Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Name:
CaV918__Candra-Vrtti_ed_Liebich_AKM_14.pdf
PURL:
http://resolver.sub.uni-goettingen.de/purl/?gr_elib-176
Type:
Encoding:
Unicode ( ...)
Date:
BRIEF RECORD
Author:
Candragomin
Title:
Publ.:
Description:
XIII, 521 p.
Series:
FULL RECORD
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gr_elib.htm
NOTICE
This file may be copied on the condition that its entire contents, including this data sheet,
remain intact.
GRETIL e-library
Abhandlungen
fr die
Abhandlungen
fr die
des P r o f D r . H . S t u m m e .
Vierzehnter Band.
Leipzig
1918
CANDRA-VTTI
DER ORIGINALKOMMENTAR
ZU
CANDRAGOMIN'S
S E I N E M G R A M M A T I S C H E N STRA.
HERAUSGEGEBEN
VON
Dr. B R U N O
AO.
PROF.
D.
IND.
PHIL.
LIEBICH,
A . D.
UNIV.
HEIDELBERG.
Slob* dpon
Leipzig 1918.
In Kommission bei F . A. Brockhaus.
Chr. Bartholomae
in Dankbarkeit zugeeignet.
Vorwort,
Im Vorwort zur Ausgabe des Cndra-Vykaraa (diese
Abhandlungen X I , 4, 1902) sprach ich S. VIII den Wunsch
aus, jener Ausgabe des Stra eine solche der Vtti folgen
zu lassen, als des fr uns wichtigsten Teiles dieses wie jedes
andern grammatischen Systems, womglich mit bersetzung
und Erluterung aller schwierigen Stellen'. Die Herausgabe
der Vtti hatte allerdings die Bentzung des Originals der
einzigen vollstndigen Handschrift dieses Werkes, die sich
in der DurbarBibliothek in Kathmandu befindet (in der Stra
Ausgabe mit C bezeichnet) zur unumgnglichen Voraus
setzung. Denn die an Ort und Stelle fr mich angefertigte
Kopie, die ich damals besa, hatte mir zwar fr F eststellung
und Verstndnis des StraTextes gute Dienste geleistet, fr
eine zuverlssige Ausgabe der Vtti selbst reichte sie jedoch
natrlich nicht hin, und nur von einer solchen war wirkliche
Frderung der so verschiedenartigen Probleme, die sich an
Panini und seine Nachfolger knpfen, zu erwarten.
Zu meiner groen F reude gelang es mir denn auch
wirklich, durch Vermittlung von Professor Sylvain Lvi in
Paris, dessen Hlfe ich schon fr das CandraUdi erwhnen
konnte, dieses Unikum, eine Palmblatthandschrift des 12.
bis 13. Jahrhunderts, sehr sorgfltig geschrieben und so gut
wie lckenlos erhalten, zur Benutzung hierher zu bekommen.
Die Indologie ist dem Besitzer der Handschrift, dem Maha
raja von Nepal, fr diese weitgehende Liberalitt jedenfalls
zu Dank verpflichtet.
Als dieses Haupthindernis beseitigt war, entstand eine
weitere mehrjhrige Verzgerung dadurch, da ich fr die
XI
tl
XII
XIII
B. Liebich.
Namo vgvarya!
Siddha praamya sarvaja sarvya jagato gurum
laghuvispaasapram ucyate abdalakaam.
gilt bis
Ende des
Atha kimartho varnm upadea? pratyhrrtha. 6. Buches
pratyhro hi lghavena strapravttyartha.
A I U (I)
a i u ity anena kramea varn upadiynte akram
ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bhavaty ekena:
ko 'o ralv (I, 1, 15) ity akrea. jtinirdea cyam.
K (II)
ity etau varv upadiya prv cnte kakram
ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bhavati catu
rbhi: ako 'ki drgha (V, 1, 106) ity akrea, iko ya aci
(V, l , 74) itkrea, ugita (V, 2, 44) ity ukrea, ko o
ralv (I 1, 15) ity krea. akrdayo var pracuraprayo
gaviays, te sujnam upadeaprayojanam. kras tu
kpistha eva prayujyate, kpe ca prvatrsiddham (VI, 3, 27)
iti latvam asiddham, tata kra evckryi bhaviyantti
kimartham kra upadiyate? latvavidhnd yni pary
ackryi tny kre yath syur iti. kni punas tni? pluta
svarito dvirvacana ca: K3ptaikha, prakpta, kpptavn
iti. yac caktijam asdhu abdarpa tadanukaraasypi
sdhutvam
iyate;
tatsthasypy
krasyckryapratipattya
rtham upadea kriyate. taka iti prayoktavye aktivaikalyt
kumry Ltaka iti prayukta. tam anyo nukaroti: kumry
Ltaka ityam heti.
1
C i sajnam, C2 sujnam
Pratyhra-Stra
EO (H I)
e o ity etau varv upadiynte akram ita karoti
pratyhrrtham. tasyoccraa bhavaty ekena: iko 'de
kriyrthy (VI, 2, 1) ity ekrea.
A I A U C (IV)
ai au ity etau varv upadiya prv cnte cakram
ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bhavati catu
rbhi: acadaijjhetur araktavikra (V, 2, 36) ity akrea,
khitca ekco ma (V, 2, 4) itkrea, eco yavyva (V, 1, 75)
ity ekrea, ajgivn sicy atay daij (VI, l , 3) ity
aikrea.
pratyhre 'nubandbn katham ajgrahaeu na?
jpakd apradhnatvl lopa ca balavn iti.
vareu ye varaikade varntarasamnktayas teu
tatkrya na bhavati, tacchynukrio hi te na punas ta
eva; pthakprayatnanirvartya hi varam icchanty cry.
nugvidhildeaatvev kre pratividhtavyam.
H A Y A V A R A L A (V)
ha ya va ra la ity etn varn upadiya prv cnte
akram ita karoti pratyhrrtham. tasyoecraa bha
vati dvbhym: ia a (VI , 4, 34) itkrea, iko ya aci
(V, 1, 74) iti yakrea. igrahani sarvy anena akrea,
agrahani tu prvea akrea. jtinirdea cyam. aya
repho yakrt para upadiyate. tasya yarupdne yayupdne
yamupdne copdne sati prtar nayatty atra yaro ami am
v (VI, 4, 140) iti amdea prpnoti, nadhrada ity atrco
rahd dve (VI , 4, 141) iti dvirvacana prpnoti, nara rathe
nety atrnusvrasya yayi yam (VI , 4, 151) iti yamdea pr
pnoti. naia doa. ktau padrthe samudye sakllakye la
kaa pravartata iti darane yaro ami am veti am pratysa
nnataro bhavatty evam etat pravartate. tad anena gakrdn
akrdayo ye yathsva sthnato guata ca pratysannatars
te vihit. ye ca na sthnato npi guata ca sthnamtrea
guamtrea ca te sarve nivartit iti sthnamtrea praty
sanno rephasya akro na bhavati. dvirvacane pi rephasya
3-
Pratyhra-Sutra
JHABHA (VII)
jha bha ity etau varv upadiya prv cnte akram
ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bhavaty ekena:
ata d yai (VI, 2, 39) iti yakrea.
G H A H A D H A (VIII)
gha ha dha ity etn varn upadiya prv cnte
akram ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bha
vati dvbhym: jhaa ekca sdhvor bao bha (VI, 3, 69)
iti jhakrabhakrbhym.
JABAGAADA (IX)
ja ba ga a da ity etn varn upadiya prv cnte
akram ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bha
vati pacabhi: bhobhagoaghobyo 'i lopa (VI, 4, 24) ity
Pratyhra-Stra
akrea, hai cto ror (V, 1, 119) iti hakrea, vai (V, 4,
128) iti vakrea, jhalo ja (VI, 3, 67) iti jakrea, jhaa
ekca sdhvor bao bha (VI, 3, 69) iti bakrea.
K H A P H A C H A H A T H A C A A T A V (X)
kha pha cha ha tha ca a ta ity etn varan upadiynte
vakram ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bha
vaty ekena: na chavy apran (VI, 4, 3) iti chakrea.
khaphagrahaam uttarrtham.
K A P A Y (XI)
ka pa ity etau varv upadiya prv cnte yakram
ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bhavati paca
bhi: anusvrasya yayi yam (VI, 4, 151) iti yakrea, inaya
uo 'ci va (VI, 4, 16) iti makrea, jhayo ho jhay (VI, 4, 156)
iti jhakrea, puma khayy ami (VI, 4, 2) iti khakrea,
caya ari dvitya (VI, 4, 158) iti cakrea.
AASAR (XII)
a a sa ity etn varn upadiya prv cnte repham
ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bhavati paca
bhi: yaro ami am v (VI, 4, l40) iti yakrea, halo
jhar jhari sasthne lopo v (VI, 4, 155) iti jhakrea,
khari car jhala (VI, 4, 148) iti khakracakrbhym, o
kuktukau ari (VI, 4, 12) iti akrea.
H A L (XIII)
ha ity eka varam upadiya prv cnte lakram
ita karoti pratyhrrtham. tasyoccraa bhavati abhi:
idanekl sarvasya (I, 1, 12) ity akrea, hali pity uta aud
(VI, 2, 30) iti hakrea, supi vali tadvad (VI , 3, 51) iti va
krea, ralo halder iduto sani ca (VI , 2, 21) iti rephea,
jhalo jhali (VI , 3, 55) iti jhakrea, ala igupntd ado
nia ksa (I, 1, 65) iti akrea. atha kimartham upadio
py aya hakra punar upadiyate? adevikalpaksavidh
vidhayo yath syur iti. tatra snihitv snehitvety atra ralo
halder iduto sani ca (VI , 2, 21) ity adevikalpo yath
Pratyhra-Sutra
1,1
DIR IT S A M A D H Y A (1)
dir antyensat lakito ghyamo madhyai saha gr
hya. ako 'ki drgha (V, 1, 106): dagram, dadhndra,
madhura. sup sup (II, 2, 1): rjapurua, nlotpalam.
UT S A V A R G A (2)
ukrea lakita di saha vargea grhya.
(VI, 3, 59): vyakti.
co ku
T TATKLA (3)
takrea lakitas tatklo grhya. ato bhisa ais (II, l
2): vkai, plakai. iha na bhavati: mlbhi.
DO P A (4)
dgrahane apakrakasyaiva grahaa veditavyam. do
dat (VI, 2, 96): dattam. iha na bhavati: dta barhi,
avadta mukham.
ANAACIHNAM IT (5)
anavayavabhta yac cihna tad asad veditavyam. ia
li (VI, 3, 57): akot. anaagrahaa kim? ekco hal
de kriyrthd bhbhkye ya (I, 1, 40): ppacyate. er
ac (I 3, 45): caya, jaya. ia kvip; tuk; etti it. gacchati,
na tihati, lupyata ity artha.
gilt bis mit
16
V I D H I R VIEANTASYA (6)
yad vieaa tadantasya vidhir veditavya. ata i
(II, 4, 19): Dki, Plki. yat tu na vieaa na tena
tadantavidhi. Nadibhya phak (II, 4, 35): Nyana,
Cryaa. iha na bhavati: Sautrani.
1,1
S A P T A M Y A P U R V A S Y A (7)
saptamnirdee prvasyaiva krya veditavyam. iko ya
aci (V, l , 74): dadhyudakam. samid atreti kasmn na
bhavati? acty aupaleika dhra. tatraitvad ucyate:
prvasyaiva bhavati, na parasyeti.
PACAMY P A R A S Y A (8)
pacamnirdee parasyaiva karya veditavyam. ato
bhisa ais (H , l , 2): vkai. iha na bhavati: mlbhir atra.
iha kasmn na bhavati: dadbhir iti? anantare ktrthatvn
na vyavahitasya kryam.
A D E (9)
parasya krya iyamam der varasya pratyetavyam*
dvyantaprder and apa lt (V, 2, 113): dvpa, antarpa,
sampa, npa.
A H Y A N T Y A S Y A (10)
g. b. m. 14
ahnirdiasya sthane yat karya tad antyasya vedi
tavyam. aano v supy t (V 4, 52): abhi, aabhi.
IT (11)
nakra id yasya so 'ntyasya bhavati.
45): sakh. ahyety eva: vina.
IDANEKL S A R V A S Y A (12)
akra id yasya so 'nekl cdea sarvasya sthne vedi
tavya. jasa (H, 1, 8): sarve. bhrasjo bharj v (V, 3,
62): bhra, bhar.
AKITV DYANTAU (13)
ahnirdiasya itkitv dyantau veditavyau. bruva
l (VI , 2, 34): bravti. trapujatuno uk (HI , 3, 108): tr
puam, jtuam.
MID ACO ' N T Y A T P A R A (14)
g.b.Ended.
makara id yasya so 'ntyad aca paro veditavyah. vaca 4. Buches
um (V I , 2, 69) : avocat. pardhikra kapa.
bez. Panini VI I , 4, 20
1
I, 1
K O O R A L A U (15)
ity etayo sthne yo ' tasmt parau rephalakrau
veditavyau. kart. kalpt. kralkrau.
V I P R A T I E D H E (16)
dvayo svakayor ekatra prasage yat para tad bha
vati. yath tvd etvam: vkebhya. paraabda cyam
iavc. tena prvavipratiedhdayo na pahitavy bhavanti.
g. b. m. 22
B A D H A E R CA (20)
badher nindy vartamnt san paro bhavati, ikrasya
ca Ikra. bbhatsate. anyatra badhaka.
NDNMNA (21)
no dno mna ca san paro bhavati, ikrasya ca kra.
sati, sate.
ddsati,
ddsate.
mmsati,
mlmsate. katha ninam, avadnam iti? yater dyate
ca lyu siddham. katha mnana mno mnayatti?
caurdikena siddham. tata ca v ic, ghuer aviabdana
(V, 4, 151) iti ligt. ndnshacaryd tha bhauvdikasya
mno grahaam.
I, 1
g. b. m. 24
TUMO L U K C E C C H Y M (22)
tumantd i c c h y m arthe san bhavati, luk ca tumo
bhavati, rutatvt. cikrati. iha kasmn na bhavati: ka
rtum icchatti? pthakpadenbhidhnt. tuma iti kim? bho
janam icchati. icchym iti kim? bhoktu gacchati. ci
kritum icchatti icchsanantt san na bhavati. katham?
svtmani kriyvirodht. na hcchy sano vidhnakle
icchsanant praktir asti. iha tu bhavaty eva: jugupsiate.
katha kla pipatiatti? yath kla patitum icchatti
vkya bhavaty eva vttir api bhaviyati. vkyam eva
tarhi katha bhavati.? lokasya tath vivakta.
VYPYT KMYAC (23)
ier vypyd icchym arthe kmyac paro bhavati.
putram icchati, putrakmyati. vastrakmyati. vypyd iti
kim? dtreecchati. iha kasmn na bhavati: rja putram
icchatti? spekatvt. na hy anyam apekamo 'nyena
sahaikrthbhvam anubhavitu caknoti. ihpi tarhi na syt:
tmana putram icchatti? naivtra bhavitavyam
na hi
bhavaty tmana putrakmyatti. katha tarhi putrasy
tmyabhvo gamyate? anyasyrutatvt, icchy ca tadvi
ayatvt.
cakra
satiiasvarabdhanrtha:
putrakmyi
yatti.
C i bhavati
1
10
A D H A R A T (26)
dhrd
upamnd
cre
'rthe
kyac
ym ivcarati, kuyati prsde. prsdyati kuym.
g. b. m. 31
bhavati,
cakre.
paro
bhavati.
ku
K A R T U R VI P (27)
kartur upamnd cre rthe vip paro bhavati.
ivcarati, avati. gardabhati.
ava
GALBHAKLBAHOEBHYO IT (28)
galbhdibhya upamnabhtebhya cre rthe vip paro
sa
ca
idvat.
galbhate,
klbate,
hoate.
galbh
akras
tanrtha.
katha
galbhyate?
madhye
pavd prvn vidhn bdbante na parn.
g. b. m. 36
K Y A (29)
unmanas,
unmanyate
abhimanas,
abhimanya
te durmanas, durmanyate sumanas, sumanyate
rebat,
rehyate
vehat,
vehyate
sacat,
sac
yate tpat, tpyate ucivarcas aara ojas nla
madra phena harita manda. kartur ity eva:
abha
bha
karoti.
iha
kasmn
na
bhavati:
bhbha
vatti? uktrthatvt.
JLOHITDIBHYA K Y A (31)
jantl lohitdibhya ca cvyarthe vartamnebhya kya
bhavati. paapayati, paapayate. lohityati, lohityate
varmyati,
varmyate.
akro
v
kyaa I( ,
4,
142)
iti
cihn
rtha. ktigaa cyam.
11
I , 1
KAAKAKASATTRAGAHANYA PE KRA
MAE (32)
kadibhya caturthyantebhya ppe vartamnebhya
kramae 'rthe kya bhavati. kaya karmae krmati,
kayate. kakyate. sattryate. gahanyate. ppa iti kim?
kaya
tapase
krmati.
caturthnirdea
kim?
ripu
ka
a krmati.
ROMANTHA VARTAYATI HANUCLE (33)
romanthaabdd dvityntd dhanucalanaviayd varta
yatty asmin narthe kya bhavati. romanthyate gau.
hanucla iti kim? ko romantha vartayati.
B P O M A P H E N A M U D V A M A T I (34)
bpdibhyo dvityntebhya udvamatty asmin narthe
kya bhavati. bpyate, myate, phenyate.
SUKHDNI V E D A Y A T E (35)
sukhdibhyo dvityntebhyo vedayata ity asmin narthe
kya bhavati. sukhyate, dukhyate. iha kasmn na bha
vati: sukha vedayate prasdhako Devadattasyeti? spe
katvt. sukha dukha tpra kcchra asra
alka karua kpaa soha pratpa.
ABDDN K A R O T I
(36)
g. b. in. 39
1,1
12
KAVDIBHYO Y A K (39)
kavdibhyo dvityntebhya karotty asmin narthe
yag bhavati. ka karoti, kayati, kayate. ka
mantu, mantyati mantyate valgu, valgyati asu,
asyati asyate hi, hyate mahi, mahyate ve,
veyate l, lyate; vel iti kecit pahanti, ve l iti ca ,
te velyati veyati lyatti tiras, tirasyati iyas,
iyasyati ~ iras, irasyati uras, urasyati uas, uasyati
kusubha Magadha; kusubhyati, magadhyati; yaki
(V, 3, 64) ity alopa godh medh tantas
pampas bhiaj arara sapara iudha curaa
turaa bhuraa duvas gadgada ~ el kel
khel le lo sukha dukha.
vgl. dazu Vardhamna, Gaaratnamahodadhi (ed.
Eggeling, 1879) 439: Candrdn matena karotty arthe
iesttigt
durch
Vardhamna
437:
mantu
mantyati
ma
ntyata
iti
Candra,
sowie
durch
Syaa,
Nmadhtuvtti
p. 3: Oandras tu ita pahitv mantyate iti cha
vgl.
Hemacandra III, 4,8: ve l, vel ity anye so in beiden
Mss.; alle andern Autoritten haben kuubha, doch erwknt
Vardhamna auch jene Form. G. auch V , 3, 64
nur
noch bei Hem. und Vardh.; letderer sagt (439): godh,
godhyati, aya Candramatena
Ci le
CI om.
1
. b.
Ende des
1. Buches
g
EKCO HALDE K R I Y R T H D B H BH
K Y E Y A (40)
eko c yasya haldi kriyrthas tasmd bhrthe pauna
punye ca vartamnd ya bhavati. bha ghram, bh
kya paunapunyam. atyartha puna punar v pacati,
ppacyate. ekca iti kim? jgarty abhkam. halder iti
13
I, 1
abhka obhate.
CURDIBHYO I C (45)
curdibhya svrthe ic paro bhavati. corayati. na
yati. akra daijartha, cakra smnyagrahavight
rtha. curdiu pahyate: supo dbtvarthe bahulam ihavac
ca (Dhtupha X , 103) iti. tenehavatkryi bhavanti na
bhavanti ca. pau karoti, paayati. laghayati. ihavad
bhvd antyjdilopa dabhva ca. tath sthlam cae,
sthavayati; davayattydi. satyam cae, satypayati. arth
payati.
vedpayati.
em
puka
vakyati.
pa
vimocayati, vipayati. rpa payati, nirpayati. vay
I, 1
14
upagyati, upavayati.
tulair anukuti, anutlayati .
lokair upastauti, upalokayati. senay abhiniryti, abhiea
yati.
lomny
anumri,
anulomayati.
tvaca
ghti,
tvacayati. naikca (V, 3, 165) iti lopbhva. varma
sanahyati, savarmayati.
vara ghti, varayati .
curair avadhvasayati, avacrayati. stra karoti, s
trayati. eva muayati, mirayati, lakayati, lavaa
yati, vratayati.
vastra samcchdayati, savastrayati.
hali ghti, halayati. kali ghti, kalayati. ihava
dbhvd daicm abhva. tasmd aglopitvam, iti sanva
dbhvabhva. ajahalat, acakalat. appaad iti bahulava
cand ltvam. eva ktayati, tstayattydi. i aganirasana
iti tatraiva pahyate (Dhtup. X 104). hasta nirasyati,
hastayate. pdayate. utpuechayate, nipuechayate, paripu
cchayate. nirasana iti kim? puccham cae, pucchayati.
vetvvataragloithvarakm avataretakalopa ceti ta
traiva pahyate (Dhtup. X, 105). vetvam cae tena
vbhikrmati, vetayate. avayate. gloayate. hvarayate.
bhni samcinoti, sabhayate. cvara samarjayati
paridadhti v, sacvarayate. phalavati (I , 4, 124) iti tan.
tath cha dhtukro 'pi: pucchdiu dhtvartha ity eva si
ddham (Pinyadhtupha X, 39) iti.
2
PRAYOJAKAVYPRE (46)
kartra ya prayukte tadvypre kriyrth ic paro
bhavati. krayati. hrayati. nanu ca kartpi karadn
prayojaka iti tadvypre pi ic prpnoti. prayojakagrahaa
smarthyn na bhaviyati. curdibhya ca pthagvacanasma
rthyt. katha Kasa ghtayati kathako, Bali bandha
yatti? atrpi tath pare pratyyant. tath hi vaktro
bhavanti: gaccha hanyate Kasa. ki te gatena? hata
sa Kasa iti. e v a mrtrivivsam cae, rtri vivsayati.
Kaumby prasthito Mhimaty sryam udgamayati.
puyayogam cae, "puyena candra yojayatti.
15
I, 1
G U P U D H U P A V I C H A P A A P A N A A Y O V A (47)
gupdibhya svrthe ya paro bhavati v. gopyit,
gopt. dhpyit, dhpit. vicchyit, vicchit. payit,
pait. panyit, panit. panishacaryt stutyarthasya paer
grahaam. iha na bhavati: atasya pait.
TA YA (48)
ta ya v bhavati.
tyit, artit.
K A M O I (49)
kamo in v bhavati.
kmayit, kamit.
? Ci udyaycakre, C2 upadaycakre
1,1
16
JGRUO V (54)
g. b. m. 58
lui
L U I S I C (60)
g. b. m. 79
lui parabhte kriyrtht sic paro bhavati.
sic
g. b. m. 64 ikra sicy atay daij (VI, 1, 3) iti cihnrtha.
gamnudttasvarabdhanrtha.
akrt.
cakra
17
I, 1
I, 1
18
bhavati.
hvata,
hvsta.
ali
arudhat,
J V I S T A M B H U M R U C U M L U C U G L U G A (75)
etebhyo luy atay an v bhavati. ajarat, ajrt. avat,
avaylt, aiviyat. astabhat, astambht. amrucat, amroct.
amlucat, amloct. nyaglucat, nyagloct. nyaglucd iti glucer
etad rupam. nanu ca nyaglucad iti glucer api mpam
iyata eva, tath ca gatyarthat gamyate. anekrth hi dh
tava iti glucir api gtyartho bhaviyati.
19
I, 1
CI T E PADA (76)
luni tabhte pada ci bhavati. udapdi. ta iti kim?
udapatstm. cakra cia (I, l , 85) iti cihnrtha. akra
daijartha.
DPAJANABUDHAPRITYIPYYO V (77)
dpdibhyas tabhte lui parata ei v bhavati. adpi,
adpia. ajani, ajania. abodhi, abuddba. apri, apria.
atyi, atyia. apyyi, apyyia.
BHVPYAYO (78)
kriyy kriyvypye crthe lui te parata kriyrthc
ci bhavati. si bhavat. akri kao bhavat. akri kaa
svayam eveti svayaabdd atra kart pratyate, ci punar
vypya eva. yad tu kartari lakras tad: akta kaa svayam
eva. tath adohi gau svayam eva, adugdha gau svayam
eveti. rudher api vypyavivakym iyata eva ci: arodhi
gaur Devadatteneti. yad tu gor tmana eva karttva tad:
arodhi gaur tmaneti bhavaty eva. ya eva crtha tmaneti
sa eva crtha svayam eveti. arodhti cokte nrute kart
vcini padntare karttva gamyate. tasmd ihpi vypyavi
vaky ci bhavitavyam. yad tu kartari lakras tad:
aruddha gau svayam eveti. tadpy tmnam iti padntard
vypyat gamyate, svayam eveti v vacant. atapta tapas
pasa iti kartary eva lakra, tapapyd (I , 4, 75) iti tan.
tapi ctra karotyarthe vartate. akta tapas tpasa ity artha.
NNOS T A P A (79)
anor vieyt tapa ci na bhavati. anvavtapta ppena
karma. anor iti kim? atpi pthiv rj.
TIITI YAG ALIRLII (80)
g. b. m. 102
tini iti ca bhvpyayor yag bhavati, liam rlia
ca varjayitv. syate Devadattena. syamnam . gamyate
grma. gamyamna. alirlinti kim? babhve Deva
dattena. bibhide kusula. bhavia. paka odana.
bhidyae kusla svayam eveti bhidyata iti ravad vy
pyat gamyate, svayam eveti ravat karttvam; karttvavi1
I, 1
20
fehlt in Ca
T A P A S TAPAPYT (81)
tapa pya yasya tasmt tapater yag bhavati. tapyate
tapas tpasa. tapapyd (I , 4, 75) iti ta. tapapyd iti
kim? uttapati suvara suvarakra. kartrartha rambha.
g. b. m. 102KARTARI AP (82)
kriyrtht tii iti ca parabhte kartari ap bhavati.
tarati. nayati. dbraya. praya. alirlity eva: ba
bhva. bhyt. akra eco 'sity d (V, l, 49) iti cihnrtha.
pakra apyana (V, 4, 35) iti cihnrtha.
ADDIBHYO L U K (83)
addibhya parasya apo lug bhavati.
atti.
hanti.
HN D V E CA (84)
juhotydn apo lug bhavati dvitva ca. juhoti. bibheti.
CIA (85)
cia parasya taabdasya lug bhavati. udapdI. tii
tty eva: akritarm.
21
I, 1
Y A O B A H U L A M (86)
yano bahula lug bhavati. roravti, roryate. kvacit
tu nityam eva bhavati: loluva, popuva. kvacin na bha
vati: loly.
DIVDIBHYA YAN (87)
divdibhya parasya apo viaye yan bhavati. dvyati.
svyati.
BHRABHLABHRAMUKRAMUKLAMUTRASI
TRUILAO V (88)
g. b. m. 90
bhrdibhya yan v bhavati. bhryate, bhrate.
bhlyate, bhlate. bhramyati, bhramati. bhvditvn na
drghatvam.
krmyati,
krmati.
klmyati,
klmati.
tra
syati, trasati. truyati, truati. layati, laati.
Y A S A (89)
yasa yan v bhavati.
yasyati, yasati.
SAMA (90)
sama eva pard yasa yan v bhavati.
samyasati sama iti kim? yasyati.
sayasyati,
K U I R A J A PYE (9l)
kue raja ca yad pya tasmin neva kartari yan bha
vati. kuyati pda svayam eva. rajyati vastra svayam
eva. pya iti kim? kuti, rajati.
TUDDIBHYA A (92)
tuddibhya a paro bhavati.
tudati.
nudati.
tanoti.
sunoti.
sanoti.
sinoti.
karoti.
I, l
22
nirakoti, nirakati.
TANKTAU T A K A (98)
tankarae taka nur v bhavati. nistakoti, nista
kati. tanktv iti kim? satakati vgbhi.
STAMBHUSTUMBHUSKAMBHUSKUMBHUSKU
BHYA (99)
etebhya nu paro bhavati. stabhnoti. stubhnoti. ska
bhnoti. skubhnoti. skunoti.
N (100)
etebhya eva n paro bhavati.
skabhnti. skubhnti. skunti.
stabhnti.
stubhnti.
KRYDIBHYA (101)
krydibhya n paro bhavati.
krti.
prti.
H A L O H A U NAC (102)
halantd dhau parata nviaye nac paro bhavati.
pua, gha. hala iti kim? krhi. h v i t i k i m ? anti.
g. b. Ende
des 3. Kap.
B A H U L A M (l03)
bahulam ity etad adhikta veditavyam.
g. b. m. 138BHVPYAYO (104)
kriyy kriyvypye crthe ity etad adhikta vedi
tavyam.
TAVYNYARKELIMARA (105)
tavydaya kriyrtht pare bhvpyayor bahula bha
vanti. kartavyam. karayam. kartavya kaa. karaya
kaa. bhidelim m. bahuldhikrt karadiv api
23
I, 1
vasatti
Y A T (107)
g. b.m. 117
kriyrthd bahula bhavpyayor yat paro bhavati. ceyam,
jeyam, bhavyam. bhavya purua. geyni brahmaena
smni. geyo brhmaa smnm. halo yata vakyati.
PUAKITAKIGATIYATIASISAHIYAJA (108)
pavargntc chakdibhya ca bhavpyayor bahula yad
bhavati. japyam, labhyam. akyam, takyara, catyam, yatyam,
asyam, sahyam, yajyam. janivadhor igupntn ca svara
vakyma.
G A D A M A D A Y A M O ' P R D E (109)
g b. m. 119
gaddibhya prdirahitebhyo yad bhavati.
gadyam,
madyam, yamyam. aprder iti kim? pragdyam, pramdyam,
ymyam . pra par apa sam anu ava
nir dur - vi adhi api - ni ~ ati - su
ud abhi prati pari - upa. yamo niyamrtha
vacanam.
1
C2 praymyam
C1 ut
CARA (110)
carater bhavpyayor yad bhavati. caryam.
eva: abhicryam .
aprder ity
Ci abhicrya
AGURV A (111)
carater a pard agurau yad bhavati.
agurv iti kim? crya.
caryo dea.
I, 1
24
AVADYAPAYAVARY GARHYAVIKREYNIRO
DHEU (112)
avadyam iti niptyate garhye 'rthe. anudyam anyat.
payam iti niptyate vikreye rthe. pyam anyat. varyety
anirodhe gamyamne. vtyny. strliganirded iha na
bhavati: vry tvija.
V A H Y A K A R A A M (113)
vahyam iti niptyate karaa cet.
vahya akaam. vhyam anyat.
A R Y A SVMIVAIYAYO (114)
arya iti niptyate svmini vaiye ca.
T U M A T Y UPASARY (115)
upasaryeti niptyate tumat cet.
vahanty
aneneti
ryo nya.
upasryny.
A J A R Y A S A G A T A M (116)
ajaryam iti kartari niptyate sagata cet. ajaryam
ryasagatam. sagatam iti kim? ajarit kambala.
g. b. m. 129
V A D A SUPA K Y A P CA (117)
vadate supa part kyap bhavati, yat ca. brahmodyam,
brahmavadyam. supa iti kim? vdyam. aprder ity eva:
abhivdyam.
B H U V A (118)
bhavate supa part kyap bhavati. brahmabhya
gata. supa ity eva: bhavyam. aprder ity eva: prabhavyam.
BHVE H A N A S T A C A (119)
hante supa pard bhve kyap bhavati, takra cnt
dea. brahmahaty. bhva iti kim? vaghtya. supa
ity eva: ghto vartate. aprder ity eva: upaghta. yad
api na bhavati bahuldhikrt.
ISTUSUVDJUA (120)
idibhya kyap bhavati. itya. stutya. iya.
vtya; vas tu: vry tvija. dtya. juya. katham: upe-
25
I, 1
(126)
I, 1
26
27
I, 1
prayyayantevasine
DHYYPYYNYYASNYYANIKYY NA
MNI (136)
dhyydaya abd sajy niptyante. dhyy
smidhen. tato 'nyatrpi rhy vartate: dhyy asanti.
dheyam anyat. pyya mnam. peyam anyat. nyyo da
kigni. yo hi grhapatyd nya prayate. neyo nya.
snyya havir viiam eva. saneyam anyat. nikyyo
nivsa. niceyo nya.
KRATAU KUAPYYASACYYAU (137)
kratv abhidheya etau abdau niptyete. kuai pyate
somo smin kuapyya kratu. niptand dyudttatvam.
sacyate somo 'smin niti sacyya kratu.
AGNAU CITYOPACYYAPARICYY (138)
citydayo 'gniviaye niptyante. cityo 'gni. cayana
city cinote kyab antodttatva ca. agne city, agni
city. upacyate, upacyyo gni. paricyate, paricyya.
samhya ity hin siddham, tasypi vahyarthe kvacit prayogt.
savhya iti cgnau bhavaty eva.
g. b.
K A R T A R I V U L T J A C A (139)
Ende des
kartari krake kriyrtht pare vultjaco bhavanti. p
I. Buches
caka, pakt, paca. bahulam ity eva: pdbhy hriyate,
pdahraka. gale cupyate , galecopaka. vapaco jrabhara
ity aviaye 'py aj bhavati bahuldhikrt. katha nad
car bha plav cor gh sd devti? gaurdiu pahitavy.
kartarty adhikra prk supvidhe.
so (nicht copyate) beide Hss.
1
I, 1
28
JKPRGUPNTT K A (141)
jnte kirate prter igupntc ca kartari ka paro
bhavati. jntti ja. utkira. priya. vikipa. bahulam
ity eva: vikept, vikepaka. deva. praseva. mea.
TA PRDIBHYA (142)
krntt kriyrtht prdibhya part ko bhavati. pra
stha. trai plane (Dhtup. I, 484) ity asya sutra. sugla.
PGHRDHMDHEDA A (143)
pdibhya para o bhavati. utpiba. ghrdishacaryt
pibater grahaam. ujjighra. bahuldhikrd vyghra iti
ko bhavati. vidhama. uddhaya paya, vipaya, utpaya.
DHRIPRIVEDYUDEJICETISTISHIVINDO
'PRDE (144)
dhrydibhyo vindate ca prdirahitebhya o bhavati.
dhraya, praya, vedaya, udejaya, cetaya, staya.
29
I, 1
aprder iti kim?
LIPO NE CA (145)
limpate prdirahitn ne ca part o bhavati. limpa.
Nilimp nma dev. katha dado dadha iti? dadadadhor
ac siddham. svaravieam aame vakyma.
JVALDIBHYO O V (146)
jvala dptv (Dhtup. I 561) ity evamdibhyo a paro
v bhavati. jvla, jvala. cla, cala. kasaparyant jva
ldayo vtkarat.
YDIVYADHAVASATANA (147)
yyater krntebhya idibhya ca o bhavati. ava
yya.
kabdhanrtha
ygrahaam.
dya,
dhya.
pratyya, vydha, vsa, avatna. leha, lea ity ac
siddham.
A S A M A SRO (148)
na sama ca part sravater o bhavati. srva,
sasrva. katham srava? bahuldhikrt. sama iti
kim? parisrava.
HSO 'VT (149)
h s ity etbhym avt parbhy o bhavati. ava
hra, avasaya. avd iti kim? Hara.
D U N Y O 'PRDE (150)
dunoter nayate ca prdirahitn o bhavati. dva,
nya. aprder iti kim? pradava, praaya. bahuldhi
krd vanadava.
B H U V O V (151)
bhavater o v bhavati.
bhva, bhava.
G R A H A (152)
asm o v bhavati. grho jalacara. graha srydi.
I, 1
30
G E H E K A (153)
gehe 'bhidbeye graha ko bhavati.
GAS T H A K A N (154)
gyates thakan bhavati.
gham, gh.
gthaka.
Y U T (155)
gyate paro yud bhavati.
gyana, gyan.
HO VRHIKLAYO (156)
jahter vrhau kle ca yud bhavati. hyan nma vr
haya. hyana savatsara. vrhiklayor iti kim? ht.
N T I K H A N I R A J A ILPINI V U N (157)
ntydibhya ilpini kartari vun bhavati. nartaka,
khanaka, rajaka. uccrad anunsikalopa. akro a
rtha: nartak, khanak, rajak.
P R U S L V O V U N (158)
pru s l ity etebhya ilpini vun bhavati. pravaka,
saraka, lavaka. yasya tu na tac chilpam, prot sa bhavati.
II (159)
asy gamyamny kriyrthd vun bhavati. jva
tt, Jvaka. nandatt, Nandaka.
Cndre vykarae prathamasydhyyasya prathama
pda sampta.
31
I, 2
V Y A P Y A D A (l)
g. b. m. 65
S U P A (3)
g. b. m. 65
subantt pard krntt kriyrtht ko bhavati. kacchena
pibati, kacchapa. dvbhy pibati, dvipa. pdapa. same
tihati, samastha. viamastha. tunda parimri, tunda
parimja. prvaka eva cya ka; alasa evocyate. eva
okam apanudatti okpanuda; putro jta, nandakara
evocyate. anyatra tundaparimrja, okpanoda. eva mu
lni vibhujatti mlavibhujo ratha. nakhamucni dhani.
kkaguhs til. aa haratti vapacdivad ac: aahara.
prvavad aabhva. udyamane tu dyate bhrahra. eva
kavacahara katriyakumra. eva tcchlye puphara iti.
tath: pujrh brhma. stamberamo hast. karejapa sca
ka. saptamy bahulam (V, 2 11) ity aluk. aktigraha,
I, 2
32
33
I, 2
C2 nthaharir ava
P H A L E G R A H I R TMABHARI K U K I B H A RI
(lo)
ete abd niptyante. phalni ghti, phalegrahi.
tmnam eva bibharti, tmabhari. kukim eva bibharti,
kukibhari.
E J E K H A (11)
g. b. m. 26
ejayate supa part kha bhavati. khakra khiti sa
sakhyasya (V, 2, 75) iti vieartha. agamejaya, Ja
namejaya.
UNSTAND DH EA (12)
unstanbhy pard dheakha bhavati. unindbaya,
unindhayl.
stanandhaya,
stanandhay.
praktv
ana
rthaky akro nbartho vijyate.
NSIKNMUIGHAKHARBHYA (13)
etebhya pard dhea kha bhavati. nsikandhaya,
nindhaya, muindhaya, ghaindhaya, kharindhaya.
D H M A PYD I BHYA C A (14)
dhamater nsikdibhya pydibhya ca part kha
bhavati.
nsikandhama, nindhama, muindhama,
ghaindhama, kharindhama. pindhama, karandhama,
vtandhama itydi.
I, 2
34
vahaliho
35
PRIYAVAD V A D A (23)
priyavabhy pard vada kha
da, vaavada.
I, 2
bhavati.
priyava
VCAYAMO V R A T E (24)
vcayama iti niptyate vrate gamyamne.
nyatra.
vgymo
SARVT S A H A (25)
sarvaabdt part sahate kha bhavati.
sarvasaha.
KLBHRAKARC C A K A A (26)
kldibhya sarvc ca part kaate kha bhavati. klaka nad. abhrakao giri. karaka vty. sarva
kaa khala.
g. b. m. 33
ca.
I, 2
36
G A M A (32)
supa pard gama kho bhavati. Sutagama, bhu
jagama,
mitagam
hastin,
prvagam
panthna,
hdayagam vaca.
VIHYASO V I H A CA (33)
vihyasa pard gama kho bhavati, viha ity aya c
deah. vihagama.
K H A (34)
snpa pard gama kha bhavati. turaga, bhujaga,
pravaga, plavaga. vihyaso viha cety eva: vihaga.
A (35)
supa pard gamer o bhavati. bhujaga, turaga,
pravaga, plavaga, pataga, antaga, atyantaga, adhvaga,
draga, praga, sarvaga, anantaga, sarvatraga, panna
ga, grmaga, gurutalpaga, suga, durga, nirgo dea.
vihyaso viha cety eva : vihaga.
U R A G A (36)
aya abdo niptyate.
H A N A (37)
supa pard dhanter o bhavati. kleam apahantti
klepaha. timim vadhyt, timiha. tamo'paha. dukh
paha. paaha. katha drvgha? ghaater bhaviyati.
eva crvgha, varasagha. crv hantti crvgh
ta. eva varasaghta. drvaghato'pi tarhi prpnoti?
asajym iyata eva.
RAKUMR I NI (38)
rakumrbhy pard dhanter
ght, kumraght.
inir
bhavati.
ra
A K (39)
supa pard dhanter bahula ag bhavati. jyghnas
tilaklaka. patighn pilekh . jyghno brhmaa. pa1
37
I, 2
GA (44)
supa pard gyate ag bhavati. vaktraga, vaktrag.
smaga, smag. bahulam ity eva: smasagya.
DHUSURT PIBA (45)
dhusurprvt pibdeasabandhina p pne (Dh
tup. I , 274) ity etasm ag bhavati. dhupa, dhupi. su
rpa, surp. dhusurd iti kim? krap. piba iti kim?
sur pti, surp. katha sajy Surp Surpti?
tatra vyutpattyarthatvt kriyy dvayam api bhaviyati.
SUBHAGHYASTHLAPALITANAGNNDHAPRI
YAD ACVER BHUVA KHIUCKHUKAAU (46)
subhagdibhyo cvyantebhya cvisdyc cvyarthe varta
mnebhya pard bhavate kartari khiuckhukaau bhavata.
subhagabhaviu, subhagabhvuka. hyabhaviu.
1,2
38
hyabhvuka.
sthlabhaviu,
sthlabhvuka.
pa
litabhaviu, palitabhvuka. nagnabhaviu, nagna
bhvuka. andhabhaviu, andhabhvuka. priya
bhaviu, priyabhvuka. acver iti kim? hybhavit.
5Vhyabhaviur itydi tadantavidhin siddham.
KA K A R A E K H Y U N (47)
subhagdibhyo 'cvyantebhya cvisdyc cvyarthe varta
mnebhya part karote karae krake khyun bhavati. su
bhagakaraam, hyakaraam, svhyakaraam, sthla
karaam, palitakaraam, nagnakaraam, andhakara
am, priyakaraam.
SPO 'NUDAKT K V I N (48)
sper anudakt part kvin bhavati. ghta spatti
ghtaspk. mantrena spatti mantraspk. anudakd iti kim?
udakaspara. kakro 'deabhvrtha. nakra kvina (VI,
3, 60) iti cihnrtha, ikro ver anaca (V, 1, 64) iti.
DADHGUIKKRUCA (49)
ete abd kvinant niptyante. dher dvitvam anto
dttatva ca: dadhk. utprvasya snihes takralopa atva
ca: uik. krucer anunsikalopbhva: kru. tvik srag
dig iti niptant siddham: tvigbhya (IV, l, 151), srajo vi
ni (IV, 2, 137), digdibhya (HI, 3, 17) iti niptant.
ACUYUJA (50)
acuyujibhya kvin bhavati.
pratyan, yu.
39
I, 2
B H A J O VI (52)
bhaja supa par vi paro bhavati.
pdabhk.
ardhabhk,
KVIPVIJMANINKVANIPVANIPA (53)
kvip vic manin kvanip vanip ity ete kriyrtht pare
bahula bhavanti. ukhsrat, paradhvat, vediat, aasu,
dvi, pradvi, mitradvi, mitradhruk, godhuk, avayuk, veda
vit, kliabhit, rajjucchit, gojit, grma, agran, senn,
samr, vir, vibhr, sasyt, kravyt. bahuldhikrd ann
da, kravyda. vic: re. manin: sudm. kvanip: su
dhv. vanip: bhridv. ikro ver anaca (V, 1, 64) iti
cihnrtha .
der Satz ikro ver
fehlt
in C i
1
D U H O D U G H A (54)
duha supa pard dugha paro bhavati.
dhenu. bahuldhikrt kmadbuk.
so beide Hss. (lapsus Jur dugba deo)
1
kmadugh
g. b. m. 64
I, 2
40*
V R A T E (59)
supa part kriyrthd vrate gamyamne inir bhavati.
arddhabhoj. arthitvt pravttau niyama. sati bhojane
'rddham eva bhukte na rddham iti.
M A N A (60)
manyate supa par inir bhavati.
paumn.
BHTE(62)
ayam adhikra.
Y A J A (63)
yajate supa pard bhte rthe vartamn inir bha
vati. agniomeneavn, agniomayjl. bhtaityeva: agni
omena yajate.
H A N A KUTSYM (64)
hante supa part kutsy gamyamny inir bha
vati. pitvyaght, mtulaghtL kutsym iti kim? caura
hatavn. brahmah brah Vtraheti prvaka eva kvip.
anyaprvd api dyate: Madhuh. anyo 'pi ca dyate: bra
hmaghna. Vtrasya hantur iti. anyato 'pi ca dsyate: bra
hmavit. bhta eva bhaviyati, tatra prasiddhatvd bahul
dhikrd v. eva sukt, karmakt, ppakt, mantrakt,
puyakd iti prveaiva siddham. anyaprvd api ca dyate:
strakt, strakt, bhyakt. anyato 'pi ca dyate: mantra
vit. anyo 'pi ca dyate: karmakra, mantrakrah. soma
sud iti prveaiva siddham. anyaprvd api ca dyate:
sursut. anyo pi ca dyate: soma sutavn. agnicit,
yenacit, kakacid iti prveaiva siddham. somavikray,
ghtavikray, tailavikray, kravikray: vikrayaabdd inir
bhaviyati. devadv, rjayudhv, rjaktv, sahayudhv,
sahaktveti prveaiva kvanip siddham. anianivttis tu
bahuldhikrt.
41
I, 2
A (65)
supa part kriyrthad bhte vartamnd bahula o
bhavati. upasare jta, upasaraja. brhmaebhyo jta,
brhmaajo dharma. katriyaja yuddham. buddhija.
saskraja. na jto 'ja. dvir jto dvija. prajt, praj.
abhij, parij. pumanuj. anuja. prahva. brahmajya.
parikht, parikh. varam hatavn, varha.
K T A V A T U (66)
kriyrtht paro bhte kle kartari ktavatur bhavati. ga
tavn, ayitavn.
g. b. m. 71
BHVPYAYO K T A (67)
bhve tadvyapye carthe bhte vartamnt kriyrtht kto
bhavati. sita bhavat. kta kao bhavat.
K A R T A R I CRAMBHE (68)
kriyrambhe kartari kto bhavati, yathprpta ca. pra
kto bhavn kaam; prakta kao bhavat. prasupto bhavn;
prasupta bhavat.
LIASTHSAVASAJANARUHAJBHYA (69)
lidibhya kartari kto bhavati, yathprpta ca. li
o guru bhavn; lio gurur bhavat. adhiayita kha
v bhavn; adhiayit khav bhavat. upasthito guru
bhavn; upasthito gurur bhavat. upsito guru bhavn;
upsito gurur bhavat. anito guru bhavn; anito gurur
bhavat. anujto mavako mavikm; anujt mavik
mavakena. rho vka bhavn; rho vko bhavat.
anujro val Devadatta; anujr val Devadattena.
GATYARTHNPYD DHRE CA (70)
gatyarthd avypyc ca kriyrthad, dhre kto bhavati,
kartari yathprpta ca. idam e ytam, iha te yt,
iha tair ytam, aya tair yta panth. idam em sitam,
iha ta sit, iha tair sitam. deva ced va sapann
laya iti kraasmagrsapattir atrbhimat.
I, 2
42
A H A R A R T H A T (71)
43
I, 2
S M T Y U K T A U L (78)
smtivacane sati bhtnadyatane 'rthe l bhavati. sma
rasi Devadatta Kamreu vatsyma? abhijnsi Devadatta
Kaligeu vatsyma?
N A Y A D I (79)
yacchabde prayujyamne smtivacane sati bhtnadyatane
rthe vartamnt kriyrthl l bhavati na. smarasi Deva
datta yat Kamlrev avasma?
VKNKYM (80)
kriyntarkky saty smtivacane prayujyamne
bhtnadyatane rthe vartamnt kriyrthl l v bha
vati, yadi cyadi ca. smarasi Devadatta yat Kamreu
vatsymo yat tatraudana bhokymahe? smarasi Devadatta
yat Kamrev avasma yat tatraudanam abhukmahi?
smarasi Devadatta Kamreu vatsymas tatraudana bho
kymahe? smarasi Devadatta Kamrev avasma tatrau
danam abhukmahi? iha kasmn na bhavati: smarasi
Devadatta, iti ha Kamrev avasma; Kamreu avad
avasnieti? vyavasthitavibhay bahuldhikrd v.
P A R O K E L I (81)
paroke sdhanaviaye bhtnadyatane 'rthe vartamnt
kriyrthl li bhavati. jagma. supto 'ha kila vilalpa.
matto ha kila vilalpa. atyantpahnave pratyakasypy
apahnavatvt: ka Kaliga jagma? ka Kmarpa
vivea? paroke ca lokavijte prayoktur daranaviaye da
ranayogyatvt parokatvasyvivaky la bhavaty eva:
ajayaj Jarto Hn iti. sato pi cvivak bhavati, yath
nudar kanyeti. evam: iti hkarot, iti ha cakra. avad
akarot, avac cakra. kim agacchat Paliputram ? ki
jagma? katha bhtnadyatane paroke cparoke ca: ka
roti sma; vasantha pur chttr iti?. smapurabdbhy
bhte kle jpite tasmin kle vartamnatvt. yath bh
ate Rghavas tadeti. ur iha pur chttr iti paroke li
asty eva. parokatvasyvivakym avasan niha pur chttr
1
I, 2
44
vartamne
V A R T A M N E L A (82)
g. b. Ende
vartamne rthe vartamnt kriyrthl la bhavati. pa
d. Kap.
cati,
pahati.
lat g. b.
m. 87
VIDE VASU (83)
vide parasya laa vasur bahula bhavati.
vetti, vidan.
vidvn,
AT (84)
laa atrdeo bhavati bahulam. san brhmaa, asti
brhmaa. juhvat, juhoti. he pacan. pacanta paya.
pacat ktam. jalpanto jyante pait. pahan nste.
m pacan. dhrayan nupaniadam. caurasya dvian. cau
ra dvian. sunvanta. arhan.
IA AKTAU (85)
ia aktau gamyamny laa atrdeo bhavati. adh
yan pryaam. aktv iti kim? adbte pryaam, na ca
aknoti.
NAC (86)
laa naj deo bhavati bahulam. pacamna, pacate.
he pacamna. pacamna paya. pacamnena ktam. a
yn bhujate Yavan. adhyna ste. m pacamna.
pyajo ca nacy dyudttatva vakyma.
C2 pnyajo naj ity
1
AKTIVAYALEU (87)
aktydiu gamyamneu laa naj bhavati. punarvi
dhnd atanebhyo pi. katha kava nighnn? ka
tha jalpamn? katha kavaca paryasyamn? ka
tha ntyamn?
? C i kaan, C2 kavan
dieses Beispiel eUt in C i
1
45
T A U LA (88)
tau atnacau lo 'pi bahulam bhavata.
kariyama. kariyati, kariyate.
I, 2
kariyan,
LASDHUDHARMEU TN (89)
g. b. Ende
ldiv artheu kriyarthd bahula tn bhavati. up d. Kap.
dt kumrakn. gant khelaI . 1nuayitra rvih
yan bhavanti vadhm hm. ldiv ity adhikra pda
parisampti yvat. katha hot pot ne tva katteti?
audik eva te.
so beide Hss.
1
bhaviu.
JIGLA C A K S N U (94)
jayater glyater bhavate ca ldiu ksnur
jiu, glsnu, bhu.
bhavati.
STHSNU (95)
sthsnur ittvbhvo niptyate.
TRASIGDHIDHIKIPE KNU (96)
trasdibhya ldiu knur bhavati. trasnu, gdhnu,
dhu, kipnu. amdibhyo ghinu na vaktavya. amo
46
anpyd
T A V A T O HALDER AA (98)
tavn yo haldir aakrakas tasmc chldiv artheu
yuj bhavati. vartana, vardhana, devana. paridevaka iti
na bhavati bahuldhikrt. tavata iti kim? bhavit. ha
lder iti kim? edhit. digrahaa kim? jugupsana, titi
kaa ity atrpi yath syt. ala iti kim? ayit. anpyd
ity eva: vasit vastram.
JUCAKRAMYADANDRAMYASGDHIJVALAU
C A L A A P A T A P A D A (99)
ebhya ldiu yuj bhavati. javana, cakramaa,
dandramaa, saraa, gardhana, jvalana, ocana, abhila
aa, prapatana, prapadana. calanrthn pade ca
grahaa vypyavadartham. padigrahaam uka bdhitasya
yuca punarvidhnrtham ity eke. tad anarthaka bahu
47
I, 2
ldhikrt.
tcchlikeutsargasypavdasamvebhvajpa
nrtham ity apare. tathpy anarthaka samveasypi da
rant. tath hi: gmuko ganteti samveo 'pi dyate. eva
vikatth vikatthana iti, bhsura bhsvara bhsanam iti,
jgarit jgarka iti, vardhiur vardhana iti, apaluko 'pa
laaa iti. tasmd bahuldhikrd evtra siddham.
KRUDHABHRTHT (100)
krodhrthebhyo maanrthebhya ca ldiu
vati. krodhana, kopana. bhaa, maana.
yuj
bha
N A YADKA (101)
yakntd dka ca yuj na bhavati. knuyit. dkit.
sdidpibhy pratiedho vaktavya: sudit, dpit? na
vaktavya. arisdana itha dyate. dper api ro bdhako
bhaviyati. katha tarhi dpit? tno rea samveo bha
viyati. yuco na bhaviyati bahuldhikrt.
LAAPATAPADASTHBHVAHANAKAMA
GAMA UKA (102)
ladibhya ldiu uka bhavati. apaluka, prap
tuka, upapduka, upasthyuka, prabhvuka, praruka,
pravaruka, ghtuka, kmuka, gmuka.
JALPABHIKAKUALUAVA KAN (103)
jalpdibhya ldiu kan bhavati. jalpka, bhik
ka, kuka, luka, varka. akro artha: jalpk.
katha prajav? prajavo 'systti prajav. eva vijay, dar,
kay, virayi, atyay, vam, avyath, abhyam, paribhav,
prasavti.
SPHIGHIPATIA LUC (104)
ebhya ldiv aluj bhavati. sphaylu, ghaylu,
pataylu, aylu. katha daylu, nidrlu, tandrlu,
raddhlur iti? matvarthya vakyma.
DHESIADASADO R U (105)
dhdibhya ldiu rur bhavati. dhru, seru, adru,
sadru. katha dru? aguler drui (IV, 4, 97) iti niptant.
I, 2
48
SGHASADA K M A R A C (106)
ebhya kmaraj bhavati. smara, ghasmara, admara.
BHAJIBHSIMIDO G H U R A C (107)
bhajdibhyo ghuraj bhavati. bhajyate svayam eva
bhanakti vtmnam, bhagura kham. yas tu para
bhanakti, tatra na bhavati bahuldhikrt. bhsata iti bh
sura. medura.
VIDIBHIDICCHIDE K U R A C (108)
viddibhya kuraj bhavati. vettti vidura.
bhidyate
svayam eva bhinatti vtmnam, bhidura chidyate svayam
eva cchinatti vtmnam, chidura. yas tu para bhinatti
cchinatti v tatra na bhavati, bahuldhikrt. tatrpi kecid
icchanti: dondhakrabhiduro dptripakacchidura iti.
IJISNAA K V A R A P (109)
idibhya kvarap bhavati. itvara, jitvara, stvara,
vinavara.
GATVARA (110)
gatvara iti niptyate.
JGUR KA (111)
jgarter ka paro bhavati.
jgarka.
49
I, 2
SMYAJASAHISADPANAMAKAMAKAMPO RA
(116)
smydibhyo ro bhavati. smera, ajasram, hisra, d
pra, namra, kamra, kampra. yuj api bhavaty eva: ka
mana, kampana iti.
SANASA U (117)
sanantebhya anisa ca n paro
su. bhikunaastram (HI, 3, 77) iti bhiku.
bhavati.
cikru.
bhru.
kan bhruka.
STHBHSAPISAKASO V A R A C (122)
sthdibhyo varaj bhavati. sthvara. varrthd (II,
2, 69) iti vara. bhsvara, pesvara, kasvara.
Y O Y A A (123)
yter yanantd varaj bhavati. yyvara. katha bhr,
bh,
dh,
vidyut,
rk
p,
grvastut,
Svayabh,
pra
tibhr
iti?
kvip
prvea
siddham.
vk
pr,
r,
ata
dru, kaapr, sr, jr ity audik. evam yatast,
juh, didyut, jagat, dadd iti. dhr iti supy asudhiya (V,
3, 89) iti niptant siddham. vibhu, prabhu, sabhu,
ambhu, mitadrur ity audik. dhtr, dtram, netram,
astram, yotram, yoktram, stotram, tottram, setram, sektram,
mehram,
pattram,
dar,
naddhrti
karae
ranau
dik. tath halasya potram, skarasya potram, aritram.
I, 2
50
Ci heto
prathamasya dvitya pda sampta.
51
I, 3
UDAYA (1)
kriyrtht pare bahulam udayo bhavanti. kecid varta
mne: kru, vyu. kecid bhte: vtta tad iti vartma.
bhasita tad iti bhasma. kecid bhaviyati: grmagam, gr
mgm. bhaviyatti bhv. luviaye'pi: vo grmagam.
kecid apdne: bhma, bhma. kecit sapradne: da.
g. b. m. 6
B H A V I Y A T I L (2)
bhaviyadarthe vartamnt kriyrthl l paro bhavati.
kariyati.
A N A D Y A T A N E L U (3)
avidyatnndyatane
bhaviyadarthe
vartamnt
kriy
rthl lu paro bhavati. va kart. anyapadrtha kim?
adya vo v gamiyati. katha yvad bhukte tato vrajatti?
vartamnasampasya tadgrahaena grahat. padd v va
rtamnat gamyate, padntard bhaviyatt. l tarhi kasmn
na bhavati? tataprabhti vartamnasya vivakitatvt. bha
viyadvivaky tu yvacchabdaprayogo na syt. adhva
mavaka pur vidyotate vidyud iti vartamnasyaiva viva
kitatvt, tatsampasya tadgrahaena grahat. purabdd
v bhaviyattvagame tad tasya vartamnatvt. kadkarhi
abdaprayoge tu sve sve viaye vivakyame lakratraya
bhavati: kad bhukte? kad bhokyate? kad bhokt?
karhi bhukte? karhi bhokyate? karhi bhokt? lidayo
'pi bhavanti: kad bubhuje? kad bhuktavn? tath ki
vttaprayoge lipsy gamyamnym: ko bhavat bhi
k dadti? ko bhavat bhik dsyati? ko bhavat
bhik dt? tath lipsyamnasiddhv api vivakitym:
yo bhavat bhik dadti sa svargaloka yti. yo bha
vat bhik dsyati sa svargaloka ysyati. yo bhvat
I, 3
52
kriy
karotu.
S M A P A R E L A CA (5)
smottare mni prayujyamne la bhavati, lun ca.
sma karot. m sma krt.
53
I, 3
IA ID V (9)
ino gha bhavati, id v.
dhyya. updhyy, updhyy.
upetydhyate
'smd
up
VYUVARANIVTEU (10)
ity etasmd gha bhavati vyvdiv artheu. ro
vyu. ro vara. nra varaam. etev iti kitn? ara.
PRDIBHYO R U V A (11)
prdibhya pard rauter gha bhavati. sarva. pr
dibhya iti kim? rava. katha rva? bahuldhikrI.
SAMO Y U D R U D U V A (12)
sama parebhyo yautydibhyo gha bhavati. say
va, sadrva, sadva. sama iti kim? yava, drava,
dava. katha yvo drvo dva iti? sapuiwebhyo gha
eveti niyamdayo 'pi vnityatvt.
V E KURUVA (13)
viprvt kaute ote ca gha bhavati.
virva. ver iti kim? kava, rava.
vikva,
I, 3
54
utkro dhnyasya.
55
I, 3
NIVR (22)
nivr iti niptyate dhnye 'bhidheye.
YAJE SASTVA (23)
sastva iti niptyate yajaviaye.
sastavo 'nya.
P R A S T R O N Y A T R A (24)
yajd anyatra praprvt stter gha bhavati. pra
stra. yaje tu barhiprastara.
P R A T H A N E V E R AABDE (25)
prathane bhidheye viprvt stter gha bhavati a
bdd anyatra. paasya vistra. aabda iti kim? vkya
vistara.
CHANDONMNI (26)
chandonmaviaye stter gha
kti, virapakti, strapakti chanda.
bhavati.
prastrapa
avatra,
NYYO N A Y E (28)
nyya iti niptyate naye 'rthe.
nyayo 'nya.
PARYYA K R A M E (29)
paryya iti niptyate krame rthe.
paryayo 'nya.
I, 3
56
CITIRIVSADEHEU CA K A (32)
citydiv artheu cinoter gha bhavati, cakrasya ca
kakra. kyam agni cinvta. gomayanikya. brhma
anikya. kya arram.
S A G H E 'NUTTARDHARE (33)
prisamhe cottardharavarjite cinoter gha bhavati,
cakrasya ca kakra. vaiykaraanikya. anuttardhara
iti kim? skaranicaya.
UDA RIYUPDRUVA (34)
utprvebhya rayatydibhyo gha bhavati. ucchrya,
udyva, utpva, uddrva. uda iti kim? praraya. ka
tha samucchraya? bahuldhikrt.
KROE NYAVD G R A H A (35)
kroe gamyamne nipurvad avapurvac ca graho gha
bhavati. nigrhas te vala bhyt. avagrhas te vala
bhyt. kroa iti kim? nigraha, avagraha.
SAMO M U A U (36)
saprvd graho muv arthe gha bhavati. sagrho
mallasya. muv iti kim? sagraha.
P A R E R YAJE (37)
pariprvd graho yajaviaye gha bhavati. uttarapari
grba. yaja iti kim? parigraha.
PRL LIPSYM (38)
praprvd graho lipsy gamyamny gha bhavati.
ptrapragrhea carati bhiku plaptrthL lipsym iti
kim? pragraha.
g. b. m. 44
V VAIJM (39)
vaiksabandhiny abhidheye praprvd graho gha v
bhavati. tulpragrhea carati vaik. tulpragrahea carati
vaik.
RAMAU (40)
praprvd graho ramv abhidheye gha v bhavati.
pragrha, pragraha.
57
A V A D V A R A V I B A N D H E (41)
avt pard graho varapratibandhe v gha bhavati.
avagrho ve, avagraho v.
O R U P L O (42)
prvad raute plavate ca v gha bhavati. rva,
plva. rava, plava.
VA CCHDE (43)
voter cchde rthe v gha bhavati. prvra, prvara.
P A R E R B H U V O 'VAJNE (44)
pariprvd bhavater avajne 'rthe vartamnd v gha
bhavati. paribhva, paribhava. avajna iti kim ? sarvato
bhavana paribhava.
E R A C (45)
ivarntt kriyrthd aj bhavati. caya, jaya. bhayam.
cakras ththaghaktjabitrasynta iti cihnrtha.
1
I, 3
g. b. m. 67
58
DOR A P (47)
krntebhya uvarntebhya cp bhavati. kara, gha
ra. bhava, pava. dakro 'sadehrtha.
so beide Hss.
1
GRAHAVDNICIGAMAVAARAA (48)
grahdibhyo 'p bhavati. graha; kapirikdnm (VI,
3, 46) iti rephasya latvam: glaha. vara, dara, nicaya,
gama, vaa, raa.
PRDIBHYO 'DA (49)
prdiprvd ado p bhavati.
kim ? ghsa.
praghasa.
prdibhya iti
N E R A CA (50)
niprvd ado o bhavati, ap ca.
nyda, nighasa.
V Y A D H A J A P O 'PRDE (51)
vyadho japa ca prdirahitd ap bhavati. vyadha, ja
pa. aprder iti kim? vydha, upajapa.
g. b. m. 56
S V A N A H A S O V (52)
svano hasa ca ap bhavati v. svana, svna. hasa,
hsa. aprder ity eva: prasvna, prahsa.
Y A M A SAVYUPC C A (53)
yama samdiprvd aprde ca ap bhavati v. sa
yama, sayma. viyama, viyma. upayama, upa
yma. yama, yma.
NE (54)
niprvd yamo 'p bhavati v. niyama, niyma. yo
gavibhga uttarrtha.
GADANADAPAHASVANA (55)
gaddibhyo niprvebhyo 'p v bhavati. nigada, nigda.
ninada, ninda. nipaha, nipha. nisvarja, nisvna.
59
I, 3
K V A O VAY C A (56)
kvaater niprvd aprder vsabandhina ca ap v
bhavati. nikvaa, nikva. prakvao vay, prakva.
kvaa, kva.
PAA PARI ME (57)
paate parime 'p bhavati.
kim ? pa.
MADO 'PRDE (58)
mado 'prder ap bhavati.
pramda.
paa.
mada.
parima iti
PRASABHY H A R E (59)
praprvt saprvc ca mado hare 'p bhavati. prama
da kanynm. samada kokilnm.
SAMUDBHYM AJA PAUU (60)
saprvad utprvc cja pauviaye p bhavati. sama
ja panm. samha ity artha. udaja panm. pre
raam ity artha. pauv iti kim? samjo brhmanm.
udja akunnm.
P R A J A N E SARTE (61)
prathamagarbhagrahae sarter ap bhavati. gavm upa
sara. upasro 'nya.
H A V A (62)
hvayater api hava iti niptyate. hava, nihava, abhi
hava, upahava, vihava, hava.
NIPNAM HVA (63)
hva iti niptyate nipna cet.
hvyo 'nya.
V A D H O GHTA (64)
vadha iti niptyate hano bhve, ghta iti ca.
MRTAU G H A N A (65)
ghana iti niptyate mrti cet. ghto 'nya. Antarghao
I, 3
60
saghe
VITA K T R I (68)
vita kriyrthtktriparo bhavati. ktrimam, paktrimam.
VITO THUC (69)
vito 'thuj bhavati.
V I C H A R A K O N A (70)
bhy nan bhavati. vina, raka. katha yc
daya? uyc ycym (Dhtup. I, 591), n svapne
(Dhtup. II, 51), prankhynayor i ca (I, 3, 92), yaje
sastva (I, 3, 23), yatnakathopayogev (I, 4, 78) iti niptant.
PRDIBHYO DDHA K I (7l)
prdipurvbhy ddhbhy kir bhavati. di, ni
dhi. katham antardhi? tiro ntardhv (II, 2, 33) iti niptant.
VYPYD DHRE (72)
vypyaprvbhy
vladhi, iudbi.
skuina vartate.
61
I, 3
S T R I Y K T I N (74)
strlige bhve krake ca ktin bhavati.
g. b. m. 95
kti, ii.
TIYTIJTISTIHETIKRTAYA (75)
ete abd antodtt sdhavo bhavanti. avater ti.
yauter yti. javater jti. sinote sunoter v sti. hi
noter heti krtayate klrti.
VYATIHRE AC (76)
kriyvyatihre striy aj bhavati. vyvahs, vyavacarc.
NMNI K T I C (77)
sajy ktij bhavati. tanti, ranti, vanti, bhti.
SAMAJAMANAVIDASUBHIO BHVE K Y A P
(78)
samajdibhya sajy bhve kyap bhavati. sama
jy, many, vidy, suty, ayy, bhty, ity. suti, bhti,
samitir ity api bhavati bahuldhikrt. bhva iti kim? bh
ry. nmnty eva: savitti.
NE SATPATA (79)
niprvbhy sadipatibhy kyap bhavati.
nipaty.
niady,
K V R A J A Y A J A (80)
kdibhya kyap bhavati.
MGAYTYE (81)
etau abdau bhve niptyete. mgayater mgay, a
yater ay. katham icch, kriyeti? icchy kriyym
iti niptant.
P A R E SCARO Y A (82)
pariprvbhy scaribhy striy
sary, paricary.
JGU (83)
jgarter yo bhavati.
jgary.
yo
bhavati.
pari
I, 3
cikr,
ldhikrt.
62
A SANDYANTC CA (84)
jgarte sandyantc ca paro akro bhavati.
jihr,
putry.
aayater
a.
katir
iti
jgar.
bahu
G U R O R H A L A (85)
gurumato halantd a paro bhavati. h, k. katham
BHIDDIITO ' (86)
bhiddibhya ita ca striyin an bhavati. bhid
chid - vid kip guh medh - sedh godh
tr hr kr r dhr rekh lekh
h c p vap --- vas ruj mj.
bhittir itydiu ktin api bhavati bahuldhikrt. ita khalv
api: j, jar. upaca, pac. ki hisym (Dhtup. I X ,
27), kiy. ghadaya ita (Dhtup. I , 522): gha. kra
pa kpym iti vacant (Dhtup. I , 519) kp. paktir iti ba
huldhikrt.
auc h bei Hemacandra und Vardhamna
auc h bei
Vardh. (452)
1
63
I, 3
I, 3
64
inatuharthya iti?
L Y U (97)
kriyrtht paro babula lyu bhavati. gamanam, bho
janam, pnam, dnam. idhmavracana, palatana. pra
skandana, prapatana. godohan, saktudhn. karaam, sa
pradnam, apdnam, adhikaraam.
HIVUSIVO DRGHA CA (98)
hvyate svyate ca lyu bhavati drgha ca bahulam.
nihvanam, nihevanam. svanam, sevanam.
KA K A R T A R I (99)
karote kartari lyu bhavati drgha ca. karotti kra
am. kartarti kim? karaam.
GHA (100)
kriyrthd bahula gho bhavati. vaka. paka , ni
paka . gocara, sacara. vaha. paa.
so beide Hss.
1
V R A J A V Y A J A U (101)
etau abdau niptyete. vraja, vyaja. katha nigama
iti? ap siddham; svara tu vakyma. halantd gha
ukta eva. lekha, veda, vmrga, adhyya, nyya, udy
va, sahra, dhra, vya iti bahuldhikrt. tath
tailodako ghtodaka iti ghaaiva. iha tu na bhavati: uda
kodacana iti. nya iti jale 'bhidheye. nayo 'nya.
K H A N O A R E K A U CA (102)
khanater gho bhavati, ara ika ca. khana, khara,
khanika. khanikabaka iti bakaabdena samsa. kha
iti ena siddham. khna iti gha siddham.
ADDUSUBHYA KHAL (103)
addibhya part kriyrtht khal bhavati. atkara
kao bhavat. dukara. sukara. allabhya iti bahuldhikrt.
65
I, 3
I, 3
66
L I Y A T I P A T T A U L (107)
liviaye kriytipattau l bhavatty etad adhikta
veditavyam.
67
I, 3
ED BHTE V (108)
easaabdand bhte kle liviaye kriytipattau l
v bhavatty etad adhikta veditavyam. yvac ca bhte
vety anuvartate tvat prvayogo bhaviyati nityo draavya,
na tu vartamne, tatra kriytipatter abhvat. api tatrabhavn
vala yjayati. jtu tatrabhavn vala yjayati. ga
rhmahe, anyyyam iti. bhtabhaviyator api prvaval la.
garhy ca cikritatvt kriyprabandhvirma evtra viva
kita. agarhy tu yathkla ludaya.
GARHY K A T H A M I LI (109)
garhy gamyarany kathaabde sati li bhavati
v. katha nma tatrabhavn vala yjayet. ayyajat.
ayjayat. yjaycakra. yjayiyati. yjayit. yjayati.
bhtabhaviyator api prvaval la. kriytipattau bhte v
ln, bhaviyati nityam. katha nma tatrabhavn valam
ayjayiyat. garhym iti kim? katha nma tatrabhavn
brhmaam ayjayat? eva yathkla ludaya.
K I M I L CA (110)
kiabde sati garhy l bhavati, li ca. ko nma
tatra vala? kataro nma vala? katamo nma vala?
ya
tatrabhavn
yjayiyati.
yjayet.
vgrahanabhisa
bandhl ludayo na bhavanti. garhym ity eva: ko nma
brhmao ya tatrabhavn yjayed? itydi. kriytipattau
bhte v l, bhaviyati nityam. ko nma valo ya ta
trabhavn ayjayiyat?
K R O D H R A D D H A Y O (111)
g. b. m. 114
amare navakptau ca l bhavati, li ca. na mara
ymi, na raddadhe, nvakalpaymi yat tatrabhavn vala
yjayiyati. yjayet. kriytipattau bhte v liTl, bhaviyati
nityam: na maraymi, na raddadhe, nvakalpaymi yat
tatrabhavn valam ayjayiyat.
KIKILSTYARTHAYOR L (112)
kikilaabde styartheu ca satu krodhraddhayor artha
yor l eva bhavati, na l i . kikila tatrabhavn vala
I, 3
68
69
I, 3
L 3
70
VIDHISAPRANAPRRTHANEU (121)
vidhir
aprptaniyogo
drtho
vdrtho
v,
praty
khyne sapratyapyo v nipratyapyo v, satkraprvako
v nyakkraprvako v. saprana sapradhra. pr
rthana ycanam irthaasana ca. teu vidhydiu
kriyrthl li bhavati. kaa kuryd bhavn. yajet.
dadyt. yatrgktasya pratykhyne sapratyapyas tan
nimantraam: iha bhavn bhujta. yatra pratykhyne
kmacras tad mantraam: iha bhavn sta. satkrap
rvako niyogo dhyeaam: mavaka bhavn adhypayei
nyakkraprvako niyoga praias, tatra loa vakyati. sa
prane: ki nu khalu bho vykaraam adhyya? prrthane:
labheyha bhikm. jvyd bhavn.
LO (122)
vidhydiu kriyrthl lo bhavati. kaa karotu bhavn.
t chinddhi, bhaja kamm, jahi madam, kuru daym.
iha bhavn bhuktm.
iha bhavn stm.
mavaka
bhavn adhypayatu. ki nu khalu bho vykaraam adhya
yai? dehi me bhikm. jvatu bhavn.
PRAINUJPRPTAKLEU (123)
praidiu lo bhavati. grma gaccha. kartum icchato
'nujnam anuj. eva kuru. kaa kuru, prp(as te
kla kaakarae.
LI CORDHVAMAUHRTIKE (124)
rdhvamauhrtike vartamnt kriyrtht praidiu li
bhavati, lo ca. rdhva muhrtt kaa kury; kaa
kuru. rdhva muhrtd evakury; eva kuru. rdhva
71
I, 3
I, 3
72
ya
prvavypras
tadartht ktv bhavati. bhuktv vrajati. dvivacanasyta
ntratvt: bhuktv ptv vrajati. parpekay v. ekaka
rtkayor iti kim? bhuktavati Devadatte Yajadatto vrajati.
prvd iti kim? bhukte ca pacati ca. aprpya nad pa
rvata, atikramya parvata nadti bhavate sarvatra sabha
vd ekakartkat prvaklat ca gamyate.
BHKYE A M U L CA (132)
ekakartkayo prvasmin vypre paunapunyaviie
vartamnt kriyrth amul bhavati, ktv ca. bhoja bho
ja vrajati. bhuktv bhuktv vrajati. bhkya (VI , 3, 1)
iti dvirvacanam, yad aya bhukte tato vrajatti yaccha
bdaprayoge tataabdena kramasybhidhnt ktv na bha
vati. bhkybhvc ca amul na bhavati. yad aya
puna punar bhukte tato vrajatti punapunaabdenaiv
bhkybhidhnn na bhavati. yad aya bhuktv gacchati
tato 'dhta iti bhojanagamanayo krame ktv. gamandhya
yanayos tu kramasya tataabdenbhidhnn na bhaviyati.
PRVGREPRATHAMEU (133)
prvdiu prayujyamneu amul bhavati, ktv ca. p
rva bhoja vrajati, prva bhuktv vrajati. agre bhoja
vrajati, agre bhuktv vrajati. prathama bhoja vrajati.
73
I, 3
amul
g. b. Ende
d. Kap.
sa cnu
g. b. m. 138
I, 3
74
75
I,
I. 3
3
g. b. Ende
D V I T Y Y M (145)
dvitynta upapade tvary gamyamny kriyrth d. Kap.
amul bhavati. yaigrha yudhyante. yar grham.
A D H R U V E SVGE (146)
adhruve svge dvitynta upapade kriyrth amul
bhavati. bhrvikepa jalpati. bhruva vikepam. adhruva
iti kim? utkipya ira kathayati.
adrava mrtimat svga pristham avikrajam
atatstha tatra da ca tena cet tat tath yutam.
PYM (147)
py gamyamny svge dvitynta upapade kri
yrth amul bhavati. urapratipea yudhyante. ur
si pratipeam .
C2 urapratiedha und pratiedham, welche Lesart
auch in K. Ms. wiederkehrt.
1
VIIPATIPADISKAND VPSBHKNYAYO
(148)
viydibhyo vpsym bhkye ca gamyamne dvit
ynta upapade amul bhavati. gehnupraveam ste. geha
geham anupraveam. geham anupraveam anupraveam.
gehnupraptam ste. geha geham anupraptam. geham
anupraptam anupraptam. gehnuprapdam ste. geha
geham anuprapdam. geham anuprapdam anuprapdam.
gehvaskandam ste. geha geham avaskandam. geham
avaskandam avaskandam. vpsbhkyayor iti kim? geham
anupraviyste.
ASUTA KLEU V I C C H E D E (149)
asyates te ca kleu dvityntepapadeu vicchede
gamyamne amul bhavati. dvyahtysa g pyayati.
dvyaham atysam. dvyahataram. dvyaha taram. asuta
iti kim? dvyaham upoya bhukte. klev iti kim? paca
pin atyasya jala pibati. viccheda iti kim? ahar atya
syen gata.
L 3
76
77
I, 4
LAS TIPTASJHISIPTHASTHAMIPVASMASTT
JHATHSTHDHVAMIVAHIMAHI (l)
ladn lakrasya sthne tibdaya de bhavanti.
pakra pitkryrtha . akara io 'd (I , 4, 38) iti cihnrtha.
nakras tin iti pratyhrrtha. pacati, pacata, pacanti;
pacasi, pacatha, pacatha; pacmi, pacva, pacma. pa
cate, pacete, pacante; pacase, pacethe, pacadhve; pace, pac
vahe, pacmahe.
1
A T A TA I T (2)
ata parasya tim krasya id deo bhavati. pacete,
pacethe. pacetm, pacethm. ata iti kim? dadte, dadhte.
praktigrahad iha na bhavati: pacni.
g. b. m. 9
J H O 'NTA (3)
ti jhakrasyntdeo bhavati. pacanti, pacante. ya
janti, yajante. yajantu, yajantm.
DVIRUKTD A T (4)
dviruktad uttarasya tin jhakrasya addeo bhavati.
juhvati, bibhyati. juhvatu.
JAKDIBHYA PACABHYA (5)
jakdibhya pacabhya parasya jhakrasya addeo
bhavati. jakati, jgrati, daridrati, caksati, sati. paca
bhya iti kim? dvianti.
T A Y A N A T A (6)
taviayasya jhakrasynata parasya addeo bhavati.
lunate, lunatm. punate, punatm. anata iti kim? pacante.
I, 4
78
O R A T (7)
a parasya jhakrasya raddeo bhavati. erate, e
ratm, aerata.
V E T T E R V (8)
vette parasya jhakrasya raddeo v bhavati. savi
drate, savidate. lugvikaraa kim? vindater m bht.
taty eva: vidanti.
LIA IRAC (9)
lideasya jhakrasya iraj deo bhavati. pecire, ekire.
taty eva: pecu.
TASYAI (10)
lideasya takrasya e deo bhavati.
ATA
pece, eke.
ALATUSUSTHALATHUSAALVAM
(II)
tavarjitn liden aldaya de bhavanti
papca, pecatu, pecu; papaktha pecitha, pecathu, peca;
papca, peciva, pecima.
VIDO L A O V (12)
vida pare ladenm ata aldaya de v
bhavanti. veda, vidatu, vidu; vettha, vidathu, vida; veda,
vidva, vidma. na ca bhavanti: vetti, vitta, vidanti; vetsi,
vittha, vittha; vedmi, vidva, vidma.
BRUVA PACNM DITA HA CA (13)
bruva pare ladenm ata pacnm dito a
ldaya de v bhavanti, hdea ca bruvo bhavati. ha,
hatu, hu, ttha, hathu. na ca bhavanti: bravti, br
ta, bruvanti, bravi, brtha. pacnm iti kim? brtha.
dita iti kim? pare m bht.
TO A L A A U (14)
krntd uttarasya ala aukrdeo bhavati.
tasthau.
papau,
79
I, 4
ITTAM E T (15)
ito lakrasyden tam antasya ekrdeo bhavati.
pacate, pacante, pacadhve. ita iti kim? apacata.
MA (16)
illakrasya sabandhina ma ed bhavati. pacete, pacethe.
THSA S E (17)
illakrasabandhinas thsa se deo bhavati. pacase.
L U A DYN RAURASA (18)
ludenm dyn tray raurasa de bha
vanti. pakt, paktrau, paktra.
TAM (19)
tam api ludenm dyn tray raurasa
de bhavanti. adhyet, adhyetrau, adhyetra. edili
gd etvbhva.
L O A E R U (20)
g. b. m. 29
juhudhi, lunhi.
bhavati.
pacatm,
pacetm,
pa
I, 4
80
g. b. m. 40
LIA
S Y U (32)
paka, yaka.
ID A N I I (34)
anrviaye lio id ysu bhavati. yajet, yajetm, ya
jeyu. aniti kim? ijyt. ataa ity eva: yajeta.
81
I, 4
A T A I Y (35)
ata parasya ysua iydeo bhavati. pacet, pacetm,
paceyu. ata iti kim? kuryt. anity eva: cikryi
SO LOPO N A N T Y A S Y A (36)
lio nantyasya sakrasya lopo bhavati. kuryt, kury
tm. anantyasyeti kim? kuryu. anity eva: bhystm,
bhysu.
J H A S Y A R A N (37)
lindeasya jhakrasya ran deo bhavati.
pakran.
paceran,
IO T (38)
lindeasya io addeo bhavati.
paceya, pakya.
SU T A T H O (39)
linas takrathakrayo su bhavati. paka, paky
stm, pakh.
JHER JUS (40)
lio jher jusdeo bhavati. paceyu, kuryu.
SICA (41)
sica parasya jher jusdeo bhavati.
akru.
TA (42)
krntd eva sijlugantt parasya jher jusdeo bhavati.
adu, adhu. ankrntn na bhavati: abhvan.
LAO DVIA CA V (43)
dvia krntc ca parasya lao jher jusdeo v bha
vati. adviu, advian. ayu, ayn.
VIDA (44)
vida parasya lao jher jusdeo bhavati, nitya yoga
vibhgt. avidu.
g. b. m. 45
1,4
82
ATI (45)
adviaye lao dviruktj jakdibhya ca parasya jher jus
bhavati. abibharu, abibhayu. ajgaru.
g.b. m. 145
T A N Y A T H P H A M (46)
taa ca na ca yathpha kriyrtht pare bhavanti.
vardhate, vardhamna. vartate, vartamna.
BHVPYAYO (47)
bhve tadvypye crthe tan bhavanti. bhyate, bh
yamnam. kriyate kaa, kriyamna kaa. prvam utta
ra ca kartari vidhnam.
ITA (48)
ita
cyamna.
kriyrtht
tan
bhavanti.
ppacyate,
ppa
V I N I M A Y E (49)
kriyparivarte vartamnt kriyrtht tan bhavanti.
vyatilunate, vyatipunate.
NA GATIHISABDRTHAHASA (50)
kriyvinimaye
vartamnebhyo
gatydyarthebhyo
hasa
ca tan na bhavanti. vyatigacchanti, vyatighnanti, vya
tijalpanti, vyatihasanti. katham: vyatiharante bhram, vya
tivahante bhram iti? naitau gatyarthau. ki tarhi? de
ntaraprparthau. eva sapraharante rjna iti haratir
na hisrtha. itaretarnyonyaparasparayoge tu abdnta
rebhihitatvt kriyvinimayasya tan na bhavanti. ita
retarasya vyatilunanti. anyonyasya vyatilunanti. paraspa
rasya vyatilunanti.
N E R VIA (51)
ner vieyd vias tan bhavanti. niviate, nyaviata.
ahy nirdea kim? madhuni vianti bhramar.
PARIVYAVT K R I Y A (52)
parydiprvt krtes tan bhavanti.
krte, avakrte.
parikrte,
vi
83
I , 4
VIPARBHY JE (53)
etbhy vieyj jayates tan bhavanti. vijayate,
parjayate. katham: bahuvi jayati vanam, par jayati seneti?
ntra viparabdbhy jayatir vieyate. anyonyashacaryd
v prdiparipahitayor iha grahaam.
g. b. m. 58
O DA (54)
prvd dadtes tan bhavanti.
datte.
N A SVAPRASRAE (55)
prasrae vartamnd dadtes tan na bhavanti, tac
cet prasraa svasya bhavati. sya vydadti. vipdik
vydadti. nad kla vydadti. svagrahaa kim? vy
dadate piplik patagasya mukham.
G A M E KNTAU (56)
prvd gamer yantt kntau vartamnt tan
bhavanti. gamayasva tvat. kntv iti kim? gamayati.
N U P R A C H A (57)
prvn naute pracha ca tan bhavanti.
gla. pcchate gurn.
nute
I, 4
84
HO GATILE (61)
harater gatitcchlye gamyamne tan bhavanti. pai
tkam av anuharante. gatigrahaa kim? pitaram anu
harati.
II NTHA (62)
iy eva nthas tann bhavanti. sarpio nthate. i
ti kim? mayakam upanthati.
APA APATHE (63)
apate apathakriyrtht tan bhavanti. Devadattya
apate. anyatra: Devadatta apati.
g. b. m. 70 STHA PRATIJNIRAYAPRAKANEU (64)
tihate pratijy niraye prakane ca gamyamne
tan bhavanti. nitya abdam tihate. tvayi tihate
vivda. tihate kany chttrebhya.
SAVIPRVT (65)
sam vi pra ava ity evaprvt tihates tann bha
vanti. satihate, vitihate, pratihate, avatihate.
UDO NRDHVEHYM (66)
utprvt tihater anrdhvacey vartamnt tan
bhavanti. muktv uttihate. anrdhva iti kim? sand
uttihati. hym iti kim? asind grmc chatam uttihati.
UPN M A N T R E A (67)
upaprvt tihates tann bhavanti, mantra ced asya
karaa bhavati. svitry npatihate. mantreeti kim?
avenopatihati rjnam.
ttynirdea kim ? svitrm
upatihati.
PATHYRDHANAYO (68)
pathi kartary rdhane ca gamyamne upaprvt tihates
tan bhavanti. aya panth Srughnam upatihate.
85
I, 4
V Y U D A S T A P A (74)
ver uda ca part tapater avypyt svgpyc ca ta
nn bhavanti. vitapate, uttapate. vitapate pim. utta
pate pim. avypyt svgpyc cety eva: ditya pthiv
vitapati. uttapati suvara suvarakra. Devadatto Ya
jadattasya hastam uttapati. vyuda iti kim? nitapati.
I, 4
86
TAPAPYT (75)
tapo vypya yasya tasmt tapates tann bhavanti.
tapyate tapas tpasa. tapa karotty artha.
NISAVYUPEBHYO HVA (76)
ni sam vi upa ity evaprvd dhvayates tann bha
vanti. nihvayate, sahvayate, vihvayate, upahvayate.
SPARDHYM A (77)
prvd dhvayate spardhy vartamnt tan
bhavanti. mallo mallam hvayate. spardhym iti kim?
gm hvayati goplaka.
SCANVAKEPAASEVSHASAYATNAKA
THOPAYOGEU KA (78)
scandiv artheu karotes tan bhavanti. scanam
apakraprayukta paradovikaraam, avakepaa tirask
ra, sev paravittrdhanam, shasa yad abuddhiprva
karaam, yatna sato guntardhnam, kath kathanam,
upayogo dharmdiprayqjane viniyoga. scane tvat: ayam
imam utkurute. scayatty artha. avakepae: yeno va
rtakm apakurute . bhartsayatty artha. sevym: mah
mtrn prakurute, gaakn prakurute. sevata ity artha.
shase: paradrn prakurute. teu sahas pravartata ity
artha. yatne: kaguasyopaskurute. edhodakasyopasku
rute. tasya guntardhna karotty artha. kathym:
janavdn prakurute. prakarea kathayatty artha. upa
yoge: ata prakurute. dharmdyartha ata viniyukta
ity artha.
1
C2
A D H E AKTAU (79)
adhiprvt ka aktau vartamnt tan bhavanti.
ta hdhicakre. aktv iti kim? adhikaroti.
V E ABDPYT (80)
viprvt kas tan bhavanti, abda ced asya vy-
87
I, 4
viku
PJOTSAGOPANAYANAJNABHTIVYAYAVI
GAANEU NIYA (82)
pjdiv artheu nayates tan bhavanti. pj sa
mnanam. nayate Pinir vykarae. pujm adhigaccha
tty artha. nayate crv lokyate. crv buddhis, tatsa
bandhd cryo 'pi crv. sa lokyate padrthn nayate,
gamayati, upapattibhi sthirktya iyebhya pratipdayati.
te yuktibhi sthpyamn samnit pjit bhavanti.
utsaga utsajanam, utkepaam. mavakam udnayate.
adha sthita mavakam utsage utkipatty artha. upa
nayane: upanayanam cryakriy. mavakam dena vi
dhin tmasampa prpayati, yathsv upanet svayam
crya sapadyate. mavakam upanayate.
tmnam
cykurvan mavakam tmasampa
saprpayatty
artha. jna prameyanicaya. nayate Ktyyano vy
karae. prameya nicinotty artha. bhtir vetanam. ka
rmakarn upanayate. bhtidnena sampkarotty artha.
vyayo dharmdiu viniyoga. ata vinayate. viniyukta
ity artha. vigaanam dinirytanam. Madrak kra
vinayante. nirytayantty artha. kara eva kra, rja
grhyo bhga karakai rakrtha parikalpita. etev iti
kim? aj nayati grmam.
KARTSTHMRTPYT (83)
kartstham amrtam akahina vypya yasya tasmn
nayates tan bhavanti. krodha vinayate. manyu vi
nayate. kartstha iti kim? Devadatto Yajadattasya ma
nyu vinayati. amrta iti kim? gau vinayati. pyd
iti kim? buddhy vinayati.
L 4
88
APRDER V (89)
prdirahitt kramates tan bhavanti v.
krmati. aprder iti kim? sakrmati.
kramate,
N I H N A V E JA (90)
jnter nihnave vartamnt tan bhavanti. nihnavo 'pa
hnava, apalpa. saprdi ca nihnave vartate, na kevala.
89
I, 4
na
AVYPYT (91)
vypyarahitj jntes tan bhavanti. sarpio jnte.
sarpi upyena pravartata ity artha. jnaprviky
pravttau sarpirdi karaam api sabandhena vivakitam iti
ahI. avypyd iti kim? svarea putra jnti.
S A P R A T E R A S M T A U (92)
sama prate ca parj jnter asmarae vartamnt
tan bhavanti. sajnte, pratijnte. asmtv iti kim?
mtu sajnti.
JNAYATNOPACCHANDANEU VADA (93)
jandiv artheu vadates tan bhavanti. vadate Pa
tanjalir vykarae. jnaprvaka vadatty artha. bh
sanam api jnaprvakam eveti na pthag vcyam. yatne:
ko 'smin ketre vadate? upacchandane: karmakarn upava
date. paradrn upavadate.
ANOR AVYPYT (94)
anuprvd vypyarahitd vadates tann bhavanti. anu
vadate Kaha Klpasya . avypyd iti kim? prvam eva
yajnr uditam anuvadati.
so beide Hss.
1
V I M A T A U (95)
nnmatau vadates tan bhavanti.
gehe vivadante.
V Y A K T A S A H O K T A U (96)
vyaktkara sahoccrae vadates tan bhavanti. sa
pravadante grmy. vyaktam iti kim? varatanu sapra
vadanti kukku. sahoktv iti kim? vadati brhmaa.
T A Y O R V (97)
vimatau vyakta sahoktau caikatra vivakity vada
tes tann bhavanti v. vipravadante mauhrt, viprava
I, 4
90
91
I, 4
L U I T E CI (105)
lui tabhte parata sja rddhe kartari ci bhavati.
asarji ml dhrmika. ta iti kim? askt ml
dhrmikau. rddha ity eva: vyatyasa ml mlikasa
mha. katham: msa yujyate brahmacrti? daivdi
kena siddham.
UDA CARA SPYAT (106)
utprvc carater vypyayuktt tann bhavanti. geham
uccarate. spyd iti kim? dhma uccarati.
SAMAS TTYYUKTT (107)
samo vieyc carates ttyntena yuktttan bhavanti.
rathena sacarate. sama iti kim? rathena carati. tty
yuktd iti kim? ubhau lokau sacarasi, ima cmu ca
Devalaka.
DA S CEC CATURTHYARTHE (108)
samo vieyd das ttyntena yuktt tan bhavanti,
s cet tty caturthyarthe bhavati. dsy saprayacchate.
sapradnasya karaatvavivakym iya tty. s ceyam
aiavyavahra eva laukik vivak, tatra tasy sdhakata
matvt. s cec caturthyartha iti kim? dsy saprayacchati
bhikm. ttyyuktdityeva: dsyaisaprayacchati bhikm .
C2 mlm
1
U P A Y A M A UDVHE (109)
upaprvd yama udvhe vartamnt tan bhavanti.
kanym upayacchate. udvha iti kim? akam upayacchati.
MA KA PRGVAT (110)
mantt part karoter ma prvasy prakter yath
ds tath tan bhavanti na bhavanti ca. ihcakre.
ikcakre. bibharcakre, bibharcakra. jgarcakra.
ka iti kim? hbabhva.
SANA (111)
ukte vakyame ca prakarae sanantt prgvat tan
I, 4
92
aste: asisiate.
tann
bhukte:
bhavanti.
A N A N O R JA (113)
anurahitj jnte sanantt tan bhavanti.
dharmam. ananor iti kim? putram anujijsati.
susm
jijsate
yate.
itti kim ?
MO LULIO C A (116)
mriyater luviaye linviaye idviaye ca tann bha
vanti. amta, ma, mriyate. etev iti kim? inamra.
PRDER AJDYANTD Y U J E R AYAJAPTRESU
(117)
prdibhyo 'jdibhyo jantebhya ca pard yujes tann
bhavanti, yajaptraviaya ced asya prayogo na bhavati.
upayukte, niyukte, udyukte, prayukte. ajdyantd iti
kim? sayunakti. ayajaptrev iti kim? yajaptri
prayunakti.
SAMA K U V A (118)
saprvt kutes tann bhavanti. sakute astram.
B H U J O 'PLANE (119)
bhujo 'navane vartamnt tann bhavanti. bhukte.
aplana iti kim? bhunakti pthiv rj. rohayate hast
svayam eva, darayate rj svayam eveti phalavati (I, 4, 124)
iti ta. phalam asya sukhsik. anyath hi hastipakai
93
I, 4
g. b. m. 124
L I Y A PJBHIBHAVAYO CA (122)
lyater linter v yantt pujy gamyamnym abhi
bhave pralambhane ca tann bhavanti. jabhir lpayate.
pjm adhigacchatty artha. yeno vartakm apalpayate .
abhibhavatty artha. kas tvm ullpayate? kas tv vi
savdayatty artha. pujdiv iti kim? ghta vilnayati.
C2 upalpayate
C2 pralambhayatty
1
g. b. m. 134
I, 4
94
phalavatty
ITA (126)
ita kriyrtht phalavati kartari tan bhavanti. ka
yate. anyatra kayati.
A P A V A D A (127)
apaprvd vada phalavati kartari tann bhavanti.
apavadate. anyatrpavadati.
SAMUDBHYO Y A M E R A G R A N T H E (128)
sam ud ity evaprvd yamer agranthaviaye pha
lavati kartari tan bhavanti. vrhm sayacchate. bhram
udyacchate. rajjum yacchate. anyatra: vrhn sayacchati.
agrantha iti kim? udyacchati cikits vaidya.
APRDER JA (129)
prdirahitj jnte phalavati kartari tan bhavanti.
g jnte. anyatra: g jnti. aprder iti kim? sva
rgaloka prajnti.
ABDNTARAGATAU V (130)
abdntarea gamyamny kartu kriyphalavatty
tan bhavanti v. sva kaa krayate, sva kaa
krayati. sva yaja yajate, sva yaja yajati. eva
sarvatra.
g. b. m. 141
NNUPARBHY KA (131)
anuparbhy vieyt ka phalavati kartari tan
na bhavanti. anukaroti, parkaroti. katham: Gagm anu
kurute tapa iti? ntra karotir anun vieya.
PRATYATYABHN KIPA (132)
prati ati abhi ity ete vieyt kipa phalavati ka
rtari tan na bhavanti. pratikipati, atikipati, abhikipati.
ahnirdea kim? mavaka prati kipate.
95
I, 4
PRD V A H A (133)
praprvd vaha phalavati kartari tan na bhavanti.
pravahati. prd iti kim? vahate.
P A R E R MA CA (134)
parer vieyn mo vaha ca phalavati kartari tan
na bhavanti. parimyati, parivahati. katham: mavaka
pari myate, vana pari vahata iti? naitau parer vieyau.
R A M O VYO CA (135)
vyo pare ca vieyd ramas tan na bhavanti.
viramati, ramati, pariramati. katham: gha pari ramata
iti? ntra rami parer vieya.
UPT (136)
upaprvd ramas tan na bhavanti.
uparamati.
kacit klam
AVYPYD V (137)
vypyarahitd upaprvd ramas tan v na bhavanti.
uparamate, uparamati.
AAU CITTAVATKARTK E (138)
ayanto ya cittavatkartko vypyaahitas tasm yantt
phalavati (124) iti prpts tan na bhavanti. ste ma
vaka: sayati mavakam. av iti kim? rohayama
prayojayati: rohayate. cittavatkartkd iti kim? uyanti
vrhaya, oayate vrhn tapa. avypyd ity eva: kaa
kurva prayojayati, krayate.
CALANHRRTHT (139)
calanrthd hrrthc ca yantt phalavati (124) iti
prpts tan na bhavanti. calayati, kampayati. ayati,
bhojayati.
PRUDRUSRUBUDHAYUDHENAAJANA (140)
ebhyo yntebhya phalavati (124) iti prpts tan
na bhavanti. prvayati; prpayatty artha. drvayati; dra-
1,4
96
NA
PDAMYAMYASAPAR
I MUHTT
I RUC
I NT
I
DHEVADAVASA (141)
pdibhyo yantebhya phalavati (124) iti prpts tann
na na bhavanti, api tu bhavanty eva. pibatyattidhem
hrrthd (139) iti pratiedhasya punapratiedha. .nte
calanrthd (139) iti, av avypyd (138) iti ca. evam api
em. pyayate, damayate, ymayate, ysayate, pari
mohayate, dayate, rocayate, nartayate, dhpayate, vdayate,
vsayate.
g. b. m. 145>
V K Y A A (142)
kyaantt tan v bhavanti.
lohityati, lohityate.
D Y U D B H Y O L U I (143)
dyutdibhyo luni paratas tann v bhavanti. vyadyu
tat, vyadyotia. avitat, avetia.
V D B H Y A SYASANO (144)
vtdibhya sye sani ca tann v bhavanti. vartsyati,
vartiyate. vivtsati, vivartiate. vartsyati, vardhiyate. vi
vtsati, vivardhiate. kalpsyati, kalpiyate. cikpsati, cika
lpiate. syasanor iti kim? vartate.
L U I K L P A (145)
lui kpas tann v bhavanti. kalpt, kalpit.
g. b. m. YUMADI MADHYAMATRAYAM (146)
II, 1 1 yumadi krake prayujyamne tanm ata ca madhya
matraya bhavati. tva pacasi, yuvm pacatha, yya pa
catha. tva pacase, yuva pacethe, yya pacadhve. sma
rthyalabhyamnatvd aprayujyamne 'pi madhyamatraya
bhavati: pacasi, pacatha, pacatha. pacase, pacethe, pacadhve.
97
1, 4
A S M A D Y U T T A M A M (147)
asmadi krake prayujyamne tam ata cottama
traya bhavati. aha pacmi, v pacva, vaya pac
ma. aha pace, v pacvahe, vaya pacmahe. evam
aprayujyamne pi. prathamatraya tu smnyavihita
madhyamottambhy yumadasmadviaye bdhitatvc chee
'vatihate. ehi manye rathena ysyasi, na hi ysyasi, ytas
te piteti svaviaya eva madhyamottamau bhavata.
g. b. m.
E K A D V I B A H U U (148)
yathokta trayam ekadvibahuu yathkrama bhavati. II, 1, 1
sa pacati, tau pacata, te pacanti. ity evamdi.
Cndre vykarae prathamo dhyya sampta.
II, 1
98
SVAUJASAMAUCHABHYMBHISEBHYM
BHYASASIBHYMBHYASASOSMYOSSUP (1)
e traya trayam ekadvibahuu bhavati. ete ca s
marthyd ekatvdimad a r t h a v c i n a a b d t pare bha
g. b.
Ende des vanti. ata eva ca kriyrthn na bhavanti, kriyy asattva
4. Buches bhty ekatvadibhi saha sabandhbhvt, tavyadibhi
ca bdhitatvt. tiantn na bhavanti tibhir evaikatvdnm
uktatvt. eebhyo bhavanti. dat, dadau, dada; da
dam, dadau, dada; dad, dadbhym, dadbhi;
dade, dadbhym, dadbhya; dada, dadbhym, da
dbhya; dada, dado, dadm; dadi, dado, datsu.
eva kumr, kuinryau, kumrya. eva khav, khave,
khav. tny etni sapta trayi sapta vibhaktayo bhavanti,
vibhgo vibhaktir itiktv.
g. b. m. 8 ATO BHISA AIS (2)
akrntc chabdt parasya bhisa ais deo bhavati.
vkai, plakai. ata iti kim? agnibhi.
mlbhi.
tapara kim?
IDAMADASO KT (3)
idamo 'dasa ca kd eva parasya bhisa ais deo bha
vati. imakai, amukai. kd iti kim? ebhi, ambhi.
ASOR I N A S Y A U (4)
as ity etayor akrntt parayor ina sya ity etv de
au bhavata. vkea, vkasya.
E A S Y O R YTAU (5)
easyor akrntt parayor ya d ity etv deau bha
vata. vkya, vkt.
99
I
I, 1
E SMIN (7)
i ity etasya sarvdibhya parasya smin deo bhavati.
sarvasmin. ata ity eva: bhavati.
JASA (8)
sarvdibhya parasya jasa r deo bhavati.
ata ity eva: sarv.
sarve.
D MA SM (9)
avarntebhya sarvdibhya parasyma sm deo
bhavati. sarvem, sarvsm. d iti kim? bhavatm.
NNYAC CA NMPRADHNT (10)
nmabhtebhyo pradhnabhtebhya ca sarvadibhyo
yad ukta yac cnyat sarvdikrya tan na bhavati. Vivo
nma kacit, tasmai Vivya dehi. ativivya, priyavivya.
TTYRTHAYOGE (11)
ttyrthena yoge sarvadibhyo yad ukta yac cnyat
sarvdikrya tan na bhavati. msena prvya, msaprvya.
CRTHASAMSE (12)
crthasamsaviaye sarvadibhyo yad ukta yac cnyat
sarvdikrya
tan
na
bhavati.
dakiottaraprvm.
sa
msa iti kim? amumai ca tasmai ca dehi.
II, 1
g. b. m. 16
100
V (13)
crthasamsaviaye sarvdibhya bhvo yasyoktas tasya
v bhavati. prvottare, purvottar.
PRATHAMACARAMATAYYLPARDHANEMAKA
TIPAYAT (14)
bhvo yasyoktas tasya prathamdibhyo v bhavati.
prathame, pratham. carame, caramh. dvitaye, dvitayh.
dvaye, dvayh. alpe, alp. ardhe, ardh. neme, nem.
katipaye, katipayh.
PRVDIBHYo N A V A B H Y A H SMTSMINAU CA
(15)
prvdibhyo navabhya smtsminau yathsthna bha
vata bhva ca v. prvasmt, prvt; prvasmin, piwe;
prve, prv. parasmt, part; parasmin, pare; pare, pa.
navabhya iti kim? tyasint, tyasmin, tye.
SMAI CA TYT (16)
smai smtsminau ca tyntd yathsthna v bhavanti.
dvityasmai, dvityya; dvityasmt, dvityt; dvityasmin,
dvitye.
PA A U T A (17)
bantt parasya aukrasya bhvo bhavati. mle tiha
ta. mle paya.
NAPUSAKT (18)
napusakt parasya auta bhvo bhavati. kue ti
hata. kue paya. akra c chyor (V, 4, 34) iti
vieartha.
JASASO I (19)
napusakt parayor jasaso ibhvo bhavati. kuni
tihanti. kuni paya.
ABHYA AU (20)
aanabdt parayor jasasor au bhavati. aau tihanti.
aau paya. tvanirdea kim? aa tihanti, aa paya.
101
- I
I, 1
A SAKHYY L U K (21)
akrntv nakrnty ca sakhyy parayor jasa
sor lug bhavati. a tihanti, a paya. paca tihanti,
paca paya.
K A T E (22)
katiabdt parayor jasasor lug bhavati. kati tihanti?
kati paya.
S V A M O R NAPUSAKT (23)
su am ity etayor napusakt parayor lug bhavati. jatu
tihati. jatu paya.
ATO ' M (24)
akrntn napusakt parayo svamor am bhavati. ku
a tihati. kua paya.
ATARDIBHYA PACABHYO 'NEKATART
TA (25)
atardibhya pacabhya ekataravarjitebhyo napusaka
ligebhya]j parayo svamos takra deo bhavati. katarat
tihati? katarat paya. katamat tihati? katamat paya.
itarat tihati, itarat paya. anyat tihati, anyat paya.
anyatarat tihati, anyatarat paya. pacabhya iti kim? p
rva tihati, purva paya. anekatard iti kim? ekatara
tihati, ekatara paya.
YUMADASMADBHY NASO ' (26)
yumadasmadbhy paraya aso 'deo bhavati. tava,
mama.
NESUO ' M (27)
e ity etasya su ca yumadasmadbhy parem am
deo bhavati. tubhya dyate, mahya dyate. tvam, aham.
yuvm, vm. yyam, vayam. tvm, mm. yuvm, vm.
ASO NA (28)
yumadasmadbhy parasya asa der nakrdeo bha
vati, sakrasya ca sayogntalopa. yumn, asman.
II, 1
102
B H Y A S O ' B H Y A M (29)
yumadasmadbhy parasya bhyaso 'bhyam deo bha
vati. yumabhya dyate, asmabhya dyate.
ASE CT (30)
ases tatsahacaritasya ca bhyaso 'ddeo bhavati. tvat,
mat. yumat, asmat.
MA KAM (31)
yumadasmadbhy
yumkam, asmkam.
HRASVPO N U (32)
hrasvntd bantc ca parasymo
nam, vkm. khavnm.
nu
bhavati.
pa
SAKHY A N A T A (33)
acchabdntavarjity sakhyy parasymo nu bha
vati. caturm, pacnm, am. anata iti kim? tri
atin, tvatm.
TRAYM (34)
triabdasymantasya t r a y m iti niptyate.
STRYBHYM (35)
striy ya kra kra ca tbhy parasymo nu bha
vati. kumrm, brahmabandhnm. strgrahaa kim?
grmaym, khalapvm. ybhym iti kim? aradm.
S E Y U V O V (36)
iyuvau yayor vidyete tbhy parasymo nu v bha
vati. riym, rm. rm iti vyavasthitavibhay cha
ndasy eva. bhruvm, bhrm.
STRM (37)
strnm ity manto niptyate.
SUPO 'SAKHYL L U K (38)
avidyamnasakhyt parasya supo lug bhavati. uccai, n
cai. asmd eva ligd asakhyd api subutpattir anumyate.
103
II, l
AIKRTHYE (39)
ekrthbhve supo lug bhavati. putryati.
Aupagava.
rjapurusa.
II, l
104
V A H E R A N I Y A N T K E (48)
vahe prayojye kartari niyantrahite dvity na bhavati.
vhayati bhra Devadattena. aniyantka iti kim? vha
yati balvardn.
B H A K E R AHI SYM (49)
bhaker ahisrthasya prayojye kartari dvity na bha-
105
II, 1
II, 1
106
dakiena grmam.
uttarea
SAHRTHE (57)
sahrthe 'nun yuktd dvity syt. nadm anv avasit
sen. nady sahety artha.
HNE (58)
hne 'rthe 'nun yuktd
yoddhra.
dvity
syt.
anv
Arjuna
107
II, 1
U P E N A (59)
hne 'rthe upena yuktd dvity syt. uprjuna yo
ddhra.
S A P T A M Y DHIKYE (60)
dhikye rthe upena yuktt saptam bhavati. upa kh
ry droa.
SVMYE 'DHIN (61)
svmye 'rthe adhin yuktt saptam bhavati. adhi Bra
hmadatte Pacl. adhi Pacleu Brahmadatta.
KARTARI TTY (62)
kartari krake tty vibhaktir bhavati. Caitrea ktam.
K A R A E (63)
kaae krake tty syt. dtrea lunti. paraun
chinatti. praktybhirpaka, pryea yjika, gotrea G
rgya iti bhavate sarvatra sabhavt kaaa eva tty. tath:
samena dhvati. viamea dhvati. dvidroena dhnya
krti. pacakena pan krti.
PARIKRIYA CATURTH CA (64)
parikrte karae krake caturth bhavati, tty ca.
atya parikrto 'nubrhi. atena parikrto 'nubrhi.
SAHRTHENA (65)
sahaabdrthena yoge tty syt. putrea sahgata.
putrea srdham gata. ttypi ahvad apradhna eva
bhavati.
L A K A E (66)
lakae vartamnt tty syt. kamaalun chttram
adrkt. ak ka. tena hy agengino viktir lakyate.
SAJO VYPYE V (67)
sajnter yad vypya tatas tty v bhavati. mtr
sajnte. mtara sajnte.
g. b. m. 68
II, 1
108
H E T A U (68)
tatkriyyogye tty syt. annena vasati. vidyay yaa.
E PACAM (69)
e hetau pacam bhavati. atd baddha.
atena bandhita iti? kartari ttytra bhaviyati.
G U E V (70)
katha
annasya hetor
SAPRADNE C A T U R T H (73)
yasmai samyk pradyate tatra caturth bhavati. deve
bhya pupa dadti. sapradna iti kim? rajakasya va
stra dadti.
RUCIMATI (74)
ruciyukte krake caturth bliavati. rocate DevadaUya.
katham: Devadattya lghate, Devadattya hnute, tihate
kumrl chttrebhya, Devadattya apate, pupebhya spha
yatti?
tdarthye
caturth
bhaviyati.
vypyavivaky
tu: Devadattam lghate, pupi sphayatti.
109
II, 1
D H A R E R U T T A M A R E (75)
dhrayater uttamare krake caturth bhavati. Deva
dattya g dhrayati. uttamara iti kim? g dhrayati
Devadatta.
KOPASTHNE 'NPYE (76)
kopasthne 'npye caturth bhavati. Devadattya kru
dhyati.
Caitrya
druhyati.
Maitryeryati.
Yajadatty
syati. anpya iti kim? Devadattam abhikrudhyati. Ya
jadattam abhyasyati.
katham: Devadattya rdhyati,
Devadattyekate daivam iti? tdarthyacaturthy siddham.
tath Devadattena ycito 'ycito v Devadattya pratioti.
Devadattyoti.
PRATYANUBHY GO VYPYE (77)
pratyanuprvasya
gter
yad
vypya
tatra
caturth
bhavati. hotre pratigti. potre 'nugti. grmya ga
cchatti tdarthye caturth. grma gacchatti kriypye dvi
ty. mrgabhrao prptya pathe gacchatti tdarthye
caturth. panthna gacchatti kriypye dvity.
path
gacchatti karae tty. edhebhyo vrajati, pkya vrajati,
mtrya kalpate yavg, vtya kapilik vidyut, tapya
lohin vidyud iti tdarthye caturth.
Ca lohitik Jur lohin
1
NAMASVASTISVHSVADHVAACHAKT
RTHAI (78)
namadibhi aktrthai ca yoge caturth bhavati. namo
devebhya. svasti gobhya. svh devebhya. svadh pi
tbhya. vaa Rudrebhya. ala mallo mallya. sama
rtho mallo mallya.
TDARTHYE (79)
tasmai idam tadartham. tadarthasya bhve dyotye ca
turth bhavati. ypya dru. rddhya nigarhate. yu
ddhya sanahyate. patye ete.
II, 1
110
111
II, 1
pacam
ca.
te
H, l
112
Gagya
gava.
adht
vyaka
113
II, 1
n, i
114
115
II, l
AIY YUYABHADRRTHAKUALARTHAI
CA (98)
yuydyarthair hitasukhrthai
ca yoge ahcatu
rthyau bhavata, ii gamyamnym. yuya Devada
ttasya, yuya Devadattya. evam: cira jvitam; bhadram,
madram; artha, prayojanam; kualam, anmayam; hitam,
pathyam; sukham, arma bhyd iti.
beide Mss. hitasukhdyarthai
1
II, 2
g. b. Ende
d. Kap.
116
S U P S U P A I K A R T H A M (l)
subanta subantena sahaikrtha bhavatty etad adhi
kta veditavyam. sa ca pthagarthnm ekrthbhva sa
msa ity ucyate.
A S A K H Y A VIBHAKTISAMPBHVAKHY_
TIPACDYATHYUGAPATSAPATSKALY
RTHE (2)
asakhya subanta vibhaktydnm arthe vartamna
subantena sahaikrtha bhavati. tatra vibhaktyarthe tvat:
stru kath pravtt, adhistri. sampe: kumbhasya sampam,
upakumbham. abhva sabandhibhedd bahuvidha. tatra
ddhyabhve: vigat ddhir Yavannm, duryavanam. arth
bhve:
abhvo
makikm,
nirmakikam.
nirmaakam.
atikrambhve: atigatni tni, nistam. sapratyabhve:
atitaiskam cchadanam. khytau: Pine khyti, itipim.
tatpini. pacdarthe: anuratha pdtam. yathrtho 'ne
kaprakra. tatra yogyatym: anurpa svarpo bhavati .
vpsym: pratyartha bd abhiniviante. arthnativttau:
yathakti. sdye: sada kikhy, sakikhi. nuprvye:
yathvddham, anujyeham. yaugapadye: sacakra nidhehi.
yugapac cakri nidhehty artha. sapad dvidh, tma
bhvasapatti samddhi ca. sapanna brahma, sabrahma
Bbhravm. samddhir Madrm, sumadram. skalye:
satam abhyavaharati. sgny adhte.
1
YATH N A T U L Y E (3)
yathabdas tulyrthe subantena sahaikrtho na bhavati.
yath Devadattas tath Yajadatta.
117
I
I, 2
YVAD I Y A T T V E (4)
yvacchabda iyatty subantena sahaikrtho bhavati.
yvadamatra brhman mantrayasva. iyattva iti kim?
yvad datta tvad bhuktm .
C2 bhuktam Jur bhuktm
1
P R A T I N A MTRRTHE (5)
subanta pratin mtrrthena gahaikrtha bhavati.
spaprati, kaprati. mtrrtha iti kim? vka prati vi
dyotate vidyut.
SAKHYKAALK PARI DYTE 'NYA
THAVTTAU (6)
sakhydaya abd pari sahaikrth bhavanti dyte
viaye, yath prva tato 'nyathvttau gamyamnym.
pacabhi alkbhir dyte yad sarv uttn avmukh
v patanti, tad ptayit jayati. tato 'nyathvttau. ekay
alkay na tath vtta yath prvam, ekapari. eva dvi
pari, tripari, catnpari. dvbhym akbhy dyte eken
kea na tath vtta yath prvam, akapari. ekay a
lkay na tath vtta yath prvam, alkpari. dyta iti
kim? ekena area na tath vtta yath prvam. anya
thvttv iti kim? akea tath vtta yath prvam.
g. b. m. 48
PARYAPBAHIRACA PACAMY V (7)
parydaya abd pacamyantena sahaikrth v bha
vanti. paritrigarta vo deva; pari Trigartebhyo vo de
va. apatrigarta vo deva; apa Trigartebhyo vo deva.
paliputra vodeva; Paliputrd vo deva. babirgr
mam, babirgrmt. prggrmam, prggrmt. vety adhikra.
LAKAENBHIPRAT (8)
abhiprat lakaena sahaikrthau bhavata. abhyagni
alabh patanti. pratyagni alabh patanti. lakaeneti
kim? Srughna prati gata. abhiprat iti kim? yengnis
tena gata. anyapadrthe 'pi vacanntarea bhavati: abhya
k gva iti.
n, 2
118
A N U S A M I P Y A Y A M A Y O (9)
anuabda smpye yme ca vartamna subantena
sahaikrtho bhavati. anuvanam aanir gat. anugaga
Vras. smpyymayor iti kim? vkam anu vidyo
tate vidyut.
TIHADGVDNI (10)
tihadguprabhtny ekrthbhvaviaye niptyante. ti
hanti gvo yasmin kle, tihadgu vahadgu yat
gavam khaleyavam lnayavam lyamnayavam
ptayavam puyamnayavam sahtayavam sahri
yamayavam sahtabusam sahriyamabusam
samabhmi samapadti suamam viamam
niamam duamam aparasamam yatsamam
prham praratham pramgam pradakiam
saprati asaprati ppasamam puyasamam ic.
1
so beide Hss.
iti kim? Kave
gago dea.
nama
119
nad.
II, 2
nmnti
kim?
ghra
T A N N A P U S A K A M (15)
yad etad atikrnta tan napusakaliga veditavyam.
tath caivodhtam.
KRAKA B A H U L A M (16)
kraka subanta subantena saha bahulam ekrthbha
vati.
kaa
rita,
kaarita.
kntrtta.
vabhra
patita, vabhrapatita. grma gata, grmagaj;a. tara
gtyasta, sukhaprpta, sukhpanna, dukhpanna, gr
magam, grmgm. odana bubhuku, odanabubhuku.
kvacid vttir eva: kumbhakra, vapaca. khavrha iti
kepe. kvacid vkyam eva: odana bhuktavn. svaya
dhautau pdau; tmanety artha. tac ca krakam eva.
smiktam ity ardhaktamity artha. tac ca vieaam (18)
ity eva siddham. aharatist kl, rtrisakrnt. sa
rvartrakaly.
giri
ka,
girika.
dhnyenrtha,
dhnyrtha. msena prva, msaprva.
msvara,
msavikala, msona. asin kalaha, asikalaha. vgni
pua, guamira, vklaka. sarvair iya tty kra
kalaka, kdibhve girydn karaatvt, karotau v
karttvt. katha pitsada, pitsama iti? ahy bhavi
yati, yath pittulyam iti. rj hata, rjahata. asin
chinna, asicchinna. iha vttir eva: pdbhy hriyate,
pdahraka; prvena ete, prvaaya. iha vkyam eva:
dtrea lnavn, paraun chinnavn. tavydibhir adhik
rthavacane: valehya kpa, kkapey nad. anyatra na
bhavati: kkai ptavy. kvacid bhavati: busopendhyam,
ghanaghtyam. dadhn upasikta odana, dadhyodana. gu
eua mir dhn, guadhn. vttipadenaiva kriyy
prakhypann nsty asmarthyam. devebhyo deyam, deva
deya
pupam.
brhmaadeya
dhanam.
varapradey
kany. iha na bhavati: brhmaya dtavyam. vkd
bhayam, *vkabhayam. vkabhta, vkabhti, vkabh.
grmanirgata, adharmajugupsu, khpeta, pdpoha.
II, 2
120
CATURTH P R A K T Y (17)
caturthyanta subanta praktivcin subantena sahai
krtha bhavati. ypya dru, ypadru. praktyeti kim?
randhanya sthlI. katha tadartham, mtrartham iti?
anyapadrthe bhaviyati. katham: Kuberabali, gohitam,
gosukham, gorakitam iti? ahy siddham.
VIEAAM EKRTHENA (18)
vieaa subanta vieyea subantena samndhika
raena sahaikrtha bhavati. nla ca tad utpala ca,
nlotpalam. bahuldhikrt kvacid Nkyam eva bhavati: d
rgha Cryaa, lohitas Takaka. kvacid vttireva: ka
sarpa, lohitali. vieaam iti kim? Takaka sarpa.
ekrtheneti kim? kd anya. katha chinnaprarham
iti? vieaam ity eva siddham. evam ekapurua, sarv
nnam, jaraddhast, puradhnyam, navaudanam , keval
nnam; Prveukmaam, Saptaraya; pacakapla havi,
pacagavadhanam, pacapl; yjikakitava, ppakulla,
aakanpita. kvacid vieaam upamnabhta bhavati:
astrva ym, astrym. arakagaur. kvacid vie1
121
I
I, 2
H, 2
122
123
II, 2
II, 2
124
g. b. m. 33
RYDIKRIKCVICA K R I Y R T H A I
(25)
rydaya abd krikabda cvyanto janta ca
kriyrthai subantair ekrth bhavanti. iktya, rktam.
urarktya, uarktam. r urar uras pp tl
tl vetl dhl dh alk sakal
dhvasakal bhraakal -- guluguh sajs phals
phal vikl kl alamb kevl sevl
vrdl masamas samasam raua vaua
vaa svh svadh prdus rat vis. kri
kktya. uklktya. paapaktya.
1
fur
C2
urur
A N U K A R A A M (26)
anukaraaabda kriyrthai subantair ekrtho bhavati.
khktya.
katham:
kh
iti
krv
nirahvad
iti?
itia
bdena vyavadhnn na bhaviyati.
BHADARNDAREV ALASADASATA (27)
bhadiv arthev alamdaya abd kriyrthai SU
bantair ekrth bhavanti. alaktya, satktya, asatktya.
bhadiv iti kim? ala bhuktv gata. sat ktv gata.
asat ktv gata.
A G R A H E 'NTA (28)
antaabdo
'grahae
kriyrthai
subantair
vati.
antarhatya.
agraha
iti
kim?
antar
gata. ghtv gata ity artha.
ekrtho
bha
hatv
mik
KAEMANAS T P T A U (29)
kae manas ity etau tptau gamyamny kriyrthai
subantair ekrthau bhavata. kaehatya paya pibati. ma
125
II, 2
II, 2
126
ANATYDHNA
URASIMANASIMADHYEPADENI
VACANE (37)
uparydbnd anyatrorasydaya abd karotin su
bantenaikrth v bhavanti. urasiktya, urasi ktv. mana
siktya, manasi ktv. madhyektya, madhye ktv. pade
ktya, pade ktv. nivacanektya, nivacane ktv. anaty
dhna iti kim? urasi ktv pi ete. hastina pade ktv
ira ete.
N I T Y A HASTEPV UDVHE (38)
haste pv ity etau abdv udvhe karotin subantena
nityam ekrthau bhavata. hastektya, pauktya. udvha
iti kim? haste ktv krpaa gata.
PRDHVA B A N D H E (39)
prdhvaabdo bandhane karotin subantena nityam
ekrtho bhavati. prdhvaktya. bandha iti kim? pr
dhva ktv akaa gata.
JVIKOPANIADV A U P A M Y E (40)
etau abdv aupamye karotin subantena nityam ek
rthau bhavata. jvikktya, upaniatktya. aupamya iti
kim? jvik ktv gata.
A S A K H Y A VNABHIPRETKHYNE KTV
(41)
asakhya subanta karotin ktvntenaikrtha v
bhavati, anabhipreta ced khyna bhavati. brhmaa
putras te jta! ki tarhi vala ncai ktvcake? nca
ktya? uccair nma priyam khyeyam. anabhipretkhyna
iti kim? uccai ktv.
T I R Y A K SAMPTAU (42)
tiryakabda
127
ktva.
n, 2
samptav
iti
kim?
ti
II, 2
128
T A T R A GHTV T E N A P R A H T Y A Y U D D H E
SARPAM (47)
saptamyanta ttynta ca samnarpam aneka tatra
ghtv tena prahtyety anayor arthayor yuddhe 'nyapadrthe
ekrtha v bhavati. keeu ca keeu ca ghtv yuddha
vttam, kekei. daai ca daai ca prahtya yuddha
vttam, dadai. mumui. ij vyatihra (I V, 4, 116)
itc. ici (V, 2, 48) ity tvam. tatra teneti kim? kya
ca kya ca prahtya yuddha vttam. ghtv prahtyeti
kim? rathe ca rathe ca sthitv yuddha vttam. yuddha
iti kim? haste ca haste ca ghtv sakhya vttam. sar
pam iti kim? daai ca musalai ca prahtya yuddha vttam.
1
CRTHE (48)
aneka subanta crthe ekrtha v bhavati. erth
bahava, samuccayo 'nvcaya itaretarayoga samhra ceti.
tatretaretarayoge sarahre caikrthbhva sabhavati, na
samuccaye npy anvcaye. ava ca balvarda ca, avaba
lvardau. avabalvardam. etasmin nekrthbhvake yad
eva prvam ukta tad eva prva nipatati, kramavyatikrame
prayojanbhvt. kvacid viparyayo 'pi dyate, bahuldhi
krt: dantn rj, rjadanta. kvacit krama praty
129
II, 2
II, 2
130
131
II, 2
NITYAVAIRIM (55)
nitynubaddhavairi samhre aikrthya bhavati.
ahinakulam, avamabiam, kkolkam. nityagrahaa kim?
Goplakalakyan .
1
II, 2
132
KRM (56)
kr samhre aikrthya bhavati. takyaskram,
rajakatantravyam.
GAVVDNM (57)
gavvdn samhre aikrthya bhavati. gavvam
gavvikam gavaiakam ajvikam ajaiakam
kubjavmanam kubjakairtam putrapautram va
calam strkumram dslmavakam puccha
k a m urakharam u r a a a m - mtraakt in
trapuram - yaknmedam msaoitam darbha
aram darbhaptikam Arjunapuruam tolapam
dsdsam
kukuam
Bhagavatbhgavatam.
ava
deanirdea kim? go'vam, go'vau.
C2 om.
so beide Hss.
so beide Hss Yajevara
(Baroda
1874)
und
K.
Ms.;
dazu
Vardhamna's
Be
merkung: Vmanas tu darbhaptikam ity ha.
1
PRITRYGNM (58)
pryagn trygn ca samhre
bhavati. pipdam. mrdagikapavikam.
SENGN B A H U T V E (59)
g. b. m. 62
sengn
bahutve
vartamnn
samhre
rthya
bhavati.
hastina
cv
ca,
hastyavam.
iti kim? hast cva ca, hastyavau.
aikrthya
aik
bahutva
KUDRAJANTNM (60)
kudrajantn samhre aikrthya bhavati. ykli
kam. bahutva ity eva: yk ca lik ca, yklike.
kudrajantur anasthi syd, athav kudra eva ya
ata v prasto ye, kecid nakuld api.
C2 yklikhyam
likhy
yklikhye
1
PHALNM (61)
phaln samhre aikrthya bhavati. badarmalakam.
bahutva ity eva: i)adara cmalaka ca, badarmalake.
133
I
I, 2
VA VKATADHNYAMGAAKUNIVIE
g. b. m. 65
M (62)
vkdivie bahutva eva vartamnn samhre
aikrthya v bhavati. plakanyagrodham, plakanyagrodh.
kuakam, kuak. tilamam, tilam. rurupatam,
rurupat. hasacakravkam, hasacakravk. bahutva
ity eva: plaka ca nyagrodha ca, plakanyagrodhau. apr
ijtnm (53) iti samhre kasmn na bhavati? dravya
vacanatvt.
VYAJANNM (63)
vyajanavie samhre aikrthya bhavati v.
dadhightam, dadhighte. spakam, spake. aprij
tnm (53) iti nitye prpte rambha.
AVAVAAVAU (64)
avavaavayo samhre aikrthya v bhavati. crtha
(48) ity eva siddham, itaretarayoge tu puval liga nip
tyate. avavaavam, avavaavau. asmd eva jpakd
anyatra crthaikrthye paraval liga bhavati. kukkua
mayryau.
VIRODHINM ADRAVYM (65)
v i r o d h i n m adravyavcin samhre aikrthya v
bhavati. sukhadukham, sukhadukhe. virodhinmiti kim?
kmakrodhau. adravym iti kim? sukhadukhv imau
grmau.
N A DADHIPAYADNM (66)
dadhipayadn samhre aikrthya na bhavati. da
dhipayas sarpirmadhun madhusarpi Brahmapra
jpat ivavairavaau Skandhavikhau parijy
kauikau pravargyopaniadau yjynuvkye ukla
ke idhmbarhi; niptand drghatvam dktapas
medhtapas udkhalamusale dyavasne -~ ra
ddhmedhe ksme vnmanase. daeme mrdagi
kapavik iti gaany bhedenrthasya vivakitatvd dim
iva samhro nsti. sakhysmpyavivaky tu bhede1
H, 2
134
napu
SENSURLNI V (72)
sendaya ahyantt par aikrthye napusakalig
135
II, 2
II, 2
136
N A P A T R A D A Y A (80)
ptrdaya abd strlig na bhavanti. dviptram
caturyugam tribhuvanam.
RTRHNAVK PUSI (81)
rtrhnavknt abd pulig bhavanti. ahortra,
sarvartra. prvha. anuvka, sktavka.
A H O SUDI NAPUYT (82)
ahaabda sudinapilybhym anyasmt para pusi
bhavati. ekha, dvyaha, tryaha. asudinapuyd iti kim?
sudinham, puyham.
NAPUSAKE CRDHARCDAYA (83)
napusake pusi crdharcdayo vartante. ardharcam,
ardharca atamnam, atamna vrabam, vra
ba apadam, apada. samsaligkhyne goma
ydayo na vaktavy, tadvad eva v strpulig api, gaur
iur aanir yonir ity evamdaya, strnapusakalig ca,
arcirdaya, sarvalig ca, taakhaldaya, ekaikalig
ca, vkakhavkudaya, alig ca, yumadasmaddaya:
sarva eva vcy syu. atha te lokato lignusanato
v siddhir i. tadvad eva gomaydnm api bhaviyati.
kni punas tni strpunapusakni?
iyam ayam idam iti yeu prasiddhir artheu bhavati
[lokasya,
strpunapusakni procyante tni lokena.
SUPI H R A S V A (84)
napusake vartamnasya abdasya supi parato hrasvo
bhavati. rai: atiri. kahatlavyasya sthne kahatlavya
ikra. nau: atinu. kahohyasya sthne kahohya eva
ukra. supti kim? ke, kuye.
GOR APRADHNASYNTYASYA (85)
goabdasyopasarjanasynte vartamnasya supi parato hra
svo bhavati. citragu. apradhnasyeti kim? sugau. antya
syeti kim? gokulam.
137
II, 2T
YDNM (86)
bdyantasypradhnasya
hrasvo
bhavati.
nikau
mbi, bahukhava, ativmoru. apradhnasyety eva: rja
kumr, brahmabandh. antyasyety eva: kumrpriya.
katha bahureyasti? yasa tva vakyati.
LUG ADILUKY AGOYDNM (87)
adiluki sati ydn lug bhavati, na tu goydnm.
pacendryo devat asya, pacendra. adigrahaa kim?
bahuni. lukti kim? bahupatnka. agoydnm iti
kim? pacabhir gobhi krta, pacagoi. pacasci.
apradhnasyety eva: paramvant. antyasyety eva: Avant
kulam. Vara iti nagarasypi saj, Pacl iti janapa
dasypi. Paclamathure iti vibhakter aravae nmrtha
sakhyym eva dvivacanam. hartakya phalnti phalev
api strliga eva abdo vartate. Khalatika vannti te
vannm ekavacanntam eva nmadheyam. dyate hi a
bdnm ekrthe 'pi ligavacanabheda: po jalam, dr
kalatra bhryeti. vadhrik daranyo manuya iti manu
yasya vieaa na vadhriky, Pacl bahvann bahu
kraght iti Paclnm, Pacl janapado bahumlyaphala
iti janapadasya. sapanno yava iti jtv ekavacanam, sa
pann yav iti vyaktibhedeu bahuvacanam. vayam iti
bhydhytmikeu bhedeu, yath guruu; aham iti punar
abhedavivakym ekavacanam. kad prve phlgunyv iti
trakayor dvitve dvivacanam; kad prv phlgunya iti ca
ndramas saha bahutvasabhave bahuvacanam. eva kad
prve prohapade, kad prv prohapad iti. tiyapuna
rvas iti nakatradvitve dvivacanam, tiyapunarvasv iti sa
mhre ekavacanam. trakbhedavivaky nakatrasa
khybhedavivakym abhvn nsty eva bahuvacanam.
abdasynekrthatvd ekaenarthakyam. eko 'pi hi abdo
'nekasyrthasybhidhyako bhavati, yath rodasabdo dy
vpthivyo. bhinnajtynm api crthnm ekenbhidhna
bhavati, yath ak pd m iti, ki puna sajtynm.
Grgyyaasypi Grgyatvam astty abhedavivaky G
rgyau. Baidabaidv iti bhedavivakym; abhedavivaky
1
II, 2
138
139
II, 3
S T R I Y M (1)
ayam adhikara.
g. b. Ende
d. Kap.
NO P (2)
krntn nakrntc ca striy p bhavati. kartr.
dain. akro yo hrasva (V, 2, 42) iti cihnrtha. pa
kra svarrtha. striym ity eva: kart, da. paca sa
pteti strtvbhvn na bhavati. svaseti vinpi p strtv
bhidhnn na bhaviyati. eva duhit, nanand , yt, mt;
tisra, catasra.
1
so beide Hss.
UGITA (3)
ugita striy p bhavati.
bhavati.
vadaut.
ACA (4)
acater eva kriyrthd ugito lp bhavati. prc, pratc.
iha na bhavati: paradhvad brhma.
AHAO V A N O R A CA (5)
ahao vihito yo van tadantasya striy p bhavati,
tatsaniyogena ca rephntdeo bhavati. dhvar. ahaa
iti kim? sahayudhv brhma.
ANYRTHE
V (6)
g. b. m. 12
II, 3
140
ANA (8)
anantd anyapadrthe vartamnd v striy np bha
vati. bahurj pthiv; bahurj, bahurjnau, bahurjna.
Adhirj nma grma iti b a n t a m eva nmadbeyam iti na
tena vin prayoga. anyrtha ity eva: atikrnt rjnam,
atirj.
DHASO NA CA (9)
dhaso 'nyapadrthe striy p bhavati, na cntdea.
kuodhn; dvydhn, trydhn; atydhn, dvividhodhnI .
anyrtha ity eva: prptodh. striym ity eva: mahodho
dhainukam.
DMNA SAKHYDE (10)
dmanabdt sakhyder anyapadrthe vartamnt stri
y np bhavati. dvidmn, tridmn. sakhyder iti kim?
uddm vaav.
HYAND V A Y A S I (11)
hyanaabdt sakbyder anyapadrthe vartamnt stri
y np bhavati, vayasi gamyamne. dvihyan, trihya,
caturhya. tricaturbhy hyano vayasi (VI , 4, 1 07) iti
atvam. vayasti kim? trihyan l. sakhyder ity
eva: attahyan gau.
NOPNTAVATA (12)
upntavato 'nantd anyapadrthe vartamnt striy
lp na bhavati. suparv, suparvau. suarm, suarmau.
anyapadrtha ity eva: atiparva yai.
M A N A (13)
manantt striy p na bhavati. dm, dmnau.
sm, slmnau. aninasmangrahany arthavat cnarthakena
141
I
I, 3
ca
tadantavidhi
prayojayanti,
rpamtrasya
rtha
iti
nivttam,
yogavibhgt.
anyath
hi
vadbhym ity eva bryt.
grahat.
any
na
manupnta
TBHY P (14)
tbhym anantamanantbhy striy p bhavati.
bahurj, bahurje. suparv, suparve. dtn, dme. sm, sme.
AJDYATA (15)
ajdibhyo
dantc
ca
striy
p
bhavati.
aj.
Deva
datt.
ata
iti
siddhe
ajdibhyo
vidhna
bdhakabdha
nrthani. aj eak kokil av catak
iniketi jtilakae i prpte p bhavati. bl ho
pk vats mand vilteti vayasy acarama (II,
3, 22) iti pi prpte. prvpah aparph sa
praheti
illakae
pi
prpte,
niptanc
ca
atvam.
sabhastrjinaaapiebhya
phalt, phalntalakae i
prpte:
saphal
bhastraphal
ajinaphal
aa
phal
piaphal.
etebhya
iti
kim?
vsphal.
katha
triphal? tri phalny asym iti triphal. sahatir ity
ajtitvd
n
nsti,
asamhratvc
ca
p
nsti.
satprkk
aprntaataikebhya
pupt,
pupntalakae
i
prpte:
satpup prkpup kapup prntapup
atapup
ekapup.
ebhya
iti
kim?
akhapup.
dr
cmahatprv
jti.
dr
ca
bant
bhavati,
amaha
tprv, jti cet. draiva bhry dr, na tu drasya.
amahatprveti kim? Mahdr, bhrajti. asmd eva
jpakt tadantavidhir atra prakarae bhavatti gamyate.
atibhavat, atidhvan. jtir iti kim? drasya bhry,
dr.
puyogalakao
bhavaty
eva.
kruc
uih
devavieti niptand eva lopbhva. akrntebhyo v
p
niptant.
tath
coig
ity
api
siddha
bhavati.
jye
h kanih madyamety ata ity eva p bhavaty
eva,
vyavasthvcitvc
ca
vayolakao
p
nsti,
ankhya
bdatvc ca puyogalakao nsti. mln naa ity api
na vcyam: amly mlntalakao nsty ajtitvt.
b iha kasmn na bhavati: pacj, dajti? ntrjaabda
1
II, 3
I42
g. b. m. 71
so beide Mss.
S V R T H E (16)
ata para striy yad ucyate tat svrthe vartamnd
veditavyam.
IHAHAKHANASNAKAKVARA
PKHYUNA (17)
iddyantt svrthe striy np bhavati. Kurucar. pa
hit vidyeti na bhavati, tu siddhe yo itkarat. paca
mneti na bhavati dvyanubandhakatvt.
lyudn tu
bhavaty eva itkaraasmarthyt. hasya niranubandhaka
sybhvd hakhaor grahaam. yo 'pi ily ha ca
(IV, 3, 80) iti ho na tasya striy prayoga. Sauparey,
Vainatey; baley. a: kumbhakr, Aupagav. a: auts,
Baid. hak: kik. ha: lvaik. nasnaau: strai,
pausm. ka: tdI. kvarap: itvar. khyun: hyakara.
svrtha ity eva: priyakurucar nagar.
YAO 'VAT (18)
yaantt striy p bhavati, sa cet akrntd Ava
aabdc ca vihito na bhavati. Grg, Vts. avad iti
kim? rkarky, Pautimy, Gukaky. Avay. ata
(15) iti p bhavati.
PHO V (19)
avad iti na vartate. yaantt striy pho v bha
vati. Grg, Grgyya. Vts, Vtsyyam. rkarky
ya, Pautimyya, Gaukakyya
I . Avayyan. ittvd
bhavati. vvacana vartham.
LOHITDIBHYA AKALNTEBHYA (20)
Lohitaprabhtibhya akalaparyantebhyo yaantebhya
pha eva bhavati, nitya punarvidhnt. Lauhityyan, S
143
II, 3
ASAKHYKLAVISTCITA
II, 3
144
145
A N Y A R T H E (32)
patiabdasya
striym
anyapadrthe
rdeo p ca v bhavati. dhapatn, dhapati.
II, 3
vartamnasya
nak
SAMNDIBHYA (33)
samndibhya parasya patiabdasya striy nakrdeo
bhavati p ca, nitya punarvidhnt. sapatn, ekapatn.
sapatny apatya spatna iti babhve 'pi na nivartate
nakra, asayuktavidhnt.
gamana eka vra
pia putra bhrt:
YETAITAHARITAROHITT TO NA (34)
yetdibhya striy v p bhavati, takrasya ca na
kra. yen, yet. en, et. hari, harit. rohi, rohit.
kapirikdnm (VI , 3, 46) iti latvam: lohin, lohit.
K N O SI TAPALI TT (35)
asitapalitbhy striy v p bhavati, takrasya ca
kndea. asikn, asit. palikm, palit.
ITO (36)
ita striy bhavati. nartak, khanak, ptr. da
rdiu yogavibhgd anityatvam.
g. b. m. 74
GAURDIBHYA (37)
gaura ity evamdibhya striy bhavati. gaur, a
bali, kalm, srag, piag, mats. gaura abala
kalma sraga piaga matsya manuya
ga gavaya haya mukaya ya pua
drua droa - arhaa aroa vahara okaa
malaka kuvala badara - bimba tarkra arka
akaa suava linda alaja paa
baka sanda spa akula srya sca
rpa da ya dhtaka vallaka mlata
vetasa bsa atasa bhga maha maha
van anauh eaa karae dehala kkdana
- gavdana tejana lavaa pa medha
1
II. 3
146
11
12
13
13
14
10
11
13
12
14
BHJAGOANGASTHALAKUAKLAKUAK
MUKAKABARAT PAKVVAPANASTHLK
TRIMMATRAKYASRIRASUKEAVEE
U (38)
bhjdibhya pakvdiv artheu striy bhavati.
bhj bhavati, pakv cet; bhjny. go bhavati, vapana
cet; gony. ng bhavati, sthl cet; ngny. jtau tu
ngaiva, tasy sthaulybhvat. sthal bhavati, aktrim cet;
sthalny. ku bhavati, amatra cet; kuny. kl
bhavati, k cet; klny. ku bhavati, yas cet; kuny.
kmuk bhavati, rirasu cet; kmukny. kabar bhavati,
keavea cet; kabarny.
NLT PRYOADHYO (39)
nlt priny oadhau ca striy bhavati. nl va
av, nl oadhi. pryoadhyor iti kim?
nl .
147
II, 3
V NMNI (40)
nlt sajy v bhavati. Nl, Nl.
g. b. m. 43
ODIBHYA (41)
oa ity evamdibhya striy v bhavati. o,
o. ca, ca. oa caa arla kamala
kpaa vikaa vila viakaa bharuja ca
ndrabhgnadym kalya udra pura ahan.
E R A K T I N A (42)
ivarntt ktinvarjitt striy v bhavati. dhl,
dhli. l, li. val, vali. paddhat, paddhati. agul,
aguli. aktina iti kim? pakti.
OR GUD AKHARUSAYOGOPNTT (43)
ukrntd guavacant striy v bhavati, kharu
abda sayogopnta ca varjayitv. pav, pau. bahv,
bahu. or iti kim? sit. gud iti kim? khu. akha
rusayogopntditikim? kharur brhma. pur brhma.
PUNMNO YOGD APLAKNTT (44)
g. b. m. 50
pusa khybhtc chabdt puyogt striy varta
mnt plakntavarjitd bhavati. prahasya bhry,
prah. nmagrahaa kim? prast. aplakntd iti kim?
goplik, pauplik.
PTAKRATUVKAPYAGNIKUSITAKUD
NM AI CA (45)
Ptakratvdn puyogt striy vartamnd bha
vati, aikra cntdea. Ptakraty, Vkapy, Agny,
kusity, kusdy. puyogd ity eva: yay hi pt krata
va. ptakratu s bhavati.
M A N O R A U V (46)
Manuabdt puyogt striy vartamnd v bha
vati, aukra cntdea, ai ca. Many, Manv, Manu.
II, 3
148
S U R Y A D E V I (47)
sryasya bhry Sury, dev cet.
g. b. m. 54
Sr any.
INDRAVARUABHAVAARVARUDRAMNM
N U K C A (48)
Indrdn puyogt striy vartamnn bha
vati, nuk cgama. I ndr, Varun, Bhavn, arv,
Rudra, Mn.
CRYN (49)
cryasynuk aatva ca niptyate. cryasya bhry,
cryn.
MTULOPDHYYD V (50)
mtuld updhyyc ca striy bhavati, nuk ca
V. mtuln, mtul. updhyyn, updhyy.
RYAKATRIYC CA (51)
ryt katriyc ca bhavati v, nuk ca. cakro vety
anusabandhrtha. apuyogrtha vacanam, pthakkara
t. ry, katriy. ry, katriy. puyoge tu: ry,
katriy.
HIMRAYN M A H A T T V E (52)
himd arayc ca mahattve gamyamne striy
bhavati, nuk ca. mahad dhimam, himn. mahad arayam,
arayn.
YAVD DOE (53)
yavt striy vartamnd bhavaty nuk ca, doe
gamyamne. duo yava, yavn.
YAVANL LIPYM (54)
Yavant striy bhavaty nuk ca, lipym abhidhe
yym. Yavann lipi,
KRTT KARADE (55)
krtaabdt striy bhavati, karaa ced asydir
149
I
I. 3
pightny.
Pavddhaviln,
II, 3
150
ulkapak.
151
II, 3
ga
Ratnamatis tu kalya kroo yasy iti vigraha
darayan puligat khypayati. Ratnamati gehrt zur
Candra-Schule (vgl. meine Candra-Bibliographie), zu einer n
derung der hslichen berlieferung liegt also kein Anla vor.
SAHANAVIDYAMNDE (68)
sahanavidyamnde svgd na bhavati. sake,
ake, vidyamnake. sansik, ansik, vidyamnansik.
NAKHAMUKHN NMNI (69)
nakhamukhbhy sajy na bhavati. rpa
akh, Gauramukh. nmnti kim? tuganakh.
S A K H Y AIV (70)
sakh aivti ca sajy sdh bhavata.
JTER ASTRVIAYD AYOPNTT (71)
smnyavacand yopntavarjitt striym anyatra ca dd
n bhavati. kukku, mayr, skar. jter iti kim? mu.
astrviayd iti kim? makik. ayopntd iti kim? katriy.
svrtha ity eva: priyakukku Mathur. ata ity eva: tittiri.
PKAKARAPARAPUPAPHALAMLAVL
NTAT (72)
jtivcina pkdyantt striy n bhavati. odanapk,
khukar, magapar, akhapup, dimaphal, darbha
ml, govl.
ITO NJTE (73)
ikrntn manuyajtivcina striy bhavati. Ava
nt. punar jtigrahad yopntd api bhavati: Audapey.
ngrahaa kim? tittiri.
IA (74)
iantd anyato 'pi ca bhavati. Sutagamena nirvtt,
SautagamI.
II, 3
152
UTA (75)
udantt striym bhavati. brahmabandh. njter
ity eva: dhenu. ayopntd ity eva: adhvaryur brhma.
tapara kim? khalapve.
APRINM ARAJJVDIBHYA (76)
aprijtibhyo 'rajjvdibhya striym bhavati. al
b. aprintn iti kim ? kkavku. arajjvdibhya iti kim ?
rajju hanu .
M s. tantu
1
BHVANTAKADRUKAMAALUBHYO NMNI
(77)
bhvantt kadrukamaalubhy ca sajym u
bhavati. Madrabh, Kadru, Kamaal. nmnti kim?
vttau bh yasy s, vttabbu. kadru, kamaalu.
PAG VAR (78)
etau abdau striy niptyete.
ROR UPAMSAHITASAHITASAHAAPHAV
MALAKMAADE (79)
ruabdd upamndiprvat striym bhavati. kara
bhor, Sahitor, sabitor, sahor, aphor, vmor,
lakmaor. rgaravdyao n na vaktavya. aantd
dhi b asty eva. rgaravdibhya cantebhyo hagante
bhyo yaantc ca jtivcibhyo 'pi , ikrntc ca. aibyeti
yaa cp bhavitavyam. ibn tu jtau tasyedam ity
ao p. Bhogavadgaurimator apy ugiti p. hrasvas tu
tarabdiu vyavasthitavibhay nitya bhavati. nnarayor
api striy vttir eva nsti. tasyedam ity ao p: nr.
1
Ms. ibin
Y A A CP (80)
yaantt striy cp bhavati. Kragandhy, mba
hy, Vrhy. jtilakaasya o pa ca bdbanrtha
vacanam.
153
II, 3
Y U N A S TI (81)
yna striy tir bhavati.
yuvati.
so auch K. Ms.
Ms. Slasthali
DAIVAYAJIAUCIVKISTYAMUGRIKHE
VIDDHN V (85)
g. h.
Ende
v.
Daivayajydnm ia striy ya v bhavati. Dai
Buch IV,
vayaj, Daivayajy. aucivk, aucivky. Styamugr, Kap. 2
Styamugry. Kheviddh, Kaheviddhy. vety adhikra.
dvityasya ttya pda sampta.
II, 4
154
PRG J I TD A (1)
prg jitasaabdand ye rths tev arthev a bhavati.
Aupagava. vety anuvtte: Upagvapatyam.
DITYADITYDITYAYAM YA (2)
Ditydibhya prg jit yo bhavati. Daitya, ditya,
ditya, Ymya. katha Daiteya? yant hag bhaviyati.
P A T Y U R ANAVDYDE (3)
avdibhyo yo 'nya abdas tadde patiabdt prg
jit yo bhavati. Brhaspatya. anavdyder iti kim?
vapatam, tapatam, dhipatam. ava ata dhana
gaa rra kula gha pau dhnya
dhanvan sabh - pra adbi sen ketra.
1
A STHMNA (4)
sthmanabdntt
tthma.
prg
jitd
paro
bhavati.
Ava
autsa, audapna.
155
H, 4
mahit
Satvat
Kuru
Pacla
udrvasna
u i h kakubh suvara.
4
DEVT (8)
devaabdt prg jitd a paro bhavati.
daiva.
YA (9)
devt prg jitd ya bhavati.
daivya.
B A H I A KAK CA (10)
prg jitd bahia kag bhavati, ya ca. bhka, bhya.
SAKHYDE SAKHYEYD A N A P A T Y E ' J
D E R L U G A D V I (11)
sakhyde
sakhyeyntc
chabdd
anapatye
vihita
syjde prgjityasya lug bhavati, na tu dvi. pacasu ka
pleu saskta, pacakapla. sakhyder iti kim? pau
rvala. sakhyeyd iti kim? tryavayava vidy, trividy,
tm adhte traividya. a kula akulam, tatrabhava
kula. Pacanada nagaram, tatrabhava Pcanada.
pacakaply
tu
saskta
pacakapla
eva,
sakhyey
rthatvi
anapatya
iti
kim?
dvaimtura.
ajder
iti
kim?
pacagargarpya.
advir
iti
kim?
pacakaplasya
puro
asya khaa, pcakapla. prg jitd ity eva: dvinvika.
PRG VATER AGNIKALIBHY HAK(12)
prg vatisaabdand ye 'rths tev arthev Agnikali-
II, 4
156
bhavata.
strai
TASYPATYAM
(16)
157
II, 4
10
19
VYSDNM A K A C A (21)
Vysdnm apatye i bhavati, aka cdea.
Vaiy-
II, 4
saki,
Saudhtaki,
Varuaki.
rua Nida Cala Bimba.
158
Vyasa
Sudhat
Va
Kilta
Kindarbha
Vivnara
iea
tabhga Haryava Priyaka Apastambha
Kucava
aradvat
unaka
Dhenu
Gopavana
igru
Bindu
Bhjana
Avvatna
ymka
yamka
ypara
Harita
Kidsa
Vasya
ska
Arkalua
Vadbyoga
Viuvddha
Prati
bodha
Rathtara
Rathantara
Gavihila
Gavi
hira Nida Mahara Mdku punarbh
putra duhit nannd parastr parau ca.
1
g. b. m. 39
E P A U T R D A U (23)
Biddibhya er apatye pautrdv ev bhavati. Baida,
Kauika. er iti kim? dauhitra. pautrdv iti kim?
Baidi.
GARGDIBHYO Y A (24)
Garga ity evamdibhya pautrdv apatye ya bhavati.
Grgya, Vtsya. pautrdv ity eva: Grgi. gotrdibhya
ity eva: Gargo nma kacit, tasypatyam pautrdi Grgi.
Garga
Vatsa
Vjd
asamse
Sakti
Asakti
Aja Vyghrapd Vidabht Prcnayoga Pu
lasti Eka Rebha * Agnivea akha aha
Dhma Avaa Manasa Dhanajaya - Vka
g. b. m. 30
159
II, 4
Ptima
Sth
Rark
Pigala
Ka Golanda Ulka Titimbha Bhiaj
Bhaita Dalbha Gikita - Devahu I ndrah
Ekal Pippal Bhadagni Jamadagni Albhin
Uktha ktha (?) Kugu . katha Rmo Jma
dagnya, Vysa Prarya iti ? putro 'pi hi pautrdikrya
karatvt tath vyapadiyate. anantaravivaky tu ya
eva bhavati: Jmadagna, Prara.
5
10
11
12
13
14
15
16
17
18
11
10
12
13
1 4
1 5
1 6
17
1 8
M A D H O R BRHMAE (25)
Madhuabdd brhmae 'patye ya bhavati. Mdhavyo
brhmaa. Mdhavo 'nya.
B A B H R O KAUIKE (26)
Babhror Gargdiphd yo ya sa Kauika eva bhavati.
Bbhravya.
anyatra
Bbhrava.
Gargdiu
tu
pha
stri
y phrtha: BbhravyyaI.
K A P E R GIRASE (27)
Gargdipht Kaper yo ya sa Agirasa eva bhavati.
Kpya. anyatra Kpeya. Gargdipht KpyyanI.
II, 4
160
BODHT (28)
Bodhd
dhir anya.
Agirase
'patye
ya
bhavati.
Baudhya.
Bau
VATAT (29)
Vatad Agirase 'patye ya eva bhavati. Vtaya.
angirase tu Gargdiivdiphd Vtaya; Vtaa.
STRIY L U K (30)
Vataaabdd apatye striym Agirasy yao lug
bhavati. Vata. angirasy tu Vta, Vtayyan.
AVDIBHYA PHA (31)
Ava ity evamdibhya pautrdv apatye pha bhavati.
Avyana, Amyana. Ava Aman akha Bida
Pua Rohia Kharjra Pijala Bhaila
Bhaila Bhaita Bhaita Prahta Rmoda
Ktra Grv Aka Ka Golka
Arkasvana Vana Pda Cakra Kula Tula
ravih Pavitr Pavind Gomin yma
Dhma Vgmin Vivnara Kuaa Atreya (?)
Jaa Vata Grma Arha Vkya Via
mpa Vila Giri Capala Dsaka Bailya
Dharmya
Anauhya Jtt pusi apd Atreye
Arjuna draka Sumanas Durmanas tre
yd Bhradvje Bharadvjd Atreye Utsa Anya (?)
Atava Kitava iva Khadira.
1
10
11
1 0
1 1
BHARGT T R A I G A R T E (32)
Bhargt pautrdv apatye Traigarte pha
rgyaa. Traigarta iti kim? Bhrga.
bhavati..
Bh
161
II, 4
Ms. ka
STRBAHUU P H A K
g. b. m. 40
(34)
10
M s. iika
so nach Hemacandra und Vardhamna
(236); M s. vjala
so auch K. Ms.
auch bei Hem.
und Vardh.
auch in K. und Hem. fehlt im Ms., aber
wohl nur versehentlich, da in allen andern Gaapha's be 4
II, 4
zeugt von Vardh.
andern wie oben
162
1 0
HARITDIBHYO A (36)
Haritdibhyo Biddiphd aantebhyo 'patye phag bha
vati. Hrityana, Kaidsyana.
YAIA (37)
pautrdv apatye yau yaiau tadantd apatye phag
bhavati. Grgyyaa, Dkyaa.
ARADVACCHUNAKADARBHD BHRGAVAV
TSYGRYAEU (38)
aradvaddibhyo Bhrgavdiu pautrdv apatye phag
bhavati. radvatyano bhavati, Bhrgava cet; radvato
nya. aunakyano bhavati, Vtsya cet; aunako 'nya.
Bidditvd a. Drbhyano bhavati, Agryaa cet; Drbhir
anya. pautrdv ity eva: radvata.
PARVATAJVANTD V (39)
Parvatajvantbhy pautrdv apatye phag v bhavati.
Prvatayana,
Prvati.
Jaivantyana,
Jaivanti.
pautr
dv ity eva: Prvati.
DROT (40)
I)rod apatyamtre phag v bhavati. Drauyana,
Draui. yogavibhgt pautrdv iti nivttam.
IVDIBHYO ' (41)
iv ity evamdibhyo patyamtre ' bhavati. aiva,
Prauha.
bdhakabdhanrtha
puuarrambha.
Ari
ea: yo na bhavati. Gagabdd iha phd a: G
ga; ubhrdiph hak: Ggeya; Tikdipht phi:
Ggyani. Vipaabdd iha phd a: Vaipa; Ku
jdipht phya: Vaipyauya. iva Proha
Prauhika Caa Jambha Bhri Kuhra
Anabhiglna Sandhi Muni Kakustha Kohaa
Kakubha Rodha Pirala Vataa Ta
ag.b.m. 48
163
II, 4
Pia
Mayrakara
Khadraka
takan
iea Gag Vipa Yaska Druhya
Lahya Ayastha Takara Kalandana
Vi
rpka Bhini Il sapatn dvyaco nadym
Trive Trivaa ca.
10
11
12
18
14
16
15
17
18
11
1 9
12
1 3
1 4
15
1 7
1 6
1 8
II, 4
164
knna,
UGACCHAGALAVIKARD BHRADVJAV
TSYATREYEU (47)
ugdibhyo Bhradvajdiv apatyev a bhavati. au
go bhavati Bhradvja cet. augir anya. nmagrahae
ligaviiasypi grahac Chugy apatya auga. Ch
galo bhavati Vtsya cet; Chgalir auya. Vaikaro bhavaty
Atreya cet; Vaikarir anya.
PLMAKD V (48)
Plmakbhym apatye ' v bhavati. Paila, Pai
leya. Mka, Mki.
g. b. m. 57
H A K (49)
Makd apatye hag v bhavati. Mkeya, M
key; Mka , Mki.
M s. om.
1
YPTYUA (50)
yantd bantt tyantd antc cpatye hag bhavati.
Saupareya, Vainateya, Prvateya , Kmaaleya. ete
bhya iti kim? Darado 'patya Drada.
M s. paurvateya
1
D V Y A C A (51)
ydyantd dvyaco 'patye hag bhavati.
Dtteya.
165
II, 4
UBHRDIBHYA (53)
ubhra ity evamdibhyo 'paiye hag bhavati. aubhre
Vaiapureya.
ubhra
Viapura
Brahmakta
aradvra althala alkbhr Lekhbhr
vidhav kkas Rohi Rukmi Di Dharmi
lka Ajabasti akandhi Lakaaymayor
Vsihe godh kkalsa atithi Pravhaa
Bhrata Bhrama
Kamau Yamau
Mkau
Karpra Mdu - Itara Anyatara Devatara
Alha Sudanta Sudaka Sudman Kadru
Guda
Akaya Kumrik Kiorik Jihmin
Paridhi Vradatta
Vyudatta abala
Kha
draka Ambik Aok Gandhapigal Khao
nmatt Kudant Kuamba Anusi Jara
tin uka ukra Ugra Bja van Ava
Ajira ahi. ktigao 'yam: Ggeya, vaimtreya.
1
ya,
10
11
13
12
14
15
Ms. brahmakt
so auch K. Ms.
besttigt durch
Vardhamna 219 (kkaseti Bhoja)
M s. varmi
nach
akandhi hat Ms. noch arandhi, das sonst nirgends erwhnt
tvird
lakaa Jur lakmaa auch K., Haradatta und
Hemacandra
so nach K Hem. und Vardh.; Ms. bhr
mara
auch bei Vardh. und K.
besttigt durch Vardh.
auch K.
nur hier
auch bei K Hem. und Vardh.
Ms. khtonmatt
so (mit kurzem a) auch bei Hem.
Ms. anupasa; cf. 56
1
10
13
11
12
14
15
V I K A R A K U T A K T KYAPE (54)
Vikart Kutakc ca Kyape 'patye hag bhavati.
Vaikareya, Kautakeya. Kyapa iti kim? Vaikari,
Kautaki.
B H R A U V E Y A (55)
Bhrabdd apatye haki vakro niptyate.
KALYYDNM INA (56)
kalyydnm apatye hag bhavati, inadea
lyineya, saubhgineya. kaly subhag durbhag
ca.
II, 4
166
hak
CAAKD A I R A K (58)
caakd
apatye
airag
bhavati.
asypi grahac caaky apatya cakaira.
tu
prveaiva
cakaira.
si
ligavii
L U K STRI YM (59)
caakd airaka striy lug bhavati. caak. airaka
ravaa 1n bhd iti. jtivacanas tu caakabdo 'sty eva.
JAPD RAK (60)
etbhym apatye rag bhavati. jra, pra .
C (nicht die Text-Hss.) liest japd und entsprechend
im Kommentar
1
GODHY (61)
godhy apatye rag bhavati.
gaudhra.
E R A K (62)
godhy apatye erag bhavati.
gaudhera.
KUDRBHYO V (63)
kudrbhyo 'patye erag bhavati v. kera, keya.
dsera, dseya. kudr agahn aniyatapusk ca.
BHRTUR V Y A T (64)
bhrtur apatye vyad bhavati. bhrtvya. sapatne tu
bhrtvyaabdasydyudttatva vakyati.
CHA|(65)
bhrtur apatye cho bhavati.
S V A S U (66)
svasur apatye cho bhavati.
bhrtrya.
svasrya.
167
- I
I , 4
PITMTRDE C H A (67)
pitabdder mtabdde ca svasu cha bhavati. pai
tvasrya, mtvasrya .
Ms. om. mtvasrya
1
H A K I LOPA (68)
pitmtrde svasur haki lopo 'ntyasya bhavati. hak
punar asmd eva ligt. paitvaseya, mtvaseya.
KATRJ JTAU GHA (69)
kataabdd apatye jtau gamyamny gho bhavati.
katriya. jtv iti kim? ktri.
RJO Y A T (70)
rjo 'patye jtv abhidheyy yad bhavati. rjanya.
jtv ity eva: rjana.
VAURT (71)
vaurd apatye yad bhavati.
ity eva: vuri.
vaurya.
gotrdibhya
mhkula,
CATUPDBHYO HA (76)
catupdbhyo 'patye ha bhavati. baleya, Bhuleya.
II, 4
gi
dartha
168
GYDIBHYA (77)
ity
evamdibhyo
'patye
ha
bhavati.
acatup
vacanam.
Greya.
gi
Hi
Hali
Ms.
hari
besttigt
durch
Hemacandra
und
Vardha
mna 226
g. b. m. 81
REVATYDIBHYA H A K
(78)
avapl
dvrapl
maipl
Vkavacin
Vkagrha
Karagrha
Daagrha
Kukkuka.
PAUTRDE STRIY K U T S I T E A CA (79)
pautrde striy apatye kutsite hag bhavati, a ca.
Grgiko jlma, Grgo jlma. pautrder iti kim? kri
keyo jlma. striy iti kim? Aupagavir jlma. kutsita
iti kim? Grgeya.
SAUVREU V (80)
Sauvreu prasiddhn gotrdibhtn yad apatya
pautrdi tasypatye kutsite hag bhavati v. Bhgavitter
apatya
Bhgavittiko
jlma,
Bhgavittyano
v.
Tra
bindavasypatya
Trabindavika,
Trabindavir
v.
Aka
yeyasypatyam Akayeyika, Akayeyir v. Sauvrev
iti kim? Aupagavir jlma. kutsita ity eva: Bhgavittyana.
PHE C H A CA (81)
Sauvreu prasiddht pautrde phiantd apatye kutsite
cho
bhavati,
hak
ca.
Ymundyaner
apatya
Ymund
yanya,
Ymundyanika.
Sauymyaner
apatya
Sau
ymyanya, Sauymyanika. Vryyaer apatya V
ryyaya, Vryyaika. Sauvrev ity eva: Taikyanir
jalma. idrayd aior (123) iti luk. kutsita ity eva:
Ymundyani.
PHHTER APHIAU (82)
Phhte Sauvraviayt pautrder apatye aphiau
169
II, 4
aphiau
bhavata.
Maimata,
Mai
ity
eva:
Maimatyana.
Naditvt
KURVDIBHYO Y A (84)
Kuru ity evamdibhyo 'patye yo bhavati. Kauravya,
Grgarya.
akatriyrtha
Kuruabdapha.
bahuu
Kau
ravy.
Tikdipht
phi:
Kauravyyai.
rathakro
j
tyantaram. kruvacant tu tenaiva ya. Keinabdasya
bantanirden
na
puvadbhva.
Kaiinya.
takana
bdasytra
ph
ya:
tkaya.
phasmarthyc
ca
krulakaa
i
na
bhavati.
ivdiphd
a:
tka.
V
marathasya
akaldivad
iti
bahuu
luk:
Vmarath.
aka
ldibhyo gotrdibhya (HI, 2, 21!) ity a: Vmarathyasya
cchttr Vmarath. saghlikaghoalakaev ayaia
(HI, 3, 98) ity a : Vmarathyasyko Vmaratha. Kuru
Gargara Maga Ajamra rathakra Ca
phaaka samrja katriye Kavi Mati Vk
Pitmat Aindrajli
Vtaki
Dmoi Kra
kri Kaiori Kpijaldi Ka alk Mura
Eak ubhra Darbha Kein Vena
rpaya yvanya yvaputra Vaivkavi
Nitntavka Indravka Amravka Satyakra
Vahatikra Pathikrin Mha kabh
Hanu aku Ina Pi takan Vmarathasya
akaldivat.
1
II, 4
170
SENNTAKRULAKMAD I CA (85)
senntt krubhyo Lakmac cpatye i bhavati, ya
ca. Hriei, Hrieya. tntravyi, tntravayya. L
kmai, Lkmaya. ikuruvyandhakebhyo 'pi sen
ntebhya etau bhavata: Jtaseni, Jtasenya. Bhaimaseni,
Bhaimasenya. Vaivakseni, Vaivaksenya.
Augraseni,
Augrasenya.
TIKDIBHYA PHI (86)
Tika ity evamdibhyo patye phi bhavati. Taikyani,
Kaitavyani.
Kauravyaabda
Aurasaabdashacaryt
ka
triyavacana; Kurvdiyntt tv i bhavitavyam. Tika
Kitava Saj Bla Ukh Urasa ya
Saindhava Yamunda Rpya Taila Nla
Amitra Kuru Devaratha Taitila Aurasa Kau
ravya Bhauriki Bhauliki Caupayata Caiayata
aikayata Kaijayata ~ candramas ubha
Gag Vareya Vasu Arathya Vahyak
Kbalyak Lomak Suyman Udanya Yaja.
1
DAGUKOALAKARMRACCHGAVRSD Y U T CA
(87)
Daguprabhtibhyo 'patye phi bhavati, yu cgama.
Dgavyyani, Kaualyyani, Krmryyai, Chgyyani,
Vryyai.
D V Y A C O 'A (88)
aantd dvyaco 'patye phi bhavati. Hautryai, Y
skyani. dvyaca iti kim? Aupagavi. aa iti kim? D
kyaa.
TYADDIBHYO V (89)
tyad ity evamdibhyo 'patye phi v bhavati. tyd
yani, ydyani. tyda, yda.
171
II, 4
PUTRNTD V (92)
putrntd agotrd daijdyaco 'patye phi v bhavati,
phii ca kuggamo v. Grgputrakyai, Grgputryai,
Grgputri.
P H I N B A H U L A M (93)
agotrd apatye phin bahulam bhavati.
Glucukyani,
Glaucuki. bahulam iti kim? Dki, Daivadatti, Rja
datti. agotrd ity eva: Aupagavi.
M A N O R JTAU Y A T U K CA (94)
Manuabdj jtv abhidheyym apatye yad bhavati,
uk cgama. manuya. jtv iti kim? Mnava.
A (95)
Manuabdd apatye a bhavati, uk ca.
mnua.
J A N A P A D A N M N A KATRIYD R J I janapada
nmna
C A (96)
g. b. m. 109
janapadasya yan nma tannmna katriyd apatye r rji ca
jani c bhavati. Pcla, Aikvka. janapadanmna iti g. b. m. 100
kim? Darathi. katriyd iti kim? Paclasya brhma
(sic)
asypatya Pcli.
II, 4
172
GNDHRILVEYT (97)
bhym apatye rjani c bhavati. Gndhra, lve
ya. pratyekbhisabandhd arthasya na ythsakhyara.
DAIJDYACO YAN (98)
janapadanmna katriyd daijdyaco 'patye rjani ca
ya bhavati. Ambahya.
ITKOALJDT (99)
idantt Koald Ajdc cpatye rjani ca ya bhavati.
vantya; Kaualya, jdya. tapara kim?
Kumr
nma janapadas, tannmna katriyasypatya rj v Kau
mra.
DVYAJMAGADHAKALIGASRAMASD A (100)
etebhyo patye rji c bhavati. ga, Vga. M
gadha, Kliga, Sauramasa.
KURUNDIBHYO Y A (101)
Kuror nakrdibhya ca abdebhyo 'patye rjani ca yo
bhavati. Kauravya. Naiadhya.
POR YA (102)
Por apatye rjani ca ya bhavati. Pya. ja
napadanmna ity eva: Pava.
LVAPRATYAGRATHAKALAKMAKD
I (103)
Udumbars Tilakhal Madrakr Yugaudhar
Bhulig arada ca lvvayavasajit.
lvvayavanmna katriyt Pratyagrathdibhya cpatye r
jani ca i bhavati. Audumbari, Tailakhali. Prtyagrathi,
Klaki, Amaki.
g.b. m. 117
KAMBOJDIBHYO L U K (104)
Kambojdibhyo 'patye rjani ca vihitasya lug bhavati.
Kamboja Cola Kerala aka.
173
II, 4
babuu
g.
yaaor bahuv apatyev astriy vihitayor lug bhavati. b.m.117
astriym
Garg, Bid, Pacl. bahuv iti kim? Grgya, Baida. g.b.m. 112
astriym iti kim? Grgya striya; Baidya. apatya ity
eva: bhy, auts. priyagrgy iti naivya bahuu ya.
priyagarga iti bahuv eva ya. Grgyasya kula Grgya
kula Gargakulam iti v bhavati. Grgyasya hi yat kula
Gargm api tat kulam ity abhedenocyate.
YAAOR BAHUV ASTRIYM (107)
KUIN (108)
Kuinabdd bahutve yao lug bhavati, akrutat
ca niptyate. bahuv ity eva: Kauinya. astriym ity
eva: Kauinya striya.
YDNM (109)
ydn bahuu vihitu lug bhavati. Ambah,
Ag, Kurava. bahuv ity eva: Ambahya. astriym
ity eva: Ambahy striya. apatya ity eva: Agasya ime,
Ag.
YASKDIBHYA (110)
Yaska ity evamdibhyo bahuu vihitasya lug bhavati.
Yask. bahuv ity eva: Yska. astriym ity eva: Yskya
striya. apatya ity eva: Ysk chttr. Yaska Lahya
II, 4
174
Sadmatta
Kambalahra
Bahiryoga
-
Karnaka
Pijagha
Bakasaktha
Rakomukha Jaghratha Utksa Kauka
Manthaka Viapua Uparimekhala Kroupda
ramya Padaka Vaaka ; etebhyo 'ta ia Pu
karasad, Bhvditvd ia Viri Kudri - Ajabasti;
etebhyo gydiph haa Mitrayu, asmd aa
Kharapa, asmn Naditvat phaka Bhaila Bhaila
Bhaita Bhaita ; etebhyo 'vdipht phaa.
auch hier notiert Vardhamna (25): kalandaneti Bhoja
so auch K. Ms.; K. varmaka, Hemacandra varmaka,
die andern varuka
2
ATRIBHGUKUTSAVASIHGIROGOTAMT
(111)
etebhyo bahuv apatyeutpannasya lug bhavati. Atraya,
Bhgava, Kuts, Vasih, Agirasa, Gotam. bahuv
ity eva: Atreya, Bhrgava. a s t r i y mity eva: treyya.
A G A S T A Y A (112)
Agastyasya bahuv apatyeu luk, Agastiabddea ca
niptyate. Agastaya. bahuv ity eva: Agastya. astriym
ity eva: Agastya striya.
B A H V A C A PRCYD IA (113)
bahvaca
prcyd
gotrdibhtd
vihitasya
io
lug
bha
vati.
Panngr,
Mantharea,
Yudhihir,
Uddlak.
bahvaca
iti
kim?
Caikaya.
prcyd
iti
kim?
Hstid
saya. bahuv ity eva: Pnngri.
UPAKDIBHYO V (114)
Upaka ity evamdibhyo bahuv apatyeu vihitasya lug
v
bhavati.
Upak,
Aupakyan.
Lamak,
Lmak
yan. Upaka Lamaka Bhraaka Kapihala
Varaka
Gauka Supia Pia Mayrakara
Kharjagha althala Patajali Kaherai
Kutaki Kaktsna Kadmatta Kalakaha
1
175
II, 4
Urasalaka;
Urast
Tikdi
bhya
phia
Agniveadaerak ;
Agnived
Gargdiya
a,
Daerakd
ata
ina
Upakalamak,
Nadiphaka
Bhraakakapihal Kjinakasundar, ata ia.
Upakalamakadn tray prvea siddhe nityrtha
pha.
? Vardhamna (33) prahitanarak
die brigen guda
mit dentalem d
die brigen lakantamukh
so auch
Hemacandra und Vardh. 34
1
II, 4
g. b. Ende
d. Kap.
176
G O T R A L L U K (118)
gotrd apatye vihitasya prgjitye 'jdau kartavye lug
bhavati. Phhter apatya mavaka Phbtas, tasya
cchttr Phht. asya luki sati ia (HI, 2, 22) ity
a bhavati. prgjitya ity eva: Bhgavittikya hita, Bh
gavittikya. acty eva: Phhtarpya.
PHAKPHIOR V (119)
phakphior gotrd apatye vihitayo prgjitye jdau
kartavye lug v bhavati. Grgya, Grgyyaya. Hau
trya, Hautryaya. dvyaco 'a (88) iti phi. kakra
kim? phao ra bht. Atreyyaasya cchttr, Atreyy.
Avdipht pha, tasya nitya luk.
ABRHMAT (120)
abrhmaagotrd apatye vihitasya lug bhavati. Audu
inbari pit, Audumbari putra. lvd i, tata phako
luk. Krakhari pit, Kmakhari putra; Bhjaghi
pit, Bhjaghi putra. ata i, tata phako luk. p
rvea siddhe punarvacant prgjitye 'ci (II 7) iti nivttam.
PAILDIBHYA (121)
Paildibhyo gotrebhyo 'patye vihitasya lug bhavati. Pai
la pit, Paila putra. laki pit, laki putra.
iantnm aprcyrtha pha. Paila laki S
tyaki Styakmi Audaci Audamajji Auda
vraji Audameghi Audauddhi - Daivasthni
Paigalodyani Ri Rhakiti Bhauligi Au
dghamni Aubjihyani janapadanmna katriyd
aa: Aga putra.
1
177
II, 4
III, 1
178
tena
T E N A R A K T A RGT (1)
g. b. m. 11
teneti ttyntd raktam ity etasmin narthe ' bhavati,
rakta
g. b. m. 4 yat tat ttynta rgavci cet tad bhavati. kayea rakta
vastram, kyam. kaukumam. rgd iti kim? Devadattena
rakta vastram. katha kyau gardabhasya karau, h
ridrau kukkuasya pdv iti? tadgudhyropt.
LKROCAN H A K (2)
etbhy tena raktam ity etasmin narthe hag bhavati.
lkikam, raucanikam.
AKALAKARDAMD V (3)
akalakardambhy tena raktam ity etasmin narthe
hag v bhavati. kalikam, kalam. krdamikam, krdamam.
NLAPTD A N K A N A U (4)
nlaptbhy tena raktam ity etasmin narthe ankanau
bhavata. nlam, ptakam. guavacanena siddhe aapav
drtha vacanam.
NAKATRAIR INDUYUKTAI KLA (5)
nakatrebhyas ttyntebhyas tair lakite kle bha
vati, tm cen nakatri induyuktni bhavanti. pau rtri.
pauam aha. nakatrair iti kim? ukrea lakit rtri.
induyuktair iti kim? kttikbhir lakito inuhrta. kla iti
kim ? puyea lakitrthasiddhi. adya kttik iti kttik
yukte aini kttikabdo vartate.
kttiksu vikhsu maghsu bharau ca
iti nakatrair eva tatklbhidhnam abhedopacrt. rava
rtrir iti ravaayukte candre ravaaabda. ravao 'tr-
179
HI, 1
ni,
g. b. m. 17
180
STHAILE ETE V R A T ( l 3 )
sthailt saptamyantc cheta ity etasmin narthe bha
vati, vrat cet. sthilo bhiku. vratti kim? sthaile
ete dra.
SASKTA B H A K Y A M (14)
saptamyantt sasktam ity etasmin narthe ' bhavati,
bhakya cet. bhrr modak. bhakyam iti kim? pha
lake saskt ml.
LOKHD Y A T (15)
lokhbhy saptamyantbhyni sasktaril bhakyam
ity asmin narthe yad bhavati. lyam, ukhyam.
D A D H N A H A K (16)
dadbna saptamyantt sasktam ity asmin narthe hag
bhavati. ddhikam, ddhik. audavitam iti prvea si
ddham, audavitkam iti parea.
KR HA (17)
krt saptamyantt sasktam ity etasmin narthe ha
bhavati, bhakya cet. kaireyam, kairey.
S S Y A PAURAMS (18)
sa
g. b. m. 32
prathamntd asyeti ahyarthe bhavati, yat tat pra
asya
thamnta
paurams cet s bhavati. pau pauramsy
g. b. m. 34
asya sabandhin, pauo msa. mgha.
pauramsti
kim? pau pacamy asya msasya. paurams bhtaka
msasya sabandhin na bhavati. pro m asym iti ni
rvacand ata eva niptand a. msarute ca na pacar
trdau vidhi.
1
181
In,
(21)
g. b. m. 32
yath
Brha
K A S Y E T (22)
Kaabdasya devatvcino syeti ahyarthe i ikrdeo
bhavati. K o devatsya, Kya havi. Prjpatyam ity
artha.
UKRD G H A N (23)
Sukrt ssya devatety asmin viaye ghan bhavati. S u
kriya havi. ukriyo 'dhyya.
PAIGKPUTRDIBHYA CHA (24)
Paigkputrdibhya ssya devatety asmin viaye cho
bhavati. Paigkputryam Trabindavyam.
ATARUDRD GHA CA (25)
atarudrt ssya devatety asmin viaye gho
cha ca. atarudriyam, atarudryam.
bhavati,
III, 1
182
183
III, 1
III, 1
184
ATAAE P A T H A H AN (39)
ataaibhy part pathas tad adhte tad vedety ana
yor arthayo han bhavati. atapathika, atapathik. a
ipathika, aipathik.
KRAMDIBHYO V U N (40)
kramdibhyas tayor evrthayor vun bhavati. kramaka,
padaka. krama pada ik mms sman.
katham anubrhmati? inin siddham.
PROKTL L U K (41)
proktrthe ye 'dayas tadantd adhyetveditror utpa
nnasya lug bhavati. Pinin prokta Pinyam, tad adhte
veda v Pinya. Piny str.
185
III, 1
samhe
ya
bhavati,
vu
ca.
kaidryam,
kai
KAVACINA CA H A K (47)
kavacina kedrc ca samhe hag bhavati. kvacikam,
kaidrikam.
III, l
186
HASTYACITTT (48)
hastino cittebhya ca samhe hag bhavati.
ppikam, kulikam.
hstikam.
D H E N O R ANAA (49)
dhenor anaprvy samhe hag bhavati. dhainukam.
anaa iti kim? dhenavam. asmc ca pratiedht smhi
keu tadantavidhir jpyate: vnahastikam, gaudhenukam,
brhmaarjanyakam, Kaudrakamlavakam.
GAIKBRHMAAMAVAVAVD YA (50)
etebhya samhe ya bhavati. gikyam, brhmayam,
mavyam, vavyam.
KED V (51)
ket samhe ya v bhavati.
kaiyam, kaiikam.
AVC CH A (52)
avt samhe cho v bhavati.
avyam, vam.
PRVAPAURUEYE (53)
etau abdau samhe niptyete. parun samha, p
rvam. puru samha, paurueyam.
PHYHNAU K R A T A U (54)
phya ahna ity etau kratv abhidheye niptyete.
phn samha, phya. ahn samha, ahna.
kratv iti kim? hnam. bhikdiu darand a.
VTD LA (55)
vtt samhe lo bhavati.
vtla.
PDIBHYO Y A (56)
pdibhya samhe yo bhavati. py, ty. sva
bhvata strligli. pa ta dhma vta
agra pota gala piaka akaa hala
naa vana khala go ratha. rathakayeti ka
yabda samhe niyataviaya.
1
187
I
H , 1
KHALDIBHYA I NI (57)
kbaldibhya samhe inir bhavati. khalin kinI .
so bei Hemacandra und Vardhamna (260); Ms. ulkin
1
GOTR (58)
gotreti gav samhe niptyate.
GRMAJANAGAJABANDHUSAHYT TAL (59)
etebhya samhe tal bhavati. grmat, janat, gajat,
bandhut, sahyat. svabhvata strlig.
PITVYAMTMAHAPITMAH (60)
ete
abd
niptyante.
pitur
bhrt,
pitvya.
mtulo
pdhyyd v (I I , 3, 50) iti mtula. mtu pit, mtma
ha. pitu pit, pitmaha. gaurditvn mtmah, pitmah.
avisoham, avidsam, avimarsamiti sohdni abdntary
avikraviayi.
tath
tilapija,
tilapeja
iti.
tilapijatila
pejaabdau niphalrthau tilaviayau.
V I A Y E DEE (61)
ahyautd viaye deasvarpe yathvidhy adayo
bhavanti. ibn viayo dea, aiba. Autsua . dea
iti kim? Devadattasya viayo nuvka; cakuo viayo rpam.
ebenso in 64
1
RJANYDIBHYO VU (62)
rjanydibhya
ahyantebhyo
viaye
vu
bhavati.
r
janyaka, ailaka. rjanya aila lakyana
daivaytava Jlandharyaa Vasti Bailvata
Udumbara Vaikami Arjunyana Sapriya Dki
Uranbha.
ktigaatvn
Mlavaka,
Traigartaka,
Vai
raka.
M s. ila
so auch bei H aradatta zu K. IV, 2, 52
Vardhamna (265) vaikara; c f. I I , 4, 47
1
BHAURIKYA1UKRYDIBHYO VI D H A L B H A
KTALAU (63)
Bhaurikydibhya Aiukrydibhya ca ahyantebhyo vi-
III, l
188
g. b. Ende
d. Kap.
NIVSE T A N N M N I (64)
ahyantn nivse dee tannmni yathvidhy adayo
bhavanti. ibn nivso dea, aiba. Autsua.
ADRABHAVE (65)
ahyantd adrabhave dee tannmni yathvidhy a
dayo bhavanti. Vidiy adrabhavo dea, Vaidia.
Vraihimata.
T E N A N I R V T T E (66)
ttyntn nirvtte dee tannmni yathvidhy adayo
bhavanti. Kumbena nirvtt, Kaumb nagar. sahasrea
nirvtt, Shasr parikh. hetau kartari karae v yathyo
ga tty.
T A D I HSTI CA (67)
tad iti prathamntd iheti saptamyarthe dee tannmni
yathvidhy adayo bhavanti, yat tat prathamntam asti ced
bhavati. udumbar asmin dee santi, Audumbara. Blba
ja.
cakro
nivsdyarthatrayasanidhpanrtha.
ata
para caturv artheu vidhi. Araavam, Aikkaavatam,
Dairghavaratra kpa, Dtta, Skala, Dttinitr, Vai
dhmgn, Kkand, Sauvstava, Raua, Kracehidraka
ity a siddham. svare viea vakyma.
189
III, 1
VUCHAKAHAJILASENIRAHAYAYAPHA
KPHIIYAKAKHAKCHAKYAMATUPVA
L A C A (68)
vudaya ahydyantebhya caturv artheu dee ta
nnmni yathyoga bhavanti. rhaaka, Draughaaka.
Krvya,
Ariya.
yaka,
Nyagrodhaka.
Kumu
dika, arkarika. Kila, Vila Tas, Naas. Pre
k, Rilak . Amara, Ythara. Skheya, Skhidatteya .
Skya, Kmplya . Baly, Kuly. Pkyaa, Tau
yaa. Kryani, Vsihyani. Sautagami, Mau
nicitti . Prgadyam, Mgadyam. Vrhakam, airakam.
Kaumudikam, Gaumahikam . Utkaryam, apharyam. Na
akyam,
Plavakyam .
Kumudvn,
Vetasvn;
Mahimn,
Mahimati bhav Mhimat. Navala, dvala. ikh
valam iti matvarthynta deanma. deanmno yathda
ranam avasthand anarthako 'tra gaapha. Pacl iti
janapadasypi nma. aanta tu janapadanma na bhava
tti nto ' bhavati. kicid aantam api dyate, Vaidio
janapada, Audumbara iti. Vara iti nagarasypi nma,
Godv iti grmasypi. tath hi Kaukabadal grma, ir
grma itydi dyate. arkarety api. deanma, rkaram
ity a siddham, rkarikam iti hak, arkarakam iti kena,
arkaryam iti chena. Udumbarvat, Ikumatti matvanta
nadnma. Bhgrath, Bhaimarath, Sauvstavty aantam
api dyate. Madhumn, Sthumn itydny api matvantni
deanmni. Mdhava itydni tu na deanmuti nto '
bhaviyati.
1
III, 2
g. b. Ende
d. Kap.
190
E E (1)
uktd anyasmin narthe yathvihitam adayo bhavanti.
caku ghyate rpam, ckuam. rvaa abda. rsano
rasa. sprana spara. caturday dyate raka, ctu
rdaam. dadi pi saktava, drad. udkhaleu ku
yav, audkhal. avair uhyate, vo ratha. caturbhir
uhyate, catura akaam.
RRD G H A (2)
rrc chee gho bhavati.
rriya.
NADYDIBHYO H A K (6)
nadydibhya ee hag bhavati. ndeyam, Mheyam.
nad Mah Vras rvast Kaumb Va
nakaumb Kaphar Prvanagar; keeit pur vana
191
H I, 2
Knthika.
V A R A U V U K (12)
Varur nma riadas, tasydrabhavo janapado 'pi Varus,
tatra y Kanth tata ee vug bhavati. Knthaka.
KVMEHATRATASAS T Y A P (13)
kva am iha ity etebhyas tratasantc ca ee tyap bha
vati. kvatya, amtya, ihatya; tatratya, tatastya. ni
tyam iti niptant siddham.
NISO G A T E (14)
niso gate tyap bhavati. nirgato varramebhya, ni
ya caldi.
III, 2
192
AIAMOHYAVASO V (15)
ebhya ee tyap v bhavati. aiamastya, aiamasta
na. hyastya, hyastana. vastya, vastana.
DRETYAUTTARHAU (16)
ee drd etya, uttard ha niptyate. dretya, au
ttarha.
O RAYT (17)
arayc chee o bhavati.
ray sumanasa.
RPYNTN A (18)
rpyntc chee o bhavati. Krkarpya, aivarpya.
Kyatram ity a siddham.
DIGDER ANMNY AMADRT (19)
dikprvd amadrd asajy ee o bhavati. pau
rvala, dkiala. anmnti kim? Prvaiukmaama.
prc grmm (VI, 1, 25) ity uttarapadasydaic. ama
drd iti kim? Paurvamadra, Paurvamadr.
a
g. b. m. 23
Ms. gauh
Dke chttr, D-
193
III, 2
(24)
g. b. m. 29
III, 2
194
HA (30)
bhavata ee ha bhavati.
g. b. m. 58
bhvatkam.
OR D E T (31)
uvarntd
deavcina
ee
mbuka,
Naihakaruka.
ded
Pav.
ha
iti
PRCYC C H E (32)
g. b. m. 38
uvarntt
prcyadec
chaviaya
pitavstuka. cha iti kim? Mllavstava.
kim?
eva
bhavati.
Pao
ha
baraja
chttr,
bhavati.
Govasana
Gopavana
Bhragi
Sragi
Arindama
Sadhamitra
Sdhumitra
Sarvamitra
Devadatta
Dsamitra
Dsagrma
auvvatna
Yuvarja Uparja Sindhumitra Devarja
paddiprvt klntt: patklik patklik, aurdhvaklik
aurdhvaklik, aupaklik aupaklik .
? nur hier scheint alter Fehler filr cedi zu sein Ms.
sayti
Ms. aklda, K. Ms. akulda, die andern
wie oben als Lesung Vmana's notie rt von Vardhamna 322
Ms. vraa so (mit kurzem i) auch Hemacandra, Vardh.,
K. Ms. Hem. und Vardh. tragi; cf. aber Anm. 7 zu
Vardh. 324
so auch Hem., Vardh K K. Ms.
?
Hem. und Vardh. haben da[ur kaupaklika, teils von kpa, teils
von kopa abgeleitet; beides nicht recht vahrscheinlich
1
10
1 0
BHKAGRMT (34)
Bhkagrmavcina chaviaye iko bhavati, ha ca.
kalik, kalik. Mnthavik, Mnthavik. cha ity eva:
195
III, 2
g. b. m. 45
Bhru
HI, 2
196
D H U M A D I B H Y A (41)
Dhmdibhyo
deavcibhvn
ee
vu
bhavati.
Dhau
maka,
aka.
Dhma
aa
adana
Arjunva
Dyanasthal
Mhakasthal
Rjagha
Rjasthal Satrsha Yavsha Bhakl Mitra
kula Ajkula Madrakula Dvyhva Tryhva
Sastya Sasphya BarbaraGarta videha narta
ptheya; videhnartaptheyn prvea siddhatvd ade
rtha vacanam Mhara ghoa apa Vall
Arj Dhrtarj Avayt trthe
Kult
Sauv
reu samudrn nvi manuye ca Kuki dvpa
antarpa ~ Arua Ujjayan Dakipatha Sketa.
auch von Vardhamna (329) ertvhnt (aa ity
anya)
M s. arjanv
M s. makasthal
so (mit in
der ersten Silbe) auch bei Hemacandra, Vardh K., K.
Ms., Rmaka
? nur hier so auch Hem ; jkla bei
Vardh. und K.
Ms. dvyvaha
Ms. tryhava
? so
nach Vardh. 329; Ms. sasthy
cf. Vardh. 329
kult
neben klt auch von Vardh. (333) erwahnt
1
19
11
1 0
1 1
rayako gomaya,
KURUYUGANDHART (45)
Kuruyugandharbhy
vu
bhavati
v.
va: Kauravaka, Kaurava. Kacchdiphn manuyata
Kuruu
bha
197
I
I
I, 2
KOPNTD A (47)
kakropntd dec chee a bhavati. ikeu bhava,
Arika. I kvkuu bhava, Aikvka.
KACCHDIBHYA (48)
Kacchdibhyo deebhya ee a bhavati. Kccha,
Saindhava. Kaccha Sindhu Varu Gandhra
Madhumat Kamboja Kamra lva Kuru
Anuaa dvpa anpa Ajapda Virpaka
Kulla Raku.
1
N T A T S T H A Y O R VU (49)
Kacchdibhyo manuye manuyasthe ca vu bhavati.
Kcchako manuya; Kcchakam asya hasitam. Saindha
vako manuya; Saindhavakam asya hasitam.
LVD GOYAVGVO (50)
lvd gavi yavgv ca vu bhavati.
lvik yavg.
N A PADTAU (51)
lvt padtau vu bhavati.
lvako gau,
GARTNTC C H A (52)
g. b. m. 59
gartntc chee cho bhavati. Vkagartya, vvidgart
ya. dedhikrd bahuprvn na bhavati: bhugarta. na
ca sabhavanty gatau yathkathacid dee vartamnasya
grahaa yuktam.
III, 2
198
K A A D E P R A C Y A T (53)
kade prgdeo chee cho bhavati. Kaanagarya,
Kaaghoya. prcyd iti kim? Kanagara.
KAKHOPNTAKANTHPALADANAGARAGRMA
HRADNTC CHE (54)
kakrakhakropntt kanthdyantc ca chaviaye cha
eva bhavati. bdhakabdhanrtha rambha. Arhaakya,
Avatthikya , Aikya , Susukya ; kopntd ai prpte.
khopntt: yomukhya, Kauiikhya; ropnteta prcyd
(37)
iti
vui
prpte.
Dkikanthya,
Dkipaladya,
Dki
nagarya,
Mhakigrmya,
Mhakihradya;
Bhkagrmd
(34) iti haikayo prptayor apavda. cha iti kim? Ari
ka, Managara.
M s. Avatthakya
Ms. Aiikya, aber vgl. das
Bhya zu Pan. I V , 2, 141
Ms. Sauklakya
1
PARVATT (55)
parvatc cee cho bhavati.
parvatya.
A N A R E V (56)
amanuye parvatc cho v bhavati. parvatyni phalni,
prvatni. anara iti kim? parvatyo manuya.
KKAAPARD BHRADVJT (57)
Kkaaparbhy Bhradvjadebhy ee cho bha
vati. Kkayam, Paryam. Bhradvjd iti kim? Krka
bhya
prastha
a, Pra.
GAHDIBHYA (58)
Gahdibhyo yathsabhava deavcibhyo 'nyavci
ca
ee
cho
bhavati.
Gahya,
antasthya.
Gaha
antastha sama viama uttaa Aga
Magadha prvapaka aparapaka adhamakha
samnagrma ekagrma ekavka -- ekapala
ivagra ivanka dantgra Avasyandana Kma
Khyani
Kherai
augi
Asuri
Ahisi Amitri Vyi Bhauji Adhyavi gni1
199
III, 2
HI, 2
200
ardhyam.
PARVARDHAMOTTAMDE (67)
pardyder ardhc chee yad bhavati. parrdhyam, ava
rrdhyam, adhamrdhyam, uttamrdhyam.
g. b. m. 75
DIGDE H A C A (68)
dikchabdder ardhc chee ha bhavati, yac ca. p
rvrdhyam, paurvrdhikam. dakirdhyam, dkirdhikam.
parvardes tu yad eva bhavati prvavipratiedhd anu
vtter v.
GRMAJANAPADD A CA (69)
grmaikaded ardhj janapadaikadec ca dikchabdde
ee ha bhavati, a ca. grmasya janapadasya v pau
rvrdha, paurvrdhika; dkirdha, dkirdhika. di
gder ity eva: bleyrdhika.
SAPRVT (70)
vidyamnaprvad ardhaabdc chee ha bhavati. b
leyrdhika, Gautamrdhika.
KLEBHYA (71)
klavcibhya ee ha bhavati. msikam, svatsa
rikam. bahuvacananirded yathkathacid api kle varta
mnd bhavati. kdambapupikam, vraihipallikam.
ARADA RDDHE (72)
arada rddha eva ha bhavati. radika rddham;
radam anyat. rhe pitkryasya grahaa na raddh
vata.
201
HI, 2
R O G A T A P A Y O R V (73)
roge tape crthe arado v tha bhavati.
rado roga tapo v.
g. b. m. 75
radika,
NIPRADOT (74)
etbhy ee v ha bhavati.
prdoikam, prdoam.
naiikam,
naiam.
VASAS T U CA (75)
vasa ee tha bhavati v, tugama ca. auvastikam,
vastyam, vastanam.
PRHEPRAGESYACIRAMASAKHY Y U H
(76) '
prhadibhyo 'sakhyc ca ee yur bhavati, tu ca.
prhetanam, pragetanam; niptand ekra. syantanam,
cirantanam; niptann makara. asakhyebhya: dota
nam, divtanam. klebhya ity eva: svar bhavam, sauvam.
M s. prhdibhyo
1
PRVHPARHD V (77)
etbhy ee yur v bhavati, tu ca. prvhetanam,
paurvhikam. aparhetanam, parhikam. saptamy ba
hulam (V, 2, 11) ity aluk. yad tu prvha soho 'syeti
tad prvhatana.
PARUTPARRICIRT TNA (78)
paruddibhya ee v tno bhavati. paruttna, paru
ttana. parritna, parritana. ciratna, cirantana.
SANDHYDYTUNAKATRD A (79)
sandhydibhya tubhyo nakatrebhya ca ee a bha
vati. sndbyam, sndhivelam. graimam, aiiram. pauam,
taiam. sandhy sandhivel amvasyrtht trayo
da caturda pacada paurams pratipad
savatsart phalaparvao.
Ms. prams
1
III, 2
202
.203
III, 3
SINDHVAPAKARD V (4)
sindhvapakarbhy kan v bhavati. Sindhuka, Sai
ndhava. Kacchdiphd a. Apakaraka, pakara. n
mnty eva: Saindhavako manuya.
AMVASYRTHD A C A (5)
amvasyrthavcino jte kan bhavati v, a ca v. am
vasyy
jta,
Amvasyaka,
Amvasya,
mvasya.
Amvyaka, Amvsya, mvsya. sandhyditvd a.
nmnty eva: mvsya.
tatra
b. m. 46
jte
b. m. 10
III, 3
204
STHNNTAGOLAKHARALL L U K (6)
" sthnntdibhyo jte vihitasya lug bhavati. gosthne
jta, Gosthna. Avasthna. gole jta, Gola. li
gaviiasypi grahat: goly jta, Gola. eva
Kharala.
VATSALANAKATREBHYO BAHULAM (7)
vatsaln nakatrebhya ca jte vihitasya bahula lug
bhavati. vatsale jto vatsaly v jta: Vtsala,
Vatsala. Anurdha, Svti, Tiya, Puya, Punarvasu,
Hasta, Vikha, Bahula (bahul iti kttik ueyante): ete
bhyo lug eva. kvacid vikalpa: Mgair, Mrgara;
Abhijit, Abhijita; Avayuk, vayuja; atabhiak, ta
bhiaja; Citra, Caitra; Revata, Raivata; Rohia, Rau
hia. striy tu citrdibhyo lug eva: Citr, Rohi, Revat.
ypor api luki kte punar p, gaurditvn n.
ID A (8)
nakatrebhyo bahula id a bhavati.
tabhia.
tabhiaja,
RAVIHDHC C H A (9)
etbhy jte cha bhavati bahulam.
rvihya,
rviha, raviha. Ahya, Aha, Aha.
PHALGUNY A (10)
phalguny jte o bhavati bahulam. Phalguna, Pha
1gun. Phlguna. kecid atra yvan nmnty eva: ph
lguna. katha Srughne krto v labdho v kto v kualo
v sabhto v bhavo v Sraughna, rriya iti? ee (III,
2, 1) ity eva siddham. tath hemante sdhu, haimanam
anulepana haimanta haimantikam v. vasante pupyanti,
vsantya sumanasa. aradi pacyante, rad laya.
hemante upt, haiman yav.
AVAYUJYM UPTE VU (11)
avayujabdt saptamyantd upte vu bhavati. va
yujak m.
III, 3
GRMAVASANTD V (12)
etbhym upte v vu bhavati.
graimam. vsautakam, vsantam.
graimaka sasyam,
KLD D E Y A M
205
AM
(13)
g. b. m. 16
III, 3
206
DEHT (18)
arrvayavd yad bhavati.
dantyam, ohyam.
DTIKUKIKALAIVASTYASTYAHER HA (19)
dtydibhyo bhave ha bhavati. drteyam, kaukeyam,
klaeyam, vsteyam, steyam, heyam.
GRVTO ' CA (20)
grvy bhave a bhavati, ha ca. graivam, graiveyam.
GAMBHR A PACAJAN YA (21)
gambhrapacajanbhy bhave yo bhavati. gmbh
rya, pcajanya. bahirdevbhy tu prvea siddham.
CTURMSYA YJE (22)
caturu mseu bhave yaje cturmsyam iti yo niptyate.
cturmsyni. caturmst sajym a na vcya, ee (III,
2, 1) ity eva siddhatvt. cturms. h paurams, k
rttik phlgun cocyate. lug api na bhavati sajpratte.
PARIMUKHDIBHYA (23)
parimukhdibhyo yo bhavati. parimukha bhava,
primukhya. prihanavya. parimukham parihanu
paryoham paryulkhalam parisram anusram
upasram upastham upakalpam anupatham
anugagam anutilam anustam anustam anu
padam anuypam anuvaam anumam anu
yavam. vibhaktipho 'sakhyasamsaprdhnyajpanrthas,
teneha na bhavati: parigata mukha parimukham, tatra
bhava primukha.
1
207
III, 3
g. b. m. 29
ANTAPRVT TADARTH HA (24)
antaprvapadt tadarthapradhnd bhave ha bhavati.
ntargehikam, ntarvaikam. vibhaktyarthe yad asakhyam
(II, 2, 2) iti samsa. tadarthd iti kim? antakarae bha
vam, ntakaraam.
PARYANUBHY GRMT (25)
paryanuprvd grmd bhave ha bhavati.
mika, nugrmika. tadarthd ity eva: parigato
tatrabhava prigrma.
prigr
grma,
SAMNT (26)
samnd bhave ha bhavati.
smnika.
TADDE (27)
samnder bhave ha bhavati. smnagrmika, s
mnadeika.
LOKNTT (28)
lokottarapadd bhave ha bhavati. aihalaukika, p
ralaukika. anuatikdnm (VI, 1, 30) ity ubhayapaddaic.
ADHYTMDIBHYA (29)
adhytmdibhyo bhave ha bhavati. dhytmikam
dhidaivikam dhibhautikam aurdhvadehikam .
ktigao 'yam.
mit Anusvra auch von Vardhamna (313) bezeugt.
1
kavargya, cavargya.
AABDE Y A T K H A U CA (32)
abdd anyatra bhave vargntc cho bhavati, yatkhau
ca. Arjunavargya, Arjunavargya, Arjunavargna. aabda
iti kim? kavargya.
III, 3
208
karik.
UPDE H A K (36)
upaprvt kard bhave hag bhavati.
aupakarikam.
JNUNVBHYM (37)
upapiwbhym etbhy bhave hag bhavati. aupa
jnukam, aupanvikam. pryabhave 'pi bhave (17) ity eva
siddham.
g. b. m. 46
TASYA VYKHYNE CA VYKHYEYA
NMNA (38)
ahyantd
vykhytavyanmno
vykhyne
saptamya
ntc ca bhave yathvihitam adayo bhavanti. sup vy
khyna supsu v bhavam, saupam. taiam. vykhyeya
nmna iti kim? Paliputrasya vykhyn Sukosal. katham:
Avatthmni bhava, Avatthm; kjine bhavara, k
jinam; sihjinam; agniome bhavo mantra, agnioma;
agniomasya vykhyna kalpa, agnioma iti? tadvad upa
crt. adayo 'pi tarhi syu? iyanta eva tasyedam iti
vivakym. traiabdya ceha sdhyam. bhavavykhynayor
yugapad adhikro bdhakabdhanrtha.
B A H V A G O 'NTODTT HA (39)
bahvaco vykhyeyanmno 'ntodttd bhavavykhynayo
ha bhavati. tvaatvikam, ntnatikam.
samsasyety
antodtta. bahvaca iti kim? saupam, taiam. antodttd
iti kim? sahity, shitam.
prdisvaredyudtta.
udttdaya svar visarjanydivat prasiddh.
209
III, 3
YAJEBHYA (40)
yajavcibhyo bhavavykhynayo ha bhavati. gni
omikam, vjapeyikam, pcaudanikam, daudanikam. ba
huvacana sarvayajaparigrahrtham.
ADHYYEV E V A R E (41)
ivcibhyo bhavavykhynayo ha bhavati, adhyyev
evbhidheyeu. Vasihasya granthasya vykhynas tatra
bhavo v, Vsihiko 'dhyya. Vaivmitrika. adhyyev
eveti kim? Vsih k.
PAUROAPUROT HAN (42)
bhy bhavavykhynayo han bhavati. pauro
ika, pauroikl. puroika, puroik.
CHANDASO Y A T (43)
chandaso bhavavykhynayor yad bhavati. chandasyam.
A (44)
chandaso bhavavykhynayor a bhavati.
chndasam.
GAYANDIBHYA (45)
gayandibhyo bhavavykhynayor a bhavati. rga
yaa, pdavykhyna. gayana padavykhyna
chandovykhyna chandonman chandobh cha
ndoviciti chandovijiti nyya nirukta punarukta
vykaraa nigama vstuvidy agavidy ka
travidy katriyavidy utpta utpda savatsara
yaja carc laka muhrta nimitta
upaniad ik.
auc h von Vardhamna (344) bezeugt auc h bei Hema
candra und Vardh.. nur hier
DVYAJDGBRHMAAPRATHAMDHVARAPU
RACARAANMKHYT HAK (46)
dvyaca dantd kchabdd brhmaadibhya ca bhava
vykhynayo hag bhavati. aiikam; cturhotkam; rcikam,
brhmaikam, prthamikam, dhvarikam, pauracaraikam;
nmkhytikam, nmikam, khytikam.
1
III, 3
g. b. m. 55
210
YASTHND G A T E (47)
yasthnavcibhya pacamyantebhya gate hag bha
vati. ulkaly gata, aulkalika. tarika, paika.
katha Srughnd gata Sraughna, rriya itydi? ee
(HI, 2, 1) ity eva siddham.
UIKDIBHYO ' (48)
uikdibhya gate a bhavati. auika, krkaa.
agrahaam udapnrtham. uika kkaa udapna
sthaila upatrtha bhmi ta para.
auch bei Vardhamna (346), mit der Bemerkung: aya
Candravmanamatena
1
VIDYYONISABANDHD VU (49)
vidysabandhd yonisabandhc cgate vu bhavati.
aupdhyyakam, aiyakam. mtmahakam, paitmahakam.
TA KA (50)
dantd gate ka bhavati.
vyonisabandhd ity eva: svitram.
hautkam,
mtkam.
vi
P I T R Y A V (51)
pitur gata ity etasmin narthe pitryamiti v niptyate.
pitryam, paitkam.
N H E T U B H Y O RPYA (52)
manuyavcibhyo hetuvcibhya cgate rpyo v bha
vati. Devadattarpyam, Daivadattam. samd dhetor gata:
samarpyam, samyam. Gahditvc cha.
M A Y A (53)
nhetubhya gate maya bhavati.
samamayam.
Devadattamayam.
GOTRD A K A V A T (54)
gotre yo vihitas tadantd gate aka ivdayo bhavanti.
Aupagavebhya gatam, Aupagavakam. Baidam, Grgam,
Dkam. kalam, kalakam.
211
III, 3
VAIDRYAM (55)
aya abdo niptyate, ratnaviee Vidrd utpanne.
katham: H imavato Gag prabhavati, H aimavat; Srughna
gacchati panth dto v, Sraughna; rriya; Srughnam
abhinikrmati dvram, Sraughnam; Subhadrm adhiktya
kto grantha, Saubhadra iti? ee (I I I , 2, 1) ity eva si
ddham. ihpi tarhi prpnoti: Srughna gacchati srtha,
Srughnam abhinikrmati panth, Subhadrm adhiktya
kta prsda iti? tasya svam iti vivakym iyata eva.
IUKRANDDN A D H I K T Y A K T E
CHA (56)
GRANTH E
S O ' S Y B HI J A N O GI RI B H Y A ASTRAJVIU
g.
(58)
prathamntebhyo girivieebhyo 'bhijanabhtebhyo 'syeti g.
ahyarthe yudhajlviv abhidheyeu cho bhavati. Hdgola
parvato 'bhijana em, Hdgoly yudhajvina. Bhojaka
y, Rohitagiry. giribhya iti kim? Skyak a
strajvina. astrajviv iti kim? koda parvato 'bhijana
e brhmanm, Arkod. yatra prvair uitam, so
'bhijana; yatra sapraty uyate, sa nivsa.
sa
b. m. 62
asya
b. m. 68
HI, 3
212
LTURYA (59)
alturo bhijano 'syety etasmin narthe Slturya iti
niptyate.
AIKDIBHYO YA (60)
aikdibhya so 'sybhijana ity etasmin narthe yo
bhavati. ikya, Kaucavrya. aika - Kucavra
Sarvakea Sarvasena aka aa Vaha
akha Bodha.
auc h bei Vardhamna 353; Hemacandra kucavra
von Vardh. notiert als Lesung Vmana's
1
Varu
Ga
ndhra
Madhumat
Kamboja
Kamlra
lva
akala
Chagalaka
Kasa
Kinara
Sa
kucita
Sihakoha
Kara
Barbara
Avasna.
ye
tu
Kacehdiu
pahyante,
tem
ai
siddhe
vuapavd
rtha
vacanam.
janapadin
ca
Bhkagrm
hai
kayor apavdrtham.
1
M s. kikindhi
M s. gandhika
M s. kaumodura
M s. sakala
die andern chagala
M s. siha, koha
auch bei Vardhamna (351), als Lesung Vmana's
5
TUDVARMATBHY HA (62)
Tudvarmatbhy so sybhijana ity etasmin narthe
ba bhavati. Taudeya, Vrmateya.
g. b. m. 68
T A T R A B H A K T I R MAHRJ H A K (63)
tatreti saptamyantn mahrj hag bhavati, bhaktir
asyety asmin narthe. mahrje bhaktir asya, mhrjika.
katha Srughne bhaktir asya Sraughna, rriya iti? ee
(HI, 2, 1) ity eva siddham.
213
III, 3
III, 3
214
KALPIVAIAPYANAIYEBHYA (73)
Kalpiiyebhyo Vaiapyanaiyebhya ca tena pro
kta veda vetty adhta ity etayor arthayor inir bhavati.
tatraKalpiiy: Haridru, Tumburu, Ulapa, Chagal ca. Vai
apyanaiy: Alambi, Piliga, Kamala iti prcy; y
myana, Kaha, Kalpty udcy, cbha, Arui, Taa iti
mdhyam. skcchiy ceha ghyante, na praiy,
Kalpiiy pthagvidhnt. Kahaiyasya ca Khya
nasya aunakdiu grahat. Haridru prokta veda
215
I
I
I, 3
HI, 3
brhmani. akaldiphd
aabdasypi sdhutvam.
216
a.
asmd
eva
vacant
pur
K A L P E (80)
purares tena prokte kalpe inir bhavati. Pigena
prokta, Paig kalpa. Aruaparj. ye 'pi Paigina ka
lpa vidanty adhyate v, te 'pi Paigina. proktd dhi
lug ukta. purarer ity eva: Amaratha kalpa.
A T H A R V A O ' V E D E (81)
Atharvaas tena prokte vede a bhavati. Atharvao
veda. katham Atharv veda, Vasiho 'nuvka, Viv
mitra iti? tena prokte tadvad upacrt. katha Sudinn
tuly dik, Saudman, H aimavatti? ee (I I I , 2, l) ity eva
siddham. katha Sudmn tulyadik, Sudmata; Himava
tta; uras tuly dik, urasta iti? tata upalabhyate tato bha
vatti v avadhv ahgruhor (I V, 3, 6) iti tas bhaviyati.
uras ek dik, urasya iti tatsampe 'pi bhavas tatreti akyate
vaktum, yath Gagy gva iti. ato debirid (18) ity
eva siddham. Pininopajtam, Pinyam, ivena kto
grantha, aiva iti ee (2, 1) ity eva siddham. agranthe
'pi tarhi prpnoti? iyata eva, yath: iakbhi kta pr
sda, aiaka; Nradena kta gtam, Nradyam; manas
kt, mnas kany. atha tasya svam (85) ity atra bhavati?
tatas tak kta prsda ity atrpi tasya svam iti vivak
y bhavaty eva, pratiedhbhvt. sajym api maki
kbhi ktam, mkikam; grmutam, sragham, pauttikam,
kaudram, bhrmaram, varam iti ee (2, 1) ity eva siddham.
PURUT K T E HA (82)
purut ttyntt kte ha bhavati.
paurueyam.
kaullakam, V
217
III, 3
tasya
g. b. Ende
d. Kap.
svam
g.b.m.102
III, 3
218
NA YO N T Y E (91)
vati.
nat tasya
nan
gham.
bhidheye yo bha
iti
kim?
nan
CHANDOGAUKTHIKAYJNIKABAHVCD DHA
RMMNYASAGHEU (92)
chandogdibhyas tasya svam ity atrrthe dharmdiv
abhidheyeu yo bhavati. chandogn dharma mnya
sagho v, chndogya. aukthikya, yjikva, bhvcya.
dharmdiv iti kim? chandogn gham, chndogam.
THARVAA (93)
Atharvaikn dharma mnya sagho v, tharvaa
ity a ikalopa ca niptyate.
CARAD VU (94)
caraavcinas tasya svam ity atrrthe
dheyeu
vu
bhavati.
Kahn
dharma
v, Khaka. Paippaldaka.
dharmdiv abhi
mnya
sagho
KAUPIJALAHSTIPADD A (97)
bhy gotrbhy tasya svam ity atrrthe a bhavati.
Kaupijala, Hstipada.
219
III, 3
III, 3
220
P R A I B H Y O ' (105)
pribhyo vikre 'e ca a bhavati. kpota msam,
kpota sakthi. ca msam, ca sakthi.
TLDIBHYO ' (106)
tldibhyo vikrvayavayor arthayor a bhavati. tla
dhanu; tlamayam anyat. brhia. tld dhanui ba
rhin Indrda Indrlisa Indryudhacpa y
mka pyk gavedhuk.
ach indrlisa Ms. noch indraprva (tirsprngUch
ivohl Bandglosse) so auch K. und Yajevara
1
221
III, 3
URD V U (117)
urd vikrvayavayor vu bhavati.
auraka.
UMORD V (118)
umorbhy vikrvayavayor vu v bhavati. auma
kam, aumam. aurakam, auram.
EKO HA (119)
ekobhy vikrvayavayor ha bhavati. aieyam,
kaueyam.
PURUD V A D H E CA (120)
purud vadhe vikre ca ha bhavati. paurueyo vi
kra, paurueyo vadha.
III, 3
222
KSYAPRAAVAU (126)
etau abdau vikre niptyete. kalsrtha kasyam,
tasya vikra ksyam. paravartha paraavyam, tasya
vikra praava.
NA DVI (127)
vikrvayavayor dvir adayo na bhavanti.
kpotasya
223
III, 3
III, 4
224
PRG Y A T A H A K (1)
prg yatsaabdand ye 'rths tatra hak veditavyam.
g. b. m. 26
hag
bhavati.
dadhn
sa
KULATTHAKOPNTD A (4)
kulattht kakropntc ca tena saskte a bhavati.
kaulattham. taintilkam , drdarkam.
Ms. taintalkam
1
T A R A T I (5)
ttyntt taratty etasmin narthe hag bhavati. aun
pika, gaupucchika.
DVYAJNAUBHY H A N (6)
dvyaco nauabdc ca tena taratty etasmin narthe han
bhavati. ghaika, plavika. nvika, nvik.
C A R A T I (7)
ttyntc caratty etasmin narthe hag bhavati. gh
ika, kaika, rgaverika. bhakartham api kecid
varayanti.
225
I
H ,4
PARPDIBHYA H A N (8)
parpdibhyas
tena
caratty
atrrthe
han
bhavati.
pa
rpika,
parpik.
avika,
avik.
parpa
ava
ava
ttha ratha jla vysa vyla pda
kara .
Ms. rathajla
so auch Hemacandra, Vardhamna
375, K. Ms.
besttigt von Vardh. als Lesung Vmana's
1
VAGAD V (9)
vagat tena caratty etasmin narthe han v bhavati.
vagaika, vagaikl. vgaika, vgaik.
VETANDIBHYO JVATI (10)
vetandibhyas tena jvatty etasmin narthe hag bhavati.
vaitanika, vhika. vetana vaha ardhavha vea
upavea preaa sukha ayy akti haya
upahasta pda upasthna dhanus daa:
dhnuka, dika, dhnurdaika.
1
KHA (13)
aniyatavttaya utsedhajvina sagh vrts,
vrtam, tatas tena jvatty etasmin narthe
vrtna.
H A R A T Y UTSAGDIBHYA (14)
utsagdibhyas tena haratty etasmin narthe hag bha
III, 4
226
BHASTRDIBHYA H A N (15)
bhastrdibhyas tena haratty etasmin narthe han bha
vati. bhastrika, bhastrik. bharaika, bharaik. bhastr
bharaa bharaa rabhra asahra .
1
M s. haraa
VIVADHAVVADHD V (16)
vivadhavvadhbhy tena haratty etasmin narthe han
bhavati v. vivadhika, vivadhik. vvadhika, vvadhik.
vaivadhika, vaivadhik.
A KUILIKY (17)
kuilikys tena haratty etasmin narthe a bhavati.
kauilika.
NIRVTTE 'KADYTDIBHYA (18)
akadytdibhyas ttyntebhyo nirvtta ity etasmin na
rthe hag bhavati. akadytena nirvttam, kadytikam.
jghprahtikam. akadyta jaghprahta pdasve
dana kaakamardana gatgata ytopayta ga
tnugata.
BHVD I M A P (19)
bhvavacant tena nirvtta ity etasmin narthe imap
bhavati. pkimam, sekimam, kuimam.
T R E (20)
tryantt tena nirvtte imap bhavati, nitya punarvi
dhnt. ktrimam, paktrimam.
A P A M I T Y A K A K (21)
apamityaabdn nirvtte kag bhavati.
katha ycitakam? kutsy kan bhavati.
pamityakam.
227
HI, 4
SASE (22)
ttyntt sase hag bhavati.
ddhikam. paippalikam.
dadhn sasam,
crena sas,
L A V A L L U K (24)
lavat sase vihitasya lug bhavati. lavaa spa,
lava yavg.
MUDGD A (25)
mudgt sase a bhavati. maudga odana. katha
dadhn upasikta odana, ddhika; srpika iti? sasa
ity eva siddham.
OJASSAHO'MBHAS VARTATE (26)
ebhyas ttyntebhyo vartata ity etasmin narthe hag
bhavati. ojas vartate, aujasika. shasika, mbhasika.
TAM PRATYANOR PALOMAKLT (27)
g. b. m. 48
dvityntebhya pratyanuprvebhya palomaklebhyo va
rtata ity etasmin narthe hag bhavati. pratpa vartate,
prtpika. kriyvieaatvd dvity. nvpika. prtilo
mika, nulomika. prtiklika, nuklika.
P A R E R MUKHAPRVT (28)
pare parbhy mukhaprvbhyth dvityntbhy
vartata ity etasmin narthe hag bhavati. parimukha va
rtate, primukhika. priprvika.
UCHATI (29)
dvityntd uchatty etasmin narthe hag bhavai. ba
dary uchati, bdarika. ymkika.
R A K A T I (30)
dvityntd rakatty etasmin narthe hag bhavati. sa
mja rakati, smjika. sniveika.
III, 4
228
Ms. mtsika
P A R I P A N T H A TI HATI C A (33)
paripanthd dvityntt tihati hantty anayor arthayo
hag bhavati. pripanthika. asmd eva vacant paripa
nthaabdo 'pi sdhu.
MTHNTAPADAVYANUPADKRANDA DH
VATI (34)
mthntt padavydibhya ca dhvatty etasmin narthe
hag bhavati. damthika, aulkamthika. pdavika,
nupadika, krandika.
PADNTAPRATIKAHRTHALALMA
GHATI (35)
padottarapadt pratikahdibhya ca ghtty etasmin
narthe hag bhavati. prvapada ghti, panrvapadika.
prtikahika, rthika, llmika.
G A R H Y E (36)
dvityntd ghtty etasmin narthe garhye 'bhidheye
hag bhavati. dvigua ghti, dvaiguika. traiguika.
V D D H E R V D H U (37)
vddhe haksaniyogena vdhu deo bhavati. vddhi
ghti, vrdhuika.
DAAIKDAAKUDT HAN (38)
daaikdaaabdt kusdc ca ghtty etasmin narthe
229
III, 4
PARIADO Y A (42)
pariacchabdt samavaitty etasmin narthe yo bhavati.
priadya.
SENY V (43)
seny samavaitty etasmin narthe yo v bhavati.
sainya, sainika. katha sainyam iti? ctnrvaryditvt.
L L I K A K A U K K U I K A U (44)
etau abdau niptyete. lala payati, llika se
vaka. laladaranena durvasthna lakyate, tennupa
lea kryeu cnupasthnam. ya sevaka svmina
kryeu na prayujyate, sa llika. lalam eva v kopapra
sdacihnasalakaya payatti llika. kukku payati,
kaukkuika. kukkuabdena kukkupto lakyate, tena de
asylpat. yo 'pi bhikur avikiptadi pdavikepadee
caku sayamya gacchati, sa kaukkuika. yo 'pi vtath
vidham tmna tathvidha sadarayati: kaukkuika. ku
kkuti dmbhikn ceocyate; tm carati, kaukkuika.
so 'yam atimahn arthabhro niptanl labhyate.
PARADRDN G A C C H A T I (45)
paradrdibhyo dvityntebhyo gacchatty etasmin na
III, 4
rthe hag bhavati.
gaurutalpika.
230
paradaran
gacchati,
paradarika
SUSNATDN P C C H A T I (46)
susntdibhyo dvityntebhya pcchatty etasmin narthe
hag bhavati. susnta pcchati, sausntika saukhar
trika saukhayika saukhaayyika.
P R A B H TDN HA (47)
prabhtdibhyo dvityntebhya hety asmin narthe hag
bhavati. prabhtam ha, prbhtika pryptika.
M ABDA I TYDI BHYA (48)
m abda ity evamdibhya hety asmin narthe hag
bhavati. m abda ity ha, mabdika - nitya abda
ity ha, naityaabdika krya abda ity ha, kryaa
bdika. vkyd ida hako vidhnam.
T A S Y A D H A R M Y A M (49)
ahyantt dharmyam ity asmin narthe hag bhavati.
ulkaly dharmyam, aulkalikam. paikam.
MAHIYDIBHYO ' (50)
varntn mahiydibhya ca tasya dharmyam ity asmin
narthe a bhavati. hotur dharmyam, hautram. audgtram,
nram. mhiam, Prjpatam. mahi Prajpati vile
pik pralepik anulepik purohita maipl
anuvka yajamna nara .
1
VAIASTRAVAIBHJITRE (51)
viasitur vibhjayitu ca dharmye rthe ai io ica ca
lopo niptyate. vaiastram, vaibhjitram.
A V A K R A Y A (52)
avakryate nenety avakraya, kptaka pia ucyate.
231
III, 4
ASYA
g. b. m. 69
P A Y A M (53)
ALLUNO V (56)
allunas tad asya payam ity asmin viaye han v
bhavati. alluka, lluka.
ILPAM (57)
prathamntd asyety asmin viaye hag bhavati, yat tat
prathamntam, ilpa cet tad bhavati. mdaga ilpam
asya, mrdagika. pavika. mdagavdane mdaga
abdas tadviayatvt.
MAUKAJHARJHARD A V (58)
bhy tad asya ilpam ity asmin viaye a v bha
vati. muka, mukika. jhrjhara, jhrjharika.
P R A H A R A A M (59)
prathamntd asyety asmin narthe ha*g bhavati, yat tat
prathamntam praharaa ced bhavati. tomara prabaraam
asya, taumarika. dhnuka, pravadhika.
HI, 4
232
KARMDHYAYANE V T T A M (64)
prathamntd asyety asmin narthe hag bhavati, yat tat
prathamntam karma ced adhyayanaviaye vtta bhavati.
ekam anyat karma skhalitarupam adhyayane vttam asya,
aiknyika. dvaiyanyika. adhyayana iti kim? ekam anyat
karma skhalita gamane vttam asya.
BAHVACPRVAPAD H A C (65)
bahvaeprvapadt tad asya karmdhyayane vttam ity
asmin viaye haj bhavati. dvdanyni karmy adhyayane
vttny asya, dvdanyika.
HIT BHAK (66)
prathamntebhyo bhakebhyo 'syety asmin viaye hag
233
III, 4
DYATE N I Y U K T A M (67)
prathamntd asyety asmin narthe hag bhavati, yat tat
prathamnta niyogato dyate cet. agrabhojanam asya d
yate niyuktam, grabhojanika. ppika.
ODAN HA (68)
odant tasya dyate niyuktam ity asmin viaye ha bha
vati. odanika, odanik. katha rika, rik; msau
danika, msaudanik; msika, msikti? prvea
siddham. svara tu vakyma.
BHAKTD A V (69)
bhaktt tad asya dyate niyuktam ity etasmin viaye a
bhavati v. bhkta, bhktika.
TATRA
NI Y U K T A M (70)
g. b. m. 75
HI, 4
234
NIKADIU V A S A TI (74)
nikades tatra vasatty asmin narthe hag bhavati. nai
kaiko bhiku mnika bhyavakika v
rkamlika vasathika.
besttigt von Vardhamna, als Lesung kayana's;
im brigen cf. Hemacandra V I , 4, 77 und Vardh. 382
1
SATRTHYA (75)
samnatrthe vasatti satrthya iti niptyate.
PRG GHITD Y A T (76)
prg ghitd ye 'rths tev artheu yad veditavya.
TAD VAHATI YUGAPRSAGT (77)
yugaprsagbhy tad iti dvityntbhy vahatty
asmin narthe yad bhavati. yuga vahati, yugya. pr
sagya.
D H U R O H A K C A (78)
dhura vahatty asmin viaye hag bhavati, yac ca.
dhaureya, dhurya.
SARVOTTARADAKIDE KHA (79)
sarvdiprvy dhuras tad vahatty asmin viaye kho
bhavati. sarvadhura vahati, sarvadhura. uttaradhura,
dakiadhura.
EKDER L U K CA (80)
ekder dhuras tad vahatty asmin viaye lug bhavati
yata, kha ca. ekadhura, ekadhura. katha akaa
vahati, kao gaur iti? ee (HI, 2, 1) ity eva siddham.
katha hlika, sairika iti? tasya svam (HI, 3, 85. 88) iti
siddham.
NMNI JANY (81)
sajy janabdd vadhvcinas tad vahatty asmin
viaye yan niptyate bahuvacana ca. jan vahanti , ja
ny. navohy jtibhty.
M s. vahati
1
235
III, 4
V I D H Y A T Y A K A R A E N A (82)
dvityntd vidhyatty asmin narthe yad bhavati, na
cet karaena vyadhana bhavati. pdau vidhyanti arkar,
pady. urasy kaak. akaraeneti kim? caura vi
dhyati dhanu. ripn vidhyati akty.
D H A N A G A A LABDH (83)
dhanagabhy labdhari yad bhavati. dhana labdh,
dhanya. gaya.
ANN A (84)
annd dvityntl labdhari o bhavati.
nna.
vaya.
III, 4
236
237
I
I
I, 4
g. b. m. 105
T A T R A S D H U (100)
saptamyantt sdhur ity asmin narthe yad bhavati.
karmai sdhu, karmaya. araya, sabhya. sdhu
kualo yogyo hito v.
PRATIJANDIBHYA KHA (101)
pratijandibhyas tatra sdhur ity asmin viaye kha
bhavati. pratijane sdhu, prtijanna.
aidayugna.
pratijana idayuga sayuga samayuga parayuga
parakula amuyakula sarvajana vivajana
pacajana mahjana.
BHAKT A (102)
bhaktt tatra sdhur ity asmin viaye
bhkta.
o bhavati.
PARIADO YA CA (103)
pariadas tatra sdhur ity asmin viaye yo bhavati, a
ca. priadya, priada.
KATHDIBHYA H A K (104)
kathdibhyas tatra sdhur ity asmin viaye hag bha
vati. kthika, vaikathika. kath vikath vivaka
th vita janavda vtti sagraha gua
gaa yurveda gua kulma iku sa
ktu appa msaudana veu sanigrma
saghta pravsa nivsa upavsa.
M s. kulmsa
1
PATHYATITHIVASATISVAPATER HA (105)
pathydibhyas tatra sdhur ity asmin viaye ha bha
vati. ptheya, titheya, vsateya, svpateya.
SAMNODARE AYITA (106)
samnodart saptamyantt ayite yad
darya, sodarya.
bhavati.
samno
IV, 1
238
so auch
V HAVIRYPDIBHYA (3)
havirvacanebhyo yupdibhya ca yad v bhavati, cha
viaye. puroys taul, puroy. haviabdt p
rvea nityam. ypya kham, ypyam. dpyam, dpyam.
ypa dpa appa taula pthuka abhyua
abhyoa avoa kiva musala kaaka kara
veaka irgala sth avapattra annavikrc
ca: suryam, suryam. tadantavidhin: pradpyam, pradpyam.
yavppyam, yavppyam.
tasmai
T A S M A I H I T A M (4)
g. b. m. 19
caturthyantd dhite 'rthe yathvidhi chayatau bhavata.
hitam
g. b. m. 15 vatsebhyo hito godhuk, vatsya. avatsya. paavya.
239
IV, 1
NA RJCRYAVANBRHMAT (5)
ebhyo hite 'rthe cho na bhavati. rje hitam, cryya
hitam, ve hitam, brhmaya hitam.
DEHD Y A T (6)
arrvayavd dhite rthe yad bhavati. dantebhyo hitam,
dantyam. rjadantyam. nbhyam. nabhdeo 'tra nsti,
prayagatvt .
1
KHALAYAVAMATILAVABRAHMARATHT(7)
khaldibhyo
hite
'rthe
yad
bhavati.
khalya
hitam,
AJVIBHY T H Y A N (8)
bhy hite 'rthe thyan bhavati.
ajathy, avithy.
IV, 1
240
SARV O V (13)
sarvaabdd dhite 'rthe o v bhavati. sarvasmai hitam:
srvam, sarvyam. punasarvagrahaa janntanivttyartham.
PURU HA (14)
purud dhite 'rthe ha bhavati.
paurueyam.
puruya hitam,
abhidheyy
tadviktivcino
'
bha
CHADIRBALIBHY HA (19)
bhy ha bhavati, praktv abhidheyym.
eyi tni, chdieya carma. bleys taul.
chdi
U P A D H E (20)
upadhiabdt svrthe
dhir eva, aupadheya.
ha
bhavati,
yogavibhgt.
upa
241
I V, 1
IV, 1
242
SAHASRAVASANAVIATIKAATAMND A (30)
ebhyo ' bhavati. shasra, vsana, vaiatika,
tamna.
ATT KEVAL HANYATV ATASMIN (31)
ataabdt keval hanyatau bhavata, na cet tad eva
atam abhidheya bhavati. atika, atya. kevald iti
kim? dvau ca ata ca dviatam, tena krta dviatakam.
atasmin niti kim? ataka nidnam. anyasmis tu ate
bhavaty eva: atena krtaril akaatam: atikam, atyam.
SAKHYY ATIATA K A N (32)
sakhyy kan bhavati, tyanta adanta ca varja
yitv. pacaka, bahuka. atiata iti kim? tika, ctv
riatka.
K A T I G A A U T A D V A T (33)
katiabdo gaaabda ca sarvatra sakhyvad draa
vya.
katika,
gaaka.
anyatrpi:
katidh,
gaadh.
katia, gaaa. katiktva, gaaktva.
V A T O (34)
vatvantasya sakhyvat kryam anyatrpi bhavati. t
vatka, tvatktva.
I V (35)
vatupsabaudhina kana i v bhavati. tvatika, t
vatka.
VIATITRIADBHYM (36)
etbhy kan bhavati. viatika, triatka.
ANMNI V U N (37)
asajy viatitriadbhy vun bhavati.
ka, triaka. anmnti kim? viatika, triatka.
g. b. m. 45
SAKHYDHY ARDHDE
YL LUG ADVI (38)
via
SAKHYE
243
IV, 1
kho
bhavati.
dvi
IV, l
244
ATD V (44)
sakhydhyardhapurvc chataabdd yad v bhavati.
dviatyam, dviatam. adhyardhaatyam, adhyardhaatam.
T (45)
sakhydhyardhaprvc chd yad v bhavati.
yam, dviam. adhyardhayam, adhyardhaam.
dvi
DVITRYDER A CA (46)
d dvitriprvd a bhavati, yac ca v. dvaiam,
dviyam, dviam. traiam, triyam, triam.
T E N A KRTA MLYT (47)
mlyavcinas ttyntt krtam ity asmin narthe yath
vihita hadayo bhavanti. prsthika. atya, atika.
pacaka. mlyd iti kim? pin krtam, Devadattena
krtam. vttau sakhyvienavagamd iha: prasthbhy
prasthair v krta na bhavati. tadarthvagame tu bhavaty
eva: dvikam, trikam, pacakam. mudgai krtam, maudgikam.
1
g. b. m. 56
M s. pinin
T A S Y A VPA (48)
ahyantd vpe 'rthe yathvidhi hadayo bhavanti.
upyate 'smin niti vpa. prsthika.
PTRT H A N (49)
ahyantt ptrd vpe 'rthe han bhavati.
ptrik.
ptrika,
VTAPITTALEMASANIPTC CHAMANAKO
PANE (50)
vtdibhya ahyantebhya amane kopane crthe ha
bhavati. vtika, paittika, laimika, sniptika.
NIMITTE SAYOGOTPTE (51)
ahyantn nimitte sayogotptasvarpe hadayo bha
vanti. atasya nimitta sayoga utpto v: atya, atika.
sagramika.
Devadatta.
245
IV, l
atasya
nimitta
yad
bhavati,
vidite
'aau
bhava
LOKASARVALOKT (58)
etbhy saptamyantbhy
kika, srvalaukika.
vidite
ha
bhavati.
lau
T A D ATRSMAI VDDHYYALBHAULKOPA
DA DYATE (59)
prathamntd atrsmai dyata ity anayor arthayor yath
vidhi hadayo bhavanti, yat tat prathamnta vddhydi
IV, 1
246
247
IV, 1
TRIACCATVRIATO BRHMAKHYY
A (65)
etbhy prathamntbhym asyety asmin narthe br
hmae tannmny abhidheye a bhavati. traini brhma
ni. ctvrini. khygrahaa kim? ctvriniatka .
1
BHTIVASN (66)
prathamntd asyety asmin narthe yathvidhi hadayo
bhavanti, yat tat prathamnta bhtydi ced bhavati. paca
bhtir v vasno v ao v asya, pacaka.
TAT PACATI DROD A CA (67)
dvityntt pacatty etasmin narthe drod a bhavati,
ha ca. drau, drauik.
S A B H A V A T Y A V A H A R A T I C A (68)
sabhavaty avaharati pacatty etev artheu dvityutd
yathvidhi hadayo bhavanti. prastha sabhavaty ava
harati pacati v, prsthika. khrka.
PTRCITHAKT K H O V (69)
ptrdibhyo dvityntebhya sabhavatydiv artheu
kho v bhavati. ptr, ptrik. citn, citikI. hakn,
hakik.
SAKHYDE H A C A (70)
sakhyde ptrdyantt sabhavatydiv artheu han
bhavati, kha ca v. dviptrik, dviptr, dviptr. dvy
citik,
dvycitn,
dvycit.
dvyhakik,
dvyhakn,
dvyhak.
KULIJD V (71)
kulijt sakhyde sabhavatydiv artheu han bha
vati, kho v, yathprptam ca. kho v (69) ity anuvartamne
punarvvacana luko 'pi vikalprtham. dvikulijik, dvikuli
jn, dvaikulijik, dvikulij.
g. b. m. 88
IV, 1
248
VADIBHYO H A R A T I V A H A T Y VAHATI
BHRT (72)
vadibhya pard bhrd dvityntd dharatydiv
artheu ha bhavati. vaabhra harati vahaty vahati
v, vabhrika. kauajabhrika. vadibhya iti kim?
bhraih vahati. athav vadibhyo bhrabhtebhyo dvit
yntebhyo vahatydiv artheu ha bhavati. van bh
rabhtn harati vahaty vahati v, vika. kauajika.
bhrd iti kim? vaa harati. vaa kuaja balbaja
mla sth aka aman iku khav."
DRAVYAVASNT KANHANAU (73)
dravyd dvityntd dharatydiv artheu kan bhavati,
vasn han. dravyaka, vasnika.
g. b. m. 82
A R H A T I (74)
arhatyarthe dvityntd yathvidhi hadayo bhavanti.
vastram arhati, vstrika. atya, atika.
CHEDDIBHYO N I T Y A M (75)
cheddibhyo dvityntebhyo nityam arhatty etasmin
narthe ha bhavati. sarvad chedam arhati, chaidika.
bhaidika. cheda, bheda droha doha narta
kara saprayoga viprakara saprana virga
viraga ca.
RACCHEDD Y A C CA (76)
racchedd dvityntn nityam arhatty etasmin narthe
yad bhavati, ha ca. racchedya, airacchedika.
YAJD G H A (77)
yajd dvityntd arhatty etasmin narthe gho bhavati.
yajiya. yo 'pi yajakarmrhati, yajam asv arhati.
PTRD YA CA (78)
ptrd dvityntd
ptriya, ptrya.
arhatyarthe gho
bhavati, ya ca.
249
I V, 1
DADIBHYA (79)
dadibhyo dvityntebhyo 'rhatyarthe yo bhavati. da
ya, musalya. daa musala madhuparka
ka argha medh megha udaka vadha
yuga ibha.
DAKIKAAGARASTHLBILC CHA CA (80)
dakidibhyo dvityntebhyo 'rhatyarthe cho bhavati,
ya ca. dakim arhati: dakiya, dakiya. kaaga
rya, kaagarya. sthlbilya, sthlbilya.
RTVIJNA (81)
ayani abdo niptyate, tvijam arhati, tvikkarma v
arhatty etasmin narthe.
ADHKRYAYO LNAKAUPNE (82)
lm arhati pravenm: lna ity adhe niptyate.
kpam arhati praveum: kaupna ity akrye.
PRYAATURYAACNDRYANA VARTA
YATI (83)
etebhyo dvityntebhyo vartayatty asmin narthe ha
bhavati. pryaika, tauryaika, cndryaika.
SAAYAM PANNA (84)
saayd dvityntd panna ity asmin narthe ha
bhavati. sayika.
YOJANA GACCHATI (85)
yojand dvityntd gacchatty asmin narthe ha bha
vati. yaujanika.
KROAYOJANDE ATD ABHIGAMANRHE
CA (86)
kroder yojande ca atd gacchatty asmin narthe
tato bhigamanrhe ca ha bhavati. kroaata gacchati,
krauaatika. yaujanaatika.
kroaatd abhigamanam
arhati, krauaatika. yaujanaatika.
g. b. m. 91
IV, 1
250
P A T H A H A N (87)
patho dvityntd gacchatty asmin narthe han bha
vati. pathika, pathik.
A PANTHA C A N I T Y A M (88)
patho dvityntn nitya gacchatty asmin narthe o
bhavati, panthdea ca. nitya panthna gacchati: p
ntha, pnth.
AJAAKTTARAVRIJAGALAKNTRDIN
HTE CA (89)
ajdiprvt pathiabdt ttyntd gacchatty asmin narthe
hte ca ha bhavati. ajapathena gacchati, ajapathenhta:
japathika. knpathika, auttarapathika, vripathika,
jgalapathika, kntrapathika.
STHALDIN (90)
sthalaprvt pathiabdt ttyntd bta gacchatty
anayor arthayo ha bhavati. sthlapathika.
MADHUKAMARCAYOR A (91)
sthalapathenhte madhuke marce ca a bhavati. sth
lapatha madhuka marca ca.
g. b. m. 106
KLT (92)
ayam adhikra.
T A B H T O B H V (95)
dvityntt klavcino bhto bhvty anayor arthayo
251
IV, 1
(99)
msn nirvttdiv artheu han
msair nirvtta, abhyo mse
msn bhto bhv v: am
SAMY K H A (100)
nirvttdiv artheu samy kho bhavati. samay ni
rvtta, samyai bhto 'dho v, sam bhto bhv v:
samna.
SAKHYDER V (101)
sakhyde samy nirvttdiv
vati. dvisamna, dvaisamika.
artheu
kho
bha
RTRYAHASAVATSART (102)
rtryahasavatsarebhya sakhydibhyo nirvttdiv
artheu kho v bhavati. dvirtra, dvairtrika. dvyah
na, dvaiyahnika. dvisavatsara, dvisvatsarika.
IV, 1
252
V A R A L L U K C A (103)
vart sakhyder nirvttdiv artheu kho v bhavati,
hao luk ca v. dvivara, dvivara, dvivrika. bh
vini tu dvaivarika.
PRINI (104)
sakhyder vart prini khasypi lug eva bhavati,
punarvidhnt. dvivara, trivara. aik iti purveaiva
kan siddham: air dinni pkaparimam em iti ai
k laya. rhitvn na mudgdiv atiprasaga.
TENA SUKARAKRYALABHYAPARIJAYYAM (105)
ttyntt klavcina sukardiv artheu ha bhavati.
msena sukara v krya v labhya v parijayya v,
msikam.
T A D A S Y A B R A H M A C A R Y E (106)
dvityntt klavcino 'syeti ahyarthe ha bhavati,
brahmacarye gamyamne. msam asya brahmacaryam, m
siko brahmacr. athav tad iti prathamntd asyeti ahya
rthe brahmacarye bhidheye ha bhavati. mso 'sya bra
hmacaryasya, msika brahmacaryam.
MAHNMNYDNM (107)
mahnmnydn
ahyantn
brahmacarye
bhi
dheye ha bhavati. mahnmnnm c brahmacaryam,
mhnmnikam dityavratikam gaudnikam.
TAC C A R A T I (108)
mahnmnydibhyo dvityntebhya caratty asmin na
rthe ha bhavati. mahnmnn vratani tacehabdenocyate.
tac carati, mbnmnika.
DEVAVRATDIBHYO INI (109)
devavratdibhyo dvityntebhya caratty asmin narthe
inir bhavati. devavrat tilavrat avntaradk.
ACATVRIATO VU CA (110)
dvityntd acatvriata caratty asmin narthe vun
253
IV, 1
YATHKATHC A (116)
yathkathcaabdt krya dyata ity anayor artha
yor o bhavati. yathkathca krya dyate v: ythka
thca kryam, ythkathc daki.
IV 1
254
T E N A HASTD Y A T (117)
ttyntd dhastt krya dyata ity anayor arthayor
yad bhavati. hastena krya dyate v, hastyam.
OBHATE (118)
ttyntc chobhata ity asmin narthe ha bhavati. ka
raveakbhy obhate, kraveakika mukham. vstra
yugika arram.
K A R M A V E D Y A T (119)
karmavebhy ttyntbhy obhata ity asmin na
rthe yad bhavati. karmaya auryam. veyo naa .
Ms. schre ibt vea und veya (mit paatalem s) in Text
und Kommentar. Zum ersten Beispiel vgl. Hemacandra V I ,
4, 103
1
YOGD Y A C CA (121)
caturthyantd yogt prabhavatty asmin narthe yad bha
vati, ha ca. yogya prabhavati: yogyam, yaugikam.
K A R M A A UKA (122)
karaa caturthyantt prabhavatty asmin narthe uka
bhavati. kramkam.
g.b. m. 134 SO 'SYA PRPTA SAMAYT (123)
samayaabdt prathamntd asyeti ahyarthe ha bha
vati, sa cet prpto bhavati. samaya prpto 'sya, smayika.
255
I V, l
TVDIBHYO (124)
tvdibhya prathamntebhyo 'syeti ahyarthe bha
vati, prpt cet te bhavanti. tu prpto sya, rtavam
aupavastram pritram.
KLD Y A T (125)
klaabdt prathamntd asyeti ahyarthe yad bhavati,
sa cet prpto bhavati. klya bimam.
PRAKA
(126)
IV, 1
256
UTTHPANADIBHYA CH A (132)
utthpandibhyas tad asya prayojanam ity asmin viaye
cho bhavati. utthpanyam, upasthpanyam. utthpana
upasthpana
anupravacaua
praveana
saveana
anuveana
anuvacana
anuvsana
anurohaa
rohaa rambhaa viipripadiruhisampiprakter
ant
saprvapadt:
ghapraveanyam,
prapprayam,
ava
prapadanyam, prsdrohayam, vykaraasampanyam.
1
yad
bhavati.
yam kmyam.
SVARGDIBHYO Y A T (133)
svargdibhyas tad asya prayojanam ity asmin narthe
svargyam
dhanya
yaasyam
yu
TASYA
BHVAS
g. b.
Ende TVATALAU (136)
d.
Kap.
ahyantd bhve tvatalau bhavata. ka punar bh
va? bhavato smd abhidhnapratyayv iti bhva, a-
257
IV, l
M s. om.
CATURASAGATALAVAAVAABUDHAKATA
RASALASAD VA (138)
g. b. m. 151
caturdibhyo naprvebhyo bhve tvatalau v bhavata.
acaturatvam, acaturat, caturyam. asagatatvam, asaga
tat, sagatyam. alavaatvam, alavaat, lavayam. ava
atvam, avaat, vayam. abudhatvam, abudhat, bu
dhyam. akatatvam, akatat, katyam. arasatvam, arasat,
rasyam. alasatvam, alasat, lasyam.
PTHVDIBHYA IMANIC (139)
pthvdibhyo bhve imanij bhavati. prathim, prtha
vam, pthutvam, pthut. mradim, mrdavam, mdutvam,
mduta. pthu mdu mabat pau au la
ghu bahu sdhu u uru guru bahula
khaa caa akicana bla boa pka
vatsa manda svdu ju hrasva drgha
kudra kipra priya.
1
M s. anu
VARADHDIBHYA YA CA (140)
varavieavcibhyo dhdibhya ca bhve ya bha
vati, imanij v. auklyam, uklim, uklatvam, uklat.
drhyam, drahim, dbatvam, dhat. akro artha:
IV, 1
258
aucit,
ythkm.
dha
parivha
va
bha ka cukra
mra mla
t
393,
sung
g. b. Ende
i GUAVACANABRHMADIBHYA
KARMA
d.
Kap.
I CA (141)
guam
uktavadbhyo
brhmadibhya
ca
karmai
bhve
ca
ya
v
bhavati.
jaasya
karma
bhvo
v:
jyam,
ja
im,
jaatvam,
jaat.
brhmayam,
brhmaatvam,
br
hmaat. Mavyam, Mavatvam, Mavat. brhmaa
Mava vava arhato num ca: rhantyam
cora dhrta dta rdbaya upardhaya
ekabhva dvibhva tribhva anyabhva
ketraja
savdin
savein
sabhin
ba
hubhin
ragbtin
samastha
viamastha
paramastha
madhyastha
anvara
kuala
ca
pala nipua paita
nikula
piuna bli
a alasa dupurua rjan vaij purohita
khaika
patyanta
rjapurua
gaapati
adhi
pati gaula dyda viasti viyta
cturva
rydn svrthe: catvra eva var cturvaryam ctu
rvedyam cturramyam trailokyam sarvavedasyo
bhayapaddaic ca: srvavaidyam. ktigao yam.
be ze ugt von Vardhamna (398) be ze ugt von Vardh. (395)
nur hie r be ze ugt von Vardh. (396)
be ze ugt von Vardh.
(400)
be ze ugt von H emacandra und als v. l. de r K.
bei
den andern im Gaa dhdi
1
SAKHIDTAVAIGBHYO Y A (142)
sakhydibhyo
bhve
karmai
ca
yo
bhavati
v.
khyam,
sakhitvam,
sakhit.
dtyam,
dtatvam,
dtat,
tyam. vaijy, vaiktvam, vaikt, vijyam.
sa
dau
259
IV,
S T E Y A M (143)
stenasya bhve karmai va steyam iti niptyate V.
steyam, stainyam, stenatvam, stenat.
KAPIJTYOR H A K (144)
bhy bhve karmai ca v hag bhavati. kpeyam,
kapitvam,
kapit.
jteyam,
jtitvam,
jtit.
vnaspa
tyam, paurohityam itydi brhmaditvt yaaiva siddham.
PRIJTIVAYO'RTHODGTRDIBHYO ' (145)
prijtivcino
vayovacand
udgtrdibhya
ca
bhva
karmaor a v bhavati. vam, avatvam, avat. kau
mram, kumratvam, kumrat. audgtram, udgttvam,
udgtt; aunnetram, unnettvam, unnett. udgt unne
t pratihart prast hot kart bhart
rathagaaka pattigaaka suhu duhu adhva
ryu vadh subhaga.
so auch Hemacandra und Vardhamna 405 auch
bei Hem Vardh. 407, Rmaka
so auch Hem. und
Vardh. 406
1
rotriyasya
yalopa
ca:
rautram;
manojdipht
rau
triyakam.
so auch Vardhamna 405, K Rmaka; Hema
candra kauka
so auc h Hem., Vardh. (iti Vmandaya),
K., K. MS. cf. Vardh. 4 0 5 : brahmacrin niti Candra,>
tanmate brhmacriam
1
IV, 1
260
L A G H O R I K O ' K A V E (147)
lagho paro ya ik tadantd akaver bhvakarmaor a
V bhavati. aucam, ucitvam, ucit. prthavam, pthu
tvam, pthut. laghor iti kim? putvam. ika iti kim?
rasatvam. akaver iti kim? kvyam. brhmaditvt ya.
YOPANTD GURPOTTAMD ASUPRAKHYD
VU (148)
yakropntd gurpottamt suprakhyavarjitd bhvaka
rmaor vu v bhavati. rmayakam, ramayatvam, ra
mayat. shyakam, sahyatvam, sahyat, shyyam.
yopntd iti kim? vitnatvam. gurpottamd iti kim?
katriyatvam. asuprakhyd iti kim? suprakhyatvam, sau
prakhyam.
CRTHASAMSAMANOJDIBHYA (149)
crthe ya samsas tato manojdibhya ca bhvaka
rmaor vu v bhavati. aiyopdhyyik, iyopdhyya
tvam, iyopdhyyat. mnojakam, manojatvam, mano
jat. praiyarpakam, priyarupatvam, priyarpat. mano
j a priyarpa abhirpa ahorpa kalya
medhvin hya kulaputra chndasa chttra
rotriya cora dhrta vivadeva yuvan
grmaputra grmaaa grmakumra amuya
putra amuyakula arapattra .
so nur hier. Hemacandra, Vardhamna 410, Rma
ka, Yajevara daJur adorpa; da aber als Bedeutung fr
dieses durch die Tradition bereinstimmend rpapraasym
angegeben wird, was besser auf ahorpa (als Zusammenruc kung
aus aho rpam 1) passt, so durfte Candra's Lesung den Vor
mg verdienen
Ms. chandas
Hem. und Vardh. dajur
grmasaa und grmasa, doc h bemerM leUterer: grma
aa iti Jayditydaya
? Ms. araputra, Hem. ara
pattra arapattra sraputra, Vardh.: sri patry asya, s
rapatra, rapatrik, srapatrakam ity anya, saraprayukta
patra vhana sarapatram ity anya; sraputra (v. 1. sara
putra, sarapatra) iti Bhoja
1
261
I V, 1
GOTRACARAC CHLGHADHIKEPVAGA
TEU (150)
gotravcina caraavcina ca bhvakarmao lgh
diviaye vu v bhavati. Grgikay lghate, Grgyatvena
lghate. Khikay lghate, Kahatvena lghate. Grgi
kaytykurute,
Grgyatventykurute.
Khikaytykurute,
Kahatventykurute. Grgikm, Grgyatvam avagatavn
prptavn v. Khikm, Kathatvam- avagatavn prptavn
v. lghdiv iti kim? Grgyatvam, Kathatvam.
Ms. om.
1
TVIGBHYA CH A (151)
tvigvieavcibhyo bhvakarmao cho v bhavati.
acchvkyam,
acchvkatvam.
mitrvaruyam,
mitrvaru
atvam.
B R A H M A A S T V A (152)
tvigvcino brahmaas tva eva bhavati. brahmatvam.
brhmaaparyyasya tu brahmatvam brahmatety api bhavati.
caturthasydhyyasya prathama pda sampta.
IV, 2
262
263
- I V, 2
S A R V A C A R M A K T A (8)
sarvacarmaabdt ttyntt kte 'rthe kha bhavati.
srvacarma. anye tv asamarthasamsam icchanti: sarva
carma kta, srvacarma iti.
K H A (9)
g. b. m. 23
sarvacarmaas ttyntt kte rthe kho bhavati. sarva
carma.
YATHMUKHASAMUKHA DYATE SMIN (10)
yathmukhasamukhaabdbhy
prathamntbhy
dyate smin nity asmin narthe kho bhavati. yathmukha
dyate 'smin niti yathmukhna, dardi. samukhna.
yathmukham iti sdye 'pi nipatant samsa. sama
mukha samukham iti ca, samyag v mukha samukham.
SARVDIPATHYAGAKARMAPATTRAPTRA
V Y A P N O T I (11)
pathiprabhtibhyo dyityntebhya sarvadibhyo vypno
tty asmin narthe kho bhavati. sarvapatha vypnoti, sa
rvapathna. sarvga, sarvakarma, sarvapattra,
sarvaptra.
PRAPADA PRPNOTI
(12)
dvityntd baddhy
kho
bhavati.
AYNAYA N E Y A (14)
aya pradakiam, anaya prasavyam. tad ubhayam ay
nayam. tato dvityntn neye 'rthe kho bhavati. ayna
yna ra.
IV, 2
264
SARVNNAM A T T I (15)
sarvnnd dvityntd attty asmin narthe kho bhavati.
sarvnna bhakayati, sarvnnno brhmaah.
PARO'VARAPARAPARAPUTRAPAUTRAM ANU
BHAVATI (16)
paro'vardibhyo dvityntebhyo 'nubhavatity asmin na
rthe kho bhavati. para cvara ca parovaram, niptand
utvam. para ca paratara ca paraparam, niptann num.
paro'vara, parapara, putrapautra.
PRVRVRAPRTYANTNUKMA GM
(17)
prvrdibhyo
dvityntebhyo
yathyoga
samastsa
mastebhyo gmty asmin narthe kho bhavati. prvra
gm, prvra. avrapra, avra, pra. atya
ntna, anukmna.
A N U G V A L A M (18)
anuguabdd dvityntd ala gmty asmin narthe kho
bhavati. anugavna.
ADHVNA Y A C C A (19)
adhvanabdd dvityntd ala gmty asmin narthe
kho bhavati, yac ca. adhvanna, adhvanya.
A B H Y A M I T R A CHA CA (20)
abhyamitraabdd dvityntd ala gmty asmin narthe
kho bhavati, cha ca, yac ca. abhyamitra, abhyamitrya,
abhyamitrya.
SAMSAMNDYAVNGAVN (21)
ete abd khnt niptyante. samy samy vi
jyate, samsamn gau. adya vo v vijyate bhavati
v, adyavn. go pratipdand arpat karma karoti,
gavna karmakara.
265
I V, 2
AAAKITAGVALAKARMLAPURU
DHYANTT (22)
nsmin a akni vidyanta ity aaaka. it gvo
'smin nitagu; niptann num. ala karmae, ala
puruya; kuprdaya (II, 2, 24) iti samsa. rjany adhi;
asmd eva niptant khaviaye samsa. ebhya svrthe
kho bhavati. aaako mantra. itagavnam arayam.
alakarma, alapurua, rjdbina.
ADIY ACO V (23)
acate kvinantt svrthe kho v bhavati, na ced dig
ucyate. prk, prcnam. apk, apcnam. udak, udcnam.
aditi kim? prc dik.
PLVDN PKE K U A P (24)
plvdibhya ahyantebhya pke kuap bhavati. p
lukua. plu karkandh am karlra kuvala
badara avattha khadira pupa .
nur hier, aber besttigt von Vardhamna 355 (aya
Candramatena)
1
P A K A S Y A TI (26)
pakt ahyantn mle tir bhavati.
pakati.
keair
VIN NN (28)
etau abdau niptyete.
IV, 2
266
V E LACCHAKAACAU (29)
viabdc chlacchakaacau bhavata. vila, viakaa.
SAPRONNE CA KAAC (30)
sama prd udo ner ve ca kaaj bhavati. sakaa,
prakaa, utkaa, nikaa, vikaa.
AVT KURAC CA (31)
avt kuraj bhavati, kaac ca.
avakura, avakaa.
267
IV, 2
tad
b. m. 50
asya
b. m. 86
IV, 2
268
269
IV, 2
NIMNANIMEYAYOR M A Y A (49)
nimnanimeyayor ae vartamnayo sakhyy asyeti
ahyarthe nimne nimeye v maya bhavati. dvau yav
au nimnam asyodavita, dvimayam udavid yavnm.
trimayam. dvv udavidaau nimeyam e yavnm,
dvimay
yav
udavita.
trimay.
nimnanimeyasaba
ndbe ah. iha kasmn na bhavati: dvau yavau nim
n a m em udavidanm iti? samuditn yavasa
khysabandhbhvt.
pratyekasabandhe tu bhavi
t a v y a meva. tath dvv udavidaau nimeyam e
yavnm iti. eko yavo nimnam asyodavita iti na
bhavati, ekasyikalpanbhvt; samat tu tadvaga
myate. athav nimnanimeyayor aabhty sakhyy
asyeti ahyarthe tasmin neva nimne nimeye v maya
bhavati. dvv av e nimnabhtn yavnm, dvi
may yav udavita. trimay. dvv av asya nime
yabhtasyodavita, dvimayam udavid yavnm. trimayam.
eko 'o yavnm iti kasmn na bhavati? nimeyna
vagamt. eko 'a udavita iti kasmn na bhavati? ni
mnnavagamt. adhyardha yavnm iti kasmn na
bhavati? adhyardha na sakhy, sakhydhyardhder
(IV, l, 38) iti pthaggrahat. aa ity eva: dvau vrihiya
vau nimnam asyodavita. sakhyy ity eva: ao
nimnam asyodavita.
ATIADDNTDHIKSMI ATASAHASRE
A (50)
atyanty adanty danty ca sakhyy pra
thamnty asmin niti saptamyarthe o bhavati, s cet
sakhydhik bhavati, yat tad asmin niti tac cec chata
sahasra atasahasra v bhavati. viatir adhiksmi ate,
via atam. ekavia atam, sahasra v. tria
atam, ekatriam.
ekdaam, dvdaam.
angrahaena
siddhe dantagrahaa kevalanivttyartham. atiadantt
tu kevald akevalc ca bhavati, tadantamtragrahat. ati
addanteti kim? a adhik asmi ate. adhiketi kim?
pacadaa hn asmi ate. asmin niti kim? viatir adhi-
IV, 2
270
pacama,
271
IV, 2
C A T U R A (57)
catura prae tha bhavati.
caturtha.
Y A C C H A U CALOPA CA (58)
catura prae yacchau bhavata, cakrasya ca lopa.
turya, turya.
DVITYATTYAU (59)
etau abdau prae niptyete.
BAHUPGAGAASAGHT TITHA (60)
etebhya prae titha bhavati. bahutitha, pgatitha,.
gaatitha, saghatitha.
V A T O R I T H A (61)
vatvantt prae itha bhavati.
yvatitha, tvatitha.
IV, 2
272
Ms. japa
P A T H A K A (69)
aya bdo niptyate, pathi kuala ity asmin narthe.
D H A N A H I R A Y E KMA (70)
etbhy saptamyantbhy kme kan bhavati. dhane
kma, dhanaka. hirayaka.
SVGEU S A K T A (71)
svgebhya saptamyantebhya sakte kan bhavati. da
nteu sakta, dantaka. mukhaka, dantauhaka, keana
khaka.
A U D A R I K O ' L A S E (72)
audarika ity alase niptyate, udare sakta ity asmin na
rthe. udarako nya.
S A S Y E N A PARI JTA (73)
sasyaabdt ttyntt parijte 'rthe kan bhavati. sasya
ka khaga, sasyako mai. srea sarvata sapanna
ity artha.
AA H R (74)
ad dvityntd avayahrii kan bhavati. aaka.
273
IV, 2
uik yavg.
alpnn.
TC CA KRI I (78)
td uc ca krii kan bhavati. vayake ini.
tam ua ca kriyvieaam.
tako 'lasa. uako
daka.
A D H I K A M (79)
adhyrhasya kan bhavati, vttyuttrapadalopa ca
niptyate. adhyrho droa khrym, adhika. adhy
rh khr droena, adhik droena.
ANUKBHIKBHKA KAMIT (80)
ete abd niptyante, kamit cet. anukmayate, anuka.
abhikmayate: abhika, abhka.
PRVENNVICCHATI (81)
prvaabdt ttyntd anvicchatty asmin narthe kan
bhavati. prvaka. apraguena path yo 'rthn anvicchati
sa evocyate.
AYALADAJINBHY HAK (82)
etbhy ttyntbhym anvicchatty asmin narthe hag
bhavati. tka upyo yalam. tennvicchati, yalika.
rbhasika ity artha. dambhopalakaa dajinam. te
nnvicchati, djinika. dmbhika ity artha.
SO ' S Y A GRMA (83)
prathamntd asyeti ahyarthe kan bhavati, yat
tat
IV, 2
274
KLAHETUPHALN N M N I (86)
klavtte prathamntt karat kryc csyeti a
hyarthe sajy kan bhavati. ttyo divaso 'syvi
rbhvya, ttyako jvara. caturthaka. viapupa kra
am asya, viapupakam. ta kryam asya, takam
uakam. nmnti kim? dvityo divaso 'sya jtasya.
PRYO ' N N A M ASMIN (87)
prathamntt pryo'nnavcino 'smin niti saptamyarthe
sajy kan bhavati. tripusy pauramsy prye
nnam, tripuik paurams. ksarik. nmnty eva: sa
ktava pryennam asmin.
KULMD A (88)
prathamntt kulmd asmin niti saptamyarthe ' bha
vati. kulm pryennam asym, kaulm paurams.
g. b. m. 94
VAAKD I N I (89)
vaakaabdt prathamntd asmin niti saptamyartha inir
bhavati. vaak pryennam asym, vaakin paurams.
SKD DRA (90)
skcchabdd draety asmin nartha inir bhavati. asa
kbyatvd antyjdilopa. sk. nmnty eva: skd dra.
275
RDDHAM A N E N D Y A
IV, 2
BH UKTA
TH A CA
(91)
rddht prathamntd aneneti ttyrtha inir bhavati
ha ca, tac ced adya bhukta bhavati. rddh, rddhika.
PRVT (92)
prvaabdd anenety asmin nartha inir bhavati. prvam
anena bhukta pta kta v, prv. nkriya kartstti
smarthyd
bhuktdikriydbyhriyate.
prvam
iti
tadvie
aam.
SAPRVT (93)
prvaabdt sapurvapadd anenety asmin nartha inir
bhavati. bhukta prvam anena, bhuktapurvy odanam.
ktaprv kaam.
Randglosse vidyamnaprvapadd
1
IDIBHYA (94)
idibhyo 'nenety asmin nartha inir bhavati. iam
anena, i yaje. prt rddhe. ia prta upas
dita nigadita parigadita -- nikathita - nipahita
sakalita parikalita - sarakita parirakita - arci
ta gaita avakra - yukta ghta mnta
ruta sevita avadhrita - udghta avakalpita
nirkta upakta upkta anuyukta anugaita
anupahita vykulita.
1
so be i H emacandra, Vardhamna
dita auch bei Hem. und Vardh.
411,
K.;
Ms.
upa
IV, 2
276
277
IV, 2
praj
kudrajantpatpc
ca.
kudrajantu
bhya:
ykla,
makikla;
upatpt:
vicarcikla,
vipdi
kla, mrchla.
1
VATSST S N E H A B A L I N O (101)
vatst snehavati, asd balavati laj bhavati v. vatsal
gau. asala purua. snehabalinor iti kim? vatsavat
gau,
asavn
durbala.
atha
vierayad
vety
anuva
rtamnam apy akicitkaram. evam anyatrpi draavyam.
PHENT (102)
phenn matvarthe laj bhavati v. phenala, phenavn.
PICCHDIBHYA C E L A C (103)
picchdibhya phenc ca matvartha ilaj bhavati v.
picchila, picchavn. urasila, urasvn. phenila, phenavn.
piccha uras dhruvak ja gh klt
kepe para udaka praj tunda udara
picaa yava vrhi svgd vivddhau.
1
IV, 2
278
PRAJRADDHRCVTTIBHYO A (105)
prajdibhyo matvarthe o v bhavati. prja, r
ddha, rca, vrtta. prj, rddha, rc, vrtt.
jvn itydi.
pra
TAPASAHASRBHYM A (106)
bhy matvarthe ' v bhavati. tpasa, tapasvn.
tapasvty asmymedhsrajo vini (137). shasra, sahasra
vn. sahasrty ata ini (119).
JYOTSNDIBHYA (107)
jyotsndibhyo matvarthe ' v bhavati. jyautsna
tmisra kauala kautupa vaisarpa vai
pdika. jyotsnvn itydi.
so auch Vardhamna 416
1
SIKATARKARBHYM (108)
bhym a v bhavati. saikatam, rkaram. sikatvn
itydi.
I L A J DEE (109)
8ikatarkarbhy dee 'bhidheye ilaj v bhavati. s i katilo dea, saikata. arkarilo dea, rkara. sikatvn.
sikat dea, arkar dea ity abhedopacrt, yath: kuntn
praveaya, ya praveayeti, tadvanta ucyante.
D A N T U R A (110)
dantd uran niptyate, unnatadantrthe.
279
IV, 2
DIBHYO RA (111)
dibhyo matvarthe ro bhavati. ara suira
mukara madhura khara mukhara nakhara
kujara nagara pura psura kacchv
hrasvatva ca: kacchura. itiabdasya vivakmyamrtha
tvd avn ghaa, madhumn vka, kujavn girir iti
ro na bhavati.
1
M s. uira
Ms. pukara, das bei Vardhamna
(431) neben mukara ersc heint; alter Sc hreibfehler? auc h
bei Vardh.
1
DYUDRUBHY MA (112)
dyudrubhy matvarthe mo v bhavati. dyuma, dru
ma. rhitvn na matup.
KEDIBHYO V A (113)
kedibhyo vo v bhavati. keava, keavn, ke, ke
ika maiva, maimn rjvam kurarvam
iakvam bimbvam araso lopa ca: arava
gyajakt sajym: Gvam, Givam; Ajakvam,
Ajakavam .
1
M s. kurarvam
vam iti Vmana
IV, 2
280
JYOTSNTAMISRORJASVINNRJASVALAMAL
MAS (117)
jyotsndayo matvarthe yathviaya v niptyante.
jyotsn candraprabh; anyatra jyotimat. tamisr rtri,
tamisra paka; tamasvat guh. rg rjo vsystty rja
sv, rjasvala. malmaso malavn.
NVADIBHYA H A N (118)
nau ity evamdibhyo matvarthe han v bhavati. n
vika. nau yavakhada kumr karaa .
nur hier
1
281
IV, 2
EKAGOPRVA HA (122)
ekaprvd goprvc ca ha bhavati. aikavastrika,
gausahasrika. itiabdasya vivakniyamrthatvd iha na
bhavati: ekadravyavn. ata ity eva: goviatimn grma.
katham aikagavika?
samsnte kte bhaviyati. katha
gauakaika? akaaabdd bhaviyati.
NIKDE ATASAHASRT (123)
nikaprvc chatt sahasrc ca ha bhavati. naikaa
tika, naikasahasrika.
NAVAYAJDIBHYA (124)
navayajdibhya ha bhavati. nvayajika p
kayajiko dea. yo 'pi yatra vartate, sa tatrsty evety
anenaiva siddham.
CRTHAROGAGARHITT PRISTHD ASV
g. b. m. 134
GD INI (125)
crthavtte samsd rogd garhitc ca pristhd asv
gn matvartha inir eva bhavati. kaakavalayin. jvar, ku
h. kakudvart, kkatluk. pristhd iti kim? pupa
phalavn vka. asvgd iti kim? stanakeavat. ata ity
eva: citralalikvat.
VTTSRAPICN KUK CA (126)
vtdnm inir bhavati, kuk cgama. vtak, ats
rak, picak.
V A Y A S I PRAT (127)
prae yo vihitas tadantd vayasi gamyamna inir eva
bhavati. pacaml blaka. vayasti kim?
pacamavn
grmarga.
SUKHDIBHYA (128)
sukhdibhya inir eva bhavati. sukh, dukh. sukha
dukha tpra kcchra asra kaka alka
karua kpaa opha pratpa hala ml ke
pe bald bhruprvapadt: bhubal, rubal sarv1
IV, 2
282
DHARMALAVARNTT (129)
dharmdyantn matvartha inir eva bhavati. brhmaa
dharm, brhmaal, brhmaavar.
HASTADANTJ JTAU (130)
etbhy jtv inir eva bhavati.
iti kim? hastavn, dantavn.
hast, dant.
jtv
g. b. m. 142
IKHDIBHYO V (134)
ikhdibhyo matvartha inir v bhavati. ikh, ikhvn.
ml, mlvn. ikh ml mekhal v sa
j vaav aak balk patk karman
1
283
IV, 2
HlMDIBHYA (136)
himdibhyo
yap
v
bhavati.
vn. guyo brhmaa, guavn.
himya
parvata,
hima
MAYV (138)
matvarthe
vinir
drghatva
ca
niptyate.
IV, 2
284
S V A M I N NIE (143)
8vmin niti vare niptyate.
GOMIN P J Y E (144)
gomin niti pjye niptyate.
svavn anya.
gomn anya.
vggm.
vart.
ktigaa
cyam:
yatrbhinnena
abdena
tadva
to bhidhna tat sarvam iha draavyam.
Ms. catur
Ms. pla
1
ka
ka
Y U S (151)
kaabhy yus bhavati.
kayu, ayu.
RHAUBHABHYA (152)
rdibhyo yus bhavati. ryu, ahayu, ubhayu.
285
IV, 2
SKTASMNO C H A (153)
sktasmnor abhidheyayor matvarthe cho bhavati. acch
vkyam,
asyavmya
sktam.
anukaraaabdn
sva
rprthatvn naiveya vibhakti. yajyajya sma.
ADHYYNUVKAYOR LUG V (154)
adhyynuvkayor abhidheyayor matvarthe cho bhavati,
luk csya v. gardabho dhyya, gardabhya. pa
litastambho 'nuvka, palitastambhya.
VIMUKTDIBHYO (155)
vimuktdibhyo 'dhyyouvkayor matvarthe bhavati.
vaimukta,
daivsura.
vimukta
devsura
rako'su
ra parisraka upasad vasu patnvant Da
rha Satvantu Dara vayas havirdhna
mahitr Sompan i Agnviu Vtra
han asyahatya.
1
? M s. vasuda
M s. patn, vantu, welcher Schreib
fehler bei Hemacandra wrtlich wiederkehrt ? Ms. daantu
in dieser Eorm auch bei Hem. und Vardhamna 433
Ms. sahitr
3
GOSADDIBHYO V U N (156)
gosaddibhyo dhyynuvkayor matvarthe vun bhavati.
gosadaka, ietvaka. gosad ie tv Mtarivan
devasya tv devr pa ko sy khareh de
v dhiya rakohaa ajana pratrta knu.
1
Ms. gosada
NIDRTANDRRADDHDAYHDAYD V
LUC (157)
nidrdibhyo
matvartha
luj
v
bhavati.
nidrlu,
ta
ndrlu,
raddhlu,
daylu,
hdaylu.
nidrvn
itydi.
gomanto 'smin dee santti matup kasmn na bhavati? sv
tmani
kriyvirodht.
na
hi
matupvidhnakle
matubant
praktir asti. y punar asti, tato bhavaty eva: daimat
leti.
IV, 2
286
287
IV, 3
g. b. m. 9
(5)
g. b. m. 8
IV, 3
288
SARVDIBAHUBHYO 'DVYDI
BHYA (7)
sarvdibhyo dvydivarjitebhyo bahubhya ca pacamya
ntebhyas tas v bhavati. sarvata, sarvasmt. tata, tasmt.
bahuta, bahubhya. prvea siddhe hgruhrtha vaca
nam. advydibhya iti kim? dvbhym. katha tvatto matto
yumatto 'smatta iti? avadhv ahgruhor (6) iti tas bhaviyati.
K U T O ' T A ITA (8)
kima pacamyantt tas kutva ca niptyate v, etado
', idama ibhva. kuta, kasmt. ata, etasmt. ita,
asmt. katham abhita parita iti? tasyoge dvityvidhnt
siddham.
DYDIBHYA (9)
dydibhyas tas v bhavati. dau, dita madhya
ta antata phata prvata mukhata.
g. b. m. 18
S A P T A M Y S T R A L (10)
sarvdibhyo bahubhyo dvydivarjitebhya saptamyante
bhyas tral v bhavati. sarvatra, sarvasmin. yatra, yasmin.
bahutra, bahuu. advydibhya ity eva: dvayo, tvayi, mayi.
K V A KUTREHTRA (11)
kima saptamyantasya kva kutreti ca v niptyate, idama
iheti, etado 'treti.
BHAVADDRGHYURYUMADDEVNPRI
YAIS TE NYBHYA CA (12)
bhavaddibhir yoge te tasdayo 'nybhyo 'pi vibhakti
bhyo v bhavanti. sa bhavn, tato bhavn, tatra bhavn.
ta bhavantam, tato bhavantam, tatra bhavantam. tena
bhavat, tato bhavat, tatra bhavat. tasmai bhavate, tato
289
IV, 3
IV, 3
290
oh, ah.
A I K A D H Y A M (22)
ekt prakre dhyamu v niptyate. aikadhya karoti,
ekadh karoti.
D V I T R E R DHAMU (23)
dvitribhy prakre dhamu v bhavati.
traidham. dvidh, tridh.
dvaidham,
EDH (24)
dvitribhy prakre edh bhavati.
T A D V A T I D H A (25)
prakravati dvitribhy dha
dhni.
dvedh, tredh.
bhavati.
dvaidhui,
trai
JTYAR (26)
prakravati tatsmnyavcina abdj jtyar bhavati.
paujtya, mdujtya.
STHLDIBHYA K A N (27)
sthldibhya prakravati kan bhavati. sthlaka, auka.
sthla au au meu ka tileu yava vr
hiu ikutilavyaklvadta surym gomtra cch
dane sur ahau jra liu pattramle samasta
vyaste kumrputra kumrvaura mai cacat
bhat.
M s. aa
vya r pdya auch Hemacandra und
Vardhamna 183; K. Ms. vadya
1
291
IV, 3
IV 3
292
A V A R A S Y A V (33)
avarasya saptamydyantasys bhavati, avdea ca. avo
vasati, ava gata, avo ramayam.
VSTTI (34)
avarasystti parabhte 'vdeo bhavati v. avastd
vasati, avarastd vasati. avastd gata, avarastd gata.
avastd ramayam, avarastd ramayam.
PACT (35)
avarasya pacabhva ti ca niptyate. pacd vasati,
pacd gata, pacd ramayam. katha dakiapacd
iti? dakia ca tat pacc ca, dakiapact.
PACRDHAM (36)
pacrdham iti niptyate, avarrdham ity etasmin narthe.
uttara ca tat pacrdha ca, uttarapacrdham. ligasy
tantratvt pacrdha.
PARVART T A S V (37)
parvarbhy saptamprathamntbhy tas v bha
vati. parato vasati, parato ramayam. parastd vasati, pa
rastd ramayam. avarato vasati, avarato ramayam.
avarastd vasati, avarastd ramayam. parata gata, ava
rata gata iti pacamy purvea siddhatvt pacamti ni
vttam. striym api puvadbhvt siddham.
DAKIOTTARD CA (38)
dakid uttarc ca saptamprathamntd bhavati, ta
ca. daki vasati, daki ramayam. dakiato vasati,
dakiato ramayam. uttar vasati, uttar ramayam. utta
rato vasati, uttarato ramayam.
HI CA DRE (39)
dakiottarbhy saptamprathamntbhym hi paro
bhavati, ca, dre ced avadhimn bhavati. dakihi vasati,
dakihi ramayam. daki vasati, daki ramayam.
293
IV, 3
IV, 3
294
prakare
vartamnebhyas
taraptamapv
295
IV, 3
PRAASYASYA RA (49)
praasyasya yasunihansamyoge ra deo
reyn, reha.
bhavati.
V D D H A S Y A CA J Y A (50)
praasyasya vddhasya ca yasunihansayoge jya deo
bhavati. anayo praasyayor aya jyyn. e praasy
nm aya jyeha. anayor vddhayor aya jyyn. e
vddhnm aya jyeha.
BHNTIKAYO SDHANEDAU (51)
bhasyntikasya
ca
yasunihansayoge
sdha
ity etv deau bhavata. ayam anayo sdhyo 'dhte.
e sdhiham adhte. idam anayor nedya. idam
nediham. nimittayor na yathsakhyam, pratyeka
yor apekat. tathnukrntam.
neda
ayam
e
dva
YUVLPAYO K A N V (52)
yuvlpaabdayor yasunihansaihyoge kandeo v bha
vati. ayam anayo yno kanyn, yavyn. ayam e
yn kaniha, yaviha. ayam anayor alpayo kanyn,
alpyn. ayam em alpn kaniha, alpiha. v
ihavadbhvt: yuvnam cae, kanayati.
TIA CA RPAP (53)
prakare vartamnt tiantt subantc ca rpap bhavati.
pacatirpam, yajatirpam. vaiykaraarpa , corarpa ,
dasyurpa .
1
M s. rpam
M s. vairarpam
IV, 3
296
TKM (58)
aya abdo niptyate.
LE TKA (59)
tle tka iti niptyate.
SARVDNM (60)
sarvdn prg hao 'co 'ntyt prvo 'kaj bhavati.
sarvaka,
vivaka.
yumakbhi,
asmakbhi.
yuma
ksu, asmaksu.
SUPA (61)
sarvdnm aj eva ya sup tata prvo 'kaj bhavati.
tvayak, mayak. tvayaki, mayaki.
AJTAKUTSAYO (62)
ajte kutsy ca gamyamny
cau bhavata. (Lcke bis vatsaka)
yathvidhi
kka
297
IV, 3
g. b. m. 68
D A Y Y M (63)
vatsaka. ehaki. hanta te dhnak, ghd dra
m g.
g. b. m. 78
NNMNI HAJGHANILACO V (64)
manuyanmaviaye
dayy
gamyamny
hajgha
nilaco v bhavanti. Devika, Deviya, Devila, Devaka,
Devadattaka, Devadatta. Dattika, Dattiya, Dattila,
Dattaka, Devadatta. Vyghrika, Vyghriya, Vyghrila,
Vyghraka, Vyghra. Kjina, Kaka, Ajinaka.
Prajpatidatta, Prajpatika, Prajpatiya, Prajpatila,
Prajpatidattaka. evalika, evaliya, evalila, evalaka,
evaladattaka, evalendradatta. eva Suparika, Vilika,
Varuika, Aryamika itydi yojyam. Vgrdatta, Vg
rdattaka, Vcika, Vciya, Vcila. eva Tvacika,
Srucika.
A COPT (65)
upn manuyanmni hajghanilaco v bhavanti, a ca,
dayy gamyamnym. Upika, Upiya, Upila, Upaa,
Upaka prvavad eva, Upendradatta. akraravartha.
AA (66)
aa hajdayo v bhavanti, a cntdea.
aiya, aila, aka.
aika,
TO L A Y A U (67)
dantn manuyanmno dayy gamyamny la
yau v bhavata. Savitla, Savitya, Savitka, Savi
tdattaka.
UDANTT (68)
udantn manuyanmno dayy gamyamny layau
v bhavata. Bhnula, Bhnuya, Bhnuka. antagraha
t
praktibhva:
Bhnudattaka.
evaprakri
nm
ntary eveti na kasyacil lopo vaktavya. Lahoa, Lahika;
Kahoa, Kahika ity etny api nmntary eva.
IV, 3
298
A L P E (69)
apacitaparime vartamnd yathvidhi kkacau bha
vata. alpa tailam, tailakam. ghtakam. pacataki. uccakai.
H R A S V E (70)
drghaviparte vartamnt kkacau bhavata. vkaka,
plakaka. sajym api: vaaka, naaka.
KUAMUBHYO RA (71)
kuydibhyo ra paro bhavati. kura, amra, u
ra. svabhvata pulig.
K U T U P A (72)
kutupa iti hrasve niptyate.
KSGOBHY ARAC (73)
ksgobhy hrasvbhy araj bhavati. hrasv
ks, kstar. gotar.
VATSOKVARABHN TANUTVE (74)
vatsdn svabhvasya tanutve gamyamne araj bha
vati. aiavasya tanutve vatsatara. yauvanasya tanutva
ukatara. avabhvasya tanutve 'vatara. smarthyasya
tanutva abhatara.
YATTADEKD DVBHY NIRDHRAE ATA
RAC (75)
yaddibhyo dvbhym ekasya nirdhrae ataraj bha
vati v. yataro bhavator Devadatta, tatara gacchatu, yo
bhavator Devadatta, sa gacchatu. yako bhavator Deva
datta, saka gacchatu. ekataro bhavator Devadatta, eko
bhavator Devadatta, ekako bhavator Devadatta.
JTAU ATAMAJ BAHUBHYA (76)
jtau vartamnebhyo yaddibhyo bahubhya ekasya ni
rdhrae atamaj v bhavati. yatamo bhavat Kaha, ta
tama gacchatu. yo bhavat Kaha, sa gacchatu. eka-
299
IV, 3
jtv iti
T A U K I M A (77)
nirdhrae kimas tau atarajatamacau v bhavata.
kataro bhavator Devadatta? kataro bhavat Kaha?
katamo bhavat Kaha? katamo bhavat Devadatta?
Bhradvjn katamo 'si brahman?
g. b. m. 87
IVE SAJPRATIKTYO (78)
ivrthe vartamnt sajy pratiktau ca ko v bha
vati. ava ivyam, avaka. gardabhaka. sajprati
ktyor iti kim? gaur iva gavaya. caceva cac, vadhri
keva vadhrik i t i : so 'yam ity abhinivet tacchabde
nbhidhnam. eva pratimsu: Skando Viur iti, lekhye:
Bhmo rjuna iti, dhvajeu: siho Garua iti. tath deva
patho hasapatha ity evamdiu vyavasthitavibhay ko
na bhaviyati. kvacid iyata eva: hastako daaka iti, pu
pakam iti ca .
Ms. om. ca
1
V A S T E R HA (79)
vaster ivrthe vartamnd ha bhavati.
vsteyam.
vastir iva,
ILY H A CA (80)
ily ivrthe vartamny ho bhavati, ha ca. ile
ya dadhi, aileyam.
KHDIBHYO Y A (81)
khdibhya ivrthe yo bhavati. kheva, khyam.
kh mukha jaghana ga megha caraa
Skanda uras agra dru: drur iva dravyam, s
ram ity artha. abhavyev api ghadiu dyate.
KUGRC CH A (82)
kugrd ivrthe cho bhavati.
kugry buddhi.
IV, 3
300
KASMIKE (83)
ivrthe vartamnd kasmike 'bhidheye cho bhavati.
kkatlayor
iva
mlana
yad
kasmika
kicit
tat
kkat
lyam. ajkpyam.
ARKARDIBHYO ' (84)
arkardibhya ivrthe ' bhavati. rkaram, kplikam.
arkar kaplik kapik puarka atapattra
goloman gopuccha narc nakula sikat.
AGULYDIBHYA HAK (85)
agulydibhya ivrthe hag bhavati. gulika, bhru
jika. agul bharuja babhru valgu maara
maala akula hari kapi muni bharu
khala udavit go taras kulia.
so auch K. und K. Ms. so auch Hemacandra und
Vardhamna 192
so auch Hem Vardh., K. Ms R
maka
1
EKALY H A C C A (86)
ekaly ivrthe haj bhavati, hak ca.
aikalika.
ekalika,
ivrtha
kag
bhavati.
krkka,
lau
PG YA (88)
nnjtynm
aniyatavttn
sagha
pga.
pga
vcina
svrthe
vo
bhavati.
Lauhadhvajya,
Lauhadhva
jyau. aibyah, aibyau. samudyaabdo 'vayave 'pi va
rtate. iha kasmn na bhavati: Devadatto grmar ein,
Devadattak iti? naia svabhvata pgavacana.
VRTD ASTRIYM (89)
nnjtynm aniyatavttnm utsedhajvin sagho
vrtas, tadvcina svrthe yo striy bhavati. Kpotap
301
IV, 3
rkeya,
VK E Y A (91)
Vkaabdc chastrajvisaghavcino eya bhavati. V
Vrkeyau.
pauvcino
na
bhavati:
kmakrodhau manuyn khditrau vkv iva.
DMANYDIBHYA CH A (92)
Dmanydibhya astrajvisaghavcibhya cho bhavati.
Dmanya, Aulapya. Dmani Aulapi Baijavpi
Audaki Acyutanti Kkandaki kuntaki S
rvaseni Bindu Tulabha Maujyana Svitrputra
Trigarteu ah: Kauoparatha
Daki Krau
uki
Jlamni
Brahmagupta
Jnaki.
Kauopa
rathya, Dakya, Krauukya, Jlamnya, Brahma
guptya, Jnakya. Trigartev iti kim? Kauoparathya.
pg yo bhavati.
1
M s.
Asura
Rakas
Bhlka Vayas Vasu Marut Satvantu
1
IV, 3
302
YDN B A H U U L U K (94)
ydn bahuu lug bhavati. Lohadbvaj, Kapota
pk, Kudrak, Vk, Dmanaya. astriym ity eva:
Lauhadhvajy striya, Kapotapkya , Dmany.
M s. kpotapky
1
ABHIJIDVIDABHCCHLVACCHIKHVACCHA
MVADRNVCCHRUMADBHYO 'PATYO
YA (95)
Abhijiddibhyo 'patye yo ' tadantebhya svrthe ya
bhavati. Abhijitya, Vaidabhtya, lvatya, aikhvatya,
mvatya, Aurvatya, raumatya. apatyagrahaa
kim? Abhijita sthlpka. bahuu lug ity eva: Abhiji
t. astriym ity eva: Abhijitya striya. apatyasvrthi
kasya csya yaaor (II, 4, 107) iti lug astriy nsty eva.
Abhijityasypatya gurvyatta, Abhijityyana.
yaia
(II, 4, 37) iti phak. Abhijityasya cchttra, Abhijitaka.
gotrd vu. Abhijitn sagha, Abhijita. saghka
ghoalakaev ayaia (HI, 3, 98) ity a.
caturthasya ttya pada samapta.
303
IV, 4
BAHVALPRTHT KRAKN M A G A L E AS
g. b. m. 17
V (l)
bahvarthd alprthc ca krakn magalavacane gamya
mne as v bhavati. bahu dehi, bahuo dehi. prabhta
dehi, prabhtao dehi. alpa dehi, alpao dehi. stoka
dehi, stokao dehi. bahubhir dehi, bahuo dehi; alpao dehi.
bahubhyo dehi, bahuo dehi; alpao dehi. bahuu dehi,
bahuo dehi; alpao dehi. bahvalprthd iti kim? g
dehi. krakd iti kim? bahn svm. magala iti kim?
bahni rddhni dehi. alpam bhyudayika dehi.
SAKHYAIKRTHD VPSYM (2)
sakhyy
ekrthc
ca
vpsy
gamyamny
as
v bhavati. dvau dvau dehi, dvio dehi. trio dehi. gaa
a, katia, tvaccha. ma ma dehi, mao dehi.
saghaa, pgaa, vndaa. kramaa iti kramavat
bhedt kramabheda. vpsym ity eva siddham. sakhyai
krthd iti kim? mau mau dehi. vpsym iti kim?
dvau dehi. krakd ity eva: dvayor dvayo svm.
SAKHYDER V U N (3)
sakhyder vpsy vun v bhavati. dvau dvau pdau
dadti, dvipadik dadti. dviatik dadti. dvimodaki
k dadti. vpsym ity eva: dvau pdau dadti. vya
vasthitavibhay kvacin na bhavati: dvau dvau mau dadti.
DAADNAYO (4)
dae dne ca gamyamne sakhyder vun v bhavati.
dvipadik
daita.
dviatikm,
dvimodakikm.
dvipa
dik
dadti.
dviatikm,
dvimodakikm.
vyavasthitavi
bhay kvacin na bhavati: dvau mau daita.
IV, 4
304
VRASAKHYY K T V A S U C (5)
vrasabandbiny sakhyy ktvasuj bhavati v.
paca vrn bhukte, pacaktvo 'hno bhukte. aktva,
gaaktva, katiktva, tvatktva.
vragrahaa kim?
paca bhukte. sakhyy iti kim? prabhtn vrn bhukte.
B A H O R DH CVIPRAKARE (6)
vrasabandhiny bahusakhyy dh bhavati, ktvasuc
ca, vr ced aviprakaro bhavati. bahudh divasasya
bhukte, bahuktva. aviprakara iti kim? bahuktvo m
sasya bhukte.
D V I T R I C A T U R A SUC (7)
dvydibhyo vrasabandhibhya snj v bhavati. dvau
vrau bhukte, dvir bhukte. trir bhukte, catur bhukte.
S A K T (8)
eka vram ity asmin narthe sakd iti v niptyate.
eka vra bhukte, sakd bhukte.
P R A K T E M A Y A (9)
prakte vartamnn maya v bhavati. anna praktam,
annamayam. yavgmayam. yavgmay. katham anna
mayo yaja, vaakamay ytreti? tatprdhnyavivaky
tasya vikre (III, 3, 103) ity eva siddham. yath raddh
mayo 'ya purua iti. katham: app prakt, ppikam;
app prakt asmin, ppiko yaja iti? tasya samha
(III, 1, 43) ity eva siddham. yajdiu lokato ligam, ara
ditvd aj v.
ANANTVASATHETIHABHEAJ YA (10)
anantdibhya svrthe yo v bhavati. ananta eva, na
ntyam. vasatha eva, vasathyam. iti haiva, aitihyam.
bheajam eva, bhaiajyam.
TYD KAG N A VIDY C E T (11)
tyntt svrtha kag v bhavati, vidy cet s na bha
305
IV, 4
na vidya
YVDIBHYA K A N (12)
yvdibhya svrthe kan v bhavati. yva eva, yva
ka. mair eva, maika. yva mai asthi ca
ndra pta stabdha tv uate paau lna
viyte au nipue putra ktrime puya snta
vedasamptau nya rikte dna kutsite tanu stre
bhat cchdane yasa ca jta ajta
kumrkranakni ca. ktigao 'yam: avika abhi
nnatarakam .
1
LOHITN M A A U (13)
lohitn maau vartamnt kan v bhavati.
mai, lohita. mav iti kim? lohito gau.
lohitako
RAKTNITYAYO (14)
rakte 'nitye ca vartamnl lohitt kan v bhavati. lo
hitaka, lohita. kusumbhdin rakta paa, lohitaka.
kopena lohitaka. lohitik , lohit v. ligaviiasypi
grahad yad lohinabdt kan tad lohinik, loin v.
raktnityayor iti kim? lohita rudhiram.
KLT (15)
raktnityayor vartamnt klt kan v bhavati. klaka
kambala, kla. klaka okena.
KTD ANTYANTIKE (16)
ktntd antyantike vartamnt kan v bhavati. ana
tyanta bhinna, bhinnaka. chinnaka. antyantika iti
kim? bhinna, chinna. smiktam iti abdntarebhidhnt
kan na bhavati. brhmaajtya, katriyajtya iti jtyar
siddham. smnyasya hi bhedako viea prakra. pitur
IV, 4
306
iva
sthnyam
asya,
pitsthnya;
pitsthna
iti
artha.
pi
tarva
v
sthnyam
asmin
sagauravam,
pitsthnya,
pu>
tra iva sthnyam asmin niryantraam, putrasthnya.
VINAYDIBHYA H A K (17)
svatva
vcika
vidhi.
ka
sa
auadham.
AJINUA (21)
ajantd inuantc ca svrthe ' bhavati.
vyvacarc. skina vartate, srviam.
vyvakro,
PRAJDIBHYO V (22)
prajdibhya
svrthe
v
bhavati.
prajntti
pra
ja,
sa
eva
prja.
matvarthyena
siddhe
bartha
va
canam: prj str. vaik, vija. praja vaij uij
uih pratyaka vidan oan vidy ma
nas
juhvat
visrin
matsye
rotra
arre
307
IV, 4
MDAS T I K A N (23)
mdas tikan bhavati. mttik, mt.
S A S N A U S T U T A U (24)
mda praasy sasnau v bhavata. mts, mtsn,
mdrp.
NMARPD D H E Y A (25)
nmarpbhy svrthe dheyo v
madheyam. rpam, rpadheyam.
bhavati.
nma,
BHGD Y A C CA (26)
bhgd yad bhavati, dheya ca. bhgyni, bhgadheyni.
SRAMARTAKEMAYAVIHT (27)
surdibhyo y v bhavati. sra, srya. marta,
martya. kema, kemya. yaviha, yavihya.
NAVT (28)
navd yad v bhavati.
navam, navyam.
TNAPTANAKH N C A (29)
navt tnaptanakh pare bhavanti, n csydea. n
tnam, ntanam, navnam.
PRT P U R A E NA C A (30)
praabdt pure vartamnn no bhavati, tnaptanakh
ca. praam, pratnam, pratanam, pram.
IV, 4
308
A T I T H E R Y A (34)
g. b. m. 41
atithyartham, tithyam.
ABHTATADBHVE
GE VIKRC CVI (35)
KBHVASTIYO
avasthvato
'vasthntarebhtasya
tadtman
bhve
kbhvastibhi sabandhe sati vikravcina cvir bhavati.
aukla ukla karoti, uklkaroti. aukla uklo bhavati,
uklbhavati. uklsyt. abhtatadbhva iti kim? ghaa
karoti. ghao bhavati. dadhy asti. kbhvastiyoga iti kim?
aukla uklo jyate. vikrd iti kim? prakter m bht:
suvara kualbhavati. yat puna prayatnenpi ukla
na sapadyate, tatrbhtatadbhvbhvd eva na bhaviyati.
ARURMANACAKUCETORAHORAJAS LOPA
CA (36)
aruprabhtnm antyasya lopo bhavati, cvi ca prvea
siddha. arkaroti, arbhavati, arsyt. unmankaroti, unma
nbhavati, unmansyt. uccakkaroti, uccakbhavati, ucca
ksyt. vicetkaroti, vicetbhavati, vicetsyt. virahkaroti,
virahbhavati, virahsyt. virajkaroti, virajbhavati, virajsyt.
ABHIVIDHAU SAPADA CA STIR V (37)
abhivyptv ekadeena sarvtman v gamyamny
309
IV, 4
g. b. m. 51
IV, 4
310
bhavati.
LT PKE (49)
lt pke gamyamne j bhavati.
sam, lkaroti. pka iti kim? la karoti.
le
dukh
pacati
311
I V, 4
pathyantasya
ca
samsnto
g. b. m. 75
j
bhavati,
IV, 4
312
CA (58)
gantt 8amsnto 'j bhavati. saptarco mantra. ardharca.
NABAHOR MAVACARAAYO (59)
nabahubhym gantbhy mavacaraayor aj bha
vati. anco mava. bahvca caraa. mavacaraayor
iti kim? ankka sma, babvkka sktam.
PRATYANVAVT SMALOMNA (60)
pratydibhya pare ye smaloman tadantd aj bhavati.
pratismam, anusmam, avasmam. pratilomam, anulomam,
avalomam.
A K O 'CAKUA (61)
acakur yad aki tadantd aj bhavati. lavaka, ga
vka. acakua iti kim? brhmaki.
DHENVANAUHARGYAJUKIBHRUVADRA
GAVORVAVAPADAHVANAKTADIVA
RTRIDIVHARIHVASARAJASAPURUYU
ADVYYUATRYYUAJTOKAMAHOKA
VDDHOKOPAUNAGOHAV (62)
dhenvanauhdayo jant niptyante. dhenu cnav
ca, dhenvanauhau. k ca yaju ca, gyajuam. aki
ca bhruvau ca, akibhruvau. dr ca gva ca, dragavam.
r chvantau ca, rvahvam. pdau chvantau ca,
padahvam. nakta ca div ca, naktadivam. rtrau ca
div ca, rtridiva bhukte. rtri ca div ca, rtridivam
attam. ahar ahar iti vpsym ahardivam iti niptyate.
samsaprakarac ca vkyam api na bdhyate. saha rajas,
sarajasam. asakhya skalya (I I , 2, 2) iti samsa. pu
ruasyyu, puruyuam. dve yu samhte, dvyyuam.
try yi samhtni, tryyuam. jta uk, jtoka.
mahn uk, mahoka. vddha uk, vddhoka. sampe
una, upaunam. asakhya vibhaktisampa (H , 2, 2) iti
samsa. gohe v, gohava. strpusbhym I(I , 4,
13) iti niptand ac. ksme, vmanase iti na dadhipaya
dipht (II, 2, 66).
313
I V, 4
vovasyasam.
ka
pragato dhv-
IV, 4
314
atyadhvam.
SAKHYAHORJ AC (76)
sakhydyantnm aj bhavati. rjasakha, paramha.
315
IV 4
GRMAKAUT T A K A (80)
grmakaubhy ya paras takanabdas tadant aj
bhavati. grmataka. sdhraa ity artha. kuy bha
va kaua, kauas tak kauataka. svaghasthy, sva
tantra, na kasyacit pratibaddha ity artha. grmakaud iti
kim? rjatak. acrtha ity eva: grmatakau. anany
rtha ity eva: kauas taksya, kauatak.
A T E UNA (81)
ate parc chuna aj bhavati. atikrnta vnam, ativo
varha. atijavana ity artha. ativa sevaka. suhu
svmibhakta ity artha. ativ sev. atincety artha.
IV, 4
316
U P A M A N A D APRAINI (82)
apriviaye npamne ya v tadant aj bhavati.
kara veva, karava. pbalakava. upamnd iti kim?
uttamav. aprinti kim? vyghra veva, vyghrav.
MGAPRVOTTARC CA SAKTHNA (83)
mgdibhya upamnc ca paro ya sakthiabdas tada
nt aj bhavati. mgasaktham, prvasaktham, uttarasaktham.
phalakam iva sakthi, phalakasaktham.
SAKHYRDHN NVA EKRTHT (84)
sakhyy ardhc ca samndhikarat par y naus
tadant aj bhavati. dvinvam, trinvam. lokrayatvl
ligasya strliga na bhavati. ardhanvam. ekrthd iti
kim ? dvayor nau, dvinau. ananyrtha ity eva: dvinauka.
KHRY V (85)
sakhyy ardhc ca par y khr tadant aj bha
vati
v.
dvikhram,
dvikhr.
ardhakhram,
ardhakhr.
vidhnasmarthyd eva ajantasya na striym vtti. ek
rthd ity eva: dvayo khr, dvikhr. ananyrtha ity eva:
dvikhrka.
DVITRIBHYM AJALE (86)
dvitribhy paro yo 'jaliabdas tadant aj bhavati
v. dvyajalam, tryajalam. dvyajali, tryajali. ekrthd
ity eva: dvayor ajali, dvyajali. ananyrtha ity eva:
dvyajalika.
KUMAHADBHY BRAHMAA (87)
kumahadbhy paro yo brahmanabdas tadant aj
bhavati v. kubrahma, kubrahm. mahbrahma, mah
brahm. ananyrtha ity eva: mahbrahmaka.
JANAPADT (88)
janapadaabdebhya paro yo brahmanabdas tadant
aj bhavati, nitya yogavibhgt. Avantiu brahm, Avanti
brahma. Kiu brahm, Kibrahma. janapadd iti kim?
317
IV, 4
NAPUSAKD V (92)
anantn napusakd asakhyrthe samsnta aj v
bhavati. upacarmam, upacarma.
GIRINADPAURNAMSYGRAHYANJHAYA
(93)
girydibhyo jhayantc csakhyrthe samsnta aj
v bhavati. antargiram, antargiri. upanadam, upanadi.
upapauramsam,
upapauramsi.
upgrahyaam,
upgra
hyai. upasamidham, upasamit. upadadam, upadat.
NISA ATO AC (94)
nisa paro ya adantas tadant aj v bhavati.
ni-
IV,
318
nirgatas
tri
319
IV, 4
pramaabdena
Padmanbha, ranbha.
SUPRTASUVASUDIVARIKUKACATURA
R (105)
suprtdayo 'jant niptyante. obhana prtar asya,
suprta. obhana vo sya, suva. obhana divsya,
sudiva. rer iva kukir asya, rikuka. catasro rayo
'sya, caturara. epado 'japada prohapada iti bhadra
padavat padaabdena siddham. rhe cai niyatavia
yatvam.
NASUDURBHYA SAKTHNO V (106)
nadibhya paro ya sakthiabdas tadantd aj v bha
vati. asaktha, asakthi. susaktha, susakthi. dusaktha,
dusakthi. nadibhya iti kim? drghasakthi akaam.
PRAJY ASIC (107)
nadibhya paro ya prajabdas tadantd asij bha
vati. apraj, supraj, dupraj.
IV, 4
320
vigat
KHURAKHAR AS V (112)
khurakharbhy pary nsy as v bhavati. khu
ra, khuraasa. khara, kharaasa.
DHARMD AN I C KEVALT (113)
kevalt prvapadt paro yo dharmaabdas tadantd anij
v bhavati. kalyadharm, kalyadharmaka. taddharm,
taddharmaka.
vipartadharm,
vipartadharmaka.
keva
ld iti kim? paramasvadharmaka.
SUHARITATASOMJ JAMBHT (114)
svdibhya paro yo jambhaabdas tadantd anij bha
vati. sujambh, haritajambh, tajambh, somajambh.
svdibhya iti kim? patitajambha.
DAKIERM L U B D H A Y O G E (115)
dakiermety anijanto niptyate, vydhayoge sati. rma
vraa, dakiam rmam asya, dakierm mga. lubdha
yoga iti kim? dakierma akaam.
321
IV, 4
IJ VYATIHRE (116)
kriyvyatihre gamyamne 'nyapadrthe vartamnd ij
bhavati. kekei, dadai. cakra ici (V, 2, 48) iti vi
eartha.
DVIDAYDNI (117)
dvidaydni abdarpi ijantni niptyante. dvau
dav asya, dvidai. dvimusali. niptand arthavie
rayad iha na bhavati: dvida leti. dvidai dvi
musali ubhjali ubhayjali ubhdanti ubha
ydanti ubhkari ubhaykari ubhhasti ubha
yhasti ubhpi ubhaypi ubhhhu ubha
ybhu ekapadi prohyapadi cyapadi nikucya
kari sahatapucchi . prohyapadi dhvati, nikucyakari
dhvatti kriyvieaatvt kriyaivnyapadrtha.
M s. dyapadi
M s. sahitapucchi
1
BHTIMS H A C (118)
bhtyupalakitn ms haj bhavati. pacako mso 'sya,
pacakamsika. daakamsika.
SAPRJ JNUNO JA (119)
sapraprvj jnuno jdeo bhavati. sagate jnun
asya, samja. praja.
RDHVD V (120)
rdhvaabdt parasya jnuno jdeo v bhavati. rdhve
jnun asya: rdhvaja, rdhvajnu.
D H A N U R NMNI (121)
sajym evnyapadrthe dhanuabda prayujyate.
Dhadhanu, atadhanu. nmti kim? Gvadhanv.
dhanvan niti praktyantaram avieea sajym asaj
y v.
JYY NI (122)
jyntasya ni bhavati.
yuvajni, vadhjni.
IV, 4
322
utpalagandhi,
utpala
aha
KUMBHAPADYDAYA (128)
kumbhapadydaya striy bant eva ktapadde
sdhavo bhavanti. kumbhapad jlapad atapad
munipad itipad strapad godhpad kala
vipad dspad apad nipad rdrapad
kuipad kapad droapad skarapadi
aktpad apad scipad. ekapadti na pahitavyam,
ekapd iti darant.
Ms. janapad
Ms. kulapad
1
pad
323
I V, 4
SUSAKHYDE (129)
suprvasya sakhyprvasya ca pdasya pd ity ayam
deo bhavati. supt, dvipi
V A Y A S I D A N T A S Y A DAT (130)
vayasi gamyamne susakhyder dantasya datrdeo
bhavati. sudan. dvidan, tridan. vayasti kim? sudanto
Dkitya. dvidanta kujara.
OAN (131)
oan niti vayasi niptyate, adaana ity asmin narthe.
Ms. aaana, aber vgl V I , 4, 137
1
STRNMNI (132)
strsajviaye dantasya datrdeo bhavati. Ayodat,
Haladat. nmnti kim? samadant, snigdhadant.
AGRNTAU DDH AUBHR AV A VARHHIM
IKAYVAIKHARROKD V (133)
agrntc chuddhdibhya ca parasya dantaabdasya da
trdeo
v
bhavati.
kumalgradan ,
kumalgradanta .
uddhadan, uddhadanta. ubhradan, ubhradanta. va
dan vadanta. varhadan, varhadanta. ahidan, ahida
nta. mikadan, mikadanta. yvadan, yvadanta.
ikharadan, ikharadanta. arokadan, arokadanta. aroko
'dpti.
1
Ms. kumal
324
Krmng
ED V (142)
yato 'nyapadrthe vartamnt samsnto noktas tata
kab v bhavati. bahukhavka, bahukhava.
325
IV, 4
N A NMNI (143)
sajy kab na bhavati.
Vivadeva, Vivaya.
YASA (144)
yasantt kab na bhavati.
bahureyn.
Y A T (145)
yasa parasya pa d bhavati. kapo hrasvasya cpa
vda. bahvya reyasyo 'sya, bahureyas purua. vi
dyamnareyas.
S T U T A U BHRTU (146)
stutau gamyamny bhrtu kab na bhavati. pau
bhrt. stutv iti kim? mrkbabhrtka.
NTANTRYO SVGE (147)
ntantryo svge vartamnayo kab na bhavati.
bahuni kya. bahutantr grv. tantry atra dhamany
ucyate. svga iti kim? bahunka stamba. bahuta
ntrk v. athav svgam anyapadrthasyvayava ucyate.
bahuni stamba. svga iti kim ? bahunko ghastha.
bahutantrko naa.
1
V, 1
326
appacat,
arciciati,
P U N A (6)
yad dvir ukta tat punar na dvir ucyate. jugupsiate,
lolyiate.
R Y O Y I S A N V (7)
ryater yi^abdo dvir ucyate, san v. iryiyiati, ryiiati.
SUPO Y A T H E A M (8)
subantasya yatheam dyam ekj anyad v dvir ucyate.
327
V, 1
g. b. m. 48
V, l
328
329
V, l
JYVRACAPRACHABHRASJM (17)
jydn inito parato yaa ig bhavati. jinti, vcati,
pcchati, bhjjati. jejyate, varvcyate, parpcchyate, bar
bhjjyate.
VAAS TIITY APITI (18)
vaes tii iti cpiti parato yaa ig bhavati. ua, ua
nti. uan. apitti kim? vai.
V Y A C O ITY ANASI (19)
vyacer aity asvarjite parato yaa ig bhavati. udvi
cit, udvicitum, udvicitavyam. aitti kim? vyka, vy
caka. anasti kim? uruvyac kaaka.
1
Ci asivarjite, C2 unleserlich
K I T I TEM (20)
te vacydn kiti yaa ig bhavati. ukta, ukta
vn. supta, suptavan. ia, iavn. upta, uptavn.
ha, havn. ghta, ghtavn. viddha, viddhavn.
jna, jnavn. vka, vkavn. pa, pavn. bha,
bhavn. uita, uitavn. vicita, vicitavn.
L I Y AVER D V I R U K T E (21)
lipare dvirukte paratas te vacydn vivarjitn
yaa ig bhavati. uvca, uvacitha. suvpa, suvapitha.
iyja, iyajitha. uvpa, uvapitha. uvha, uvahitha. jagrha,
jagrahitha. vivydha, vivyadhitha. jijyau, jijyitha. vavra
ca, vavracitha. papraccha, papracchitha. babhrajja, ba
bhrajjitha. grahivraciprachbhrasjm ur attvd aviea.
uva, uvaitha. vivyca, vivyacitha. aver iti kim? i
vya, ivayitha.
1
C2 om. vraci
G R A H I P R A C H O SANI (22)
grahe prache ca sani yaa ig bhavati.
pipcchiati.
jighkati,
V, 1
330
S V A P A (23)
svape sani parato yaa ig bhavati.
suupsati.
CAI (24)
svape cai parata smarthy yantasya yaa ig bha
vati. asuupat. cati kim? svpayati.
Y A I (25)
svaper yai yaa ig bhavati.
soupyate.
V Y E S Y A M O (26)
vyea syama ca yai yaa ig bhavati. vevyate, se
simyate.
CYA K (27)
cyater yai kbhvo bhavati.
cekta.
P R E S T Y A S T A T A V A T O (28)
pre sati styyates tatavator yaa ig bhavati. prastta,
prasttavn.
prasastta, prasasttavn. pra iti kim?
styna.
SPARADRAVAMRTYO YA (29)
spare dravamrtau ca viaye yyates tatavator yaa
ig bhavati. to vyu. na ghtam. sparadravamrtyor
iti kim? sayno vcika tena.
P R A T E (30)
prate parasya yyates tatavator yaa ig bhavati. pra
tina, pratinavn.
VBHYAVT (31)
abhyavbhy parasya yyates tatavator yaa ig bha
vati v. abhinam, abhiynam. avanam, avaynam.
SPHYA S P H (32)
sphyas tatavato sphbhvo bhavati v. sphta, sph
331
V, l
pipye,
V VE (37)
vayater liyaor yaa ig bhavati v. uva, uuva
tu.
ivya,
iviyatu.
oyate,
evyate.
ubhayatra
vibheyam, liy apiti yajditvt prpte, piti yai cprpte.
A U SACAO (38)
sanpare capare ca au viayabhte vayater yaa ig
bhavati v. uvayiati, ivyayiati. aavat, aivayat.
H V A (39)
hvayate sanpare capare ca au viayabhte yaa ig
bhavati. juhvayiati, ajhavat. yogavibhgo nityrtha.
D V I T V E (40)
dvitvaviaye hvayater yaa ig bhavati.
juhva, joh-
V, 1
332
N A TASMIN (41)
tasmin yaa iki pare purvasya yaa ig na bhavati. vi
ddha, vicita, savta, vka. asmd eva vacant para
sya tvad vidhi.
LII (42)
lii paratas tasmin yaa iki pare prvasya yaa ig na
bhavati. vivydha, vivyca, vavraca. punarvacana halo
'ndilopabdhanrtham.
V A Y O Y A (43)
vayater yakrasya lii parato yaa ig na bhavati. uv
ya, yatu, yu.
V E R API TI V (44)
vayater apiti lii yaa ig v na bhavati. vatu, vu.
vavatu, vavu.
L Y A P I C A (45)
lyapi lii ca vayater yaa ig na bhavati. pravya, upa
vya. vavau, vavitha. lii pthagvikalpuarthakyt
prati
edbasynuvtti.
C2 pthagvacannarthakyt
1
J Y A (46)
jinter lyapi yaa ig na bhavati.
prajyya, upajyya.
V Y A (47)
vyayater lyapi yaa ig na bhavati. pravyya, upavyya.
P A R E R V (48)
pare parasya vyayater lyapi v yaa ig na bhavati.
parivya, parivyya.
333
V, 1
g. b. m. 60
E C O I T Y T (49)
ejantasya dhtor aidviaya ttva bhavati. glt, gl
tum. mlt, mltum. nit, nitum. eca iti kim? kart.
aitti kim? glyati. katha jagle, mamle? a evet it,
akra ca kevala in nstti akrdau pratiedha. cet
stoteti na bhavati do 'kiti (52) iti jpakena lkaika
sygrahat. adhtor na bhavati dhto prastvt: gok,
nauk; aitti ca pratiedhasya tatraiva sabhavt. viaya
saptamti kim? sutra, sugla.
ALII V Y A (50)
vyayater aliy eca aity ttva bhavati. savyt, sa
vytum. aliti kim? savivyya, savivyayitha. aitty
eva: savyayati.
S P H U R I S P H U L O R GHAI (51)
sphure sphule ca ghay eca ttva bhavati. visph
ra, visphla.
DO 'KITSANI L Y A P I (52)
do kitsanviaye lyabviaye cttva bhavati. upa
dt, upadtum, upadya, adupadnam, upadyo vartate.
akitsanti kim? dna, dedyate, upadidate.
M I M Y O R A K H A L A C I (53)
minotimntyor myate ca khalajvarjite 'kitsanviaye
lyabviaye cttva bhavati. nimt, nimtum, nimya. pra
mt, pramtum, pramya. akhalacti kim? annimaya,
nimayo varate. atpramaya, pramayo vartate. akitsa
nty eva: mitam, memyate. sansded evvidhi.
1
C2 om. myate ca
L I Y O V (54)
lyater lnte ca khalajvarjite 'kitsani lyapi cttva
bhavati v. vilt, vilet. vilya, vilya. akhalaety eva:
advilaya, vilayo vartate. akitsanty eva: lnam, lelyate,
lilate. vyavasthitavibhay pralambhanapjlnkaraeu
V, 1
334
jabhir
A P A G U R O A M U L I (55)
apaprvasya guro amuly eca d v bhavati. apagram
apagram, apagoram apagoram.
CISPHUROR A U (56)
cinote sphurate ca au parata eca d v bhavati. c
payati, cyayati. sphrayati, sphorayati.
P R A J A N E V I Y A (57)
vete prajane vartamnasya v eca d bhavati v. pu
rovto g pravpayati, pravyayati. garbha grhayatty
artha.
B H I Y A PRAYOJAKT (58)
bhiyo v eca d v bhavati, s ced bh prayojakd
bhavati. muo bhpayate, muo bhayate. prayojakd
iti kim? kucikayaina bhyayati. karad atra bhr, na
tu prayojakt.
SME CA (59)
smayater v eca ttva bhavati, nitya yogavibhgt,
smaya cet prayojakd bhavati. muo vismpayate, jailo
vismpayate. prayojakd ity eva: tapasaina vismyayati.
KRJNM (60)
krter io jayate ca v eca d bhavati. krpayati,
adhypayati, jpayati. sidhyater apralaukika iti na vakta
vyam. anna sdhayati, grma sdhayatti sdhin si
ddham. anna sedhayatti bhavitavyam eva bhauvdika
sypratiedht, subdhto ca sabhavt.
niyataviayatve
'pi v sidhyater api yantasytra prayogo na bhaviyati.
pralaukike 'pi ca dyate: dharma sdhayati, tapa s
dhayati, jna sdhayatti. tapas tpasa sedhayatti, svny
evaina karmi sedhayantti nvaya pralaukik siddhir.
335
V, 1
dvi
ghtaspk.
anaca
H A L A S TISIPA (65)
hala uttarasya tipa sipa cnackasya lopo bhavati. abi
bhar bhavn, ajgar bhavn. abhino 'tra, acchino 'tra.
hala iti kim? apacat, apaca. tipsipa iti kim? abhaitst.
anaca ity eva: jgarti, bibheda.
hiernach knnte man geneigt sein, auch im Stra halas
tipsipa zu lesen; das einstimmige Zeugnis der Stra-Hss. und
der auJ* diesen beruhenden tibetischen bersetzung spricht da
gegen, auch Ci selbst liest im Stra doch tisipa (die schlech
tere Handschrift C tipsipa). Solche kleine (sachlich in
dijferente) NUancen seugen fur die Treue der hslichen t)ber
lieferung. Vgl. meine Bemerkung zu I, 4, 119 der Textausgabe.
1
V, 1
336
SO (66)
hala uttarasya sor anackasya lopo bhavati. rj, tak.
he rjan, he takan. anaca ity eva: rjasu.
YPO DRGHT (67)
yantd bantc ca drght parasya sor lopo bhavati.
kumr, gaur. khav, Kragandhy. ypa iti kim? gr
ma, ubhay. drghd iti kim? nikaumbi, bahu
khava. anaca ity eva: khavsu.
EHRASVT SABUDDHV ATA (68)
eantd dhrasvntc ca parasya sor atakrakasya sa
bodhane lopo bhavati. he agne, he vyo, he brhmaa,
he nadi. he kueti paratvd ambhvl lopa. ehrasvd
iti kim? he r. sabuddhv iti kim? vka. ata iti
kim? he katarat.
HRASVASYTII PITI T U K (69)
atii piti parato hrasvntasya dhtos tuggamo bha
vati. agnicit, somasut. praktya, prastutya . hrasvasyeti
kim? lya. atii pitti kim? pacati. atiti tisadasya
sdhanrthasya grahad vipi subdiu ca na bhavati: avati,
pauu, pautama. grmaikulam iti bahiragasya hrasva
sysiddhatvt, vtrahakulam iti nalopasysiddhatvt tug na
bhavati.
C2 prahtya Jur prastutya
1
C H E (70)
chakre parato hrasvasya tug bhavati. icchati, gacchati, ya
cchati. sahitym iti na vaktavyam, dhrasyaupaleikatvt.
MA (71)
che parata o ma ca tug bhavati. cchyy.
m cchaitst. akra kim? cchy, chy. pram
cchanda, pram chanda.
DRGHASYA (72)
drghasya che parata tug bhavati. hrcchati, mlecchati.
337
V, 1
PADNTASYA V (73)
padntasya drghasya che paratas tug v bhavati. ku
cchy, kuchy. kuvalcchy, kuvalchy.
g. b. m. 106
IKO Y A A C I (74)
aci ya upalia ik tasya yadeo bhavati. dadhy atra.
madhv atra. kartrartha.
ECO 'YAVYVA (75)
eca sthne 'ci parato 'y av y v ity eta de bha
vanti. cayanam, lavanam, cyaka, lvaka.
Y I P A R E VVAU (76)
yakrdau pare parata eco yathsvam avvau bhavata.
gavyam, nvyam. yti kim? gobhi. para iti kim? go
ynam, nauynam. saptamnirded eva paratve siddhe pa
ravacana praktinivttyartham. avvv iti kim? raiyati.
DHTOS T A T R A I V A (77)
dhtor ya ec tatraiva yakrdau vihitas tasyaico yath
svam
avvau
bhavata.
lavyam.
avayalvyam.
dhtor
iti kim? adhtor niyamo m bht. tanniyame hi gavya
nvyam iti na syt. tatreti kim? tatrvihitasya m bht:
upoyate, Lauyamni. evakra iato 'vadhrartha. vi
partvadhrae hi Bbhravyo Mdavya iti na syt. av
vv ity eva: ceyam, jeyam.
GAVYTIR ADHVAMNE (78)
gavytir adhvaparime niptyate. goytir anyat. ka
tha aravyam? aro arrthd yat, arn vyayatti v ka.
AKYE K I J Y O R A Y (79)
akye 'rthe kijyor eco yakrdv aydeo bhavati. a
kya ketum, kayya. akyo jetum, jayya. akya iti kim?
keya ppam, jeyo vala. kijyor iti kim? akya ce
tum, ceya.
K R I Y A KRAYRTHE (80)
krter yakrdau parata eco 'ydeo bhavati, krayrthe
V, 1
338
g.b. m. 117
339
V, 1
DAIJ
EVDYAA (83)
g. b. m. 94
V, 1
340
77:
341
V, 1
V S U P Y TI C A (94)
subdhtv krdv krdau ca parata prdnm ava
rntn dvayor eka d v bhavati. uplkryati, upa
lkryati. uprabhyati, uparabhyati.
EI P A R A R P A M (95)
g. b. m. 105
endau dhtau parata prdnm avarntn dvayor
eka pararpa bhavati. upelayati, prelayati. upokhati,
prokhati. v supty eva: upekyati, upaikyati. upodanyati,
upaudanyati.
A N I Y O G A E V E (96)
eve parato 'krasya niyogd anyatra pararpa bhavati.
adyeva, iheva. aniyoga iti kim? ihaiva tiha, m g.
OHOTVO SAMSE V (97)
oha otau ca parato varasya samse pararpa v
bhavati. sthloha, sthlauha.
sthlotu, sthlautu.
samsa iti kim? he Devadattauha paya.
AKANDHVDAYA (98)
akandhvdaya ktapararp sdhavo bhavanti. aka
andhu, akandhu kula a, kula smanta keeu.
keev iti kim? grmasmnta. tunvor vakrdv asakhye
pararpa na vaktavyam, tu vai: tvai, nu vai: nvai iti, asa
khyntaratvt. ktigaatvt pinaddhdaya.
OMO (99)
omo parato varasya pararpa bhavati. k om ity
avocat: kom ity avocat. h, oh, adya oh: adyoh.
yt, aryt, adya aryt: adyaryt. drghasypavda.
i pararpavacana jpakam antaragabalyastvasya.
U S Y ANDAU (l00)
usi apaddau parato 'varasya pararpa bhavati. bhi
ndyu, chindyu. andv iti kim? k usr, kosr. k
uit, koit. d ity eva: cakru.
V, 1
342
A T O 'DE I (101)
akrasyty ei cpaddau parata pararupa bhavati.
pacanti, pace. ata iti kim? ynti. adelti kim? vke.
andv ity eva: dagram.
AVYAKTNUKARAASYNEKCO 'TA ITAU (102)
avyaktasya
yad
anukaraam
anekc
tadyasycchabda
syetau parata pararpa bhavati. paat iti, paiti. ghaat
iti, ghaiti. avyaktnukaraasyeti kim? jagad iti. anekca
iti kim? rad iti. ata iti kim? mara iti. takra kim?
ad iti dakrntasya m bht. itv iti kim? paad atra.
M s. marud
1
N A D V I T V E (103)
dvirvacane saty avyaktnukaraasya yo 'cchabdas
tasyetau pararpath na bhavati. paatpaad iti karoti. bh
kye dvirvacanam. samudynukaraasya tu na pratiedha:
paatpaiti karoti.
TO V A (104)
dvitve sati takrasyetau parata pararpa v bhavati.
paatpaad iti, paatpaeti.
CI PRVASYA (105)
ci parato 'vyaktnukaraasya dvitve sati prvasya ta
krasya pararpa bhavati. paapakaroti, damadamkaroti.
g. b. m. 112AKO 'KI DRGHA (106)
ako ki parato dvayor eko drgho bhavati. dagram,
dadhndra, madhra.
dadhy etat.
T Y TO R R V (107)
ti parata to dvayor eko rr bhavati, drgho v.
kra: hotrkra, hotkra.
1
hot
343
V, 1
TI L (108)
ti parata krasya dvayor eko lr bhavati, drgho v.
hot kra: hotlkra, hotkra. vare 'sya drghbhvd
ta ca drghasabhavd kra.
P R A T H A M A Y O R ACI (109)
prathamayor vibhaktyor ajdyo parato 'ko yo drgha
sa dvayor eko bhavati. agn, vy, vk. pratysatter
na vyatikara. prathamayor iti kim? agnyo, vyvo. acti
kim? vka, agni. aka ity eva: nvau, nva.
T A T A ASO NA PUSI (110)
tasmd dghbhtt parasya aso 'vayavasya pusi na
kro bhavati. vkn, agnn, vyun, kartn, ahakn ,
paakn. tata iti kim? etn g paya. asa iti kim?
vk. pusti kim? kumr, vadh.
M s. aakn
1
N A D ICI (111)
avard ici parata prathamayor dvayor eko drgho na
bhavati. vkau, khave, kue, sarve. d iti kim? agn.
icti kim? vk.
DRGHJ JASI C A (112)
drghj jasi ici ca parata prathamayor dvayor eko d
rgho na bhavati. kumryau, kumrya. vadhvau, vadhva.
A M I PRVA (113)
ami parato 'ko dvayor eka prvo bhavati. vkam,
agnim, vyum, khavm, kumrm, vadhm. aka ity eva:
nvam.
Y A I K A (114)
yaa sthne ya ik tasmt para prvo bhavati. iam,
uptam, ghtam. yaa iti kim ? Sakahvartha, parivyartha.
ika sthne hi drghatvam.
V, 1
344
agne 'tra. vyo 'tra. ea iti kim? dadhy atra. atti kim?
vyav iti. tapara kim? vyav ybi. paddv iti kim?
cayanam, lavanam.
ASIASO (116)
nasiasor ati parata eo dvayor eka prvo bhavati.
agner gacchati, agne svam. vyor gacchati, vyo svam.
T A U T (117)
to asiaso parato dvayor eka ud bhavati. kartur
gacchati, kartu svam. ubhayo sthne yo bhavati, labhate
'sv anyataravyapadeam iti raparatvam.
S A K H Y U P A T Y U (118)
sakhipatibhy asinasor ida rpa niptyate. sa
khyur gacchati, sakhyu svam. patyur gacchati, patyu
svam . athav sakhyate kvibantasya sakhyur iti niptyate,
patyate patyur iti. kevalasya niptant tadantasya na bha
vati: atisakhe, atipate. ye khyatyt parasyeti stra
tem ihaiva syt: sakhyt, ptyd iti, sckasya ravat.
anackavykhyne pi lnyate kvipi lnyur iti na bhavita
vyam eva, tyaabdasyravat. asiddhatvt siddham iti cet:
na, bahiragatvd tvayadeayor apy asiddhe.
1
GOR O V (120)
goabdasyti parata okro v bhavati. gogram, goagram.
345
V, 1
A G Y A V A (121)
aci parato gor avadeo v bhavati. gavgram, go
gram, goagram. gavjinam, go'jinam, goajinam. gavor,
gavur. gavaudanam, gavodanam.
A K E N D R E (122)
ake Indre ca parato gor ava bhavati, nitya puna
rvidhnt. gavka, gavendra.
g. b. m. 133
jadatta3 idam.
Suloka3 i t i : Suloketi.
K V A C I D V (124)
pluta kvacid v na sadhyate. astu hi3 ity abravt,
astu hty abravt. cinu hi3 idam, cinu hdam. va3 iyam,
vaeyam.
DDED D V I V A C A N A M (125)
dantam dantam edanta ca dvivacanntam aci pa
rato na sadhyate. agn iti. vy iti. kue iti. kha
ve iti. pacete iti. pacethe iti. dded iti kim? vkv
atra. dvivacanam iti kim? kumry atra.
AM AM(126)
etau abdv aci na sadhyete.
am atra.
am atra.
A J AN (127)
no nyo yo c tad aci na sadhyate. a apehi. i Indram.
u apakasa. eva nu manyase. eva kila tat. ann
iti kim? udakntt, odakntt.
nsadasysakhyasya
grahaild iha na bhavati: cakrtra. jnu u asya rujati,
jnv asya rujatti ktaikdeasya abdntaratvd yadea.
adarthe kriyyoge marydbhividhau ca ya
etam ta nita vidyd, vkyasmaraayor ait.
OT (128)
odantam aci na sadhyate.
sa-
V, 1
346
S A U V E T A U (129)
sv okra itau parato v na sadhyate. Bhno iti,
Bhnav iti. Pao iti, Paav iti. sv iti kim? gav ity ayam
ha. itv iti kim? Bhno tra.
U (130)
u itau parato v na sadhyate.
u iti, v iti.
M (131)
um ity ayam dea uo v bhavati, na ca sadhyate.
iti, u iti, v iti.
IKO 'SASTHNE HRASVA CSAMSE (132)
iko samnasthne vare parato samse hrasvo v bha
vati, na ca sadhyate. kumri atra, kumry atra. dadhi
atra, dadhy atra. madhu atra, madhv atra. ika iti kim?
khavendra. asasthna iti kim? kumrndra. asamsa
iti kim? vpyava. hrasvavacant siddhe svarasandhipra
tiedhasyprvasya vidhnt plutdiu na hrasvatvam: he
kumri3 atra. agn atra.
D T Y A K A (133)
ti ti ca parato ko hrasvo v bhavati, na ca sadh
yate. khava yam, khavaryam. khava kra, khava
lkra. dtti kim? khavaudana. aka iti kim? bao
ka, baav ka.
E T A T T A D O SULOPO KOR ANASAMSE H A L I
(134)
etattadau yv akakrakau tayor hali parata sulopo bha
vati, nasamse cen na vartete . ea dadti, ea bhukte.
sa dadti, sa bhukte. etattador iti kim? yo dadti, yo
bhukte. sugrahaa kim? etau gacchata, tau gacchata.
1
347
V, 1
M s. tabhvrtham
g. b. Ende
SAPARE KA S U (136)
saparibhy parasya karote sugamo bhavati. sa d. Kap.
skaroti, sasktam, saskra. parikaroti, pariktam,
parikra. sacaskaratu, sacaskarur iti dvirvacant su
paratvt. samaskarot, samaskrd ity aa su antaragatvt.
prva hi dhtn prdibhir yujyate, pact sdhanena. Sa
ktir iti Gargdipht (II, 4, 24) siddham; sakra. sa
kara iti kirater ghaapau bahuldhikrt (I, l , 103).
UPD BHAASAMAVYAYATNAVAIKTY
DHYHREU (137)
upt parasya karoter bhadiv artheu su bhavati.
upaskaroti kanym. tatra na upasktam. kliaguasyopa
skurute. upaskta bhukte. sopaskrani stram. etev
iti kim? upakaroti.
K I R O L A V A N E (138)
upt parasya kirater lavanaviaye su bhavati. upaskra
Madrak lunanti. vikipya lunantty artha. amul bahu
ldhikrt (I, 1 103). lavana iti kim? upakirati.
HISY PRATE CA (139)
prater upc ca parasya kirater hisy gamyamny
V, 1
348
caryam
adbhutam vikira akunir, vikiro v pratikaa sa
hyo vrttiko 'gragm v Praskavaharicandrv ;
iti kim? Prakavo dea, H aricandro mavaka ma1
349
V, 1
V, 2
350
aluk
A L U G UTTARAPADE (1)
g. b. m. 19
alug ity uttarapada iti caitad adhikta veditavyam.
uttarapade
g. b. Ende
d. Kap. PACAMY STOKDIBHYA (2)
stokdibhya parasy pacamy uttarapade 'lug bha
vati. stoknmukta alpnmukta kcchrnmukta
katipaynmukta. asattvavacanatvd ekavacanam eva. utta
rapada ity eva: nikrnta stokt, nistoka.
BRHMACCHAS (3)
brhmat parasy pacamy asiny uttarapade 1ug
niptyate.
KHITCA EKCO M A (4)
khidanta uttarapade ijantd ekca parasymo 'lug bha
vati. gmanya; strmanya, striyamanya; nvama
nya, riyamanya, bhruvamanya. riyam ivtmna
manyate brhmaakulam iti riyamanya, tmasamn
dhikaraasya napusake vttyabhvt, vialigatvc ca.
riyamanyam ity anye pahanti. yath kila prahdaya
abd striym vartante, tathyam api napusake vartata
iti. na cya svamor luko pavda, uttarapade vidhnt.
khitti kim? strmnI. ica iti kim? vmanya. ekca iti
kim? hariimanya.
OJASAHOMBHASTAPO'JASAS TTYY (5)
ojaprabhtibhya parasys ttyya uttarapade 'lug bha
vati. ojasktam, sahasktam, ambhasktam, tapasktam,
ajasktam.
351
V, 2
M A N A S O NMNI (6)
manasa parasys ttyy s a j y m alug bhavati.
Manasdev. nmnti kim? manodatt.
JYINI (7)
manasa parasys ttyy jyiny uttarapade 'lug bha
vati. manasjy.
PUJANURBHYM ANUJNDHAYO (8)
puso janua ca parasys trtyy anujndhayor utta
rapadayor alug bhavati. pusnuj kany. janundha.
TMANA P U R A E (9)
tmana parasys ttyy praa uttarapade 1ug bha
vati.
tmanpacama,
tmanaha.
pacambhavane
karaatvd tmana samsa. katham: Janrdanas tv tma
caturtha eveti? anyapadrthe.
NMNI PARC CA CATURTHY (10)
pard tmana ca parasy caturthy sajym alug
bhavati. parasmaipadam, parasmaibh. tmanepadam,
tmanebh.
SAPTAMY B A H U L A M ( U )
saptamy uttarapade bahulam alug bhavati. stambera
ma, karejapa; apsuyoni, apsumati; apsucara, gou
cara; varsuja, apsuja; hdispk, divispk; prvija,
aradija, kleja, divija. kvacid vikalpali: varaja, va
reja. karaja, kareja. araja, areja. varaja, va
reja.
prvhatare, prvhetare.
prvhatame, p
rvhetame.
prvhakle, prvhekle. prvhatane,
prvhetane. khaaya, kheaya. grmavsa, grmevsa.
grmavs, grmevs. madhyaguru, madhyeguru. anta
guru, anteguru. hastabandha, hastebandha. cakraba
ndha, cakrebandha. kvacin na bhavati: akaaua,
Kurucara; sthailay, sthailavart; Skyasiddha,
Kmpilyasiddha; ajante: cakrabandha, crakabandha;
V, 2
352
bhavati.
brhma
P U T R E V (13)
putra uttarapade kroe gamyamne ahy alug v
bhavati.
dsyputra,
dsputra.
valyputra,
val
putra. kroa ity eva: brhmaaputra.
VGDIKPAYADBHYO Y U K T I D A A H A R E S U
(14)
vgdibhya parasy ahy yuktydittaapadev alug
bhavati. vcoyukti, diodaa, payatohara.
ADASA PHAGVUO (15)
adasa parasy ahy phaki vui clug bhavati.
muyyaa. Naditvt (II, 4, 35) phak. muyakulik,
muyaputrik. manojditvd (IV, 1, 149) vu. phas
marthyd eva vu vyavadhnam ryate. katha devn
priya? devnpriyais te 'nybhya ca (IV, 3 12) iti
niptant.
UNA EPHAPUCCHALGLEU NMNI (16)
una parasy ahy ephdittarapadeu saj
ym alug bhavati. unaepha, unapuccha, unolgu
la. nmnti kim? vapuccha.
353
V, 2
DIVO D A S E (17)
diva parasy ahy
alug bhavati. Divodsa.
dsa uttarapade
sajym
V, 2
354
M s. Agnmrutau
S O M A V A R U A Y O R T (25)
Somavaruayor uttarapadayor Agner d bhavati. Agn
omau, Agnvaruau. ndaicty eva: gnivrum anav
hm labheta.
DIVO DYAV (26)
divo devatn crthe dyvdeo bhavati. dyvbhm.
D I V A S PTHI VY V (27)
pthivym uttarapade divo divasdeo v bhavati. di
vaspthivyau, dyvpthivyau. sakranirdeo rutvbhvrtha.
USOASA (28)
uaso devatn crthe uttarapade usdeo bhavati.
Usnakt .
1
M s. naktam
T R I Y PUVAD UKTAPUSKAM_ A N
striym (1)
an
EKARTHE STRIYM APRADHNAP
ekrthe RAPRIYDAU (29)
g. b. m. 42
striym (2) striym vartamna bhitapuskam ananta sa
g. b. m. 39 mndhikarae strliga uttarapade pradhnaprapriydi
varjite puvad bhavati. kumrabhrya, puabhrya,
etabhrya, drghajagha, yuvajni.
striym iti kim?
grmai kula di asya grmaidi. uktapuskam
iti kim? khavbhrya. an iti kim? brahmabandh
355
V, 2
V, 2
356
357
V, 2
T V A T A L O R GUA (40)
tvatalo parato gua striy vartamna puvad bha
vati. pavy bhva: pautvam, paut. gua iti kim?
Kahtvam.
SARVDAYO VTTIMTRE (41)
sarvdaya strvttayo vttimtre puvad bhavanti. ta
sy sukham, tatsukham; yasy sukham, yatsukham. tasy
idam, tadyam; yadyam. bhavaty idam: bhvatkam, bha
vadyam. tasym, tatra; yatra. tasy, tata; yata, kuta.
kay vtty, katham; tay vtty, tath. tasy velym:
tad, tarhi. katha kukkuy aa kukkuam, mgy
kra mgakram, mgy pada mgapadam, kky
va kkava iti? jter vivakitatvt puligena samso
bhaviyati,
strvivaky
tu
kukkuyadibhir
bhavita
vyam eva, avkram ajkram iti yath.
TARATAMARPAKALPACELABRUVAGOTRAMA
TAHATE YO HRASVA (42)
tardiu celadiu ca pareu yantasya bhitapuskasya
hrasvo bhavati. brhmaitar, brhmaitam, brhmairp,
brhmaikalp, brhmaicel, brhmaibruv asmd eva
vacand bruvo 'ci na vacdea, uvdea ca , brhma-
V, 2
358
ya
iti
kim?
datt
V A I K A C A (43)
ekca parasya yas tardiu hrasvo v bhavati. stri
tar, strtar. ya ity eva: rtar.
UGITA (44)
ugita parasya yas tardiu hrasvo v bhavati. re
yasitar, reyastar. viduitar, vidutar. katha reya
star, vidvattareti? prakarayogt prk strtvasyvivakita
tvt siddham.
A (45)
as tardiu hrasvo v bhavati.
brahmabandhtar.
g. b. m. 52
brahmabandhutar,
ICI (48)
ijante parata ttvani bhavati.
kekei, muinui.
359
V, 2
K A P A L E H A V I I (50)
kapla uttarapade havirviaye aana ttva bhavati.
akapla havi. haviti kim? aakaplam annam.
G A V I Y U K T E (5l)
gavy uttarapade tadyukte bhidheye 'aa ttva bha
vati. agavena akaena. yukta iti kim? aagavadhana
brhmaasya.
DVE CA SAKHYY PRK CHATD ANA
NYRTHTYO (52)
dver aana ca prk chatt sakhyym uttarapade
'tivarjite ttva bhavati, anyapadrtha cen nbhidheya.
dvdaa, dvviati, dvtriat. adaa, aviati,
atriat. dve ceti kim? pacadaa. sakhyym iti
kim? dvaimtura, amtura. prk chatd iti kim? dvi
atam, dvisahasram. aaatam, aasahasram. ananyrth
tyor iti kim? dvitr; dvyati.
T R E S T R A Y A S (53)
triabdasya sakhyy trayasdeo bhavati. trayodaa,
trayoviati, trayastriat. sakhyym ity eva: traim
tura. prk chatd ity eva: triatam, trisahasram. anany
rthtyor ity eva: trida; tryati.
CATVRIADDAU V (54)
sakhyy yad ukta tac catvriaddau v bha
vati. dvcatvriat, dvicatvriat. acatvriat, aa
catvriat. trayacatvriat, tricatvriat. dvpacat,
dvipacat. apacat, aapacat.
trayapacat,
tripacat. katham ekdaa? daaikdaakusdd (HI, 4,
38) iti niptand ekdaeti siddham.
HDAYASYI H T (55)
hdayasyi parato hddeo bhavati.
hrdam.
L E K H E (56)
lekhe 'ante parato hdayasya hddeo bhavati. hda-
V, 2
360
Y A T Y A V A R E (62)
yati
parato vard
anyatra
nsiky
nasdeo
361
V,
raya,
RO 'CI (64)
ajdiviaye irasa rdeo bhavati. Hstiri, S thau
lari, mrgara. adhairasor (VI, 4, 41) iti jpakd
vibhaktau na bhavati. katham: ilval mgarasya irasys
trak smt iti? raabda praktyantaram asti.
1
bhavati.
VSAVHANE (67)
vse vhane cottarapade udakasyodabhvo bhavati. uda
vsa, udavhanam.
P E E PIAU (68)
pii parato ya peas tasmin nuttarapada udakasyoda
bhvo bhavati. udapea pinaL piv iti kim? udakapea.
EKAHALDAU BHE V (69)
eko hal dir yasya tasmin bhavciny uttarapada
udakasyoddeo v bhavati. udakumbha, udakakuinbha.
V, 2
362
iti
kim?
udakasth
MANTHAUDANASAKTUBINDUVAJRABHRAH
RAVVADHAGHEU (70)
manthdiu parata udakasyoddeo v bhavati. udama
ntha, udakamantha. udaudana, udakaudana. udasaktu,
udakasaktu. udabindu, udakabindu. udavajra, udakava
jra.
udabhra,
udakabhra
udahra,
udakahra.
udavvadha, udakavvadha. udagha, udakagha.
g. b. m. 75
I K O H R A S V A (71)
ika uttarapade hrasvo v bhavati. grmaiputra, gr
maputra. brahmabandhuputra, brahmabandhputra.
NA CVIYAIYUVM ABHRKUSDNM (72)
cviyor yaa iynvo ca sabaudbina iko hrasvo na
bhavati, bhrkusdn tu bhavaty eva. palbhts tanta
va. pabhuto 'pau. Grgputra, Gaurlputra, Kra
gandhputra. Indrahputra; rkulam, Bhrkulam. abhr
kusdnm iti kim? bhrukusa bhrukui. apara
ha: bhrkusdnm akro bhavati: bhrakusa bhra
kui. katham: ekasy gatam, ekarpyam, ekamayam; eka
sy kram, ekakram iti? sarvditvd eva siddham.
YPOS TVANMNOR BAHULAM (73)
liypos tve parata sajy cottarapade bahula
hrasvo bhavati. rohiitvam, rohitvam. ajatvam, ajtvam.
Revatimitram, Revatmitram. iapasthalam, iapstha
lam. kvacin na bhavati: nndkara, Lomakaa.
IAKEKMLN CITATLABHRIU (74)
iakdn citdiu parato hrasvo bhavati. iakacitam,
ikatlam, mlabhri. tadantev api iakdaya santti
bhavaty eva hrasvatvam: pakveakacitam, mujekatlam,
ntpalamlabhri kany.
g. b. m. 86
363
V, 2
lokapa.
I T Y E 'NABHYASYA (79)
itye parato 'nabhyaabdasya mum bhavati. anabhy
amitya.
BHRRGNYOR I N D H E (80)
l)hrrasya agne ca indhe parato mum bhavati. bhr
ramindha, agnimindha.
A G I L A S Y A G I L E (81)
gile parato gild anyasya mum bhavati. timigila.
agilasyeti kim? gilagila. katham: aya timigilagila?
gilagilaabde gilaabdo 'stti gila ity eva siddham.
BHADROAYO KARAE (82)
bhadrasyoasya ca karae parato mum bhavati. bha
drakaraam, uakaraam.
M A D H Y A S Y A D I N E (83)
madhyasya dine parato mum bhavati.
madbyandina.
V, 2
364
SAMAS T A T E (88)
samas tate parato lopo v bhavati. Satatam, satatam.
katha sahita sahitam iti? uror upamsahitasahita
(II, 3, 79) iti niptant.
TUMA CA KMAMANASO (89)
tuma sama ca kme manasi cottarapade lopo bhavati.
bhoktukma, bhoktuman. sakma, saman.
TAVYDIAKE 'VAYAMA (90)
avayamas tavydiu akeu parato
avayakartavyam, avayakryam. aka iti
kraka.
lopo
kim?
bhavati.
avaya
NAO NA (91)
nao nakrasyottarapade lopo bhavati. abrhmaa,
avala. akra kim? kevalasya m bht: pmanaputra.
365
V, 2
T I Y A V A K E P E (92)
tiante parato 'vakepe gamyamne nao nakrasya
lopo bhavati. apacasi tva jlma! akaroi tva jlma!
T A T O 'CI N U (93)
tasml luptanakrn nao 'jdv uttarapade nugamo
bhavati. anava, anura. tata iti kim? nao m bht.
akra kim? amo dvitva m bht.
EKD ANNDNAU SAKHYYM (94)
ekt parasya naa sakhyym uttarapade nna adna
ity etv deau bhavata. ekena na viati: eknnavi
ati, ekdnaviati. eknnatriat, ekdnatriat.
NAKHDAYA (95)
nakhdaya abd aluptanakr niptyante. nsya kbam
astti nakham. akham anyat. sajabdeu ca vyutpatti
mtra yathkathacit kartavyam. nsya kulam astti na
kula. akulo nya. nakha nakula napusaka
nakatra nakra nka nameru Nsatya Na
muci Nabhr napt - naved, asun audika.
NAGO 'PRI NI V (96)
naga ity aprini v niptyate. nag vk, nag
parvat. ag vk, ag parvat. aprinti kim? ago
vala tena.
SAHASYA
SO
'NYRTHE (97)
sahasya
g.
anyapadrthavttau samse sati sahaabdasyottarapade b.mA02
sa
so v bhavati. saputra, sahaputra. sacchttra, sahacch
g. b. m. 106
ttra. anyrtha iti kim? sahayudhv, sahaktv. katha
sahaktvapriya, priyasahaktveti? anyapadrthe samse yad
uttarapada tatpara sahaabdo na bhavatti na sdea.
M s. anyapadrthe vttau
1
NMNI (98)
sajym uttarapade sahaabdasya sdeo bhavati. s
vattha, sapala.
V, 2
366
A N U P A K H Y E (99)
apratyake gamyamne Sahaabdasyottarapade
bhavati. sgni kapota. sapic vty.
bhavati.
cakra
Sdeo
GRANTHNTDHIKYE (101)
granthnte
dhikye
ca
vartamnasya
sahaabdasya
s
deo
bhavati.
sakala
jyotiam
adhte.
sajyoti,
samnh
rtam. klrtha rambha. dhikye: sadro khr, sam
a krpaa. nityrtha rambha.
1
Ms. jyotir
NIY A G O V A T S A H A L E (102)
ii viaye gavdivarjita uttarapade sahaabdasya sdeo
na bhavati. svasti Devadattya sahaputrya sahacchttrya.
agovatsahala iti kim? svasti bhavate sagave savatsya sa
halya.
SAMNASYA PAKDIU (103)
samnasya pakdittarapadeu sabhvo bhavati. sa
paka, sajyoti. pakdiv iti kim? samnala. paka
jyotis janapada rtri nbhi bandhu patn
brahmacrin. brahma veda, tadadhyayanrtha vratam
api brahma, tac caratti brahmacrl, samno brahmacn,
sabrahmacr.
NMAGOTRARPASTHNAVARAVAYOVACA
NADHARMAJTYE V (l04)
nmdiu parata samnasya sabhvo v bhavati.
sanm,
samnanm.
sagotra,
samnagotra.
sar
pa,
samnarpa.
sasthna,
samnasthna.
savara,
samnavara.
savay, samnavay.
savacana, sa
manavacana.
mnajtya.
sadharma,
367
V, 2
samanadharma.
sajatya,
sa
U D A R E Y E (105)
udare yakrapare parata samnasya sabhvo v bha
vati. sodarya, samnodarya. ya iti kim? samnodarat.
DGDADKE (106)
dgdiu parata samnasya sabhvo bhavati.
sada, sadka.
sadk,
V A T A U CEDAKIMOR K (107)
vatau dgdiu ca parata idakimor kl ity etv de
au bhavata. iyn, kiyn. dk, kdk. da, kda.
dka, kdka.
SARVDNM (108)
vatau dgdiu ca parata sarvdnm kro bhavati.
yvat, tvat. ydk, tdk. yda, tda. ydka,
tdka.
VIVAGDEVAYO CA ADRIG ACI VAU (109)
vivagdevayo sarvdn ccatau vipare parato a
driggamo bhavati. vivag acati, vivadrya. devadrya,
yadrya, tadrya. vv iti kim? vivagac.
SAMA SAMI (110)
samo 'catau vipare samydeo bhavati. samyan, sa
myacau, samyaca; samca, samc.
S A H A S Y A SADHRI (111)
sahasycatau vipare parata sadhrydeo bhavati. sa
dhrya, sadhryacau, sadhryaca; sadhrca, sadhrc.
TIRASAS T I R Y A T I (112)
tiraso 'catv akrdau paratas tirydeo bhavati. tirya,
tiryacau, tiyaca. atti kim? tiraca, tirac.
V, 2
368
D V Y A N T A P R D E R AND A P A T (113)
dver antaabdt prdibhya cnavarntebhya para
sypa ddeo bhavati. dvpa, antarpa. sampa, npa.
and iti kim? prpam, parpam.
DEE 'NPA (114)
dee 'bhidheye 'npa iti niptyate.
anyatrnvpa.
369
TE JTAU (121)
te parato jtv abhidheyy ko kaddeo bhavati.
kattam. jtv iti kim? kutsitni tni, kutni.
KKAPATHO (122)
ake pathi ca parata ko kdeo bhavati.
kpatha.
A D A R T H E (123)
adarthe vartamnasya
ram, klavaam, kmlam.
ko
kdeo
bhavati.
kka,
kmadhu
P U R U E V (124)
purua uttarapade ko kbhvo v bhavati. kpurua,
kupurua. aprptavibheyam. adarthe tu prvea ni
tya bhavati: atpurua, kpurua.
1
K A V A COE (125)
ue parata ko kavadeo bhavati, kdea ca v.
kavoam, koam, kaduam.
die Texthss. bieten kava, was aber wegen I, 1, 11 nicht
am Platze ist
1
V, 2
370
SAKHYVISYDER AHNASYHAN N A U V
(128)
sakhyvisyder ahnaabdasya nau parato ahandeo
bhavati v. dvayor ahnor bhave: dvyahni, dvyahani, dvya
hne. vigate 'hani: vyahni, vyahani, vyahne. syhni, s
yhani, syhne. sakhyvisyder iti kim?
prvhe,
aparhe. v iti kim? dvyahna, vyahna, syhna.
g.b.m.3,17 VIVASYA VASUROR DRGHA (129)
vasuror uttarapadayor vivasya drgho bhavati. Viv
vasu, vivr. r iti nirded iha na bhavati: vivarjau,
vivarja.
N A R E NMNI (130)
nare parata sajy vivasya drgho bhavati. Vi
vnara. nmnti kim? vivanara.
A U M I T R E (131)
v abhidheye mitre parato vivasya drgho bhavati.
Vivmitra. v iti kim? Vivamitro mavaka. n
mnty eva: vivamitro muni.
VANAGIRYO KOARJANDNM (132)
vane girau ca parata koardum ajandn ca d
rgho bhavati. Koarvaam Mirakvaam Sidhra-
371
V, 2
1
M A T A U B A H V A C O 'NAJIRDNM (133)
matau parato bahvaco 'jirdivarjitasya drgho bhavati.
Udumbarvat, Vravat. bahvaca iti kim? Vrhimat.
anajirdnm iti kim? Ajiravat, Khadiravat. nmnty eva:
valayavat. ajira khadira pulina Malaya k
raava cakravka.
1
ARDNM (134)
ara ity evamdn matau parato drgho bhavati. ar
vat, Vavat. nmnty eva: aravat. ara vaa dh
ma ahi kapi -~ mai muni uci. ktigao yam .
so auc h Vardhamna 142
1
V A L E (135)
vale parato drgho bhavati. kvala, sutvala, da
ntvala.
CITE K A P I (136)
citiabdasya kapi parato drgho
dvicitka.
bhavati.
ekacitka,
H R A L O P E 'A (137)
hakrarephayor lopo yasmin tatra prvasyo drgho
bhavati. lham, gham.
nraktam, draktam. aa iti
kim ? vham.
S A H I V A H O R OT (138)
sahivahor hralope a ottva bhavati. soh, voh.
sohum, vohnm. udavohm, udavoham. katham ham?
prd ha (V, 1, 89) itydiligt.
V, 2
372
KARE CIHNASYVIAPACABHINNA
CCHINNACCHIDRASRUVASVASTIKASYA (139)
kare parata cihnasya vidivarjitasya drgho bhavati.
dtrkara, dvigukara, dvyagulkara.
cibnasyeti
kim? obhanakara. avider iti kim? viakara, aa
kara, pacakara, bhinnakarrla, chinnakara, chidra
kara, sruvakara, svastikakara.
NAHIVTIVIVYADHIRUCISAHITANIU K V A U
(140)
nahydiu kvibanteu parato drgho bhavati. upnat,
nvt, prvt, marmvit, nruk, a, partat. gamdn kvv
(V, 3, 49) ity anunsikalopa. kvv iti kim? upanaddham.
PRDN GHAI B A H U L A M (14l)
prdn ghaante parato bahula drgho bhavati.
prativiaty asmin niti pratvea, prativea. pratibodhana
pratbodha, pratibodha. pratibaranti, jpayanty aneneti
prathra, pratihra . pratikurvanti teneti pratikra, pra
tikra. kvacid bhinnaviaye: prakra, prkra; prasda,
prsda. kvacin na bhavati: Nida, vida. kvacid
bhavaty eva: nvra, nhra, nra.
1
Ms. om.
I K A KE (142)
igantasya ke parato drgho bhavati. nka, vka,
anka, pratka. ika iti kim? praka. bahulam ity
eva: nika, vikah. ajartha rambha.
DAS TI (143)
d ity asya yas takrdeas tasmin parata prdnm
igantn drgho bhavati. nttam, parttam, vttam. tti
kim? sudattam. ika ity eva: prattam, avattam.
V A H E (144)
vahe parata igantasya drgho bhavati. vaha, Kap
vaha, Kvaha. ika ity eva: Piavaha. bahulam ity
eva: Pluvaha, Cruvaha.
373
V, 2
ANYEM A P I (145)
anyem api abdnm uttarapade bahula drgho bha
vati. vdanta. vdara, vkara. kvacin na bha
vati: vaphalka, vamukha. kvacid vikalpa: vpuccha,
vapuccha. kvacid viayntare 'pi: vapadam, vpadam.
kvacid anuttarapade ' p i : purua, prua.
C A U (146)
acatau luptkre parato drgho bhavati. dadhca, da
dhc. madhca, madhc.
Y A A I K A (147)
yaa sthne ya ik tasyottarapade drgho bhavati. K
ragandhputra, Kaumudagandhpati. yaa iti kim? bh
mipati.
pacamasya dvitya pada
sampta.
374
V, 3
g. b. Ende
von
Buch VI,
Kap. 2
PRAKTE
(1)
A L U K I (3)
g. b. Ende
von
yatra yad ucyate tasyluki sati tad bhavatty etad adhi
Buch V I ,
kta
veditavyam.
Kap. 2
NMY ATI SCATASRO (4)
nmi paratas tiscatasvarjity prakter drgho bhavati.
vkm, agnnm, vynm, kartm. nu nirdea kim?
kte nui drghatvaprasiddhyartham. anyath hi nuabhva
syt. atiscatasror iti kim? tism, catasm. alukty
eva : tlavanam, pluvanam. prakter ity eva: kmi paya,
pman paya. nai nmi prakti.
N U R V (5)
nabdasya nmi
nm.
nm,
NA (6)
naknty prakter nmi parato drgho bhavati. pa
cnm, saptnm. nmty eva: carmam.
ISUI (7)
au sui ca parato nakrnty prakter drgho bha-
375
V, 3
V, 3
376
A J J H A N O SANI J H A L I
(13)
ajantasya hante ca sani jhaldau parato drgho bha
vati. cikrati, tuati, cicati; jighsati. jhalti kim?
yiyaviati. prakter ity eva: dadhi sanoti.
IO G A M A (14)
ideasya gama sani jhaldau parato drgho bhavati.
adhijigsate vedam. ia iti kim? sajigasate.
TANO V (15)
tanote sani jhaldau parato drgho v bhavati. tit
sati, titasati. jhalty eva: titaniati.
K R A M A S T V I (16)
kramas tvi parato drgho v bhavati. krntv, krantv.
jhalty eva: kramitv, prakramya.
AMA K I T I V A U CA (17)
amantasya vau kiti jhaldau ca parato drgho v bha
vati. pran, pratn. nta, ntavn. ama iti kim?
odanapak. kitti kim? gant. vau ceti kim? gamyate.
AMI CA CCHVO H (18)
ami parato vau jhaldau ca satuka chakrasya a
krdeo bhavati, vakrasya ca h. vina, prana; pr;
pa, pra, praum. syonm; akady; dudyati, dy
tv, dytam. katha dyubhy, dyubhir iti? hi kte
diva ud ( Y 1, 135 bez. P. V I , 1, 131) iti taparatvn mtraklo
bhaviyati. ami ceti kim? devitv. katha pratidvn?
bahiragasyllopasysiddhatvn na bhaviyati.
JVARATVARVARIVUMAV SOPNTASYA (19)
jvardn vakrasyopntasahitasya vau jhaldau ca
377
V, 3
V, 3
378
apitti
kim?
sra
LlINDHIRANTHAGRANTHM (25)
lii parata indhdn nalopo bhavati. sanidhe; re
thatu, rethu; grethatu, grethu. em iti kim? sasra
se. apitty eva: arantha.
D A M B H A SSANI CA (26)
dambhe sakrdau sani lii cpiti parato nalopo bha
vati. dhipsati, debhatu, debhu. dvisakranirdea kim?
didhambiati.
SVAJA (27)
svajer lii parato nalopo bhavati. pariasvaje. sadi
svanjer lii (VI, 4, 98) iti atvapratiedha.
API DAASAJE CA (28)
api parato dae saje svaja ca nalopo bhavati.
daati, sajati, parivajate.
RAJA (29)
C raja api parato nalopo bhavati. rajati. katha ra
janam, rajatam, raja iti? audik ete. tath hi: raja
kyun, pirajibhy kid ity atac, uirajibhy kid ity asun .
1
379
V, 3
V, 3
380
KITI (38)
kiti niti jhaldau paratas tandyanivan amo lopo
bhavati. tata, tatavn. kata, katavn. yata, yatavn.
rata, ratavn. vati ktini; ktici pratiedha vakyati (43),
anyatra ce bhavitavyam. jhalty eva: hanyate, gamyate.
tandyanivanm ity eva: nta, ntavn. dnta, dnta
vn. ama ity eva: pakva.
JANASANAKHANM T (39)
jandn jhali kiti parato ama d bhavati. jta,
jtavn. sta, stavn. khta, khtavn. kitty eva:
jantu. jhalty eva: janitv.
SANI (40)
jandn sani jhaldau parato ama d bhavati. si
siti. janakhanor i bhavitavyam. jhalty eva: sisaniati.
Y E V (41)
ye kniti parato jandnm ttva v bhavati. jyate,
janyate; jjyate, jajanyate. syate, sanyate; ssyate, sa
sanyate. khyate, khanyate; ckhyate, cakhanyate.
TANO Y A K I (42)
tanoter yaki parata ttva v bhavati. tyate, tanyate.
SANA KTICI LOPA CA (43)
sana ktici parato lopa ttva ca v bhavati.
sti, santi.
sati,
samagata,
H A N A (46)
hante sici parato lopo bhavati, nitya yogavibhgt.
hata, hastm.
381
V,
Y A M A SCANE (47)
yame scane vartamnasya sici tapure parato lopo
bhavati. udyata, udyastm. scana iti kim? yasta
pdam. jhali tiy apity api na bhavati, sic vyavadhnt.
taty eva: ayast.
VODVHE (48)
udvhe vartamnasya yame sici tapare parato lopo
v bhavati. upyata kanym, upyasta kanym.
GAMDN K V A U (49)
gamdn kvau parato lopo bhavati. janagat, sayat,
partat. katham agreg? audiko r bhaviyati.
NCA PJYM (50)
acate pjy gamyamny nalopo na bhavati.
acitam iva iro vahati. pjym iti kim? udaktam uda
ka kpt.
K T I C I DRGHA CA (51)
ktici parato nalopo drgha ca na bhavatL tanti, ra
nti, vanti. ktica sajy vacant sajdnm apra
yoga. katha saktir , bhaktir iti? ktin siddham. drgha
sabhave v lopapratiedha.
? M s. majadnm (so) und maktir
1
K T V I S K A N D A S Y A N D O (52)
ktvi parata skanda syande ca nalopo na bhavati.
skantv, syantv.
SEI (53)
sei ktvi parato nalopo na bhavati. srasitv, dhva
sitv, syanditv.
VACILUCITHAPHO V (54)
vaciluces thntn phntn ca sei
lopo v na bhavati. vacitv, vacitv. lucitv, luci
1
parato
na
V, 3
tva. ranthitva,
tv, guphitv.
1
rathitva.
382
granthitva,
grathitva.
gumphi
JANAA (55)
jntn nae ca ktvi parato nalopo v bhavati. bha
ktv, bhaktv. nav, nav. yogavibhgo 'niartha.
BHAJE CII (56)
bhaje cii parato nalopo v bhavati. abhji, abhaji.
SA KITI IS (57)
sa kiti parata isdeo bhavati. ia, anvaiat,
eiyate, mitral, . kitti kim? st.
TII H A L Y APITI (58)
tii haldv apiti parata sa isdeo bhavati. tau
ia, vaya ima. titi kim? stram. halti kim?
asatu. apitti kim? sti.
H A U (59)
g. b. m. 81
adhi.
H A N O JA (60)
hanter hau parato jdeo bhavati.
jahi.
L I R L I A T I I T I (61)
liy rliy atiiti caitad adhikta veditavyam.
1
BHRASJO B H A R J V (62)
bhrasjer lidiu bharjdeo v bhavati. babharja, ba
bhrajja. bharka, bhraka. bhar, bhra. katha
bhjjyt, bha, barbhjjyata iti? vyavasthitavibhay,
bhrasja iti rprayad v. prva ca yaa ik prva
vipratiedht.
383
V, 3
kusubhyati,
Y A S Y A H A L A (65)
hala parasya yasya lidiu lopo bhavati. bebhid
cakre, bebhidia, bebhidit. akra kim? ryit, ma
dhyit. hala iti kim? lolyit. athav halanty prakter
vihitasya lopo bhavati. halanty iti kim? lryit, madhyit.
ka punar anayo strrthayor viea? yad prvas tad
sostrit, ayiteti bhavitavyam. yadparas tad sostrvit,
ayyiteti bhavitavyam. lidiv ity eva: bebhidyate.
K Y A S Y A V (66)
hala parasya kyasya lidiu lopo v bhavati. sami
dhcakra, samidhycakra. dadcakre, dadycakre.
samidhia, samidhyia. samidhit, samidhyit. hala ity
eva: payit, payit. kecid yako 'pi v lopam icchanti:
bhiajyit, bhiajit. tad anarthakam, kyac kya v si
ddhatvt.
ER ANII (67)
anii lidau parato er lopo bhavati. iyyaadedai
jdrghm apavda. atatakat, iat, kra, kraka, k
ryate. aniti kim? krayit. lidiv ity eva: krayati.
TATAVATI (68)
ktaktavatvor idyo parato er lopo bhavati. kritam,
kritavn. hritam, hritavn. iti kim? ii kte ilopo
yath syt. anyath hi lope kte ekca (V, 4, 130) iti i
na bhavati. sajapita pau. igrahaasmarthyt pu-
V, 3
384
385
V, 3
N A L Y A P I (80)
lyapi parato mdnni yad ukta tan na bhavati. pra
V, 3
386
IO Y A (87)
ia prakter aci parato yadeo bhavati. yanti, yantu.
iyo 'pavda.
E R ASAYOGD ANEKCA (88)
sayogt paro ya ivaras tadanty prakter anekco
387
V, 3
ASUDHIYAH
Ms. anyasya
V, 3
388
DUO A U (94)
duo au parato 'ca ddeo bhavati.
iti kim? doa.
dayati.
V CI TTE (95)
cittaviayasya duo v aca ddeo v bhavati. d
ayati cittam, doayati cittam. cittagrahaenaiva caitasika
sypi grahaat praj doayati, praj dayati.
GAMAJANAKHANAGHAS LE LOPO 'PITI (96)
gamdn ldee 'jdv apiti parato 'co lopo bhavati.
jagmatu, jagmu, jagmivn. jajatu, jaju, jaje, ja
jte, jajire. cakhnatu, cakhnu. jakatu, jaku, ja
kivn. la iti kim? agamat. apitti kim? jagma.
K I T I CA H A N A (97)
kiti ldee piti cjdau parato hanter aco lopo bhavati.
jyghna, nighna, vighna; jaghnatu, jaghnu, jaghni
vn. acty eva: hata, hatha.
H U J H A L O 'NI O H E R DHI (98)
juhoter jhalanty ca prakte parasynio her dhibhvo
bhavati. juhudhi, bhinddhi, chinddhi.
hujhala iti kim?
krhi. ania iti kim? rudihi, svapihi. her iti kim? ju
hotu. juhutt, bhinttd ity antaragatvt ttan. tasya pu
nar na dhibhvo her iti rprayat.
ATO L U K (99)
ata parasya her lug bhavati. paca, paha. ata iti kim?
ehi. tapara kim? yhi.
UTO 'SAMYOGD ADHTO (100)
asayogt paro ya ukras tasmd adhto parasya her
lug bhavati. kuru, cinu. uta iti kim? lunhi, punhi.
asayogd iti kim? pnuhi, aknuhi. adhtor iti kim?
yuhi, ruhi.
VSYA VMO (101)
vakramakrayo parato syety uto 'sayogd adhto
389
V, 3
Ms. paratvam
M s.
ID DARIDRA (107)
daridrter haldau tiy apiti parata ikro bhavati.
da
V, 3
390
daridrati.
tinty
eva:
di
B H I Y O V (108)
bibheter hali tiny apiti parata ikro v bhavati. hi
bhita, bibhta. bibhitha, bibhtha. halty eva: bibhyati.
tinty eva: bibhati, bhta. apitty eva: bibheti.
HKA (109)
jahter hali tiny apiti parata ikro v bhavati. jahita,
jahta. jahitha, jahtha. halty eva: jahati. tinty eva:
jihsati. apitty eva: jahti.
H A U V (110)
jahter hau parata ittvam tva ca v bhavati. jahihi,
jahhi, jahhi.
YI LOPA (111)
yakrdau tii parato jahter lopo bhavati. jahyt, ja
hytm. tity eva: hyate. katha heyt? liy ed (78)
ity anavakatvt.
DARIDRA K I T I (112)
daridrter yakrdau kiti parato
dryate, daridryt. kitti kim? daridryt.
lopo
bhavati.
dari
A C Y A Y U V A U (113)
ajdau yuvuvarjite parato daridrter lopo bhavati. da
ridrati, adaridran ; daridrit, daridritum; didaridriati; da
ridra. to e 'pi yug na bhavati, lopavidher balavattvt.
acti kim? didaridrsati. ayuvv iti kim?
daridram,
daridryaka. apitty eva: adaridrm.
1
Ms. adaridrat
L U I V (114)
lui parato daridrter lopo v bhavati. adaridrt, ada
ridrst.
391
V, 3
g. b.m. 125
V, 3
392
aneam.
N A ASADADAVDYADEM (125)
aser dader vdnm adenvidhnavihitasya cta ettva
na bhavati. viaasatu, viaasu, viaasitha. dadade,
dadadte, dadadire. vavamatu, vavamu, vavamitha. vi
aaratu, viaaru, viaaritha. cicayitha, lulavitha. arva
ntam, arvantv iti atr siddham, arvam, arvv iti va
nip Siddham. Maghavantau, Maghavanta iti matup si
ddham, Maghavan niti praktyantaram asti.
g. b. Ende
d. Kap.
Y A C Y A I S U I (126)
yakrdv ajdau ca isuvarjita
veditavyam.
393
V, 3
PDA P A T (127)
pdanty prakter yacy aisui parata pcchabdasya
paddeo bhavati. Vaiyghrapadya. dvipada paya, dvi
pad ktam. dvipadik dadti. yacty eva: dvipdbhym.
aisuty eva: dvipndi kulni; dvipdau, dvipda. svdi
grahad akioradhenunyyena: dvipdyati.
VASOR V A UT (128)
vaso vakrasya yacy aisui parata uddeo bhavati. vi
dua paya, vidu ktam. pecua paya, pecu ktam. ya
cty eva: vidvadbhym. aisuty eva: vidvsau, vidvsa.
VAYUVANMAGHONM ANADAU (129)
vdnm anadau yacy aisui parato vakrasyoddeo
bhavati. una, un, un. yna, yn, yn. Maghona,
Maghon, Maghon. anadv iti kim? auva msam,
yauvana vartate, Mghavana sthlpka. nakranirdea
kim? yuvaty, Maghavatyeti abdntaratvt.
A L L O P O NA (130)
g.b.m.134,
ananty prakter yacy aisui parato 'to lopo bhavati. lopa allein
b. m. 160
rja, rj. taka, tak.
APRVAHANDHTARJNM AI (131)
aprvasya hanter Dhtarja cno i parato 'llopo
bhavati. auka, tka, bhrauaghna, Dhrtarja.
em iti kim? smana, vaimana. ati kim? tkaya.
krutv ya.
IYOR V (132)
i ity etayo parato nanty prakter ato lopo bha
vati. smni, smani. smn, smanI.
N A SAYOGD V A M A (133)
na sayogd vakrn makrc ca parasynanty ato
lopo bhavati. carma, carmae. parva, parvae. sa
yogd iti kim? pratidvn, smn. vama iti kim?
tak.
V, 3
394
ACA (134)
acater yacy aisui parato 'to lopo bhavati. dadhca,
dadhc. madhuca, madhuc. prptyabhvt pratiedho
nnuvartate.
U D A T (135)
uda parasycater yacy aisui parato 'ta lddeo bha
vati. udca, udc.
TA (136)
krnty prakter yacy aisui parato lopo bhavati.
kllapa, kllap. ubhaya, ubhay. yacty eva: k
llapbhym. aisuty eva: kllap paya. katha kha
v paya, khavay ktam? i cpa (VI, 2, 43), kulay
v (H, 4, 57) itydijpakt.
VIATER ITI TE (137)
viater iti parato tiabdasya lopo bhavati.
krta , viaka. via atam.
Ms. krtam
viaty
ANTYJDE (138)
autyo j dir yasya tasya praktyavayavasya iti parato
lopo bhavati. trimaka. kumudvn, navn. upasaraja.
itkaraasmarthyd asvdv ayacy api bhavati.
g. b. m. 149 NO 'DAU (139)
adau yaci parato nakrnty prakter antyjdilopo
bhavati. Agniarmi, Auulomi. na iti kim? Stvata.
adv iti kim? arma, armae.
KALPYDNM (140)
Kalpin nity evamdnm adau yaci parato ntyj
dilopo bhavati. Kalpin prokta veda vidanty adhyate
v, Klp. Kauthum. Taital Jjal ecryau, tatkto
granthas tacchabdenoeyate. tam adhyate Taital, Jjal.
eva Lgal. Kalpin Kuthumin Taitalin J
395
V, 3
dve
EKT (144)
ekt parasyhna e parato 'ntyjdilopo bhavati. ekha.
ANTIKASYA TAME TDE (145)
antikaabdasya tame paratas tder avayavasya lopo bha
vati. antama.
KDER B A H U L A M (146)
antikasya tame nyatra ca parata kakrder avayavasya
lopo bahula bhavati. antikatama, antitama; antita,
antikata. antike sdatty antikasat, antiat.
OR OT (147)
uvarnty prakter yacy adau parato bahulam
ottva bhavati. Bbhravya, Mavya; Aupagava, K
paava. bahulam ity eva: Svyabhuva.
V, 3
396
HE (148)
he parata uvarnty prakter babula lopo bha
vati. Kmaaleya, aitibheya, Mdrabheya. bahulam
ity eva: Kdraveya.
Y A S Y A (149)
ivarnty avarnty ca prakter yacy adau pa
rato bahula lopo bhavati. Sktya, Grgya, Aitik
yana, Kleya, Dauleya, Dki, Plki. bahulam ity
eva: ryu.
YM (150)
ny parato yasya lopo bhavati. Dk, Plk, ku
mr, kior, gaur.
g. b. m. 156
MATSYASYA Y A (151)
matsyasya y parato yakrasya lopo bhavati. mats.
T I Y A P U Y A Y O R N A K A T R E 'I
(154)
397
V, 3
M s. Krocakya
B A H O R E R BH CA (160)
baho parem ihdnm ivarasya lopo bhavati, bh
ca bahor dea. bhyn, bhm.
V, 3
398
IHE Y I K CA (161)
ihe parato bahor bhr deo bhavati, yik cgama.
bhyiha. v ihavadbhvt: bhyayati.
JYYN (162)
jyabdt parasyeyasa ttva niptyate.
PRIYASTHIRASPHlRORUGURUBAHULATPRAD
RGHAHRASVAVDDHAVNDRAK PRA
STHASPHAVARAGARABAHATRAPADR GHA
HRASVARAVND (163)
priydnm ihdiu yathsabhava prdaya de
bhavanti. preha, preyn, prem. stheha, stheyn, sthe
m. spheha, spheyn, sphem. variha, varyn, va
rim. gariha, garyn, garim. bahiha, bahyn,
bahim. trapiha, traplyn, trapim. drghiha, dr
ghyn, drghim. hrasiha, hrasyn, hrasim. variha,
varyn, varim.
vndiha, vndyn, vndim.
v
ihavadbhvt: prpayati, sthpayati, sphpayati, varayati,
garayati, bahayati, trapayati, drghayati, hrasayati, vara
yati, vndayati.
RA TA PTHUMDUKABHADHA
PARIVHNM (164)
pthvdnm krasyehdiu pareu repho bhavati.
prathiha, prathyn, prathim.
mradiha, mradyn,
mradim. kraiha, krayn, kraim. bhraiha, bhra
yn, bhraim. drahiha, drahyn, drahim. pari
vrahiha, parivrahyn, parivrahim. v ihavadbh
vt: prathayati, mradayati, kraayati, bhraayati, drahaya
ti, parivrahayati. pthvdnm iti kim? jiha, jlyn;
kcchrayati, ktayati.
N AI KCA (165)
na
g. b. m. 177
ihdiu parato yad ukta tad ekco na bhavati.
srajiha, srajyn, srajayati. sruciha, srucyn, sruca
yati. ekca iti kim? vasumattama, vasiha.
399
V, 3
A K E RJANYAMANUYAYNM (166)
ake parato rjanydn yad ukta tan na bhavati.
rjanyakam, mnuyakani. manojditvd (IV, I, 149) v u :
yauvanik.
TMDHVANO K H E (167)
tmano 'dhvana ca khe parato yad ukta tan na bha
vati. tmanna, adhvanna. kha iti kim? pratytmam,
prdhvam.
ABHVAKARMAOR A N O Y E (168)
anantasya ye parato yad ukta tan na bhavati, sa ced
bhvakarmaor avihito bhavati. smasu sdhu, smanya.
brahmanya. abhvakarmaor iti kim? rjo bhva ka
rma v, rjyam. ya iti kim? mahrja.
AI (169)
ai parato nantasya yad ukta tan na bhavati. sma
na, vaimana.
K A R M A O 'LE (170)
karmao ' i parato yad ukta tan na bhavati, la
cen na gamyate. krmaa. ala iti kim ? krma. a
ty eva: krmukam.
MD V A R M A O ' P A T Y E (171)
ind eva parasya varmaa evpatye 'nantasyi parato
yad uktani tan na bhavati. Ckravarmaa. md iti kim?
Sautvana . varmaa iti kim? Sauma.
1
Ms. Sautva
HITANMNO V (172)
Hitanmno 'patye 'i yad ukta tan neti v bhavati.
Haitanmana, Haitanma.
Ms. nati
1
B R A H M A O JTAU (173)
brahmao 'patye i jtv abhidheyy yad ukta
V, 3
- 400
asa
A N A P A T Y E CA (177)
inantasya easynapatye 'samhe crthe yad ukta tan
na bhavati. skinam, srviani. sragvia idam, sr
gviam. apatye tu bhavaty eva: Medhvino 'patyam, Mai
dhva. asamha ity eva: rathin samho, rtham.
DDINYANAHSTINYANAJAIHMINEYAV
SINYANIBHRAUAHATYADHAIVATYASRA
VAIKVKAHIRAMAYNI (178)
Dinyandni abdarpi yathyoga niptyante.
Daihastibhym apatye Naditvt phaki lopbhva: D
inyana, Hstinyana. Jihmina ubhrditv haki
Jaihmineya. Vsino 'gotrd daijdyaca (II, 4, 90) iti
phin: Vsinyani. bhraghno dhvna ca bhve yai
tatvam: bhrauahatyam, dhaivatyam. Sarayv bhave 'i
yalopa: Srava. Ikvkor ai janapadd ai v ukralo
pa: Ikvkor idam, apatya v, Aikvka. hirayasya
vikre mayai yalopa: hiramayam.
pacamasya ttya pda
sampta.
401
V, 4
ph
I S U S U G D O R B H Y A K A (4)
is us uk ity evamanty prakter doabdc ca para
sya hakrasya kdeo bhavati. srpika, dhnuka,
barajambuka, mtka, paitka. dorbhy carati, dauka.
iika, auika ity anarthakatvl lkaikatvc ca na bha
vati. yandaya caita upadevasthym eva bhavanti ni
mimittatvt, yuc haj iti cakrasyntodttrthatvc ca.
TO 'AVATA (5)
takrnty prakter aavato vihitasya hasya kdeo
V, 4
402
UD OHYT (9)
ohyt parasya krasyoddeo bhavati. praprt pi
. p, purau, pura. tapara kim? dghasya sthne
drgho m bht, am anu iti yath.
g. b. m. 36
IDITO N U M (10)
idito dhtor num gamo bhavati. ku, hu, ku
it. upadevasthym eva num bhavati, nimimittatvt,
dhtvadhikrc ca. dhtor ity eva: acat.
E MUCDNM (11)
e parato mucdn num bhavati. mucati, lumpati.
katha tpati tmpati, dpati dmpatti? dhtuv eva hi
dvidhpht.
403
V, 4
NAO J H A L I (12)
naer jhaldau parato num bhavati.
kim? naanam.
na.
jhalti
num
bhavati.
jambhayati,
ja
R A D H A (15)
radher ajdau
num bhavati.
randhayati, randhaka.
II LII (16)
idau liy eva parato radher num bhavati. rarandhiva,
rarandhima. liti kim? radhit.
R A B H O 'APLIO (17)
rabher aapy alii cjdau parato num bhavati. ra
mbha, rambhaka. aaplior iti kim? rabhate, rebhe.
L A B H A (18)
labher ajdv aaplior num bhavati.
mbhaka. aaplior ity eva: labhate, lebhe.
lambha,
la
O Y I (19)
a parasya labher yakrdau parato num bhavati.
lambhy gau.
1
C2 lambhyo
UPT S T U T A U (20)
upt parasya labher yakrdau parata stutau gamya
mny num bhavati. upalambhy bhavat vidy. stutv
iti kim? upalabhyam asmd valt kicit.
V, 4
404
Y U J E R ASAMSE (26)
yujer asamse sui parato num bhavati.
yuja, yujam, yujau. asamsa iti kim?
yun, yujau,
avayuk.
V A Y A M A (27)
yamantd anyasya au parato num bhavati. reysi,
mahnti, udavinti, kuni, vanni. v iti kim? reyas
kule. ayama iti kim? catvri, ahni.
BARRJI BAHURJI (28)
bahrja au parato 'ntyt prvo numgamo v bha
vati. bahrji, bahrji.
405
V, 4
V, 4
406
anavn.
sv iti
dyau.
PATHIMATHYBHUKM T (38)
pathydn sau parata d bhavati. panth, manth,
bhuk.
I S U Y E (39)
pathydnm ikrasya au sui ca parata d bhavati.
bahupanthm,
panthnau,
panthna.
bahumanthni,
ma
nthnau,
manthna.
bahvbhuki,
bhukau,
bhu
ka.
g. b. m. 50
T H O N T H A (40)
pathydu thakrasya isui parato uthdeo bhavati.
bahupanthni, panth. bahumanthni, manth.
INO 'CI LOPA (4l)
pathydnm inabdasyjdau supi parato lopo bhavati,
isuo 'nyatra smarthyt. patha, path. matha, math.
bhuka, bhuk.
PUSO 'SU (42)
pusa au sui ca parato 'sudeo bhavati. bahu
pumsi; pumn, pumsau, pumsa, pumsam, pu
msau. isuty eva: pusa, punis.
GOR A U SVRTHE (43)
goabdasya svrthe vartamnasya sui parata aukro
bhavati. gau, gvau, gva. svrtha iti kim? he citrago,
he citragava. suty eva: gav.
407
V, 4
VOANASA (47)
Uanasa sabodhane sv anan v bhavati. he Ua
na, he Uanan.
KRUAS T U N A S TG (48)
krua parasya tuna isui paratas tjdeo bhavati. ba
hukroi; kro, krorau, krora. isuty eva: kon.
STRIYM (49)
striy vartamnasya krua parasya tunas tjdeo
bhavati. kron. pacabhi krorbhi krtai rathai, pa
cakrobh rathai. ttydiu tunantasya tjantasya ca
prayogo bhaviyati: kroun, kror.
C A T U R A N A U H O R M (50)
caturo nauha ca isui parata m gamo bhavati.
catvri, catvra; priyacatv, priyacatvrau.
anavn,
anavhau; bahvanavhi kulni. isuty eva: catura,
anauha.
A M SAU S A B U D D H A U (51)
caturo 'nauha ca sau parata sabodhane 'm gamo
V, 4
408
AANO V S U P Y T (52)
aana supi parata d v bhavati. abhi, aabhi.
supti kim? aaka sagha. alukty eva: aa.
RYO H A L I
(53)
409
V, 4
Y U Y A V A Y A U JASI (59)
yumadasmador jasi parato mntasya yyavayau bha
vata. yyam, vayam.
TVHAU S A U (60)
sau parato yumadasmados tva aha ity etv deau bha
vata. tvam, aham.
T U B H Y A M A H Y A U A YI (61)
ayi parato yumadasmados tubhyamahyau
tubhyam, mahyam.
bhavata.
T A V A M A M A U ASI (62)
asi parato yumadasmados tavamamau bhavata. tava,
mama.
TVAMV E K A S M I N (63)
ekasmin narthe vartamnayor yumadasmados tva ma
ity etau bhavata. tvm, mm. tvay, may. tvat, mat.
tvayi, mayi. tvadya, madya. tvatputra, matputra.
TRICATURO STRIY TISCATAS (64)
tricaturo striym vartamnayo Supi paratas tis catas
ity etv deau bhavata. tisbhi, catasbhi.
TISK (65)
Tiketi sajy
niptyate.
TO RO 'CI (66)
tricaturor ta supy ajdau parato ro bhavati.
catasra.
tisra,
JARY J A R A S V (67)
jarabdasyjdau supi parato jarasdeo bhavati v.
jaras dant ryante, jaray v.
TYAD TASDI U C D V E R A (68)
tyaddn dviparyantn supi tasdiu ca parato
V, 4
410
'kro bhavati. sya, tyau, tye. sa, tau, te. tata, tatra,
tad, tath. dver iti kim? bhavn. tasdiu ceti kim?
tyadya. alukty eva: tat, yat.
K I M A K A (69)
kimas tasdiu supi ca parata kdeo bhavati.
kau, ke; kad, kath, karhi.
ka,
TA SA SAU (70)
tyaddn takrasya sau parata sakrdeo bhavati.
sya, sa, ea. sv iti kim? tau.
ASV A S U K O ' S A K A U (71)
ete abd adasa sau tadantasya niptyante. asau. s
kackasya: asuka, asakau.
IDAM A Y A M I Y A M (72)
ete abd idama sau tadantasya ligatraye niptyante.
ayam, iyam, idam .
Ci ste llt idam voran
1
DO MA (73)
idamo dakrasya supi parato makro bhavati. imau, ime.
A U S Y A K O 'NA (74)
kre osi ca parato 'kakrasyedamo 'ndeo bhavati.
anena, anayo. akaiti kim? imakena.
C2 akre
1
H A L Y A (75)
haldau supi parata idamo
bhym. aka ity eva: imakai.
deo
bhavati.
ebhi,
(76)
411
V, 4
g. b.m.172
A S T E R BH (79)
aster liadiu bhr deo bhavati. babhva, bhyt,
bhavit. luk nirdea kim? asyater m bht: asit. katha
kraymsa? kbhvastibhyo lianuprayogavacant (I, 1, 51).
lidiv ity eva: syt, asti, san.
B R U V O V A C (80)
bruvo lidiu parato vacdeo bhavati. uvca, ce,
ucyt, vakt. lidiv ity eva: bryt, bravti, bruvan.
CAKA KHY (81)
caker lidiu khydeo bhavati. khyyt, khyt.
lidiv ity eva: cakta, cae, caka.
V LI I
(82)
cakhyau,
V, 4
412
NSANAVARJANEU (83)
asy ane ca parato varjane crthe caka khydeo
na bhavati. ncak, vicakaa, parisacakya. katha
vykhynam? khyter bhaviyati.
A J E R V Y AYUGHAAPKYEU (84)
ajer lidiu vbhvo bhavati, yu gha ap kyap etn
varjayitv. vivya, vyt, pravet, vta, vtavn. ayughaa
pkyev iti kim? prjanam, samja, udaja, samajy. ka
tha pravayaam? v dhtvantaram.
TI K I T Y ADO J A G D H A (85)
takrdau kiti parato 'do jagdhdeo bhavati. jagdba,
jagdhv. tti kim? adyate. kitti kim? att.
L Y A P I (86)
atter lyapi parato jagdhdeo bhavati. prajagdhya. ti
kitti siddhe lyapi punarvacanl ligd upadevasthym
eva lyab bhavati. tena hitvadattvttvettvadrghatvaio na
bhavanti: hitv, pradhya. dattv, pradya. khtv, pra
khanya.
sthitv,
prasthya.
ntv,
praamya.
pv,
pcchya. dytv, pradvya. devitv, pradvya.
LUSANAJGHAAPSU GHAS (87)
1
C2 ghasldeo
V E N O LII V A Y V (88)
veo lii parato vaydeo v bhavati.
uvya, vavau.
H A N O V A D H A LII (89)
hauter lii parato vadhdeo bhavati. vadhyt. ity
eva: hanyt.
413
V, 4
L U N I (90)
lui parato hanter vadhdeo bhavati. avadht. vadher
adantatvd d na bhavati.
TAI V (91)
lui tabhte parato hanter vadhdeo v bhavati. va
dhia, hata.
E T E R G (92)
ia ika ca lui parato gdeo bhavati. agt, adhyagt.
AU GAM ABODHE (93)
abodhe vartamuasya ia ika ca au parato gamdeo
bhavati. garaayati grmam. adhigamayati priym. abodha
iti kim? arthn sapratypayati.
SANI (94)
ia ika ca sani parato gamdeo bhavati. jigamiati
grmam. adhijigamiati priym. abodba ity eva: arthn
sapratiati.
IA (95)
ia sani parato gamdeo bhavati. adhijigsate vidym.
G LI (96)
lii parata io gndeo bhavati.
adhijage.
V LULO (97)
lui lni ca parata io gndeo bhavati v. adhya
ga, adhyaia. adhyagyata, adhyaiyata.
A U SACAO (98)
au sanpare canpare ca parata ino gndeo v bha
vati. adhijigpayiati, adhypipayiati. adhyajgapat, adhy
pipat. sacaor iti kim? adhypayati.
VALDER I
(99)
g. b. m. 174
ca igamo bhavati,
V, 4
414
(102)
g.b.m. 111
vivariate,
415
V, 4
I (112)
parayo ktaktavatvo ktva ca i ga
uita, uitavn. kudhitv, kudhita,
i asty eva.
ACO N E (113)
nakre saty acate parasya ktva ktaktavatvo ca i
bhavati. acitv jnu juhoti. acitam iva iro vahati. aci
tavn. nca pjym (V, 3, 50) iti nalopbhva. na
iti kim? udaktam udaka kpt.
L U B H A KULE (114)
lubhe parayo ktaktavatvo ktva ckule gamyamna
V, 4
416
akula ii kim?
JAS T V A (115)
ja parasya ktv ity etasya i bhavati. jaritv, jartv.
VRACITV (116)
vracitvety aya abdo niptyate.
g. b.m. 120
UDITO V (117)
udita parasya ktv ity etasya i v bhavati. amitv,
ntv.
T U S A H A L U B H A R U A R I A (118)
icchatydibhya parasya takrder valder i v bhavati.
eit, e. sahit, soh. lobhit, lobdh. roit, ro.
reit, re. tti kim? sahiyate. iu ity ut nirded iya
ter ite ca na bhavati: preit. pacam tti saptamy
ah prakalpayati parabalyastvt.
SANVANTARDHABHRASJADAMBHURISVY
RUBHARAJAPISANITANIPATIDARIDRA
(119)
ivantd dhdibhya ca parasya sana i v bhavati. di
deviati, dudyati . ardidhiati, rtsati. bibhrajjiati, bi
bhrakati. didambhiati, dhipsati. irayiati, irati. si
svariati, silsvrati. yiyaviati, yuyati. prorunaviati,
prorunati. bibhariati, bnbhrati. ap nirded anyasya
na bhavati: bubhrati. jpsati, jijapayiati.
sisaniati,
sisati. titaniati, titasati. pipatiati, pitsati. didaridri
ati, didaridrsati.
1
417
V, 4
A N I G A M E R I (121)
anided game parasya sakrder i bhavati. gami
yati, jigamiati, jigamiit, sajigamiit. anigamer iti
kim ? adhijigsit.
N A TANA I (122)
tannai saha prayoge game parasya sakrder i na
bhavati. sajigasate, sajigasamna.
samo gamchi
(I, 4, 71) itydin ta. sagasyate, sagaihsyamna,
sagasa.
V D B H Y A I (123)
vtdibhya parasya sakrdes tannair eva saha pra
yoge i gamo bhavati. vartiyate, vartiyama; vivartiate,
vivartiamah. vardhiyate, vardhiyama; vivardhiate,
vivardhiama. tannair ity eva: vartsyati, vivtsati, vivtsit.
TSA C A K P A (124)
kpa parasya tsa sakrde ca tannair eva saha
prayoge i bhavati. kalpitse; kalpiyate, cikalpiate. tan
nair ity eva: kalpt, kalpsyati, cikpsati, cikpsit.
N A SNO (125)
g. b. m. 160
tanai saha prayoge sno parasya tsa sakrde ca
i na bhavati. prasnoyate, prasnoyama, prasnotse. ta
nair ity eva: prasnavit.
K R A M A (126)
tanai saha prayoge krama parasya tsa sakrde
ca i na bhavati. prakrasyate, prakrasyamna, prakra
ntse. tannair ity eva: kramit.
TAVIAYT KARTARY ATIA (127)
talviayt krama parasya kartvtter atia i na bha
vati. prakrant. taviayd iti kim? kramit. kartarti
kim? prakramitum, prakramitavyam. atia iti kim? pra
cakramie.
V, 4
418
VAI (128)
vader atia i na bhavati. vara, bhsvara;
dpra; bhasma; raka, yc; khaa, daa. atia
ity eva: jagmiva.
T E R AGRAHDIBHYA (129)
grahdivarjitebhya parasya ter i na bhavati. tanti,
ranti, vanti. katha saktu, pattram, hasta, kham,
kuki, iku, tasara, alka, vatsa iti? audik ete, yath
garbha, darbha, gulpha, arkaretydi. grahdinirsa
kim? nighti, upasnihiti, nikuciti, nipahiti. ktiga
atvt prabhaitir itydi.
EKCO VIRIY VDIAKT (130)
ekca
viribhir
dantair
yautydibhi
ca
abhir
varjitd i na bhavati. yt, cet, net, stot, kart. ekca
iti kim ? daridrit, ddhit, vevit, proravit, jgarit. va
yatydiparyudsa kim? vayit, rayit, ayit, ayit; la
vit; yavit, navit, kavit, praSnavit, kavit, ravit.
akd iti kim? kot. vayatydiparyudsd uttaratra hala
ntagrahac ceha na bhavati: pahit. katha varit, pr
varit, stariteti? vto v, na lini (101. 102) iti vacant.
SIDHIBUDHISVIDIMANIPUALIA YAN (131)
sidhyatydibhya yanopalakitebhya parasya val
der i na bhavati. seddh, boddh, svett, mant, po,
le. yaneti kim?
sedhit, bodhit, svedit, manit,
poit, leit.
V I D E R A L U K A (132)
vider alugvikarat parasya valder i na bhavati. vett.
aluka iti kim? vedit strm.
YARALD BHA (133)
yaralebhya paro yo bhakras tadantt parasya valder
i na bhavati. yabdh, rabdh, labdh. yarald iti kim?
umbhit.
bha iti kim? lagit.
419
V, 4
YARANAGN MA (134)
yaranagdibhya paro yo makras tadantt parasya
valder i na bhavati. yant, rant, praant, gant.
so beide M ss Ci und C2, gegenuber den TexthandschriJten
1
AKDIBHYA (135)
aka ity evamdibhya parasya valder i gamo na
bhavati. akt, ghast, vast. akyater vaste ce asty eva:
akit, vasit. akghasvasatihanibhya pacivaciricivici
sicimucipracha
diidiviiliiriiruimispibhya
kruo
daa
tyajiyajiyujirujinijivijibhujibhajisjisaji
rajibhajibhya svajimasjibhrasjibhya ruhaduhadi
halihamihanahadahavaha adihadiadisaditudinudibhidi
chidikudipadikhidiskanda tapatipaapavapalipalupaspa
svappakipachupa uikipiiviiiibhya tuitviidu
idviibhya vyadhiyudhirudhiudhibandhikrudhikudhe
rdhisdhibhy ca.
so be ide IL?s. C1 add. druha e wische n ruha und duha,
aber vgl. 108
C1 om. kudi
1
RYUGRO K I T A (136)
rayater ugantd ekca rote ca parasya kito valder
i na bhavati. ritv, rita. yutv, yuta. ltv, lna.
vtv, vta. trtv, tra. rutv, ruta. ekca ity
eva: jgarita. kita iti kim? lavit.
SANO GRAHAGUHA CA (137)
grahiguhibhym ugantc ca parasya sana i na bhavati.
jighkati, jughukati; lulati, pupati. vayater roter
yauter vta ca parasya sana i vibhokta (119. 101).
SVRTHE (138)
svrthikasya sana i na bhavati.
jugupsate.
titikate, cikitsati,
g. b. m. 156
V, 4
420
Y A T O ' P A T E R V (140)
yasmd i v vihitas tata pativarjitt parayos tatavator
na bhavati. Sta, stavn. apater iti kim? patita,
patitavn. ekca ity eva: daridrita. katha vidita? vi
isahacaritasya vidavia (166) iti grahat.
DITA (141)
dita parayos tatavator i na bhavati. minna, minnavn.
BHVRAMBHAYOR V (142)
bhve tadrambhe ca tatavator i v na bhavati. mi
nnam, meditam. praminna, pramedita. dita ity eva: gatam.
J A P I V A M A (143)
japivamibhyth parayos tatavator i v na bhavati. ja
pta, japita. vnta, vamita.
VYNA VASA (144)
viprvd nprvc ca vase parayos tatavator i v
na bhavati. vivasta, vivasita. vasta, vasita. vyna
iti kim? nivasita , ucchvasita.
be ide Hss. nivasita
1
KUBDHASVNTADHVNTA MANTHAMANA
STAMA (145)
kubdhdayo manthdiv artheu niptyante. kubdho
mantha. svnta mana. dhvnta tama. samndhi
karaa kim? kubhita manthena, svanita manas,
dhvanita tamas.
VIRIBDHAPHABHAMLINI SVARN
YSABHPAEU (146)
viribdhdaya svardiu gamyamneu niptyante. viri
bdha svra cet, virebhitam anyat. pham anysanirjta
cet. sadyo'bhiutoddhtauadha dravadravyam evocyate.
phitam anyat. bha bha cet, bhitam anyat. mli
am avispaa cet, mlechitam anyat.
C2 anysaniryta
C1 phaitam
421
V, 4
V, 4
422
VA DANTANTAPURADASTASPA ACCHA
NNAJNAPTA (155)
yantnm ete kte parato v niptyante. dnta, da
mita. nta, amita. pra, prita. dasta, dsita.
spaa, spita. channa, chdita. japta, japita .
1
C1 jpita
RUAHMATVARASAGHUSVANA (156)
rudibhya parayos tatavator i v na bhavati. rua,
ruita. ha, hita. her lomasu vismitapratightayor
iti ca na vaktavyam, anyatrpi darand arthnyatve ca,
vyavasthitavibhay v. h ke, hit ke. ht
dant, hit dant. ha lomabhi, hita lomabhi.
abhynta, abhyamita. tra, tvarita. saghua, sa
ghuita. svnta, svanita. aviabdane manasi ca pa
ratvd anenaiva bhavitavyam. apacita iti cinoter bhaviyati,
tata eva pj pratyate. apacyita iti cyater bhaviyati.
APACITI (157)
apaprvasya cye ktini parata cibhvo niptyate. apa
citi. cynivttyartha vacanam.
SBHVSTUDRUSRURUVO LIA (158)
srdibhya eva parasya valder lia i na bhavati. sasva,
sasma. babhva, babhma, babhvahe, babhmahe. vavva,
vavma, vavvahe, vavmahe. vnvor valdilakaa eva
pratiidhyate. tuuva, tuuma. dudruva, dudruma. su
sruva, susruma. uruva, uruma. srdibhya iti kim? pe
civa, pecima. ekiva, ekima.
KO 'SUA (159)
asukt karote parasya lia i na bhavati. cakva, ca
kma. srdiniyamt prptasya pratiedha. asua iti kim?
sacaskariva, sacaskarima.
TAS TSI NITYNIAS T H A L A (160)
dantt tsi nitynia parasya thala i na bhavati. hart:
423
V, 4
ivn, vivivn.
dadivn, dadvn.
V, 4
424
H A N A S Y E (167)
dantd dhante ca parasya sya ity etasya i bhavati.
kariyati, haniyati.
AJE SICA (168)
aje parasya sica i gamo bhavati.
jt.
K B H Y A PACABHYA (172)
k ity evamdibhya pacabhya parasya sana i bha
vati. cikariati, jigariati, didariate, didhariate, pipcchiati.
pacabhya iti kim? siskati.
R U D B H Y A S TIA (173)
ruddibhya pacabhya parasya valdes tia i
vati. roditi, svapiti, priti, vasiti, jakiti. tia iti
svapt. pacabhya ity eva: jgarti.
JANA
jana a a
ca i bhavati.
vyatijajidhvam.
iva, idhvam.
bha
kim?
S D H V E (174)
ca parasya sakrdes tio dhva ity etasya
vyatijajie, vyatijajidhve; vyatijajiva,
juhotyditvd dvirvacanam. ie, idhve;
ie, didhve; iva, idhvam.
425
V, 4
NE M U G A T A (175)
ne parato 'krntasya mug gamo bhavati. pacamna,
yajamna. ata iti kim? kurva. tapara kim? dad
na. prakter ity eva: pra.
SNA (176)
sa parasynasya ttva niptyate.
pacamo 'dhyya
sampta.
sna.
VI, 1
M J E R T (1)
mrjer ata d bhavati.
ma.
426
mri, mr.
TO 'CI V (2)
mjer krasyjdau parata d v bhavati. mrjanti,
mjanti. mrjan, mjan. ta iti kim? samrjanam. acti
kim? ma.
g. b. m. 8
A J G I V N SI C Y A T A Y
D
A I C (3)
atapare sici parato jgivivarjity ajanty prakter
daico bhavanti. akrt, acait, alvt. atra pratysatter
ikrasyaikra, ukrasyaukra, prieyd krasykrali.
em asabhavn na bhaviyati; udavohm iti halo
pasysiddhatvt.
atati
kim?
acyoa.
ajgivnm
iti
kim? ajgart, aunayt, avayt. katha nyanuvt, nyadhu
vd iti? antaragatvd uvi kte vakrea vyavadhnn na
bhaviyati, halantalakaasya ca nei (5) iti pratiedht.
alvd ity api tarhy okre 'vdee ca kte na prpnoti? n
prpte 'dey daij rabhyate, uvi puna prpte cprpte ca.
na ca ivigrahaa jpaka sicy antaragbhvasya, d
aico 'denapavdatvt. na ca prayojanam asti. yo 'py ha:
acecyt, anenyt, aciryt, ajiryd iti yntalakaa prati
edha syt, tatrpi ndeprptir asti, daic bdhitatvt.
1
M s. ade
H A L O CA (4)
atapare sici parato halanty prakter yo 'c tasydaico
bhavanti. apkt, abhaitst, arautst, atpst, arkt, askt.
427
VI, 1
NEI (5)
idau sici parato halanty prakter daico na bha
vanti. akot.
VORO (6)
roter idau sici parata aij v bhavati.
prauravt, prauruvt.
praurvt,
V A D A V R A J A L R A (8)
vadivrajor tntn rephntn ca haldn yo 'kras
tasyedau sici parata d bhavati,. nitya punarvidhnt.
avdt, avrjt; aclt, akrt. upntasyety eva: avallt,
avabhrt.
g. b. m. 43
I T I (9)
iti iti ca parata uputasyta d bhavati. pka, p
caka. upntasyety eva: bhaga, bhajaka.
A C A (10)
g. b. m. 39
iti niti ca parato 'nantarasyca daico bhavanti. k
raka, nyaka, lvaka. babhveti nityatvd ake kte va
krea vyavadhnn na bhaviyati.
KITI CPATYDV AGM DE (11)
iti iti kiti ca apatydyarthavihite parata prakter ye
cas tem der aca daico bhavanti. Dki, Plki. Au
pagava. Aitikyana. apatydv iti kim? kayati, i
thilayati. acm iti kim? halder api yath syt.
g. b. m. 39
VI, 1
428
DEVIKIAPDRGHASATTRAREYASM T
(12)
iti kiti cpatydyarthavihite parata prakter Devik
dnm acm der aca d bhavati. Dvikam udakam, Dvi
kkl laya; Prvadevik nma prc grma, tatra
bhava Prvadvika. apa camasa, apsthal
dev, Prvaapa. Drghasattre bhavam, Drghasattram.
Sreyasi bhavam, ryasam. apatydv ity eva: Devikyati.
katha Vahnarasypatyam, Vaihnari?
Vihnaraabda
praktyantaram asti.
1
Ms. apasthal
KEKAYAMITRAYUPRALAYN YDER I Y A
(13)
Kekaydn iti kiti ca parato 'cm der aca dai
ca siddh eva, yakrdes tv avayavasya iydeo bhavati.
Kaikeya, Maitreya. pralayd gatam, prleya himam.
g. b. m. 20
AIJBHVINO Y V A H PADNTT P R G A I C
(14)
iti kiti cpatydyarthe vihite parata aijbhvino 'ca
sthne yau yvau tbhy padntbhy prvv aicau
bhavata. vaiykaraa, Sauvava. aijbhvina iti kim?
dvytika. atra hy uttarapadasydaijvacant (26) prvapa
dasydaiem abhva. katha Prvatryalinde bhava, P
rvatraiyalinda? atrpy uttarapadastho 'yam acm der aca
aijbhvina sthne yakra itiktv bhavaty eva. yva iti kim?
dvaimtura. padntd iti kim? Yata chttr, Yt.
M s. uttarapadasyyam
1
DVRDNM (15)
dvrdn iti kiti ca parato yvbhy prvv aicau
bhavata. dvre niyukto, dauvrika svaram adhiktya
kto grantha, sauvara vyalkae bhava, vaiyalkaa iti
Viprvt prveaiva siddham svastty ha, sauvastika
svar bhavam, sauvam; asakhyasynrcchavato 'siti
(V, 3, 140 Gaa) ity antyjdilopa svargagamanam ha.
429
VI, 1
N Y A G R O D H A S Y A K E V A L A S Y A (16)
nyagrodhaabdasysamastasya iti kiti ca parato ya
krt prvam aij bhavati. naiyagrodha camasa. kevala
syeti kim? nygrodhaml laya. etac ca jpaka
taddividhe, vyutpattipake niyamrtham, avyutpattipake
vidhyartham.
1
M s. nyagrodhaml
N A VYATIHRE (17)
anyonyakriykarae yva padntt prg aij na bhavati.
vyvakro, vyvacarcI. striy ac (I, 3, 76), tasmd a
(IV, 4, 21).
SVGATDNM (18)
svgatdn iti kiti ca parato yva padntt prg
aij na bhavati. svgatam ity ha, svgatika svadhva
rea carati, svdhvarika Svagasypatyam, Svgi
Vygi Vyi vyavahrea carati, vyvahrika.
VDER ITI (19)
vaabdder ikrdau iti kiti ca parato yva prg
aij na bhavati. vabhastrasypatvam, vbhastri. vaga
ena carati, vgaika. katha vbhastrer idam, v
bhastram iti? ii lupte 'pi tatkta pratiedho bhavaty eva.
itti kim? auvdaro mai.
VI, 1
430
P A D A S Y A V (20)
vaabdde padntasya iti kiti ca parato yva prg
aij na bhavati v. vpadam, auvpadam.
g. b. m. 39
U T T A R A S Y A (21)
uttarapadasya iti kiti ca parato 'cm der aca daico
bhavanti. adhikra cyam.
AD TO (22)
avayavt parasyottaravcina uttarapadasya niti kiti ca
parato 'cm der aca daico bhavanti. prvavrika. va
rm ayani prvabhge prvaabda. avayavo pi samu
dyaabdenocyata iti prv ca t var ceti vieaasa
msa. ad iti kim? tvantarair vyavahitsn prvavarsu
bhava, paurvavarika. sauvarika.
SUSARVRDHJ JANAPADASYA (23)
susarvrdhebhya parasya janapadavcino iti kiti ca
parato cm der aca daico bhavanti.
supclaka, sa
rvapclaka, ardhapclaka.
AMADR DIA (24)
dikchabdt parasya Madravarjitasya janapadavcina
uttarapadasya iti kiti ca parato cm der aca daico bha
vanti.
prvapclaka,
uttarapclaka.
amadrm
iti
kim ? paurvamadra.
PRC GRMM (25)
dikchabdebhya pare prcyagrmavcin iti kiti
ca parato cm der aca daico bhavanti. Prvakra
mttika. yady api Prvakamttiketi samudyo grma
vc, avayavo pi grmavcy eva. nagarm api grmavi
eatvd bhavati: prvapaliputraka.
SAKHYY SAVATSARAPARIMASYSA
JAKULIJASYA (26)
sakhyy parasya savatsarasya parimasya csa
jsabandhino 'akulijasya ca iti kiti ca parato cm
431
VI, 1
VARASYBHVINI (27)
sakhyy parasya varasybhvini vihite iti kiti
ca parato 'cm der aca daico bhavanti. dvbhy var
bhy bhto 'dho v, dvivrika. abhvinti kim? tri
vari bhvi dhnyam, traivarikam.
JTE PROHABHADRT PADASYA (28)
prohabhadrbhy
parasya
padaabdasya
jtrthavihite
iti kiti ca parato cm der aca daico bhavanti. proha
padsu jta, prohapdo brhmaa. bhadrapadsu jta,
bhadrapda. jta iti kim? prohapadsu bhava, prau
hapado megha. bhdrapada.
HDBHAGASINDHO PURVASYA CA (29)
hddnm uttarapadnlti prvapadasya ca iti kiti
ca parato cm der aca daico bhavanti. sanhrdam, sau
bhgyam, Sktusaindhava. Kacchditvd (HI, 2, 48) a.
Sauhdam iti hdayasyi hddeo (vgl. V, 2, 55), na hd
uttarapadam.
ANUATIKDNM (30)
annatikdn iti kiti ca pare ubhayo padayor acm
der aca daico bhavanti. anuatikasyedam, nutikam
anuhoena carati, nuhauika anusavatsare dyate,
nusvatsarika
agradhenor
apatyam,
gradhaina
vam asihatyy bhavam, sihtyam asyahatya
abdo 'smin nastti vimuktdibhyo (IV, 2, 155) a, syah
tya asya heti prayojanam asya, syahaitika; ata eva
vacant padasamudy ha, vibhakte cluk Vadhyoga
sypatyam, Bidditvd (II, 4, 22) a, Vdhyauga Pu
karasado patyam, Paukarasdi; Blivditvd (II, 4, 20)
in Anurahato patyam, nurhati Kurukata, Kau
1
g. b. m. 39
VI, 1
432
(32)
433
VI, 1
JAGALADHENUBALAJASYA V (35)
jagaldn pare iti kiti ca parato cm der aca
daico v bhavanti, prvasya tu nityam. Kaurujgalam,
Kaurujagalam. vaivadhainavam, vaivadhenavam. sauva
rablajam, sauvarabalajam.
ARDHT PARIMASYA PRVASYA TU V (36)
ardht parasya parimavcino iti kiti ca parato cm
der aca daico bhavanti, prvasya tu v. rdbadruika,
ardhadrauika.
NTA (37)
ardht parasya parimavcino iti kiti ca parato 'ta
n na bhavati, prvasya tu v. rdhaprasthika, ardhapra
sthika. tapara kim? ardhakhry bhav, Ardhakhr,
s bhrysya, Ardhakhrbhrya ity daijjhetur (V, 2, 36) iti
puvadbhvapratiedho bhavati,
PRD VHANASYA HE (38)
praabdt parasya vhanasya he parata d bhavati,
prvasya tu v. PravhaaSypatyam: Prvhaeya, Pra
vhaeya. ubhrditv (H, 4, 53) hak. Pravhaeyl
bhrysya, Pravhaeybhrya ity daijjhetur (V 2, 36) iti
puvadbhvapratiedho yath syt. Pravhaeyasya bhva,
Pravhaeyakam ity atrpi ha paro 'stti vikalpo bhavati.
NAA UCVARAKETRAJAKUALANIPU
NM (39)
napare ucydn iti kiti ca parato cm der
aca daico bhavanti, prvasya tu v. aucer idam: aucam,
aaucam. naivaryam, anaivarym. kaitrajyam, akai
trajyam. brhmadiphd (IV, 1, 141) bhve ya. akua
lasyedam; kaualam, akaualam. uaipuam, anaipuam,.
VI, 1
434
SEO
NVAMYAMIKAMCAMAVIRAMA
(42)
iti parato mutasya seo vamdivarjitasya yad ukta
tan na bhavati. ama, dama. amaka, damaka. aami,
adami. ma iti kim ? pha, phaka. sea iti kim ? y
ma,
ymaka.
rmaka.
avamyamikamcamavirama
iti
kim? vma, vmaka, avmi. ma, maka, mi. kma,.
kmaka, akmi. cma, cmaka, cmi. virma,
virmaka, vyarmi. aalty eva: ama. katham udya
ma, uparama iti? aa udyame, yamu uparame (DhI.
I, 131. 296) iti niptant siddham.
1
M s. yama
J A N I V A D H O (43)
iti parato janer vadhe ca yad ukta tan na bhavati.
jana, janaka, ajani. vadha, vadhaka, avadhi. aalty
eva: jajna, vavdha.
M E R A L I V (44)
mibdee ali parata d v bhavati. aha papca, aha
papaca. mer iti kim? sa papca.
435
VI, l
g. b. m. 56
dhpayati,
jpayati.
prvntakaraam
addapad
ity upntahrasvrtham.
CHSHVVYVEP Y U K (46)
dn au parato yug gamo bhavati. niyayati,
avacchyayati, avasyayati, hvyayati, vyyayati, vyayati,
pyayati. pter luka vakyati (51). ktttvnl grahat
puka prpti darayati: iha prakarae lkaikasypi gra
haam astti. tena krpayati, jpayatty evamdi siddham
bhavati. pgrahae pai ovai oae (Dht. I, 271) ity asypi
grahaa siddham bhavati.
V O VIDHNANE J U K (47)
vter vidhnane au parato jug gamo bhavati. paka
kenopavjayati. vidhnana iti kim? vpayati ken. pai
ovai oae (Dht. I, 271) ity asypi rpam.
DHPROR N U K (48)
dha pra ca au parato nug gamo bhavati. dh
nayati, prayati.
L I Y A SNEHAVI LPANE V (49)
liya snehadravkarae au parato nug gamo v bhavati.
ghta vilnayati, ghta vilyayati. krntanirdet kt
ttvasya pug eva: ghta vilpayati. snehagrahaa kim?
jatu vilpayati.
L O L U K (50)
lter au parato lug gamo v bhavati. ghta villayati,
ghta vilpayati. snehavilpana ity eva: jabhir lpayate.
PTE (51)
pter au parato lug gamo bhavati, nitya yogavibhgt.
palayati.
VI, 1
436
P R A Y O K T U R B H I Y A U K (52)
bhiyo au parata ug gamo bhavati, s ced bh
prayojakd bhavati. muo bhayate.
krntanirdet
ktttvasya pug eva: muo bhpayate. prayojakd iti kim?
kucikayaina bhyayati. karad atra bhr, na tu prayo
jakt.
SPHYO V A (53)
sphyer au parato vakro 'ntyasya bhavati. sphvayati.
ADER A G A T A U T A (54)
ader agatyarthasya au paratas takro bhavati. phalni
tayati. agatv iti kim ? g dayati goplaka. katha
vrhn ropayati, rohayatti? rupi ruhi ca siddham.
SATYRTHAVEDNM PUK (55)
satydn au parata pug bhavati. satypayati, artha
payati, vedpayati.
MIT H R A S V A (56)
ghadayo mita (Dht. I, 548) iti vacand ghadn au
parato hrasvo bhavati. ghaayati, vyathayati. daicpratiedhe
vaktavye hrasvagrahaa kim? r pke (Dht. I, 542):
rapayati. anyatra rpayati. mraatoaanineu j (543):
sajapayati pan, mrayatty artha. vijapayati rjnam,
toayatty artha. prajapayati astram, tejayatty artha.
etev iti kim? jpayati, vijpayati. katha prajapti
prajapayati? lokaparitoaam apy atra vivakitam. kampane
cali (544): calayati. anyatra clayati. rjane chadi (545):
chadayati. anyatra chdayati. jihvonmanthane lai (546):
laayati. anyatra layati. haraglepanayor madi (547):
madayati. anyatronmdayati. janjknasurajo mant ca
(549): janayati, jarayati, knasayati, rajayati mgn.
au
mgaramae (V, 3 30) iti anunsikalopa. amant: ramayati,
damayati, yamayati, sakramayati. katha sakrmayati?
sakrma karotti ic. jvalahvalahmalanamm aprdn
v (550): jvalayati, jvlayati. hvalayati, hvlayati. hmala
437
I
V , 1
chadi, chadma,
VI, 1
g. b. m. 68
438
C A Y U P N T A S Y A (61)
capare au parata upntasya hrasvo bhavati. ackarat.
upntasyeti kim? acakkat. m bhavn aiad iti nityd
api dvirvacand antaraga hrasvatvam eva prva bhavati.
tath h i : m bhavn oiad ity o apanayane (Dht. I , 148)
ity asya dupalakaa au hrasvapratiedhrtham. allavad
ity aijvdev evntaragau, akte cai ktatvt. tathd
dapad iti pug evntaraga. avvadad v parivdakenety
ekasya ico lopn nglopi (62) iti pratiedha prpnoti. ij
tinirden na bhavisyati.
NGLOPISVDITM (62)
aglopin ser dit ca capare au parato hrasvo
na bhavati. mlm khytavn, amamlat. rjnam atikr
ntavn, atyararjat. aasat. ayaycat, auhaukat.
BHRJABHSABHADPAJVAMLAP V
(63)
bhrjdn au cani hrasvo v bhavati. abibhrajat,
ababhrjat.
abbhasat, ababhsat. abbhaat, ababhat.
addipat, adidpat. ajjivat, ajijvat. ammilat, amimlat. ap
piat, apipat. bhrjabhsor dupalakaatva hrasvatva
pratiedhrtham anarthakam.
M s. dupalakaam
1
KADNM (64)
kadn capare au parato hrasvo v bhavati. ac
kaat, acakat. avvaat, avavat.
UR T (65)
varasyopntasya canpare au parata ddeo v bha
vati. irarrm apavda. acktat, acikrtat. avvtat, ava
vartat. ammjat, amamrjat.
G H R A I T (66)
jighrate canpare au parata iddeo bhavati v. ajighri
pat, ajighrapat.
439
VI, 1
S T H A (67)
tihate cai au parata id bhavati, nitya yogavibh
gt. atihipat.
PIBA PPYA (68)
pibate sadvirvacanasya ppydeo bhavati.
appyat.
VI, 1
440
A N U K T A P U S K D C CA (73)
abhitapnskd vihitasypa sthne ta ke parata py
asupa ittvam ttva ca v bhavati. khavik, khavak,.
khavk. na khav, akhav, s ced alp hrasv v, akha
vik, akhavaka , akhavk. y tv avidyamn khavsy,,
skhavikaiva, bhitapuskatvi evam atikhavik.
3
M s. om.
vartak pak.
STAKPUTRAKVNDRAK (75)
em ittvbhvo v niptyate. stak, stik. putrak,
putrik. vndak, vndrik.
NARIK (76)
narn kyatti nariketi nityam ittva yogavibhgn ni
ptyate.
N A Y A T T A D O (77)
yattador iddeo na bhavati.
pacmahe.
yak, sak.
yak tak
II (78)
ii gamyamnym ittva na bhavati.
nandatt, nandak.
jvatt, jvak.
441
KIPAKADNAM (79)
kipakdnm ittva na bhavati.
eak caak devak.
TRAK JYOTII (80)
traketi jyotii vcye niptyate.
VI, 1
kipak dhuvak
trikny.
g. b. m. 98
VI, 1
442
D V I T V A H E T A U (86)
dvirvacanahetau pare hanter hakrasya kutva bhavati.
jaghanyate, jighsati. jihananyiatti na bhavati vyava
dhnt.
H E R ACAI (87)
dvitvahetv acai parato hinote kutva bhavati. pra
jighya, prajighati. acati kim? prjhayat. ivyavadha
nd eva siddhe 'cati pratiedhd anyatra ijvyavahite 'pi
dvitvahetau kutva bhavati: prajighyayiati.
SANLIOR J E (88)
sani lii ca parato jayate kutva bhavati. jigati, ji
gya. sanlior iti kim? jejyate. iha kasmn na bhavati:
jijyatu, jijyuriti? lkaikatvt. jinter hi yaa iki kte
etad rpam.
CER V (89)
cinote sanlio parata kutva v bhavati. cikati,
cicati. cikya, cicya. sanlior ity eva: cecyate.
g. b. m. 98
NA
KVDE (90)
kja, kjyam.
A J I V R A J O (91)
ajer vraje ca kutva na bhavati. samja, udja;
parivrja, parivrjyam. katha bhuja iti? bhuje ko bha
viyati. karaam api karttay vivakyate. katha nyubja?
aci kartari bhaviyati. bhoga iti gbai, abhyudga, samudga
iti gamer o bhaviyati.
VACER G A T A U (92)
vacer gatau gamyamny kutva na bhavati.
va
443
VI, 1
arcyam,
V A C O 'ABDKHYYM (95)
vacer ye parato abdkhyy gamyamny kutva
na bhavati. vcyam, pravcyam. aabdkhyym iti kim ?
Vkyam.
P R A Y O J Y A N I Y O J Y A U AKYE (96)
etau abdau akye rthe niptyete. akya prayoktum,
prayojya. akyo niyoktum, niyojya. akya iti kim? pra
yogya, niyogya.
B H O J Y A M A N N E (97)
bhojyam ity anne 'bhidheye niptyate. bhojya odana,
bhojy yavg. anna iti kim? bhogya kambala.
Y A J O B A H U L A M (98)
yajer bahulam kutvai na bhavati. yjyam, prayjyam,
patnsayja, upmuyja, tuyja; yga, prayga,
anuyga.
OLOPA YE (99)
ye parata okrasya lopo bhavati.
avasyati.
do: avadyati.
so:
VI, 1
444
KSASYCI (100)
ksasyjdau parato 'ntyasya lopo bhavati.
adhuki. acti kim? adhukat.
adhuktm,
DANTYE
(101)
duhdn tai dantye parata ksasya lug v bhavati.
luggrahaa sarvaloprtham. adugdha, adhukata. adugdh,
adhukath. adugdhvam, adhukadhvam. aduhvahi, adhu
kvahi.
adigdha,
adhikata.
alha,
alikata.
nyagha,
nyaghukata. duhdnm iti kim? vyatyamukata. tati
kim? adhukat. dantya iti kim?
adhukmahi.
AMM AN YE DRGHA (102)
amdnm an ye parato drgho bhavati. myati,
dmyati, tmyati, rmyati, bhrmyati, kmyati, klmyati,
mdyati. anm iti kim? asyati. ya iti kim? bhramati.
g. b. Ende HIVUKLAMCAM ITI (103)
d. Kap. hvate klamer came ca iti parato drgho bhavati.
hvati, klmati, cmati. nprvagrahaa kim?
camati.
K R A M O TANE (104)
kramater atane iti parato drgho bhavati. krmati,
krman. atanna iti kim? kramate srya. kramama
srya.
IUGAMIYAM CHA (105)
iuprabhtn iti parata cho bhavati. icchati, gacchati,
yacchati. ukragrahaa kim? iyati, inti. paryeate ca
na bhavati.
PGHRDHMSTHMNDDAADASAD
PIBAJIGHRADHAMATIHAMANAYACCHAPA
YAYASD (106)
pdn iti parata pibdaya de bhavanti. piber
adantatvd ade na bhavati. pibati, jighrati, dhamati, tihati.
445
VI, 1
VI, 2
446
bhavanti.
kart,
ukrasyaukra.
ynam, mlyati,
pautara, agni
UNO (2)
prakter vihitasyokrasya no cdeo bhavanti. karoti,
cinoti. katha tarur, madgur iti? nughacaryd vikaraa
syaiva grahaam.
J U S P U K O (3)
jusi puki ca parata iko deo bhavanti. abibhayu,
abibharu, ajuhavu. hrepayati, knopayati. ika ity evar
aneniju, ypayati. katha cinuyu ? atra dvau pratiedhau,.
apidrayo ysuraya ca.
L A G H O R UPNTASYA (4)
upntasyeko laghor adeo bhavanti. vartit, bhett,
boddh, yoddh. laghor iti kim? dhpit. upntasyeti kim?
ruaddhi. kriyrthy ity eva: khabhidbhym.
SJIDOR J H A L Y A M (5)
sjer de ca jhaldau parato 'm gamo bhavati. sra,
sraum. dra, draum. katham asrkt, adrkt? adea
pavdo ya yoga, daic tu bhavaty eva. jhalti kim? sa
rjanam, daranam. kitti pratiedht sam, dam. kri~
yrthy ity eva: rajjusbhym.
447
VI, 2
SPAMAKATPADPASP V (6)
spdn jhaldau parato 'm gamo bhavati v. spra
spar. mra, mar. kra, kar. trapt, tarpt.
drapt, darpt. srapt, sarpt. jhalty eva: sparanam. kri
yrthy ity eva: ghtaspgbhym.
D V I R U K T A S Y A N C Y AL I I
(7)
na
g.
b.
m. 29
ktadvirvacanasya laghpntasyjdv alii parato yad
ukta tan na bhavati. nenijni, anenijam. dviruktasyeti
kim? vedni, avedam. actikim? nenekti. aliti kim? ni
neja. upntasyety eva: juhavni.
TIITY APIDRLII (8)
tii iti cpity anrlii ca parata iko 'deo na bhavanti.
cinuta, cinvanti, bibhidatu, bibhidu; tudati, nudati; cinvta.
tiitti kim? kart. apidrlinti kim? tarati, bibheda,
cea. katha babhva, babhvitheti ? nityatvd vuki kte
vakrea vyavadhnn na bhaviyati.
JGUR A L I I (9)
jgartes tii iti cpity alii parato 'deo na bhavanti.
jgta, jgtha; jgrat. aliti kim? jajgaratu, jajgaru.
tiitty eva: jgarit. apidrlinty eva: jgarti, jgaria.
CIALITSU (10)
jgarte cialor aca dviaye ity eva ca pratiedha
viaye 'deo na bhavanti. ajgri, jajgra, jgyt. katha
jgvi? audikatvn na bhaviyati. etev iti kim? jga
rayati, jgaraka, jgara, jgarita, jgaryt.
KITI (11)
kiti iti ca parata prakter iko deo na bhavanti.
ktam, jitam, uddham, buddham. narntyate, cecyate,
toyate, lolyate.
A T I Y C CA T A L L O P E (12)
atii parata kito ita ca tallope satko deo na bha
5
VI, 2
448
M s. kusubhik
Vrttika 1 und 7
proravit,
449
VI, 2
VI, 2
450
LISICOS T A I (25)
lii sici ca tapara upntasyeko 'deo na bhavanti. bhi
tsa, bhutsa. abhitta, abuddha. tati kim? abhaitst.
anity eva: vardhia, avardhia. upntasyety eva: cea,
acea.
U (26)
varntasya lisicos tai pare 'deo na bhavanti. k
a, akta. taty eva: akrt, jgaryt. anity eva: vari
a, avaria.
SICI DDHSTHM IC CA (27)
d dh sth ity ete sici tapare parata iddeo bha
vati, ade ca na bhavati. dita, dhita, upsthita. taty
eva: adt, adht, astht.
GA IT S Y E CA (28)
ga sye sici ca parata d bhavati, ade ca na bha
vati. adhyagyata, adhyaga. ataty eva: agt.
BHSUVO D V E S TII (29)
bh s ity etayor adviruktayos tii parato 'den na bha
vati. abht, abh. suvai, suvvahai, suvmahai. adver
iti kim? bobhavti. titi kim? bhavit.
H A L I P I T Y U T A A U T (30)
haldau tii piti pare udantasya auddeo bhavati. rauti.
raui, raumi. yauti, yaui, yaumi. halti kim?
ravi.
pitti kim? ruta, rutha. uta iti kim? e ti. adver ity eva:
juhoti.
VORO (31)
rotes tii hali piti parata uta auddeo v bhavati. pro
rauti, proroti. halty eva: proravi. pitty eva: proruta.
NLI (32)
ekli hali tii piti parata roter auddeo na bhavati.
praurot, prauro.
451
VI, 2
T A H A I M (33)
the ktanamkasya tii hali piti parata im gamo bha
vati. tehi, teki, tehmi, ate. halty eva: tah
i. pitty eva: tha.
B R U V A (34)
bruva parasya haldes tia pita gamo bhavati.
bravti, abravt. halty eva: bravi. pitty eva: brta.
Y A O V (35)
yaantt parasya tio balde pita bhavati v. bo
bhavti, bobhoti. vyavasthitavibhay kvacid bhavaty eva:
vvadti, llapti. kvacin na bhavati: narnartti. halty eva:
bobhavni. pitty eva: bobhta.
ASTISICO ' L A (36)
aste sica ca parasyaiklas tia bhavati. st; ak
rt. ala iti kim? stm. halty eva: kraymsa.
RUDBHYA PACABHYO CA (37)
ruddibhya pacabhya parasyaiklas tia bhavati,
a ca. arodt, arodat. asvapt, asvapat. prt, prat. ava
st, avasat. ajakt, ajakat. pacabhya iti kim? ajga.
ala ity eva: roditi. halty eva: ruroda.
ADA (38)
atte parasyaiklas tio bhavati. dat. ala ity eva: atti.
A T A D YAI (39)
adantasya yadau tii parata d bhavati. pacmi, ka
riymi. prakter asabhavn na bhaviyati. ata iti kim?
ruva, ruma. yati kim? bhavati. tity eva: keava,
ara.
S U P I (40)
g. b. m. 64
supi yadau parato 'ta d bhavati. vkbhym, pla
kbhym. ata ity eva: vyubhym. yaty eva: vkasya.
VI, 2
452
B A H U U J H A L Y E T (41)
bahuv artheu ya sup tasmin jhaldau parato 'ta ettva
bhavati. vkebhya, plakebhya. vkeu. bahuv iti
kim? vkbhym. jhalti kim? vkm. supty eva:
yajadhvam. ata ity eva: khavbhya.
OSI (42)
osi parato 'ta ettva bhavati.
nidhehi. ata ity eva: vyvo.
I CPA (43)
kra osi ca parata pa ettva bhavati. khavay,
khavayo.
bahurjay,
bahurjayo.
pakrakim?
kl
lap brhmaena. katham atikhaveneti? drgharpraya
n na bhaviyati.
S A B O D H A N E S A U (44)
sabodhane sau parata pa ettva bhavati. he khave,
he bahurje. sabodhana iti kim? khav. sv iti kim?
he khav.
AMBRTHNM AALEKN HRASVA (45)
ambparyy akralakrekchabdarahitn sabo
dhane sau parato hrasvo bhavati. he amba, he akka, he
alla . aaleknm iti kim? he ambe, he amble, he
ambike.
Ms. atha
1
YA (46)
yantasya antasya ca sabodhane sau parato hrasvo
bhavati. he kumri, he gauri, he brahmabandhu. talo hra
svatva v isabuddhyor iti na vaktavyam: devate deva
ty nidhehi, he devata he devate iti, chndasatvt.
MTUR MTAC PUTRE LGHYE (47)
mtu lghye putre vyapadeakame vartamny
sabodhane sau parato mtajdeo bhavati. he Grgmta.
1
453
VI, 2
IDUTOR E (48)
ikrokrayo sabodhane sau parata eau bhavata.
he agne, he vyo. hrasvavidbnasmarthyd iha na bha
vati: he kumri, he gauri, he brahmabandhu.
JASI (49)
jasi parata idutor eau bhavata.
agnaya, vyava.
g. b. m. 58
I T Y A S A K H Y U (50)
iti supi parata idudantasya sakhiabdavarjitasya eau
bhavata. agnaye, agne. vyave, vyo. asakhyur iti
kim? sakhye, sakhyu.
P A T Y U SAMSE (51)
patiabdasya samsa eva iti supi parata eau bhavata.
Bhaspataye, Bhaspate. samsa iti kim? patye, patyu.
STRIYM V (52)
iti supi parata striym idudanty eau v bhavata.
mataye, matyai. dhenave, dhenvai.
YBHY C (53)
striy ya kra kra ca tbhym idudbhy ca pa
rasya ita supa gamo bhavati. kumryai, kumry.
gauryai, gaury. brahmabandhvai, brahmabandhv. la
kmyai, lakmy. matyai, maty. dhenvai, dhenv. iha
na bhavati: mataye, dhenava iti, ei kte 'nyarpatvt. stri
ym ity eva: grmaye, grmaya. khalapve, khalapva.
agnaye, agne. vyave, vyo.
S E Y U V O V (54)
iyuvau yavor vidyete tbhy parasya ita supa
gamo bhavati v. riyai, riye. riy, riya. bhruvai,
bhruve. bhruv, bhruva.
VI, 2
454
STRIY (55)
strabdt parasya ita supa gamo bhavati, nitya
punarvidhnt. striyai, striy.
Y PA (56)
pa uttarasya ita supo y gamo bhavati. khav
yai, khavy. bahurjyai, bahurjy. striym ity eva:
atikhavya.
S M A I V A T A SY A C C A (57)
smai yasysti tata bantt parasya ita supa sy
gamo bhavati, pa cddea. sarvasyai, sarvasy. viva
syai, vivasy. smaivata iti kim? Sarvyai, atisarvyai.
DVITYTTYD V (58)
dvityttybhy parasya nita supa sy gamo v
bhavati, pa cddea. dvityasyai, dvityyai; dvityasy,
dvityy. ttyasyai, ttyyai; ttyasy, trtyy.
E R M T A T R A (59)
ev diu kteu er mdeo bhavati. kumrym,
gaurym, brahmabandhvm, lakmym; matym, dhenvm;
riym, bhruvm, striym; khavym, bahurjym; sarva
sym, vivasym, dvityasym, ttyasym. tatreti kim? riyi,
bhuvi.
N I Y A (60)
niya parasya er m bhavati.
grmaym.
IDUDBHYM A U T (61)
idudbhy parasya er auddeo bhavati.
patyau. astrligam anenehodharaam.
EO 'C CA (62)
sakhyau,
455
VI, 2
O 'STRI Y N A (63)
astriym idudantt parasya ity etasya nbhvo bha
vati. praktatvd evator eva nbhvah. agnin, vyun.
astriym iti kim? maty, dhenv.
TO I SUY A T (64)
krntasya au sui ca parato 'ddeo bhavati. m
tari; mtarau, mtara, mtaram, mtarau. pitari; pitarau,
pitara, pitaram, pitarau. nisuti kim? mtr, pitr.
SAYOGDER LII (65)
sayogder krntasya lii parato 'd bhavati. sasvara
tu, sasvaru. sasmaratu, sasmaru. pratiedhaviaye puna
prasavo 'yam, na vidhi. anyatra puna sasvra, sasmra.
SKA (66)
sayogde sasukt karoter lii parato d bhavati. saca
skaratu, sacaskaru. sukim? cakratu, cakru. sayogdi
grahaev aupadeikasayogagrahaajpanrtha rambha.
DCHM (67)
krntnm cher ity etasya ca lii parato 'd bhavati.
vicakaratu, vicakaru. narchatu, narchu. ratu, ru.
viaratu, viarur iti rtin siddham. vidadratu, vida
drur iti drtin siddham. nipapratu, nipaprur iti prtin
siddham.
VIDO I (68)
varntn vayater de ci parato 'd bhavati.
rat, samrata; asarat, ajarat. avat, adarat.
ASUPATAVAC T H U K P U M U M A (69)
asn pata vaca ity etem ai paratas thuk pum um ity
ete gam bhavanti. sthat, sthatm. apaptat, apaptatm.
avocat, avocatm.
K E O H R A S V A (70)
g. b. m. 78
ke parato 'o hrasvo bhavati. khavik, kumrik, bra-
VI, 2
456
prakter ity
N A K A P I (71)
kapi parato 'o hrasvo na bhavati. bahukumrko dea.
PO V (72)
pa kapi parato hrasvo v bhavati. bahukhavik, ba
hukhavk.
NA E D ALII (73)
alii parata na ed
aliti kim? iye.
bhavati.
ete,
ayte.
ayna
Y I K I T Y A Y A (74)
yakrdau kiti parata eter ao yadeo bhavati. a~
yyate, ayyate, adhiayya gata. kitti kim? eyam.
PRDIBHYA HO H R A S V A (75)
prdibhya parasya hater yakrdau kiti parato hra
svo bhavati. samuhyate, samuhyt, samuhya gata. prdi
bhya iti kim? hyate. yty eva: samhita. kitty eva:
abhyhyo yam artha. aa ity eva: hyate, ohyate, sa
mohyate.
5
LIA (76)
prdibhya parasyeo lii yakrdau kiti parato hrasvo
bhavati. udiyt, samiyt. liti kim? udyate, samyate.
prdibhya ity eva: yt. aa ity eva: yt, eyt, sameyt.
II DRGHA (77)
ii lii yakrdau parato 'o drgho bhavati.
styt, yt. ii kim? cinuyt, stuyt, iyt.
cyt
C V I Y A Y A K K Y E U (78)
cvau yai yaki kye ca parato 'o drgho bhavati. pa
karoti, pabhavati, pasyt. cecyate. cyate, mantyate..
bhyate; lohityati, lohityate.
457
VI, 2
R TO Y E C A (79)
krntasya ye cvydiu ca parato rdeo bhavati. pi
trya sthlpka. pitrbhavati. pitryati; pitryate. cekr
yate.
RI AYAGRLII (80)
krntasya e yaky rlii ca parato rmdeo bhavati.
driyate, kriyate, kriyt. iti kim? bibhyt. yty eva:
ka.
SAYOGDYOR A T (81)
arte sayogdnm krntn ca rlii yaki ca pa
rato 'd bhavati, na tu e, asabhavt. aryate, aryt. sma
ryate, smaryt. yty eva: sma. ity eva: iyyt. ka
tha saskriyate, saskriyd iti? aupadeikasya sayoga
grahat.
Y A I (82)
yani parata sayogdyor ad bhavati. arryate, ssma
ryate.
H A N O G H HISYM (83)
hanter hisy gamyamny yai parato ghnbhvo
bhavati. jeghnyate. drgha kim? jeghnta. hisym
iti kim? jaghanyate.
GHRDHMO (84)
ghr dhm ity etayor yai parata kro bhavati. jeghr
yate, dedhmyate. drgha kim? jeghrta.
A S Y A C V A U (85)
avarntasya cvau parata kro bhavati. uklkaroti, u
klbhavati, uklsyt. khavkaroti, khavbhavati, khavsyt.
K Y A C I (86)
avarntasya kyaci parata kro bhavati. putryati, va
stryati mlyati.
VI, 2
458
N A K U D H Y A S A N A S Y A (87)
kudhi gamyamnym aanasya kyaci parata ttva na
bhavati. aanyati. kudhti kim? aanyati dnya.
D H A N A S Y A TYM (88)
dhanaabdasya tya gamyamnym kyaci parata
ttva na bhavati. dhanyati. tym iti kim? dhan
yati dnya.
U D A N Y A (89)
udakasya kyaci ty gamyamnym udanbhvo
niptyate. udanyati. udakat, pipsaiva ghyate, tatra
pratte anyatrodakyati.
VVAYOR M A I T H U N E S U K (90)
maithunatsy gamyamnym vvayo kyaci pa
rata sug gamo bhavati. vasyati gau. avasyati vaav.
maithuna iti kim? vyati, avyati.
A S U K CTTUM (91)
attu ty gamyamnym kyaci parata prakter
asug gamo bhavati, suk ca. dadhyasyati, dadhisyati. ma
dhvasyati, madhusyati. krasyati. lavaasvati. attum iti
kim? kryati dnya.
g. b. m. 97
DOSOMSTHM I T T I K I T I
(92)
do so m sth ity ete takrdau kiti parata ikr
deo bhavati. avadita, avaditavn. avasita, avasitavn. mi
tam, mitavn. sthitam, sthitavn. tti kim? avadya. ki
tti kim? avadt.
CHO V (93)
ch ity etasya takrdau kiti parata iddeo bhavati.
avacchitam, avacchtam. katha itam, tam iti? inote
yate ca rpam.
DHO HI (94)
dadhtes takrdau kiti parato hibhvo bhavati. vihitam,
vihitavn. akra kim? dhtam, dhtavn.
459
I
V , 2
H A K A S T V I (95)
ohg ity etasya ktvi parato hibhvo bhavati. hitv. ka
kra kim? htv. tty eva: prahya.
DO D A T (96)
do deno dadte ca takrdau kiti parato daddeo
bhavati. datta, dattavn.
PRDER ACAS TA (97)
prdnm ajantn vieyasya d ity etasya takrdau
kiti paratas takro bhavati. prattam, avattam. katha pra
dattam, sudattam, vidattam, anudattam iti? dattaabdena pr
disamso bhaviyati.
APO B H I (98)
apabdasya bhakrdau paratas takro bhavati. adbhi,
adbhya. bhti kim? apsu. prakter ity eva: abbhaka.
SI SO LIATII (99)
sakrdau liny atii ca parata sakrasya takro bha
vati. vatsa, vatsyati, vivatsati. liatilti kim? sse, vasse.
M s. parasya
1
H A E T I (101)
eti paratas tsasor hakro bhavati.
karthe, vyatihe.
K Y A I V (102)
kyai parata sakrasya lopo v bhavati. payyate, pa
yasyate.
OJO'PSARASO (103)
ojaso 'psarasa ca kyai parata sakrasya lopo bhavati,
mitya punarvidhnt. ojyate, apsaryate.
VI, 2
460
Y I V A R A Y O R DDHVEVYO (104)
yakrdv ivare ca parato ddhvevyor antyasya lopo bha
vati.
ddhyate,
vevyate.
ddhit,
vevit.
ddhita,
vevita. yivarayor iti kim? ddhyanam, vevyanam.
Y A A C I (105)
ddhvevyor ajdau parato ya bhavati.
vevyanam. ddhyaka, vevyaka. katham
dhayur iti? chndasatvd ade taabhva ca.
ddhyanam,.
ddhet, d
MIMMRABHALABHAAKAPATAPADADDHM
ACA SI SANS (106)
sakrdau sani parato mydnm aca sthna isdeo
bhavati. umi: pramitsati. m: mitsate. m: mitsate . ra
bha: ripsate. labha: lipsate. ak: ikati. pat: pitsati. pada:
pitsate. d: ditsati. do: avaditsati. de: avaditsate. ad:
ditsati. udh: dhitsati. dhe: dhitsati. sti kim? pipa
tiati. sanvantardhetydin (V, 4, 119) vikalpene. santi
kim ? dsyati.
M s. om. m | mitsate
g. b. m. 110
461
VI, 2
g. b. Ende
DVITVE PRVASYTRA LOPA (111)
d. Kap.
yad etad atikrnta sansdedi tatra dviruktau prva
sya lopo bhavati. tath caivodhtam. dvitva iti kim? va
rasya m bht. atreti kim? ammapat, addapat. dvitve
prvasyety adhikra cyam.
H A L O 'NDE (112)
dvitve prvasynder halo lopo bhavati. jaglau, mamlau;
atu, u. ander iti kim? papca.
K H A Y I K H A R A (113)
dviruktau prvasya khayi parata kharo lopo bhavati.
tihsati, pispandiate, ucicchiati. khayo lopanimittatvd
ander api halo lopo na bhavati. khayti kim? sasnau. kha
ra iti kim? aujihat, yayce. naitad asti. hala ity anu
vartiyate, tasypy krea vyavadhnn na bhaviyati.
uttarrtha tarhi khar bhaviyati.
Ms. akrea
1
CAR (114)
dviruktau prvasya khara easya car bhavati. paphla,
ciccheda, tasthau, ihakrayiati.
J H A O JA (115)
dviruktau prvasya easya jhao ja bhavati. jijhak
rayiati,
babhva,
uhauke,
dadhyau.
siddhakaphd
babhaatu, babhaur ity deditvd ettva na bhavati.
ucicchiatti cartvasya siddhatvc che (V, 1, 70) iti tug na
bhavati.
KUHO CU (116)
dviruktau prvasya kavargahakrayo cavargo bhavati.
cakra, cakhda, jagda, jaghsa, uuve, jahra.
N A K U O Y A I (117)
yai dviruktau prvasya kua cutvaril na bhavati. ko
kyate. akra kim? cokyate. yati kim? cukate.
VI, 2
462
U R A T (118)
varasya dviruktau
kratu, cakru.
prvasyd
bhavati.
vavdhe.
ca
H R A S V A (119)
dviruktau purvasya hrasvo bhavati. uhaukiate, tu
traukiate, Sieviate.
DYUTISVPYOR Y A A I K (120)
dyute svpe ca dviruktau prvasya yaa ig bhavati.
didyutiate, suvpayiati. anantare dviruktanimitte caitad
iyate. iha na bhavati: sivpakyiati.
g. b.m. 126 VYATHO LII (121)
vyather lii dviruktau prvasya yaa ig bhavati. vivya
the, vivyathte. liti kim? vvyathyate.
DRGHO ' P I T A (122)
apiti lii parata io dviruktau prvasya drgho bhavati..
yatu, yu. apitti kim? iyya, iyayitha.
A T A DE (123)
dviruktau prvasyder akrasya drgho bhavati.
u. der iti kim? papca.
atu
N U K CNEKAHALA (124)
ekahalo nyasya lii parato dviruktau prvasyder drgho
bhavati,
nuk
cgama.
najatu,
naju.
ndhatu,
ndhu. narchatu, narchu. anekahala iti kim? atu,
u.
ANOTE (125)
anoter lii parato dviruktau prvasya ktadrghasyder
ato nug bhavati. nae, nate. nugrahaa kim? an~
ter m bht: atu, u.
B H U V O 'T (126)
bhavater lii dviruktau prvasyd bhavati.
babhvatu, babhvu.
babhva,.
463
VI, 2
NIJ L U K Y E T (127)
nijdn dviruktau prvasya apo luki saty ed bhavati.
nijir: nenekti. vijir: vevekti. vi: vevei. nijdayo vtka
rad eva ghyante. lukti kim? nineja.
PBHMHNM I T (128)
p bh m hn ity ete apo luki sati dviruktau
prvasyed bhavati. iyarti, piparti, bibharti, mimte, jihte.
akra kim? jahti.
S A N Y A T A (129)
sani dviruktau prvasyta iddeo bhavati. pipakati,
yiyakati. santi kim? papca. ata iti kim? cukati.
O P U Y A J Y A P A R E (130)
uvarntasya sani dviruktau prvasya pavarge yai ja
kre cvarapare parata iddeo bhavati. pipaviate, pipva
yiati. bibhvayiati. yiyaviati, yiyvayiati. rirvayiati.
lilvayiati. jijvayiati ; ju iti sautro dhtu. or iti kim?
ppacyate, sani: ppaciate. puyajti kim?
nunvayiati,.
juhvayiati. apara iti kim? bubhati.
1
g. b. m. 139
DE YAI (132)
yai dviruktau prvasya deo bhavanti. ppacyate,
lolyate, cecyate. n y a m de yanimitta iti luky api bha
VI, 2
464
jahter
NG VACASRASUDHVASUBHRAUKASAPA
TAPADASKANDM (133)
vacdn yai dviruktau prvasya ng gamo bha
vati. vanvacyate, sansrasyate, dandhvasyate, banbhrayate,
cankasyate, panpatyate, panpadyate, canskadyate.
AMO 'TO N U K (134)
amantasya yai dviruktau prvasydantasya nug ga~
mo bhavati. tantanyate, jagamyate, bambhayate, jaja
nyate, tantamyate. ata iti kim? tetimyate.
JAPAJABHADAHADAABHAJAPAM (135)
japdn yai dviruktau prvasya nug gamo bhavati.
jajapyate, jajabhyate, dandahyate, dandayate, bambhajyate,
pampayate. paa iti sautro dhtu.
C A R A P H A L O (136)
care phale ca yai dviruktau prvasyto nug bhavati.
cacryate, pamphulyate.
TI COD ATA (137)
takrdau yai ca parata caraphalor ata ud bhavati.
caraa crti; praphult sumanasa. cacryate, pamphu
lyate.
RG T V A T A (138)
kravato yai dviruktau prvasya rg gamo bhavati.
narntyate, dardyate, parpcchyate, varvcyate.
R U G R I K A U C A L U K I (139)
yao luki ca saty kravato dviruktau prvasya ruk rik
ity etv deau bhavata, rk ca. marmja, marimja,
marmja.
SANVAL LAGHUNI AU CAY ANAGLOPE (140)
laghuny akare parato au canpare 'naglope sati dviru-
465
VI, 2
M s. acakamat
DRGHO L A G H O (141)
dviruktau prvasya laghor laghuny akare parato
au cany anaglope sati drgho bhavati. appacat , ab
bhavat, allavat, annavat, ajhavat. laghunty eva: ata
takat. laghor iti kim? asisravat. v ity eva: acaka
mata . caty eva: riramayiati. anaglopa ity eva: aja
gadat, aaahat.
1
Ms. apyavat
Ms. acakamat
SMDTVARAPRATHAMRADASTSPAM A T
(142)
smaratydn au capare dviruktau prvasya laghuny
akare parato 'd bhavati. asasmarat, adadarat; taparakara
d drgho pi na bhavati. atatvarat, apaprathat, amamradat,
atastarat, apaspaat.
V VEICEYO
(143)
VI. 2
466
VPSBHKYAYOR
467
VI,
D V E (l)
M s. om.
P A R E R V A R J A N E VKYE V (2)
parer varjane vartamnasya vkyaprayoge sati dve rpe
v bhavata. pari pari Trigartebhyo vo deva. pari Tri
gartebhyo vo deva. varjana iti kim ? odana pari sica
ti. vkya iti kim? paritrigarta vo deva.
ADHYUPARYADHAS SMPYE (3)
adhi upari adhas ity ete smpye gamyamne dve
rpe bhavata. adhyadhihpayati. uparyupari brhman ud
kate. vyasany adho'dho vrajati. smpya iti kim ? adhikaroti.
VAKYDER MANTRITASYSYSAMATYO
(4)
mantryata ity mantritam, sabodhyamnam ucyate.
g. b. m. 9
VI, 3
468
E K A S Y A S U P L U K (5)
vpsym evaik!aabdasya dvitve de suplug bhavati.
ekaikali.
BDHE P U V A C CA (6)
bdhas tvaritasya cetaso bdh, tasmin prayoktnr
gamyamne dve rpe bhavata, supluk puvadbhva cde.
gatagata, naanaa. gatagat, naana.
1
469
VI, 3
Y A T H A S V E Y A T H A Y A T H A M (11)
yathsvam ity asmin narthe y a t h y a t h a m iti niptyate.
D V A N D V A RAHASYAMARYDVYUTKRNTI
YAJAPTRAPRAYOG E U (12)
dviabdasya rahasydiv artheu dvandvamiti niptyate.
dvandva mantrayaute . catura hme paavo dvandvam.
dvandva vyutkrnt. dvandva yajaptri prayunakti.
rahasydiv iti kim? dvau dvau.
l
M s. mantrayate
A T Y A N T A S A H A C A R I T E LOKAVIJTE (13)
avyabhicre sahacarite lokaprasiddhe yugme dvandvam
iti niptyate. dvandva srycandramasau. dvandva N
radaparvatau. atyantasahacarita iti kim? dvau Yudhihi
rrjunau. lokavijta iti kim? dvau Devadattayajadattau.
S A B H R A M E YVADBODHAM (14)
prayoktu sabhrame sati yvadbhi abdai so 'rtho
'vagamyate tvanta abd prayoktavy. ahir ahir ahi!
budhyasva budhyasva budhyasva!
APDDAU PADD EKAVKYE (15)
etad adhikta veditavyam. padyate gamyate 'nenrtha
iti padam, subanta tianta ca. padasamho vkyam.
YUMADASMADO AHC ATU
RTHD VITYNTAYOR VNAU V
(16)
yumadasmado ahydyantayor apddau vartamna
yo padt parayor ekavkye vm nau ity etv deau v
bhavata. grmo v svam, janapado nau svam. grmo
yuvayo svam, janapada vayo svam. grmo v dyate,
janapado nau dyate. grmo yuvbhy dyate, janapada
vbhy dyate. grmo v payati, janapado nau paya
ti. grmo yuv payati, janapada v payati. ahy-
g. b. m. 26
yu. a.
g. b. m. 23,
v
g. b. m. 19
VI, 3
470
471
VI, 3
1
Ms.
sadygata
VI, 3
472
P R V A T R S I D D H A M (27)
prvasmin lakaair kartavye yat para tad asiddha
veditavyam, ita uttara ca prvasmin prvasmin nuttaram
uttaram asiddhara. asm uddharati, dv atra, dv naya,
as ditya: vyalopasysiddhatvt svarasandhir na bhavati.
amumai, amumt, amuya, amumin: utvasysiddhatvd
ata (H, 1, 2) iti smydayo bhavanti. ukiketi katvasy
siddhatvd ittvavikalpo na bhavati. kmimn iti matvasy
siddhatvn mator vatva na bhavati. gualimn iti ha
tvajatvayor asiddhatvj jhaya (36) iti mator vatva na bha
vati. aujihad iti hatvder asiddhatvd dvirvacane jikro
bhavati.
SUPI N A L O P A (28)
supy eva nalopo 'siddho bhavati. rjabhym, rjabhi,
rjabhya. nalopasysiddhatvd ttvam aistvam ettva ca
na bhavati. Vtrahabhym, Vtrahabhir iti tug na bhavati.
supti kim? Vtrahacchy. nya supi nalopa. paca
brhmaya iti nkte luki nalopa, ligbhvc ca na p.
473
VI, 3
g. b. m. 34
N A N I M U (29)
nabde parata krye kartavye mubhvo nsiddh bha
vati. amun. yai supi (VI, 2, 39. 40) ity ttva na bha
vati. ata eva vacann nbhve 'pi kartavye mubhvo nsi
ddha iti gamyate.
SIJLOPA EKDEE (30)
ekdee kartavye sijlopo nsiddho bhavati.
alvt.
bhav
D V I T V E P A R A S A V A R A (34)
dvitve parasavaro nsiddho bhavati.
(VI, 4, 140) iti dvitva bhavati.
sayyyant.
yara
MD UPNTC CA M A T O R V A (35)
mntd avarntn makropntd avaropntc ca mator
vatva bhavati. idavn, kivn; dimvn; vkavn,
mlvn; aharvn, bhsvn.
J H A Y A (36)
jhayantt parasya mator vatva bhavati.
grina. vidyutvn balhaka.
agnicitvn
NMNI (37)
sajy mator vatva bhavati.
Kapvat, Mavat.
VI, 3
474
AHVACCAKRVATKAKVADUDANVADRUMA
VACCARMAVAT (39)
ete abd Sajy niptyante. ahvn. cakrvn,
gardabha. Kakvn nma i. udanvn udadhi. Ruma
vn nma parvata. Carmavat nma nad. nmno
"nyatra: asthimn, cakravn, kakvn, udakavn, lavaavan,
carmavn. katham Asandvn nma grma? sandabda
praktyantaram astti Sajy mator vatvam.
RJANVN SAURJYE (40)
rjanvn iti saurjye gamyamne niptyate.
dea. Saurjya iti kim? rjavn.
g. b. m. 46
rjanvn
K P O R O L O 'KPADNM (41)
kpe rephasya latva bhavati, na tu kpadnm.
kptam, kptavn, kalpt, kalpaka. akpadnm iti kim?
kpaa kpa kpam karpaa .
M s. kapaa
1
PRDNM A Y A T A U (42)
prdnm ayatau parato rephasya lakro bhavati. palya
yate, palyate.
GRO Y A I (43)
girater yai parato rephasya latva bhavati. nijegilyate.
g. b. m. 47
ACI V (44)
ajdau vihitasya girate rephasya latva v bhavati.
475
VI, 3
A (47)
akrasya latva v bhavati. valabh, vaabh.
nalI.
nla,
g. b. m. 58
SUPA P R A K T E R NO L O P A (48)
subanty prakter nakrnty lopo bhavati. rj,
rjyati, rjyate, rjapurua; paca, sapta. supa iti kim?
ahan. prakter iti kim? tasmin, vkn.
N A S A B U D D H A U (49)
sabodhane no lopo na bhavati.
he rjan; he takan.
N A P U S A K E V (50)
napusake vartamnasya sabodhane no lopo v bha
vati. he varman, he varma.
SUPI V A L I T A D V A T (51)
supi valdau subantasyeva krya bhavati. pacnm,
pacaka, rjabhym, rjavat. supti kim? hanti. valti
kim? rjnau, rjna.
VI, 3
476
RT S A (53)
repht parasya sakrasyaiva lopo bhavati. kartu, hartu,
dhtu. sa iti kim? rk, rgbhym.
D H I SAI (54)
dhakrdau sai parata sakrasya lopo bhavati. cak
dhi. sati kim? payodhi.
g. b. m. 73
JHALO J H A L I
(55)
alvt.
477
VI, 3
N A G V (61)
nae kvibantasya kutva v niptyate. jvanak, jva
na. jvanagbhym, jvanabhym.
H O HA (62)
jhali padnte ca hakrasya hakro bhavati.
voh; madhuli, madhulibhym.
soh,
naddh;
VRACABHRASJASJAMJAYAJARJABHRJA
A A (66)
vraedn jhali padnte ca atva bhavati. vra.
mlav. bhra, dhnbh. sra, rajjus. mr, kasa
parim. ya, upaya. vir. vibhi. ve, vi. pra,
pr, p.
J H A L O JA (67)
jhalo jhali padnte ca ja bhavati. labdh; triub atra.
khari cara vakyati (4, 148), jhayo hasya prvasavaram
(4, 156).
VI, 3
"478
TASOS T A S A U M A T V A R T H E (68)
takrasakrayor matvarthye paratas takrasakrdeau
bhavata. jatvarutvabdhanrtha vacanam. vidyutvn
balhaka. yaasvi.
JHAA EKCA SDHVOR BAO BHA (69)
jhaantasyaikca sakre dhve ca padnte ca parato
bao bha bhavati. bhotsyate, abhuddhvam, bhut. jhaa
iti kim? dsyati. ekca iti kim? dmali. sdhvor iti kim?
boddh. baa iti kim? krotsyati, krut.
D H A S TATHO CA (70)
dadhtes takrathakrayo sdhvo ca parato bao bha
bhavati. dhatta, dhattha, dhatse, dhaddhve. tatho ceti
kim? abhidadhmahe. jhaa ity eva: dadhti, dadhsi.
T A T H O R D H O 'DHA (71)
jhaantasydadhter anayos takrathakrayor dhako
bhavati. alabdha, alabdh. adha iti kim? dhatta, dha
ttha. asmd eva vacann na prva jatvam.
SI AH O K A (72)
Sakrdau parata akrahakrayo kakro bhavati.
pi: pekyati. vaha: vakyati.
g. b. m. 97
MO N O MVO CA (73)
makrntasya dhtor jhali padnte ca makravakrayos
ca parato nakro bhavati. nta, ntavn; pran; jaga
nmi, jaganvn. dhtor ity eva: agnim.
479
VI, 3
VI, 3
480
V BHVKROADAINYEU (82)
bhvdiv artheu kiya parayos tatavator no v bha
vati, kbhva ca. kam anena, kitam anena. kyu,
kityu. kakas tapasv, kitakas tapasv.
YO 'SPARE (83)
yyate spard anyatra vartamnt parayos tatavator
no bhavati. na ghtam. aspara iti kim? to vyu.
ACO ' N A V A D H A U (84)
avadhirahite 'rthe vartamnd acate parayos tatavator
no bhavati. samaknau akune pakau. anavadhv iti kim?
udaktam udaka kpt.
ADYTE DIVA (85)
diva parayos tatavator dytd anyatra no bhavati.
dyna, dynavn. adynta iti kim? dyta vaitate.
AVTE NIRVA (86)
vtd anyatra nirva iti niptyate. nirvo bhiku.
nirva pradpo vtena. avta iti kim? nirvto vta.
GHRTRRTIHRNUDONDAVIDO V (87)
ghrdibhya parayos tatavator no bhavati v. ghra,
ghrta. tra, trta. vyavasthitavibhay Devatrta.
ani odhyam, ta satyam. hra, hrta. nnnna,
nutta. samunna, samutta. vinna, vitta. undisha
caryd vindater grahaam; vidyater vinna.
P R A S T Y O MA (88)
praprvt styyate parayos tatavator mo v bhavati.
prastma, prastmavn. prastta, prasttavn.
K A (89)
kyates tatavator mo bhavati.
yogavibhgo nityrtha.
kma,
kmavn.
481
VI, 3
UA K A (90)
ue parayos tatavato ko bhavati. uka, ukavn.
PACO V A (91)
pace parayos tatavator vo bhavati.
pakva, pakvavn.
HLDO H L A D (92)
hldes tatuvato parayor hladdeo bhavati. prahlanna,
prahlannavu. yantasya prahldita.
K T I N I (93)
ktini parato hldo hladdeo bhavati.
prahlatti.
PHULLAKBAKOLLGH (94)
ete abd niptyante. phulla, kba, ka, ullgha-.
prdirahitn niptand iha na bhavati: praphult ,
katham utphulla, saphulla, parika iti? prdisamsd
bhaviyati.
M s. om.
M s. praphull
2
NA DHYKHYPMRCHIMADM (95)
dhydibhya parayos tatavator yad ukta tan na bha
vati. dhytam, dhytavn. khytam, khytavn.
prtavn. mrta, nmrtavn. matta, mattavn.
prta,
VI, 3
482
A H N A (99)
ahan ity etasya padasya rur bhavati.
ahasu.
aha, ahobhym,
L U K Y A R I RA (100)
arephdau pade parato 'hno ro bhavati. ahar dadti;
ahar bhukte. arti kim? ahorpam. ahortram. ktsnam
aho rathantara sma gyati. sarvam aho ramasva. yta
anai Sarvam aho rathena. lukti kim? drghh nidgha.
PRACETASO RJANI V (101)
pracetaso rjani pare repho v bhavati. praceto rjan,
pracet rjan.
PATYDIV AHARDNM (102)
ahardn patydiu parato repho v bhavati. aharpa
ti, ahapati, ahanpai grpati, gpati, gpati
dhrpati, dhpati, dhpati.
DO ' N A U H A (103)
anauha padasya dakro bhavati. bahvanaut kulam.
anaudbhym. katham anadvn? numvidhnasmarthyn
(V, 4 36) na bhaviyati.
1
M s. pumvidhna
VASUSRASUDHVAS SA (104)
vasvantasya padasya srasudhvaso ca Sakrasya dak
ro bhavati. vidvatkulam, vidvadbhym. ukhsrat, ukhsra
dbhym. paradhvat, paradhvadbhym. sa iti kim? pa
pivn.
TIPI (105)
tipi parata sakrntasya padasya dakro bhavati. anva
t. sa ity eva: anvahan. padasyety eva: sti.
SIPI R U R V (106)
sipi parata sakrntasya padasya rur bhavati dakro v.
acaks tvam, acakt tvam. siplti kim? acakd bhavn.
483
VI, 3
DA (107)
dakrntasya padasya sipi parato rur bhavati v. abhi
nas tvam, abhinat tvam.
DHTO RVOR ANACKO DRGHA (108)
dhtor yau rephavakrv anacparau tayo parabhtayor
iko drgho bhavati. g, dhu, p, stra, krtayati,
dvyati, svyati, pratidvn. dhtor iti kim ? sarpi, vyu,
kurkura, kurkuryati, caturbhya, caturyati. pahit eva hi
praktayo dhtava iti rhi. rvor iti kim ? godhuk, yukti.
anacti kim? vikira, girati. ika iti kim? caryate.
N A SUPI Y A C I (109)
yakrdv ajdau ca supi parato drgho na bhavati.
dhurya, divya, purym, giryo, girau, gira. suplti kim?
jryati, dvyati. yacti kim? grbhym, dhrbhym.
D V I T V E (110)
dvirvacane sati drgho na bhavati.
savivyatu, savivyu.
riryatu,
riryu.
K U R U C C H U R O (111)
kuru chura ity etayor drgho na bhavati. kuryt, kurva,
kurma. churyate, churyt, churysu . ukranirdea kim ?
kure kryt. kurddn sphurja (Dht. I 74) iti lign
na bhavati.
1
Ms.
churyu
VI, 3
484
E T A IT (114)
adaso dt parasya ekrasya kro bhavati, da ca
matvam. ambhya, ambhi. dd ity eva: amuke 'tra.
amuyor ity aydee kartavye lttvalakaasysiddhatvn na
bhaviyati.
g. b. Ende VKYC PLUTO NTYA (115)
d. Kap. vkyasya ye 'cas tem antya pluto bhavatty etad
adhikta veditavyam.
DRHVNE (116)
drhvne vkycm antya pluto bhavati. gaccha
bho Devadatta3! drhvna iti kim? gaccha bho Deva
datta. vkycm ity eva: Devadattgaccha.
A N A N T Y E 'PI H E H A I (117)
anantye ntye pi vkyasya hehaiabdau drhvne plu
tau bhavata. he3 Devadattal hai3 Devadatta! Devadatta
he3! Devadatta hai3! drhvna ity eva: he Devadatta.
hai Devadatta.
g. b. m.130
G U R V E K A I K A M AND V (118)
gurv akaram ekaikam kravarjita drhvne pluta
v bhavati. Devada3tta! De3vadatta! Devadatta3! and
iti kim? Kami3tral drhvna ity eva: he Devadatta.
ASTRDRAPRATYABHIVDE (119)
strdrvarjitasya
pratyabhivde
vkycm
antya
pluto
v bhavati. abhivdaye Devadatto ha bho; yumn
edhi Devadatta3! Devadatta! strdraparyudsa kim?
abhivdaye Grgy aha bho; yumat bhavaGrgil abhi
vdaye Tuajako 'ha bho; kualy asi, Tuajaka? vky
c m ity eva: Devadatta, kualy asi ? asuyake katham ? as
yakas tvam asi, jlma, na tva pratyabhivdam arhasti
tatra pratyabhivdbhvn na bhaviyati. bhorjanyavim
apy anenaiva siddham. yumn edhi Devadatta bho3! De
vadatta bho yumn edhi, Indraarma3n! Indraarman!
yumn edhi, Indraplita3! Indraplita!
485
VI, 3
P R A T Y U K T A U H I (120)
paprativacane hiabda pluto v bhavati. akrr hi
kaam, Devadatta? akra hi3; akra hi. pratyuktv
iti kim? akrr hi kaam, Devadatta? hir iti kim? ma
vaka, kaam akr? akra nanu.
UPLAMBHE (121)
sapratikepo 'nuyoga uplambhas, tatra vkycm antya
pluto v bhavati. adya rddham ity ttha3. adya rddham
ity ttha.
AGAYUKTA TI KKAM (122)
agaabdena yukta tiantam anyatikka pluta
v bhavati. aga kja3, aga kja, idn jsyasi jlma.
kkam iti kim? aga kja.
BHARTSANE DVIRUKTA PARYYEA (123)
bhartsane kta dvirvacana paryyea pluta v bha
vati. caura caura3, caura3 caura, ghtayiymi tvm.
ASYSAMATYO PRVAM (124)
asyy samatau ca dviruktasya prva pluta v
bhavati. mavaka3 mavaka, idnuh jsyasi jlma.
mavaka mavaka. abhirpaka3 abhirpaka, obhana
khalv asi. abhirpaka abhirpaka.
VICRE (125)
vicraviaye prvani pluta v bhavati.
rajjur nu? ahir nu, rajjur nu?
ahir nu3,
PRATIRUTAU (126)
pratiravae vkycm antya pluto v bhavati. Deva
datta! ki, mra3? ki, mra?
PJITE (127)
abhipjite cm antya pluto v bhavati.
khalv asi Devadatta3! Devadatta!
obhana
VI, 3
486
C I T Y U P A M A R T H E (128)
cicchabde upamrthe prayujyamne vkycm antya
pluto v bhavati. Agni cid bhy3t! Agni cid bhyt.
upamrtha iti kim? karaveak cit kraya.
NINDPRAIYEU TI KKAM (129)
nindym ii preye ca tiantam anykka plu
ta v bhavati. Svaya rathena yti3, svaya rathena yti,
updhyya padti gamayati. putr ca lapsh3,
lapsh, dhana ca tta. kaa kuru3, kaa kuru, gr
ma gaccha.
ANANTYASYPI PRANKHYNAYO (130)
prana khyne cnantyasypi padasycm antya pluto
V bhavati. agama3 prv3n grm3n Devadatta3? aga
ma prvn grmn Devadatta? agama3 prv3n grm3n
bho3. agama prvn g r m n bho. plutv aica idutv
iti na vaktavyam. ante sthitayos tayor eva tatklpekat.
anyath hi naitv uecritau sytm. Ai3tikyana. Au3pagava.
Ms. prv3d grm3d
Ms. prvd grmd
ECA PRANNTAPJVICRAPRATYABHIV
DEV D IDUTPARA (131)
prannte pjy vicre pratyabhivde ca ejantasya
padasykra pluta idutparo bhavati . agama3 prv3n
grm3n Agnibht3i? Pa3u? pjym: ddho 'si m
avaka Agnibht3i! Pa3u! vice: hotavya dkitasya
gh3i? Pa3u? pratyabhivde: yumn edhy Agnibh
t3i!
Pa3ul
pranntdiv
iti
kim?
gacchgnibhte3!
dasyo dasyo3, ghtayiymi tvm.
1
487
I
V ,3
VI, 4
g. b. m. 4
SAMA SUI S A
488
(l)
NA C H A V Y APRANA (3)
nakrntasya pranvarjitasya padasya chavy ampare
parata so bhavati. bhava chdayati, bhav chdayati.
bhavs tarati, bhavs tarati. chavti kim? bhavn karoti.
aprana iti kim? pra cinoti. ampara ity eva: bhavn
tsaruka.
1
489
VI, 4
A N U S V A R A (7)
atrnusvra
htam.
prvasygamo
bhavati.
tath
caivod
H A L I MA (8)
makrasya hali parato 'nusvro bhavati. kua hasa
ti. kua yti. halti kim? vanam atra, kuam. halty
aupaleikatvd dhrasya padaphe na bhavati: vanam yti,
d h a n a m tihati.
NA CNANTYASYA J H A L I (9)
nakrasya makrasya cpadntasya jhali parato nusvro
bhavati. paysL cikrallsate. anantyasyeti kim? bhavn
bhokt. jhalti kim? hanyate, gamyate.
SAMR (10)
rjate kvipi samo makro niptyate.
samrja, samrjam.
samr, samrjau,
H E M A N A Y A V A L A P A R E T E V (11)
hakre makrdipare parato makrasya te manayaval
de v bhavanti. kim hmalayati, ki hmalayati. kin
hnute, ki hnute. ky hya, ki hya. kiv hvalayati, ki
hvalayati. kil hldayati, ki hldayati. ha iti kim? ki
jvalayati. mdipara iti kim? ki hasati.
O K U K U K A U ARI (12)
nakrntasya akrntasya ca padasya ari parata kuk
ug gamau v bhavata. prk chete, pr ete. prv
ntakaraj jhaya padntd (157) iti chatva bhavati.
prk ae, pr ae. prk sye, pr sye. ndyanta
yor (90) iti atvapratiedho bhavati. va ete, va ete.
va ae, va ae. va sye, va sye. na or (137)
iti utvapratiedho bhavati.
1
Ms. katva
VI, 4
490
A SO D H U (13)
akrntt parasya sakrasya dhu v bhavati. vali
tsye, vali sye. pardikaran na or (137) iti utvapra
tiedho bhavati.
Ms. om.
1
NA (14)
nakrntt parasya sakrasya dhu v bhavati.
tsye, bhavn sye.
bhavn
I T U K (15)
akre parato nakrntasya tug v bhavati. bhavc
chete, bhav ete. prvntakaraa chatvrtham. knrvac
cheta iti bahiragasya tuko 'siddhatvd rad (101) iti atva
na bhavati.
M A Y A UO VI V A (16)
maya parasya uo 'ci parato vakro v bhavati. kim
v vapanam, kim u vapanam. vatvasysiddhatvd dhali (8)
ity anusvro na bhavati. tad v asya, tad u asya. maya
iti kim? gr u uccarati. acti kim? kim u pracarati.
AMO HRASVD D V E (17)
hrasvt pare ye amas tadantasya padasyci dvitva
bhavati. pratyan ste. va ste. pacann ste . ama
iti kim? dad ste. hrasvd iti kim? bhavn ste. acty
eva: pratya sicati. tadantavidhi kim? dain.
whrend Panini den eingeschobenen Nsal als Anlaut des
olgenden Wortes lehrt (amu), macht ihn Candra zum Aus
laut des ersten. M eine Transkription bringt dies hier zum
Ausdruck, whrend sie sonst der Auffassung und Autoritt
Panini's Jolgt
1
491
VI, 4
RO R I (19)
rephe parato rephasya lopo bhavati. pun rj. nra
ktam. draktam. Agn rathena. Vy rathena.
VIRME VISARJANYA (20)
virme vartamnasya
vka, agni.
rephasya
visarjanyo
bhavati.
K H A R I (21)
khari parato rephasya visarjanyo bhavati. vka kha
nati. vka pacati.
ARPARE (22)
arpare khari rephasya visarjanya eva bhavati. kupvo
xkarpau na bhavata. aa kuram. adbhi pstam.
x als gutturaler Eeibelaut zu sprechen
1
RO SUPI (23)
ror eva rephasya supi parato visarjanyo bhavati. paya
su, sarpiu. ror iti kim? gru, dhru. pakra kim? g.
BHOBHAGOAGHOBHYO 'I LOPA (24)
bho bhago agho ity etebhya parasya ror ai lopo bha
vati. bho atra, bho yti. bhago atra, bhago yti. agho
atra, agho ehi, agho idam. ati kim? bho khanati. ete
emantrae 'sakhy sakrnt. kecit tu bhavadbhaga
vadaghavat sabodhane sau takrasya rutvam avaabda
sya cautva kurvanti. te dvivacanabahuvacanayo stri
y ca na syu: bho brhmaau, bho brhma, bho
brhmai. bhago brhmai, agho brhmai.
T (25)
avart parasya ror ai lopo bhavati. ka ste. brhma
hasanti.
Y O 'CI V NUI (26)
avart parasya ror acy uvarjite yakro v bhavati.
kay ste, ka ste. anuti kim? sa u gata.
VI, 4
492
V Y O R ATSPAU CA (27)
vakrayakrayor aci parata atspatarau vakrayakrau
bhavata, lopa ca v. dvv atra, dv atra. kay sate, ka
sate. vyor atspayo punarvacand atveatspatarat
gamyate. anuty eva: dvv u gatau.
g. b. m. 45
CHAVI
R A SA (28)
(31)
g. h. m. 45
Vgl. Note zu 22
SASAKHYASYNDAU S A (32)
sasakhyasya yo rephas tasya kupvor apaddyo para
ta sakro bhavati. payaskalpam, payaspam, payaskam.
S|sakhyasyeti kim? prtakalpam. andv iti kim? pa
ya kmayate.
RO KMYE (33)
ror eva rephasya kmye parata sakro bhavati. paya
skmyati. ror iti kim? gkmyati.
493
VI, 4
I A A (34)
ia
ia parasya rephasya kupvor apaddyo parata ak g.b.m.100,
a
ro bhavati. sarpipam, yajupam. sarpikalpam, yaju
kalpam. srpika, dhnuka. sarpikmyati, yajukmyati. g. b. m. 98
andv ity eva: sarpi karoti. ro kmya ity eva: gkmyati.
ita uttara sa iti ia a iti ca vartate.
NIRDURBAHIRVICATUPRDUPURASM (35)
nirdn rephasya kupvo parato yathyoga sakra
akrau bhavata. niktam, niptam. duktam, duptam.
bahiktam, bahiptam. viktara, vipltam. catukap
lam, catuptram. prduktam, prduptam. purasktam,
purasptam. katham: tisra pura karotti? lkaikatvt.
naikulyam, daupuruyam iti ktaatvasya yavidhnt
siddham.
SUCO V (36)
snjantn rephasyaJmpvo parata akro v bhavati.
dvi karoti, dvi karoti. dvi pibati, dvi pibati. tri karoti,
tri karoti. tri pibati, tri pibati. catu karoti, catu karoti.
catu pibati, catu pibati.
ISUSO S A B A N D H E (37)
isusantayo rephasya kupvo parata sabandhe sati
atva bhavati v. sarpi karoti, sarpi karoti. sarpi pi
bati, sarpi pibati. yaju karoti, yaju karoti. yaju pahati,
yaju pahati. sabandha iti kim? tihatu sarpi, piba
tvam udakam.
PLUTT TI CA (38)
plutt parasya isuso rephasya kupvos takre ca parata
akro bhavati. ni3kula! du3purual salpi3aral sarpi3
amal
SAMSE
' N U T T A R A S Y A (39)
g. b. m. 42
VI, 4
494
ATA KKAMIKASAKUMBHAPTRAKUKA
RU SASAKHYASYA (40)
akrt parasya sasakhyasya rephasya kdiu parata
sakro bhavati. ayaskra, ayaskma, ayaskasa, ayasku
mbha, ayasptram, ayaskua, ayaskar. ata iti kim? gk
ra. tapara kim? bhkaraam. kdiv iti kim? aya
kla. sasakhyasyeti kim? vakra. samsa ity eva:
paya karoti. anuttarasyety eva: paramapayakra.
ADHAIRASO P A D E (41)
adhasa irasa ity etayo rephasya padaabde parata
sakro bhavati. adhaspdam, iraspadam. samsa ity eva:
adha padam. anuttarasyety eva: paramairapadam.
N A M A S A (42)
namaso rephasya kupvo parata sakro bhavati. nama
sktya, namaskart. samsa ity eva: natna ktv.
K I V (43)
karotau parato namaso rephasya sakro v bhavati.
namaskaroti, nama karoti. tiartha rambha.
TIRASA (44)
tiraso rephasya ki parata sakro v bhavati. tira
sktya; tiraskaroti, tira karoti. vyavasthitavibhay tira
ktveti na bhavati.
KASKDAYA (45)
kaskdaya abd sdhavo bhavanti. kas ka
kautaskuta bhrtuputra unaskara sadyaskla
sadyaskrl; krte kvip tatrabhava kratu, sdya
skra ks kn iti prveaiva (4) siddham sarpiku
ik dhanukaplam . yajuptram, ity e prve
aiva (39) siddhe uttarapadrtha vacanam: paramasarpiku
ik, paramadhanukaplam, paramayajuptram; ato 'nye
s na bhavati: paramasarpikumbha ayasknta.
ktigaa cyam ; tena bhskardayo py atraiva draavy.
495
VI, 4
KOS CDEASANDISIVASIGHA
g. b.m.98
S SA (46)
kavargd ia ca parasydeasya sakrasya sandisaba
ndhina sivasighas ca o bhavati. sieca, suvpa; pi
pakati, cikrati, tuai; vkeu, dhtuu , gou, kartu;
acait; ia, uita, jakuh. ko ceti kim? svapiti, yiy
sati. dednm iti kim? visismiye. sa iti kim? kuruta.
1
Ms.
dhtu
STO AI (48)
stauter eva sani abhte parata ia parasya atva
bhavati. tnati. samnajtyasya niyamd iha nirmo na
bhavati: pratsisati. athav ktaatvasya dvirvacani stor
iti kim? sisikati, snsuate. ay eveti niyamo na bhavati
e punarvacant. ati kim? sieca. atvanirdea kim?
suupsati. nakra kim? vyatisuupia I ndram. katha
soupiate? kte atve bhyaniyamasypravtte.
Ms. satve
1
abhi
VI, 4
496
bhavati.
viabhnti,
bhavati.
pratia
VE CA SVANO B H O J A N E (54)
ver avc ca parasya svano bhojanaviaye atva bha
vati. vivaati, avavaati. bhojana iti kim? visvanati
mdaga.
NIPARE CA SEVASIVUSAHASUM (55)
niparibhy ve ca pare sevdn susabandhi
na ca sakrasya atva bhavati. nievate, parievate, vie
vate. nivyati, parivyati, vivyati. niahate, pariahate,
viahate. parikaroti. nipare ceti kim? anusevate.
497
VI, 4
NE S A Y A S I T A Y O (59)
ne parayo sayasitayo
niaya, niita.
V I P A R E (60)
viparibhy parayo sayasitayo sakrasya atva bha
vati. viaya, viita. pariaya, pariita.
NIRABHYANO CA SYANDO 'PRINI V (61)
g. b. m. 64
nirabhyanubhyo viparibhy ca parasya syando 'pri
viaye atva bhavati v. niyandate tailam, nisyandate.
abhiyandate, abhisyandate. anuyandate, anusyandate. vi
yandate, visyandate. pariyandate, parisyandate. aprinti
VI, 4
498
V E S K A N D O ' T A T A V A T O (62)
ve parasya skandisakrasya ktaktavatubhym anyatra
atva va bhavati. vikantt, viskantt. vikanttum, viska
nttum. atatavator iti kim? viskanna, viskannavn.
P A R E (63)
pare parasya skandisakrasya atva v bhavati. pari
kantt, pariskantt. parikanttum, pariskanttum. yogavi
bhgt tatavator api bhavati: parikanna, pariskanna. pa
rikannavn,
pariskannavn.
vyavasthitavibhaay
prcya
bharataviayaprayoge pariskanda eva; anyatra parikao pi.
SPHURISPHULOR NIRNIVIBHYA (64)
nirdibhya parayo sphurisphulo atva va bhavati.
niphurati, nisphurati. niphulati, nisphulati. niphu
rati, nisphurati. niphulati, nisphulati. viphurati, visphu
rati. viphulati, visphulati.
V E S K A B H N A A (65)
ve parasya skabhnte atva bhavati, nitya puna
rvidhnt. vikabhnti, vikambhaka, vikambhit. nni
rdea kim? viskabhnoti.
g. b. m. 72 SAMSE 'NGULE SAGA (66)
agule parasya sagasakrasya samse sati atva
bhavati. aguliaga. samsa iti kim? agule saga.
BHRO STHNAM (67)
bhro parasya sthnam ity etasya atva bhavati. bh
ruhnam. samsa ity eva: bhro sthnam.
A G N E STUT (68)
agne parasya stud ity etasya atva bhavati.
agniut.
499
VI, 4
VI, 4
5O0
yas
nita
P R A T E STRE (78)
prate parasya snta ity etasya stre 'bhidheye atva
bhavati. pratita stram. pratisnto nya.
PRAHO 'GRAGM (79)
praha iti niptyate gragm cet.
prastho 'nya.
501
VI, 4
VIKUAMIPARlBHYA (83)
etebhyah parasya sthala ity etasya ?atvam bhavati.
vi?thalatn, kuhalam, amihalam, parihalam. niptand
dhrasvatvam.
AMBMBAGOBHMIDVITRIKUEKUAKVAGU
MAJIPUJIBARHIRDIVYAGNIBHYA STHA
(84)
ambdibhya parasya stha ity etasya atva bhavati.
Ambaha, Ambaha, goha, bhmiha, dviha,
triha, kuha, ekuha, akuha, aguha, maji
ha, pujiha, barhiha, diviha, agniha.
ETI SAJYM A K O (85)
ekre parata sakrasykavargd ia parasya atva
bhavati. Hariea, Vyuea. etti kim? Harisiha.
sajym iti kim ? pthuseno rj. akor iti kim ? Viva
ksena. ia ity eva: akrasena.
NAKATRD ITO V (86)
nakatrd idantt parasya sakrasyaiti parata samj
y atva v bhavati. Rohiiea, Rohiisena. Reva
tiea, Revatisena. ita iti kim? Punarvasuea. akor
ity eva: atabhiaksena.
HRASVT SUPAS TI (87)
hrasvd iantt parasya sakrasya supo vihite takr
dau parata atva bhavati. taratamatayatvataltastyapa
prayojayanti. sarpiaram, sarpiamam, catuayam, yaju
vam, yajua, sarpia, niy caldaya. hrasvd iti
kim? gstaram. supa iti kim? bhindyustarm. tti kim?
sarpist. vihitavieaa kim? Agnis tarati.
NISAS T A P I S A K T (88)
nisa sakrasya tapi parata atva bhavati, sakc cet
pravtti. niapati, niapta. sakd iti kim? nistapati.
VI, 4
502
SUMDAYA (89)
sumdaya abd sdhavo bhavanti.
obhanam
smsya, Sum nim dum suedha
niedha duedha; atatprdyartha rambha, Sidho
gatv (93) iti ca pratiedhabdhanrtha suandhi
duandhi niandhi suhu duhu apa
hu savyeh majih Parameh Gauri
aktha sajym Nauecik dundubhiecanam .
ktigao yam.
1
na
g. b. m. 98
NDYANTAYO (90)
padasydv ante ca vartamnasya atva na bhavati.
dadhi sicati. Agnis tarati.
ST (91)
sta atva na bhavati.
agnist.
SICO Y A N I (92)
sicater yai atva na bhavati. sesicyate, abhisesi
cyate. yati kim? abhiiikati. akrakim? abhiicyate.
SIDHO G A T A U (93)
sedbater gatau gamyamnym atva na bhavati. abhi
sedhayati g. gatv iti kim? niedhayati.
N I P R A T E S T A B D H A (94)
niprate parasya stabdha ity etasya atva na bhavati.
nistabdha, pratistabdha. niprater iti kim? viabdha.
SOHA (95)
sahe goh ity evarpasya atva na bhavati. niso
h nisohum. otvahatvanirdea kim? niahate.
503
VI, 4
g. b. m. 135
VI, 4
504
VANA PURAGMIRAKSIDHRAKRIKGRE
KOART (103)
puragdibhya parasyaiva nmni vananakrasya atva
bhavati. Puragvaam, Mirakvaam, Sidhrakvaam,
rikvaam;
Agrevaam,
niptand
etvam;
Koarvaam.
puragdibhya iti kim? Kuberavanam, Asipattravanam.
PRANIRANTAAREKUPLAKMRAKRYA
PYKKHADIRT (104)
prdibhya parasya vananakrasya atva bhavati. pra
vaam,
nirvaam,
antarvaam,
aravaam,
ikuvaam,
plakavaam, mravaam, kryavaam,
pykvaam,
khadiravaam.
VAUADHIVKD DVITRYACO 'NIRIKDE (105)
oadhivkd dvyacas tryaca ca irikdivarjitd rephaa
kravata parasya vananakrasya atva v bhavati. drv
vaam, drvvanam. iravaam, iravanam.
oadhya phalapknt, lat gulm ca vrudha,
phal vanaspatir jeyo, vk pupaphalopag.
oadhivkd iti kim? vidrvanam. dvitryaca iti kim?
devadruvanam. anirikder iti kim? irikvanam timi
ravanam.
A H N O 'TA (106)
adantd rephaakravata parasyhnanakrasya atva
bhavati. prvha, aparha. ata iti kim? nirahna,
durahna. akranirdea kim? drghhn arat.
TRICATURBHY HYANO VAYASI (107)
tricaturbhy parasya hyananakrasya vayasi gamyamne atva bhavati. tribyao vatsa, caturhyaa.
yasti kim? trihyan l.
va
505
VI, 4
BHVAKARAAYO (110)
g. b.m.112
GIRINADYDNM (111)
girinadydn nakrasya atva v bhavati. giriad,
girinad cakraitamb, cakranitamb vakraad ,
vakranad .
1
M s. vakraitamb | vakranitamb
mna 160
so auch Vardha
VI, 4
506
KUMADEKCA (113)
kavargavata ekca cottarapadasya samastnte tatsampe
ca yo nakras tasya atva bhavati, nitya punarvidhnt.
vastrayugiau, vastrayugia, vastrayugi, vastrayugea.
Vtrahaau, Vtrahai; krapi, krapea. brahmaghnti
na bhavati gh ha (134) iti pratiedht.
PRDYANTARO 'DURO A (114)
duro nyebhya prdibhyo ntaabdc ca parasya de
anakrasya atva bhavati. praamati, pariamati; pra
yaka, pariyaka. antarayati, antarta. arthata pra
tysattes tatkriysabandhinm eva prdnm grahad iha
na bhavati: pragat nyak asmd det, pranyako dea iti.
adura iti kim? durnaya. a iti kim? pranardati.
HINUMTNNI
hinu mn ni
bhavati. prahioti,
vapi, parivapi.
rthakatvt.
(115)
ity ete prdibhya pare atva
prahiuta. pramti, pramta. pra
pravapni msnti na bhavaty ana
NER GADANADAPATAPADADDHMVDIHAVA
HAAMAHANAYSDRPSCIVAPIU (116)
prdibhya parasya ner gaddiu parato atva bhavati.
praigadati, prainadati, praipatati, praipadyate; praiya
cchati, praidadti, praidayate, praidyati; praidhayati,
praidadhti; praimimte, praimayate, praimti; praivti,
praidegdhi, praivahati, praimyati, praihanti, praiyti,
praiyati, praidrti, praipsti, praicinoti, praivapati. ao
gaddibhaktatvt tadvyavye 'pi bhavati: prayagadat.
507
VI, 4
? Ms. cdeadte
SUPY A C A
(122)
g. b. m. 129
VI, 4
508
NIRVIA (123)
nira parasya vide ktntasya nirvia iti niptyate.
ata eva vacann nirbhinndau na bhavati.
ER V (124)
yantd vihita Subviaye yo 'c tasmt paro yo nakras
tasya prdisthn nimitt atva v bhavati. praypaam,
praypanam.
praypyamam,
praypyamnam.
praypa
yam, praypanyam. apraypai, apraypani. praypi
au, praypinau .
M s. apraypiau | apraypinau
1
NA
BHBHPKAMIGAMIPYYVEPM (128)
509
VI, 4
A P A D E (129)
1
NAE K A (130)
nae ntasya kntasya ca atva na bhavati. pra
na'a, pranakyati. ka iti kim? praayati.
A N T E (131)
padnte vartamnasya nakrasya atva na bhavati.
vkn.
CUUTULAARVYA VYE (132)
cavargaavargatavargair lakrea arbhi ca vyavadhne
atva na bhavati. arcanam, mrchanam, sarjanam; Kir
ena, karmahena, dhena, karaena; krtanam, catnrthena,
mardanam, rdhanam; prenvauam, ivi divi dhivi (Dht.I, 202.
204) ity asya rpam; viralena; raan, rasan. ebhir iti kim?
karaam, giri; mrkhea, arghea; darpea, rephea; prve
a; vhaam ; uraxkea , urakea; urarpea, urapea.
1
Ms. vhaam
vgl. Note zu 22
SUPNMAYENA (133)
subantena vyavye atva na bhavati, mayaa ca
varjayitv.
makumbhavpena,
caturagayogena.
anma
yeneti kim? paryaddham, rdragomayea.
GH H A (134)
ghakrea hdeena vyavye atva na bhavati. S ru
ghna, atrughna. prvapadn nmni (102) iti prpte pra
tiedha. prghni. hana (119) iti prpte. ha iti kim?
arghea.
KUBHNDNM (135)
kubhn ity evamdn nakrasya atva na bhavati.
kubhnti tpnoti Nnamana, prvapadn nmni (102)
1
VI, 4
510
nter
yai:
nalntyate
nartanam: Parinartanam gahanam: Parigahanam, nmni
(102) iti prpte nandanam: parinandanam, opadeasya
(114 oder vielmehr P. VIII, 4,14) iti prpte nivsa: Pari
nivsa nivea: Parinivea agni: H aryagni, ara
bhgni
anpa:
Darbhnpa,
nmni
(102)
iti
prpte
cryabhogna cryn. kubhndir ktigaa.
2
M s. kubhna
so auch Vardhamna 161, mit dem er
luternden Zusatz: Indrodynam
so auch Vardh. und Hara
datta
nur hier, Vardh. daJur abargni
3
Ms. aati
NA OR ANAVATINAGARYOR DE (137)
avargt parasya navatinagarvarjitasya padasyder yad
ukta tan na bhavati- vali sye, vali tarati. or iti
kim? yajuvam. anavatinagaryor iti kim?
aavati,
aagar. der iti kim? a: e. am.
TO I (138)
tavargasya akre parato yad ukta tan na bhavati.
agnicit ae. bhavn ae.
511
VI, 4
T (139)
akrd uttarasya tavargasya yad ukta tan na bhavati.
vina, prana.
g. b. m. 144
yaro ami parato amdea pratysanno bhavati v.
v akra, vg akra. v madhur, vg madhur.
tva nayati, tvag nayati. vmayam, tvamayam iti vya
vasthitavibhay nityal bhavati. kvacin na bhavati: yatna,
yaja, yc.
Y A R O AMI AM V (140)
g. b. m. 147
ACO RAHD D V E (141)
aca parau yau rephahakrau tbhy parasya yaro
dve v bhavata. arkka, arka. brahmm, brahm. aca
iti kim? hnute.
A N A C I (142)
aca parasya yaro dve v bhavata, na ced ac paro
bhavati. daddhy atra, dadhy atra. maddhv atra, madhv
atra. vkk, vk. aci tu na bhavati: dadhi, madhu.
Y A O M A Y A (143)
yaa parasya mayo dvitva v bhavati. ulkk, ulk.
Vlmmka, Vlmka. athav maya parasya yao dvitva
v bhavati: dadhyy atra, dadhy atra. madhvv atra, madhv
atra.
ARA K H A Y A (144)
ara parasya khayo dvitva v bhavati. sththnam,
sthnam. athav khaya parasva aro dvitva v bhavati:
vatssa, vatsa. kram, kram.
NKROE PUTRASYDINI TATPARE CA (145)
kroe gamyamne putrasydini tatpare ca parato dvi
tva na bhavati. putrdin, putraputrdin. kroa iti kim?
puttrdin iumr. puttraputtrdin. dinti kim? puttra
hat, puttrajagdh.
VI, 4
512
DRGHT (147)
drght parasya na dve bhavata.
dtram, stram.
K H A R I C A R J H A L A (148)
khari parato jhala car bhavati. bhett, lips. kharti
kim? bhidyate. jhala iti kim? kaha.
V VI RME (149)
virme vartamnasya jhala car v bhavati. vk, vg.
vali, vali.
AO 'NUNSIKA (150)
virme vartamnasyo nunsikatva v bhavati. da
dh, dadhi. madh, madhu. vyavasthitavibhay kvacin
na bhavati: agn, vy; am, a m .
ANUSVRASYA Y A Y I Y A M (151)
anusvrasya yayi parato yamdea pratysanno 'nun
siko bhavati. akit, uchit, kahit, nandit, kampit.
yayti kim? kasa. anunsika ity eva: yayamyate,
raramyate.
PADDAU V (152)
paddau yayi parato nusvrasya yamdeo 'nunsiko
v bhavati. sayyatt, sayatt. savvatsara, savatsara.
tal loka, ta loka. divya caku, divya caku. su
kham puya, sukha puya. yayty eva: para reya.
anunsika ity eva: bala rj.
TOR L I (153)
tavargasya lakre parato yam sanno bhavati.
lunti. bhavl lunti.
dal
513
VI, 4
VI, 4
514
515
Namo mtyujite!
516
10
11
1 2
517
10
1 1
12
518
a IV, 2, 111
gayana HI, 3, 45
tu I V 1, 124
Aiukri III, 1, 63
Kaccha III, 2, 48
K A (VI, 1, 64)
ka I, l , 39
kattri III, 2, 5
kath HI, 4, 104
Kapirik V I , 3, 46
Kambcja II, 4 104
kara I V , 2, 25
Kalpin V , 3, 140
kaly II, 4, 56
kaska V I , 4, 45
Ki HI, 2, 33
kisara III, 4 55
Kunja II, 4, 33
K U (VI, 2, 13)
kumbhapad IV, 4, 128
Kuru H , 4, 84
kulla III, 3, 84
kpaa V I , 3, 41
ki IV, 2, 116
K (I, 4, 100. V , 4, 172)
kea IV, 2, 113
koara V , 2, 132
519
krama I H , 1, 40
K R I (l, l , 101)
kroda II, 3, 67
Kraudi II, 3, 84
ksipak VI,
1,
79
k?ubhn- V L 4, 135
khala HI, 1, 57
G A M V , 3, 49
Garga II, 4, 24
gavva II, 2, 57
Gaha III, 2, 58
girinad V I , 4, 111
gr?ti U , 4, 77
go I V , 1, 2
gon II, 2, 87
Gopavana (II, 4, 116; vgl.
Bida)
gosad IV, 2, 156
gaura II, 3, 37
G R A H I, 1, 140. V , 4, 129
catvriiat (V, 2, 54)
CUR (I, 1, 45)
cd IV, 1, 130
chattra III, 4, 63
cheda IV, 1, 75
J A K I, 4, 5
jyotsn IV, 2, 107
J V A L (I, 1, 146)
datara II, 1, 25; vgl. sarva
T A N (I, 1, 64. 94. V , 3, 35)
trak I V , 2, 37
tla H I, 3, 106
Tika II, 4, 86
Tikakitava II, 4, 115
tihadgu II, 2, 10
T U D (, 1, 92)
Taulvali II, 4, 122
520
ma abda I H , 4, 48
MUC (V, 4, 11)
Y A J (V, 1, 14)
yava VI, 3. 38
Yaska H , 4, 110
yva IV, 4, 12
yuvan I V , 1, 146. V I , 4, 112
ypa IV, 1, 3
rajju U , 3, 76
R A D H V , 4, 108
rjanya HI, 1, 62
R U D V , 4, 173. V I , 2, 37
R U D H (I, 1, 93)
revat II, 4, 78
Raivatika HI, 3, 96
L U (VI, 3, 76)
loman I V , 2, 104
lohita I, 1, 31
Lohita (II, 3, 20; vgl. Garga)
vaa I V , 1, 72
Vkina II, 4, 91
vi!ati (IV, 2, 52)
vinaya I V , 4, 17
vimukta IV, 2, 155
V T (I, 4, 144. V , 4, 123)
Venuka IU, 2, 61
vetana III, 4, 40
Vysa II, 4, 21
vyusta IV, 1, 115
vrhi I V , 2, 119
AK V , 4, 135
akandhu V , 1, 98
akala (HI, 2, 21; vgl Garga)
andika HI, 3, 60
ata (IV, 2, 53)
abda , 1, 36
S A M V I , 1, 102
521
sk?d II, 2, 36
sidhma I v , 2, 100
Sindhu III, 3, 61
SIV V L 4, 56
SU (I, l, 95). V L 4, 57
(vgl. 50)
sukha I, 1, 35. I V , 2, 128
suman V I , 4, 89
susnta H I , 4, 46
stoka V , 2, 2
S T H A V I , 4, 58 (vgl. 50)
sthla I V , 3, 27
svarga I V , 1, 133
svgata V I , 1, 18
Harita (II, 4, 36; vgl. Bida)
hastin IV, 4, 127
hima I V , 2, 136.
'6
C F. Wintersche BucndruckereL