo8 (Smd^te zufolge bcr natürli^cn Otbmmg
ober bie natürlidê Sled^tSorbnung, gleid^bcbeutenb alfo mit ius naturale,
Ugl. ib. ob. 1; 3. iustum politicum, iustum oeconomi-

cum, iustum paternum unb iustum dominativum (ib.
IL U. 57. 4 c), b. t. M
{M>aHf4e »c^t ob» bad 9U4t hH mt^li
gegenüber einem anbent IBfirget, baS l^dufilid^ SRed^t ober baS Slc^t
beS 5Konne§ gegenüber feiner grau, ba§ Däterlidê iHcd^t ober ba§ 3le(tt
bei 55ater§ gegenüber feineu ßinbcrn unb bnä êrrfdjerred^t ober bos
iRcd^t be» 5êrrn gegenüber feinen Wienern, woüon boS crftgenonnte
ffttî ber @a<i^ mit bem inetom simplioiter (f. unten) ibcntifd
tfl, unb bte bret fibrigen Steilste bie 9rten be8 iustum secondum quid
(f. unten) btlben; 4. iustum simpliciter unb iustum Becnn*

dum quid, b. i. ba^jenige, mag fd^fec^tmeg, unb bQ§icnigc, iüq§ nur
bejielûngdmeije geregt ifi — duplicitcr dicitur iustum, sciücet sim-

pliciter et secundum quid; simpliciter quidem iustum est ioter
aequales eo, quod iustitia est aequalitas quaedaro, quod

(sc. Aristoteles) yooat iustum politioom yel civile eo, quod onmes
cives aequales sunt quantum ad hoc, quod immediate sunt sub
principe, sicut liberi exsistentesj iustum autem secundum quid
dicitur, quod est inter illos, quomm unua est sub potestato
alterius, sicut serrus sub domino, filius sub patre, uzor sub yiio.
ib. m. 85. 3 c; DgL ib. IL H. 57. 4o.
L.iyui^üd by Google
latria ^ lex 193
latria = <S)otteSUere^tung : nomen latriae dapliciter potest

aodpi; uno enim modo poteat aignificare humannm actum ad
onltnm Bei pertinenteniy et aecundum hoo non variatur aignifi-
catio hDina nominia latriae^ cnioumqne exhibeatur, quia Olud, oiii
exhibetnr, non cadit Becundiim hoc (al§ foldêä) in eius definitione,

etsecuüdum hoc (injofern) latria univoce (f. b. %) dicitur, secun-
dnm quod pertinet ad veram religionem et secundum quod per-

tiaet ad idololatriam, aiout aolutio tributi uiUYOoe dioitury aive
exhibeator vero regi, aiye falao; alio modo accipitar latria, pront
est idem religioni (J.
b. %.), (et) aic, cnin sit virtus, de ratione
eiu8 est (gcl^ört c§ ju il^rem SBcfcu unb S3egriff), quod cultus divinus
exhibeatur ei, cui debet exhiberi, et secundum hoc latria aequi-
Toce (f. b. 91.)

dioitiir de latria verae religionia et de idololatri%
aioat pradentia aequivooe didtiir de pradentia, quae eat Tirtna,
et de pradentia, quae est carnis (f.
prudentia), th. II. II. 94.
1 ad 2. îe latria mirb au^ eusebia ober theosebia genannt;
Dgl. ib. 81. 1 ad 4.
kgaUa = gefe|Iiii^, 9(fcftmä|i9, b. i. bem |M)fltit) gegebenen <ik|ete
enlflire^nb, fei eS, ba^ unter beut iSefcle hai Sefe^ im affgemeinen,
fei eS, ba6 botnnter, roh eS fel^r oft gcfîe^t, ein f|)eciene§ ®efej, näm*
Wifj boS bürgcrlirf)e (5)efeJ ober ba§ ©efej beS alten 53unbe§ gemeint
mirb. (Sêmeint ift: a) ba§(S)e{e| im allgemeinen, mcnn liB.
bte 9lebe iommt iwn einet inatitia legalis (f, b. %,) unb oon einem
loa legale (f.b.K.); b) bag bfttgetlidê ober mtUÜ^t tilefe|
im iêgenfaê bem fonmtifciên ^tä)i, menn e8 êigt: Icgalia com-
piitatio attendit (bead)tet) descensum a communi radice ex utraque
parte, th, III.« 54. 2 c; c) baS jübifdê ÖJcfeJ, menn gefugt
lottb: sacerdos legalia (bet ^rieftet beS olten IBunbeS) erat figura
ipeina (ao. Cbiiati), ib. III. 22. 4o;*pontifex legalia aemel in
anno cum aangnine biiei et Titali intrabat in aancta aanctornm,
ib. 5c; sacerdotium legale non mundabat peccata, ib. 6 c ;
legalia
observantia (bie êobad^tung beS (S((je|eS) tradi non debuit^ ib. 70.
2 ad 2.
lex » ®efej^ : lex qnaedam regala eat et menaura aotanm^
seonndnm qnam indnoitor aliqnia ad agcndnm Tel ab agendo
retrahitur, dicitur enim lex a ligando, quia obligat ad agendum,
ed^ül; 2.ômo&«êsi(on. 13
194 lex
tb. L IL 90. Ic @ctite etgentltê ^tittioti ifl biefe : lex nihfl
est aliud, quam qnaedam ratioiiia ordinatio ad bonnm oommane

et ab eo, qui curam communitatis habet, promulgata, ib. 4c;
ö0l. ib. 91. 1 c, 92. 1 c. — %xttn bcr lex ât man )u unter«
fdîben: 1. lex aeterna, b. 1 bad etoige (^cfe|, iDOtunto: fu bn»
flehen nihil aliud, qnam ratio divinae sapientiae (b. t. bte 3bce
obct ber ân bcr gbttfid^ SBttdlêit), seonndniii quod esl (sc. bie
göttlid^c 95cruunft) directiva omnium actunm et motionum (ib. 93. 1 c),
ober !ürêr bie ratio (^lon) gubernationis (sc. uniyersi) in supremo
Cpibemaiite (ib. Bo» ogl. ib. 91. Ic); 2. lex oommanis trab
lex privata, b. t. baS gemetnfame ober aflgemetne »nb boS Bcfnabe»

ober fiartifuldre @efe^
(menfdÎicê) —
snnt enim quaedam, quae
simpliciter (i. e. sccundum perôuas, secundum negotia et secun-
dam tempora, ib. 96. 1 c) in communi pouuntur, et haec sunt
legea commnnes, qnaedam vero Bunt^ quae sunt communia quan-
tom ad aliqnid et singolaria quantom ad aliquid, et hniusHodi
dicontar pmilegia quasi leges priTatae, qnia mpidimt singa-
lares personas, ib. ad 1; 3. lex divina unb lex hnman»
(ib. 91. 3 u. 4 c), b. i. ba§ göttlid^c ober öon ©ott ben 3)lenj(ên
gegebene unb baS menf^lidê ober ton ben 30'ênfdên fid^ feibft gegebene
(Skfe|; 4. lex OTangelii (ib. 106 pr.), b. l baS 4^c| M

(EboitgcIUimS ober baS im (ômigcfititn enthaltene <deFe|, toeU^ mit bcr
lex nova (f. unten) ber ©odê nad^ ibenlifd^ ift; 5. lex fomitis,
b. i. bQ§ (JJefeJ be§ 3unber8 ober bie bem 5J?enfdên infolge ber 6rb*
fünbe anl^Qftenbe 92eigung ber bdfen ^gierlid^leit (ib. 93. 3 ob. 1,
ogl. ib. 91. Ot), meldte au^ lex membrorn'm genannt nNCb —
qnaeUbet incJinatio proyeniens ex aliqua Ißge potest dioi ks»
Don essentialiter sed partioipatiTe, modo inolinatio ipta
et hoc
membrorum ad concupiscenduin lex membrornm vocatur, ib. 90.
1 ad 1; 6. lex naturalis s. naturae, b. ba3 natürlich i.
ober 92atur9efe|, meines al8 ber ^»topifê «udbrud be« gbttlid^n mk/A
ht ben natfirltên ober naturgemdj^ Steigungen beS SKenHcti
— lex nataralis nihil alind est, quam participatio legis aeternae is
rationali creatura, ib. 91. 2 c; lex naturalis nihil aliud est, quam
conceptio homini naturaiiter iudita, qua dirigitur ad convenienter
agendum in actionibus propriis, ib. UI." 65. 1 c ; 7. lex nova
nnb lex yetns (ib. I. IL 91. 5o; cg. L 5)» b. i baS neue ui^
bafi alte ®efe| ober bag @efet bcS neuen unb atttn Ounbeg, in ncU)
Uber 195
beibe %xim bic lex divina (f. oben) eingeteilt wirb ; 8. lex tyran-
nica, b. i. ba§ tt)ronmf(^c ober befpotifd^c (5ie[eJ, worunter man eine
Decnunftwibrige ôrfd^rift )U oecßel^n lât — lex tyrannioa, cum

non sit seonndnm rationeiDy non est simplioiter lex, aed magiB
est qaaedAm penrersitM legis, et tarnen, inqnaiitixm habet aliquid
de ratione (SBefen) legis, intendit ad hoc, qnod cives sint bonf,
th, T. II. 92. 1 ad 4. —

®a§ ®efe^ fann in einem SBefcn auf jwei*
|acê SOeife fein, eBsen ti aliter ober toefenlâft unb participa-
tive oberbn Xetlno^me mî vak M^ bevftel^n tfi, le(ct folgeabe
Stelle : cnm lex sit regola quaedam et mensiira, dicitar daj^ter

esee in aliquo, nno modo (esBentiaUter, i. e.) sicut in mensurante
et regulante, et quia hoc est proprium rationis, ideo per hunc
modam lex est in ratione sola; alio modo sicut in regulato et
mflnsmato^ et aio lex est in onmibasy qaae inelinantnr in aliquid

ex aliqua lege, üa qnod qnaelibet iaelinatio pTOTentens ex aliqna
lege poteet dioi lex non eesentialiter, sed quasi partidpative,
ib. 90. 1 ad 1; ögl. ib. 91. 6 c.
libsr = f&uä). Liber vitae

in Deo dicitur metaphorice,
•eeondnm a rebus hnmanlB aooeptam; est eami
sinulitudinein
oonsQfituni apnd hominee, qnod Ali, qui ad aliqnid elignntar, oon-
seribnntar in libro, utpote militaieB vel consiliarii, qui olim diee-
bantur patres conscripti, th. I. 24. Ic. Liber vitae potest
dici dupliciter: Uno modo conscriptio eorum, qui sunt electi
ad Titam; alio modo potest dioi liber vitae conaerqptio eonun^

ipiBe dnonnt in Titam, et boo dnplioiter, Tel sieml ageadomm,
et flk noTnm et yetns testamentum dicitnr liber yitae, vel sicat
iam i'actorum, et sie illa vis divina, qua fiet, ut cuilibet in me-
moriam rcducantur facta sua, dicitur liber vitae, sicut etiam liber
militiae potest dici, vel in quo scribuntor electi ad militiam, vel

in qne traditor an militawi^ Tel in qao reoitaatnr facta twiH^m^
ib. ad 1 ^ ügl. ib. lü.« 87. 1 c.
Uber « jrei, nic^t einem anbern onge^örig ober untertl^äniQ, §err

feiner felbft unb feiner ^liatigfeitcn. Liberum est, quod sui
causa est (th. 1. 21. 1 ad 3, cg. L 88. UL 112), b. ^. frei i(l
Îmtge, iMi fetnec felbft unb nv^k ctieS onbetn toegen ba ifl, momit
bot «ri^dif^ Nittum toicbefgeoebcn Mben foll (bgl. th« L 83.
1 ob. 3): ap^^xog g)afiev klBV&SQog 6 aitov %pexa xäi firj
aXXov cov (Aristoteles, metaph. 1. 1. c. 2. p. 982. b. 25 sq.) ; in
13*
196 liberalitas — libertaB
bem iômmentat b«S I^T. %f)oma§ ûtn 2. ISrief an bie jôritttêr (c. 3.
lect. S) Reifet e§ aii§fül}rlicêr : liber est, qui est causa sui, servus
autem est causa domini. — Unter bem liberum arbitrium ift
bem ^ptaîbtauüi gemäg ntd^td anberfi, al§ bcc fteic SBtlle |tt tit»
ftt^ttt : quamvis liberum arbitrium nominet quemdam aotnm seonn-
dum propriam signifioationem Yocabnli, secundum tarnen oom-
muuem usum loqueiidi liberum arbitrium dicimus id, quod est
huius actus principium, scüicet quo homo Ubers iudicat, th. L
83. 2 c; libemm arbitrium nihil aliud est^ quam vis electiva»
ib. 4c; liberum arbitrium esse didtur facnltaa Toluntatiii et
rationis, ib. I. II. 1. 1 c, Dgl. ib. L 88. 3 o. 5m (5Jegcn)Qje
bem liberum arbitrium ftel^t ba§ non liberum arbitrium,

mläfti ben Bieren eignet unb mit beten natüclidêm înftinfte (]. in-
atinctttB) ber Sadê nad^ ibentifd^ ift : quaedam a^nt quodam arbitrio,
aed non libero, aicut animalia irrationalia» oiis enim fhgit lupum
ex quodam indicio, quo existimat enm sibi noxium, sed hoc
iudicium non est sibi liberum, sed a natura inditum ; sed solum
id, quod habet intellectum, potest agere iudicio libero, inquantum
cognoscit universalem rationem (IBejielûng, äBefen) boni, ex qua
potest indicare hoc vel illud esse bonum, ib. 59. So, ttgl. ib.
83. le. 3u indicinm liberum unb indioium non liberum

f.
iudicium; potentia libera potentia. f.
liberalitas = greigebigfeit : Secundum philosophum ad liberalem
pertinety emiaaivum eese \ unde et alio nomine liberalitas largitas
nominatur, quia, quod largum est^ non est retentiynm, sed emi»-
sivnrn. Et ad hoc idem pertinere yidetur etiam nomen libenr
litatis cum enim aliquis a se emittit, quodammodo illud a sot
;
custodia et dominio liberat et animum suum ab eius affectu

liberum esse ostendit, th. II. II. 117. 2 c. Obiectum sive
materia liberalitatis est pecunia et quidquid pecunia mes-

snrari poteat, ib. 3o; t)g(. ib. L IL 60. 5 o.
Kbcrtas — gfteilêit. ^te gfretlêtt be« menfdÎtên
SBillcnS (libertas arbitrii), befleênb in bem gänjlitên greifein tjon
bem ©influffe jebmcber S^Jotmcnbigfeit, lôt il^r ©ubjeft an bem SBillen
{elbfl, listen (Brunb unb i^re Urfadê aber an bcc IBernunft, unb in«
fofern fann mon

ba| fk in beiben Skrmdgen il^re Sursein trciU:
fugen,
radix libertatis est Yolnntaa siont eubieotnm, sed siout causa est
ratio, ex hoc enim Yoluntas libere potest ad diversa ferri, quia
^ kju,^ cd by Googl
ligameotum — locus 197
ratio potest habere diversas conceptiones boni, th. 1. II. 17.

1 ad 2. Q,uod liberum arbitrium (f.
Uber) diversa eligere possit
servato ordine finis^ hoc pertinet ad perfectionem libertatis
eix», sed qaod eügat aliquid divertendo ab ordine fau», qaod
esipecoare, hoc pertinet ad defectnm libertatis, ib. I. 62.
8 ad 3. — 2Ran fprid^t beim OJienfd^cn and) Don einer überlas in
bcr IBcbeutung einer enuorbcncn 55onfommen^cit unb unterjc^cibet babci

eine libertas a peccato unb eine libertas a iustitia: iibertas
a peccato eet, omn aliquis ab inclinatione peocati non snperatnr,
libertas antem a institia est^ cnm aliquis propter amorem iusti-
tise non retardator a malo, ib. IL II. 183. 4o.

ligameutum = a)93anb, SSinbung. b) ©cbunbenfein: —
unde impoasibile est^ quod ait in nobis iudicium iuteUectus per-
fectom onitt ligamento sensus, th. L 84. 8o.
limbis — (Sürtel, 8d(o|. Sirb limbos in fibevtragenem Stimc
Derftanben, fo ifi Stehe tion einem limbns inferni, einem limbns
patrum unb einem limbus puerorum; unter bcm crfien (th.
ilL« 69. 4 c) ücrftc^t man bic fog. ^Sor^öüe, b. i. bcn Ort ober 3"'
ftonb, 100 bte @cclctt bet oecftotbenen (^re^ten bed alten IBunbeö auf
bie Knfnnft ber SrUfung toacteten, unter bem {toeiten (ib. II. n. 2.
7 ad 2, in* 69. 5 c) ben nftmitdên Ort ober Suftanb, nur bot er
bicSmal nad^ ben 53ätern bc§ alten 93unbc§, für bie er beftimmt mar,
jubeuannt mirb, unb unter bem legten (ib. I. IL 89. 6 a, III.« 69. 6 c)
ben Ort ober 3upanb, in »eldên bie Beelen ber ungetauften ^nber -
na^ beren Xob gelangen.

niiea = SInie. Linea dupliciter aocipi potest: AH-
quando proprie pro ipsa dimensione ,
quae est prima species
quantitatis ((. b. 91.) continuae, et sie liuea rccta continet tantum
duo puncta in acta (SBirllid^leit), quae terminant ipsam, sed in
potentia (9R0glid((eit) infinita^ qnomm quolibet signato in acta
linea dividitur et fiunt duae lineae; aliquando yero linea sumitur
pro his, quae linealiter disponnntur, et secundum hoc assignatnr
in numeriB linea et figura, prout unitas post unitatem ponitur in
aliquo numero, et sie quaeiibet uuitas adiuncta gradum i'acit in
tali linea, tL UJJ 54. 2 ad 3.
Boens = a) Ort, Staum. 9Ran lât eine »eitere nnb engere

9(beutung beS SBorteS locus gu unterfdêtben : cum locus sit res
quaedam, esse aliquid in loco potest inteliigi dupliciter^
Digitized by Google
198 locus
Tel per modnm &li«ram remm, id est, sicnt dioitur aliquid eise
in aliis rebus quocumque modo, sicut accidentia loci sunt in loco,
vel per modum proprium loci, sicut locata sunt in loco, th. L
8. 2c. êt locus im etfletcn ©tnnc ober bod SBo in oDê«
mctticr IBcbeutttiig beS SBorttS ). 9. genttint loeim gcf)Mnk(cii XBkA
IH)n einem locus puBctaftlie s. indiyisibilis (ib. 52. 2c),

tücnn c8 bolîngcflellt bleibt, utrum (anima intellectiva) sit separata
ab aliis partibus animae solum ratione, b. i. bem Segriffe nat^,
an etiam loco, b. i. bem @ubj|e!te nod^ (ib. 76. 3o, ogl. Ansto-
teles: De anim. IL 2. p. 413. b. 14 sq.), unb toeim eS Mm bcM
intellectas possibilis (f. b. 9.) lêt^t, er fei ber locus speoieram,
quasi species intelligibfles (f. b. 51.) conservans (ib. I. IL 67. 2 c).
3n ber ^weiten borlîn angegebenen 53ebcutung aber, b. i. in feiltet
etgentlid^n êbeuiung, lôt man ba^ SBort locus oerftelên, toenn e^
mit S^ttg auf bte locata» b. u bie täumlidên ober UtptxÜüim S)tiii|e
gcbraud^ toitb, unb bonn bejeid^net efi bie erfle ober nftê unbencg«
iidê (Srenê beS einen Sibtptx einfdÎiegenben 9)>2ebium8 (ogl. ben ttm*
mentar be§ 1^. 3:ôma§ jum 4. 53udê ber Îriftotelifcên ^l^^fif, lect. 6n).
äBitb ba§ ôrt locus in biefem le^tern 8inne aufgefaßt, {o !ann tim^
nuf |»eifa4e SQBeife in loco fein, ndmlt^ oircamsoriptlTe (f. b. 9.)
unb definitiTO (f. b. Diveraimode esse in looo oonTemt

corpori et angelo et Deo nam corpus
; est in looo eircamscriptiTe,
qnia commensuratur loco, angelus autem non circumscriptive,
oam non commensoretur loco» sed definitive, ûia ita est in ono
loco, qnod non in alio, Dens autem neque oizenmsciiptiye neqne

definitive, qnia est ubiqne» ib. L 52. 2c; ttffi, ib. m. 76. 5o
n. ad 1.
b) 93ett)ei§f!ene: licet locus (hergenommen) ab auctoritate,

quae fundatur super ratione humana, sit infirmissimus, locus
tarnen ab auctoritate, quae fundatur super revelatione divina, est

el&caeissinnis, tL I. 1. 8 ad 2; nititnr ostendere Themisüm
per loonm a minori per argumentum a minori ad mains),
cg, III. 45.
c) Ü^Qum, $IaJ, in figürlichem ©inne ba§ SBort üerftonben:

licet argumenta rationis humanae non habeant locum (obgleid^ fie
^1 greifen) ad probandum, quae fidei sun^ th. L 1. 8
ad 1, iigl. ib. 14. 13 ad 3; et sie ad ea aolveiida locus rdin-
quitnr, cg. 1. 7, ügl. ib. 20.
Digitized by Googl«
199
lomüo » a) ^tht, lti9f|»rud(, @a|: et sie locatio habet

yeritatem, th. L 16. B ad 3; haec loontio Teriüeatnr, ib. 77. 1
ad 1 ; hic noQ est proprius sensus (f. b. haruiix locutionum,
ib. UL 16. 7 c.
b) !Reben, Spredêtt: duplex est locutio, interior, per quam

aliquiB sibi ipsi loqnitor, et exterior, per quam aliquis loqmtnr
alteriy tfa. L 107. 1 ob. 2 ; omnis fllniDinatio est locntio in angelis,
sed Bon omnis locutio est illuminatio, ib. 2 c.
lumen = îd^t. @§ ftnb baüon mehrere ^rtcn p untcrfdf)eibcn
1. lumen corporaie unb lumen intelligibile h. intelle-

otuale (th. L 12. 50 n. ad 1, 106. 1 IL IL 17L 2 c), b. i. bo8
8U|t «tifecfi fte)Mtli(((ii ober fiititltên unb boS mtfcrd übcrffaitili4cn ober
geiftigen ûgeS; 2. lumen oreatnm unb Inmen increatnm

(ib. L 12. 5 ob. 3), b. i. ba^ gcidôffcne unb ungcfriôffcne ober gött«
lid^c ßid^t, toeld^ Unteres aud^ lumen divinum (ib. II. II. 171. 3 c)
1^; d. lumen fidei (ib. 1. 4 ad 3), b. i. bad im fyAHv» beS

SlatibeiiS bc|lc(ciibe Si^t; 4. Inmen gratiae (ib. L II. 109. Ic,
110. de), b. l baS fitd^t b(t (Bnabe ober bad <m8 ®nabc betUeêne
ßtd^t, aud^ lumen gratuitum (ib. I. 88. 3 ad 1) genannt;
5. lumen gloriae (ib. IL IL 175. 3 ad 2), b. t. bag £ic^t ber
ettrigen êrrüt^cit ober beS Rimmels, per qnod yidetur divina easentia;
6. lumen naturale s. naturae unb lumen supernaturale
(ib. L 12. 13 6, 106. 1 ad 2, n. IL 8. 1 o), b. i. boiS 2t<l(t ber
SrfenntniS, meldêS ber ^tn]d} uon 9?Qtur au§ in feiner 93ernunft befi^t,
unb ba^jenige, tt)eldê§ il^m borübcr înauS üon Öott gegeben wirb;
7. lumen propheticum s. prophetiae (ib. IL U. 171.2 c,
L IL 109. 1 c), b. i. ba« Si^t, toelê« bie ^roi^jêsetung ennftQli^t,
quod eausat prophetiam (ib. II. II. 171. 4 ob. 3); 8. lumen
spirituale (ib. 1. II. 67. 5 ob. 2), b. i. ba§ getjltge ßid^t ober
ba§ unjerer SSernunft alä einem geiftigen 9htgc bicncnbc öid^t. 53gl, lux.
lux = 2'\ä)t, gleid^bebeutenb mit lumen, für toelciêä ed bedlâlb
qin( oftmatt obmc^felnb gebraust »trb: nomen luds primo quidem

est inatitutnm ad signifioandum id, quod faoit manifestationem in
sensu TisuB, postmodom autem extensum est ad signiflcandnm
omne illud, quod facit manifestationem secundum quamcumque
cognitionem, th. 1. 67. 1 c.
Ij n ber, bte, bad, ein <l^fa| alfo für ben im fioteinifd^n felênben
Vrtihl: ly pater potest praedicare personam Pafans, th. L 31.
Digitized by Google
200 magister — nagidtndo
3 ad 3; ly solas exdadit tantum aliud, ib. 4 ad 1. %q§ SBoct
ly tji mfjli n^td anberS, oI8 bcr nmgelelirt gelefene atalif^t 9rÜM
al, ipflêr sur 3ett ber alten ©ôlofiif im IBuIgfit'Vtabtfdên Iii ober
yl au§ge|))ro(iên tourbe.
M.
nmgistcfr (sc. sentontianim) = ber 8e|m ber @eittei%eii« monuiter
$etet ber Somborbe öcrpel^cn ift.
magnanimitas = grofee ^Sc^crjtêit , lôl^cr, uncrfd^rocfcner ^hi,

b. t. bieientge Sugenb, traft loeld^r ber SRenfd^ auf lôlê aber f^ner
)tt erlongenbe d^ren mit Subetfi^t (Inftvebt:magnanimitaa ex sao
nomiiie importat (bejeid^net) quamdam extensionem (Shfben) aniiiii
ad magna, th. II. IL 129. 1 c, ögl. ib. 136. 5 c; magnanimitas
est circa (f. b. %.) maxiraos honores, ib. I. II. 64. 1 ob. 2; circa
bonum, quod est honor (toeldêS in ber (Sf^tt befte^t), ai cum arduitate
ooneidoretoTy aeoandimL quod est obieotom spei, est magnaiuiiiitM»
ib. 60. 5c; fidnoia pertinet ad spei certihidiiiem, magnaimnitM

antem ad magnitudinem rei speratae, ib. II. II. 128. 1 ad 6;
magnanimitas proprie est circa spem alicnius ardni, ib. 129. 6 c;
magnanimitas ad duo respicit^ ad honorem quidem sicut ad ma-

teriam, et ad aliquid magnum dperandum siout ad finem, ib. 8 o.
. magalieeiitla *=- ^rod^ncBe, 6tnn ffir gro|e flufigabeit, b. i. bie«
{enige Sugenb, mit êlb Großartiges lufbrnbe }tt bringen : magnifioentia

est circa (f. b. 31.) maximos sumptns, th. 1. II. 64. 1 ob. 2;
circa bonum pecuniae cum arduitate sumptum (unter bem êjtd^tS«

|>unfte beS ©dîoiettgen oufgefagt), secnndmii quod est obiectam
spei, est maguifioeutia^ ib. 60. 5 o; magnificeatia circa matoriam
liberalitatis (f. b. 9.) addit quamdam magnitudinem ,
qnae pe^
tinet ad rationem (SBcjielûng) ardui, quod est obiectum irascibilis
(f. b. ib. II. II. 128. 1 ad I; operari aliquid magnum, ex

quo sumitur uomen magnificentiae, proprie pertinet ad Tirtatem,
ib. 134. 1 0, Dgl. ib. 2 c; ad magnifioentiam pertinet magiios
snmptns faoere ad hoc, quod opus magnum oonvenieBter fia^
ib. 3 c.
magnitndo = ©röße. (SetDö^ntid^ tuirb ba§ SBort im ©innc ber
tontinuierltciên fdr|)erlicên (äröge (quantitas continua intrinBeoa»
quae dicitar magnitado, th. 1. 42. 1 ob. 1) gebratid^; ^mSb»
y , ,^ jd by Google
tnftgnus — malus 201
ftd^ cd aUx 0114 in figucltci^t )6eb€utung, fo i^., toenit SRebe ift
mm magttitado (f»ol(eü) personae (ib. L IL 73. 10 c),

eiiitt
bon einet magnitado (Stdrfe) habitns (f. liabitiis), Don einer

magnitudo spiritualis ober mag^nitudo virtutis (cg. 1. 43).
nuisiiiis » gc0|^ fornoi^l im bud^fiäblid^n, aU im figürlidên
€mne: aliqnid magnnm dioitur duplioiter, quo modo aeoundani

qaantitatem abaolutam (f. b. %,), et hoc modo donnm gloxiae eat
maiiia, quam doiram gratiae inatifioanias impinrn, alio modo dioitnr

aliquid magnnm quantitate proportionis ([. b. 51.), sicut dicifcur
mens parvus et milium magnum, th. I. II. 113. 9 c.
maior (sc. propoaitio) » Obccfa| eines SdÎuffeS: in syllogtsmiB
ex maiori de neoeaaitate (onS ctmm mit i

9loili»enbiotdt Uxtl^ren, «b.
oôbÜtifdên £)Berfa|) et minori de contingenti (anb au« ctncm nid^

mit 9?ottt)cnbi0!eit magren, b. i. affertorifdjen Unterjoje) non »equitur
conclusio de necessitate, cg. III. 86.
malefleimn = Sûberei, êlê^tdeit : quidam dizerunt, quod
aaleficimn nihil aliud erat in mundo, nisi in aeatimatione ho-
miniun, qui effeetne natnralea, quomm cauaae sunt ooonltaey
maleficiis imputabant, th. III.® 58. 2 c.
malitia = 8d}Ied}tigfeit ober 33ö§!DifIigfeit, in moralifdêm ©inne

Derftanben : maiibia moralis phncipaLiter in voluntate conaiatit» th.
L II. 34. 4 c; aeonndnm quod ad rationem Tirtntia conBequitor
(infofern auf bcm Segrtff bcr Slagenb folgt), quod ait bonitaa quae-
dam, oppomtnr virtati malitia, ib. 71. 1 c. — !0ân untetfdîbet
eine malitia habitualis unb eine malitia actualis, tt)ot)on jene
in einem jcÎec^ten ober fünbâften jâbituS unb biefe in einem {edierten
obec fifatbâften We befleißt: malitia, ex qua aliquia dioitur pecoace,

poteat intelligi malitia habitualia, aecundum quod habitua malus
a philoBopho nominatur malitia, siout habitns bonua nominatnr
virtus; potest etiam intelligi malitia actualis, sive ipsa mali electio
malitia nominetur (et sie dicitur aiiquis ex malitia peccare, in-
quantum ex mali electione peccat), sive etiam malitia dicatur

aliqua praeoedena culpa, ex qua oritur subaequens culpa, sicut
cum aiiquis impugnat fratemam gratiam ex iuTidia, et tuno idem
non est causa sui ipsius, »ed actus interior est causa actus ex-
terioris, et unum peccatum est causa alterius, ib. 78. 1 ad 3,
malus » \äfMlft Unter mal um derftel^t toan ba§ Übel ober
l^fe: non onmis defectua boni eat malum, sed defectua boni,
202 malas
qnod natom est (f. b. et debet haberi, defeotas enim rnkmii

non est malum in lapide, sed in animali, qoia contra rationem
(begriff, S[Befen) lapidis est, qnod yisnm habeat, th. I. 48. 5 ad 1,
ügl. ib. 3c; quodlibet malum non est simplex negatio, sed pri-
yatio (ÜTâncêl) eius, quod aliquid natum est et debet habere, ib.
L II. 75. i c, ögL cg. III. 13.
9tten bc8 malum finb ]îi|)tfft4Iui^ folgenbe attûmciffit

1. malum absolutum Tel absolute s. simpliciter ac-
ceptum unb malum arduum s. cum eleyatione et ardui-
tate (ib. I. II. 23. 1 u. 2 c, 25. 1 c, 46. 3 c), toooon crftcrcS
baS Objeft ber vis concupiscibilis (f. b. %.) unb Ie|teced baS bec vis
iiaseibilis (f. b. 9.) auSma^t; 2. malum causae unb malnm
effeotus (ib. L 49. 3 ob. 6), b. i. M malum, ttd^ ber Urfadê,
vnb baSjcmge, toelcêS i^rer SBtrfung anhaftet; 3. malum contrfsta-
tivum unb malum corruptivum (ib. 1. II. 41. 3 c, 42. 2 c),
b. i. bo§ betrübenbe unb ba§ jerftörenbe Übel, meldte fid^ fo üon etnanbei
untorfdfteiben, ha% |enc6 bec ältd^tung .etncS lêl^ningftiermögenft unb
bicfes bec %An nnb SBefen^ eine« 3)tngc9 tmberßceitet; 4. maluns
oorporale unb malum spirituale (ib. 39. 1 ob. 3), b. t. \M
förpcrlid^c unb gciftigc Übe!, moöon erfiereS ba§ obiectum unb bic
causa beS dolor corporalis, le^tereS baS obieotum unb bie causa
bec tristitia spiritualis bilbet; 5. malum culpae unb malum
poenae (ib. L 19. 9 o, 10 ad 2, 12 ad 4, IL U. 19. 1 o),
b. l boB fibd, todiâ in bec @dûlb, nnb baSjenige, mlä^ti in bec
©träfe befielet — malum, quod est per subtractionem tbrmae et
integritatis rei, habet ratiouem (SBejielûng) poenae, praecipue
si^poflitOy quod omnia divinae proyidentiae et iustitiae subdantur,
de ratione enim poenae est ()mn äBefen bec @tcafe gel^ tS nämHdO,
quod aii oontraria Toluntati; malum sutem, qnod eonsisÜt in
Bubtractione debitae operationis in rebus voluntariis (f. b. %),
habet rationem culpae, hoc enim imputatur alicui in culpam, cum
deficit a perfecta actione, cuius dominus est secundum volun-
tatem, ib. L 48. ö o; 6. malum ex genere, b. t. btejiemge |lttlii|
fd^lcd^tc ^nMung, »eldê il^ccc %tt, tteil i|cem Obfelte na4 Witäft iß
— primum malnm in actionibus moralibns est, quod est ex ob-
iecto, sicut accipere aliena, et dicitur malum ex genere, genere
pro specie accepto^ eo modo loquendi, quo dicimus humanum
genus totam humanam speciem, ib. L IL 18. 2 o; 7. malum
materia 208
morale 8. in moralibns b. in aotionibna moralibas

imb malum in rebns natnralibns s. rei naturalis (cg,
m. G, th. L 18. 2 c, 34. 1 c, 48. 1 ad 2, II. II. 19. 2 ad 2), b. i.
boS morali[(IJc unb rt^pWe Übel; 8. malum naturae (ib. I. II,
42. 2 o), b. i. bad 9totuffibel cmed äBefen§ ober baS bie 3latux eiitcS
SBefetiS trcffcnbe fibef, ibcntif^ Qlfo mit bem malnm oorraptivuin
(f. b. 91.); 9. malnm simplioiter

et secnndnm se unb
malum ex suppoaitione alterius (ib. 1. II. 39. 1 c), b. i.
baSjentge Übel, lueldêS an unb für fid^ betrad^tet unb beSlâlb in jebem
SaUe ein foldêS ift, unb baäjenige, lueldêS jroar an ftd^ betraittet
cinxiS iduteS batfteUt, uittet einet befümnlcn SorauSfelnng Qier olfi
ein Abel cffêtnt, bgl. bonnm; 10. malnm simplioiter unb

malnm alicnius, b. t. bo8 Abel mit êjug auf alle unb ba9 mit
SBejug auf biefen ober jenen si quidem privatio (üßangel) sit
malum per comparationem ad subiectum, in ûo ost, erit malam

flimplioitery sin antem^ erit malnm alicnins et non simplioiter;
hmninem igitnr priwi manu est malnm simplioiter, materiam

antem priTari forma aeris non est malnm simplioiter, sed est
malum aeris, cg. III. 6-, 11. malum s u b s tantia e unb malum
actionis, b. i. ba§ Übel in bem Sein unb bad in ber ^ptig!eit
cined SSêfenS ober boS metaîl^^r^fê unb pjî^fifc^ resp. moroitfê ttkl
— malnm qnidem in anbstantia aüqna est ex eoy qnod defioit
ei aüqnid, qnod natnm est (f. b. 9.) et debet babere, privatio

autem ordinis aut comraensurationis debitae in acLiono est malum
actionis, cg. III. 6; contingit malum esse dupliciter, uno modo
per snbtractionem formae aut aliooius partis, quae reqniritnr ad
integritatem rei, siont oaedtas malmn est et oarere membro,
alio modo per snbtraotionem debitae operationisy vel quia omnino
non est, vel quia debitum modum et ordincm non habet, th. I.
48. 5 c; 12. mal um verum unb malum apparens (ib. IL II.
34. 5 ad 3), bai mirflidê unb ba§ fdêinbare Übel.
materia ^ a) aRatesie, @tof ftoffliê Urfadê (f. oansa),

b. i baSienige, ttermiS titoaS mccbcn Um, fo ba| eS {id^ alfo )u
biefem nur im 3wPanl>c ber 5)lö9li(i^feit befinbet, ober »orauS ein ®ing
ju bem gettjorben ift, alä ma§ e§ eîftiert: materia est id, quod est
in potentia, th. I. 3. 2 c, t>gl. cg. I. 17; materia est, eac qua
aliqnid fit, th. I. 92. 2 ad 2. 6ie tt»iib oud^ materia ex qua
Qcnonnt (ib. L H 18. 2 ad 2, 55. ic), inn ffe tum ber materia
üiyitizea by ^üOgle
204 mteria
in qaa unb materia oiroa quam (f. unten) )tt tmtetf((eibcn.
potentia materiae f.
ednoere.
9Ron unterf<êtbet folgenbe âuptatten bet materia: 1. ma-
teria commuuis unb materia individual is (th. 1. 3. 3 c,
12. 4 c, 75. 4 c, 85. 1 ad 2), b. i. bic allgemeine unb bie 6efonberc
obet utbiotbuelle äßaterie, mit anbem Korten bieientge SJlatenc, toeldê
ein îng mit jebem anbern feiner Irt gemeinfam iak, unb btejemge,
toelê e8 für ftd^ allein de înjelbing beft^t — materia est daplex,
scilicet communis et signata (f. unten) vel individualis, communis
quidem ut caro et os, individualis autem ut hae cames et haec
ossa, ib. ad 2; materia est pars Bpeoiei (^rt) in rebus
Ö5. 1
natoralibns, non quidem materia signata» quae est prindpium in-
dividnatioms, eed materia oommunis; siont enim de ratione hnios
hominis est (wie e§ namlid^ jum SBefen biefc§ ober jcneS SOlenfcên
geprt), quod sit ex hac anima et bis carnibus et bis ossibus,

ita de ratione bominis est, quod sit ex anima et carnibus et •
os-
sibns, ib. 75. 4 o; quantitates^ ut nnmeri et dimensionea et iguraey
non poflsnnt oonsiderari sine inteUectu (begriff) substantiae qnan-
titati subiectae, quod esset eas abstrahi a materia intelligibili
(f. unten) communi, possunt tarnen considerari sine hac vel illa
substantia, quod est eas abstrahi a materia intelligibili indi-
Tidnali, ib. 85. 1 ad 2; 2. materia corporalis unb materia

spiritnalis (ib. 90. 4 c, L IL 50. 4 ad 2, cg. IL 16, IIL 102),
b. i. bic förderliche ttnb bie geifiige 5Dâterte, moüon Jene ben fbrptt'
liefen unb bte(e ben geifligen Siefen jufommt — non est eadem materia
spiritualium et corporalium, nec corporum coelestiimi et corrnpti-
bilium, quod quidem ex hoo patet, quod recipere, quod est pro-
prietas materiae (f.
susoeptims), non eiuadem rationis est in
praedictis; nam receptio, qaae est in spiritnalibns, est intelligi-
bilis, sicut intellectiis recipit species (formen) intelligibilium non

secundum esse materiae, corpora vero supercoelestia recipiunt
innoYationem sitns, non autem innovationem essendi, sicut oorpora
cg.JL 16; 3. materia designata s. signata s. de-

inferiora»
terminata (ib. L 65, II. 75, tb. L 75. 4 c, 78. 2 ad 3), b. I. bie
tnbibibueU fo unb fo bejeid^nete ober beftimmte ÜKoterie, toeldê ber Sotê
na4 mit bei materia individualis (f. oben) ibentifd^ ift; 4. materia
dimensioni s. qnantitati subiecta (th. L 76. 4 ad 4,
115. 1 o), b. i. bi€ ber ItuSbclmmQ ober Orfi|e untenoorfcne, mü
materift 205
Oitbent fBhtkn W t9t)ierlt(iê IDtoMe; 5. materia elementaris

(iT). 76. 1 c, III.» 74. 5 ob. 4), b. i. bie ^JJZateric, toorau§ bie üier
CÎemente entftanben fmb, mit anbecn SBorten bie formlojc 3)kterie;
6. materia informis (ib. L 66. 4c), bie fotmlofe^ b. i. nodj^ aUet
Qe^mmung cnt(e|renbe 9Raieric; 7. materia naturalis (eg.

in. 105), b. t. bie SJlatette eined 9{otunDcfen§; 8. materia prima
(th. I. 3. 8 c, cg. 11. 76 u. 81), b. i. bic erfte TlaUxk, mit onbcrn
Sorten ba§ienige, loorouS bie bem Stonge nat^ untcrft fteênbcn
Staturtoefen, bie (Elemente al\o, aU entftanben gebadet loerbeii, toeldê
aber für ftc^ ottetn ol^ne êrbtnbung mit irgenb einer gfotm titd^t
esiêtt unb nie eifert bot, ütelme^r nur bie reine 9R5gIi4!eit
etiDoS toirflic^ 6 jiftierenbem ift — materia prima non exsistit in

renim natura per seipaam, cum non sit ons in actu, sed potentia
tantum, unde magis est aliquid concreatum, quam creatum, th.
1. 7. 2 ad 3 ; materia prima est potentia pura (f. b. %.), ib. 115.

1 ad 2; 9. materia proxima nnb materia remota, b. I. bie
nSlêre unb entferntere 9Raterie, mobet bie Sî^ûng Don bem ^nge
Qu§gcf)t, melcêä entfteên foü ober entftanben ift
— sicut statuae pro-
xima materia est metallum, remota vero aqua, ib. III. 84. 2 c;
10. materia senaibilis unb materia intelligibilis (ib.
I 85. 1 6 u. ad 2; IIL 77. 2 ad 4, cg. n. 75, m. 105), b. i.
bie fenfibdfe unb btt intelligibefe ^ôterie, mit unbem Sorten bieienige,
toclcê oon ben Sinnen, unb bicjenigc, roeld^c üon her 35ernunft (in-
tellectus) erfaßt mirb, melc^ beibe miebcr eine materia communis unb
indiyidaalis (f. oben) unterfReiben fofjen, fo ba| mon oon einer ma-
teria sensibilis communis unb materia sensibilis indi-
vidnalis fottne Don einer materia intelligibilis communis
unb materia intelligibilis individualis fpric^t, ögl th. I. 85.

1 ad 2; 11. materia simplex unb materia composita (cg.
III. 1)7), b. i. bie etnfaê unb bie ûfammengefelte Wilatttk, mobon
bte erflere bem (gntftel^ ber einfocl^ Stbtptt, ber (gicmente nftmli^/
unb bie !e|tere bem ber aus smeten ober mel^recen (Elementen ûfammen«
gefegten i^örpcr ju ©runbc liegt.
b) Ob j e f t , e g c n ]t a nb , b. i. baSjenige, um tt)el(§e§ jic^ bie
^ätigfeit ober ber ^bitud eined iBermbgenfi brebt, baêr benn au4
materia circa quam genonnt, gum Unterfîeb einerfettS oon ber
materia ex qua (f. oben) unb onberfeitS Don ber materia in
qua, unter loeld^ lejterer man baS Subjeft jener Xl^ötigfeit ober jened
. kj „^ .d by Google
206 materialit ~ materialiter
âBituS tierftel^t: obiectam boh est materia ex qua, sed materia

circa quam, th. I. IL 18. 2 ad 2; virtus f3:ugcnb) non habet
materiam ex qua, sicut nec aiia accidentia, sed habet materiam
circa quam et materiam in qua, scilicet subiectum, materia autem
circa quam est obiectam virtatis, ib. 55. 4 o. Shn @tnne Mn
Cbieft ober ®egen|lanb i|t abet materia )u berfieên, tueitit eH |. 9.
Iêigt : speculatiyamm enim scientiamm irna altera dignior dicitar
tum propter certitudinem, tum propter dignitatem materiac, ib.
I. 1. 5c; una, quae trausit in exteriorem materiam, ib. 18.
3 ad 1; materia conailii sunt operatLones bamaaaey ib. I. II. 14

2 ob. 2; moralia sant materia pradentiae, ncat &otibilia (f. b. %)
8imt materia artis, ib. 58. 5 ob. 2; non omnis Yirtna moralis
est circa delectationes et tristitias sicut circa propriam materiam,
ib. 59. 4 ad 1; materia fidei sunt res, quae credontur, ib. II. IL
II. 2 ob. 2; artium qoaedam amit^ in qnanim materia non est
aliqnod prindpiom agens ad effeotom artia prodacendom, cg.
IL 75. (Bon) biefelbe 9ebeutung liegt bem fBort materia (Slninbe,
wenn ferner gefagt wirb: haec propositio ,Deus est homo* non est
neque in materia remota neque in materia contingenti,
sed in materia natural! (dqL propoeitio), ib. IIL 16. 1 ad 1.
matnialli «« a) gut aXaictic gelÂtig, ooti floffUdiet
Statur feienb. 3u forma materialis f.
forma; Bubatantia
materialis f.
substantia.
b) fid^ nad^ 2Beije ber SD'lQtcric öcrôUenb: quod est
materiale in passione amoris, ib. L II. 28. 5 c> bgl. ib. 44 1 c;

I. 20. 1 ad 2; idy quod materiale est, attenditur (f.b.9L) aecnu-
dum id, quod exterius IL 59. 8 ad 3.
agitnr, ib. II.
c) 3" differentia materi-
bic 3)?oterie betreffenb.
alis difterentia; ju distinctio materialis f. distinctio; ju
f.
diversitas materialis f. diversitas; )u multitudo materi-

alia f. multitudo; û prinoipium materiale f.
prinoipinm*,
3tt yirtua materialie f. rirtus.
materfaditag » Stofflici^fett : non autem ennt ooniungibileB per
cssentiam suam ratione (auf @runb) materialitatis, th. XU.*' 92.
1 ad 16; id quod repuguat intelUgibilitati^ est materiaUtas, cg.
IL 7b.
wuAeMStUr » na^ SBetfe ber 9)laterte, im Sinne ber SRotcm
Dcrfbinben (f. materia): eet enim unitas (f. b* 9.) potentiae et
. kju,^ cd by Google
mathemAticus — medium 207
habitoB oonaideraada aeoundiim obieotum, non quidem materiaUter,

sed secundum rationem (Se^teûng) formalem obiecti (ügl. obiectum)»
th. I. 1. 3 c; actus intellcctus raaterialiter et dispositive (f.
b. "fl.)
est in iiü'erioribus viribus , ib. 89. 5 c ; actus quidem ille ma-

terialiter eet fortitadinia, ib. L IL 13. 1 c; actus inferioris
potentiae materialiter se habet ad aotnm soperioriB, ib. 17. 4o;

actas bumani speoies (§orm) fomaliter consideratur seoundnm
finem, materialiter autem secundum obiectum exterioris actus,
ib. 18. 6 c; materialiter loquendo potest aliquis, ib. II. II. 59. 3 c,
ib. ad 3; erit quidem relatum ad Yoluntatem materialiter

fblsom^ 98. 1 ad 3; quae materialiter se habet ia peooato,
ib.
6c; potest enim aliqua forma recipi in aliquo subieoto

ib. 1612,
secuudum e88e naturale ((. b. ^^l.) materialiter, sicut oalor ab igne

recipitur in aere materialiter, ib. III.* 86. 3 c.
mathemiüeas ^ itatâttfi|, b. i badjenige, loa« )ttt 9)latt<»
matt! gc(5Tt ober fthr |ie in Betrogt tommt : mathematioa aooipiimtmr

ui abstraota (f. b. %.) seonndum rationem (in Mmaleit), com
tarnen non sint abstracta secundum esse, th. 1. 44. 1 ad 3
species (gocmen) autem mathematicae possunt abstrahi per in-
telleotnm a materia senaibili (f. b. ib. 85. 1 ad 2. —

corpus mathematicnm f.
corpus; gu quantitas mathe-
matica f.
quantitas; unnm mathematioum f. unus.
media ( sc. propositio) = Unlcrfo|i eine! 8d)Iufje§ : probatio
mediae, th. L 3. 8 ob. 3; ügl. ib. 104. 1 ob. 1; cg. I. 42.
mediate auf mittelbare Wk\\t, bucd^ l^mtttiung ober â^toifêu'
tr<len eines anbem, ber (ikgeitfa| olfo pi immediate (f. b. 9.).
medttatio — Q^rtuägung, 9{ad^fimien, b. i. berjentge 3)enfaft, qui
pertinet ad acceptionem (©rfaffung) principiorum, ex quibus pro-

cedit ad contemplationem veritatis, th. II. IL 180. 3 c; meditatio
pertinere videtur ad processum (f. b. %.) rationis ex prinoipiis
aliquibus pertingontibus ad veritatis alicuius contemplationem,

ib. ad 1. fß^l, cogitatio aib oontemplatio.
mediuB a) »
11e! astrologns per 'medium mathematieum,
i :
id est a materia abstracium (f. b. %), naturalis autem per medium

circa (f. b. %.) materiam consideratum^ th. 1. 1. 1 ad 2; aliud
medium est, per cuius notitiam in aliquid ignotum deTcnimus»
sient est medium demonstrationis (f. b. %), ib. 94. 1 ad 3;
oognitio, quae est de aHiqua ccoolusione per medium demonstm-
208 medium
üyiim (f. b. %) et per medium probabfle, ib. 1. II. 67. 3 c;

BoUertia (f. b. 91.) est facilis et prompta coniecturatio circa in-
ventionem medii, ib. II. IL 49. 4 c. — 2Ba§ ba§ medium
cognitioniB (f. b. %,) betrifft, fo untertreibet man ein breifadêS
medium, ein medium sub quo, ein medium quo unb ein
medium iu quo, b. t. ein SRUtel mmtt, ein Wttel tDobur^, unb
ein 9)iHtteI mortn erfannt ttirb: medium in corporali visioue et in-
tellectuali invenitur triplex ;
primum est medium sub quo videtur,
ot hoc est, quod periicit visum ad videndum in generali, non
determinans visum ad aiiquod speciale obieotnm, siout se habet
lumen ooiporale ad viaum corporalem et lumen intelleotna agentia
(f. b. 9t.) ad intelleotnm posBibilem (f. b. %), seoundum quod
est medium; secundum est medium quo videtur, et haec est
forma visibilis, qua determinatur uterque visus ad speciale ob-
iectum, sicut per formam lapidia ad oognoscendum lapidem;
terdum est medium in quo videtur, et hoo est id, per ouina in-
apeotionem ducitnr viaus in aliam rem, sicut inspioiendo apeonlum

ducitur in ea, quae in speculo repraesentantur et videndo ima-
ginem ducitur in imaginatum, ib. IIL^ 92. 1 ad 15; logl. ib. L
12. 5 ad 2.
b) SRittleteS, SKitte (gleiii^bebctttenb alfo mit medietaa» »gf.
I.n. 64. 1 a): medium accipitur in regulatis et mensuratiB^ ae-
cundum quod regula vel mensura attingitur, secundum autem
quod exceditur regula, est superfluum, secundum autem defectum
a regula est diminutum, ib. II. II. 17. 5 ad 2; qualitates tangibiles
in corporibuB glorioBiB non sunt reductae ad medium rei seoundum
aequistantiam ab extremis acoeptam, sed ad medium propor-
tionis, secundum quod optime oompetit complexioni (f. b. %)
humanae in singulis partibus, ib. III.« 83. 6 ad 3. (5Janj bc=
fonberd l^äuftg ifi bei ber ûgenb Don einem medium bie IRebe; pflegt
man |a aud^ )tt fagcn: yirtus oonsistit in medio, cg.m

131—132. 3uv C^rfUlrunQ beS medium Tirtutis miificit folgcnbe
©teilen bienen: mediuin Tirtutis accipitur per conformitatem ad

suam regulam vel mensuram, secundum quod contingit ipsam
transcendere vel ab ea deficere, ib. I. II. 64. 4 o\ virtus moralis
(f. b. %) dicitur oousistere in medio per oonformitatem ad ra-
tionem rectam (f. b. ib. 2 o; medium rationis duplidter potest
intelligi, uno modo, seoundum quod medium in ipso aotu rationis
^ kju,^ cd by Googl
memorativa 209
exustit, quasi ipse actus rationis ad medium reducatur, alio modo

potest dioi medium ratioiUB id, ûod a ratione ponitur in aliqua
materia (f. b. %X et sie omne medium virtotia moralia est me-
dium rationis , th. I. II. 64. 2 c ;
quandoqne contingit, quod
medium rationismedium rei, et tuuc oportet, quod
est etiam
Tirtutia medium
moralis medium rei, sicut est in iustitia»
Bit
qoandoqae aatem medium rationie non est medium rei, aed ao*
dpitnr per oomparationem ad noa, et aio est medium in omnibus

aliis virtutibus moralibus, ib. ; etiam yirtuB intellectaaliB (f. b. 91.)
habet suam mensuram, et per conformitatem ad ipsara accipitur

in ipaa medium, ib. 3 ad 1; medium virtutiB moralis accipitur
quidem, aeoundum quod appetitus regulatur per rationeniy in-
tellectaaUa vero, aeoundum quod intellectoa noater menauratur
a re, ib. 4 ob. medium iuBtitiae Becundum proportio*
2 ;
assignat
nalitatem arithmeticara, quod est medium rei, ib. II. II. 58. 10 a;
in iustitia distributiva accipitur medium secundum geometri-
oam proportionalitatemi In commntatiTa autem aeoundum
arithmetioam (f. proportionalitaa), ib. 61. 2a^ ogl. ib. 2 o;
bottum yirtutis in quadam commensuratione oonsistit, est enim
medium secundum debitam limitationem circumstantiarum intor
contraria vitia constitutum^ cg. III. 139—140.
memorattf» (sc via & potentia) = (Miiiîi, b. t. bctjieniê
mm bctt fog. irnicm €timcn (t)gl. ib. 1. 78. 41 u. o), toclêv bie
Slufgobe fâi, bie Doit ber vis aestimativa resp. cogitativa (f. b. 91.)
Ott bcn finnlid^ njaljrnc^mbarcn 2)ingcn erfaßten ©cjicûngcn (inten-

tiones) ber 92üÎid^feit unb ©d^äblid^feit aufûbetoa^ren unb bamit,
tteim |lc in btc (Enttncrimg suvädBel^ren, bie tatio praeteriti, b. i. bie
9e|t€l(iui0 bec mbinben : ad oonBorvandum autem

Sergongctiît
eaa (so. intentiones, quae per «ensum non aodpinntnr, ordi-
natur) vis memorativa, quae est thesaurus quidam huiusmodi in-
tentionrnn, cuius Signum est, quod prindpium memorandi fit in
animalibua ex aliqua huiusmodi intentione^ puta (ndmlid^) quod
est noofvum Tel oonveniens; et ipsa ratio praetoritS, quam attendit
(UaÛt) memoria, inter hninsmodi intentiones oomputatur, ib.
78. 4 c; ögl. cg. II. 80. 53eim mn]ä)tn bet^ätigt fid^ bie VIS me-
morativa nic^t blog nac^ SBeife bet memoria (|. b. %,), b. i. bec
untoUItätltên (gcmnerung, fonbern au4 no^ SBeife bet reminisoentia
(f. b. %), b. l ber toiBfätli^n (Erinnerung: ex parte memorativae

a4«t: Ztmuil'Sisifmi. 14
. kju.^cd by Google
210 memoria — meus
(homo) non uolum habet memoriam, sicat cetera aniinalia» ia
subita lecordatione (dinfaUen) praeteritoram, sed etiam reminir

Bcentiam (Sffiniicn), quasi syllogistioe (f.
reminisoentia) iaqniiendo
praeteritonim memoriam secimdiuii indinduales intentioiiefl^ th.
L 78. 4 c. ^«91. ib. I. U. 51. 3 c.
memoria ^ êbäd^tniiS, im engecn unb eigen tlidên Sinne bte[eg
SBocted, gki^bcbeutcnb mit ber vis memoratiTa (f. b. iDcnn tion
k|tem baS 9Rmitciit ber reminisoentia (f. b. 9.) aufiflcfÎoffen mirb:
memoria est potentia animae seBsitivae, th. I. 77. S ob. 4; de

ratione memoriae est (jum SQßefcn ber memoria gel^ört c§), oon-
servare species (gormen, Silber) rerum, quae actu non apprehen-
duntor, ib. 79. 6 c; de ratione memoriae est, quod sit thesaonis
Tel locus conserratiTus specierom, ib. 7 a; memoria est vii
appreiiensiva praeteriti, ib. IIL 85. 4 ad 3; Dgl. og. IL 74
Übrigens bcêit^tiet memoria im eigentlichen unb engern ©inne beS
SorteS nid^t blog ba§ SBermögen, fonbern oud^ ben ^ft be§ êbad^t*^
itiffed: (homo) habet memoriam, sicut cetera animalia, iu subita

leoordatioue (d^tnfaHeit) praeteritorioiy th. L 78. 4c 9«
toeiterti unb uiMêntfi^m 6init€ if) fobanit aii4 iM>it etnem flbfvfimi(t4ai,
inteHcftuellcn ©ebac^tniffc Siebe, infofern nämlid^, alä man unter
bäd^tni^ bIo§ eine J^raft öcrflcl^t, bie gormen ober 35ilber früher er-
lamttec S)inge aufûbeioatren unb û belâltcn : si memoria aooipiatur

Bolum pro vi conserratiTa speoienm^ oportet dioere» memoriaoi
esse in intelleotiYa parte (f. b. 9.); si vero de ratione memoriae
Sit, quod eins obiectnm sit praeteritam nt (at§) praeteritum,
memoria in parte intellectiva non orit, sed sensitiva tantnm,
quae est apprehensiva particularium, praeteritum enim ut prae-
teritom, cum significet esse sub determinato .tempore^ ad oon-
ditionem (f. b« 9.) particularis pertine^ ib. L 79. 6 c; bgl. ib.
lU.» 70. 2 ad 4, cg. H. 73.

mens» a) geiftige @rfenntni§fraf t, 93ernunft: düu-
dicare yero vei meusarare est actus intellectus appUcantis prin-
dpia oerta ad examinatkmem propositomm, et es hoc umitor
nomen mentis, tii. I. 79. 9 ad 4^ mens enim et mteUectiis no-
minant potentiam intelleotiTam, ib. 54. 3 ob. 1; id autem, in
quo creatura rationalis excedit alias creaturas, est intellectus
siTe mens, ib. 93. 6 mens vel ratio quamvis non utatur organo
corporali in suo proprio actu, ib. I. II. 48. 3 c; mens dicitar
meritorie — meritum 211
nuudme inteUeotns, ib. 56. 3 a; opoitoit meutern erocariy og. I. 5

m ofigine Beonndnm qnod a Deo procedit, principale
hominis,
intcntum est mens, et propter eam producuntur a Deo aliae partes
animae (j. azuma), ib. IIL 130; mens humana iniirmior est se-
cundnm etiam naturam ad tendendnm in Demn, qui est finis
omninm entinmy qnam saperiorea «ngeloram mentet, ib.
^) geifügeS Siefen: animam hnmanam, quae didtar in*
tellectus vel mens, th. 1. 75. 2 c; ang-clus dicitnr intellectus et
mens, quia tota eiuR cognitio est intellectualis (f. b. %.), ib. 54.
d ad 1, Dgl. ib. 79. 1 ad 3; humanarnm mentium inspirationey
og. L 6; a^^QO primitos efiftnxiaae dioebant gnamdam mentem,

ib. IV. 6.
meritorie = im @tnne ober mä) SBcifc eincS 53crbknfte§ , Der«
bicntcrmaên, mit 33erbicnft: unde relinquitur, quod, si Caritas di-
minuatur, cauea diminutionis eius sit peccakim yel eiective

(f. b. %), Tel meritorie, th. IL IL 24. 10 o; peooatum mortale
(oonrompit cariiiKtem) etiam meritoiie, qnia» oam peooando mor-
taUter aliquis contra caritatem agit, dignum est, ut Dens ei
snbtrahat caritatem, ib. ; correctio fratema tripliciter omitti potest,
ono quidem modo meritorie, qoando ex caritate aiiqîus cor-
nctionem omittit, ib. 33. 2 ad 3.
morftam » a) Dt tbienfHidêft f&ttti meritnm proprio

didtnr aetio, qna efiîtnr, nt ei, qui agit, nt instnm aliqiiid dari,
th. m.» 14. 4 c.

So^n; meritum et mercea ad idem rel'eruntur, id enim
b)
meroe« dicitnr, qnod alicni leeompensatnr pro retribntiotte op^na
Yel laboiis qnaai qnoddam pretiom eias, th. L IL 114 1 o. Vtan
ttntcrfiêibet ba9 meritum ex eondigno itnb bo9 meritnm

ex congruü, b. i. bcn 'üo^)n mä) ^Jiaggabc bcr ©ercc^tigfeit unb
ben Soîi mä) DJkggabe bei îHigfeit : opus nostrum habet rationem
meriti (bU Scdic^ng bcd ticcbienfUt((en SBecteS) ex duobna, primo
qnidem ex vi motionia diTinae, et de meretnr äliqaia ex oon-
digno, alio modo habet rationem meriti, secnndnm qnod prooedit
ex libero arbitrio, inquantum voluntarie aliquid iacimus, et ex
hac parte est meritum conûi, qnia congruum est, ut, dum homo
bene ntitnr ana yirtnte, Dens seenndnm anperexcellentem virtutem
ezceUentiiia operetnr, ib. 6 o; Dgl. ib. 1 u. 3o, III.* 14. 4o.
14*
^ kjiuûd by Google
212 minor — miraculam
minor (bo. propositio) Unterfa| etncd ©dÎuffcd: in syllo-
gismiB ex maiori de necessitate et minori de oontmgenti non

Sequilar oonolusio de neoessitate, cg. DI. 86. Sllgt nudor.
miraculum SBunber. Man imtcrfcêibet bQ§ Sßunber im eigcnt*
lidên unb engetn, unb baS ûnber im tocitern Sinne bed SorteS:
miraonlum proprio dioitur, ourn aUqmd fit praeter ordinem

natarae; sed non anfßcit ad rationem (^griff) miraoali, ai alir
qnid fiat praeter ordinem natarae aliomas partionlarie, quia sie,
cum aliquis proiicit lapidem sursum, miraculum faceret, cum hoc
sit praeter ordinem naturae lapidis; ex hoc ergo aliquid dicitur
esse miraculum, quod fit praeter ordinem totius n^tnrae oreatae»

th. L 110. 4 c; didtur tarnen qnandoque miracnlnm large,
quod excedit human am faonltatem et oonsiderattonem, ib. 114. 4 e.
®a§ Söunber im eigentlidên ©innc beä 2öortc§ ift cntmebcr ein mira-
culum quoad 86, b. ein miraculum simpliciter lo-

i.
qnendo, ober ein miraculum quoad uos: miraonla simplioiter

loquendo dionntur, cum aüqua finnt praeter ordinem totina na-
turae oreatae, sed quia non omnis virtna naturae oreatae est
nota nobis, ideo, cum aliquid fit praeter ordiuem naturae oreatae
nobis notae per virtutem creatam nobis ignotam, est miraculum
quoad noSy ib. 110. 4 ad 2. S>aS miraculnm quoad ae tji ein
btetfadêS^ ndmltd^ ein SBunber quantum ad anbatantiam

facti , oberein SBunber quantum ad id in quo fit, ober ein
SBunber quantum ad modum et ordinem faciendi: Dicitur
aliquid miraculum per comparationem ad facultatem naturae,
quam secundum quod magis excedit facultatem

excedit; et ideo,
natnrae, aeoundnm hoc maina miracalnm dicitnr. £xcedit antem
aliquid &onltatem natnrae tripliciter. üno modo quantum ad
substantiam facti, sicut quod duo corpora sint simul, vel quod
Bol retrocedat, aut quod corpus humanum glorificetur, quod nullo
modo natura facere potest, et ista tenent eummum gradum in
miracnlia. Secundo aliquid excedit facultatem natnrae non qnaa-
tum ad id, quod fit, sed quantum ad id, in quo fit, aiont rem-
scitatio mortuorum et illuminatio caecorum et similia; potest eniin

natura causare vitam, sed non in mortuo, et potest praestare
Visum, sed non caeco, et haec tenent secundum locum in mira-
oulis. Tertio modo excedit aliquid fiAcultatem naturae quantum
ad modum et ordinem faciendi, sicut cum aliquis snbito per
. j ,^ .d by Google
mlxtio — modas 213
Tirtatem diviimiii a febre caratar absque cniatione et consueto

firooeBBa natnrae in talibns et cam statim aSr diTina yirtate in
pluvias densatur absque natiiralibus cuusis, sicut factum est ad
preces Samuelis et Eliae; et huiuBmodi tenent iofimum looum ia
mifaoiüisy ib. 105. 8c; dgl ib. I. IL 113. 10 o.
mSoMb » 9Rif<l(ttn0. <S§ gUM soei 9tten t»>n miztio» eine
mixtio Beonndnm totnm unb etnemixtio seonndnm sen-

sura, b. i. eine 3!Jlif(iûng in iôrm einer dêmifc^cn 93erbinbung unb
eine foldjc nadf Sßeife eine§ cêmifd^cn ^JemengcS (mixtio, quae est
aecundum minima iuxta se posita) ;
ugl. tb. L 76. 4 ad 4. ^rfierc
Irt tioii SRtfil^ng tfl bie etgetttltd^ unb tiKi|re mixtio (tigl. ib.) unb
tohrb immct gemeint, nenn fut^toeg oon mixtio bie Kebe tfi; bie stoette
%tt üon ^Kijcûng êif^t geiüö^nlid^ confusio (f. b. %.) : quae miscentur,
mixtione iam perfecta, non manent actu (in SBirflid^feit), 8ed vir-
tate (ber ^raft unb SKdglic^fett nod^), nam si actu manerent, non
esset mixtio, sed oonAisio tantom, cg. IL 56; Dgl. th. I. 76.
4 ad 4. îe mixtio seeimdnm totom mbrb auil^ vera mixtio
genannt cg. IV. 35; th. 1. 76. 4 ad 4.
modus = a) a 6 ; cui nihil deest secundum raodum suae

perfectionia, th. 1. 4. 1 c ; secundum oamdem rationem (ê^telûng)
et seoandnm enmdem modnm, ib. 3 c; boo significator per modnm,

mide dioitnr, qnod mensara modnm praefigit^ ib. 5. 5 c; ratio
boni, secundnm qnod consistit in perfectione, consistit in modo,
apecie (5orm) et ordine, ib.
b) %ti unb äBeife: intellectus quidem poiest simul mnlta

intelligere per modnm nnins» non antem per modnm mnltorom,
th. L 85. 4o; modus cniusqne actionis conseqnitnr (ttd^tet M
Miff) formam^ qnae est actionis principinm, ib. ; hoc nomen Dens
ex ipso modo suae significationis potest supponere (f. b. 71.)
pro
persona Filii l)ei, ib. III. 16. 1 c ;
quod ei attribuantur solum
secundnm intelligentiae (2)en(en) modnm, cg. IL 13; dicitur
tarnen oreatio esse mntatio qnaedam secnndnm modnm intelligendi
tantnm, ib. 18.

c) 5Wetlôbe, 55erfa]^ren, gleic^bebeutenb aI(o mit processus
(j. b. 71.): operationes nostrae non procedunt (oetlaufen) modo

resointorio (nod^ anal^tifii^ älleti^be), sed magismodo com-
positiYo (na^ f^nttetifêr Stetôbe), th. I. IL 14. 5 ob. 1; se-
onndnm tres modoe procedendi in scientiis, quonun unns est per
214 morosoB — tnotns
demonstrafcioiieia (f. b. %.) ad acientiam oausandaiDy qood peitiiiet
ad physioainy nt sab phyuoa mtelligantnr omnes acieatiae d»-

monstratme (f. b. alius modus est ex probabiUbiu ad opi-
nionem faciendain, quod pertinet ad dialecticam (f. b. %), tertius
modus est ex quibuedam coniecturis ad suspicionem inducendam

Tel ad aliqualifcer perBnadendmiiy quod pertinet ad rbetorieam,
ib. n. II. 48. Ic; cum duplex sit modus adquirendi soientiaaii
scilioet mTeniendo et addiscendo, modus, qui est per inyentioneiii,
est praecipims, modus autem, qui est per disciplinam (Untcrrii^t),

est secundarius, ib. III. 9. 4 ad 1; hoc enim modo usi sunt
antiqui doctores, og. I. 2; non omais yeritatis manifestaadu

modus est idem» ib. 3; huius quidem oonfirmatioiiis modus tur
gitnr, ib. 6.
moro8ii8 = onbaucrnb: morosum dicitur aliquid propter diutur-
nitatem temporis, th. I. II. 74. 6 ob. 3; secundum hoo dicitor
pecdatum delectatioiu8 morosae esse in raüone, ib. a

MW — ®ciiiotn(eU, &ät, (SSâtaUn: mos autem düo signifioat;
quandoque enim significat oonsuetndinem, sumt didtur (Act 15. 1)
„nisi circumcidamini secundum morem Moysis, non poteritis salti
fieri", quandoque vero significat inclinationem quamdam naturalem
Tel quasi naturalem ad aliquid agendmn, unde et etiam bmtorum
animalium dicuntur aliqui mores, unde dioitnr (ß. Mach. 11. 2)
y^quod leonum more irruentes in bestes prostraverunt eos^, tb.
I. n. 58. 1 e. — 3u unitas moris f.

unitas.
motivus = betoegenb , f ortbctoegcnb : haec autem vis motiva
nou solum est in appetitu et sensu ut (aU) imperante motom,

sed etiam est in ipsis partibus oorpoxis, ut siat babäes ad obs-
diendum appetitni animae moYeutis» th. L 78. 1 ad 4. Uatcr
motiTum secundum loeiim sc. genus (ib. lo) üerftel^t «üi

bie Gattung ober ^rt (f. genus) bcr örtlich bciregcnbcn ^äfte. 3"
virtus motiva |. virtus; ^ vis motiva f.
vis.
motns = êmegung. iînvatUt lât man mit Ibriflotelci (metsj^

XI. 9. p. 1065. b. 16) }tttia# nnb etgeniltt!^ au bergen bcK actus
exsisteatis in potentia secundum quod s. inquantnm buiusmodi
(th. I. II. 31. 2 ad 1, cg. I. 13), b. ^. bic SÖirflid^feit ober bcffet
bie êrmirflidûng beS im 3uftanbe ber îÎid^feit Seienben, infofern
CS ein \ol^ nod^ tnmict bleibt, toenngleid^ eS fteUi4 als fold^ beßo
mel^ auftört, {e ndtct el bem Sttflaitbe bet bolleabeteii WMiß^
y , ,^ jd by Google
motiit 215
tfidt (t>gl. tii. I. IL 67. 4o); fobotm toixh mUx Oawgung in er'
miltcttr 9eb(iituiig bcS IBortcS febioebe t|&tigfeit oetflanben, mli^,
ime öon felbfl einlcud^tet, nur öon einem in ooHenbcter SBirflid^feit
cjciftierenben ^êrmögen refp. SBcfcn üerrid^tet roerben fonn; Dgl. ib. L
18. Ic £ie IBemcgung im engern @inne oirb be§â(b auä) actus

imperfeoti (Sirnid^tett bcd UnooQfommenen) unb bic im toeitmn
Sisne aotns perfecti (Sifflidêtt briS Sôfifornntenen) genannt:
motas dnplittter dioitar, nno modo, qni est aoins imperfeeti,
scilicet exsistentis in potentia inquantum hninsmodi, alius auüMü
motus est actus perfecti id est exRistentis in actu, sicut intelli-
gere, sentire, velle et huiusmodi, IL 31. 2 ad 1, dgl. ib.

th. I.
L 18. 1 0» d ad 1, 105. de, IL n. 179. 1 ad 3. %ui ben bcibcn

Gegriffen iHm Oetoegung ergiebt fi^ don fefbf!, bog bic im etgentliên
unb engem 8inne bc§ 2Bortc8 gemeinte 33en)egung nur bei förperlidên
^ngen t)orfommen, unb bei geiftigen äBejen nur in toeitecet unb über«
ttagencc i^boitnng don ein« SBemcgung Sftebe fein (ann — qnaniTis

aatom motas pxopria aooeptns ait tamen nomen
ooipornln,
moiifletiam ad apirifcoalia dariTatar duplidter: uno modo, se-
cundum quod omois operatio motus dicitur, alio modo desi-
derium in aliud tendeus quidam motus dicitur, ib. I. 73. 2 c;

igL cg. I. 13.
8Ba« bie ttten bic etgentliên 8e»egnng betvifft, fo

finb lâu^tföÎtd^ folgenbe gu Deracid^nen: 1. motus alterationis
(Ui. I. 78. 3 c), glcid^bcbeutenb mit alteratio, b. i. bie SSerönbenmg

ber Dualität eine§ S)inge§; 2. motus continuuß unb motus
non continuuB (ib. 53. 2 c, cg. L 20 u. 42, IL 89), b. i.
bie ftetige sber nnmttecbcod^ nnb bie iniennUtiefenbe obec untecbrodlene
Octoegung; 3. motus instantaneas nnb motns successiTus

(th. L 53. 8 c,L IL 81. 2 ad 1, cg. IL 19), b. bie im 9lu i.
unb bie aflmä]^li(^ pd^ Doöjielênbe 93en)egung; 4. motus localis

(th. L 53. 2 c, 110. 3 ob. 2, cg. L 20, II. 90), b. i. bie örtUdJe
^tocûng, twn meUtcf aU baiMrtffi41i#e Unletatten biefe bret: motus

eircnlaris, motns rectns nnb motns obliqnns, b. i. bie
(reiffStmtge , gerabe unb fmmme 8emegung unterfdîeben merben, t)gl.
th. II. II. 180. 6 c; 5. motus naturalis unb motus vohin-
tarius (Ül UL 32. 4 c, cg. IL 90, 111. 22 u. 23), b. i. bie ê«
Mgmig, tseUê bnrd^ eine itmft ber leblofen Stotut, nnb bieienige,
iMê bnr4 îxn SStOen snônbe Ibmmt; 6. motus naturalis

216 movere — nultipUcitas
rectus (cg. UL 25), b. t. bie gcrabttnige ^tocgmifi etmfi Stohat»
ttcfenll; 7. motus primus (ih. L 18. 1 ad 1, 104. 2Cy e^.

20 v. 42), b. t. bie etflc ^ttwgung in ber Seit (motas coelesÜum
corporum), biejcnige, unter beten înflu^ ofle onbere ©emegung 6e«=
ginnt unb fortjejt; 8. motus processivus 8. progreasivus

(th. L 51. 3 ob. 3, cg. II. 90), b. u bie 8ei9C(ping bcS MtM
ober â(tnf(tîteii8; 9. motns regnlaris (og. L 20 it. 42),
b. t. bie regelmögige êmegung, btejenige, meldte ftetS mit gleicher (Bt*
fd^toinbigfeit nnb Stärfe öerlciuft; 10. motus vitalia (th. 1. 18.

1 ad 2), b. i. SebrnSbemegung ober £cben, {. vita.
Mrere = bctDCgen, im eigentlid^ Sinne be8 fBimM,

mnadi eS ba« êrborkingen einer MU^m Serfinbemng êid^, att
aud^ ht ttneigentltdêr êbeuhing, na^ loelêt eine Sl^Qttgfett bartmter
üerftanben wirb; ügl. th. 1. 18. 3 ad 1, 105. 3c. — SWon unter*

{Reibet: 1. moveri primo et per se unb moveri per
aocidena (og. L 13), b. an etftet SteQe unb för M fold^
ober babutd) bettcgt toerbcn, ba( etniai onbcctS Bettcgt loirb; 2. mo-
yere per modnm finis unb moyere per modum ageutis,
b. i. al§ 'Sîd unb al§ loirfenbc Urfac^c bemcgen — aliquid dicitur
movere dapliciter: uno modo per modum finis, sicut dicitur,

quod finia movet efficientem, et hoc modo inteUeotoa movet
voluntatem, quia bonum intellectom est oUeotam yoluuiatia et
moyet ipsam ut finis; alio modo dicitur aliquid moyere per modnm
agentis, sicut alteranß movet alteratum et impellens movet im-
polsum, et hoc modo voluntas movet intellectum et omnes animae
yirea (ih. L 82. 4 c), praeter vires naturales vegetatiyae partis
(f. b. 9t.),
quae nostro arbitrio non eubduatur (ib.). — Mo tum ei
moyens oportet esse simul (ib. 8. Ic, cg. L 13), b. ^. ha9
Seioegte unb boS Scmegenbe müffen in 58ejug auf Ort unb S^'ü ju*
gUid^ fein, mit anbern SBorten, [oH ein îng auf ein anbereS einmirfen,
fo mu| ed, ba ebie actio in distans (f. actio) nid^t miÎid^ i^, tit
mittelbotcn ober unmliteI6atem Ihmtoft mit bemfdben 9e(en, moo nun

btefer ftmicXt nad^ SSBetfe einet oontinuitas (f. b. %,) ober einet
contiguatio (f. b. jtattâben, Dgl. cg. I. 13.
mnltiplleitas = 53ielfinnigfcit, 93ielbeutigfeit : Nominum multipU-
citas non attenditur (fommt in êtrad^t) secundum nominis piae-
dicationem, sed aecundum signifioationeiiL Hoc enim noman
homo, de quocumque praedicetnr, siye yere siye falsa, dieitnr
y u.^ jd by Google
nmltHiido 217
UDO modo; aed tone maltipUdtor dioeretar, bi per hoc nomon

homo mtendeTemiiB Bignificare diven», puta 9.) si nniiB in-
tendevet significare per hoo nomen homo id, qaod yere est homo,
et aliu8 intenderet signiticare eodem nomine lapidem vei aliquid
aliud, th. I. 13. 10 ad 1.
mattttMto — gîdît. ^ ifl eine atDeifoê multitudo luiiff

fd|cibcn, chte mnltitodo, qiiae ponit aliqnid (nSmliil^ boS 9leieii* utib
VtiSeiiioiiberfein) in rebne creatis et eat speoieB (9lrt) quantitatiB

(sc. discretae, f.
b. %.), unb eine multitudo transcendens (). b. %),
quae non addit aupra ca, de quibus dicitur, nisi indivisionem
circa (in betreff) singala (ogL th. L 30. 3 ad 2); erflece Wct ber
mnltitado flel^ bem nnicun degenflier unb beni(t auf ber dhialo
materialia (f. b. b. i. auf ber tttrfliêu unb foÎidên S^ciûnQ
ober 2:rennung einer fontinuierlidên ©röê, dfo eincS Körpers, wö^renb
bie leitete %xt tton multitudo ben êgenfa^ gu bem unum bilbet unb
bte diTiaio IbnnaliB, b« i. bie nur in (Slebanfen {lattfinbenbe Teilung
ober Untecfêibung snr 8orauifc|ung 1^, tDeU(e ni^t bla| bei mate«
rteOen, fonbcrn eBettfo gut aud^ bei immateriellen 9lk\tn ûr Vnttcnbung
fommen fann : Multitudo sie accepta (sc. secimdum quod est
transcendens) hoc modo sc habet ad multa, de quibus praedicatur,

siout unum^ qaod convertitur ([. b. com ente, ad ens. Hmna-
modi aatem nimm non addit aliqnid anpra ena> ntai negatioiiem
dirisioniB tantom; nnnm enim Bignifioat ena indiranm, et ideo»
de quoeumque dicatur unum, significatur illa res indivisa, sicut

unum dictum de homine significat naturam vel substantiiim ho-
minie non divisam. £t eadem ratioue, cum dicuntur res multae,
mnltitado aic aooepta aignifioat illas res com indiraione ciroa
nnamqnamqne earom (b. 1^. fie bejeid^net jugleid^ tebel etn)tlne Hon
jenen 2)ingcn qX9 ein unum, f. b. %.). Numerus (i. e. multitudo)
autem, qui est species quantitatis, ponit quoddam accidens addi-
tum supra ens, et similiter unum, quod est principium numeri,
ib. a îe mnltitado, qnae
.3 est speoieB qaaatitatiB^ ttirb au^
mnltitndo materialis 47. 3 ad 2), b. i. materlclKe
IßteHêit genannt, »eil nörnlici^ bie ^tnge, m\ä)t in tl^r begriffen »erben,
nid^t ettta burti^ ba§ ^)enfen unb in bemfelben, fonbern in SSirflicfifeit
als otele cstfiieren, ber ÜDlaterie nad^ c^ô, mxau^ bie IBtelêit entfte^t,
ni^ eines, fonbecn ineleft auSnaiên. 3e na<l^ bem einbeitliên (de*
fi(l^t§))unfte, unter' mefd^ eine foldê mnltitndo aufgefalt »erben fann,
218 munditia — mntetio
trfigt fie au4 1104 bcfonbcrc 9{amen; unb fo ift bctm |. 8. dlfbe M
ftncr mvltitado domestioa (ib. III. 8. 1 ad 2), MiHcr imU^
mon bie gfamilie, unb üon einer mnltitudo civilis (ib.), untet
toeldêr man ben <Btaai ju üerftcên ât.

munditia = Sieinlêit. bie munditia cordis, b. i.
9lctti(ctt be^ fKrimlS, in figütltêm @inne ^r) (f. cor) Mcftanb«!,
betrifft, fo ifl fie eine ^tteifaê: üna qnidem pFaeambiüa et dispo-

sitiva ad Dei visionem, quae est depnratio affeotas ab inordtnatifl
affectionibus, et haec quidem munditia cordis fit per virtutes et
dona, quae pertLnent ad vim appetitivam ; alia vero munditia

cordis est» quae est quasi completiTa respeota Tisionis divinae,
et luiec qnidem est mimditia meatis (L e. iateUeotas, f.
mens)
depuratae a phantasmatibns (f. b. %) et emribiiSy nt seQioet
ea, quae de Deo proponuntur, uon accipiantur per modum cor-
poralium phantasmatum, nec secundum haereticas perversitates,

et baue mnnditiaiii £ftoit donmii mteUeotusy th, IL IL 8. 7 c
nmiM flBett. Ift eine ittcifad^ fBOk unteffêib«,
mnndns maior unb mundns minor, b. t. ber Stofiofolmirt
unb ber 93lifrofo§mu§ : tota universitas creaturarum, quae dicitur
maior mundus, comparator ad hominem, qui in octayo physi-
coram (Arktotelis c. 2. p. 252. b. 26) dicitur minor mnndoB,

:
sient perfeotnm ad imperfectom, Ül L IL 2. 8.0b. 2; ttfi. ib» 17.

8 ob. 2.
mutatio == Snberung, SSeränbcrung : de ratione mutationis est
(e§ gel^ört ûm SBefen ber êränberung), quod aliquid idem (ein unb
boft nftmÜê) se habeat aliter nnnc et prins; nam quandoque est
idem ans aetu aliter se habeis nnnc et prins, aiont in moüboi

secnndnm qnantitatem et qnaütatem, quandoque vero est idaiii
euä in potcntia tantum, sicut in mutatione secundum substaa-
tiam, cuius est subiectum materia, th. I. 45. 2 ad 2. ^te ^rten
bec 18er4lnberung gcünben fidj^ osf bie êtfdîebenlêit bell terminas
ad qnem, b. i. bcS ^BtenM^m^, loocauf bie Sccinbermtg ii|tcit:
mntationes aoeipiant speoiem et digmtatem non a termino a quo,
sed a termino ad quem, ib. 1 ad 2.
üiyilizea by LjÜOgle
eis
atiiTs 9{Qtur. ît btefem SBorte luirb t)ielerlei benetd^net
Nomen naturae a nascendo est dictum vel sumptiim. Unde primo

68t impoaitum hoc nomen ad Bigiiiiicandum generationem viven-
üüBkf ffOM nativitas vel puUulatio duatnr, ut duiatar natura qvaai

aascitnra*, dmnde traaslatnm est nomen naturae ad aignifioandiim
prinoipinm fanins generationiB; et quia principinm generatkniis in
rebus viventibus est intrinsecum, ulterius derivatnm est nomen
naturae ad aignificandom quodlibet phncipium intrinsecum motas;
lioo antem prindpiiim Tel ibnna eet Tel materia, nnde quando-
qii6 natura dieitnr forma, qnaadoqne Tero materia; et qnia finia
generaHeniB naturalis eet in eo^ quod generatar, eeilioet eaeentla
speciei, quam signifieat definitio, inde est, quod huiusmodi essentia

speciei (^rt) vocatur etiam natura, tL Iii. 2. 1 c ; ib. I. 29.
1 ad 4, 115. 2 e, I. XL 10. 1 o, cg. IV. 41. 'SknaoO^ Mrjkl^
«an luttdil^fl imler 9Iotiir:.l. btc ftctatt abtc M êroor«
l^ringeii chitS T^bcn SBefenS, 2. baS $rinct|> biefer ^l^ötig«
feit, 3. jcbmebcS innere ^rincip einer SBettJcgung, 4. ba§
formale unb materiole ^rinci^) ober bie gorm unb Ü)latcrie ((. b. 91.)
dttfd IBdcfen«, unb 5. bie äBefenêtt eines Dinges, mit lûg «i^
»cU^ Ic|tire icbo4 8» kmeifen tfl, ba| fie ronr infoftm Kohic gewuuit
iBifb, oI§ fte beS innere 9lriact|) unb jUNir ba8 !e|te innere ^fxmdp
(f.
principium) ber 5:^äti9feiten (f.
actio) eine§ îngeS ift: natura
designat principium actus, essentia vero ab essendo dicitur, th.
L <^d. 2 ad 3. ûger ben genannten Dingen tragen fobann auc^
ao4 folgmbe ben 92amen Sôtar: 1. iebeS föefen ber Seit nnb.
fegar }cbc8 feiner ^Bermdgen — seonndnm qnod supponitnr alicni
naturae communi, sie dicitur res natnrae, ib. 29. 2 c, alio modo
dicitur natura quaelibet substantia vel quodlibet ens, ib. 1. II.
10. 1 c, ögl. ib. 109. 3 ad 2, cg. IV. 10; intellectus et ratio est
potieeinia hominia natura» th. 1. II. 31. 7 o, m(. ib. L 29. 3 ad 4;
a magifitro Tocatur Toluntaa (f.b. 9.) nt natura, ib. HL 18. Sc;
2. ba§ 911 ber ft(i^tbaren Dinge — eaee in remm natura,
ib. I. 2. 1 ad 2, ögl. cg. I. 11; quam contrariis agentibus in
natura, ib. III. 103; 3. badiânje ber leblofen 92aturb inge
quia habent effeptum aimilem naturae, qnae etiam dat- eeae, tb.
L 78. 2 ad 1 ; Toluntaa diTiditur contra natnram aiout nna caufia
. kju.^cd by Google
220 DAtora
contra aliam, ib. L IL 10. 1 ad 1; 4. htx naturltê £ouf

ober bie notiitltdê bcr ^tnge Orbnung — seoandimiiiaäirani
SS seoandnm naturalem onrsnm remm, ib. L 104. 4c; praeter
naturam = praeter ordinem naturalem creaturis inditum, ib.
3Jlan unterf (Reibet : 1. natura absoluta (th. I. 75. 5c),
b. t. bie aus tl^ren inbioibuellen lêftimmungen in @ebanfen abgelöfle
9latttt nnb SBefettl^lt eines f)m0e8; 2. natura eommnnie (ib.
76. 2 ad 4), b. t. bie ollgenieine 9}otnt nnb SBefenlêit eine« îngei,

mit anbcrn SCßorten bicjcnige, meldte il^m mit onbern fingen feiner ^rt
gemein(am ift; 3. natura completa (ib. 90. 4 c, cg. IV. 35),
b. t. bie t»oIlfiänbige 9totu( unb lIBefenlît ober biejentge, welcher feines
tQm @ein8womente ntongett nnb bie besâlb für fi^ allein bie %ü ehieS
SlatunoefenS in il^rer ^Denbung barfiellt; 4. natura natnrans
(th. I. II. 85. 6 c), b. i. bic jebe 3laiut unb 2Be(en]êit bebingenbe
9?atur, mit anbern SBortcn ©Ott, wcldêr, fclbft eine natura, b. i. ein
SBefen fetenb unb eine foldê, b. i. eine äBe|enlêit befl|enb, aUe äBefen
ber 8Bett erfifafft nnb bie Üên eigentflndiite Statur oerleil^; 5. nar
tnra epiritualia nnb natura corporalie (ib. 1.69. 1 o),
b. i. bic geiftige unb för|)crlidê 9?atur. — 58erftcl^t man unter natura
bie in ber 9Jatur unb Sßefcnlêit ber 3)inge begrünbete Orbnung il^reS
©eins unb SBirfenS, |o fann ettoaS aecundnm, supra, praeter unb

contra natnram fein: secundum naturam (ib. 1. 5 ad 1, cg.
IL 83) ift baSjentge, toaS bet 9lohir nnb SBefenlêit eines Tinges ent*
[prid)t ober au§ i^r fld^ ergiebtj supra naturam (th. I. 12. 4
ob. 3) baSjenige, rooS über bic in feiner dlatnx unb SBefenêit »ur«
êlnbc SeiftungSfälîgfeit eines Tinges (inouSgel^t^ o^ne aber feiner 9?atur
.nnb SBcfenlît )n miberftreiten; praeter naturam (ib. 105. 6

ad 1, cg. 1. 19, n. 83) boSicnige, looS gumeilen nnb nebenbei einem
2)inge jufommt, moS olfo burd^ feine âtnx unb SQßefenlêit nic^t ge«
forbert, nid^t in il^r gninbgelegt ift; contra naturam (th. I. IL
6. 5 0, cg. II. 83) ba§ienige, waS mit ber 92atur unb SBefen^tt eines
SHngeS im äBiberf|»ni4 fielet, i(m alfo nur bann gulommen (ann, loenn
i|m (BetDoIi angetl^ mitb. — 3u mal um naturae f.
malum; |n
neoessitas naturae f. neoessitae; )u nomeu naturae f.
nomen; jupassio naturae passio; gu peccatum naturae f.
f.
peccatum; gu unio naturae f. unio; )u nnitas naturae f.
unitaa; yeritas naturae f. yeritae; ju roluntaa ut
oatonliB 221
natara a. per modom naturae f.

Tobintas; vnlneratio
naturae f. ynlneratio.
Natura nihil faoit frnstra, ita neo Dens (tfa. III. 39.
7 ob. 2), f.
frustra. Natura non abundat in super fluis
(ib. L II. Dl. 2 ob. 1), mit anbern ^Borten natura non facit per
dno^ qnod per nnnm potoet tsußete, ib. 51. 1 ob. 2, t»g(. ib. I. 2.
3 ob. 2. Natara 'non defioit in neceasariia (ib. L 78.

4 c, I. n. 51. 1 ob. 3, cg. III. 129), b. t bte97atur Id^t e« an
bfmjeiußen, ma§ notnjcnbiQ ift, niemals fehlen. Ex eo, quod ali-
quid constituitur in suam naturam, delectatur
(th. L IL 34 a ob. 1), b. ^ bacoud, hai ttmi in bcn ^fi| bcS
iim JlMAUim, bc8 feiner ftotur cntf|»re(tcnben €hite9 ttirb,
entiprtngt für bn9fel6e ein fSergnügen ;

Dgl. ib. 31. 1 e.
naturalis == natürlid^, naturgemäß: naturale dicitur, quod est
Becundum naturam, th. I. II. 31. 7 c. 9hiturgemög ifl aber: 1. baS-

{entge, roai bec 9{atuc unb SBefcn^cit eineS Tinges ent*
f))rt4t — in rebns natmaUbne aliqnid didtnr naturale ex eo,
qnod natnrae oonyonit^ ib. 34 1 c, 51. 1 c, 63. 1 c. 2. ba^

jenige, maö auö ber 9?atur unb SBefenêit eineS 2)inge§
als aus (einer Urfadê lêrborge^t — naturale dicitur illud,
qnod causatnr a natura, ib. 46. 5 o, ogl. ib. IL IL 164. 1 ad 1,
in.* 41. lo; 3. baSjenifie, mo)u ettoad feinet Jtüiux s»'
folge Mitneigt — aliqnis motus dioitor natnralis, qnia ad ipeom
inclinat natura, ib. L IL 41. 3 c, »gl. ib. I. 82. 1 c, I. II. 6. 5
ad 2; baäjenige, ma^ jum ÛI ber fic^tborcn IRatur
4.
geprt —
corpus naturale aliquam formam Bubatantialem (f.
habet determinatam, ib. L 7. 3 c; res naturales sunt mediae inter
acaentiam Bei et acientiam nostram, ib. 14. 8 ad 3; 5. bni«
jenige, maS |ur IcbJofen Dâtur gehört, benicblojcn Diütut*
ttejen jufommt ober üon il^nen bcmirft mirb — videmus
enim, quod aliqua, quae cognitione carent, scilioet corpora ua-
turalia^ operantur propter finem^ ib. 2. 3 o; huinsmodi vires (so.
YOgetatiyae) dionntor naturales, tum qnia habent eflectua simfliin

natnrae, qnae etiam dat esse et quantitatem et conservationeni,
licet hae vires habeant hoc altiori modo, tum quia hae vires
exercent suas actiones instrumentaliter per qualitates activas et
passivas^ quae sunt naturalinm aotionum pnncipia» ib. 78. 2 1
(est inunutatio) naturalis quidem, secundum quod foima inunu-
. kju.^cd by Google
222 oatuntliter —- natos
tantis recipitur in immiitato Becundnm esse naturale, Stent cabr

in calefaoio» ib. 78. So; agena natiirale dlYiditar contra (f«b.9.)
agens Tolnntarinm (f. b. ff.), ib. I. II. 10. 1 ob. 1; 6. baS*
jenigc, wa§ bem supernaturale gegcnüberftel^t — quod
cognoscibile est de Deo per rationem naturalem, ib. 1. 12. 12 a;
natoralia noatra cognitio a sensu prinoipium somit, ib. c; si
homo et angelna fnemnt creati in pnria natnralibna, ib. IL U.

5. lo. — 3n babitna naturalis f.
habitos; )u materia na-
turalis f.
materia; motus naturalis motus; f.
neces-
sitas naturalis f.
necessitas ûodium naturale
; f.
odium;
)u peccatnm naturale {. peccatum; quantitas natu-
ralis f. quantitas; gu transmutatio naturalis traas-
mutatio; )u Tirtus naturalis f.
viitus; gn Tita naturalis
f.
Tita; 3u Toluntas naturalis f.
yoluntas.
3m (Begenfoê naturalis fprid^t man n\ä)i hlo^ öon innaturalis
unb supematuralis (f. b. %), jonbern nud^ Don non naturalis,
unter tocU^n man, tmn cS» bem naturalis gcgcniibccgeflcnt »trb, ba8«
icnige gu tierjlel^ fiiA, loofu ctmoS gisav feiner Statur gufolge (iuneigt^
Ural ahn ni^t hutäf eine Ihroft ber feMofen Statur, fonbern nur unter
5Kitti)irfung cineS @rfenntniöDermögen§, b. i. auf (Srunb einer 53or*
(lellung besfclben gu[tanbe lommen (ann, ogl. th. L IL
3 c. 3u con-41.
oupisoentia non naturalis f. eonoupisoentia; gu deleotatio
non naturalis f. deleotatio; gu odium non naturale f.
odium; timor non naturalis f. timor.
nataraliter = üon 9iatur auS, feiner 5Ratur gemä^: perfecta
sunt nataraliter imperfectis priora» th. 1. 77. 4c; quae ratio
natnralifter indita kabet, og. L 7 ; quae natnraliter sunt nota» per
se oognosenntur, ib. 10.
natuB — gebaren. Bene natus unb male natus (cg-.
III. 92) lêi^t fo üiel, ol« öon ©eburt ober 9iatur au« gut bejto.
f(blt4^ beanlagt fein, ^öufigften ift ber ûgbrud natus, a, um

esse tu 193erbtttbuttg mit einem änfinUib, meUber fo ukl bebeutet, aH
tm ttebttft ober im JUAwc au8 gu bem befttîgt ober geeignet fein,
moi bnr4 ben ^nftnttii» aulgebrfiilt uHrb, fo bog alfo 3. 3. natus est
habere aliquid gleid^bebeutenb ift mit in natura eins est, ut habeat
(ögl. ib. III. 144): cognoscens natnm est habere formam etiam
rei altshue, th. 1. 14. 1 c; quae nata est iaoere de se opinionem
falsami ib. 17. 1 0 ; falsa dieantur, quaecumque apta natu mmt
oMassariat 223
apparere, aut qualia nou sont^ aut qnae mm sunt, ib.: caecum
eoim non didtur aiai de eo, quod est natam Yideie, ib. 4o;
oontraria et oppoeita piiTatiTe (f. b. 9.) nata annt fieri ctroa
idem, ib. ad 3 ; homo secuDdum snam aaturam non statim natna
est ultimam perfectionem adipisci, ib. 62. 5 ad 1 ; humanam
naturam, prout nata eet in suppoaito (f. b. %.) eaae, ib. III. 4. Sc;
unnmqoodqne, üeai natom est agere^ inquantom est aotn (in
WMäfttii), ita natam est pati, inqnantum est potentia (im 3^*
flonbe bcr 3Jlö9li(i^fcit), cg. I. 16; aooidens (f. b. %) enim de se
natum est inesse et non inesse, ib. 23 ; omne igitur ens actii
natom est agere aiiquid acta exaiatena, ib. IL 6 ; si etiam bomo
oapiUos flavos non habet^ non est malnm, qnia etsi latns est
habere» non tarnen est ei debitom» nt habeantnr, ib. ID. 6.
sM fl iBilm — a) ba9 ontologif 92of«»ettbige, b t. bo9«

jenigc, tt)a§ auf bcm Gebiete ber rtolen SÖirflic^fcit nic^t ju fein nid^t
üecmag : necesse (== necesHarium) enim est» quod non poteat non
eise» th. L 82. 1 c — W litten bcS neoessarinm ^ |tt ttttiec
f^fibtn be& neoessarinm absolute unb bo9 neoessarinm

ex snppositione s. oonditione (ib. 19. de u. 8 ob. d, II.
II. 32. 6 c, cg. I. 67, 83 u. 85), b. i. boä unbcbtngt unb baä bc«
bingt 920tl9enbigc. 3)lit ben beiben ^rten ftnb ber ©odê na^ ibentifci^
baS neoessarinm per se unb baft neoessarinm per aliud

(th. L 41. 2 ad b), b. l boi bttt<| M Stotoinbige, mit anbem
ttortfit basjenige, maS iuôl^t feinet eigenen 9Iotut vnlb ttefenlêtt not«
menbig ift unb ^culjutagc geioö^nlid^ baS Statur = ober metart9fif(§

92otn)enbige genannt mitb, unb ba§ burc^ ein anbereS 92ottDenbtge^ mit
onbern U&ottm baijientge, toad traft beS d^tnpuffefi eine« bon i^m ^*
Miebenen nohoenbig ift, fei bied min eine oansa agens et eogeBs»
b. i. eine nrirfenbe Urfodê, ober eine oansa flnalis» b. t. eine Sttt^'
nx]a(S)t, tDt\ä)t auf bem Gebiete beS ênfenS maltet. 9Bie man fte^t,
jerföQt ba§ necessarium per aliud toieber in jmei Unterarten; man

bejei^net btefelben lêutjutage geiodî^ old bod 4»l^9fif4 ^ moraltfdt
92olmenbige; bgl- ib* UL 46. lo.

b) bo( |)fi)(iôIogtf4 ober logtfd^ 9{ottnenbige, b. i.
baUjenige, ma§ auf bem Öiebiete beS 5)enfen8 nid^t anber§ fein der-
mag, alö e§ ift, fo baj alfo fein fontrabiftorifdê§ Gegenteil unmöglich
ift. âlêr ift benn IB. 9iebe: oognitio neceasaria,

oon einer
{. oognitio; bon einer oonditionaiis neoessaria (og. L 67)>
224 naeeaw — neoeisitas
b. i. Don einem notmenbig magren $ebingung8fo|; bon einer inductio

necessaria (du I. 19. 12 o), b. t. Um einem n&tigenben 9nM;
»on einet ratio
genben Arnnb.
2 ad 2), b. i. bon einem
neoessaria
—
Omnis conditionalis, cnius antece-
(ib. 50. ^
dens est necessarium absolute, consequens est
necessarium absolute (ib. IL IL 171. 6 ob. 3), b. in jcbem f).
lêbingungfifal, beffen ^rberfa^ unbebtngt notmenbio unb koal^ i% i|l
an4 ber 92a4fat unbebingt notoenbig unb timlr; ngL ik L 14. 13

ad 2, cg. m. 94.
neecsse = notmcnbig, aud^ gleid^bebeutenb mit necessarium (f. b.
: necesse est^ quod non potest non esse, th. L 82. 1 c ; necesse
est exum haac oonditionalem (IBebingungdfal) Teram esse Deiu
hoo raii, necesse est hoc eaae'^ ilk 19. 8 ad 1 ; aimt enim qnae-
dam in rebus oreatis, quae simpliciter et abeolvte (f. b.
neesMe
est esse ; illas enim res simpliciter et absolute necesse est esse,
in quibus non est possibilitas ad non esse, cg. IL 30.

neecflsttai » a) ontologifê 92otioenbtgtett, b. t. bie
Stotmenbigfeit ouf bem SeMete bc9 realen Sein!». Ston luiterfêibet
batton eine necessitas absoluta nnb eine neeêesitas eon-

ditionalis s. conditionata (th. I. 19. 8 ad 1 u. 3, 23. 3
ad 3, cg. IL 29 u. 30), b. i. bie unbebingte ober {((le^tlîmge unb
bie bebingte Stotioenbigfeit, mt>on jene auc^ necessitas natarae
8. naturalis (ib. L 20, IL 23, th. L 82. lo), b. i. Stotiit'
ober metop]^t)ftf(ê 9fa>tmenbig(eit genannt nitb. ê 9}ainmottDenbigMt

j!ammt, luic büä jcôn i^r Dhme bejagt, au§ einem principium intrin-
secum (f. b. %.), ber in %ta%t fommenben Sadê, jei bie§ principium
nun t(re Materie, Biout com dicimus, qnod omne oompositom ex

oo&traiÜB necesse est oormmpi (f. b. ft.) ober i^ce Sfbrm, siont com
didmus, quod necesse est triangnlnm habere tres angalos aeqn&les
duobus rectis, th. I. 82. 1 c. 2Ba§ Jobonn bie neceswitas condi-
tionalis anlangt, jo berul^t pe auf einem principium extrinsecum
(f. b. unb {% ba aud^ biefed miebet ein ^meifodêS fein ionn, eine
causa finalis nftmlidft unb eine cansa agens, ebenfaflft iwn ^locifail^
Srt ^ alio modo conTenit alicui, quod non possit non esse es
aliqno extrinseoo, vol fine vel agente; fine quidem, sicut cum
aliquis non potest non sine hoc consequi vel bene consequi finem
aLiqaem, ut cibus dioiiur neoessarius ad vitam et equus ad iter»
et haec vocator necessitas finis (Sttedndhoenbiglett), qnse
negativa — negative 225
inteFdüm etiam utilitas dioiiar; ex agenie antem hoc aUcui oon-

yenit^ sicut onm aliqnis oogitnr ab aliquo agente ita, quod non
poeeit oontrarinm agere, et haec TOGatnr neoeseitaB ooaotionis
(äJuangänottoenbigfeit), ib.; ögl. ib. III. 14. 2c, cg. III. 138—139.
fKon fprit^t fobann auä) nod) Don einer necessitas liberae
volantatis (th. II. II. 186. 5 ad 5), b. t. Don einer ^Rotmenbig'
fett, tnH^ ber 9Renf4 m fceiet SBol^l fi^ oiiferlegt; biefelbe fftHt
a§er mit ber neoessitas finie facÎit^ Aminen, ê neceBsitaa

conscquentis I. 67) cnblid^, ttoju man auä) bic neces-
(cg.
sitas Bcientiae, necessitas voluntatis unb bie neces-

bie
sitas iustitiae (ib. IL 26, 27 u. 28) red^nen !ann, b. t. bie

9{ottoenbigteit, ba| etUKii al8 QfiÎge (oonseqiieiia) fk) ergiebft, toenn
ein onbereS flattfinbet, iß nUf/ti anberS, al8 eine 9rt i»n neoesBitas
conditionata.
b) p j i) 0 1
0 9 i j
d) c ober logifd^c ^Jotftenbigfeit, b. t.
bie !Rottt)enbigfeit ^nlenS ober bie ênfnotioen'

auf bem (Gebiete be§
bigfeil auotoritatibuB (f. b. %) autom oanonioae Bcriptiurae atitar

:
proprio ex seoeBsitate aignmentandoy th. 1. 1. 8 ad 2; mm de

necessitate conclndit, ib. 46. 2 ad 3, ttgl. cg. II. 32, 35 u. 89;
haberet necessitatem, quod dicitur, th. I. 66. 2 c, DiÎ. cg. II. 84
u. 92 ;
qui intelligit oniversaliter et per modum necessitatis oniaB-
dam, th. L 84. 1 0$ ex maiori de neoeaaitate et minori de con-

tingenti (f. b. fL) non sequitnr oondnBio de neoeBBitate, Cg. IIL
86. — Unter ber neooBBitas coneeqneniiae (ib. 1.67) Der«
fte^t man bie ^btmenbigfeit ber Schlußfolgerung, b. i. bie 'Jlotioenbig»
feit, aud gegebenen $cömifien eine gan$ beftimmte conciusio abzuleiten.

3n propoBitio de nooesBitate f.
propositio.
Ülenb: qnod proprio eat^ qnando aUqniB

o) 3lot, ininrioBo
alten ad memoriam rednoit anxilium, quod contnlit ei neoeeBi-
tatera paticnti, th. 11. II. 72. 1 ad 3; quidam vero impediuniur
necessitate rei iamiliaris, cg. I. 4.
negattva (bc propoBitio) = oemetnenbe ^lâu|>tung, ^mei«

nung: nisi roBolvator affirmatiya (f. b. %) in nogatiyam, th. L
16. 5 ad 2.
negative = mö) 2Öeife ober im ©inne einer Verneinung: si (de-

fectus) accipiatur negative, th. I. 12. 4 ad 2; quae de Deo
dictintur negative, ib. 13. 2 c. Negatiye oppoBitnm (ib.I. II.
23. 3 0» IIL 34. 1 ad 2) i|l boSienige, umS |id| )tt etM» onberm
64il|: X||oma4>8f|i(im. 15
. kju.^cd by Google
226 nemesM — nometi
iDte bie emfaê Negation beSfcIben oettKiU, mie fb. uou aihvm
album.
nemesiB =- ©dâbcnfreubc, fDliggunfi: loquitnr ilu de miifiDr
oordia et nemesi, seoimdiim qaod utramqne est passio, et habeit

quidem coutrarietatem ex parte aestimationis, quam habent de
malis alienis, de quibus misehcors dolet^ inquantum aeBtimat
aliqnem mdigna pati, nemeaiticaB autem gaudet^ mqnantom mür

mat aliquoB digna pati, et tristatnr^ si indigniB bene aocidat^ th.
IL n. 30. 3 ad 2; ügl. ib. 36. 8c

nemesiticus = fdôbenfro^, mi^günftig ;
ögl. nemesis.
nihihim = nid^tS : omne, quod est ex nihilo, vertibile est in
nihilum» th. L 75. 6 ob. 2 -, cum dicitur aliquid vertibile in nihil,
Don importator (iDtrb ttncingetragen) in oreatoia potentia ad not

ease, sed in oreatore potentia ad hoc, quod esae non inioi^
ib. 6 ad 2; Dgl. ib. 104. 3c u. ad 3. Ex nihilo nihil fit,
b. f). Qu§ ni(^t§ wirb nid^tS, tok bic ^îlofopên be§ 31Uertuni§ ju
fagcn l^ßegten, qui pouebant, materiae onmino nuliam causam esse,
eo quod in actionibus partioularium agentium eemper Tidebast

aliquid aotioni praeiacere; ha§ ift au4 richtig, nenn cd bIo| ouf bk
agentia particularia ober causae secundae belogen nnrb, falf(( iP
c8 aber, tuenn man c§ ebenfaflS gelten laffen mifl in ©ejug auj ba§
agens universale ober bie causa piima, b. i. in êûg auf (Stottf
qui in eese res prodnzit ex nullo praeextiatente sicut ex mateiia
1^01. cg. IL 16 n. 37.

iMriDe — nid^t toollen : ,non Teile* dioitnr duplioiter, uno modo,
prout sumitur in vi (S3ebeutung) unius dictionis, secundum quod
est infiniüvum huius verbi ^noloS unde, sicut cum dioo lUolo
legere', sensus est ,to1o non legeie^ ita hoo, qnod est ^non velle
legere' signifioat ^yelle non legere^ et sie ,non TeUe' noUe)
cansat involnniarium (f. b. K.); alio modo snmitnr in vi oratioBiSy

et tunc non affirmatur actus voluntatis, et huiusmodi ,non velle*
non causat involuntariom, th. L II. 6. 3 ad 2.
nolBDtas — m^fUn im @uine ein» eigitttUên X^ätigfeU bcd
ÜBUIenS, betientgen nftmli^, toomtt er bem fiM totberPrebt, Mm

i^tn abioenbet: ftaga autem mali magis dioitnr nolnntaa, tk. L IL
8. 1 ad 1.
nomen = 92ame ober iRenntoott, bie tiberfe|ung beS ^^riftotelifdên
SpofM, toddêS bem b. i. bem Terbom (f. b. tt.) ober Qäimtt,
nomen 227
gegetutbecftel^t unb in ^ccbinbung mit tl^m ein UtteÜ ober einen @a|
ittbet: nomen est tox (i. e. Bonns ab ore animalie prolatas
cnm imaginatione qnadam) significatiTa (ad diffiBreniiam
qaarumcumque vocum non significantium, sive sit vox litcrata
et articulata, sicut biltri», sive uon literata et non articulata,
aicut sibilus pro nihilo factus) secundum placitum (i e. secun-

dnm institationem hnmanam a benepladto honuniB prooedentem)
sine tempore (per quod differt nomen aTerbo), cnins nnlla
pars est significati va separata (sc. a toto nomine),
expos. in 1. periherm. lect. 4 a. IBei jcbcm nomen lôt mau ju
unterfdêiben ^toifên id, a quo imponitur ad significandum, unb id,
ad qnod significandum imponitur (b. t. ^tocfd^n feiner Sibleitmig nnb

fetner 9ebentnng): in significatione nominnm alind est qoandoqne,
a qno imponiinr nomen ad signifieandnm, et aliud, ad qnod signi-
ficandum nomen imponitur, sicut hoc nomen ,lapi8* imponitur ab
eo^ quod laedit pedem, non tarnen imponitur ad hoc signifioandum,
qnod signifioet laedens pedem, sed ad signifioandam qnamdam
spedem oorpomm, alioqnin omne kedens pedem esset lapis, th.
I. 13. 8 ad 2; Dgl. ib. 8c, 33. 1 ad 3. <E)ie »ebeutung eines
nomen ritztet fid^ ober balb nad^ ber ßtijmologie, balb mä) bem
(etijiênben ©pradêbrauc^ : de aliqno nomine dupliciter convenit
kqni, uno modo seonndnm primam dos impositionem, alio modo
seonndnm nsnm nominis, siont patet in nomine visionis» qnod
primo impositnm est ad signifieandnm actum sensns yisus, sed
propiur dignitatem et certitudinem huius sensus extensum est hoc
nomen secundum usum loquentium ad omnem cognitionem aliorum
sensnum, didmns enim, Tide, qnomodo sapit yel qnomodo redolet
Tel qnomodo est caUdnm, et nlteiins etiam ad Cognition^ in-
.
teOectns, ib. 67. 1 o. Senn ein f^mt m smeifad^cr, b. i. in

eißcntltdêr unb abgeleiteter ober übertragener 93ebeutung gebrandet mirb,
(o gilt : per prius ([. b. %.) dicitur nomen de illo, in quo sal-
Yatur tota ratio (IBebeutung) nominis perfecte, quam de illo, in

qno salTatnr secnndnm aliqnid; de hoc enim dioitnr qnasi per
sinulitndinem ad id, in quo perfeote sidTatnr, quia omnia im-
perfecta snmnntur a perfectis, ib. 33. 3c 5
ügl. ib. 13. 6 c.
?Jl§ Birten be§ nomen finb âuptfäcÛd^ folgcnbc aufjujä^len:

1. nomen abstractum unb nomen concretum (th. I. 3.
3 ad 1, 13. 1 ad 2, 32. 2 c, Ul. 16. 1 u. 5 0), b. t. ber abfimlte
16*
228 nominare
Uttb fonttete âmt, f.

absiractas unb ooncretus; 2. nomen col-
lectiTuiDy b. i. bec iôllefttt»« ober @ommeIname, toeTêr ^tteinki
§uglei(^ Beêtd^net, scilicet plnralitatem suppositornm (f. b. 9.) et

unitatem qiiamdam, scilicet ordinis alicuius; populus enim est
multitudo homiuum sub aliquo ordine comprehensorum, ib. 1. 31.
1 ad 2; 3. nomen esaentiale (ib. 29. 4c), b. i. bec IBefenl}*
nome, mit anbern SBotten berfenige, loelêt etUKiS mH ferner SBefeit|cit
beget^net; 4. nomen generis unb nomen epeciei, b. i ber
©ottungS* unb 'Îrtönamc — nomina gencrum vel speciorum, ul
bomo vel animal, Himt imposita ad signiiicandum ipsas natoras

oommnnes (f. b. non antem intentionee (Bîc^fung) naturamm
commnniom, qnae aignificantar bis nominibna ^nna' yel âpedea^,
ib. 30. 4c; 5. nomen intentionis, b. f. ber 9lQme ettter 9e«
jieûng ober ScinStoeifc einer ©acê — nomina intontionum possiini
accipi ad definiendum res, secundum quod accipiuntur pro aü-
qnibns nominibna reram, qnae non sunt (8ap)po8ita, et sie hoc
nomen individnnm ponitor in definitione personae ad deaignandum

modnm sabsistendi, qui oompetit snbetantiis partionlaribvs, ib.
29. 1 ad 3, tjgl. ib. 2c; 6. nomen naturae (ib. 13. 8a),
b. i. bec 92Qtucname, mit anbern SBocten becienige, loeldêr bie âtur
etned Tinges besetd^net; 7.nomen personale (ib. 34. Ic),

b. t. em êrfonennome ; 8. nomen poteetatia (ib. 13. 7 ob. 1),
b. f. ber9lame, iDe!((er etne^Rod^t oberdeloott audbrfidtt; 9. nomen
proprium (ib. 33. 2c), b. i. ber Eigenname, mit anbern 5Borten
bec ^Mamt, tt)oburd^ ettuaä einer ^êrfon ober Sadê (îgentümlidêä an--
gegeben toerben foll ; 10. nomen relativ um secundum esse

unb nomen relatiynm aecnndnm dici (ib. 13. 7 adl), relar f-
tivna; 11. nomen snbatantiynm unb nomen adiectiTum,

b. i. büö 3ubftantiü= unb ÎbjeftiDWort — haec est differcntia intor
nomina substautiva et adiectiva, quia nomina substantiva fcnint

enum anppositnm (f. b. adiectiva vero non, sed rem signifi*
catam ponnnt circa snbstantiam (ib. 39. 5 ad b), mit anbecn

IBorten, nomina aubstantiva signiflcant aliquid per modnm rab-
stantiae (f. b. ^.), nomina vero adiectiva significant aliquid per
modum accidentis ({. b. 31.), quod inhaeret subiecto (ib. 3 c).
nominare = nennen, ernennen, aud^ benennen, bcjcit^nen: mens
enim et intellectoa nominat potentiam intelleotiyam, th. L 54.
3 ob. 1. — ünumqnodqne aecnndnm id, qnod convesit
nodo — notitia 229
ei per ge (bur^ fi4# b. i. hux^ feine eigene ^twc), simpliciter

(dnfa4(in, fdlleîtoeg) nominatur^ BecuBdam sutem id,
qnod conyenit ei per acoidens (netenbei), neu nomina-
tur nisi secunduin quid (bcjieîmg§tT)ci)e), ib. 17. 1 c.
notio begriff: uon videtur autem, quod posaint esse

a)
aliae notioDes rerum in anima, nisi vel essentiae rerum cogni-
tanim Tel eüam similitadinee, Ül I. 87. 4 ob. 3; uout prinoi-
piatom in principio, in qno habetnr notio principiati, et ideo
AngnstLaus dicit, atfectus (j. b. animae e&se iu memoria per
quasdam notiooes, ib. ad 3.
b) ajlerfmal, (Eigentümlid^feit, befonberl^ gebtaud^t Mn

ben göttltdten êrfoncn: notio didtiir id, quod est propria ratio
(SBetfe) oognosoendi divinam personam, th. L 32. 3c; bninsmodi

(sc. nomina abstracta, quibus quaereutibus responderi possit per-
sonas distingui) sunt proprietates vel notiones in abstracto (j. b.
aigniücantes, ut paternitaB et filiatio, ib. 2c ; relationes (divinae)

in abstracto, qnae dicantar proprietates et notionesi ib. ; notiones
ai^ficantnr in diyinis non ut res» sed nt rationes (SBejtebungen)
qnaedam, qmbus cogôscnntnr personae, licet ipsae notiones vel
relationes realiter sint in Doo, ib. ad 2; sunt igitur quinque no-

tiones in divinis, scilioet innaaoibilitas, patemitas, iiUatio, communis
apiratio et processio, ib. 3o; notiones personarum sunt perso-
nanun habitadinea ad inTicem, ib. 41. 1 ad 1.
BotlonallB = a) begrifflich. — b) perf önüd^ eigcntüm»
necessarium fuit, attribuere personis (divinis) actus uolio-
nales, tk. L 41. 1 c ; actus designantes huius origiois ordiuem
(L e. originis secundmn proceasionem personae a persona) notio-
nales ad 1; actus notionales secundum modum

dicnntnr, ib.
significandi tantum differunt a relationibus personarum, sed re

sunt omuiuo idcm, ib. ad 2. v erb um uotionale—
f«
Tcrbum.
MJtkNHdttor »
im @inne ober na4 SBeife einet notio ((. b, %.):
secundum yero quod notionaliter sumitur, sie diligere nihil est
aliud, quam spirare amorem, th. I. 37. 2 c; principinm in diTinis

respectu personae dicitur notionaliter, ib. 41. 5 ob. 1.
notitU = a) jênntniS: Dens videudo suam essentiam co-

gnoedt omnia qnae sunt et erunt et fuerunt» et haec dicitur
cognosoere notitia visionis (ênntnU beS ©clônenS), quia ad
. kju.^cd by Google
230 notns
flimiUtadinem Tiuonis corporalis cognoacit ea quasi pnMentii;

oognofloit iiiBQper videndo snam essentiaiii omnia, quae potest
fkoere, qnamvie niimqiiam fecerit nec facturus sit, alias non per-
fecte cügnosreret potentiam suam, non enim potest cognosci
potentia, nisi sciantnr potentiae obiecta, et haec dicitur cogiio-
aoere Bdentia vel notitia simplioia intelligentiae (Stmt*

Iiis beS (tnfodên ^hni), Ül III.« 9S. 3c; ogl. og. L 66.
b) êfanntfein: gloria nihil aliud est, quam clara notittt

cum laude, th. I. IL 2. 3 c.
notns » Mannt, erfannt, ûtueilen aud^ glei^êbcutenb mit xidîi^
ober Vkm tintecfd^bet

liKi(r. s»ifilên einem notum per se imb
einem notum per aliud unb t>ev{lel(t baBei unter bem notmn
per 8e baSjentge, quo omnia alia cognoscuntur (cg. I. 10), unb
unter bcm notum per aliud, mcl(^c§ nur hniä) cttt)a§ anbetet befannt
ober erfannt toeiben fann; Yerum autem est dupliciter considera-
bile, uno modo sicut per se notum, afio modo siont per aliud
notnm; quod autem est per se notom, se habet ut prindjôm
(Anfang) et percipitnr stathn ab intellectu, verum autem, quod
est per aliud notum, non statim percipitur ab intellectu, sed per
inquisitionem rationis et se habet in ratione termini (nad^ ^tt beS
d^nbed), th. L IL 57. 2 o. ôd notom per se ift loicbcr ein StMi«
fac(e8, ein notum seoundum se, oud^ notnm simplidter a

natnraliter (og. I. 10 n. 11) genonnt, unb ein notum quosd
no8 : conting'it (f. b. 91.) aliquid esse per se notum dupliciter,
uno modo secundum se et non quoad nos, modo secundom

alio
se et quoad nos, th. I. 2. 1 c. Notae seoundum se, b. l itm

9hitttr na4 mo(r, finb biejlenigen propodtiones, in quibus idem de
se seipso praedioatnr, ut ,liomo est homo^ vel quarum praedicato
in definitionibus subiectorum includuntur (cg. I. 10, üqI. th. 1. II.
94. 2 c), notum quoad nos ober finb fie nur bann, wenn pe jofort
o(ne ieben IBetoeiS Don ollen HJênfdên als rtd^ttg erfannt merben, no^*
bem fie mitgeleitt tt)orben: ex hoe enim aiiqua propositio est per se
(unb secundom se) nota, quod praedicatnm inoluditnr in ratione
(IBcgriff) subiecti, ut ,homo est animal', tum animal est de ratione
hominis ; si igitur notum sit oranibus de praedicato et de sub-
iecto, quid sit, propositio illa erit omnibus per se nota, sicut
patet in primis demonstrationum prinoipüs, quomm termini (f.

^
K.) sunt quaedam oommunia, quae nuUus ignorat^ ut eas et m
nnmernt — naae 4231
ens, totum et pars, et similia, L 2. 1 c; Dg(, ib. 12. 11 ob. 3,

17.3 ad 2, 1. U. 94. 2 c. 3uttetlen »irb flbtiocnS bem notom
per se itblt bafi notnm per aliud, fonbcm baS notam per aoci-
dens, b. i. bo5 «eStnbei 53cfanntc ober ßrfennborc gegenübergefieClt,
unb bann fann etmaS notum per 8e entmeber bedlâlb fein, quia per
nihil aliud in notitiaia devenitur^ aicut diountur prima prindpia
per Be nota, ober bcf|alb, quia neu est cocpioflcibile per aeddena,
umt Golor eBt per se yieibilii» Bubstaniia aatem per aoddene, ib.
I. 87. 1 ad 1.
niimertis = 3öW« numerus cHt multitudo mensurata per unuiu,
th. I. 11. c — (Es gtebt eine ^toeifadê %tt Don uumerus,
2 nämlid^
einen numerne, qni est speciea qnantitatia nnb auf ber

9cHeUitng ctncS oontinnnm in teole 2:etfe berul^t (f. diyiue n. mul-
titudo), unb einen numerus, qui est de transcendentibus
unb ^d) barnuf grünbet, bog an einem unb bem nämlidjen 2)inge
mel^rereS oorfommt, loaS ^mx oerftîeben unb untetfd^cben, ober nid^

gef^kbctt tft; b0l. ib. dO. d c
Unter bem nnmems, qni est spedes
qûmtitiitiB, fann man miebeinm ein ô|i|iettcS bctfleien, entmeber ben
nnmerns simplex Tel ab solutus, qui est abstraotns extra
numeratum (ib. 10. (> c), mit anbern 2Borten, qui est tantum in
acceptione (ûffaffung) intellectus (ib. 30. 1 ad 4, 2 ad 5), b. i.
bie obâfte ober begciglid^ Seifjü, ober ben numerus nnmeratns

8. nninmtomm, b. l bie fbnfcete 9^(1/ ttie fic in ben realen fingen
difHert t numems eat duplex, sdlioet numerus simplex yel abso-
lutuB, ul duo et tria et quatuor, et est numerus, qui est in rebus
numeratis, ut duo homines et duo equi, ib. 30. 1 ad 4. —
Alius numero (ib. 36. 3 ad 2), bie Überfettung bed îriftoteUfd^
ingog oQt^^fup, bebeniet fo bkl, alS bem Snbibibunm na^ ein anberer,
idem numero (ib. 3. 8 c) fo btel, att bem Snblblbiinm nai^ bafi
nämlidê, unum numero (ib. 93. 1 ad 3, cg. II. 56) fo Oicl,
, als bem ^nbioibuum not^ etneS (f.

unus), unb difterre numero,
differentia seouudum numerum (cg. 11.83) fo Diel, aU bem
Snbhribnnm nad) berfîeben fein, inbtbibnelle ^rfd^teben^tt.
UM — Je^t: nunc autem Semper est finis praeteriti et prin-

cipium futuri, haec est enim definitio ipsius nunc, cg. II. 33.
232 otedientia — obiectam
0.
obeileiitfai =» (Beiotfam. 3n Sejug auf (Bott fann tion Cc^cfam
in boppcltcm Sinne 9^cbc fommen; obedientia dnpliciter didtar:
quandoque enim importat (bebeutet) inclinationem voluntatis ad
impleiulum divina mandata» et sie non est specialis virtus, sed
generaliter includitnr in omni Tirtote, quia omnm acioB Tirtatiim
oadnnt sub praeceptis legis diyinae; alio modo potest aocipi
obedientia, secnndnm qnod importat molinationem qnamdam ad
implendum mandata, secundum quod habent rationem (Sejielûng)
debiü, et sie obedientia est specialis virtus et pars iuetitiae,
reddit enim snperiori debitom obediendo aibi, th. IL IL 4 7 ad 3.
oliiMtmi » IBorttmtf, Segenfhinb, OBieft dnev 2:(fiHglcif, ober
etne§ âbituS, ober eitieS 9ermÖQen8 : proprio autem illnd asaignainr

obiectum alicuius potentiae vel Habitus, sub cuius ratione (@efic^t§=
J^mft, SBejteûng) omnia referuntur ad potentiam vel habitum, sicut
homo et lapia refenmtur ad yisiuDf inquantom aimt coloiata» imde

ooloratom est proprium obieotam yisoB, tli. L 1. 7c; id, qnod
est primo et per se (an erfler Stelle tmb bur^ ji4 f^^f^) cognitom
a virtute cognoscitiva, est proprium eins obiectum, ib. 85. 8c;
obiectiim comparatiir ad actionem ut mateiia^ non autem ut
materia ex qua, sed nt materia drea quam (f* materia) et babe(

qnodammodo rationem (Scgtti^ng, SetttSlodfe) formae» inquantom
dat spedem (infofern fte, bte iebeSmaltge Seîeûng ober luffoffungf*
weife ttämlid^, ben üorliegenben Stoff, bic Dodiegenbe Sadê al§ ju
biefcr ober iener 5trt üon Seienbem gehörig erjc^jeinen läfet), ib. L II.
18. 2 ob. 2 tt. ad 2; circa quod est actio exterior (sc. yolon-
tatis)^ est obieotam 6o; non enim poiest esse alind
eins, ib.
obieotnm babitus vel aotos, nisi quod est obieotom potentiae,

quae utrisque subiicitur, ib. II. II. 162. 3c; operalio intelie-
ctualis speciem (t$ôrm) et nobilitatem habet secundam id, quod .
est per se et primo intellectum, com hoc sit eins obieetimii cg.
L 48; Dol. ib. IL 98, UL h SKan |at ober itDtf<|tn bcm obie-
ctum materiale unb obiectum formale, b. i. 3n)if<iên bet
Gadê, meiere, unb biefer felBen Sadê, infofern fie ba§ Objeft ettoa
eincä S3crmögcn? bilbet , untcrfdêiben ;

fonod^ fönnen bie ©adjcn
ober înge (res), meldte bag Obj[eft eine§ Vermögens auSmod^n, tl^rer
notfirltd^n 9rt na4 ait^ ito4 fo f<tt oerfd^tcben fein, butd^ bie ratio
obliqaiis — obserrantia 23S
formalia^ t. hwcä^ bie formelle ^îclûttg ober burd^ bie äBetfe
einer Sonn |i4 Mtôltenbe ^vtivm%, xmaa fie alle glct^mABig pox»
tici^tcren, »erben fie in eine einzige ^rt eingegltebett : est enim nnitas
potentiae et habitus consideranda (an eine (Sinêit be§ 53ermögen§
unb beä âbitu§ ift ju benfen, mit anbern 2öorten, ob man für eine
Stetige ton S^l^tigfeiten ein einziges Vermögen unb bementfiêd^nb einen
einzigen bogu gel^övigen âbttud, ober aber beren mclê aI8 $tin*
eisten berfelbcn anfeên foOe, bafi tfl )u entfêtben) aeoandnm obieotam

(bcr ^fiätigfciteu), non quidem materialiter (nad^ bcr ©eite feiner
^Jôtetie, b. i. fo betradjtet, lüie eö ba nlö ein îng ber 9iatur üor-
lient), sed secundum ratiouem iörmalem (j. b. obieoti, puta

8.) homOy aamaa et nna fonnali intione
lapia conyeiiimit in
coloratiy qnod est obiectnm TianSy th. 1. 1. 3 o; idem antem actus
cadit super obiectum et super ratiouem obiecti, sient eadem yisio

est coloris et lumini«, ib. I. II. 12. 4 c ; cuiuslibet cognoscitivi
habitus ({. b. obiectum duo habet, scilicet id, quod materia-

liter oognoBdtnr, qnod est sicut materiale obieotam, et id, per
quod oognosdtnr, qnod est formalis ratio obiecti, ib. IL IL 1« 1 c.
oblkine *— feitlidêrmeife, inbtreft, in ^toeiter Stnie: in nomine

personae includitur etiam natura oblique, th. I. 34. 3 ad 1.
obliqans = feUkoättS gerichtet, feitlic^, inbtcett: quorum quidam

dixemnty quod (persona) significat essentiam in reeto (in biteto
Sinte, btrcft) et relationem in obliqno, th. X 29. 4o; qnia in

definitiooe personae natura ponitnr in obliquo, ib.; nomen ,per-
80ua* significat relationem in recto el essentiam in obliquo, ib.
haec praepositio yper" quandoque uotat auctoritatem (Utbeberfd^ft)

in recto, nt cum dioitnr, rex operatnr per baUivurn, quandoque
autem in obliqno, ut cum didtar, ballivus operatnr per regem,
ib. 86. de; potentia generandi significat in recto natnram divi-
uam, sed in obliquo relationem, ib. 41. 5 c.
obserrantia = a) Beobachtung, êbtauci^: postea con-

siderandnm est de snperstitionibus observantiarum, th. II. IL
96 pr.
b) Befolgung: perfecta observantia praeoeptomm caritatis
praecc-dit iiitentione (bem Teilten nnrf)) consilia, sed interdum tem-

pore sequitur, th. 11. 11. 189. 1 ad 5.
c) Übung:* 81 qua sunt in regularibus observautüs, quae

non unpediant pontificale officium, th. IL IL 185. 80,
234 obseratio — operabilis
d) ôilô^tuiig: snb pietate invenitur observantia, per

quam cnltua et honor exbibetar peraonis in dignitafee oomtitiitia,
th. n. n. 102. 1 0.
observatio ©cobod^tung , ClJebtauc^ , gleid^bebcutenb mit obser-
vantia (f. b. tertio ordinatur cultus ad quamdam

divinus
directionem humanonim actuum (f. b.^0 secuDdum iiuatitata Dei,
qni oolitur, et ad hoc pertinet auperstitio qnammdam obBerair
tionnm, ih. IL II. 92. 2o.
odimn B : odium contrariatnr amori^ th. I. II. 29. 1 a.
9WQn unterfdêibct odium naturale unb odium non naturale,

b. t. ciiKtt natürlidên ober 97ahiTâg, tocêr an^ erfenntnislofen SQBtfcn
subimnt, unb einen auf flnnli<|et ober übet {tnnlUicc iôrftettnng (appce-
henrio eoniuictay b. t. biefenige^ toelê im lâffenbcn Snljcttc csifKfiQ
§o6 ad id, quod est repugnans et comiptiynm (f. ma-

berul^cnben :
lum), habet (unumquodque) dissonantiam naturalem, quae est

odium aataraLe, ib. o; in appetitu animali seu intellectivo odium
•st disaonantia qnaedam appetiias ad id, qnod apprelieodiiar nt
repugnaiw et nodyuin» ib. ^8 odium non naturale mit feinen
betben ^rten, monad^ t9 auf bem Gebiete beS Senfittben unb ^ntellefHben
]p\t\i, btlbet ben ©egenfa^ bem amor sensitivus imb inteliectualis
((. b. ^.)/ UKi^renb baS odium naturale bem amor naturalis atö
foniräceS (ênteil gegenfiberftelt.

oBudpoleiUa — «QmbglUileit, tObetmigen. SRon Hntirfdêibet
eine ^loeif adê omnipotentia, eine oranipotentia aetira, au^

fdÎed^tmeg omnipotentia genannt, b. i. bie ^lllmad^t ober ba§ 55er«
mögen, aO baSjenige, maS feinen îberf^ru^ in ft^ Witit unb be^

lÎb in (i^ mögli^ 1^ ober %u miifen, unb eine omnipo-
tentia paaaiya, b. i. bte JR^^Vü^f^, oSei |tt ttetben: Dana dicitor
onmipotena seonndnm potentiam actiTam, non eecnndnm potentiam
passivam, th. I. 25. 3 ad 1 ;
omnipotentiae pa&äivae respondet
potentia actiya, cg. IL 22.
operabllis » undbat, b. i. im fEkttt oudfä^rbor, jnm fKtnbcIii
unb SBiffen gel^btig: omnis Bdentia practioa (f. b. %) est de lebi«

operabilibns ab homine, nt moralis de aetibun hominmn et aedi-
ficativa de aedificiis, th. I. 1. 4a; operabile est aliquid ])er
applicationem formae ad materiam, ib. 14. 16 c; ratio practica
(|. b« V.) ratiocinatur de operabilibns, ib. 79. 12 c; oportet

igitnr natnraliter nobis esae indita» sicut principia (f. b. 9.)
y , ,^ jd by Google
operatio — operaiivns 235
specmlabilium^ ita et prinoipia operabüinm, ib.; prndentia est

cirea (f. b. 91.)
oontingeiitaa (f. b. %) opeTabilia, ib. II. IL 49. 1 c;
non enim est (operatio prudentiae) erga necessaria, sed erga
contingentia operabilia, cg. III. 35.
operatio = ^^l^ätigleit: omnis operatio specificatur (erhält iîe
befonbcre flTt) per fomiam (b. t. butct ^ f^ten M icbcS'
maligen ObfefteS etngeîrägte Sform), qnae est principiiim opera-

tionis, sicut calefactio per calorem, th. I. 14. 5 ad 3; operatio
est ultimus actus (bie lejtc 93JirfIi(^feit, b. i. bicjcnigc, mli^t er 311=
le^t erreid^t, tD&§ienb bad esse bie erfie ift, ']. actus) operantis, ib.
1. II. 3. 2 c; operatio connaturalie (f. b. %,) noB impedita est

peifectio (f. b. ü.) secnnday ib. 31. 1 ad 1. Sgl. eg. L 100.
8Kan unlerfdjfibet âuptfäd^lid^ folgenbe ?lrten bft operatio:
1. operatio adquisitiva finis unb operatio meritoria
finis, b. i. bie ba§ 3^^^ erretdênbe unb bie eS Derbienenbe X^ötigfeit
— ai qnidem finis ille subsit yirtati rationalis creatarae, operatio
illa dioetnr adqiiisitiTa illins finis, sicnt homo meditando adqnirtt
ficientiam, si vero finis non sit in potestate (f. b. %) eins, sed
ab alio exspectetur, operatio erit meritoria finis, th. I. 62. 9 ad 1
2. operatio immanens s. manena, aud^ operatio intriu-
seca genannt, unb operatio transiens» aud^ operatio M
exiens s. progrediens b^ci^net (ib. 14 pr., 4 c u. ad 1,
isg. L 100, IL 1), b. i. bie btnerttcê unb fittêrltdê ^l^ätigfeit, dqI.
actio; 3. operatio propria (cg. IL 76), b. t. bie einem 2Befen

eigene unb eigentümliche ^^ötigfeit, biejenige, loobur^ eS fid^ bon aHen
anbent Sdefen untcrfdêtbet; 4. operatio simplez (th. I. 20.
1 ad 1, og. L 90), b. i. bie einfaê Xlfttigfett, nyorunier btcjiettige
üerpelên \% meldte ol^ne OKttDitfung e{ne9 fSrperlidên Organ« gn«
ftonbe fommt, ügl. affectus; 5. operatio supernaturalis, b. i.
bte übernatütliê ^l^ätigfeit, ea, quam homo exercet sola Yirtute
alicoins snpematnraliB substantiae, cg. IL 76. Operatio rei —

seqnitur (ri<|tet ^
nad^) form am ipsins (ib. IIL 97), ba fie
irt bet Sorm il^r Ie|tere(l inneres ^xmip (f. actio) ât
operativus = Ijanbelnb ober mirfenb, pm f)anbeln ober SBirfen
gel^örig, fid^ auf ba§ §anbcln ober SSirfen bejielênb : de ratione vir-
tutis humanae est, quod sit habitus operativus, th. I. II. 55. 2 c;
natnraliter nota tam in speculatiyis, quam in operativis, ib. 58. 4 c.
3tt habitns operativus f. habitas; gn ratio operatiya f. ratio;
Digitized by Google
236 opinio — opus
scientia operativa |. scientia^ Syllogismus operatiyas

f.
syllogiBmuB; )u verbum operatiyum f.
verbum; virtna
operatiya f.
virtus.
opinio » SIetnung: opimo significat actum intelleotos, qui
iertur (toirb îngcjogcn) in unam parLem contradictionis cum for-
midine alterius (b. i. mit ber gur^t^ baS anbete möchte ma^t fein),
th. 1. 79. 9 ad 4; de ratione opinionis est, quod accipiator unnm

oun fonaidine alteriua,- ib. 1. IL 67. 3
opponere « entgegenfeên: licet mala fieri et mala hob fieri
contradictorie (j. b. )
opponantur, tarnen velle mala fieri et
Teile mala non tieri uou opponuutur contradictorie, cum utxum-
que alt afürmaüvum, th. 1. 19. 9 ad 3; malo iam iniaoenti oppo-
nitnr bonum iam adeptom, ib. L IL 23. 3 c; miteaoere opponitor
ei, quod est irasoi, quod non est oppositom oontrarie (f. b. %),
sed negative (f. b. vel privative (f. b. 91.), ib. ; si quidem

illa diversa (f. b. non sunt diversa opposita, ib. 35. 4 c;
fit autem aliquid non solum &jl contrario (j. b. %,), sed etiam
ex negatire Tel priYatiTe oppoaito, siout album fit ex nigro et
etiam ex non albo, ib. III. 34. 1 ad 2.
oppositio = ^ntgegenftcHung, ÖcgcnfoJ: in affirmatione et ue-
gatione eiusdem consistit oppositio, th. I. Tl. 35. 4c; relativa

oppositio ((êgenfa^ ber êîeûng) in sui ratioue (begriff) indudit
diatinctionem, ib. L 23. 3 c» Dgl. ib. 30. 2 c; oppositio antem
lelationia non permittit, ib. 2 ad 4, togT: cg. lY. 24; in contra-
dictione, quae est principium oppositionis, th. I. IL 35. 4c;
tristitia et delectatio, quae sunt de eodem, habent oppositiouem
secnndum speciem (^rt), ib.; oppositio est per se et propria
canaa» qnod nnnm opposiinm exdudatar ab alio, inqnantam sei:
licet in onmibna oppoaitis inolnditur oppositio affiimationia et
negationis, ib. 67. 3 c; oppositione affirmationis et negationis

distinguuntur entia et a non entibus, oppositione privationis
(f. b. %.) et habitus (f. b. %.) distinguuntur perfecta ab impe^

fectisy oppositione oontnurietatis distingnuntor, quae sunt secondnia
fonnam diversa^ Qg. lY. 24.
opus — * SBetf. 9Ran fât gu unterldêiben : 1. opus meri-
torium (th. III. 89. 5c), b. i. baS für ben §immel öerbienftlic^f
SBcrf; 2. opus operatum uiib opus operantis (ib. III.* 71.
6 ad 4), b. i. bad gettirfte ober iwUbrad^te SBerf unb bad M
oratio — ordo 237
SBirfenbeii, mit anbem SBortcn baS Set! ott foUM ober an fUft
Qtnommen unb ba« SBcrf tn Äiitfftdjt ouf bie ^^^nteittion beSicnigeit be»
trnd)tct, bcr c§ vollbringt; 3. opus viviim unb opus mortuum

(ib. III. 89. 6 ob. 1), b. i. bQ§ Icbcnbigc unb bo§ tote 2Öcrf, mit anbcrn
SBorUn baSienige, meldêS im 8tanbe M geifttgeti iSeboiS ober bcc (S^nobe,
nnb baSientge, melfi^ im @lanbe beS geifHgen SobeS ober bcc @ftnbc
oenid^tet lotrb — sie igitnr differentia mortis et yitae in operibi»
est secundum comparationem ad priucipium, a quo procedunt,

ib. 6c; 4. opus vivifioatum unb opus mortificatura
(ib. 5 u. 6 o), b. t. baS )um 2thtn emedte unb bo§ totgemad^te
SBcif, mit onberit SBorten, ba0 opns mortaum» meld^S butd^ bic no^«
folgetibe Suge ju einem oerbienjllidên SBerfe erlôben mitb, nnb baS
opns vivum, mid)t§ burc^ eine nat^folgenbe Xobfünbe {eineS êrbienfteS
Dcrluftig gebt.
oratio = a) 9lebe: alio modo Bumitur in vi (@tnne) orationisy

th. I. IL 6. d ad 2; oonstrnotio syllogismi ant orationia con-
gmae, ib. 57. 3 ad 3; orationeB, signiftoantea qnod quid est,
terminos (Öirenjen) et detinitioncs (j. b. '!)(.) vocamus, cg. III. 49.
(5^ ift ju untcrjcêibcn bie oratio indicativa unb oratio dc-
precativa (th. III. 84. 8 ob. 1), b. i. bie onjeigenbc ober mit«
teilenbe unb bie bittenbe 9ttbt.
b) Oebet: nimc loqnhnnr de oratione, pront mgnificat

quamdam deprecationcm vcl petitionem, th. IT. II. 83. 1 c.
ordo =- a) Orbnung, 'ilbftufung, ©licberung, Stang*

folge: in moventibus autem et motis tria per ordinem (nad^ bec
Otbnung) iDveniuntar, tL L 18. 3 o; in ordine ignitomm est
primum, qnod est ignis per essentiam, ib. 19. 4 ob. 2; ordo
Semper dicitnr per coniparatioiiem ad aliquod principium, ib.
4:2. oc; iiecesse est, inter poteutias aniraae ordiuem esse, ib.
77. 4 c; depeudentia autem unius poteutiae ab altera dnpliciter

accipi potest, nno modo secnndnm natorae ordinem (Ovbnnng mit
Sejug auf bie 9latttt bet Vermögen), piont perfecta snnt natoraliter
imperfeotis priora, alio modo secnndnm ordinem generationis et
tomporis, pruul ex iraperlecto ad perfectura veuitur, ib.: ögl. ib.
III. 6. 1 0; in civitatibus triplex ordo hominum invenitur, quidam

enim snnt snpremi, nt optimates^ qnidam antem snnt infimi, ut
vilis popnlnsy qnidam antem snnt medii, nt populns honorabilis,
ib. L 108. 2 c; in finibns antem inTenitar duplex ordo, sdficet
238 ordo
ordo intentioDis et ordo exsecutionis (Orbnung her 3Ibfi(^t unb

Orbnung bet tUidfti^nmg), ib. L IL 1. 4oy Hgl. ib. 25. 2 u. 3o
cum duplex ordo inveniatur in rebus, unus partium univoBi ad
iuTicem, alius totinB imiyersi ad bonum^ quod est extra Uni-
versum, priiiius ordo ordinatur ad secundum, sicut ordo partium

exercitus ad in vi com est propter ordinem totius exercitus ad
dttoem, ib. 5. 6 ob. 1; duplex est ordo, acilicet generatumis et

perfectionis (ioeIi|€8 (ier gletêbcuteitb tfl mit uaturae» f. oben), ib.
62. 4c, ogl. ib. II. II. 17. 8 c; tnplex antem ordo in homine
debet cBse, uniis quidem secundum comparationem ad regulam
rationiB, prout scilicet omnes actiones et passiones nostrae debent
aeoundum regulam rationia oommenaurari, aliua autem ordo est
per ooBâratioiieiii ad regulam diyinae legis, per quam bomo in
Omnibus dirigi debet^ et si quidem bomo natnraliter esset animal

Holitarium, hic duplex ordo sutHceret; sed quia homo est natura-
liter animal politicum et sociale, ideo necesse est^ quod sit
tertins ordo, quod bomo ordinetur ad alios bomines, quä»us ceo-
Tivere debet, ib. L IL 72. 4 c; quadmplex autem ordo in aüqno

populo inTeniri potest, unus quidem principum populi ad subditos,
aliuß autem subditorum ad invicem, tertius autem eorum, qui sunt
de populo, ad extraueos, quartus autem ad domesticos, sicut patris
ad filium, uxoris ad virum et domini ad aervum, ib. 104. 4 c;

ordo autem naturae inter aliqua poteat attendi (in ^ctta^t flc«
jogen werben) dupliciter, uno modo seouudum gradum dignitatis,
alio modo secuudum rationem (Söcjiejung) causalitatis, ib. III.

6. bonum autem et in ordine consistit, cg. III. 20; oportet^
1 c;
quod omnes particulares ordines substantiali ordine (bte Orbnui^
bcr Subflonsen) contineantnr, ib. 98. 3» unitas ordinis —
f.
unitaa.
b) 9long[!ufc: ordo dupliciter dicitur, uno modo ipsa or-
dinatio comprehendens sub se diverses gradus, et hoc modo

hierarchia dicitur ordo, alio modo dicitur ordo gradus unus, et
sie diountur plurea ordines unius bierarobiae, tb. 1. 108. 2 ad 1;
nomen ordinis dupliciter accipitur, quandoque enim aignifioat
ipsam relationem, et sie est tarn in inferiori, quam in superiori,
quandoque autem accipitur pro ipso gradu, qui ordinem pro
modo acceptum t'acit, et quia ratio (äBefen) ordinis, prout est re-
latio, iuTemtur, ubi primo aüquid snperius altero oocurrit, ideo
^ .d by Googl
orgammi ~ origo 239
hio gradas enunens per potestatem spiritualem ordo nominatur,

ib. III." 34 2 ad 4«, oFdo nihil aliud est, quam qnidam potestatis
gradus in Bpiritnalibna diBpensandie (f. b. %), ib. 40. 5 ob. 2;

8acr3,mentum ordinis, ib. iU. (35. 1 c; in hoc ultimo subötautiamra
ordine est bonum mutabile, cg. III. :^0. — potestas ordinis
f.
pofcestaa.
o) înotbnunQ, iRt^tung: potest autem aUquid esse

sacram dnplioiter, soilioet absolute (f. b. 91.)
et in ordine ad atiud,
th. IU. 73, 1 ad 3; dcbiLus autem ordo ad tiiiem secundum
aliquam regulam mensuratur, ib. I. II. 21. 1 c; de ordine crea-
turarum in ipsum siout in finem, cg. I. 9 ;

potentia (in ÜJ2ögli(^feit)
ens, in quo importator (t|l eingcfd^loffcn) ordo ad esee, ih. IIL 20.
dcorbnetfeln ober (Singertd^tetf ein: priores sunt na-
d)
turaliter secundum ordinem causae formalis (f. b. %) effectus
positivi quam privativi, licet secundum ordinem causae materi-

alis ({. b. sit c converöo, tb. III. 70. 4 c.
«rgaaui » äBerfieufl, Littel, gletilftbebeulenb mit instrumentum

(f. b. 91.). ift in ttntcif4ctben : 1. ein Organum coniunctum
8. unitum unb ein Organum extrinsecum (th. L 78. 3 c, cg.
IV. 41), b. i. ein mit bem 2öirfenben geeintem unb ein i^m Qu$ct*
liö^ti, nid^t mit i^m Detbunbcitfd ^cfûg ; 2. ein Organum pro-
prium unb ein Organum commune (og. IV. 41), b. i. ein
SBcrfêug, bo8 f|»rcteD nur btcfem ober {enem )ur Sl^ttgfett btent^ unb
ein fotcêS, ba9 tH>n »leisteten in gleid^r SBeife gebraucht merben !ann.
jiBgi- instrumentum.
origo = Urfprung: origo alicuius rei non signiticatur (mirb
aufflefa|t) ut aliquid intrinsecum (ott innerltd^r Vorgang), sed ut

yia quaedam a re Tel ad rem, siout generatio signifioatur ut
ia qnaedam ad rem genitam et ut progrediens a generante,
th. 1. 40. 2c. S)o8 SBort origo fann in nftiüer unb paffiücr
êbeutung oecftonben mecben: origo active significata (f. b. ^.)
signifioatur ut progrediensa persona subsistente (f. b. 91.), unde
praesupponit eam^ oiigo autem passive significata» ut natiTitas»
signifioatur ut via ad personam subsistentem et nondum ut eam
constituens, ib. —
Formalis origo (ib. 1. II. 84. 3 c) bcjcici^net
ben Uif|)cung einer Sadê i^cer 0onn nadji unb fielet bec origo ma-
terialis gegenüber. 3» relatio originis f.
relatio.
240 palpftbilis — pars
p.
palpaUlis bctaftbar, anfagbar, greifbar : omne corpus palpa-
bilc est tangibile (fül^tbar), sod non convertitnr (f. b. orane
enim corpuH est tungibile, quod habet qualitates, quibus natus

est (f. b. %), immatari sensus taotas, unde aer, ignie et km»-
modi sunt oorpora tanglbilia, aed palpabfle nlterina addit» quod
TOsiBtit tangenti, nnde aer, qui numquam resistit tranaeimti per
eum, sed est t'acillimae divisionis, tangibilis quidem est, sed
non palpabilis; sie ergo patet, quod palpabile dicitur aliquod
oorpna ex dnobus^ eciiicet ex qualitatibna tangibilibua et ex hoc»
quod resistit tangenti, nt non pertranseatnr, th. IIL* 63. 60.

pars = Jeil. 3c noc^ bcr 9lrt be§ fangen (f. totum) rnifer«
man folgcnbe ^rtcn oon

l'cêibet 3;eilen: 1. partes essentiae
unb partes q u an t tat s (th. i i I. 76. 8 c, III. 90. 2 c, cg. II. 72),
b. t. effenîeHe ober tt»efentU<|e unb quantilatioc ober (Scögen'äeUe —

est autem duplex pars^ scilicet pars essentiae, ut forma et ma-
teria dicuntur partes oomposiia, et genns et differentiae partee
speciei (^Jlrt), et etiam pars quautitatis, in (juaiii scilicet dividitur
aliqua quantitaa, tb. I. 8. 2 ad 3; 2. partes osseutiales unb
partes acoidentales (ib. ilL" 7Ü. 3 c)» b. i. to^tnüt^ unb

an^tDefcnilê Seile; 3. partes essentiae unb partes rsr
tionis (ib. 1. 76. 8 c), b. l. metapl^ppf^« ""^ JogiW« ttxU — est
etiam quoddam totum, quod dividitur in partes rationis et essen-
tiae, sicut definitum in partes detinitionis et compositum resolvitiir
in materiam et formam, L 76. 8c; 4. ib. partes homogeneae

unb partes heterogeneae (ib. IIL* 79. 3c u. ad 1), b. l
gleichartige unb wngleicôrtige Seile; 5. partes integrales» partes
subicctivae unb partes potcntiales (ib. I. II. 17. 4 c,
54. 4 ad 2, U. II. 48. 1 c, 143. 1 c, III. 90. 3 a), b. i. Icik
ber $oIttommen(ett, beS êfen§ unb beS ^raftgebieted — illae dicuntur

esse partes (integrales) Tirtutis aliouius, quas neoesse est cob-
currere ad perfectum actum yirtutis illius; partes autem sab-

iectivao virtutis dicuntur species (Birten) eius diversae; parh»
autem potentiales alicuius virtutis dicuntur virtutes adiunctae,
quae ordinantur ad aiiquos secundarios actus vel materias, quafî

non habentes totam potentiani prinoipalis virtotis, ib. IL U-
48. 1 c, triplex est pars, scilicet inte^pralis, ut paries, tectom et
y u.^ jd by Google
participative — passio 241
fnndamentiiiii sunt partes domus^ snbieotiTa, siont bos et leo

sunt partes animalis, et ])0teutiali8, sicut nutritivinu et sensitivuiu
sunt partes animae, ib. — Unter bcn parte» auimae ât man
bem IBotftel^nbcn Ûfolge btc ih&fte obec j^raftgebiete ber Seele Der«
fNi^: partes animae dioantnr potentiae eiua, ib. III. 46. 7 o;

potentiae animae non dicnntar partes eins int^gprales, sed poten-
tiaies, ib. III.« 70. 1 ad 4.
partielpative = teilne^mungSttJeife, nac^ ^^rt ober im 6inne ber
^cilna^tne: sancti homines participative dicantur dii, th. I. 108.

5 c; (aliqna natura poteat attribi^ alicui rei) alio modo partici-
pative, sicnt lignnm ignitum participat nataram ignis, ib. I. II.
62. 1 ad 1 ;
(ea, quae sunt divinae naturae, dicuntur de humana
natura) secundum quod participative derivantur ad liuinaiiam
nataram, ib. III. 16. 5 ad 3 ; voluntas participative dicta potest

esse in parte sensitiYa, ib. lö. 2 ad I*, nt, qmcnmqne alias
(f. b. ab ipso (sc. Deo) beatas est^ partioipative beatas di-

catur, cg. 1. 102.
parriflcentia = i^nidertgfcit, i?nau(erig!eit : vitiu parviticentiae,
quo aliquis deficit a debita proportioue expensanim ad opus, in-
tendena minus expendere, qnam dignitas operis reqoirat» Ül II.
IL 185. 2 a ^8 (ikgentetl bat»on Mlbct etncrfett« btc Xugenb ber

magniiiGentia (f. b. %,) unb anberfdti bo9 Sajler htt bananaia n,
apirocalia (f. b. 31.).
parrifieas » titilSeng, fnaujecig: parvüicas deficit a propor-

tione,qnae debet esse seeandnm rationem (l^nunft) inter sumptus
etopoBy ÜL n. IL 135. 1 c; parvifions prinoipaliter qoidem intendit
parvitatem somptns, ex oonseqnenti antem intendit parvitatem ope*
riö, quam quidem non recusat, dummodo parvum sumptum faciat, ib.
passio a) e i b e n. $on passio obec Selben tft in me^rfa(êm
Sinne Süebe, sut^^^P ^^nem aOgemeineren unb in einem befoubeten
Sinne: paasio dapliciter dicitar, nno modo proprio, et

nc pati dioitnr, quod a sna natnrali di^positione (înriii^tung)
Temovetnr, passio enim est ott'ticUi.s actioiiis, in rebus autem
naturalibus contraria agunt et patiuntur ad iuvicem, quorum
unnm removet altemm a sna naturali dispositione; alio modo
dicntor passio commnniter seonndnm qnamenmqae mutationem,
etiamn pertineat ad perfectionem (tBetboOfonimnung) natnrae, sicnt

intelligere vel sentire dicitm- pati quoddam, tb. I. 97. 2 c; tigl.
e^ft|: S^mo<*ikiiloii. 16
242 pMiio
ib.79. 2a ^\m^ ht^ntt alfo ba8 SBoct passio in feinet

angemeincn Sebtutung jebwcbe lufnal^me einer 8efltninntitg
ober 5orm, fei biefe nun für baS aufne^mcnbc ©ubjcft cttt)a§ 3"twg*
lidêS ober Unjuträglidê§, mag fie e§ Derfd^led^tern ober üerDoUbminiuai
mag fte mit bem Sl^thiftc einet gotm mbunben fein ober niil^: pMoo
duplidter didtar» quo modo oommnniter, et Bio omms leoeptio
passio dicitur, siye illnd, quod recipitur, sit oonyeniens redpienti
et perfectivum ipsius, sive contrarium et corruptivum, ib. III.*
82. 1 c; H. K. 171. 2 ad 1, cg. IV. 62 u. 66. 2BaS fobonn

ügl.
bie befonbere êbeutung Don passio betrifft, b. i. bicienigi,

ttonad^ paBBio bie tüifnabme einer Sorm beset4net, ttelê non bcm
SBerlttfle einer auf fetten bed aufne^menben Subfeftefi mânbenen gfocm
begleitet ift, fo lä^t biefclbc jmei Untcrfcîebe gu, infofern nämlic^ barauf
êbad^t genommen mirb, bag bie neue §orm bem aufnel^menben 8ub«
iette }uträglid^ ober un)utrögii(( fein, }u feiner $ert)o0fommnung obet

j
)tt feiner êrfi^^ternng bienen nnb beôlb i^ Siebe bon elmt

weniger nnb einer ntel^r eigentlidên ober non ber eigentlid^n nnb ber
eigentlid^ften Pati dicitur tripli-

êbeutung be§ 2Borte§ passio:
citer, uno modo communiter öccundiim quod omne recipere
est pati, etiamsi nihil abiiciatar a re^ siout si dicatur aerem pati,
qnando illaminatar, hoo aatem magis est perfioi, quam pati; alio
modo dioitnr proprio pati, qnando aliquid redpitor cum aUerins
abieotione. 8ed hoo contingit dupliciter, quandoque enJm
abiicitur id, quod non est conveniens rei, siout, cum corpus ani-
malis sauatur, dicitur pati, quia recipit saoitatem aegritudine

abieota» alio modo, qnando e conrerBO oontingit» siont aegroiare
didtor pati, quia redpitor infirmiins Banitato abieotay et hio est
proprÜBsimoB modus paBBionis, fh. I. II. 22. lo; ogl. ib. I.
79. 2 c. ^cmgemöfe giebt e§, bie beiben Unterarten ber befonbern
êbeutung uon passio ber aUgememen êbeutung beS SBorteS neben«
georbnet, brei ^rten ber pasdo^ ttemt fie im @iniie non Setben oei»
Ponben im^. SHe erfle 9Irt ifl gemeint, b. i. boS Seiben îm aQgc^
meinen €inne be9 9Borte8, »enn 9. gefogt wirb: motns, pront est
in mobili ab aliquo, dicitur passio (ib. I. 41. 1 c), intellectuß
nihil intelligit, nisi suam passionem, scilicet speciem intoUigi*
bilem (f. b. ^) 2 c), potentia neu oogno-

in BO receptam (ib. 85.
fldt niu propriam paBdonem (ib.), paado divinonim ibi didtur
affectio ad diyina (ib. L IL S2* 3 ad 1), motna appetitna aenattiTi
Digitized by Google
248
est cnm passione et trsnsmuiatione oorporaH (ib. II. II. 156.

8 c), si vero operatio illa consistat in paööionc (cg. II. 7H);
bi€ britte ^^ct, b. i. bo3 Seiben im befonbern unb eigentlidîften Sinne

ha SBorteS, iDCim mon 3. ^. lieft : passione quidem corporali patitur
per coi]pem laaBionem (th. III. 15. 4 c}, pasnonee ab infnnseoo
cansatas, sicat snnt aegritadines corporale« (ib. 46. 5 c), saora-
menta in virtute passionis Christi operantur (cg. IV. 79); unb
bie jiüeitc 9lrt, b. i. boä fieiben im bcjonbern unb eigcntli(iên @innc
beS ^rteS, locnn k>on ben passiones beS finnlidên êgd^xungdoec
»6gen8 t^mt weiteren 3»! 9tebe ift. — 9e nadl bmi modus, tn
KNl4(em Bei b«it Dorgenamitcti firtcit bed Seibend bie ^mn Mn bem
Seibenbcn oufgenommen mirb, \\>x\î man bann miebcr Don einer passio
naturae unb öon einer passio animae, b. i. üon einem Statur»
unb Seelenletben ober uon einem natürlichen unb einem feelifên Beiben:
potest eium aliqna fonna reoipi in aiiquo subieoto secondiun
esse natmale materiaKter (b. t. no^ ^tem ttotütÜd^ @elit auf
materielle unb fonfretc 5öci(c), aicut calor ab igm reeipilar in a6re
roaterialiter, et secundura hiinc modum receptioiiis est unus modus
passionis, qui dicitur passio naturae; alio modo aliquid recipitur
in afio apiritaaliter (f. b. 91.) per modum intentioiiie (Idilb) ea-
iasdam^ acut aindlitado albedinia redpitnr in aSie et in pafuDa^

et haec reoepiio aammilatnr Ali reoeptiOBi, qua anima veeipit
similitudines rerum, unde sccundum hunc modum receptionis est
alius modus passionis, qui vocatur passio animae, ib. XII.8 86. 3 o.
9Ran ttiitevf«|eibet aii^ nod) eine passio oarpoff^Hs itnb eine
passio animalis (ib. III. 15. 4o), b. t. ein UtpMi^ uiib ein
animdliföê« Selben, \m benen )ene8 ben Mcpn eine« kbenben Skfend

qI§ joldêu unb biefe§ bie Seele al§ ^Princiî joiuo^l ber intefleftiüen
Ql8 aud^ fenfitiDcn 93crmögen berührt; crftereS Seiben ifi aber meiter
tti(|t8, als eine ber passio tnatorae, ein \oU^ Seiben nämlti^,
toeêS in 9lttfna(me einet bem Seibenben ni^t lanbementen fifocm

befielt, nnb boS Seiben *ber le^teren 9tt ifl mit ber passio animae
ber ©adê nad^ ibentifc^. 3" voluntarium secundum pas-

Bionem |. voluntarins.
ê passio animae, um bon t^t noä) foefonberd unb aud«
fulîêr )u ^beln (cg. 1. 4), fonn dbenfoflS in ber borl^n unter*
nUbenen breijadên fêbeutung MTfhmben inerben Et bis tribns modis :
6ontin§^t esse in anima passionem; nam secundum receptionem

16*
244 puaio
tantum dioitur, quod sentire et intelligere est quoddam pati,
pasrio antem otun abieotione non est, nisi eeoundiim transmnta*

tionem corporalem, unde passio proprie dicüi non potest com-
potere animae, nisi per accidens, inquantum sciiicet compositum
patitar. Sed in hoc est diyeraitas; nam quando huiuBiiiodi tnaw-
matatio fit in deterius, magis proprie habet rationem (€ieiti<IKife,
Sejielîing) paasionis, quam quando fit in melius» nnde tristitia
magis proprie est passio, quam laetitia, th. I. IL 22. 1 c. SBIe
man lîetauS erficht, ift öon einer passio animae immer nur bic 9icbt
mit SBqug auf ctneS il^rer SBermögen, butdft toelêd bte SCufnal^mc ctatB
(gitthntds ober einet Horn, b. l efoter nfiêm Ocfümmiing ôfttfiiibet.
^teientgen IQSennBgen oBet, bei loeldên Dorjugsmeife bon einer pasno

gefprodên roirb, finb nid^t bie SrfenntniSöermögen , fonbern bie 35e*
gel^rungSüermögen (»gl. ib. 2 c), unb bon biefen mieber nic^t Jo [el^t
bad äberfinttUd^ Segel^ningSDermögen ober ber SBille, cHi bulmel^r baS
fbtnliiie 9ese(rvti08benn00en, iDeId|e8 fid^ In bte vis conenpisdbiÜB
nnb irasdbilis teilt (ügl. ib. do): Ad rationem paasionis primo

quidcm pertinet, quod sit motus passivae virtutis (Sßermögen), ad
quam sciiicet comparetur suum obiectum per modum activi mo-
TentiSy eo qnod passio est effeotos agentis, et per hnne modum

etiam sentire et intelligere dionntnr pati; seonndo magis
proprio dioitnr passio motns appetiliTae Tirtatis, et adhno
magis proprie motiis appetitivae virtutis habentis Organum
corporale, qui fit cum aliqua transmutatione corporali, et adhuc
propriissime Uli motus passiones dicuntur, qui important (ein«
f4Ite|en) aliqnod nocnmentnm, ib. L IL 41. Ic; propriissime
dioontor passiones animae affeetiones appetitns sensitivi, ib. III
15. 4 c. ffio§ nun bic passiones bc§ pnnli(iên ^Begel^rungSöermögcn«
betrifft, fo fmb fie bcr ©od^c nad^ ganj ibentifd^ mit ben ftnnli(ên
affectus s. affeotiones (motus animi Graeci Jtddfi, nostri autem,
siont Oioero, pertorbationes, qoidam affeotiones Tel affectus» qui-
dam Toro, sicnt in graeoo habetur, expressius passiones Tooaat;

ex quo patet, quod passiones animae sunt idem, quod affeetiones,
ib. I. n. 22. 2 c), b. i. mit ben ^cmütsbcmegungen (motus animi,

ib.) ober (S}emüt§erregungen (oonoitationes animi, ib. L 82. 5 ad 1),
unb toecben befilâlb giiioetlett aud( passiones affeotnum i.
affeotiyae ober passiones seoundnm affeotionem aliqnam

(cg. 1. 89) genannt. Unter benfelben lôt man aber beut ôtoul'
Digitized by Google
245
gefogten gemäg nid^t hlo% bte flarfeii iinb ÜBermägigen 9(ufnKiVuiigen,

fonbern aud^ bic fonftcn unb normalen ^Regungen bc§ ®cmütc§ Dcr=
ftelên (semper actum appetituB aensitivi concomitatur aliqua

tranBmutatio corporis, et maxime circa cor, qnod est primum
piindpiiim motos in animali; sie igitar aotns appetitus seneitiyi»
inquantnm habest transmntationem oorporalem annexam^ passiones

dicuntnr, th. I. 20. 1 ad 1 ;
passiones dicimus omnes motuß
appetitus sensitivi, ib. I. II. 59. 5o} Dgl. ib. I. 20. 1 ad 1),
obglei4 ftcUüt bie etfkrcn ben 9tomcn pasdo mit ttUfft SRe^t oet«
tienen, locU fle nttmli^ bcm OvfiaiiiSmttd @4aben btingen (f. oben):
passio antem qnandoqne qnidem est moderata seonndnm rationem
(SSernunft), quandoque autem caret moderatione vel per oxcessum,
vel per defectum^ et secundum hoc est passio vitiosa; sumuntur
autem qoaadoqae nomiBa passionom a snperabundanti, siout ira
didtar non qnaeoumque, sed aaperabundanSi prent aoilicet est
Titieaa, ib. II.IL 127. 1 c; ügl. ib. 158. 2 c. In paasionibus

sensitivi appetitus est considerare aliquid quasi
materiale (ftd^ mä) 2Betfc bcr ÜJlateric öerlâltcnb, f. materia),
scilicet coq)oralem transmutationem, et aliquid quasi fo rmal
(fldl natl^ äBctfe bcc tiettoltcnb, f.

forma), qnod est ez parte
appetitus, sicnt in ira materiale est acoensio sanguinis droa cor
vel aliquid huiusmodi, formale vero appetitus vindictae, ib. I.
20. 1 ad 2, tgl. ib. I. II. 28. 5 c. Daraus ift bcnn aud^ ju er*
fiören, loemi eS lî^t: motus appetitus sensitivi est cum passioue

et traasmntatione oorporali, ib. IL II. 158. 8c 3enQi|bcm eine
passio bie êrrfdôft fiber bte tnteflfeftttyen IBetmögen be8 9Renfdên qt*
lüinnt ober aber innerhalb ber ^renjen bc§ jinnlidên öcgcl^rungS*
t)ermögcn§ üerblciM, nennt man fie enttueber passio perfecta s.

oompleta ober passio imperfecta s. inchoata (ib. III. 15.
4e, 46. 7 ob. d n. ad 3), b. i. bie oottfl&nbia )nm %uHhtvi^ ge«
lontmene ober am Anfang llelên gebliebene (SemfitSerregung. SRan
unterfdjeibet elf Birten öon 9lffeften, ttoDon fet^S (amor et
odium, desiderium vel concupiscentia et fuga ve] abomiuatio,
gaudium vel delectatio et dolor vel thstitia) ûr vis concupi-
soibilia (f. b. 91.) unb fünf (spes et desperatio, ôr et audada,
ira) ûr vis irasdbilis (f. b. %) ge|5ren, tigl. ib. I. IL 23. 4o.
Ster t>on biefen tCffeften, uötnltc^ gaudium, tristitia, timor unb spes
lêiên aud^ passiones principales, b. i. âu{)t[ö(iÎi(iê ober
Digitized by Google
246 passk)
iSnmbaffefte; totSIf^, befagt folgenbe @teffe: gaadium et institu

principalefl dicuntur, quia sunt completivae (abf daließen b) et finales
simi)liciter (b. ().) respectu omnium pasHionum, unde ad omnes

passioues consequuQtur ; timor autem et spes sunt priucipales,
non qiiidem quasi completivae simplioiter, aed quia asnt oom-

pletivae iu genere (b. i. in btefct obcc {encr Htt bc8 IBcfl^^^)
motas appetitivi ad aliquid, nam respectu boni incipit motiis in
amore et ]>rocedit in devsiderium et terminatiir in spe, respectu
vero mali incipit in odio et procedit in fug'ara et terminatur in
timore, ib. 25. 4c i)ec (Stntnb aber, jene elf Icten »im- ^ffettoi
unb auH nur fte oufiiiflellett, liegt in bec SBecfîtbenieit beS Aegn'
foJc§, m\ä)tt ^mifd^cn je jtoei Îffcften mögtidjerwetfe obtwtliet: In
passionibus animac3 duplex contrarietus (). b. invenitur, una

quidem secundum contrarietatem obiectorum, scilicet boni et maü,
alia yero secundum aocessum et recessum ab eodem tennino

(b. i. Oretûnft, ober obiecto, nie eS fon|l and) lHt|t). In pmio-
nibus quidem oonoupisoibilis (f. b. 9.) isTenitur prima contra-
rietas tantum, quae scilicet est secundum obiecta, in passionibus
autem irascibilis invenitur utraque. Cuius ratio ((^cuiib) est,
quia obieotum ooncuj^soibilis est bonnm Tel malum sensibile
absolute (f.
bonus n. malus). Boaum autem, inquantum (a(8)
bonum, non potest* esse terminus ut (al§) a quo, sed solim

ut ad quem, quia nihil refugit bonum, inquantum bonum, sed
omnia appetunt ipsum; similiter nihil appetit malum inquantum
hmuamodi, sed omnia fugiunt ipsum, et propter hoc malum non
habet rationem (^te(Mng) termini ad quem, sed sohim temiii
a quo. I^c igitnr omnis passio conenpisoibilis respectu boni est
ut in ipsum, sicut amor, desiderium et gaudium, omnis vero
passio respectu mali est ut ab ipso, sicut odium, fuga seu ab-
ominatio et tristitia, unde in passionibus concupiacibilis non potest

esse contrarietas secundum aocessum et recessum ab eodsB
obiecto. Sed obiectum irascibflis est sensilnle bonnm vel malniSy
non quidem absolute, sed sub ratione (^fid^t8|)unft) difYicultiKlss
vel arduitatis (f.
bonus u. malus). Bonum autem ardiium sive
difficile habet rationem (QBeîelûng), ut in ipsum tendatur, in>
quantum est bonum, quod pertinet ad passionem spei, et ut ab
ipso recedatur, inquantum est arduum et difficile, quod pertmet

ad passionem desperationiB; similiter malum arduum babefc
Digitized by Google
247
ntionem, ui Titetnr, inquantam est malum, et hoc pei'tanet ad

pasßionem timoris, habet etiam rationem, ut in ipsum tendatur
sicut in quoddam arduum, per quod scilicet aliquid evadit sub-
iectionem mali, et sie tendit in ipsuin audacia. Inyenitnr ergo
in paMioniboB oontrarietaa secandam contrarietatem
iraacibilia
boni et maU, aicut interapem et timorem, et itertun aeoimdtim

aecessum et recessum ab eodem termino, sicut inter audaciam et
timorem, ib, 23. 2 c. 92ur bie ira f)at feinen ©cgcnfa^ auf bem Gebiete
bet ^ffette : motus irae noa poteat habere aliquem motum animae
ooatrarinm, sed aoltunmodo oppomtar ei ceaaatLO a motu, ib. 3 c.
b) CEigetitfimUdlfeit, etgentümlt^c ScinStteifc, gletd^«
bebeutenb mit proprietaa ober proprium (f. b. 31.); finitum et in-

finitum videntur esse j)a88ione8 quantitatis, th. I. 7. 3 ob. 2;
phantasticum et memorativum dicuntor pasaiones primi aensitivi
(f. b. %.), ib. 78. 4 ad 3; natura generia perfecta non poteat

cognoad, niai differentiae primae (f. b. 9.) et paaaionea propriae
eognoaeantnr, non enim perfeote aolretar natura nnmeri, si par
et impar ignoraretur, sed universale et singulare sunt differentiae
yel per se passionea entis (b. i. foldê passiones, tuelcê i§m ju«
falge feinet felbfleigenen 92atitc ûtommenX og* I* 65. S)er paaaio
per ae, toetdê, toetl au# fetner Statur unb SBefenfeit lêrtmg^b,
mit bem ®tnge, bem fte ûfommt, immer fortbauert nnb bedâlb aud^
forma permanens (f. forma) genannt merben fann, fte^t bie p a s s i o
transiens (th. IL II. 171. 2 c), b. i. biejenige passio gegenüber,
»ddê ein S)ing tm au^cn l|ec getoinnt unb bie barum and) nur tm
Mfibecgel^bec ^ncr iß.
. pawlre — nad^ IBeife be« 0eiben9 ober ûf nel^menS : exaeontio
providentiae, quae gubernatio dicitur, passive quidem est in gu-
bematis, th. 1. 23. 2 c.
paadfns — leibenb, anfne|menb : intellectoa possibilis (f. b. %)

oomparatnr ad agentem ut proprinm (ba8 jn {|m gel)5vige) paaaivnm
flire anaoeptiTum (sc. principium) ipsius, cg. II. 76. 3" potentia
passiva f.
potentia; |u principium passivum f.
prin-
cipium; )u scandalum passivurn |. scandaiom; virtus
paaaiYa f.
virtna.
pmmmm a) gelitten |abenb: aecundam genua paaaaa eat
omnem paaaiofneiii bumanaiDy tb. HL 46. 5 o. — b) leibenb:
oportet igitnr ad hoc, quod aequatur effeotus, quod in pasao mt
uiyiiized by Google
248 pati — patria
potentia ad recipiendum et in agente sit victoria supra pa«8um,
og. U. 30; pasanm autem movetnr, ib. III. 84; violentum est»
0111118 principium est extra, nihil oonferente yim passo, ib. 88.
pati = leiben. 9Wati untcrfcêibet ein brei?adê8 Selben, bo«
Reiben im cigcntlid^ftcn, im eigentlidên unb im QÜöcmeinGrcn Sinne bc^
SQßorteS: Pati tripliciter dicitur, uno modo propriissime, sci-
lioet qoando aliqnid remoTetur ab eo, qmod oonvenit aibi aecun-
dnm naturam aut aecundaia propriam inolinationem, aiont com

aqua frigiditatem amittit per calefiu^tienem et cum homo aegrotat
ant tristatur; secundo modo minus proprie dicitur aliqiiis
pati ex 60, quod aliquid ab ipso abiicitur, sive sit ei oouveuiens
siTe non conTeniens» et aeoundum hoc dicitur pati non aolum,

qoi aegrotat, aed etiam, qui aanator, non solum, qni triatatur,
aed etiam, qui laetatur, yel qnocumque modo aliquia alteretur
vel movcatur; tertio dicitur aliquis pati com muniter ex hoc

aolo, quod id, quod est in potentia (im 3uftanbe ber Wö^lidfUit)
ad aliquidy recipit illud, ad quod erat in potentia, abaque hoc,
quod aliqnid abiioiator, aeoundum quem modum omne, qnod «xit

|
de potentia in actum (in ben Suftanb bet SBitfltd^fett), poteat did

pati, etiam cum perficitur, et sie intelligcre nostrum est pati,
th. I. 79. 2 c; ügl. ib. 97. 2 c, 1. 11. 22. 1 c. SBo8 fpecicll bic
fenfittoen Vermögen ber 8eele betrifft, fo lann babet ein Reiben im
eigentU(4|ten @inne beS SBorteS au8 ^ttetfadêni Atunbe fid^ etnfteOn,
bo8 eine fOtal auf (Ürunb einer aUû ftarfen CSimoIrfuno tion feiten btf
zugehörigen DbjefteS unb ba§ anbcre 3KaI infolge einer franfâftcn i
Störung ober Îffijierung feinet SubjcftcS : aliqua potentia animae

poteat pati dupliciter, uno modo paaaione propria (eigene, bofi ^« i
mSgen felbfl treffenbe), quae qnidem eat, aecundnm qnod patitar a
ano obiecto, aicnt ai viana patiatnr ex anperabnndanti yiaibili, alio

modo aliqua potentia patitur paaaione aubiecti, super quo fnn-
datur, sicut visus patitur patiente sensu tactus in oculo, super
quem fundatur visus, puta (3. cum oculus pungitur ant etiam
'
diatemperetnr per calorem, ib. IIL 46. 7 0.
imtrla «- a) ttbifdêS Sateclonb: pietaa (f. b. %.) est»

per quam redditnr debitnm parentibna et patriae, th. I. II. 60. 3 0.
b) h i mm l i [ e § 53 a t e r 1 0 n b , i mme I : de perfecta beati-
tudine, quae erit in patria, th. I. II. 4. 8c; fides enim com
yiaione patriae (n)te fle im fîmmel i^) convenit in genere, ib.
päx — peocatnm 249
67. 5 c ; Qon polest pervenirc ad aequalitatem caritatis patriae
(Ute fie im ^tmmel tft), ib. 6 ad d, IL IL 24. 7 ad 3;

t^gl. ib.
et ieta est perfeotio patriae (im îmmel), ib. 44. 4 ad 2; aeeimdo

per gloriam patriae (im iîmmeO. ^b. IIL 45. 4o. 3u cognitio
patriae {. coîtio. êr Öiegcnfal öon patria ift via (f. b.
ügl. ib. L U. 67. () ad 3, II. IL 44. 4 ad 2 u. () c

pax = Sfriebe. %tc Stiebe im ^r|cti bed SRenfên, b. L eine
innerlid^ SBitfun« ber Siebe (ogf. th. II* IL 28 pr.), gemeint,
inenn eS lêigt: pax oonsistit in qnietatione et unloiie appetitna,

th. II. II. 29. 2 ad 3 ; unb ma§ bicfe unio betrifft, fo gilt : duplex
unio est de ratione pacis, quarum una est secundum ordinationem
propriorum appetitumn (f. b.
in umaa, alia Yero est secnndum
unionem appetitns proprii oum appetita alterins, ib. do» ipgl.
ib. Ic. Vtan unterfêlbet eine pax perfecta unb eine pax
imperfecta, b. i. einen öollfommenen unb einen unöDlIfommenen
gfrieben: duplex est pax, una quidem periecta, quae coasistit in
perfecta fniitione Bammi boni^ per quam omnes appetitns uiinntnr
qnieiati in nno, alia vero est pax imperfecta, qnae babetnr in
hoc mnndo, qnia etsi prinoipalis animae motns qniescat in Deo,
Huut tarnen aliqua repugnantia et intus et extra, quae perturbaut
hanc pacem, ib. 2 ad 4.
pecenfe ^ fehlen , f änbigen : peooare nibil aliud est^ quam

dedinare a rectitadine aotos, quam debet habere, sive aeeipiator
(nfO() ba gebadet merben an) peccatnm in nataralibns^ aiye in arti-
ücialibus, tîve in moralibus, th. I. 63. 1 c.
peoeatum = geiler, ©ünbe: peccatum proprie consiRtit in
actn, qui agitar propter finem aliquem, cum non habet debitam
ordinem ad finem flhun, th. L IL 21. Ic; peccatnm {nroprie
nominat actum inordinatnm, aient actus virtutis est actus erdi-
natus et debitus, ib. 71. 1 c ;
peccatum est dictum vel factum
vel concupitum contra legem aeternam, ib. 6 ob. I ; in peccato
duo attenduntur (fommen in êtrad^t), scilicet conversio ad com-

mutabile bonum, qnae materialiter {mä^ Sßetfe ber 9Rafterie) se
habet in peccato, et ayersio a bono inoommutabili, quae est for-
malis et oompletiva ratio (fjfotm unb ^b|dÎu^ gebenbc ^Cjjieûng)

peccati, ib. II. II. 162. 6 c.
û|)t{ä(i^licl^fte ^rten bed peccatum finb folgenbe: I. peccatum

actuale unb peccatum originale, b. i. bie |>erf Mid^ 0önbe
L.iyni^üd by Google
250 peecatnm
unb bie ^rbfünbe — actoale peccaium est inordinatio quaedam

actus, originale yero, com sit peccatam naturae, est qnaedua
inordinata dispositio (Einlage) ipains natorae, quae habet rationem
(IBegtelûng) culpae, inquantnm derivatnr ex primo parente, ib. 1.
II. 82. 1 ad 2; 2. pecoatum capitale, b. i. §auptfünbe —

dicitur vitium capitale uno modo a capite proprie dicto, et secun-
dmn hoo peocatnm capitale dicitnr peocatun, quod capitis poena

panitar; alio modo dicitnr peocatnm capitale, piont metapfaorice
sifât principinm vel direotivnm alioram, et sie dicitnr vitinm
capitale, ex quo alia vitia oriuntur et praecipue secundum ori-
ginem causae finalis (mä) SBeifc bc§ Urf|)rung§, wie bic causa finalis
ober bct finis, b. t. ber ^md unb bie ^bjl(j^ ti^n bekDerfftctttgen, ngL
ib. 18. 6 c), qnae est fonnalis origo (f. b. %), et ideo Titinm
capitale non solnm est principinm aliomm, sed etiam est directi-
vum et quoddam dnctiYum aliorura, ib. 84. 3 c; 3. peccatum

carnale unb peccatum spirituale, b. i. bie ßeifdÎidê unb
bie fictptge Sünbe — illa peccata, qnae perficiuntur in deleotatione
spiritnali (f.
ddectatio), Tooaatnr pecoata spiritnalia» illa rerOy
qnae perfidnntnr in delectatioiie camaü, vocantnr peoeata oar-
nalia, sicut gula, quae perficitur in delectatione ciborum, et
luxuria, quae perficitur in delectatione venereorum, ib. 72. 2 c,
Sgl. ib. 73. 5 c — jiDtfdên mel4 beiben bafijienige peccatum bte äRUte
l^t, qnod cmnpletiir in bis, qnae ad camem ordinantnr, qvamvis
non in delectatione camis, sed in delectatione animae magis per-
ficiatur, ut avaritia, ib. III.^ 15. 3 ad 2, »gl. ib. II. II. 118. 6 c;
4. peccatum commissionis b. transgressionis unb
peccatum omissionis (ib. I. IL 71. 5c, 72. 6c, II. IL
79. 4o)y b. l bte IBegeûngS« unb Unterlaffunglfättbe; 5. peocatnm
ex certa malitia, b. i. bie @ibibe ber 8oS|eit — peecatnm es
certa malitia dicitnr esse, quod est ex electione mali, ib. 1. II.
78.2a; 6. peccatum humanum unb peccatum naturale
8.naturae, b. i. bie Sünbe be§ einzelnen 9J{enfên unb bie be£
ganzen 9Renf(lêfdÎe4te8, ber @ad^ no^ ibentifi^ mit peccatum
aetnale unb originale — sicnt peecatnm actoale, quod per mem-
bmm aHquod committitnr, non est peecatnm ilKvs membri, nisi
inquantum (infofern) illud membrum est aliquid ipsius hominis,
propter qnod yocatar peccatam humanum, ita peccatum originale
non est peecatnm hnins personae, nisi inqnantnm haec peraona
y , ,^ jd by Google
per 251
reoip&t naturam a primo parcute, unde et vocatar p^ccatum

natnraey ib. 81. lo, ib. 83. 2a; 7. peccatum mortale
imb peooatam yeniale (ib. 77. 8c u. ad 1, 88. 2o, n. II.
59. 4 c, cg. III. 130), b. i. bie tobfünbe unb bic lä&Iid^c Sünbe,
mit nnbern SBorten bicjcnigc Sünbc, tüelcê ba§ 2tUn bcr Seele jer=
Pöxt, unb biejenige, tpcldê eS nod^ befteiên lö^t. — 3u servitus

peccati f.
aervitna.
per SS a) burdt: Bens est bonos per soam essentiamy tii.
I. 6. 3 c; oportet dioere, quod Beus sit in ommbns per poteniiam

8uam, per suam praesentiam, ib. 8. 3 c; secundum quod per se
exsistifc et non in alio, vocatur subsistentia, ib. 29. 2 c, ügl. ib.
30, 4k Cf Gg. II. 96; Temm

autem eat daplioiter oonadeiabile,
iwo modo sio«it per se notom (f. b. alio modo sioat per
alind notnm, ib. I. II. 57. 2 c, ügl. cg. I. 10; per inyooationem
Dominis Christi protestamur, th. III. 64. 3 c ;
quod praedicta
yeritas quasi demonstrative (f. b. %,) vel per se intellecta com-
prebendatur, og. I. 8 ;
per se antem inteliigibilia sunt subetaatiae
separatae, ib. IL 98.
b) für, an unb für, in 8e§ug auf, ma% Ictrtfft: per
se igitur convenit esse ubiquc alicui, quando tale est, quod qua-
libet positione (Untecfteflung) facta sequitur illud esse ubiqae, th*
L 8. 4 c; daplicit^r enim aliquid corrumpitur» nno modo per se,

alio modo per aoeidens (f. b. K.), ib. 75. 6 c; quod per se habet
esse, non potest generari vel cormmpi, nisi per se, ib., Dgl. cg.
II. 87 ;
prosecntio autcm vel fuga est alicuius et per se et per
aoeidens, per se quidem est prosecntio boni, fuga vero mali, per
accidens autem potest prosecutio esse mali propter aliquod bonum
adinnctnm et fnga bom propter aliquod malum adiunotnm, quod
antem est per accidens, sequitur ad id, quod est per se, th. I.
IL 45. 2 c; in bis autem, qnae sunt propter finem, per se dicitur

aliquid, quod est intentum, per accidens autem, quod est praeter
intentionem, ib. Ii. IL 59. 2c; id, quod est per se, naturaliter
prius est eo, quod est per accidens, ib. HL 84 6 0; D9l. cg. L 18;
onue autem, quod movetur, ant moyetnr per se ant per accidens,
cg. 1. 13; generatio per se loquendo (irai an unb für fldj, b. i.
fdÎec^tmeg unb o^ne alle befonbete öcjielûng üon i^r 5U fprcciên) est
via in (ûm) esse et corraptio via in non esse, ib. 26 ;

cognoscit
per se accidentia (bif on unb fäc ft<^ il^ jutommcnbcn 9kcibcn|icn,
252 perfeetio
|. accidens) illius naturae, ib. 50 ;

quae attribuuntur alicui eidem
seoundiiiii dtTerm fonnasy praedioantar de se mvicem per aooi-
dens, ib. IL 58; iste ordo fadt praedicationee esse per ae
(f.
praedioatio), ib. ; sie ex anima et corpore non fieret unum
per 80, sed unum per accidens, ib. 81 ; anima igitiir per se habet
8uum üeri praeter modum aliaram formarum, quae fiont per
aooidena, ib. 87; bonmn aolum per se oognoadtur et oansainr,
malum autem per aooidens tantom, ib. IIL 21; et est per «e
divisio entis (f. diviflio), ib. 72.
c) nadj 5[Bcife, gleid^bebeutenb mit per modum, ttjomit e§ aud^
ûtDCtlen abtD€(^|elt : per priuB dicitur nomen de illo, in quo sal-
yatur tota ratio (Idebeutung) Dominis perfecte, th. L 83. 8c;

yolnntas homiiiiB non poteet confonnari yolnntati divinae per
aequiparantiam (f. b. %.), sed per imitationem, ib. I. II. 19. 9
ad 1 ;
aliquid dicitur g-enerale diipliciter, nno modo per praedi-
cationem, sicut animal est generale ad omnia animalia» aUo modo
per canaaiDy ment eol est causa generationia momwak, quae gene-
rantor in bis inferioribna (so. regionibna), ib. 46. 1 c; deleotatio
diTinae contemplationis ita per diapensationem (f. b. %) diyinae
virtutis retinebatur, ib. III. 15. 6c; operatur in sacramentis per
auctoritatem ({. b. ib. 64. 3 c ; non quidem per modum pnn-
cipalia agentia siye per anotoritatem, sed per modom instmmenti,
ib.; qaod per partidpationem didtar aliqnale, non dioitor tale,
niai mquantnm habet qnamdam aimilitndinem eius, quod per

esaentiam dicitur, cg. L 40.
perfeetio = a) SBetDoUfommnung, ôllenbung, ger«
tig|leHun0: sive hoc habet per modnm periectionis, sive non,
th. I. 4. 1 ad 1; prima actio non eat perfectio agentiB, ib. 18.
3 ad 1.
b) ^üUfommcn^cit, b. i. bcr Inbegriff oller Scin§« unb
SBefcn§momente, tuelt^c einem înge tâtfädÎid^ gufommen müffcn, »enn
e§ feiner 2^bee genau entfptedên foQ (f.
perfeotos): de perfectione
ipeina Dei dioendnm eat^ th. L 4 pr.; ad perfisctionem aliciiinB
rei dnpHoiter aliquid pertinet» nno modo ad eonatttnendam eaoeB-

tiam rei, siout anima requiritnr ad perfectionem hominis, ah'o
modo requiritur ad perfectionem rei, quod pertinet ad bene eius

esse, sicut pulchritudo corporis vel velocitas ingenii pertinet ad
perfectionem hominis» ib. L II. 4. 5 c; Dens antem, cum Bit
y , ,^ jd by Google
perftetio 253
simpliciter (f. b. %.) perfisctos, sva perfeotione omnes rerum per^

feotiones oomprehendit» og. L 40; signum perfectianis in rebus
inferioribus (b. i. ber ^tnge îenicben) est, quod possimt sibi bimilia
facere, ib. IL 6. SOân ât bei ieber âd)t eine bo{)|)eUe ôQfotnmen«
1^ 5U unterfdêtben, bte perfectio prima unb bie perfectio
seoanda, b. t. bte etfte unb bte smcUc QofltommfnieU : duplex est
lei perfectio, prima et seounda; prima quidem perfectio eat^
secundnm quod res in sua substantia est perfecta, qiiae quidem

perfectio est forma totius, quac ex integritate partium consurgit;
perfectio autem secunda est tinisy fiuia autem vel est operatio,
siout finia oithanatae eet oithariaare, vel eet aliquid, ad quod
per operationem perTenitur» aicut finia aedificatoris eet dcmua,
quam aedificando facit, th. I. 73. 1 c; ügl. ib. III. 29. 2 c, cg.
II. 46, Iii. 25 u. 64. "leilt man bie jweite %xt Don 53oflfommen«
l^ti, injofern man nämli(^ bic i^^ötigfeit, mcl^c auf ein 3tcl (inarbciUt,
bOR beut fcUifk unttcf^cibct, fo gtebt eS eine bteifad^ Ict tum

SoflUommnilcit : perfectio autem alicuius rei triplex est;
prima quidem, seoundum quod in euo esse constitoitur, secunda
vero, prout oi aliqua aocidentia superadduntur ad suam perfectam
operationem necessaria, tertia vero perfectio alicuius est per hoc,
^nod aliquid aliud attingit siont finora, th. L 6. do. S)icfc k|tc
SoUbmimtiiteit unrb ottd^ perfectio ultima genannt: ultimaper*
feetio uniusoniusque est in conseoutione finis^ ib. 103. 1 o; dqI.
cg. III. 113. Stieben ber crftcn unb jroeitcn 53oflfomm€n^cit unter)(^cibet
man übrigens auc^ noc^ bie fogenannte perfectio dispositionis,

b. t. bte SoIUiWtmettît bcs S)Ü|)o{ttion obcK (Stnetdûng: in rebus
naturalibns primo quidem est perfeotb dispositionis^ puta (näiiiidt)
com materia est perfeote ad formam diiposita; secundo autem

est perfectio formae, quae est potior, nam et ipse calor est per-
i'ectior, qui provenit ex forma ignis, quam iile, qui ad ibrmam
ignis disponebat; tertio autem est perleotio finis, sicut ignis per-
feetissime habet proprias qualitates, cum ad looom suum prore-
nerit, th. III. 87. 5 ad 2. — 3u prius perfeotione f. priusj
unum pertectione ). unus.
c) ôUtommenlêit, b. i. ôUfommenêitdmoment:
omnia appetendo proprias perfectiones ^»petunt ipsum Beum^
tb. I. 6. 1 ad 2; inquantum omnes perfectiones desideratae
effluunt ab eo, ib. 2 o; Dens in se praehabet omnes perfbctiimes
üiyitizea by ^üOgle
254 perfectus
creaturaniiD, ib. 13. 2 c; nihil enim prohibet hoo> quod est uii
peTfeoUoni Buppoeitum, etiam alii supponi, cg. I. 3d,
perflMtm « fertig, Dollcnbet, uoflfommen : secundum hoc dicitur
aliquid esse pertectiira, secundum quod est in actu (im 3"flow^

ber äBir!Iid)feit), nam pert'ectum dicitur, cui nihil deest secundum
modum (tRa|) suae perfeotionis, th. L 4. lo; quod factum non
est, perfectum proprio dioi non potest, sed quia in his, quae
fiunt, tuno dioitnr esse aliquid perfectum, cum de potentia edu-
citur (f. b. %) in actum, transsumitur hoc nomeu ,perfectum,
ad sigDificandum omue ülud, cui non deest esse in actu, siye
hoc habet per -modam perfeotionia (Secttgftcfltmg), Bvre non, ib.
ad 1, Dgl. cg. L 28; unumquodque tuno perfectum eet» quaudo

potest sibi simile fhcere, tb. I. S. 4c; unumquodque dicitur esse
perfectum, inquantum attingit proprium finem, qui est ultima rei
perfectio, IL IL 184. 1 c. 3^ ^ctus perfecti f. motus;

ib.
)tt pax perfecta f. pax; )u prudentia perfecta f. pmdoB-
tia; )tt soientia perfecta f. ecientia; species perfecta

f.
species; yiaio perfecta f. visio; Yoluntaa perfecta
f.
voluntas. €S gicbt ein perfectum simpliciter unb ein
perfectum secundum quid, b. ein einfot^în ober \di\t^' i.
XDt% ônfommencd unb citt ^nfommtncS: perfectum

bîdûngSioeifc
dicitur aliquid duplidter, nno modo simpUdter, in quo acOicet
nnlluB defectne inyenitur, nec secundum suam naturam, nec per
respectum ad aliud ; alio modo potest dici aliquid perfectum
secundum quid, puta (]. ^&.) secundum »uam naturam, aut statum,
ant tempusy ib. 161. 1 ad 4; bicft ift bie {htfte unb ftreng gefegte
Uiitcrfd)etbttii0 §ioif4en Wtben Htten. îcfellien loffen inbeffen an^

eine ctloot »cntger ftrenge Unierfdêibung û, moBei man nid^t Bf4
<5Jott, jonbern aud) jebeS feiner ©efc^öpfc alä ein perfectum simpli-
citer bcjcici^nen fonn ; bie jmeitc Unterfdêibung ift folgenbe : dupliciter
potest dici aliquis pertectus, uno modo simpliciter, quae quidem

perÜBctio attenditur (unvb gemeint) eeeundum id, quod pertinet ad
ipsam rei naturam, puta (3. 9.) ei dicatur animal perfeotmn»
quando nihil ei deficit ex dispositione membromm et alüs huius-
modi, quao requiruntur ad vitam animalis; alio modo dicitur ali-
quid perfectum secundum quid, quae quidem perfectio attenditur

secundum aliquid exterius adiaeens, puta in albediue Tel nigre-
dine Tel aKquo huiusmodi, ib. 184. 1 ad 2.
penerenuitia — penoua 255
Perfeotus loirb ^n&äfi iinb etgetillui vut bann diood geiittitnt
»ctitt t§ 9tt0ltti$ bell Kamm bonus im cigeittlidêti Sttme biefcS SBortcfi
l»erbitnt (f.
bonuB); fobann toitb ober her %valMt perfeotns
aud) im unci gcntli(^cn ober übertragenen (Sinne gebrandet
unb bebeutet in biefem SaQe )o oiei, old gang unb Doli baSjentge auS«
licägenb, IPQ9 in eine 3bee ober in einen Qegriff lîneingelegt nnrb,
oBgfeul fttHUli bie @af|e an m tUmaü @diIe4teiS t^: per&ctoin,

ita et boDum dioitor meiaphorioe in malis, diciior enim et per-
fectuB für sivc latro, et bonus l'ur sive latro, th. 1. 11. 55. 3
ad 1; ib. II. II. 14. 4 ad 1. — pasBio perfecta
f.
passio.
IMMiflnalla— Stanbâftigleit, Vttdbanet, Oeiacclid^: per-
Beyerantia tri p Heiter dieitnr; quandoqne enim signifioat habi-
tum (j. b. %.) mentis, per quem homo lirmiter stat, ne rcmoveatur
ab 60, quod est secundum virtutem, per tristitias irruentes, ut
sie se habeat perseverantia ad tristitiasy siont continentia ad cou-
onpisceatias et delectationes; alio modo potest did penereraatia
habitns quidam, secimdnm quem homo habet propositnm per-
severandi in bono usque in finem; aUo modo dicitur perseve-
rantia continuatio quaedam boni usque ad finem vitae, th. I. II.
109. 10 0.
peiMMui a) $et{0n: persona est rationalis natnrae indi-
Tidna (f. b. %) sabaiantia, th. I. 29. 1 ob. 1, ngf. ib. Ion.
ad 1 —4 ;
hypostasis et persona (meldte glei(^bebeutenb fmb) addunt
supra rationera (©e^teûng) essentiae principia individualia (f. b. %.),
ib. 2 ad 3; de ratioue personae est (ûm êfen ber êrfon gebört
cd), qnod eit inoommnnioabilie (ib. dO. 4 ob» 2), iaqnantom non
potest de plnribns suppositis (f. b. 9.) praedioari^ ib. III. 3. 1
ad 2; non quaelibet substantia partienlaris est hypostasis Tel
persona, sed quae habet completam naturam speciei (bie DoOftön*
bige âiut unb êjenêit, mie fie ber ^rt eines jur ê(t geistigen
äBefen« inlommi), ib. L 75. 4 ad 2, Dgl. ib. UL 2. 2 ad 3 ^ res sab-

sistens (f. b. %,) in intdleotoalibos natnris Yocator pexsonay og.
IV. 10; omne, quod snbsistit in intelleetnali Tel rationali natom,
habet rationem (Sßefen) personae, ib. 35; nihil aliud est persona,
quam hypostasis (lîer = suppositum, ]. b. %.) talis naturae, sei-

licet rationalisy ib. 38; individuum (|. b. H.) in genere substantiae
dieitor hypostasis, in snbstantiis antem rationalibns dieitnr etiam
256 penonaltCai — pervietaB
penona, ib. 41. — Übet beti ttrunb, voiSlâlb bct 3tamt persona
cincin individnimi rationale beigelegt totrb, gilt gfofg^nt^: ^
comoediiB et tragoediis repraesentabantur aliqui homines famosi,
irapositum est hoc nomen ,per8ona* ad siguiticandum aliquos
dignitatem habentt^s; unde consuevenmt dici persoüae in cccle-
BÜs, qnae babent aliquam dignitatem. Propter qnod qnidam

defininnt penonam dioentes, qnod persona est hypostssis pro-
prietate distincta ad dignitatem pertinente. Et qnia magnae
dignitatis est, in rationali natura subsistere (f. b. %), ideo oinne
individuum (f. b. % } rationalis naturae dicitur persona» th. 1. 29.
3 ad 2. änbeffen id, ad quod significandom nomen (f. b.
imponitur, tit^t immer id, a qno impositom est; beti Urfprung

bc§ 9{amen9 erflärt bief e @telle : Nomen personae Tidetar tradnctnm
cx his personis, quae in comoediis tragoediisque homines reprae-
sentabanty persona enim dicta est a personando, quia ooncavitate
ipsa maior necesse est» ut voWator sonns ; Graed yero has per-
sonas xgowxa Tocant ab eo, qnod ponantor in fiuae atque

ante oealos obtegant yoltnm, ib. 3 ob 2. 3" nnio personae —
f.
unio; ju unitas personae f. unitas.
b) ôlU, stelle, 8inn, Meinung Salomen inducit ratio- :
nem fllam ex persona insipientinm, th. L

75. 6 ad 1 ; ex qnoraoi
persona didtor, ib. 1. IL 29. 5 c; qnasi ex persona Üomim
angelns loqnebatnr,ib. 98. 3 ad 1; in persona eins dicitnr, ili.
III. 2a; ex quorum persona dicitur, cg. 11. 79, ügl. ib.
4b.
III. 27; quod quidem ex persona blasphemantium iuducitur,
ib. 90; didtur ex persona Domini, ib. 96.
personalitag « ^ßnltd^feit, b. t. bieicntoe @etniSbe)ie^ng, nont^

einem iBefen ber 9{ame persona (j. b. ^}(.) gebul^rt: consequens est»
quod non habcL personalitatcm propriani, th. III. 2. 2 ad 3.
natnram humanam ad suam subsistentiam (). b. %) vel persona-

litatem trabit^ og. IV. 49.
pcnsMlilar » no4 tdetfe einer ^tfon, in ber ^beninng euicr
^ccfon: Tidetur, quod hoo nomen ^pater^ non didtnr in diTinis
per prius (j. b. ^^1.), secundum quod personaliter sumitur, th. 1.
33. 3 ob. 1.
penietas «= ûrd^bttngltd^feit, S)ur(i^fid^tigteit : color corporis
(so. gloriosi) non impedit pervietatem ipsios^ th. IIL" 85. 3 ad
y , ,^ jd by Google
pervins — philosophuB 257
penivs a) g ugä n g i g : ei ideo ipse non potest esse per-

viu8 intellectui noBtro, th. III.» d2. 1 ad 3; quac humanue rationi
sunt pervia, cg. I. 3.
b) but^bttnglid^/ burd^fid^tig: partes corporis gloriosi

non enmt perviae, th. III.* 85. 1 ob. 1 *, oomparantiur vitro, non
qnia eint pervia, eed propter hanc elmilitndmem, ib. ad 2.
phantasia — ginbilbungSfraft, b. i. bQ§ 53crniögen bcr fmn*

Iid;en 33orftcflung , glcic^bebeulcnb mit imagiuatio (f. b. 'il.) unb vis
imaginativa (). b. %.) : phantasia sive imaginatio, quae idem sunt,
est enim phantasia sive imaginatio qoasi thesanrns quidam for-
mamm per sensum acceptanim, th. 1. 78. 4c; falsitas non est
propria sensoi, sed phantasiac, ib. 17. 2 ob. 2.
b) reprobuftiöc Sinbilbung^fraft: phantasia ad vim

imaâtivam pertinet, th. I. 54. 5 ob. 3.
fliwrt i m s «= yântafiebUb, (innltê ôrftcHimg: phantaama est
sioiilitado rei partioolaris, th. 1. 84. 7 ad 2; phantasmata, cmn
sint similitndines individnomm (f. b. 9.) et exsistant in organis
corporciö, ib. 85. 1 ad 3, ögl. cg. II. 77. bcn phantasmata
geipinnt bcr intellectus burd) ^bftraftion (j. abstractio) bic jogen.
speeies intelligibiles (f. b. unb ^tiKir mit ^älfe bcr vis eogi-
tativa unb memorativa (f. b. 9.): indiget etiam anima ad intelli-
gendnm virtntibns (RrAfte) pracparantibne phantasmata ad hoc,

quod fiant intelligibilia actii (in SQßirflid^feit), scilicet virtute cogi-*
tativa et memorativa, cg. ib. 80, ogl. ib. 73. — Nihil sine
phantasmate intelligit anima (th. L 84 7a, togl. cg.
IL 80, bie fiberfe|un0 bon aidixore vo& cnêv ^pavtdöfictTag iq
^vxfj, Aristoteles: de anim. L 3. o. 7. p. 431. a. 17), ober, toxt
mnn geiDÖ^nlic^ fagt, nihil intelligimus sine phanta-
smate, b. 1^. bie Seele erfennt mit iftrem Snteflefte n\d){^ o^nt finn»
liê ôrfteOung, ba fte jiebe t^m speeies intelligibiles (j. b. 91.) au8
einem phantasma (efOtt9)ieien mu| nnb, faOf fle eine bereits abfhro>
tiette speeies mieber in ^4 ^ctn cnteuem fod, burd^ bie dinbilbungs»

traft jebeSmal ba§ entf|)redênbe phantasma lêroorrufen läî; Dgl. cg.
IL 73 u. 80.
pUkMMphns = bei |^]ftUo{ot)]ii, morunicr gettö$nli(| ^rtftoteleS )tt
beeiden i|l, au4 wenn ni^t auf etned feiner Skrfe burd^ ein ISitat
bemiefen mirb.
258 pietas — ponere
ptetw a a) ftnbltdê Scteicttitg, b. t. bie êce|viui0, tDcIê
man bcn (Sltem unb bem lâtcrlanbe fdûlbct: pietaa est (yirtusX
per quam redditur debitum parentibus vel patriae, th. 1. II.
60. 3c; pietas est (luaedam protestatio caritatis, quam qiiis habet
ad parentes et ad patriam, ib. II. IL 101. 3 ad 1 ;
Dgl. ib.
80. lo. Unter beut donum pietatis netfie^t man ben habitas
infiisiiSy seoimdam quem ooltiiiii et offidum exhibemns Beo nt
patri, ib. 121. Ic; bgl. ib. 80. Ic, 101. 1 ad 1.
b) barmherzige Siebe: more vnlgi nomen pietatis etiam
in operibus misericordiae t'requentatur, Ul II. IL 101. 1 ad 2.
3tt Yoluntas pietatis f.

yoluntas.
plis B> me(t, ttKiter: malnm in plus est (crfttedt fi4 fi6er wd^,
gel^t ttetter, (at einen größeren Umfang), quam peceatnm, siont et
bonum in plus est, quam rectum, th. T. II, 21. I c-, peccatum est
in plus, quam culpa, ib. 2(i; delectatio est in plus, quam gau-
diom, ib. 31. 3o.

psens — ©träfe: poena (oonsistit) in privatione (SBerauhwfl)
alionins eornm, quibns ntitnr yolnntaS) th. I. 48. 0 c. SRan unter«
fdêibet oI8 Birten ber poena: 1. poena aeterna unb poena

temporalis (ib. L IL 87. 5 c), b. i. bie etttge unb bie êitlic^
@tcafe, mit anbetn Sßorten bieientge, meUê bie gange .<l^nng!ett ftinbut^
fottbanert, unb biej^tge, meld^ nur eine 3^ lang mfil^rt; 2. poena

•medieinalis unb poena satisfactoria (ib. 3 ad 2 u. 6o),
b. i. bie lêilfome ober bejjernbe unb bie genugtiûcnbe ©träfe, Don
benen leitete blog gur ^ül^ne für ben begangenen i^tiÛx, erfteie ahn
)uglei4 audb gur SBefferung bed êlÛnben auferlegt mirb; 3. poena

sensibilis, b. t. bie ffiÎiare ober finnltd^ tnalêl^mbare ©träfe,
quae oonsistit in privatione corporalinm bonomm (f. b. %), ib>
I. 48, 6c. — 3" malum poenae f.

maium.
ponere = a) fejên, ftellen, legen: nomen ,individuum,
ponitor in definitione personae, th. 1. 29. 1 ad 3. Posita causa
ponitur effeotus, posita aotione sequitar effectts,

f,
cansa. — b) htfâupitn, anfeên: ponitnr oiroa supposttoD
importatum (auSgebrücft) per nomen substantivum, ib. 39. 5
ad 5; quidam posuerunt, quod Bens res in esse produxit, ib.

104. 3 c temperantia (f. b.
;
ponitor virtus principalis, ib. IL
IL 141. 7 0 ; error aatiquomm phüoeophoraniy qni ponebant, ^<
II. 16; posoit enim Plate, ib. 74.
y u.^ jd by Google
poBitio — possibilis 259
9Mitl0 » a) 8e|unQ, ©teUuitg, Sage: status proprie

loqnendo significat quamdam positioniB differentiam, ih. II. U.
183. Ic.
b) 33eâuptung; sed haec positio implicat contradictoria,
th. 1. 10. 5c; haec positio est falsa, ib. 104. 3 c; quorum posi-
tiones scire poterant, cg. L 2; diversi diversas positiones attu-
lemnt» ib. IV. 35.
c) Unterftellung : quandcr tale est, quod qualibet positioiie
facta sequitur iüud esse ubiquo, th. I, 8. 4 c.
poflse » Umm, ücr mögen KuUa natura potest (i. e. aliquid)

:
sapra 86 ipaam, th. I. IL 109. 3 ad 2; unnmqnodque soae

diTisioiii pro (gemög feinem) posae repugnat, cg. L 42; oapit ipaam
secundum totum posse eins, ib. III. 55. — Posse in aliquid
^ci^t fo Diel, al§ mit jeiner Wad)i an ctmaS reidên : virtuö quaedaiu
perfecta dicitur ex hoc, quod potest in opus perfecte bouuin, th.
L IL 65. 4 c; ex perfectione gratiae oonseqnitur, quod posait in

actum claviuiD, ib. UL' 19. 4 o; nisi oognoscantor omnia, in quae
potest, cg. I. 69 ; Tirtas aliqna non iudicatur parva, quae in parva
potest, ib. 70; quantitas virtutis attenditur (fommt in S5ctra(i^t) se-
cnnduin ea, in quae potest, ib. III. 56.
pofisildUs » mi^lUli, b. t. boSjitnige, ttiod )u fein ober §ii esiftitren
ttcrmag. 9BoS bte man

Srten beS poeaibile betrifft, fo itnterf^bet
jundc^ft possibile, quod ad necessarium sequitur,

baS
unb ba§ possibile, quod opponitur necessario (Dgl. cg.
UL 86); etftereS ift ba^jcnige, m§ auä bem 9ôtwenbigen ald Bon»
fecpien) folgt, »eil ed in unb mit tl^m gegeben ift (nam quod necesse
est esse, possibile est esse, ib.), nnb Ie|tereS baSjenige, loeld^ gu
bem 9lohDenbigen einen êgenfa^ bilbet: possibile vel contiugens,
quod opponitur necessario, hoc in sua ratione (S3egriff unb $Öe)cn)
habet, quod non nccessc sit^ illud fieri, quaudo non est^ ib. ; Dgl.
th. L 41. $on bem possibile, quod opponitur

4 ad 2.
neceasario, geiod(n(tcl^ oit^ f^Mtmeg possibile genonnt/ gkbt efi

tMfx gtoet^rten, ein obfolut ober innerlt^ ^Rbgli^c^ unb
ein relatiü ober äu^crlit^ 9JJögIiclê§: possibile dicitur dupH-
citer, uno modo per respectum ad aliquam potentiam, sicut quod

subditur hnmanae potentiae, dicitur possibile homini, alio modo
sbsolnie; dicitnr autem aliqnid possibile vel imposaibile absolute
ex babitndine (10er|alten) terminomm, possibile quidem, qnia
17*
. kju,^ cd by Google
260 posterias — potentia
praedicatum non repugnat sabiecto, ui Socratem sedere» impoflai-
bile yero absolute, quia praedioattim repugnat subiecio, vi hä-

mmern esse asinum, ib. 25. 3 c, ügl. ib. 46. 1 ad 1. Poanbile
abKolutura non dicitur neque secundiim causap superiores, neque
secundum causas inleriores, sed secuDdum BeipsuiUy possibüe vero,
qnod seoundum aliquam potentiam, nomisatur seGandom

dicitur
proximam causam; nnde ea, quae immediate nata sunt (f. b. V.)
fieri a Beo solo, ut creare, iustlficare et huiusmodi, dioontnr
possibilia secundiun causam superiorem, quao autem nata sunt
üori a causis iul'erioribus, dicuntur possibilia Hcciindum causas

inferiores^ nam secuudum conditionem (^c|((a{fenlît) causae pro-
ximae effeotns habet contingentiam (f. b. %) Tel neoessitatem,
ib. 25. 3 ad 4. fBltm fprid^t aud^ Doti einem simpliciter possi-
bile unb einem possibile ex suppositione, b. üon einem i.
unbebingt unb einem bebingt ^gUdên: aliquid potest dici possibile

Tel impoasibile duplioiter, uuo modo simpliciter et absolute, alio
modo ex suppositione, ib. IH 2 c; im ®funbc genommen {bib
46.
ober btefe beiben Men mit ben unmittelbor üotlêr genannten bec Sid^
nad^ ibentijd^.
posterius = \p(kkx, nac^êr: quod praedicatur (f. b. se-
oundum prius et posterius, th. 6 ad 3 ; tempus, quod uihü

I. 5.
aliud est, quam numerus motns seoundum prius et posterius, ib.

10. Ic 3u praedicare per s. seoundum posterius
f.
praedicare.
postpraedieamentom = ^âd^totegorie, fefunböre oberfte Gattung
beS @etn8, b. i. bteicntge @eindmeife, loelê ans ben eigenttiiten oberjien

(Gattungen bei» ®einS (praedioamenta, f. b. 91.) folgt unb bcSlôlb
begleitet, — quae scilioet diversa rerom genera oonsequuntoTi

öicut sunt opposita et prius- et posterius et alia huiusmodi, th.
L IL 49. 1 c. ganjen giebt eS beten fünf, nämlid^ : oppositio,
prioritas, simultas, motns, habitns (= âben, $e{!|en, f.

habitas).
HlMtfa* a) Sermi^gcn, i^raft, 9d(igfeit )n einet

21^ öt ig feit: potentia est prindpium (unb gtoar pr. proximmn,
f.
actio) operationis, th. I. 25. 1 ob. 3; poteutia nihil aliud si-
gnificat, quam principium alicuius actus (i^ätigfeit), ib. 41. 4 c;
potentia animae nihil aliud est, quam proximum principium ope-

rationis animae, ib. 78. 4o; potentia est^ seoundum quam potentes
dioimur aliquid agere yel pati, ib. IIL" 70. 1 o.. Sie SBer*
potentia 261
f4teben]$€it ber êrmdgen rtd^ct ftc^ im allgemeinen nad^ her

Scrfdîebcnêit ber Cbjcfte unb ^mar bcr formalen Objefte (f. obiectum)
pot(jntia secundiim illud, qiiod est potentia, ordiuatur ad actum,
unde oportet rationem (ê|en) potentiae accipi (lêrne^men) ex
acta» ad quem ordiuatur, et per oooMqaens oportet^ quod ratio
potentiae diyersifioetttr, nt diyersificatar ratio actus; ratio antem
actuB diversificatur secundum diversam rationem (Sßcgieûng) ob-
iecti, ib. T. 77. 3 c ; non quaecumqne diversitas obiectorum di-
versificat potentias animae, sed difterentia eius, ad quod per sc

potentia reapioit, sicut Bensus per se respicit paaaibüem quali-
tatem, qnae per ae dividitor in colorem, eonnni et hninamodi,
et ideo alia potentia sensitiva est coloriB, scilicet visus, et alia
soni, scilicet auditus; sed passibili qualitati aut colorato accidit

08SC muaicom vel grammaticum, vei maguum et parvum, aut
hominem Tel lapidem, et ideo penes huinsmodi differentias po-
tentiae animae non diatinganntar, ib.; diyendtaB rationnm (IQe«
jielûngen) in obieotis reqniritnr, ad diTersitatem potentiamm, non
autem materialis diversitas, ib. 80. 1 ad 2; in distinctione po-
tenüarum, babituum et actuum, quae attenditur (gemeint mirb)
seonndnm obieota, attenditor (fommt in ^trad^t) principaliter

diatmctiOy qnae est secnndum rationem formalem obieotomm, ib.
L IL 57. 2 ob. 2; Dgl. ib. 54. 9 ad 1.

îc ]âuptjäd)li duften Birten bcr potentia, fie im Sinne einc§ 93cr*
mögenä ober einer ^^raft t)er{tanben, f^nb folgenbe: 1. potentia

aotiya unb potentia passiya, b. t. bad iBermögen, etUKtS |u
tl^tt unb )u ttitfcn, unb baS 9etm3gen, etmoS )tt letben (f. pati) —
potentia actiya est principium agendi in alind , potentia yero
passiva est principium patiendi ab alio, th. 1. 25. Ic-, oranis
actio yel est potentiae activae yel passivae; obiectam autem

Gomparatnr ad actum potentiae passiyae sicnt prindpinm et causa
moyens^ oolor enim, inqnantum moyet yisnm, est principium
isionis; ad actum autem potentiae actiyae comparatur obiectum
ut termimis et finis, siciit augmentativae virtutis (^raft be§
SBad^dtumd) obiectum est quautum (<S(td|e) perfectum, quod est
finis augmentiy ib. 77. Bc; potentia actiya comparatur ad suum

obiectum nt ens in acta (im 3u9<inbe ber SBitfli^feit) ad ens in
potentia (im Sujlanbe ber fD^löglid^fett), potentia autem passiya com-
paratur ad suum obiectum e couverso ut ens in potentia ad ens
262 potcntiA
in acta, ib. 79. 7c; cg. L 20, IT. 7 u. 25; 2. potentia

appreh en 8 i V a uub potentia appetitiva (cg. II. 74), b. i.
ba§ SScrmögen bc§ 6r!enncn§ unb bn§ bc§ ^cge^rcn§, bcibcS fotDojl
ouf hau überftnnltdê, al§ auf ba§ [tnnli(ê Gebiet beôqen; 3. potentia
cognoBCitiYa (th. L 12, 9 ad 2, II. IL 174 1 ad 3, og.
I. 31), b. t. bo8 <$r!(iinintdbetmftgett, tbentifc^ mit potentia appre-

heüsiva; 4. potentia coniuncti s. compositi unb potentia
soliiiB animae (th. I. 77. 8 ad 2, Ogf. ib. 5 u. 6c), b. i. ba§
Vermögen, m\ci)t^ an bem ganzen, au§ Seib unb ©eele befteênben
Tttn\i[fm, mh badientge, toeld^ an beffen @ecl( aOetn fein Quhjfit

(at, mit anbem SBorten bo9 organifdê unb bad üBcrorgantldê See»
mögen;5. potentia imperans, potentia dirigêns unb
potentia exsecutiva s. exsequens (ib. I. 25. 5 ad 1,
I. II. 16. 1 ob. 2, 17. 2 ob. 1 u. ad 1), b. i. boS 3Jeimögen, toel(i^§
eine IBeioegnng ober älftötigteit onorbnct, bagj[enige, toeUêS btefelbe
leitet, unb baSienige, tteld|efi {te au8ffi|rt; 6. potentia libera

unb potentia ligata, b. i. boSiemge afftt)e ober pa^^ttt Qermdgen,
toeld^cS einer beftimmtcn 5!^ätigfeit nic^t beterminiert ift, unb ba§-

jenige, bei tpeldêm bieS too^l ftattât, »gl. ib. lU.^ 82. 1 ad 2}
7. potentia perapeotiTa (cg. II. 69), b. i. bad SBermdgen ber
fibecfinnlidiett (SttemttniS; 8. potentia rationalis unb potentia
irrational is (tb. I. II. 8. 1 ad 2), b. t. bo9 Vermögen, mlä^ti
ju bem ücrnünftigen ober geijligen, unb ba^jcnige, meld^c§ bem un»
tecnünftigen ober finnlidên Xetle (f.
pars) ber menfÛên (êele gehört«
I9gl. rationalis.
b) SRad^t, fietoalt: res enim didtur ease in toto regno,

flcilicet per snam potentiam, th. L 8. 3c; oportet dioere, quod
Dens sit in Omnibus per potentiam suam, ib. ; in potentia crca-
toria t'uit, ut res essent, ib. 9. 2c; nihil potest esse in potentia
divina, quod non possit esse in voluntate iusta ipsins et intellectu
aapiente eins, ib. 25. 5 ad 1; dixit ae in armomm potentia

miaanm, og. L 6; aimiliter antem nee in mnndana potentia
Bnmmum hominis bonum esse potest, ib. III. 31. — Tlan unter*
fd^cibet bei ©Ott eine potentia absoluta unb eine potentia

ordinaria (th. I. 25. 5 ad 1) unb ücrfte^t unter jener bie flött*
lid^ Mma^t fdÎeiljitnKg unb unter biefer bie (StotteS gu ottem,
toaiS er erfd|affcit unb tl^nn otll.
yiuûü uy Google
potentialiB — potentialitas 263
c) «mööHd^fcit, 3uftanb bcr «möglid^fcit etmoS:

poientia didtur ad (don 3ki^l\^ttii \pü^t man im ^tnbßc! ouf)
posaibfle, th. L 4 ob. 2; duplex est potentia» acilioet potentia
ad esse et potentia ad agere, ib. I. II. 55. 2c; nihil movetur,

niöi secundum (|iiod est in potentia ad illiid, ad quod movetur,
ib. L 2. de; si igitur attendatur (tDtrb gemeint) mutabilitas rei
seoaBdiim potentiam ad eaae, ib. 9. 2 c. « Aetna aimplioiter
prior est potentia, f.
actas.
@tntie Don SRdgltd^fett Derffonben, sSÎt bie potentia f)aupt»

^&ä)i\d) folgcnbe Birten: 1. potentia completa unb potentia
incompleta (ib. 55. 2c, 58. Ic; ögl. ib. 66. 2c, cg. II. y8),
b. t. bie 6ur4 bte SBtfUtd^fett Dottftänbig unb bie babucd^ no4 nU^t
noHllftnbiQ ausgefüllte ober errci^tc SRBg'Ii^^t; ^* potentia eaaen-
tialig (cg. II. 74), b. i. We iDcfenâfte OJ^öglid^feit ober bte in bem
2öefen einc§ îngc§ begrünbdc 9JiögIi(^fcit, ctnjos ju fein (potentia
ad 6886, f.
oben); 3. potentia obedientiae s. obedientialis
(th. UL 11. 1 0, IiL> 91. 1 ad 3), b. i. bte ajlögli^teit bed (de-
iotfom« ober bet Untermttrfigfeit, mit anbern SBorten, bie 9R5oIiti(feit
bet ftatnrmefcn p biefem unb fenem, mi fie nvt burd( ba§ nnmittel'
bare Singreifen ÖJottc§ merben fönnen ; 4. potentia propinqua
unb potentia remota (cg. III. 102), b. i. bie nähere unb entfernte
äRi^t^feit )tt ttmi, oon biefem auS geted^net; 5. potentia pnra

(ib. I. 17), bie reine nnb lautete ^5glid(feit, b. i baSjenige, tM
feinem ^griffe naä) nid^td onbett/ at« 9)tögli(i^!eit ijl unb feinen bia«
metralen ©egenfaj an bcm actus purus (f. b. %) lôt.
d) Geltung: iu8 naturale Semper et ubique, Quantum est

de se, babet eamdem potentiam, sed per acddeus propter aliquod
impedimentnm qnandoque et alionbi poteet Tariari^ th. III.' 65.
2 ad 1.
poteutiaHs = a) möglich, fii^ wad) 2Bci)c einer ^öglid^feit

Detâllenb: cum igitur in Deo nihil sit potentiaie, th. 1. 3. 4c.
b) }u einer fttaft gel^drig: partes autem potentiales
aUcnins mtutis dicontnr virtutes adinnctae» th. IL IL 48. 1 o.
— 3^ par8 potentialis f.
pars; }u totum potentiaie
f.
totum.
potentialitas = SJlöglid^fcit, b. i. biejenige ©einSbifcjiclîing, rconnc^
etmoS ein possibile ober eine potentia genannt mirb: cum igitur
Bens nihil potentialitatia habeat^ th. 1. 14. 2 c; l»gl* og. L 21;

264 potestas — practicufl
intelligentia est plena formis, quia sciiicet tota poteutialitas in-
tellectns eins completa est, cg. IL 98.

potestas = a) Stta]t, fBermdgen, Sillî^fett: potostates
ratioDales sniit ad opposita, th. I. 63. 8 ob. 2 ; potestaies inftuae
sunt priores actibus, sicut et naturales, ib. III.* 39. 2 c.
b) âiî , ® e lü a 1 1 : fugiuut servitutera, cui contraponitnr
potestas, th. I. II. 2. 4 ob. 3; actus Tolnntatis sunt maxime in
potestate nostra, ib. 17. 5 c; potestas maior ponitnr esse causa

doloris, ib. 36. 4c; religiös! enim sunt in potestate snoniin
praelatorum (j. b. Î.), II. II. 32. 8 ob. 1; Christus per crucis
victoriam meniit potestatem et dominium super gentes, ib. IIL
42. Ic. — 9Ran unterfdêibet : I. potestas auctoritatis unb
potestas excellentiae (ib. IIL 64. 3 it. 40), b. t. bte <!k«
»oft ber Urlêberfdôft unb bte Semalt ber 9[u§sei(i^nung, mit aitbcnt
SBorten, bie (Sjetünlt, tuie jic j. 33. ber Url^cBcr ber ©afromente Beptt,
unb biejenigc, meldte bem principalen ^^k§ft)enbet aU eine befonbcre
ûd)Ctd^nung oerlieên tDorben ift (ügl. clavis); 2. potestas domi-

natiya (ib. 58. 4 ad 2), b. t. bte ^ttfö^crgeiDalt; 3. potestas
saoramentalis s. ordinis unb potestas iurisdictiouis
(ib. II. IL 39. 3 c, m.« 20. 1 ad 1), b. bic au§ ber (aftQ- i.
mentalen 2öeiê (ordo) unb bie au» einfädlet Übertragung ftommenbe

(SêttMiU, t)Q\. clavis ; 4. potestas spiritualis unb potestas
secularis (ib. U. II. 39. 3 c), bie getfUiê unb »eltttê (Skmit,
b. l bie ttetoolt ouf geijUidêm unb lodtliêm Gebiete. — 3» nomen
potcstatis f.
nomen.
c) ÜJlßglid^feit: genus (Gattung) continet multas differentias
(f. b. %) potestate secuudum similitudinem matehae, tb. L IL

46. 1 c; rei, quae est sunm esse, oompetit esse seeundum totam
essendi potestatem, cg. L 28; differentiam genus babet potestate,
species (^rt) vero actu (in SQßirflid^fcit), ib. IV. 81.
potestatiTC = mit ^tufbietung öon 2Jlad^t, unter Înmenbung Don
&i\OQii : Christus venerat dissolvere opera diaboli non potestative

agendo, sed magia ab eo et eins membris patiendo, th. IIL 4L
1 ad 2.
ptadleis tlûenb ober lânbelnb , ûm tfyiin ober ânbeln
gehörig, fid^ auf ba§ Sûn ober §anbeln bejtelênb, luoû einerfeit§
speculativus (f. b. unb anberfeitä operativus (j. b. 31,) ben
(Skgenfal btlbet^ obgleid^ ftetlid^ praoticus oft genug mit operatims
Oigitized by Coogk
praeAcceptio — praedicftmentiim 265
pTomifloue êltoii^t lottt> (f. habitas). 3» cognitio practica —

f. cognitio; fu intellectas praotions f. intellectuB; ratio
practica f.
ratio; ju Boientia practica f. scientia.
praeacceptio = SSorjicfjen : in electione duo sunt, scilicet in-
tentio (f. b. ^l.) tiniB et praeacceptio eius» quod est ad änem,

th. L IL 56. 4 ad 4; ogl. ib. 58. 4c
pnweepitni — Qotf^nft, (B{fc|: lex nihil aliud eai, quam
praeoeptom, th. I. II. 99. 1 ob. 1. — 9Rati lôt unterf (Reiben:
1. praeceptum affirmativ um uub praeceptum ne sativum,

b. i. bad (&thot unb ^nhoi — per praecepta affirmativa imperantor
actus Tirtutam, per praecepta vero negativa prohibentur actus
itiorum, ib.. 100. 6 ob. 2; 2. praeceptum morale, prae-
ceptum ceremoniale rnib praeceptum iudiciale, b. i«
bie fittlid^c, rcligiöfc imb bürgerlid^c 5Jor((^rift be§ alten 35unbe8 —

praecepta legis veteris de actibus virtutum sunt luoralia legis
(f. b. 1.) praecepta (ib. 99. 2 c); üla praecepta, quae in lege
pertinent ad coltom Dei, specialiter ceremoniaUa dionntnr (ib. de);

indicialia praecepta sunt determinationes iustitiae inter homines
observandae (ib. 4 c). — Praeceptum affirmativum obli-
gat Semper, sed non ad Semper (ib. 71. 5 ad 3, 88. 1
ad 2, II. IL 3. 2 c), b. 1^. baS Moi \)np^\äfUi immer, abet ntd^t
0)ne tltiBnatMie, tii^t ffit iebcn einaÎnen Sfofl, t>iclmeir 0c|lttltit e8 {c
1104 befonbcrn Umlittnben, bot man eS nid^t erfüSen braud^t, toO»

iâlb eS oud^ lêi^t: praecepta affirmativa obligant pro tempore
determinato, ib. IL IL 32. 5 ob. 3; Dgl. ib. 3, 2c. Praecepta
negativa obligant semper et ad semper (ib. 33. 2 c), b. 1^.
bie IBcrbote »et|>f(i4ten immer unb unter ollen Umflänben.
piaeflestfaurtlo = 9or)crbefKmnuttt0 : praedestinatio proprie

accepta est quaedam divina praeordiuatio ab aeterno de bis,
quae per gratiam Dei sunt fienda in tempore, th. III. 24. 1 c;
praedestinatio non est aliquid in praedestinatis, sed in praedesti-
naate tantum, dictum est enim, quod praedestinatio est quaedam
pars providentiae, provid^tia aatem non est in rebus provisis,
sed est quaedam ratio (lBer{lftnbnt8, <Sr(enntni8) in inleUectu pro-
visoris, ib. I. 23. 2 c.
praedieamentum = (âtlung ((. genus), unb jwor oberjle ober
^fle (Skittunfi (f.

differentia) {omol^ beS @etnd, old au^ bet Sufi«
foge, iileicl^bebentenb alfo mit bcm 9tipoteIif4en xcmjyoQia, wmn c8

266 praedicftre
bte Überfettung ift : bonnm enim dividitnr per deoem praedioameiita»

th. I. 5. 6 ob. 1 ; hoc pertinet ad praedicamentam sitos, ib. L IL
49. ad 3; actio inter noyem praedicamenta accidentis com-
1
putatur, cg. IL 9 dividitur per decem praedicamenta, ib. III. 9.
;
îe gemeinten je^n ^räbifamente finb aber bie(e: ©ubftanj, Ouantität,

OuoUtät î%Uit, Seiben, ^n^ben, Sage, Ort, Seit, SftctoHon, tHm
bcnen bie neun Ie|ten fdmtlid^ ein aocidens (f. b. H.) bilben. —
ünnm praedicamentiim non oontinetnr snb alio (tii.
I. II. 49. 1 ob. 2), b. ^. bie oberften Gattungen jc^lieScu fic^ gegen«
jeitig au§.
praedieare » a) nerfünbtgen, öffenttid^ befannt madên:
ante pasBionem suam nolnit gentibns praedicari snam dootrinam,
th. III. 42. 1 c ; cain quandoqne indalgentia praedioetor longe
maior, quam iusta aestimatio possit requirere, ib. III.** 25. 2c.
b) auäfagen: videtur, quod personae non possunt praedicari
de nominibps eseentialibas concretis (f. nomen), th. I. 39. 6 ob. 1.
®og praedicare fonn in oetfiQtebcnem @faine ober ju berfdêbenen

Stoetfen gefêên, unb bana4 toerben folgenbe âuptorten begfdben
iinterfdîeben: praedicare ab aeterno unb praedicare ex
1.
tempore (ib. 18. 7 ob. 2 u, c), f. dicere-, 2. praedicare aequi-

Yoce, praedicare iinivoce unb praedicare analogice
(ib. Öa 11. 0^ og. I. 32—34), f. aequivooei uniTooe unb analogice;
4. praedicare denominative (th. IIL 16. Sc), b. i. etttaS
im ©inne ober jum 3^^^^^ einer bloßen ^Benennung ober eines blojcn
9lomen§ auSfogen — duplex est modus, quo aliquid denominative

praedicatur; denominatur enim aliquid ab eo, quod extra ipsiim
eBt> siont a loco dicitor aliquis esse alioubi et a tempore ali-
qnaado, aliquid yero denominatur ab eo, quod inest, siont ab

albedine albus, cg. II. 13; 5. praedicare essentialiter
8. per essentiam unb praedicare participative s. per

participationem (th. III. 16. 3 ad 3, cg. L 32), f. dicere,
essentialiter unb participative; 6. praedicare in abstracto

unb praedicare in concreto (tii. IIL 16. 1 ad 2), f.
abs-
tractue nnb oonoretns; 7. praedicare per se unb praedicare

per accidens (ib. 1 ad 1), ettt)a§ au^fagen üon einem anbem,
um au§5ubrüclen, bofe e§ bicfem per se (f.
b. b. i. sufolge feiner
Statue unb SBefenêtt unb bedlôlb mit 9btwenbig(ett unb

aber per aoddens (f. b. 91.), b. i. nebenbei unb US^tb n\^t mit
^ kju,^ cd by Googl
praedieatio 267
9{otiDenbtQfdt nnb nur suttwilen pämmt; 8. praedioare per s.
Beciindum prius et posterius (ib. I. 5. 6 ad 3, 33. 3 ob. 2),
b. i. ctmaS nadö Söcife be§ Srüêrcn unb ©pöteren auSfagcn, mit
anbcrn Sotten etoaS einem înge früftec beilegen, al§ einem anbetn;
9. praedicare praedicatione accidentali 8. aociden-

taliter vnb praedioare secandum modmn snbBtantiae
s. substantial iter (ib. 39. 6 ob. 2, 28. 2 ad 1), b. i. dnmS
im ©inne eincä ^kcibeiv^ ober bcr ©ubftanj auSfagcn, mit anbern ©orten,
etn)a§ oon einem anbcrn auSfagen, um anûbeuten, bog e§ le^terem nur
nad) SBetfe eines 9iebenbeifeienben ober a(et jufolge feiner ûbftoi^ gu*
eigne; praedicare aingnlariter unb praedioare plnra^
10.
Hier (ib. S9. 3 ob. 1), b. i. etnHid in bet (Stnsobl ober êbi^nlÎ
auöfagen. — Praedicare ad aliquid (cg. IV. 10) miÖ fo öiel
bebeuten, aH in êûg auf etttad (f. ad) bie§ ober iene§ oon einem
<i)inge oufifagCR. Praedicare in aliquo lêt^, etniafi Don einem

anbem ali in biefem feienb (ut in eo exsistens, fh. I. 28. 2 ad 1)
nufifogen: genas signifioat eesentiam rei, cum praedicatar in eo,
quod quid est (f. b. 91.), ib. 3. 5 c; essentia generis, quod prae-
dicatur de eis in eo, quod quid est^ ib. ; neu aliud videutur
praedicare in eo, de qno dicnntnr, cg. IV. 10. Praedicare
in aliqnid bebentct fo M, all gu etmaS l^n auSfogen ober in ber
9(u3fage bie9 ober {ene9 aX% )U einmd gel^örig beêid^nen: de omnibns

genus in ,quod quid est' (f. b. 1.) praedicatur, ib. I. 25; diffe-
rentia praedicatur in quäle quid (f. b. %,), ut, si quaeratur ,quale

animal est homo', respondemns, qnod bipes, et ,qiiale animal
eqnns^ respondemns, qnod qnadropes, expos. in 5. metaph. Arisi
lect 16 a.
praedieatio = a) 55 c r f ü nbi g ung, öffcntlid^c öefannt*

madûng: lioc erat congruum praedicationis officio, th. III. 40.
de; si in praedioatione eociesiae aliqua fidsitas deprehenderetar,
ib. m.* 25. 2 0.
% u § f a g e. ^9 giebt mnndÎet Birten ber ffusfage 1. prae-

b) :
dieatio accidentalis (th. I. 39. 6 ob. 2), praedicare; f.
2. praedieatio aequivoca, praedieatio univoca unb
praedieatio analogioa (cg. L 32 — 34), f. aeqniyocns, nni-

Yocna unb analogions; 3. praedieatio per causam (th. L IL
30. 2 ad 2, 31. 1 ad 1), b. l bfe «u§fage SBeife ber Urfadê,
mit anbern SBorten biejenige, mlä^t auSbrüdt, ba^ baä ^^räbüat ûm
Digii,ûü uy Google
268 praedicatam — > pnelatio
@tt6ie!te im SBevÎtnid bcr UrfäÎ^fett ftete; 4 praedicatio per

conoomitantiam (ib. I. 54. 1 ad 1), b. i. bte 9it8fage hn
Sinne ber Begleitung, mit anbern Korten biejenige, moburd^ auSgebräcft
mcrbcn (ofl, ba^ ba§ ^räbifat ba§ ©ubjcft ftct§ begleitet; 5. prae-
dicatio per esaentiam (ib. 1 ad 1, I. IT. 30. 2 ad 2, 31.
1 ad 1), b. t. bte ûSfage im @innc bec SBefenlêit, b. i. bie)enig«,
mcl<|e auSbrfiden will, ba( bo9 $r&bifat bem ©ttbicftc UKfeRâft gu«
fommc; praedicatio per prine et pesterius (ib. I.
6.
33. 3 ob. 2), praedicare; 7. praedicatio per se unb prae-

f.
dicatio per accidens (ib. 7G. 3 c, cg. II. 58), b. i. bie

ûdfage, toeU^ audbrüdEt, ba^ baS ^cäbifat bem Subjefte, toeil in
beffeti SeQciff gdegctt, per se unb beSâlb immer )iifomme (bte8
ber primns modus praedioationis per se), ober tDenigftenS
in bcn meiften gallen, meil ûfolgc einer natürlichen înorbnung 511 i^m
(bie§ ift ber secundus modus praedicationis per se, th. L
76. 3 c), unb biejenige SluSfage, »el<|c angiebt ba| bas ^cäbtfat bem
Subfefte nur (iu|erli(l( tinb nebenbei unb befilôlb audft nur
Jelten eigne.
praedicatum = ba§ ?lu8gcfagtc ober ^röbifat. 9}lan lât .û unter*
j(iêiben:praedicatum essentiale unb praedicatum per-

1.
sonale (tlL L 31. 3 ob. 3), b. ein toefenlâfted unb ein pecfdn* i.
Ii((e8 Vcabilttt, mit anbetn SBorten ein foIêB, »eld^ ettooS SBefenlâ ftcS,
unb praedicatum
ein foIdê§, miäîfi etttoS $erfDnIidê9 onSbrfidft; 2.
substantiale unb praedicatum accidentale (ib. 13. 12c,

18. 2 c), b. i. ein fubftanjiellcä unb ein accibenteßeS ^räbifat, mit
anbern SKBotten ein foIdêS, meldêS bie Subftanj (f. substantia), unb
ein foId^S, meldte« ein Îccibei^ (f.
aocideiis) begei^net.
pfadatlo a) Vorrang: boo est, qnod raüonem (9Befen)
praelationis facit, th. 1. 109. 2 c ;
praelatio daemonum non fun-
datur super eorum iuBtitia, ib. ad 1} et ideo boni ancêli super

malos praelationem habent, ib. 4 c.
b) IBorftelêrf 4aft: totus ordo praelationis primo et ori-
ginaliter est in Beo, th. I. 4 c; oirea hoc (sc de

109. prae-
esse) dnpHciter loqui possumus, uno modo de dominio vel prae-
latione infidelium super fideles de novo instituenda, alio modo

possumus loqui de dominio Yel praelatione iam praeexsistente,
ib. IL IL 10. 10 0; si aliqnis promoyeat aliqnem ad praelationem
•
prielataB — primomotns 269
vel magisteriuiDy ib. 63. 1 c; baptisare pertinet ad officium prae-

lationis, ib. III. 67. 4 ob. 2.
praelatuB = SBorget'c^tcr , 33orfle]^cr: religiosi enim sunt in
potustate suorum praclatorura, quibii« obedientiam voverunt, th.
II. II. 32. 8 ob. 1 ; subditi praelatos suos aocusare prohibentury

ib. 68. 1 ad 2; soIob episcopos proprio praelatas eocleaiae di-
dtnr, ib. III.« 26. 1 c.
prMparaAlo » a) IBorbereitung: qaae sunt in praepara-

tione et idoneiate, th. I. II. 49. 1 ad 3.
b) Sereitjôft, êr eitioiUigfeit: est tarnen de oe-
oesBitate caritatis aecandiim praeparationem animi» ut scilicet
homo babeat animnm paratam ad hoc, th. IL IL 25. Sc.
PraepoHttfrns « ber 9{ame emeS Berfi^ntttn Sêologen, meldtet
ald ânÎcr bcr ârifcc UntDerfitöt im ^, 1210 ftarb.
praestigiiim = Sal^rfogecei aud ^lenbioerf en be§ XeufelS : quaudo-

qne praestigiosis qnibusdam apparitionibaB (daemones) se ad-
spectoi et auditni hominnm ingerentea ad praennnciandum fhtnra,
et haec species (so. divinationis) Yocatnr praestiginm ex eo, quod
oculi hominnm praestringuntur, th. II. II. 95. 3 c.
primo = a) an elfter ©teile, in erfter Öinie: oportet»
qnod ait primo et per se (f. b. forma, th. I. 3. 2 c; dioo

antem esse nbiqne primo, qnod seoundnm se totam est nbiqne,
ib. 8. 4c; illnd enim, quo primo aliqnid öperatnr, est forma, ib
7(). 1 c; id, quod intelligitur primo, est nm, ib. 85. 2 c*, seque-
retur, quod indivisibile huiusmodi esset primo intellectum, ib. 8 c;
»
totns ordo praelationis (f. b. %) primo et originaliter est in Deo,
ib. 109. 4c; inyenitur, nbi primo aliquid snperins altero oconrrii^
^^^^ *
ih nL' 34. 2 ad 4; si aliquid seipsnm moveat primo et per se,
cg. I. 13; res est primo et per se ab intellectu cognita, ib. 48;
omnis applicatio virtutis ad operatiouem est principaliter et primo
a Deo, ib. IIL 67.

b) anfangt, im Anfange: commnniter dicitnr, qnatnor
esse primo creata, scilicet nataram angelicam, coelnm empyrenm
((. b. materiam corporalem informem ([. materia) et tempus,
th. 1. 66. 4 c.
primomotns » )uerft bciocgt: oportet etiam, quod sit primo-

motnm, scilicet qnod moveatnr ratione (mit SBcjug) sniipsins, et
non ratione suae parias, sicnt moyetur animal permotnm pedis;
'^^^ primurdialis — priucipaiitas
bio enim totum non moveretur a se, sed a sua parte ei una
pars ab alia» cg. L 13.
lafmerdlallB >» utanfönglt^/ 3» causa primordialis
f.
canea.
primus = bcr crftc, bie^ SBort balb in jcitlidêr 53eaieûn9, balb
in $6)ug auf beit IRang ober (S^cab, balb im Sinne beS Ifangs cincc
9iei]ê üecftanben : prima m agens (og. L 16), f. agens; pri-
nmm appetibile (ib. III. 67), b. t. bafi gucrft mtb jul^öd^ft »«•
öe^renStoertc, nämli(^ ®ott; prima bonitas (ib. 24), bic crftc unb
|5<6f!e (Sfite, roelcê tüieberiim ®ott ift; primum bonum (ib. 13),
f.
bonum; prima causa (ib. I. 17), f. causa; prima diffe-
rentia (ib. 65), f.
differeutia; primum ens (ib. 16), f. ras;
primum intelligibile (ib. IH. 54), b. u baS feiner »«twr na«
jucrft unb jumciii öon ber SBcrnunft grfcnnbarc, nämlid^ (Sott; prima
matcria (th. I. 3. 8c, cg. IL 76), f.
materia; primus motor
{cg. 1. 13), anä) primum motivum 8. movens (ib. L 13»
III. 23 u. U9) genannt, b. t. bad ber Seit unb bem 9tange na«
ecpe $rind|i ber SBettbemegung primus motus (th.L
; 18. 1 ad 1,
cg. L 20), f.
motus; primum necessarium (cg. I. 15), b. i.
baäjcnigc ens, quod est per seipsum necessarium; prima philo-

sophia (ib. 1. 1, II. 4), b. i. bcr bem älangc nad^ erfte 3;eil bet
$Ûofo|)]îe, nämlid^ unfere heutige ^tiajpl^tifdi primum priucipinm
essendi (ib. L 1), b. t. baS ber Seit unb bem IRonge nod) erfle ^txnap
atU% @ein8, nftmlidd (ôtt; prima principiasc. cognoscendi (ib.
61), b. i. bie erften unb ^öd^ftcn (Srfenntni^principien; primum pri n-

cipium produotivum (ib. 65), b. i. bad erfte icttoorbrinfienbc ^rinci|»
prima principia sa rerum (ib. 20), b. i. bie
ober ber @4ö|>fet;
ecPen ober aflgemetnflen ^rindtiicn bet 9)tnge, foioo(I bte'innern, alg bie
ätt|ern (f. principium); primum sensit ivum (th. L 78. 4 ad 3),
f.
sensitivus; prima substanlia (ib. 29. 1. ob. 2), f.
sub-
Btantia.
prindpaUtüs = iôrrang, Qoting, SBoQägli^teit: iutellectas

inter cetera, quae ad hominem pertinent» principalitatem habet
th. 1. 76. 2 c ; lex noya, cuius priucipaiitas consistit is ipsa spi-
rituali gratia indita cordibus, ib. I. IL 107. 1 ad 2, »gl. ib. ad 3;
quauto ipBä pars maiorem principalitatem habet iu toto, ib. IL II.
61. 2 c; quanto illa persona maiorem habet priudpalitatem in
commuuitate, ib.
priacipaliter — priocipinm 271
prindpAliter = Iâu))tfö4it(^tma|ett, INX^üglidêrloeife : niBi sit
aliquid, qnod prinoipaliter moyeat, og. I. 13; ohuüb appliofttio
virtatis ad operationem est prindpaliter et primo (f. b. 9.) a

Deo, ib. III. 67.
prineipatas = ^crridûft. Tlan uiitcr(d()eibet principatus
despoticus unb principatus politicus b. regaiis^, b. i. bie
befliotifc^ unb tbmifixäft ^nfdâft: dioiiur enim despotioiia prin-

oipatas, quo aliquis principatur servis, qui non habent focaltatem
in aliquo resistendi imperio praccipientis, quia nihil sui habent;
princi])atii8 autem politicus et regalis dicitur, quo aliquis prin-
cipatur liberis, qui, etsi subdantur regixmni praeaidentis, tarnen
habent aliqnid propriuin» ex quo possant reniti praedpientis im-
perio» th. 1. 81. 3 ad 2 ; Dgl. ib. 1. II. 9. 2 ad 3.
prlndpiatnm = ^)crDor9ebra(^tc§, 33cgrünbete§, 9Birfung, gfolge:
|>rinci]»ium dicitur rcspectu principiati ; si igitur Pater est prin-

cipium Filii, sequitur, Filium esse principiatum, th. L 33. 1 ob. 2
prinoipium relative (f. b. 91.) ad prinoipiatum dioitori IL 11.
pfineipiiim •» a) Anfang, VuSgong, b. l baSicntgc, tpovauf
etivoS folgt: in omni eo, quod movetur, est accipere aliqnod prin-
oipium et aliquem finem, th. 1. 10. Ic; nomen principii a priori-
tate sumitur, ib. 33. 1 ob. 3 ; hoc nomen ^principium' nihil aliud
significat^ quam a quo aliqnid prooedit» omne enim^ a quo
id,
aliqnid prooedit quocumque modo, dicimna ease prinoipium et e

converBO, ib. 1 c; ex qnibus hnmana ratio cognitionis principinm
sumit, cg. 1. 8; ex consuetudine, qua a principio homines assueti
sunt, ib. 11; nec principium essend! habuerit, sed tuerit semper,
ib. IL 83; opoartet eese idem originis prinoipium, ib. 88; qnod
in semine ab ipso principio sit anima» ib. 89.
b) tttfîriing, ®runb, b. t. baSjenige, loorouf unb woraus
etroaS folgt: licet hoc nomen ,principiumS quantum ad id, a quo
imponitur ad siguiiicaudum, videatur a prioritato sumptum, non

tarnen signifioat (mcnn bas äBort prinoipium im engetn unb ctgent*
Itên @inne aufgcfa|t vokh) prioritatem, sed originem, th. I. 33.
1 ad 3. fiber ben llnterf^teb smifcêu principinm unb

causa ift golgenbe^ ju mcrfcn: principium communiusest, quam
causa» sicut causa communius quam eiementum, primus enim

tenunna ((i^xti^, dcct^punft) Tel etiam prima pars rei dioitnr
prindpiom, sed non oansa; nnde hoc nomen ôansa' videtor
272 principium
importare (ctnld^tcfetn) diverBitatem Babstantiae et dependentiam

aUouiuB ab altera, qiuun non importat nomen prindpii; in ommbus
enim oansae generibtiB Semper inyenitnr cansam distantia inter
et id, cuius est causa, secundum aliquam perlectionem aut vir-
tutem (jlroft), sed nomine principii utimur etiam in Mb, quae
nullam buiuBmodi differentiam babent, sed solnm sectindam
quemdam ordinem, sicat cuin didmiu, pmiotiim esse principimn
lineae, vel etiam oam dioimns, firootem lineae esse prinoipiimi
lineae, ib. 1 ad 1. — IRnti jä^lt folgenbc §auptarten öon principium
ouf: 1. principium activum unb principium passivum
(tb. I. 4 1 c, cg. IL 76, lU. 23), b. i. ba« ^mäp bcd XiûnS
ober SBttknS unb ba9 $rtnd|) b(8 Seibend — si qnidem operatio
illa consiBtat in actione, adest ei prinmpinm aotiTom, si vero
operatio illa consistat in passione, adeet ei principium passivum,
cg. IL 76; 2. principium cognoscendi unb principium
essen di (ib. 1. I u. 61, U. 87), b. i. bad d^rfenntmdprtndp unb
baf @emS|nriiici|>; 3. principium definiens (th. 1. 3b 3o),
b. l bau begrengenbe ober befHmmenbe $tinci)); 4. principium
dcmonstrativum (ib. 12. 8 c), b. i. bcr bctpcifenbc ÖJrunb, mit
anbern Sorten ber|enige, morauS etioaS mit ^totmenbigfeit fld^ ergiebt
(f. 5. principium essentiale s. speciei

demonstrativus) ;
unb principium indiTiduans s. indiîduationia (ib.
3. 4 c, 14. 11 ad 1, cg. II. 100, IV. 35), b. i. bat IBefen8|)rtnci{i
unb ba« 3Jnbit)ibuoIität§princip, mit anbern SBorten baSjenige ^rinctp,

mcld^cm ein 5)in9 (eine aßefenêit, unb baSjcnige, bcm e§ feine inbioi»
bueden îgentümtid^feiten )u Detbanfen ât; 6. principium fontale
(tb. IL IL 26. 3 L 68), b. i. bad Utprincip, gletd^bepeutenb
mit principium primum (f. unten); 7. principium formale
unb principium materiale (th. 1. 3. 8c, cg. II. 25 u. 95),
b. i. |ormale§ unb materialeS ^rincip, gleid^bebeutenb mit forma unb

materia (f. b. 31.); 8. principium immediatum (th. L 36.
3 ad 4), b. i. ein unmittelbar but 4 fi4 einleu^tenbcS drlenntnifi«

principium intrinsecum unb principium ex-
)>rinci)); 9.
trinsecum s. exterius (ib. 82. 1 c, cg. III. 88), b. inneres t.
unb äugcreä $rincip eine§ 2)inge§, moüon jcneS feiner ©ubftanj qI§
feinem ©ubjefte ongel^ört unb be§âlb aud^ principium subiecti

ffdüt (cg. lU. 13)» btefeS aber tl^t ftuietTtit ober iDenigPenS ol« etUNi«
bon i^t Serfd^tcbcneS gegenüberftel^t; 10. principium originans
prius 273
(Ul I. 42. 5 ad 1), b. i. bad äu^re $rind)), tuel^cd einem ^ntgt

\m Utfptung berietet, oletd^bcbeuttnb mit causa effioiens; 11. prin-
cipimn per se s. naturaliter notnm (cg. 1. 7 u. 11),
b. i. bal buTd^ [i<t) jclbft ober jufolge feiner ^)âtur qI§ ma^r cinlcud^tenbe
6rfcnntntä|)rinci|) (j. notus); 12. pr nci p

i ium primum (th. 1. 4.
1 0, 7. 1 0, 36. 3 ad 4, cg. I. 1, 20 u. 61, UL 1), b. i. bo9

crê tßrincip, fomolÎ, »enn Don bem (Sebtete beS (Svfeitncii9, aH ttenn
Don bem bed 8etii8 bie 9{(be ift; 13. principium primum eim-
pliciter unb principium primum in genere aliquo s.
aecundum qûid (th. I. II. 6. 1 ad 1), b. i. ba3 einfad^în
obcc fdÛf^twcg ecßc unb bad bcîejûngdmeifc obct auf bicfem obet
J^ncm fikbkte crfte $rmci)»; 14 prinoipium proximum unb

principium primuiü sc. actionis (ib. 1. 76. Ic, 77. 1 ad 4),
f.
actio; 15. priuciinum suminale (ib. III.* 91. 1 ad 3),
b. i. ba§ Äeimprincip, bcr ilnfaiigSgrunb ; 16. principium sepa-
ratam (ib. L ^4. 4o), b. i. baS oon bct SRatetie abgetrennte ober
abgefonberte« baS immoterieHe $rinct)); 17. principium speonla-
bilinm unb principium operabilium (ib. 79. 12c), b. t.
ba3 ^rinctp für boä Gebiet be§ 5)cnfen§ unb bQ§ ^rincip für bn§
beS %ffm^ (beä §anbeln§ unb äBirfenS), mit anbern Sorten, bad
tôretifdê unb ba§ praftifcbe ißrinct^ ; 18. principium sufiiciens
(cg. II. 76 u. 98), b. t. baS für êrborbtingung einer SBirtung auS*
rei((enbe ^rincip. — 3u habitua principiorum f.
habitus; ju
unum principio f.
Principium naturaliter
unu8. —
prius est eo, cuius est principium (ib. I. 26), b. ^. ba§
$rtncip ift feiner 92atur unb SBefenêit unb beSlôIb oud^ feinem ^»
na« fräiec, a» fein $rinct|>iat (f. b,
griffe «.). Iîbil est sui-
ipBius principium (ib. II. 10), b. nid^td lât ben ttrfprung
in \xäi felbft.
prius = früher, Dorlêr: quod praedicatur (f. b. ^.) secundum

phuB et posterius, th. I. 5. 6 ad 3; tempus, quod nihil aliud
es^ quam numerus motus secundum prius et posterius, ib. 10. 1 c

9Ran unterf dêibet : 1. prius natura ex parte agentis unb
prius natura ex parte materiae, b. i. bo8 fetner !Ratur nad(
8rü§ere, ba§ eine mit iHürfiid)t auf [eine causa ei'iiciens unb
bad anbere âl mit jRüdfid^t auf jeine causa materialis jo genannt
— ex parte quidem agentis est simpliciter (fdÎed^tmeg) primum
illud, quod primo (an erfler ©teile) cadit in eins intentione (Îbfld^t),
6 4 ä k Zdomaf-fttttott
: 18
274 privatio
Hed secundum quid (begtelûngätDeife) prius est illud, a quo indpii
eins operatiOy et hoc ideo, quia intentio est prior opentioiie; ex

parte yero materiae est prunnm illod, qnod priuB exsistit in
transmutatione materiae, ib. III. 6. 5c; 2. prias in Cogni-

tion e unb prius in t'Ksc (ib. I. II. 14. 5c), b. i. boS ber
d^rlcnntniS unb baS bem Sein na(4 ^tüf^m-f 3. prius ordine

perfeotionis s. perfeotione tinb prias ordine genera*
tionis 8. generatiöne (ib. 68. 8 ad 3, og* IL 58)^ b. t.
ha9 ber ôQfommenlêit fetneS SeinS ober feinet 9lQtur nad^ unb ba4
bem ßntfteên ober ber 3^1* "Qt^ fjrü^crc — naturaliter prius est,
quod est perfectius, licet in unoquoque sit tempore posterius,
og. II. 23; 4. prius per se unb prius per accidens (th.
II. n. 4. 7 c), b. l bo8 buTdi M felîi »«^ fonc ctflctte SBtfoêit
grünere unb ba§ tJfrüêre, toelêS fld^ ouf ein aooidens (f. b. %)
grünbet; 5. prius ratioue, b. i. btt3 bem 53eöriffc unb ênfen
nad^ Sfrüêre — secundum hoc est aliquid prius ratione, quod
prius cadit in inteUectu» ib. 1. 16. 4 ad 2; 6. prius secundum
suam naturam s. quoad se unb prius quoad nos (ib. IL IL
182. 4 c), b. i. bufi on unb für fld^ ober fetnet !Ratut unb 9Befen|eil
nadb grünere unb ba§ mit ^Sejui] auf un§ ober für unfcrc ^rfenntniö;
7. prius tempore unb prius natura (ib. III. 1. 5 ad 3),
b. t. bad bev 3ett unb bod bex 3UUnt nadi Stflîctt. — Perfectam
est prius imperfecto in diversis quidem tempore et natoi*
(oportet enim, quod perfectum sit, quod alia ad* perfeetionem
adducit), sed in uno et eodem imperfectum est prius tem-
pore, etsi sit posterius natura, ib.; IL 1. 7 ad 3.

Ogl. ib. II.
Quod est per se (f. b. %,), Semper est prius eo, quod
est pe.r aliud, cg. 1. 13. — 3^ praedicare per s. se-
cundum prius f.
praedicare.
priTEtio = a) 93erauBung, 5Jlangel, b. i. baS ntj^tfeln*
joüenbe geilen einer 33ofl!ommcn^cit , mit anbern Sorten, ba§ geilen
einer Sottfommenêtt bei einem SBefen, bem {U natutgcniftg ûiommen
foflte: multipliciter dicitur privatio; uno modo, quando aliquid
non habet» quod natum est (f. b. 91.) haberi ab alia, etiainn
ipsum non sit natum habere illud, sicut si lapis dicatur ree
mortua, quia caret vita, quam quaedam res natae sunt habere;
alio modo dicitur privatio, quando aiiqoid non habet, quod Mtuo
est haberi ab aliquo sui generis, sicut si talpa dicitur caaot;
^ kju,^ cd by Googl
prhatio 275
tertio modo, qiiando fponm non habet, quod nainm est habere,
et hoc modo privatio imperfectioncm iraj)ortat (ftÎie^t ein), th. 1.
33. 4 ad 2. îe privatio im legten Sinne bed ôcUd, tote fie audft an»
fongd aufgefa^ »ocbeii, ifl bte ctgcntlid^ fo }tt nenmnbe privatio: omiiia
privatio, ai proprio ot atrioto aooipiatar, est ein«, quod quia naina
eat habere et debet habere, cg. III. 6 ; tK>n i^r ift bie 9tebe, toenn
e§ j. SB. Reifet: privatio non ponit aliquid, sed determinat (forbert)
sibi subiectum, th. I. 17. 4 c; omnis privatio tundatur in subiecto,
ib. ad 2; privatio in rcrum natura (f. b.

nihil est aliud, quam
oaventla oppoaiti habitus (f. b. 9.), ib. 1. IL 36. lo; privationea
enim non intendnntar (f. b. 9.) quasi aliquam esaentiam habentes,
cg. III. 9. êriQc^bcm übrigens ber einer privatio entgegengcfcjte
habitus gönÎid^ ober nur teilroeife burd^ bie privatio befeitigt mirb,
untetfflîDet man eine privatio aimplex et pura s. totaliter

privana tmb ctnt privatio non simplex aed mixta, b. i*
einen (bm|>IcHen unb in(oiit|)Iefttfn SRangd: est enim qnaedam aim-
plex et pura privatio, quae cousistit quasi in corruptum esse,
sicut mors est privatio vitae et tcnebra est privatio luminis; est
aatem alia privatio non simplex, sed aliquid retinens de habitu.
oppoaito, qnae qnidem privatio magia oonaiatit in cormmpi, quam

in oormptnm ease, aiont aegritndo, qnae privat debitam ootanen-
enrationem ($er^Qltnt§) humonim, ita tarnen, quod aliquid eins
remaneat, alioquin non remaneret animal vivum, th. I. II. 73. 2o\
Ogl. ib. 82. 4 c, UL* 84. 3 c.
b) Serneinung, b. I. bon geilen etnit IBofltommcntett bei cittcm
Sefcn, bem fk oon ^tnr ans audi nid^t gcbfil^: nnnm vero, qnod
eonvertitur onm ente, opponitnr mnltitndini per modnm priva-
tionis, ut indivisum diviso, th. I. 11. 2c; dicitiir privatio uno
modo, quando aliquid non habet, quod natum est (j. b. %.) haberi
ab üio, etiamsi ipsnm non sit natam habere illud, siout si lapis
dieatur res mortna» qnia oaret vita» qnam qnaedam res natae
annt habere, ib. 33. 4 ad 2; materia enim, onm est snb nna
forma, e8t in potentia ad t'ormam aliam et privationem formae
iam habitae, cg. IIL 4.
o) êfeittgttttQ, %uf (cbang: ponnnt qnatnor modos per-

misaionis^ nnnm per privationem praeoeptionis, seoundnm per
privationem prohibitionis, terthim per privationem oohibitionis,
quartum per privationem punitionis, th. III.* 67. 3 c.
18*
. j ,^ .d by Google
276 priTatWe ^ Processus
pflwtl?6 » nad^ SBctfc ober im Sinne eines SRongelS, b. I. eine§
nitf)t fein foUcnbcn ^)cfcft§: si defectus acoipiatnr privative, nt

scilicet careat eo, quod habere debet, th. I. 12. 4 ad 2 ; con-
traria et opposita privative iiata sunt ({. b. %.) tieri circa idem,
ib. 17. 4 ad 3; quod non est oppoaitum contrario sed negative

vel privative, ib. I. IL 23. 3 c; fit autem aliqnid non aolnm ex
contrario, sed etiam ex negative vel privative opposito, ib. ÜL

84, 1 ad 2; alio modo dicuntur opera mortua (f. b. %) priva-
tive, soilicet quia carent vita spirituali (f. b. ^l.), ib. 89. 6 c.
proeedere = a) ootioätts gelten, fortgeben: prooedeie

in infinitam, tb. L 46. 2 ad 7, Dgl. cg, 1. 13; prooedere a canaiB
In effeotuB, th. I. II. 14. 5o. \
b) üorgef)cn: ad primum sie proceditur, ib. I. 1. 1 ob. Ij

difHcile est procedere, cg. I. 2.
o) auSgeiên:' dicena, Filinm prooedere a Paire aioat pri-
. mam eina oreaturam et Spiritom Sanotam prooedere a Patre et
Filio aiont creataram ntrinsque, th. I. 27. 1 o; illa ratio (®tunb)

procedit de voluntate, ib. 82. 3 ad 3.
d) t)on ftatten gelten, »erlaufen: non autem ista distia-
ctio prooedit secundum hoc, th. 1. IL 52. 1 c; ratio illa lecfte

prooederet, ib. III. 65. 2 ad 4.
e) gelten: ratio illa procederet, th. I. 10. 4 ad 1, ügl. ib.
30. 2 ad 4; hoc dictum non procedit becundiim Augustini opi-
niouem, ib. 66. 4 c.
proeessoB s a) fôrOftttSf 4 retten: meditatio vero per-

tinere videtnr ad prooeaanm rationis ez principiia aliquibna, th.
II. IL 180. 3 ad 1 ; nt a manifeatioribaa nobia ad minna mani-
l'esta fiat proceesus, cg. 1. 9.
b) ^Jcrfo^ren: quod quidem, si sicut est prius in cognitione,
ita etiam sit prius in esse, non est processus resolutorius (ana»
iQttfêS lêtfol^ren), sed magia oompoaitivna (f^ntlêtifcêö IBerfo^tcn)/
procedere enim a causia in efiootoa est prooeaana compoaitivns,

nam caiisae sunt simpliciores effectibus; si antem id, quod est
prius in cognitione, sit posterius in esse, est processus resohito-

riuB, utpote com de effectibus manifeste iudicamus resolvendo in
caoaas aimplioea, th. L II. 14. 5o; praedictoa autem processus

duo videntor infinnare, cg. L 13; aeonndnm hnno modnm intelli*
y , ,^ jd by Google
propassio — proportio 277
gendus est processus probationis praedictae, ib. 20; aequivocatio

(j. b. nominis processtim argumentationis impedit, ib. 33.
o)Ûdgang: de processu creaturaruni ab ipso, cg. I. 9.
wnfmUo = 9)otaffe(t, b. t. etft beginnenbe (Stemütfibemcgung, bie
AemStSbeiDegung im Slnfange, glei^bebeutenb olfo mit passio inehoata
(f.
b. %.): nt paasio perfecta intelligatur, quando animo, id est
rationi dominatur, propassio autem, quando est inehoata in appe-
tita sensitivo, sed ultorius uon se exteudit, th. III. 15. 4o.
prepoitio SS ^rl^ältnid: proportio dioitur dupliciier, nno
modo oerta liabitiido (IQerÎten) unins quantitatia ad alteram,
Beoandnm quod dupltun, triplnm et aequale sunt speoies (Birten)
proportionis, alio niodo quaelibüi habitudo unins ad alteruni pro-

portio dicittir, th. I. 12. 1 ad 4. — 2fii 536^119 auf bQ§ medium
(f. b. totl^ bie Xugcnb ber iuatitia anftcebt, unterfcêibet man
%,),
bie proportio geometrica unb proportio arithmetica:
in iitstitia distnbntiYa aooipitnr medium eeeundom geometricam
proportionalitatem, in commntativa autem secunduui arithmeticum.

ib. U. U. Bl. 2 a. 3ur (Erflärung ber betben ^luSbrücfe biene gol"
genbeS: In diatribativa ioatitia datar aiiqnid alioni priyatae per-

Bonae, inqnantam id, qaod est totius, est debitam parti, quod
qnidem tanto maius est, quanto ipsa pars maiorem principalitatem
habet in toto. . . . Et ideo iu iustitia distribiitiva (f. b. nou
accipitur medium secundum aequalitatem (|. b. %.) rei ad rem^
sed secandiim proportionem renim ad peraonaa, nt Bcilicet^ aicut
nna peirsona excedit aliam, ita etiam res, quae datar uni per-
aonae, excedat rem, quae datar alii. Et ideo dicit philosophns,
quod tale medium est secundum geometricam ]>roportionalitatem,
in qua attenditur (fommt in 93etrad(|t) aequale non secundum quan-

titatem, sed aeoundum proportionem, sicut si dicamus, quod sicat
se habent sex ad qoataor, ita ae babent.tria ad dao, quia atro-
biqoe eet sesqaialtera proportio, in qua maias habet totom minus
et median) partem eins, non autem est aequalitas excessus secun-
dum quantitatem, quia sex excedunt quatuor in duobus, tria
excedunt duo in uno. Sed in commutationibus redditur aliquid

alicni aingalari peraonae propter rem eiaa, qnae aboepta est, ut
maxime patet in emptione et venditione, in qoibna primo in-
venitur ratio (SOBcfen) commutationis. El ideo oportet adaequari

rem rei, ut quanto plus iste liabet, quam suum sit, de eo, quod
Digitized by Google
278 propoftlonalltM — propoiitio
eBt alteriua» tantumdem restitaat ei^ ouiuB est^ et ato fit ae^nft-
litas aeoimdam arithmetioaiii medietatem, qnae stteaditar Mdm-

dum parem quantitatis exceasnm, siont quinque est medium inter
sex et quatuor, in unitate enira excedit et exceditur. Si ergo
a principio uterque habebat quisque et unus eonim accepit unum

de eo, qnod est alterioB, unus (scilicet aooipiens) habebit sex ei
alü relinquentar quatuor, erit ergo iuetitia, al uterque reduoatur

ad medium, ut aocipiatur unum ab eo, qui habet sex, et detur
ei, qui habet quatuor, sie enim uterque habebit quinque, quod
eHt medium, ib. IL II. 61. 2c; DgL ib. 58. 10 expos. in 5.
ethio. Arist lect 5 u. ü. — 3^ quantitai proportionit

f,
quantitas.
proporfloiudftaB — 9er(artni«ttift|igrett, IBerl^öItniS, gletd^bebetrtciib
mit proportionalitas geometrica

proportio. Uber uab
p roportionali tas arithmetica f. proportio.

mMtIo — ^(auptung, @a|. SRait uolcrlêtbet : 1. propo-
aitio'afßrmatiTa unb propoaitio negativa (th. 1. 16. 5 ad 9),
b. t. Me tBei(4ung unb Sememmio; 2. propoaitio oategorioa
Uub propoöitio conditionalis (cg. I. 67, th. IL II. 17L

6 ob. 3), f.
propositio de ne-
eategoricus unb coDditionalis; 3.
oesBitate propositio de co^tingenti (cg. HL 86),
unb
notttKitbig unb nid^t notioenbtg mixt 9cHu|>tiing; 4. propositio
de praedioato substautiali unb propositio de praedi^

cato accidentali (th. L 13. 12c), b. bic bejüênbe Scâuptung, i.
in beren $cäbt!at Don bem Subjefte etma§ t^m mä) feiner âtux unb
Seftnl^ 3ufommenbeS, unb bicicntge, in beren ^räbtlat Don bentfclbm
HnMft l(m nt^t tßcfentlt4(A aiiigtfagt loivb, HgL praedicatom. -
Propositio est in materia remota, ober in materit
oontiugeuti ober in materia naturali (ib. III. 16. 1 ad 1),
b. i). bie êâuptung entW eine Materie, mit anbern Korten, einen
©ul^jeftfi' unb ^röbüatdbegrtff (beibe btlben nomlid^ bie materia bei
propositio» ttAl^rciib bie oopola ober bie Vuifage fonna onSmaHfi,

Mi^t 9u toett sttfetnonber flel^cn, ol« bog |le eine« unb bcnfclllcB
Su^pofttum (f. b. %) ûfommen fönnen, ober aber einen ©uBjeftd« Mb

^räbifot§6egriff , m\ä)t bem nämlichen ©u|)pofUum eignen fönnen, f«
cd nun» ba| bet ^4^räbifat3begriff ein praedicatum acoideutale obei
ein praedioatum substantiale (f. oben) bavPettt.
. kju,^ cd by Googll
propotitum — proprietas 279
propodtam =
a) SBorgenommeneS, ôxâbtn, lôtfa^:
homo habet propoutam peneverandi in bono asque ad finem,
tii. I. II. 109. 10 c; proposikim aliquam deliberationem prae-
exigit, cum sit actus voluntatis deliberatae, ib. IT. 11. 88. 1 c
numquam tameu haberi potest sine pro])08ito iilius sacramenti

(b. i. icneS ©aframent em|ifangen), ib. lU.^ 30. 1 ad 1; propo-
BLtom noatrae intentionis est» og, L 2.
b) ^Vorgelegtes, Dorgelegter gragepunft, Dorlte«

gcnbcr Soll: quod in proposito locum non habet (nic^t ftattât),
th. 1. 12. 6 ob. 3; ergo habeinus propositum, cg. I. 13; et sie
habetur propo&itumy ib. 65 ; si non, habetur propositum, ib. II. 16.

pvofiie =— in eigeiitlt<ter SBeife, im eigentltil^ti Sinne: ratio
(SctfiftnbniS) autem ordinandmin in finem proprie Providentia
est, th. 1. 22. Ic; proprie enim qualitas importat (brüdt au§)
quemdam modum substantiae, ib. L II. 49. 2 c ;
pnidentia camis
({. b. proprie dicitur, ib. II. II. 55. 1 o ; Aristoteles enim
proprie acoipit motnm, cg. I. 13 ; qnidqnid est proprie et per se
alicninn causa, ib. IIL 10.
proprletas » a) îgentSmltd^feit, gigcnl^cit, b. i. eigen«
tümlid^cä ober eigenes Sein: haec secundum proprietatera non di-
cuntur de divinis, th. I. I. 9 ad 3 ; omniR proprietas pouit aliquid

in eo» Ollinn est proprietas, ib. 33. 4 ob. 1; in proprietatibua
loeutioBnm non tantum attendenda est» ib. 39. 4o; sensibilium
plnrinM» proprietates ignoramus, cg. I. 3; et omnes hninsmodi
paasiones secundum proprietatem, ib. 91. — ÜJian unterfdêibet
1. proprietas absoluta unb proprietas relativa (th. I.
30. 1 ob. 2 n. ad 2), b. t. bte (Eigentümlidêtt, meldte einem Siefen

inhmmt el^ne Stödfid^ nnf ein anbereS, nnb bicientge, meTdê eS nur
burd( feine 8e)ie]ûng einem onbem beft^t ; 2. proprietas essen-
tialis unb proprietas personalis (ib. 2 ad 1), b. i. bic
tsefentlidê unb perfönlicê (Sigentümlid^feit, mit anbern SBoiten biejenige
SigentümlidftfeU, toeldê einem Vernünftigen SBefen jufolge feiner Jlalnt

nnb Sefenlît, nnb bteiensge, nelil^ i$m infolge fetner tnbinibueflen
êrfönlid^feit ûfommi
b) Eigentum: quamvis dotes assignentur sponso in carnali
matrimonio ad usuiu, tarnen proprietas et dominium pertiuent ad
Bponsam, th. IIL** 95. 1 ad 1.
280 proprios — propter
proprius eigen, eigentümlid^. Unter bem proprium einer
Baäft Mifte^t man basicntge , »od freUid^ p i^rer 9{atur unb Scfcn*
lêit iitd^t ge|5rt, maS aUt mit 92ot»enbigfett unb bc^tolB Immer fl4
barau§ obleitet, fo jwor, bag überaO bort, tDo biefe ober jene ßigen»
tümlid^fcit borfommt, aud^ bic ifjr entfprec^cnbc 9ktur unb SBcJen^fit ju
finben ift, bie bctceffenbe Cîgentümlid^feit unb ^Jâtur alfo (onoertibete
îngc ftnb. ^nfofetn bad proprium qU etmaS aufgefaßt mirb, mü

in ober an einem înge borlommt unb non fetner SuBflan) unb IBcfen«
lêit tierfdîeben ift, trägt c8 ben 9?Qmcn accidens, wirb ober bann jum
Untcrfdîebc Don bcm accidenH, meiere? einem înge pfommt unb
ebensogut aui) festen fann, alS accidens per se (th. I. 3. 6 c,
og. I. 50) ober alS accidens proprium bêic^net: quidqaid

est in aliqno, qnod est praeter essentiam eine^ oportet esse can-
satnm vel a principiis essentiae, sicnt aocidentia proprta oense-
quentia speciem (?Irt), ut risibile conaequitur hominem et causatur

ex principiis essentialibus speciei, tti. I. 3. 4 c ; accidentia propria
sunt eifectus fonnarum substantialium et manifestaut eas, ib. 29.
1 ad 3; proprium non' est de essentia rei^ sed ex prinospüs

essentialibus speoiei oausatur, ib. 77. 1 ad 5; in unaqiiaque re
aliud est, quod j)ertinet ad essentiam eins, aliud est proprium
accidens ipsius, sicut in homine aliud est, quod est animal ratio-
nale mortale, aliud, quod est risibile, ib. L IL 2. 6 e; in genere

oonyertibilium illud, quod significat ,quod quid esf, speciali
nomine definitio yooatur, quae autem ab hoc defioiunt conyerti*
bilia exsistentia, nomen commune sibi retinent, scilicet quod

propria dicuntur, ib. II. II. 9. 2 c. — 3u cognitio propria
f.
cognitio; gu nomen proprium f.
nomen; ju operatio
propria f.
operatio; gu sensibile proprium f.
sensibflis;
)u sensus proprius f. sensus.

propter = wegen. Propter quid (cg. III. 50 u. 97), bnS
'Äriftotelifdê öiozi, ift biejenige r^ta^z, worauf man bie Angabe ber
causa et'ficiens, b. i. ber êroorbringenben Urfad^ einer SBirfung er«
mortet; mit bem fluSbrnd mirb übrigens aud^ bie oaosa ef&ciens feAfl
bejeid^net. 3u demonstratio propter quid f. demonstratiö; in

Bcientia propter quid f.
scientia. Propter quod unum- —
quodque tale, illud magis est (th. 1. 87. 2 ob. 3, 88.
3 ad 2, 1. II. 15. 3 ob. 1, 71. 3 c, III.« 55. 1 ob. 1) ift bie
Überfettung ber ©teile au8 firiftoteied: asl yäQ, 6i o ixd^x^''
y u.^ jd by Google
proTidentia — pnulens 281
ötov, kxtlvo ^äXXov vjtaQXBi (AnaL poet. 1. 1, c. 2. \). 72. a. 21* sq.),
ttiU) (et|t fo »iel, atö : êmienigen, toobutt^ ob« um beffcn roUIcii irgcnb
fXm9 bicfc ober {ene Senennuitg tetbtctit, fommt bie Betvcffenbe Oe«
mnnung mit um fo größerem Siedete ,û, freiließ nur für bie Säde, baß
beibe§ berfelbeii ©nttung üon Urfadên gcl^ört : cum dicitur, ,propter
quod onumquodque tele, illud magis/ yeritetem habet, si intelli-
gatur in hin, qiue sunt nmua ordiuiSy puta (nämlt^) in nno

genere causae, pata C). ^) si dioatnr^ qnod aanitaa eat desidera-
bilis propter Titam, seqnitur qnod vita sit magis desiderabilis;
si autem accipiantur ea, quae sunt diversorum ordinum, non
habet veritetem, ut si dicatur, quod sanitas est desiderabilis
propter medictnam, non ideo seqnitur, qnod medicina sit magia

desiderabfliBy qnia Banitaa est in ordine fininm (i. e. oansamm
finalinm), medioina antem in ordine causanm effidentinm, th. L
87. 2 ad 3.
Providentia = ôrfeûng : ratio ($erftanbni§) ordiDis rerum in
finem in mente divina exsistit; ratio autem ordinandorum in
finem proprio Providentia est, est enim prinoipalis pars pmden-

tiae, ad qnam aliae dnae partes ordinantur, sdlioet memoria
praeteritorum et intelligentia (Sinfic^t) praesentium ,
prout ex
praeteritis memoratis et praesentibus intellectis coniecturamus de
tutnris providendis, th. I. 22. Ic;; Providentia sicut et prudentia
est ratio in intellectn ezaistens praeceptiva ordinationis aliqnomm

in finem, ib. 28. 4 c.
proximns = cansa proxima (th.
näc^fter, ûnäd^ftgelegen :
I. 14. 13 ad 1, genus proximum (th,

cg. I. 67), f.
causa;
L 78. 3 ad 3), {. genus; materia proxima (ib. III. 84. 2 c),
f.
materia; operana proximnm (cg. IIL 14i^), bad mtctcnbe
9tlnci|>, toeld^ bcr ^toorsubtingenbcn SBicfung sunfi^fl ftc^t; prin-
cipium proximum sc. actionis (th. I. 77. 1 ad 4), f. aetfo.
prudens = tlug: prudens dicitur quasi porro videns, perspi-

cax enim est et incertorum praevidet casus, th. iL 11. 47. Ic;
didtnr homo pmdens, qni bene ordinat actus snos ad finem
itae snae, sive respectn aliornm sibi snbieotomm in llunilia vel
oiyitate vel regno, ib. I. 22. 1 c. — Vtan unterfdêtbet übrigens
jwei Birten üon prudens, nämlic^ prudens simj) Heiter unb
prudens sccundum quid, b. i. einen Iddled^troec^ unb oüfeitig
klugen unb einen beiteûngMi»ei|e Ringen: pmdens dicitur aliqnia
Digitized by Google
282 pnidentia — pulcber
(lupliciter, uno modo simpliciter, acilicet in ordine ad finem totins
Yitae, alio modo seoanduro quid, Bcilioet va ordine ad finem ali-
quem partioiüarem, puta (}. 8.) Bioat dioitnr aliqnis prodenB in
negotiatioiie vel in aliqno huiosmodi, ib. II. II. 55. 8 c.
prudenüa == l^lugfieit. iDcitern 8inne bc§ SBortcS üerfte^t
man unter prudentia jebrocbc menjd^licjê ßrfenntni« (th. II. IL 47.

2 ad 2, 48. Ic); im engern Sinne ober Dcrftanben, gilt golgenbd
tMNi i^T: pradentia est reota ratio (haS ftdîgt 8ccfUlii)mÜ für,
f.
ratio) agibiliom (f. b. %X ib. I. IL 56. 2 ob. IL IL 47. 8 o;
pnidentia est circa ({. b. contingentia agibilia (f. b. ^L), ib.
II. II. 47. 5c; ad pnidontiam pertinet recte consiliari, iudicare
et praecipere de bis, per quae pervenitur ad debitum finem,

10 c, ngl. ib. 8 c, 51. 2 c u. ad 1; pnidentia est circa contin-
goDtia operabilia (f. b. %), ib. 49. Ic, Dgf. ib. 47. 5c — 3r
engern Sinne be§ 9Borte9 bie prudentia aufgefaßt, ift unterfdêiben
1. prudentia carnis, b. i. bie (Jluglêit be§ gleifdêS — pru-
dentia carnis proprie dicitur, aecundum qood aliquis bona camis

(f. b.91.) habet ut nltimiim finem eaae vitae, ib. 55. 1 c; 2. pru-
dentia falsa ttiib prudentia Tcra (ib. 47. Ido), b. t. Me
falfd^ nnb bie ed^te Îngj^tii, twn bencn {ene ouf ein (cînbat unb
biefe ouf ein mirfUc^ gute3 3ifi §anbcln bcä ÜJênfdên înorbnet;
3. prudentia perfecta unb prudentia im perfe c ta (ib.
47. 13 c, 55. 2 c), b. i. btc noOfoiimnie unb imiwiUoiitiitciic IKiid^,

mit ottbcttt IBocten btcienigc, loeUie sum Stele bal aOgcmciiie (M|icl
beS menfdÎidên Sebent ât, unb fid^ um biefe* ober
biejenige, mldft
jenes portifulore ®ut um il^r ^nl bemegt; 4. prudentia regi-
ol§
tiva unius s. monastica unb prudentia regitiva multi-

tudinis (ib. 53. 2 c), b. t. btc Abigît fut bc« ^nUQtlcben mb
bic für bat 0cf«llf4oftlt((e Mm — prudentia, per quam aliquii
quam aliquis regit nniltitudnieiii,

regit seipsum, et prudentia, per
ib. 48. prudentia reguativa, prudentia politica,
Ig; 5.
prudentia oeconomica unb prudentia militaris (ib.

50. 1— 4 c, 48. 1 c), b. l bic itluelît bc« ^crrfilM unb bc8 SBärgcrS,
bie ifiuV&S^ unb mttitarif^c Rlugl^, mit onbem SBorIcn bie $bß4»
bie Itittertânen gut jn belêrrfdên, bem êrrftêr gut û ge^rd^n,
eine gamilie ober ein f)€er gut %\x leiten.
puleher = f(^ön: Pulchrum est idem bono, sola ratione (bfitl
lêgviffc nod^) difierens. Cum enim bonum sit, quod omnia appetunt»
y , ,^ jd by Google
pnlebritado — qnalit 283
de ratione boni est^ quod in eo quietetur appetitus. 8ed ad ra-

tionem CBcgnff) pnlohri pertmet, quod in eiiis adapeotn seu
oogniüone qnietetor appetitoB, nnde et ilfi sensiiB praecipae
respiciunt pulchrum, qui maxime coôscitivi sunt, scilicet visns
et auditus rationi (SBernunft) deservientes ; dicimus enim pulchra

visibilia et pulchros sonos. In eensibilibas antem aliorom sensuum
non ntimiur nomine pulohritadiniB ; non enim dicimus pulohroB
Bapores ant odores.Et sie patet, quod pulobrnm addit supra
bonum quemdam ordinem (înorbn ung) ad vim cognoscitivam, ita
quod bonum dicatur id, quod simpliciter (einfod^în, (dÎed^ttoeg)
complacet appetitui, pulchrum antem dicatur id, cuius ipsa appre*
hensio pUwset^ th. I. IL 27. 1 ad 3; »gl. ib. 1. 5. 4 ad 1.
pvlebrltadB ir» Q^bnf^t Ad pnlohritodinem tria leqnimntnr:

primo qmdem integritas sive perfectio, quae enim diminuta sunt,
turpia sunt; et debita proportio sive consonantia; et iterum
olahtasy unde, quae habent colorem uitidom, pulchra esse di-
oontur, ih. I. 39. 8 c.

pvfai a) nAmlt^: ai inteUigpaior in hia, qnae sunt nnina
oidiniSy pnta in nno genere eanBae, pnta (j. si dicator, Üi.
I. 87. 2 ad 3; sine qua perfectione Caritas esse potest, puta in

incipieotibus et proficientibus, ib. II. II. 184. 2 c\ pnta respecttt
felioitatiB, ib. UL 18. 1 ad 3; in rebus natnralibns pruBo est
pnrfeotio dispoaitienii^ pnta cum materia est perfeete ad formam
dispoBitQk, ib. 27. 5 ad 2.
b) |um 58eif pi el : sed secundum rationem formalem obiecti

(|. b. %,), puta homo, asinus et lapis, th. I. 1. 3 c; perfectum
secundum quid^ puta secundum naturam aut atatum aut tempus,
ib. II. IL 161. 1 ad 4; quaestlo propter quid qnaerit medium
ad demonstrandum, quia (f. b. H.) est aliquid, puta quod (f. b. %)
luna eclipsatur, cg. III. 50.
qualis = irgenbroie bcfdôffen, bn§ Îriftoteltfdê xoiog, tDcldêS in

concreto eine öon ben jel^n Äatefiorieen (f. praedicamentum) bejeid^net;
%l th. I. II. 52. Ic. Uuale quid êigt {o Diel, ali M irgenb«
»ie bcfâffcne d^ttoa«.
Digitized by Google
284 qnalites — qnantitas
qnalitas = a) 53cirf)nffcn^cit, @iöcn)câft: qualitaa di-
dtar diBposido (SBefd^ffen^cU) substantiae, th. I. 28. 2o\ proprie

qualitas importat ((«getii^net) qnemdam modum (so. essendi) Bub-
atantiae, ib. I. IL 49. 2 c. <^te Oualitfit ifl eine tiait bcn jetn
Jôtcgorieen be§ 5lriftoteIc3 (f.
praedicamentuni). ân untcrfdêibct
t)ier Birten üon Oualitäten; jur c r ft c n %xi gehören bic ha-
bituB unb dispoRitiones, b. u bie 3uftänbe unb Anlagen }u ^§attg»

(citcn (ib. 49. 1 u. 2o), )ut jtoeiten bte potentiae imb cebutH»
ottd^ bte obaraoteros, b. t. bie lOermBgen unb fofcamentalcn ÜXcrfmolc,
meldte gemiffermagen 9emiögen fungieren (ib. I. 77. 1 ad 5, IIL
63. 2c, cg. II. 8), ûr brittcn qiialitates sensi-
bie fog.
biles, aud) qualitates passibiles ober qualitates

alterantes s. alterativae genannt (th. I. 77. 3c, 78. 3 ad
1 II. 2, 85. 1 ad 2, L IL 49. 2 o u. ad 1, öd. 3 ob. 1), b. i

Sfotbe, Son, jÂIte unb Wxmt, tüv^ bteienigen (Stgenfdâften bef fthrpet'
litten %mqt, toelc^c unfete ©inne ofPjteren unb in beren Orgon eitie
53erQnberung lêiDorriifcn, unb jur ü i e r t e n bic formae unb figurae
(ib. L 78. 3 ad 2, L II. 49. 2 c, 52. I c), b. i. bie Walten unb

gftguren. Untec einet qualitaa simplex elementorum (ib. L II.
49. 4 o) bevfüeit man nt^t fonna anbataniialia elementiy sed ao-
oidenB proprium (f. b. 91.) eiua et dispositio, per quam materia

efficitur propria tali formae, ib. III.* 79. 1 ad 4.
b)fub)'tan5ielle5)ifferen5: id, secundum quod determiuatur

potentia (älllöglid^feit) materiae secundum esse substantiale, dicitiir
qualitas, quae est difEerentia snbstantiae (f. b. th. L IL

49. 2c; siguifioare substantiam cum qualitate est ngnificara
fiuppositom (f. b. %) cum natura vel forma determinata, in qua
subsistit (f. b. ^l.), ib. 1. 13. 1 ad 3; quae est per participa-
tionem eiusdein qualitatis, ib. III.^ 69. I ad 2. ^gl. expos. iii
5. metapb. Ariat. lect. 16 a.
quantitM » i^t6%t, {ie fottio)! im eigentlichen @inne M fB^m,

meinem |ie einem fSrfKriiên înge sufolge feinet Slatetie )h*
fommt unb eine Mm ben îf^n jâtegotieen be8 Vtifloteled (f.

praedtosr
raentum) bilbet (quantitas dicitur mensura snbstantiae, th. L 28.
2 c), aU aud^ im uiieigentlidên unb übettragenen Sinne Derftanben;

ogl. ib. 52. 1 c SOton unterfdêtbet eine: 1. quautitas absoluta
unb quautitas proportionis (ib. L IL 113. 9e), b. i. bie at'
folute unb bie ^Bet^dltniSgroge; 2. quantitas continua iml»
Digitized by Google
qiiAntus ^ quia 285
qoantitas discreta (ib. L d. 5 c, cg* L b. t. bic (oittinuUr'
Itctc unb büfrctc i^ti^t, mit onbcrti Sotten btcicntge ^rftfie, »eU^
eilt jufammen^ängenbed, tn t!et(e toolÎ zerlegbarem aber nid^t êrlegted
®nnjc bilhä, unb bicjcnige, lucltê auS für fic^ abgefonberten 5;eilen
beße^t; quantitas continua intriuseca unb quantitas

3.
continua extrinseca (th. I. 42. 1 ob. 1), b, i« bic itmerlii^ unb

bie &uBcr(i<( gufammentAngenbc &xbtit, gu Ufitm 9lrt bte Sîi
unb ber IRoum 9c(5tt; 4. qnantitaa dimensiya unb quantitas

numeralis (ib. 3. 2 a, III.« 83. 2 e, cg. I. 43), b. t. bie %uS»
bc^nungSgröfee ober bie ©röfee, meldje nac^ einer ober jioei ober nat^
aüeu brei îmeiijionen auSgebel^nt ift, unb bie 3(i^êngrjjge ; 5. quaa>

titaa durationis (th. UI.« 81. 2 ob. 1), b. t. bic ^tct80tö^;
6. quantitas habitns (ib. II. IL 5. 4o), b. t. bic Staifc bcS
§abitu9, gfeid^bebeutenb mit intensio habitns (ib. I. IL 52. 3o);
7. quantitLiö lu athematic a unb quantitas naturalis (ib.

III. 7. 12 ad 1, 77. 2 ad 4, III.« 81. 2 a), b. i. bie mütbemati|'cf)c
i&tifjlt, quae non abstrahit (j. b. ?(.) a matcria intelligibili (f. b. ''){.),
sed a materia sensibili (f. b. unb bic <9tö|c, n»ic ftc ftd^ in
natura remm iwtfinbct; 8. quantitas molis unb quantitas

yirtutis s. yirtualis (ib. L 42. 1 ad 1), b. i. bic @)röge be9
Stop unb Öröê ber -^roft; 9. quantitas scicntiae (ib. III.
10, 2 ad 3j, b. i. bie ÖJrö|e ber Söiffenjcâft ober ber »iffenicâft*
Ii(^n (SrfenntniS, meldte nid^t blo^ t)on bcrcn Umfang, fonbern aud^
tiott bcrcn iÎar^ctt bcbingt mirb. — 3» pars quantitatis f.
pars;
)u totalitas quantitatis f.
totalitas.
quantas «-a)irgenbtt)iegro§, boS Vriflotelifdê xooog, meiere«
in concreto eine Don ben ,^c^n ßategoricen (f.

praedicanientvim) be*
jcid^net: augnicntativae virtutis (j^taft) obiectum est quantura per-
t'ectmn, th. I. 77. 3 c; ad sensum appaiet aliquid quantom esse
ibi coloratum, ib. III. 77. 2o; omne quantnm est aliquo modo
in potentia, cg. I. 20. — Sa in qua n tum f. inquantum..
qnis = a) roeil. — b) bafe, ba§ ^rtflotelifê ot«, loeldêä
öicl häufiger mit quod (f. b. %) übei|e^>t roirb: ut cognoscat do

Beo, quia est, cg. I. 3; anima cognoscendo seipsam cognoscit,
quia sunt» ib. III. 46; sicut se habet quaestio propter quid ad
qnaestionem quia, ib. 50; quaerit medium ad demonstrandum,
quia est aliquid, ib. — 3u demonstratio quia f.
demonstratio;
iu Bcientia quia [. acientia.
Digitized by Google
286 quid — quo est
fsM » tiNi§. Quid est, ba« Uriftotelif^c rl kaxi», ifl bk»
iciiide Sfragc« iit bcttn Intmort man bk MnQabc bcc Stfcttfeit erael
înged eriMrtet: quaestio ^quid est' sequitnr ftd qnaeetioneiii
est' (f. b. ?!.), th. I. 2. 2 ad 2; quid quandoquo quaerit de na-
tura, quam sigoiticat detinitio, ut cum quaeritur, quid est homo,

et respondetnr, aoimal rationale, quaadeqne yero quaerit suppo-
sitmii, ut cum qnaeritiir, quid aatat In maii, et respondetor>
piscis, ib. 29.4 ad 2; si quaerator, quis est iste, respondetor,
Bocrates, quod nomen est suppositi, si antem qnaeratur, quid
est iste, respoudetur, animal rationale mortale, ib. 31. 2 ad 4;

ut in eis divina substaotia videatur quid sit» og« L 3; suuro
esae est sna substantia, acsi idem sit, quod respoudetur ad

quaestionem ,quid est' et ad quaestionem ,aa est*, ib. 10, Dgl.
ib. 12. — 3u qnod quid est f.

quod; )u seeundum quid
f.
seeundum.
quidditas = 2öa§êit ober Söcfcnêit, tucil man nämlic^ auf bi(
Scogc ,quid est res' bie Angabe i^rer SBefenêit erioartet: quidditas
«ive natura, th. L 3. 4 ob. 2; remota divinae essentiae vel quid-
ditatis Gognitione, cg. 1. 12; Dens est sua essentia, quidditsi

eeu natura, ib. 21; quidditates subsistentes sunt speeies (Vrltn)
ftubsiHtente«, ib. II. 93; quidditas generis vel speciei horum sen-
sibilium, cuius cognitiooem intellectivam per phantasmata aoci-
pimus, compieheudit in se materiam et tbrmam, ib. III. 41.
qalirtas » fünfter. Quintum corpus (th. IIL« 82. lo)

ifl biejentge tStfietltd^c 9Raffe, »orouS noi^ bcc 8e(it bc« StrifMdeS
(ib. I. 68. 1 c) unb anbercr (dqI. ib. 70. 1 ad 1) bie §immel8för|>er
befte()en; quintum wirb pe genannt, rocil neben i^r bie Dier Elemente
ttntccf((i(ben merben, morauS bie icbifc^tt ober fublunarif(ên j^örêr
infammcngifelt fmb. Statt quintum corpus (ct^ a übrigens gnttciki

and) quinta essentia (f. b. 9.).
quo csl wobur^ etwa« ifi ebtc esifHcrt, b. i. beffen oftaofi«
perenbeä ^rincip, maS bei ben einfodên 9Be(en ba§ ©ein felbft unb bei
ben jufammengefejten beren ôxm ift: angelue est compositus ex

,quo est' et ,quod est' (f. b. 31.) vel ex esse et ,quod est*, th. I.
50. 2 ad 8; a qnibusdam diountur (substantiae intelleotnalss)

conponi ex ,quo esf et ,quod eef, ipsum enim esse est^ quo
aliquid est, ib. 75. 5 ad 4, Dgl. ib. 90. 2 ad 1; fem» eet^
ûo aliquid est, ib. 76. 1 ob. 5 j in divinis (bei (Sôtt ober bei ben
Digitized by Google
qtlod — radix 287
gdttltcttnêcfoncn) idem est ,qao est' et ,qiiod est^ ib. III. 3. 3 ad 1;

esse aatem pertinet ad nataram (9latuc unb SBtfen^t) et ad hj-
poetasiiii (^ßerfon), ad h3rpo«tasiin qnidem sicuft ad id, quod habet
esse, ad naturam autem sicut ad id, quo aliquid habet esse, ib.
17. 2 c; in compositi« ex materia et forma nec materia nec forma

potest dici ipsum ,quod est', nec etiam ipsum esse, forma tarnen
potest dici ^no
secimdum quod est eesendi prinoipiam, ipea
est%
autem tota subetantia est ipsum ,qtiod est' (f. essentia), og. IL M.
quod = a) n>aS. Unter quod est t)erf!e]^t man len Xt9%tt
ober boS Subjcft bcä ©cin§, mit anbcru iBortcn ba^jeuige, rocldêm
baS ©ein ober bic ^siften^ jufommt, alfo bic âtur unb SBcfcn^cit
beSfelbcn; ügl. quo est — ^)er 9lu§bru(f quod quid est (th. I.
3. 2 ob. 2 u. ad 2, eg. 1. 3 u. 59, IV. 40 u. 49), b. l ,1008 cttoa«
ip*, btjeidlmt bas nftmlUte» une ber HitSbriMl quod est, alfo bie
SBffenlêit einer @ad)c : proprium obieotnm intellectns est ,quod quid

est*, ad quod pertinet ratio spocici (SBcjcn ber %xi), th. III. 10.
3 ad 3u praedicare in ^quod quid est' f. praedicarc.

2.
b) ha^, gleid^bebeutenb mit quia (f. b. %), mit meinem e8 an

non^tn 6t(IIen abmc^felt (ogl. ). IB. eg, IIL 46): videtur, quod
noa sit necessarium, th. I. 1. 1 ob. 1; a philosopho ponitur,
quod sapientis et ordinäre, cg. I. 1 ;
inquantum de se oognosoit^
quod est, ib. III. 46 ;
per se ipsam de se cognoscity quod est^ ib.
ndMIi 8 murgellâft, b. t. baSjenige, ma« btt SBttrêl, bic Afunb'

anlöge, ben ©runbftotf ober ben Uranjat ju ettoaä bilbet. 3^
midum radicale f. humidus. »
mdiealiter = n)uc|<ltaftermeife, im 8tnne ber Suryl unb ber

Uranlage oerftanben: quod autem Tirtos (ihMift) cognosdtiTa sit
bene disposita ad reoipiendum res, secoBdnm quod mmt, oontingit

qnidem radioaliter ex natura, oonsummatiye (f. b. 9.) autem ex
exercitio vel ex munere gratiae, th. II. II. 51. 3 ad 1.
radlx == a) 2BurjeI, UranfaJ, ÖJrunbaulagc, tieffter

(S^cunb; scientia non removetur per motum corporalem quautum
ad ipsam radicem habitus, th. L IL 53. 1 ad 3 ; de anaquaque
re piaedpue est iudioaiMium seeundum eius radioeni, radix autem
solutionis decimamm est defaitum, quo seminantibus apiritaalia
Digitized by Google
288 ratio
debentur oarnalia, ib. IL II. 87. 2 c; secandani qaod ex divena

radioe prooedit, ib. lU. 47. 3 ad 3.
b) SBurgetfal, (Sltunblel^te, b. i. eine foI((e SBeâupturtg,
»eld^c )um fluSgong eine§ lBctt)cife§ ober 55en)ei§[t)flcm§ gemadjl mirb:

dupliciter inducitur ratio (ScmeiSgrunb), nno modo ad probandum
soilicieüter aliquam radicem, sicut in scieutia oatuiaU inducitur
ratio sufßciena ad probandam, qnod motas ooeli semper sit uni-
fonnis TelodtatiB, th. I. 32. 1 ad 2; sed ista ladix eet fite»
ib. 118. 1 e.
ratio =s a) ©cift, b. i., ä^nlicf) ro'it bcr ^riftotcltfc^c voix,

ein SBefen Don inteüeftucßcr 92atur ober bie intelleftueflc 'Jlatux, bcr
intetteftuefle Xtii eincd SBefenS : Deus potest dioi rationaliB naturae,

aeenndiUD qaod ratio non importat discunniii, sed oommaniter ia-
telligibilem natnram, th. 1. 29. 3 ad 4; ratio, in qua est Tolimtas

(We iiberfcûng ber Stefle bei ÎrifloteTeS : tb rrp XoytartMm yag
7) ßovXijOii; ylvBxaiy de anim. 1. 3. c. 9. p. 432. b. 5), movet
8110 iinperio irascibilem et concupiscibilem (f. b. %,.), ib. I. II.
U. 2 ad 3 ; voluntas enim est in ratione, ib. 5 e; yolnntas in

ratione oonuatit (esißiert), nnde, cum Angnatinns attribnit am-
sensmn rationi, accipit rationem, seonndam qnod in ea oonclnditnr
Yolnntas, ib. 15. 1 ad 1. — 3u oinntas rationis f. voluntas.
b) 33crnunft, 95erftanb, unb jroar junäd^ft im eiqent«

liên Sinne biefer SBörter, monad^ |ie .baS ü6er[innlidê ober geiftige
(Stlenntnt8tiennö0en na4 aQen 9ti(i^tungen feiner Xl^ätigfeit be)ei4iien:
ea» quae rationi snbdnntnr, tb. I. 1. 1 ob. 1 ;

qnae ratione bn-
mana inTestigantor, ib. 1 o; de ratione (begriff) animaUa iiratio-
nalis est; ut sit sine ratione, ib. 3. 4 ad 1 ; in operibns rationis

est considerare ipöiim actum rationis, qui est intelligere {]. b.
et ratiocinari %), ib. I. II. 90. 1 ad 2; quüibet actus ra-

(j. b.
tionis 80 extendit ad qnamlibet materiam moralem, ib. IL IL

54. 1 c; annt antem rationis qnatnor actus in agendis (auf b(n
gebiete beS ônbelnd), primo quidem simplex intelligentia (f. b.
quae apprehcndit aliquem finem ut bonum, secundus actus est
consilium do bis, quae sunt agcnda proptor finem, tortius actus
est iudicium de agendis, quartus autem actus est praeceptum

rationis de agendo, ib. 153. 5 o; neoease est ad naturalem
rationem recnrrere, cg. I. 2; duoti naturalis lumine rationis, ib. 3;
quae hnmanae rationia penitna ezcedant ingenium, ib. — Sa
Digitized by Googie i
289
bie|em aUgemeinen aber eigenttidên @inne uon Vernunft baS ôct

latio ttei^ben, unterfdêtbet man: 1. ratio per eBsentiam unb
ratio per participationem L II. 17. 6 ob. 2), b. i.
(ib.
bo8 Sermögen, tmldêS fetner ütotut iinb SBefenêit na^ ^ktnunft ift,
unb baSjenigc, n)clci^c§ an ber IBernunft baburd^ teilnimmt, bo6 ^

gelôrd^t; 2. ratio praecipiens unb ratio denuncians
(ib. 46. 4 ad 1), b. t. bie Dorfd^reibenbe obec g^bietenbe unb bie an*
fagcnbc ober iunbttucnbe Sctnunft; ratio speeulativaunb

3.
ratio praotiea s. operatiya (ib. 94. 4c» II. IL 47. 2 ob.

3 n. ad 3, cg. III. 97), b. t. bie têoretifdê unb proftifdê !^3emunft,
mit onbern 2öortcn bic 53crnunft, infofern fie bei i^rcr Xl^ätigfcit ben
3tt)e(! in ber bloßen 6rfenntni§, ober aber in einem ^nnbeln bcfijt
(091. intellectus) — ratio practica est circa (f. b. %») operabilia^

qnae sunt Hingwlaria et contingentia (f. b. non autem oirca
neoeesaria, doat ratio Bpeculatiray th. I. IL 91. 3 ad 3; ratio
epeonlatiTa et praotioa in hoc diffenmt, qnod ratio Bpeonlativa
est apprehensiva sola rerum, ratio vero practica est non solum
apprehüHBiva, sed otiam causativa, ib. II. II. 83. 1 c; 4. ratio
superior unb ratio inferior (ib. I. IL 74. 7c), b. i. bie
leitete ttttb niebece )8e«nunft ober, beffet gefagt, bie IBenuinft nad^ ber
ê l^r uitb niebetn Sl^ätigfeit, mit anbem SBortcn snperior

et inferior pars rationis (ib. II. II. 45. 3 c) — ratio superior
est, quae intendit aeterniH conspiciendis aut coaeulendis, con-
spiciendis quidem,secoudum quod ea in seipsia speculatur, con-
snlendia yero, secnndnm quod ex eis aodpit regnlas agendomm,
ratio Tero inferior ab ipso (bc. AngOBtino) dicitor, qnae intendit
temporalibna rebns, IL IL 45. 3 c; bu-
ib. 1. 79. 9 c, Dgl. ib.
periori rationi attribuitur sapientia (f. b. %), inferiori vero
Bcientia (f. b. %.), ib. —

6ä fann etirn? secundum rationem,
ober Bupra rationem» ober praeter rationem fein; secundum
rationem (ib. L 1. 1 a» og. UL 9) ift tfi, toenn U ber Saffungd-
traft ber l^ttunft entflicidtt^ supra rationem (th. L 1. 1 ob. 1),

loenn e8 {ie überfteigt (ügl. ib. 1 c, cg. L 3 u. 5), iinb praeter s.
contra rationem (th. I. 12. 1 c), roenn e§ bcrfelben lüiberfprid^t.
Cum ratione (ib. I. IL 30. 3 ad 3, 46. 5 ob. 2), b. i. mit
^cmunft ober vernunftgemäß fann etma§ auf jnieifattie êifc gefcê^cn

nno modo cum ratione praeoipiente (f. oben), et bIc ToluntaB (Sotten)
est com ratione, nnde didtnr appetituB rationalis; alio modo cnm
a^ttl: Xîiwl4{csitM. 19
Digitized by Google
290 ratio
ratione donunciante ({. oben), et aic ira est cum ratione, dioit
enim philosophns, qnod ira est oimi ratione, non äcat piae-
cipiente ratione , sed at manifestante iniariam, appetitas emm

sensitiTiiB immediate rationi non obedit^ sed medianto volnntate,
ib. 46. 4 ad 1. 3u voluntas nt ratio s. per modum ra-

tionis f.
voluntas. —
Ratio contra naturam dividitur
(ib. 30. 3 ob. 3, 46. 5 ob. 2), b. ^. bie $etnun|t mich Don bei
92atur unterf^tebcn iinb t|t ocgcnflber gcfIcUt, tnfofcrn unter Statu

baSfenige Mrflanben lotrb, loaS bei feinem SBttfen unter feinem btrcKlei
iînpuffe einer Vernunft fte^t.
©obann aud^ 9?cbc üon ratio ober ©ernunft im uncigent»

Udên unb übertragenen Sinne beS 2Borte§, unb barunter oerfie^t
mon jebn^beS ^tfenntniôermögen, bad finnltd^ ober organtfd^ fb gut,
une bo8 ükr{tnnlti(e ober gctfttge: nam et sensus ratio qnaedw

est^ et omnia Tirtna cogpBoacitiya, th. I. 5. 4 ad 1; de aennt
dioit Aristoteles, quod est qnaedam ratio organi, cg. II. ^9»
ga^t man ba§ SBort ratio nad) jetner uneigentlidên unb übertragenen
SBcbeutung auf, fo ift ju unter jcêiben ratio universalis unb ratio
particularis (th. 1. 20. 1 ad 1, 78. 4 c, 81. 3 c, 1. II, 3a
3 ad 3y Öl. 3 0, HL 72, 11 ob. 3), b. i. eine allgemeine unb |wc«
ÜlttlSre Secnunf) ober, beffer gefagt, eme Vernunft ffir baS tflgencinc
unb etne für ba§ ôrtifurSre ober 9efonbere; erfhre ift ein geiftigeS obcf
überjinnlidêö iöermögen, bie 93ernunft nämlid^ im etgentlidên Sinne
bcS äöorteS, unb »irb bcSâlb au(^ ratio intellectiva (ib. 1. 78.
4 o) genannt, lejftere ober ift eines oon ben finnlidên ober organifii^
!Bermbgen bes SDlenfc^, nftmli^ bie yia cogitatiTa (f. b. i»*
tteilen aud| inteUeotos passiTus (f. b. 9.) genannt. aBBotum uii«
befonbere bied legiere Vermögen an bem 92amen ratio |)arttctîert, erêlU
ou8 folgenben SBorten : est enim (ratio particularis) coUativa inten-
tionum (lêîeûngen) individualium, sicut .ratio inteüectiTa inten-

üonnm universalinm, ib.; bgl. ib. 81. 3 g.
c) Serflanb, b. i. baS überfinnli(|e (grlenntnistiermbgen

ber SRid^tung feiner bi8lur|il»en (fdÎiegenben unb folgemben) Sll^ätigfeit,
ratio in btefem engern ©tnne be§ SOßorteS genannt im ©egenfa^ ju
intellectus ober 53 e r nun f

t , unter meldêr bann jene§ jelbe SSermögen
nad^ ber Siid^tung feiner intuitiöen (auffaffenben unb urteilenben) S^ätig*

fett 5U oerfteên ifi (f.
intellectus sub o): ratio importet (bcbeHtei)
disouraivam oognitionem, th. L 39. 3 ob. 4; inteUectna et ratio
Digitized by Googl
Mtio 291
düerunt qnantum ad modum cognosceiidi, qma adlioet intelleeiiui
oognosoit simplioi intaitii, ratio vero disonnendo de nno in aliud,

ib. 59. 1 ad 1; ratio et inteUectna in bomine hob poBsimt esse
dirersae potentiae, qnod manifeste cognoscitur, si utriusque actus
consideretur, intelligere enim est simpliciter veritatem intelligi-
bilem apprehenderc, ratiocinari autem est prooedere de uno in-
tellecto ad aliud ad veritatem intelligibiiem cognoBcendam, ib.
79. 8<^ Dgf. ib. SB. 4 c; modus bumanae natnrae est, ut non
eiinplioiter yeritatem oognosoat, quod pertinet ad rationem (Sßefen)
intellectus, sed discursive, quod est proprium rationis, ib. II. IL
8. 1 ob. 2; etsi intellectus et ratio non sint diversae potentiae,
tarnen denominantur ex diversis actibus, intellectus enim nomen

Bumitur ab intima penetratione nomen autem rationis
yeritatis»
ab inquisitione et disoursu, ib. 49. 5 ad 3, |»0L ib. 83. 10 ad 2\

Bibil autem est melius intelleotu et ratione, nisi Dens, cg. m. 89.
d) S3erftänbni§, ^lon, b. i. ber SScrftonb in feinem §obitu8
(SBiffen) ober in (einer i^ätigfeit (ênfen) oufgefofet: necesse est,
quod ratio ordinis rerum in iinem in mente diyina praeexsistat,

ratio autem ordinandorom in finem propvie Providentia est^ tb.
L 22, 1 o; eniuB quidem transmiesionis ratio in Deo pneexsistii»
ib. 28, 1 c; Providentia siout et prudentila est ratio in intelleetu
exsistens, ib. 4 c^ in gubernatione duo sunt consideranda, scilicet
ratio gubemationis, quae est ipsa Providentia, et exsecutio, ib.
103. 6 c; ars est recta ratio (lIBerftönbniS für) factibilium, prut

dentia vero est reota ratio agibilium, ib. L IL 57. 4o, HgL eg.
IL 34; soientia est reota ratio speoulabIHum (f. b. 9L) s. sd-
bilium, th. L II. 56. 3e, H. IL 55. 3 c; sieut recta ratio in
speculativis, inquantum procedit ex principiis naturaliter (i^rcr
92atui nadd) cognitiSy praesupponit intellectum (f.

b. %.) princi-
pioruniy ita etiam pmdentia» ib. L

4 o; potest esse peri-
II. 58.
enlosior, nisi recta ratio adiungatnr» ib. ad 3; medium virtutis,
quod est secundum rationem rectam» ib^ 66. 1 e; non enim ex-
igitur ad rationem (SBefen) virtutis, quod attingat reotae rationis
medium in indivisibili, ib.; in quolibet artifice praeexsistit ratio
eorum, quae constituuutur per artem, ib. 93. 1 c; ratio (= co-
gnitiOy »gl. ib. 22. 2 c) rerum fiendarum per artem vocatur ars
el ezemplar temm artificiatarum, ib. 93. lo; com ergo lex
asleina sit ratio gubemationis in supremo gabemaatey ib. 3o;

19*
Digitized by Google
292 imtio
omnes leges, inquantum participant de rationc rccta, ib.; ratio
pradentiae terminatur, ib. IL IL 49. 2 ad 1 ; raüo um sumitor

hic pro ipsa potentia rationis, sed pro eins bono xasa, ib. 5 ad L
— tßo« f)>ede0 nodj ben HuSbratf recta ratio, ben o^d-og Xoyoq
be§ 5iriftoteIe§, anlangt, jo ift betreibe gleic^bcbcutcnb mit rccta scientia
(ib. I. II. 77. 2 c), recta considcratio rationis (ib. II. II. 47. 4 c),
recta aestimatio s. opinio (ib. 49. 4 c), unb bejeid^nct baS rid^tige
^lôlten bet Vernunft in aU tl^reit Sl^tidfeitcii (bte rectitado in aota
rationis, ib. HL 46. 7 ad 3, ober ben reotna ordo rationis, ib.
m.' 96. 4 c), mit anbern SBorten bte ttd^ttg ttetlatifenbe (StfenntntS
ber 55crnunft, baö rechte SGßiffcn ober 33erftänbni§ einer ©adêj ögl. ib.
L n. 58. 5 c, 65. 1 ad 4.
e) ^bee, begriff, inteUeltuelle SBorfteUung: uno
modo, ut de ratione eins sit (ba| ed ^n feinem begriffe isAiM),
quod non fiat ei additio, sicnt de ratione animalia irrationaliB
est, ut sit sine ratione (95crnunf t), th. I. 3. 4 ad 1 ; ens secundum

rationem est prius, quam bonuiii, ratio enim significata per nomen
est id, quod concipit inteiiectus de re et signiticat illud per
Tocem, ib. 5. i c; (pulcbnun et bonnm) ratione differont^ ib. 4
ad 1; ratio, quam significat nomen, est oonoeptio (f. b. 9.) in-
tellectns de re signifioata per nomen, ib. 13. 4c : ideae snnt n-

tiones in mente divina exsistentes, ib. 15. 3 c; cuiuslibet sui
effectuB oportet rationem in ipso praeexsistere, ib. 22. 1 c; in 1
'
bis, quae sunt eiusdem rationis, non est praedioatio per prius et
posterins (f. b. ib. 33. 3 ob. 2; per modum Terbi, qnod de
(snfnlge) ratione sna babet^ quod sit simiHtado sni prindpü, ib.
38. 2 ad 1 ; seonndnm qnod snnt plures rationes intellectse (MW

bem întellcftc erfaßte), ib. 41. 2 c; siniilitudo luminis increaü, in quo
continentur rationes aeternae (sc. rerum creatarum), ib. 84. 5 c;
species {%xt) passionis et ratio ipsius ex obiecto pensatur, ib. 1. II

|
46. 6 c; ratio et natura habitus sicut et ouinslibet aooidenti% ib.
53. 2 ob. 3; operatnr per rationem rerum faotarum, quam apnd

se babet, cg. IV. 13. 3" partes rationis f.
pars; ju priw
ratione f.
prius; relatio rationis f. unnm relatio; ju
ratione [. unus. — Katio, quam significat nomen, est

definitio (tb. L 13. 1 c, og. L 12); f. )tt definitio.
f) SBefenieit, âiut, (Slârofiet: per applioationeii

rationis trisütiae ad aliqnid eztranenm, th» I. IL 35. 8 c; boiuuB
Digitized by Google
ratio 298
ardunm habet quidem rationem attraotiyi, ib. 40. 4 o; inqnantam

habet rationem iueti vindioatiTi, ib. 46. 7 c; quo modo, quia habet
rationem excellentioris boni, alio modo ratione (auf ®runb) maioris
coniunctionis, ib. II. II. 26. 12 c; secundum propriam facti ra-
Uonem, cg. I. 50; alio modo ratio compositiomSy ib. U. 64; id
yero, qaod inteUigitnr, est ipsa ratio reram exaistentiam extra
animam, ib. 75; (cum) ratio animalis imiyoce (f. b. %) homini
et aliis animalibiiB conyeniat, ib. 88; einsdem rationis est (e§ ift
bcm 2öcfcn nac^ ba§ nämlid^c), ib. III. 3, ügl. ib. 21; qiiod igitur
ex sui ratione habet diii'ormitatem (ânnigfaltigfeit), ib. 23; est

autem de ratione dileotionis, ib. IdO.
g) @etn8moiiicnt, Anlage: producta sunt secundum quas-

dam semin al es (fetmlâfte) rationes, th. L 62. 3c; quae sunt
quaedam seminales rationes corporalium formarum, ib. 65. 4 c,
ögl. ib. ad 2; md soluiii secundum cansales furfäd)Ii(^c) ra-
tiones, ib. 90. 4 c; mamieatum est, quod principium activurn et

passrmm generationis rerum viventium sunt semina» ex quibus
viYentia generantur, et ideo conyementer Augustinus omnes yir-
tntes actiyas et passiyas, quae sunt principia generationum et

motuura naturalium, seminales rationes vocat; huiusmodi autem
virtutes activae et passivae in multiplici ordme considerari pos-
aunt, nam primo quidem, ut Augustinus dicit» sunt principaliter
et originaliter in ipso Yerbo Dei secundum rationes ideales
(naci SBelfe tbecenlôfter ober uorbilbfidiet 9(nlageii), secundo yero sunt
in elementiB (f. b. %.) mnndi, ubi simul a prinoipio produotae
sunt, sicut in universalibus causis, tertio vcro modo sunt in iis,
quae ex universalibus causis secundum successiones temporum

'
producuntur, sicut in hac planta et in hoc animali tamquam
particularibus causisy quarto modo sunt in seminibus, quae ex
aoimalibiis et plantis producuntur, quae iterum oomparantur ad
alioe effectus particulares, sicut primordiales causae universales
ad primos effectus producendos, ib. 115. 2c; habent tarnen eas
secundum (nad^ 95kifc) quaedam seminalia (ßeimC/ ©omenlörner)

radonis, ib. L IL 27. 3 ad 4; diligit virtnosum tamquam suae
naturali ratkmi oonformem, ib.; quod est secundum seminalem
rationem ab eo descendere, nam ratio seminalis nihil aliud est,
quam vis activa in generatione, ib. 81. 4 c-, nos enim fuimus in
Adam secundum seminalem rationem, ib. III. 15. 1 ad 2, Ug(.
Diyiiized by Google
294 ratio
ib. 31. 1 ad 3; prinoipium actiTüm in generatione dioifear ntio
seminalis» ib. 32. 4a. — Secundnm (na^ SBetfe) ratioaei

cansales in creatnrts dioitar aliqnid praeextdatere dapli-
citer: uno modo secundnm potentiam activam et passivam, ut
non solum ex materia praeexsistente fieri possit, eed etiam ut
aliqna praeexaiBtens creatara hoc facere possit; alio modo ee-
enndnin potentiam passivam tantom, ut soilioet de materia pne-

exflistenti fieri possit a Deo, et hoo modo seoondnm Aognstinom
corpus hominis praeexsistit in operiboa piodaetia seonndnm om-
sales rationes, ib. I. 91. 2 ad 4.
h) (^runb, êgrünbung: vel etiam per aliquam rationem
naturalem probantar in aliqua alia scientia, th. I. 1. 6 ad 2;
ratio illa prooederet (f. b. ib. 10. 4 ad 1 ; opinione teaeatar

ex aliqna ratione probabili (ISBalftcfd^nUc^fettSgrunb) oonoepta^ ib.
12. 7 c; ex illa ratione probatar, ib. 26. 2 ad 1; illa ratio pro-
cedit (f. b. 51.) de voluntate, ib. 82. 3 ad 3; finis autem est
ratio Yolendi ea, quae sunt ad finem, ib. L II. 10. 2 ob. 3;
rationes praeceptorum ceremonialinm yeteris legis dupliciter aooapi
posannt^ ib. 102. 2 o; ratio autem diligendi proximum Dens est,
ib. n. II. 25. 1 c; ratio illa recte prooederet (f. b. %), ib. m.
65. 2 ad 4; ut ex bis, quae dicunt, possimus rationes assumere,
cg. I. 2; sed aliqua probabili vel sophistica ratione asseritur,
ib. 4; moti sunt qoidam propter debiiitatem rationum^ ib. 12;
in prima enim ratione iiEdsum supponitnr, ib. U. 69; ag^ntia per
inteUectum hac ratione aliqnid fbgiunt» ib. IIL 3.

i) Sesielûng, S^üdftd^t, 9(uffaffung9»eife, ©efici^tS'
|)unft: di versa ratio cognoscibilis diversitatem scientiarum in-
ducit, th. I. 1. 1 ad 2; sed secundum rationem formalem (f. b.
obiecti, ib. 3 c; partes corporeae attribuuntur Deo in scriptaiiB

ratione suomm aotunm, ib. 3. 1 ad 3; bonum non habet rationoB
oansae finaUa^ ib. 5. 4 ob. 1; ratio aetemitatis oonseqnitnr (f. b.
I.)
immutabilitatem, ib. 10. 2 c; sed tantom seonndnm intelligentiaB
(5)enfen) rationem, ib. 26. 2 c; sed mag-is secundum rationem in-
tellectus, ib. ad 1 ;
ita, quod sub una ratione est bonum et
secundum aliam rationem non bonum, ib. I. IL 19. 10 c; qui
fertur (f. b. %) in obiectum sub tali ratione, ib. IL IL 25. 1 c;
uno modo secundum rationem suae spedei (M), ib. IIL

3 ad 1; moToat primo et per se, non ratione partium, cg. L 13;
Digitized by Google!
ratiociniri — ratiocioatinis 295
habent enim Quam rationem essendi, ib. 55; non ergo ratione
phaataamatam poteat dioi, ib. II. 60; cum anum sit ratio co-
gnoacendi aliad, ib. 7<S; ratio formalia eat oatua diyersitatis se-
candum speciem (^rt), ib. 80; non detenninat sibi flnem, nisi
8ub ratione boni, ib. III. 3; secimdum quod est eius proprium
ratione individui, ib. 24; ordinatur in iinem sibi convenientem

Menndnm rationem aiiae formae, ib. 150.
k) 9erl(alteit, 8cioattbtnil: neo eat eadem ratio de
hoc nomine, th. I. 36. 4 ad 7; alia ratio est de dilectione et
odio, ib. II. II. 34. 6 ad 2; nec est autem eiusdem rationis,
cg. II. 54.
1) êbeutung: quantum perfcinet ad rationem nominom,

eadem ratio (SeMtbhriS) eat de nominibns» th. I. 13. 9 c; per
prina didtar nomen de illo, in quo aalvatar tota ratio nominia
peifecte, ib. 33. 3 c ; nt ipaa nominis ratio demonstrat, cg. 1. 10
eodem modo necesse est poni rem et nominis rationem, ib. 11;
in analogicis (f.
b. 'S.) non est idem ordo secundum rem et se-
cimdum nominia rationem^ ib. 34.
m) 9ted(cttf4aft: qaenaque reddita ratione hoinamodi aoan-
dalnm oeaaet, ai antem poat redditom rationem hoinamodi aoan-
dalnm duret, th. II. II. 43. 7 c.
ratioeinari == ba§ 95crmögen ber ratio im engern Sinne biefeä
SBorteS (f. ratio sub c) gebrauchen, b. i. lîn unb b^t benleti: ratio-
dnari est prooedera de nno intellecto ad aliud ad Toritatem

intelligibilem cognoeoendam, th. L 79. 8 c; ratioeinari pro]^
eat derenira ex nno in cognitionem alterins» ib. 83. 4o; onme,
quod agit per voluntatem, agit ut ratiocinans et praeeligens, ib.
19. 4 ob. 1; in cognitionem ipsius homo ratiocinando perveniat,

cg. L 11.
ralkwinatfo » W bcS @4li(|ctiS ober bev @<iÎuf(fblgfnmo,
\mt^ da ratioeimumy b. i. ein 641^6 iujhinbe Commt: ratiocinatio

eat qnidam motna intelleetna tranaenntia ab nno in aliud, cg.
1. 57; ea, quae naturaliter (il^rer 92atur $u[oIgc) cognoscimtur,
absque ratiocinatione nobis sunt nota, ib.
ratiodnatiTiis = auf bent SBege ber Sd^lugfolgerung fid^ be«
tlfiKgenb ober suftonbe fotmnenb, gUid^bebeutinb olfo mit diacuraivna
(f. b. %,): inTenitor in eia aola cognitio nainralia, non antem

ratiodnatiTa, th. L 60. 2o; divina aoientia non eat diacuraiTa
Digitized by Google
296 raüoBilia — reetitado
(f. b. %) vel ratiocinatWa, ib. II. II. 9. 1 ad 1 ; diyina conBideratio
non est Tatiodiiativa Tel discuraiTa (f. b. 9.)^ og* I* 57; ohuub
ratiooinatiYa oognitio habet aliquid de potentia (SD^bgüd^feit) et
aliquid de actn (SBirflic^feit), ib. 3" ratio cinativum, sc. gewas
animae^ f.
scientilicum ;
ju scientia ratiocinativa f.
scientia.
rationaiis = öernünftig, a) im toeitcrn ©innc be§ SBorte§
ratio (f.
ratio sab b): perfectiori modo inyeiiitar particulare et
indlYiduum in Bubstantüs rationalibue, th. I. 29. 1 c; sl aatem

qnaeratur, quid est iste, respondetar, animal rationale mortale,
ib. 31. 2 ad 4; — b) im cngcrn ©innc be§ 9Borte§ ratio
(f.
ratio 8ub c): animae vero humanae, quae veritatis notitiam
perquemdam disoarsam acquirunt» rationales Yocantar, ib. 58. 3 c.

— tonn ctoaS rationaiis per essentiam ober per pa^
(S8
tioipationem, b. i. burd^ feine eigene 9tatut nnb SBefenêtt, obet

aber burdj Üeilnal^mc fein, le^tcreS infofcrn, oI8 c8 unter bem Sin*
f[uf)e bcr 5Scrnunft (!e^t unb burd^ ifirc Leitung juflanbe fommt : etiam
inferiores vires appetitivae dicuntur rationales, secundom quod

participant aliqualiter rationem, IL 24. I ad 2; seenndom
ib. I.
qnod (vires sensltirae) obedinnt rationi, qnodammodo rationales

dicnntor, ib. 50. 8 ad 1; vires sensitiyae non snnt rationales
per essentiam^ sed solum per participationem, philosopbus antem

ponit intellectuales vires, quae sunt sapientia ([. b. scientia
(f. b. %.) et intellectus (im engecn «Sinne biefeS 9Borte§, |. b. 9.)
in eo, qnod est rationale per essentiam, ib. 4o. $a8 rationale
per partioipationem ijl ein btetfaifei, nSmIti| bte Tolnntes^
bie vis oononpisoibilis (f. b. %) rnib bie vis irasdbilis (f. b. 9.)/
Dgl. ib. c, II. II. 58. 4 ad 3.

56. 6 ad 2, 61. 2 3u potentia
rationaiis substantia rationaiis {. substantia,'
f.
potentia;
Toluntas rationaiis voluntas. f.
iwipifliis aufnel^menb, bie Übetfegung befi Unftotelifên Xu5«

btndS dextixiv s. dsidfwifov, gUtd^bebeiitenb alfo mit materia, I0cld(e
ffir btefe ober {ene SBitfung baS aufne^menbe ^n6p Bifbet: materis
comparatur ad agens, sicut recipiens actionem, quae ab ipso est,
cg. II. 16; quorum proprium recipiens est intellectus possibilis,
ib. 60 ;
quod reoipitur in aliqno, est in eo per modnm reoipientifl^
ib. 74.
leetttnio — »ed^befd^nffen^dt 9tt4ttg!cit: nisi qnod habet sü-
qnem defectam rectitudinis, th. IL II. 48. Ic; quod reetitado
Digitized by Google
297
spuritosex deleotatione oarnis non peirertatiu; ib. IIL' 96. 4 o.

reotitndo Toluntatis ieim S^cnfên bcficii in bem debikis
ordo (^tnorlmuitg) yolimtatiB ad altimnin finem (ogl. ib. I. II. 5.
7 c), mit anbern SBorten in ber ©Icid^förmigfcit mit bcm göttlichen
SBillen (t)%l ib. 19. 10c). 3u rectitudo rationis f.

ratio
sab d.
vMtw n a) gcrobc, gerabUtttg, bttelt: qnidam dixe-

nmt, quod (persona) aignifioat easentiam in reoto (in gtrabev ober
bireHer filme) et relatioiiem in obliqno (f. b. %), th. I. 29. 4o;
haec praepoüitio ,pcr' quandoque notat auctoritateiu (Url^cbcr^dâft)
in recto, ib. 36. 3c; potentia generandi significat in rcoto na-
taram divinam, sed in obliqno relationem, ib. 41. 5 c. 3u

puB reotnm f.
ooipns.
b) tt((Hg, ved^tbefciâffen. 3v recta ratio f.
ratio; jn
reota Tolnntas f.
yolnntas.
redlre = jurücfgelên. Redire ad essentiam suam nihil
aliud est, quam rem subsietere (f. b. in se ipsa; forma enim,

inqnantum perfioit materiam dando ei esse, quodammodo anpra
ipaam efinnditnr» inqnantnm yero in seipea habet esse, in aeipsam
th. L 14. 2 ad 1.
redit» Bedeunt ad annm prineipinm
singulae et omnes oreatnrae, inqnantum sui principii
Bimilitudinem gerunt secundum suum esse et suam naturam, in
qnibua quamdam perfectionem habent» cg. II. 46.

reinem «- a) {tttüdf übrcn, rennen: pnnctnm et nnitaa
rednonntnr ad genna qnantitatiB siont prinoipia» caedtas autem
et omniB privatb redndtnr ad genna sni habitnB (f. b. %),
tb.
I. 3. 5c; et ad hoc etiara reducitur, quod quidam dixerunt, ib.
8c; licet in praedicationibus oporteat aequivoca (f. b. 91.) ad

univoca reduci, ib. 13. 5 ad 1 ; sed reducitur ad secuudam spe-
ciem qualitatiBy ib. III. 2o; qnando ad partea minimas re-
63.
dnoitnr hoo, qnod in se Bolidnm erat^ ib. IIL* 1. 1 o; ex qna
parte peocator in ipsnm redndtnr, ib. 6. 1 ad 2; bomo redncitnr

ad aequalitatem iustitiae, ib. 8. 7 a.
lînfüjrcn, înübcrg cleiten: cum ens in potentia non

b)
reducatur in aotnm, tb. I. 4. 1 ad 2 uniuntur aolum in potentia ;
nondnm rednota ad actum, ib. III. 8. 3 c; qno reducator in
actum, cg. L 16; qnod potentia aotiva reducitur in actum, ib.
IL 45.
Digitized by Google
rediMitto ~ lelatio
reductio « 3unulfül^rung : (aliquid est in genere) alio modo

per reduotionem, th. 1. 3. 5o; virtos, qiiae est in saoramentis,
non est in genere per se, sed per reduotionem^ ib. HL 62. 2o;
in genere antem cansae efficientis fit redictlo ad nnam mmm,
cg. I. 28.
redaplieatio = îebetDerbopêlung, îeberlôlung : praedicaium
magis praedicatur de termino in rednplicatione posito (in Me
Sl^tcbecltobing 0cfc|t, b. l im ©irnic bcr aStcbevioIund (côiitrict),
quam de ipso snbiecto propositioms, sicut^ tü dioam, corpus se-

cnndnm qnod ooloratnm est Tisibile, sequitnr^ qnod ooloratom
sit visibile, th. III. 16. 10 ob. 2; hoc nomen ,homo' potest re-
Bumi in reduplicatione (tarn tDieberôU toeiben) Tel ratione (in
Sludfi^t ouf) snppositi, Tel ratione natoraey ib. o; ogL ib. II

II. 120.
rsgda «> ffttQiä, IRid^tfd^nur, Storni: bomanae volnntatis non
est» nisi duplex regula, scilicet ratio (IBernunft) et lex aetema
(f. b. th. I. II. 69. 1 ob. 2, Dßl. ib. 63. 2 c regnla volun-
tatis hunuuiae est duplex, una propinqua et homogenea, scilioet
ipsa btunana ratio, alia yero est prima regnla, scüioet lex aetema,
qnae est quasi ratio Bei, ib. 71. 6 c
TCialie â) Scsteûng, Serl^ftltttU tims, b. t. dne
öon bcn se&n Äatcgorieen be§ ^riftotcIcS ({. praedicamentum) : relatio
requirit duo extrema (fid^ gcgcnüberftelênbc 5)ingc), th. I. 13. 7 c;
ratio (äBcfen) propria relationis non accipitur seoondom oompara-

tionem ad iUud, in quo eet, sed seoundum oomparationem ad
aliquid extra» ib. 28. 2o. — 9e nad^bein bic beibat ^ngf, «Kld)e
)u efaumbct in SBeîelûng flelên ober gefegt merbeit, res rationis, b. i.
(Scbanfcnbingc, ober res naturae, b. i. 5)tngc ber SBirflid^fcit fmb,

ober aber teiltueife p ben erfteren unb teiltueife ben leiteten gel^ören,
unterfdêibet man eine relatio rationis, eine relatio realis (ib. 13. 7 c,
28. l-4o» 45. 3 ad 1, UL* 55. 1 ad 3, og. U. 12, 13,

IT. 14) unb eilte, loeU^ beibeS )uglet4 ijt (Stite relatio rationis,
aud^ relatio secnndum rationem (Segriff) s. seenndnm ra*
tionem (SBeife) intelligentiae (5)enfßn) s. secundum in-
telligentiae modum s. secundum inteilectum (Kenten)
gcômit, umltet bemgemög ob sîfdên ^ttet S>mg(tt, u>el4e aU foU^
bcibe nur in (iebanlen Qnandoque enim ex utniqne parte
estftieien:
est res rationis tantnm, quando scilicet ordo (^tnorbnung) vel
relatio 299
habitado non potest em inter aliqiu^ nisi seoimdiim apprehen-

nonem istionis (Scnumfl) tanUim, atpoie ovin dioimiu idem ttdem
idem; nam seoandnm quod ratio apprehendit bis aliqnod viram,
statuit illud ut duo, et sie apprehendit quamdam habitudincm

ipsius ad se ipsum; et similiter est de omnibus rationibus, quae
sunt inter ens et non ens, qua« format ratio, inquantum appre-
bendit non ena ut quoddam extremnin, et idem est de omnibns
relationibiiSy quae conBequiintar (f. b. %) actum ratioma» nt genua
et speciee et bniasmodi, tb. L 13. 7c. ÜRnt relatio realis
fobann, quc^ relatio realiter exsistens h. secundum rem
genannt, befielet nur ^toifdên foldêu fingen, t)on meldten tebeS für [id^
eine res naturae, b. 2)m9 bcc ccolen 9Bufli((fett bUbet: quae-

l m
dam Yero relationes rant qnantom ad atmmqne extremum res
natarae, quando soilioet est babitado inter aliqna duo Beonndom
aliqoid realiter conveniens ntrique, sicut patet de omnibus re*
lationibus, quae consequuntur quantitatem, ut magnum et parvum,
duplom et dimidium, et huiusmodi, nam quantitas est in utroqua
extremomm; et simile est de relationibus, quae ooaseqnuntar
aotionem et passionem, nt motiTun et mobile» pater et Mii% et
aimilia, ib. (Bt^ftten afier bie beibcn ^btê, tteldê )u einonbcr in
IRelation gefcjt werben, jum %til inS ÖJebiet (ordo) be§ 2)enfen§ unb
jum ieil in ba§ bc§ roirf Helsen ©einS, fo fönntc man bie bo|)pcIfeiti9e
SRelatton berfelben relatio mixta nennen, mixta infofern nämlid^,
aM bie SBcitclîuig bcr res natarae gut res rationis oI8 eine relatio
ratioms nnb bie bec Ie|teren gut erperen all eine lelatio realis {14
burflefft: Qoandoqne vero relatio in nno extramoram est res na-
turae et in altero est res rationis tantum, et hoc contingit (f. b. %.),
quandocumque duo extrema non sunt unius ordinis, sicut sensus
et soientia refenmtor ad sensibile et scibile, qoae quidem» in-
qnantnm sunt res qnaedam in esse natorali cKsisteniBSy sunt

extra ordinem esse sensibüia et intelligibilis» et ideo in seientia
quidem et sensn est relatio realis, seoandnm qnod ordinantnr ad
sciendum vel sentiendum res, sed res ipsae in se consideratae
sunt extra ordinem huiusmodi, unde in eis non est aliqua relatio
realiter ad scientiam et sensnm, sed secundum rationem tantum,

inqnantmn intelleotos apprehendit ea nt terminos ((lnb|»iinlte) re-
lationnm soientiae et sensus» ib. Unter bei relatio idenditatis

(ib. S8. 1 ad 2, cg. IV. 10) oerfie^t mon biejeuige relatio
Digitized by
300 relativa
rationis, meiere auf einer Station be§ iBerftanbed beruht, infofern
nftmlict in €(ebon!en ein unb ba8fe(6e i)tng fid^ ]übft qt^mükt gefieOt
itnb baintt(| bte Stdglid^feit (egrflnbct tAxh, c8 auf fid^ felbft au be«
Ste^n. ^te relatio originis unbrelatio personalis (th.
I. 27. prooem., 28. 1 ad 2) finb jmei ^Îrtcu ber relatio realis;
bat)on iß bie erfte biejenige, meiere auf bem Ucf{)rung eined înge^
aus einem anbctn berul^t unb bedlâlb au^ fo genannt mith, unb bie
leitete bteientgc, toobct bie )tt einanber in Stelation fhtenbcn înge

êrfonen (f. 3» unitaa relationia f. unitas.
persona) batfleHen.
— Belatio non potest esse absque aliqno absolato
(b. 1^. fein îng fann blog 9leIation ober 9lelatiöc§, e§ mii^ juglcic^
aud^ etmaS für fic^ fein) ^ in quolibet enim relative oportet intelligi,
quod ad se (in )ûg auf eS felbft) dicitnr, praeter id, quiod

ad aUnd dioitnr, sieat seryus aliquid est absolute praeter id,
quod ad dominum dicitar, cg. IV. 10. Buae relationes
non sunt diversae secundum speciein ('2lrt), si ex
opposito una relatio eis correspoRdeat; oportet enim aliam spe-
ciem relationis esse domini et patris secundum diversitatem filia>
tionis et servitutis^ Üu L 32. 2c Unitas relationis yel

eins pluralitas non attenditur {fmnd in 8ettai(t) secundum
terminos(b. i. Me auf einonber be§ogenen ^tnge), sed seoundum
causam vel subiectum; si enim secundum termiüos attenderetur,

oporteret^ quod quilibet homo in se duas illiationes haberet, unam,
qua referretnr ad patrem^ et aliam, qua referretur ad matrem,
ib.HL 36. 5 0. Idem ad se ipsum non refertur aliqua
relatione reali, nee iterum una relatio refertur ad aliam
per aliqnam aliam relationem; cum enim dicimus, quod patemitas
opponitur filiationi, oppositio non est relatio media inter pater-
nitatem et fiiiationem, quia utroque modo relatio mnltiplioaretur
in infinitum, ib. L 42. 1 ad 4; ogl. cg. IL 13.

b) 9ett4t, (StsaiÎuttg, Ingabe: de quibus relationes
non habemus; th. I. 46. 1 c; ad relationem Taoui non suffieit
,in quo uihil est', ib. ad 4; haec relatio, quam ponit Aristoteles,
ib. ad 5.
relatife » im <Stnne ober nadd Beife einer SBe§ieûng etUHiil:
relatio antem, qua aliquid de Deo dioitur relative ad creaturas»
non est realiter in Deo, sed in creaturis^ in Beo vero secundum

rationem (ênfen), siout sdbile relative dicitur ad sdentiain, mm
relathras — religio 301
qnia ad ipaam refertur, sed qnift soientia refertur ad ipwm, th.
L 6. 3 ad 1, Dgl. ib. 13. 7cy cg. IL 13; prindpima aatem re-

lative ad principiatnm dicitor, cg. II. 11; non poiest intelligi
aliquid relative dici ad alterum, nisi e converso illud relative

diceretur ad ipsum, ib.; quae autem relative praedicantur, non
aliquid videntiir praedicare iu eo (f. praedicare), de quo dicuntur^
eed magis ad aliud, ib. IV. 10.
rdaÖTiB fld^ auf ctnmS (îefmb, eine 8c}tc|itn8 )u etnoS
batlleSenb: ratio (SBefen) specifica relatiyi oonsistit in hoc, quod
ad aliud se habet, th. I. 32. 2 c. ®er 5lu8btu(f relativ um,
•
bo8 Îriftotelifd^c ov Jtgog ri, bejcid^net in concreto eine üon bcn
^lît HategoTteen be§ ^riftoteleS (|. praedicamentum) unb tcirb oft
genug aU mit relatio (f. b. 9t.) dlctd^bebeutenb gcbcawit: akius enim

est relativTim diTereitatis BubBtantiae, ib. 31* 2 ob. 1; relativa
oportet simnl esse, ut mio interempto mterimator altemm, cg.
I. 79; omno relativum depcndet a suo correlativo, ib. IV. 10.

— ân untei|d)eibet ein nomen relativum secundum esse
iinb ein nomen relatiyiim secundum dioi, b. ein SBott t.
tDeUtcd bte Slclatton eines ^ngeS )u einem onbecn, unb ein foU^,
»eliieS baS $tt efaiem iinbetn in SReloHon fh^nbe îng felbfl beêi^net:
relativa (sc. nomina) quaedam sont imposita ad significandnm
ipsas habitudines relativas, ut dominus et servus, pater et lilius,
et huiusmodi (f. b. %.), et haec dicuntur relativa secundum esse;

quaedam vero sunt imposita ad signifieandas res, quas oonse^
quimtor qnaedam tiabitndineB> siont movens et motnm, oapnt et
capitatam, et alia bmasmodi, quae dieantar relativa secundum
dici, th. I. 13. 7 ad 1. 3" oppositio relativa f.
oppositio;
proprietas relativa f.
proprietas.
religio = a) 9? e l i 9ion : religio est (virtus), per quam red-
ditur debitnm (sc henor debitos, DgL th. II. II. öl. 2 c) Deo,
ib. L II. 60. de; sive religio dicator a freqnenti releetione
(eonuD, qnae sunt divini ooltus), sive ex iterata eleetione eins,
qnod negligenter amissum est, sive dicatur a religatione, religio

proprio importat (bcjcid^nct) ordinem (înorbnung) ad Deum, ib.
U. II. 81. 1 c ; religio est quaedam protestatio fidei, spei et
oaritatifl^ qnibna homo primordiaUter ordinator in Denm, ib. 101.

3 ad 1; religio est qnaedam virtas, per quam atiqnis ad Bei
servitium et oultnm aliqnid exhibet» ib. 186. 1 c. 9$gl. cg. I. 1.
Digitized by
302 religiosiiB — remiaBio
b) teliotöfer Otbtn: religio est etatas spiritnali» perfe-

ctionisy th. U. II. 100. 3 ob. 4; religio norainat stakim perfectionis
ex intentione finis (b. i. bn als 3iel fittenbictltii SolUbniiiiciiteü),
ib. 186. 1 ad 3; dcinde considerandum est de bis, quae pertinent
ad statum religionis, ib. pr.
religlofius teltgiöS unb IReltgiofe obc( Orbenänumn: quamviB

religioei dici poeaint oommimiter omnes, qni Bemn oolnnt^ spe-
daliier tarnen religioei cUoimtar, qni totam vitam munn dimo
onltai dedicant, a nnrndanis negotiie se abstrahentesy th. II. IL
81. 1 ad 5; antonomastice (f. b. 91.) religiosi dicuatur illi, qui
86 totaliter mancipant divino servitio, quasi bolooaustain Beo

offerentes, ib. 186. 1 c. fß^l cg. XU. 130.
TmMm&MM = vtiMtYUit (Erinnerung ober bte X^ttgfcit btf
6i4«ouf<dlDa<«bc|Uineni : ex parte antem memoratiTae (homo) am

Bolnm liaM memoriam, sicat cetera animalia, in subita reoorda-
tione praeteritorum, sed etiam reminiscentiam, qaasi syilogiBtice
inquirendo praeteritorum memoriam secundum individuales inten-
tiones (SBesteûngen), th. L 78. 4 c; HgL ib. 1. II. 74. 3 ad 1.
8yllogistioe inquirendo (et|t eS aber tion bec reminiscentia in biifec
etdic bcSlÎb, toeil bie milKürliê (grinnenntg nad^ %nl\^ ma

@t)nogi§mu§ üerläuft: habet similitndinem cniusdam syllogismi,
quare, sicut in ayllogismo pervenitur ad conclusionem ex ali-
qoibus prinoipüS) ita etiam in reminiscendo aliqais quodanunodo

8jUogiaat> se prins aliquid Tidisse ant andivisse aitt aliqno alio
modo peroepiflse, ex qnodam prinoipio in hoc deTeniens; et re*
minisoentia est qnasi qaaedam inqnieitio, quin non a oasn re-
miniBceus ab uüo iu aliud, sud cum iutentione deveniendi in

memoriam alicuius procedit, expos. in libr. Arist de mem. et
rem. lect. 8 a. — memorativa.

w fatmiMTa
SBgl.
(so. Tis s. potentia) - raminisoentia (f.
ad
b. i.):
actus remimsoitiTae, qni est qnodam syllogismo nti inqni-
rendnm, th. I. 78. 4 ob. 5.

remlssio = a) Îbfânnung, Îbfd^mädûng, ^blajjung:
non solum secundum intensionem (f. b. et remissionem, sicut
minus albnm deftdt a magis albo, th. L 4. 3 ad 1: remissio
animi a rebus agendis fit per Indiera Terba et ib. IL IL
168. 2a.
Digitized by Google
reniHcre — r«floliitoriiiB 303
b) 9}a4Iaffung, (griaff ung, iêtgcbung: oratio dominica

qnoÜdie didtiir pro remisBioiie TemaliiUDy th. I. II. 74. 8 ob. 6;
remisaio in pimieiido non eet yitiiim, ib. IL II. 159. 2 ad 3.
renrittm « a) obfponncn, abfc^rcäd^cn, ahla]^tn: in
bis, quae intenduntur (f. b. et remittuntur, differentia inten-
sionis et remisaionU non diversificat speciem (%tt), th. L II. 1&

11 ftd 1.
b) naÎanctt, erloffen, ^tt%thtn: signifioat opns Bei

remiUentis peccata, th. UL 84 1 c; idem est absolyere a peooato,
quod peccatum remittere, ib. 3 ob. 3.
remotio = a) Entfernung: sed magis in remotione cuiusdam

materiae, ßcilicet pecoati» th. HL 84. 3 sed ad remotionem
peooatonun, ib. 4q.
SBet fentittttg, t^tmeinuitg: oognoeoitor (Dem) a nobia
b)
ex oreatnria seonndam habitadinem (^êtlâlten) prinoipii et per
modum excellentiae (f. b. 91.) et remotionis, tb. I. 13. 1 c; malum
importat (f daliegt ein) remotionem boni, ib. 4Ö. 3 est autem via
(SBctfc) remotionis utendum, og. 1. 14.
rq^Mia » QHnfd^tftnbmg: cum qnadam tarnen replioatiooe,
Vit, eom dioitor ^Dena eat paaana', nt senana ,hßmo, qni eat Dena^
cg. lY. 38; hoc enim signifioat replioatio interposita, ib.
reqnirerc = üerlongcn, crforbcrn. Q,uadrupliciter aliquid

requiritur ad aliud: uno modo sicut praeambulom vel prae-
paratorium ad ipaom, aioiit disciplina (Unterrid^t) reqniritur ad
seientiam; alio modo siont perficiena aliqnid, sioat anima reqni*
ritor ad yitam corporis; tertio modo aicnt coadiuTans eztrinaemiB^
aicat amici requiruntur ad aliquid agendum; qnarto modo siont
aCqnid concomitans, ut si dicamus, quod calor requiritur ad ignem,
th. L U. 4. 1 c. ,
» @Qä)t: hoc nomen rea eat de traaacendentibua (f.
^ %,), th. L 39. 8 ad 3; ena et rea conTertnntor (f. b. %), ik

48. 8 ob. 2, Dgl cg. UL 8. ^ 3u unam re j. unns; Teritaa
'ei f. veritas.
resolntorlas auf löfungSmägig , anal^tifd^. 3^ processus
resoltttorins f.
proceaans.
Digitized by Google
I
304 sacramentum
s.
MiiBNHtiim » @atrametit : sacramentiim potest aliquid dici,
yel quia in se habet aliquam sanotitatem ooonltam, et seoimdiuii

hoc saorameiitimi idem est, quod sacrum secretum (êtltge§ ^t*
^cimnife); vel quia habet aliquem ordinem (|)inorbnu!ig) ad hanc

sanctitatem, vel causae, vcl signi, vel secundum quamcumque
aliam habitudinem (êtlâlten), th. III. 60. 1 a 3n Icj^rem @itme
ift au4 ber Ü^tb ctit Salcament: etiam iaramentuin habet quaandim
habitudinem ad ree sacras, inquantom acilicet est qnaedam oon-
testatio facta per aliquid sacrum, et secundum hoc dicitur, im-

mentum esse sacramentum, non eadem ratione, qua nunc loquimur
de sacrameutis, non tarnen aequivoce (f. b. %) smnpto nomiae
saeramentiy sed analogioe (f. b. %,), Boilicet Becnndnm divenam
habitudinem ad aliqnid nnmn, qnod est res saora, ib. ad 3.
IBerfiel^t man unter Cohaincnt boSienige, mS bte Îlgfdt anzeigt,
9lct(^t)tel, ob c§ fic Qudj bcmirft ober nid^t, fa&t man mit anbern
SBortcn al§ bn§ äußere Sîd)tn ber in bcm ÜJlenfdên êrDorjubringenbcn
Ûigfeit (Dgl. ib. I. II. 102. 5 c), \o aetfollcn bie Sofcamente in sa-
cramenta yeteris legis unb sacramenta novae legis (Hk
102. 5 c» m. 60 sqq., cg. IT. 57), b. i. in bte @aframeiite btf

ottcn unb bes neuen ûnbes. %ü aber bte 6atramente htS neuen
!BunbeS bie in bem ênfcên êrDorûbringenbe êiligfeit nid^t bIo|
anbeuten, fonbein aud^ bewirten (sacramenta novae legis simul sunt
causae et signa, et inde est, quod, sicut commaniter dicitar,
effidunt^ qnod figurant» th. III. 62. 1 ad 1), toîenb bte @ofta*
mente be« alten SunbeS bte befagte îligfett bIo| anzeigen, fo »ecben
jene per eminentiam qI8 ©ofromentc bejeid^net (cg. IV. 56). Sq8
f|)ecieü bie 8oframente bc§ neuen 53unbe§ betrifft, fo laffen fid^ bei
iebcm betfelben bie btei StüdEe unterfdêiben: sacramentum, res

et sacramentum unb res saoramenti: in omni sacramenio
est aliquid, quod est res tantom, et aliquid, quod est sacrs-
mentnm tantnm, et aliquid, qnod est res et sacramentum, th.
III.* 30. 3 ob. 3; unter sacramentum ift babei bann ba§ äu|etc
3cid^cn bc§ ©aframente^ ju t)cvfte]ên (sacramentum tantum est ali-
quid visibile exterius exsistens, quod scilicet est Signum interioris
effectus, ib. IIL 66. Ic), unter res et sacramentum bk SBithng

bc8 ©oftamentts, loeUie pufiti^ baS Seligen einer anbetn Sßtifttng
Digitized by Google
sacrifidam — sapieiiB 306
beSfel6en tfl (bad ift ). 9. bei bet Saufe bet oharacter baptismalis
qni est res ngnificata per exteriorem ablntionem et est signum
saeramentale mterioris iüBtifioationis, ib.; ügl. ib. 60. 4 ad 1),
uiib unter res sacramenti bic il^m cigeiitümlidje ®nabc (lücldje 5. 33.
bei ber Saufe in ber iustiticatio befte^t, quae est res tauUim huius
sacramenti, scilicet significata et non sig^nifioans, ib. 66. 1 c).
ib.64. 9 ad 2, 72. 2 ad 1, 73. 1 ob. 2 u. ad 3, UI.« 42. 1 ad 5.
saeftfidnm =- Opfer: Sacrificia proprio dicnntiiry qnando oirca

res Deo oblatas aliquid fit, sicut quod animalia occidebantur et
comburebantur, quod pauis tVaii<jitur et coineditur et beuedicitur.
£t hoc ipsum nomeu sonat; nam sacrificium dicitur ex hoc, quod

homo facit aliquid saorum. Oblatio autem directe dicitur, cum
Deo aliquid oflfertur, etiamsi nihil oiroa ipsum fiat> siout dicuntur
offerri denarii vel panes in altari, circa qnos nihil fit unde omne ;
sacrificium est oblatio, sed non convertitur, th. 11. 11. 85. 3 ad 3;
ögl. ib. 8(j. 1 c. ©a§ sacrificium ift Don jiueifndier %xt, ein sacri-
ficium interius unb ein sacrificium exterius, b. t. ein
tnnercd unb äu|ered 0|)fer; quo anima seipsam

ein tnneied, offert
Deo (ib. 85. 2 u. 4 i^l ib. IIL 22. 2 0), unb ein Außere«, toobutc^
ein ftd^tbaret ®egcnftanb dôtt borgebrad^t nntb. äußere Opfer
umfaßt ebenfalls jiüci \Hrten: num quoddam est, quod ex hoc

solum laudem habet, quod Deo aliquid exterius offertur in pro-
testationem divinae subiectionis, aliud yero est exterius sacri-
fioinm, qnando aotns exteriores aliamm Tirtntnm in divinam

rererentiam assumnntnr, qnomm qnidam oadunt snb praeoepto,
qnidam toto sunt snperero^tionis, ib. II. II. 85. 4o.
saeenlim = a) Zeitalter, ^â^rûnbert. — b)lSlöeIt, im
(§)egenfaê bloßer unb jebem anbecn Orte, moîn ein Wlü^ä^ (id^
lutüiiîel^t, um ein geijtüêS Seben )u führen: aliud dicendum est

de eo, qni est adhno in saecnlo oonstitutns, et alind de eo, qui
iam est in religione (f. b. professns, th. II. IL 101. 4 ad 4.
— Dupliciter aliquis potcst esse in saeculo: uno modo per
praesentiam corporalem, alio modo per mentis attectum (9ieignng
ber 6eele nac^ üiirer getftigen ^ütt, j. mens), ib. 188. 2 ad 3. :iu
sapientia saeonli f.
sapientia.
sapiflns — metfe: sapientis est ordinäre et indicare, th. I. 1.
60; nt sapientes dicantur, qui res direote ordinant et eas bene
gubernant, cg. 1. 1. âä 2Bort sapiens »irb int jwcifatiêm Sinne
$(bü|: 2ôinai*:UcsiIon. 20
Digitized by Google
306 gapieutia
gebraust, b(i§ eine simpiicitcr ({. b. unb bo9 anbete ôl

Becundum quid (f. b. s. in aliquo genere : ille sapieDB dicitur
in nnoquoque genere, qnia considerat causam aLtisamam OHus

generis, nt in genere aedificii artifex, qni diaponit (einrichtet)
lormain domuß, dicitur sapiens et architector respectu inferiorum

artificura, qiii dolant ligna vel parant lapides, et rnrsus in genere
totius humanae vitae prudcns (f. b. %) sapiens dicitur, inquantom
ordinat humanes actas ad debitnm finem; ille igitur^ qni oon-
siderat aimplioiter (fdÎc^ttocg) aliisaimam oansam totLos nniyeni,
quae Beu8 est, maxime sapiens dioitor, th. I. 1. 6e; t>gl. ib.
II. II. J). 2 c, 45. 1 c, cg. 1. 1, II. 24. — man unterfdêtbct
einen vere sapiens unb fa 1 so sapiens unb öcrftel^t bann unter
ienem beniemgen, meieret feine ^nblungen auf ôtt^ unb unter biefem
einen folgen, oeU^ct (ie auf einniS <Befd^d))Pi<i^ aI8 auf fein Ie|te8
3tel (tnorbnet, ti^ IL IL 45. 1 ad 1.

saplentla -» a) SßetSlêtt im eigentltdên Sinne nnb
fc^ledjtlüeg gefprodên (f.

sapiens): sapientia dicitur esse divinonim
cognitio, th. I. 1. 6 c; sapientia considerat altissimas causas> ib.
L II. 57. 2 c; sapientia in cognitione aUässimarum cauBanun

consistit, cg. L 94; sapientia in homine dicitur habitos qnidam,
quo mens (f. b. 9.) nostra perficitur in oognitione altissimomm^
et huiusmodi sunt divina, ib. IV. 12, — Über ben Unterf(îeb
jttJijdjcn sapientia unb scientia ift JVoIgenbeS ju merfeu:
sapientia est quaedam scientia, inquantum iiabet id, quod est
commune omnibus soientüs, ut seilicet ex prindpüs oonchuionM

demonstret, sed quia habet aliqnid proprium supra alias soientiafl^
inquantum seilicet de omnibus iudioat, et non solum qnantum ad

conclusionoH, sed etiam quantuui ad prima principia (^rfenntniS«
principien), ideo habet rationem (SBefen) perfectioris virtutis, quam

scientia, tb. I. II. 57. 2 ad 1 ; cognitio divinarum rerum vocatur
sapientia, cognitio yero rerum humanarum vocatur scientia» ib.
IL II. 9. 2c HnbetS »Irb fibttgenS baS SBott sapientia in bec
t:beoIogte unb anberS tn ber $]îIofop]^te oerflonben: cum sapientia
sit cognitio divinorum, aliter considcratur a nobis (i. e. a theo-
logis) et aliter a philosophis; quia enim Tita nostra ad divinam

firuitionem ordinatur et dirigitur seoundum quamdam participar
tionem divinae natnrae, quae est per gratiam, sapientia seoandum

nos non solum oonsideratur^ ut est oognoscitlTa Dei^ siout apnd
Digitized by Google
scandalnm 307
philosophoB, sed etiam nt est direofeira hnmanae Titae, ib. 19. To,
Dgt ib. 45. de — Unter bcm donum sapientiae Derflel^t man
nihil alind, quam qnaedam perfectio hnmanae mentis, secnndum
quam disponitur ad sequendum instinctiiru (Antrieb) .Spiritus Sancti
in cognitione divinorum, ib. L LI. 68. 5 ad 1; öqI. ib. II. IL

45. Ic Initinm sapientiae fann ctma^ in jmeifadêr SBeife
fein, Becnndum essentiam unb secandnm effeotom, b. i. bem SBefen

unb bet Urfadê nad^: sie ergo initinm sapientiae seoundnm eins
essentiam sunt prima principia sapientiae (fic in têolocjifd^cm Sinne
öcrPanbcn, f.
oben), quae sunt articuli fidei, et secundum liuc fidcs
dicitur sapientiae initium; sed quautum ad eifectnm inilium sa-

pientiae est^ nnde sapientia indpit operari^ et hoc modo timor est
initinm sapientiae, IL n. 19. 7 c.ib.
b) 9Bei9lêtt im uneigentlicên unb übertragenen

@innc bc§ 2öortc§, unter trelt^cr man bic Cînorbnung ber menfd)=
lid^cn §anblungen auf etmaS Dîd^tgcfd^öpflidêa ober :3ibiid)c5 aly auf
bQ§ Icjte 3icl bcä ajlenfdjen ju Derftcên ât (ögl. th. II. II. 45.
1 ad 1); fie tttrb an^ sapientia mala s. sapientia saecnli,

b. i. ffieidêtt btefer SBelt genannt (ib. 46. 1 ad 2). 3e na#em
ein SRenfd^ in bie« ober tene« t)ergQngU(]ê (ûi fein lejte« 3icl fejt unb
banad^ fein 2cbcn orbnet, unterfdêibet man eine sapientia terrena,
eine sapientia animalis unb eine sapientia diabolica,
b. t. eine irbifdê, tierifcê unb teufUfd^c SBei§êit: qnicnmque autem
aTcrtitor a fine debito, necesse qnod aliqnem finem indebitnm
fdbi praestitnat» qnia omne agens agit propter finem; nnde si
praestituat sibi finem in bonis exterioribns terrenis (f. b. vo-

catur sapientia terrena, si autem in bonis cor])oralibu8 ((. b. %.),
vocatur sapientia animalis, si autem in aüqua excellentia ({. b. Î.),
Yocatnr sapientia diabolica propter imitationem snperbiae diaboli,

ib. 45. 1 ad 1.
gMüdahmi » Ärgernis, b. t. Vnfiog ober 9)eranlaffung ûr @finbe

cincä anbern: dictum vel factum alterius, quod potest esse alten
causa peccandi, th. II. II. 43. 1 ad 4. — Man untcr[d;eibct ju*
nä4ft ein scandalum activum unb ein scandalumpas-

siynm, b. i. ein gegebenes unb ein genommened irgernid: Dictum
vel factum alteiins potest esse dnpUdter alteri cansa peccandi,
nno modo per se (f. b. 91.), alio modo per accidens (f.
b. %.).
Per se quidem, quando aliquis suo malo verbo vel facto intendit,
20*
*
Digitized by Google
308 sdentia
aliam ad peccandum indacere, vel etiamsi ipse hoc non intendat,
ipsum fackim est tale, quod de sui ratione (SBcfen) habet» qnod
Bit indnotiynm ad pecoandnm, puta (). SB.) cam aliquis pablice
lacit peccatum vcl quod habet sinülitudinem peccati; et tunc
illc, qui huiusmodi actum lacit, proprie dat occasionem ruinae,
unde Yocatur scandalum actiTum. Per accidens autem aliquod

yerbnm Tel factum unius est alteri causa peooandi, quando ek
praeter intentionem operantis et praeter conditionem (êjdôffenêit)
operis aliquiR male dispositus ex huiusmodi opere inducitar ad
peccandum, puta cum aliquis invidct bonis aliorum; et tunc ille,
qui tacit huiusmodi actum rectum, uou dat occaaiouem, quantum

in se est, sed alius sumit occasionem, et ideo hoc est scaudalam
passiTum sine activo, qnia ille, qui recte ag^t, quantum est de
se, non dat occasionem ruinae, quam alter patitnr, ib. 1 ad 4;
ügl. ib. H c. nt^flcbcnc iric bn« genommene ^ärgerniS ift cbcnfoflS
üon jiDcifadjer ^Îrt. 3Ba§ junäc^fl baö gegebene ?lrgcrniä anlangt, )o
um{(Ûe|t es bie beiben ^rten, baS scandalum activum per se
unb baS scandalum activum per aocidens, b. t. baS at«
{i<|tltd( gegebene ober btaboltfdê unb baS o^ne tlbfid^t gegebene ttgendS:
scandalum autem actiyum potest accipi dupliciter, per se scilioek
et per accidens; per accidens quidem, quundo est praeter inten-
tionem ageutia, ut puta (5. 53.) cum aliquis facto suo vel verbo
inordinato non intendit alteri dari occasionem minae, sed solnm

suae satisfacere voluntati, per se autem est actiTum scandaluD,
quando aliquis suo inordinato dicto yel facto intendit alium tnr
here ad peccandum, ib. 3 c. â§ genommene Ärgernis fobann tjl
cntmebcr ein scandalum pharisaeorum ober ein scandalum

pusillorum, b. i. ein rtorifaifd^cä ober tinbifcêS SrgctniS; scan-
dalum, quod ex eis (sc ex spiritualibus bonis) oiitur, quandoque
ex malitia procedit, cum sdlioet aliqui yolnnt impedire huiusmodi
spiritualia bona, scandala concitando, et hoc est scandalum pha-
risaeorum, qui de doctrina Domini scandalizabantur ; quandoqne

vero scandalum procedit ex infirmitate vel ignorantia^ et huius-
modi est scandalum pusillorum, ib. 7 c.
seieiitbi — a) SBiffen tmb Stffenfôft im toeitctn

@tnne btefer SBftrter, ioonad( jjebmebe iOetnunftetfenntniS, bie
einjelne fomojl, otS eine i^mffftH öon gleidârtigen Cînsclerfenntnilfen,
scientia genannt micb: scientiam enim hic large accipimus pro
Digitized by Google
seientia 809
qualibet cognitione intellectue humani, th. III. 9. 1 c; ex multis

intelleotiB inielligentis soientia integrstur, cg. I. 48. — 3n btefcm
toeitern @mne bed SBottcS QteM eS aud^ in @ott eine sciontia» biefelBe
fceUtd^ nidjt ott habitus, fonbcrn oß actas aufgefaßt; Birten berfelben

flnb: 1. seientia approbationis, b. i. ba§ mit bcr 3"Pi^^nii«9
be§ îOenS tiecbunbene Riffen — manil'estum est^ quod Deus per
inteUeotum suum oausat res, cum suum esse sit säum intelligere,
unde neoesse esl^ quod sua seientia sit causa rernm, seoundum
quod habet yoluntatem coniunctam, unde seientia Dei, seoundum
qnod est causa rerum, consuevit nominari seientia approbationis,
th. 1. 14. 8c; 2. seientia simplicis intelligentiae, b. i.
bic SrfenntniS nac^ 2Bei)e bcä einfachen 'I)enfen§, o^ne ba^ bem ®e*
bödmen {c etioad SRealed entf|>to4en lât obet entfi^nd^t — quaedam
sunt, quae sunt in potentia Bei vel creaturae, quae tarnen nec
sunt, nec ernnt, neque ftierunt, et respectu herum (Deus) non
dicitur habere scientiam visionis, sed sim])licis intelligentiae, ib.
9 c, cg. 1. 69 ; 3. seientia v i s i o n i s , bie (^rfeinitniS nod^ 2Beije
ber Înfddauung (intuitus) — quaedam, licet non sint nunc in actu,
tarnen yel fuerunt Tel enmt» et omnia ista (ebenfo tote baSientge,
quae actu sunt) dicitur Deus scire seientia Tisionis, th. 1. 14. 9 c,
cg. L 69.
b) SBtffcn unb 2Öi[icn[dâft im engern unb eincnt«
lidên ©inne biefer SBörtcr, mona(§ bie seientia in ber (^r*
{enntniS einer ©ocê auS beren eigentümtidêm (^runbe befielet: omnis

seientia prooedit ex principiis per se notis, th. L 1. 2 ob. 1
^
seientia non est singularium, ib. ob. 2; una seientia est> quae
est unius geueris subiecti (Objeft), ib. 3 ob. 1; seientia, cum sit
conclusionum, est quaedam cognitio ab alio causata, ib. 14. 1 ob. 2;

seientia est recta ratio (f. b. speculabilium (f. b. 31.) s. aci-
bilium, ib. I. IL 56. 3 c, IL IL 55. 3 c; est commune omnibus

scientüsy ut ex principüs oonclusiones demonstrent, ib. L II. 57.
2 ad 1 ; de ratione sdentiae est, quod habeat firmam inhaesionem
cum visione intellectiva, ib. 67. 3 c; seientia est rei cognitio per
propriam causam, cg. I. 94. — îe seientia im engern Sinne bc§
SKBodeS btlbet beim ênfcên einen habitus (j. b. %,) feiner Vernunft
unb unterfêibet |I4 atö folget einetfettd t»on bem habitus ber sa-
pientia unb beS intellectas, anberfeifS oon bem habitus bev ars unb
pmdentia; f.
sapientia^ intellectus (sub d), ars i^nb prudentia:
Digitized by Google
310 sdentia
scientia habitus est, th. I. 14. 1 ob. 1. — Irtcn ber sei-

en tia {tnb auf}U)äÎen: 1. scientia absoluta Tel simplez
(ib. II. II. 9. 1 ad I), b. i baS intttittt»e SBtffen, absoluta sdeiitia
genonnt, mciT t9 vMfî butd( fKTettung ober ©(^lugfolgerung juj)anb(
fommt, haDon alfo unQbl)ängin ift, unb simplex, tueil e§ burc^ beii
Übcröniiij üoii einem (Jrfcnntnisobieft jum anberu nid^t geteilt ift;
2. scientia collativa (ib. III. 11. 3c), b. t. ba§ Dergleid^nbe

Biffen, lo(I(|e8 im (Strunbe ntd^td anbetS als bie scientia discnr-
siva (f. unten), unb coUativa lêigt, loeif bei bem Übergang tm dum
ßr!enntni§objeft |um onbern eine 9lrt oon ^Scrgteidûng ftottfhibet;
3. 8 ci 0 n t i a de m0us L r a t i V a, f.
demonstrativ us; 4. scientia
dialectica j. dialecücus; 5. scieotia discursiva (ib. L
14. 7 t), b. i. bie)enige scientia» loelcte nad^ 9Bet|e etncS disonrsiis
(f.
b. na4 SBeife beS fibergongd t»om Setamtten sum UnMmnten
bor ftd^ gel^t; fei e9 nun, boft btefer discnrsus ftattlât quantom ad
scieiitiae acquisitionem, sicut accidit in nobis, qui procedimns ad
cognosceudum unum per aliud, sicut effectus per causam, vel e
converso, ober aber quantum ad (scientiae) osum, sicut iuterdum

scientes ex cansis concludunt effectus, non ut de noYO addisouit)
sed yolentes uti scientia, quam iam habent^ ib. IIL 11. So;
6. scientia indita s. infusa unb scientia acqnisits
(ib. 12. 1 c), b. i. bie oon &oi\ eingegebene ober eingegoffene unb bie
burd^ C^rfo^rmig (ogl. ib. ad 1) ermorbene scientia; 7. scientia

moralis (ib. I. 1. 4 ob. 2), b. i. bie îffenfcbaft de actibus
humanis (ib. 4 a), infofern fie unter bem <S(e{id(tS)»un(t ber StttTutfeit
toerben; 8. scientia perfecta

Betrad^tet s. completa unb
scientia imperfecta s. incompleta s. inchoata, b. i.
ba§ fertige ober üoncnbetc unb ba§ unfertige ober unDoIIenbete 2öiffen:
actus (äBitfIi(^feit) perl'ectus, ad quem pervenit intellectus, est
scientia completa, per quam distincte et determinate res cogno-

scuntur, actus autem incompletus est sdentia imperfecta, per
quam scinntur res indistincte sub quadam conftisione, ib. 85. 3 o,
ügf. I. II. 74. 4 ad 3; 9. scientia practica s. operativa
8. activa unb scientia speculativa (ib. I. 1. 4 c, 14. Iß c,
cg. IIL 25, 41, 64, 75, 79), b. i. bie praftifdê unb bie têoretijcê
9Biffenf4aft, mit anbem Sorten, bieienige SIBiffenfâft, melê bad

ônbetn unb fE^vdm be8 BKenfên gum Obiefte unb in ber Stegvlternng
beSfelben i(r Ie^te§ Qkl lât, unb biejicnigc, meldte bie (SiênntniS einef
Digitized by Google
sdeatia 311
ObjefieS in legtet ^nftanj um t^ret felbft tPiOcn erftrebt: 10. sci-

entia practica simplioiter itnb scientia practica
secnndum quid (th. L 14. 16c), b. l bie rein ptaftifê unb
Mc bejielûngStücifc praftifdê ober têoretifd^^proftifdê scientia, mit an«
beul SEßorten bieienige, luclc^c nid)t blo^ bcm Objeftc unb bem 5)iobu^,
fonbern aud^ bem 3^^^^ "^(^ praftijcêr D2atur unb biejenige, melcfê
kDOl^l in ûg auf bo8 Ohydt unb ben äKobud, aber ni<j^t in SBejug
auf tl^ren Su^d einen ptoltt\\ä^ (Sâralter trägt unten acieatia

Bpecnlatiya aimplidter unb Bcientia specalatiYa Becnndum quid;
11. scientia propter quid unb scientia qnia (ib. II. IL
174. 3 a), b. i. bie scientia ber Urfad;e unb bic bcr SBirfung, mit
anbern äBorten biejenige, toeldê bie Urfatê einer ^Birfuug, unb bie«
ientge, mU^t bie SBitfung einet Ucjadê jum (^genßanbe fât, t»gL
propter unb quia; 12. scientia ratiocinativa (ib. 9. 1 ad 1),

b. i. bie ouf ©d^lugfolgerung beruênbe scientia, mefd^ mit bet sei-
entia discursiva (f.

oben) ibentifd) ift; 13. scientia speculativa
simpliciter unb scientia speculativa secundum quid,
b. i. bie rein t]êoretif(ê unb bie bejieûngSmeife ober praftifd^'tlêore«
tifê scientia (bgl. oben scientia simpliciter practica u. sc. practica

. secnndum quid) —
aliqna scientia potest did specnlatiTa tripli-
oiter, primo ex parte rerum scitamm, quae non sunt operabiles
([. b. 51.) a sciente, sicut est scientia hominis de rebus natura-

libus vel divinis; secundo quantum ad modum seiend!, ut puta
()• aedificator consideret domum definiendo et dividendo
et considerando nniYersalia praedicata ipsius (hoc si qnidem est
operabilia modo speculatiyo considerare et non, secnndum qnod
operabilia snnt, operabfle enim est aliqnid per applicationem
fonnae ad materiam, non per resolutionem compositi in principia
universalia fonnalia); tertio quantum ad finem, nam practicus
intellectus differt fine a specnlativo, inteliectos enim practicus
oidinatnr ad finem operatioms, finis antem inteliectos specnlatiYi
est consideratio yeritatiSy nnde, si qnis aedificator consideret,
qualiter possit fieri aliqna domus, non ordinem ad finem opera-
tionis, sed ad cognoscendum tantum, erit quantum ad finem spe-
culativa consideratio, tarnen de re operabiii; scientia igitur, quae
Mt specnlatiTa ratione ipsius rei scitae, est speculativa tantum,
quae yero apecnlatiya est secnndum modum yel finem, est se-
cundum quid specolatiya et secnndum quid practica, ib. 1. 14. 16 c;
Digitized by Google
312 scientificas — secundnni
14. scientia universalis unb scientia particularis (ib. I.
n. 7ß. 1 c, 77. 2 c), b. i. ba§ 2Bij|en, »eldJcS etmaS ÎCgemeineS,

unb baSienige, totl^cd ttmi SBefonbereS sum Objicftc (at. — Unt»
donum seien tiae Derflel|t man nihil aliud, quam quaedam pe^
fectio humanae mentis, secnndam quam disponttur ad sequeudom
insliuctnin (''Eintrieb) Spiritus Sancti in cognitioue humanorum, ib.
68. 5 ad 1; Dgl, ib. IL n. 8. t) c, 9. 1 c. 3u habitus scien-
tiarum f.
habitus; quantitas aoieutiae f. quantitas.
sdenttfleos = miffcnfâftüd^. Unter soientificumac gemu
animae, metdêS bon hm ^lômaS au^ pars animae (expos. in
6. ethic. Ariet. lect. 1 k) genannt wirb (f.

pars), ücrftel^t man bie
?ênninft bc§ 5Rcnfcl)cn , infofern fie foI(^c§ îi crfennen üermog,
mit ^Jlotioenbigteit esifticrt unb mt)x i[t, unb bemgegenüber bann untec
ratiocinatiyum bie Vernunft beljelben, tttfofem fie baSjenige |K
erfennen bermag, ttaS ni((t mit Stotmenbigleit esißiert unb toäfyc ip:
philosophus posuit duas partioulas animae, soientifioum et ratio-
cinativum (ro fisv kmCxrjUOVLXov ro 6t XoyiOrixov), non quia
sunt duae potentiae, sed quia distinguuntur secundum diversam

aptitudiuem (f. b. %.) ad recipiendum diversos habitus, quorom
diyersitatem ibi (in 6. ethic. Nioom. c. 2) iuquirere intendit; con-
tingentia enim et necessaria, etsi differunt secundum propria
genera, conyeniant tarnen in communi ratione entis, quam re-
spicit intellectuB , ad quam diversimode se habent secundum
perfectum et iinpertectum, th. 1. 79. 9 ad 3.
seire = toiffen, b. 1^. ttmi mit (Sêmiglêtt etfennen : scire ali-
quid non dioimur, nisi oognoscamus, quod impoeaibiLe est aliter
se habere, cg. HL 39.

seemidum = non tradnntnr secundum ordinem diBei-
gemäg :
plinae, th. I. prolog.secundum philosoplium, cg. I. 1 conside-

; ;
ratio de bis, quae Deo secundum seipsum conveniunt, ib. 9.

Secundum mxh au4 oft aH gleic^bebeutenb mit per (f. b. 91.) gc
brauet, fo ). SB. in ben (IntgegenfleSungen : secundum prius unb
secundum posterius (th. I. 5. 6 ad 3), secundum se unb secun-
dum acddens (ib. 2 ad 3, cg. III. 6). — Secundum quid
]^ci§t )o Diel, al§ nad^ irgcnb einer QScjiclûng ober bcjielûngSttJeife, unb
[te^t bem simpliciter (f. b. unb absolute (f. b. 31.) gegenäber:

quod sub conditione tale ({o ober fo befd^ffen) est» secundum quid
est tale^ quod autem absqne conditione est tale, simpliciter est
Digitized by Google
seminalis — sensibilis 313
tale, sicut ûod est necessarium ex conditione, est necessarium
BeoTiiidnm quid, quod autem est necessariam absolate, est ne-

cewarium Bimplioiter, th. I. IL 6. 6 ob. 3; unnmquodqiie aunpliolter
esse didtur, seoundam quod est in actn, seonndum autem quod

est in sola apprehensione (f. b. %), non est simpliciter, sed se-
cuudnm quid, ib. G c; non e8t igitur possibile, quod aliquis in-
tellectus sit secuudum suam uaturam malus, non soluxn aim-

pliciter, sed neo secuudum quid, cg. IIL 107. — Secuudum
quod xft Mb mit ,tnfofern aW (sed secundum quod requirebat
libTorum expositio, th. I. prolog.), boJb einfad^ mit ,al§' (priyatio
secundum quod huiusmodi non eöt alicuius actionis principium,
cg. IIL 9) überleben.
semlnaliB =s famenattig, feimâft: producta sunt seoundam

qnasdam seminales rationes (f.
ratio sub g), th. L 62. Sc;
habent tarnen eas secundum quaedam seminalia (Mme) rationis
(Anlage), ib. L II. 27. 8 ad 4; prineipia iuris communis dicuntur
seiüinalia virtutum, ib. 51. 1 c.
sendnarium ^tim, Uranfang: quae sunt quaedam semioaria

intellectaalinm virtutum et moralium, th. 1. IL 63. 1 c.
seuMlls » a) »a^vnel^mbav, b. i. finnlid^ erfcnnSar: sen-
eibilia autem ad hoc duoere intellectnm' nostrum non possunt,
cg. L 3. 5Kan unterfdêibet ein sensibile per se unb ein sen-
Bibile per accidens, b. i. ettuaS, maS an unb für fid^ unb al§
foI(4e§, unb ctloaS, n)a§ ni<^t aii foldêd, fonbern nur nebenbei unb
mit einem anbcm toal^toenommcn »erben fonn; fo ift ^ SB. bte Sarbe
unb Stgnt ehieS SRenfên ein sensibile per se, feine @nbf}on) aber
ein sensibile per accidens: per se quidem sentitur illud^ quod
per se passionem (j. b. ^l.) sensui corporali inferre potest, per
accidens autem sentitur illud, quod non infert passionem sensui,
neque inquantum est sensus, neque inquantum est hie sensus,
sed coniungitur bis, quae per se sensui infemnt passionem, sicut
Bocrates et filius Biaris et amicus et alia huiusmodi, th. in."
92. 2 c; ögl. ib. I. 17. 2n. Bc. 5)ofi sensibile per se ift »ieber
ein jmeifadêS, nämlidf) ein sensibile proprium unb ein sen-

sibile commune; unter bem erftercn lât man baä jebeSmalige
eigentömlidê Obielt ber fünf äugern @inne, alfo: âxbt, %on, Qktuii,
(&^^md unb 9^1« ober haftbares, gu oerfteten, unter bem Ie|teren
aber baSjientge, lood burd^ alle ober menigflenS burd^ mei^rere 8inne
Digitized by Google
314 sensitivas
ûgleic^ (ügl. expos. in 2. de aniin. Arist. lect. 13. b u. c) tOQ^r*
genommen werben fann, nämlid^ : ©cttjcgung, 5Hu^c, 3aÎ, tî^nx, ÖJröê,
(D0l. tb. 1. 17. 2 u. 3 c, 78. 3 ad 2): Per se potest aUquid

paBaionem inferre ant sensui, inquantam est sensaB, aat hnio
sensm, isqnantiiiii est hic senaus. Quod antem hoc Bocando

modo infert per se passionem flensni, dicitur sensibile proprium,
sicut color rcspectu visus et souus respectu auditus. Q,uia autem
sensoSy inquantum est sensuB, uiitur organo corporali, iloq potest

in eo aliquid reoipi nisi corporaliter, com omne iilud, qaod re-
cipitur in aUqno, nt in eo per modnm reoipientis ; et ideo onuua

eensibilia infemnt passionem sensni, inqnantmn est sensns, se-
cundum quod habent magniludinoin, et ideo magnitudo et omnia

consequentia, iit motus, quies ot numerus et huinsmodi dicuntur
sensibilia communia, per se tarnen, ib. HL* 92. 2 c. — 3« laa-
teria sensibilia f.
materia; poena sensibilis f.
poena*,
qnalitates sensibiles f.
qualitas; visio sensibilis
f.
Tisio.
b) mal^rne^mung^f ä^tg, b. t. fäîg ber |iinilicên ßrfenntniS:
qni ponebant animam sensibilem et rationalem diversae in ho-
mine esse, th. IIL« 7d» 2 ad 3. 3» substantia sensi-

bilis f.
substantia.
sfflwItiTos « ioatcnel|mcnb, b. t. flnnli^ etfennenb, }ur finnttiêii
(Sc!enntni§ ge^örenb: aliqnando yero pro ipsa anima sensitiva, Üb.
I. 79. 1 ad 1; distinguitur a sensitiva (cognitione), quae est sin-
gularium, ib. 80. 2 ob. 2, ogl. cg. I. 20; in operatione sensitiva

communicant nobis bruta animaüa» th. I. U. 3. 3 a; operationes
animae nntritiTae et sensitivae, cg. II. 81; talis est appetitus
sensitivns in bmtb, th. L II. 26. 1 o. — Bensitivurn so. genns

bejeid^net bie ©cfamtêit ber finnlidên @rfenntni§tiermögen, meiere bem
2îere unb DJienjdên eignen, inabejonberc aber bie äußeren 8inne; ügl.
ib. I. 75. 3 ad 2, 78. Ic. — primum sensitiv um,

Unter
bem 91riftotelif4en xqcotov ala^xmov, m^t^ man ben fogenomiicii
sensns conminnis (f. b. 9.) ober (ikmeinfinn: phaniasticnm et me-
morativurn dionntur passiones primi sensitivi (ib. 78. 4 ad 3),
b. 1^. ^^ântafie unb (SJcbäc^tniS werben îgentümlid^feitcn ober 3»*
gel^örigfeiten (f.
passio) bc§ erften ober Öiemeinpnneä genannt, info-- ;
[ent nämlid^, atö bec sensus communis est radix phautasiae et
memoriae, qnae praesupponunt actum sensns communis , sioiU
L kjiu^ cd by Google
sensaalitaB — Bensas 315
nutriüva (so. potentia) est quasi radiz augmeniatiTae et gene*

rativae ]>ote]itiaey quamm utraque ntitor natrimento, expos. in
libr. Arist. de mem. et rem. lect 2d; ügl. th. L 78. 4 ad 1.
3u vita sensitiva f.
vita.
8ensnalita8= ©innlid^feit, b. i. (SJattung bcr finnlidjcn 53c9e!^rung§=
vermögen : appetitus sensitivus est una vis in genere, quae sen-

Boalitas dioitur, sed diyiditar in duas potentias, qnao snnt species
appetitus sensittTi, soilicet in irasoibileni et cononpiscibilein (f. b. 9.),
iL 1. 81. 2c; sensnalitas dicitar appetitns oarnis (f.
appetitus),
ib. III. 21. 2 ob. 1. — 9Sa§ beii^Jamen Rcnsualitas antêl^t,
fo ift über feinen ett)mologifci^cn Urfprung golgenbeö jii merfen : Nomen

sensualitatis sumptum yidetur a sensuali motu, eicut ab acta su-
mitor nomen potentiae, nt a yisione Tisns. Hotos antem sen-
saa]i8 est appetitns apprehensionem sensitivam oonseqnenSy actus
enim apprebensivae virtatis non ita proprio dicitnr motns, sient
actio appetitus; nam operatio virtutis (5?raft) apprehensivae per-
ficitur in hoc^ quod res apprehensae sunt in apprehendente,
op«ratio antem virtntis appetitirae perfioitnr in boc, qnod appetens
inclinatnr in rem appetibilem. Et ideo operatio apprebensivae
irtntis assimilatar qnieti, operatio antem Tirtntis appetitivae
magis assimilatur motui, nnde per sensnalem motnm intelligitur
operatio appetitivae virtutis, et sie sensualitas est nomen appe-

titus sensitiviy ib. I. 81. 1 c. — Qu voluntas sensualitatia
f. Yoluntas.
seuws a) fenfitittc @cele, b. l Meientge, loelê flnnlt^
erfennet unb begel^rt: sensns acoipitnr aliqnando pro potentia, ali-
quando vero pro ipsu anima sensitiva, denominatur enim anima

sensitiva nomine priucipalioris suae potentiae, quae est sensus,
th. L 79. 1 ad 1; animal definitur per sensum, qui est anima
sensitiTay siout per formam essentialem, per sensnm antem, qni
est potentia sensitiYa» cognosoitur eins definitio siont per formam
accidentalem, ib. III.« 79. 2 ad 3.
b) © i nn , b. i. ^rfcnntni^üermögen. 3unä(i^ft unb gcttiöl^nlid^
ift borunter ein ftnnlidêS unb organifcêö ßrfcnntniSDermögcn gemeint:

impossibile est, Denm videri sensu visus vel quocumque alio
sensn ant potentia sensitirae partis (f. b. th. 1. 12. So;

sensns visns^ qnia omnino materialis est, ib. 4 ad 3; est antem
sensns qnaedam potentia passiTE (f. b. % ), qnae nata est (f.
b.
Digitized by Google
316
immutari ab exieriori Bensibili, ib. 78. 8 c ;

quaedam enini co-
gnoscitiva virtus (^raft) est actus (SBirflid^fcit) organi corporalis,
Roilioet 86118U8, ib. 85. lo; sensuB est singulariiimy ib. de, ngL
cg. IL 66. — 3kan unierfclieibet : 1. sensus exterior iinb
sensuB interior, b. t. ben äugern itnb inneren B\nn, unb l»er«
fielet unter bcm erftcrcn bicjcnigen i'innlidjen (frfenntni^üermögen, irclcê
etloa^ bem iDa^rne^menben Subjefte gegenüber fic^ äugerlid^ 3}er]âUetibe§
)um Obj[e!te lôben, mit anbern Sotten bie fünf äußeren Bvmt, vnb
unter bem Ie|tern bteientgen {Innlidên (£r!enntntfibcrmögen, toel^ cm

etUKid tnnerlôlB beS mal^rnel^menben ©uBiefteS fid} IBeflnbenbem il^r Ob«
ic!t befiên, nämlid^ : sensus communis (f. unten), imaginatio s. phan-
tasia (f. b. ^.), vis aestimativa resp. cogitativa (f. b. unb vis
memorativa (f. b. D0l. th. I. 78. 3 u, 4tO, cg. UL 84 u. 130;
i. sensus proprins unb sensus communis, b. i. ben für
bicfeS ober {eneS wahrnehmbare ftu|erli(|e OM^ befonbern Sinn unb

benjentgen @tnn, meldêr unmittelbar unb bireft bie Vfte ber fünf
@tnnc, mittelbar unb inbircft aber aud^ bie Objcfte biefcr befonbern
©inne in§gefamt jum Objeftc lât unb bnrum eben gcmeinjamer 8inn
ober êmeinfinn {xomj cäo^öiq, xovt ^riftoteleS fagt) genannt »itb
— obieotum sensus communis est sensibüey quod comprehendit
sub se Tisibile et audibile, unde sensus communis, cum sit una
potentia, extendit se ad omnia obieota quinque sensuum, th. L
1. 3 ad 2; sensus communis, qui est superior, quam sensus pro-
prins, licet sit unica potentia, omnia cognoscit, quae quinque

sensibus exterioribus cognoscuntur, et quaedam alia, quae nullus
sensus exterior cognoscit, scilicet difiTerentiam albi et dulcis, ib.
57. 2 c ; sensus interior non didtur communis per praedicationem

sicnt genus, sed sicut communis radix et prindpium exterioram
sensunm, ib. 78. 4 ad 1-, sensus proprius iudieat de sensibili
proprio (f. b. discemendo ipsum ab aliis, quae cadunt sub
eodem sensu, sicut discemendo album a nigro Tel a viridi, sed
discemere album a dulci non potest neque tibus^ neque guatiu,
quia oportet, quod, qui inter aliqua discemit, utrumque cogno-
scat; unde oportet ad sensum commnnem pertinerc discretionis
iudicium, ad quem reterantur, sicut ad communem terminum

omues appreliensiones seusuum, a quo etiam per-
(®ren3))unft),
oipiantor actiones sensuum, sicut cum aliquis videt se videre^

ib. 4 ad 2\ quod yisus cognoscit per accidens, boc sensa«
Digitized by Google
SeilBIlB 317
communis aat imaginatio (f. b. 9.) apprehendit nt sab proprio

obiecto oontenhun, cg. I. 61 ; sensas commanis apprehendit sen-
sata omnium sonsuum propriorum, ib. II. 74.
Unter 8ensu8 ift fobann juircilen bn§ fibcrfinnlidf^c ober Qciftigc
CBrfenntnidtietmögen (intellectus, mens, ratio) üecfte^cn : ad simili-
tudinem oorporalis sensus dicitor eÜam circa (in betreff) intelli-
gentiam (^rnunfterfenntntS) esse aliqois sensus, qni est aliqnomm

primomm et eztremoram, th. U. II. 15. So; ille dicitnr esse
acuti sensuB (Sttjarffinn) circa intelligentiam, qui statim ad appre-
henöiouem proprietatis rei vei etiam etlectus naturam rei com-
prchendit, ib.; maxime autem sensus (s= mens, f. ib. 46. 3
ad 3) hominis immergitur ad terrena per luxnriam» ib. c; sensus
prudentiae etiam intellectus dicitur, ib. 48. 1 c; intelleotns in-
terdum sensus appellatur, ib. III.* 70. 1 ad 2; in ea plurima
humanuni sensum excedentia proponuntur, cg. I. 5.
c) ^mpfinbung, â^cnedniung: in damnatls non erit
aliquidy quod sensum doloris in eis impediat; sed aegritudo im-
pedit sensum doloris, tL III.* 86. .1 a.
d) êfinnung: initium omnis peccati est superbia, per

quam homo scnsni sno inhaerens a mandatis divinis recedit, th.
III.* 1. 1 c-, ille autem, qui in huo sensu perseverat, ib.
e) e b c u t II ng : muitiplicitas seDsuum in una scriptura

(©dj^ciftfielle) parit confusionem et deceptionem et toUit arguendi
firmitatem, th. L 1. 10 ob. 1. îer ift }un&d^P unterfdêiben,
tnSbcfonbete mit SBejug auf bie ^. 6d)rift, ber sensus literalis

8. hiBtoricus uub bcr sensus spiritualis (f. b. 9t.), b. i. bie
bu(t)|täblicê ober roörllic^c unb bie geiftigc 99ebeutuug einer »Sc^riftftellc:
illa significatiOy qua voces significant res, pertinet ad primum

sensum, qui est sensus historicus vel literalis, illa vero significatio,
qua res significatae per yocas iterum res alias significant, didtur
sensus spiritualis, qui super literalem fhndatur et eum snpponit,
ib. 10 c. êr sensus literalis, tnic aud) ber sensus spiritualis,
jerteilt fic^ [obunn ebenfalls in mcl^rcre ^rtcn. S)ic beiben Birten beS
Bensus literalis ftnb ^tnei an ber "ämlid^ bie etgentltd^ bud^ftäb«
Itd^ unb bie unetgentlidê buc)fläbUil^ ober figflrliiiê 8ebeiihing: sen-

sus parabolicus (figfirlid^) sub literali contmetur, nam per
Yoces Bignificatur aliquid proprie et aliquid figurative; nec est
literalis sensus ipsa £gura, sed id, quod est figuratum, non
Digitized by Google
818 aentire — serritiis
enim, cum scriptura nominat Dei brachianiy est literalis sensoSi

qaod in Deo mi membrom humsmodi (bcrgl<t(|en) oorporale, sed
id, qiiod per hoc membrnm si^nificabir, scilicet Tirtiis (ihoft)
opurativa, ib. 10 ad 3. Birten bc§ sensus spiritualis gelten
folgciibe brei^ sensus aliegoricus, senBUB tropologicus vel moralis

unb sensns anagogioas: Seeimdum qnod ea, qnae Bunt Yoteris
legis, significant ea, qnae sunt noYae legis, est sensu s al le-
ger icns; secundum vero quod ea, qoae in Christo sunt fiicta
Tel in iis, qnae Christum significant, sant signa eornm, quae noB
agere debemiis, cRt scnsus moralis; prout vero significant ea,
quae sunt in aeterna gloria, est sensus anagogicus, ib. cj
Dgl. ib. 113. 7 ad 1, 1. IL 102. 2 o» d ad 1—7.
sentire »— a) emîfinben: cum igitur sentire sit quaedam
operatio hominis, licet non propria, th. I. 75. 4 o; actio sentiendi
nun potest procedurc ab anima, nisi per Organum corporate, ib.
77. 5 ad 3; inquantum per eam debilitantur organa Benuendi,
86. 1 a.
ib. III.» —
^kn untcrfêibet ein ^tDeifacêg sentire, ein
sentire per se unb ein sentire per aocidens, b. i. boft
SBa^rn^mcn etncS ObidTtefi a(S foI((cn unb bo8 SBa(rne]|men etiter
©adê nad^ SBeife beS 9lebenbeifefenben j |. bo8 lîecfiber unter
Bensibilis.
b) benfen, meinen: cum sensus certam apprehensioncm

habeat de proprio sensibili (f. b. est in usu loquentium, ut
etiam secundum certam apprehensionem inteUectus aliquid sentire
dioamnr, Uude etiam sententia nominatur, th. L 54. 5o; Ohry-

sostomus sentire yidetnr, ib. TU. 59. 2 c.
sequi = a) folgen, [id^ nad^ etttjaä ritzten: modus si-
gnificandi sequitur modum intelligendi, th. I. 45. 2 ad 2 ; veram

sequitur ad esse, cg. III. 51 ; cniuslibet actionis modus sequitur
effioaeiam actiTi prindpä, ib. 55.

b) gelingen, gelten: et ideo ratio ((Brunb) non sequitar,
th. 1. 64. 2 ad 4; ügl. ib. 117. 2 ad 2, 1. IL 19. 8 ad 2.
servitus = ^ncc^tfcôft. Invenitur in rebus spiritualibus du-

plex servitus, una quidem est BeryituB peccati, altera
vero est servitus iustitiae; est autem servitus peccati vel
iustitiae, cum aliquis Tel ex habitu peccati ad malum inclinatnr,
Tel ex habitu iustitiae inclinatur ad bonum, th. II. IL 183. 4 a
Digitized by Google
*
signatoB — significare 319
signatiui = (eêtc^net BefHmmt: nihil eomm, qnae coliTemimt

huic signato, inquantam est hoo signatum (= hoc aliquid,
f. b. possibile est alii convenire, cg. 1. 42. — 3u materia

bignata f.
materia.
significare = bcêicûcn, Qii§brü(Jcn : secuudum quod appre-
hendit (perfeotiones), ita sigDificat (eas) per nomina» th. I. 13.
3o; proprietatea autem non significant (etmaS) ut anppouta, sed
nt formae BnppoBitornm, ib. 40. 1 ad 3; generatio signifioatur
ut (olä) via (ûaedam ad rem g-onitaui et ut progredicns a genc-
rante, ib. 2 c; origo active signilicata signiticatur ut progrediens

a persona subsistente (f. b. unde praesupponit eam, ib.;
moduB sigiiificandi aequitur (rietet fid^ nad^) modum intelligendi,
ib. 45. 2 ad 2, »gl. ib. 13. 1 o. — 8ei ber 93<S(i<|nttitg einet ©aê
mtttelft eine« 9{amen§ unterfdêtbet nton bie res signifioata no-

minis iinb ben modus significandi sc. rem, b. i. baöjenige,
toa^ burc^ ben 92amen bejeic^net mirb, unb bic ^Îrt unb SBeife, in
toeldêr bet 92ame bie res signifioata beaeid^ncn foQ: in proprietatibuB
(ênlêiteti) locnidonam non tantum attendenda est res significata»
sed etiam modus significandi, et ideo, quia nomen Dens signifioat
diTinam essentiam nt in habente ipsam (al§ in bem fle âbenben

befinblid)), sicut hoc nomen homo huraanitatem significat in sup-
posito, alii melius dixerunt, quod hoc nomen Deus ex modo
significandi habet^ nt proprie possit snpponere (ftelên) pro per-
sona, sicut et boo nomen homo, ib. 39. 4o; Ogl. ib. 13. 3c
u. ad 1—3, 33. 2 ad 4, 39. 5 c, 40. 2 o. Sa« fêdeO ben modus
significandi anlangt, fo untci[(êibct man: 1. significare active
unb significare passive (ib. 40. 2 c), b. i. ctroaä in aftiocm
unb ettoad in |)aifiDem significare in abs-

Sinne bejeid^nen; 2.
tracto unb significare in concreto, b. i. ttmi obftratt unb

lontret b^^nen, f. abstraotus u. concretus; 3. significare in
reoto unb significare in obliquo, b. i. etnwS in btrefter

unb ctma§ in inbirefter Öinic bcêid^nen, f.
rectus u. obliquus-,
4. significare Substantive unb significare adiective

(ib. 39. 3 c), b. i. etmal als Subftan) unb etn)a§ al§ ^cciben^ be«
jeid^nen^ mit anbetn ^Borten, timi, mi auSgefagt mirb, im @tnne

einer SnBftot^ unb in bem etneS tCcciben) audbrfiden; 5. significare
ut in aliquo unb significare ut ad aliquid, b. t. etmaS
als in einem anbern befinbltd^ unb tim^ als einem anbern ][|ingeorbnet
Digitized by Google
320 sunîficatiVe — siiâni
beêii^nen — nomen Dens signifioat diTinam esfieniiam ut in ha-

bente ipeaiiiy ib. 39. 4 c, og^ ib. 5 o; qoae quidem (so. relationes)
non signifioant nt in aliqiio, sed magiB nt ad aliquid, ib. 40. 1 c;
6, significare ut in fieri (ib. 33, 2 ad 2), b. i. cttoa^ aU
im IBcrben kgriyeii auSbrüden, f.
üeri. — Qu forma signiiicata
[. l'orma.
ligiiUleatire » bem S^^tn na^, anbeutungStoeife: sicut aacerdw

baptizando aliquem ostendit hominem interins ablutmn per verba
et facta, et non solnm significative, sed etiam effeotiTe (ber
SlBirfung nad)) ita etiam, cum dielt ,ego te absolvo*, ostendit ho-
minem abbolutum uon solum signüioatiYe, sed etiam effecüve,
th. UL 84. 3 ad 5.
sigidfleattnis — anjeigenb, attbeutenb: inqnantom est signifioa-
tiya ipsins, th. in. 60. 1 c. 3u tox significatiya {. tox.
sHfimin = S^\ä)tn : signum est, per quod aliquis dcTenit in
cognitionem alterius, th. III. 60. 4c; i)rimo et principaliter di-
cuntur Signa, quae sen»ibu8 offeruntur, effectus autem intelligibiles
non habent rationem ((E^caftet) signi, nisi secandom quod sunt
manifestati per aliqna signa, ib. ad 1. ~ fUS 9cten bcS signum

finb ou|5ufüt)ren: 1. siganm ambigunm unb signnm certnm,
b. i. ba§ jtDcibeiitige unb boö unîpeibcuiige ober bcftimmtc Sîä^^^
— tunc est ambiguum praebens occasionem tallendi,

Signum
quando significat multa, quorum unum non ordinatur ad aliquid,
sed qnando significat multa, seoundum quod ex eis quodam o^
dine effidtnr unum, tunc non est signum ambiguum, sed wt^m,
sicnt hoc nomen homo significat animam et corpus, prout ex eis
constituitur humaua natura, ib. 3 ad 1 2. signum rememorar ;
tivum, Signum demonatrativum unb signum prognosti-

cum s. praenunciativum, b. i. baS (^cinneYungd«, boS l^tnttict|eitbe
unb bo8 Docbebeutenbe Setzen saoramentnm est et signum re-
memoratiTum eius, quod praecessit, soüioet passionis Christi, et

demonstratiTum eius, quod in nobis efficitnr per Christi passioneni)
ßcilicet gratiae, et prognosticum id est praenunciativum tiiturae
gioriae, ib. 3c; 3. signum voluntatis, b. i. baS 3^^^"/

ein demänfttQcS SBefen ctumd mill — signa voluntatis (be§ SßoQenä)
diountur ea, quibus consueyimus demonstrare, nos aliquid velle
(nftmlid^ : operatio, permissio, consilium, praeceptum unb prohibitio),
ib. 1. 19. 12 c.
Digitized by Googie
nmilig — aimilitado 321
sfaniUs =s ä(nlt4: eimile alioui dioitor» qnod eins posaidet

qnalitatem yel fonnam. Gg. L 29 unde; neo convenienter Demn
oreatarae similem esse, sicnt nee hominem dicimas suae imagini
fore similem, cui tarnen sua imago recio similis cuunciatur, ib.
S)Q§ simile lö^t eine breifad^c %xt unterjcêiben, Dgl. similitudo.

simUltado = a) ät^nltc^feit: similitudo atteuditur (mirb ge«
meint) secandum coaTenientiaiii (f. b. %*) Tel commiinicadonem
in fonna (f. b. bretfaê %ti
th. I. 4. de. — (SS tjl ttne
0on similitudo jtt utiterf dêiben : Multiplex est similitudo se-

cundum rnuitos modos commimicandi in forma. Quaedam enim
dicuntur siniilia, quae communicant in eadem forma secundum
eandem rationem (Q3e8ciff unb SBefenêtt) et »ecundum euudem
modum {^kaji), et baec non solom dicuntur similia, sed aequalia
(f. b. in sua simiiitudine, sicut duo aequaliter alba dicuntur
similia in albedine ; et haec est perfeetissima similitudo. Alio modo
dicuntur similia, quae communicant in eadem forma secundum
eandem rationem et non secundum euudem modum, sed secun-
dum magis et minus, ut minus album dicitur simile magis albo^
et haec est similitudo imperfecta. Tertio modo dicuntur aliqua
similia, quae communicant in eadem forma, sed non secundum
eandem rationem, ut patet in agentibus univocis (f. b. ^^.) Cum
enim omne agens agat sibi simile, inquautum (infümeit) est agens^
agit autem unumquodque secundum suam iormam, neceaae est,,
quod in effectu sit similitudo formae agentis. Si eigo agena
Sit contentum in eadem specie (%ti) cum suo effectu, erit simi-
litudo inter faciens et factum in forma secundum eandem rationem
speoiei, sicut homo generat hominem; si autem agens non sit
contentum in eadem specie, erit similitudo, sed non secundum
eandem rationem speciei, sicut ea, quae generantur ex virtute-
solis, accedunt quidem ad aliqnam similitudinem solis, non tarnen,,
ut lecipiant formam solis secundum similitudinem speciei, sed
secundum similitudinem generis, ib. %k erftgenannte similitudo
wirb aud} als similitudo omnimodae aequiparantiae, b. i.
ol8 bic nac^ allen leiten ^)'m öoöfommen ausgeprägte î^nlic^fcit, uiit>
jebe ber beiben übrigen, bie eine mit me^r, bie anbete mit menigec n^tä^t,
QlS similitudo imitationis, b. t. atö bie ouf Slaâ^mung be*
tttl^tiibe jt^nli^teit besetd^net : duplex est similitudo, una omnimodae
Aequiparantiae, alia autem est similitudo imitationis, ib. IL II.
«4Ut: SâMktlfoii. 21
Digitized by Google
322 Simplex — simpiiciter
163. 2 c. 5)ic crfte iinb britte ber oben angelü^rtcn ^rtcn ftnb gemeint,
.tocnn e§ êi^t : duplex est convenientia vel similitudo, uua, quae est
per partioipationem eiusdem qualitatU (Slatur unb gotm), sicut cali-
da adinyioem oonTeninnt» alia per qnamdam proportioiuilitatem»

«eonndnm quam in soriptaris metaphorice corporalia ad spiriinalia
trausferuntur, quo modo in scripturis Deus dicitur esse sol, quia
•est priiicipium vitao spiritualis, sicut sol vitae corporalis, ib.
III.* 69. 1 ad 2. — Sine mutua similitudo, b. i. eine gegen«
{eilige ÜP^ttliiiêtt, tarn 6Io| imifdên foldên fingen beftelên, tocfate |tir
ReibenOtbnung ober Itloffe gel^Sren: in hia, quae unios ordinis sunt,

recipitur mntua aimilitadOy non autem in causa et cansato ; dici-
mu8 enim, qiiod imago ((. b. 51.) sit similis homiui, et non e con-
verso, ib. 1. 4. 3 ad 4. 3" u n i o s i in i 1 i t u d i n i s f.
unio.
b) Öileid^niS, ßongruenjgrunb (= ratio verisimüia^
üg» I. 9): ad eam poteat aliquia Teras aimilitadines colligere,

ib. 8.
friniplex Ml a) einfod^: quod autem est simplex, est indi-
Tisum et actu et potentia (jorno^l in 3Birf(icf)feit al§ ber ^J^öglidjfeit
ixaä), mit anbcrn SBortcn, cs ift toeber geteilt noc^ teilbar), th. L 11.
1 c; inter puram aequivocationem (f. b. î.) et simpUoem univo-

cationem (|. b. %,), ib. 13. 5c. Unter simplex aoceptio
(ib. 83. 4 c) Derfle^t man bie etnfaê 9(uffQffung, b. i. bte ^ôrfteflung
ftnef âdê , moBei tHm t(r loeber ehoaS befallt no^ t»emetnt mfarb;
unter simplex appetitus (ib.) ha§ einfädle SScrlangen, b. i. btt?
IBegel^ren nad^ einer 6a(ê, melcêS nid^t mit bcm 93ege]^ren nod^ btcfem
ober jenem ÜJlittel üerbunben i{! unb eift burd^ baSfelbe lînburc^ auf
bag 3<cl (tttgerid^tet ift 3» simplex actus f. actos; gu simplex

forma f. forma; ^n simplex intelligentia f. scientia;
«implex materia f.
materia; simplex numerus f.
nu-
merus; ju simplex operatio f. operatio; ju simplex qua-

litas f.
qualitas; simplex voluntas {. voluntas.
b) einfältig: idiotae et simplicesy og. L 6.
dmpttdter — etttfa^lîtt, fÎe^tlin, f((Ie(ittDeg. (SS tfl ober ein
gttetfadêg simpiiciter unterfdêtben, ein simpiiciter, wiüitß

foüicl êi^t, al§ obfolut, b. i. an unb für fic^ unb ol§ foIdêS, ol^ne
bc[onbere ^Rüdffid^tnaJjme auf biefen ober jenen Umftanb, unb ein sim-
piiciter, meldêS fooiel bebeutet/ als burdâuS, ganj unb gar, na^
unb iebec SBqteltung: bonnm simpiiciter dupliciter dicitor, nno
Digitized by Google
siDgularitas 323
anodo, quod est omnibns modis bonum, sicut virtute« sunt
T)Oiiae, alio modo dicitur aliquid simpliciter bonum, quia est

•Absolute bonum, scilicet aecundum suam naturam conside-
ratom, quaniTis per abiwitni possit
' fieri malom, siout patet de
'diTitiis et hoBoribuSy
. th. IL IL 58. 10 ad 2; hoc» qnod dioo
,8impliciter^ potest accipi dupliciter, nno modo, secundum qnod
•simpliciter idem est, quod absolute, sicut simpliciter dicitur,
quod nullo addito dicitur, ut dicit pLilosophus (topic. 1. 2. c. IL

p. 115. b. 34 sq.), alio modo simpliciter idem est, quod omnino
Tel totaliter, th. IIL 50. 5 c. âS aimplioiter im @tnne twit
Absolute ifi gemeint nmiti el ]|ei^: simpliciter volamns aliquid,

«econdvm quod yolumus illnd oonsideratis omnibus circumstantüs
particularibus, ib. I. 19. 6 ad 1; unumquodque simpliciter esse
dicitur, secundum quod est in actu (SlBirflid^fcit), secundum autem
•quod est in sola apprehensione (ôrfteUung), non est simplimter,
«ed- secundum quid, ib. L IL 6. 6o; simpliciter consideratur
«unumquodque, quando consideratur (nid^t nad^ btcfec ober |eiier
htbtoibueffen Stgentfimnc^feit, fonbern) secundum propriam rationem

;8uae speoiei (naä) bcm eigfntümlicîcn Söcfen feinet %xi), ib. 66. Sc;
«a, quae in dubitationem venire posaunt, an conveniant toti vel
parti, si insunt alicui parti, neu attribuimus toti simpliciter, id
«est sine detenninatione, ib. III. 16. So; Hgl. cg. L 11. Sim-
pliciter (at aber bic SBebeutung Doit omnino ober totoliter, nienii
êfagt mtrb: baec dootrina maxime sapientia est inter omnes

«apieniias humanas, non quidem in aliquo genere tautum, sed
«impliciter, th. I. 1. 6 c; nomen autem simpliciter sapientis illi
6oii reservatur, cg. 1. 1 ; erit malum simpliciter, ib. III. 6 *, non

temen potest «impUoiter bona dici, ib. 20; est Optimum inteUigi-
bile (f. b. %,) simpliciter, ib. 25; venenum non est simpliciter
malum, ib. 107. — ^9 <êntetl ddh simpliciter na^ ber einen
lüle naä) ber anberu iÖebeutiing i[t secundum quid ([. b.
ober in ordine ad aliud (|. ordo) ober ein ä^nlidêr ûSbtud.

ringwlarites Sinêlnlêit ,
Sinjeligfeit , b. i. biejenige Seind*
l^^teiung, ttjonad^ ein S)ing als ein beßtnuntei} älnbiinbuum effd|eint:
ue per consortium aliorum impediatur singularitas, th. L IL

28. 4c; singularitas alicuius rei non est alteri praeter ipsum
singulare, cg. 1. 42; cum enim singularitatis principium sit ma-
teria signata, ib. 63.
21*
Digilized by Google
0
324 soler tia — species
mDertia — (Bef^tdrid^fett, ^rftnbfamfett : sollertia est facilis et

prompta coniecturatio (treffen) circa inventionera medii (58ctwi§«
mittel, tt)cld^c§ in bcn Unterfa^ cinc§ 5cÎuf[c§ fommt), th. II. IL

49. 4 c; soUcrtia non solum se habet circa inventionem medii
in demonstratiyis (f. b. 91.), sed etiam in operativis- (f. b. K.)-
puta (). 9.) cum aliquis Tidens ati^noe alicoi amicos foctoB eon-
ieotnrando pntat eos ftiisse inimicos einsdem, ib. ad 1; Dgl.
expos. in 2. anal, post Arist. lect 44 k.
Sortes, eine ^Îbfürjung Don Öocrates; Dgl. th. I. 11. 3g> 14.
15 ad 3, cg. IL 21.
qiMialis =» |ut litt gel^örig, bte %rt betreffcnb, etQentti($, eigen*
tfimltd^, befonberB: malnm, quod est privatio boni, seonndnm spe-
cialem rationem (9Befen) inyenitur in creatnrie rationalibus haben-

tibus voluntatem, th. I. 48. 5 c: si consideremus speciales rationes
causarum, ib. 49. 1 c; determinatur ad aliquem specialem gradum

in entiboBy ib. 50. 2 ad 1 ; deinde oonsiderandum est de potentüf^
animae in epeciali, ib. 78 pr.; nbionmqne invenitur speciäliB rati(^
defonnitatis (f. b. ^.)' H. IL 99. 2 c.
Speeles « a) 91 r t , 6. t. baSjenige aflgemeine 8ein, moran un«

enblid^ öiclc (th. 1. 14. 12 c) ^nbtoibuen in gleicher SBcife partizipieren-
fönnen, oft ouc^ gleid^bcbcutcnb mit ber 9^Qtur unb SQßcfenêtt

eincd S)inge8, »eil eS buid^ fte in biefe obet jene %x\ eingegttebect
toivb, ober mit ber 3orm bedfelben, toeU eB nftmlid^ burdj btcfe feine
(igentömltdle Slatur unb SBejenlêit er^ölt: species oonstitoitar ex.
genere (f. b. 91.) et differentia (f. b. %), ib. 3. 5 c; ipsum in-
telligere speciem habet ab intelligibili, sicut et omnis alius actus
a Buo obiecto, ib. 14. 5 ob. 3; unumquodque constituitur iiL
specie^ secnndnm qnod detenninatnr ad aliqnam specialem gradma

in entibnsy qnia species remm sunt sicut numeri, ib. 50. 2 ad 1;
solam fonnam esse de ratione (SBefen) speciei, ib. 75. 4c; spe-
cies passionis (f. b. 91.) ex obiecto consideratur, ib. I. II. 40. 1 c;

id, a quo aliquid habet speciem, oportet manere fixum et stan*
in indivisibili, ib. 52. 1 c; aliqua inveniuntur differre specie du-
pliciter, ib. 72. 7 o; species cuiuslibet rei praecipue attenditiir
(ttirb gemeint) secundum lationem formalem (bte formbetreffenbe

Seîeûng) non antem secundum materiam yel Bubieotoia
ipsius,
(©ubjeft ber ratio formalis, mcIdêS in ber materia bc[tei)t), ib. II. IL
1)9. 2c', species autem aut iormae, quae sunt eaedem secundum
Speeles 325
-speciera et diversae secundum nuraeriim, sunt formae individuales,

>cg. II. 75; actus speoiem recipiunt ex obiectis, ib. IIL 139—140;
«X forma et mäteria Semper constitaitiir una species, ib. lY. 35.
SRan Bpeoies completa
iiitterfêtbct eine b. perfecta imb
«ine speoiee inoompleta (th. I. II. 72. 7 c, cg. lY. 35), b. t.
eine boUcnbete ober fertige unb eine unDoQenbete ober unfertige ^rt,
unb üerftc^t babci unter jener boSjenige, maä bie ?lrt eineö ^âturtoefenö
.DoIIftänbig, unb unter biefer baSjenige, isaS bie beireffenbe %xt nid^t
.toQftönbtg )um ûSbriuf bringt; fo tft s« ^* mcRfi(lt<t^ Statut eine
epedeB s. natura completa, bie @ede bc8 Stenden aber unb fem
Stikpn eine species incompleta. 3" nomen speciei f. nomen;
totalitas speciei f. totalitas; ju unitas speciei \. iinitas;
uniim speciei f. unus. —
Nihil agit ultra suam spe-
oiem (th. III. 79. 2 ob. 3, c^. IIL 84), ober, »ie eS fonft aud^
]êt|t : nulla res potest agere ultra suam speciem (th. 1. IL 112.
>1 o), ober: nihil agit nisi secundum suam speoiem (og. IL 49),
4b. ni4t« ift tl^Qtig fiber bie ihöfte feiner «rt ober feiner 9{atur
jînauS, Dgl. agere.

Speeles fonn übrigens aud^ im rocitcrn ober uneigentlidên
Sinne be§ äBorteS aufgefaßt »erben, fo nämlid^, bag eä nur eine aK«
•gemeine ©einStteife bebeuiet: large tarnen loquendo de specie, se-
-«cundum quod negatio Tel privatio speciem habere potest, th.
L IL 72. 6 c.
b) @rfenntni§f orm, @rf cnntniSbilb cognoscens natum :
est (f. b. ^l.) habere formam etiam rei alterius, nam species
^gniti est in cognoscente, th. L 14. 1 c; speciem intelligibilem,
quae est similitudo rei intelleetae, ih. 2 ad 2 ; intellectus noster
speciem intelligibilem abstrahlt a prlncipüs individuantihus (f. b.
ib. 11 ad 1; species receptae in imaginatione et sensu, ib.
Ad 2 ;
species rei visae est principium formale (f. b. %.) visionis
in oculo, ib. 56. 1 c; lapis enim non est in anima, sed species
iapidis, et tamen lapis est id, quod intelligitur, non autem spe-
-cies lapidis, ib. 76. 2 ad 4. — SRan untertreibet iibrigenS, wie
burdi bie angefül^rten 9eif)»iele bereits angebeutet i^, eine species
sensibilis unb eine species intelligibilis, b. i. bie finnlidê
unb bie überrmnlid&e ober geiftige SrfenntniSform eineS ®inge^, mit
«anbern SBorten, baSjenige ^rfenntnidbilb einer Baä^t, meldêS Don i^r
in ein finnCi($ed (^rfenntnidbermttgen, unb bodienige, nieldêd in bie
Digitized by Google
326 specificus — specoUtio
35«rnunft (intellectüs) aufgenommen morben ift: species sensibilis^

quae est in sensu ({. b. %.), est similitudo solum unius iodividui,.
unde per eam solum mdividaiim oognosci potest» species antem
intelUgibilis intellectns nostri est similifeado tei qaantnm ad na-
taram speciei (^rt), quae est participabilis a partioularibiu in-
finitis, ib. 14. 12 c; species intelligibilis so habet ad intellectum,
sicut species seusibilis ad sensura, setl ßpecies HcnHibilis non est'
illud, quod sentitur, sed magis id, quo sensus sentit, ergo species-
intelligibilis non est id, qnod intelligitor, sed id, quo intelligii
intellectüs, ib. 85. 2% tigl. og. I. 46, IL 73, 75, 98, m. 49)
9B<i9 bic species intelUgibilis inebefonbett betrifft, fo ntiterfdêtbet
man beim IRenfc^cn species acquisitae, species int'usae

unb species innatae s. connaturales (th. 1. 89. 1 ob. 3
u. ad 3, 94. 3 ob. 1 u. ad 1), oon benen bie erften bur(^ (^rfa^rung.
cnoorbeR ober ansccignct locrbcit, bie sioeiieii (Sôtt cingegoficn ftnb^

unb bic brtttcn htt Vernunft bc§ SRcnfd^R ongeioren f^nb unb tion
9{attir ans t^r innettH>|ncn. Ilntet species exem p lar is (ib. 50. 3 c.)>
i)at man bo^jenige (JrfcnntniSbilb jii üerfleên, iDcIdjcä beim §ert)or*
bringen eine? 5)ingeS qI§ ôtbilb bient, mit ber forma exemplaris-
(f. b. 3i.) olfo ibentifd^ ift. — Über ben Unterfcîeb, loeldêr jroijcên
bev species intelUgibilis unb bei intentio im ©inne Don ^gfiff ob*
tMitct, f.
intentio.
c) Înfcâuung: quamdin aUqnis ambnlat per fidem et non

per speciem, carens visione divinae essentiae, nondum est Deo
praesens, th. I. II. 4. 5 c.
speeifleus =« jur %tt, jur 9?atur unb SBefenêit gel^örig: ratia
(Sßcfcn) specifioa relativi consistit in boo, qnod ad aUnd se habet^

th. L 32. 2 c. 3tt differentia specifioa f.
differentia.
specidabnis — au9fp5]^6ar, anfâuBot, erfennbar, n)i|bar, glei(^»
bebeutenb mit scibilis, mcSfialb eä benn fomoÎ Reifet: scientia est
recta ratio (f. b. speculabilium (th. I. II. 56. 3 c), alö: sci-
entia est recta ratio scibilium (ib. IL 3o): syneaia

II. 55.
(f. b. 91.) importat (bebeutet) indioinm rectum, non qnidem cirea

specolabilia, ib* 51. 3 c.
speeidatto « 9[udf))dûng, ûSfunbjdâftung, 9lu8f<iâuung, b. i.
biejenige iptigfeit ber 5}ernunft, per quam quaeritur cognitio yeri-

tatis, cg. III. 48. 3^tem SBefcn nad^ ift fie baS nämlidê, loaS bie
meditatio (f.
b. %,) ift: specnlatio dioitur a specalo, non a specola^
uiyku-uü L/y Google

specalfttiTas — apiritiialis
Tidere antem aliquid per Bpeonlmn, id est videre causam per

effectnm, in quo eins simüitado relncet, unde Bpeoalatio ad me^
ditationem reduci idetnr, th. II. II. 180. 3 ad 2,
specidativus = au§fpäf)enb, blog auf (Jrfenntni« au^gebenb, fid^
ouf bie blofec' erfenntniS bcjic^cnb, têoretiW. 3" cognitio epe-

culativa f. cognitio; )U habitus speculativus (. habitus;
5U intelleotus spectLlatiTua f. intelleotuB; su ratio spe-
cnlatiya f. ratio; )u acientia speoulativa f. eoientia. In-
tellecta specnlatiTa (cg. HI. 43) fmb bie têttWen ©egen-
ftänbc, bercn (?rfenutni§ fit^ fclbft 3"'«^ if*-
gpeealiuii = Spiegel. Unter speculum Trinitatis \\i bie
diTina essentia )U têcftclftctt, aecundum quod Bimt in ea rationes
Obeteii) fdturorum eventaum, th. IL H. 173. 1 c; unb unter spe-

culum aeternitatis bie fllnstratio mentis piopheticae, in^
quantum resultat Bpeoulo simiMtndo veritatia
ibi tamqaam in
divinae praescientiae, quasi repraesentans Dei praesoientiam, qui
in sua aetemitate omnla praesentialiter videt, ib.
qpcs mm Öffnung. %\t speB im allgemeinen ift eine Don ben
fünf pasBioneB (f. b. H.)/ tMld^« sur

via irascibiiia gcl^üren, unb ât
)um Cbfcfte ba6 bonum fiitaram ardnum poBaibile haberi (th»

II. IL 17. 1 c, ügl. ib. L H. 40. 1o) 'b. adipiwa vel per Be
per alium (ib. IL IL 20. 4 c). 3m ©inne einer 3:uöenb, unb jtoat
einer t^cologijcên iugenb (f.

virtus), Derftanben (ogl. ib. 17. l u. 5 c),
}tdt ftc auf bie emtge (Silüdfeligfeit, lueldê in bem ^fifte unb bcr În«
fâuimg %om befiejt, al8 auf ijt Objeft proprium et prin^
îti:
oipale obieotnm Bpei est beatitudo (f. b. %.) aetema, ib. 2 c;

spes respicit beatitudinem aetemam sicnt finem ultimum, diräum
autem auxilium sicut primam causam (). b. %.) induoentem ad
beatitudinem, ib. 4 c.
Bplmtlo = âuûng, ûSâuûng: proceBsio (in divinis, b. ü

bei ben gdttlidên êtfoneii), quae non est generatio, remaoBit sine
speciali nomine, sed poteBt nominari Bpiratio, qnia CBt proceBflia
Spiritus (). b. %.), th. L 27. 4 ad 3.
spiritualis = a) lôudjiartig, gciftartig, öergciftigt, b. i.
feinem ©ein unb 2Bcfen nod) mel^r bem ©eiftigcn, al§ bem grobfinnlid^
i^drlKcU^cn gjeiijenb (l>gi. th. L 97. 3 o, III.» 82— öö) : ilia vero
Bignifieatio, qua res Bignifioatae per YOceB itemm res aliaa bI-
gnificant, dioitur senBus (f. b. 91.) BpiritaaliB, ib. L l. lOo;
Digitized by Google
328 spiritualis
(lux) (lat etiam esse spirituale coloribus, quia facit eos visibiles
actii, ib. (i7. 3 ob. 3 ;

spiritualis (sc. immutatio) autem, secuudum
quod ibrma immutantis recipitnr in immutato seCQDdum esse
epirituale, ut forma ooloris in pupilla, qnae non fit per hoc colo-
rata, ad operationem antem senens reqniritur immutatio spiritu-
alis^ per quam intentio (^bbi(b) formae sensibilis (|. b. %) fiat in
organo sensus, ib. 78. 3 c, ögl. ib. III.* 82. 3c u. 4 ad l;
(Yisionem, quae fit per imaginationem sive phantasiam,) Augustinus

spiritualem Tiaionem dicit esse, quae fit per similitadines cor-
porom in absentia oorporom, ib. L 78. 4 ad 6 ;

apostolns illa
erba indncit ad ostendendnm, esae corpus spiritnale sicnt corpus

animale, ib. 95. 1 ad 1, Dgl. ib. III.* 83. 1 c; habebit vitam
epiritualeiii cibis nou iudigentem, ib. I. 97. 3 c-, et desuper spiri-
tuaieö expositiones fabricandae, ib. 102. 1 c; formac, quae sunt

in imaginatione, cum eint spirituales» sunt nobüiores formis^ quae
sunt in materia sensibili (f. b. H.), ib. III. 3 ob. 2; uec est
eimile de spiritualibus intentionibus, 3» ib. L II. 37. 4 ad 1.
contactus spiritualis corpus spirituale [. contactus ;
f. corpus; ju delectatio spiritualis delectatio; ju dolor }.
spiritualis f. dolor; malum spirituale {. malum; }U

peccatum spirituale f. peccatum; gu transmutatio spi*
ritualis f. transmutatio; gu vita spiritualis f. Tita.
b) gciftig, b. i. unförperlid^ (incorporeus), frei Don jelxt Wtt
Don 5J?ateric (f. materia), immateriell 0'. imraaterialis) : conside-
randum est de distinctione corporalis et spiritualis creaturae, th.
L 50 pr.; quidam dixerunt» omnes substantias spirituales esse
nuius specieiy ib. 4 c; Moysen praetermisisse spiritualis creatorae

produotionem, ib. 67. 4 c; per ooelum intelligitur spiritualis na-
tura adbuc informis, ib.; tria inveninntur in eubstantiis spirito-
alibus, scilicet essen tia, virtus et operatio, ib. 75 pr. ; est in
confinio spirihialium et corporalium creaturarum, ib. 77. 2 c;
hominis, qui est compositus ex spirituaU et corporali creatura, ib.
117 pr.; spiritualis motuB animae uaturaliter est causa trasmuta*

tiouis corporsiUsy ib. I. II. 37. 4 ad 1; dixit^ a prindpio omnes
eubstantias spirituales aequales (f. b. %) oreatas f^sse, cg. II.
$5. — 3u materia spiritualis ^ materia.

c) geifilid^, b. i. bcm (Seifte be§ IRenfdên, infofertt er bei
feiner Setl^ättgung über bie ©innlic^feit lêrcfd^t, entflireênb : secnndom
kjiu^ cd by Googl
spirituAlitas — spiritualiter 329
sententiam sapientum et spiritiialium virorum, th. I. IL 14. 1
ad 3; duplex est spiritualis potestas, una quidem sacrameutaiis,

alia inrisdiotioDia, ib. II. IL 39. 3 o; atatiia pertinet proprio ad
libortatem toI sorvitateiDy sive in spiritiialibiu, sivo in ciTÜlbus,
ib. 183. 1 o; non oxponit ao perioulo noqno apiritaali» noque
corporali, ib. 186. 3 ad 2; efficiatur minus idoneus ad spiritualia
officia exercenda, ib. 187. 1 c; sive sit aliquid temporale, sive
apirituale , ib. 4 c ; deiude couBiderandum est de impedimento
cognationia apiritualia, ib. IIL* 56 pr. — 3u poteataa apiritn-
alie f.
poteataa. •
qilrttiialltw » a) (detfitgfeit, b. t. bic geiftige 9{atur unb

SBefcn^cit: prima ratio (53ejtc]ûng) spiritualitatis in corpore est ex
subtilitute et deinde ex agiiitate et aliis proprietatibus corporis
^loriosiy th. III.* 83. 1 c.
b) geiftltêS SBefen, geifili^c Sebenfiioetf b. i. bie
ftttliiie 9c)ie(un0 unb WüftvLXL^ in bei £iaH0(ctt beS aRenfên, tticU(e
bet @u|>(nontfit feiner getfttgen 9}atur fiber bie finnltd^ entfprid^t:
Secundum divcrBuiii modum Hpiritualitatis ,

quem continentia
(f. b.
^l.) l'acit, Est autom quaedam
diversi fructus distinguuntur.
apiritualitas necessaria quaedam auperabundans. Iêceaaaria
et
quidem apiritualitaa eat in boo, qnod reotitudo apiriina ex dele-

otatione camia non perverkatnr, qnod fit, onm aliqnia aecnndum
rectum ordinem rationis ntitnr delectationibna camis, et baec eat
spiritualitas con u g- a to ru m. Spiritualitas vero
i super-
abundans est, per quam homo ab huiusmodi delectationibus carnis
apiritum aoffocantiboa omnino se abatrahit; aed hoc contingit
dnpüciter, vel leapectn oninalibet temporia, praeteriti, praeaentia
et fbtari, et baeo eat apiritualitaa virginnm, yel aecnndum
aliqnod tempus, et haec eat apiritnalitaa Tidnarum, tb.
m.« 96. 4 c.
c) geiftUdjfC êjielûng: üle, qui non est baptizatus, non

eat capax alicuiua apiritualitatis, th. III." 56. 3 ob. 3.
q^rttnaltter — auf geiftige ober geiftorttge SBeife: alio modo
aliqnid reoipitnr in alio spiritnaliter (f. apiritnalis) per modnm
intentionis (^bbi(b) cniusdam, sicut similitndo albedinis recipitur
in aere et pupilla, et haec receptio assimilatur illi receptioni,
qua anima recipit aimiUtudioea rerum, th. III.^ 36. 3 o.
Digitized by Google
330 spiritoB
Spiritus = a) 2ßinb, b) 2uft, c) §au(^, d) Unjic^tborc»
ober êifi, e) êiliger &tift: Auotoritates (f. b. ^) autem in-
dactae boh loquimtur de Spirita Sanoto» aed de apirita ereato,

qni qnandoqiie dicitnr veiitus, quandoqne aer, quandoque flataa
hominis, quandoquc etiam anima vel quaecumque substantia in-

visibilis, th. 1. 41. 3 ad 4; Dgl. ib. 36. 1 c. Nomen ,8piritu8' a
respiratione animalium sumptum videtur, in quo aer cum quodam.
motu infertur et ^piritaa' ad omnem mir
emittitiuv nnde nomen
pnlaom et motnm oniuaoamqne aerei GOiporia trahitnr; et Bio

"ventos dicitnr spiritus, sie etiam vapor teniuB difiosiiB per
membra ad eorum motus spiritus vocatur; rursus, quia aer in-
vißibilis est, translatum est ulterius Spiritus nomen ad omnes
yirtutea (fttäfle) et substantias invisibiles et motivas, et propter
hoo et anima anima rationalis et angeli et Dena-
Benaibiiis et
Dens per modom amoris procedena^
spiritns dicnntnr, et proprie
quia amor Tirtutem qnaadam motiTam inBUiaat, cg. IV. 23, Dgl.
ib. II. 85, IV. 46 u. 86.
SEBaS inSbejonbcrc bie unMtbarcn 2)ingc l)ctnfft, mlä)t bcn îamen
apiritna ober @eift tragen, fo gehören baju nid^t blog unförperlit^
obct intmoteneOc, fonbern oiid^ f5r|KrH(^ ober matectellc ^tnge, ia btr

Ic|tev(n )>attiit))ict(n fogot juerfl unb sttnft# on iencm 9tomcn: spi-
ritna enim corporeuB inyiBibilis est et pamm habet de materia^

unde Omnibus immaterialibus et invisibilibus hoc nomen attri-
buimuB, th. I. 36. 1 ad 1. Unter biefen uiipt^tbaren förperlicên
2)tngen lât man aber gewiffe êioegungen ober Xcxtbt beS antmolifi^n
unb fpedett beS menfdÎtd^n Organismus ju t»cr|leicn, §uiDctIen ws^

eine bamtt Derbunbene luft«, b. t. tdr))erartige ûbftanj: at Bpiritas».
quo nomine qnaedam Vitalis motio et impuleio designatur, ib.
27. 4 c, bgl. ib. 36. 1 c ;

spiritus, qui est quoddam corpus sub-
tile, medium est in unione corporis et animae, ib. 76. 7 ob. 2r

bgl. ib. c; tanta potest ease commotio apiiitnum et homonmir
ib. III. 3 o; pertnrbatia Bpiritibna et hnmoribna immntatnr senenB^
ib. 40 ; ex forti imaginatione animae immntantnr spiritaa oorpori
coninncti, quae quidem immntatio spiritunm maxime fit in oculis,
ad quo8 subtiliores Spiritus pcrveniunt, ib. 117. 3 ad 2 ; fundatur
in ipso spiritu incluso in semine, ib. 118. 1 ad 3; propter caii-
ditatem naturae habent multoa Bpiritna, ib. L II. 40. 6c; oali-
ditaa et mnltiplicatio apiritanm propter vinnm, ib.; contractio<
Digitized by Google
spoBtanens — Status
caloris et spirituum ad interiora» ib. 44. 1 c; causativus cuiusdaia
fervoris aangiiiius et spiritaiim eirea cor, ib. 48. 2 c-, vel etiam.
Bpiritum oorporalem, siont alii dixenint, og. IL 71; in spiiitn^
oniuB est semen oontentiTum, ib. 89 ; si Tis concnpisoibilis dioator
Spiritus ooncnpiscentiae) ib. 92; vita animalium est per spiritnm
vitalem a principio ('JInfang) vitae in cetera membra diffusum, ib..
lY. 20. Unter ben unförêrlidên ober immaterieUen fingen fobann,
»cld^ mit bem ^lamtn spiritus btêi^net loetbcn, {inb balb immaterielle
@ubfhiii)cn, balb intmoterieOe ^äfte gemeint. (Sine untAriierltd^ ober

immaterielle Subfianj lâi man barunter oerfteên, menn eS 8»
êi^t: Spiritus dicitur (sc. auima) secundum illud, quod est pro-
prium sibi, et non aliis animabus, quod scilicet habeat virtutem
intelleotivam immaterialem, tb. I. 97. 3 c; missus est spiritus
mendax, ib. 114. 1 ad 1; corpus in apiritnm transire non potest^
ib. m.* 83. 1 o; anima senaibilis et anima rationalia et angell
et Dens spiritns dicnntnr, cg. IV. 33. Unb im @tnne einer m»
förderlichen ober immatcrienen ^raft ift spiritus aufjufaffen, menn j. 33.
gejagt roirb: conscientia (f.

b. ^^l.) dicitur spiritus, secundum quod
spiritus pro mentc (f. b. ''Î.) ponitur, quia est quoddam mentis
diotamen, th. 1. 79. 13 ad 1; spiritns aive mens non est magie-
assnmptibiliBy quam anima, ib. III. 6. 2 ob. 2; si eomparemns^
intelleotnm, qui spiritns dicitur, ad oeterae animae partes (f. b. 9.)^
ib. 2 c.
spontaneus == »on i'elbft gefdöelênb, b. i. nic^t burc^ eine äu^crlidj.
einmirfenbe Urfa(|e gezwungen, tt)a§ ebenfo oon ben [ogenannten toiHfür*
liên 2:6fttt0fciten ber Xiere, als Don ben freien ônblnngen beS
9Renf4en anfigeFagt merben fann: neqne per violentiam, neque per

natnram corporibus nninntur, sed spontanen Tolnntate, cg. n. 83.
Status = 3uftQnb: cognoscere in statu viae (f. b.
a)
th. I. 13. 11c; bonum proportionatum communi statui naturae,

ib. 23. 7 ad 3; quam angelus habuit in statu innocentiae (b. i.
im 3uftanbe feiner Prüfung), ib. 62. 1 ad 1; obiectnm intel«
tH»r
lectns nostri secnndnm praesentem statnm (b. i. na4 b<m 3uflanbt

M gegenwärtigen ScbenS), ib. 85. 8c; primns homo in primo-
statu animalis yitae Deum per essentiam non vidit, ib. 94. 1 a;
Status innocentiae distinguitur a statu hominis post peccatum,

ib. 2 0; qnaedam perficinnt hominem secundum communem statum,.
scilicet qnantnm ad ea, qnae oommnniter in omni Tita hominnnt
Digitized by Google
332 Status «
occurnint agenda, ib. I. II. 65. 1 ad 1 ;

quae est ultra com-
munem statura (— pert'ectionem) virtutis, ib. 68. 2 ob. l; ponit
Aliquidy quod transit cum statu praesenti (f. oben), et aliquid,
quod permanet in futuro (b. i. nod^ bem %oht), ib. 6 ad 2;

«ucceBsit enim Status (sc mundi) novae legis (b. t. gur Seit bc8
tKuen 9unbe8) statai yeteris legis, ib. 106. 4 o; in statn natarae
iutegrae (i. e. sicut natura hominis iuit in primo parente ante
peccatum), ib. 109. 2 c, Dgl. ib. 114. 2 c; in statu naturae cor-
ruptae (i. e. secundum quod est corrupta in nobis post peocatum
primi parentis), ib.; Status culpae et Status gratiae sunt contraria
mediata^ est enim medius status innooentiae, in quo bomo nee
.âtiam habet, nec culpam, ib. 113. 2 ob. 1; bumana mens mo-
vetur a Deo a statu peccati in statum iustitiae (Üiecfitfertigung),
ib. 5c; in statu primae conditionis (^êfdâffenlêU) non erat, ib.
II. II. 5. I ad 2; id, quod integritatis (L e. naturae integrae, .
j. oben) statui competebat, ib. 164. 2 c ; cum sint tres status homi-
num» scilicet innocentiae (f. oben), culpae et gloriae (ber SBer(ertfi4ung
im îmmel), ib. III. 13. 3 ad 2 : sicut in statu (sc. mundi) legis
naturae (jur 3«it bc5 bloßen 9inturc\eieje§) homiues, ib. 60. 5 ad 3;

Status novae legis (f. oben) medius est inter statum veteris legis
(f. oben), cuius figarae implentur in nova lege, et inter statum

.gloriae (f. oben), in qua omnis nude et perfeote manifestabitnr
Teritas, ib. 61. 4 ad 1 ; status ecclesiae est medius inter statum
naturae et gloriae, ib. III.* 34. 1 a; totum statum praesentis
Titae excedit, cg. 1. 5; in vita ista est status merendi et de-
auerendi, ib. IV. 91 ; a toia creatura corporali tolletur generationis

«et corruptionis status, ib. i^7; nuUo modo in ipso inoorrupttonis
Statur remanebunty ib.
b) @tanb,9Cmt: Status proprio loquendo sigpiificat quamdam

positionis diflferentiam, secundum quam aliquid disponitur (f.
b.
secundum modum suae naturae quasi in qiiadam immobilitate.

Est enim naturale homini, ut caput eins in superiora tendat et
pedes in terra firmentur et cetera membra media convenienti

•ordine disponantur, quod quidem non aocidit, si homo iaoeat yel
sedeat Tel aocumbat, sed solum, quando erectns stat; nec rursus
Stare dicitur, si moveatur, sed, quando quiescit. Et inde est,
quod etiara in ipsis actionibus humanis (f. b. 51.) dicitur negotium

AÜquem statum habere secundum ordinem propriae dispositioms
Digitized by Google
itadiositas — tabiectmn 83a
(f. b. %,) oam qnadam Immobilitate aea qoiete. ünde et oiroa

honunes ea, quae de foeüi mroa eos yariantar et eztrineeea
sunt, non constituunt statum, pnta (j. 33.) quod aliquis sit dives
vel pauper, in dignitate constitutus, plebeius, vel si quid aliud
est huiuBinodi; unde et in iure (j. b. %.) civüi dicitur, quod ei^
qui a senatu amoyetur, magis di§p:iitas, quam Status aafertar»

Sed flolum id yidetar ad statum homims pertinere» quod respicit
obliâtionem peroonae hominiB, pront scilicet aliqms est sni iaria
vel alieui, et hoc non ex aliqua causa levi vel de facili mutabili,
sed ox aliquo permanente, th. II. II. 183. 1 c; diversitas statuum
et ot'ficioni% ib. 2 o; in eodem statu vel officio, ib. 3 c; statu»
apiritoalia servitutis secundum tria distingnantor,.
et libertatis
aeilioet secundum prinoipiumy ad quod pertinet Status incipientium^
et medium, ad quod pertinet Status profi<nscentium, et terminum,.

ad quem pertinet status perlectorum, ib. 4 c; in statu pertectionis
proprio dicitur aliquis esse, non ex hoc, quod habet actum di-
lectionis perfeotae, sed ex hoc, quod obligat se perpetuo cum.
aliqua solemnitate ad ea, quae sunt perfectionis, ib. 184. 4c;
illi, qui a statu religionis (f. b. K.) assumuntur ad curam ani-
marum, ib. 8 ad 4; considerandum est de bis, quae pertineni
ad statum episcoporum, ib. 185 pr.
gtudiosltiis = SBipegierbe: secundum autem est desiderium

eorum, quae pertinent ad cognitionem, et hoc moderatur studio-
sitas» quae opponitur ouriositati, th. II. II. 160. 2 c; Dgl. ib»
166. 1 u. 2.
suMeelio = Untcrmcrfung, Untcrmurftgfeit : suooessiTe requiritur

subiectio, th. III. 75. 7c; ut corda hominum in subiectionem
venturi iudicis adducantur, ib. III.^ 73. 1 c; prima autem sub-
iectio, qua corpus animae subiicitur, ib. 83. 1 c. äRan unter*
ffêtbet auf bem AeMetc ber menfd^ltên ^nblungcn eine )tiKtfoi|e
UntntDürfigfeit, eine subiectio seryilis unb eine subiectiO'

oeconomica s. civilis, b. i. eine fflaoifc^c ober fne(i^t!((^c unb
eine bürgerlicf)c Unteriüiirfigfeit : iina servilis, secundum quam prae-
sidens utitur subiecto ad sui ipsius utiiitatem, et alia oeconomica
Tel ciTÜis, secundum quam praesidens utitur subiectis ad eorum
utiiitatem et bonum, ib. 1. 92. 1 ad 2.
sDbieetiini = a) @ubjeft, b. t. Unterlage, Srdger, Snlôber etncd
oeiuS ober einer 8eindbeftimmung : apprehendit formam simplicem
Digitized by Google
B34 tobieetum
<f. b. in ratione (SBesielûng) sabiecti, th. L 13. 12 ad 2;

aocideDtia individuantur (f. b. 9.) per subieotoin, qnod eet sub-
«tantia (f. b. %.), dicitar enim haec aLbedo, inqnantiuii est in
hoc snbiecto, ib. 29. 1 o; alio modo dieitnr snbstantia subiectnm

vel suppositum (\. b. 91.), quod subsistit (f. b. 91.) in genere
eubstautiae, ib. 2 c; quia naturae rerum creatarom iDdividuautur
per materiam, qnae subiicitur natarae apeciei (Hrt), inde est,
•quod individna dioimtar «ibieota vel snppoeita vel hypostases,

ib.39. 1 ad 3; corpus diaphanam (f. b. %), quod est snbiectum
tenebrarum et lucis^ ib. 48. 3c; forma simplex, quae est actas
purus (f. b. 91.), nullius accidentis potest esse subiectum, quia
subiectum comparatur ad accidens, ut potentia ad actum, ib. 54
3 ad 2 ; iUud est sabiectnin operativae potentiae, quod est potens
operari^ omne enim aocidens denominat proprium snbiectam ; illad
autem est» qaod potest operari, quod et operatur, nnde oportet»
quod eiuB sit potentia sicut subiecti, cnius est operatio, ib. 77.
5 c, Dgl. ib. III.® 70. 1 c; quuntitas est proximum (bic ©ubflonj
hai primum) subiectum qualitatis alterativae (f. b. %.), ut super-
ficies coloris, ib. L
3 ad 2, Dgl. ib. IIL 77. 2 c; illa potentia
78.
•est subiectum Tirtutis» ad cuius potentiae actum rectifioaudoni
Tirtus ordinatur, ib. II. II. 58. 4c; ut scilicet sola qnantitas
dimensiva (f. b. 91.) sine subiecto subsistat, cg. IV. 65. — 3"
principium subiecti f.
{Hrincipium; unum subiecto
f.
unus.
b) @ubieft, b. l Xröget einet ûdfage: dioitur autem ali-
quid possibfle Tel impossibile absolute ex habitudine (tel|iltnt§)

terminorum (begriffe), possibile quidem, quia praedicatum (f. b. W.)
non repugnet subiecto, ut Socratem sedere, impossibile vero ab-
solute, quia praedicatum repugnet subiecto, ut hominem esse
asiaum^ th. I. 25. 3c} terminus in subiecto positus mm restrin-
gitur per terminum positum in praedicato ratione (in IBc^te^ng)

significatioms, sed solum ratione temporis consignificati (f. b. %),
ib. 39. 4 ob. 2.
c) Objeft: Deus est subiectum huius soientiae, sie enim se
habet subiectum ad scientiam, sicut obiectum ad potentiam vel
habitum, th. I. 1. 7c; huiusmodi actus habent pro materia et
subiecto id, in quod transit actio^ ib. I. II. 74. 1 c; omnis creatnra
an sua actione requirit subiectum aliqnod, in quod agat^ cg. IIL lOS.
Digitizecj l> »^jOOgle

sabsistentia ~ substantM 335
subsistentia = @ub|tftenj, b. i. {omoÎ ba«i êienbe, meldêS füt
ftd^ aQetn unb in ftd^ (elbft, nid^t aber in etmad anbem eîftiert, aU
aiul bte t^m bataufl^m etgneitbe ©eindbesteiung : seonndum enini
quod (substantia) per 86 exsistity et doh in alio, Tocatar sub-
sistentia; th. I. 29. 2c; snbsistentia antem idem est, quod res
äubsistens, ib. Iii. 2. 3c; uaturam humanam ad suam subsisten-
üam yel personalitatem (f. b. %.) trahit, non enim per illam,
sed in iUa eabsistit, cg. IV. 49. üBgl. subsistere.

gnMflIere — fubfifHcren, b« t. för |i4 aHetn unb in fict fe(b|l
Ibefteên ober eiiflteten, ntd^t aber in einem anbem: illa enim subsi-
stere dicimne, quae non in alio, sed in se exsistnnt, th. I. 29. 2 c
quia apud nos neu suböiötunt nisi composita, ib. 3. 3 ad 1 ; ut
scilioet per se subsistens distiuctum ab aliis, ib. 30. 4c; Deus
est ipsnm esse per se subsistens, ib. 44. Ic; tormae immatehales
separatae ff. b. %,) per se aubaistentes snnt etiam per se indi-
Tidnae (f. b. 9.), ib. HL 77. 2c; formae naturales (f. b. 9.)
non subsistunt per se singulariter, sed individuantur (f. b. %.)
in propriis materiis, cg". I. 21 ; naturae (f. b. %) intellectuales
sunt formae subsistentes, non autem exsistentes in materia, quasi

eese eamm a materia dependeat» ib. II. 51; omnipotentis atque
omnitenentis virtus causa est subsistendi omni creatorae, ib.
III. 65; omne, quod subsistit in (mit ober bon) intellectuali Tel
rationali natura, habet rationem (2Bcfcn) personae, ib. IV. 35;

Verbum post unionem non fuit subsistens in duabus naturis,
ib. 37; sicut in Trinitate sunt plures personae subsistentes in

uns natura, ita in mysterio incamationis est una persona sub-
sistens in plnribus naturis, ib. 39; neo est impossibile, ûod
accidens yirtnte divina subsietere possit sine subieoto, ib. 65. —
3u buppositum subsistens j. suppositum.
substantia = a) Subftanj, b. i. baSjenigc, tt)Q8 bcn ^ccibcnjien
(f.
accidens) eine§ îngeS |u ^runbe gelegt ift (suppositum est),
»od olfo ald £tä0ec becfdben unter t(nen fte^t (substat) seoundum :
quod (substantia) supponitur aeoidentibus» dioitur hypostasis Tel

substantia, th. I. 29. 2 c. îeS if! febod) nur bie 9{amen«erndrung
öon 8ubftan5 ; toiU man fie fadÎic^ crflaren, }o mug man fogcn : sub-
stantia est res, cui convenit esse non in subiecto, cg. L 25;
(substantiae nomen) significat essentiam, cui competit sie esse,
id est per se esse, th. L 3. 5 ad 1; non est definitio substan-
Digitized by Google
I
336 snbstantU
tiae, ens per se sine sabieoto, sed quidditati sea essentiae sab- |
Btantiae oompetity habere esse non in subiecto, ib. IIL 77. 1

ad 2. 3m übrigen nennt man aud^ bte befonbere âfeinSform ober
^jiftenjrocife einc^ îngc§, tüonad) c§ i^m jufommt, nid^t in einem
Subjefte crifticren , Subftanj (nomine substantiae ex}>riimtur

|
quidem Bpccialis modus cBBendi, scilicet per se ens, quaest. de

L
yerit Ic); unb balêr tommt cd benn, ba| eine substantia
prima unb eine subBtantia aeounda unterfcîeben nrirb. Unter
ber snbstantia prima, ber avöla XQconj M 9nf!oteIe9, t>erfte^t moK
bie inbitiibucÜe ober ©injclfubftanj (substantia prima est substantia
individua, th. 1. 29. 1 ob. 2; individuae substantiae dicuutur
bypostases, ib. c), unb unter ber substantia secunda, ber ovuia
ö&kBQa M ^riftoteleS, bie i>afeindform ober (Ectften^nKife ber ûb*
ftan), mit anbern Sorten eine Gattung ober 9rt non Subftanien
(secundae anbatantiae dionntar genera yel Bpeoies, ib. ob. 2)
ober, genauer gefprocên, bie Gattung ©ubftanj, b. i. eine ber aflgc»
meinften *5ein§n3ei[en (genus generalissimum contra alia genera.

divisum, ib. II. II. 4. 1 ad 1 ;
Dgl. genus) eine Kategorie (f. prae-
dioamentum); prima êtgt bie erflere, meil fte Don unferer SBernunft^
bereu (Srfenntntd au8 ber {InnUdên (Srfenntttifi entfirringt, an erfier^
unb eeounda f)eigt bte festere, meÜ fie erfl an smeiter @te!Ie, biiri^
'Äbftraftion namlid) aus ber substantia prima, crfafet rcirb. Statt ber
92Qmen substantia prima unb substantia secunda nierben juroeilen ,
ou4 bte substantia particularis unb substantia

92amen
uikiver Balis gebraust; D0(. ib. L 75. 4. ob. 2 u. ad 2. SBoi^ —
bie prima b. particularia BubBtantia tndbefonbere betrifft, fo unter«
fcbetbet man Don il)r folgenbe 9frten: 1. substautia completa

unb substantia incompleta (ib. IIL 2. 2 ad 3, cg. II. 55),
b. i. bie ooUftönbige unb bie unDoflfiänDige Subftanj, mooon bie erfte
bie 92atur unb 2Befenl(|ett einer 9lrt Don 9{Qturbingen gou) be{t|t (qoae
habet completam naturam Bpeciei, th. I. 75. 4 ad 2) unb beS^
ein 9iatttrbtng barfleHt, bte )meite aber nur einen |)]^9flf(f«n ober meta* i
pl^Ql'tfcên 3:et( eine« 92aturbinge§ bilbet unb beSlâlb er^ in IBerbinbung
mit bem anbern Sêil ein Üâturbing ausmacht (secundum quem modum
materia vel forma substaulia dicitor, ib. L II. 110. 2 ad 2);.
'
2. Bubstautia immaterialis s. incorporea unb substan- ;
tia materialiB b. oorporea (ib. I. 76. 2 ob. 1, og. II. 50

tt. 77), b. t. bie immaterteUe ober unförperltê unb bie materieOe ober
SttlMtanlia 337
ilkJ^lUf^ Subftana, »o&oit Ie|tcte aud fikatzm unb gocm (f.

materia
u. fonna) )ttfammengcfc|t i^, et|iere aBet mî; 3. substantia in-
telleotualiB unb- subatantia sensibilis (th. 1. 51. 1 c,
cg. 1. 68, IL 50), b. !. bie ücrnünftigc unb bic finnlidje Biibftanj^, luoDon
jene mit gciftigeii, biefe aber nur mit [innlic^cn Vermögen Qu§gcrü|tct
ift; 4. substantia separata (th. 1. 50. 3c, b4. 1 c, cg. IL

60 u. 74), b. t. bie abgefonberte, nämli^ t>on bet SRotectc gan) ab»
gefonbette (ttgl. th. L 84. 4 ob. 3) unb t^m 9{atur na4 nUmalS
mit berfelben berbuitbene Subfiang, bet êgenfa^ alfo bet mcnf4«
lidên ©celc, meldjc ^mar an fic^ immateriell i[t, aber iljrcr 5latur ju«
folge baraufîngeorbnet ift, in 53erbinbung mit einem i^örper al§ befjen
fubftanîelle jôxm $u c|iftieren, unb bedôlb substantia non separata

genannt loerbcn tönnte — hnmana anima non est forma in materia
Gorporali immersa toI ab ea totalitär comprehensa propter snam
perfectionem, th. I. 76. 1 ad 4; 5. sabfltantia rationalis
(cg. III. 110 u. lllj, b. i. bie Dernünftigc ober mit 5Scrnunft begabte
©ubftanj, mclciê balb bcr substantia inteliectualis (j. oben) gleid^,

balb i^r oI§ etmaS öon berfelben 33crj(IJiebene8 gegenüber geftcflt wirb,
fo ba| man in (e|tecem gaOe untet bet aubstantia rationalis bie mit
einem btSturfiben/ unter ber substantia inteliectualis aber bie mit
einem intuitiven ênfDermögen ouSgeftattete Subftanj oerftelên ât.
b) Söefenêit, ÜZatur: (substantiae nomen) significat essen-
tiam, cui competit sie esse^ id est per se esse, quod tameu esse
non est ipsa eins essentia, th. I. 3. 5 ad 1; uno modo dicitur
substantia quidditas (f. b. 9.) rei, quam signifioat definitio, secun-
dum quod dicimus, quod definilio signifioat substantiam rei, quam
quidem substantiam Graeci ovolav vocant, quod nos essentiam
dicere possumus, ib. 29. 2 c, Dgl. ib. 31. 2 ad 1; quod autem
est extra substantiam rei, ad rem ipsam pertinens, accidens eius
didtur» ib. L IL
Ic; oircumstantia dicitur quasi extra sub-
7.
stantiam actus ezsistens, ib. 3o; omnis substantia vel est ipsa
natura rei, ouius est substantia, vel est pars naturae, ib. 110.
2 ad 2 ; substantia dupliciter dicitur, uno modo pro essentia sive
natura, alio modo pro supposito (j. b. sive hypostasi, ib. III.
2. 6 ad 3; eadem potentia ad tbrmam aliam, quae nunc inest,

quantum ad substantiam potentiae, ib. UJJ 82. 1 ad 2; sit in-
telleotus (Begriff) substantiae ipsius, cg. L 3; quod quid est
(f. b. %), hoc enim significat substantiam rei, ib.lY. 40; sub-
Digitized by Google
338 sabstaatialis — aobfltantialiter
stantia enim dicitur dupliciter, sdlicet de Bubieoto in genere

substantiaey qnod dicitxir h3rpo8taBi8y et de eo qnod quid est
(f.
b. %.), quod est natura rei, ib. 49. — 3« malnm sab*
8 1 an t i a0 f.
malum. Substantia non recipit (s. susci-
pit) magis et minus (th. 1. 93. 3 ad 3, cg. IL 19), f. baciibet
unter forma.
o) êimfubftan), jêintfiunlt, Înfa^fiunft: snbstantia
enim solet diel prima inohoatio cninBcnmqne rei, et mazime,
qnando tota res sequens continetur virtute (bcr ^raft md)) in
primo principio, pata 35.) si dicamiis, quod prima principia
indemonstrabilia sunt substantia scientiae, quia scilicet primouiy

quod in nobis est de scientia» snnt huinsmodi principia^ et in
eis yirtnte oontinetor tota soientia, th. II. IL 4. 1 o; primnm
in qnolibet genere, oontinena in se alia virtute, didtor esse snb-
stantia illorum, ib. ad 1.
d)2Jcrmögcn: ad substantiam autem hominis pertine^

qnidquid iuste possidet, tb. II. II. 86. 3 a.
sabstantialis =r a) jut @uBfton) ge^drig: forma snbstan*
tialiB (f. b. et aocidentalis partim oonveninnt et partim dif>
femnt, th. L 77. 6 o.
b) bie ©ubftan^ ober SBcfenlêit betrcffcnb: quae

sunt de praedicato (f. b. substantiab*, th. I. 13. 12 cj illumi-
natio et generatio (|. b. %.) substantialis dicuntnr motns instan-
taneiy ib. 53. 3c; et haec quidem est nnio (f. b, %) sabstantiali^
ib. I. IL 28. 1 ad 2. — corruptio sabstantialis f.
oormptio; generatio snbstantialis f.

generatio;
praedicatum substantiale f. praedicatumj ju unio sub-
stantialis f. unio.
BabstantiaUtas » 8ubftan)Ii4{eit, b. t. bielentge ©einSbesielûng,
mnaüi ttm§ eine Subflan) genannt ttirb : haeo similitudo (f. b.

9L)
magis est indicatiya cninsdam imperfectae imaginis (f. b. %),

qnam alicuius snbstantialitatis, cg. II. 85.
sabstantialit«r = 2Bcifc ober im ©inne bcr ©ubftanj ober
SBcfcnlêit : videtur, quod nullum nomen dicatur (f. b. %) de Deo

Bubstantialiter, th. L 13. 2 ob. 1 ; snbstantialiter Tel essentialiter
sunt in anima» ib. 77. I ad 1; eleetio substantialiter non sei
actus rationiB, sed Yolnntatis, ib. I. II. 13. lo; omnis fonna»
quae substantiaiiter participatur in subiocto, caret intensione (f.
Digitized by Google
sufficienter — superbia 339
b. 9.) et remissione (f. b. %), ib. 52. Ic; id enim, quod sub-
stantialiter est in Deo, ib. 110. 2 ad 2.
sufBcienter = hinlänglich gut, ober rid^tig: quod sufficienter

potcst fieri per unum, non oportet quod per aliquid aliud indu-
catur (f. b. %), Ui. II. IL 22. 1 ob. 1 quod eufacienter fit nno
posito, meliiw est, per unum fieri , quam per multa, og^. L 42;
hoc aatem non videtnr snfficientor diotam, ib. 79.
saniere = a) fi(f) ncl^mcn, l^crnc^mcn: scmper autem
id, a quo sumitur differeutia constituens (f. h. %,) speciem^ th.
L 3. 5 c.
b) nel^men, otiffaffeit, becjleêit: vivere dnplictter sn-

mitor, iL I. II. 56. 1 ad 1 cogitare tripliciter Bnmi potest, ib.
;
II. n. 2. Ic; quod snmitur adiective (im 8innc einc§ '!}lbjcftiüS
ober ^Jccibenj), ib. I. 36. 4c; non tarnen aequivoce ((. b. %)

sumpto nomine sacrameaU^ sed analogice (). b. ib. III.
60. 1 ad 3; Beeondnm quod Bninitnr categoreinatioe (f. b.
ib. L 31. 4 o; eeoandnm quod smnitnr essentialiter (f. b.
ib. 33. 3 ob. 2; ant Bnmitnr essentialiter, ant notionaliter

(f.
b. ib. 37. 2 ob. 2; secundum quod personaliter (f. b.
sumitur, ib. 33. 3 ob. 1; quod sumatur pro individuo ratioüalis

natniae, ib. 29. 2 ad 1 ; secundum vero quod sumitur syncate-
gorematioe (f. b. ib. 31. 4 c.
gunmtt« «=- &\pftl, @4ettel: cum bis in anno sol transeat
snper snnimitatem capitum eorom, qui ibi habitant, th. L 102.
2 ob. 4; ügl. directus.
superbia = Stolj, bie§ 2Bort foroolÎ im guten, al§ im böjcn
@inne genommen: superbia dupliciter accipi potest, uno modo ex
eo, qnod supergreditur regnlam rationis, et sie dioimoB eam obbo
peocatom; alio modo potest superbia nominari simplioiter (f. b. %,)
a BuperexoesBU, et secundum hoc omne superexoedens potest
nominari superbia, th. IL 11. Iiy2. 1 ad 1. 2Ba§ bie superbia
im böfcn ©inne be§ 2öortc§, b. i. bie §offart ober ben §o(^mut
betrifft/ fo taffen fid^ bat)on mehrere Birten untecfdêtben. Quidam
dicant^ snperbiam dioi tripHciter: Uno modo, secundum quod
superbia significat inordinatum appetitum pro})riae excellentiae;
alio modo, secundum quod importat (bebeutet) quendam actualem
contemptiim Dei quantum ad hunc effectura, qui est non subdi
eius praecepto; tertio modo, secundum quod importat quandam
22*
Digitized by Google
840 supponere — suppositom
mdinatioiiem ad hnmsmodi contemptnm ex corrnptioiie natarae^

ib. I. II. 84. 2 c. S^gl. gloria.
snppoiiere = a) unterlegen: secuudum <iUod suppunitur
alicui naturae communis th. 1. 29. 2o.

b) ttttterfteUen: supponoDtes, omne, qnod e»t, causam habere,
th. I. 115. 6 o; Bupponendo secundum yeritatem oatholicae fidei,
ib. III. 16. 1 c.
c) fielen für cttDa§ (stare pro, bgl. th. I. 39. 6 ad 1),
im Ginne öon ettüa§ 311 Der [teilen fein, ctmaS beben tcn:
oportet, quod supponat vel pro persona Patris vel pro persona
FM, ib. 36. 4 ob. 5 ; hoc nomen Deua et aimilia proprie secim-
dum raam naturain supponunt pro essentia, sed ex adinnoto

notionali (f. b. %) trahnntnr ad supponendum pro persona, ib.
39.4 c; de quücuim|ue })raedicatur aliquid, potest supponere pro

illo, ib. 5 ob. 4; quod nomina substantiva supponunt (= ferunt
anum auppositum» b. i. fie f&^cen ein @ut)ôfituni mit ftcb, fie geben
cS an), adiectiva yero non sapponimt^ Bed oopnlant (= rem

aignificatam ponunt drca aubstantiam), ib. ad 5; nomen enim,
significans nataram conmranem in concreto, potest snpponere pro
quolibet contentorum sub natura communi, ib. III. 16. 1 c; nomina
vero coücreta (j. b. %) supponunt hypostasim naturae, ib. 5 c.
snmMwItio =3 a) Unterftellung: yerecundia dicitur esse bo-

nnin ex snppo&itione alicuius torpis commissi, th. I, IL 39. 1 c;
ex suppositione volnntatis (SßoQen)/ quam habet de sanando,
cg. I. 81.
b) 3Bebeutung: principium non habet determinatam sup-
positionem, inuno confusam pro duabus personis simuli unde in
processn (im t»otIiegenben êtfal^cen) est fallaoia figurae dictionis
(f.
fallaoia) a confiisa suppositione ad determinatam , th. 1. 36.
4 ad 4.
snppositum = (Jinjclfubftanj, welche nic^t hioi comprehendit in
80 illa, quae cadunt in defmitione speciei, sicut humanitas compre-

hendit in 86 ea, quae cadunt in deüaitione hominis, jonbecn au((
bie materia indiyidualis ({. b. cnm aooidentihus omnibns in-
diyiduantibns j(f. b. %) ipsam, th. L 3. do; individna dicontor
subiecta (f. b. ?J.) vel supposita vel hypostases (f. b. H.), ib. 39.
1 ad 3 ; in Rupposito includitur ipsa natura speciei (Slrt) et
saperaddmxtur quaedam alia, quae sunt praeter ratiouem speciei,
Digitized by Google
BUBceptibilis — snsceptiTUS 341
unde suppositum Kigniticatur ut totum habens naturam sicut

partem formalem (f. b. %.) 2o;
et perfeotiyam am, ib. III. 2.
homo quaedam individua sabstantia est, quod est esse hypo-

ille
stasim et 6up]>o8itum, cg. IT. 38. êr (Srunb abtt, toiSfyAb bte
(finjclfubflanj suppositum genannt wirb, ift nu3 Qolgenbem crfid^tlid):
quia naUirac rerum creatarum individuantiir per raateriam, quae

subiicitur natarae speciei, inde est, quod iudividua diountur eub-
iecta yel eupposita Tel hypostases, ib. I. 39. I ad 3 ; hio (biefet
fo nnb fo beftimmte) homo dioitur esse suppositimiy quia sdlioet

Blippomtnr hie, quae ad hominem pertinent, eoram praedioationem
recipieus, ib. III. 2. 3 c. Strenge genommen unb junäd^ft ift bcr
!Rame suppositum nur auf 5)ingc anmcnbbar, meiere au8 gorm unb
SRaterie jufammengefe^t, mobei bie natura unb bie principia indiyi-
duantia (f. b. 91.) Derfîebeit finb, in fibettragenem Sinne ttrirb er
fobann aber oud^ bon benjenigen SBefen gebraust loelê, n>te ). 8.

bic @ngcl, nid^t au§ gorm unb 5)2Qtcrie bcftelên unb ba§ ^rindp ber
3nbiöibuntiün in il^rer e'pfnen Diotur befiên; lejtere toerben auppo-
sita subsistentia genannt, bgl. ib. 1. 3. 3 c, III. 2. 2 c. —
Actus actiones sunt sappositorum (f. actio u. actus),
8.
ib. L 39. ö ad 1, II. II. 58. 2o. Actus referuntnr ad

supposita (als auf tl^re Subjefte), ib. I. 36. 4 ad 7.
snseeptiliais = aufne'^mungSfäîg, cmpfang§fäf|ig : ergo non sunt
susceptibiles poenitentiae, th. III.' 16. 3 a; ideo non est susce-
ptibilis alicuius boni, ib. 21. 2 ad 2. — Susceptibile ift baS
^riftotelifd^ ÖBXOfiSPW, gleic^bebcutenb alfo mit subiectom unb ma-
teria (f. b. %) : <^poBitimi non potest esse aliqnod medium circa
proprium susceptibile, ib. I. II. 18. 8 ad 1 ; disserentes de anima,
nihil de proprio susceptibili dicebant, cg. 11. 73. 5^gl. suscnptivus.
susceptiTus = aufne^menb, cmpfangenb, Empfänger : angeli sns-
ceptivi yirtatis poenitentiae esse non possnnt, th. IIl.^ 16. 3 c;

mnlier non est sacerdotalis ordinis susceptiya, ib. 19. 3 ob. 4.
— Snsceptiynm ifi boS 9lrtftoteIifi(e ÖBxrtxAp unb bebeutei fo
tnti, oI8 anbiectum unb materia (f. b. : esse snsceptiyum habitns

convenit ei, qnod est quodaniiaodo in potentia, ib. I. II. 50. 5
ad 2 j
proprium autem susceptivum alicuius actus ita comparatur,
ut potentia ad illum actnm, cg. II. 55; intellectus autem possi-
bilis oomparator ad agentem nt proprium passiyum siye susce-
ptiyum ipsius, ib. 76. $gl. rccipiens unb susceptibüis,
Digitized by Google
342 Syllogismus — synesis
syllogrismns = ©dÎuft, b. i. bicjenige ênfform, in mclc^cr auS

einem allgemeinen Urteil DermittciS eines jmeitcn ein britte§, meniger
allgemeines ober gov |)artifulare§ Urteil abgeleitet toicb. ^rten beS
Sdftüiffed |lnb neben aitbernfolgenbe: 1. sylloîBmus demouBtrar

ÜTus (th. I. II. 53. 1 o), b. t. ber Bett»eifenbe ©dÎug (f.
demon-
strativus), burd^ meldten ein SBiffen (scientia, f. b. %) ei^teU mirb,
Dgl. ib. 67. 3 ob. 3; 2. Syllogismus dialecticus fib. 1. 83.
1 c, 1. II. 53. 1 c), b. i. bet 5Ba^r[ci^cinIi(^fcit§fcf)Iii6 (f. dialeeticus),
iDeld^r blog eine ÜJêtnung (opinio, f. b. %,) liefert, ogl. ib. I. II. 67.
3 ob. 3; 3. syllogismuB duoens ad impoBsibile (ib. IL IL

162. 6 ad 3), b. t. ber 9BtberIegung^[d)Iug. nwburd^ nftmfid^ jemonb
cicuötigt itirb, bii§ (Gegenteil feiner anfänglichen öeâuptung einzuräumen,

fo baj3 er nunmehr jmei cinanbcr miberipredjcnbc ©elâuptungen unb
bamit Unmcglid^cl aufftellt; 4. Syllogismus operativiis s. opera-
bilium (ib. L IL 13. 3o)^ b. i. ber ^raltifdê @d^lu| ober ber
84Iu| in @a4en beS ânbelnS unb 9Btr!en8 (f. operatiTos u. opera-

bilis); 5. Syllogismus sophistious (ib. 53. 1 c), b. t. ber
3:rug|*d)Iufe, mit anbcrn ^Borten berjenige, mcld^cr nur eine ^Scêiniöa^r*
jj|cit liefert unb bnburd) in bie ^xxt ju führen geeignet ift.
syneategorematiee « in fQnfategorematifdêm 6inne: secundum

quod yero sumitar Bynoategorematioe (ogl. synoategorematioaB),
th. L 31. 4 c. %ü9 (SkgenietI tft categorematice (f. b. 9.).
syneategmwBiflEtieiis = ft)nfategorematifd^, b. i. mit )u einer fhkß

gorte (f.
pracdicamentum) ober allgemeinen ^nfeinSmcife geprig, eine
foldê mit betrejfenb. Unter dictio syncategorematica m*

ftel^t mon benienigen ûSbrud, »eldêr etmaS bejeid^net, loaS ni^t für
fi4 unb als foId^S, fonbem nur in SB^rbinbung mit etUHiS anberm jn
einer ber Slriflotelifdên âtegorieen gel^drt, ober benienigen SuSbrutf,

mcld^cr bicfc ober jene 53e3ielûng eines SubjeftS ju feinem ^pröbifate
angiebt : dictio vcro syncategorematica dicitur, quae importat (be»
beutet) ordinom praedicati ad subiectum, sicut haec dictio ômnis'
Tel ^nulluB', et similiter haec dictio yBolns', quia exdudit omne

aliud Buppositum a oonBortio praedicati, th. L 31. 3c
gjneds =8 IdduSbadener Scrftanb, b. i. bie gäîgfeit, über px<ä»
tifdê înge und) ben geiüöl)nlid)cu Otegeln beS fiebcnS richtig ju urteilen:
virtuti, quae est bene pracceptiva, scilicet prudentiae tamquam

principaliori adiuuguntur tamquam secundariae eubulia (f. b. %.),
quae est bene cousiliatiTa, et synesiB et gnome (f. b. qnae
kjiu^ cd by Google
syuonymon — tactus 343
sunt partes iudicativae, th. I. II. 57. 6 c ;

synesis est iudicativa
de aêndiä secaudam communem legem, ib. ad 3; synesis,
qiiae est mdiduia eoram, qoae seoundum regulas oommuiies fiunt,
ib. n. n. 48. lo; Bjneais importat (Gebeutet) mdicinm rectnmi
non quidem oiroa speonlabilia (f. b. %), sed circa particnlaria
opcrabilia ([. b. 51.), ib. 51. 3 c; oportet de huiusmodi iudicare
secundum aliqua altiora principia, quam sint regulae oommunes,
seoundimi quas iudicat synesis, ib. 4 c.
syBODyman = gretd^namig unb pitfiA^ aud^ gleidâtttg, tfd^
bebeutenb mit imiYoeum (f. b. nomina synonyma dicantur,
quae significant nnnm secundnm unam rationem (JBejteûng), th.
I. 13. 4 ad 1 ; non tarnen sunt Synonyma, quia non significant

rationem eandem, cg. I. 35.
«yBtewsto = ÜBeioadûng, ^tooi^tmq, b. t. bec fyibiM htx
übetfien @tttfi4Idt8|)tinct|>icn : synteresis non est potentia^ sed babitus,

th. L 79. 12 c ;
principia operabilinm Q. b. nobis natnraliter
indita non pertincnt ad specialem poteutiam, sed ad specialem
habituin naturalem, ib. ; synteresis dicitur lex intellectus nostri,
inquantum est habitus continens praecepta legis naturalis, quae
snnt prima operiim humanomm, ib. L II. 94. 1 ad 2.
T.
tadiiB a a) êtül^rung: duplex est tactus (f.
contactus),
flcilicet corporalis, sicat duo corpora se tanônty et virtna-
lisy sicnt dicitur, quod oontristans tangit contristatum, th. 1. 105.
2 ad 1 ; est autem quasi quidam animae tactus, quando mhaeret
aliquibus rebus per amorem, ib. I. IL 86. 1 c; quamvis non sit
tactus corporalis inter animam et corpus, tamen est iuter ea

tactus spiritualis (f. b. %.), sicnt etiam motor coeli, cum ait spi-
ritnalis^ spirituali tactu tangit coelum, ipsnm movens per modnm,

quo dicitur contriatans tangere, ib. IIL' 70. 3 ad 7.
b) 3: a ft ) i ti u , (55 e
f ü^ I
f
i un : omnes alii sensus fundantur
supra tactum, ad orîânum autem tactus requiritur, quod sit
medium inter contraria, quae sunt calidum et irigidum, bumidum

et siccnm, et similia^ quorum est tactus apprehensiynsy th. 1.
76. 5 c; ex parte autem oxgani est immutatio naturaUs (f. b. %)
Diyiiized by Google
344 tantuB — tempoB
in tactu, ib. 78. 3 c ;
temperantia (f. b. %,) est circa ([. b. 91.)
delectationes tactas, ib. II. U. 141. 4 c

tmtas — fo grog. —
In tantum (cg. III. 20), b. I. info»
tmi ober insofern; pro tanto (th. I. 30. 1 ad 3)^ b. I. tnfofern.
temperantia = 5Kä|igunt3 , ^J^äîgfcit nomon temperantiae

:
dupliciter accipi potest, uno modo secundum communitatem i^h

gemctnlêit) suae significatioiuSy et sie temperantia non est yirtos
specialis^ sed generalis, qnia nomen temperantiae significat qnan-
dam temperiem, id est moderationem, quam ratio ponit in opera-

tionibus et passionibus, quod est commune in omni yirtnte morali
ff. b. ;
81 vero considcretur antonomastice (f. b. %) tempe-
rantia, secundum quod refrenat appetitom ab hie, quae maximfi
alliciunt hominem, sie est specialis yirtus, ntpote habens specialem
materiam (f« b. 91.), th. II. IL 141. 2c; bgl. ib. 4 ad 1, I. IL
61. 4c ®{e temperantia im Stinte einer yirtns specialis, b. i. bic
Siugcnb bcr SJ^öîgfcit ift gemeint, toenn c§ : temperantiae ob-
iectum est bonum delectabiliiim in concupiscentiis tactus, ib. I.
II. 63. 4c; temperantia, quae subiicit rationi appetitum circa
%.) ea, qnae immediate ordinantur ad Titam Tel in eodem

(f. b.
secundnm nnmemm, Tel in eodem secnndnm spedem, soilicet n

cibis et yenereis, ib. 66. 4c; circa delectationes ciborom et
potuum et circa delectationes venereorum est proprio temperantia,
buiusmodi autem delectationes consequuntur sensum tactus, unde
relinqnitur, qnocjl temperantia sit circa delectationem tactus, ib.
IL U. 141. 4c ;
temperantia ponitur (f. b. %.) yirtns principatie
sen oardinalis, ib. 7 o, ib. I. IL 61. 4c; temperantia a fo^
titndine diflFert, cg. I. 92. — ^9 giebt eine itneifad^c Slrt bon tem-
perantia, eine temperantia acquisita unb eine temperantia
infusa (th. I. II. 63. 4c); jene ift bie burd^ Übung erujocbene, unb
btefe bie bon (ôtt eingegoffene 2:ugenb ber 3J2ö|t0feU.
tempiB = tempns, qnod nihil alind est, qnam nnmeroB

motas (f. b. secnndnm prins et posterius, th. 1. 10. 1 c,
cg. I. 55; ratio (SBefen) temporis consistit in numeratione prior»
et posterioriö in motu, th. I. 10. 1 c; unitas temporis et instantis,
yei etiam pluralitas eorum, non accipitur secundum quoscumque

motns, sed secnndnm primnm motnm coeli, qni est mensnra onuus
motns et qnietis, ib. HI. 75. 7 ad 1; instans et tempns psrti-
cnlarihns motihns non est mensnra intrinseca, sicnt lioea
Diyiiizea by Google
tenere — tenor S45
punctam corporis, sed solam extrinseca» siout corporibus locus,

ib.
;
tempns non componitar ex instantibiis oonseqnenter se haben-
tibos, ib. — 9Ran lât ein tempus oontinunm unb ein tempas
non continuum «nterfdêibcn , n)cnig|ten§ mit SBcjug auf bic
geiftigcn 93}cjen, infofern nämlid^, al§ bercn Scrocgung, njoburd^ bic
3eit gcmeffen mirb, fontinuieclidj ober ^lii^lid^ ift; ügl. ib. I. 53. 3c
u. ad 1 — 3. — In tempore eese lonn auf ^tteifadê SBeife ge*
fctel^n: Uno modo seoundmn se, alio modo per aliud et quasi
per aocidens. Qnia enim tempns est nomems suocessiYonim,
illa secnndnm se dicuntur esse in tempore, de quoram ratione
(EBcfcn) est successio vel aliquid ad successionem pc^rtinens, sicut
motns, quies, locutio et alia huiusmodi. Secundum aliud vero

et non per se dionntor esse in tempore illa» de qnorom ratione
non est aliqua snocessio, sed tarnen alicni snccessiTo snbiacent»
sicnt esse hominem de sni ratione non habet snocessionem, non
enim est motus, sed terminufi inotus vel inutationis, scilicet gö-
nerationis ipsius ; sed quia humarmm esse subiacet caiiöis irans-
mutabilibus, secundum hoc hominem esse est in tempore, ib. L
II. 31. 2 e. —
Qu dioere s. praedioare ex tempore f. dioere.
teaere = a) fe fit alten: infinitnm, quod se tenet ex parte
materiae (mS firf) an We flRoterte fcft^öU, fid^ baran onlcl^nt) non
pertectae per tbrmain, th. I. 12. 1 ad 2; infinitum, quod se tenet
ex parte lormao non liinitatae per materiam, ib.
b)ftanbâlten, Dotâlten, gelten: argumentum Sind

tenet^ th. 28. 3 ad 1.
c) anlâlten, t»et))fn4ten: bonum debiti, ad quod aliquis
tenetur, nullus antem tenetur ad impoBsibile, th. II. II. 79. 3
ad 2; tenetur, si non potest ibi recipi, alibi reügionem (f. b. %)
intrare, ib. 88. 3 ad 2.
d) Italien für etioafi, Detflel^cn: praedicata tenentur for-
maliter (f. b. 9.) et snbiecta materialiter (f. b.9.), ib. 1. 13. 12 c;

primo res tenetur pro persona, secnndo pro essentia, ib. 39. 5
ad 5 ; terminus in subiecto positus tenetur materialiter, id est
pro supposito, positus vero in praedicaio tenetur formaliter, id
est pro natura signiiicata, ib. III. 16. 7 ad 4.
teaor = ^bfic^t : illi, qui dant eleemosynas pauperibus, ut

orationnm ab ipsis suffragia impetrent^ non eo teuere dant^ quasi
intendentes orationes emere, th. II. IL 100. 3 ad 2.
Digitized by Google
346 tergiversatio — tetragrammaton
teriETiTersatio = Îbftanbna^mc, b. i. Sunicfjicûng einer Întlagc

öor ßjcri(^t: accusatio non redditur iniusta per tergiversationem,
th. IL IL 6Ö. 3 ob. 3. Übet ben (Stninb, ben cigentümtifttn Flamen
für bie Bcsct^nete ©od^c gu toüÛn, giebt folgcnbe SteOe ben nötiêit
9Iuff(l^(u6 : alio modo totaliter ab accnsatione deBistendo, quod est
terg-iversari ; in hoc enim, quod desistit ab hoc, quod coeperat,

quasi tergum vertere videtur, ib. c.
tenninns = ©renje« 3^^^- obiectum operationis, quod

a)
signifioatar ut (dS) ternunoSy th. 1. 14. 2 o; oiioumBoiibi terminiB

localibns est proprium corporom, sed droumscnbi iermudB eesen«
tialibns est commune cuilibet creaturae, tarn corporali, quam
spiritiiali, ib. 50. 1 ad 3; lunaris globus (f. b. %) est terminus
coelestiuiu corporum, ib. 102. bonum autem inquantum 1 ad 1 ;
(f. b. %,) bonum non a quo

potest esse terminiw ut (tenninos)
(9u8gan98)>uitft), sed aolum ut (terminus) ad quem (3teI))UtiIt), ib.
I. IL id. 2 c; nudum non habet rationem (êîeûng) termini ad
quem, sed solum termini a quo, ib.; et se habet in ratione (in
Söcifc) termini, ib. 57. 2 c; orationes (fpracÎid)c ^)lu§brücfc), signi-
fioantes quod quid est (f. b. terminos et definitioues (f. b. %)

Tocamns^ eg. IIL 49.
b) 8(gciff nnb ffitaÎiêt Httdbtttd beS êgtiffS,
loeil tiömltd^ bie S^^êdung etneS SdÎuffe« nnb ttttelI8 In tl^re legten
Elemente an ben Gegriffen unb bamit jugleic^ an beten jprad^licêm ^2lu§s
bcud il^ren terminus, b. i. i^re noturgcmäê ©rcnjc finbct : in primis
demonstrationum principiis, quorum termini sunt quaedam com-

mnnia» qnae nnllns ignoral^ nt ens et non ens, totnm et pars et
similia» th. L 2. Ic; terminus in snbiecto positos tenetor (ttirb
genommen) materialiter, id est pro supposito, positus Tero in prae-

dicato tenetur formaliter, id est pro natura significata, ib. IIL
16. 7 ad 4. — W§ %tiin bei terminus unterfcêibet man unter
onbeten: 1. terminus essentialis (ib. L 31. 3 ob. 3), b. t.
bie SBefenSbeteidtnung; 2.terminus numeralis (ib. 30. 3c)^

bie êaeid^nung ber ^Jiel^rgalÎ 3. terminns singularis (ib. 39.
;
4 ob. 1), b. t. êjeid^nung ber (SinîalÎ.
tetragrammaton = ba§ au§ Dicr cQonfonauten beflclênbc lêbröiWe
2Bort 2[eôt)o; sicut forte est nomen tetragrammaton apud Jle-
braeos, th. L 13. 9 o^ Dgl. ib. 11 ad 1.
Digitized by Google
theologia — timor 347
theologia gclîc Don Öiott unb beri göttlid^cn '^îngen. %\%

Birten ber ^lêolociie gelten folgenbe: 1. theologioa discreta
(th. IIL 3. 4 a), b. l bie Befonbcre Sêologte, secandom quam ad-
licet aliqnid diatinctim dicitur de diyinis peraoniSy ib.; 2. theo-
logia physica, theolog"ia fabularis unb tlieologia civilis,
b. t. bic 5f)coIo(îc ber 2öeltn)ei[en, quam philosophi considerabant in
mundo et docebant in scholis, bic iêologie ber gabeln, quae se-
cundum figmenta poetarnm repraesentabatiir in theatris, unb bie
%îDh^t beS @taoted ober SBoIfed, quae per pontificea celebrabator

in templis, ib. II. IL 94. 1 c; 3. theologia, quae ad Baoram
doctrinam (f. b. %.) pertinot, unb theologia, quae pars
philo8ophiae ponitur (ib. I. 1. 1 ad 2), b. i. bie Übernatürliche
unb natürliche Xliôlogie.
tlmer » Sfurd^t: obiectnm timoris est malum foturam düficile,
oui resisti non poteai^ uude timor est specialis passio (flffelt)
animae, th. I. IL 41. 3c; timor duplex obiectnm habere potest,

quorum unuiu e8t ij)8vim malura, quod hoiiio retugit, aliud autem
est illud, a quo malum provenire potest, ib. IL II. 19. 1 c. —
9!Wan lât al§ ^rtcn ber ^nx^t imtcrfciêiben : 1. timor castus
(ib. 2 ad 3, 5ay 9o), b. i. bie feuf<lê 8fru((t, meldte fa<(Iii| mit
timor filialis tbenttfd^ unb castus genannt iDtrb mit 8e)ug auf
jâp. 11 $er8 2 bei 2. jôrintherbriefS; 2. timor filialis unb
timor servilis (ib. L IL 67. 4 ad 2, IL IL 7. 1 c), b. i. bie
ünblid^c unb bie tned^tilê S^t6)i — si ergo aliquis convertatur ad

Deum et ei iuhaereat propter timorem poenae, erit timor ser-
Tilis, si autem propter timorem oulpae, erit timor filialis, nam

filiorum est timere ofiensam patris, ib. II. IL 19. 2o; 3. timor
humanus vel mundanus, b, t. bie 9)len((hcnfurdjt — cum
homo propter mala, quae timet, a Dco recedit, et iste dicitur
timor humanus vel mundanus, ib.; 4. timor initialis, b. i.
9(nfang bev gfucd^t, nömli^ beS timor filialis obet bet Caritas (ugt
ib. 8 c) autem propter utmmque (sc propter timorem

7- si
poenae et culpae aliquis conyertatur ad Deum), est timor initialis,

qui est medius inter utrumque timorem (servilem et filialcm), ib.
2c; 5. timor naturalis unb timornon naturalis, b. i. bie
natürliche unb bic nicht natürliche ^furcht — est enim timor de malo
corruptivo (f. b. %,), quod natura refugit propter naturale desi-
derium essendi, et talis timor didtur esse naturalis, et iterum

348 totalitaa — totam
de malo conlriHtativo (|. b. 91.), quod iion repiignat naturae, sed

defiiderio appetitus (teeldêS auf einer ôrfteQung berul^t), et talis
timor est non nataralis, siout etiam amor (f. b.

cononpisoentia
(f. b. %,) et delectatio (f. b. 91.) distinota simt per naturale et
non naturale, ib. I. II. 41. 3c. — Untet bem donnm timoris
berftel^t man benjcnißcn babitus infusus (). b. 91.), îffb^f befjen bcr
5!ncnfd^ jcbwcbc ^cleibigung @ottc§ mit @ntf(iîcbcn^cit meibetj Dgl. ib.
I. IL 68. 4 ad 4, IL II. 19. d c, 141. 1 ad 3.

totaUtas = (Skinjteit Aanjefi: cum totom sit» quod diyiditur
in partes, seonnduni triplicem divisionem est triplex totalitaa^
th. I. 76. 8 c. ®icjc brei Birten bcr totalitas fmb : totalitas

quantitatis s. quantitativa, totalitas speciei s. es-
sentiae unb totalitas virtutis, ib. I. 8. 2 ad 3, 76. bc;
f.
barfiber totom.
totom «— âtijeS: totom dicitur respeoto partiom, th. L 8.
2 ad 3 ; totom est, quod dividitur in partes, th. I. 76. 8 c ; totnm

dicatnr per relationem ad partes, cg. II. 72. f^ôlgenbc Birten be§
totum finb ju untcrjdêiben : I. totum homogeneum unb totum

heterogen eum, b. i. bad gleidârtige unb bad ungletd^rttge (ân^t —
in qoolibet toto homogeneo totum constitoitor ex partibus haben-
tibus formam totius^ sicut qnaelibet pars aquae est aqua, in qno-
libet autem toto beterogeneo quaelibet pars caret forma totius,
nulla enim pars domiis (;st domus nec aliqua pars hominis est
homo, th. L 11. 2 ad 2, ögl. ib. III.« 79. 3 c; 2. totum
quanti tatiyom, totum essentiale unb totum potentiale
B. potestatiYum (ib. L 76. 8o, 77. 1 ad 1, og. IL 72), b.1
baS quonHtatiDe ober |)]^t)]if(iê, ba§ logtfdê ober metapl^^fifdê, unb ba§
b^namiftê ober froftlid^t (^nnjc — est enim quoddam totum, quod

dividitnr in partes quantitativas (f. b. ^l.), sicut tota linea vel
totum corpus ; est etiam quoddam totum, quod dividitur in partes

rationis (ISBegtiff) et essentiae, sicut definitum in partes definitioms
et oompositom resoMtor in materiam et formam; tertiom autem
totnm est potentiale, quod dividitor in partes yirtotis, th. I. 76.
8c; 3. totum universale unb totum integrale, b. i. bo^
allgemeine ©anje, mit anbern JÖorten baä (5Jattung§= ober 'Îrtgan^c
unb bn§ ©anje in feiner üollen Unüerfcl^rt^cit, mit anbern SBorten ba^«
ientge (Sânje, nêldêm feine bet inbiDtbueQen ôflfommenljieiten, »ie fte
fingen feinet 9ltt )ufommen, mangelt — totom oniTersale adest
Digiii^L-O L^y GoOgl

trällere — transoendens 349
ooilibet parti seoimdam totam snain esaentiam et virtatem (Ihraft),
ut animal hornini et equo, et ideo proprie de eingulis partibne

praedicatur, totuiu voro iuLcgralo uuü ust in qualibet parte, neqiie
secuudum totain essentiam, neque totam virtutein, et ideo uullo
modo de singulis partibus praedicatur, sed aliquo modo licet im-
proprie de omniboe simul, ut si dicamua, 4ôd paiiea, teotom et
fondamentum sunt domua, ib. 77. 1 ad 1» t»gl. ib. HL» 37.
1 ad 2.
trahere == a) j i c 1^ c n , mit f
i reiben: passio ai)petitu8
sensitivi doü potest directe trahere aut movere voluntatem, th.
L IL 77. 1 0.
b) iejieên auf etmaS: inquaatam (f. b. %.) intelleetos

id, quod ponit (anfe^t) ex parte aabieoti, trahit ad partem snp-
positi, quod vero ponit ex parte praedicati, trahit ad natnram
l'unnac in suppoRito exsisteiitis, th. 1. 13. 12 c; proprie secundum
suam naturam supponunt (f. b. ^.) pro esBentia^ aed ex adiuncto no-
tionali (f. b. %.) trabantur ad aapponendnm pro persona» ib. 39. 4 c.
c) |ufammeii)ie](en, oercngcn contrahere, f. b. %)z
si ens esset genus, oporteret differentiam aliqoam inveniri, per
quam tiahcrctur ad speciem, cg. I. 25.
transcorporatio = Umförpcrung, b. i. 55crfcjung ber «Seele auS
einem ^bxpn in einen anbern: quod patet ex transcorporatione,
quam ponebat (klärte), tb. IIL' 70. 2 c; sicut dioebant trans-
corporationem ponentes, cg. HI. 144.
transeendeiis » a) lînauf fieigenb: qnaedam sunt tirtntes
transcendentium et in diviuam simiiitudiuem tendeutium, tu. 1. II.
61. 5 c.
bjSranScenbentaleS, b. t. badjenige, tooS qu4 fogar bie
|d4fleii iSôitungen M @etnd, b. i. bie lâtegorieeit (f. praedicamentnm)

in Sejug ouf bie ^tflgemeinlêit be8 @ein8 unb bet 9(u§fngârfeit nod|
übertrifft, übcrflcigt (transcendit) : multitudo (f. b. ^.), quae non
est in aliquo genere, 8ed est de transcendentibus , secundum
quod ens dividitur per uuum et multa, Ül L öO. 3 c; uuum,
cum Sit de transcendentibus, est communius» quam substantia et
quam relatio, ib. ad 1; boc nomen res est de transcendentibuB,
ib. 39. 3 ad 3. ®er SranScenbentalien gieM e8 fünf, ndmlid^ biefe:
res, aliquid, unum, verum, bonum, mobci freiließ 311 bemerfcn ift, bag
bie entfprecênben (^cgeujäê mit einbegriffen fmb; ogl. qu. de veht. L Ic.
Digitized by Google
350 tnuismutetio - transsolMtaiitiatio
transrantatio = Umftnbetttng ober UmnKinblimg, toeldê bacin

{!e]^t, bog an Stelle ber ôrm emed ^tnge? eine anbete tritt, bte
Materie bcä Glinges nber bleibt (in tranamiitutione naturali materia

unius ßuscipit lormam alterius, priori forma deposita, th. III.
75. 8 c). $ei ben förderlichen SBefen untetfiêibet man eine trana-
mutfttio Bpiritualis unb eine transmutatio naturalis
(ib. L IL 22. 3 c), b. t. eine getflattige nnb eine |>l(9fif4e Umftnbenuig
— dupliciter organtim animae potest transmntari, nno modo

transmutatione spirituali, secundum quod recipit intentionem
(^bbiibj rei, et hoc per se invenitur in actu apprehensivae vir-
tntis sensitivae, sicut ocolus immutatur a viaibili non ita» qood

ooloretnr, aed ita» qaod reoipiat intentionem ooloris; est antem
etaHa nataralia tnuiamatatio organi^ prout Organum transmatatnr
quantnm ad snam naturalem dispositionem puta (j. ISB.) quod ,
calefit aut infrigidaLur vel alio modo simili transmutatur, et
huiosmodi (j. b. transmutatio per accidens se habet ad actum

apprehensivae Tirtutis^ puta com ocnloa fiitigatar eoL forti intnita
Tel disBolvitor ex yehementia viaibiliay ib. 2 ad 8; ttffi, immn-

tatio. 9m flbttgen \pxiä)t man twn bet transmutatio naturalis aud(
im ©cgenf a Je einer transmutatio miraculosa, quae fit
ab agente supranaturali supra consuetum ordinem et cursum

natorae, sicut resuscitatio mortuorum, unb in biefem goOe t>ts^
man unter ber tranamntatio naturalis biejenige, quae fit a proprio
agente seonndum ordinem natnrae (ib. IIL 13. 2 c), mit anbent
SBorten biejenige, Bei roüä^tx nid^t blo^ baS principium paasiTun),
meêS bic Umänberung ericibet, fonbern aud^ ba§ principium activum,
mld)t8 bte Umänberung bemirft, etmaS ^ktürlicêS, b. i. in ben $ereid)
ber gef(haffenen 3)ingc ©e^örenbcS i|i; ögl. ib. 32. 4a — Über baS
^BixffMtmft, meines smifdên transmutatio unb transsubstantiatio 6^
^t, f.
transsubstantiatio.
tanssnlNrtHiittaflo » Umfubftanîerung, b. t. biejenige êrmonblung,
ttJoburc^ ein îng nic^t blo^ feiner 5orm, jonbern aud) feiner ^hiterie,
al{o feiner ganzen Subftan) md) in ein anbeceS umgemanbelt toirb:
tota Bubstantia panis convertitur in totam substantiam corporis

Christi et tota substantia vini in totam substantiam sanguiius
Christi; unde haeo conyersio non est formaßs, sed substsntialis
(f. conversio), nec continetur inter species motus naturalis, sed
proprio nomine potest dici transsubstantiatio, th. III. 75. 4 c
Digitized by Google
irlstitia — anf 851
über baS êrl^tniS bei tranBsubstantiatio )itr transmutatio ift gol»

genbeS feftgulâlten: Oonvenit haec oonTersio cum transmutatione
natnrali in dnobiis, licet non simfliter. Primo qtndem, quia in
ntraque unuin extremorum transit in aliud, sicut panis in corpus
Christi et aer in ignem, non autem non ens conyertitor in ens;

aliter tarnen hoo aocidit utrobique, nam in hoo sacramento tota
snbBtantia panis tranait in totum corpus Ohristiy sed in transmu-
tatione naturali materia unius suscipit formam alterius, priori
forma deposita. Secundo conveniunt in hoc, qnod utrobique ro-
manet aliquid idem, differenter tarnen nam in transmutatione
natorali remanet eadem materia vel subiectum, in hoc autem
saoramento remanent eadem aooidentia» ib. 8c; t»gL cg. IV. 63.
trtetiöa — Stauet, Xtauttgfeit: iUe solus dolor, qni ez appre-
bensione (ôrfteQung, f.
ooncnpiscentia) interiore oausatnr, no-
minatur tristitia; sie igitur tristitia est quaedam species doioris,
th. L IL 35. 2 c. SBgl. dolor.
u.
unlo SSereinigung: nnio importat (bebeutet) relationem quan-
dam, th. III. 2. 8 c. 3118 Birten ber unio jinb öerjeic^nen
1. unioaffectiva unb unio realis sc. amantis ad amatum

(ib. L IL 25. 2 ad 2, 28. lo u. ad 2), b. t. bic affeftlid^ unb bie
fadÎt^ ISeteinigung ^mifdên beut Skbenben unb bem geliebten (Segen*

flanbe — duplex est unio amantis ad amatum, nna qnidem se-
cundum rem, puta (nömlid^) cum amatum praesentialiter adest
amanti, alia vero secundum aifeotum, quae qoidem unio conaide-
randa est ex apprebensione praecedente, nam motns appetitiyua
sequituT apprebensionen^ ib. 28. Ic; 2. unio consentanea
unb unio condignativa so. in Christo (ib. m.* 95. So),
b. i. bic frcitoilligc unb bie fid^ gejiemcnbe 55creinigung — nna, quae
dicitur consentanea, qua unitur Deo per connexiouem amoris,
alia oondignatlTOy qua bumana natura unitur divinae, ib.; 3. unio
in natura naturae unb unio in persona s. personae
s.
(og. IV. 41, th. m.« 95. 3 o), b. I. bie ^Bereinigung su einet Statut
unb bie gu einer $er)on 4. unio substantialis unb unio si-

;
militudiniß (th. L U. 28. 1 ad 2), b. i. bie iubflanjiefle 55et«
Digitized by Google
352 nnitis — uniTerBalis
eimgung unb bieienige, toclê auf bet ätl^nUc^feit (ogl. ib. 27. 3 c),
ottf bcm @id|glet(l^ Bcvul^t.
indtaB«» a) Siner, dînsigfeit, b. t. (Smlêtt in mat^cma«

tif4em (Sinne: est enim unitas potentiae et habitus coneideranda
secundum obiectuiu (']. b. lU.), th. 1. 1. 3 c, ügl. ib. I. IL 57. 2 c;
numerus componitur ex unitatibus, ib. I. 10. 1 ad 1 ; de ratione
(S&cfen) multitudiniB est, quod ex unitatibus constet» ib. 30. 3 o;

unitas numeralis, quae scilioet est principium nmneri, ib. HL 2.
9 ad 1 ; unitas enim relationia yel eins pluralitaa non attenditnr
(fommt in ^öctrad^t), ib. 35. 5'c.
b) Diid^tgeteilt^cit, b. i. ßinlêit im mctopl^Qfijdên 8innc

obet tranfcenbentale (f. meU^ in bem '?fl\d)U
transoendens) ^tnêtt,
gdeiltfein befielet (f. nniu). îet unterfdêtbet man: 1. unitas
moriB (th. I. n. 20. 6 ad 1), b. l bte (Einigt etned mtS, tocUie
bur(^ bic ©ittlid^feit ober ftttlid^c ©esieûng be^[elben bebingt ift;
2. unitas naturae unb unitas personae (ib. I. 31. 2c,

1. II. 20. 6 ad 1, m. 2. 1 ad 2, III.« 95. 3 c; cg. IV. 35,
41 u. 43), b. t. bte (Sînlêit bet Stotut unb bie bec ^cfon, mit an«
bem SBorten bte (Smlêtt, meldte in bec 9latttr^ unb biefenifie, oeld^ tn
ber $erfon etneS (t>etnünftigen) S[ßefen§ tl^ren (S^runb lât; 3. unitas

ordinis (th. I. 47. 3 c, cg. II. 58), b. i. bic ©inl^cit, meiere burc^
bie Drbnung fiergeftcflt mirb; 4. unitas relationis (th. III.
35. 5 c, cg. 11. 18), b. i. bie €in^cit ber ^êjieûng, j. relatio;
5. unitas speoiei (th. L IL 18. 6 ad 3), b. i. (ünfftit bet
uBlthms * etnigenb. — Amor est Tis unitiva et oon-

cretiya f.
borübet unier amor; vis unitiya f. vis.
universalis == atfgemcin : nuUa potentia scnsitivae partis (j. b.
neque apprehensiva neque appetitiva, ferri (f. b. 51.) potest
in universale, quia universale fit per abstractionem (f. b. %.) &
materia individuali, in qua radicator omnis virtus (ftraft) senn-
tiva, th. L IL 29. 6 c. !Don bem universale, b. l bem Vflgemeinot

fann übrigens in jttjcifad^cm ©inne bie Siebe fein, fo nämlid^, ba^ e3
ba§ eine ÜJJal al§ (old^cS unb für unb ba§ nnbere Wal infofern
betrad^tet mirb, alS e8 in biefcm ober ienem fonfreten 6ubic(te uet*
nntfltitt ift: de universali dupliciter contingit (f. b. loqui, uno
modo, seoundum quod subest intentioni (8e)te](|ung) universalitatis

(f. b.
alio autem modo didtor de natura, cui ialis intentio
attribuitur ; alia est enim consideratio hominis universalis» et slis

oniTersaKtM ^ oiütocus 353
hominis in eo, qnod (bartn, bo^ et) est bomo, ib. — Sfl tton ben
fogenannten qninqne nniyersalia ble 9Ube (). 9. ib. L 77.
1 ad 5), fo flnb barutiter bte xarTjyoQi^fiara bei 9(ri|loteTe§, b. i.
bic aögcmctnften ^^räbifatc ju Dcrfte^cn, meldte einem înge beigelegt
unb benen aUe übrigen $täbt(ate be§jelben untergeocbnet toerben (önnen
btcfclben fmb folgenbe: genns^ differentia, species, proprium, aooi-

dens (f« b. %), 3tt agens universale f. agens; )tt causa
universalis f. oausa; oognitio universalis f. cognitio;
forma universalis f. forma; pi ratio universalis
f.
ratio; ju scientia universalis scientia; totum uni- f.
versale f.
totum; )u virtus universalis {. virtus.
nniyersalttw » a) öligem ei nêit: secundum qnod subest

intentioni (IS^tctung) universalitaüs, th. L IL 29. 6 c. — b) (Sc
famtlctt: in universalitate autem rerum sunt res distinctas et
contrarias naturas habentes, cg. III. 64.
uniTersaliter = im ©inne ober md) SBeifc be§ 9!flgemeinen, im
oHoenteinen: potest tamen aliqua potentia sensitiva, et apprehen-
aiva et appetitiva., fern (f. b. %•) in aliquid umversaliter, sicut

didmuB, quod obieotnm visns est oolor secundum genus, tL
1. IL 29. 6o.
uniTocatio = einlêitlicê ober gleidê Benennung mehrerer 2)inöe,
loeld^ )uglet4 auc^ bem SBefen nad^ ibentifd^ fmb (f.

univocus): iste
modus communitatis (êmeinfamfeit) medius est inter puram
aequivocationem (f. b* 9.) et simplicem univocationem, th. L
13. 5 c. — 3fl mm univocatio simplex (ib.) bte 9lebe, fo ift
bie foeben erflärte univocatio gemeint jum Unterfdîebe oon ber prae-
dicatio analogica, meldte bann ebenfalls al§ eine ^rt üon univocatio
(univocatio secundum quid) ongefelên wirb; unb simplex ]êi|t bann
iene bedlâlb, netl fie ntd^ mit 8e|tt0 auf biefen ober {enen gemein«
famen Umflatib, foitbem fdÎe^tiDeg âttfhibei
nhpoee =- na^ fBMlft ober im Sinne bev (Blci^namigfeit unb
juglcid^ auä) bcr ©leidârtigfeit (f.
univocus): virtus et sapientia
non univoce dicuntur de Deo et de nobis, th. I. 3. 6 ad 1; im-

poBsibile est, aliquid praedicari de Deo et creaturis univoce, ib.
13. 5 c; nihil de Beo et de rebus alüs potest univoce praedicari,

cg. I. 32.
ndfoeus » gletd^namig unb ûgleid^ aud^ gleidârtig, baS 9[tt|to«
telifdê övvojvvfiog (f.

synonymon): inveniuntur autem quaedam
Digitized by Google
354 anas
agcntia univoca, quae oonveniimt cum sub eifectibus in nomine

et definitione, ut homo generat hominem, th. L 13. 5 ob. 1;
omne agens uniTOOum generat sibi flimüe in specie (Uli), cg.

n. 88. —
3u agens nniToonm f. agens; causa uniyoca
f.
causa; genoratio univoca f.
gencratio. Unter prae-
dicatio univoca m\Ufft man eine ^ûdjage im @inne bet 'ülarm^*
unb SBefendflUi^lît.
onus — a) ein ober einer in matlêmotifilêin BiuxLt,
b. i. ctnjtg: mnim, qaod est principinm (Anfang) nnmeri, est de
genere mathcmaticorum, th. I. 11. 3 ad 2; unum, qnod est
principinm nnmeri, opponitnr multitndini (f. b. ^.), quae est
numerus, ut mensura meusoratOy unum enim habet rationem

jtetung) primae mensurae et nnmenis et moltitado mensorabt
per unum, ib. 2 c, bgl. ib. 1 c; oemprehendontiir anb saeia
dootriua sicut snb scientia nna, ib. 1. 3 c ;
oportet, quod primnm
reduccuö omnia in unum ordiuem sit unum tantum, ib. 11. 3 c.
b) ein ober ©inne, b. i. ein*

einet in metap^^fifdêm
lîtlid^, ungeteilt unum, quod convertitur (f. b.
: cum ente, est
quoddam metaphysicum, th. L 11. 3 ad 2; unum non importat
(bebeutet) rationem (êîelûng) perfectionis, sed indivisionia tantan,
quae nnicuique rei competit secundum suam eMentiam, ib. 6.
3 ad 1 ; unum non addit supra ens rem aliquam, sed tantum
negationem divisionis, unum enim nihil aliud siguificat» quam ens
indiTisum, ib. 11. Ic; unum, quod eonvertitar com ente, non
addit aliqnam rem supra ens, sed signifioat snbstantiam entis,
prout est indiyisa, ib. ad 1; unum, quod conyertitar cun eate^
opponitur multitndini per modum privationis, ut indivisum diviso,
ib. 2c; unum, cum sit de transcendontibus (j. b. ib. 30.
3 ad 1. — lUd ^rten beS unum metaphysicum fmb aufûsöÎen:

1. unum analogia s. aeonndnm analogiam (ib. 93. 1 ad 3),
b. t. bo& bur4 bie Analogie (f. analogia) ober but^ eine gegenfettige
9eîeûng ^ne ober (geeinte; 2. nnnm nnmero (ib. 93. 1 ad 3^
III.» 29. 2 c, cg. IL 56), b. i. ba§ ber ôf)! ober bem 3nt)ioibuum
(f.
numems) mö) (Jine; 3. unum perfectione, b. i. baS burc^
feine ôUfommenlêit îne, mit anbern SBorten ba§ mit l^ûg auf bie
SôOfommenlît feines @etn8 eS an m(|tg SelÎentoffenbe — est antem

nnum perfectione, ad cnins integritatem ooncnrrant omnia, quae
reûiruntur a4 &iem einsdem, siout homo integratnr ex omnibii«
Digitized by Googl(
usus 355
membris neoessariis ad operationem animae et domns integratur

ex onmibus partibas, quae sunt necessariae ad inhabitandnm, ib.
ni. 73. 2 c, ögl. ib. III.« 29. 2 ad 1; 4 nnnm principio
unb unum subiecto (ib. I. 10. 6 c, III. 76. 6 c), b. ba§ bcm i.
^Princij) unb ba^ bcm Subjcfte md) (Jine, mit anbcrn 2Bortcn baS-
ientge, loaS bod lêtüorBringenbe ^ttncip/ unb badienige, tooS bad @ub«
ieft gemeinfam lât; 5. unum re b. Beoandnm rem unb unum
ratione s. seouDdum rationem (ib. 13. 4 ob. 3), b. baS i.
ber ©od^c ober bcr ^ßirflidjfeit unb ba§ bcm ^ßegriffc nad^ @mc;
6. unum simplicitcr unb unum secundum quid (ib. 10. 6 c,
76. 1 u. 3 c, I. II. 17. 4 c, 20. 6 c, III. 2. 1 c, cg. 1. 18), b. i.
boS einfo^lîn obec f^led^ttteg unb baS be)ie$ung8meife (Sîne, mit anbern
SBorten bafifcntge, toaS feiner @ub|lans na^, fo mie e8 in Sttfltdêit
esifitert, nur (SineS ifl, unb ba§jcnige, ma9 an ftc^ gcnmnnten swor ein
53icle§ unb Ö5etci(te§ bar|!eflt, burc^ bieje ober |enc Sejiclûng aber,
unter meldtet cS bctrad^tct »irb, alä ein Ungeteilte^ er[d^cint; 7. unum

Speele unb unum genere (ib. th. I. 93. 1 ad 3), b. t. ba§ bec
Stt unb bad bet (Gattung nad^ (Sine, mit anbctn SBorteU/ baSienige,
iiKiS jtt einer 9rt, unb baSienige, ttaS )u einer (Sattung gel^ört. SBaS
fpedcll nod^ bo8 nnum nnmeTo betrifft, mcld^c^ mit bem unum
simpliciter ibentifd^ ift, fo fann baöjelbe in breifadêm Sinne ocrftnnben
toeiben: unum numero, per se loquendo (f. b. 31.), dicitur tripli-
citer, imo modo sicnt indivisibile, quod neo potentia (ber äJlögU^«
feit na4) est plura, ut punotos est unitas; alio modo siout con-
tinnum, quod quidem aotn (in SBirflid^feit) est. unum, sed plura
potentia, ut linea; tertio modo sicut perfectum aliquod, quod ex
partibus pluribus constituitiir, ut domus, qiiao est multa quodara-
modo ctiam in actu, sed illa multa CGuyeniunt in aliquo uno, ib.
Ul.» 29. 2 0} bgl. Qg. U. 56.

warn = a) (Bebraud^ im Sinne bon (Setootnlêit: ex usu
loquendi habet, quod sumatur pro indiyiduo rationalis naturae,
th. I. 29. 2 ad 1 ; secundura tarnen communem usum loqucndi
liberum arbitrium (f. b. dicimus id, ib. 83. 2 c.
b) ©ebraud^ im Sinne Don (êb raupen: usus rei alicuius

importat (bebeutet) applicationem (lêrmenbung) rei iUius ad ali-
quam operationem, unde et operatio, ad quam applicamus rem

aliquam, dicitur usus eins, sicut equitare est usus equi et per-
outere est usus baculi, th. 1. II. 16. 1 c, 3« einem onbcrn Sinne
Digitized by Google
356 ut — ati
bftttnt iebod^ ber usus Um SBiUen )u, loelêt t|n atiotbnet, unb in
einem onbevn ben i^Seimdgen, loeld^ i(n ttollitelen, unb bovum {ifleQt
man fagen, bcm SBiVen eigne ubvlb actiyiiB unb ben onS«
bet
fü^renbcn 33ermögcn ber usus passivus; »gl. uti. 3"^«il«" î^^ — *
usus übrigens auä) im mcitcrn 6innc bc§ 2öorte§ genommen (ib. 1.
39. 8 c) unb ftcjt bann füi Iruitio (f. b. ögl ib. L H. 16.
3 ad 1 u. 3.
o) Sraud^batf eit: ipea utilitaB interdua ubvb nominabir,

ih. L n. 16. 3 c.
ut= a) ba^ /
\o ha^, bamit. — b) mie, 5umS8eifpicl:
ut puta (j. b. 91.) cum aliquis secundum se vult, th. II. IL
17. 8 c. — c) qI§: quod appetitur ut ultimum, ib. L 5. 6c;

quod terminat motus appetitus ut quies in re desiderata, ib.-,
didtur de eo ut de prima causa ommum, ib. 16. 5 ob. 3 ;

gene-
ratio autem significat (f. b. %) ut in fieri (bo. exsisteuB), ib. 33.
2 ad 2 ; non potest esse terminus ut (terminus) a quo, ib. I. IL

23. 2o; inyeniuutur in hominibuB ut in pluribus, ib. 71. 2 ob. 3;
convenio autem poteBt coüBiderari duplioiter, uno modo ut in
fieri (bo. exBiBteiiB), alio modo ut in facto obbo (sc ezsisteiiBj^

ib.IIL 78. 2 c; quidquid enim est in aliquo ut in subieoto, cg.
HI. 13; ea, quae naturaliter fiunt, ut plurimum recte fiunt,
ib. 85 ; ut in pluribus electiones eius essent rectae, ib. ;
possunt
enim deficere ut in paudoribuB, ib. 06^ est aliquid ut nunc
operandum, ib. 155.
ntl — oeiraiulên, b. i. |id( einet @ad^ |tt eftoafi Mienen
usub) : uti est applicare aliquod pmoipium actioniB ad aetaoneni,
th. I. IL 16. 2c; auctoritatibus (f.
b. 9(.) philosophorum sacra
doctrina (f. b. 91.) utitur, ib. I. 1. 8 ad 2; prima philosophia
utitur omnium scientiarum documentiB, cg. IL 4. über ben Unter*
fdîeb, Mi^tt ^ttifêtt uti unb frui obttoßet, gilt SfÎênbeS: finii im-
portat (bebentet) abBdatnm (f. b. 9.) motum appetitoB in aj^ti-

bfle, Bed uti importat motum appetitus ad aliquid in ordine ad
alterum; si ergo comparentur uti et frui quantum ad obiecta,
sie frui est nobilius quam uti, quia id, quod est absolute appe-
tibile, est melius, quam id, quod est appetibfle solum in ordine
ad aHud, Bed si comparentur quantum ad yim apprehensiTam
praecedentem, maior nobSitas requiritur ex parte ubub, quia
ordinäre aliquid in alterum est rationis^ absolute autem aliquid
Digitized by Google
vegetatifOB — velle 357
apprehendere potest etiam sensus, th. I. II. 16. 2 ad 1. S)em*

gemö| ttifft ba§ uti im fhengeit @tnne beS äBocieS immer nttt bte
Sy^tttel )um (i^ti Semper est eins, qnod est ad finem, ib.
3 o). Sutocilcti lottb ober bo8 9Bort uti au4 Hi toeüem SBebeuiung
genommen (f.
usus), nämlid^ in bem ©innc öon ^nfid^nc^mcn ober
Ergreifen, fo baß bic S3ebcutung beS 9Borte§ t'rui

(f. b. %.) in fit^
einjd^te|t : largo modo accipiendo usum, secuudum quod uti com-

prehendit sub se etiam find, eecundum quod ud est asstunere
aliquid in ikoultatem yolimtatis, et fhii est com gaadio ati, ib.
L 39. 8c; ogl. ib. L IL 16. So.
V.
Tsgitatifiis B belebcnb, b. t. baS orgattifê Sebcn bcbingenb
ober )it bemfetben gel^brcnb: non enim vegetativa potentia agit^ nisi
in corpus, eni anima nnitur, th. I. 78. 1 c. Unter yegetatiTtim —
(ib. 2 c) oerftel^t man bn§ genus potentiarum animae veg-etativum
(t)gL ib. Ic); }u i^m gehören brei Gräfte ober, bef|er gefagt, brei
Birten tum ihäftcn: una quidem, per quam (corpus Tivens per
animam) esse aequirit, ad hoc ordiuatnr potentia gene-
et
ratiya, alia yero, quam corpus vivum aoqnirit debitam
per
quantitatem, et ad hoc ordinatnr vis augmeutativa, alia yero,
per quam corpus viventis salvatur et in esse et in quantiiate
debita, et ad hoc ordinatur yis uutritiya, ib. 2 c — Qu

anima vegetativa f.
anima.-
T«De — ttonen: velle importat (bebcuteft) simplicem (f. b. 1.)
appetitiim älicnius rei, th. 1. 83. 4 o. 9)ie Stl^ätigfeit beS 9Bo0eii<
voluntas) ift immer auf ba§ S^tl îngerid^tet, loäl^renb boy eligere
(f.
(f.
b. ober SBälÎen auf bic WiiUl jum S^tl gel^t; ögl. ib. —
SDItott unUrfêibet : 1. velle antecendenter unb velle con-
sequenter (ib. 19. 6 ad 1), b. t. Dotier unb no^lêr mütn, mit
anbem SBoden, cttoaS tooHeit, bcbor ober na^bcm ein beftfanmter Um«
ftonb mit t(m in êtUnbung getreten ift — aliquid potest esse in
prima sui consideratione, secundum quod absolute consideratur,
bonum vel malum, quod tarnen, prout cum aliquo coniuncto con-
sideratur, quae est consequens consideratio eins, e contrario se

hominem vivere est bonum et hominem oooidere est
habety sicut
malum secundum absolutem oonsiderationem, sed si addatur circa
Digitized by Google
358 velleitas » Terbum
aliquem hominem, quod sit homicida vel vivens in periculum
mnltitadinis, Bio bonum est enm oocidi et malum est enm Tivere^
mide potest dici, quod iudex instiis anteoedenter ynlt omnem

hominem vivere, sed oonsequenter ynlt homicidam snapeadi; si-
iiiilitcr Dens antccedcnter yiüt omnein hominom salvari, sed con-
soqueuter viilt quosdam damnari seouiiduin exigentiam suae

ittstitiae, ib.; 2, volle simp Heiter s. absolute unb velle
secundum quid, b. t. fdÎcd^ttoeg unb be^telûngdtDeife toolltn, mit
anbetn äBotten ettoaS runbioeg fo loollen, tiîe e8 gctabe borltcgt, ober
ober mit 9lbflanbnaftme »on bttfem ober jenem feiner Umfifinbe —

iicque tarnen id, qiiud antecedenler volumus, simpliciter (j. b. ^1.)
Yolumus, sed secuudum quid, quia voluutas comparatiir ad res,
secuDdum quod in se ipsis sunt, in se ipsia autem auut in par-

ticulari, unde aimplioiter yolumus aliquid, seoundum quod Yolumns
illud consideratis omnibua oircumstantiia particularibus, quod est
conseqnenter velle-, unde potest dici, quod iudex iustus sim-
l)liciter vult homicidam suspcudi, sed socundum quid vellet eum

vivere, scilicet inquantum est homo, ib., Dgl. ib. IIL 21. 4 c. —
3u non Teile f.
noUe.
TeDoitaB — unfmd^tbareS SBoKen, b. l ein foIdêS, toetdî^ nid^t
}um ânbeln fü^rt: (si iudex iustus yellet bomioidam yiyere, sei-
licet inquantum est homo,) magis potest dici velleitas, quam

absoluta (f. b. %) voluntas (Sßoflcn), th. I. 19. 6 ad 1 ; voluiitas
iucompleta est de re impossibili, quae secundum quosdam velle-

itas dioitur, quia soilioet aliquis Teilet iilud, ai esset possibile,
ib. L n. 13. 5 ad 1 illud, quod Tolumus secundum motum sen-
;
sualitatis, Tel etiam secundum motam Toluntatis simplicis (f. b. %),

quae consideratur ut natura, non 8imj)licitcr volumus, sed se-
cundum quid, scilicet si aliud non obsist^t, quod per delibe-

rationem rationis invenitur, unde talis voluntas magis est dicenda
Telleitas^ quam absoluta Toluntas, quia scilicet homo hoc Teilet»
si aliud non obsisteret» ib. III. 21. 4 c.
Tsrlnnii «- a) SBort: Terbum est, quod consignificat
0. consignificare u. nomen) tempus, cuiuB pars nihil extra
significat (f. ebenba) et est Semper eorum, quae de altero
praedicantur, nota (i e. Signum, quia scilicet nomina et pa^
ticipia possunt poni ex parte suMecti et praedicati, sed Terbnm
Semper est ex parte praedicati), expos. in 1. periL lect. 5 a;
Digitized by Google
verbum 359
öqI. ib. b II. c. ©er ^luäbrudf verbum fann in eigentlichem (proprie)

unb in uneigentUdêm Sinne (improprie sive figurative) üerftanben
ttetben. SBicb er im eiêntlidên ©inne aufgefa|t, fo beseid^nct et ein
5^reifad(e8: primo et prinoipaHter interior mentis (Vernunft)

GonoeptnB (f. b. Terbnin didtar, seoandario vero ipsa tox
iiiterioris conceptus signifioativa , tertio vero ipsa imag-inatio
(f. b. 51.) vocis verbum dicitur, th. I. 34. 1 c. ^n uneigentlidêm
ober figüdidêm 8inne toirb baSjenige aI3 SBort bezeichnet, mei^cS bie
SReinung obev bcit SBefel^l eines SRenfd^cn auSbctidtt: dieitor autem
figaraiiTe qnarto modo verbum id, quod yerbo signifioakir yel
ef&citor, siout oonsnevimus dioere, hoo est Torbttm, quod dixi
tibi, vel quod mandavit rex, demonstrato aliquo facto, quod verbo
aignificatum est, vel simpliciter enungiantis vel etiam imperantis,
ib. — Sofi baS 9Bott im eigentlichen 8inne betrifft, fo unterf (Reibet
man bec ûdoc gegebenen d^rUäntng gemäg, bon ber finnßên l^^Dtflettung
be§ SBovteS fttWU^ abgefeên: 1. yerbum oordia s. mentale

8. interins b. intelligibile unb Torbnm Tocis 8. Tocale
8. exterius (ib. 27. 1 c, 36. 2 ad 5, 107. 1 c, cg. L 53,
IV. 11), b. i. baS innere unb ba§ äußere SBort ober, onberS ge*
finro^cn, baSjentg^, ttaS bie ^ktnunft, inbem fie eine Baä)t erlennt,
lM>n tbr ol8 Sefüttat beS drfenntntöafieS in fld^ aufnimmt (qnionmqne
intelligit, ez boc ipso, quod intelligity prooedit ad aliquid iutra
ipsum, quod est conceptio [53egriff] rei intellectae ex eius notitia
procedens, quam quidem conceptionem vox significat, et dicitur
verbum cordis significatum verbo vocis, th. L 27. 1 c; cum in-
telligimuB lapidem, id, quod ex re intellecta concipit iutelleotas,
Yocatur yerbumi ib. 28. 4 ad 1), tut) ben IBegrtff (conoeptos a.
eonceptio, f.
b. %) einer ©adê, nnb ben artifultetten Sant beS
SD'iunbeS, n)eldêr qI§ fpradhlic^cS 3^^^" hk]t^ 93egriffe§ bient (vox

autem, quae non est significativa, verbum dici non potest; ex
hoc ergo dicitur yerbum vox exterior, quia signiiicat interiorem
mentis oonoeptom, ib. d4. lo, bgl. ib. ad 1); 2. yerbum

ezpressiyum s. manifestatiyum unb yerbum operatiyum
8. factiyum (ib. 34. 3 c n. ad 5), b. t. baS bejeid^nenbe unb ba§
roirffame 2Bort; 3. verbum personale uub verbum notionale
(ib. 34. la, 37. Ic, 40. 1 ad 3), b. i. ba§ 2Bort, weldêS eine
götttid^ ißerfon, nnb badienige, nwIêS eine göttlidê notio (f. b. %.)
ober einen actus notionalia (f. b. in ®ott b^dd^nen fott.
Digilized by Google
360 Teritas
b) g 0 1 1 1 i rf) e § 2B o r t , b. i. bie $iöcite êrfon in ber ©ott^cit
Verbum est forma exemplaris (f. b. %), non autem forma, th.
I. 3. 8 ad 2 ; Verbum est proprium nomen Eilii, ib. 37. 1 c.
TertteB SB a) SBal^rlêit, b. t. bte äbernnftimmtniQ îmfât

S)cnfen unb €em: yeritas est adaequatio rei et intelleotaa, iL L j
16. 1 c; Teritas oonsiatit in adaequatione intelleGtnB et rei, ib.
21. 2 c. 3cnad^bem ba§ ^cnfen bcm Sein ober leJtereS bcm elfteren
als ÜbeceinftimmungSnorm bient, unterfdêibet matt eine veritas rei ,
unb eine veritas intelleotus (ib. 16. 1 o tu 8 cg. L 59

II. 60), b. i. eine SBa](r)eit ber €ailê unb eine SBa)vteit bct (SdomtniS.
5Dte SBal^rlêit ober Sîd^tigfett ber 6adüe Befielet bemûfolge in bei
Ubcreinftimmung ber[cI6en mit einem ©rfennen «nb jtcar jul^öc^ft mit
ber göttlidên CErfenntni§ (res naturales dicuntur esse verae, secun-

^
dum <ûod assequuntur similitudinem specierum, qoae sunt in
mente divina^ th. L 16. lo; yeritas rei est piopxietaa esse [bd
@etnfi] uniosomiiaqiie rei, quod stabilitum est ei, inquantom taUs |
res nata est [f. b. %] de se fitoere veram aestimationem et in-

quantum propriam sui rationem [2(bce], quae est in mente divina,
iraitatur, cg. 1. 60), unb bie SBa^rêit ober SRid^tigfcit ber ©rfcnntniS
in beren Übereinftimmung mit ber Sadê, b. t. mit ber SBirllici^

rei, secimdam
(veritas iatellectiis est adaequatio intelleotns et
quod inteUeotus didt esse qaod est Tel non esse quod non es^
ib. 59). 5)!e Teritas inteUectus, toeldê (Sott eignet, if! eine
veritas pura, cui nulla falsitas vel deceptio adraisceri potest
(ib. 61)5 ^Seûg auf bie veritates creatae, b. i. mit SRütffidJt
auf bie äBa^rlêit, mte fie ber d^rfenntniS ber kiernänftigen (Sefd^öpfe
gitbmmt^ tmrb fie, roüt nU^t ntinber mit 8^119 auf bte Teritaa rei att 1
Teritas prima et snmma (ib. 62), b. i. 0I8 biejenige bejeidôit,

burd^ bie Übereinftimmung mit mclcêr aHeä unb iebe§ SBa^rc ma^r i)l
(si vero loquamur de veritate, secundum quod est in rebus, sie
omnes sunt verae una prima veritate, cui unumquodque asaimi-
latur secnndnm snam entitatem, th. L 16. 6 c, bgl. ib. ad 1,
og. L 1). — Sur Teritas rei rennen att Befonbece trten bcrfcKes
bte Teritas doctrinae, bie Teritas institiae tmb bfe Teritas ritae
(»gl. th. I. 16. 4 ad 3, 21. 2 c, II. II. 58. 4 ad 1, 109. 2 ad
3 u. 3 ad 3); unter veritas doctrinae Derftel^t man bie SQöa^rlêit
ober 9%id^tig!eit ber botgetcagenen fiepte (f. dootrina), unter veritas

institiae bte Harmonie ber ausgeübten (Stere^ttgreit (f. institia) nit
361
ber für fic geltenbcn 9ôrm be§ göttfidjen ©ejeteS, unb unter veritas
yitae bte ttbeteinfümmiitifi bec Lebensführung mit ben gôrberungen
beS ©UtesigefeleS. bk yeritaB natnrae alioaius, b. t

bte tDalê 9latur eine« S)inge«, ifi eine befonbere litt bct yeritas rei;
unter ift baSjenigc ju öcrfteên, quod est de constitutione natnrae
ipaius, ib. I. 119. 1 c, ügl. ib. III.^ 80. 4=0.
b) SBa6rl(feit, b. i. ein wahrer ©q^ ober eine ma^rc ßel^re:
inteUigere enim est simpliciter (f. b. %.) yeritatem intelligibilem
(f. b. %,} appreliendere, th. L 79. 8o; simnl aatem Teritatem

aliqnam myestigantes ostendemus, qui errores per eam exolu-
dantur et quomodo demonstrativ a veritas fidci cliristianae reli-
gionis concordet, cg. 1. 2; huiusmodi (|. b. autem veritati
fidem adhibentes, ib. 6.
mtns, qnae dieitnr yeritas, non est

o) SBal^tlâftigleit:
yeiitas oommums« sed qnaedam yeritas, seonndum quam homo
in dictis et fketis ostendit se, nt est, th. L 16. 4 ad 3, ügl. ib.
21. 2 ad 2, I. II. 60. 5 c ; alio modo potest dici veritas, qua
aliquis verum dicit^ seoundum quod per eam aliquis dicitur veraz,
et talis veritas siye yeradtas neoesse est quod sit Yirtns, ib.
II. II. 109. lo; hoc autem ad yirtutem yeritatis pertinet^ ut

in suis fiiotis et dictis aliquis talem se ezhibeat, qualis est^
og. I. 93.
d) SQßirflid^f cit : primo quidem, ut veritas responderet figu-
rae^ 10 ad 2; ad ostendendum veritatem natorae

th. III. 46.
(L c nostrae) assumptae, ib. UL 50. Ic; pertinet autem ad
yeritatem mortis hominis yel animalis, quod per mortem desinat
esse homo yel animal, ib. 4 c; non esset secundum rei yeritatem,
sed üecuadum apprehensionem tautum, ib. III." 70. 3 c.
vems = verum nominat id, in quod tendit intellectus,
njQl^r :
th. 1. 16. 1 c ; cum verum sit in intelleotUy secundum quod con-

formatur rei intellectae, necesse esi^ quod ratio ^Begriff) yeri ab
intellectu ad rem intellectam deriyetur, ut res etiam intellecta
yera dicatur, secundum quod habet aliquem ordinem (^tnorbnung)
in intellectum, ib.; licet verum proprie non sit in rebus, sed in
mente, res tarnen iuterdum vera dicitur, secundum quod proprie
actum (SBirtti^fett) propriae naturae consequitur, og. I. 60. —
Wtan lât su unterfReiben : 1. yerum enunciabile (th. 1. 16. 7 c),
b. h ba« Sollte ber fbtsfage ober baS in SBorten aitSgefagte SBa^re
Digitized by Google
362 vestigimii — viator
2. verum intellectus speculativi unb verum intelle-
otns p r actio i, b. bad äBa^ce bet têocctifdêit unb bcr liriittifêii

t.
Sexnunft (f. intelleotas) —

venua mtelleotos speonlativi aodpitar
per (nad^ Wt\]t ober im Sinne einer) oonformitatem mtelleotos ad
rem, verum autem intellectus practici accipitur per conformitatem
ad appctitum rectum, ib. I. II. 57. 5 ad 3; 3. verum per se
8. absolute unb verum per accidens (ib. I. 16. 1 c, cg.
L 13), b. t. ba« buril^ M felb^ ober abfolut unb bo» nebenbei äBobre,
mit anbem 9Borten boSiemge, mo8 befilâlb »a(r genannt mirb^ »dl
e8 mit bem Snteflfefte ober mit ber SrlenntniS, moM>n eS in feinem
©ein Qb^cintjig ift, ober aber mit einem folcên ^ntcfleftc, iDOüon e§
nachträglich crfaimt toerben fann, übereinftimmt. — Qu prudentia

Vera f.
prudentia.
vestlglam » &put: aliqnis efieotos repraesentat solain oaa-
salitatem (f. b. %.) causae, non antem formaia (%atur) eiua^ sieot
Aunns repraeeentat ignem, et talis repraesentatio dieitnr esse
repraesentatio vestigii; vestigium autem demonstrat motum ali-
cuius transeuntis, sed non quaÜB sit, th. L 45. 7 ogl. ib. dS,
6 o; aliquale vestigium in ee divinae imitatioiua letinent^ eg.LS*

via a) SBeg, Sang, Sauf: seoimdam viam natorae» og.
L 20; intelleotoe smiiii finem conseqnatnr non per viam intelli-
gibilem, ib. III. 143; per viam rationis, ib. I. 4; per viam
fidei, ib. 53ilbet via bcn ©egenj'aj 311 patria (f. b. %), b. i. ju bem
bimmlijdên âtcrlanbe, |o Derfle^t man unter via bie Steife burd^ bie[eä
Seben ober bie IÛgerfal^rt auf drben: homo in etatä vitae istias
oonstitataa est qnaai in qnadam via» qna debet tendere in patriam»
th. I. 113. 4 c; Caritas viae (bie Siebe, mie man fte hicnteben onf
(Sxhvn befijt) per augraentum non potest pervenire ad aequali-

tatem caritatis patriae (f. b. ib. I. II. 67. 6 ad 3 ; et haec
est perfectio viae (auf Srben), ib. II. II. 44. 4 ad 2 ; dêctatio
contemplationis viae est imperfecta» ib. 180. 7 ad 3.
b) SBeife, 9Ret(obe: est antem via remotionis (f. b. 9.)
ntendnm, cg. I. 14; quasi per viam oompodtionis (f. b. %,), ib.
II. 100; per viam demonstrationis (f. b. %.) pauci perveniunt,

ib. III. 39 ;
pervenire via resolutionis C^nai^je) ad cognoscendam
quidditatem, ib. 41.
viator »- a)
SBanbeter. b) $ilger auf (Srben: ex boe —
enim dioimnr esse viatores, quod in Denm tendimna» qni est
Tiolenter — violentns 363
nltimus finis nostrae beatitudinis, th. II. IL 24 4 ogl. ib. III.
15. 10 o; aageli non Bunt Tiatores, sed oomprehensores (f. b. %),

ib. L 62. 9 a; cmlibet homini» quamdiu Tiator eat, ib. 113. 4o;
taato magis orant pro yiatoribiis, ib. II. II. 83. 11 c
violenter == auf getoaltfamc SBcifc, b. i. auf eine foId)c, tüelcê
bet Dâtur ober bem îQen eineS äBefenS n)iberf|)rid^t: aut enim hoc
foit violenter, aut per naturam, cg. II. 83.
Ytolenda = (&malt, ^ttKing (f.

yiolentam), glcidîcbtutenb mit
Goaotio (f. b. %,), b. i bte bet fRotur ober bem SBt0eit eined 9Befen9
tüibcrftrebcnbc 5^ötigung ju ctmaS, meldte üon einer i^m äuêrlid^cn
Urjadje auSgel^t: potest homo per violentiam trahi, sed quod

hoc sit ex eins voluntatey repugnat rationi violentiae, th. I. II.
6. 4 c; yiolentia direote opponitor Yolontario, sicut etiam natorali,

eonunime est enim yolimtario et naturali, qnod utnmiqiie sit a
principio intrineeoo, Tiolentiun antem est a prinoipio extrinseco,
ib. 5 0. ü)Zan untcrfd)cibct eine jttjeifadê 'iflrt öon violentia, eine
violentia absoluta unb eine violentia mixta s. condi-

tionata^ b. i. eine obfolute ober unbebingte unb eine bebingte ©e»
malt: duplex est coaotio Tel yiolentiay una» quae fi&cit neoesntatem
abeolutam (f. b. et tale Tioleatum dioitor a philosopho vio-
lentum simplioiter, ut cum quis aliquem corporaüter impellit ad
motum, alia, quae tacit necessitatem conditionatam (j. b. %.), et
banc Yocat philosophas Tiolentum mixtum, sicut cum quis proücit

meroee in mare, ne periolitetur, et in isto Tiolento, quamvis hoc
quod fit non sit per se Toluntarium, tarnen oonsideratiB droum-
stantüa hic et nunc TÖluntarium est, tb. HL* 47. Ic; dqI. cg.
IV. 22.
Tiolentns = gett)altfam, jtt)ang§mäîg : hoc dicimu« esse vio-
lentum, quod est contra inclinationem rei (mag biefe inclinatio nun
eine Steigung ber Statut ober be« SBiUeniS fein), th. L 82. lo; hoc
non Bufficit ad rationem violenti, quod principium tat extra, sed
oportet addere, quod nihil conferat (boû bettrage) vim patieuB,
ib. I. II. 9. 4 ad 2; violontum oppouitur uaturali et Yoluntario

motui, quia utrumque oportet, quod sit a principio intrinseco,
og. III. 88 ; Tiolentum est, cuius principium est extra, nihil con-
ferente rim paeso, ib. L Id. — (gd giebt ein smeifacêd Yiolentom,
ein Tiolentum aimpliciter »nb ein Tiolentum aecnndum
quid 8. mixtum, b. t. baö einfa^lîn unb fdÎed^troeg ober nad^
Digitized by Google
364 firtUAliter — virtos
allen Seiten în (f.

simpliciter) unb hai bc}ieûngdmei{e ober nac^
biefcr unb itm ^vt%m% (in iKeioaltfaiiie: cum aliquis infleotifc
membra contra nataralem diBpositionem (9[novbmin0), hoo est Tio-
lentnm eecimdiim quid^ soflioet quantum ad membinm particolare^

üoü tarnen simpliciter c|uaütu.m ad ipsum iiomiiiöiu, th. L IL 6.
5 ad 3. violentia.
Tirtnaliter = nad^ SBeife bec StxQ\t, bcc tDlad^t itod^: sio est
virtualiter omoia» cg. IL 15.

iMumm — a) frfifttg, Pari: qaanto aliqnid agens eet
yirtnoBius, th. L 8. 1 ob. 3; Tirtaosiiis eat bomim in bonitate^
quam in malitia malum, cg. III. 71.
tugenblâft: bonim bominis est esse virtuosum vel

b)
Bapientem, ib. L 25. 6 c; est enim bonna et virtuosiu^ qui gaodet
in operibuB Tirtatom, ib. L II. 34. 4c; et YirtaoBnB inter omnes
homines, cg. L 28.
irlrtus = a) Sixa^t, b. i. bie 5JJac^t ober ^Röglid^feit : manent
in mixto non actu (in Söirflid^feit), sed virtute (ber ^roft ober
^Ögli(|(eit nad^), th. I. 76. 4 ad 4; coelum habet virtutem, ut
Bit Semper, cg. L 20; coi competit tota Yirtos essendi» ib. 2^;
nihil ei de Tirtate albedinis deesse potest^ ib.; seenndnm totam

Boam virtutem oognosoitar et desideratnr, ib. 76; togl. ib. HL 56;
cognoBcat in virtute et causa, ib. I. 68; talis virtus sempitemi-
tatis argumentum Buihciens esse non poteat, ib. II. 36; quae
miscentur, mixtione iam ^»erfecta non niaaent actu, sed virtute
tantom, ib. 56.

b) lêrmögen, b. t. bielhaft ober S&lîgfeit einer XtfitiH"
feit: dans eis esse et virtutem et operationem, th. 1. 8. 2c;

attributa est luminaribus determinata virtus, ib. 70. 1 ad 2;
omnis virtus in corpore passibili per continuam actionem debili-
tatar, ib. 119. 1 ad 4; omnis enim virtus nna operatione vel
nno actn fertor ^tdt al) in obieotnm et in rationem (Scgietimg)

formalem obiecti, cg. I. 76; intellectus, qni est propria et piin-
cipalis virtus animae intellectivae ib. II. 86; in syllogismiB ,
virtuB propositionis universalis determinatur, ib. III. 99. —

Birten bet virtus flnb l^ter auf jujölÎcn : 1. virtus activa (Dgl.
unter c) nnb Yirtns passiva (th. L IL 41. 1 0^ HL 32. 4 ob. %

cg. n. 86 tt. 98), b. i. bfiS llkrm90en |u »itfen nnb baS 9eniiil0f«
)u leiben (|. potentia); 2. Tirtns appetitiya nnb virtuB
Digitized by Google
TirtiiB 365
apprehenBiya (tL L 20. 1 og. II. III. 10), b. i. baS

9ennöficit b<9 êge^tenS unb baS htS CgrfennenS, beibe Sljiätigfctten
foiroÎ üuf ein überfmnlid^cS , al§ auf ein ftnnli(ê§ Objeft belogen;
3. virtus cognitiva 8. cognoscitiva unb virtus opera-
tiva (th. 1. 5. 4 ad 1, cg. 1. 31, 61 u. 76, n. 96, UI. 77
u. 94), b. t. baS iBetmögen ettoad )tt ecfenticn unb bod be§ SBirfenS
itnb B(iafltn9; 4. Tirtus oonseorativa (ih. IIL 82. 1 ad 1),
b. t. bte Säîgfcit SU fegnen obw fegncnb ju Mtwatibedt; 5. virtus
conversiva (ib. 1. 119. 1 ad 4), b. bie ^raft ju ücnoanbcln; i.
6. virtus corporalis (cg. IIL 81), b. i. bie förderliche ober
materieUe IJraft; 7. virtus corruptibilis unb virtus incor-

ruptibilis (ib. L 65), b. i. bie Dergditgltc^c unb bte intmgAngli^
ihoft; 8. yirtu« defectiva 8. defioiens 0h. HL 6 u. 10),
b. I. b!f mangelhafte jhaft; 9. rirtns diTina (th. I. 14. 5o,
cg. II. 22), b. bie göttliche ßraft; 9. virtus formativa (th. I.

i.
71. 1 ad 1, IL IL 26. 10 ad 1, m.» 81. 2 ad 3), b. i. bie formenbe

obec formetteilcnbe StcQî beS 3cugungdfamcn§, Dgl. cg. U. 8B; 10. vir-
tus germinativa (th. L 62. 1 ad 2), b. u bte (ttaft beH
twtfproffettS obec bie iêimftaft; 11. virtus imperans itnb virtus
exaeoutiva 8. exsequens (ib. I. IL 17. 2 ob. 1), b. t. bte
befehlcnbc ober anorbnenbe unb bie ouSführenbe ^roft; 12. virtus

intellcctiva (ib. 1. 12. 2 c), b. i. boS SSermögen be§ überfinn*
Ii(|eit (Scteimendj 13. virtus looativa (ib. 8. 2 o), b. t. t>aü
IBermögen, einen IRanm ouûffiOen; 14. virtus materialis (og.

I. 20), b. i. bie materielle, ben f9rper1i<l^ fingen anâftenbe ftraf t
15. virtus motiva (tb. 1. lü. 6 ob. 3, cg. L 72,IL 35, ilL 10),
b. i. ba§ 33ermögcn ber Örtlichen löettjegung; 16. virtus naturalis
(th. I. 12. 2 c, L II. 55. 1 ob. 5), b. L bie natürliche, üon âiux auä
einem SBefen innetool^nenbe ôft| virtuB priuoipalis unb
17.
virtus instrumentalis (th. IIL 63. 5 ad 1), b. i. bte^QU|»t«
unb bie werf jeugliche i?raft ; 18. virtus produotiva (ib. L70.
1 c, cg. II. 86), b. i. bie i?raft be§ $erüorbringcn§ ; 19. virtus
sacramentalis (th. III. 82. 1 ad 1), b. i. bie einem âlra*
mente iebeSmal eigentömliche i^raft; 20. virtus seminativa (og.
II. 88), b. i. bie Ihoft bcx (Sc)eu0un8; 21. virtus superior
unb virtus inferior (ib. 100), b. i. bie ü6er« unb bie untevgeocbnele
j^raft; 22. virtus universalis unb virtus particularis s.
conti acta (ib. u. III. 99), b. i. bie aügemeine unb bie befonbere
Digilized by Google
366 irtns
ober bc[d[)ränftc ffroftj 23. virtus visiva (th. L 12. 2c\ b. l

bte @e|fraft. — Quanto rirtas eat superior, tanto est
magis nnita (ib. 77. 2 ob. 2; t»gl. ib. II. IL 37. 2 ad 3,
III.« 93. 1 ob. 2, eg. I. 69), b. f). je l^öêr eine âft il^rer 9J«titt
nat^ fielet, befto mel&r ift fic geeint ober üon cin^citlid^cr ^rt in il)ret
S^ätigfeit. Quanto aliqua virtus est altior, tanto ad

plura se extendit (th. II. II. 45. 3 ad 1; ügl. cg. 1. 61.
70 u. 75), b. |. fe tdêt etne ihaft t^rer %am nad^ t|i, befto toetter
rei^t fie mit tl^tev ^^ätigfeit. — 3" quantitas virtntis f.

qnaa-
titas; j|U totalitas virtutis f.
totalitae.
c) 2:üti^tigf eit, 2:iigenb. 58on virtus ift in einem .^tueifad^cn
Sinne bie Siebe, im oUgemeinern unb im befonbern obec eigentltiiên
@inne bcS fS&oxttS: virtus dupliciter aocipitor, proprio scOicet et

commumter ; proprio qnidem virtno perfeotio qnaedam est» et
ideo omne illud, quod repugnat perfectioni, etiamei sit bomim,
deficit a ratione (SBefen) virtutis, communiter autem dicitur virtus
omne, quod est bonnra et laudabile in humanis actibus et pas-
sionibus, th. IL II. 144. Ic. Unter virtus, baS SBort in [einet
engern êbeutimg aufgefaßt, (at man bie 9k>IIfommen]Mt nadj^ SBeife
eines âbttuS (f. b. %\ b. i. bie Sfetttgfeit unb Steubigfcit sum fitt-
Itd^ guten fxinbeln üerftelên : virtus est, quae bonum facit (eam)
habentem et opus eins bonum reddit, ib. I. II. 21. 2 a, ogl. ib.
56. 3 c; virtus nomiuat quaudam pot^ntiae pertectionem , ib.
55. Ic; de ratione virtutis humanae est, quod sit habitus opers-
tivus (f. b. H.)/ virtus est habitus êotivus (f. b. 9.)
soeundum rationem reetam (f. b. ib. III. 85. lo. — SoR

ber eigentlichen virtus gicbt e§ folgenbe 'Birten: 1. virtus activ»
(ügl. unter b) unb virtus conteraplativa (cg. I. 5, 92, 93
u. 94, IL 83), b. i. eine ûgenb ber vita activa unb eine foldê bec
ita oontemplativa (f. b. ^.); 2. virtus oardinalis s. prin-
oipalis (th. L H. 6L 1, 3 u. 4o, II IL 58. 8 ad 2), b. l
eine fôu^ttugenb — praediotas quatuor virtutes (prudentia, iustitia
tempcrantia, tbrtitudo) dupliciter considcrarc possuraus, uno modo

secundum communes rationes (SSeîeiûngen) formales, et secuudum
hoo dicuntur principales, quasi generales ad omnes virtutes, ut
puta (mie SB.) quod onmis virtus, quae &cit bonum in conside-
ratioue rationis, dicatur prudeutia, et quod omnis virtus, quae
facit bonum debiti ({. b. %,) et recti in operatioiubus, dicatur
Digitized by Google
virtuB 367
iustitia, et omnis Tirtas, quae oohibet passiones ({. b. et re-
primity dicatar temperantia, et omiiis virtus, quae facit firroitatem
animi contra quasouinque passiones, dicatur fortitado, et sie multi

loquuniur de illis virtutibus, tarn sacri doctores, quam etiam
philosophi, et sie aliae viriutea Bub ipsis continentur; alio vero
modo poesimt acdpi, aecandum quod istae Tirtates denominantur
ab eo, quod est praeoipaum in anaquaqne materia^ et sie sunt
epedales virtntes contra (f. b. 91.) alia^ divisae, dicantar tarnen

principales propter principalitatem materiae, puta (nämlid)) qnod
prudentia b. dicatur, quae praeceptiva est, iustitia (j. b.
quae est circa (j. b. %.) actiones debitae inter aeqnales, tem-
peiantia (f. b. 91.), quae leprimit ooncupiacentias delectaüonum
tactuB, fortitado (f. b. %), quae finnat contra pericula mortis,
ib. L II. 61. 3o; 3. virtus completa iinb virtus inchoata
(ib. 49. 1 ad 3), b. i. bic üoriftänbig au^qebilbetc unb bie in ber
ûSbilbung begriffene iugenb ; 4. virtus exemplaris, b. i. bic
Dorbilblicê Xugenb — virtus potest considerari, prout est exem-

plariter (f. b. St.) in Deo, et sie dicuntur yirtutes exemplares,
ib. 61. 5o; 5. virtus humana unb virtus superhumana (ib.
55. 1 ob. 5, 3 0, 56. 4 ob. 1, 58. 3 c, 61. 1 c u. ad 2, cg. I. 92),

b. i. bic ntent(Îid^c unb bic nbctmenjd)Iic^c Xugcnb, öon benen jene bct
diaiüx beg ênfdên unb ii)xix £eiftungsfä^tgleit angesagt ift, biefe aber,
mett non Qôti lêrftammenb , toedôlb fle ou^ virtus divina

(f. unten) genannt »icb, bie Setflungdfaiigfeit beS Sltenfên äbtr bie
©retten fetner 92otur (inauSlêbt; 6. virtus infusa unb virtus

acquisita (th. I. II. 55. 4 ad 6, 63. 2 ad 2), b. t. bte non
&oii cingcgoffcne unb bic burd^ Übung felbft ermorbene ^ûgenb;
7. virtus intellectualis unb virtus moralis (ib. 1. 21.
1 ad 1, L U. 50. 4c, 53. Ic, 58. lo, 60. 5o, 68. 8o, cg.
I. 61), b. t. bte tieoretifcl^ unb bie moralifê Xugcnb, mit anbetn
SESottcn, btejemge Xugenb, tteldêr ber intelleotns ober bte ratio, olfo
bic 93crnunft jum Subjeftc bient (il^rcr fmb brci : sapientia, scientia,
intcllectus, f. b. ^Ä.), unb bicjcnigc, rocldê an einem ber 93egc^rungS=

vermögen, an bem îüen nömlid^ ober am niebeiu êgel^rungSDcrmögcti
t^r Subielt |at (t^rer {tnb ^n: fortitado, temperantia, liberalitas,

magnificeutia, magnaoimitas, philotimia, mansuetudo, amiciti%
veritas, eutrapelia, %), unb meiere moraltfdê Sugenb a more
f. b.
genannt toirb, secundum quod mos sigDiücat quandam inclinationem
Digitized by Google
368 irtuB
naturalem vel quasi naturalem ad agendum, th. I. IL 58. 1 o;

8. virtus politica s. sooialiB (ib. L 60. 4o, og. IIL 85),
b. Me bärgctlid^c ûgenb ober
i. bte Xugenb beS SfirgerS — quia
homo secundum «uain naturam est animal politicum, virtutes
huiusmodi, prout in homiue exsistunt secundum conditionem

suae naturae, politicae vocantur, prout sciücet homo secundum
has Yirtates reote se habet in rebus humanis gerendis, th« L IL
61, 5o; 9. virtus puVgati animi, b. i. bte Siugenb bes ge«
läuterten, öon bcm Sfrbifd^cn DöHig loSgefdJälten §er§enS — quaedam

sunt virtutes iam assoquentium divinam similitudinem , quae
vocantur virtutes iam purgati animi, ib.; 10. virtus purga-
toria, b. t. bie läutecnbe, oon beut ärbifd^ gängti^ loSfil^äleiibe
Sugenb — quaedam sunt yirtntes tninsoendentium et in divinam

similitudinem tendentium, et hae Yooantur virtutes purgatoriae,
ib.; 11. virtus theologica s. divina (ib. 56. 6 ad 2, 61.
1 ad 2), b. t. bie tficologlfd^c ober göttlid^c 3:u9cnb — huiusmodi

principia (per quae homo ordinatur ad beatitudinem supematu-
ralem) virtutes dicuntur theologioae, tum quia habent Denm pro
obiecto, inquantum per eas recte ordinamur in Deum, tum quia
a solo Deo nobis inAinduntur, tum quia sola divina revelatione

in Sacra scriptura huiusmodi virtutes traduntur, ib. 62. 1 c. —
?ll§ actus virtutis, b. i. alS tugenbôfte ^l^ätigfcit fann einf
Xlâtigleit in smeifadêm Sinne bejeid^net nêrben, materialiter unb
formaliter (f. b. %), inbem fie nämlid^ boS eine SRal fo Iftetrocitet
mirb, mie ê als Xbfitigfeit an unb für fid} nnb ol^ne MS^^t «tf
bie IBeîel^ting i^rem $rincip er|dêtnt, unb boS anbere gerobe
mit 33ejugnaîme auf bcn Umftonb, bo^ ftc qu§ bem ^^î^"^
2:ugenb aU au§ i^rem $cinci|) ê(t)orgel^t : aliquid dicitur esse actus
virtutis dupliciter, uno modo materialiter» sicut actus iustitiae
est fiusere iustl^ et talis actus virtutis potest esse sine virtute^
multi enim non habentes habitum iustitiae iusta operantnr ex
natural! ratione (©rurib), vel ex timore sive ex spe aliquid ad-
ipiscendi ; alio modo dicitur esse aliquid actus virtutis formaliter,
sicut actus iustitiae est actio iusta co modo, quo iustas facit,
scilioet prompte et deleotabiliter, et hoc modo actus virtutis non
est sine virtute, ib. H. U. 32. 1 ad 1; Ogl. ib. IIX.' 12. 1 c —

@S ift auc^ Don partes virtutis bte ffMit, unb ^toax non partes
integrales, partes subiectivae unb partes poientiales; Dgl. baû
Digitized by Google
vis S69
pars. — VirtuB conBistit in medio s. mediooritate,

cg. m. 131—132 u. 136—137; f. bacüber medium.
d) XuQtnbalt, ûgenbloerf: mterdnm Tirtns dioitarid,
qtiod a potentia rei procedit, prout dicimuB, aliquod virtuosum
factum esse virtutem alicuius agentis, th. I. 39. 8 c; quandoque
virtus dicitur id, ad quod est virtus, scüicet Tel obiectum vir-
qiumdoque id, quod cre-
tatis, yel aotoB eins, siout fides dicitar
ditor, quandoque Teio ipBum oredere, quandoque autem ipse

habituB, quo oreditur, ib. I. II. 55. 1 ad 1; nomina virtotum
Bumuntur quandoque pro actibus eariim, ib. 70. 1 ad 3.
e) SSoUcnbunq, 53onma§: virtus metaphorice in malis

dicitur, et sie virtus peccati dicitur lex, inquantum scilicet per
legem occaBionaliter est peccatum augmentatum et quasi ad
maximum snum posse perrenit, th. L IL 55. 3 ad 1.
@init, lêbeutung: hoc, quod dico

f) ,Bpiritu8 Sanctus',
prout suinitur in virtute duarum diclionum, th. I. 36. 1 ad 1.
Tis = a) ^?raft, b. i. ^êrmögcn einer Ü^ätigfeit. Man

tttiterf Reibet : 1. Tis aestimativa unb vis cogitativa,
f.
aestimativa unb oogitatiya; 2. vis apprehensira unb yis
appetitiva (th. L 83. 4o, cg. IL 47 u. 48, IIL 10), b. i. bte
auffoffcnbc unb bie anjlircbenbe Stxa^, mog bo8 Objcft ctma« ©innlidêS
ober etttjaä ÜbcrfinnlidêS fein; 3. vis cognoscitiva unb vis
affectiva (th. I. 5. 4 ad 1, IL IL 26. 1 ad 2, cg. L 61),
b. i. bie eiiennenbc unb bie begel^rcnbe Stxa\t, mit {oioolÎ eine orgontfê,
M au4 cfate fibcrorgamföic Stto^ qnnanni loecbcn fann; 4. yis con-

cretiva unb vis disoretiya (th. 1. 20. 1 ad 3, cg. II. 90),
b. t. bie ßraft bcr 3wian^n^c"fä9"n9 wnb Unterfdêibung ober
2!rcnnung; 5. vis con cupiscibilis unb vis irascibilis, f.

con-
cupiscibilis unb irascibilis; 6. vis motiva (th. 1. 75. 3 ad 3,
78. 1 ad 4^ cg. IIL 10), b. L ba« Vermögen ber örtliên SBekoegung,
loormiict balb boSienige 9kcmögen )tt i>er|te(en ift, toelêd bte Mlv^t
SBemegung aufträgt, boib bodientge, melcêS fte auSfül^rt; 7. vis se-
minativa (th. I. 69. 2c), b. i. bie ^raft ber ßrjeuguug ; 8. vis
unitiva (ib. 20. 1 ad 3), b. i. bie i?ra[t bcr Sinigimn (f.
amor).
b) Öemalt, Swong, bie§ 2Bort fomoÎ im pî;[ifcên al§ im
fidfKgen &\mt uetftanbcn: si fiat vis in 8 ad 3;

verbo, th. L 3.
si non fiat yis in nomine, ib. II. IL 25. 11 c; per (unter) yim
intelfigit coactionem simpliciter, propier quod yim contra (f. b.
Digitized by Google
370 iflio — Tita
metum dividit, ib. IIL" 47. 1 dum YÜa demonatrationis igno-

fant^ cg. I. 4.
o) B\nn, 8cbcutttttQ: si antem aodpiakur hoc, qnod dioo
.Spiritas SancbiB^ in t! imiiiB diotioniB, ih. I. 36. 1 ad 1 pront ;
sumitur in vi uniiis dictionia, ib. I. II. 6. 3 ad 2j alio modo

suxnitur in vi oraüonis, ib.
Tisio = Sellen, ^nfdâuung^ Stfenntnid: (nomen viflionis) primo
impositom est ad sigiiifioandiim actum sensoB vians, sed propter
dignitatem et certitadmem hmaa aensns eztemuiii est hoc nomen
secandnm nsnm loquentinm ad omnem Cognitionen! alioram sen-
su um dicimus enim, vide, quomodo sapit, vel quomodo redolet,
;
vel quomodo est calidum, et ulterius etiam ad cognitionem in-
tellectusy th. I. 67. 1 c; DÎ. cg. III. 53. ân itnterfdêibet eine
bretfa«!^ %tt bet Tisio» eine Tisio oorporalis, eine Tisio imaginaria
unb eine Tisio inteUeotaaUs» itnb têrftel^t untet bet Tisio oor^
poralis s. corporea s. sensibilis (th.1. 12. 2 93. 6 ad 4,
III. 30. 3 ad 1) biejcntgc, m\6)t burd^ bic äußern Sinne Vermittelt
mirb, unter ber visio imaginaria (ib. L 12. 3 ad 3, 84. 2 ad 1,
IL IL 174. 2 o) biejienige^ qnae fit per imaginee (f. b. 9U) corporom,

nnb untet bet Tisio intellectnalis s. mentalis (ib. IL IL
15. 1 0, 174. 2 c) biejenige, toeldê mit ^ülfe be9 intelleotns s. men%
b. i. bcr SSernunft juftanbc fommt. 2)ic genannten brei Birten ber
visio fönncn auf natürlitJê unb auf übernotürlicê 2Beife ftattfinben;
im ie|tern fpttd^t man bediâlb aud^ mn einet visio super-

natnralis s^ snpermnndana, b. i. Hon einet fi6ctnatütU4cit
obet iiietitbifd^n Infânung resp. itxkntdtAi; ngl. ib. L 68. 4cy
IL n. 175. 3 ad 4. — IBM Tisio Bei, meldte eine Tkoo in-
tellectnalis ift (ögl. ib. L 12. 3-5 c), lât balb bie SBeJenlêit ©otte«
felbf), balb fein ^bbtlb in ben Kreaturen inm Objefte unb ift bemgemög
bolb eine Tisio Dei per essentiam, visio Dei balb eine
per oreatnram (Dgl. ib. 94. lo); Ie|tete mitb Tisio imper-
fecta nnb etfiete Tisio perfecta genannt (dqI ib. IL IL 8. 7 c).
ISkt bie Tisio Dei perfecta eine unmittelbare ift, fo bejeid^net mon fle
aud^ al§ eine visio faciei (ib. III.^ 92. 1 ad 16), b. i. al§ eine
^nfdâuung t>on ^ngeßc^t p Sngeftd^t. — 3u seien tia visionis

f.
scientia.
Tita — £eben: Titae nomen snmitnr ex qnodam exteiins

apparenti circa rem, qnod est moTcre se ipsum, non tarnen est
Digitized by Google
vita 371
impusitum hoc nomen ad hoc Bignificandum, sed ad signiticandam

substantiam, cui couvexiit secundani Buam naturam moyere se
ipsam Tel agere ae quooomque modo ad operationem, et seoiiBdimi
hoc yiTere nihil aliud est^ quam esse in tali natura» et Tita
significat hoo ipanm, sed in abstracto %), sicnt hoc nomen
(f. b.
cursus significat ipsum currere in abstracto, unde vivuni non

est praedicatum accidentale (f. b. %), sed substantiale (f. b. %);
quandoque autem vita sumitur minus proprio pro operationibus
Titae» a quibus nomen yitae assumitur, th. L 18. 2 c; HgL ib.
54. 1 ad 2, L n. 3. 2 ad 1. ^gcna^ Besetd^net boS SBovt

ita, (e no^bem eS im eigentlidên unb ftrengen, obet ober im un«
etgcntlidên Sinne aufgefaßt tüirb, ein S^Jeifod^cS, nämlid^ ba§ Unfein
ober 6ein benjenigen ûbftan^, meldêr irgenb eine %ti oon Selbft»
bttoeguitg )ulommt, unb eine Sl^ätigfeU biefer ©ubpoii^ toobei fie fi^
felbfl beioegt, b. ben terminuB a quo unb ptfii^ aud^ bcn ter-
minuB ad quem ber 9c»egung (f. motns) (ttbd 9)a8 Se6cit im
eigentlid^cn ©inne bc§ SBorteS umfaßt brei Birten, bie vita nutritiva,
bic vita sensitiva unb bie vita intcUectiva (ogl. ib. III. 55. 6 c);
unter ber vita nutritiva (k>gl. anima nutritiva) i[t ba§ organifcê,
unter bec vita sensitiya bad mtimolifd^ unb unter ber vita
intellectiTa baS getê Seben tierp^, moiMm bo8 erfte bcn
Sßflanjen, Spieren unb ÜRenjcên, ba§ jioeite ben Bieren unb SRenfdên
unb ba§ britte b<n 3J2enj(ên unb reinen (Sêiftern ûfornrnt, ügl. ib.
II. n. 179. 1 c.
uneigentlidên Sinne aber, b. t. im @inne bon iûpt' unb

SicblingSbefd^ftigung loirb baS Sori Tita aufgefolt, lucnn bon tCrten
beB menf^liêtt SebenS bie Stebe tji: üla operatio, quae est homini
deleotabilis, ad quam inclinatnr, et in qua oonTorsatur et
et
ordinat vitam suam ad ipsum, dicitur vita hominis; undo quidam
dicuutur agere vitam luxuriosam, quidam honestam, et per huno
modum Tita contemplatiTa ab aotiTa distinguitur, et per huno etiam
modum oognosoere Deum dioitor Tita aetema» ib. L 18. 2 ad 2,
bgl. ib. I. II. 3. 2 ad 1 ; in hominibus Tita uniusouiusque henunis
videtur esse id, in quo maxime delectatur et cui maxime in-
tendit et in quo praecipue vult quilibet convivere amico, ib.
II. II. 179. 1 c. îe âuptfdd^lid^ften mm beS menfdÎidên SebenS
folgenbe: 1. Tita aotiTa unb Tita oontemplatiTa (ib.

finb
L n. 69. 3 0, n. n. isi. i c^ cg. l 92 u. 93, m 63), b.

24*
l bol
372 Vitium
t^ätige unb ba§ bcfd)aulid)e i'cbcn — quia quidaiu hommes prae-
cipue iütendunt contemplationi veritatis, quidaiu vcro intendant

principaliter exterioribus aotionibuBy inde est^ quod Tita hominiB
convenienter dividitur per actiYam et oontemplatiYaiDy th. IL IL
179. Ic; 2. Tita aeterna (ib. L 18. 2 ad 2, 23. 1 o, L IL
3. 2 ad 1), b. i. ba§ etüigc ßcben, lücldje» in ber ?In[d)auung ÖotteS
befleißt; 3. vita animalis unb vita spiritualis (ib. I. 97.
3 c, 100. 2 c, 102. 4 c, UL» öl. 4 ob. 1), b. i. ba3 animaliitê
ober ticvifcê unb M gctflige Scbcn, mit anbcm SBorteii bafiicnine
Seien, toeld^ DorûgSmeife bet animalifdên, unb baSiemge, hkU^

lâu^tfdd^lld^ ber geifttgen Jlabxt beS ênfdên 9{e(^nung trögt ; 4. vita
civilin unb vita coniugalis (ib. II. II. 161. 1 ad 5, cg. IIL
63), b. i. ba§ bürgerliche unb baS ejêlidjie Seben — sicut vita civilis
non importat (bqetd^net) aotom singolarem huiuB vel illios, sed

ea, qnae ad oommnnioationeiii dTilem pertineni^ ita Tita oonia-
galia nihil aliud est, quam oonyersatio ad communioationem talem

(i. e. coningalem) pertinens, th. III.* 44. 3 ad 3 ; 5. vi t a ox-
terior unb vita spiritualis (f. oben), bn§ äuBerlidê unb ba§
tnnecliiê üêben — duplex est hominis vita, una quidem exterior
secundum natoram senBibüem et corponüem» alia autem spiritn-

alis Becundum mentem (f. b. ib. IL II. 23. 1 ad 1 ; 6. Tita
'
honesta unb yita Inxnriosa (ib. L 18. 2 ad 2), b. i. htA

anftänbige (f. bonum honcstum) unb ba§ f^welgerifdê ßebcn; 7. vita
naturalis, vita gloriae unb vita gratiae (ib. 24. 2 ad
1 3), b. i. baS natfirlidê unb baS ubematürlidê Seben, mlä) le^tereS
enhocber in ber êrrltd^feit beS îmniclS ober im @tanbe ber Iftetltgma^cn«
ben (^nabe auf ^ben berbrad^t wirb; 8. vita yoluptuosaXib. L IL

69. 3 c, cg. III. 63 u. 130), b. i. baS ö€rgnügung§(üd^tige Seben —
vita voluptuosa ponit iincm (sc. hominis) in delectatione corporali,
quae communis est nobis et brutis, unde, sicut philosophus dicit»
est yita bestialis, th. IL IL 179. 2 ad 1. — 3u yeritas y itae

f.
yeiitas.
titlimi a) QtfjUx, Aebredên: yitiam nninscninsque rei
esse videtur, quod non sit disposita (eingerid^tet), secundum quod
convenit suae natiirae, th. I. II. 71. 1 c; ngl. ib. 2 c.
b) Safter: vitium est habitus malus, th. 1. II. 71. 3 ob. 1.
— Unter einem yitium capitale, b. i.emem ôut^tlafter, Derflett

man baSienige, ex quo alia yitia oriuntur seonndum ratibnem
Digitized by Googl
vivens YoliinUriua 373
(Sßci)e) causae finalis, inquantum scilicet habet finem maltum

appetibüem, unde ex eins appeiitu hominea provocantiir rnnlti-
pliciter ad peccandnm, ib. II. II. 148. 5 c; tigl. ib. 1. IL 84

3 tt. 4 c, II. II. 35. 4 c, 118. 7 c, 153. 4e.
Tirens = lebenbig: illa proprie dicuntur viventia, quao ßeipsis
moveutar seu operantur j iliud autem maxime convenit alicui per
seipsnm, quod eBt primum ei et ad qnod maxime inclinatur, et
ideounamqaodqne viTens oatenditnr vivere ex operatione sibi

maxime propria, ad quam maxime inolinatar, sicut plantarnm
vita dicitur in hoc consisibere, quod nutriuntur et generant, ani-
raalium voro in hoc, qnod sentiunt et moventur, hominum vero

in hoc, quod intelliguiit et aecundum ratiouem agunt, th. II. II.
179. lo.
Ttwe — leÜcnbig fdn, leben: Tivere duplioiter snmitar, quan-
doqne eiîm dioitar viyere ipsnm esse yiyentis, alio modo yiyere
dicitur operatio vivcntis, th. I. II. 56. 1 ad 1 ;
ügl. ib. I. 18.
2 c u. ad 1. — Yivere bcr^ält pd^ vita (). b. %), wie ba§
nomen concretam )um nomen abstraotom: yita non hoo modo se
habet ad yiyere, aicat eseentia ad eaee, aed eicnt Curaus ad
currere, quomm unum aiîfioat actum in abstraeto (f. b. %),
aliud in oonoreto, ib. I. 54. 1 ad 2; ogl. ib. 18. 3e.
ToUtus = getüoHt: secundura quod conformatur (voluntas
humaua) voluntati divinac in communi ratione (êîelûng) voiiti,
conformatur ei in fine th. I. IL 19. 10 c; secundum
ultimo,
quod fertur (gel^t) in aliquid , quod est yolitum solum ex ordine
ad alterom, ib. III. 18. 3c; primum autem yolitum intellectu-
alis (f. b. naturae est ipsa beatitudo (f. b. %) sive felicitas,
cg. III. 26. — Wan unter^d^cibet ein volitura materialiter
unb ein volitum formaliter {th. 1. IL 19. 10 c) unb üerfte^t babei
unter bem erfteten badienige, m§ man fetner ^Koterte nad^ toiSi, o^ne
{id( nm beffen Sîeûng )u bem angeftrebten Sêde )u Ifimmem, unb
unter bem Ie|tem bodjenige, m» eben toegen biefer SBejieûng gemollt nnrb.
oluntarle «= freitDifligermaên : quidquid Dous tacit, voluntarie
lacit, th. I. 19. 7 ob. 3] ut patet in eo, qui voluntarie inebriatur,
ib. L II. 77. 7 c.
Yoluitarius = a) »illentliit, b. t. au8 bem SBiflen (ertior'
gd^b, fei es mit Stotmenbigfett, fei eS mit 9rei(ett (ngl. th. IIL 18*
1 ad 3): diratur aliquxd yohuitarium, quia est secundum inoUua-
Digitized by Google
374 YolimtariiiB
tioDom voluntatis, ib. 1. 82. 1 c; hoc autem importat (bebeutet)
nomon voluntarii, quod motas et actus sit a propria inclinatione,

ib. L IL 6. lo; ad rationem (begriff unb äBefen) Yoluntarii re-
quiritnr, qaod principittm actus eit intra cum aliqua cognitiane

finis, ib. 3c; rolnntarium dicitnr, quod est a Tolimtate, ib. Sc;
dicitur enim alitjuid vohintariutu ex eo, quod voluntas in id
fertur, ib. 7 c. — ÜJlan unter[d(|eibet ein voluutarium secundaia
rationem (SBefen) perfectam unb ein voluntariam secnn-
dnm rationem imperfectam (ib. 2o), b. t. baS yoluntarium

im ooVen ober eigentfidên unb bo9 im uneigentlid^ @inne bc8 SSorteS;
crflcrc§ ift baSjcnige, racld)ea qu§ einer perfecta, unb leJtercS baSjcnige,
n)el(i^c§ aii§ einer imperfecta coîtio finis l^cröorgc^t : perfecta
quidem ßnis cognitio est, quando non solum apprehenditur res,
quae est finis> sed etiam oognosdtnr ratio (^teûng) finis et
proportio eios^ quod ordinatnr ad finem ipeom, imperfeeta autem

cognitio finis est, quae in sola finis apprebensione consistit, sine
hoc, quod cognoacatiir ratio finis et proportio actus ad finem, ib.
yoluntarium sccundum rationem perfectam, oon anbetn vo-

luntarium perfectam genannt, eignet bIo| ben tietnünfti^n
SBcfen, baS voluntariam seeundum rationem imperfectam oBec^ tont
fonô als Toluntarium imperfectam bêt^nct toirb, un^ bell
2:ieten, infofern ndmftd^ t^r finnlicêS êgel^rungSdermSgen (appetitns

sensitivus) bcm SBiKen (voluntas s. appetitus rationalis) ber Der*
nünftigen äOefen einigermaßen öi^nlic^ ift: Toluntas nominat ratio-
nalem appetitom^ et ideo non potest esse in bis» qoaa ratione
oarent; Tolnntariom autem denominatiTe dicitur a voluntate et
potest trahi ad ea, in quibns est aliqua partidpatio yoluntatis

seeundum aliquam convenientiam ([. b. 51) ad voluntatom, et
hoc modo volimtarium attribuitur animalibus brutis, inquantum

scilicet per cognitionem aliqoam moventur in ünem, ib. ad 1.
b) fceiiDiUig, b. t. mit äbeclegung unb gftcilêit geioollt:
illud, cuius domini sumus, didtur esse Toluntarium, th. L IL 6.
da; quod enim yoluntarium est> neque violentum nequenecesse

est esse, cg. I. 82. â§ voluntarium, e§ in ber ©ebeutung Don
freimiÜiö oerftanbcn, gerfäÜt in: 1. voluntarium directe unb
voluntarium indirecte (th. 1. 11. 77. 7 c), b. i. baS birelt
unb baS tnbtcctt gteimillige (f. directe unb indirecte) — ab aliqao
dicitur esse aliquid duplioiter, uno modo directe, quod soilioet
Digitized by Google
Tolnntas 375
procedit ab aliquo, ioquantum est agens^ sicut calefactio a calore,

alio modo indirecte ex hoo ipso, quod non agit» ucut submersio
naviB dicitar esae a gnbernatore, mquantom desiatit a guber^
nando, ib. 6. 3o; 2. Yolantarinm per se unb Yolnntarimn
per accidens (cg. III. 6), b. i. ba§ an unb für fid^ unb baS
nebenbei fjfceinjiClige yoluntarium secundum
ober frei Q^moMt'f 3.
actionem unb Toluntarium secundum passionem (th. I. II.

6. 5 ad 2), b. i. baS fretttiaige ânbeln ober 9Bitfen unb bo8 freiloUItge
Setben; 4. Tolnntarinm secundum se unb yolnntarium

secundum causam, b. i. ba§ an fid^ unb baS in feiner Urfadê
9reitt)inige — aliquid potest esee voluntarium vel secundum se,
aicut quaudo volmitas directe in ipsum fertur (gel^t), vel secun-

dum suam causam, qnando volimtas fertur in causam et non in
effeotnm, ut patet in eo, qui yoluntarie inebriatur, ex hoo enim
quasi oluntariuni ei imputatur, quod per ebrietatem committit,
ib. 77. 7 c; 5. voluntarium simpliciter unb voluntarium
secundum quid (ib. 6. 6c), b. i. ba§ fcÎcd^tmeg unb ba§ bc=
jieûng§tt)eife Sreimillige (j. involuntarius) — illud dicifcur simpli-
citer Yoluntariom, quod aliquis Yult in particulari, secundum

quod agitur, consideratis scilioet omnibus, quae ciioumstant,
quamTiB in uniTersali consideratnm (= secundum quid) non esset
voluntarium, sicut nauta non vult proiectionera mevcium in mare
absolute et universaliter considerando, sed imminente periculo
salutis, hoc vult, unde magis est hoo yoluntarium, quam inyo-
luntarium, ib. L 113. 7 c —
3u yoluntaria iustifioatio
{. eugnomosyne; motus yoluntarius f. motus.
Toluntas a) ff&xUt, b. t. ba8 IBetmögen, ttberfinnftdêS
bcgcl^rcn unb anjuftreben: in quolibet habente intellectura est vo-

luntas, th. I. 19. 1 c; voluntas in nobis pertinet ad appetitivam
partem (j. b. ib. ad 2; voluntas fit in actu (äBirnid^fett)
non per hoc, quod aliqua similitudo yoliti sit in yoluntate, sed
ex hoo, quod yoluntas habet quandam indinationem in rem
yoliiam, ib. 27. 4c; deinde considerandnm est de yoluntate, ib.
82 pr. voluntas et liberum arbitrium non sunt duae potentiae,
;
sed una, ib. 83. 4c; principium autem proprium agendi in ho-
minibus est voluntas, ib. IL ,IL 59. 3c ; cum yolnntas sit de
genere appetitiyamm potentiarum, cg. I. 74; yoluntas autem
non ex neoessitate fertur (gel^t) in ea, quae sunt ad finem, ib. 81,
Digitized by
376 olnntas
— Tlan I^Qt lîer ober }u unterfdêiben : 1. voluntasessentia-

liter dicta unb Yolantas participative dicta (ih. IIL
18. 2 ad l)f b. i. bcit »efenâften itnb ben teUnel^mititgBioeifen SBiUcii
— senBualitas siye sensualis appetitne, inquantnm est natuB (f. b. V.)
obedire rationi (33crnunft), dicitur rationale per participationem
(f. b. %.), ot quia voluntaa est in ratione (gcifligc ©eitc be§ 5)len*
jä)tn), pari ratione (@cunb) potefit dici, quod sensualitas sit vo-
luntas per partioipationem, ib. c; voluntaa sensaalitatiB
2.
unb Yolujitas rationiB 8. rationalis (ib. 2 au. 5o), b. i. baS

êgel^rungSbctmSsen ber finnltd^n 9{atur (f.
Bensualitas) im ^ênfdên,
injofcrn c§ bcm SöiHen unb burd^ itfw ber 95ernunft geôrc^t (ugl. ib.
I. IL 46. 4 ad 1), unb bQ§ feiner gciftigcn 92atur, rocIcêS bircft
unter bec Seitung ber Vernunft fielet, »orauS man erftej^t, ba| beibe
mit ben Dorl^tn ongefälirtcn Birten tbentif^ {inb. — 9Ba9 ben actus
Toluntatis anlangt, b. i bte Sl^fttigfett beS Sillens, fo ifl biefelbe
eine ^metfad^, eine innere (actus interior) unb eine fingere (actus
exterior), mit onbern SSortcn eine foldê, welche auö it)m fclbft ober
Qu§ feinem Sönnern êrDocgel^t (actus elicitus, f.

b. ^,), unb eine
foldê, meldte tion' il^m einem onbern SBermdgen aufgetragen oirb (actus
imperatusy f. b. H.) unb betÎb t^m fclbp ftnlerH^ gegenüber flett:
in actu autem Yoluntario (f. b. %) inTenitur duplex actus, sei-

licet actus interior yoluntatis et actus exterior, et uterque herum
actiuim habet suum obiectum, finis quidem proprie est obiectum
interioris actus Yoluntarii, id autem, circa (f. b. %,) quod est
actio exterior, est obiectum eins; sicut igitur actus exterior ac-
oipit speoiem (9rt) ab oirieoto, circa quod est» ita actus interior
yoluntatis accipit spedem a fine sicut a proprio obiecto, ib. L II.
18. Gc; actus exterior est obiectum interioris actus yoluntatis,
dicimur enim velle furtum vel velle dare eleemosynuin, ib. 20.
1 ob. 1; .actus (interior) voluntatis se habet ut formale (f. b.
ad actum exteriorem, ib. 3 a» ngl. ib. 18. 6 c; actus interior et
exterior sunt diyersi secundum genos naturae, sed tarnen ex eis

sie diyersis constituitur unnm in genere moris» ib. 20. 3 ad 1,
t>gT. ib. 17. 4c. actus eliciti giebt brei, nomlid^ velle,
intendere unb frui (f.
b. %.) , luelc^c ba§ Siel ä"^" Objcfte
lâben, unb brei anbere, nämlid^ eligere, consentire unb uti

(f. b. benen bie SRtttel jum 3iele a» Obieft btenen ; ngt. 8 pr.
u. 13 pr.

Tolontas 877
b) SBoflen, b. i. bet IBiacitSaft, btc SUIenSt^öttgrcii: electio

et Yolmitas, id est ipeum veUey simi diTersi aotas, sed tarnen
pertinent ad nnam potentiam, th. I. 83. 4 ad 2 si loquamur de ;
voluntate, secundum quod nominat proprie actum, sie proprie

loqu^ndo est fiuis tantum, ib. I. IL 8. 2c; motus vel actus
hoius potentiae (so. yoluntatis), qni etiam voluntas dicitar, qaan-
doque qnidem est naturalis et neoessarins^ puta (näntlitt) respeota
felicitatis« quaadoqne antem ex libero «rbitrio rationis proveniens,
ib. in. 18. 1 ad 3; Dens cogitationes mentiTiin et volnntates
cordium (f. b. 51.) cogno8cat, cg. I. 68 ; voluntas consequitur in-
tellectum, ib. 75; ex suppositione voluntatis, quam habet de
sanando, ib. 81; volantas est finis» electio autem eoram, qnae
ad finem ib. 88; Tolontas» qnae est appetitns finis prae-
sunt^
cognitiy ib. IIL 16; omnis electio et aotoalis Yolnntas in nobis,
ib. 85 ; voluntas praecedens actum manet virtnte (ber ^raft nad))
in tota consecutione (53erlQuf) actus, ib. 138—139. — Birten
bet voluntas, fte in ber gebeut ung Don ôUen oecftanben, finb folgenbe
)u iw^ci^ncn: 1. volantas antecedens unb Toluntas

oonsequens sc Bei, b. l baS (bem (Kinbelit beB 9Dltcttfi|en) Wi»
ottfigel^bc imb nac^folgcnbc SBoQen (ogl. velle) — qnae qnidem
distinetio non aocipitnr ex parte ipsius voluntatis divinae, in qna
nihil est prius vel posterius, sed ex parte volitorum, th. I. 19.
6 ad 1 ; 2. voluntas beneplaciti unb voluntas signi,
b. i. baS etgehttidê äBoQcn« tpel(|es in Um ^(IgefaOcn, unb halt
SBopen im tibetttagenen Bixmt b(8 SBortcS, toeI<(e8 in bem geilen bcS

9Bo0end befielt — yolnntas enim proprio dieta vocator yolnntas
beneplaciti, voluntas antem metaphorice dicta est voluntas signi,
eo quod ipsum signum voluntatis voluntas dicitur, ib. 11 c;
S. voluntas completa unb voluntas incompieta, b. i. bod

noflßftnbtge unb boS undottßdnbtgc SBotten — yolnntas completa non
est nisi de possibili, qnod est bonnm yolenti, sed yolnntas in-
completa est de re impossibili, qnae seonndnm qnosdam yeUeitas

(f. b. %.) dicitur, ib. I. IL 13. 5 ad 1, ügl. cg. II. 32; 4.voluntas
naturalis unb voluntas deliberata (th. I. IL 1. 1 c,
III.^ 98. 1 c), b. i. bad natüclidê obec unüberlegte unb baS überlegte
Sofien; 5. yolnntas perfecta s. consnmmata (ib. L II.
20. 4c u. ad l), b. l ba9 fertige unb noflenbcte Sollen, m§ mit

yolnntas completa gleid^bebeutenb ift; 6. yolnntas pietatis,
878 Tolaptas — TOS
b. i. baS SBoDen bev Sotml^r^tgcn Si(6e — Toluntag pietatu non
idetnr esse aliud, quam Tolnntas, quae consideratar nt natura
((. unten) ,
inquantum scilicet refugit alienum malum absolute
(f. b. 91.) consideratum, th. III. 18. 3 ad 3; 7. voluntas

Simplex (f.
affectus) unb voluntas consiliativa (ib. I. 19.
5 ob. 3 tt. ad 3, L IL 8. ic» 15. Sc» HL 18. do, og. IIL 97,
98 tt. 161), b. t. ba9 einfädle ober ffÎc^t^tittge (f. nmplez), Übt auf
boS 3tel, nid^t oBct bifeft auf bie 9KlttI )um 3tel unb {tfbhtrt mif
bo8 ^\t\ lîngcorbncte unb injofern jufammcngcfc^tc SBoIIen, unb ba§*
jenige äBoQen, toeldêd ftd^ auf bie W\i\t\ sunt 3isl bejte^t unb bc^âtb
Dott ber Doraudgeênbcti Überlegung abhängig i|l — in finem (voluntas)
feiiur aimplioiter et abeolnte aieat in id, qnod eat seonndam ae
bonnm, in id antem, qnod est ad finem, fertor cum qnadam oom-
paratione, secnndum qnod habet bonitatem ex ordine (^tnorbnung)
ad aliud, th. III. 18. 8. voluntas ut natura s. per
3c;
modum naturae unb voluntas ut ratio s. per modum
rationis (ib. 18. 3— 5 21. 3 u. 4 c), b. ba§ SBoUen be§ t.
aBtttenS att cind 9taiutbnig8 (f. natnra) ober btcicitigc läfiA'gvX

beft SßiSeitd, meldte gemag feiner befonbem 92otnr oi^ ba§ €(ate alft
dtif fein 3^^^ lîngeorbnet iß, unb baS SBoQen be8 SBillend a(8 eines
unter ßcitung ber 95ernunft ftc^cnbcn 53crmögenS, bemjufolge er aud^

badjenige anftrebt, h)a3 bie Vernunft û bem 'Sxtlt al§ Littel, baäfeibe
)tt erretdten, in $Be)ie4un0 fe^ft; dgl. ib. I. IL 8. 2 o. —

Unter
complementnm Tolnntatis Herftel^t man bie fBoOpfinbigldt
ober SoUenbuna be8 Sollen«, fo ba| eS ffir alle pfiffe fiattlât (f. vo-
luntas completa): dico autem, complementnm voluntatis esse,
quando vult hoc absolute facere omnibus modis, cg. II. 32. 3**
Signum voluntatis f.
signum.
felniptaB — finnltd^ ^gnögen: qnia deiectationes (f. b. 9.)
oorporalea plnribns annt notae, asonrnpeeront dbi nomen volup-
tatom, th. L n. 3. 6o; volnptates oarnis oohibentnr, cg. L 6.
vex — a) © t i mme communius in (bei) nobis dicitur verbum,
:
quod voce profertur, th. 1. 34. 1 c. — b) artif ulierter ßaut,

l^drbareS SBort: vox enim significat intellectus oonceptum, ib.;
voz est signifioativa verhi (f. b. 9L) in oorde oonoepti, th. UT.
39. 8 ob. 2. SS giebt eine voz oompleza unb voz inoom*
pleza (ib. L 16. 2 c, Dg(. de verit 4. 2 o), b. i. einen f)»radÎid^n
ûSbrud, meldêr au8 ^toei ober mehreren einzelnen SQi^()rtern (feuer<
Digitized by Google
Tulneratio — zelas
f))ctenbcr 33crg, Socrates sedet, ib. L Iß* 8 ad 3)^ unb einen foldên,
weither nur au§ einem einzigen 2Bort beftel^t, fei bie§ nun pfammen^
gefegt (fjfelbêtt) ober nid^t (§ecr). Unter vox significativa
(ib. L Ifi. 8 ad 3, cg. III. 105) öerflel^t man ben artifulierten ßaut
be3 5Jlunbe§, infofern er einen ©ebanfen bcjeid^net. 3" v erb um
vocis f.
verbum.
Tulneratio = 53ertounbung. Unter vul n erati o natura e sc.
hominis oerftel^t man ba§ burd^ bie Srbfünbe Oerurfad^te ^broeidên ber
menfdÎicên Vermögen Don i^rer auf bie Xugenb înîelenben Ütid^tung
omnes vires animae (per peccatum primi parentis) remanent

quodammodo destitutae proprio ordine, quo naturaliter ordinantur
ad virtutem, et ipsa destitutio vulneratio naturae dicitur, th.
L II. 85. 3 c.
z.
zelus = @ifer, Qoin: zelus, quocumque modo sumatur, ex
intensione amoris provenit, th. L II. 28* 4 c ; si aliquis appetat,
quod secundum ordinem rationis Hat yindicta, est laudabilis irae
appetitus et vocatur ira per zelum, ib. II. II. 158. 2 c, ogl. ib.
III. 1J5. äc. — 3enad)bem bie Siebe a\9 amor amicitiae ober al§
amor concupiscentiae auftritt, unterfdêibet man ben zelus in bie
^ntrüftung unb in bie (Sif er fud^t (zelus invidiae): in amore con-

cupiscentiae (f. b. qui intense aliquid concupiscit, movetur
(homo) contra omne illud, quod repugnat consecutioni vel fruitioni
quietae eins, quod amatur, et hoc modo viri dicuntur zelare

uxores, ne per consortium aliorum impediatur singularitas (f. b. %^
quam in uxore quaerunt, similiter etiam, qui quaerunt excellen-
tiam (f. b. ^.) moventur contra eos, qui excellere videntur,
quasi impedientes excellentiam eorum, et iste est zelus invidiae;
amor autem quaerit bonum amici, unde, quando
amicitiae
(f. b. %^
est intensus, hominem moveri contra omne illud, quod re-

facit
pugnat bono amici, et secundum hoc aliquis dicitur zelare pro

amico, quando, si quae dicuntur vel fiunt contra bonum amici,
homo repellere studet, ib. L II. 28. ^c.
25*
^
V Google
880 Zc|t»8ci5ef|cntiigeiL
a) 33crbeffcrungcn beS Xti^ttS ber Summa contra gentiles,

fptric er bcibm ?lu#f]abcn lautet, welche
in bcn 31. Uccetti, angcblirf? unter
oetrcucr ^cuü^ûnq ^C6 ûtoijraplôn^ tic^ ^. Xôtnai^, 1866 |U (äJîgnefcê
ûi^gobe) uub 1878 ôm oeronftoltct ât.
etatt:
1. ac sie idem sit (1. 10) acai idem dt
2. possibile esse, causam (ib. 17) possibile esse et non esso, caasam
3. qui jpossidet, unitatem (ib. 42) qui praesidet, unitatem
4. ad mtelleetam autem produdtiur M mtelleetam autem perdudtor
(ib.66)
5. virtutem eoniin opposita (II. 85) virtutem et cornm oppoaita
6. naturas etiam perfectior (III. 130) naturas iinperi'ectior
7. medium virtutis uou accipitur se* medium virtutis non accipitur
candtun (ib. 184—186) Semper aeeimdiiiii
8. praedicantnr non aliud (lY. 10) praedieaator, non aliqoid
9. ücat servns ad aliquid (ib. 10) sicut servus aliquid
2)ic öorgcfcfilagcnen Jcârtm finb fänUlirf>, mit 3tu§nabmc Don dlx. 5 unb 6,
ber ^J*'*"'*^^^ entlehnt, roctc^c im ât)xt 1501 ju Äötn Don ^cinrij^ Cucntclt
gtimKft toofben ij); 9h. 1 unb 3 berfelben ftnb auc^ burd^ bie jtoeite êfamt:
ouSgofie b« ffierfc bc^ ^. Jômaö (5Bcncbig, 1593) Dcrtrctm, wnb »a« bie öcr*
gefc^lagenc l*cSart Sttc 7 betrifft, fo leît ftc cmigeîteC fi>äter (c. 186—187)
voMii) rciebcr.
b) 33crbef f crungen bc^ Xti^tcS ber Summa theologica, mic

er in ber juüor genannten jmeiten (êjauitauägobe unb iôd^ft loa^rfc^cinUc^ aud^
in ber SV Vtom 1670 erfcîencneit erfim QefotntattlSgabc loiitet
<Statt: tte6:
1. <|uod dicitur male esae Tel fieii, 2uod dicitur, quod mala esae vel
Sed 19. 9 ad 1)
(I. eri sit bonum. Sed
2. piocedift aliqoid inte» ipsom (ib. procedit ad aliqnid intia ipsom
27. lo)
8. Kursus verbum est, quod oon Kursus verbum est, quod non
profertur (ib. 34. 1 c) voce profertur
4. non erit, sed sensitiva tantum non erit, sed in sensitiva tantum
(ib. 79. 6 c) #
6. uiinmquodque, illnd magia (ib. onnmqnodquA tale, ülnd nagiB

87. 2 ad 3)
6. socundum statoram corporis (ib. secondum naturam corporis
89. 5 ad 2)
7. Gonservaie per ae diieete (ib. 104. oonserrare per se et diiecte
1 c)
8. bonum autem conunone divinum bonum autem commune sit
Sit (I. n. 19. 10 c)
9. Titiam, et seeimdiim fonnam (ib. Vitium, et aliqna seeondom for-
86. 4 c) mam
10. eutrapelus a bona oonvenioiie eutrapelus a bona oonversatione
(U. n. 168. 2 c)
25ie unter yir. 2, 4, 6, 7 unb 9 öoraefc^lagcnen üeöarten ftnbcn fic^ in ber

^nhmabel, toü^t im ô^re 1496 ju Cramberg ßon 9(nton Jnrbergei gebnuft
toorbett ifL
Google
Diyilizeü by GoOgle
1
SCHUETZ, Ludwig 6o4.7
Thomas- lexicon •••• T30.9
S585th
1881

1881 - Schutz - Thomas Lexikon

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

1881 - Schutz - Thomas Lexikon

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

THOMAS-LEXIKON:

Sammlung, Überfc^ung unb ^rflärung

in^cfotibevc in defTen bcibcn Summen

Dr. SvMi% i^it

^Kttd uttb iScvIag Doit 9<<^inanb 6<(0ningl(.

,Aeterni Patris' an bcn fatlôliftên Srbfrei§ rid^tcte, fât ba§ ©tubinra

)a einen ct^e^enben 9n(auf unb Suff^mnng genommen. 3nSbcfonbere

fterung jugetoenbet l^at.

bieienigen, meU^e in bec Seit t(m »iffenf4aftli(l|ett VuSbtlbung an bie

iN>rattd)uf<i|idten. ^ttein bieS ôrjlubium raubte il^nen tîele, biele Sît,

gar mand^em ineOei^t )u biele 3^t, fo ba( er )u feinem Seibmefen

lofop^ie, aurf) nicfjt in bem umfangrcic^ftcn, famtüd^e terraini technici,

beren ber ^. ^l^omad fid^ in feinen SBctten bebiente, oermertt unb

(&S burfte bttljer eine IcEifograpl^ifd^c 3ufatnmcnftcKung unb ^rftä»

etn)ufu(t(n; ein Sestfon ber termini technici biirfte ^eutjutage für

^ie Tabula aurea, meiere $ctcr öon ©ergamo fämtlicl^en Söerfen

Vunftcn entworfene (Sad^rcgifter. 2ßa§ fobann bie £'ejifn nu§ älterer

(Thesaums Phüosophonun seu Biatinotiones et Axiomata Philo-

(Lexicon, quo veterum theologorum locutiones explicantur, theolo-

unb baS oon iRuntiuS (SignorieHo (Lexicon peripatetioum philo-

aophico-theolo^cnm, in quo scholastioorum distinctiones et eifata

bem Stomas gebräu^Iid^en , anzufertigen, me(4ed ob feinet

gtfiBeren, mo mSgfid^ ecfd^filvfenben Sammlung ernSrter Xecmint boll«

fommener, aI8 uQe Msi^erigen Lezica» bem borgefe|ten Qmdt geredet

9n§ ein fold^eS Segifon präventiert fid) ba§ öorlicgenbe Xlfornai-

5ntere[jc ber SBifjcnfd^aft in ^i)In)pruc^ genommen, unb loirb if)ncn mid)

€teiruTtg eingerfiumt, tnfofern ndmli^, a(8 ouf Befonbetc fCnorbnung b(8

^Popftcä bie Summa theologica in Qjcrbinbung mit bcm Kommentar

gehörigen ^lommentar bc§ 8i)lue[ter üon Q^crrata herausgegeben mirb.

technici ber betben Summen mit gleid^ (leibenben IBebeutungen in ben

©pccial«i'ej;ifon ben bcibcn Summen aiiä) alS Sejifon ju ben übrigen

SBerfen bc§ ^^Iquinaten üermertet »erben (ann.

äJlanc^em mag )u Otel, manchem ju »enig in baS ^S^omad'Sesifon'

ba§ bie Anlage be§ ,3:f)Dma§=?C5ifon§' bel)errfc^cnbc ^rincip, ben ^In=

doöig oUyfi xb qdhj ts fein möge, ubergebe td^ eS ber Öffentlid^teit.

MniMn% im im HiAfaCfouIcii gffoiuulUii iM^fWuRftm

fb. M Somma eg,

0. b. 91.)/ quae absolute et afflrmatiye de Deo dionntar (f. b %.),

qnod absolute oonsideratar, ib. 19. 6 ad 1; dicitar antem

113. 7 c; id, quod est absolute appetibile, ib. I. IL 16. 2 ad 1;

ober ex conditione (f.

)u ni^tS in Seîeûng fteênb, beîelûngSIoS, unbebingt: addit supra

(f. b. in (bei) hominibus et angelis non significat relationem

(f. b. %), sed aliquid abBolutum, ib. 4 ob. 4; potest sumi

essentiam (f. suam relatiyum (f. b. 91.), posterius est abso-

luto^ ib. 4 ad 2; divina soientia non est discursiYa vel ratio-

rationem (IBejicl^ung), ib. 55. 2 c; secundum totalitatem absolutam

}u soientia absoluta f. scientia; vioientia absoluta

b) Io8gef|»ro4cn: ostendit bominem absolutum, non solum

•MiMte abgclcennt€cmo|cn« lofgcffpUcmetfc^ aOgcmchi, b. u

feiten enttletbet toorben: boo cognosoit mteUectoB immaterialiter

1 ad 4. — ©egenteil Don abstracto (= in abstracto, f.

logif^tn Sinne: ad peifeotam openitioiiem iDteUeoku xeqniritar

uno quidem modo secundom quamdam abstractionem th. I. II. ,

77. 1 0. — c) im eTfenntni8t(eorettfi|en Sinne: intellectas

iMwter poteafc in abstraotione conaiderare^ quod in oonoretione

(f. b. 9C.) oognoadt^ ib. L 12. 4 ad B\ diotnm eat de dnplici modo

^ie ^bftrafHon in ccfenntniSt]^eoretifc)cm Sinne, loeld^ man

85. 2 ad 2) nennen ton, ip eine gtpcifadie, chie abairactio per

Benenm unb eine abatraetio per intellectnm, b. i. eine

)i]^ftf4en ^inge abgelöft unb in einen bet äu|eren Sinne aufgenommen

aimilitadinea remm annt in anima qnantnm ad potentiam (IBetmftgcn)

flcan4 abairactio minor genannt tM, nnb e§ s* tum bem

Bcere, ib. I. 12. 4 ad 8. SBaS fobonn bie fiberfinnlid^ fH^oIHon