This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
PROPERTY OP
 fr w,
* 1 i ijj^1|i i ijj^i 1 i ijj h i i 12Гi 1 i i ' i i 1 i 1 » Liij i ijj^i i 1 >j^i 1 i 1 ijjj i tjxi 1 i !ii i 1 J UJ ' * 'JJ ' i 1!1 i 1 î ijj ' i iji i ' 1 ^1 ' i i ■ i 1 ' : i 1 i 1 ' 1 ' 1 ' 1 i i i i i i m i 1 i 1 i i i 1 i ^ 1 i i^i i i ijj 1 i ijj i 1 i ij i 1 r ^j 1 i i i 1 i 1 ij^i i 1 i ij 1 i i i 1 i 1 i tj i i 1 ij^i i^ij^i tj )±' )j1 ' 1 )^1'^■ ' LLii i i^t 1 i 1' кии i iiijiiiii

NICOLAI DE CUSA
OPERA OMNIA
IUSSU ET AUCTORITATE
ACADEMIAE LITTERARUM
HEIDELBERGENSIS

AD CODICUM FIDEM EDITA

IV
OPUSCULA I
EDIDIT
PAULUS WILPERT

HAMBURGI
IN AEDIBUS FELICIS MEINER

MCMLIX

iiiiiiiiiiiiimiiiiimiiimiiiiii'iimiiiitmiiiiimiiiiiiiiiiiiMiiiiim
■iiiiimiiiiiimiitiimiiji'iiiiiimiiiHiitiiiiiiiiiiiiiiiitmim^
 Das große Vorhaben der kritischen Ausgabe sämtlicher Schriften des Kardinals Nicolaus
de Cusa, vor dreißig Jahren von der Heidelberger Akademie unter der Leitung von F^-*
Hoffmann begonnen, wurde durch den Krieg schwer getroffen. Bei tiu '. M ^o
Leipziger Graphischen Viertels im Dezember 1943 wurden sowohl das Verlagshaus als die
gesamten Bestände der bisher erschienenen Werke, sowie im Panzerschrank der Druckerei
das Manuskript für das dritte Buch der Concordantia catholica vernichtet. Emigration und
Heimatvertreibung veränderten für wichtige Mitarbeiter die Arbeitsbedingungen. Die
Absperrung von Bibliotheken und Handschriften erschwerte die Fortführung des Werkes
noch längere Zeit nach Beendigung des Krieges. Der verdienstvolle Leiter der Ausgabe
konnte damals die Neuplanung nur noch einleiten; dann rief der Tod ihn mitten aus der
Arbeit ab .
Wir dürfen jetzt mit dem Erscheinen zweier Bände und der begonnenen Drucklegung
eines dritten Bandes den Beweis für die Weiterarbeit, die nie geruht hat, führen.
In der Folge darf mit dem Erscheinen von 1 —2 Bänden im Jahre gerechnet werden.
Wie um die Weiterführung der Edition werden wir auch um die Neuauflage der bereits
erschienenen und seit längerem vergriffenen Bände bemüht sein.
Der Benutzer wird, so hoffen wir, allenthalben erkennen, daß die Gestaltung der Ausgabe
weiter verbessert wurde. Vor allem ist zur Erleichterung der Zitation jeder Band mit durch
laufenden Paragraphenziffern versehen, die in Fettdruck am äußeren Rande erscheinen; sie
werden auch dem geplanten Gesamtregister der Ausgabe zu größerer Übersichtlichkeit
verhelfen. Der Zeilenzähler richtet sich nicht mehr nach der Seite, sondern nach den
Paragraphen, und das gleiche gilt für die Apparate.
Der dritte Apparat (Testimonia) ist mit dem zweiten Apparat vereint, doch werden die
Testimonien durch ein vide von den Quellenangaben unterschieden. Bei den Quellen haben
wir besonders auf den Nachweis von Parallelen aus dem Schrifttum des Nikolaus geachtet
und unter den Quellen nach Möglichkeit die tatsächlich vom Verfasser benutzten ausfindig
zu machen versucht.

Es erscheinen demnächst:
i.De pace fidei, herausgegeben von Raymund KHbansky. (Vol. VII)
2. Opúscula I, herausgegeben von Paul Wilpert. (Vol. IV)
Inhalt: De deo abscondito; De quaerendo deum; De filiatione dei; De dato patris
luminum; Coniectura de ultimis diebus; De genesi.
}.De concordantia catbolica.Liber tertius, herausgegeben von Gerhard Kallen. (Vol. ХГУ, 3)
4. De concordantia catholica. Liber primus . Neuauflage, herausgegen von Gerhard Kallen.
(Vol. XIV, 1)
j.De concordantia catholica. Liber secundus. Neuauflage, herausgegeben von Gerhara
Kallen. (Vol. XIV, 2)

Ferner ist lieferbar der 195 1 erschienene Band:

Directio speculantis seu de non aliud, herausgegeben von Paul Wilpert. (Vol. XIII)

Cusanus-Kommission Verlag Felix Meiner

der HeidelbergerAkademie der Wissenschaften in Hamburg
NICOLAI DE CUSA OPERA OMNIA
NICOLAI DE CUSA
OPERA OMNIA
IUSSU ET AUCTORITATE
ACADEMIAE LITTERARUM
HEIDELBERGENSIS

AD CODICUM FIDEM EDITA

VOLUMEN IV

HAMBURGI
INAEDIBUS FELICIS MEINER

MCMLIX
NICOLAI DE CUSA
OPUSCULA I
DE DEO ABSCONDITO
DE QUAERENDO DEUM
DE FILIATIONE DEI
DE DATO PATRIS LUMINUM
CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS
DE GENESI

EDIDIT

PAULUS WILPERT

HAMBURGI
IN AEDIBUS FELICIS MEINER

MCMLIX
ft
-1

А/Л

i9Î9
FEUX MEINER
PROPRIETAS LITTERARIA
IMPRESSA SUNT PATAVIAE: PASSAVIA AG
IMPRESSUM ADJUVANTE
SOCIETATE STUDIORUM PROVEHENDORUM GERMANICA
Printed in Germany
2¿7?0

TABULA

Praefatio editoris VII

Index siglorum LIII
Conspectus codicum LIV
Conspectus editionum LVI
Dialogus de deo abscondito i
De quaerendo deum 11
De filiatione dei 37
De dato patris luminum 65
Coniectura de ultimis diebus 89
Dialogus de genesi 101
Indices 131
Index nominum 133
Index auctorum 135
PRAEFATIO EDITORIS
 Praefatio éditons
I. De opusculis hoc volumine editis

Complura opuscula, quae Nicolaus de Cusa, priusquam Apologiam

doctae ignorantiae scripsit, libris De docta ignorantia perfectis man-
davit litteris, hoc volumine in lucem proferimus.
i. Quibus temporibus dialogus De deo abscondito, cuius autogra-
phum exstat codice Cusano 220, scriptus sit, haud certo scimus. Cum
E. Vansteenberghe putet (Le cardinal, p. 268) libro De docta igno
rantia perfecto antequam libellus De quaerendo deum scriberetur
eum elaboratum esse, I.Koch (CT I 2-5, p. 33) et ordine codicis
Cusani 220 et ductu litterarum et atramento pallido commotus dia-
logum etiam prius scriptum esse existimat.
2. In exordio De venatione sapientiae libri, cui quasi testamentum
doctrinae inesse apparet, haec videmus scripta: "Sexagesimum enim
primum transegi annum. Conscripsi dudum conceptum De quaerendo
deum. Profeci post hoc et iterum signavi Coniecturas."1) Cum libellus
ille eisdem fere verbis Apologia doctae ignorantiae p. 13, 21 laudetur
("Scripsi alias libellum De quaerendo deum; quem lege"), Nicolaum
plurimi aestimasse eum constat. Quem anno 1445 composuit Mogun-
tiae, qua in urbe ante diem vni Id.Ianuarias (6. 1.) sermonem XXXIX
"Dies sanctificatus illuxit nobis" habuit, qui isto libello n. 16,3 attin-
gitur. Sed librarium, qui codicem Aquarum Matthiacarum 11 exara-
vit, quod libellum esse sermonem Moguntiae in aede cathedrali habi-
tum putavit, erravisse manifestum est, cum Nicolaus Шо sermone
adductus sit, ut libellum conficeret (I. Koch, CT I 7, p. 14 nota 1).
Virum nobis ignotum, cui libellus est missus, sermonem audivisse
veri simillimum est. Inde et ex eo, quod Nicolaus ex ante diem
xni Kal. Apriles (20. 3 .) Confluentibus est versatus (sermo XL), ef-

>) aliter I. Koch, Die Ars coniecturalis des Nikolaus von Kues, Köln 1956.
X PRAEFATIO EDITORIS

ficitur libellum non multo post quam sermo erat habitus scriptum esse
iis videlicet diebus qui sunt inter ante diem vin Id. Ianuarias et ante
diem xni Kal. Apriles (6.1. -20.3.) 1445.
3. De filiatione dei librum Nicolaus, cum esset praepositus monas
tery. Meinfelt (nunc Münstermaifeld), Conrado de Wartberg, qui
eius monasterii canonicus fuit, dono dedit. Cuius viri nomen est in
tabula quadam ante diem iv Id. Februarias (10.2.) 1450 scripta (Con-
fluentibus, Staatsarchiv, Abt. 144, nr. 73 1), in qua haec nomina insunt :
"Mgr. Lodewicus Snyrborn, legum doctor, decanus, Col. . . (non-
nullae litterae deletae sunt) de Wartburgh, Johannes benigne Cantor."
Cum ille canonicus de Wartberg proximus a decano sit, eum digni-
tate ceteris antecessisse vel canonicum veterem monasterii fuisse veri
simile est2).
Die sancti Pantaleonis (ante diem vi Kal. Sextiles [27.7.] 1445) librum
esse elaboratum aut Confluentibus aut, quod magis placet, in monas
terio Meinfelt (E. Vansteenberghe, p. 469 nota 4) in codicibus legi-
mus. Nicolaus n. 72,10 libros De docta ignorantia affert, n. 51,"
"quae in praeteritis meis legisti conceptibus" significat libros De
docta ignorantia, De coniecturis, De quaerendo deum.
4. Libellus De dato patris luminum Gerardo Treverensi, episcopo
in partibus Solonensi, qui ex anno 1441 usque ad annum 1445 Augus-
tae Treverorum fuit (Eubel II 312. De Gerardo Solonensi cf. E.
Vansteenberghe, p. 270 nota 1, et Ad. Görz, Regesten der Erz
bischöfe von Trier, 1861, p. 180 ad 13. 1. 1445) a Nicolao missus
quando conscriptus sit cum nesciamus, coniectura oportet utamur.
Constat eum ante annum 1449 esse scriptum, quippe qui Apologia
p. 17,3 laudetur ("Arbitrar autem te satis concepisse, quid in ea re
sentiam, ex his, quae in libello De dato lumine impigre lectitasti").
Sed putamus non multo post quam liber De filiatione dei conscriptus
est, vel anno 1445 exeunte vel 1446 ineunte, istum libellum a Nicolao
esse litteris mandatum Confluentibus, qua in urbe ea aetate se tenuit.
Nicolaum illa Jacobi apostoli verba (1,17), quae libri inscriptio

*) De qua tabula I. Koch mc certiorari fecit.

 PRAEFATIO EDITORIS XI

est, Ps.-Dionysii Hierarchiae caelestis exordio I i (PG 3, 120 B ;

Dion. 727' ) laudari prorsus animadvertisse atque saepe de iis cogi
tasse perspicuum est eo, quod haec sermone I n. 12 anno 143 1 exa-
rato, quo vetustior non est traditus, referuntur et sermone XIII n. 3,
quem ante diem vin Kal. Ianuarias 1439 (25. I2. I43^) litteris man-
datum esse scimus, scripta legimus haec: "Et iterum cum Dionysio
in principio Angelicae hierarchiae orantes dicamus: Domine sancte
pater, qui es pater luminum, a quo omnis illuminatio in caelo et terra."
Accedit, quod Nicolaus ingenii acumen, cum Constantinopoli rever-
teretur, roboratum esse dixit Apostoli verbis usus: "in mari me ex
Graecia redeunte, credo superno dono a patre luminum, a quo omne
datum optimum, ad hoc ductus sum, ut incomprehensibilia incom-
prehensibiliter amplecterer in docta ignorantia" (De docta ign. III
peroratio p. 163,7-10).
5. Coniecturam de ultimis diebus anno 1446 esse conscriptam ut
pro certo affirmemus, his verbis adducimur (n. 127,11-13): "et sic
nos nunc annum XII iubilaei 28 agere, cum a Christi ascensione 141 2
anni hoc tempore numerentur effluxi", cum Nicolaus Christum tri-
ginta quattuor annos vixisse putaverit (n. 133,7). Sed eam anno duo
decimo iubilaei duodetricesimi non esse perfectam manifestum est.
Bs verbis, quae in autographo mutata sunt, facile perspici potest
Nicolaum primum annos post Christum natum collegisse ("et sic
nos nunc agere 28 m -re vera 29™ -iubilaeum qui quadriennio termi-
nabitur, cum nunc agatur"), deinde ab eo anno, quo Christum in
caelum ascendisse putavit, esse exorsum scripto supra "quadriennio"
"tricesimo" (1446 + 30 = 1476; at computare debebat 34 + 1450
= 1484), tum omnibus verbis deletis, postquam illa littera m post 28
supra lineam posita in Ti (pro accusativo genetivus) mutata est, duo-
decimum iubilaei duodetricesimi agi annum scripsisse. Quodsi iubi-
laea post Christi ascensionem vel annum 34 acta numerantur, duo-
decimus iubilaei undetricesimi annus vel post iubilaeum duodetri-
cesimum duodecimus est annus post Christum natum 14463). Atque

') Cf. etiaml. Koch, CT 1 6, p. 181 nota 1.

XII PRAEFATIO EDITORIS

etiam in codice Moguntino et Merseburgensi Coniecturam ante diem

in Kal. Septembres (30. 8.) 1446 elaboratam esse Moguntiae legimus,
qua in urbe Nicolaus ex Nords Iuniis usque ad ante diem xvin Kal.
Septembres (5. 6.- 15. 8.) contionabatur, priusquam legatus papae
Francofurti senatui imperii affuit (I. Koch, CT I 7, p. 83 nota 2).
Similiter Nicolaus tempus, quo mundus deleretur, praedixerat
sermone XVII, quem Kal. Ianuariis (1. 1.) 1441 Augustae Vindelico-
rum habitum esse constat (cf. Predigten 1430-1441 , übers, v. I. Sikora -
E. Bohnenstädt, S. 414 Anm. 1). Quo in sermone iubilaeis, primum
quae post Christum natum, deinde immutata cum scriberetur Con-
iectura ratione numerandi quae acta sunt post eius ascensionem com-
putatis quamquam Nicolaus de mundi interitu nihil certi vaticinatus
est, tamen ad annum post Christum natum 1700 perducimur.
Quamquam I. Koch partem, quae postea sermoni addita est, anno
post Christum natum 1460 putat esse conscriptam (CT I 6, p. 180),
nos iisdem fere temporibus atque Coniecturam esse eam conflatam
opinamur fisi verbis Nicolai ipsius : "Hic considera quomodo adhuc
sunt forte anni XL, ut Christus manifestetur universis nationibus
successive et patietur." Ergo post XL annos illud iubilaeum tricesi-
mum inire oportebat, quo putavit Christum omnibus appariturum esse
nationibus, sicut triginta annos natus saluti hominum consulere
coepisset. Quod additamentum illis rationibus, quae codice Coniec-
turae manu scripto continentur, simile videtur esse, quibus librum
triginta annis ante iubilaeum posterum esse conscriptum demonstra-
tur. Sed cum ex anno 1446 usque ad iubilaei annum 1484 duodequa-
draginta anni numerarentur, illa in parte, quae sermoni addita est,
accuratius annorum series computata est.
6. Dialogum De genesi Nicolaus, qui Id. Septembribus (13. 9.)
1445 Leodii in aede cathedrali sancti Lamberti bonum se futurum esse
canonicum voverat (I. Koch, CT I 7, p. 10 nota 4), Leodii postridie
Kal. Martias (2. 3.) 1447 exaravit. Cum n. 175,12 opusculum De filia-
tione dei laudetur, Conradum, quem Nicolaus disputantem inducit,
fuisse eum, cui libellus De filiatione dei missus est, suspicamur.
N. 177,5 libri De docta ignorantia commemorantur. Et ex aliis et ex
 PRAEFATIO EDITORIS XIII

his causis non modo duos, sed omnes huius voluminis libellos inter
se coniunctos esse et cum libris De docta ignorantia arte cohaerere
apparet.

II. Descriptio codicum

Cum Nicolai opera nullo in codice universa fuissent, antequam

ipse ultimis aetatis annis ea colligenda curavit, quae in codice Cusano
218 et 219 ad nostram manserunt aetatem, omnes libri, qui saeculo
xv et xvi typis vulgati sunt, illos codices Cusanos sequuntur4).
Quia viri docti, e quibus exempli causa Iacobum Volradi et Mar-
cellum Geist nominamus, Nicolai doctrinae faventes, quae opuscula
invenire potuerunt, ea conquirebant, qua ratione I T MI aliique
codices confecti sunt, Nicolai libellos varie memoriae esse traditos
atque etiam inter duos vel plures, qui uno codice continentur, raro
eandem intercedere rationem intellegi potest.
De codicibus, quos, cum edendis Nicolai libellis impenderemus
operam, usitavimus, haec praemittenda esse videbantur.
С - codex Cusanus 21 8, de quo vide praef. vol. I p.v; vol. V p. vu,
exhibet foliis 82r ad 87' libellum De quaerendo deum, foliis 87T ad 93 r
De filiatione dei, foliis 93' ad 97r De dato patris luminum; folia 99'
usque ad 105 r dialogum De genesi continent. Qui codex quamquam
domi Nicolai exaratus est et a Nicolao eiusque scribis est correctus,
tamen ubi solus stat, indignus est, cui fidem habeamus (vide vol. I,
praef. p. v). Mitto ea, quae I. Koch in praefatione libri De
coniecturis afferet, brevissime dicam, quo modo Nicolaus verba
correxerit. Cum in ceteris opusculi De dato patris luminum codi
cibus haec scripta videamus (n. 109,4-7): "Est unitas, simplex prin-
cipium numeri, maximae et incomprehensibilis virtutis, cuius virtutis
apparitio non nisi in varietate numerorumabea virtute descenden-
tium ostenditur. Est puncti simplicissimi virtus incomprehensibilis
. . .", in С verba "ab ea . . . simplicissimi" omissa sunt. Quod in mar

') De quibus vide praefationem voluminis I, p. X-XI et banc praefationem p. XLVu -L.
XIV PRAEFATIO EDITORIS

gine тали Nicolai additum est: "deprehenditur. Est punctus ...",

Nicolaum verborum, quae desiderabantur, maxime conscium misse,
sed mallo codice collato, quae praetermissa esse videbantur, ex me
moria supplevisse et sententiam, non verba restituisse certum est.
Ca = codex Cusanus 220, e quo pendent V6 et Te codices, descrip-
tus est a I. Koch CT I 2-5, p. 6-1 1, qui in eum adumbrationes
sermonum a Nicolao collectas esse statuit. In foliis 1 13 " et 126 r-127T
eiusdem codicis insunt opusculum De deo abscondito et Coniectura de
ultimis diebus auctoris manu scripta. Vide etiam I. Marx, Verzeichnis
der Handschriftensammlung des Hospitals zu Cues, Augustae Tre-
verorum 1905, p. 220.
D = codex Norimbergensis, bibliothecae urbis cent. V 72 (Stadt
bibliothek Nürnberg), membranaceus quaternaria forma (25 5 x 190
mm) pulchre scriptus, olim conventus fratrum Praedicatorum No
rimbergensis (cf. etiam vol. II p. vi; vol. V p. vu; vol. VII p. xvi),
in quo haec insunt: fol. ir-21r liber De visione dei, 21T-27r De
quaerendo deum, 27T-33 ' De filiatione dei, 33 r-38T De dato patris
luminum, 38Т—45 v De genesi, 45 T—5 3 r Idiota de sapientia, 53 r-70'
De mente, 70r-75T De staticis experimentis, 75 T-87' De pace fidei,
87v-96r De theologicis complementis, 96r-104T Apologia doctae
ignorantiae. Quae Nicolai opera manu eadem scripta excipit f. 105 r-
118r Hugonis de s. Victore Soliloquium de arca animae, 118T—135 r
Adae Praemonstratensis Soliloquium de instructione animae, 13 5 T-
142T Bernardi Clarevallensis Contemplationes, qui libelli, cum minime
inter se cohaererent, altera manu exarati sunt binis columnis. Is, qui
Nicolai libellos transcripsit, se ante diem ix Kal. Sextiles (24. 7.) 1462
in vigilia s. Iacobi initium scribendi fecisse, anno 1463 labori finem
imposuisse testatur (fol. 27'; 104T; annum 1463 etiam fol. 75 T, 87%
96' legimus). Quamquam Nicolai libri eodem ordine in D insunt
quo in С et Oe, tamen D cum codicibus С Oe non coniunctus est,
cum libellus De quaerendo deum e codice I pendeat, dialogus De
genesi cum codice Sb, opusculum De filiatione dei cum Ka cohaereat.
Involucrum libri factum est in officina Conradi Forster, glutina-
toris praeclarissimi conventus fratrum PraedicatorumNorimbergensis.
 PRAEFATIO EDITORIS XV

E= codex Monacensis Latinus 14 213 bibliothecae civitatis Bava-

rorum (Bayerische Staatsbibliothek), chartaceus, foliorum forma
142 foliis eleganter exaratus, olim Monasterii S. Emmerami Ratis-
bonensis ordinis S. Benedicti, in quo haec Nicolai opera insunt:
foliis ir - 33 r libri De docta ignorantia, 33 r-40r Apologia doctae
ignorantiae, 4oT-6iT De coniecturis, 62 r-65' De quaerendo deum,
65'—69' De filiatione dei, 69T-73 r De dato patris luminum, 73'—78T
Idiota de sapientia, 79 r-91T De mente, 92r-95T De staticis experi-
mentis, 96r-10ir De geometricis transmutationibus, 10ir-104T De
circuli quadratura, 105'-108TDe mathematicis complementis, 109'
-1 1 5 v De theologicis complementis, 1 1 6 r-i 24T De рace fidei, 1 2 5 r-140 r
De visione dei, 14oT-142T Bernardi de Waging Laudatorium doctae
ignorantiae. Cum omnia Nicolai opera, quae continentur foliis 1 -104T,
e codice Tegernseensi T, quae exstant 105 '-140', ex Rt exscripta
sint (cf. descriptionem codicis T), codicem E exaratum esse paulo
post annum 1454 apparet. Vide etiam vol. I p. vi; V p. vu; VII
p. xvir.
Ga= codex Monacensis Latinus 7338 bibliothecae civitatis Bava-
rorum (Bayerische Staatsbibliothek), olim conventus canonicorum
regularium b. Mariae assumptae Garzensis (Gars), foliorum forma
exaratus 133 foliis, tribus manibus scriptus (f. i-8or, 81 r-126', 126r
-133'); post folium 80 folia quaedam non numerata litteris carent.
Insunt in eo haec: f. i-8o' Matthaei Palmeri Florentini De tempori-
bus, 8 1 r-96T De filiatione dei, 97r-i10r De dato patris luminum (sine
inscriptione), 11or-i19v Bonaventurae De humilitate, i19r-i26'
Glossa contemplandi (quod est opusculum de arte contemplandi),
cuius initium est: "Circa contemplacionis figuras notandum ...";
126 r-133' nonnulla restant ex libro De possest, quae parum diligenter
scripta sunt.
Libro De temporibus in fol. 80 r annus 1460 ascriptus est, cetera
non ita multo post exarata videntur esse. De filiatione dei atque De
dato patris luminum libellos, qui exscripti sint ex codice Oe, quem
ante mensem Sextilem anni 1458 perfectum esse constat, anno fere
1460 additos esse suspicamur.
XVI PRAEFATIO EDITORIS

I = codex Islebiensis 960 (Turmbibliothek St. Andreas, Eisleben),

olim Carthusiae Montis S. Salvatoris Erfordiensis, inde Islebiam
apportatus ante diem in Id. Iulias (13. 7.) 1856, partim membrana-
ceus partim chartaceus, foliorum forma 316 foll, multis manibus exa-
ratus compluribus annis scatet annotationibus. Quae continet, haec
sunt: ir Index Nicolai operum, quae in isto libro insunt, iT-2r De
deo abscondito, 2 r-4T De filiatione dei, 4T-6T De dato patris lumi-
num, 7r De theologicis complementis, quae re vera capita 1 et 2 huius
operis sunt, 7T-10v De mathematicis complementis, at re vera capita
3-14 libelli De theologicis complementis, 11r-28T De visione dei,
29Г-38T De quaerendo deum, 35 r—68r De docta ignorantia, 68T-c)iT
De coniecturis, 92 r-94r Bonaventurae De reductione artium ad theo-
logiam, 94r-189v Excerpta mystica ex libris Bonaventurae, Honorii
Augustodunensis, Bernardi aliorumque, 189T Compendii caput 8,
1 90 r-267" alia excerpta mystica, quorum pars vernaculo sermone
conscripta est, 267 '-270T De genesi, 271 r-274T Idiota de sapientia,
274T-275T De mente, cuius reliqua pars foliis 282r-29oT continetur,
276'-28i" excerpta mystica, 29oT-294T Nicolai sermones CCXCI,
CCXLVI, CCXLVIII, CCXLVII, XXVIII, 295 r-300T litteris carent,
3oir-310v Chronica perbrevis, 311 r-316' Apologia doctae igno-
rantiae.
Nicolai opera duobus locis, iT-9iv et 2Ö7T-316r, continentur, quae
res ad investigandam codicis originem nullius momenti est. Plus valet,
quod in vetere bibliothecae Erfordiensis indice a P. Lehmann in
lucem prolato (Mittelalterliche Bibliothekskataloge vol. II p. 211-
593), qui anno 1474 conscriptus et anno circiter 1477 auctus est, huius
codicis D 19 signati mentio non fit nisi eius partis, quae his tempori-
bus foliis 1 1 r usque ad 264 e Nicolai opusculis libellum De visione
dei (11r-28T), De quaerendo deum (29r-33v), De docta ignorantia
(35r-68'), De coniecturis (68T-91T) continet. Eodem in indice Chro
nica, quae nunc inest in foliis 301-310, allata est.
Apparet ergo iis temporibus, quibus codex componebatur, nihil in
eo fuisse nisi quae nunc media pars illos Nicolai libellos continet.
Huc accedit, quod, cum reliqua Nicolai opuscula scripta sint eadem
 PRAEFATIO EDITORIS XVII

manu, quam Iacobi Volradi esse scimus, illa ab aliis librariis esse
exarata apparet, quia libelli De visione dei et De quaerendo deum
eadem manu in foliis membranaceis diligentissime binis columnis
scripta sunt. Facile suspiceris hos libellos anno ferme 146 1 transscrip-
tos esse, praesertim cum folio 28T scriptum videamus: "Explicit trac-
tatus Nicolai Cardinalis de praxi seu manuductione in misticam theo-
logiam (altera manu : alias devisione dei) Anno domini M° CCCC° LXI",
et codicis D annis 1462-1463 compositi libellus De quarendo deum
ex hoc codice exscriptus sit.
De docta ignorantia et De coniecturis libri singulis columnis
scripta sunt alia manu, qua quidem subscriptum est folio 68 r "Anno
1466 circa omnium sanctorum finitus", folio 9iT "Finitum anno
domini 1466 in die katherine beatissime virginis". At reliqua Nico
lai opera codici D 19 addita sunt anno 1487 sexterhionibus et quinter-
nionibus (1-10, 264 bis-275, 276-287, 289 (sic!)-3oo, 311-316)
a Iacobo Volradi Carthusiensi hoc ordine: Apologia docta ig-
noranüae, folio 316': "Finitum 1487 quinta feria post letare" (ante
diem in Kal. Apriles) (30. 3.); De deo abscondito, folio 2r: "Finitum
1487 feria sexta post domenicam letare" (pridie Kal. Apriles) (31. 3.);
De filiatione dei, folio 4': "Finitum 1487 Ambrosii Episcopi" (pridie
Nonas Apriles) (4.4.); De dato patris luminum, folio 6': "1487
sexta feria post domenicam Iudica" (ante diem vu Id. Apriles)
(7. 4.); De theologicis complementis, folio 10': "Anno domini 1487
proxime tempus pasche" (ante diem xvn Kal. Maias) (15. 4.);
De genesi folio 170': "Anno domini 1487 sub octava pasche
per fratrem Jacob Volradi Erffordi in domo cartusiensium"
(ex ante diem xvn usque ad ante diem xi Kal. Maias) (15. 4. -
21. 4.); Idiota de sapientia, folio 273': "sabbato post Pascha" (ante
diem x Kal. Maias) (22. 4.); De sapientia II, folio 274T: "1487
secunda feria post Octavam Pasche" (ante diem vin Kal. Maias)
(24. 4.); De mente, folio 290': "1487 quinta feria Domenice
Cantate post Pascha" (ante diem xv Kal. Iunias) (18. 5.); sermo
CCXCI, folio 19iT: "scriptum anno domini 1487 et finitum sexta
post Cantate (ante diem xiv Kal. Iunias) (19. 5.); sermo CCXLVIII,
XVIII PRAEFATIO EDITORIS

folio 294r: "transscriptum et finitum 1487 secunda feria rogationum"

(ante diem xi Kal. Iunias) (22. 5 .).Quae Nicolai opera Iacobus Vol-
radi ex ante diem in Kal. Apriles usque ad ante diem xi Kal. Iunias
(30. 3.-22. 5.) exscripserat, ea cum addi iussisset codici D 19, qui
nonnullos Nicolai libellos contineret, primo codici quinternio
(f. 1-10), extremo sexterniones (f. 264-300) posita post eum locum
Chronica adiuncti sunt; Apologiae glutinator oblitus folia, quibus
continebatur, ultimo codici filis non arte ductis, postquam ligatus est
liber, affixit. Cum Iacobus Volradi folio 316' annotationi, cuius versus,
quod ligato codice scripta est, curvi sunt, diemBarnabae 1487 (ante
diem in Idus Iunias) (11. 6.) ascripserit, codicem iis diebus, qui sunt
inter ante diem xi Kal. Iunias et ante diem in Id. Iunias (22. 5. -
11. 6.), in hanc formam redactum esse apparet. Sed quod excerpta
mystica, quae in vetere indice allata sunt, ab eodem exarata annis
1468 et 1470 atque Gronau et Herbipoli signata sunt, Iacobum codici
per complures annos operam dedisse manifestum est. Quibus annis
codicem semper in manibus habuit et plurimis annotationibus auxit.
Libellus De quaerendo deum anno 146 1 ex archetypo A exscriptus
est, opuscula quae inscribuntur De filiatione dei, De dato patris
luminum, De genesi transscripta sunt e libro quodam manu scripto,
e quo codex Wa pendet, dialogus De deo abscondito e codice Ve
depromptus est.
K= codex Cracoviensis bibliothecae universitatis Iagellonicae 682
(Biblioteka Jagiellonska Krakow), chartaceus, quaternaria forma
(300x210 mm) foliis 158 nitide quattuor manibus (2-80, 81-98,
99-109, i11— 155) exaratus, de quo vide vol. VII p. xvin (cf. W.
Wislocki, Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Univer
sitatis Iagellonicae Cracoviensis. Katalog rekopisów BibUoteki
Uniwersytetu Jagielloñskiego. Krakow 1877-81, S. 207). In postfolio
tegumenti scriptum legimus: "1495 Michaelis Wratislaviensis sum."
De hoc magistro universitatis Cracoviensis, cui nomen erat Falkener,
vide Polski Slownik Biograficzny VI 357 sq. Insunt in codice haec :
2T-33T Dialogus de ludo globi, 34r-5o'' De pace fidei, 51 r-53T Con-
iectura de novissimis diebus, 54r-66' Reparatio kalendarii, 66v-8ov
 PRAEFATIO EDITORIS XIX

Epistulae ad Bohemos, 8ir-97r Expositio orationis dominicae ger

manice, 97v-98r Nota super Apocalypsae cap. 19, 99'-109T Pii II
Translatio capitis s. Andreae, 11o vacat, i11r —155' Pii II Epistula
ad Mahometum II, 156-157 evulsa, 158 vacat. Foliorum natura
adducti codicem in Italia (Romae, Venetiis) esse conscriptum sus-
picamur, quae res demonstratur subscriptione folii 66 ' "Laus Deo
Rome 1466 to". Qua de causa Nicolai opuscula hoc anno Romae
esse exscripta dicimus. Verba Coniecturae de ultimis diebus ex ipso
autographo derivata videntur esse.
К a = codex monasterii Sublacensis (Subiaco) 148 (CXLIV), char-
taceus, octonaria forma (203 x 140 mm) foliis 64 diligenter exaratus
(vide Mazzatinti I, Forli 1891, p. 188) continet foliis ir-11' libellum
De quaerendo deum, 11T-44T De visione dei, 4^-51 v quaestiones
varias, 5 2 r-58' De filiatione dei, 5 8v—64T De dato patris luminum.
De quaerendo deum et De dato patris luminum opuscula e codice
Ki exscripta sunt, qui quidem in libello De filiatione dei ex Ka pen-
det; is ex eodem codice atque D exscriptus est. Anno circiter 1460,
quo Nicolai libelli, quos continet Ki codex, descripti sunt, codex Ka
hac fere de causa exaratus est in Monasterio Sublacensi (cuius eum
fuisse certum est, quod folio ir bibliothecae custos scripsit "liber
Specus"): Cum Nicolaus postridie Nonas Iulias (8. 7.) 1459, 4uo
aram ad honorem S. Gregorii consecravit, in isto monasterio com-
moratus sit (Subiaco S. Schol. Archivia Pergamene Arca IV Nr. 34,
nunc Federigi No. 2876), fieri potuit, ut monachi ex eo tempore
opuscula Nicolai transcribere inciperent.
Ke= codex monasterii Sublacensis (Subiaco) 235 (ССХХХП),
chartaceus et membranaceus, octonaria forma (200 x 140 mm) foliis
227 bene exaratus, de quo vide Mazzatinti I, Forli 1891, p. 206, con
tinet explicationes sacrae scripturae, locos ex libris patrum excerptos,
nonnullos Nicolai sermones (foliis 87r - 93 T), qui e codice Ve ex-
scripti sunt, iisque insertum dialogum De deo abscondito sine in-
scriptione. In margine inferiore folii 1 r haec videmus. scripta : "Iste
fiber est Congregacionis Casin. alias S. Iustine deputatus ad usum
monachorum monasterii sublacensis signatus nto 13 5 ." Cum codex Ve
XX PR.AEFATIO EDITORIS

scriptus sit inter annum 1455 et 1460, Ke codex anno circiter 1460
eodem fere tempore quo codices Ki Ka exaratus videtur esse.
Ki= codex monasterii Sublacensis (Subiaco) 295 (CCLXXXVIII
bis), chartaceus, duodenaria forma (148 x 114 mm, partim ii2x 107,
partim 150X 1 10 mm), constat e foliis 166 aliisque, quae numerata
non sunt. Continet cum alia opuscula utThomae de Aquino De poten-
tiis animae Nicolaique de Dinkelsbuehl De sensationibus tum tres
Nicolai sermones totidemque opuscula, foliis 52r-60T De quaerendo
deum, 6iT-69T De filiatione dei, 69T-77 r De dato patris luminum.
Quod folio 51T eadem manu, qua in margine inferiore folii 52r
ascriptus est annus 1460, notatum est: "1464 Fr. Johannes de Reno
orate pro eo", Nicolai opuscula a professo quodam monasterii Sub
lacensis, cui nomen fuit Ioanni de Reno, anno 1460 transcripta appa-
ret esse. Codicem pluribus scriptum manibus ligatum esse paulo post
annum 1464 veri simile est, quod in tegumento servatum est initium
epistulae Torquemadae Cardinali eodem anno inscriptae. In folio 1 '
bibliothecae custos annotavit: "Est sacri monasterii sublaci. S. N.
331."
Li = codex Wratislaviensis bibliothecae universitatis (Universitäts
bibliothek Breslau, his temporibus Biblioteka Universytecka we
Wroclawiu) Akz. 1948 KN 714, olim bibliothecae ecclesiasticae S.
Petri et Pauli Liegnitz Nr. 36 (Wilh. Gemoll, Die Handschriften der
Petro -Paulinischen Kirchenbibliothek zu Liegnitz, Liegnitz С Seyf-
farth 1900, Wissensch. Beilage zum Schulprogramm des Stadt. Evang.
Gymn. S. 36-39), chartaceus, quaternaria forma (313 x215 mm),
foliis 459 satis bene scriptus continet cum opuscula, quae ad philo-
sophiam pertinent, ab uno librado exscripta tum foliis 441' ad 445'
Nicolai librum De quaerendo deum. Quamquam in extremo libello
antecedenti, qui beati Bernardi abbatis esse fertur, cum sit Thomae
a Kempis Imitatio Christi, librarius notavit "anno domini MCCCC84",
Nicolai libellum exaratum esse post annum 15 14 constat, quod e
libro p exscriptus est. Quae res demonstratur his : De quaerendo deum
n. 19,9 : "Theos dicitur a theoro, quod est video et curro (sic. codd.
exceptis LiZ); a theoro sive theo quod est video et curro pb (sive
 PRAEFATIO EDITORIS XXI

theo add. in margine Z); a theoro quod est video et theo id est
curro Li.
Ma = codex bibliothecae gymnasii cathedralis Magdeburgensis 166
(Domgymnasium Magdeburg), nunc Hs. 3061 bibliothecae civitatis
Germanicae (Deutsche Staatsbibliothek, Berlin), chartaceus, octona
ria forma (21 5 x 158 mm) foliis 534 variis manibus bene exaratus, de
quo vide vol. xi 1 p. xi. Prima folia vacant; insunt in eo haec:
14r-7iT Cribratio Alkorani, 72 r-73T vacant, 74r-184r Liber de gentili
et de tribus sapientibus (184r: Finitus est tractatulus iste anno domini
1473 ш die agnetis virginis [21. 1.] post prandium), 184T-185t
vacant, i86r-209T Expositio symboli gloriosi Hieronymi contra
Iovianum haereticum, 210r-349T Meditationes circa passionem do
mini, 35or—35 iT vacant, 3 52^3 87' [Guilelmi Alverni Tractatus de
causis cur deus homo] Cur deus homo (387' Scriptus est tractatulus
ille de necessitate incarnationis filii dei in Magdeburch 1479), 3 87'-4°7r
Guilelmi Alverni De sacramento eucharistiae (407' finitus tractatus
de sacramento eucharistiae in Magdeborck 1479), 4°7T-410r De
causis incarnationis, passionis et mortis Christi, 410r-412T Certa signa
futurae salvationis et damnationis, 413r-418r [Ps. Alani sive Nicolai
Ambianensis] Ars fidei Christianae (428' Finis artis fidei christiane
scripte in Magdeborch anno domini millesimo quadringentesimo
septuagesimonono quinta feria post viti [17. 6.]), 428T-433T vacant,
434" Memoriale, 43 5 r-450' De beryllo, 45ir-484T De visione dei
(484" Obiit prefatus Reverendissimus pater Nicolaus de cusa pro
fundus contemplator celestium misteriorum ut in hoc apparet opus
culo et in de docta ignorancia libello anno domini M'CCCC'LXIIII
circa festum assumpcionis gloriosissime virginis marie. Eodem ferme
tempore paucis interpolatis diebus obiit dominus papa pius huius
nominis 2U". Eodem anno Ipso die sancti martini episcopi obiit Re
verendissimus in christo pater dominus fredericus de bichelingen
sancte magdeburgensis ecclesie archiepiscopus etc.), 48 5 '-497' De
quaerendo deum, 497T-5<о8' Bonaventurae De regimine conscientiae
(re vera eiusdem De triplici via), 5o8T-509T vacant, 510r-521v Com
pendium, 522r-533r Gerson De perfectione cordis, 53 ^T—534T vacant.
XXII PRAEFATIO EDITORIS

Ex operibus Nicolai ab eadem manu scripta sunt De beryllo,

Memoriale, De quaerendo deum, Compendium; librum De visione
dei et Cribrationem Alkorani alii scribae exaraverunt. Cum alia huius
codicis opuscula anno 1473 et x479 exscripta sint, librum De visione
dei circa annum 1464 esse descriptum suspicamur ex eis quae dicta
sunt in fine huius libri de morte Nicolai, Pii II papae, Frederici
archiepiscopi Magdeburgensis. Quando ceteri Nicolai libelli sint
exscripti, pro certo affirmare non possumus. Sed circa idem ferme
tempus videntur exarati esse.
Interiori tegumento litterae quaedam affixae sunt, quorum in-
scriptio est : Dem vor luchtighen doctor tome wanaftich tho magde-
burgh by unser lewen frowen. Sed inde non apparet codicem Thomae
fuisse.
Ml= codex Moguntinus bibliothecae urbis 13 (Stadtbibliothek
Mainz), olim carthusiae montis s. Michaelis Moguntini primum C84
tum Kart. 17 signatus, chartaceus, quaternaria forma (305 x 21 2 mm)
pluribus manibus foliis 302 bene scriptus continet haec: i"-10TbPs.-
Alberti De adhaerendo deo, 11"-3oTb Ps.-Dionysii De caelesti
hierarchia, 3 1 "-3 5 rb De quaerendo deum, 3 5 '»-39T» De filiatione dei,
39Tb-42Tb De dato patris luminum, 43 "-73 rb Marcelli Geist Sermones
pauperis fratris in epistulas in officio defunctorum in ordine Car-
thusiensium legi consuetas, 73 T litteris caret, 74"-94T Ps.-Dionysii
De ecclesiastica hierarchia, 95r-i20r Ps.-Dionysii De divinis nomini-
bus, i20r-i21T Ps.-Dionysii De mystica theologia, iz2t-i^iY Ray-
mundi Lulli De disputatione intellectus et fidei super articulos quat-
tuor fidei sanctae, 132'— 135T Raymundi Lulli Liber Apostrophe sive
de articulis fidei, 136r-225'a Sanctae Getrudis vel Truthae Legatus
memorialis abundantiae divinae pietatis (non integer), 226"-254rb
Ioannis Gerson Considerationes de mystica theologia, 255 r-299"
Bonaventurae De triplici via seu Incendium amoris.
Folia 11-73 scripta, folia 74-121 explicationibus exornata sunt a
Marcello Geist, qui in extremo libello De quaerendo deum haec anno-
tavit (f. 3 5 rb) : "Explicit tractatus ille Magistri Nicolai de cußa de
querendo deum per me fratrem Marcellum noviciatus sui habentem
 PRAEFATIO EDITORIS XXIII

hac ipsa die finicionis sancti s. Valenti (postridie Id. Februarias) (14. 2.)
Anno 1454 novem menses 6 dies. De quibus omnibus sit deus bene-
dictus in secula, bone Iesus." In folio 42' haecvidemus scripta: "Fini-
tum in noviciatu anno 1455 (erravit, cf. I. Koch, CT 16, p. 191
nota 1) die lune quinquagesime per me fratrem marcellum geyst
habentem in noviciatu 9 menses duas septimanas tres dies." Apparet
ergo Nicolai libellos anno 1454 ineunte a Marcello Geist novicio in
carthusia montis S. Michaelis Moguntini esse descriptos. Codex, cum
semper e bono fonte haustus sit, tamen, quia parum diligenter est
scriptus, levioris momenti est.
Mo = codex Moguntinus bibliothecae urbis II 274 (Stadtbibliothek
Mainz), olim carthusiae montis S. Michaelis Moguntini, quaternaria
forma foliis 3 5 6 optime exaratus a Petro Herlink, qui nescio quo anno
et ascetica et liturgica opera et Nicolai Coniecturam de ultimis diebus
transcripsit. Haec insunt in codice: 2 r-13T De invitatione Christi et
contemptu omnium vanitatum mundi, 14r-14T Speculum et norma
sacerdotum ex Theologia et sacris auctoribus compendiose compila-
tum, 1 5 r-42r Stimulus amoris, 42T-45 r Nicolai de Cusa De novissimis
diebus, 45 r-50' De paenitentia et confessione, 5 o r-56' Speculum
peccatoris, 5 6r-75' De devotione, 75 T-96' Augustini Über supputa-
tionum, 96T-98v De Antichristo, 99r-19i' (Susonis) Horologium
sapientiae, 191 r-199' Prologus super expositionem psalmorum,
1 99T-200v Nicolai de Lyra Sensus litteralis et mysticus canticorum,
2oir-208r Henrici de Hassia Homilia pro festo lanceae et clavorum,
208r-215v Hieronymi Psalterium abbreviatum, 216'-225T Orationes,
226 r-2 34T annotationes variae, 23 5 r-244r Nicolai de Oresme Sermo,
244r-292' De tribulationibus, 292T-299 r Exhortatio cuiusdam devoti
hominis pro celebratione missae, 299r-3ю' Stella clericorum, 310'-
315T Petri Damiani Apologeticus liber de contemptu seculi, 3 1 5 T-320'
(Guilelmi) Parisiensis Sermo de pluralitate beneficiorum, 321 r-324'
De septem horis canonicis, 325 r—3 3 1 T Notanda ad informationem
missam celebrantis, 332r—339' Hugonis de sancto Caro Speculum
ecclesiae, 339 r-340' Benedictiones, 34oT-344' Septem consolationes
super infirmitate corporali, 344'—356' Bernhardi Claraevallensis Spe
XXIV PRAEFATIO EDITORIS

culum et norma sacerdotum. Nicolai libellus ex eodem fonte haustus

atque Mr arte cum Mr codice cohaeret, cf. Mr.
Mr= codex Merseburgensis 50, chartaceus, quaternaria forma
(290 x 205 mm) 256 foliis satis diligenter scriptus, in quo haec insunt:
5r-86T Ps.-Dionysii opera, 89r-11oT Innocentii III De vilitate condi-
cionis humanae, i13r-149T Ioannis Auerbach Directorium pro in-
structione simplicium sacerdotum in cura animarum, i5or-i54r
Tractatus anonymi cuiusdam De expeditione infirmorum qui sunt in
articulo mortis, 15 5 r-19iT Expositio decalogi, 197r-208r Libellus
contra Iudaeos appellatus Pharetra, 209 r-22 5 r Nicolai de Lyra Quaes-
tio de probatione primi adventus Christi, 225 r-239reiusdem Respon-
sio ad quendam Iudaeum, 245 r-25 3 r Certa dubia mota per Nicolaum
de Cusa circa incarnationem filii in divinis, 253T-256' Coniectura de
ultimis diebus. Litteris carent folia 1-4; 87-88; 111-112; 192-196;
239T-244T, 256T. Constat eum saeculo xv exeunte esse scriptum, a
quibus quo loco exaratus esset, invenire non potui. Coniecturam de
ultimis diebus, quae eadem manu scripta est atque Ps.-Dionysii opera,
e codice quodam (ß), quem secutus est Mo, exscriptam esse opinamur.
О = codex Oenipontanus bibliothecae universitatis 444 (Universi
tätsbibliothek Innsbruck), olim carthusiae Snals dioecesis Brixinensis
(vide vol. I p. vu ; vol. V p. ix), charteceus, quaternaria forma
(300X 210 mm) nitide scriptus, in quo haec insunt: 2r-45' De
docta ignorantia, 46'—5 5T Apologia, 56'-88T De coniecturis, 89r-95'
De quaerendo deum, 95'-102r De filiatione dei, 102v-108r De dato
patris luminum, 109'-13ir De visione dei, 132r-14oT Idiota de sa-
pientia, 14ir-i6oT De mente, 161 r-167r De staticis experimentis,
i67T-175v Cassiodori De anima, 176r-183T De genesi, 184^196'
Epistula ad Bohemos, 197r-204T De geometricis transmutationibus,
207 n-z 19 th Aeneae Silvii De curialium vanitatibus. Fortasse folia
2-204 a custode bibliothecae monasterii Snals amplissime scripta et
ornata sunt, Aeneae Silvii libellum eadem manu qua codicem Os
paulo post annum 1458 exaratum esse suspicamur, quod primo et
extremo libro haec addita sunt: "Incipit Epla olim Enee poete lau-
reati, expost in summum sacrosancte romane et universalis ecclesie
 PRAEFATIO EDITORIS XXV

pontificem assumpti" et "Explicit Epistula Enee Silvii poete laureati

qui primum apud imperatorem Romanorum Fridericum degens
postea in episcopum Senensem, unde et oriundus extitit, promotus,
postremo in Summum pontificatus apicem subvectus vocatusque
Pius secundus". Sed quia über De coniecturis anno 1461 transcriptus
est, hoc anno esse perfectum puto codicem, qui cum codice С arte
cohaeret, non ex eo pendet5).
Oe= codex Oenipontanus bibliothecae universitatis 136 (Uni
versitätsbibliothek Innsbruck), olim montis omnium angelorum, id
est, carthusiae Snals, chartaceus, quaternaria forma (300 x 220 mm)
foliis I et 240 bene scriptus, in quo haec insunt: 1-94r An-
tonii Rampigalli Biblia aurea, 95r-10or De quaerendo deum,
10ir-io6' De filiatione dei, 107r-i17T Epistula ad Bohemos, 119'-
I23T De dato patris luminum, I24r-i29r Idiota de sapientia, 130r-
i44T De mente, 145r-15or De staticis experimentis, 15 5 r-158' Tho-
mae de Aquino Summa de articulis fidei et ecclesiae sacramentis,
163 r-212v Ioannis Auerbach Directorium pro instructione simpli-
cium presbyterorum in cura animarum, 213"-224Tb Aeneae Silvii
De vanitate curialium, 225 r-234T Caroli IV Bulla aurea, 23 5 r-240T
Capitula Hgae Italicae. Nicolai opuscula a duobus libraras scripta sunt,
quorum alter Idiotam exaravit, alter cetera, reliquos huius codicis
libellos aliis temporibus aliitranscripserunt. Quod bibliothecae custos,
qui codicem О scripsit, in margine superiore folii 213' annotavit:
"Incipit Epistula Enee pro nunc episcopi", apparet priorem huius
codicis partem ante annum 1458 esse exaratam, cui congruit, quod
codicis О libellus De quaerendo deum ex Oe exscriptus est, De filia
tione dei et De dato patris luminum opuscula utriusque codicis ex
eodem fonte hausta sunt.
Os= codex Oenipontanus bibliothecae universitatis 583 (Uni
versitätsbibliothek Innsbruck), de quo vide vol. V p. ix, chartaceus,
quaternaria forma (300 x 210 mm) foliis 212 satis diligenter scrip
tus, in quo haec insunt: 1 "—45 rb Ioannis Auerbach Directorium

') I. Koch, cum Oenipontanis studuisset codicibus, quae invcnerat, mccum benigne communicavit.
XXVI PRAEFATIO EDITORIS

pro instructione simplicium presbyterorum in cura animarum,

46"-53Tb Thomae de Aquino De articulis fidei, 54."—5 8rb Ioannis
Andreae Apparatus super 40 decretalium, 6i"-71Tb Ioannis An-
dreae Apparatus super arborem consanguinitatis, 73 r-152v Pro
cessus iudiciarius, 156r-189' Diversa collecta ex iure, 190 "-195" De
dato patris luminum, 195Tb-207Т|1 Epistula ad Bohemos, 208r,-212Tb
Idiota de sapientia. Ex indice intellegimus in hoc fuisse Dantis Mo-
narchiam, quae, cum diligenter lege sanctum esset ne legeretur, e
codice evulsa est.
Index eadem scriptus est atque codex О manu, qua Nicolai opuscula,
quae inscriptione carent, ipsi attribuuntur, reliquae codicis partes iis,
quae ad ius pertinent, exceptis exaratae sunt eadem manu atque
extremus codex O. Qui cum scriptus sit initio Pii II pontificatus, hunc
quoque iisdem fere temporibus exaratum esse non ita multo post
annum 1460 veri simile est. Opusculum De dato patris luminum e
codice Oe exscriptum est.
Re = codex Monacensis Latinus bibliothecae civitatis Bavarorum
18239 (Bayerische Staatsbibliothek), chartaceus, quaternaria forma
325 x220 mm) foliis 318 bene exaratus, olim monasterii Sancti
Quirini Tegernseensis, ante annum 1487 conscriptus est, ut ex
annotatione in tegumento interiore scripta intelleximus. Insunt in
eo haec: 2T index, 3 "—165 vb Henrici Antissiodorensis Homiliae de
tempore, 166 "-173" Liber Cypriani episcopi et martyris de duode-
cim gradibus abusionum saeculi, 173T Index Regulae Hieronymi,
1 74 "-2 1 8 Ta Hieronymi Aureola seu Regula ex suavissimis flosculis
gloriosi Confessoris atque doctoris sanctissimi Hieronymi Presbyteri
Cardinalis Ecclesiae sanctae dei ad fabre contexta, 218Tb-221Tb Con-
iectura Reverendissimi Nicolai de Cusa Presbyteri Cardinalis de ulti-
mis diebus, 222™ Index sermonum sequentium, 223"-318vb Sermo
nes Iacobi Carthusiensis et duo alterius de Sancto Benedicto Abbate.
Nicolai verba ex eodem fonte derivata sunt atque codex Üb.
Sb = codex Salisburgensis M I 397 (quondam V 4 H 164 Bundes
staatliche Studienbibliothek Salzburg), chartaceus, octonaria forma
(213 x 143 et 141 x 74 mm), una manu foliis 167 diligenter scriptus et
 PRAEFATIO EDITORIS XXVII

rubris coloribus omatus, olim bibliothecae dioecesis Chiemensis

(Chiemsee), in quo haec insunt Nicolai opuscula: i'-19T Idiota de
sapientia (initium desideratur) ; zo'-rf De staticis experimentis;
34T-8 1 'Demente, 82'-99' Degenesi, 10or-i15rDe quaerendo deum,
116'-167'Devisionedei. Litterarum formis adducti codicem exeunte
saeculo quinto decimo exaratum esse opinamur. Dialogus De genesi
ex eodem fonte derivatus est atque codex D, libellus De quaerendo
deum ex altero archetypo videtur pendere.
SI = codex Selestadensis 340 (Bibliothèque et Archives Munici
pales, Sélestat), chartaceus, octonaria forma (200 x 155 mm) optime
exaratus a Beato Rhenano et cum aliis opusculis, quae typis vulgata
sunt, iussu eius uno volumine coniunctus continet 1 r-4r Nicolai de
Cusa dialogum De deo abscondito, 4T-7T eiusdem ad Rodericum
archidiaconum de Trevino epistula ("In dieta Francfordiae 1443
20 maii"). Opusculum De deo abscondito anno circiter 15 10 e codice
Te exscriptum quasi fons erat codicis Vi et libri Lutetiae Parisiorum
typis mandati.
T = codex Monacensis Latinus 18 711, chartaceus, octonaria forma
(220 x 140 mm) foliis 286 diligenter exaratus, olim monasterii S. Quirini
Tegernseensis, quamquam vol. I p. vin et vol. V p. xi ex parte de-
scriptus est, tamen, quae addidicimus ad hunc diem, exponamus. Cum
fratres, postquam Nicolaus ex pridie Kal. Iunias usque ad ante diem
iv Nonas Iunias (31. 5.-2. 6.) anni 1452 in illo monasterio versatus
est, eius operibus doctrinaeque avide studerent et ab eo libros pete-
rent, quos transcriberent, codex, qui e varus et optimis libris pendet,
eodem anno videtur esse conscriptus. In quo haec insunt: ir-9r De
quaerendo deum, 10r-i2r Bernardi de Waging Laudatorium doctae
ignorantiae, 13 r-71' De docta ignorantia, 7iT Nota ex libris Aristote-
lis aliorumque philosophorum, 72rCyrilli super Ioannem super verbo
'Et habitavit in nobis', 73r-88y Apologia doctae ignorantiae, 89r-89v
Nicolai de Dinkelspühl Responsio super dubiis gratiae iubilaei olim
ordini Carthus. datae, 90 r-91T Revelatio de Matthia de Suecia, 92r-
i18T Idiota de mente, i19r-i27r De staticis experimentis, I28r-144r
De sapientia, 144T-16oT Sermo 'Confide filia' anno 1444 Moguntiae
XXVIII PRAEFATIO EDITORIS

habitus, 16oT-i62r Epistula ad Casparum abbatem Tegerns. anno

1452, 162 r-219' De coniecturis, 219T-221T Responsio ad dubia a
fratribus Tegerns. mota, zzz'-zzi1 De filiatione dei, zz%T-z$4' De
dato patris luminum, 23 4T-242 r De geometricis transmutationibus,
242v-249T De circuli quadratura, 25or-251T Epistula ad monachos
Tegerns., z^z'-z6S4 Sermo de oratione dominica Augustae habitus.
Opuscula exarata post annum 1452, quo Nicolaus ad fratres Tegern-
seenses deverterat, non insunt in codice eodem anno fortasse con
scripto et paulo post emendato a Bernardo de Waging, qui, cum in-
venisset foliorum ordinem mutatum, in margine inferiore folii 223'
annotavit: "hic verte septem folia et in octavo incipe", quod reliqua
pars libelli De filiatione dei scripta est folio 231", et in margine infe
riore folii 23iT: "Reverte herum septem folia et incipe in eodem
septimo. Torus autem error ille ut video in duorum contigit permu-
tacione foliorum", qua explicatione eum, qui legit, revocat ad folium
225 r, ubi quae verba restant libelli De filiatione dei scripta sunt. Simi
liter Bernardus opusculi De dato patris luminum verba in ordinem
restituit, cum in margine inferiore folii 230' annotaret: "hic reverte
vii folia et in septimo incipe in nominibus res etc." et folio 224': "hic
verte 7 folia et in octavo incipe ibi, secundum numerum in quantitate
etc." Quae cum ita sint, e codice T, antequam a Bernardo correctus
est, exscriptos esse codices EUV manifestum est, nam verba, quorum
ordo in codice T mutatus erat, in codice E ita scripta sunt, ut legatur
f. 67": "Tali/nominibus et res omnes ... Omnia autem/aeternaliter
vivant" ; verba ex opusculo De dato patris luminum deprompta eodem
modo atque in codice T in libellum De filiatione dei irrepserunt
f. 67"; quae e libello De filiatione dei sumpta sunt, ea in opusculum
De dato patris luminum collata sunt. Idem factum est in codice U,
qui Nicolai opuscula hoc volumine edita non continet nisi libellum
De filiatione dei, cum in folio 228" scriptum videamus: "Tali/nomi
nibus et res omnes ... omnia autem/aeternaliter vivant". Maiore
diligentia codicis V librarais usus est, quippe qui in folio 81 r scriberet:
"Talibus nominibus et res omnes ... et aliis qui per descen", et, cum
mendum animadvertisset, medio in verbo scribendi finem faceret et
 PRAEFATIO EDITORIS XXIX

omnibus deletis pergeret scribere: "tali quadam licet ...". Cum is,
qui transcripsit libellum De filiatione dei, mendum animadverterit,
libelli De dato patris luminum verba integra sunt. Cum codex U anno
1454 exaratus sit, codicem T ante hunc annum esse conscriptum
eodemque anno collectum fuisse pro certo affirmamus. Accedit, quod
opuscula a Nicolao anno 1453 Htteris mandata postero anno exscripta
esse librarius codicis Rt (clm. 18570), olim monasterii Tegernseensis,
testatur (f. 1 r, 5 1 % 62T). Quo in codice insunt : De visione dei, De pace
fidei, De mathematicis complementis, De theologicis complementis.
Nicolaus per epistulam postridie Id. Septembres (14. 9.) ad fratres
Tegernseenses datam iis opuscula De mathematicis complementis et
De theologicis complementis brevi ante litteris mandata missum iri
pollicitus est. Tum Caspar Aindorfer abbas et epistula et libellis De
visione dei atque de pace fidei exeunte mense Ianuario 1454 remissis
petivit a Nicolao, ut sibi Complementa promissa, sed nondum recepta
mitteret (Vansteenberghe, p. 120.). Quod eodem ordine (De visione
dei, De pace fidei, De mathematicis complementis, De theologicis
complementis) illa opera in codice Rt insunt, eum anno 1454 con
scriptum esse apparet. Cum fratres Tegernseenses Nicolai opera, quae
anno 1454 ineunte collegerunt, codici Rt mandaverint, codicem T
iis temporibus compositum fuisse suspicamur.
Te = codex Trevirensis (Bibliothek des Priesterseminars Trier) 148,
olim monasterii s. Eucherii et Matthiae ordinis s. Benedicti Trevi
rensis (cf. J. Marx, Handschriftenverzeichnis der Seminarbibliothek
zu Trier, 191 2, p. 105), chartaceus, duodenaria forma (142 x 103 mm),
foliis 183 pluribus manibus bene scriptus et ornatus, in quo haec
insunt: ir-31r Bernardi Claraevallensis Liber apologeticus, 31 T-44'
Gerardi de Remis Tractatus de apercione (lpraeparatione) cordis,
44T-5oT Nicolai de Cusa Dialogus de deo abscondito, 5oT litteri
caret, 51 r-54r Iacobi Carthusiensis De stabilitate ordini conservanda,
54T-62v eiusdem Colloquium Iesu et monachi, 6y-664 eiusdem Dia
logus Iesu et senis, 67r-71T eiusdem Dialogus Iesu crucifixi et pec-
catoris, 1z'-14T eiusdem Dialogus clementissimae virginis Mariae et
peccatoris, 75 T-77T Index eorum quae sequuntur, 78T-172' Lectio
XXX PRAEFATIO EDITORIS

narius mensae, 172T-182v Optima instructio principum, 183" litteris

caret. Folia 78r-182T a fratre Rudolpho Klotten anno 1470 (f. 172%
i82T) exarata sunt, quando cetera scripta sint, nescimus, sed Nicolai
dialogus ex ipso autographo pendet. E codice Te exscripti sunt V9
et SI saeculo quinto decimo exeunte.
Tv - codex Trevirensis bibliothecae urbis (Stadtbibliothek Trier)
1 91 8/ 1466, amplissime descriptus t. V p. xin. Sed dubito, an L.
Baur deceptus sit, quod priorem codicis partem anno 1470 ex-
scriptam esse e libro, quem Thomas Cornucervinus anno 1451 acce-
perat a Nicolao, suspicatus est. Non enim puto librarium verborum,
quae a L. Baur allata sunt, memoriam viginti annis post repetisse:
"et mihi Thomae de Cornucervino communicavit", sed haec ab
ipso Cornucervino esse scripta opinor. Accedit, quod codex Tr
(Trevirensis 1926/ 1470) scriptus est ab eodem librario, qui se, cum
Nicolaus libellum De mente anno 1450 conficeret, praesentem affuisse
dixit. Quia Cornucervinus, qui libellum De sapientia a Nicolao Perne
coste 145 1 Magdeburgi acceptum "exemplavit" codice Tv, iisdem
fere temporibus Magdeburgi libellum De quaerendo deum e codice
Ma, opusculum De filiatione dei ex autographo exscripsit, opuscula,
quae codice Tv continentur, anno 145 1 a Cornucervino exarata
videntur esse.
U = codex Vindobonensis conventus ordinis Praedicatorum 6/6, de
quo vide vol. I p. ix et vol. V p. xrv et quae de codice T diximus.
Üb - codex Vindobonensis conventus ordinis Praedicatorum
108/74, chartaceus, quaternaria forma (300 x 220 mm) satis diligenter
exaratus, descriptus est in vetere conventus bibliothecae indice anno
1 5 1 3 composito (vide Th. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskata
loge Oesterreichs, vol. I, Vindob. 191 5, p. 00). In codice haec insunt:
fol. i'-149T Alberti Magni De laudibus B.M.V., i5or-20or Hugonis
de Novo castro De victoria Christi contra antichristum, 20oT-20iT
Nicolai de Cusa Coniectura de ultimis diebus. Cum Alberti liber anno
1471, Hugonis anno 1472 transcriptus sit, Nicolai libellus, qui ex
eodem codice exscriptus est atque codex Re, iisdem fere temporibus
exaratus videtur esse.
 PRAEFATIO EDITORIS XXXI

V= codex Vindobonensis Palatinus Latinus 3588 (Nationalbiblio

thek Wien), chartaceus, octonaria forma (218 x 143 mm) foliis 220
pluribus manibus nitide scriptus est. Nicolai opuscula anno circiter
1454 transcripta sunt a fratre Andrea et Hieronymo de Werdea
magistro, qui professi monasterii s. Benedicti in honorem ss. Petri et
Michaelis Lunaelacensis (Mondsee), cuius erat codex, fuerunt. In
quo haec insunt: fol. ir-56T De docta ignorantia, 57r-70r Apologia
doctae ignorantiae, -]ov-'¡iv Bernardi de Waging Laudatorium doctae
ignorantiae, 73 r-79' De quaerendo deum, 79T-86T De filiatione dei,
87r-92T De dato patris luminum, 93 r-103 ' Expositio orationis domi-
nicae germanice, 103 r-i 1 1 r Idiota de sapientia, 1 1 1 T-i 1 ifT 6 folia non
numerata litteris carent, 1 1 2 '-i 5 6T De septem donis s. spiritus (anon.),
duo folia 1 5 б a b vacant, 157 '-206 T Excerpta e libris theologicis Ioannis
Gerson, Henrici de Hassia, Guilelmi Alverni aliorumque.
Cum liber de septem donis alia manu atque Nicolai opera anno 1462
scriptus esset, E. Hoffmann et R. Klibansky, quos secutus est L.
Baur, Nicolai opera ante annum 1462 exarata esse recte putaverunt
(vol. I p. ix, vol. V p. xiv). Sed vide, quae in hac praefatione de
codice T dicta sunt.
V6= codex Vaticanus Latinus 1244, membranaceus, quaternaria
forma binis columnis diligentissime scriptus amplissimeque exorna-
tus 138 foliis Nicolai sermones iussu eius ex autographo exscriptos
continet. De hoc codice, qui a librario codicis Ke exaratus est et foliis
75 '-76' dialogum De deo abscondito ex autographo codicis Cusani
220 transcriptum exhibet, vide I. Koch, CT I 2-5, p. 11-13; 17-22.
V9= codex Vaticanus Latinus 419, chartaceus, octonaria forma
(195 x123 mm) 79 foliis satis diligenter scriptus continet foliis
1 r-77T librum incerto auctore vulgatum De incarnatione seu aeterna
consolatione, foliis 78 r-79T Nicolai dialogum De deo abscondito
altera manu exaratum ab H. walped, cuius nomen in folio 79T litteris
subscriptum est. Quia Nicolaus nomine cardinalis appellatur, co-
dicem, qui e codice Te pendet, non e Ve , ut R. Haubst opinatur
(Studien zu Nikolaus von Kues und Johannes Wenck, BB XXXVIII 1,
p. 13), post annum 1448 conscriptum esse apparet.
XXXII PRAEFATIO EDITORIS

V10= codex Vaticanus Chis. Lat. С IV 85 х, chartaceus, forma

duodenaria (140 x 100 mm) pluribus manibus 180 foliis exaratus con-
tinet complures hymnos, pie dicta, explicationes psalterii, Qiristi
ad inferos descensus. Folia 96'— 1 5 5Т» 4uae olim separata videntur
fuisse, una manu scripta sunt. Cum librarius in folio 143' annota-
verit: "Copiatum fuit in Sacro specu sancti benedicti et finitum 15 21
et die 5 novembris", Nicolai dialogum De deo abscondito eodem
anno e codice Ke eius monasterii exscriptum codicemque composi
tum esse in monasterio Sublacensi apparet.
Vi = codex Vindobonensis Palatinus Latinus 4008 (Nationalbiblio
thek Wien), chartaceus, octonaria forma (214 x 140 mm), foliis 374
nitide exaratus, olim monasterii Lunaelacensis (Mondsee), in quo
plurium auctorum opuscula insunt haec: Fol. I—II legendarii
cuiusdam quae restant, ir-204r Roberti de Licio Sermones, 204T-
206T litteris carent, zo^-ix-j1 Sermo de contemptu mundi, 217r-
218r litteris carent, 219r-256T Floriani Schiffer Sermones de laudi-
bus s. Wolfgangi, 257r-258T litteris carent, z^-zdv Panegyri-
cus in honorem s. Augustini, 26iT-265T litteris carent, 266r-268T
Nicolai de Cusa De deo abscondito, 269 '-zjy* Magistri Alexandri
Massa computus, 278T-347r Visiones de purgatorio s. Patricii. Nico
lai opusculum e codice SI exscriptum est.
Wa= codex Wratislaviensis Latinus bibliothecae universitatis
I Q 37 (his temporibus Biblioteka Universytecka we Wroclawiu)
olim monasterii ordinis Praedicatorum Wratislaviensium, octonaria
forma (210x150 mm) foll. III et 410 tribus manibus scriptus, de
quo vide praefationem vol. V p. xrv. 43 folia non numerata litteris
carent, quae sunt inter foll. 56-57,63-64, 108-109, 155-156, 211-212,
255-256, 264-265, 270-271, 289-290, 298-299, 310-311, 313-314,
318-319, 326-327, 348-349» 358-359» 377-378. Haec insunt in
codice: 1-48 Joachimi abbatis de Calabria Semen scripturarum seu
de novissimis temporibus et de Antichristo, 49-56 Dialogus de libro
Genesis, 5 7-63 Dialogus idiotae et oratoris de staticis experimentis,
64-95 De coniecturis, 96-101 De dato patris luminum, 10iT-108
De filiatione dei, 109-144 Ps.-Thomae de Aquino liber de essen
 PRAEFATIO EDITORIS XXXIII

tiis essentiarum, 145-155 Alkindi De radiis stellicis seu artium

magicarum vel de phisicis ligaturis, 156-169 Tractatus de religione,
fide et septem vitiis capitalibus, 169T Confessionale, 177T De septem
peccatis mortalibus, 190' Bernardi De regimine vitae, 192 Matthaei
de Cracovia Tractatus de arte moriendi, 209' Tractatus de modo bene
moriendi, 212 Expositio orationis dominicae, 236 Tractatus de quat-
tuor virtutibus cardinalibus, 265 Brevis expositio missae, 269 De
utilitate horarum canonicarum, 271 Sermo synodalis cum themate:
recepisti bona in vita tua, 279-280 Brevis index possessionum eccle-
siasticarum, 28oT Initium tabulae cuiusdam: Ladislaus dei gratia hun-
garie, bohemie etc., 281 Collatio in lectione statutorum, 286 Dehoris
canonicis a beneficiatis dicendis, 290 Repetitio ex libro VIo decre-
talium, 299 Inhibitiones de non comunicandis tempore paschali, 311
Casus papales et espicopales, 314 Sermones de passione domini nostri,
319 De imperatore graecorum et romanorum, 320' Commemoraüo
omnium fidelium defunctorum, 323 Sermo brevis synodalis, 327T Ser
mo ad clerum in missa universitatis infra octavas pentecostes, 331T
Sermo ad populum, 3 3 3 v Sermo de conceptione beatae Virginis, 339'
Alius sermo de eodem, 344 Sermo de novo sacerdote, 346 Sermo
magistri Matthaei de Cracovia de exequiis funerum, 349-367T Alii
sermones synodales, 368 De dubitationibus in observatione tempore
paschalis, 379-401 Guilelmi de Boldensele Liber de quibusdam ultra-
marinis partibus et praecipue de terra sancta.
Quibus de causis commotus L. Baur codicem Ioannis Gedau
de Baudissin fuisse dixerit, cuius manu duo sermones synodales exa-
rati sunt (f. 349r-367T), nescio. Nicolai opuscula alia manu sunt
scripta, quibus temporibus, incertum est. De filiatione dei, De dato
patris luminum, De genesi libelli ex eodem fonte derivati sunt atque I
(et Wr in libello De filiatione dei).
Wi = codex Aquarum Mathiacarum 1 1 (Nassauische Landesbiblio
thek, Wiesbaden), chartaceus, quaternaria forma (280X 200 mm)
foliis 342 pluribus manibus bene exaratus, olim monasterii S. Florini
Schonaugiensis ordinis sancti Benedicti (Schönau), exscriptus et
compositus exeunte saeculo quinto decimo (cf. G. Zedler, Die Hand
XXXIV PRAEFATIO EDITORIS

schriften der Nassauischen Landesbibliothek zu Wiesbaden, 193 1,

p. 26) continet foliis 331' usque ad 341' Nicolai de Cusa opusculum
De quaerendo deum.
Wr= codex Wratislaviensis Latinus bibliothecae universitatis
I Q 97 octonaria forma (215X150 mm) foll. 1 et 6-192 compluribus
manibus scriptus; accedunt 12 folia non numerata, quae litteris
carent. De quo vide praefationem vol. V p. xrv-xv. In codice haec
insunt: iT index, 6-7 Expositio decalogi, 8 Iacobi de ordine praedi-
catorum tractatus super libros Augustini, 26-103 Tractatus qui dicitur
flagellum fastinariorum, 104-115 Idiota de sapientia, 116-125 De
quaerendo deum, 126-128 Dialogus de deo abscondito, 129-139 De
filiatione dei, 140 Ioannis de Nigmonte contra inpugnantes privilegia
fratrum mendicantium editus in concilio Basiliensi, 172 Declaratio
doctorum studii Coloniensis de confessionibus et missis audiendis in
ecclesiis ordinis mendicantium, 175 Tractatus de confessionibus
audiendis, 181 Tractatus de sepultura cum declarationibus doctorum
Bononiensium, 188 Bulla Gregorii papae, 189 Rationes fratrum prae-
dicatorum Wratislaviensium psalterium pro defunctis dicendi.
De quaerendo deum libellus exscriptus est e codice quodam, qui
ex archetypo B prodiit, De filiatione dei ex eodem fonte quo Wa et I
haustus est, De deo abscondito e codice I transcriptus potest esse.
Cum in margine inferiore folii 104r scriptum videamus (manu
Mathiae Hain, prions fratrum Praedicatorum Wratislaviensium,
ut L. Baur opinatus est): "In die Marthae reddidi Cusam, Hen-
ricum de Hassia Domino Episcopo per magistrum Ioannem", codi-
cem, e quo prodierunt I Wa Wr, fuisse episcopi Wratislaviensis
suspicari possumus. Quibus temporibus Wa Wr codices confecti sint,
haud certo scimus, sed cum I anno 1487 sit exaratus, ea ferme aetate
ИИ quoque esse conscripti possunt.
Z= codex Chicaginiensis John Crerar library n. 37571, de quo
vide vol. V p. xv. Dependet ex a, correctus est ex p. Vide p. xlix.
 PRAEFATIO EDITORIS XXXV

III. De memoria operum

i. De deo abscondito.
De deo abscondito dialogus decem codicibus exstat, qui inter se
hoc modo coniuncti sunt:

Praecipue verba autographi Ca secuti sumus ; qui ex eo prodierunt

codices, in duo genera divisi sunt, quorum alterum (Ve I Wr Ke V10)
amissa voce "sed" (n. 8,4) differt ab altero (Te V9 SI Vi), quod suis
affectum est mendis: n. 2,5 scit: scire; 10,4 ineffabilis: effabilis (con
tentura emendatum in V9); 10, 17 de eo от.; 11,9 quando2: non add.;
15,10 Sit: sic etc.
Ув verba autographi integra exhibet praeter vocem "sed" (v. s.);
e quo pendet I, qui alia quoque praebet menda, quae omnia
praeter propria insunt in Wr. Communia his codicibus (I Wr) sunt
haec:
n. ß,y istud. от.
/,7 quod : qui
/,8 putat : putant
/,n omne от.
9,2 nihil nomen : modum
XXXVI PRAEFATIO EDITORIS

10,11 eo : deo
14.4 respondeat : correspondeat
etc.
Eodem modo e Ve derivarías est Ke, in quo nullum inest vitium,
quod non inveniatur in codice V10, qui suis mendis imbutus est.
Communia ils sunt haec :
n. /,8 Christianus - adoras от.
/, n quod ignoras от.
4.6 qua: quia
/,7 se2<ww.
7, 1 colas : colis
8, 1 ad hoc : adhuc
/0,9 radix от.
и,% hoc от.
n, io quaecumque : quocumque
1 2. 5 quod: quo
14,z enim : autem
etc.
Inter reliquos alterius generis codices excellit Тe, in quo nulla
menda insunt nisi quae in omnibus huius generis codicibus. E quo
V9 et SI prodierunt, qui mendis Te codicis sua addiderunt. Vi ex
SI derivatum esse constat, quia inter menda eius omnia codicis SI
vitia inveniuntur; eis communia sunt haec:
n. ),i istud:illud
},i se ipsam : semetipsam
j, 2 Nam- una от.
/,i3 qui : quo
6, 1 sciri : scire
6, с essendi in veritate : eundi in veritatem
7.7 absolutam unitatem от.
etc.
Omnia verba, quae in autographo commutabantur, in apparatu 1
notata sunt, ut facile perspici posset, quomodo Nicolaus libros com-
posuisset. In apparatu 2 occurrunt verba codicum I Ve Te varie
 PRAEFATIO EDITORIS XXXVII

scripta, e quibus, quomodo contextus sit depravatus, intellegatur.

Quia autographum cum ceteris codicibus possumus comparare,
rationes, quibus, dum libros manu scriptos in lucem proferimus,
utimur, non semper valere ex eo intellegere possumus, quod n. 5,7
in autographo scriptum legimus "putat", in I "putant", in ceteris
"putent" exceptis SI et Vi codicibus, qui quamquam minoris momenti
sunt, tamen hoc quidem loco idem atque autographum praebent.
Apparet scribendum fuisse "putent", nisi autographum exstaret.
2. De quaerendo deum.
Libellus De quaerendo deum, quem permagni momenti esse
existimamus, quattuordecim codicibus memoriae proditus est, qui
alii ex aliis ad hunc modum dependent:
Autographum

Archetypus A

T Wr Sb Ml о» с

D T¿_ _Ma_ Ka и V О a
1461 <ш c/IWf 4460 .ни .tw4 iw

"Z p m
С 1 SCO

Li

Qui codices divisi sunt in duo genera, quorum uni ex archetypo B

derivato (T E U V Wr Sb Ml Oe О С) verbum "divino" n. 17,12
deest, quo loco in Oe О "deo" scriptum est. In archetypo autem A
n. 46,15 loco infinitivi "ponere" scriptum videtur fuisse "роe" = "po
XXXVIII PRAEFATIO EDITORIS

tentiae", quod in I D legimus ; librarius codicis Ma emendavit "po

nere", Tv scripsit "potenere". Alia menda archetypi A sunt haec :
n. 47,6 dubitas : dubites / D Ma
48,11 supra: super ID TV
4P, 10 ambiat : abicit / D Ma (abiciat mut. Ma)
Tametsi libelli De quaerendo deum, qui plus quam cetera huius
voluminis opuscula contaminatus sit, incertior est memoria, tamen,
qui codices inter se cohaereant, inveniri potest, quod T paucis mendis
archetypi B verba secutus semper coniunctus est cum exemplaribus
E U V, quae quomodo e T derivata essent supra (p. xxvin) diximus.
Reliqui huius generis codices (Wr Sb Ml Oe О С) quodam modo
inter se videntur cohaerere, quamquam hos esse haustos quasi e
communi fonte ignoto pro certo affirmare non possumus. At dubium
non est, quin О ex Oe dependeat, quia praeter menda codicis О
propria affecti sunt his :
n. /7,12 divino : deo (y. s.)
26,14 omne: ad add. (del. 0)
28.1 fulgor : fulgur
28. 10 quidem : quaedam
28.11 saporosissimorum : saporissimorum
ßo,s complicite : complicate (corr. Oe)
ß1,î est: in add.
etc.
Praestantiorum codicum T Sb Oe С verba varie scripta in apparatu
posita sunt. Propter plurima vitia Wr Ml neglecti sunt, reliquos
praetermisimus. De Li Z vide p. хых.
Ex archetypo A prodierunt la Ki Wi, quorum quisque praeter
menda archetypi sua exhibet vitia. De reliquis haec dicimus : Dubitari
non potest, quin D ex I dependeat, quod mendis propriis quae in D
occurrunt exceptis depravata sunt haec:
n. 1 6, } vulgo от.
1 6,4 clare от.
1 8,i hunc от.
1 8.2 philosophis от.
 PRAEFATIO EDITORIS XXXIX

/?, 1 seu:aut
22, i visibilium : visibilem
2/, 1 5 ultimitatem : ultimatem
etc.
Codicem quendam a fuisse codicis I similem, qui nunc deperditus
est, ut pro certo affirmemus, adducimur eo, quod praeter menda
propria in Tv et Ma leguntur communia haec :
n. 1 6, 4 scriptis : scripturis
1 6,i inx : ad
/7,9 invenire et attrectare transp.
20, i multiplicante : implicante {corr. Ma)
22, \ quaesiverimus : quaesierimus
-22,ii convenit : conferunt
2/,9 theorizantes : orizantes
4i,ii quia - actu от. (in marg. suppl. Ma)
Cum archetypi verba in Tv diligentius esse servata videamus, Ma
emendatum esse codice quodam constat, qui archetypumB secutus est.
Ka ex Ki dependere non potest negari. Praeter ea, quae in Ka
depravata videmus esse, codicibus communia haec sunt:
n. 26,9 supra : super
28,1% habet : habens
ß1,6 ibi : ubi
43, 14 ut : et
Ф 43* « J )' 44> 1 )' 4j> J ) 47> 2 i 47* «0,
Codex Wi propter plurima menda in apparatu non inest. D et Ka,
cum sint exemplaria, praetermisimus.
Ibi notata sunt verba varie scripta octo codicum I Tv Ma Ki T
Sb Oe C, quibus utebamur, cum librorum contextum conficeremus :
I T, quippe qui sint optimi, Tv Ma Ki, quae archetypi A exemplaria
sint, Sb Oe C, qui ex archetypo B dependeant.
N. 20,2 quamquam ceteros codices repudiavimus et, quae verba in
Ma et p fortasse coniectura ad nostram aetatem manserunt, ea rece-
pimus, tamen similibus locis freti non dubitamus, quin recta sint:
"obiecto colorato in ipsum (scil, oculum) species similitudinis eius
XL PRAEFATIO EDITORIS

multiplicante", cf. De mente 5 (vol. V, p. 64,5) "quod quidem ob-

staculum generatur ex multiplicatione specierum obiecti in oculum"
et 7 (p. 75,16): "mens nostra ... excitata per obstaculum specie
rum ab obiectis ad spiritum multiplicatarum."
3. De filiatione dei.
De filiatione dei libellus quindecim codicibus memoriae traditus
est. Apud P. Lehmann, Mittelalterliche Bibliothekskataloge, vol. II,
p. 501, scriptum legimus alterum exemplar О 79 signatum, quod in
margine codicis I f. 2' commemoratum est, quinto decimo saeculo
fuisse in carthusia Erfordiensi, cuius tunc codex Islebiensis fuit.

Autographum

Archetypus В Archetypus A

(Ь) Vir В U V
1«1 «Я 145S Ш1 1"*0

wo

Omnibus codicibus communia sunt haec menda, quae aut in ipso

autographo aut in uno exemplari, qui est archetypus A, fuerunt :
n. //,7 purgatissimarum : purgatissimorum (rede G)
/7, 5 qui : quae (corr. TOeC)
69, 14 nisi : non (rede T G)
 PRAEFATIO EDITORIS XLI

Quia ex autographo tot codices prodire soliti non sunt, oportet

archetypum A statuamus, qui ex autographo exscriptus est. Alterum
archetypum B ex archetypo A dependere veri simile est, cum haec
menda codicibus I Wr Wa T (E U V) D Ka Ki communia sint :
n. /2,3 aestimandum : aestimandam (corr. ß)
61,\% sanissimo : suavissimo (rede D)
De ß vide infra.
Ex archetypo A praeter archetypum B sex codices derivati sunt
О Oe Ga Ml Tv C, quorum О Oe Ga artius inter se cohaerent, Ga
e codice Oe, Oe O e codice у dependent. Cf. v.g. n. 56,8 patri : pater
(corr. 0).
Codicem Ga, qui propriis mendis scatet, ex Oe pendere multis
modis demonstran potest, e.g. :
n. j2,i theosis : theos
jj,% silere : simile
etc.
Qui codices archetypum A secuti sunt, inter eos Tv excellit.
Codices, qui ex archetypo B pendent, divisos esse in tria genera
manifestum est, quorum unum constat ex I Wr Wa codicibus; hos
ex codice a dependere his mendis demonstratur, quae iis communia
sunt:
n. j4,12 multorum от.
7<?, ) uniter : vivunt
72, ? ipsum : ipsius
7^,5 sicget
S2, 9 varie: varia
$3,6 autx : aliud
S3, 14 affirmative - opposita от.
etc.
Quia suis quisque mendis affectus est, fieri non potuit, ut alius
ex alio exscriberetur. Sed artius cohaerere videntur I Wa. Cf. :
n. /cf,io se similem: comperit add. (post se Wa, post similem /)
¿7,5 intellectuale : speculum add. I scilicet speculum add.
Wa
XLII PRAEFATIO EDITORIS

76, ^ eius : scilicet sensibilis mundi add. I Wa

Tet exemplaria E U Valterius generis sunt (v.p. xxvni), D Ka Ki
tertii, quorum Ki recta ex Ka, D Ka ex ß derivati sunt. Ad proban-
dum ß hos locos afferimus:
n. 6ß,s intelligibilis : nec affabilis nec attingibilis add.
66,4 anteriori : anterioriter (sic et Oe 0)
71,1 putes : putas (sic et Tv)
71,1 hoc:haec
72,9 rationalibus : aut add.
72,11 omnia : et add.
72,1a denarius2 : numerus add.
7j, i affectus magistri от.
etc.
Ki, qui propriis mendis scatet, ex Ka dependere apparet:
n. /7,13 tu: ut
j},\\ ipsi: rationi
64,11 esse от.
6j, j -quet от.
66,4 potest : posset
cf. 74,4л; 79,ь etc.
Apparatu hi codices continentur: I Wa, qui lectiones a variantes
testantur; T; D Ka instar codicis /5; quod ad archetypum A pertinet:
О Oe, qui verba codicis у testantur; Tv; C. Wr Ml propter multa
menda neglecti sunt. Quae verba in Ka omissa sunt n. 58,7 usque ad
61,24, ubi in margine scriptum videmus "quaere in primo folio",
cum ea non invenissem, lectiones codicis Ki variantes, quod ad hunc
locum attinet, in apparatu notavi.
4. De dato patris luminum.
Libellus De dato patris luminum eisdem fere codicibus atque opus-
culum De filiatione dei exstat. Alterum fuisse archetypum probare
non possumus, quamquam suspicamur non uno codice exscriptum
esse autographum sicut in libello De filiatione dei, quia Nicolaus
opuscula binis vel ternis codicibus transscribenda curabat.
 PRAEFATIO EDITORIS XLIII

Autographum

с.1«М

J_ V/a E V Ka О Oe
1Ш 1«» *w .i«0 ТОТ 4«

Gû
.rnto Os
f.iiii с.Z
«oo p
г m

Е codicibus, qui artius inter se cohaerent, primum I Wa nominamus,

quos e communi fonte a derivatos esse demonstramus his :
п. ß 1,6 esse: est
^/,j rationalis от.
1 o 1, 2
ut: et
1o1,9 substantialis : universalis (corr. T)
109,1} Absolute enim deus : absolutae. Deus enim (enim
от. Wa)
11j, 6 donato : dato
T E V eodem modo inter se cohaerere constat, cum foliorum ordo
in Tsit inversus (vide descriptionem codicum p.xxvin). Sed Ka a Ki
dependere aeque atque in libello De quaerendo deum intellegitur et
ex aliis et ex n. 107,7 "lucem", ubi in Ki scriptum legimus "lumen",
quod post illum versum emendatum est "lucem", quo factum est, ut
in Ka scriberetur "lumen lucem". Atque etiam codicem Os ex Oe
XLIV PRAEFATIO EDITORIS

haustum esse concedemus, si consideraverimus unum locum n. 91,3 :

in eo lumen : incolumen Oe incolumem Os.
Codices О Oe Ga Os e codice ß derivatos esse affirmamus, quos
quasi cognatione inter se contineri manifestum est his: n. 112,7 ea:
eo (cum Wa D, corr. T);n. 112,15 spiritus : sanctus add. (cum E Ka) etc.
His rationibus nisi stemma fecimus, sed hortamur, ut ea animad-
vertantur, quae supra de archetypo diximus.
Lectiones codicum I Wa T D Ki О Oe С variantes in apparatu
insunt.
5. Coniectura de ultimis diebus.
Cum non solum dialogi De deo abscondito, sed etiam Coniecturae
de ultimis diebus codicillus ab ipso Nicolao confectus ad nostram
manserit aetatem (Ca), in apparatu 1 omnia verba insunt, quae Nico-
laus commutavit, quibus intellegatur, quomodo Coniecturam com-
posuerit.

4Ц?1/П

Nicolai opus, de quo agimus, praeter autographum sex codicibus

exstat. Cum in K, etsi paucis mendis non sit liber, verba auctoris
diligentius servara sint quam in ceteris codicibus, ex ipso autographo
eum depictum esse veri simile est. Reliquos e libro quodam deperdito
(a), codicis К simili, diligentius autographum secuto derivatos esse
his mendis, quibus affecti sunt, demonstratur:
 PRAEFATIO EDITORIS XLV

a n. 12j, i usque : ad add.

127,i sabbatissimus : sabbati sinus
1ßo, 5 cuiuscumque : cuiusque
1ß2,i mundi: nondum
etc.
Mr Mo et Re Ub e codice a pendere interpositis ß et y codicibus
cognosi potest ex his:
ß n. 12ß,i temporis: temporum
12},\,¡ sciamus: sentiamus
1 2j, 9 domum: domo
129,% fient: fiant
1ß o, i alia maior: tribulatio altior
1ß o, i historiae от.
etc.
y n. 12ß>\o ratione от.
I2ß,i4 et enim: enim
124,2 enim: que
124, 10 et add.
1 24,1 5 quemadmodum: sicut
126,9 Christi 2 : quinquagesimus Re - um Ub
etc.
Si codices Mo Mr Re Ub inter se congruunt, non autem cum K,
iis locis, quos in codice a depravatos esse diximus, exceptis, dubitari
non potest, quin verba auctoris accuratius servaverint. Item melior
est K, si cum Mo vel Re, quippe qui sint optimi, concordat. Omnium
codicum lectiones in apparatu notatae sunt.
Quod codicis Varsaviensis (Biblioteka Universytecka we Warsza-
wie) F I 364 anno 1944 deperditi, cuius in foliis 40-42 Nicolai
Coniecturam fuisse scimus, folia luce depicta non sunt, valde dole-
mus. Codicem D 146, olim Monasterii Mellicensis, cuius in in
dice bibliothecae eiusdem monasterii scripto 1483 et primum R 27,
deinde D 145, tum 948, denique 874 signato, mentio fit verbis "Con-
iectura de ultimis diebus domini nicolai de cusa cardinalis", de-
perditum esse suspicamur.
XLVI PRAEFATIO EDITORES

6. De genesi.
Dialogus De genesi sex codicibus continetur, qui bini ex codicibus
omissis dependent. Sed quasi ex uno fonte parum puro (a) eos deri
varos esse cum opinemur, codicis a verba solum instaurare possumus,
quae quater freti coniecturis emendare conamur :
n. 144,11 <et negat multiplicabilitatem)
146,6 Nam idem alteri /non idem alteri ceteri
(I suo iure coniecif)
1j2, 8 convenia<n> t
1jj, 7 [non] esse

Autogrophum

(«)

I Wa JL 0 JL Sb
1W .t"*6l C. 11*60 1<*M ■1462 с mo

Ad ß attinent haec (I Wa contra iv reliquos) :

n. 141,10 indulgebis : indulgeas
142,7 tu : domine add.
144, i videbis от.
144, 16 alterabilitas : alteritas
1jß, 5 ante : antea / ante ea Wa
1j4, 10 est : enim add.
160,1 ob praemissa : omissa / obmissa Wa
etc.
 PRAEFATIO EDITORIS XLVII

y = (С О contra iv reliquos) :
n. 142,9 rectissime : certissime
///, ) inattingibileg : inattingibiliter
//7, ) mundi от.
16j,ii vox от.
etc.
ô = (D Sb contra iv reliquos) :
n. 143,9 nam : etiam
14}, 11 tamen : a te add.
1j2, 8 conveniat : esse add.
17j, 3 complicita : complicata
etc.
Cum uteremur in verbis constituendis iis codicum ordinibus, qui
inter se congruerent contra tertium, ô esse meliorem intelleximus.
Tamen omnes in apparatu positi sunt.

IV. De libris, qui typis vulgati sunt

Quattuor ex huius voluminis opusculis insunt in libris, qui anno

1488 Argentorati (a), 1502 Mediolani (m) typis mandati sunt, omnia
in libro Parisino 15 14 (p) et Basiliensi 1565 (b):
amp b
De quaerendo deum
p. 529-537 f. 383 '—389Т I f. 197r-2ooT p. 291-298
De filiatione dei
p. 134-142 f. 98r-104r If. 65 r-69' p. 1 19-127
De dato patris
luminum p. 520-528 f. 377r-382T I f. i93r-196T p. 284-291
De genesi p. 143-153 f. 104T-ii2r If. 6y- 74T p. 127-136
p b
De deo abscondito II 1 f. 2r-3' p. 337-339
Coniectura de ultimis diebus II 2 f. ir-2v p. 932-935
XLVIII PRAEFATIO EDITORIS

Faber Stapulensis, qui editionem Parisinam administravit, cum

libellum De deo abscondito a Beato Rhenano et Gregorio Ruschio
(Reisch), priore carthusiae Friburgensis, Coniecturam de ultimis
diebus a Ioanne Calceatore (Cordonnier) et Gregorio Ruschio acce-
pisset, in libello De deo abscondito Beati Rhenani codice SI, qui
exscriptus est ex Te, usus vitia emendavit verbis codicis a Gregorio
Ruschio accepti nunc omissi, qui cum Te non cohaerebat. Quae ita
esse his demonstran potest :
n. 2, j scit : scire Te SI Vi scit scire p b
ß,i istud : illud SI Vi p b
j, 2 Nam - una от. SI Vi
/,i3 qui : quo SI Vi p b
6.6 essendi in veritate : eundi in veritatem SI Vi
7.7 absolutam sed unitatem от. SI Vi
<?,) quod1 от. SI p b
<?,3 quod3 от. Te SI Vi p b
Verba Coniecturae de ultimis diebus, quae Faber Stapulensis refert,
e codice Re prodiisse apparet his :
n. 126,4 inspicimus : inspiciamus Re p b
Christi : quinquagesimus add. Re p b
1ßß,% futuram : gloriosam Re p b
1ßß, 12 ante : antea Re p b
1ßj, 5 fuerint : sunt Re p b
quamvis : quasi Re p b
1ßj, 6 et peregrinaturus от. Re p b
1ß 6, 1 Unde - etiam от. Rep b
etc.
Cum certum sit libros typis vulgatos e codice С dependere, cuius
verba in a m diligenter esse observata, in p b rationibus, quae ad
rem sermonemque pertinent, more artium humanitatis studiosorum
polita esse scimus, libelli De dato patris luminum n. 109,6, ubi
Nicolaus verba omissa ex memoria supplevit, exempli causa afferi-
mus : . . . deprehenditur. Est punctus С a m Z depraehenditur. Est
punctum p b, ex punctus corr. Z.
 PRAEFATIO EDITORIS XLIX

Codicem Li ex p pendere, Z ex a esse exscriptum et libri p verbis

correctum demonstratur his :
n. 19,9 theoro a Z theoro sive theo p in marg. Z Li
20,1 obiectum coloratum a Z obiecto colorato Ma p
corr. Z Li
22,i et a Z neque p Li
2j,i ut - rationem от. p Li
29, 12 improportionali : improportionabili ар Z Li
ß4,n luce a esse add. p in marg. Z Li
)7,i creavit deus a deus om.p del. Z Li
etc.
E Nicolai operibus Coniectura de ultimis diebus anno 1471 prima
typis mandata est: "Hugonis de Novo Castro tractatus de victoria
Christi, accedit Coniectura de ultimis diebus Mundi Nicolai de Cusa"
(40 foll, quadragenum binum versuum). Nicolai opusculi inscriptio
est f. 39: "Incipit coniectura reverendissimi in Christo patris ac
domini nicolai de cusa Cardinalis tituli sancti petri ad vincula et
episcopi prixiensis; necnon doctoris eximii atque illuminatissimi de
ultimis diebus mundi."
Coniecturae interpretationes non semel prelum subierunt : Francisais
Bohier, episcopus Macloviensis (Saint-Malo), anno 1 5 62 apud Micha-
elem Vascosan Coniecturam Francogallice redditam typis mandan-
dam curavit, quae rursus typis vulgata est anno 1700 Amstelodami
apud Danielem Pain et anno 1733 Lutetiae Parisiorum (cf. Brennet,
Manuel du libraire et de l'amateur de livres, 5e ed. 1878-80, t. 2,
p. 454). Qui liber Parisinus in Germanicum sermonem translatus et
anno 1745 Francofordiae editus est: "Des im XV Seculo nemlich
circa annum 1486 gelebten und durch seine gelehrten Schrifften sehr
berühmten Cardinals Nicolai de Cusa Muthmassung von den letzten
Zeiten, Franckfurt am Mayn zu finden in der Moellerischen Buch
handlung."
Dr. D. Foote anno 1696 et Coniecturam ("A coniecture concerning
the last days made cic. 1452") et opusculum De filiatione dei ("The
sonship of God") in Anglicum conversum edidit.
L PRAEFATIO EDITORIS

V. De ratione edendi

Codicum, quos, cum studeremus Nicolai operum memoriae, sele-

gimus, omnes lectiones variantes in apparatu insunt praeter verba a
librario manifesto depravata et bis scripta et inverso ordine posita;
quae ipse emendavit, ea, nisi aliis codicibus usus est, non notavimus.
Scribendi rationem medio aevo usitatam, quae legendi negotium
molestius redderet, indicem Georges viri doctissimi secuti non ad-
hibuimus. Etiam in libris, quorum autographum exstat, interpun-
gendi ratione utebamur ea, quae ad huius aetatis morem accomodata
est. Nicolai autem grammaticam et compositionem, quam uberius
I. Koch nostris copiis usus tractabit in praefatione libro De coniectu-
ris praemissa, non mutavimus.
De capitum ordine haec praemittenda videntur esse: Cum in om
nibus fere codicibus et libris, qui typis exscripti sunt, libelli De dato
patris luminum capita maioribus litteris indicentur, in T et Oe alte-
rum tantum libelli De quaerendo deum caput inveniatur, in I et Oe
alterum et quartum opusculi De filiatione dei, cuius tertium caput
a Bernardo de Waging in Laudatorio doctae ignorantiae (Vansteen-
berghe p. 167) laudatum est, nos reliquorum capitum ordinem insti-
tuimus ; atque sex opuscula in partes continuas, quibus usi sumus in
commentariis, distribuimus sperantes fore, ut loci facilius inveniren-
tur, etiamsi huius voluminis paginae non annotatae essent, atque
editio minor, cuius proferendae consilium cepimus, et Nicolai libri
e Latino in vernaculum sermonem translati eisdem numeris signati
faciliores essent ad utendum.
Maxime dedimus operam, ut in aperiendis fontibus libri ab ipso
Nicolao lecti significarentur. Ut facilius invenirentur loci, quibus e
Graeco in Latinum conversis utebatur, et translationum et Graeco-
rum librorum numeri sunt additi. Ex Nicolai scriptis loci sunt allati
quam plurimi, quos iis, qui Nicolai doctrinae operam dent, utiles
putamus esse.
Cum testimoniorum commentarius in hoc volumine primum cum
fontium apparatu coniunctus sit, oportet dicamus, quomodo fontes
 PRAEFATIO EDITORIS LI

a testimoniis distingui possint. Nihil aliud fecimus nisi locos, quos

Nicolaus ad verbum expressit vel rettulit mutatis tantum verbis,
notavimus; quorum sententias commutavit, iis litteras "cf." prae-
scripsimus; a fontibus testimonia verbo "vide" distinguuntur.
Speculi intellectualis felicitatis humanae anno 1510 conscripti ab
Udalrico Pindero, qui permulta e Nicolai libris excerpsit et rationibus,
quae ad rem pertinent, in ordinem redegit, quo factum est, ut illud
speculum inter omnia testimonia excelleret, locos ex istis libellis de-
promptos non in testimoniorum commentario, sed hic denotavimus :
De filiatione dei
Pinder f. 74Ta-75'b n. //,5-9
J.2,*-/Í>"

/7,4-7 <f,3
60, 2— 14
68,%— 14

De dato patris luminum

Pinder f. 28"-30tb n. ^,6-14

f#,2-I06,16
108^-114,1
11j,i-h8,\%
34«-34« 119,1-122,12

Quomodo Nicolai doctrina Pinderi speculo posterions temporis

scriptorum animos affecerit, adhuc quaerendum est.
Simili modo atque Udalricus Pinder etiam Caspar Steynbergh multa
ex Nicolai libris excerpsit, quae servantur cod. Lipsiensi 637. Ex
huius voluminis operibus laudat
De quaerendo deum ff. бо', 6o4, 611;
De dato patris luminum ff. 20', 611;
De filiatione dei ff. 4j", 46', j1\ 62'.
LH PRAEFATIO EDITORIS

Inscriptiones libellorum De filiatione dei et De dato patris luminum

a Bernardo de Waging, qui Nicolao aequalis fuit, laudatae sunt (E.
Vansteenberghe, Autour de la docte ignorance p. 167). Bernardus
plurimis libellis multa e Nicolai operibus hausit.
Libens omnibus, quorum opibus in volumine edendo fruebar, gra
tias quam maximas ago, imprimis Iosepho Koch, qui non semel libri
edendi rationem nobiscum inquisivit, modo interpungendi optime
consuluit, crebro nobis opitulatus est. Heribertus Wackerzapp studia
nostra sedulo adiuvit, fontibus testimoniisque indagandis dedit ope-
ram, de paginis corrigendis bene est meritus.
 PRAEFATIO EDITORIS LUI

INDEX SIGLORUM

AHDLM = Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge,

Paris 1926 sqq.
BB = Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie
des Mittelalters (Begründet von Cl. Baeumker), Münster
1891 sqq.
CSEL = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, ed. Aca
demia litterarum caesarea Vindobonensis, Vindobonae
1866 sqq.
CT = Cusanus-Texte (Sitzungsberichte der Heidelberger Aka
demie der Wissenschaften, Philosophisch-historische
Klasse), Heidelberg 1929 sqq.
DW = Meister Eckhart, Die deutschen Werke, Stuttgart - Berlin
1936 sqq.
LW = Meister Eckhart, Die lateinischen Werke, Stuttgart -
Berlin 1936 sqq.
PG = Patrologiae cursus completus, series Graeca, accurante
J. P. Migne, Paris 1857 sqq.
PL = Patrologiae cursus completus, series Latina, accurante
J. P. Migne, Paris 1844 sqq.
LIV PRAEFATIO EDITORIS

CONSPECTUS CODICUM

С = cod. Cusanus 218

Ca = cod. Cusanus 220
D = cod. Norimbergensis cent. V 72
E = cod. Monacensis Latinus 14 213
Ga = cod. Monacensis Latinus 7338
I = cod. Islebiensis 960
К = cod. Cracoviensis 682
Ka = cod. Sublacensis 148 (CXLIV)
Ke = cod. Sublacensis 235 (CCXXXII)
Ki = cod. Sublacensis 295 (CCLXXXVIII)
Li = cod. Wratislaviensis Akz. 1948 KN 714
Ma = cod. Berolinensis 3061 (= Magdeburgensis 166)
Ml = cod. Moguntinus 13
Mo - cod. Moguntinus II 274
Mr = cod. Merseburgensis 50
О = cod. Oenipontanus 444
Oe = cod. Oenipontanus 136
Os = cod. Oenipontanus 583
Re = cod. Monacensis Latinus 18239
Sb = cod. Salisburgensis M I 397 (V 4 H 164)
SI = cod. Selestadensis 340
T = cod. Monacensis Latinus 18 711
Te = cod. Trevirensis 148
Tv = cod. Trevirensis 191 8/ 1466
U = cod. Vindobonensis 6/6
Ub = cod. Vindobonensis 108/74
V = cod. Vindobonensis Palatinus Latinus 3588
 PRAEFATIO EDITORIS LV

V6 = cod. Vaticanus Latinus 1244

V9 = cod. Vaticanus Latinus 419
V10 = cod. Vaticanus Chis. Lat. С IV 85х
Vi = cod. Vindobonensis Palatinus Latinus 4008
Wa = cod. Wratislaviensis I Q 37
Wi - cod. Aquarum Mathiacarum 1 1
Wr = cod. Wratislaviensis I Q 97
Z = cod. Chicagiensis 37571
E = consensus codicum
LVI PRAEFATIO EDITORIS

CONSPECTUS EDITIONUM

a = editio Argentoratensis Argentorati, ap. Martinum Flach

b = editio Basiliensis
m= editio Mediolanensis
(quae vocatur)
p = editio Parisina
1488
Basileae, ap. Henricum Petri 1565
in marchionis Pallavicini castello,
quod Castrum Laurum (Corte-
maggiore) vocatur, per Benedic-
tum Dolcibellum 1502
Parisiis, ap. Iod. Badium Ascen-
sium 1 5 14
DIALOGUS DE DEO ABSCONDITO
i Dialogus de deo abscondito т/07Р
duorum, quorum unus gentilis, alius Christianus

Et ait
Gentilis : Video te devotissime prostratum et fundere amoris lacrimas,
5 non quidem falsas sed cordiales. Quaero, quis es ?
Christianus: Christianus sum.
Gentilis : Quid adoras ?
Christianus: Deum.
Gentilis: Quis est deus quem adoras?
10 Christianus : Ignoro.
Gentilis : Quomodo tanto serio adoras quod ignoras ?
Christianus : Quia ignoro, adoro.
2 Gentilis : Mirum video hominem affici ad id quod ignorat.
Christianus : Mirabilius est hominem affici ad id, quod se scire putat.
Gentilis: Cur hoc?
Christianus: Quia minus scit hoc, quod se scire putat, quam id,
5 quod se scit ignorare.
Gentilis: Declara, quaeso.
Christianus : Quicumque se putat aliquid scire, cum nihil sciri pos-
sit, amens mihi videtur.

2 7) possit: multo ignorantior est immo add. et del.

Il) Dyalogus De deo abscondito Rcverendissimi patris domini Nicolaide Cusa Episcopi Brixinen-
sis et Cardinalis Tituli Sancti Petri ad vincula. In hoc dyalogo duo loquuntur unus gentilis alius
christianus / Incipit dialogus de deo abscondito duorum quorum unus gentilis alius cristianus
editus a domino nycolao de cusa cardinal i sancti petri Te 3) Et ait: dicit/ 2 5) scit: scire Te

1 1) cf. I1. 4j, 1j. 11) cf. lob. 4, 22: vos adorat is quod nescitis. 12) cf. Dе docta ign. I 2j
(I j), 7). 2 1) cf. De quaer. deum 2 (n. )2, 4). Augustinus De trin. VIII 4 n. 6 (PL 42,
9j1): quis diligit quod ignorat? 4) cf. De gen. 4 (n. 174, j); De docta ign. I 1 (I6, 9-24);
Apol. (II 2, 10-1) et nota); De sap. I (V j, 4-6). Cf. Augustinus Ер. CXCIX 1) n. j2 (CSEL
LVII 2S0, 20): sed mihi quisquam non videtur errare, cum aliquid nescire se scit, sed cum se
putat scire, quod nescit.
4 DE DEO ABSCONDITO

Gentilis: Videtur mihi quod tu penitus ratione careas, qui dicis9

nihil sciri posse.
Christianus : Ego per scientiam intelligo apprehensionem veritatis. 3
Qui dicit se scire, veritatem se dicit apprehendisse.
Gentilis: Et idem ego credo.
Christianus : Quomodo igitur potest veritas apprehendi nisi per se
ipsam? Neque tunc apprehenditur, cum esset apprehendens prius et 5
post apprehensum.
Gentilis: Non intelligo istud, quod veritas non possit nisi per se
ipsam apprehendi.
Christianus : Putas quod aliter apprehensibilis sit et in alio ?
Gentilis: Puto. ю
Christianus: Aperte erras. Nam extra veritatem non est veritas,
extra circularitatem non est circulus, extra humanitatem non est homo.
Non reperitur igitur veritas extra veritatem nec aliter nec in alio.
Gentilis : Quomodo ergo mihi notum est, quid homo, quid lapis, et 4
ita de singulis quae scio ?
Christianus: Nihil horum scis, sed te putas scire. Si enim te inter-
rogavero de quiditate eius, quod te putas scire, affirmabis quod ipsam
veritatem hominis aut lapidis exprimere non poteris. Sed quod scis 5
hominem non esse lapidem, hoc non evenit ex scientia, qua scis homi-
nem et lapidem et differentiam, sed evenit ex accidenti, ex diversitate
operationum et figurarum, quae dum discernis, diversa nomina impo-
nis. Motus enim in ratione discretiva nomina imponit.

4 8) quae - imponit in marg.

9) quod: qui / 3 7) istud от. I

3 1) cf. D$ fil. dei 1 (n. j), j); Sermo CCLXXX (II 1f. 18f). 11-13) cf. n. 7, 8; De
docta ign.l ) (I9, 10-20); De com. Inn. j4. jj; II 6 n. too (If. 47'. 48'. jf). 4 1-5) cf. De
quaer. deum j (n. 49, 16-21 et nota). 8) cf. n. 14, ю; De dato patr. 1 (n. 94, 6); De gen. 4
(n. 172, 6); De docta ign. I j. 24 (I 12, 2; 4S, 10; 49, j-7); Serт. XVI n. 16 (CT I 1 16, )o);
XVII n. 18. 22 (cod. Cm. 220 f. n*, 1?); XVIII n. n (CT I 6 )4, 11); XXXIX (II 1 f. jf);
De mente 2 (V 49, 18); De aequal. n. )1 (II if. 18'); De ven. rap. 3) (If. 21f) . Cf. Theodoricus
Carnotensis Librum bunc (22*, 12): iuxta rationis motum inventa sunt vocabula; Claren-
baldus Expos, s. ¡. Boetbii De trin. ( 88*, 1j). 9) ratio discretiva : cf. De coni. I 8 n. ß2 (If. 4f) .
Io h annes aresberiensis De septem sept. 4 (PL 199, 9j1 D).
 DE DEO ABSCONDITO 5

5 Gentilis : Estne una vel plures veritates ?

Christianus : Non est nisi una. Nam non est nisi una unitas, et coin-
cidit veritas cum unitate, cum verum sit unam esse unitatem. Sicut
igitur in numero non reperitur nisi unitas una, ita in multis nisi veritas
5 una. Et hinc qui unitatem non attingit, numerum semper ignorabit,
et qui veritatem in unitate non attingit, nihil vere scire potest. Et
quamvis putat se vere scire, tamen verius sciri ipsum, quod se scire
putat, de facili experitur. Verius enim videri potest visibile, quam
per te videatur. Verius enim per acutiores oculos videretur. Non ergo
10 a te videtur, uti visibile est in veritate. Ita de auditu et ceteris sensibus.
Sed cum omne id quod scitur et non ea scientia, qua sciri potest, non
scitur in veritate sed aliter et alio modo -aliter autem et in alio modo
a modo, qui est ipsa veritas, non scitur veritas -, hinc amens est, qui se
aliquid in veritate scire putat et veritatem ignorat. Nonne amens
15 iudicaretur ille caecus, qui se putaret scire differentias colorum,
quando colorem ignoraret ?
6 Gentilis : Quis hominum igitur est sciens, si nihil sciri potest ?
Christianus : Hic censendus est sciens, qui scit se ignorantem. Et hic
veneratur veritatem, qui scit sine illa sel nihil apprehendere posse sive2'
esse sive vivere sive intelligere.

5 4) in, s. lin. 6) vere in marg. 6) potest: ea veritate add. et del. 7) scire2: potest add.
et del. 6 1) hominum s. lin.

5 2)est1oт. I 7) putet V¿ Te putant / 7)quod:qui/ 11) omne от. I 12) in, от. I

5 2) una veritas: cf. De coni. I prol, n. 2; II 6 n. оS. 1oj (If. 4i'.j4r. jf);Serт. XVIII n. )2 (CT
I 6 6S, 12); CCXIII n. S (CT I 2-j 02, 12). Cf. Augustinus En. in Ps. n n. 2 (PL )6, i)S);
Anselmus De ver. 1) (I 196-199); Bonaventura Sent. IIl d. 2) a. 1 q. ); d. 24 a. ) q. 1 (III
478a. j26b); Proc.Col. contra Echardum // n. j1 (BB XXIII j 4), 17-21). 2) una unitas: cf. De
docta ign. I 17 (I )4, 7); De coni. I S n. )j (If. 4f); Sermo CCXIII n. 7 (CT I 2-j 02, 6); De ven.
sap. 21 (If. 200r). Cf. Dominicus Gundisalvi De unitate (BB I 1 j, ij): prima enim et vera (una
led. var.) unitas. 2) cf. De coni. I S n. )6; 12 n. 6); II 6n. 104 (I f. 41'. 4f. jf). Echardus In
Sap. n. )00: Veru au tem et unum convertuntur, et unitas ipsa est veritas. De convertibilitate tran-
scendentalium cf. De fil. dei j (n. S2, 1-j). Aristoteles Met. V (A 7 1017 a 22-)o); VII (Z 4
10)0 b 10); Liber de Causis 10. 20 (1S1, 14-21; 1S2, 22-24); Albertus Comт. in De div.
noт. (cod. Cus. S6f. 106**. 177*); Bonaventura Brevil. I 6 (V 21j a); Echardus Prol, gener. n. S;
Prol, op. prop. n. 2 (LWI 1j2, 0; 166. S). 4) cf. De doct. ign. II ) (I 69, 12). 12) cf. h.
), 1). 6 2) cf. De docta ign. I1 (l6, 21). 4) esse, vivere, intelligere: cf. De dato
6 DE DEO ABSCONDITO

Gentíos : Hoc forte est, quod te in adorationem attraxit, desiderium 5

scilicet essendi in veritate.
Christianus: Hoc ipsum quod dicis. Colo enim deum, non quem tua
gentilitas falso se scire putat et nominat, sed ipsum deum, qui est
ipsa veritas ineffabilis.
Gentilis : Rogo te, frater, cum deum qui est veritas colas et nos non 7
intendamus deum colere, qui non est deus in veritate, quae est
differentia inter vos et nos ?
Christianus : Multae sunt. Sed in hoc una et maxima, quia nos veri-
tatem ipsam absolutam, impermixtam, aeternam ineffabilemque coli- 5
mus, vos vero non ipsam, uti est absoluta in se, sed uti est in operi-
bus suis, colitis, non unitatem absolutam, sed unitatem in numero
et multitudine, errantes, quoniam incommunicabilis est veritas quae
deus est alteri.
Gentilis : Rogo te, frater, ad hoc ut me ducas, ut te de deo tuo intel- 8
ligere queam. Responde mihi : quid scis de deo quem adoras ?
Christianus : Scio quod omne id quod scio non esse deum et quod

7 6) ipsam: sed add. et del. 7) suis: quasi add. et del. 8) quae deus est s. lin.
8 3) Christianus: Hoc tantum scio quod sciri nequit. Gentilis: Estne deus ipse nominabilis?
Christianus: Scio quod non est nominabilis. Gentilis: Si hoc scis, non ignoras penitus ipsum.
Christianus: Ideo ignoro ipsum, quia add. et del. 3) SciOj dupl. scr. et del. 3) quodj s. lin.
3) quod, /. lin.

6 5) in: ad / 8 3) quod, от. Те

~ - (
patr. j (n. n), 2); De docta ign. II 6 (I S1, )-7); De coni. II 6 n. 9S (If. jf); Serт. XIII n. 14:
XXXI; XUI(II 1f. 40Г. 72Г. 47'); De sap.I(V14, 4); Deberyllo 16(XI1 16, 19-22; 17, 10 et nota
iS, 21-2j); De princ, n. S. 39 (II 1f. 7'. 11'); Dir. spec, 9 (XIII 19, 4); De ven. sap. 4. 21. )1 (If.
202r. 2o9r. 214"). Cf. Dionysius Areopagita De div. noт. V 1-) (PG 3, S1 6 B - Si7 B; Dion.
)2)2-)294); Augustinus De trin. VI 10 n. 11; X 10 n. i) (PL 42, 9)1. 9S0); De civ. dei VIII 6
(CSEL XL 1 ßÓ4, 21-26); Liber de Causis /. //. 17 (16), 1)-164, 2; 17j, j-S; 179, 19-22);
Thomasí1. tbeol. Iq. 4 a. 2 ad ); S. с. gent. I ¿í; Echardus /я С<я. // n.62;In lob. n. 6)(LWIII j2,
2 et nota 1); Heimericus de Campo Tbeoremata totius universi (cod. Cus. 106 f. 64") : Esse vivere
et intelligere se habent ad invicem ut formale ad formans in eodem genere.
8) cf. De fil. dei ) (n. 62, ) et nota). 7 7) unitas absoluta: cf. De fil. dei 4 (n. 72, 7);
De docta ign. I 2. j; II 4 (I 7, 6; 12, 2j; 7), 26); De coni. I 4 n. 16; j n. 19; II 6 n. 104 (If. 4f. 4?.
j4'); Sermo XVII n. 26 (CT I 6 14, 6); De princ, n. S. 19. )9 (II 1f. 7». P. 11*). 8 3) De
tbeologia negativa cf. De docta ign. I 26 (I j4) et notas, quibus addas: Dionysius Areopagita De cael,
bier. II ) (PG ), 140 D; Dion. 7j71-7j93); Iohannes Scottus De div. nat. 1 14 (PL 122, 4j9-462);
 DE DEO ABSCONDITO 7

4 omne id quod concipio non esse simile ei, sed quia exsuperat.
9 Gentilis : Igitur nihil est deus.
Christianus : Nihil non est, quia hoc ipsum nihil nomen habet nihili.
Gentilis : Si non est nihil, est ergo aliquid.
Christianus: Nec aliquid est. Nam aliquid non est omne. Deus
5 autem non est potius aliquid quam omne.
Gentilis: Mira affirmas deum quem adoras nec esse nihil nec esse
aliquid, quae nulla ratio capit.
Christianus: Deus est supra nihil et aliquid, quia sibi oboedit nihil,
ut fiat aliquid. Et haec est omnipotentia eius, qua quidem potentia
10 omne id, quod est aut non est, excedit, ut ita sibi oboediat id quod non
est sicut id quod est. Facit enim nоn-esse ire in esse et esse ire in non-
esse. Nihil igitur est eorum, quae sub eo sunt et quae praevenit omni
potentia sua. Et ob hoc non potest potius dici hoc quam illud, cum
ab ipso sint omnia.
10 Gentilis : Potestne nominari?
Christianus: Parvum est, quod nominatur. Cuius magnitudo con-
cipi nequit, ineffabilis remanet.
Gentilis : Est autem ineffabilis?
5 Christianus : Non est ineffabilis sed supra omnia effabilis, cum sit
omnium nominabilium causa. Qui igitur aliis nomen dat, quomodo
ipse sine nomine?

4) quod: nominatur scribitur legitur cogitatur non esse ipsum add. et del. 4) concipio -
exsuperat in marg.

4) sed от. I V g 9 2) nihil nomen : modum / 10) id* от. I 12) omnipotentia: potentia/
104) effabilis Те

Echardus Sermo die b. Augustini я. 4 (LW V 92, 1)-ij).

4) cf. я. //, г; De quaer. deum 1 (n. iS, 4); De fil. dei 2 (n. jj, 4); De docta ign. I 4 (I 10, 7).
Cf. DiOnysius Areopagita De div. noт. XIII ) (PG ), 9S2 B; Dion. jj43); Ep. I (1o6j AB;
Dion. fо/"4). 4) esse simile: Act. /7, 29. 9 1-9) cf. я. 14, 6. 12; De coni. I j n. 21 (I
f. 4f). 8-10) cf. n. 11, 1o; Cf. Dionysius Areopagita De div. noт. V 1 (PG t, S16 B;
Dion. )224-)2)2). 8) oboedit: cf. Degen. ) (n. 162, 9 et nota); Dir. spec. 7 (XIII 1j, 24).
10) cf. Roт. 4, 17. 14) cf. Roт. 11, )6. 10 2) cf. De quaer. deum 1 (n. 19, )). Dionysius
Areopagita De div. noт. I 1; V 1 (PG ), jSS B. S16 B; Dion. i12. )221). 4-7) cf. Sermo
XIV n. 6 (cod. Cus. 220 f. io)r). Dionysius Areopagita De div. noт. I 6 (PG ), j96 A; Dion.
8 DE DEO ABSCONDITO

Gentíos : Est igitur effabilis et ineffabilis. 8

Christianus: Neque hoc. Nam non est radix contradictionis deus,
sed est ipsa simplicitas ante omnem radicem. Hinc neque hoc dici debet 10
quod sit effabilis et ineffabilis.
Gentilis : Quid igitur dices de eo?
Christianus: Quod neque nominatur neque non nominatur, neque
nominatur et non nominatur, sed omnia, quae dici possunt disiunc-
tive et copulative per consensum vel contradictionem, sibi non con- 15
veniunt propter excellentiam infinitatis eius, ut sit unum principium
ante omnem cogitationem de eo formabilem.
Gentilis : Sic igitur deo non conveniret esse. 11
Christianus: Recte dicis.
Gentilis : Est ergo nihil.
Christianus : Non est nihil neque non est, neque est et non est, sed
est fons et origo omnium principiorum essendi et non-essendi. 5
Gentilis: Est deus fons principiorum essendi et non-essendi?
Christianus: Non.
Gentilis : lam statim hoc dixisti.
Christianus : Verum dixi, quando dixi, et nunc verum dico, quando
nego. Quoniam si sunt quaecumque principia essendi et non-essendi, ю
deus illa praevenit. Sed non-esse non habet principium non-essendi,
sed essendi. Indiget enim non-esse principio, ut sit. Ita igitur est
principium non-essendi, quia non-esse sine ipso non est.
Gentilis : Estne deus veritas ? 12

12) eo : deo/ 13)Quod<w». / 13) neque nominatur et non nominatur oт.I 17)deeo
от. Те 11 4) et non est от. I 6) principiorum от. I 9) quandog : non add. Te

444-411); Liber de Causis / ( i6S, 21): Causa prima superior est omni narratione; Echardus In
Exodum n. )j (LW II 41, 10-42, 1): Notandum autem quod in De causis dicitur deus non
innarrabilis, sed »superior narratione«... Superius enim non est privatum perfectionibus inferio-
rum, sed omnes praehabet excellentius. .Nomen'ergo, ,quod est super omne nomen' non est
innominabile, sed omninominabile.
9) cf. De coni. I 4 ti. 14; 6n. 2) (If. 4)'. 44r) . 14) disiunctive et copulative : cf. De coni. I j n. 21;
fn. 24 (If. 4)'. 44r). 11 4) cf. Dedoctaipi.I 6 (I 14,S); Deconi.I j n. 21 (If. 4f); Deprim.n. 19
(II1f.P). 11-13) cf. Sermo XVI n. 1) (CT I 1 14, 26-29). 12 1-6) (/ De docta ign. I 24
(I j0, j-1o) ; Sermo XVI n. 10 (CT I 1 12,2j-2S). Cf. Iohannes Scottus I 14 (PL 122, 460 A).
 DE DEO ABSCONDITO У

2 Christianus : Non, sed omnem praevenit veritatem.

Gentilis : Est aliud a veritate ?
Christianus: Non. Quoniam alteritas ei convenire nequit. Sed est
5 ante omne id, quod veritas per nos concipitur et nominatur, in infini
tum excellenter.
13 Gentilis: Nonne nominatis deum deum?
Christianus: Nominamus.
Gentilis: Vel verum dicitis vel falsum?
Christianus : Neque alterum neque ambo. Non enim dicimus verum
5 quod hoc sit nomen eius nec dicimus falsum, quia hoc non est falsum
quod sit nomen eius.lNeque dicimus verum et falsum, cum eius sim- ?
plicitas omnia tam nominabilia quam non-nominabilia antecedat.
Gentilis : Cur nominatis ipsum deum, cuius nomen ignoratis ?
Christianus: Ob similitudinem perfectionis.
10 Gentilis : Declara, quaeso.
14 Christianus : Deus dicitur a theoro, id est video. Nam ipse deus
est in nostra regione ut visus in regione coloris. Color enim non aliter
attingitur quam visu, et ad hoc, ut omnem colorem libere attingere
possit, centrum visus sine colore est. In regione igitur coloris non
5 reperitur visus, quia sine colore est. Unde secundum regionem coloris
potius visus est nihil quam aliquid. Nam regio coloris extra suam
regionem non attingit esse, sed affirmat omne quod est in sua regione
esse. Ibi non reperit visum. Visus igitur sine colore exsistens innomi-
nabilis est in regione coloris, cum nullum nomen coloris sibi respon-
io deat. Visus autem omni colori nomen dedit per discretionem. Unde

12 3) Gentilis л Ля. 13 8) deum: quiapí/, etdd. 14 1) Christianus«»». 2) est: nobis add. et del.

13 8) ipsum: eum / 14 3) libere от. I 9) correspondeat /

2) cf. De fil. del )) (n. 6), j-S). 13 1-7) cf. De docta ign. I 24 (I 49, 21). Iohannes
Scottus De div. nat. I 14 (PL 122, 4j9 D). 14 1) cf. De quaer. deum 1 (n. 19, 9 et nota).
1) Nam - coloris: cf. Echardusj2. Paris. I n. 12 (LW V 47, 1j-4S, 4). 2) regio coloris:
cf. De quaer. deum 1 (n. 20, 6); De coni. II 17 n. 172 (If. 6f). 2-12) cf. De quaer. deum 1
(n. 20, 4-22, 17). 3) cf. ib. (n. 20, 6). Aristoteles De an. II (B 7 41 S b 26), quem locum ailegat
Echardus e. gr. In lob. n. 241 (LWIII 202, 4). 10) cf. n. 4, S; De quaer. deum i (n. 2), 1-4).
10 DE DEO ABSCONDITO

a visu dependet omnis nominatio in regione coloris, sed eius nomen, п

a quo omne nomen, potius nihil esse quam aliquid deprehenditur. Eo
igitur deus se habet ad omnia sicut visus ad visibilia.
Gentilis: Placet mihi id quod dixisti et plane intelligo in regionelS
omnium creaturarum non reperiri deum nec nomen eius et quod
deus potius aufugiat omnem conceptum quam affirmetur aliquid, cum
in regione creaturarum non habens condicionem creaturae non
reperiatur. Et in regione compositorum non reperitur non-compo-5
s itum. Et omnia nomina quae nominantur sunt compositorum. Com
positum autem ex se non est, sed ab eo, quod antecedit omne com
positum. Et licet regio compositorum et omnia composita per ipsum
sint id quod sunt, tamen cum non sit compositum, in regione com
positorum est incognitum. Sit igitur deus, ab oculis omnium sapien- ю
tum mundi absconditus, in saecula benedictus.

12) potius от. I 12) nihil del. I 15 2) reperire Те 10) Sit: sic Те 11) Amen, finitum
1487 feria sexta post domenicam letare /

11) cf. De quarr. deum 1 (n. 26, 10). 15 11) Roт. 1, 2j; 9, j.
DE QUAERENDO DEUM
 Ed. Paris.
16 De quaerendo deum Ifol. 197'

Desiderio tuo possetenus satisfacturus, frater in Christo merito

venerande, nunc id, quod vulgo in Epiphaniis nisus sum explanare
circa nominis dei rationem, breviter clare in scriptis repetere attemp-
stabo, ut meditatio utriusque nostrum incitetur, et intellectuali as-
censu sensim de luce in lucem transformetur interior homo, quo-
usque in agnitionem claram per lumen gloriae intret in gaudium do-
mini sui.
17 I.

Primo quidem, frater optime, bene nosti Paulum, qui ad tertium

caelum usque ad arcanorum conspectionem se raptum fatetur, dum
his viris, qui Athenis tunc in nominatissimo studio philosophiae vaca-
5 bant, veritatem praedicaret in Areopago,in themate praemisisse deum
ignotum, cui aram gentiles ipsi consecraverant, velle ipsis evangelizare.
Et dum ad huius rei explicationem pergeret, praemisit quomodo deus
in uno nomine omnes creasset et definitum tempus in hoc mundo
essendi indulsisset, ut deum quaererent, si forte ipsum possent attrec-
10 tare et invenire, adiciens, quamvis non longe absit a quoquam, quo-
niam in ipso sumus, vivimus et movemur. Deinde redarguens ido-

16 1) De querendo deum tractatulus domini Nicolai de cusa Cardinalis 1445 maguncie / De

querendo deum 1445 moguncie N. de Cuza TvTC De Querendo deum trac. Nico, de Cusa 1445
maguncie compilatus Ma Tractatus Editus p. R. in christo patrem dominum Nicolaum de Cusa
presbyterum Cardinalem tituli s. petri ad vincula de Querendo deum Oe 3) vulgo от. I 4) clare
от. I 4) scriptum Tv Ma 7) ûij : ad Tv Ma 17 2) Paulum mut. in Paulus T 4) nominatissimo :
nobilissimo Ma7) ad от. Sb 9) essendi от. С 10) quoquam: nostrum add. Ma

16 3) cf. per Шит Sermonem XXXIX ,Dies sanctificatus illuxit nobis' die 6. Ianuarii 1441 Moguntiae
babitum (II 1f. j?-j4r), de quo videas praef. p. 6) cf. 2 Cor. ), 1S; Echaruus Sermo ХЫХ 1
n. joS (LW IV 42), 4-6) : .Transformamur'.. . ,A claritate in claritatem', id est a naturali lumine
in supernaturale et a lumine gratiae tandem in lumen gloriae; In Iob.n. 293 (LWIII 246, 2).
6) interior homo: cf. Roт. 7, 22; Epb.),i6; Echardus Serт. VII n. 78; XX n. 20S (LW IV 7s,
7; 193, )). Cf. infra n. j0, 2-j et nota. 7) intret - sui: cf. Mattb. 2j, 21. 172) cf.
2 Cor. 12,2. 3-\8.\S) cf. Act. 17, 1S-29. 9) cf. Dir. spec. )( XIII S, f).
14 DE QUAERENDO DEUM

latriam subiungit in cogitatione hominis nihil simile divino esse posse. 12

Admiror ego, quotiens Actus apostolorum lego, hunc processum. 18
Voluit enim patefacere Paulus philosophis ignotum deum, quem
postea nullo intellectu humano concipi posse affirmat. In hoc igitur
patefit deus, quia scitur ipsum omnem intellectum ad ipsius figura-
tionem et conceptum minorem. Sed ipsum nominat deum seu theon 5
graece. Si igitur homo ad hoc ingressus est hunc mundum, ut deum
quaerat et invento adhaereat et adhaerendo quiescat, et cum quaerere
ipsum non possit homo et attrectare in hoc mundo sensibili et cor-
porali, cum deus potius spiritus sit quam corpus et non possit in ab-
stractione intellectuali attingi, cum nihil simile deo concipere queat, 10
ut ait, quomodo igitur quaeri potest, ut inveniatur? Certe nisi hic
mundus serviret quaerenti, in vanum missus esset homo ad mundum
ob finem quaerendi eundem. Oportet igitur hunc mundum praestare
adminiculum quaerenti et oportet scire quaerentem quod nec in mundo
nec in omni eo, quod homo concipit, est quid simile ei. 15
Nunc videamus, an nobis nomen theos seu deus adminiculum 19
praestet ad ista. Non est enim nomen ipsum theos nomen dei, qui ex-
cellit omnem conceptum. Id enim, quod concipi nequit, ineffabile re-
manet. Effari enim est conceptum intrinsecum ad extra fari vocalibus
aut aliis figuralibus signis. Cuius igitur similitudo non concipitur, 5
nomen ignoratur. Non est igitur theos nomen dei, nisi ut quaeritur ab
homine in hoc mundo. Quaerens igitur deum attente consideret, quo-

\2)inoт.Ma 12) divino от. TSbC deo Oe 18 1) hunc 0«. / 2) philosophis от. I 5) et: ease ДО
5) conceptum cт. Sb 5) conceptum : esse add. Ma 5) nominant ДО 7) adhaerendo : in eo add. Ma
10) concipere: intellect us add. Ma 11) hic: ad hoc scilicet Ma 13) igitur: ergo Sb
19 1) seu : aut / 2) est от. Tv

18 3-5) cf. De datopatr. 1(n.94,j). Ъ сf. Ps.7*. ¿í; Echardus /л Eccli.n. 2j (LWI1 22j,1)):
Psalmista ait ,mihi adhaerere deo bonum est*. Adhaerens enim deo adhaerendo concipit deum.
7-10) cf. De docta ign. I 2j (I j), 1)-2j). 9) if. lob. 4, 24; Augustinus De trin. XV j n. 7
(PL 42, 1062); Echardus In Gen. II n. 42: Ioh. 4: .spiritus est deus' ... in quantum causa prima,
deus, non est corpus, quia spiritus. Cf. infra n. 40, 9 et nota. 15) cf. n. 26, S; Dedeo absc.fn.
S, 4). 15) cf. Act. 17, 29; Is. 44, 7: Quis similis mei ? 19 3) cf. De deo absc. (n. 10, 2
et nota). 4) cf. Aristoteles Periberт. I (1 16 a )); Thomas Comт. in De sensu et sensato
l. 2 (24, 20j b); S. tbeol. I II q. 7 a. 1. 5) (/. n. 26, S-10; Serт. XVI n. 2) (CT I 1 24,
î1-i)); XVIII n. 11 (CTK)6, 1-4).
 DE QUAERENDO DEUM I5

8 modo in hoc nomine theos via quaedam quaerendi complicetur, in

qua deus invenitur, ut possit attrectari. Theos dicitur a theoro, quod
10 est video et curro. Currere igitur debet quaerens per visum, ut ad
omnia videntem theon pertingere possit. Gerit igitur visio similitu-
dinem viae, per quam quaerens incedere debet. Oportet igitur, ut na-
turam sensibilis visionis ante oculum visionis intellectualis dilatemus
et scalam ascensus ex ea fabricemus.
20 Visio nostra ex quodam spiritu lucido et claro de summitate cere
bri in Organum oculi descendente | et obiecto colorato in ipsum 197'
species similitudinis eius multiplicante concurrente luce extrínseca
generatur. In regione igitur visibilium non nisi color reperitur. Visus
5 autem de regione visibilium non est, sed supra omnia visibilia con-
stitutus. Non habet igitur visus colorem, quia non est de regione co-
lorum, et ut possit videre omnem colorem, non est contractus ad ali-
quem et, ut iudicium suum sit verum et liberum, non plus habet de
uno colore quam de alio et, ut potentia sua sit ad omnes colores, per
10 nullum colorem est restrictus. Impermixtus est visus per colores, ut
vera sit visio eius.

12) incedere: mercedem Sb 20 2) obiecto colorato Map obiectum coloratum ceteri 3) multi
plicante: implicante Tv Ma (corr.) 3) extrinsecus Ma 7) posset Ma 8) suum от.
Tv 8) de uno от. Sb

9-11) cf. я. 26, 6; 27, 9-n; )1, 10; )9, 6; De deo absc. (n. 14, 1); De vis. dei praef.; 1 (If. 99");
Dir. spec. 2) (XIII j4, 12 et nota). Cf. DiOnysius Areopagita De div. noт. XII 2 (PG ), 969 C;
Dion. j)o2); Iohannes Scottus De div. nat. I 12. 14 (PL 122, 4j2 С. 460 Л). 14) cf. n.
)2, ). Bonaventura Brevil. II 12 (V2)oa): quasi per quosdam sca lares gradus intellectus
humanus natus est gradatim ascendere in summum principium, quod est deus. 20 1-4) cf. n.
)), )-J; )4, 14-16; De coni. II 14 n. 142 (If. 6o'); Dir. spec. 11 (XIII 24, 2-4). Cf. Alhacen
Optical 4 (4, 17-20); WiTelO Perspectiva III 4 (BB III 2 1)j, 17) :Et est nervus ille concavus
deferens in se spiritum visibilem a cerebro ad oculum; Echardus In lob. n. 2j (LW III 20,
6-lo): parturitio speciei visibilis in visu non requirit lumen extrinsecum, nec propter visibile,
quod se ipsum multiplicat se ipso, nec etiam propter visum, qui se ipso speciem visibilis suscipit,
sed tantum propter medium deferens lumen extrinsecum requirit. 4-22, 17) cf. De deo absc.
(n. 14, 1-1)). 4) regio visibilium : cf. regio rationabilium (n. 2j, )) ; regio intellectualium virtu-
tum (n. 26, 7). Cf. De coni. I Sn. )); II 1) n. 1)4 (If. 4f. jF). 6) cf. De deoabsc. (n. 14, )) ; Sermo
XVII n. j (cod. Cus. 220 f. 1оr). 8) iudicium liberum: cf. n. 2j, j. \Q)cf. Echardus Sermo
VIII n. 93 (LW IV 8S, 6) : oculum oportet esse immixtum et intellectum. De intellectu impermixto
cf. n. 2j, Í.
l6 DE QUAERENDO DEUM

Experimento comprobamus per medium coloratum, vitrum aut lapi- 21

dem transparentem aut aliud, visum decipi. Adeo igitur visus est
purus absque omni macula visibilium, quod omnia visibilia in eius
comparatione tenebra quaedam sunt et corporalis quodammodo spissi-
tudo in comparatione ad spiritum visionis. 5
Sed dum visibilium mundum intuemur per intellectum et quaesi-22
verimus, an notitia visus in eo reperiatur, omnis ille colons mundus
visum ignorabit, cum nihil non-coloratum attingat. Et si dixerimus
visum esse et non esse coloratum, dum de hoc mundus visibilium
figuram similitudinis facere voluerit, non reperiet in omni conceptu 5
suo simile visui, cum suus conceptus sine colore esse non possit. Et
cum infra ambitum regionis suae ipsum non reperiat neque simile et
configurabile ei, non potest attingere ipsum, immo nec potest attingere
visum esse aliquid, cum extra colorem non attingat aliquid, sed iudicet
omne non-coloratum non esse aliquid. Nullum igitur nomen omnium 10
nominum, quae nominari possunt in ea regione, visui convenit, nec
enim albedinis nomen nec nigredinis nec omnium mixtorum colorum,
quoniam nec albedinis et non-albedinis copulative nec nigredinis et
non-nigredinis copulative. Sive igitur omnia nomina regionis singu-
lariter notet disiunctive sive contrariorum colorum nomina copula- 15
tive sive omnium nominum nominabilium copulationem respiciat,
nihil attingit de nomine et essentia visus.
Quod si dixerit quis, cum color non sit discretus et cognitus a se, 23
sed a causa altiori, scilicet visu, et rogaverit omnia visibilia, an hoc
verum sit et quomodo concipiant causam illam, respondebunt prae-
positum illum, qui dedit eis nomen, uti est visus, esse quid optimum
21 4) tenebraeC 22 1) visibilem / visibilius Tv 1) quaesierimus Tv Ma 2) in ea / 2) co
lorum Ma 4) dum: tunc cum Ma 6) visui : et add. Tv 7) nоn от. Tv Sb 8) con
figurale Ma 8) nec: non Ma 11) convenit: conferunt Tv Ma 12) enim от. Ma 15) no
tet: vocet Sb 16) sive от. K¡ 23 1) Quod: Quid Tv 4) eis: illis Ma

21 3-5) cf. De coni. II 14 я. цо (If. jf) . 4) corporalis spissitudo : cf. Dominicus Gundisalvi
De imitate (BBI l 6,26-7,10; S,1)-16). 22 4-6) cf. n. iS, 4. ij. 13-16) copulative,
disiunctive: cf. De deo absc. n. 10, 14. 23 1) cf. n. )0, 1 et nota. 2) rogaverit omnia visi
bilia : cf. Augustinus Conf. X 6 n. 9(CSEL XXXIII 2)2, 12 -2)), 10), quem locum Nicolaus
laudat Sermo I n. )) (cod. Cus. 220 f. if).
 DE QUAERENDO DEUM 17

5 atque pulcherrimum secundum omne id quod concipi potest. Et dum

ad conceptum se parant eius optimi atque pulcherrimi, ad colorem re-
deunt, sine quo conceptum fabricare nequeunt. Quare dicunt ipsum
pulchriorem esse quam colorem album quemcumque, quia non sit
color albus in regione coloris adeo pulcher, quin possit esse pulchrior,
10 et adeo lucidus et resplendens, quin possit esse lucidior. Unde visi-
bilia omnia non assererent regem eorum aliquem colorem regionis, qui
actu est inter visibilia regionis, sed dicerent ipsum esse ultimum po-
tentiae pulchritudinis lucidissimi et perfectissimi coloris.
24 Talia, frater, atque plura similia verissima conspicis. Ascende igitur
de visu ad auditum per consimilem habitudinem et ad gustum, odo-
ratum atque factum, deinde ad sensum communem, qui est positus
super omnem sensum, sicut auditus super audibilia, gustus gustabilia,
5 olfactus odorabilia, tactus tangibilia.
25 Deinde altius ad intellectum perge, qui est super omnia intelligibilia,
quae sunt rationabilia. Rationabilia enim per intellectum apprehendun-
tur, sed non reperitur in regione rationabilium intellectus, cum intel-
lectus sit ut oculus et rationabilia ut colores. Et si vis, extende te in tua
5 consideratione, ut bene apprehendas quomodo intellectus est ut visus
liber, scilicet iudex verus et simplex omnium rationum, in quo non est
permixtio specierum rationum, ut sit darum iudicium intuitivum
rationum in varietate regionis rationum. Iudicat enim intellectus hanc
rationem necessariam, hanc possibilem, hanc contingentem, hanc im-
iopossibilem,hancdemonstrativam,hancsophisticametapparentem,hanc

5) omne от. Ma 11) asserunt Ma 11) qui - regionis от. Sb 12) dicerent: dicentur С
242) similem Sb 4) gustus: super add. С 25 1) intellectibiüa Ma 2) sunt mut. in etiam
sunt super omnia Ma 2) apprehenditur Sb 4) extendere T 4) te от. T 5) utj : et Sb
5) apprehendas: comprehendas Ma 7) darum от. Sb 8) rationum1 от. Tv 8) hanc-
necessariam от. Sb 10) et от. Tv Ma

2A 1-25, 1) cf. Sermo XXXIX (II if. jÏ), ubi Nicolaus simili modo a visu per sensum communem ad
intellectum permit, cum De deo absc. (n. 14, 12) immediate a visu sallet addeuт. Cf. etiam Sermo XXIV
) (II 1 f. j1r). 3) sensus communis: cf. n. 2S, 2); )0, 4; 40, 1). Aristoteles De an. III
(Г 2 426b 12-20). 25 3-8) cf. n. 20, 10. Aristoteles De an. III (Г 4 429 a 16-20), ubi
laudatur Anaxagoras, de quo Echardus In lob. n. )0j (LW III 2j4, 1): Et hoc est quod Ana-
xagoras ponit intellectum nudumet immixtum ut iudicet; In lob. n. )1S (LWIII 266, 1); Sermo
XXII n. 214 (LWIV 200, )). 6) cf. De coni. II i) n. 1)j (If. jf).
 l8 DE QUAERENDUM DEUM

topicam, et ita de reliquis, uti visus iudicat hunc colorem album, hunc 11
non album sed nigrum, hunc plus album quam nigrum, et ita de ceteris.
/?rNon attingitur in omni regione rationum intellectus, sed | dum ipsum
suum regem praepositum et iudicem voluerit figurare mundus seu
universitas rationum ipsum terminum et ultimitatem perfectionis di- 15
cit esse.
Sed intellectuales naturae pariformiter non possunt negare regem sibi 26
praeponi. Et uti visibiles naturae hunc regem sibi praepositum as-
serunt ultimitatem omnis visibilis perfectionis, sic intellectuales na
turae, quae sunt naturae intuitivae veri, affirmant regem eorum esse
ultimitatem omnis perfectionis intuitivae omnium et hunc nominant 5
theon seu deum quasi speculationem seu intuitionem ipsam in suo
complemento perfectionis omnia videndi. Nihil tamen in tota regione
intellectualium virtutum reperitur, cui similis sit rex ipse, neque cadit
in omni regione intellectuali conceptus similitudinis eius, sed est supra
omne, quod concipitur et intelligitur, cuius nomen non est intelligibile, ю
licet sit nomen omnia intelligibilia nominans et discernens. Et eius
natura est intellectualem omnem sapientiam per infinitum altitudine,
simplicitate, virtute, potentia, pulchritudine et bonitate antecedens,
cum omne intellectualem naturam inhabitans sit eius comparatione
umbra et vacuitas potentiae, grossities et parvitas sapientiae, et sici 5
de infinitis similibus modis.
11) ut С 13) Non: tamen add. Ma 15) et: seu С от. Ma 15) ultimatem / utilitatem Tv
15) dicitur Tv 26 1) regem: regum add. Ma regem add. Tv 5) ultimitatem «с ultimatem corr. I
9) eius от. Tv 9) saçuIKi 11) et: sut Tv 12) per mut. in in T 14) omne: ad add.I
Tv С Oe aliud ad add. Ma ad del. Ma С

14) cf. n. 2$, ). 11. Echardus In Gen. I n. iSj: rex iste sublimh qui coniuntus est ei (sc.
bomini) semper, est intellectus, honoratior omni rege, etiam David et Salomone. His verbis allegatur
Maimonides Dux neutr. III j) (f. i12r). 15) Per ultimitatem reddi/ur a Roberto Lincolniensi
iax«rla in translation! operis Dionysii Areopagitae De div. noт. I 4 (PG ), j92 A; Dion. 263).
26 2) cf. n. 2), 12. 3-7) cf. n. 29, 6; De fil. dei 1 (n. j2, 4 et nota). 6) cf. n. 19, 9-11
et nota. 7) complemento: cf. De vis. dei 22 (If. n1r). 7-10) cf. De deo absc. (n. ij,
1-j). 8-10) similis - quod concipitur: cf. n. 1S, 1j; De deo absc. (n. S, 4). 9) regio
intellectualis: cf. De fil. dei 2 (n. j7, 7); De com. II 6 n. 10) (If. jf) et saepius. Cf. Echardus
In Gen. II n. So; In lob. n. 139 (LW III 11S, 1); n. 440, ubi laudatio. Augustinus De Gen. ad litt.
XII 26 (CSEL XXVIII 1 419, 12). 10) (/. De deo absc. (n. 10, j); De fil. dei
4 (n, 7). *): De princ. n. 19 (II 1 f. F); Dir. spec. 10 (XIII 21, 17-19). 14) cf. я. 21, ).
 DE QUAERENDO DEUM 19

27 Poteris itaque currere in hac via, per quam invenitur deus super
omnem visum, auditum, gustum, tactum, odoratum, affatum, sensum,
rationem et intellectum. Invenitur quidem nullum horum, sed super
omnia ipsum deum deorum esse et regem regum omnium. Rex enim
5 mundi intellectualis est rex regum et dominus dominantium in uni-
verso. Nam est rex intellectualis naturae, quae est regnum habens in
rationali. Quae quidem rationalis regnat in sensuali, et sensualis in
mundo sensibilium, cui reges praesunt visus, auditus, gustus, tactus,
odoratus. Omnes isti reges sunt discernentes, speculantes seu theo-
10 rizantes usque ad regem regum et dominum dominantium, qui est ipsa
speculatio et ipse theos seu deus in sua potestate omnes reges habens,
a quo habent omnes reges id quod habent, potentatum, pulchritudi-
nem, entitatem, amoenitatem, laetitiam, vitam et omne bonum.
28 Unde in regno summi atque maximi regis omnis decor visibilium
formarum, varietas colorum, proportio grata, resplendentia carbun-
cularis, graminea viriditas, fulgor auri et quidquid visum delectat, et
in quo visus quasi in thesauro regni sui quiescendo delectatur, in
5 curia magni regis pro nihilo habentur, cum sint de infimis stramentis
curiae. Sic quidem vocum omnium concordans resonantia atque dul
cis illa harmonia in regno auditus, omnium instrumentorum inenar-
rabilis varietas, melodiae illae aureorum organorum, sirenici philo-
menicique cantus et aliae omnes exquisitae divitiae regis regni auditus
10 faeces quidem sunt pavimento adhaerentes in curia maximi atque
27 3) et: in add. Tv 3) horum: illorum T 7) quidem: in add. Tv 7) inboт. Sb 9) orizantes TvMa
12) qua Sb 12) habentj : sunt Tv 13) entitatem:etedy. Tv 28 3) fulgur / Tv С Oe 3) et, ода. Гц
7) illa от. Tv Ma 8) melod¡a Sb 10) quidem: quaedam Ma T COe 10) atque: ac Sb
atque optimi ex optimique corr. T

27 1-3) cf. Iohannes Scottus De div. nat. I S (PL 122, 447 С) : Nonne universalster definivi-
mus divinam essentiam nulli corporeo sensui, nulli rationi, nulli seu humano seu angelico intellec-
tui per se ipsam comprehensibilem esse? 3) cf. n. 20, 4-6. 4) deus deorum, rex regum,
dominus dominantium: Deut. 10, 17; Ps. 1)j, 2-); 1 Tiт. 6, 1j; Apoc. 17, 14; 19, 16. Cf. Diony-
sius Areopagita De div. mт. I 6; XII 1 (PC ), j96 B. 969 A; Dion. 4f1-471. j27,-j2S,).Cf.
etiam De dato patr. 1 (n. 9j, ij et nota). 28 5) cf. n. 29, S. 5) stramenta: cf. Echardus
Inlob. n. )oo (LWIII 2j1, 9), ubi laudatur Maimonwes Dux neutr. I )) (f. 1f-1f). 8) sirenici
cantus: cf. Hieronymus Ep. LXXXII j (CSEL LV 112,9); Vergilius Aen. V Sí4; Homerus
Odyss. XII 19S. 8)philomenici: Philomena pro Philomela cf. Gloss. Lot. Gall, amo 1)4S (cod.
Reg. 4120 s. v. Rossignol) . 10) faex: i/". Echardus Лгдао XXXVIII n. )Sj (LW IV ))1,3 et nota2).
 ZO DE QUAERENDO DEUM

optimi regis regum. Sic quidem omne dulce et stipticum et gustui 11

gratum tantorum paradisiacorum pomorum et fructuum saporosissi-
morum et uvarum Engaddi, vini Cyprici, mellis Attici, framenti et
olei et omne, quod India et cunctus hic mundus, nemora et aquae, re-
fectioni praestant et gustui offerunt, parvi momenti sunt in aula illius 15
potentissimi principis orbis. Neque odores unguentorum, thuris et
myrrhae et musci et omne redolens regnum odoratus inhabitans pre-
tiosi aliquid habet in ipso magno regis altissimi palatio, minus adhuc
omne id, quod lenitate sua tactum delectat. Regis enim tactus latum
videtur atque per orbem extensum regnum, sed vix punctus quidem 20
paene insensibilis est respectu regni principantis universo. Magnus
videtur rex ipse, qui his iam dictis regibus imperat et cuius ipsi vasalli
sunt, qui est sensus communis in potentatu suo omnem iam dictorum
complicans potestatem, sed est servus empticius et infimus quidem
minister in regno regis omnia videntis et continentis. 25
Per incomparabilem altitudinem intellectualis natura regnum supra 29
omnia iam dicta sortita est, a cuius virtute dependent regna omnia prae-
nominataetpraenarrataet quibus dominanter praeest. Sed intellectualis
naturae reges de familia sunt maximi ducis et gaudent ascribi mili-
tiae eius neque aliud optant quam posse adipisci gradum quemcum- 5
19S' que in aula dominatoris, in quo possint intui | tione intellectuali refici

11) gustum Tv 12) saporisissimorum Ki saporissimorum С Oe 13) uvanim: vinorum T"

17) etj от. Sb 18) aliquod Tv T С Oe 18) habens Ki 18) magno ex magi i i corr. С
19) lenitate: levitate Ma 19) delectant T 20) quidam Ma T 21) regni: regis T
21) principianta С 24) complicans: est add. Ma 24) quidam Ma T С 29 1) super
I Sb 2) a: illa Ma 3) et,: in Ma 4) ascribi: familiae eius et add. et del. T 5) posse
от. Sb

13) uvae Engaddi, vinum Cypricum: cf. Cant. 1, i). 13) mel Atticum: cf. Plinius Secundus
Nat. bist. XXI 10, )1; Ovidius Trist. V 4, )o. 13) frumenti et olei: Ps. 4,S. 15) aula prin
cipis: cf. curia regis (j). Gen. 4j,16; 4 Reg. 7, 9; Estber 12,1. Cf. Echardus In lob. n. j4 (LW
III 4j, 9-12), ubi allegatur Augustinus De trin. IIl 4 n. 9 (PL 42, S7)) : Nihil enim fit visibiliter ct
sensibiliter, quod non de interiore invisibili atque intelligibili aula summi imperatoris aut iubeatur
aut permittatur. 16) odores unguentorum : Cant. 1, ). 16) thuris et myrrhae: Mattb. 2, 11.
18) palatium regis: 4 Reg. 7, //; Dan. 1, 4; Estber 12, j. 20) cf. Honorius Augustodunensis
De cogn. verae vitae 2j (PL 40, 1020); Echardus Pr. XLII; LXXIII (141, 1S-21; 229, 22-2j).
24) servus empticius: Exod. 12, 44. 25) cf. n. 1/, 11. Iohannes Scottus De div. not. I 12
(PL 122, 4j2C) : Ipse enim omnia, quae sunt, in se ipso videt, dum nihil extra se ipsum aspiciat, quia
nihil extra se ipsum est. 29 4) militia : Luc. 2, i). 6) cf. n. 26, )-6; Defil. dei 2 (n. j7, 12 et nota) .
 /
DE QUAERENDO DEUM 21

7 ab eo, qui theos dicitur. Et omnia, quae in universis praenarratis regnis

sunt, nihili curant, sicuti et nihil sunt in comparatione boni, quod
cognoscunt in principe suo, in quo omnia sunt in complemento et in
ю se divine et superoptime, quae in aliis regibus non solum imperfecte
et extra se et in umbra seu imagine, sed distantia incomparabili et
improportionali contracta reperiuntur.
30 Color igitur, qui in visibili regno per visum sentitur, non videt, sed
tantum est visibilis. Non habet vitam et motum vitalem neque per-
fectionem habet scilicet stirpeae vegetationis aut subsistentis formae.
Sed sensus, qui sunt in regno sensus communis, uti sunt sensus particula-
5 res, habent naturam intra se sensibilis mundi formam complicandi in
vitalitate et cognitione sensibilis spiritus. Non est igitur minus in re
gno sensuum quam in regno sensibilium. Sed id omne, quod est in
regno sensibilium explicate, est vigorosiori modo complicite et vitali-
ter atque perfection modo in regno sensuum. Quiescit enim sensi-
юbilium regnum in ipsis. Sic ea, quae de regno sensus sunt, multo
clariori atque perfection modo sunt in regno, ubi sunt intellectualiter.
Color enim in esse intellectuali regni intellectualis incorruptibilem
naturam habens differt perfectione a colore sensibilis mundi sicut

8)sicutJ* 10) et от. Ma Ki Sb 11) sed: et add. Ma 30 2) vitalem : localem / 3) scilicet

Mascà ceteri 8) explicite / Ki 8) est : in add. Sb 8) complicate Tv Ma Oe (corr.)
9) sensuum mut, in sensibilium T 11) atque: et Sb 11) regno: intellect us add. Ma
13) differt: tanta add. Ma

8) cf. n. 21, ); 26, 14; 2S, j; 42, 11; 4j, n. Cf. Sap. 7, S; Echardus In Sap. n. to:
tantum bonum est deus, ut respectu ipsius et in eius comparatione quaelibet alia, etiam omnia,
nihil computan tur. 9) in complemento: cf. n. 26, 6 10) superoptime: inicnyabov.
Cf. Dionysius Areopagita De div. noт. III 1 (PG ), 680 B; Dion. 1214); De myst. tbeol. I 1 (997
A; j6j3); Ep.II (1069 A; 60S4). Nico¡aus versionem lobannis Scotti sequitur. 11) distantia - im
proportionali: cf. De fil. dei 2 (n. j7, ) et nota). 30 1) cf. n. 2), 1. Echardus In Exodum
n. 12j (LW II n6, 1)-ij): paries est coloratus et non videt colorem, oculus autem с converso
non est coloratus, sed videt colorem ; Proc. Col. In. 97 (BB XXIII j 6,8-11). 3) stirpeae vegeta
tionis: cf. De docta ign. II S (I S6, 12). 7-11) cf. Echardus In lob. n. 6) (LW III j), ¿):inferius
nobilius et perfection modo est in suo superiori ordine essentiali; Heimericus de Campo Сотр.
divin. II 1 (cod. Mog. 610f. i21r): quidquid nobilitatis est in secundo, hoc sincerius et perfectius est
in primo, eo quod capit modo essendi eius, in quo est. 10) cf. Echardus Sermo XXII n. 212
(LW IV 197, 4): inferiora intellectu sunt in ipso nobilius quam in se ipsis, et sic ascendunt.
12) regni - naturam: cf. De fil. dei 2 (n. 61, 14).
 22 DE QUAERENDO DEUM

perpetuum a corruptibili et vita intellectualis a morte et lux ab 14

umbra.
Sed in regno cunctipotentis, ubi regnum est rex, ubi omnia, quae in 31
omnibus regnis, rex ipse, ubi color non est color sensibilis aut in
tellectualis, sed divinalis, immo deus ipse, ubi omnia motu et vita
carentia in sensibili mundo et omnia vitam vegetativam, sensitivam,
rationalem aut intellectualem habentia sunt ipsa divina vita, quae est 5
ipsa immortalitas, quam solus inhabitat deus, et in ipso omnia ipse, ibi
est laetitia omnium gaudiorum, quae oculis, auribus, gustu, tactu,
odoratu, sensu, vita, motu, ratione et intelligentia hauriuntur, laetitia
infinita, divina et inexpressibilis, et quies omnis laetitiae et delectationis,
quia ipse est theos deus, speculatio et cursus, qui omnia videt, in 10
omnibus est, per omnia discurrit. Ad ipsum omnia respiciunt ut ad
regem. Ad iussum suum omnia moventur et discurrunt, et omnis cur
sus ad finem quietis est ad ipsum. Igitur omne theos, qui est principium
effluxus, medium in quo movemur et finis refluxus.
Нac igitur via, frater mi, stude diligentissima speculatione quaerere 15
deum, quoniam non potest non reperiri, si recte quaeritur, qui ubique
est. Et tunc recte quaeritur secundum nomen suum in finem, ut
315) ipsa от. Ma 5) quae : qui Tv 5) cet : in add. Tv Ki Oe 6) ibi : ubi Ki 9) divina
от. Sb 12) discursus Oe 13) qui: quae T 14) refluxus Ma reflexus uteri 17) est от. Tv

14) vita intellectualis - mors: cf. De gen. 4 (n. 174, 7) i De docta ign. IIl 10 (I lj0, j-1));
Cribr. II 17 (If. 14(f); Serт. CLXXX; CCVIII (II 1 f. тГ 12f). 14) lux - umbra: cf.
Echardus In lob. n. S7 (L W III 7j, 9) : generaliter superius ordine easentiali lux est ut sic, inferius
autem e converso ut sic semper tenebra est. 31 1) cf. De beryllo 1j (XI 1 1j, j). 5) sunt ipsa
divina vita: cf. Sermo XXIII (II 1f. jt'); De beryllo 1j (XI1 1j, 2. 12). lob. 1, )-4 versiones veteres
et tbeologi ¡ta distinguant: Quod factum est, in ipso vita erat. Cf. Sermo XIII n. 14 (II i f. 40?) ;
Augustinus In lob. ev. tr. 1 n. 16 (PL )j, 1)S7); Echardus In Iob.n. 61 (LW III jo-j1).
6) cf. 1 Tiт. 6, 16: qui solus habet immortalitatem et lucem inhabitat inaccessibilem. 6) in
ipso omnia ipse: cf. я. 41, //; De gen. 1 (n. 142, 6); De docta ign. I 22; II ). j. S. i) (I 4j,
16; 72, 14; 77, 2j; S7, iS; 114, 2); Deconi.I 4 n. 1j (If. 4f); Apol. (II 27, 4). Cf. Echardus
Sermo VI 4 n. 7/ (LW IV 72, ) et nota 1) : omnia in deo sunt deus ipse ; Pr. ) (DWl j6, Setnota )).
7) laetitia omnium gaudiorum: cf. Ps. j0, 10. 10) cf. n. 19, 9-11. Iohannes Scottus
De div. nat. I 12 (PL 122, 4j 2 D): unus idemque intellectus est in duabus interpreta-
tionibus eiusdem nominis, quod est deus. Non enim aliud est deo currere per omnia, quam videre
omnia; sed sicut videndo, ita et currendo [per eum] fiunt omnia. 12) cf. De docta ign. I 2) (I
47, 22). Iohannes Scottus /. с. n. 12 (PL 122, 4ji D. 41)B). 13) cf. De dato patr. j (n. ii), 6-
114, 2); De gen. 4 (n. 16S, 6); Deconi. II 7 n. 107. 109 (If. jj™); Serm. XVIII n. ). 27; LXXI
n. 2 (CT I 6 26, 14-16; 60, 12-14; 96, 20-2)). Cf. Kocb CT 1 6 22S-2)). principium, medium,
 DE QUAERENDO DEUM 23

18 secundum nomensuum sit et laus sua usque ad fines potentiae terreae

naturae nostrae.
32 II.
Sed iam amplius ad secundam quaestionis particulam nos conver-
tentes videamus, quonam modo ducemur ad scalarem ascensum theo-
riae dictae, cum ad ignotum penitus non moveamur. Et ut id ipsum
5 inquiramus, ad visum respiciamus.
33 Primo quidem ad hoc, ut visus deprehendat visibile discrete, lumen
duplex concurrit. Nam non est spiritus visionis, qui nomen imponit
coloribus, sed spiritus patris eius, qui in eo est. Spiritus enim, qui per
opticas venas in oculum a cerebro descendit, offenditur obviatione
5 speciei obiecti et confusa sensatio exoritur. Admiratur virtus animalis
de sensatione et intendit, ut discernat. Non igitur discernit spiritus,
qui in oculo est, sed in ipso spiritus altior operatur discretionem. Hoc
quidem in nobis quotidiano experimento verum comperimur. Prae-
tereuntes enim, quorum species in oculum multiplicatae sunt, saepe
10 non deprehendimus, dum attenti ad alia non advertimus, et pluribus
loquentibus nobis illum tantum intelligimus, ubi nostra est attentio.

18) terrae Ki 32 3) theoriae: theoricae iam Sb 4) id от. 7V Ma 33 1) ad hoc: et haec Tv

2) qui: quo Ki 4) offenditur: defendirur Sb 4) obviatione ex oblatione corr. in marg. Ma
6) intendat Ma 8) comperimus Ma experimur TSb 10) alia: illa /

finis: cf. etiam n. )j, 14; De fil. dei ) (n. 64, S); De gen. 1 (n. 142, 2-j); De docta ign. I 21; II 1);
III 1 (I 4), 1); 11), S; 120, 22); Serт. XVI n. 14 (CT I 1 16, 6-9). Apol. (II 9, S); De sap. I
(V 1j, 7); Dir. spec. ). 9 (XIII 7, 29; 21, 10). Aristoteles De caelo et mundo I (A 1 26S
a 12); Augustinus De mus. I 12 n. 20-21 (PL)2, 1 09 j-1096) ;Proclus In Plat. Parт. VI [in 1)7
D] (n1j, 2S;f. niГ); DionySius Areopagita De div. noт. V S (PG ), S24 A; Dion. )j41).
18) cf. Ps. 47, 11 : secundum nomen tuum, deus, sic et laus tua in fines terrae. 32 3) cf. n. 19,
14 et nota. A)cf.Deaeoabsc. (n.2,1);SermoIIn.7 (II if. 44'); Desap.I( V ij,9).Cf. Augustinus
De trin. X 1 n. 1 (PL 42, 971): rem prorsus ignotam amare omnino nullus potest... non rei
penitus incognitae amor ezcitatur. Vid. Bernardus de Waging Laudatorium doctae ign. (BB XIV
2-4 16j) ; Strictilogium de mystica tbeologia (274-276) . De affectha aut intellectuali cum deo unione inter-
rogatus Nicolaus rcsponaet epistulis 4. j. 9. 16. )4 (BB XIV 2-4). 33 2) nomen - coloribus:
cf. n. 2), 4 3) spiritus patris: cf. n. )6, S. Mattb. 10, 20. 3-5) cf. n. 20, 1-4 et nota; De
coni. II 14. n. 141 (If. jf). 5-7) cf. ib. I S n. )2 (If. 4f). 5) Admiratur: cf. n. 4), 11; De
coni. II 7 n. m; 11 n. 1)o; 16n. ij9 (If. j6r. jSr. 61'); Demente 1 (V 4j, n-14et nota). 8-11) cf.
De coni. II 16 n. ij7 (If. 61*); De vis. dei 22 (If. nt*); De ludoglobiII (If. 1iF). Cf. Augustinus
De trin. XI S n. ij (PL 42, 996) : saepe coram loquentem nobis aliquem aliud cogitando non
audisse nobis videmur... Ita et ambulantes, intenta in aliud voluntate, nesciunt qua transierint.
 24 DE QUAERENDO DEUM

Hoc quidem nobis id verum ostendit quoniam lumine altiori, ipsius 12

scilicet rationis, spiritus, qui in sensu est, attingit activitatis suae opera-
tionem. Cum igitur oculus dicit hoc esse rubeum, hoc esse blavium,
non loquitur oculus, sed in ipso loquitur spiritus patris sui, hic scili- 15
cet spiritus animalis, cuius est hic oculus.
Neque adhuc propterea color visibilis est, etiam si assit attentio34
videre volentis; oportet enim quod alio lumine ipsum visibile illu-
minantis visibile fiat. In umbra enim et tenebris visibile non habet apti-
tudinem, ut videatur. Adaptatio eius fit per lumen, quod ipsum illu-
/y/minat. Sicut igitur visibile non est aptum|ut videatur nisi in lumine, 5
quoniam per se non potest se ingerere in oculum, hinc opus habet, ut
illuminetur, quoniam lumen illius est naturae, quod per se ingeritur in
oculum. Tunc igitur visibile se ingerere potest in oculum, quando est
in lumine, cuius vis est se ipsum ingerendi. Color autem in lumine
non est ut in alio, sed ut in principio suo, quoniam non est color nisi 10
terminus lucis in diaphano, ut in iride experimur. Secundum enim
quod radius solis in nube aquosa aliter et aliter terminatur, alius et
alius generatur color. Unde manifestum est colorem in suo principio,
scilicet in luce, visibilem, quoniam lux extrinseca et spiritus visivus in
claritate communicant. Hinc lux illa, quae illuminat visibile, ad com- 15
parem lucem se ingerit et adducit coloris speciem visui obiectam.
Ex his, frater, para tibi cursum quaerendi quomodo ignotus deus 35
praestat omne id, per quod ad ipsum movemur. Nam etsi iam clare
tibi constet spiritum animalis in spiritu oculi discernere et lumen facere
visibile aptum, ut videatur, non tamen visus vel spiritum ipsum vel
12) quidam TvMa 12) nobis от. Tv Ma 14) blauvium / С blaucum Ma 34 1) adhuc
Ma corr. ex ad hoc / ad hoc ccteri \) est ом. Tv 1) intentio Sb 2) illuminante Ma ll)dia-
phono / С dyphano Ma 16) sc ingerit от. Tv in marg. Ma 16) et от. Ma 35 1) quae
rendi: deum add. Ma 2) id: illud in marg. Tv 3) constat Ma 3) animalem Ma
4) visibilem Tv

34 l-8)cf.Sermo XVIIn.j (cod. Cus. 220 f. lo*); Deconi.II 16 n.161 (I f. 62?) . Aristoteles De
an. II (B 7 41 S a 29 - b )). 10) cf. n. )7, 16; De dato patr. 2 (n. 100, j); De coni. II 16
n. i7o (If. 6f); Dir. spec. ) (XIII 7, 9-11). Cf. Aristoteles De sensu et sensato (3 4)0 b 11);
Robertus Lincolniensis De iride (BB IX 77, 12) : cum autem color sit lumen admixtum cum
diaphano. 13) cf. Echardus In lob. n. 192 (LW III i61, 6): res autem omnis cognoscitur in
suo principio. 14—16) cf. n. 20, i-4 et nota; De coni. II 16 n. 164 (If. 62).
 DE QUAERENDO DEUM 25

5 lumen deprehendit. Lumen enim non est de regione colorum, cum

non sit coloratum. In omni igitur regione, ubi oculus principatur, non
reperitur. Ignotum est igitur lumen oculo et tamen est delectabile
visui. Sicut igitur ratio discretiva est, quae in oculo discernit visibilia,
ita intellectualis spiritus est, qui in ratione intelligit, et divinus spiri-
10 tus est, qui illuminat intellectum. Lumen autem discretivum animale
in oculo, aure, lingua, naribus et nervo, in quo tactus viget, est lumen
unum varie receptum in variis organis, ut secundum varietatem or-
ganorum varie discernat ea, quae sunt sensibilis mundi. Et lumen ip-
sum est principium, medium et finis sensuum, quoniam non sunt sen-
15 sus nisi ad finem discretionis sensibilium neque sunt ab alio quam ab
illo spiritu neque in alio moventur. In ipso etiam vivunt sensus
omnes. Vita enim visus est videre et auris vita est audire, et quanto
haec vita est perfectior, tanto est discretior. Visus enim, qui perfectius
discernit visibile, perfectior est, ita de auditu. Vita igitur et perfectio,
2olaetitia et quies et quidquid desiderant omnes sensus, in spiritu dis-
cretivo est, et ab ipso habent omne id quod habent, et dum inficiuntur
organa, et deficit in ipsis vita in activitate, non deficit in spiritu dis-
cretivo, a quo eandem vitam sublata macula aut infirmitate recipiunt.
36 Pari quidem modo de intellectu id ipsum concipe, qui lumen est
rationis discretivae, et ab illo te eleva in deum, qui lumen est intel-
lectus. Et dum sic curris per id, quod in visu compertum est, com-
peries quomodo deus noster in saecula benedictus ita est omne id,
5 quod est in quolibet quod est, sicut lumen discretivum in sensibus et
intellectuale in rationibus ac quod ipse est, a quo creatura habet id

6) igitur: ergo MaSb 6) ubique Tv ubicumque Ma 7) reperitur: lumen add. Ma 8) Sic Oe

9) intelligat Tv 12) varietatem ex veritatem corr. in marg. Tv 13) discernitur Tv discernan-
tur Ma 14) sunt: est Г 16) illo: ipso Ma 16) inj ex ab corr. T 21) inficiuntur: de-
ficiunt T 36 6) creaturae habent Tv Ma

35 8-10) cf. De com. I 11 n. /7; II 14 n. 142 (If. 4F. 6or); De mente j (V 64, 24 - 6j, 2).
8) ratio discretiva: cf. De deo absc. (n. 4, 0). 10-13) cf. De dato patr. 2 (n. to1, 1-9).
14) cf. n. )1, i) et nota. 14-16) sunt... moventur... vivunt :cf. Act. 17, 2S. 21-23) cf.
Sermo CCLXXXV (II 1 f. 1*7"). 36 1-11) cf. De com. I j n. 19; 6n. 24; 7 n. 27 (If. 4f.
44r. 44'). 4) Roт. 1, 2j; 9, j. 4) cf. De docta ign. II ) (I 72, 1j); De coni. I 1 n. j (If.
4f) ; Sermo XVIII n. S (CT I6)2,)).
 20 DE QUAERENDO DEUM

quod est et vitam et motum, et in lumine ipsius est omnis cognitio 7

nostra, ut nos non simus illi, qui cognoscimus, sed potius ipse in no-
bis. Et cum ad cognitionem ipsius ascendimus, quamquam ipse sit
ignotus nobis, tamen non nisi in lumine suo, quod se ingerit in spiri- 10
tum nostrum, movemur, ut in lumine suo ad ipsum pergamus. Sicut
igitur ab ipso dependet esse, ita et cognosci. Quemadmodum a luce
corporea dependet esse colons, ita et ab ipsa luce dependet cognitio
coloris, ut praemisimus.
Advertendum igitur, quoniam mirabilis deus in operibus suis crea- 37
vit deus lucem, quae simplicitate sua excellit cetera corporalia, ut sit
medium inter spiritualem naturam et corporalem, per quam corpo-
ralis hic mundus tamquam per suum simplex ascendat in spiritualem
mundum. Defert enim figuras in visum, ut sic ad rationem et intel- 5
lectum forma sensibilis mundi ascendat et per intellectum in deo finem
attingat. Ita quidem et in esse prodiit mundus ipse, ut corporalis hic
mundus participatione lucis hoc sit quod est, et tanto res corporales in
genere corporeo perfectiores censeantur, quanto plus lucis partici
pant, ut gradatim in dementis experimur. Sic quidem creatura, quae 10

7) estj: sunt Ma 9) ipsius: eius / 9) ipse от. Tv Ma 13) ipso Tv 37 5) et: in add.
Tv 8) mundus: tamquam per suum simplex e¿/. Tv Ma 8) hoc: haec Sb 9) censeantur :
sentiantur Tv Ma 10) quidam Ma

7) est... vitam ... motum: cf.n.)j, 14-16. 7) cf.Ps.)j, 10. 8) cf.n. )S, 9; De docta
ign. II 1) (I i1), 22-2j). Cf. Mat¡h. 10, 20; Augustinus Conf. XIII )i n. 46 (CSEL XXXIII
)S), 4-7) : sicut enim recte dictum est: non enim vos estis, qui loquimini, eis, qui in dei spiritu
loquerentur, sic recte dicitur: »non vos estis, qui scitis« eis, qui in dei spiritu sciunt; Iouannes
Scottus Dediv. nat. I 76 (PL 122, j22 B). 10) cf. n. )4, 7. 11-14) cf. Dir. spec. ) (XIII 7,
í-1)). Есн ardus In lob. n. i S9 (LW III ijS, 9-11): ab eodem res habet esse et cognoscere ...
eadem sunt principia essendi et cognoscendi; n. 26 (21, 4 et nota 1). 37 1) mirabilis - suis: cf.
Eccli. )9, 19: benedicite dominum in operibus suis et Ps. 67, )6: mirabilis deus in sanctis suis.
1) creavit deus lucem: cf. Gen. 1, ). 2-5) cf. Augustinus De Gen. ad litt. VII 19 (CSEL
XXVIII 1 21j, 2j-216, 1); Robertos Lincolniensis De luce seu de incboat. forт. (BB IX j2, 1).
29);L,1beRdelNteU.lGEntUs7(BBIII 2 9,10). 3) cf. De COni.II i 0 n. 12S (If. jSr). IOhannes
Scottus De div. nat. V n (PL 122, S82 D) : quid impedit, ne dicatur neque corpus esse ncque
incorporeum, sed medium quoddam. 5) Defert: cf. notam ad n. 20, 1-4. 7-13) cf. De
coni.I i) n. 67 (If. jor): Ita quidem gradatim lumen atque entitatem eius participant; Sermo
XXIII (II 1 f. j(f). Cf. Albertus De caus. et proc. univ. I tr. 4 с. j (10, 419 a); Bonaventura
Sent. lld. 1) a. 2 q. 2; ¡1. 14p. 2a. 2 q. 1 (II )19 b- )21 a. )j9 a,) ; Dominicus Gundisalvi Deunitate
(BB I 1 S,1-9,12); Liber de Intelligentiis S (BB III 2 9, 27-10, j).
 DE QUAERENDO DEUM If

il spiritum vitae habet, tanto est perfection quanto plus luminis vitae
participat. Sic creatura vitae intellectualis tanto perfectior, quanto
plus intellectualis luminis vitae participat. Deus autem est impartici-
pabilis et infinita lux lucens in omnibus, uti lux discretiva in sensibus.
15 Varia autem imparticipabilis et | impermiscibilis lucis terminatio 109'
variam ostendit creaturam, uti lucis corporalis terminatio varia in dia-
phano varium ostendit colorem, licet impermiscibilis remaneatluxipsa.

38 III.
Ex bis, frater, non ambigo clare pergere potes, ut apprehendas
quod, sicut color non est visibilis nisi medio luminis, hoc est quidem
dicere quod, sicut color non potest ascendere ad quietem et ad finem
5 suum nisi in lumine principii sui, ita quidem nostra natura intellectua
lis non potest ad felicitatem quietis attingere nisi in lumine principii
sui intellectualis. Et sicut visus non discernit, sed in eo discernit spiri
tus discretivus, ita in nostro intellectu illuminate divino lumine prin
cipii sui pro aptitudine, ut intrare possit, non nos intelligemus aut
10 vita intellectuali vivemus per nos, sed in nobis vivet deus vita infinita.
Et haec est Шa felicitas aeterna, ubi in unitate strictissima ita in nobis
vivit aeterna intellectualis vita omnem conceptum creaturarum viven-
tium in inexpressibili laetitia praecellens, sicut in sensibus nostris
perfectissimis vivit ratio discretiva et in ratione clarissima vivit in-
15 tellectus.
39 Iam palam nobis est, quod ad ignotum deum attrahimur per motum
luminis gratiae eius, qui aliter deprehendi nequit, nisi se ipsum
ostendat. Et quaeri vult. Vult et quaerentibus lumen dare, sine quo
12) tanto: est add. Ma 13) vitae: vita Л/e 14) ut Sb 16) variam 7V 16) diaphono
/ KiC Oe 17) maneat Sb 17) ipsa: illa Ma 38 6) pertingere T 9) intelligimus Ma
10) vivimus Ma 10) vivit Ma 13) inj от. С 39 2 et 5) se ipsum ex sapientia corr. in
marg. Ma 3) vult, от. Sb

11) spiritus vitae: Gen. 2,7; 6, 17; Roт. S, 2. 11) lumen vitae: cf. Defil.dei1 (n. j2, 10). lob.
S, 12. 13-17) cf. De dato patr. 2 (n. io0, )-1)). 14) infinita - omnibus: cf. Sermo XXIII
(II if. j0'). 15) impermiscibilis lucis: cf. Dionysius Areopagita De cael, bier. XV 2 (PG ),
)29 AB; Dion. 00j3. 9o72), qutm locum Nicolaus laudat infra n. 4f, 1S. . 16) cf. n. )4, ю
et nota. 38 9) intelligemus - vivemus : cf. De dato patr. 1 (n. 02, 4 et nota) . 10) cf. Gal. 2,20.
39 2) lumen gratiae: cf. n. 16, 6 et nota. 3) quaeri vult: cf. De docta ign. II 1) (I i1), ij).
28 DE QUAERENDO DEUM

ipsum quaerere nequeunt. Vult quaeri, vult et apprehendi, quia vult

quaerentibus aperire et se ipsum manifestare. Quaeritur igitur cum 5
desiderio apprehendendi et tunc quaeritur theorice cum cursu ducente
currentem ad quietem motus, quando cum maximo desiderio quaeri
tur. Unde non aliter recte ambulatur ad sapientiam attingendam, nisi
per desiderium maximum quaeratur. Et dum sic quaeritur, per rectam
viam quaeritur, ubi indubie invenietur per ostensionem sui ipsius. ю
Neque est alia via ulla data nobis quam illa neque alia in omni doc
trina sanctorum, qui sapientiam attigerunt, nobis relicta est.
Propterea illi, qui superbi, qui praesumptuosi, qui sibi ipsi sunt sa- 40
pientes, qui fuerunt in suo ingenio confidentes, qui se similes puta-
bant esse altissimo in ascensu superbo, qui se erexerunt ad scientiam
deorum, hi omnes erraverunt, quoniam hi tales praecluserunt sibi
viam ad sapientiam, quando non putabant aliam esse quam illam, 5
quam suo intellectu mensurabant, et defecerunt in vanitatibus suis et
lignum scientiae amplexi sunt et lignum vitae non apprehenderunt.
Non igitur fuit philosophorum finis, qui deum non honoraverunt,
alius quam perire in vanitatibus suis.
Sed illi, qui viderunt non posse attingere sapientiam et vitam in- 41
tellectualem perennem, nisi daretur dono gratiae, ac quod tanta foret
bonitas dei cunctipotentis, quod exaudiret invocantes nomen eius, et
salvi facti sunt, facti sunt igitur humiles se confitentes ignorantes et
vitam suam ut desiderantes sapientiam aeternam instituerunt. Et haec 5
est vita virtuosorum in desiderio alterius vitae pergentium, quae a
sanctis commendatur. Neque alia est sanctorum prophetarum aut
eorum, qui gratiam luminis divini in hac vita sortiti sunt, traditio,

6) apprehendi I(corr.)Sb 10)inveniturAÍe 11) neque: non Ma 12) est от. Tv 40 1) ipsis Sb
1) sunt от. Tv 3) esse от. I Ma 8) non hon. : inhonoraverunt / 9) in от. Tv
41 1) viderunt : dixerunt С 1) posse: se add. I 1) sapientiam еж scientiam corr. Tv 2) tanto
Ma 3) et от. Ma 4) confitentes : conscientes / 8) divini от. I 8) sunt от. Tv

6) cf. n. 19, o-11 et nota. 8-10) cf. De dato patr. 1 (n. 92, 11-14). SaP. *,1)-i7. Щ cf.
Act. 4, 12. 40 1-7) cf. De dato patr. 1 (n. 9j, 2-S). Eccl. 6, 9; Augustinus Sermo СXVII
) n. j (PL )S, 66)) : Magis pia est talis ignorantia, quam praesumpta scientia. 6) cf. Pf. 77,
)); Deut. )2, 21. 7) lignum scientiae - vitae: cf. Gen. 2, 9. 41 3) cf. lob 12, 4; Ier. 29, 12;
Ps. 21, 6; Act. 2, 21 ; Roт. 10, 1). 4) cf. Degen. 4 (n. 174, j).
 DE QUAERENDO DEUM 29

quam quod accedere volens ad vitam intellectualem et divinam sapien-

lotiam immortalem, primum credere habet, quoniam deus est et ipse
dator omnium optimorum, in cuius timore est vivendum et amore
pergendum, a quo cum omni humiliatione est vita ipsa immortalis
petenda et omnia, quae ad ipsam ordinantur, ut assequi valeat, cum
summa religione et sincerissimo cultu amplectenda.
42 Vides nunc, frater, quamcumque virtutem non iustificare nos, ut
merito hoc excellentissimum donum assequamur, neque cultum neque
legem neque disciplinam. Sed virtuositas vitae, observantia mandato-
rum, devotio sensibilis, mortificatio carnis, contemptus mundi et ce-
stera huiusmodi concomitantur recte quaerentem divinam vitam et
aeternam sapientiam. Quae si non assint quaerenti, non eum esse in
via sed extra ipsam manifestum est. Signa autem, quibus quem non
in devio sed in via esse, ex operibus concomitantibus recte pergentem
haurire possumus. Qui enim summo desiderio appetit aeternam sa
lo pientiam apprehendere, nihil ei praeponit in amore, illam offendere
timet, omnia eius comparatione nihil esse affirmat et ea ut nihil habet
et spernit et, ut placeat sapientiae amatae, omne studium suum ad
aptat sciens non posse placere ei, si alteri corruptibili prudentiae
mun|di aut sensibili delectationi inhaeserit. Hinc omnia linquens ex.- 200*
ispedite in fervore amoris festinat. Sicut cervus fontem aquarum de-
siderat, ita anima illa deum. Tunc quidem non ex operibus, quae
fecerimus, meremur incomparabilem thesaurum gloriae, sed diligentes
se diligit, quia caritas et amor est et donat se ipsum animae, ut eo
Optimo bono in aevum fruatur.
43 Vides nunc, frater, ad quid in hunc mundum intrasti, ut in exordio
praemisimus, scilicet ut deum quaeras. Vides quod theos dicitur quae
9) quam: quae С 10)quoniam:quod/ 12)peragendum Tv 13) valeant Ma 42 1) nunc : autem
Ma 1) quantamcumquc Ma 2) neque,: non Ma 7) autem: cnim.SVi 9) sapientiam от. Ma
11) ut: et Tv 12) amatae: ipsam add. Ma 13) prudentiae: sapientiae / 43 1) inj: ad Ma

10) cf. Hear. 11,6. 11) cf. lac. 1, 17. 42 11) (/. я. 29, S et nota. 12) spernit: (/. Echar-
dus Sermo XXII n. 214 (LWIV 199, 4 et nota 6). 15) A. 41, 2. 16) cf. TU. ), j. 17) cf.
Roт. 0, 2); Epb. ), 16: divitias gloriae. 17) cf. Prov. S, 17. 18) caritas: / lob. 4, S. amor:
cf. Dionysius Areopagita De div. noт. IV 12 (PG 3,709 B; Dion. 20 S4). 18) donat se ipsum:
cf. n. j0, 6; De dato patr. 2 (n. 97, 11 et nota). 431) cf. n. iS,6. 2) cf. n. 19, S.
3О DE QUAERENDO DEUM

rentibus, quomodo ipsum quaerere potes via quadam. Quae per te3
ipsum si calcata fuerit, tua erit via tibique notior, in qua delectaberis ob
suam amoenitatem et fecunditatem fructuum, quae circa ipsam reperi- 5
entur. Exerceas te igitur multiplicatis actibus et theoricis ascensi-
onibus et pascua invenies adaugentia et confortantia te in itinere et
te dietim plus in desiderio inflammantia. Nam noster spiritus intellec-
tualis virtutem ignis in se habet. Missus est a deo in terram non ad
aliud, nisi ut ardeat et crescat in flammam. Tunc crescit, quandoio
excitatur admiratione, quasi uti ventus insufflans in igne excitat poten-
tiam ad actum, ut quidem apprehensione operum dei admiramur de
aeterna sapientia incitamurque vento extrinseco operum et creatu-
rarum tam variarum virtutum et operationum, ut desiderium nostrum
crescat in amorem creatoris et ad intuitionem sapientiae illius, quae 15
omnia mirabiliter ordinavit.
Dum enim advertimus ad granum minimum sinapis et eius virtu- 44
tem et potentiam eius oculo intellectus intuemur, vestigium reperi-
mus, ut excitemur in admirationem dei nostri. Nam cum tam parvum
sit corpore, vis tamen eius est sine termino. In eo granulo est arbor
magna cum foliis et ramusculis et alia grana multa, in quibus simi- 5
liter eadem est virtus supra omnem numerum. Ita quidem video in
intellectu virtutem grani sinapis : si explicari actu deberet, non suffi-
cere nunc sensibilem mundum, immo nec decem, immo nec mille,
immo nec tot mundos, quot numerari possent.
Quis non admirabitur haec revolvens, dum addit intellectum homi- 45
nis omnem banc potestatem grani ambire et apprehendere hoc verum
4) ipsam I Ma Ki (corr, in marg.) 4) si eда. Tv Ma 5) qui С 5) circa: apud Sb 6) mul
tiplicatis ex multiplicatibus corr, in marg. I 7) in от. Ma 8) intellectualis : qui add. Ma
9) habens T 9) ad: ob С 11) ignem Ma 12) quidem: quando Ma 14) ut: et Ki
15) amore Ki 15) et oт.MaKi 44 1) eius от. Ki T Sb 2) vestigium: aeternitatis add. Ma
3) admiratione Sb 4) grano I 5) granula Tv 6) super Tv Ma 7) intellectum Ma
8) decem от. Tv 8) immo nec mille от. Sb 8) immo от. Ma 45 1) mirabitur /
2) banc от. Tv Ma
7) cf. lob. i0, 9. 8-12) cf. De coni. II 16n. 160. 16i (If. 62Г) ; SermoCCLXXI n. 1j (CT I 2-j
i)2, ij-19). Cf. Aristoteles (de Democrito) De an. I (A 2 40) b )1; 40j a j); Bonaventura
Comт. inlibr. Sap. 2 ( VI 119 ¿J ; Echardus Sermo LV 4 n. j47 (LW IV 4jS, 11). 9) cf. Luc.
12, 49. 11) cf. n. )), j. 16) cf. Sap. S, 1. 44 1-6) cf. Mattb. 1), )1-)2; Marc. 4,
)0-)2; Luc. 1), iS-19. 6) virtus -numerum: cf. De coni. I / n. 1S(If. 4f).
 DE QUAERENDO DEUM 31

3 atque sic excellere in sua apprehensione capacitatem omnem omnis sen-

sibilis mundi et non huius unius, sed infinitorum mundorum ? Et ita
5 ambit vis nostra intellectiva omnem naturam corporalem et mensu-
rabilem. Quanta est igitur magnitudo in intellectu nostro. Si igitur
punctalis magnitudo intellectualis spiritus ambit per infinitum capa
dor omnem possibilem magnitudinem sensibilem et corporalem,
quam magnus est tunc dominus et quam laudabilis, cuius magnitudo
10 per infinitum excellentior est magnitudine intellectuali. Et ob hoc,
cum tantus sit, omnia comparatione eius nihil sunt et in ipso nihil
possunt aliud esse quam ipse deus in saecula benedictus. Deinde qui-
dem per similes ascensus de virtute grani milii ascendere poteris pari-
formiter de virtute omnium seminum vegetabilium et animalium, et
15 nulhus seminis virtus minor est virtute seminis sinapis, et infinita sunt
semina taha.
46 О quantus est deus noster, qui est actus omnis potentiae, quoniam
est finis omnis potentiae, non potentiae contractae ad granum sinapis
aut milii aut grani frumenti aut Adae patris nostri aut aliorum et ita
in infinitum. Sed quia in ipsis omnibus est virtus etpotentia immensu-
5 rabilis secundum genus suum contracta, tunc in deo absque contrac-
tione est potentia absoluta, quae est et actus infinitus. Quis non
duceretur in stuporem admirationis dei virtutem sic quaerens? Quis
non inflammaretur in ardorem maximum timendi et amandi cuncti-
potentem? Quis est qui, si ad minimae scintillae ignis potentiam
юrespicit, de deo non admiretur super omne quod did potest. Si
potentia scintillae est tanta quod, cum sit in actu - quia educta est
scintilla in potentia motu ferri de pyrice, ut sit actu -, [et] in eius

3) sic: si Sb 5) corporalem: comparabilem Sb 6) in intellectu -magnitudo от. Sb

9) quam* от. Tv Ma 13) potes / 46 3) autj: vel / 4) \xi\ от. Те 9) si: sibi / Tv
С (corr.) Oe 11) quia - actu от. Tv Ma quia - pyrice add. in marg. Ma 11) est, от. Ki

45 9) cf. Ps. 47, 2; 9j, 4; 144, ). 11) in ipso - ipse deus: cf. n. )1, 6 et nota. 12) Rom.
Л *j; 9, j. 46 1) actus omnis potentiae: cf. De dato patr. 2 (n. o7, 1) et nota); De docta ign. 1 2)
(I 47, 20). 2) finis omnis potentiae: cf. De docta ign. II j (I 76, 20). 6) cf. De docta ign.
I 16; II S(I)0, 1j-17; SS, 2); De vis. dei 1j(If. 1ofl-107') ;Serт. XXIV ); XXX (II 1f. j1r. 14f).
12-15) cf. De coni. II 16 n. 1 61 (If. 62r). Liber de intelligentiis )t (BBIII 2 )S, //J..igni innata
est potentia qua potest comburere omnia.
 32 DE QUAERENDO DEUM

potentia est omnia resolvere in suam naturam et ignem in potentia, 13

ubicumque Шe est in hoc mundo, etsi essent infiniti mundi, in actu
ponere, о quanta est potentia dei nostri, qui est ignis ignem consu- 15
mens. Et dum, frater, ad naturam et condiciones ignis, quae sunt
viginti quattuor, advertis, quemadmodum Шe divinorum altissimus
contemplator Dionysius in Angelica fecit hierarchia, mirabilem viam
200' habes deum quaerendi et inveniendi. Ibi vi | de et miraberis.

IV. 47
Deinde si ad sapientiam magistri nostri adhuc viam aliam quaeris,
adverte. Nam oculo intellectus apprehendis in ligno parvo atque in
hoc lapide minutissimo sive in aere aut auri massa vel grano sinapis
aut milii omnes artificiales corporeas formas in potentia esse. In quo- 5
libet enim non dubitas circulum, triangulum, tetragonum, sphaeram,
cubum et quidquid geometria nominat, inexsistere formasque esse
omnium animalium, omnium fructuum, omnium florum, frondium,
arborum et formarum omnium similitudinem, quae in hoc mundo
sunt et in infinitis mundis esse possent. ю
Si igitur artifex Шe magnus esset, qui sciret educere de ligno parvo 48
faciem aliquam aut regis aut reginae aut formicam vel camelum,
quanti magisterii est, qui omne id efficere potest actu, quod est in
omni potentia? Deus igitur, qui potest omnia efficere in similitudine

13) potentia,: educere in actum add. Ma 15) ponere: potentiae / Ma (con.) potenere Te
19) habes: ad add. Sb 47 2) adhuc: ad hoc Ki T (corr.) 3) deprehendis in loco Sb
6) dubites / Ma 6) spaeracubum / 7) cubum : cubitum Tv Ma от. Sb 7) esse от. T
9) similitudinum С 10) in от. KiOe 10) mundis: si add. I 10) possunt Sb 48 1) est Tv
Ma (corr.) 1) parvo от. Tv Ma 2) vel: aut Tv Sb 3)quantae/7V T

15) cf. Deut. 4, 24; 9, ); Hcbr. 12, 29. 18) cf. Dionysius Areopagita De cael, bier. XV 2
(PG ), )29 BС; Dion. 99j,-999,), quem locum Nicoiaus etiam allegat De docta ign. II i) (I 112,
1); Serт. XIV n. 10 (cod. Cus. 220 f. 1of); LIU (II 1f. jf). 47 3-48, 2) cf. De docta ign. II S
(IS7, 1-12). Echardus In Gen. In. )o1: exemplumde imagine inducta per artem de lapide vel
ligno, quae latet nec apparet, nisi prius abiectis et eductis his, quae ipsam occultabant ; In lob. n.
j7j: Exemplum videmus quod imago educitur de ligno vel de lapide, nihil ¡mmutando, sed solum
expurgando, excidendo et educendo. Quibus eductis manu artificis imago apparet et elucet;
n. 741: Cum vero formavit opus, puta figuram regis aut alterius. 48 3) cf. n. 46, 1.
 DE QUAERENDO DEUM 33

5formarum omnium, quae in hoc mundo et in infinitis mundis esse

possent, de quolibet minutissimo corpusculo, mirabilis subtilitatis
exsistit. Sed adhuc mirabilioris potentiae et scientiae est, qui ipsum
granum milii creavit et in ipso banc virtutem collocavit. Et stupendi
magisterii est illa sapientia, quae omnes formas possibiles in grano
10 non in similitudine accidentali sed in veritate essentiali scit excitare.
Et adhuc supra omnem intellectum inenarrabilis stupor est quod non
solum scit de lapidibus excitare vivos homines, sed et de nihilo homines
et vocare ea ad esse quae non sunt tamquam quae sunt. Et cum certum
sit omnes artes creatas non attingere nisi aliquid in aliquo, aliquid scilicet
15 similitudinis non absque defectu, in aliquo scilicet creato, ut in materia
aeris statuam similem aliqualiter homini, quis est hic magister, qui
non similitudinem cum defectu, sed essentiam veram sine aliqua ma
teria ex qua in esse producit?
Talibus quidem itineribus pergitur ad deum cum admiratione
20 vehementi, et ardebit tunc spiritus desiderio inveniendi indeficienter
et amore languebit, quousque salutare ultimum sibi ostendatur.
49 V.
Est denique adhuc via intra te quaerendi deum, quae est ablationis
terminatorum. Nam dum artifex quaerit in massa ligni faciem regis,
abicit omnia aliter terminata quam facies ipsa. Videt enim in ligno
5) in, ост. Tv Ki 6) subtilitas Tv Ma (corr. ) 9) est: et Tv 10) scit: sic Tv 11) super
I Tv 12) scit : sit Tv 12) sed - homines от. Tv Ma 13) ea: cos Ma 14) creatas от. I
14) aliquid, - aliquo add. in marg. Tv 15) materiam Tv Ma 17) defectum Tv effectu Ma
18) in от. I 49 2) intra: in terra Tv 2) est, add. in marg. I 3) dum: cum С
4) aliter: alia Tv

12) cf. Luc. ), S. 13) cf. Roт. 4, 17. 13-18) cf. Thomas S. tbcol. I q. 41 a. ): Sicut autem arti
fex creatus facit aliquid ex materia, ita deus facit ex nihilo; q. 41 a. 2: Quicumque enim facit
aliquid ex aliquo, illud ex quo facit praesupponitur actioni eius et non producitur per ipsam
actionem; sicut artifex operatur ex rebus naturalibus, ut ex ligno et aere, quae per artis actionem
non causantur; Echardus In Sap. n. 16): Deus autem et ipse solus, producit omnia ex nihilo,
non ex alio aliquo quod prius fuerit. 17) materia ex qua: cf. Thomas S. tbeol. I q. /2 a. 2 ad 2:
materia est ex qua aliquid fit. 21) cf. Ps. 49, 2); S4, S; 00, 16. 49 2) ablatio terminatorum:
cf. De fil. dei ) (n. 70, 1); Sermo XXXIX (II 1 f. jf): Dionysius docet per ablationem ascen
dere. Cf. Dionysius Areopagita De div. noт. I ¡ (PG), j9)A-C;Dion. )^-)^); De туsi. tbeol.
V (1041 D-104SB; j9yt-6021). Verbo ablationis interpretes ¿tfaÍQtaiv reddunt. 4-7) cf. De
gen. j (n. 17j, o et nota).
 34 DE QUAERENDO DEUM

per fidei conceptum faciem, quam quaerit oculo praesentialiter intu- 5

eri. Est enim oculo facies futura, quae menti in conceptu intellcc-
tuali per fidem praesens exsistit. Dum igitur deum concipis esse
melius quam concipi possit, omnia abicis, quae terminantur et con
tracta sunt. Abicis corpus dicens deum non esse corpus, scilicet termi-
natum quantitate, loco, figura, situ. Abicis sensus, qui terminati sunt, 10
non vides per montem, non in terra abscondita, non in solarem clarita-
tem, et ita de auditu et ceteris sensibus. Omnes enim illi terminati
sunt in potentia et virtute. Non sunt igitur deus. Abicis sensum com-
munem, phantasiam et imaginationem, nam non excedunt naturam
corporalem. Non enim imaginatio attingit non-corporeum. Abicis 15
rationem, nam ipsa saepe deficit, non omnia attingit. Velles scire, cur
hoc est homo, cur illud lapis, et omnium operum dei nullam rationem
attingis. Parva est igitur virtus rationis, hinc deus non est ratio. Abicis
intellectum, nametipseintellectus terminatus est in virtute, licet omnia
ambiat. Quiditatem tamen in sua puritate rei cuiuscumque non potest 20
perfecte attingere et, quidquid attingit, videt perfection modo attin-
gibile. Non est igitur deus intellectus. Sed dum quaeris ultra, non reperis
in te quidquam deo simile, sed affirmas deum supra haec omnia ut
causam, principium atque lumen vitae animae tuae intellectivae.

7) conspicis Tv Ma 13) deus: semper bencdictus add. Tv Ma 13) sensum: secundum Ma

14) et от. I 18)estt от. Tv 18) virtus: vis / 19) et от. Ma 20) ambiat: abicit /
abiciat ex abicit mut. Ma 22) ultra : te add. I 23) in te от. I 23) similis Sb 23) super Tv
23) ut от. Tv Ma

7) cf. De princ, n. 26 (II 1f. f); Dir. spec. 4 (XIII S, 2) et nota). Cf. Anselmus Prosl. 14 (I
111, 8): Quaerebas deum, et invenisti cum esse quiddam summum omnium, quo nihil melius
cogitari potest; // (112, 14); Bernardus De consid. V7 n.1j (PL 1*2, 797 A); Bonaventura
Sent. I d. S p. 1 a. 1 q. 2 (I 1jj a). 8-24) cf. Echardus Sermo XI 2 n. 119 (LWIV n), j):
nihil apponendo, sed subtrahendo in anima invenitur deus; Sermo die b. Augustini n. 4(LW V
92, 6-10). 9) cf. n. 1S, 9. Augustinus De civ. dei VIII 6 (CSEL XL 1 364, 4-6) : Viderunt
ergo isti philosophi (sc. Platonici) . . . nullum corpus esse deum, et ideo cuncta corpora transcen-
derunt quaerentes deum; Echardus Sermo L n. j14 (LW IV 4)0,7). 16-21) cf. De deo
absc. (n. 4, 1-j); De gen. 4 (n. 171, 11); De docta ign. I ) (I9, 24-2f). Cf. Iohannes Scottus
De div. nat. I ) (PL 122, 44) BС). 19) licet omnia ambiat: cf. n. 4j, j; De fil, dei 2
(n. j9, 4-6 it nota).
 DE QUAERENDO DEUM 35

50 Gaudebis eum repperisse ultra omnem tui intimitatem tamquam

fontem boni, a quo tibi effluit omne id, quod habes. Ad ipsum te
convertis intra te dietim profundius intrando, linquendo omnia,
quae sunt ad extra, ut inveniaris in via illa, qua reperitur deus, ut eum
5 post haec in veritate apprehendere queas. Quodtibi et mihi ipse con
cedat, qui se ipsum diligentibus eum largiter donat in saecula bene-
dictus.

50 1) eum: enim I T Oe te add. I 1) repperisse : cepisse Oe recepisse Sb 2) affluit 7V defluit Oe

4)adoт.Sb 5) haecihocTv Ma 7) Amen add. £ (Tdel.) 7) Deo gracias. Explicit abreviado praxis
mistice theologie domini Nycolai de Cusa Cardmalis / Explicit tractatus de querendo deum
compilatus a domino Nicolao de Cusa Cardinali (tituli add. Ma) sancti petri ad vincula (qui fuit
add. Ma) legatus de latere in totam almaniam (etc. Deo gracias add. Ma) Tv Ma Reverendissimi
patris domini Nicolai de cusa Cardinalis tituli sancti petri ad vincula Episcopi brixinensis Trac
tatus de querendo deum. Explicit feliciter Ki

50 1) ultra - intimitatem : cf. Augustinus Conf. IIl 6 n. 11 (CSEL XXXIII j), 10) : tu autem
eras interior intimo meo. 2) fontem boni: cf. De gen. j (n. 18), 14 et nota). 2-5) cf. n.
1 6, 6. Augustinus De vera rel. 39 n. 72 (PL )4, ij4): Noli foras ire, in te ipsum redi; in in
teriore homine habitat veritas; Bonaventura Itin. I 2 (V 297 a). 6) qui -donat: n. 41, iS.
6) Roт. 1, 2j; 9, j.
DE FILIATIONE DEI
SlConfrati Conrado de Wartberg canonico monasterii Meinfelt Ed. Paris.
devoto sacerdoti etc. Nicolaus de Cusa praepositus ibidem foL65'

De filiatione dei
Tandem me compulit studii tui ferventia, ut crebris monitis tuis
5 aliquando respondeam. Sane a me flagitare videris, quid ego de filia
tione dei coniciam, quae per ipsum altissimum Iohannem theologum a
radio aeterno nobis dari publicatur, cum dicit: «Quotquot autem
receperunt eum, dedit eis potestatem filios dei fieri, his qui credunt
in nomine eius». Confrater merito colende, recipe eo pacto id quod
юoccurrit, ut non putes me quidquam his adicere, quae in praeteritis
meis legisti conceptibus. Nihil enim in intimis etiam remansit prae-
cordiis, quod non illis ipsis mandaverim litteris meas generales qua-
lescumque exprimentibus coniecturas. Forte tu id ipsum in dicendis
experieris.
52 I.

Ego autem, ut in summa dicam, non aliud filiationem dei quam

deificationem, quae et theosis graece dicitur, aestimandum iudico.
Theosim vero tu ipse nosti ultimitatem perfectionis exsistere, quae et
511) Tractatus eiusdem domini Cardinalis de Cusa de filiatione dei inti tulatus Oe Incipit tractat us
de filiatione dei domini Nicolai de Cusa Cardinalis tituli Sancti Petri ad vincula Tv 1) wayt-
berg / wartberger I2 Wartenbergh Tv от. Ka 1) in Eynfelt / (corr. I2) Wa Meyfelt Tv
2) etc. от. Ka Tv 2) praepositus ibidem от. Ka 3) dei: compositus Armo domini 1445
add. О A) studii от. Tv. 5) Sane: Scire D 6) theologum: et evangelistam add. Tv
7) dicit: inquit Tv 8) eum от. D 10) putas Wa 10) me от. Tv 11) etiam от. Wa
12) illa ipsa Ka 12) mandaveris Tv 12) quascumque D 13) tu: ut Ka ipse add. I
13) id: ad D 52 3) theos Oe 3) aestimandam I Wa T

51 7-9) lob. 1, 12. 10 quae - conceptibus : cf. De docta ign.. De coni., De quaer. deuт. 12) ge
nerales. . . coniecturas : cf. De coni. Iprol. n. 4 (If. 41') ..ars generalis coniecturandi. 52 2) filiationem
- deificationem: cf. Ecu ardus In lob. n. ij7 (LW III 130, 2) : Communicatur enim nobis esse
divinum, cum sumus filii dei. 3) fiitoois ab interpretibus et per theosim et per deificationem
redditur. Cf. n. 70, ). 6; De dato patr. j (n. n), j) ; De gen. 2 (n. ij S, 1j) ; Apol. (II 26,
2S) . Dionysius Areopagita е. gr. De div. noт. II 11 ( PG ), 649 С ; Dion, n61) ; De cael, bier. I )
(124 A ; 7)74) ; Iohannes Scottus De div. nat. I 0 (PL 122, 449 B). 4) cf. De quaer. deum 1
(n. 2j, 1j et nota. 26, 2-7). Iohannes Scottus Expos, super bier. cae1. Dionysii I ) (PL 122,
142 AB) ; Alanus Tbeol. reg. 9o (PL 210, 67) D) : Excessus autem superior dicitur apotheosis
40 DE FILIATIONE DEI

notitia dei et verbi seu visio intuitiva vocitatur. Hanc enim ego theo- 5
logi Iohannis sententiam esse arbitror quomodo logos seu ratio
aeterna, quae fuit «in principio» deus «apud deum» , lumen homini dedit
rationale, cum ei spiritum tradidit ad sui similitudinem. Deinde
declaravit varus admonitionibus videntium prophetarum atque ulti
mo per verbum, quod in mundo apparuit, lumen ipsum rationis 10
esse vitam spiritus atque quod in ipso nostro spiritu rationali, si rece-
perimus verbum ipsum divinum, oritur filiationis potestas in creden-
tibus.
Haec est superadmiranda divinae virtutis participatio, ut rationalis 53
noster spiritus in sua vi intellectuali hanc habeat potestatem, quasi
semen divinum sit intellectus ipse, cuius virtus in credente in tantum
ascendere possit, ut pertingat ad theosim ipsam, ad ultimam scilicet
intellectus perfectionem, hoc est ad ipsam apprehensionem veri- 5
tatis, non uti ipsa veritas est obumbrata in figura et aenigmate et varia
alteritate in hoc sensibili mundo sed ut in se ipsa intellectualiter visi-
bilis. Et haec est sufficientia ipsa, quam ex deo habet virtus nostra
intellectualis, quae ponitur per excitationem divini verbi in actu apud
credentes. Qui enim non credit, nequaquam ascendet, sed se ipsum ю

5) et от. D 5) seu:sero£> 5) theologi: su mmi et evangelistae add. Tv 8) rational!

/ ratione D 8) eis D 8) sui: eius Wa 11) nostro: modo Tv 532) vi от. Tv
2) habet / 4) adj от. D 5) ipsam от. D 8) ex: a D 10) ascendit Wa Ka

quasi deificatio, quae fit, quando homo ad divinorum contemplationem rapitur: et hoc fit mediante
illa potentia animae, quae dicitur intellectualitas.
5-8) cf. De dato patr. 4 (n. 110, 2); Serт. XVI n. )o (CT I 1 )0,7) ; CXXXIVn. 1 (CT I 2-j
74,20-76,4) . Cf. lob. 1,1-2. 9 ; Echardus In lob. n. 10 (LW III 10, 11-14) ; verbum, utpote ratio,
ad rationale pertinet, quod proprium est hominis. . .Propter quod verbum non solum vita est, sed
vita lux est hominum. 8) cf. Gen. 1, 26; 2,7; infra n. S6, 4 et nota. 9) cf. Hebr. 1, 1-2.
10) cf. 1 lob. 1,2; Tit. 2, 11 ; ), 4. 10) lumen - spiritus: cf. n. j4, 14; j6, ); De quaer. deum
2 (n. )7,n).Iob. 1,4; S,12; 17,). 11-13) cf. SermoC XXXIV n. 11 (CT I 2-j »2,14-2)).
53 1 -3) cf. De coni. II 16n. 16t (If. 62r) ; De mente j (V 6), n) ; Serт. XCVIII ; CLXII(II 1 f.
74r. Sf) ; CCLXXI n. 16. 17 (CT I 2-j 1)4, 14. 21). Cf. Proc.Col. contra Echardum / n. 22 (BB
XXIII j 2j, 2)) : Nulla rationalis anima sine deo est, semen divinum est in nobis; я. ю2. 1j6
(7.j-H ; 6j,)4-66, 2) ; baustum ex Tr. 1 II (DW V 111, 0-21; 1i), 1). 4-6) cf. De
coni. II 16n. 167 (If. ff). 5) apprehensionem veritatis : 1/. n. 62, ) ; De den absc. (n. ), 1).
6) obumbrata: cf. lac. 1, 17. 6) in figura et aenigmate : cf. Nuт. 12, S ; 1 Cor. 1), 12. 8) cf.
2 Cor. ), j. 10) cf. De docta ign. III 11 (I 1j2, 1). lob. ), 1S.
 DE FILIATIONE DEI 41

11 iudicavit ascendere non posse sibi ipsi viam praecludendo. Nihil enim
sine fide attingitur, quae primo in itinere viatorem collocat. In tantum
igitur nostra vis animae potest sursum ad perfectionem intellectus
scandere, quantum ipsa credit. Non est igitur usque ad dei filiationem
15 ascensus prohibitus, si fides adest.
54 Et cum filiatio ipsa sit ultimum omnis potentiae, non est vis nostra
intellectualis citra ipsam theosim exhauribilis neque id ullo gradu
attingit, quod est ultima perfectio eius, citra quietem illam filiationis
lucis perpetuae ac vitae gaudii sempiterni. Arbitror autem hanc deifi-
5cationem omnem exire modum intuitionis. Nam cum nihil in hoc
mundo in cor hominis, mentem aut intellectum quantumcumque
altum et elevatum intrare queat, quin intra modum contractum
maneat, ut nec conceptus quisquam gaudii, laetitiae, veritatis, essen-
tiae, virtutis, sui ipsius intuitionis aut alius quicumque modo re-
10 strictivo carere possit - qui quidem modus in unoquoque varius secun
dum huius mundi condicionem ad phantasmata retractus erit-,dum de
hoc mundo absoluti fuerimus, ab his etiam obumbrantibus modis
relevatus, sic scilicet ut felicitatem suam intellectus noster, ab his
modis subtrahentibus liberatus, sua intellectuali luce divinam vitam
15 nanciscatur, in qua, licet absque sensibilis mundi contractis aenigma-
tibus, ad intuitionem veritatis elevetur. Non erit tamen haec ipsa
intuitio sine modo illius mundi. Nam ait theologus|quomodo ratio- 6r
nis lumen potestatem ipsam habet in omnibus recipientibus verbum
et credentibus ad filiationem dei pertingendi. Igitur filiatio ipsa in
20 multis filiis erit, a quibus variis participabitur modis. Multitudo enim

11) ¡udicabit Tv 11) ipsi: rationi Ka 12) fide: fine D 14) quantum: quam Ka
54 1) ipsum Tv 1) omnis: hominis Tv 4) sempiternae Tv 4) hac Ka 7) et: aut Wa
9) quocumque О 11) phantasma / 11) caml (corr.) С 13) relevatus mut. in revelad /
13) scilicet: suple D 14) se trahentibus D 16) Non: est add. D 17) mundi от. D
17) theologus: Iohannes add. I 20) filii Wa

11) cf.Dedoctaigji.III 11 (I 1j4,2)-27). 14) cf. De com. I 10 n. j1(lf. 47'). Iohannes Scottus
De div. nat. II S (PL 122, j)jA) : neque ad caelos ascensione prohibebitur. 54 4) lucis perpetuae :
Iniroitus in missis defunctorum (4 Esdr. 2, )j). 4) gaudii sempiterni: Praeparatio ad missaт.
5-7) cf. 1 Cor. 2, 9. 20) cf. Proclus Eleт. tbeol. 1 (264) : Omnis multitudo participat
aliqualiter uno, quem locum laudat Ecu ardus In Gen. II n. ij ; In Sap. n. 1j1.
42 DE FILIATIONEDEI

unitatem varie participat in varia alteritate, cum omne exsistens in 21

alio aliter esse necesse sit. Non igitur erit filiatio multorum sine
modo, qui quidem modus adoptionis participatio forte dici poterit.
Sed ipsa unigeniti filiatio sine modo in identitate naturae patris ex
sistens est ipsa superabsoluta filiatio, in qua et per quam omnes adop- 25
tionis filii filiationem adipiscentur.

II. 55

Nunc id optare videris, ut te qualicumque modo eo ducam, ubi

videre queas, quid sit illud ineffabile gaudium filiationis. Quamvis
non exspectes ipsum posse sufficienter exprimi, quod omnem men-
tem exsuperat, maxime cum coniecturis incumbentes aenigmatums
modos transilire non valeamus, vereor praesumptuosa audacia notari
peccator homo officium purgatissimarum mentium subeundo. Non
tamen me sinit silere magnus tibi complacendi affectus. Accipe igitur
brevissime, quid nunc conicio.
Non arbitror nos fieri sic filios dei, quod aliquid aliud tunc simus 56
quam modo. Sed modo alio id tunc erimus, quod nunc suo modo
sumus. Vis enim intellectualis, quae recipit lumen actuale divinum, per
quod vivificata est, per fidem attrahit continuam influentiam eius, ut
22) igitur: ergo T 22) multorum от. I Wa 55 2) qualicumque - ineffabile от. Tv
2) eo mut. in illuc / 4) quod : quoniam D 6) non от. Tv 6) vereor : ne add. D
7) purgatissimorum T D Ka O Oe Tv 8) me от. O 8) silere: simile Oe silire D 8) tibi
от. T 8) complacentiae О 8) igitur: ergo 7" 9) brevissime: beatissime O 9) quod
Tv 9) coniciam Wa 56 2) modoj : nunc / 3) quae: in qua / 4) influentiam corr. ex
affluentiam Ka

21) cf. n. 62, 4; De dato patr. 2 (n. 99, 9) ; De com. I n n. j4 (If. 47") ; De princ. n. 2S
(II 1 f. f) . 22-26) Defiliatione naturali unigeniti a patre et adoptiva filiorum dei cf. Thomas S. tbeol.
IIl q. 2) a. 4 ; Echardus In lob. n. 106. n7 (LW III 90, n ; to1, 1)) ; Sermo LII n. j2) et nota
«er¿. Nicolai ( LW IV 4)7, 10). 23) adoptionis: Roт. S, ij. 2) ; Cal. 4, j ; Epb. 1, j. 25) in
qua et per quam: cf. Col. 1, 16. 55 3) ineffabile gaudium filiationis: cf. ». S1, 21 ; 64, 7; De
coni. II 6n. 10j (If. jf). Cf. Augustinus Conf. X 2) n. )) (CSEL XXXIII 2j2, l)-1j) ; Echar
dus In lob. n. 2)) (LW III 19j, j-10). 4) quod - exsuperat: cf. n. 64, 1 et nota.
5) De conceptu coniecturae a Nicolao usitato cf. De com. Iprol, et с. 11. 6) cf. De quaer. deum ) (n.
40, 1). 7) purgatissimarum mentium: cf. Sermo X n. 1j (II 1 f. )f). Dionysius Areo-
pagita De eccles, bier. IV 10 secundum versionem Iobanms Scotti ( PG ), 4S1 D ; Dion. t)oo1).
56 4-8) cf. Epb. 4, 1)-lj ; 1 Cor. 1), 11.
 DE FILIATIONE DEI 43

5 crescat in virum perfectum. Virilitas autem non est de mundo pueri-

tiae, ubi adhuc homo crescit, sed de mundo perfectionis. Idem est
puer qui et vir. Sed non apparet in puero, qui servis conumeratur,
ipsa filiatio, sed in adulta aetate, ubi conregnat patri. Idem est ille, qui
nunc in scholis est, ut proficiat, et ille, qui post hoc magisterium ad
ío ipiscitur. Hic quidem studemus, ibi magistramur. Studemus autem eo
modo, ut ait theologus, quia recipimus verbum rationis a magistro
cui credimus, quia verax est magister et recte nos docet, confidimus-
que posse proficere et, quia recipimus verbum eius et credimus, doci-
biles deo erimus. Per hoc in nobis potestas exoritur posse ad ipsum
15 magisterium pertingere quod est filiatio.
57 Docet pictor scholarem particulares plures formas stilo exarare,
tunc demum transfertur de schola ad magisterium. Est autem magi
sterium transumptio scientiae particularium in universalem artem, inter
quae nulla cadit proportio. In hoc mundo studemus per medium sen-
5suum, qui particularia tantum attingunt. Transferimur de mundo
sensibili particularium ad universalem artem, quae est in mundo intel-
lectuali. Universale enim est in intellectu et de regione intellectuali.
In hoc mundo in varus particularibus obiectis ut in variis libris ver-
satur studium nostrum. In mundo intellectuali non est nisi obiectum
10 unum intellectus, scilicet veritas ipsa, in quo habet magisterium uni
6) de ляг. Tv 6) perfectionis : Ubi add. I 7) puer : lux Tv 8)ipsamZ> 8) aetate от: T
8) pater О (corr.) Oe 10) ibi: verbo add. W'a 1 1 ) theologus : Iohannes add. /' 11) rationis
от. D 12) docet от. Tv 13) - que от. D 57 2) transfertur: descitur Wa 3) universalem:
utilem D 5) quae omnes qui corr. T Oe С 5) Transferemur Ka 6) universalem :
utilem D 7) Universale: Utile D 7) Universale - intellectuali от. С add. in marg. С1
8) ut: et D

7) cf. Ech ardus Sermo LVI n. jjS (LW IV 46S, 3 et nota 1). 7) servis conumeratur: cf.
Gal. 4, 1. 8) conregnat: cf. 2 Tiт. 2, 12. 12) cf. Matb. 22, 16. 13) docibiles deo: lob. 6, 4j.
57 3-7) cf. n. S7, 7-0; De docta ign. III 4 (I 1)1, 14-1S). Cf. Aristoteles Met. I (A 1 9Sl a 1j);
Thomas S. tbeol. I q. 64 a. 2. 3) inter - proportio: cf. De ami. I prol. n. 2 (If. 41') : ipsam maxi-
mam humanitus inattingibilem scientiam dum actualis nostra nulla proportione respectet; etiam
infra n. 72, )l ; Serт. I n. )4 ; III n. 11 (II 1 f. 27r. )1') ; XVI n. )2 (CT I 1 )о, 20) ; De docta
¡gul ); II 2(I S, 20 et nota; 67, 10) ; Apol. (II )2, 7) ; Depacefidei 1 n.j(VII 7, 2). Cf. Boethius
De consol, pbil. II pr.7 (CSEL LXVII 41, 20). 7) regio intellectualis : cf. n. 6S, 6; De
quaer. daim 1 (n. 26, 0 et nota) . 8) cf. n. 60, 4-7; 61, 4 ; De gen. 4 (n. /7/, )-17), j et
nota). 9) cf. n. 6), 2; 64, 9; De docta ign. III 10. 12 (I 149, 27-lj0, 4; l61, 4); Sermo
XVI n. 0 (CTI 1 12, 10); Apol. (II 12, 9) ; De mente ) ( V jS, 4) . Cf. Augustinus De Gen. ad litt.
 44 DE FILIATIONE DEI

versale. Nam nihil in varus obiectis particularibus quaesivit medio и

sensuum intellectus in hoc mundo nisi vitam suam et cibum vitae
scilicet veritatem, quae est vita intellectus.
Et hoc est magisterium, quod in studio huius mundi quaerit, 58
scilicet intelligere veritatem, immo habere magisterium veritatis, immo
esse magister veritatis, immo esse ars ipsa veritatis, sed non reperit
artem ipsam sed ea particularia, quae artis opera exsistunt. Transfer-
tur autem de schola huius mundi ad regionem magisterii et efficitur 5
magister seu ars operum huius mundi. Quietatur igitur studium vitae
et perfectionis atque omnis motus intellectus, quando se comperit in
ea regione esse, ubi est magister omnium operum operabilium, scilicet
filius dei, verbum illud, per quod caeli formati sunt et omnis creatura,
et se similem illi. Est enim tunc in ipso ipsa dei filiatio, quando in eo 10
est ars illa; immo ipse est ars illa divina, in qua et per quam sunt omnia;
immo ipse est deus et omnia modo illo, quo magisterium adeptus est.
Quod attenta meditatione advertas.
Scientia namque universali sua acceptione omnia scibilia, deumS9
66r scilicetI et quidquid est, ambit. Doctus autem scriba, qui est magisteri
um universalis scientiae adeptus, habet thesaurum, de quo proferre
11) quaesivit: quae sunt Tv 58 1) est: quod add. D 5) mundi: et add. D 6) igitur:
ergo T 7) atque - 61, 24) pura veritas от. Ka in marg. notatur quaere in primo folio sed non in-
ftniliir ibi 10) se : comperit add. Wa 10) similem : comperit add. I 59 1) universali : utili D
3) universalis : utilis D

XII 26(CSEL XXVIII 1 419, 12-14) .

12) cf. n. 61, 16 ; De quaer. deiim 1 (n. 29, 6) ; De gen. 1 (n. 141, j) ; Conc. catb. I 3
(XIV 39, 1 S) ; De docta ign. Ill j (I 1)4, 1) ; De com. Iprol. n. 3 (If. 41') ; Apol. (II)6, 11) ; De sap.
I (V 4,10; 14, 2 ; 17, 14); De ven. sap. 1 (If. 20ir); De ludoglobi II (If. 16t') ; Sent. XVIII n. 1
(CT I 6 24, 10-12) ; U (II 1 f. 4F) ; CCXIII n. 11 (CTI 2-j 04, 14-16) . Cf. Augustinus Conf.
IX 10 n. 24 (CSEL XXXIII 216, 19-21) : pascis Israel in aeternum veritate pabulo, et ibi vita
sapientia est; Echardus Sermo LIV 1 n. j2S (LW IV 44j, 7) : Panis intellectus veritas est.
58 3) magister veritatis: cf. Mattb. 22, 16. 3) ars ipsa veritatis: cf. n. 74, j ; De dato patr.
4 (n. n0, 2); De gen. 4 (n. 173, 12-ij); De docta ign. I 24 (I j1, 9); Sermo XVI n. 2j-)0 (CT
I 1 26, 9-)0, 10) ; XXIII (II if. jo') . Cf. Augustinus De trin. VI 10 n. n (PL 42, 9)1) ; Anselmus
Monol.)4(Ij3, 19-21) ; Bonaventura Sent. I d. 10 a.1q.1 (I 196 a) ; Echardus In lob. n. 9. 11.
1). )7. (LW III 10, j ; 11, 1 ; 12, 1j ; 32, 2) . 6) Quietatur - motus intellectus : cf. n. »i, 1 ;
De quaer. deum 3 (n. 39, 7). 9) cf. Ps. 32, 6 : Verbo domini caeli firmati sunt. 10) cf.
Is. 44, 7. 11) cf. n. j4, ¿/ ; М. 1,); 1 Cor. S, 6. 12) cf. n. 67, /6 59 2-4) cf.
Mattb. 1), j2.
 DE FILIATIONE DEI 45

potest nova et vetera. Intellectus igitur illius secundum modum magi-

5 sterii ambit deum et omnia ita, ut nihil eum aufugiat aut extra ipsum
sit, ut in ipso omnia sint ipse intellectus. Ita quidem in alio docto
scriba est hoc ipsum suo modo atque ita in cunctis. Quapropter,
quanto in hac schola huius sensibilis mundi diligentior quis fuerit in
exercitatione intellectualis studii in lumine verbi magistri divini, tanto
10 perfectius magisterium assequetur.
60 Unde, cum magisterium, quod quaerimus et in quo est vitae intel
lectualis felicitas, sit verorum et aeternorum, si spiritus noster intel
lectualis evadere debet in perfectum magistrum, ut in se ipso aeter-
naliter possideat delectabilissimam vitam intellectualem, oportet, ut
5 studium eius non adhaereat umbris temporalibus sensibilis mundi,
sed illis perfunctorie pro studio intellectuali utatur, prout pueri in
scholis utuntur materialibus et sensibilibus scripturis. Nam in ipsis
materialibus litterarum figuris non est studium eorum sed in ipso
rationali eorum significato. Ita quidem vocalibus sermonibus quibus
10 instruuntur ipsi intellectualiter non sensibiliter utuntur, ut per signa
vocalia ad mentem magistri pertingant. Sed si qui in signis potius
delectantur, ad magisterium philosophiae non pertingent, sed ut igno
rantes in scriptores, pictures, prolocutores, cantores vel citharoedas
degenerabunt.
61 Tali quadam similitudine admonemur nos, qui ad filiationem dei
aspiramus, non inhaerere sensibilibus, quae sunt aenigmatica signa
veri, sed ipsis ob infirmitatem nostram absque adhaesione coinqui-
nationis ita uti, quasi per ipsa nobis loquatur magister veritatis et
5 libri sint mentis eius expressionem continentes. Et tunc in sensibilibus
contemplabimur intellectualia et ascendemus quadam improportio
7) est от. D 8) hac от. Wa 60 3) magistrum mut. in magisterium I2 7) et от. Tv
9) rationali ex vocali corr. I 11) pertingat Tv 13) pictores: et add. I 13) prolatores D
13) cantores от. I 13) citharoedae / 61 2) sensibus Tv 3) sed: in add. О 3) adhae-
sionem 7V 4) per: pro D 5) sensibus D

4-6) cf. n. ft, 21 ; De quaer. deum j (n. 49, 19) ; De docta ign. III S (I 14j, 19) ; De ami.
I 41i. 12(If. 42"). 6) cf. De docta ign. II j (I 77, 21) ; De com. I 4 n. ij(If. 4f). 60 5)umbris
temporalibus : cf. Eccl. 7, / ; Sap. 2, j. 61 3) coinquinat ionis : cf. 2 Petr. 2, 20 ; Tit. 1, 1j.
6) improportionali comparatione : cf. я. //, ) et nota ; 71, j ; De quaer. deum 1 (n. 29, 11).
46 DE FILIATIONE DEI

nali comparatione de transitoriis et fluidis temporalibus, quorum esse 7

est in instabili fluxu, ad aeterna, ubi rapta est omnis successio in
fixam quietis permanentiam, et vacabimus circa speculationem verae,
iustae et gaudiosae vitae separantes nos ab omni inquinamento deor- 10
sum se trahente, ut possimus cum ardenti desiderio studii circa ipsum
eam ipsam vitam magistrali adeptione hinc absoluti introire. Hoc est
gaudium domini, quod nemo tollere poterit, quando intellectuali
gustu vitam incorruptibilem nos attigisse comprehendimus. Et haec
est quidem ipsa summa delectatio, quasi dum gustamus sanissimois
sensu cibum vitae, quem famelice appetimus. Comedit enim infecto
palato infirmus saporosissimos cibos, sed quia vivacitas sensus non sen
tit suavitatem saporis, vivit in aerumna cum fatiga, tristitia et labore,
et est illi poena cibum masticare. Qui vero purgato et sano palato
esurit, delectabiliter et gaudiose cibatur. Tali quadam licet remotis- 20
sima similitudine gaudium est filiis dei absque intermissione, quando
non solum intellectualis vita non corrumpitur annihilatione ob suam
incorruptibilem naturam, sed et vivit intellectuali gustu, quo se vivere
sentit vita vera intellectuali, quem pura veritas sempiterne reficit.

Ш. 62

Forte te pulsat saepe auditum deum incomprehensibilem ac quod

filiatio, quae est apprehensio veritatis quae deus est, attingi nequeat.
8) instabili : stabili О Tv insensibili D 9) vacamus/ 11) possumus Wa 11) studii от.
I D 11) ipsum: ipsam / T 12) absolute Wa 14) apprehendimus D 14) hace:
hoc D 15) quidam Tv Oe quaedam D 15) suavissimo / U"a T (Ki) 16) quem: quae Tv
1 7) saporissimoslPe 7" 00e 7"i) С saporosissimos mut. in saporissimos / saporissimus D 18)saporis
от. I odoris О 19) est от. D 19) Quo Tv 19) sanato Tv 22) sua D 23) et : in ea add. Tv

9) cf. Ps. 4j, 11. 13) cf. Mattb. 2j, 21 : gaudium domini; lob. 16, 22 : gaudium vestrum
nemo tollet a vobis. 14) vitam incorruptibilem: cf. De guaer. deum 1 (n. )0, 12) ; De coni.
I j n. 19 ; II a n. 129 (If. 4f. jF). 16) cibum vitae: cf. n. j7, 12 et nota. 18) aerumna: cf.
Gen. ), 16. 21) cf. 1 Tbess. j, i6-17 : Semper gaudete. Sine intermissione orate. 62 2) cf. De docta
¡gn. III 10 (I 1j1, 10) ; Dir. spec. 1j(XIII )j, ) et nota). Cf. Ier. )2, 19; Augustinus Serт. LII6n.
16 ; CXVII )n. j (PL )S, )fo. 66)) ; Dionysius Areopagita De cael, bier. II ) (PC ), 140 D ;
Dion, и73) ; Iohannes Scottus De div. nat. I ) (PL 122, 44) B); Echardus Serт. IV 1 n. 2S;
XXXVII n. )7j (LWIV 2S, 10; )20, j). 3) cf. n. j), j. 3) veritatis quae deus est: cf. De deo
absc. (n. 7, S) ; De dato pair. j (n. 11), S) ; De docta ign. I 4; III S (I 10, j; 141, 26) ; Sermo
 DE FILIATIONE DEI 47

Arbitror te satis intellexisse veritatem in alio non nisi aliter posse com-
5 prehendi. Sed cum illi modi theophanici sint intellectuales, tunc deus,
etsi non uti ipse est attingitur, intuebitur tamen sine omni aenigmatico
phantasmate in puritate spiritus intellectualis, et haec ipsi intellectui
clara est atque facialis visio. Hic quidem absolutae veritatis appari-
tionis modus cum sit ultima vitalis felicitas intellectus sic veritate
10 fruentis, deus est, sine quo intellectus felix esse nequit.
63 Volo quidem, ut atiendas quomodo quietatio omnis intellectualis
motus est veritas obiectalis, extra quam quidem regionem veritatis
nullum intellectuale vestigium reperitur, neque iudicio ipsius intel
lectus ¡quidquam esse potest extra caelum veritatis. Sed si, uti in aliis ff
5nostris libellis enodavimus, subtilissime advertis, tunc veritas ipsa
non est deus, ut in se triumphat, sed est modus quidem dei, quo intel
lectui in aeterna vita communicabilis exsistit. Nam deus in se trium-
phans nec est intelligibilis aut scibilis, nec est veritas nec vita, nec est,
62 4) apprehendi D 6) est от. Tv 6) tarnen : cum D 7) hoc / Wa TOe 8) facilis
Ka О Oe Tv corr, in facialis Ka2 Oe Tv2 63 2) motus : modus D 5) subtilime / 6) quidam /
7) inj от. T 8) intelligibilis: nee affabilisnec attingibilis add. D Ka 8) aut: nec ID
8) esti от. Tv

XVI n. 9 (CT I 1 12, 9) ; Decani. I ion. j2 ; II 1 n. 7j(If. 47'. jir) ; Apol.fII 12, 9). Cf. Augu
stinus De trin. VIII 2 n. ) (PL 42, 949), quem locum laudat Echardus Prol. op. prop. n. 7 (LW
I 169,9) ; </. etiam In Gen. I n. 210 et In lob. n. 210 (LW'III 177, 11) : de veritate, quae deus est.
4) cf. n. j4, 21; De coiii. I n n. jj (If. 4F). 5-10) modi theophanici, apparitionis
modus: cf. De dato patr. 1 (n. 94, 1j) ; Com. catb. I 2 (XIV )j, 21) ; De ami. I 12 n. 61 ; II 1) n.
i)7 ; 16 n. 167 (If. 48". j9r. ff). Cf. Dionysius Areopagita De div. noт. I 2 (PG ), jSSC-jS9
A; Dion. 124-17Í); De cael, bier. IV )(1So С; SoS4-S112); Iohannes Scottus De div. nat.I 7
(PL 122, 446CD) : Non enim essentia divina deus solummodo dicitur, sed etiam modus Шe, quo
se quodammodo intellectuali et rationali creaturae, prout est capacitas uniuscuiusque, ostendit, deus
saepe a sacra scriptum vocitatur. Qui modus a Graecis theophania, hoc est, dei apparitio solet ap-
pellari; Echardus In Exodum n. m (LWII 109,11-1 )) : Propter quod doctores quidam antiqui
ponebant deum in se ipso nec a beatis posse videri, sed tantum in quibusdam theophaniis. 6) non
- attingitur: cf. n. S0, 2. Cf. 1 lob. ), 2 : videbimus eum sicuti est. 6-8) cf. n. j), 6-S.
1 Cor. 1), 12. 7) in puritate spiritus intellectualis : cf. n. 69, 4 et nota. 10) fruentis : cf. n.
fi, 4 : uti. Cf. Augustinus De doctr. cbrist. I )-4 n. )-4 (PL )4, 20) ; De civ. dei XI 2j
(CSEL XL 1 j49, 14-2j.) 63 1) cf. n. jS, 6; De com. II 16 n. 167 (If. ff). 4) caelum
veritatis: cf. n. Sj, ); S7, 9 , De ami. I 12 n. f) (If. 4f): Deus autem pater atque princi-
pium nostrum est, cuius verae fiMationis imaginem in tertio tantum caelo tenemus, cuius centralis
unitas est ipsa veritas. Ibi tantum ut filii veri veritatis regnum possidere poterimus. Unde illud
est intellectuale caelum, ubi lucet veritas clare, uti est. 4-8) cf. n. 7S, 2-j ; De deo
absc. (n. 12, 1-6 et nota) ; De docta ign. 1 26 (I j4, 22) . Cf. Proclus In Plat. Parт. VII [in 142 A]
48 DE FILIATIONE DEI

sed omne intelligibile antecedit ut unum simplicissimum principium. 9

Unde, cum omnem intellectum sic exsuperet, non reperitur sic in 64
regione seu caelo intellectus neque potest per intellectum attingi
extra ipsum caelum esse. Hinc deus cum non possit nisi negative
extra intellectualem regionem attingi, tunc via fruitionis in veritate
esse et vitae in caelo ipso empyreo, scilicet altissimi raptus nostris
spiritus, attingitur cum pace et quiete, quando satiatur spiritus in hac
apparitione gloriae dei. Et in hoc est gaudium altissimum intellectu-
ale, quando suum principium, medium et finem omnem altitudinem
apprehensionis excellere cognoscens in proprio obiecto, scilicet in
pura veritate, intuetur. Et hoc quidem est se ipsum in veritate appre- 10
hendere in tali quidem excellentia gloriae, ut nihil extra se esse posse
intelligat sed omnia in ipso ipse.
Ut autem similitudine ducaris, te nequaquam ignorare scio formas 65
aequales in rectis speculis, minores in curvis apparere. Sit igitur
altissima resplendentia principa nostri dei gloriosi, in qua appareat
deus ipse, quae sit veritatis speculum sine macula rectissimum atque
interminum perfectissimumque, sintque omnes creaturae specula con- 5
tractiora et differenter curva, intra quae intellectuales naturae sint viva,
clariora atque rectiora specula, ac talia, cum sint viva et intellectualia

64 1) exsuperat / 2) nec С 2) attingi : nisi add. I 5) ipso : primo T 5) empeño

COe 1) in от. I 11) in: et/ 1 1 ) esse от. I Ka add. I2 12) ipse: esse О 65 1) ducaris: tu
add. I 5) - quej от. Ka 7) et: ас В"',/

(70, )1), cuius verba Nicolaus in marg. exemplaris sut repetit (ю6 nota 2)) : veritas omnis in
ipso, melius autem ipsum omni veritate; Dionysius Areopagita De myst. tbeol. V (PC ), 1 04 j
D-ю4SB; Dhn. j074-j0Q2).
64 1) cf. Pbil. 4, 7. Iohannes Scottus De div. nut. I 7 (PL 122, 446 B) : causam igitur omnium
rerum, quae omnem intellectum exsuperat, nulli creatae naturae secundum Apostolum cognitam
fieri, ratio sinit. .Quisenim, inquit, intellectum domini cognovit?' et alibi: ,1'ax Christi, quae ex
superat omnem intellectum'. \-A) cf. Dequaer.deum 1 (n. 26,7-16). 3) De theologia
negativa cf. De deo absc. (n. Í, )) et nota. 5) De caelo empyreo cf. Petrus Lombardos Sent. II
d. 2 c. 4 n. 14 ; Bonaventura Sent. II d. 2 p. 2 a. 1 (II 70-7j) ; Echardus Sermo XLVIII 1 n. joi
(LW IV 41j, S). 5) raptus: cf. 2 Cor. 12, 2. 7) gloria dei: cf. Luc. 2, 14; 1 Cor. 11, 7.
8) cf. n. 72. S; 76, 0; De quaer. deum 1 (n. )1, i) et nota). 8) omnem altitudinem:
2 Cor. 10, j. 10) cf. n. 67, 12; 6S, 11. 11) cf. n. jo, j. 65 1-67, 16)
De similitudine speculi tf. De dato patr. 2 (n. 99, 9-17). Cf. Dionysius Areopagita De div. noт.
I V 22 (PG ), 724 B ; Dion. 2603-2703) ; De cael. bier. III 2 ( 16j A ; 7M1) . 4) Sap. 7, 26.
 DE FILIATIONE DEI 49

8 atque libera, concipito, quod possint se ipsa incurvare, rectificare et

mundare.
66 Dico igitur: claritas una specularis varie in istis universis resplen-
det specularibus reflexionibus et in prima rectissima speculari clari-
tate omnia specula uti sunt resplendent, uti in materialibus speculis
in circulo anteriori ad se versis videri potest. In omnibus autem aliis
scontractis et curvis omnia non uti ipsa sunt apparent, sed secundum
recipientis speculi condicionem, scilicet cum diminutione ob reces-
sum recipientis speculi a rectitudine.
67 Quando igitur aliquod intellectuale vivum speculum translatum
fuerit ad speculum primum veritatis rectum, in quo veraciter omnia
uti sunt absque defectu resplendent, tunc speculum ipsum veritatis
cum omni receptione omnium speculorum se transfundit in intel-
5 lectuale vivum speculum, et ipsum tale intellectuale in se recipit spe-
cularem illum radium speculi veritatis in se habentis omnium specu
lorum veritatem. Recipit autem suo modo in eodem vero momenot
aeternitatis vivum illud speculum quasi oculus vivus, cum receptione
luminis resplendentiae primi speculi in eodem veritatis speculo se uti
10 est intuetur et in se omnia suo quidem modo. Quanto enim simpli-
cius, absolutius, clarius, mundius, rectius, iustius et verius fuerit,
tanto in se gloriam dei atque omnia limpidius, gaudiosius veriusque
intuebitur. In speculo igitur illo primo veritatis, quod et verbum,
logos seu filius dei dici potest, adipiscitur intellectuale speculum filia

66 3) uti : sici.it ll "a Tv 3) materialibus : natu ralibus О 4) anterioritcr D Ka Oe 4) posset

Ka 6) rapientis О 6) condicionem - speculi от. Tv 6) scilicet: sed D 6)re-
cessumo«. D 67 1) igitur: autem I corr.I1 2)fuit7V 4) omni: omnia Tv 5) intel
lectuale: speculum add. I scilicet speculum add. Wa 6) in от. Tv 10) quidam D
11) ¡ustitius Oe 13) primae/ 14) speculum: intellectus add. I

67 2) in quo - replendent: cf. n. S9,1-4 ; Sermo XIII n. 4 (cod. Cut. 220 f. Sf) ; De docta
iffi.I 24(I 49, 1S) ;Apol.(II 26, 10) ; De bcryllo )2 (XI 1 42, 1j) ; De princ. n. )4(IIl f. to'). Cf.
Anselmus Monol. )6 (I jj, 4-6) : omnis creata substantia tanto verius est in verbo, id est in
intelligentia creatoris, quam in se ipsa, quanto verius exsistit creatrix quam creata essentia.
4) transfundit: cf. n. 76,7. Verbo transfundendi Ambrosios Traversari utitur in translation
operum Dionysii Areopagitae e. gr. De cael, bier. VII 1 (PG 3, 20jC ; Dion. 8411).
 5O DE FILIATIONE DEI

tionem, ut sit omnia in omnibus et omnia in ipso, et regnum eius sit 15

possessio dei et omnium in vita gloriosa.
Tolle itaque, frater, contractiones quantificativas sensibilium spe-68
culorum et a loco et tempore et cunctis sensibilibus conceptum absol-
vas elevando te ipsum ad rationales speculares claritates, ubi in rati-
one clara mens nostra veritatem speculatur - inquirimus enim dubi-
orum latebras in claritate rationalis speculi et id verum scimus, quod 5
ratio nobis ostendit—, transfer igitur praemissum paradigma in regi-
onem intellectualem, ut propinquius te tali quali manuductione ad
speculationem filiationis dei queas elevare. Poteris enim quadam in-
tuitione occulta praegustare nihil aliud filiationem esse quam trans-
¿7'lationem illam de umbrosis vestigiis simulacrorum ad unionem cum 1 10
ipsa infinita ratione, in qua et per quam spiritus vivit et se vivere in-
telligit, ita quidem, ut nihil extra ipsum vivere conspiciat atque
solum ea omnia vivant, quae in ipso sunt ipse, tantaeque exuberan-
tiae se vitam habere sciat, ut omnia in ipso aeternaliter vivant, ita
quidem, ut non sint sibi vitam praestantia alia quaecumque sed ipse vita 15
viventium.
Non enim erit deus alius ei ab eomet spiritu neque diversus neque 69
distinctus neque alia divina ratio seu aliud dei verbum neque alius dei
spiritus. Omnis enim alteritas et diversitas longe inferior est ipsa filia-
tione. Purissimus enim intellectus omne intelligibile intellectum esse
facit, cum omne intelligibile in ipso intellectu sit intellectus ipse. Omne 5
15) sit2 от. С 68 1) itaque: igitur D 2) et2: a add. О 5) quod: sicut Wa 7) pro-
pinquc T 8) elevan Tv 9) aliud: ad Tv 11) quam: ipse add. I 12) vivere от. Tv
15) ipsa Tv 69 1) erat Tv 2) seu: neque Wa 3) spiritus: Sed add. Wa 3) enim от.
Wa 5) faciat Tv

15) / Cor. 1j, 2S. 15) cf. n. 70, 1-7; De docta ign. I 2; II ) (I 7, S; 70, 14-16); Apol.
(II 27,2).Cf.EcnaRVVsInExodumn. 1)j(LWII 124, 4) : deus est in omnibus et in ipso sunt omnia.
16) possessio dei: cf.Deut.10,9. 68 7) manuductio : cf. De docta ign. I 2.10.2j (I S,12; 21,18; j),
ij) ; De com. Iprol, n. 4; 9n. 41 (If. 41'. 46') . Cf. Dionysius Areopagita De div. noт. I ) (PG ),
j89C ; Dion. 204) : x4Qaymy(tt;BoHavEntUraltin.II 1 (V )Ooa) ; 11 (302b) : manuducimur ad
speculandum deum. 11) in qua et per quam: cf. я. j4, 2j. 69 4) Purissimus intellectus:
(/. я. 62, 7; 8j, ); De gen. ) (n. 162, 7). Cf. Echardus In lob. n. )4. )8 (LW III 27, 12
-14 ; )2, 11) ; n. 669 : intellectus quanto est nobilior, tanto intellectum et intellectus magis sunt
unum. 5) Omne - est: cf. Augustinus De div. quant. 1 (PL 40, 11) : Ошne verum a veritate
verum est; Echardus In Sap. n. 242 : omne siquidem verum sola veritate verum est; Sermo XXIII
 DE FILIATIONE DEI 51

6 igitur verum per veritatem ipsam verum et intelligibile est. Veritas

igitur sola est inteШgibilitas omnis intelligibilis. Abstractus igitur
atque mundissimus intellectus veritatem omnis intelligibilis intellec-
tum esse facit, ut vita vivat intellectuali, quae est intelligere. Erit
10 igitur intellectus, quando in eo veritas ipsa est intellectus, semper
intelligens et vivens, neque aliud intelligit tunc a se, quando verita
tem intelligit, quae in ipso est ipse. Extra enim intelligibile nihil intel-
ligitur. Omne autem intelligibile in ipso intellectu intellectus est.
Nihil igitur remanebit nisi ipse intellectus purus secundum ipsum,
15 qui extra intelligibile nihil potest intelligere esse posse. Cum igitur hoc
ita sit, non intelligit intellectus ille aliud intelligibile neque erit eius
intelligere aliquid aliud, sed in unitate essentiae est ipse intelligens et
id quod intelligitur atque actus ipse qui est intelligere. Non erit veri-
tas aliud aliquid ab intellectu, neque vita qua vivit alia erit ab ipso
20vivente intellectu secundum omnem vim et naturam intellectualis
vigoris, quae omnia secundum se ambit et omnia se facit, quando
omnia in ipso ipse.
70 Filiatio igitur est ablatio omnis alteritatis et diversitatis et reso-
lutio omnium in unum, quae est et transfusio unius in omnia. Et
haec theosis ipsa. Nam, cum deus sit unum, in quo omnia uniter, qui
est et transfusio unius in omnia, ut omnia id sint quod sunt, et in intel-
5 lectuali intuitione coincidit esse unum in quo omnia et esse omnia in
6) per veritatem ipsam: puritate ipsa T 6) ct от. TvOe 8) atque: et/ 13)inintel-
ligibilc 7V 14) igitur: ergo Oe autem/ 14) nisi: non IWaD KaO Oe Tv 15) qui: quia Г
16) aliud: ad Tv 17)aliquodC \8)idот.D 19)aliquid: talequid7V 19) alia: aliud Wa
О Tv 20) vivente: ab add. Tv 20) omnem vim: rationem/ 70 1) resolu t¡o omnium:
resolutionum 7> 2) etj от. T Tv 3) haec: hoc / 3) uniter: unit DOOeTv vivunt
/ Wa 3) qui mut. in quae I2 4) unius от. Tv 4) sint: sunt Wa 4) inj от. D Tv

n.221(LWIV207t7).
9) cf. De dato patr. 1 (n. 92, 4 et nota). 10) cf. Echardus In Sap. n. 274 : veritas est in intel
lectu, non ut res est aut natura, sed est in ipso ut intellectus, particeps divini intellectus.
16-18) cf. De docta ign. I 10 (I 20, 17- 2j) . Aristoteles Met. XII (Л 7 1072b 20-2); y 1074 b ))
-)j) ; Thomas S. tbeol. I q. 14 a. 4; Echardus Sermo LV 4 n. jj1 (LW IV 462, )), ubi allegatur
Avicenna Met. IX 7 (f. 107") : intelligentia et intelligens et intellectum sunt unum vel paene
unum. 70 1-71,7) vid. Bernardus de Waging Laudatorium doctae ign. (BB XIV 2-4 16S).
1) ablatio: cf. De quaer. deum j (n. 4t, 2 et nota). 1) resolutio: cf. n. 72, j et nota ;
De docta ign. I 21 (I 4), 27). 2) transfusio: cf. n. 67, 4. 3) omnia uniter: cf. De docta
ign. I 24. 26(I 4», 21 ; j4, 9).
52 DE FILIATIONE DEI

quo unum, tunc recte deificamur, quando ad hoc exaltamur, ut in uno б

simus ipsum in quo omnia et in omnibus unum.
Neque pûtes has locutiones praecisas, quoniam ineffabilia locutio- 71
nibus non attinguntur. Hinc profunda meditatione super omnes con-
trarietates, figuras, loca, tempora, imagines et contractiones, super
alternates, disiunctiones, coniunctiones, affirmationes et negationes
opus est ut elevens, quando per transcensum omnium proportionum, 5
comparationum et ratiocinationum ad puram intellectualem vitam tu,
filius vitae, in vitam transformaberis. Et hoc sit huius temporis de
theosi qualiscumque, licet remota valde, coniectura, in qua, quae esse
possit altissimae profunditatis eius descriptio, super rationem omnem
ascendendum esse ad altius aliquid supra id, quod signis quibuscum- 10
que explicabile est, in puritate simplici, ut potes, conicias. Haec sic
de hoc dicta sint.
IV. 72

Quoniam autem te maxime optare non haesito, ut tibi conceptum

viae pandam, qua in huius temporis fluxu ad studium ipsum filiati-
onis pergendum esse conicio, hinc adhuc, prout occurrit, id ipsum
explicare conabor. Dico autem resolutorias scholas de varia involu- 5
tione nos relevare, si ad unum et modos unius respexerimus, non
quidem quod unum ab omnibus considerationibus absolutum, quod

6) quando: cum Wa 71 1) putas D Ka Tv 1) praescisas Tv 3) contractiones: nega

tiones Wa 4) et negationes от. Wa 5) ut: et D от. I 5) proportionem D
6) comparationem D 6) ratiocinationem D 6) tu, filius : in filios / 7) haec D Ka
8) qualicumque / 8) valde от. D 8) quae от. D Oe 9) supra DKaO 10) altius :
aliud D 10) aliquod Oe Tv С 10) super / 11) explicabile от. Tv 72 2) autem: aliquid T
3) viae от. О 3) quam Tv 3) tempore Ka 3) ipsum mut. in ipsius / Wa 4) per-
agendum Wa 4) esse : omne D от. I 4) id : ad Ka

6) ut - ipsum: cf. De docta ign. I 1o. n (I 20, n ; 22, n). Echardus In Gen. II n. ю : Quod
enim in uno est, unum est; In lob. n. )29 (LW III 27S, 14). 71 4) cf. n. S4, 14 et nota; De
deo absc. (n. t0, 14 et nota) . 72 5) resolutorias scholas : cf. Boethius De Jiff. top. I (PL 64, 117)
Bj ; Iohannes Scottus De div. nat. II 1 (PL 122, j26 AB). 6) unum et modos unius: cf.
Proclus In Plat. Parт. VII[in 142 A] (64, S et nota) ; Echardus Prol, op. prop. n. ij (LWI i7j, 10) .
7) unum . . . absolutum : cf. De deo absc. (n. 7, 7 et nota) .
 DE FILIATIONE DEI 53

8 est omnium principium, medium et finis, immo in omnibus omnia,

in nihilo nihil, sit entibus intelligibilibus, rationalibus, sensibilibus
iоquovismodocoordinatum,utaliasinDe docta ignorantiaexplicavi,
cum in ascensu vel descensu rerum ad maximum simpliciter deveniri
nequeat, sed remanet super omnem ordinem et gradum superexaltatum,
nihilo minus tamen illud ipsum unum, etsi inattingibile remaneat,
est id ipsum unum, quod|in omnibus attingibilibus attingitur. Unumi/
15 igitur erit quod et omnia, simul id ipsum inattingibile unum in omni
bus attingitur, quasi si quis diceret monadem innumerabilem, quae
tamen est omnis numerus, et in omni numero numeratur innumera-
bilis ipsa monas. Non enim aliud esse potest omnis numerus quam
monas. Habet enim denarius omne id quod est a monade, sine qua
20 nec denarius unus quidem numerus nec denarius foret. Quod enim
est denarius, penitus ex monade habet neque est quid aliud a monade
neque est quidquam recipiens a monade, quasi sibi praeter monadem
8) principium: et add. Tv 9) rationalibus: rationabilibus Wa О Tv aut add. D Ka
10) quismodo D 10) alius D 11) ascensu: descensu Tv 1 1 ) vcl descensu от. I 11) sim
plex / 12)nequeant7"» 12)manet Tv 12) supra D О 12) ordinem: orationem D
13) illud: id Tv 13) attingibile Tv 13) remanet D 14) inattingibilibus Tv IS) quod:
estadd.Wa 15) omnia: et add D Ka 17) omni: ipso О 19) qua: quo Tv 20) dena-
rius2 : numerus add. D Ka 21) ex: a. D 21) quod С 22) nec/ 22) recipiens : retinens /

8) in omnibus - nihil: cf. Dir. spec. 14 (XIII )j, 12). Dionysius Areopagita De div. noт. VII
3 (PC 3, S72 A; Dion. 40j1), Nicolaus translationcm Ambrosit Traversari sequitw. 10-12)
coordinatum - superexaltatum: cf. я. 77, 2; 79, 6; S4, 22-26; De gen. 1 (n. 14S, 2 et
nota) . Cf. Proclus In Plat. Parт. VII [in 141 E] ()4, 29) : unum duplex, et aliud quidem exaltatum,
aliud autem enti coordinatum; I [in 12S B] (70S, 1-);f. 2 ir), ubi Nicolmjs in marg. annotat : in
omni multitudine oportet intelligere unitatem exaltatam et aliam cum multitudine; V [in 1)7 B]
(to)j, 1 ;f. 94r) et amtotationem Nicolai: unum exaltatum super entia, unum quod coest entibus.
10) cf. De docta ign. I 2. j (I 7, f-S; 12, 9-)o). 16-18) cf. De coni. II 1) n. 1)7
(If. j9'). Proclus In Plat. Parт. VI [in 1)7 C] (1076, 2j-29 ; f. 10f) : Similiter... monadem
dicimus innumeratam, non tamquam submissam numeris et interminatam, sed ut generantem
numeros et ut terminantem; dico autem primissimam monadem et quam omnes habere dicimus
species numerorum; Echardus/я Sap.n. 149 /awa^i/MacrObium Comт.inSomn.Scip. I 6 n. 7-S
(496, )0-497, 12) : unum quod monas, id est unitas, dicitur, non numerus, sed fons et origo
omnium numerorum. . . Cumque, utpote una, non sit ipsa numerabilis, innumerabiles tamen
species generum de se creât et intra se continet; etiam In Gen. II n. /г; In Job. n. jjj. 18-23) cf.
Dedectaign.I j ;II з(I 1), 6-9:70, 2j-27) ; Deconi.I jn.17(If. 4f) ;Apol. (II 17,26-1S,3) ;Serт.
XVII n. ij (cod. Cus. 220 f. 11') ; XVIII n. 7 ; LXXI n. 7 (CT I 6 )0, 12-1j ; 100, 20-23) ;
CCXIII n. 17 (CT I 2-j 102, 10-1)). Cf. Proclus In Plat. Parт. I(620, 7-11 ; f. 1'), ad quem
locum Nicolaus in marg. annotat :... omnis multitude ab aliqua unitate sibi convenienti continetur, et
54 DE FILIATIONE DEI

esse aliquod convenire possit, sed omne id quod est monas est. Nec 23
tamen denarius numerus monadem numerat, sed remanet denario
innumerabilis sicut et cuilibet numero, cum super omnem numerum 25
exaltetur innumerabilis ipsa monas. Et quia senarius non est septena-
rius, erunt hi duo numeri diversi, licet non sit alia monas senara et
alia monas septenarii. Non enim in ipsis nisi monas una in varietate
reperitur. Monas igitur, quae est numeri principium, non est in
numero reperibilis, sed in numero numeraliter est ipsa unitas et in 30
monade innumerabiliter. Nulla est coordinatio seu proportio nume-
ralis ad innumerabile, absoluti ad modaliter contractum.
Sic conicere te convenit unum illud, quod est omnium principium, 73
ineffabile esse, cum sit omnium effabilium principium. Omnia igitur
quae effari possunt ineffabile non exprimunt, sed omnis elocutio inef
fabile fatur. Est enim ipsum unum, pater seu genitor verbi, id omne,
quod in omni verbo verbatur, sic in omni signo Signatur, et sic des
reliquis.
Atque ut alio quodam te ducam exemplo : intellectus magistri per 74
omnia inattingibilis est in regione rationali et sensibili. Hic intellectus
ex plenitudine magisterii et virtutis seu bonitatis movetur, ut ad simi-

23) aliquid Wa 25) numerus Tv 31) numerabilis Wa D Ka 73 4) verbi: et add. Ka

5) omnij от. Ka 5) verbatur : fatur ID 5) sicj : et / Wa 5) et : etc. Wa 5) sic, :
ita.DKaoт.Wa 74 1) ut: et Wa от. Tv 1) quodam: quod Оí 1) te ducam : reducamX)
3) seu : et /.

... multitudinis causa unitas sine qua esse nequit...; Dionysius Areop agita De div. noт. XIII
2-3 (PG ), 977 C-9Sl A ; Dion, j402-jjoJ).
23) omne id quod est: cf. n. 7), 4; 77, j ; Sermo XVII n. 26 (CT I 6 14, 7) ; et¡am De
quaer. deum 2 (n. )6, 4). 29) cf. De docta ign. Ij(I 12, 24) ; De princ. n. )2 (II 1 f. ior). Cf.
Proclus/я Plat. Parт.III[in 1)0 B] (So7, 7; /. 42') , ubi Nicolaus ¡n marg. verba auctoris annotat :
... unum sine multis principium numeri...; VI[¡n 1)7C](1o76, 27;f. 10f) ;Dionysius Areopagita
/. c; IOhannes Scottus De div. nat. III 11 (PL 122, 6j) B) : unitas, quae a Graecis dicitur monas,
omnium numerorum principium est, et medium et finis. 31) cf. n. /7, ) et nota. 73 2) cf. n.
77, 2-j; S4, 7-9; De gen. 2 (n. 1j4, 2) ; De quaer. deum 1 (n. 26, 10). 3) cf. Iohannes
Scottus De div. nat. I 76 (PL 122, j22 C) : De incffabili enim quis et quid potest fari,
cuius nec nomen proprium, nec verbum, nec ulla vox propria invenitur; /// 4 (6)) A) : ineffabilis
fatus. 74 1-75, 12 cf. similem formam exempli : De gen. 4 (n. 16'/, 7-167, 6) ; De docta ign.
IIl j (I 1)), 27-1)4, 7) ; Sermo XVI n. )9 (CT I 1 )6, 26-3S, 7). Elocutio magistri similiter ac gene-
ratio divini verbi depingitur : cf. n. 76, j ; Serт. II n. 6 (II 1f. 44') ; XVI n. 2) (CT I 1 24, S-iS) ;
XVIII n. n (CT I 6 )6, 1-j). Augustinus De trin. XV n n. 2о (PL 4*, lo71-to7)) ; Bona-
 DE FILIATIONE DEI 55

litudinem sui uniat alios. Verbum mentale de se generat, quod quidem

5 est simplex et perfectum magisterii verbum seu ars ipsa perfecta magi-
stri. Hanc artem inspirare vult mentibus discipulorum. Quoniam
autem non potest nisi per sensibilia signa intrare in mentem, attrahit
aërem et ex eo vocem format, quam varie informat et exprimit, ut
sic mentes discipulorum elevet ad magisterii aequalitatem. Omnia
10 autem verba magistri auctorem verborum, intellectum scilicet, nequa
quam ostendere queunt nisi per mentalem conceptum seu verbum
ipsum intellectuale, quod est imago intellectus.
75 In tali quidem expressione doctrinae magistri resplendet affectus
magistri, qui relucet in pronuntiatione, et varie quidem secundum
varios exprimendi modos. Ut verbum fructificet, resplendet affectus
magistri conceptus in verborum significatione, resplendet et ipsum
5 magisterium, unde emanat tam fecundus atque tam magistralis. Et
neque omnes modi pronuntiationis attingunt affectum, cum tantus
sit, quod sufficienter pronuntiari non possit, neque omnes modi orati-
onum attingunt conceptum, qui est inexpressibilis fecunditatis, cum
sit ars magisterii, neque oratio et pronuntiatio cum omnibus modis
io possibilibus exprimere possunt magisterium ipsum intellectuale,
quamquam non aliud in omni oratione exsistat aut significetur quam
sui ipsius manifestatio ad finem transformatioras in simile magisterium.

4) uniat: iuvct / 4) alias Ka 4) de se generat: designaret Tv 5) magistri: magiste

rii / magistra T 1) nisi от. Oe 8) quam : iam add. Ka 8) informat : format Wa 9) ele
vat Wa 10) scilicet: sed D 11) seu: sero Wa secundum T 75 1) quidem: intellectuale
add. D 1) doctrinae от. D 1) resplendent Tv 3) affectus magistri от. D Ka
5) inde D 5) atque от. D 5) magistralis : conceptus add. D Ka 5) Et от. I С
6) modi pronuntiationis: in omni pronuntiatione / 7) modi orationum: in omni oratione
/ modi от. T 8) fecund i tas О 10) ipsum от. I 12) in: ad О

ventura Sait. I d. 27 p. 2 a. un. q. 4(I 490 a).

5) ars ipsa perfecta: cf. n. jS, ) et neta; Sermo XVIII n. )) (CT I 6 fS, 21) : want in der
1еre des meisters ligt die kunst der meisterien. 7) attrahit - format: cf. Iohannes S aresberi-
ensis De septem sept. 4 (PL 199, 9j) B) : quare. . . auditus vocem ex aere tenuissimo constantem
sentiat. 75 1-10) magisterium, conceptus, affectus: cf. Sermo XVI n. 2). 27 (CT 1 1 24, 9 ; 2S,
4-9) ; Cribr. II 6 (I f. 1)j') . Cf. mens, notitia, amor : Augustinus De trin. IX )-4 n. )-j (PL 42,
962-96j) ; Iohannes Scottus De div. nat. II )1. )2 (PL 122, 60) AB. 610 ВС). 12) cf. 2 Cor.
), tí : in eandem imaginem transformamur.
 56 DE FILIATIONE DEI

Tali quadam similitudine principium nostrum unitrinum bonitate 76

sua creavit sensibilem istum mundum ad finem intellectualium spiri-
tuum, materiam eius quasi vocem, in qua mentale verbum varie fecit
resplendere, ut omnia sensibilia sint elocutionum variarum orationes
a deo patre per filium verbum in spiritu universorum explicatae in 5
finem, ut per sensibilia signa doctrina summi magisterii in humanas
mentes se transfundat et ad simile magisterium perficienter transfor-
met, ut sit totus iste sensibilis mundus sic ob intellectualem et homo
finis sensibilium creaturarum et deus gloriosus principium, medium
et finis omnis operationis suae. 10
6s' Est igitur hoc studium ad filiationem dei tendentium, ut|omne77
effabile ab ineffabili incoordinato et superexaltato cognoscat atque id
ipsum ineffabile super omne intellectuale esse collocatum esseque
ipsum principium, medium et finem omnis intelligibilis atque ipsum
unum imparticipabiliter esse entitatis intelligibilis fontem et omne id 5
quod est, sicut mentale verbum est fons vocalis et id omne quod est
et significatur verbo vocali absque immixtione et partitione sui, cum
mens per vocale verbum participan aut quovis modo attingi nequeat.
Verbum autem intellectuale est ineffabilis verbi intellectualis receptio.
Omne igitur verbum absolutum ab omni contractione sensibili intel- ю
lectuale remanet. Intellectuale autem intellectualiter de ineffabili id
habet quod est. Ineffabile autem per intellectum si nominatur, abso
luto modo id fit, cum intellectualis modus absolutus sit in ordine ad
sensibiles contractiones.

76 3) eius: scilicet sensibilis mundi add. I Wa 4) variorum О 5) spiritum О 6) magi

sterii : in humanis add. Tv 8) sic от. I sit D 9) gloriosus : et sublimis add. Tv 77 3) esse от. I
5) id от. О 7) etj от. Tv 7) mixtione D 7) participatione / Ka 9) ineffabilis
mut. in ineffabile Tv 11) ineffabili: inefficabili Tv 13) id от. Tv 13) sit от. D

76 1) principium unitrinum : cf. De coni. 1 i n. 6 (If. 4?); De sap. I (V 20, 7); De betyllo 22 (XI1
26, S) ; De prim. n. 34 (II 1f. 1(Г). 2) cf. De gen. 4 (n. 169, 1) ; De vis. dei 2j (I f. 11f) ;
Sermo CXVI (II 1 f. 7S'). 3) materiam eius quasi vocem: cf. n. j7,S. 5) cf. Sermo
XVIIIn. 19 (CT I 6 4S, 2-4) . 5-10) cf. Proc. Col. contra Echardum In. j1 (BB XXIII j )1.S) :
deus operatur omnia opera sua propter hoc ut nos eftïciamur unigenitus (îlius suus; // n. ;1
(40, 24-26) ; sumptum ex Pr. 12 (DW I 194, 1). 77 5) unum imparticipabiliter: cf. n. S0, 4 ;
De gen. 1 (n. 14S, 2 et nota). Cf. Proclus In Plat. Parт. VI [in 1)7 C] (1of6, ))-1o67, S ; f.
юо'), ubi Nicolaus in marg. annotat : sola prima unitas imparticipabilis, alie participabiles, vel in
 DE FILIATIONE DEI 57

78 Ineffabilis igitur nec nominari nec attingi quovis modo potest.

Nomen igitur absolutum sive entitas sive deitas sive bonitas sive veri-
tas sive etiam virtus aut aliud quodcumque nequaquam deum nominat
innominabilem, sed innominabilem ipsum deum varus intellectualibus
5 modis exprimit. Hoc autem modo ineffabilis est effabilis, imparticipa-
bilis participabilis, supra omnem modum modificabilis. Deus igitur
est principium supra unum et modum, qui in uno et modo unius
se participabilem exhibet. Quapropter conicio studium, quo in hoc
mundo ascendere conamur ad filiationis adeptionem, in alio fortassis
10 esse posse, ut in uno et modo unius nostra versetur speculatio.

79 V.

Atque ut contractius loquendo in exemplo quid velim degustes.applica

unum et modum ad aliquid, quod in omnibus esse et vigere experieris.
Experimur autem vim quandam omnibus inesse. Virtus igitur ab-
5 solvatur per intellectum, ut vim consideres modo absoluto. Erit igitur
vis absoluta coordinata quaedam maximitas in se habens omnes vir
tuos gradus et modos in altitudine universali et intellectualis simplici-
tatis unitate et modus quidem altissimus, quo superexcellens ipsa
ineffabilis atque penitus inattingibilis causa omnis virtutis intellectuali-
10 ter attingitur. Non est enim deus virtus sed dominus virtutum.

78 2) igitur: crgo Wa 2)entitatisC." 5) modo add. I2 6) igitur: ergo Г 7) supra

add. P 7) modum : modus D 9) adoptionem Wa D 10) post speculatio distinxit I ceteri
sentent¡am trabunt usque ad degustes 79 2) Atque - degustes от. D 3) modum: et add. Tv
3) aliquod DTvC 3) experiris Ka 4) in omnibus esse / Wa 6) quadam D quae Wa
6) maximitas: proximitas/ 7) simplicitatis: simplicis Tv 8) modos D 8) quidam IWa
9) inattingibilis: ineffabilis I

intelligenciali, vel intellectuali vel animali vel in corporea substancia.

78 2-5) cf. n. 6), j. 4) innominabilem: cf. De princ. n. 19 (II 1 f. S*) ; Dir. spec. 10 (XIII
21, 17 et nota). Cf. Proclus In Plat. Parт. VI [ini)yC] (108), 20 ; f.1of), ubi Nicolaus verba
auctoris in marg. annotat : neque nominabile neque dicibile est; Iohannes Scottus De div. nat. II
2S(PL122, j89 CD) ;Echardvs Serт. VUIn. Si;lXn. 96 (LWIV S0, j ; 92,7). 799)causa
omnis virtutis: (/. Dionysius Areopagita De div. noт. VIII 2 (PG ), SS9 D ; Dion. 4174).
10) dominus virtutum: Ps. 2), 10.
58 DE FILIATIONE DEI

Deinde attendendum deum supra omne absolutum et contractum80

exsistentem per quamcumque altissimam absolutionem non attingi
uti est, sed cum ipso modo absoluto. Eo quidem modo absoluto
intellectuales naturae imparticipabilem intellectualiter participant, ut
sint virtutes elevatae super omnem contractionem virtutis, prout ipsa 5
virtus in sensibili mundo obumbratur. Absolutio autem virtutis mo
dos habet. Sine modoenimnonestabsolutioipsaparticipabilis. Absolu
tio itaque virtutis in modorum varietate varias participantes ostendit
virtutes. Varii igitur sunt spiritus intellectuales in absolutionum varus
modis virtutem participantes, ut omnes absoluti spiritus virtutemio
unam varie participantes non aliud sint quam virtus absoluta varus
modis participata.
lam conspicis, quanta est potentia spiritus, quoniam est virtus super 81
omnem vim sensibilis mundi exaltata. In potentia igitur virtutis eius
complicatur omnis virtus caelorum atque eorum, quae sub ipso sunt,
ut omnis vis, quae in ipsis est, sit quaedam explicatio virtutis intellec-
tualis spiritus. Participat autem sensibilis hic mundus unam ipsams
virtutem sensibiliter, quam intellectualis intellectualiter, in varietate
modorum. Contrahitur itaque ipsa absoluta virtus intellectualis mundi
in sensibili in varus participandi modis : caelestialiter in caelo, anima-
liter in animalibus, vitaliter in viventibus, vegetabiliter in vegetabili-
bus, mineraliter in mineralibus, et ita quidem de reliquis. ю
In omnibus igitur, si attendis, vim et eius reperis modum. Unum 82
est igitur, quod in omnibus est omnia, quae id ipsum modo suo par
ticipant. Ita quidem de entitate, bonitate et veritate uti de virtute coni-

80 1) super Wa Tv 2) attingitur Wa 5) supra I Wa D О 6) Absoluto D 7) est от. D

7) absoluto / 7) participats Ka 8) participationum / participans D 9) igitur: ergo TTv
9) intellectuales от. Oe 11) non: nisi T in marg. mut. »я nihil T2 81 l)Iam: Nam Tv
1) supra/ Wa Oe С 4) ut : unde Tv 4) ipsis от. I 4) sit от. О 6) sensibilium/
8) sensibili : sensibilis T mundo add. I 10) minerabiliter D 10) minerabilibus D Ka О
10) et ita: etc. Wa 10) quidem от. Wa 10) reliquis: aliis Wa

81 3) virtus caelorum: Mattb. 24, 29 ; Marc, 1), 2j. 82 \-b) cf. De deo absc. (n. j, 2 eí nota).
Sermo XVI n. n (CT I 1 14, 7). Echardus/я lob. n. j12 : haec quattuor: esse, unum, verum,
bonum proprie deo conveniunt, con ver tum u r et sunt communia participata ab omnibus. 2) cf.
1 Cor. 1j, 2S.
 DE FILIATIONE DEI 59

cias. Nam entitas est hoc ipsum unum, quod omnia participant quae
5 sunt, sic et bonitas et veritas. | Unde legislator prudentissimus Moyses if
ait deum creasse universa et formasse hominem, quasi deus sit virtus
creativa seu formativa, licet super ista sit omnia. Sed insinuare nititur
quomodo participatione virtutis eius modo, quo participabilis est
varie, cuncta in esse prodiere. Ita quidem ait deum vidisse omnia
10 fuisse bona ostendens deum fontem bonitatis, a quo modo, quo parti
cipabilis est varie, varia bona exoriuntur. Non est igitur nisi unum,
quod sine modo participan nequit.
83 Atque ut sufficientius id ipsum quod conicio tibi pandam: unum
est, quod omnes theologizantes aut philosophantes in varietate modo-
rum exprimere conantur. Unum est regnum caelorum, cuius et una
est similitudo, quae non nisi in varietate modorum explicari potest, ut
5 magister veritatis ostendit. Neque est aliud quod Zeno, aliud quod
Parmenides aut Plato aut alii quicumque de veritate tradiderunt, sed
unum omnes respicientes varus modis id ipsum expresserunt. Quam-
vis enim modi dicendi sint adversi et incompatibiles videantur, non
tamen nisi id ipsum unum super omnem contrarietatem in attingibi-
10 liter collocatum modo quisque suo hic affirmative, hic negative, hic
dubie nisi sunt explicare. Una est enim theologia affirmativa omnia
de uno affirmans et negativa omnia de eodem negans et dubia neque
negans neque affirmans et disiunctiva alterum affirmans alterum ne
gans et copulativa opposita affirmative conectens aut negative ipsa
82 4) unum от. Tv 5) et,: est/ 5) Unde : et add. I 6) créasse : arasse Wa 7) sit от. Ka
9) varia / Wa 9) cuncta - 11) varie от. Wa С 9) prodire Ka О 9) deum от. D 10) parti-
cipalis D 11) bona от. I 12) modo от. О 83 1) ut от. Tv 1) sufficiens О insufficientius
I Tv 4) explicate Оf 6) au^ : aliud / Wa 8) adversi : diversi О 8) incompatibiles:
incomparabiles Oe 10) Ь^ от. Tv 11) enim: omnium Oe от. Tv 12) omnia от. О
13)affirmans*: et add. D 14) affirmative - opposita от. I Wa 14) negativa D Ka

5) cf. Gen. 2, 2. 7. 6) cf. Apol.(II 26, )) ; SermoCCXIII n. 17(СТI 2-j 102,1). Ç/.Iohannes
Scottus De div. nat. II 24 (PL 122, jSo A) : creare, hoc est formare. 7) virtus formativa: cf.
Thomas De ver. q. 2) a. 2. 9) cf. Gen. 1, )1. 10) fontem bonitatis : cf. Degen. j (n. iS), 14
et nota). 83 1-3) cf. Degen. 1 (n. 14), 12). Echardus In lob. n. 1Sj (LW III ijj, j) : Idem ergo
est quod docet Moyses, Christus et philosophus, solum quantum ad modum differens. 3-5) cf.
parabolas de regno caelorum a Cbristo allatas : Mattb. 1) ; Marc. 4 ; Luc. S. 5-7) Hic refertur ad
Prodi Comт. in Plat. Parт. 11-17) (/. De deo absc. (n. 10, 1)-11, j et notae) ; De docta ign.
I 24 et 26.
60 DE FILIATIONE DEI

opposita copulative penitus abiciens. Ita quidem omnes possibiles 15

dicendi modi sub ipsa sunt theologia id ipsum ineffabile qualitercum-
que exprimere conantes.
VI. 84

Haec est igitur via studii eorum, qui ad theosim tendunt, in modo-
rum quoramcumque diversitate ad unum ipsum advertere. Quando
enim quicumque studiosus subtiliter considerando attendit quomodo
ipsum unum omnium causa non potest non exprimi in omni expressi- 5
one, sicut verbum non potest non eloqui in omni loquente, sive se
dicat loqui sive se dicat non loqui, tunc sibi manifestum est virtutem
ineffabilis omne dicibile ambire et nihil dici posse, in quo modo suo
causa omnis dicentis et dicti non resplendeat. Nihil itaque reperiet
vere theologizans scholaris, quod ipsum perturbet in omni varietate ю
coniecturarum. Nec minus apud ipsum hic dick, qui ait nihil penitus
esse, quam ille qui ait omnia esse quae videntur. Nec verius hic dicit,
qui ait deum omnia esse, quam ille, qui ait ipsum nihil esse aut non
esse, cum sciat deum super omnem affirmationem et negationem inef-
fabilem, quidquid quisque dicat, et hoc ipsum, quod quisque de ipso 15
dicit, non aliud esse quam modum quendam, quo de ineffabili loquens
loquitur, sicut hae duae species homo et asinus genus animalitatis
vario modo exprimunt, humana etenim species rationaliter, asinina
irrationaliter. Secundum expressionem humanae speciei tunc ratio-
nalitas convenire videtur animalitati, secundum expressionem asininae 20

84 3) adverte О 4) enim : ei Tv 5) nоn, от. D 6) loquenti Tv eloquente D 7 loqui

sive se dicat от. D se dicat от. I 9) itaque: ita / enim add. D 9) rcperiat Wa
12) qui от. I 14) esse: est D 14) cum: ut Tv 16) quandam D 18) rationabiliter D
19) rationabilitas WaTDOeC 20) asininae : asini est Tv 21) irrationabilitas Wa T Tv Oe С
21) Qui : Quod Tv 21) ita от. TKaO

84 6) cf. Act. 4, 20 : Non enim possumus quae vidimus et audivimus non loqui. 11-14) cf.
De deo absc. (n. o, 1-7) ; De docta ign. I 4 (l11, )-6) . 14) cf. n. 71, 4 ; De dato patr. ) (n. lo7,
4) ; De princ, n. 26 (II if. f) ; Dir. spec. 4 (XIII 9, 7-10). Cf. Proclus In Plat. Parт. VII [in
142 A] (72, 1-4) et notam Nicolai (1 06 nota 24) ; Dionysius Areopagita De myst. tbeol. I 2 (PG ),
1000B ; Dion. j71,-j721).
 DE FILIATIONE DEI 6l

irrationalitas. Qui autem ad genus ipsum intuetur, quomodo est ita

22 supra istas differentias exaltatum, et quod sibi eapropter nulla convenit
differentiarum, advertit expressionem speciei esse modum qucndam
differentialem generis supra differentias exaltati. Ita quidem de asinina.
25Unde contrariae illae expressiones contrariorum modorum differen-
tialium non impediunt intuentem ad unum genus superexaltatum.
85 Oportet deinde studentem non negligere quomodo in hac schola
sensibilis mundi in modorum varietate quaeritur unum quod omnia,
sed adepto magisterio in caelo intelligentiae purae in uno omnia sci-
untur. Quomodo autem id ipsum fiat, ex praehabitis conicias. Nam
5 nullo tunc ratiocinativo discursu ex sensibiliter receptis mens ipsa ad
apprehensionem movetur, sed cum mens ipsa virtutem absolutam
intellectualiter participet, ita quidem ut secundum naturae suae exube-
rantem virtutem notio quaedam sit omnium intelligibilium, quam
quidem virtutis potentiam in actum per sensibilia incitamenta in hoc
íomundo studuit elevare. Dum | post haec vis ipsa sit actuata ratiocina- 6f
tione et a vivificatione corporis, cui se ipsam participabilem fecit,
liberata, in se vivaci intellectu unitive redit, se comperit virtutem,
quae et actualis rerum notio exsistit.
86 Sicut enim deus ipse est actualis rerum omnium essentia, ita et intel-
lectus separatus et in se vivaciter et conversive unitus viva est dei
similitudo. Unde, uti deus est ipsa rerum omnium essentia, ita et
intellectus, dei similitudo, rerum omnium similitudo. Cognitio autem

22) sibi: ei О 22) eapropter: propter С propterea Ka (corr.) О 23) expressionem: humanae
add.DKa 24) exaltat lfe 24) asina О 85 1) schola от. D 3) adepto : accepto / Wa 5) tunc:
circa D 6) cum: tamen / 6) mens от. D 7) participet: percipiet / percipiat T
8) notitia О 8) omnium от. О 9) quidem: quidam Ka quaedam Oe 9) virtus D
12) unitivo/ 12) se: tunc/ 86 3) omnis Tv 4) rerum omnium similitudo от. О

85 3) cf. n. 6), 4;f9, 4 et "otae. 12) cf. De docta ign. I 1j (I 29, 27) ; De coni. I S n. )6 ; II i6 n. 1j9
(If. 4f. 62r). Liber de causis 14 (177,6-9). 86l-87,3)(/. De mente )(Vj7,S-jS,g). 1) cf.
De docta ig. I 17. 2) (I )j, 6 ; 46, 20). Iohannes Scottus De div. nat. I ) (PL 122, 44) B) : ipse
(sc. deus) namque omnium essentia est. 2) viva dei similitudo : cf. De sap. I ; De mente 7. i) (V
17, 1-9 ; 79, l-); 107, 1-7). 4) intellectus dei similitudo: cf. n. j2, S ; Debetyllo 6 (XI1
7, 11). Cf. Echardus/я lob. n. )1 (LW III 24, 17-2j, 1 et nota 1),аю cum Augustino intellectivum
dei imaginem nominat. 4) cognitio per similitudinem: cf. De docta ig. II 9 (I 96, 9 et nota).
62 DE FILIATIONE DEI

per similitudinem est. Intellectus autem cum sit intellectualis viva dei 5
similitude», omnia in se uno cognoscit, dum se cognoscit. Tunc autem
se cognoscit, quando se in ipso deo uti est intuetur. Hoc autem tunc
est, quando deus in ipso ipse. Nihil igitur aliud est omnia cognoscere
quam se similitudinem dei videre, quae est filiatio. Una igitur simplici
intuitione cognitiva omnia intuetur. Hic autem in varietate modorum to
unum ipsum inquirit. Quapropter vis ipsa intellectualis, quae se pro
sua venatione in hoc mundo rationabiliter atque sensibiliter expandit,
dum se transfert de hoc mundo, recolligit. Redibunt enim vires intel-
lectuales participatae in organis sensuum et ratiocinationum ad cen
trum suum intellectuale, ut vivant vita intellectuali in unitate suiis
effluxus.
Iam tibi satis patere potest quomodo quidem secundum meam 87
qualemcumque coniecturam intellectualis natura est rerum universitas
intellectuali modo et, dum in scholis huius mundi versatur, quae-
rit potentiam ipsam in actu ponere et se particularibus formis assi
milat. Tunc enim de virtute sua, qua rerum universitatem intellectua- 5
liter in potentia gerit, exserit huius et huius rei intellectum, quando
se actu rei intellectae assimilat. Transfertur deinde haec potentia assi-
milativa sic in particularibus in actu posita penitus in actum et artem
perfectam magisterii, quando in intelligibili caelo se scit omnium
similitudinem, ut tunc sit actu ipse intellectus intellectualis rerum ю
omnium universitas, quando est discretiva omnium notio.
Nec tamen intuetur tunc ipse intellectus quidquam extra intelligi- 88
bile caelum quietis et vitae eius. Non enim temporalia temporaliter
5) cum sit: cumque Tv 6) dum - 7) cognoscit от. Tv 7) in от. Tv 9) quae est filiatio
oт.I 10) Hoc T 11) inquiritur Tv 12) atque : et / ac Wa 13) recolligitur / 14) sensuum
от. T 14) ex от. D 16) affluxus/ 87 1) quidem D quaedam uteri 2) qua-
litercumque D 3)schola/ 6)huiusl: modi/ 7) intellectae от. T 8) inj от. С
9) perfecti Tv 9) in от. Tv 9) intelligibili : intellectuali / 9) scit: sit Tv 10) ut:
et Wa 881)quidquidО

12) De symbolo venationis cf. De coni. II ю n. 126 (If. j7") ; De ven. sap. i (If. 20in).
13-16,) cf. n. Sj, 12 et nota; De quaer. aeum 1 (n. )1, 1) et nota). 87 1-3) cf. De coni. I 4
n. ij (If. 4f). 9) in intelligibili caelo: cf. n. 6), 4 et nota. 88 2) cf. Apol. (II 17, 2)) ;
De aequal.n. 14(II 1 f. 1С). Echardus In lob. n. 216 (LW III 1S2, j) : temporalia ... intempo-
raliter sicut aeterna.
 DE FILIATIONE DEI 63

3in instabili successione sed in indivisibili intuetur praesentia. Nam

praesentia seu nunc ipsum omnis temporis complicativum non est de
5 hoc sensibili mundo, cum per sensum attingi nequeat, sed de intel-
lectuali. Sic quidem quanta nequaquam in extensa divisibili corpora-
litate intuetur, sed in indivisibili puncto, in quo est intellectualis
omnis quantitatis continuae complicatio. Nec rerum alteritates in
varietate numerorum intuetur sed in ipsa monade simplici intellectua-
10 liter omnem numerum complicanti.
89 Percipit igitur intellectus intellectualiter omnia supra omnem sen-
sibilem, distrahentem et obumbrantem modum. Mundum quidem
totum sensibilem non modo sensibili sed veriori, intellectuali scilicet,
intuetur modo. Dicitur enim haec cognitio perfecta eapropter intui-
5 tio, quia ea paene est differentia inter eam ipsam illius mundi cogniti-
onem et istius sensibilis, quae est inter notitiam, quae per visum et
eam, quae per auditum recipitur. Quanto igitur Шa, quae per visum
generatur, certior et clarior est illa, quae de eadem re per auditum
efficitur, tanto et amplius multum intuitiva cognitio alterius mundi
10 eam excellit quae est huius, sicuti scire 'propter quid' potest intuitiva
dici cognitio, cum in rationem rei sciens respiciat, et 'quia est'exauditu.
90 Haec sic cursim de quaesito, ut tempus concessit, defectibiliter dicta
grate, quaeso, recipias. Alio tempore, si quid excellentius deus mini-
straverit, non te latebit. Vale nunc, confrater praeamande, et tuis me

3) inj et in, от. Tv 4) complicatum Wa 5) de от. Wa 6) quidam T Ka Oe 6) in от.

Ka 7)mxoт.DKa 8) explicado / (corr.) Wa 891) super/ ^eaprop
ter : perfecta add. Wa 5) differentia от. Wa 7)Quando7> 7) quae, от. D 8)eadem:
ea О 10) huiusmodi I Wa С 10) sicut I Wa О С 10) quod O Oe С 10) in
tuitiva : intuitiam D 90 1 ) dicta от. I 2) deus : semper benedictus add. Tv 3) peramande Tv

3-10) cf. De dato patr. 4 (n. 1o9, 4-1)) ; De docta ¡gn. И ) (I 69, 9-70, 4) ; De ludo globi II (If.
16Y) ; Sermo CCXIII n. j (CT 1 2-j 90, 7-19). 4) cf. Echardus In lob. n. 293 (LW III 24j,
10) : tempus plenum est in aeternitate; nunc enim aeternitatis plenissime complectitur omne
tempus. 89 1-4 cf. De quaer. deum 1 (n. )0, 10 et nota). 4-11) cf. De docta ign. III 11
(I 1j), 21-26") ; Apol. (II 14, ij-2)) . Echardus In lob. n. 406 : credere enim per auditum est foris
ab alieno et absentis; videre autem praesentis est, certior scientia est. Propter quod intelligere
videre dicicur. Prima cognitio est per similitudinem, secunda per identitatem. 10) 'propter
quid'... 'quia est' :cf. Aristoteles Anal, post. II (B 1 Sft 24) ;ThouasS. tbeol. I q. 2 a. 2.
64 DE FILIATIONE DEI

fac orationibus participem, ut hinc translati filiationem dei adipis-

camur in filio unigenito Iesu Christo semper benedicto. 5

4) ut: et Wa 5) unigenito: dei add. Tv 5) Iesu - benedicto: domino nostra Iesu per infinita
saecula saeculorum benedicto, cui laus et gloria per aeterna saecula Tv 5) Amen add. S 5) Deo
gracias D Tv Explicit tractatus de filiacione dei / Wa Tv Finitus 1487 Ambrosii Episcopi /
Reverendissimi patris domini Nicolai Cardinalis tituli sancti petri ad vincula Episcopi Brixinensis
Tractatus de filiacione dei explicit feliciter laus deo Ka editus per Reverendissimum in christo
patrem et dominum dominum Nicolaum de Cusa Cardinalem tituli sancti petri ad vincula
etc. Tv Finitum anno domini 1445 die sancti Panthaleonis Julii T Finitur tractatus Preclarissimi
patris domini Nicolai de Cusa Apostolice sedis dignissimi Cardinalis de filiatione dei Religiosis
animis pro divinorum contemplatione utilissimus О
DE DATO PATRIS LUMINUM
 Ed. Paris.
91 De dato patris luminum I fol. 19f

Etsi iam ante paternitati vestrae nota sit ingenii mei obscuritas, ta
men exquirere in eo lumen faceta indagatione temptastis. Dum enim
inter herbarum collectionem in mentem veniret apostolica lectio, qua
5 Iacobus « omne datum optimum et omne donum perfectum desursum »
esse «a patre luminum» insinuat, efflagitastis circa lectionis intellectum
meam ut scriberem coniecturam.
Scio, pater, id, quod a doctissimis theologis memoriae traditum est,
vos fixe tenere, me autem perparum scripturarum lectitasse. Hinc
10 recte erubescerem, si sinceritatem mentis vestrae ignorarem. Legite
itaque accepta interpretatione quae sentio.

92 I.
Fuit, ut opinor, beatissimi apostoli intentio nos facili via ad omne
desideratum perducere. Omnis enim intellectualis spiritus scire appe
tit. Nam intelligere vita est intellectus, atque hoc ipsum est esse eius
5 desideratum. Non potest autem ad apprehensionem sapientiae ascen-

91 1) Item incipit tractatus De dato patris luminum Nicolai de Cusza ad Reverendum patrem
Gerardum Episcopum Solonensem / Nicolaus de Cusza ad reverendum patrem dominum
Gerardum episcopum Solonensem De dato patris luminum Va TOC De dato lumine Cuius
supra D Nicolaus de Cusza ad Reverendissimum patrem dominum Gerardum Salonen-
sem De dato patris luminum Ki Tractatus R. p. domini Nicolai de Cusa presbyteri Cardinalis
tituli sancti petri ad vincula de dato patris luminum Oe 2) paternitati vestrae (p. v.): venera-
bilis pater/ 2) sit от. D 3) in eo lumen : incolumen Oe 3) ea D 4) inter: in / 6) esse:
est/ Wa 8) pater: quod add. I 8) id: omne add. D 92 2) omne: esse Wa 5) autem:
aliquid О

91 4-6) apostolica lectio : lac. 1, 17-21, ¡d est epístula doт. IVpost Pascba. 92 2) ad omne desi
deratum: cf. Serт. XXXI (cod. Vat. lat. 1244 f. 1)7*) : ad deum, qui est omne desideratum;
XXXIX (II 1f. jf). Ъ) cf. De docta ign. I 1 (I 6, iS). Aristoteles Met. I (A 1 oSo a 21).
4) cf. De quaer. deum ) (n. )8, 0) ; De fil. dei ) (n. 6о, 9); De docta ign. IIl 10 (I 1j0, 14).
Aristoteles Met. XII (A 7 1072 Ь 26) ; Echardus In lob. n. 679 : »¡cut vivere viventibus est esse,
sic intelligere intellectui ut sic est vi vere; Sermo LIV 1 n. j2S (LWIV 44j, S). 4) esse deside
ratum: cf. Avicenna Met. VIII 6 (f. wo"), quem laudat Echardus Prol. gener. n. S (LW I 1j),
9-1l).
 68 DE DATO PATRIS LUMINUM

dere ignorans suo lumine. Qui enim indigens est, eo indiget quo 6
caret. Oportet igitur, ut indigens se indigentem cognoscat atque ut
ad eum, a quo indigentia suppleri valeat, avide recurrat. Si enim
sapientiam indigens ab eo postulaverit, cuius thesauri sunt plenitudo
sapientiae et qui eos evacuando adauget cuiusque tenacitas est effusio 10
largissima, non poterit sapientiam, quae se ipsam quaerentium men-
tibus infundit, non attingere. Hoc est enim sapientissimi Philonis
altissimum documentum, qui dum sapientiam laudare niteretur, ipsam
mentibus quaerentium illabi ostendit. Postulare autem est intenta fide
quaerere spe indubia adipiscendi. Qui enim ardenti cursu pergit ad 15
ipsam quam ignorat, ei ut mater honorificata obviabit.
A quo autem peti debeat sapientia, quae est lumen semitis et lucerna 93
pedibus, ratio et vita animae, apostolus omnem errorem excludere vo-
lens ostendit dicens : «Omne datum optimum et omne donum perfec-
tum desursum est.» Nam si omne id quod estintantum se bonum
esse aestimat, ut non aliud quam idipsum semper esse meliori qui- s
dem modo, quo hoc suae naturae patitur condicio, exoptet, tunc omnis
vis illa, quae se esse cognoscit ab optimo, optime esse cognoscit.
Cognoscit igitur esse suum, cuius nullam umquam ullo tempore
vellet corruptionem aut mutationem in aliud esse extra speciem pro-
priam, sibi datum non quidem ab alio aliquo, quod non est desur- ю
6) suo mut. in sine Oe 7) ut, от. D 14) autem: aliquid T 93 3) donum: datum D 4) estj:
descendens add. I 5) essCj от. I T 7) vis: via Oe от. D 8) igitur от. D 9) speciem:
suam add. I 10) datam D

6) cf. Echardus In lob. n. 6)i : nihil enim eo eget quod habet in se. Eo enim indigemus proprie
quo caremus nec habemus. 8) cf. lac. /,/: Si quis autem vestrum indiget sapientia, postuleta
deo. 9) cf. Eccli. 1,20. 26; Col. 2,). 10) cf. De vis. dei 7 (If. 10У). Dionysius Areopagita
De div. noт. IX 2 (PG ), 909 C; Dion. 4j)3 sec. versionem Iobannis Scoiti) : largam effusioneт.
11-14) cf. De quaer. deum 3 (n. 39, 8-10). Sap. 6, 4: facile videtur ab his quidiligunt eam et in-
venitur ab his qui quaerunt illam; Eccli. 1j.1o; 24,46; j1, 18-2). Ascribitur Pbiloni liber Sapien
tiae: cf. Coniect. (n. 1)6, )) et nota; Apol. (II 3,6) et nota. 16) cf. Eccli. 1J,2. 93 1) cf.
Ps. 11S, ioj: Lucerna pedibus meis verbum tuum et lumen semitis meis. 3) lac. 1,17.
A-Y)) cf.Dedoctaigi.ll 2 (I 68,19-)o). 5) cf.n.11), j; De docta ign. I 1. j ; II 2 (I j,4; 12,3; 68, 19) .
7) cf. n. 97, 6-1); 99, ) ; Sermo III n. 4 (cod. Cus. 220f. 4f) : ab optimo non nisi optima. Cf. Dionysius
Areopagita De div. noт. IV 19 (PG),716B;Dion. 2)43 sec. versionem lob. Scotti) : neque optimi non
optima adducere; Bonaventura Sent. I d. 44a. 1 q. 2 (I 784a); Echardus In Gen. I n. 127: Dei
enim utpote optimi est optimum adducere. Cf. etiam extractum Nicolai ex Arte mystica theologiae et
pbilosopbiae Lulli (cod. Cus. 8) f. 9^) : Omne ens optimum agit optime.
 DE DATO PATRIS LUMINUM 69

11 sum super omnia in altitudine omnis optimitatis. Nam non credit

intellectus humanus naturam suam sibi potuisse dari ab aliquo, cuius
bonitas non sit altissima desursum super omne bonum, neque quies-
ceret aliquod ens in data natura, si a diminuto et creato bono data
15 foret. Sed quia ab optimo maximo magistro, cui nemo altior, sortitum
est esse suum, omne id quod est quiescit in specifica natura sua ut in
optima ab optimo. Datum igitur naturale qualecumque in omni eo
quod est est optimum iudicio omnium, qua sunt et quae in esse suo
uti optimo quietantur. Desursum igitur est ab omnipotentia infinita,
20 quae habet artem atque sapientiam talem, ut sit sufficientissima virtus
formativa omnium.
94 Quoniam autem non omnis natura data gradum possibilis perfec-
tionis speciei suae actu attingit, sed quaelibet individualis contractio
speciei ab ultima perfectione activitatis potentiae - praeterquam in
uno domino nostro Iesu Christo - abesse dinoscitur, tunc opus habet
5 intellectus, cuius potentia ambit omne, quod non est creator eius, ad|/^'
hoc, ut ad apprehensionem actuetur, dono gratiae creantis. Ratio-
nalis enim creatura discretivum in se habet rationis lumen, sed est ut
oculus nocticoracis debile multum atque multis umbris obtenebratum
in hoc sensibili corpore. Actuatur igitur afflatione spiritus divini
10 verbi, et tenebrae eius illuminantur. Verbo enim doctoris illuminatur
discipulus, quando vis ipsa rationalis discipuli dono illuminatae rati
onis magistri se per verbalem spiritum ingerentis ad actum passim
educitur. Sed haec omnis actuans illuminatio, quae donum est desur
sum, descendit a patre omnium donorum, quae dona sunt lumina
12) sibi от. Ki 13) super: supra Оí 14) daUj: sibi add. D 14)a:aut/ 14) data,: datum D
17) omni от. I 18)est,:ctО 94 5) ad hoc : adhuc Wa 6) ut: autem Ki 7) creatura:
natura О 8) atque: aс Ki 8) multis: multum Г 8) obumbratum/ 9) actuabitur Ki*
9) igitur: ergo Ki 11) ipsa: propria Wa от. I 13) actuans: actualis I

13 19) cf. Echardus In Gen. II n. iSy. esse quod optant, quaerunt et desiderant omnia, et
ipso adepto quiescunt. 20) virtus formativa : cf. De fil. dei j (n. S2, 7); De mente 4 (V jS, 1j).
941 4) cf. De docta ign. IIl 2 (I 12),i)-i24,2)). 3) in - Christo : cf. Credo missae. 5) cf. De
quaer. daim 1 (n. iS, ) j); De docta ign. I 16 (I )1, 14). 6) cf. De deo absc. (n. 4, 9). 8) oculus
nocticoracis: cf. Dedoctaign. I 1 (I 6,1j - 17 et nota). 10 13) cf. De fil. dei 4 (n. 74, 1-7j,
12). 14) quae-lumina: cf. Iohannes Scottus De div. nat. II 22 (PL 122, j6jC): Pulchre
siquidem lumina dicuntur omnia dona, quae ex ingenito lumine per genitum lumen descendunt.
JO DE DATO PATRIS LUMINUM

seu theophaniae. Salomon enim secundum naturam animae datum a 15

deo optimum fuit consecutus. Non tamen erat anima eius secundum
hoc datum melior anima hominis alterius, sed secundum donum illu-
minationis est sortitus animam, cuius vis intellectualis ad actualem
apprehensionem super omnes Iudaeorum reges, qui eum praeces-
serant, ascenderat. Hoc autem donum sapientiae postulando desur-20
sum a patre luminum in ipsum descendit. Videmus quidem virtutem
seminis datam a patre luminum, scilicet sole, non poni in actum, nisi
donetur ab eodem. Non enim educitur de potentia seminis arbor nisi
sole donante, cuius etiam est datum, ut vis illa semini insit.
Excludere itaque apostolus errores voluit tam eorum, qui deum95
causam mali affirmarunt, quam eorum, qui sua praesumptione se
erexerunt, quasi aliquis homo ex se possit etiam pervenire ad appre
hensionem sapientiae sine dono gratiae seu attractione patris. Quale
fuit peccatum praesumptuosissimum rationalis separati spiritus Luci- 5
feri, qui sua vi ascendere nisus est ad similitudinem altissimi, atque
rationalis incorporati spiritus parentum, qui fomento sensibilis esus
ligni ad perfectionem scientiae deorum pervenire sperabant. Nam hic
docemur neque hanc actualitatem a nobis neque ab inferiori sensibili
vegetatione advenire posse, ut apprehendamus sapientiam, quae est 10
lux viva et gloriosa quies desiderii nostri spiritus, sed a patre atque
datore formarum, cuius solum est perficere. Aliorum etiam errores
enervat, qui postposito patre luminum subsidia postularunt a
Minerva, Apolline, love et ceteris dus, quoniam, cum omnium genti

ls) theophoniae/ lTe Ki T Oe С 19) Iudaeorum reges от. D 20) ascendit D 22)scilicet:
sed D 22) poni : potuit /.) 95 3) aliquis homo : aliquid boni D 3) possint D 5) rationalis
oт.IWa 8) deorum от. D 13) enervat: eruat D 13) postulant D 14) lovcoт. Wa

15) theophaniae: cf. Defil. del ) (n. 62, j et nota). 15-21) cf. ) Reg. ), 11-12; 2 Par. 1, 11-12.
95 1) cf. lac. 1, 1)-16. 2-8) cf. De quaer. deum ) (n. 40, 1-7 et nota). 4) attractione
patris : cf. lob. 6,44. 5) cf. Is. 14, 12. 14. Ioh annes Scottus De dir. nat. II 20 (PL 122, jj9 C) .
7) cf. Gen. ), j. 11) lux viva: cf. De fil. del 1 (n. j2, 10). 12) dator formarum: cf. Echar-
Dvslnlob.n. ljo(LWIII 124, 0 et nota 2), ubi refert ad Avicennam Met. IX / (f. 10f); Heimeri-
cus de Campo Tract. de slgillo aeternltatis (cod. Cus. 106 f. Sf). 12) cf. Pbll. 2, 1). 14) cf.
Sermo XVI n. S(CTI 1 12, 4-7); De docta ign.1 2j (I j), 10); Depacefidel6n. 16 (VII 1j, 12-14).
 DE DATO PATRIS LUMINUM 71

i5lium positio assereret non esse creatorem nisi unum deum deorum
interminum, ab ipso solo ostendit omne perfectivum donum postu-
landum, non ab his quamvis ob suas virtutes deificatis. Nam eorum,
qui nihil a se habent, quod non receperunt ab omnium patre, non
esset donandi facultas, cum nihil quod suum sit habeant. Omne enim
20 donum, cuiuscumque ministerio participetur, patris est, cuius est
omne quod est, a quo descendere necesse est.
96 Postulant igitur omnes nostri intercessores, qui possessionem
sapientiae adepti sunt, ut lumen donetur a patre luminum. Non
donant ipsi, sed ille tantum qui est dator et donum. Hoc quidem
videtur apostolus velle, qui ad assiduam orationem cum fide firmis-
5 sima absque omni haesitatione nos allicit certitudine assequendi
sperata, quoniam pater noster « dat affluenter et non improperat ». Haec
sic dicta sint de apostoli sententia.
97 II.
Nunc amplius admiremur mirabile lumen, quod latet in apostoli
verbis et, ut id ipsum qualitercumque patescat, enucleare temptabo
pro modulo verborum proprietatem. Ait enim: «Omne datum opti-
5 mum» et reliqua. Videtur igitur omnem creaturam quodammodo
deum esse. Solus enim deus est maxime bonus seu optimus. Datum

17) his: diis add. С 96 1) igitur от. I 1) intercessores mut. in antecessores T2 3) donavit Oe
3) ille: ipse Wa 6) effluenter Wa Ki 97 2) admirabile D attemptabo / 4) verborum:et add. I
4) proprietate / Wa 5) et reliqua : etc. / Wa T 5) igitur : ergo / enim ex hoc С 5) crea
turam eт. D

15) deus deorum: cf. De quaer. deum 1 (n. 27, 4 et nota). Proclus In Plat. Parт. VI [in 1)7 С]
(106S-1060; f. 1oir), ubi Nicolaus annotat: omnia negantur ab uno deo deorum; Echardus In
Iob.n. i)j (LW III nj,ijetnota6). 16) interminum:«/. De docta ign.I 2j (I j2, 2)). 17-21) cf.
Echardus Sermo VI 1 n. jj (LW IV j4, j) : nihil crearum dat suum; Pr. 9 (DW I i49, j-1)) :
Kein dinc gemeinet sich von dem slnen, wan alle crêatûren von in selber niht ensint. Su.az sie ge
meinem, daz hint sie von einem andern. Sie gebent sich ouch niht selben . . . aber got gemeinet
daz sine, wan er von im selber ist, daz er ist, und in allen den gäben, die er gibet, sô gibet er sich
selben ie zem ersten. . . Sant Jacob sprichet : ,alle guoten gäben sint von oben her abc vliezende
von dem vater der liehte'. 18) cf. 1 Cor. 4, 7. 96 1) intercessores : cf. Missale Romanum Oratio
pro doctore. 3) dator et donum : cf. Sermo III n. 2) (II 1 f. )?) . 4) assiduam orationem : cf.
lac. 1, 16. 4) cf. lac. 1, 6: Postulet autem in fide nihil haesitans. 6) lac. 1, j. 97 6) cf.
Luc. 1S, 10; Plato Tiт. interprete Cbalcidio 20 E (26,0). 6) Datum ... créât u ra: cf.
 72 DE DATO PATRIS LUMINUM

igitur optimum si est creatura, quoniam omnis creatura est bona 7

valde, videtur deus datus esse. Nihil enim dare potest, quod poten-
tiae suae non subicitur. Oportet enim in potentia datoris id esse quod
l9f datur. In | potentia autem boni bonum est. Sed optimum non est nisi ю
unum, simplex, impartibile, quia optimum. Non potest igitur dare nisi
se ipsum. Optimum est sui ipsius diffusivum, sed non partialiter, cum
optimum non possit esse nisi optimum. Est enim omne id quod esse
potest. Quare suum esse est sua optimitas ac aeternitas. Communicat
igitur se indiminute. Videtur igitur quod idem ipsum sit deus et crea- 15
tura, secundum modum datoris deus, secundum modum dati crea
tura. Non erit igitur nisi unum, quod secundum modi diversitatem
varia sortitur nomina. Erit igitur id ipsum aeternum secundum
modum datoris et temporale secundum modum dati eritque id ipsum
factor et factum, et ita de reliquis. 20
Indubie hic dicendi modus praecisione caret, sed intelligentiam 98
veritatis inquiramus. Aiunt philosophi formam esse, quae dat esse rei.

7) quoniam : quia О 8) datus от. D 11) imparticipabile/ 11) Non - 13) nisi optimum от. О
15) igiturj: ergo7Y 15) igitur.: ergo/ 15)ipse7" 16) deus: ileum/

Iohannes Scottus De ¡liv. nat. II 22 (PL 122, j6j D) : scquitur nil aliud esse creaturam sive
essentialiter sive secundum accidens nisi creatoris data et dona.
7) cf. Gen. 1, )1. 8) deus datus: cf. n. Ю2, i); 1o6, 14; De docta ign. II 2 (I 68, 14-19).
11) unum - impartibile : </. Proclus In Piat. Parт. VI [in 1)7 C] (1o6j,21-)4; f. 100*), ubiNico-
laus annotat: vere esse vnum impartibile, et hoc est ostensum vnum scilicet non habere partes, in
prima ypotesi et ex hac sequuntur alie; ibidem: nota, vere vnum est impartibile. 11) Non - se
ipsum: cf. n. 99, 2; De quaer. deum ) (n. 42, 18). Echardus In Sap. n. 181: Deus autem
dat sc ipsum primo in omni actione; Serт. VI 1 n. jj; XXV 1 n. 2j6 (LW IV j4, )-j; 2)4, 4).
12) cf. n. 1oo. 8; Sermo СLI (II if. Sf). Sententia, qua bonum dicitur diffusivum sui, scriptores medii
aevi pro axiomate utuntur, cf. Albertus De bono tr. 1 q. 1 a. 6 (XXVIII 12, )o) ; Thomas S. tbeol.I
q. j a. 4 obi. 2; Bonaventura Sent. I d. 19 p. 1 a.un.q. 2 (I )44 b); Echardus Sermo ХЫХ ) n. jn
( LW IV 426, 8). Doctrinam, nonformu1am praebet Diomsws Areopagita De div. noт. IV 20 (PG
), 720 A; Dion. 2472) ; De cael. bier. IV 1 (177 С; Soi,). 13) Est -potest: cf. De quaer. drum ) (n.
46, 1); De docta ign. I 2. 4. j (I 7, 11; 10, 12; 12, )1); Sermo XVIII n. 14 (CT I 6 40, 10-12);
Apol. (II )1, 16-20); De princ. n. 2 (II 1 f. 7r) ; De poss. (If. 17f); De ven. sap. 12 (If. 20f).
14) cf. De docta ign. II 2(I 66, 28). 14) Communicat - indiminute : cf. De docta ign. II 2(I 6j, 1S).
Echardus In lob. n. 264 (LW III 21 S, 1)); n. )6j :producens, in quantum producens, transfundit
et communicat se totum et se toto suo producto, utpote superius suo inferiori ; n. 6)9 : Generaliter
enim superiora se totis communicant suis inferioribus. 98 2-12) forma dat esse rei : cf. De sap. I
(V 20, 10); Sermo CCXXIV (II 1 f. 1)2*); De poss. (If. 179'). Cf. Avencebrol Fons vitae I 1)
(SB I 2-4 16, 17) : perficere autem essentiam in qua est et dare ei esse conven« formae; Thomas
 DE DATO PATRIS LUMINUM 73

3 Hoc dictum praecisione caret. Nam non est res, cui forma det esse,
cum nihil sit nisi per formam. Non est igitur res a forma esse capiens.
5 Esset enim, antequam esset. Sed forma dat esse rei, hoc est: forma
est ipsum esse in omni re quae est, ut esse datum rei sit forma ipsa
dans esse. Deus autem est absoluta essendi forma, et hoc est aposto-
licum documentum hoc loco, quoniam omne esse omnium est datum
a patre. Forma autem dat esse. Deus igitur est universalis essendi forma,
10 quia dat omnibus esse. Sed quia forma dat esse rei cuicumque parti-
culari, hoc est dicere, forma est ipsum esse rei, hinc deus, qui dat
ipsum esse, recte dator formarum a plerisque nominatur. Non est
igitur deus forma terrae, aquae, aëris aut aetheris aut alterius cuius-
cumque, sed formae terrae aut aëris forma absoluta. Non est igitur
15 terra deus aut aliquid aliud, sed est terra, et aër est aër, et aether aether,
et homo homo, quodlibet per formam suam. Nam forma cuiuslibet
est descensus a forma universali, ut forma terrae sit forma sua et non
alterius, et ita de reliquis.
99 Mirabili subtilitate hoc nobis apostolus exprimit per hoc quod ait :
«datum optimum descendere», quasi diceret: dator formarum non

98 3) forma: fortuna Oe non add. I 3) dat Wa O (corr.) 4) accipiens Wa 6) formam D

8) documentum: in add. Wa 9) igitur от. I 9) universalis: utilis D 13) aquae: aut /
13) aut aetheris - aut aëris от. I 15) sed : terra add. Ki1 C2 15) terra, : terra add. I 16) et
от. I 99 2) diceret от. D

S. tbeol.l q. 14 a. 2 ad 1 : Forma enim, in quantum perficit materiam dando ei esse, quodammodo

supra ipsam effunditur; Echardus Prol. op. prop. n. 17 (LW I 176, 12).
5) forma dat esse -est esse rei :cf. Echardus In lob. n. 100 (LW III S6, j) : esse, quod dat forma
substantialis aut potius est ipsa forma substantialis ; n. )2j (27), 10 et nota 4); n. 46), ubi laudat
BoEthium De trin. 2 (1j2, 19) : omne autem esse ex forma est aut forma est. 7) Deus - essendi
forma: cf. De docta ign. I S (I 17, 7). Cf. Theodoricus Carnotensis Librum bunc (10*, 4-6) :
Sicut enim calor forma calendi est, albedo forma albendi est, sic deus forma quoque essendi
est ; Clarenbaldus Expos, s. ¡. Boetbii De trin. (jS*,S9-j9 *,2). 9) Deus - universalis essendi
forma: cf. n. Ю2, 2. Avencebrol Fons vitae V 22 (BB I 2-4 29í, 17-19) : Descriptio formae
universalis hace est, silicet quodest substantia constituons essentiam omnium formarum. 10) [Deus]
dat omnibus esse: cf. Sermo X n. 19 (II 1f. )f).Cf. Echardus Prol, op.prop. n. 20. 22 (LW I 17S,
)-6. 17); In Exodumn. 29 (LW II )4, 1)) : Deus autem esse est et solus dat esse immediate omni
bus. 12-18) cf. Apol. (II 26, 4-7); Sermo CCXIIIn. 17 (CTI 2-j 102, 1-7) . Cf. Echardus Prol,
op. prop. n. 11 (LWI 171, 1j) , ubi Nicolaus (cod. Cus. 21 f. f) annotat : nota : forma ignis non dat
esse sed hoc esse ; n. 2) (180, )-j) , ubi simili modo (f. f) annotat : nota : in lapide esse absolurum a
deo, esse hoc a forma. 99 2) cf. n. 97, 11 et nota.
74 DE DATO PATRIS LUMINUM

aliud a se ipso donat, sed donum suum est optimum atque est ipsa3
sua optimitas absoluta atque universaliter maxima, sed non potest
recipi ut datur, quia receptio dati fit descensive. Recipitur igitur infi- 5
nitum finite et universale particulariter et absolutum contracte. Talis
autem receptio, cum sit cadens a veritate se communicantis, ad simili-
tudinem et imaginera vergit, ut non sit veritas datoris sed similitudo.
Nam non potest in alio nisi aliter recipi. Facies enim tua aequalitatem
superficialis dispositionis de se multiplicans recipitur in speculo varie, 10
secundum quod speculum, quod est receptio, varium fuerit, in uno
quidem clarius, quia specularis receptio clarior, in alio obscurius, sed
in nullo umquam uti est facies ipsa. In alio enim aliter recipi necesse
erit. Solum est speculum unum sine macula, scilicet deus ipse, in quo
recipitur uti est, quia non est illud speculum aliud ab aliquo quod est, 15
sed est id ipsum quod est in omni eo quod est, quia est universalis
forma essendi.
Varia paradigmata nos ad huius iam dicti apprehensionem adiuvant. 100
Nam lumen est forma quaedam universalis omnis esse visibilis, scilicet
omnis coloris. Color enim est contracta receptio lucis, et non permis-
cetur lux rebus, sed recipitur descensive secundum gradum aliquem
descensionis. Terminatio lucis in perspicuo est color, secundums
tyesti:ctD 4) universaliter: militer D 5) datur quia : dator qui / 5) fit он. Oe 6) con-
tractum Wa 7) receptio: contractio Wa 8) et: ad add. Wa 9) Nam от. С 10)multi-
plicat£> 11) fuit Ä7 11) una D 16) universalis: utilis D 100 2) est : ct D 3)enim:
est / 5) secundum unum modum от. D in marg. T С

5) Recipitur - finite : cf. De docta ign. II 2 (I fS, 17) . 9) Nam - recipi : cf. Defil. dei 1 (n. j4, 21) .
9-17) cf. De fil. dei ) (n. 6j, 1-f7, 16); De docta ign. II 2. ) (I 67, 17; 72, 16-22); Deberyllo ))
(XI 1 4), 6). Cf. Theodoricus Carnotensis Librum bunc (16*, )S-40): Sicut enim facies
una in diversis retinetur speculis, una, quod in se est, sed propter speculorum diversi-
tatem hace una illa vero altera esse putatur; Clarenbaldus Expos, s. ¡. Boetbii De trin, (fS*, ));
Echardus In lob. n. 119 (LW III 104, 9 et nota 2), ad quem locum Nicolaus (cod. Cus. 21 f. 04*)
annotat: exemplum. 12) cf. n. 111, )*; De fil. dei ) (n. fj, 7); Sermo Ы (II 1 f. 4P). Cf.
Dominicus Gundisalvi De unitate (BB I 1 S, 9) : Hoc lumen in quibusdam est clarius, in quibusdam
vero obscurius, prout materia cui infunditur, fuerit clarior vel obscurior. 14) speculum sine
macula: Sap. 7, 26. 100 2) cf. De docta ign. IIl o (I 146, 14). Cf. Proclus Tbeol. Plat. IV 12 (199,
7); Albertus De caus, et proc. univ. II tr. 1 с. 21 (10, 460 a) : lumen solis hypostasis est colorum.
3) cf. De coni. II 16n. 16t; 17 n. 172 (If. 6?. 6f). 3) non - rebus: cf. De quaer. deum 2 (n. )7, 1j
et nota). 5) cf. De quaer. deum 2 (n. )4, 10 et nota). Cf. Robertos Lincolniensis De colore
(BB IX 7S, 4) : color est lux incorporala perspicuo.
 DE DATO PATRIS LUMINUM 75

6 unum modum rubeus, secundum alium blavius, et omne esse colons

datur per lucem descendentem, ut lux sit omne id quod est in omnibus
coloribus, cuius natura est se ipsam puriter diffundere ex bonitate sua.
Et quamvis se ipsam puriter communicando donet, tamen ex varia
юreceptione descensiva eius varietas colorum exsurgit. Nec est color
lux, sed est lux sic recepta contracte tali quadam similitudine, ut se
habet forma lucis ad formam colorum. Sic deus, lux infinita, ut forma
universalis essendi se habet ad formas creaturarum. Sic forma substan-
tialis Socratis est forma una, simplex, impartibilis, tota in toto et
isqualibet parte, per quam est Socrates et omne quod est Socratis.
Quod enim manus | Socratis est ipsius Socratis et non alterius, a forma 19^
habet Socratis. Sed quia manus ipsa recipit formam Socratis non in
ea simplicitate et universalitate, qua est forma Socratis, sed in des-
censu particulari, scilicet ut membrum tale, non est manus Socratis
20 Socrates. Ita de ceteris membris.
101 Anima nostra est vis discretiva universalis ad discernendum et est
una et simplex, tota in toto et in omnibus organis, ut omnis vis discre
tiva in oculo sit data ab anima, quae se ipsam visui donat. Sed oculus
non recipit animam nisi cum descensu, quia non recipit ipsam ut vir-
5 tutem universalem discretivam. Propter hoc non discernit inter audi-

6) alium: modum add.l 6) blaveus / Wa Ki T О Oe С 11)1ш£,ода./ 11) contfacte:

contractione Oe 14) ¡mparticipabilis / 14) et: in add. Wa 15) шилe: id add. Wa 16) manus:
ipsius add. О С (del.) 17) in от. I 20) Socrates : et add. О 101 2) ut : et / Wa 4) nisi -
ipsam ода. О 4) ipsam: eam D 5) universalem : talem D

7) cf. De quaer. deum 2 (n. )6, 4). 8) cf. n. 97, 12; De ludo globi II (If. 1 6?) . Dionysius
Arbopagita De div. noт. IV 1 (PG ), 69) B; Dim. 1461 -147s). 10-13) cf. De quaer. deum 2
(n.)7, 1)-i7). 13-101,9) cf. C0nc.catb.I4 (XIV 4j, 12 et nota) ; De docta ign. II 9 (I 92, 9-11) ;
Serт.IIIn.2j (II 1f. )2");XVln.1j(CTlit6,14-21);XVIIIn.)2(CTI6 6S, S);LVII(II1
f. 6ir) . Cf. Augustinus De trin. VI 6n. S (PL 42, 929) ; Echardus Prol, op. prop. n. 14 (LWI 174,
1-)), ad quem locum Nicolaus annotat (cod. Cus. 21 f. f) : exemplum; In lob. n. 9) (LW III S0,
4-7) : patet in anima, quae ut forma substantial^ corporis immediate adest singulis membris se tota,
et propter hoc dat esse et vivere omnibus membris. Secus autem de aliis perfectionibus quas non
communicat singulis membris, puta videre, audire, loqui et similia. Nicolaus in marg. (f. 9f) :
exemplum. 101 1-9) cf. De quaer. deum 2 (n. )j, 10-1 )). Clarenbaldus Expos. s.l.Boetbii
De trin. (j4*, 12-14). 3) cf. Theodoricus Carnotensis Librum tunc (6*, 2j-27) : Anima
huius naturae est, ut suis semper se ipsam conformet instru mentis; Clarenbaldus Expos, s. ¡.
Boetbii De trin. (j)*, 1)).
76 DE DATO PATRIS LUMINUM

bilia et gustabilia oculus, sed recipit contracte vim universalem, ut б

visibilia discernat. Non est oculus videns seu discernens anima, licet
omne id, quod in ipso discernit, sit datum animae. Ita de auditu et
ceteris. Forma substantialis universaliter dat esse substantiale. Hoc
esse descensive recipitur, scilicet quantificative, qualificative, respec- 10
tive, active, passive, situaliter, habitualiter, localiter et temporaliter.
Unitas enim simplex novem modis recipitur, ut sic denario omnia
numerentur. Sed quia per quantitatem non pure substantialiter sed
descensive et contractione tali recipitur, non est quantitas substantia,
licet omne esse quantitatis sit datum a substantia, ut omne id, quod 15
est in quantitate, non sit aliud a substantia, et quantitas sit substantiae
quantitas. Ita de ceteris accidentibus.
Ex his se noster poterit iuvare intellectus et apostolicam lectionem 102
subintrare aliquantulum, ut videre queat quomodo deus est univer
salis essendi forma omnium formarum, quam formae specificae in
descensu non universaliter et absolute, uti ipsa est et se dat, recipiunt
sed contractione specifica. Angeleitas enim secundum descensum 5
illum, qui angeleitas dicitur, universalem essendi formam recipit.
Humanitas secundum illum descensum, qui humanitas dicitur, univer
salem essendi formam contrahit.Leoninitas secundum illum descensum
absolutam formam participat. Et quamvis sic deus sit omnia in omni-
6) universalem: utilem D 7) discernens: ipsa add. I 8) discernit от. I 8) datum:
ipsius add. I 9) substantialis: universalis/ (corr.) Wa 11) et: ac D 15) ut: et / Wa
17) quantitas: et add. WaC 102 1) adiuvare D 2) est: sit Wa 2) universalis: utilis D
4) universaliter: utiliter D 5 et 6) angelietas / Wa TOe С 6 et 7) universalem: utilem D
8) Leoneitas / leonitas D

9-17) cf. Echardus In Exodum n. j4 (LWII jS, 14-j9, 2) : omnia huiusmodi novem praedica-
menta non sunt entia in recto, sed in obliquo, puta cutis. Ratio est, quia sola forma substantialis
dat esse, accidens universaliter non dat esse, sed tale aut tantum, et his similia; In lob. n. j)4: Acci
dentia vero, puta qualitates, hoc ipso quod descendunt et cadunt a forma substantial!, non dant
esse composito simpliciter. 10) cf. Aristoteles Praed. I j (4 1b 2j-27) ; Top. I 7 (A 0 io;b 22}.
\2) cf. De docta ¡gn.II 6 (I 7o. S); De ludo globi II (If. 16*"). 1023) forma omnium formarum : cf.
De docta ¡gn. I 2); II 2(I 46, 20; 6S, 10); Apol.fII 26, j) ; Sermo CCXIII n. 17 (CT I 2-j 100, 2j).
Theodoricus Carnotensis Glossa s. ¡. Boetbii De trin. II 1 (2S2) : forma formarum ; Echardus In
Sap. n. 189: Deus autem sapientia ipse est actualitas et forma actuum omnium et formarum.
5-9) cf. Echardus In Sap. n. 260: esse rerum, puta esse hominis, leonis, angel i, et sic de rebus
singulis, non fîgit ur nec fundatur aut stabilitur nisi in esse et per esse quod deus est. 9) absolutam
formam:(/".ff. 9S,7; SermoCCXIII n. 17 (CTI 2-j to0, 2j). 9) 1 Cor. ij,2S.
 DE DATO PATRIS LUMINUM 77

10 bus, non est tamen humanitas deus, licet posset sano intellectu Her-
metis Trismegisti dictum admitti deum omnium rerum nominibus
et res omnes dei nomine nominari, sic quod homo nominari possit
deus humanatus, et hic mundus deus sensibilis, ut et Plato voluit.
103 Et quoniam ipse est finis operis sui, qui propter semet ipsum omnia
operatus est, se dedit mundum sensibilem, ut sensibilis mundus sit
propter ipsum, ut receptio ipsius descensiva, quae in sensibilem
gradum divergit, bonitatem ipsius sensibiliter attingat, et luceat lux
5 infinita sensibilibus sensibiliter, sic viventibus vitaliter, rationabilibus
rationabiliter, intelligentibus intellectualiter. Et haec sic de hoc dicta
sint.
104 Ш.

Amplius adverto, quam caute apostolus exprimit omnem creatu-

ram in datore aeternam atque ipsam aeternitatem esse. Omnipotentia
enim datoris coincidit cum ipsa aeternitate, semper enim omnipotens
5 potuit dare. Fuit igitur omne datum in aeternitate apud pattem, a quo,
dum recipitur, descendit. Semper enim et aeternaliter dator dedit, sed
non recipiebatur nisi in descensu ab aeternitate. Descensus autem

10) possit £>О 11) Termegisti О 11) dictu I Wa 11) admitti: scilicet add. I 12) posset О
103 1) semet: se/ 2) se: deo I от. Wa 3) propter : per / 3) ¡psius: cius D 5) rationa-
libus I 6) rationabiliter: rationaliter / et add. О 104 2) adverte Wa 6) dum от. I

10) cf. Theodoricus Carnotensis Librumhunc (16*,n-)S): . . . Licet ergo divina forma
omnes sit formae, eo silicet quod est omnium rerum perfectio et integritas, non licet tamen
concludere, quod divina forma sit humanitas. . . ; (21*, ))). 10-12) cf. De docta igt. I 24 (I 4S,
1)-lj et nota); De mente ) ( V jj, 20-22). Asclepius 20 ()21, 7-9). 12) cf. n. 07, S; De coni.
II 14 n. 143 (If. 6or) . Asclepius 6 ()01, 1S-)02, 2) : magnum miraculum est homo, animal adoran-
dum atque honorandum. Hoc enim in naturam dei transit, quasi ipse sit deus. 13) deus huma
natus: cf. Ps.-Beda Comт. in Boetbii De trin. (PL 0j, 40S £>);Heimericus de Campo Disp. depot.
eccl. (cod. Cus. 106f. io6r),ubiboc dicitur de Christo. 13) mundus deus sensibilis: cf. Asclepius S
()04, 20-)Oj, 6); 16 (31j, 1S), quem locum laudat Theodoricus Carnotensis Tractatus n. 26
(193). 13) ut et Plato voluit: cf. Tiт. 92 С 103 1) cf. De com. I 1 n. j (If. 43Г); Sermo XIX
n. 1j (II 1 f. i)'). Prov, 16, 4. 104 2) (/. De docta ign. II 2 (I 66, 27). 2-4) cf. ib. I 24 (I
j0, 16). 5) cf. Proc. Col. contra Echardum II n. j9-60 (BB XXIII j 44, 20-26) : deus nihil
dat extra sc, ipse semper dat ex aeternitate, non in tempore. Deus nihil habet facere cum tempore,
sed ipse solum dat et operatur ex aeternitate . . . Sed verum est, quod nos recipimus in tempore.
 78 DE DATO PATRIS LUMINUM

talis est contractio aeternitatis in durationem initium habentem. 8

Hoc facile capitur, si consideratur quomodo ab aeterna ratione 105
descendit pluralitas rerum. Sed pluralitas numerus est. Et hoc ipsum
est creatoris creare, quod est rationis ratiocinari seu numerare.
Numerus vero a ratione descendens principium habet, scilicet uni-
tatem. Sed non habet finem, cum non sit dabilis numerus, ultra quem 5
alius dabilis non exsistat. Numerus igitur est aeternitas principiata, et
absoluta ratio aeternitas absoluta. Ratio enim causa est, et absoluta
19f ratio se negat principiatam seu causatam, cum sit | causa absoluta.
Descendit igitur creatura de aeternitate, in qua semper fuit.
Sed quia data aeternitas non fuit nisi contracte recepta, hinc aeter- 106
nitas sine principio principiative recepta exsistit. Mundus igitur non
habet principium, ut in ipso aeternitas est omne esse eius. Sed quia
non est recepta aeternitas nisi principiative in descensu mundi, tunc
mundus non est aeternitas absoluta sed aeternitas principiative con- 5
tracta. Aeternitas igitur mundi principiata est et aeternus mundus
factus est, neque est alius mundus, qui apud patrem est aeternus, et
alius, qui per descensum a patre est factus, sed idem ipse mundus sine
principio et principiative per descensum in esse proprio suo receptus,
qui et apud patrem non est transmutabilis sed perpetua stabilitate io
atque in summa claritate absque omni vicissitudine obumbrationis
idem ipse qui et pater persistens. Sed ut in descensu a patre in esse
proprio receptus est, transmutabilis est in vicissitudine obumbrationis
instabiliter fluctuans, quasi mundus sit deus transmutabilis in vicissi
tudine obumbrationis,et mundus intransmutabilis et absque omni vicis- 15
situdine obumbrationis sit deus aeternus.

105 6) principiad D 106 2) exsistat Wa 3) ut: et С mut. I 8) mundus:

qui add. D 10) qui: sed D 12) idem - 13) obumbrationis от. О 13) obumbrationis от. D
14) in vicissitudine - intransmutabilis от. О 15) intransmutabilis: immutabilis Oe 16) obum
brationis от. Ki

105 1-3) cf. De docta ign. II ) (I 70, 17^)2) ; De ami. I 2 n. 7 (If. 42'). 4) cf. Defi¡. Jet 4 (n.
72, 29 et nota) . 5) cf. De docta ign. I j (I 12, ij); De coni. I j n. 1S (If. 4f). 7) Ratio - causa :
cf. De gen. 1 (n. 1j1, 9 et nota). 9) semper fuit: cf. Echardus In lob. n. 21 j (LW III 1S1,
j). 9-106,16) cf. De docta ign. II 2 (I 66,24-67,6); SermoCXXXIV n. 6 (CT I 2-j 7S, 1j-26).
106 10-16) (/. lac. 1, 17.
 DE DATO PATRIS LUMINUM 79

107 Hae sunt intelligibiles locutiones absque omnimoda praecisione,

licet in modo communicandi intelligentiam, quae de deo et mundo
concipitur, sint ad praecisionem accedentes. Praecisius tamen loqui
tur de ineffabili deo, qui ipsum super omnem affïrmationem et nega-
stionem, super omnem positionem et abnegationem, super omnem
oppositionem, transmutationem et intransmutationem inaccessibilem
lucem intelligentiae inhabitare affirmat, ut de hoc alibi diffusais. Et
quoniam sic loqui de deo ineffabili est loqui loquela, quae est super
omnem loquelam et silentium, ubi silere est loqui, non est haec
10 loquela de hoc mundo, sed est regni aeterni. Hinc ut in hoc mundo
intelligentias communicamus, tunc apostolus deo patri convenire
negat transmutationem et vicissitudinem obumbrationis, quia est
aeternum lumen, in quo non sunt tenebrae ullae.

108 IV.

Nunc restat, ut ponderemus apostolicum dictum, ubi inquit deum

esse patrem luminum. Non ait ipsum lumen esse sed patrem
luminum nec dicit ipsum tenebram esse, quem patrem luminum
5affirmat. Sed ipse est fons luminum. Nos ea, quae ad nostram noti-
tiam perveniunt, esse affirmamus ; quae vero nullo modo nobis appa
rent, ea esse non apprehendimus. Sunt igitur omnia apparitiones
sive lumina quaedam. Sed quia unus est pater et fons luminum, tunc
omnia sunt apparitiones unius dei, qui, etsi sit unus, non potest

107 1) locutiones in marg. С 1) absque omn¡moda: ab omni/ 2) intelligentia D 3) con

cipitur от. I 3) praecisus DO 6) et от. I 7) lucem in lumen in marg. mut. Ki 8) su
per in supra mut. О 9) silere: simile Wa С 9) haec: hoc О 13) ullae: etc add. D
108 2) restat ut от. Wa 2) ponderamus D 3) essex : deum add. I Wa Ki OOeC 6) nobis :
esse add. I 8) seu D

107 6) cf. 1 Tiт. 6,16. 1) cf. De docta ign. I 4. 16 (I 10, 27-11, ); )1,7-n); Decani. I j n. 21
(If.4f);Dcfi.dei6(n.*4,14). 8) cf. Proclus In Plat. Parт.VI[in 1 37 C] ( 1076, 14-16;f. 102*) ,
et annotationem marg. Nicolai: nota quomodo dicitur animam nec loqui nec silere; Echardus In
Exodumn. 174 (L WII 1jo,i)),ubi iaudaturMaimoNides Dux neutr. I jS (f. г/^ : 'tibi silentium laus*
vel 'tacere laus tibi* (versio Ps. 64, 2); similiter In Sap. n. 2Sj. 13) cf. 1 lob. 1, j. 108 5) fons
luminum : cf. Dominicus Gundisalvi De imitate (BB I1S, 21) . 1) apparitiones sive lumina :
cf. n. 94, 14.
 8o DE DATO PATRIS LUMINUM

tamen nisi in varietate apparere. Quomodo enim infinita virtus aliter 10

quam in varietate apparere posset ?
Habet doctor intellectum adeptum potentem et practicum, non 109
potest ille apparere nisi in varietate multarum rationum. Descendunt
igitur varia lumina rationalia syllogistica ab intellectu tali, qui est
pater luminum, ut sic se manifestet. Est unitas, simplex principium
numeri, maximae et incomprehensibilis virtutis, cuius virtutis appa-5
ritio non nisi in varietate numerorum ab ea virtute descendentium
ostenditur. Est puncti simplicissimi virtus incomprehensibilis, quae
solum in quantitatibus ab ipso simplicissimo puncto descendentibus
quasi luminibus variis notificatur. Est praesentialitas simplicis-
sima virtus incomprehensibilis, quae solum in temporali successione ю
deprehendi potest. Omnia autem secundum numerum in unitate,
omnia secundum quantitatem in puncto, omnia secundum tempo
ralem successionem in nunc praesentiae, et omnia secundum omne
id, quod sunt aut erant aut esse possunt, in infinita virtute omni-
potentiae. Absolute enim deus noster est infinita virtus penitus inis
actu, quae dum ex natura bonitatis se vult manifestare, facit a se
/y/' varia lumina, quae theophaniae dicuntur, | descendere. In quibus
omnibus luminibus notas facit divitias luminis gloriae eius.
Sed haec generatio, quae sic « voluntarie« fit non habens causam nisi 110
bonitatis eius, fit in «verbo veritatis » . Verbum veritatis ratio seu ars est
absoluta seu ratio, quae lumen dici potest omnis rationis. In hoc
lumine, quod et verbum et filius primogenitus et suprema apparitio
ll)possit О potest Ki 109 4) Est: enim add. T S) virtutis* oт. D 6) ab -simplicissimi oт. Ki С
deprehenditur. Est punctus in marg. add. С2 7) Est : Et D 7) simplicissima D 9) notifi
catur: manifestatur Wa 9) praesentialitatis D 12) omniaj o«. / 14) aut,: et Wa 14 in
oт.C 15) absolutae. Deus enim/ Wa (enim oт. Wa) 15) enim:aeterniО 16) bonitatis:
suae add. D 110 4) etj: est D A) ety est D mut. I

10) cf. De gen. 2 (n. 1j4, )-j). Dionysius Areopagita De div. noт. VIII 2 (PG ), SS9
D-892A; Dion. 41S3-41a3). 109 1) intellectum adeptum : cf. AveRROEsInDean.llI coт. j (in Г
4 429 a 22-24) ;Echardus In lob. n. 1jj (LWIII 12S, 10 et nota 2). 11-13) cf. Defil.dei6(n.
SS, )-1o et nota). 18) cf. Epb. ), 16: divitias gloriae suae; Roт. 0, 2). 110 1-4) cf. lac. 1, iS:
voluntarie enim genuit nos verbo veritatis, ut simus initium aliquod creaturae eius. 2) cf. De
fil. dei 1 (n. j2, j-8 et nota). 2) ars absoluta: cf. Defil. dei 2 (n. jS, ) et nota). 4) primo
genitus : Col. 1, 1j; Hebr. 1, 6.
 DE DATO PATRIS LUMINUM 8l

spatris, omnes apparitiones descendentes pater luminum «voluntarie

genuit», ut in summa virtute et unitionis fortitudine apparitionum
complicarentur omnia apparentialia lumina, quasi in abstracta filia-
tione omnis filiatio qualitercumque explicabilis et in universalissima
arte omne per artem quantumcumque explicabile et in absoluta
10 ratione seu discretione omne lumen qualitercumque discernens.
111 Genuit autem nos in verbo Шо aeternae artis et apparitionis, ut,
dum lumen ostensionis eius, quod est verbum infinitum, in descensu
recipimus, modo quo huiusmodi in descensu a nobis recipi potest,
«simus initium aliquod creaturae eius». Receptio igitur ostensionis
5 patris in verbo in descensu praestat initium creaturae. Per hoc enim
sumus «initium aliquod creaturae eius », quia verbum veritatis, in quo
nos genuit, nostro modo recipimus. Satis supra ostensum est recep-
tionem in descensu facere, ut aeternale lumen atque universale fiat
initium creaturae particularis, ut sic oriatur creatura habens primi-
ю tiale aliquod initium in verbo veritatis. Sumus igitur nos genus dei,
quia ipse nos genuit. Sed in uno filio, qui est verbum veritatis, nos
omnes genuit,in quo nos fecit «initium aliquod» habere «creaturae eius» .
Sicut in humanitatis verbo seu ratione aut arte omnes homines sic
generati sunt, ut recipiant per generationem humanitatis quod sint
15 initium aliquod essendi homines particulares, sic in generatione uni
versalis veritatis omne id quod vere est ita genitum est, ut sit initium
aliquod creaturae generantis. Unde omnia, quaecumque sunt, in tan-
tum sunt, in quantum vera sunt. Falsum enim non est. Quare in
aeterna generatione veritatis ipsa aeternaliter genita sunt et ut sic
20 sunt ipsa aeterna virtus veritatis. A qua ipsa recipiunt, dum appa
rent in successione temporali, quod sint «initium aliquod creaturae»

8)iaoт.I 8) universalissima :utilissima£> 9) quantumcumque: quamcumqueZ) 10) om

ne : aliter D 111 1) ut: et / Wa 3) huiusmodi : hoc D huius / Ki 4) sumus / 9) creatura
oт.D 9) principale Г 11) quia: qui/ Wa 13)omnes<w*».О 15) universalis : utilis D
16) id: illud D 17) in tantum: initium Ki 18) inj от. Wa 20) ipsa, : ipsi T 21)sunt/iPe

111 2) cf. lob, 14,S-9. 7) cf. n. 99, 4 et passiт. 10) cf. Act. 17, 2S. 17) cf. Theodoricus
Carnotensis Tractatusn. 46 (199): falsitas .... cuius nulla est substantia, cum veritas rebus
omnibus sit primum esse et prima substantia.
82 DE DATO PATRIS LUMINUM

generantis patris ; ut arboris ramus, quem nunc initium cepisse video 22

in arbore, prioriter fuit in semine genitus non ramus sed semen. In
veritate enim rationis seminis fuit veritas rami. Veritas igitur seminis
est veritas rami. Veritas igitur virtutis initium capit essendi aliquod, 25
puta ramum, qui est quasi creatura seminis, ex cuius virtute prodit.
Veritas igitur rami, quae in veritate seminis semper cum semine fuit
genita, nunc apparet ostendens sua apparitione virtutem seminis
patris sui. Sic plane videmus quomodo filius in divinis est ostensio
vera patris secundum omnipotentiam absolutam et lumen infinitum. 30
Sed omnis creatura est ostensio patris participans ostensionem filii
varie et contracte; et aliae creaturae obscurius, aliae clarius ostendunt
eum secundum varietatem theophaniarum seu apparitionum dei.

V. 112
Adhuc unum non omittendum subiungam de ipsis illuminationum
donis. Nam dona ipsa varia sunt unius divini perficientis spiritus.
Deus enim, qui est ipse purissimus actus, est et infinita perfectio. Non
capitur in descensu uti est, sed potentialiter. Non enim capitur ins
descensu generationis perfectio hominis a patre, sed homo in potentia
in semine patris, neque arbor recipitur in fructu descendente ab ea,
sed arbor in potentia in semine. Sicut igitur pater in «verbo veritatis»
generat omnia, ita in spiritu procedente a patre et filio perficiuntur
cuncta. Replet enim spiritus, hoc est ad perfectum deducit, orbemio
terrarum et omnia, etiam quae vocis scientiam habent. Omnia sunt in
22) initium cepisse: incepisse Wa 25) capit : caput D 25) aliquid D 26) qui: quae O
26) quasi ода. О 26) prodiit Ki 27)quae:qu¡/ 27) veritate : virtute D 31) patris от. KiC
32) aliae, : alius D 33) eum : deum / tarnen Ki 33) theophoniarum / Wa Ki OOeC 112 5) enim
от. I 6) hominis: omnis / 7) ñeque : nec / Wa 7) со Wa DOOeJ (corr.) 10)adducit/
11) etiam от. I

22-29) cf. De coni. II 7 n. 1oS-m (If, jf) ; De vis. dei 12 (I f. 104') . Cf. Aristoteles De an. II
(B i 412 b 27) ; Met. VII (Z 9 10 )4 a )4) ; Echardus In lob. n. 2j6 (LW' 21), 1) ; n. 6)S: quemad-
modum semen arboris considerantes dicamus ibi esse radices, ramos, fructu s et folia, non quia ibidem
sunt, sed quia futura sunt. 32) cf. n. 99, 12 et nota. 112 3) cf. 1 Cor. 12, 4-11; Iohannes
Scottus De div. nat. II 22 (PL 122, j64 C-j66 A) . 3) divini perficientis spiritus : cf. Iohannes
Scottus De div. nat. II 19 (PL 122, jj) D) : spiritus sanctus perficit. 9) in - filio: cf. Credo
missae. 10) cf. Sap. 1, 7 (Inir. in Pentec.) .
 DE DATO PATRIS LUMINUM 83

12 patre paternaliter, in filio omnia filialiter, in spiritu sancto omnia per-

fectionaliter. In patre habent omnia essentiam, in filio potentiam, | in 19p
spiritu sancto operationem. Deus pater est «omnia in omnibus», deus
isfilius potest omnia in omnibus, deus spiritus «operatur omnia in
omnibus».
113 Ab esse autem et posse procedit operari. Operatur autem spiritus
perfectionem ipsius esse in entibus, perfectionem vitae in viventibus,
perfectionem notitiae in intelligentibus. Haec omnia operatur unus
spiritus, qui est deus benedictus, ut omnis creatura per perfectionem
5 propinquius ascendat, quantum naturae suae patitur condicio, ad dei-
ficationem, hoc est ad quietis terminum. Quietatur autem esse um-
brosum et corporeum in vitali, vitale in intellectuali, intellectuale in
veritate, quae deus est, ut sic omnia entia corporea per medium
eorum, quae vivunt, et illa per intellectualia refluant ad principium.
114 Intellectualia autem sunt, per quae inferiora fluunt a deo et refluunt
ad ipsum. Unde est natura ipsa intellectualis secundum receptionem
in descensu varie graduata, sicut in numero ipse simplex numeralis
descensus denario completur. Denarius autem descensus est initium
5 compositi numeri et finis simplicis et est altera unitas. Decem igitur
sunt gradus intellectualis naturae, et primus abstractior atque clarior

12) omniaj от. I 15) spiritus: sanctus add. О Oe 113 3) intelligibilibus D 4) per: ad
Doт. IT 5) ascendit D 8) omnia entia : essentia D 9) quae: qui D 114 1) autem:
igitur / Wa 4) complectitur / 6) atque: et T

13) essentia, potentia, operatio: cf. De gen. 1 (n. ij2, 1 et nota); Serт. I n. )o; XIX n. 14;
XXX (II 1f. 26: if. 14f);LXXI n. 14 (CT I 6 ioS, 2);CCIX (II 1 f. 12f). C/. Proclus
In Plat. Parт. VI [in 1)7 C] (1106, 2S-)1;f. nor), «¿; Nicolaus in marg. annotat: vbique autem et
plato et alii theologi operaciones a virtutibus, virtu tes autem a substanciis dependere dicunt; [in
1)7 D] (1124, 18; f. 114'), Nicolaus in marg.: deus ut omnium desiderabile et ut determinans
omnibus esse et virtutem et perfeccionem appellatur mensura omnium; Dionysius Areopagita
De cael. bier. XI 2 (PG ), 2S4 D; Dion, 93o2); De div. noт. IV 1 (60) B; 1474); Iohannes
Scottus De div. nal. II 2) (PL 122, j6S A) : Nil mihi probabilius occurit, quam ut patris ima-
ginem, essentia; filii, virtus, spiritus sancti, operatio nostrae naturae accommodet. 14) 1 Cor.
1j, 2S. 15) / Cor. 12, 6. 113 1) cf. Serт. CU; CCLXXIX (II if. íf. 1Sf) ; De ven. sap. )1
(If. 214Г). 2) esse, vita, notitia: cf. De deo absc. (n. 6, 4 et nota). 3) cf. 1 Cor. 12, t1,
4-6) cf. De docta ign. II 2 (I 6S, 26). 5) deificatio: cf. De fil. dei 1 (n. j2, )et nota). 6-114, 2)
cf. De quaer. deum 1 (n. )1, 1) et nota). 8) veritate - est: cf. De fil. dei ) (n. 62, ) et nota).
114 2-9) cf. De coni. I ) n. 10; II 1) n. 1)7 (If. 4*; jf).
 84 DE DATO PATRIS LUMINUM

multura in actu apprehendendi deum, ultimus immersus umbrae cor- 7

poreae, qui et humanus dicitur, minime in actu sed in virtuali potentia
multum.
Et quoniam intellectualis noster spiritus non attingit quietem, nisi 115
eum sua intellectuali natura apprehendat, ad quem apprehendendum
esse recepit intellectuale, tunc ut de virtute potentiae suae ad actum
pergere queat, spiritus perficiens sibi multa lumina praestat. Omnia
enim quaecumque creata sunt, lumina quaedam sunt ad actuandums
virtutem intellectualem, ut in lumine sic sibi donato ad fontem lumi-
num pergat. Videt homo varias creaturas esse, et in ipsa varietate
illuminatur, ut ad essentiale lumen creaturarum pergat.
Nam dum videt aliam creaturam sine vitali motu esse, aliam vivere, 116
aliam ratiocinari, statim illuminatur essentiam absolutam creaturarum
non sic esse aut vivere aut ratiocinari. Si enim vita foret de essentia crea-
turae, non vivens creatura non esset. Si ratiocinari foret de essentia
creaturae, lapis aut arbor creatura non foret. Nihil igitur omnium, quae 5
apprehenduntur in varietate creaturarum, de essentia esse intelligit.
Cum igitur omnis creatura sit aliquid contracte, essentia omnium non
est aliquid, sed nihil omnium incontracte. Sic vides varietatem for-
marum. Essentia igitur nihil talium est.
Aliquae sunt creaturae magnae, aliae parvae, aliae superius, aliae in- 117
ferius, aliquae fuerunt, aliquae erunt, aliquae hic, aliquae alibi, et ita
de omni nominabili varietate. Non est igitur essentia aut quanta aut
magna aut parva aut in loco superius vel inferius aut in tempore prae-
terito vel futuro. Et ita de reliquis. 5
Vides res multas in elementativo genere, multas in vegetativo,
multas in sensitivo genere convenire, et genera illa esse varia. Non est
igitur essentia aliquid eorum. Multas vides species diversas sub generi-

7) apprehendi Oe 115 2) eum: tantum Ki 5) quaedam: enim add. С 6) virtutem:

spiritum£) 6) sibi: tibi D 6) dato IWa 7) pergeret Г pergeat Wa 116 2) crea
turam/ 3) non: nec T 3) esse: et D 3) aut,: vel Wa 3) foret: esset / Wa
5) igitur: ergo Oe 7) igitur: ergo DT 8) nihil от. Oe 117 1) Aliquae: aliae О
2) aliquae,: aliae / 2) aliquae4: aliae / 3) aut quanta от. Wa 4) aut parva от. I
4) vel : aut / Wa Ki (corr.) 5) vel : aut /
 DE DATO PATRIS LUMINUM 85

bus, ut in genere animalitatis speciem humanam, leoninam, equinam,

10 et ita de ceteris. Non est igitur essentia generis animalitatis aliqua
species omnium, sed nulla species eorum.
118 Vides homines varios, alium fuisse, alium fieri, alium iuvenem,
alium senem, alium Almanum, alium Gallicum, alium masculum,
alium femellam, alium magnum, alium parvum, alium caecum, alium
videntem, alium album, alium nigrum, et ita de omnibus aliis, quia in
s omnibus, quae sub consideratione cadere possunt, est varietas. Non
est igitur orane sensibile, visibile, tangibile, et sic de aliis, de essentia
hominis. Humanitas igitur nihil eorum est, quae in quocumque no
mine possunt apprehendi. Sed humanitas est essentia simplicissima,
quae genericam essentiam specifice recipit, in qua sunt ut in sim
io plici virtute omnia illa, quae in varietate homi | num individualiter par- 19e
ticipantur. Humanitas igitur pater luminum hominum variorum est,
et eadem essentia Platonis in humanitate est super omnem sensibilem
et temporalem habitudinem et in Platone in habitudine sensibili et
temporali. Et ita quidem de omnibus.
15 Unde essentiae sensibilium sunt insensibiliter in speciebus, et essen-
tiae specificae absque specificatione sunt in generibus, et essentiae
genericae absque generalitate sunt in absoluta essentia, quae est deus
benedictus.
119 Sunt et alia lumina, quae infunduntur per divinam illuminationem,
quae ducunt intellectualem potentiam ad perfectionem, sicut est lu
men fidei, per quod illuminatur intellectus, ut super rationem ascendat
ad apprehensionem veritatis. Et quia hoc lumine ducitur, ut credat se
5 posse attingere veritatem, quam tamen adiutorio rationis, quae est
quasi instrumentum eius, attingere nequit, et sic infirmitatem seu

9) humanam: asininam add. I 118 4) ita от. D 5) omnibus: aliis / 5) sub:

sunt D 7) eorum от. О 10) in от. I 11) igitur: est add. Wa 11) variorum. Est et
Wa 12) supra D 13) sensibili: speciali / 14) Et от. О 14) ita от. Wa 119 3) con-
scendat/

117 9) cf. De com. II 17 n. 1j1 (If. 6f). 118 11-14) cf. De docta ign. II 9 (I 94, 2-S);Sermo
CXXXIV n. ) (CTI2-j 76, 14-16). 119 2) lumen fidei: cf. Thomas S. tbeol. III q. 109
a. 1. 5-7) cf. Sermo I я. lo-1) (II 1 f. 2f) .
86 DE DATO PATRIS LUMINUM

caecitatem, ob quam baculo rationis innitebatur, quodam conatu sibi 7

divinitus indito linquit et per se incedere posse in verbo fidei forti-
ficatus ducitur indubia spe assequendi promissum ex stabili fide, quod
amoroso cursu festinanter apprehendit. Et haec est illuminatio apo- ю
stoli, qui absque haesitatione credentem et postulantem sapientiam
consecuturum annuntiat.
Habet quidem virtus nostra intellectualis lucis divitias ineffabiles in 120
potentia, quas nos habere, cum sint in potentia, ignoramus, quousque
per lumen intellectuale in actu exsistens nobis pandantur, et modus
eliciendi in actum ostendatur. Sicut in agello pauperis sunt divitiae
multae in potentia, quas si sciverit ibi esse et modo debito quaesi-5
verit, reperiet. Nam ibi est lana et panis et vinum et cames et cetera,
quae optat et non videt oculo. Sed ratio sibi lumen revelationis prae-
bet, ut sciat illa ibi esse et quod per oviculam lanam, per vaccam lac,
per vitem vinum, per frumentum panem eliciat. Et varii experti agri-
colae sibi lumen doctrinae ad bene excolendum agrum manifestant. In w
quorum lumine pergit fide et consequitur fructum vitae sensibilis.
Tali similitudine in potentia intellectualis agri sunt cuncta, quae 121
vitam praestant intellectualem, dummodo recte colatur, et virtutes
eius debitis exercitiis et modis exprimantur, et pro eius cultura variae
nobis illuminationes traditae reperiuntur per eos, qui huic intellectuali
culturae diligenter invigilarunt, sicut viri virtutibus dediti umbras 5
mundi huius linquentes et mentali luci incumbentes, per quos dator
luminum nobis revelavit thesaurum absconditum et modum custo-
diendi agrum et leges et praecepta atque exstirpandi herbas noxias non
facientes fructum vitae sed impedientes et mortificantes fecunditatem

9) spe : fide О 10) haec от. T 12) assecuturum / 120 6) etj oт. I Wa 6) et cetera oт. I
7) optat et oт. Wa 7) Sed: ipsa add. С 8) oviculam: aniculam Ki 8) lac: et add. Ki
9) cxpertae Wa 10) manifestat / 11) lumen D 11) et: sic add. I 11) vitae sensibilis
in marg. I 11) sensibilium Ki 11) sensibilis: Unde quomodo add. I 121 l)tali: sen-
sibili add. I 4) reperiuntur: et add. Ki 5) virtud Wa 6) luce TO 7) revelat Wa
8) et^ per D

7-10) cf. Sermo XXXII (II lf. 6?) . 121 7) thesaurum absconditum : Mattb. i), 44. 8) non
facientes fructum: cf. Mattb. ), 10; 7, 19; Luc. ), 9.
 DE DATO PATRIS LUMINUM 87

10 et excolendi atque plantandi arborem vitae in ipso, uti Moyses, pro-

phetae, philosopha et viri apostolici.
122 Sed verbum omnium illorum lumen est receptum in descensu verbi
absoluti et non fuit ipsum verbum, quod est ipsum lumen infinitum
patris, quousque verbum ipsum absque contractione se sensibiliter in
domino nostro Iesu Christo ostenderet. In hoc enim «verbo veritatis»
5 geniti sumus filii lucis, quoniam divitias gloriae regni aeterni in nobis
ac intra nos esse revelavit et intellectualem immortalitatem assequi
docuit per mortificationem mundi sensibilis et se ipsum nobis mani
festum fecit, ut in suo lumine, qui «verbum caro factum est» paternum
lumen vitae nostrae apprehendamus, quoniam ipse est paternum lu-
10 men «illuminans omnem hominem» et adimplens lumine suo id, quod
nobis deest ad assequendum quietis vitam delectabilissimam in ipso et
per ipsum, qui est in saecula benedictus.

122 5) in от. D 6) intra: inter Wa 12) Amen add. Z 12) Deo gracias D KiС Explicit tractatus
de dato patris luminum 1487 sexta feria post domenicam Iudica / Et sic est finis huius De dato
optimo et dono perfecto quod descendit a patre luminum D Finitur tractatus de dato patris
luminum Reverendissimi patris et Eximii doctoris domini Nicolay de Cusa. Apostolice sedis
dignissimi Cardinalis Et per alemaniam legati etc. О

10) arborem vitae: cf. Gen. 2, 9; Prov. ), 18; Apec. 2, 7. 122 5) filii lucis: Luc. 16, 8; lob. 12,
)6; Epb. j, 8; 1 Tbess. j, j. 5) dividas gloriae: Roт. 9, 2); Epb. ), 16. 5) regni - revelavit:
cf. Luc. 11,20; 17, 21. 6) immortalitatem assequi: cf. Sap. S, i). 8) ut - apprehendamus :
cf. Ps. )j, 10. 8) lob. 1, 14. 10) lob. 1, 9. 11) in ipso et per ipsum: cf. Col. 1, 16.
12) Roт. 1, 2j; 9, j.
CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS
123 Coniectura de ultimis diebus ff ff";
II 2 fol. i'

Quamquam universus hic mundus a cunctipotentis voluntate de-

pendeat, ita ut nemo hominum sensum domini noscere queat, cum
nec ea quae in hominis sunt conceptu praeter hominis spiritum quis-
5 quam sciat, ac sic ad nos minime spectet temporis momenta, quae in
patris maiestate posita sunt, diffinire, cum solum ibi omnia nobis
futura intemporaliter sint praesentia, debeatque nos sanctimonia vitae
et litterarum intelligentia prorsus patrum comparatione carentes
maxime a futurorum curiali inquisitione retrahere eo, quod paene
10 omnes, qui hactenus aliquid de temporum ratione scripserunt, fallaci
quadam coniectura decepti sunt, tamen semota arrogantia pia atque
aedificatoria investigatione ex sanctis litteris futura conicere, inquan-
tum nostrae peregrinationi consolatoriam affert refectionem, non
arbitror reprehensibile. Nitimur etenim omni diligentia incompre-
15 hensibilem veritatem in hac vita cognoscere, quamvis in hoc mundo
non absque aegnimatica figura infinite distanter a se ipsa uti est ipsam
inapprehensibilem sciamus.

123 4) quisquam ex nemo corr. in marg. 9) a ex ab corr. 9) со s. lin. 11) pia: quasi add.
et del. 16) ipsam in marg.

123 1) Coniectura de ultimis diebus N. cardinalis s. petri К Incipit tractatus (corr. colkcioj
magistri nicolai de cusa cardinalis de novissimis diebus Mo Incipit tractatulus magistri nicolai de
Cusza de ultimis diebus etc. Mr Incipit coniectura Reverendissimi domini nycola de Cusa pres-
byteri Cardinalis de ultimis diebus Re Incipit coniectura quedam reverendissimi in christo patris
ac domini domini nicolai de cusa Cardinalis tituli sancti petri ad vincula et episcopi priziensis
necnon doctoris eximii atque illuminatissimi de ultimis diebus mundi Ub 2) quamvis Mo
4) quisque К Re 5) sic: si Mo 5) temporum Mo Mr 6) maiestate : potestate Ub mut. in
marg. Mr 7) futura от. Ub 7) sunt Ub 9) maxime : minime Mr 9) a от. Re 10) ra
tione ода. Re Ub 14) etenim: enim Re Ub 16) ut Mo 17) sciamus: sentiamus Mo Mr

123 1) cf.per totumSermo XVII n. 6-1) (cod. Cus. 220 f. 1of-n'). 3) cf. 1Cor. 2, 16. 4) cf.
/ Cor. 2, 11. 5) cf. Act. 1j. 7) cf. De fil. dei 6 (n. SS, 2 et nota). 13) peregrinationi:
cf. Conc. catb. I ) (XIV)S, iS) . Cf. 2 Cor. /, 6; Augustinus Ер. CXCIX 1 n. 1 (CSEL L VII244,
2). \b)cf.Num. 12,S; 1 Cor. 1),12.
92 CONIECTURÀ DE ULTIMIS DIEBUS

Id autem, in quo Christianum quoad futurorum eventum quiescere 124

convenit,arbitror unum solum esse. Non enim se Paulus ad tertium
caelum raptus aliud inter sapientes scire aestimavit quam «Christum
et hunc crucifixum», in quo aiebat omnia scitu possibilia quasi in the-
sauro sapientiae contineri. Unde si Christianorum tempora in eo quod 5
Christiani aliquantulum praevidere cupimus, recte ad Christi peregri-
nationem convertimur. Sicut enim ipse nos docet, si Christianam
vitam habere studemus, ab eo ipsam addiscere debemus, qui ait : «Dis
cite a me, quia mitis sum et humilis corde». Sic et ipse exemplum
nobis dedit, ut quemadmodum ipse fecit et nos, qui Christiani esse w
cupimus, similiter faciamus. Ipse etiam nos instruit, quomodo omnes
fidèles eius membra sunt, quando ait id sibi fieri, quod minimo fit
suorum. Est igitur ecclesia corpus eius mysticum, quae in universa-
litate sua caput suum Christum, «qui caelos penetravit», peregrinando
quemadmodum et ipse, ascendendo sequitur. Praecessit Christus ut 15
exemplar, sequitur ecclesia ut imago veritatem.
Vidit Moyses in monte in ostensione veritatis, quod postea evane- 125
scente visione successive explicavit. Videtur homo depingendus brevi
discursu «a pedis planta usque verticem», quem dum statuarius ex-
sculpere satagit seriatim, temporis intervallo opus habet. Christus in
hunc mundum puer intravit, crevit «sapientia et aetate», factus est vir 5
docens veritatem et in ea ambulavit, quousque ob eius testimonium

1249) Sic et s. lin. 9) ipse: etenim add. et del. 11) etiam /. lin. 12) quando ait ex
ut corr. s. lin. 12) fieri ex fiat corr.

124 2) enim: que Re Ub 5) in от. Mo Mr 6) a Christi peregrinatione Mo 9) et,: enim

Ub 10) quemadmodum: et add. Re Üb 11) quomodo от. Mr 14) peregrinando: habet
add. s. lin. Mr 15) quemadmodum: sicut Re Ub 15) sequetur К Re Üb 15) ut: et Ub
16) sequetur К sequatur Mr 16) veritatis Ub 125 1) quod: ut Re Ub 3) usque: ad
add. Mo Mr Re Ub 4) temporis : etc. add. Mr 5) et от. Mr 6) testimonio Re

Y2A 2) cf. 2 Cor. 12,2. 3) i Cor. 2,2. 4) in thesauro sapientiae: cf. Col. 2, ). 8) Mattb. 11,
29. 9-11) cf. lob. 1), 1j. 11) quomodo - sunt: cf. 1 Cor. 12, 27; Eph. j, )0. 12) cf.
Mattb. 2j, 40. 13-15) cf. Epb. 1,22-2); 4,12. Thomas J", tbeol. IIl q. 69 a. ): Conveniens est, ut
id agatur in membro incorporatei, quod est actum in capite. 14) Hebr. 4, 14. 125 1) cf. Liber
iubilaeorum l, 4. 3)/r. /, 6. 5) Luc. 2, j2. 6) docens veritatem: cf. Mattb. 22, 16.
6) in ea ambulavit : cf. ) Reg. 2, 4; Is. )S, ); 2 lob. 4; ) lob. ).
 CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS 93

7 de mundo sublatus est. Dimisit semen scilicet ecclesiam, in qua re-

mansit ut Adam in Eva sponsa de eius carne et osse virago facta, ut
ipsam sui seminis ecclesiam sibi sponsam in domumpatrisperassump-
10 tionem traducendam enutriret. Quae ut puer renata est in hoc mundo,
crevit in aetate et sapientia et mundi peregrinationem complevit.
126 Unde cum ad veritatem exemplarem inspicere necesse sit, Christi
peregrinationem in ecclesia explican recte coniectamus. Dicit autem
Christus se filium hominis et sabbati esse atque in ipso compleri,
quod de anno domini, qui est iubilaeus seu libertatis, per Isaiam fuit
5 prophetatum. Tempus igitur Christi est tempus deo sanctificatum,
sabbatum scilicet, in quo est quies operum dei, sic et temporis. Non
veniet igitur tempus aliud requiei, cum deus uti in maximo atque
ultimo complemen | to operum in Christo quiescat. Si igitur ad diem i*
Christi inspicimus, dies eius est sabbati, si ad annum Christi, annus eius
10 est sabbati, qui domini est annus seu iubilaeus.
127 Omne enim tempus septenario revolvitur, septem scilicet diebus,
septem annis et septies septem annis, qui sunt 49. Unde annus quin-
quagesimus est post laboriosam temporis revolutionem sabatissi-
mus, in quo quiescit omnis servitus et redit in libertatem. Explicant

125 9) sui seminis ecclesiam in marg. 9) sibi : in add. et del. 126 2) recte /. lin. 4) fuit s. lin.
5) prophetatum: fuit add. et del. 5) Christi: sabbati add. et del. 5) tempus,: quidem add.
et del. 6) sabbatum scilicet /. lin. 6) dei : in quo omne tempus quietatur add. et del. 6) sic
/. ¡'m. 6) et temporis add. in fine lin. 10) domini est ex est dominus corr. 127 3) est: ubi alia
incipit add. et del. 3) post laboriosam temporis s. lin.

7) de mundo от. Re hoc add. Mo 7) scilicet: sive Mo 8) ut: et Re Ub 9) domo Mo

Mr donum К 10) traducendi Re \\)ctxoт.Re 11) mundi: mundum К 11) compierat
Mr 126 1) respicere Mr 2) explicare Mo exemplicari Л.' 4) tst от. Re 6) scilicet от. Mo
6) sicut Ub 8) requiescat Re 9) inspiciamus Re 9) eius1 от. Mo Mr 9) si : et
Mr 9) Christi¡: quinquagesimus Re quinquagesimum Ub 10) est sabbati: res abbat i Mr
127 2) quae Mo 3) est: et Ub add. К Mo 3) temporis от. Ub 3) sabbatissimus : sabbati
sinus Mo Mr Re Ub

7)cf.Is. j), SfResp. sabbati sancti). 7) cf. Gen. 2, 2). Ambrosius Expos, ev. s. Luc. II S7
(CSEL XXXII 4 91,10- 1)) ; Augustinus Sermo CCCXXXVI j n. j (PL )S, 1474 - 147j) .
9) ecclesiam sibi sponsam: cf. Apoc. 21, 2.9. 9) in domum patris : cf. lob. 14, 2. 126 3) cf. Mattb.
12, S; Marc. 2, 2S; Luc. 6, j. 3-5) cf. Luc. 4, 17 - 21. 6) cf. Gen. 2, 2. 8) diem
Christi: РЫ1. 1, 6; 1 Cor. 1, S. 127 1-4) cf. Lev. 2j, S.
94 CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS

autem annum unum domini 50 usuales. Unde cum ecclesia sit Chri-5
stum explicatorie sequens, qui est magister et dominus, annos ipsius
domini complicatorie iubilaeos ipsa explicat per quinquaginta, ut uni
solari revolutioni Christi, solis iustitiae, una anni domini revolutio in
peregrinatione ecclesiae correspondeat.
Tali enim ratione conicimus plus quam quinque usque ad ecclesiae 10
resurrectionem restare iubilaeos, et sic nos nunc annum XII iubilaei
28 agere, cum a Christi ascensione 141 2 anni hoc tempore nume-
rentur effluxi.
Erat autem Iohannes Baptista tunc in deserto baptizans et lavans in 128
doctrinae verbo peccatorum sordes, ut pararet «domino plebem per-
fectam». In tali enim spiritu Eliae, in quo ipse « testimonium perhibuit»
luci veritatis, scilicet Christo, surgere in proximo debere credimus
eiusdem spiritus discipulos et in ipsis Eliam se verbo doctrinae osten- 5
surum, qui digito ostendent mundo Christum et veritatem vitae et
iustitiae. Et Christi corpus, scilicet ipsam ecclesiam, lavabunt, ita ut
spiritus dei in ipsam quasi visibiliter ut super Christum descendat in
specie columbinae simplicitatis.

7) ipsa s. lin. 10) plures quam quattuor script, plures del. paene non minus add. s. Иn. Шит
del. plus quam quinque suprascrips. 11) sic s. lin. 11) annum XII Iubilaei in marg. 12)28v'
12) agere: Iubilaeum qui quadriennio (tricesimo corr. s. lin.) terminabitur cum nunc agatur add. et
del. 12) cum s. lin. nunc add. et del. 12) hoc temporeл lin. 128 1) Baptista : in eo Christi anno 28
incipiens praedicare baptizare et lavare similiter add. et del. 1) tunc - lavans in marg. 4)
scilicet s. lin. 4) in proximo /. lin. 7) Et - 129,3) Christi in marg. 8) ut super Christum
/. lin.

6) explicatione Mo 6) sequens -complicatorie от. Ub 7) complication Mo explicatorie Mr

7) ipsa от. Ub 7) quinquaginta: 34 Mr 7) ut: unde Mo Mr ut add. in marg. Mr 8) revo
lutioni: revolutionem Re 8) revolutio: revolutionis Mr 10) usque от. Re 11) restare:
instare Re Ub 11) annum от. Ub domini add. s. lin. Mr 11) XII от. Re Ub lacuna К 11) iubi
laeum Ub 12) 28um KMrRe XXVIII Ub 28vi Mo 12) agere: et add. К Ub, qui sic legerunt cот
pendium ur verbi in autographo deleti agatur \2)i^zReUb 13) affluxi Mo Ub 128 6) ostendant
Mo ostenderet Re Ub 7) ipsam от. Re Ub 8) ut: et Re quasi Mo 8) supra Mo Mr
9) columbae Mo

6) magister et dominus: cf. lob. 1), 1). 8) sol iustitiae: Mal. 4, 2. 11) i. e. annum 1446p.
Cbr. n. 128 1) cf. Marc. 1, 4. 2) Luc. 1, 17. 3) lob. 1, 32. 7) cf. Col. 1, 24. 8) cf.
Luc. 3, 22.
 CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS 95

129 Et tunc dabunt se sancti aliqui longae macerationi se a mundo sepa

rantes et temptatori victo redibunt verbum vitae seminaturi. Tunc et
mira operabuntur in spiritu Christi. Etiam persecutionem patietur
spiritus rigoris Eliae in prioribus ipsis praedicatoribus uti in Iohanne,
5quoniam illecebritas fornicaria huius mundi, quae fuit causa necis
Iohannis, non patietur illos vivere. Sed augebitur continue numerus
fidelium et dilatabitur luce doctrinae successive usque ad iubilaeum
34. Et fient in ipsa «signa et prodigia» explicatoria historiae vitae
Christi in evangeliis tradita, et non erit habitatio in mundo expers
10 notitiae Christi et fidei.
130 Post haec Antichristi satanicus spiritus persecutionem concitabit
contra corpus Christi «quod est ecclesia». Et erit tribulatio ultima, qua
numquam alia maior fuit, quae est explicatoria historiae passionis
Christi. Et videbitur ipsa ecclesia extingui, quia sancti apostoli, sato-
5 res verbi dei, eam deserent et fugient. Nec stabit Petri aut cuiuscum-
que apostoli successor. Omnes scandalum patientur.
131 Et quando sic oculis insipientum Christi corpus creditur ignomi-
niose quasi per crucis mortem de mundo sublatum, resument sancti
vires et revertentur ad cor, quia videbunt ecclesiam post sanctorum
interemptionem gloriosiori fulgore resurgere post paucos dies. Et

129 1) Et - seminaturi. Tunc in marg. 1) tunc: tempta add. et del. 1) aliqui: ad add. et del.
3) operabuntur: varia per add. et del. 3) in s. lin. 3) spiritu ex spiritum con. divinum add.
et. del. 4) spiritus: ille cum scr. et del. rigoris - prioribus suprascr. 7) successive: peí scr. et del.
8) prodigia: secundum explicationem evangelicae historiae. Post haec sp add. et del. 9) et - fidei
in marg. 130 1) Antechristi 4) satores /. lin. 5) Petri ex Petrus corr. sed add. et del. 131 1) in
sipientum: ecclesia add. et del. 1) corpus : videtur add. et del. 2) quasi -mortem in marg. 2) sancti:
cordium add. et del.

129 2) temptatore Ub 2) seminaturi : terrae add. Mo 3) persecutionem : Christi add. Mr

3) patientur Mo 5) fuit : sunt Mo 6) patiatur Mo 8) fiant Mo Mr fiunt Re 130 1) hoc Mo
3) alia maior: tribulatio altior Mo Mr 3) historiae от. Mo Mr 5) et от. Mr S) aut:
ac К Mo Mr Re 5) cuiusque Mo Mr Re Ub 131 l)oculus Mo 1) insipientum: in sapicntum Mo
l)ignominosc К Mo Mr Re Ub 2)crucemAT

129 3) persecutionem patietur: cf. 2 Tiт. ;, 12. 5) cf. Mattb. 14,)-1t. 8) Act. j, 12. 130 1) Anti-
christus: / lob. 2, 1S. 2) Col. 1, 24. 2) tribulatio ultima : cf. Mattb. 24, 21. 4) cf.
Marc. 14, jo. 6) cf. Mattb. 26, )1 ; Marc. 14, 27. 131 1) oculis insipientum: Sap. ), 2. 3) re
vertentur ad cor: cf. Ps. S4, 9.
 96 CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS

videntes infideles Antichristiani praevaluisse ecclesiam et se victos 5

victori Christo cedent. Et ad ipsum revertentur omnes nationes, ut
sit Christi hereditas in universo orbe unum ovile unius pastoris. Et
flebit Petrus amare, quia fugit. Sic et ceteri apostoli, scilicet ecclesiae
episcopi et sacerdotes. Et dabitur ipsis locus paenitentiae. Et reddet
se ecclesia gloriosa resurrectione a pressura Antichristiana ostensi-10
bilem omnibus dubitantibus, ut omnes, qui dubii fuerunt de veritate
vitae, quae est in Christo sponso ecclesiae, testes fiant gloriosae
resurrectionis etiam in sanguine suo, si opus foret.
Et incipiet ecclesia in tranquillitate de aeterna pace meditari et 132
amplexum sponsi appetere in gloria per transcensum mundi sensibilis.
Sed mundi statim finis, ut reddatur sponsa absque omni ruga et ma
cula digna sponso, qui est agnus sine macula. Et veniet tunc iudica-
turus «vivos et mortuos et saeculum per ignem». Et assumet «ins
^gloriam suam» sponsam secum | aeternaliter regnaturam.
Poterit quisque ex evangelicis descriptionibus particularius coniec- 133
turas istas explicare. Et hinc de hoc nunc satis sit. Hoc solum absque
temerario iudicio,ut Christianus, coniciens, quod in his, quae Christus
egit et circa Christum acta sunt post 28 annum usque in diem resur
rectionis a morte, annum unum domini in iubilaeum extendendo pot- 5
erit quisque verisimilius, quid futurum sit in ecclesia, praevidere, ut
sic in 34 iubilaeo a resurrectione Christi resurrectionem ecclesiae

5) Antechristiani in fine lin. 10) ecclesia s. lin. 132 1) tranquillitate ex pace corr. s. lin.
1) meditari: ut possit add. et del. 133 1) particularius ex particularibus corr. 3) in ex de corr.
4) egit s. lin. 5) unum s. lin. 7) iubilaeo : ab ascensione Christi add. et del.

6) cedent : cedent К 9) episcopi : apostoli Mo 10) pressura: passura Mo 12) testes: eius
add. Mo Mr 13) suo от. Mo 132 1) in: cic Re 3) mundi: nondum Mo Mr Re Ub 3) spon-
sum Re 3) absque: sine Ub 133 1) particularibus Mo Mr 2) istas: suas Re 2) sit: est
К Re Ub 5) annum от. Mr 6) verisimilibus К 6) sit от. Mo 6) ut: et К 7) post
34 desinit Ub

7) unum ovile unius pastoris: cf. loh. i0, 16. 8) flebit Petrus amare: cf. Mattb. 26, 7j;
Lmc. 22, 62. 11) de - Christo: cf. lob. 14, 6. 132 3) absque omni ruga et macula: cf. Epb. j, 27.
4) agnus sine macula: cf. 1 Petr. l, 19. 5) formula conclusions in benedictionibus liturgias, cf. e.gr.
benedictionem aquae baptismalis. 5) Luc. 24,26.
 CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS 97

8 depulso Antichristo speret dei pietate victoriose futuram. Et hoc erit

post annum nativitatis 1700 ante annum 1734. Post illudautem tem-
10 pus ascensio ecclesiae futura est Christo sponso ad iudicium veniente.
Sed quando veniet, nemo sciet. Erit enim ille adventus ita omnibus
ante incognitus quoad temporis praecisionem, sicut adventus eius in
mundum fuit in temporis praecisione omnibus ignotus.
134 Tunc sancti scientes, quia « veniet et non tardabit », orabunt, ut veniat
desideratus omnibus gentibus dicentes: quoniam vicisti domine et
sedisti a dextris patris, donec pater ipse poneret inimicos tuos sub
pedibustuis et «terminos terrae possessionem tuam». Hinc nunc, do-
5 mine, veni et transfer possessionem tuam in gloriam. Talia quidem
dicent scientes post longanimitatem exspectationis appropinquare
diem redemptionis. Qui veniet sine signo in nocte «tamquam fur»,
sicuti venit diluvium, uti fatetur ipse Christus.
135 Haec autem supputatio resurrectionis Christi in corpore suo «quod
est ecclesia» multis rationibus aliorum considerationibus verior forte
ex eo conicitur, quia Christus docuit in persecutione sua ecclesiam
documentum suae persecutionis capere debere dicens : « Si me perse-
5 cuti fuerint et vos persequentur», ac quod ipse, quamvis abire videre-
tur post resurrectionem, in ecclesia remansurus et peregrinaturus
esset usque ad consummationem saeculi, praedixitque oppressionem

8) depulso: antip scrips, et del. 8) dei ex die corr. 13) ignotus: clamabunt add. et del.
134 1) orabunt/. lin. 3) tuos л //я. 4) tuis s. lin. 6) post: expect add. et del. 135 4) dicens -
persequentur s. lin.

8) dei : de Mo Mr 8) futuram : gloriosam Re 11) Erit: et Mr 12) antea Re 12)tem-

pus Re 12) sicut: fuit Mr 13) praecisione от. Mr 134 1) veniat: venia Re 4) Hinc -
possessionem от. Mr 5) Talia : tuam Mo interpmtgens ante quidem 6)dicunt/?i 7) in nocte
от. Mr 8) sicut Mo 8) ut Re 8) Christe Re 135 4) persecutionis : perfectionis Re
5) fuerint: sunt Re 5) et: ac Mo 5) quamvis : quasi Re 6) et peregrinaturus от. Re

133 10) ad iudicium veniente: cf.h.), 14. 11) quando - sciet : cf. Mattb. 24, 44. 134 1) Hebr.
10, )7. 1) ut veniat desideratus omnibus gentibus: cf. Aggaeus 2, 8 (Ant. in doт. IV adventus).
3) cf. Ps. 109, 1; Hebr. l0, 12-1); Gloria et Credo missae. 4) Ps. 2,8. 7) dies redemptionis:
Epb. 4, )0. 7) Apoc. ), ). 8) cf. Mattb. 24, )7. 135 4) lob. 1j, 20. 6) cf. Mattb. 2S, 20.
7-9) (/. Mattb. 24.
98 CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS

ecclesiae ante eius gloriosam resurrectionem, qua maior nulla fuit, in 8

ultimis diebus venturam, sicut et in ultimis diebus carnis suae secum
actum est, atque ad duo nos remisit, scilicet ad similitudinem diluvii 10
atque ad dictum Danielis prophetae.
Unde cum Christus sit ipse secundus Adam, tunc uti post primum 136
Adam venit in 34 iubilaeo secundum doctissimum atque sapientis-
simum Philonem, cui liber Sapientiae ascribitur, in libro Historiarum
consumptio peccati per aquam diluvii in diebus Noe, ita conicimus,
quod post secundum Adam in 34 iubilaeo veniet consumptio peccati 5
per ignem spiritus domini.
Similiter Danieli apertum fuit, quomodo novissima maledictio 137
futura foret, post quam sanctuarium mundificabitur et visio implebi-
tur et hoc post 2300 dies ab hora egressionis verbi. Unde cum anno
tertio Balthasar regis haec revelatio sibi facta sit primo anno Cyri regis
Persarum, qui Christum secundum Hieronymum, Africanum et lose- 5
phum circa 559 annos praecessit, tunc constat resurrectionem eccle
siae secundum numerum praefatum diem in annum resolvendo iuxta

136 2) Adam s. lin. 2) doctissimum atque ex philonem et corr. s. lin. 3) cui - ascribitur
in marg. 3) in libro historiarum ex et in historiis corr. s. lin. mundi add. et del. 4) conicimus
quod /. tin. 137 2) foret : per q add. et del. 6) circa in marg. 6) annos ex annis corr.

8) maior: altior Mo 8) fuerit Re 9) et от. Mo Mr 9) in от. Re 9) diebus, от. Re

10) remisit: dimisit Mo 136 1) Unde -Adam от. Re 1) cum «. К 1) uti: que add. s. lin.
Mr 2 et 5) 34 "AT 2) iubilaeo ex iubilaeus corr. Re 6) domini : sancti Re 137 2) quam
от. Mo 3) post от. Mo Mr 3) ab от. Mo 3) anno от. К 4) Balthasaris Mr 4) sibi :
sit Re 6) circa от. К 6) quinquaginta novem Mo 6) tunc constat от. Mo Mr

10) ad similitudinem diluvii: cf. n. i ц, S. 11) ad dictum Danielis: cf. Mattb. 24, 1j.
136 1) Christus -secundus Adam: cf. Roт. j, 14- 1j; 1 Cor. 1j, 4j. 3) cf. Apol. (II ), 6 et nota).
Hieronymus Praef. in libros Salomonis (PL 2S, 1)oS A). 3) Librtim Historiarum Pbilonis Nicolaus
intellexit Ps. -Philonis Librum antiquitatum biblicarum, qui diluvium posuit 16j2 annos (i. e. in )4.
iubilaeo) post creationem, cf. ib. IIl 6 (no). 6) cf. Mattb. ), 11. 137 1-3) cf. Dan. S. 3) ab
hora egressionis verbi: cf. ib. 9, 2j. 4) primo anno Cyri scil, regis Babyloniae. More antique
Cyrus anno j) S manum Bel-Marduk capessens regem Babyloniae se fecit. De primo anno Cyri cf. 1
Esdr. 1, 1. Nicolaus hunc annum posuit jj9 annos ante Cbr. n., cf. Sermo XVII n. 11 (cod.
Cus. 220 f. 10'). 5) cf. HieRonymUs Comт. in Dan. 9,24 (PL 2j, j42 A - jj) A), ubi laudat
Africanum et Iosepuum. 7) cf. E%. 4, 6: Diem pro anno, diem, inquam, pro anno dedi tibi.
 CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS 99

8apertionem Ezechieli factam post annum Christi 1700 et ante 1750

futuram. Quod concordat praemissis.
138 Refert Philo in Historiis Moysen in ultimis deum interrogasse,
quantum tempus transisset et quantum superesset. Cui deus respon-
dit: Quattuor enim, semis transiit, duo semis supersunt. Et Moyses
impletus est sensu et obiit. Unde deus secundum ista Moysi aperuit
5 quattuor tempora, duo de illis transisse et duo superesse. Transiit
igitur ab Adam usque in diluvium tempus unum. Igitur secundum a
diluvio ad ipsum, tertium ab ipso ad Christum, quartum de Christo
ad finem. Incepit igitur ultima quarta in Christi resurrectione, et ob
hoc sancti saepe hoc tempus novissimum et finem saeculorum nominant.
139 Et quamvis computationes annorum sint multum variae secundum
Iudaicam veritatem, secundum 70 interpretes, secundum Iosephum
et Philonem, tamen istud verius puto, quod scilicet tot anni iubilaei
a Moysi morte usque in Christum fluxerunt, quot ab Adam usque ad
s dies illos Noe, et quod tot a diebus diluvii sub Noe usque ad mortem
Moysi, atque quod et tot | fluent a Christo usque ad complementum ^
ultimi quaternarii annorum 34 iubilaeorum, ut sic Moyses mortuus
sit secundum hanc divinam revelationem in medio temporis quater
narii duabus quaternarii partibus completis.

8) post ex erit in corr. s. lin. 8) 1750: Hoc est post 34 Iubilaeum ct ante 35 add. et del.
9) futuram s. lin. 9) Quod concordat praemissis infine lin. 138 2) superesset : qui quattuor add.
et del. 8) Incepit - nominant in marg. 139 5) dies illos л Ля. 5) tot : etiam add. et del. 5) a:
moyse add. et del. 5) diebus - Noe in marg. 6) atque quod et ex et quod corr. s. lin.

9) futuram eт. KMoMrRe 138 2) quantum,: tempus add. К 3) Quattuor: Duo Re

3) transiit : transierunt et Re 4) impletus in completus mut. Mr 4) sensu : spiritu Alo
5) transisse Re 7) ipsum del. Noe s. lin. add. et del. Moysen add. Mr 7) 3o Re 9) saepe :
scribae Mo 139 4) in: ad Re 4) quot: quod К 6) atque: Ita Re 7) ultimi от. Mo
ultimumA/r 7) quaterna Mr 7)ut:etAT 8) quaterni Mr 9)duobusÄ» 9) quaternarii
del. Mr 9) partibus: temporibus К Re

138 1-4) cf. Vi. -Philo Liber antiquitatum biblicarum XIX 14-16 (16j-166). 7) In computa-
tione priore Nicolaus secundum tabulas Alfonsi diluvium posuit )oi ; annos a. Cbr. et propriis computa-
tionibus transposait in annum 2040 ; cf. Praef. p. XI. 9) cf. Thomas S. tbeol. I q. 7) a. 1. 139 1 -3) De
interpretai'ionibus diversis propbetiae Danielis cf. F. Fraidl, Die Exegese der siebzig Wocben Daniels
in der alten und mittleren Zeit. Festscbr. der Univ. Graz. Graz iSS).
IOO CONIECTURA DE ULTIMIS DIEBUS

Multa alia de hac re scripta reperiuntur. Multi enim se in istis fati- 140
garunt, quos varia consideratio ad varias duxit opiniones, ut quisque
suo sensu abundet et nemo cum alio consentiat. Suntque iam effluxa
plura tempora, quae docti etiam viri non putarunt futura, et trans-
ierunt sic plurimi et transibunt in varietate interpretationis prophe- 5
tiae Danielis.
Ego eorum scripta diligenter perquaesivi et nihil in illis de hac
praemissa consideratione annotatum inveni. Quare ipsam ad preces
devoti cuiusdam sacerdotis sub omni correctione scriptis mandavi
aliud non asserens, nisi quod in dei «manu sunt omnes fines terrae», 10
cuius licet consilium est ab oculis omnium quantumcumque sapien-
tum absconditum.
Tamen eius tanta est benignitas, quod nos vermiculos sink de sibi
tantum notis aenigmaticas facere coniecturas, quas, uti maiestati suae
placet, aut aliquas suo dono aut sine eo vanas ostendit, ut ab eo solo 15
sit omnis sapientia, qui est in saeculum benedictus.

140 7) diligenter: vidi add. et del. 9) devoti in marg. 9) correctione : in scr. et del. 11) licet
s. lin. 13) Tamen eius ex cuius corr. s. lin. 15) autj s. lin. 15) suo dono s. lin. 15) sine eo in marg.

140 1) istis: his Re 3) abundet «cabundat corr. Mr 4)etoт.Mr 5)plurimaAfr 5) varietate:

veritate К 5) interpretationes Re 7) quaesivi Mo 7) in от. Re 7) de : inde Re 10) fines :
sapientes Mo 14) utique Re 15) vanas: varias Mo Mr 16) Amen add. К Mo Re Amen
etc. etc. Mr 16) Explicit tractatulus brevis de ultimis diebus scculi secundum consideracionem
magistri Nicolai de Cusza quem conscripsit et complevit penultima Augusta (Augusti Mr)
anni domini 1446 in moguntia (Muguntia etc. etc. Mr) Mo Mr Explicit Coniectura de ultimis
temporibus Reverendissimi domini nycolay de Cusa Re

140 10) cf. Ps. 94, 4. 11) cf.Iob 2S, 2t. 15) ut -sapientia: cf. Eccli. 1,1. 16) cf.Roт. 1,2j;9,j.
DIALOGUS DE GENESI
141 Dialogus de genesi fjf™
i.

Conradus : Saepe delectabilius reficimur variatis minus licet pretio-

sis ferculis. Hinc quamvis, Nicolae, ea ministrasti liberali traditione,
5 quae ad indeficientem victum animae viam praestant, non sit propterea,
quaeso, tibi molestum, si adhuc sapidius exigam nutrimentum.
Nicolaus: lam dudum me nosti, Conrade, quoniam infatigabili
conatu ad incomprehensibile pergo et gaudeo aut quaestionibus
stimulari aut obiectionibus violentan. Dicito igitur.
10 Conradus: Multa sunt atque magna, quae simul se offerunt. Indul-
gebis, si praeter ordinem dixero.
Nicolaus : Tui arbitrii est, fac ut libet.
142 Conradus : Primo nescio, si bene omnium sapientum conicio inqui-
sitionem in uno terminan principio. Postquam enim ad fontem per
lacus et fluminis ascensum devenitur, sistitur. Termini enim non est
terminus neque principii est principium. Ubi autem est principa et

141 1) Incipit dyalogus De Genesi Nicolai de Cusza 1447 leodii / Dyalogus dc genesi. N de
Cusza 1447 leodii С Dyalogus de genesi. Nicolaus de Cusa. Anno domini 1447 leodii О
De idemptitute Ca. supra D 3) Conradus от. I Wa С O Sb 5) indeficientem: indesinen-
tem Sb 6) sapidus Sb 10) indulgcas / indulgens Wa 142 1) convicio D 4) principe:
principium Wa

141 5) cf. Defil. dei 2 (n. j7, 12 et nota) . 8) cf. Proclus In Plat. Parт. VII [in 142 A] (44, )2) :
Ad incomprchensibilem autem supereminentiam unius ascendens. 142 2-5) principium, me
dium, terminus: cf. n. 147, S; 1j7, 2; De quaer. deum 1 (n. )1, 1 ) et nota); De dato patr. j
(n. 11), 6-9). 2) fons, flumen, lacus: cf. De cont.ll j n. 96 (If. j4r);Cribr.II 9 (If. 1)6r);
Scrт. XII n. )6 (cod. Cus. 220f. )P); CLXXXII (II 1f. 1o6'). Cf. Anselmus Ер. de ¡nсaм, verbi
i)-14 (II )i, 12-)), S) ; De proc. spir. sancti 9 (20), 7-20j, 16). 3) cf. De docta ign. I 2j (I j2,
2)) ; Deprinc. n. 10 (II 1 f. 7') ; Deaequal. n.12 (II 1f. 1P) ;Serт. XXXI; XXXIX (II 1f. 71'; jf) .
Cf. Liber xxiv Philosophorum 7 (BB XXV 1-2 209, 19), quem locum laudal Ecu ardus In Exo-
dumn.)6(LWII4),)). 4) cf. Sermo CCXIII n. 6 (CT I 2-j 92,1). Cf. Proclus In Plat. Parт.
VII[in 141 A] (1226, )S-1227,2;f. 140r),N\couíUs¡nmarg.:ob periodumubi finis cum principio
ut in circulo coincidit, tunc senius fit iunius ; Echardus In lob. n. 20) (LW III 171,4), ubi laudatur
Boethius De consol, pbil. III т. 9 (CSEL LXVII 64, 16) : principium ... terminus idem; Sermo
XXXIII n. ))2 (LW IV 290, 10) : Principium et finis coincidunt.
I04 DE GENESI

termini coincidentia, ibi et medium coincidere necesse est. Hoc autem 5

videtur esse ipsum idem, in quo omnia idem ipsum. De quo propheta
David ait: «Initio tu terram fundasti et opera manuum tuarum sunt
caeli. Ipsi peribunt, tu autem idem ipse es». Si recte conicio, dicito.
Nicolaus: Immo rectissime, sed quid velis, exspecto.
Conradus: Admiror quomodo idem ipse est omnium causa, quae 143
adeo sunt diversa et adversa. Tendit enim conatus inquisitionis ad
genesim universorum, quem breviter atque faciliter, quantum fieri
conceditur, a te audire summopere desidero.
Nicolaus: Rem, quam omnes prisci gravissimam atque inexplica-5
bilem deseruerunt, facili compendio quomodo ego, stolidissimus
omnium, patefaciam?
Conradus: Quamvis sciam ex tua doctrina nihil, uti est, attingibile
aut expressibile, - nam de genesi divinus Moyses atque alii plerique
varie locuti difficultatem per varietatem coniecturarum reliquerunt, - 10
spero tamen aliquid tale posse audire, de quo reficiar.
Nicolaus : Qui de genesi locuti sunt, idem dixerunt in variis modis,
ut ais. Cur igitur admiraris quod idem est diversorum causa?
Conradus : Quia idem videtur aptum natum esse facere idem.
Nicolaus : Recte ais, et hinc est, quod omnia sunt ab ipso idem abso- is
luto id quod sunt et modo quo sunt.
Conradus : Nisi planius exponas, non capio.

7) tu : domine add. I Wa 7) tuarum от. I 9) certissime С О 143 1) Admiror : valde add. D

1) idem от. D l)est:et£) 3) genesi Wa 3) atque : et / D 6) destruerunt D 9) nam:
etiam D Sb 11) tamen: a te add. D Sb 13) ut ais: et aliis / 14) natum: ctiam add. Wa
14) esse от. D О 17) exponans D

6) ipsum idem: cf. Dir. spec. 4 (XIII 9, j). Dionysius Areopagita De die. noт. IX 1 (PG
3, 9o9 B; Dion. 4j0Ъ). 6) cf. n. 14j, ю-1); De quaer. deum 1 (n. )1, 6 et nota).
Cf. Echardus In lob. n. 446: Omne enim quod est in aliquo, maxime in simplicibus, ipsum est in
quo est. 7) Ps. to1, 26-2S; Hebr. 1, 10-12. 143 1) cf. De docta ign. II 9 (I 9j, i).Cf. Albertus
De caus.etproc.univ.ll tr. 1c. 21(10, 469 a) ¡.ThomAs S. tbeol. I q. 47 a. /; Bonaventura Sent. II d.
1 p. 2 a. 1 q. 1 (II )9-40); Echardus In Gen. I n. 2.10 (LWI 1S6, 7-9; 19), 11); Sermo XXVIII
2 n. 2í4(LWIV 2j6, 1 2) ; In Exodum n. 42 (LWII 46, 1 0) , ubi laudatio. Maimonides Dux neutr. I
ji (f. 1f). 8) cf. De com. I 11 n. jj (If. 47'-4Sr) . 12) cf. n. 160, 16-21; De fil. dei j
(n. S), 1-)). 14) cf. Aristoteles Degen, et corr.II (B 10 ))6a 27) ; Thomas Comт. in
Pbys. VIII /. 21 n. 4 (II 44j b) ; Sent. Id. 4) q. 2 a. 1; Aegidius de Roma Errores philos. I S (6, 16
et nota iS). 15) cf. n. 14S, 10; 1j1, 7; De docta ign. II 2(I 6j, 1j).
 DE GENESI 105

144 Nicolaus: Primo nosti, Conrade, attenta consideratione scientem

fieri.
Conradus: Fateor nihil inter ignorantem et scientem differentiam
fecisse quam attentam considerationem.
5 Nicolaus : Attende igitur ad idem absolutum et statim videbis quo-
niam ipsum idem absolutum, quoniam idem, hinc aeternum. Non
potest enim esse idem absolutum ab alio. Nam cum, ut ais, idem
aptum natum sit facere idem, hinc et aliud aliud. Absolutum igitur
idem ab alio quomodo esset?
10 Conradus: Capio.
Nicolaus : Hinc aeternum, simplex, interminum, infinitum, inaltera-
bile, immultiplicabile, et ita de ceteris.
Conradus : Quando attenta meditatione adverto, negare nequeo ista.
Necesse est enim idem esse aeternum, quia a nullo alio esse potest
15 idem. Interminum est igitur, quia aeternum. Sic infinitum, inalterabile.
Nam alterabilitas ab altero est. Idem autem per se dicit inalterabili-
tatem, sic et immultiplicabilitatem, <et negat multiplicabilitatem, >
quae sine alteratione esse non posset. Admitto plane istam assertionem,
quae se ipsam veram ostendit.
145 Nicolaus : Volo etiam ut attendas quomodo deus alibi vocatur unus
et idem. Nam qui virtutibus vocabulorum diligentius operam imper
titi sunt, adhuc ipsi idem unum praetulerunt, quasi identitas sit minus

8 1444) quam: nisi/ 5) videbis от. I Wa 7) esse : omne D 7)utoт.Wa 7)ais:aliis/

1) natum от. I 8) sit: est Wa 12) ita dc ceteris: sic de aliis Sb 14) enim: tamen /
/4) essej от. D 16) alteritas / Wa 16) inalterabilitate D inalteritatem / Wa 18) possunt
Sb corr. Sb2 18) plane: ne D 145 1) ut: quod Wa 1) deus от. I 2) qui: in add. О
2) diligentius operam: diligent iam D 3) ad hoc/ 3) praetulerunt: pro tulerunt /
pracbuerunt D

144 15) cf. Boethius De consol.phi1. V pr. 6 (CSEL LXVII 122, 12) ;Echardus/» Exodumn. 49
(LW II j2,14);n.So ( S), 4) : cum aeternum sit iuxta nomen ipsum »extra terminos« quoslibet et sine
fine; Sermo LIV 1 n. j2j (LW IV 444,2) . 145 1) cj. 1 Cor. 12, 11; Theodoricus Carnotensis
Librm banc (14*, 22-2j; 2j*, 9). 3) cf. я. 14S, ). Proclus In Plat. Parт. VII [in 1)9 D]
(11S6-11SS; f. 1)0") et notas marginales Nicolai: ydemptificatum ad aliquid ydemptificatum
dicitur quia speciem eius sumit ad quam dicitur ydemptificari, quare non convenit vno, scilicet
deo exaltato (f. 1)or); quod secundum se, ante id quod ad aliquid. Idem ad aliquid dicitur,
vnum non, vnum igitur ante idem (ib.); non removetur a multitudine ydemptitas, vnum autem
extra multiplicata est (f. i)o'); [in 140 B] (1207, 9;f. i)f), ubi Nicolaus annotat: vnum ultra
 ю6 DE GENESI

uno. Omne enim idem unum est et non e converso. 1Ш etiam et ens
et aeternum et quidquid non-unum post unum simplex considerarunt, 5
ita Platonici maxime. Tu vero concipito idem absolute supra idem in
vocabulo considerabile. Tale est, de quo propheta loquitur, quoniam
70? est I ipsum idem absolutum omni diversitati et oppositioni suprapo-
situm, quoniam idem. Nulli igitur alteri est idem aut diversum inef-
fabile idem, in quo omnia idem. Universale et particulare in idem 10
ipsum idem, unitas et infinitas in idem idem. Sic actus et potentia, sic
essentia et esse. Immo esse et non-esse in idem absoluto idem ipsum
esse necesse est.
Conradus : Ista mihi, quando attente considero, patescunt. Idem enim
dicunt plures, qui rem dicunt esse, similiter et idem, si dicant eam non 15
esse. Unde absolutum idem tale intelligo, in quo oppositio, quae idem
non patitur, inveniri nequit, ut omnia alia diversa, opposita, compo-
sita, contracta, generalia, specialia et cetera id genus idem absolutum
longius sequantur.
Nicolaus: Bene capis, Comrade. Nam cum dicimus diversum esse 146
diversum, affirmamus diversum esse sibi ipsi idem. Non enim potest
diversum esse diversum nisi per idem absolutum, per quod omne
quod est est idem sibi ipsi et alteri aliud. Sed omne, quod est sibi idem

7) quo от. D 8) diversitate D adversitati / 9) ideiti, от. Sb 1 1) idem[ от. D 15) si от. О
15) dicant: dicunt Wa D 16) oppositio: opposito Wa С 18) id: illud / 146 4) estj от. О

idemptitatem.
4-6) cf. Proclus/. с. VII [in 141 E] (36,9-16) et notas Nicolai ( 10)-104 nota 1 et 2); [in 1 42 A]
( j2, 1-S), quem locum Nicolaus signo annotavit. 6-9) cf. De docta ign. I 24 (I 40, г); De princ.
n. 27 (II 1 f. 9'). Cf. Proclus /. с. VII [in 142 A] (70, 6-10) et notam Nicolai (106 nota 21); VI
[in 1)7 C] (1076, )j-1077, ); f. 10f); [in 1)7 D] (1127, 20;f. nf), Nicolaus in marg. : oportet
ante omnem opposicionem esse vnum, alias non esset omnium causa. 7) cf. n. 142, S. 9) cf.
De docta ign. I 21 (I 4), 18); De princ. n. )S (II if. 1i').Cf. Proclus/. с. VI [in 1)7C] (1040, 27;
f. ojr) et annotationem Nicolai : vnum neque idem nequc alterum; VII[in 1)9 D] (11SS, )S-nS9,
2; f. 1)0*), Nicolaus in marg.: vnum supra ydemptitatem et alteritatem. 10) cf. n. 142, 6.
\\)cf.De docta ign. I 2) (I 47, 4). 12) essentia et esse: cf. Thomas Ji, theol. I q. 3 a. 4; Еснardus In
Exodumn. 1j(LWII 21, 4). 12) essectnon-esse: cf.Sermo XVIn. 1)(CTI1 14, 27),.De docta ign. I
21 (I 4), 2)). Cf. Dionysius Areopagita Z?f div. noт. IV iS. 19 (PG),716AC;Dion.2)02-2)i1.
2)7,). 146 2) sibi ipsi idem: cf. n. 147, 14 et nota. 3) cf. Dir. spec. ) (XIII 7, )0-)2).
4) idem sibi ipsi et alteri aliud: cf. Deconi. I 10 n. 44 (If. 4P); Dir. spec, j (XIII 1), 10 et nota).
Cf. Thomas S. tbeol. Iq. 29 a. 4; De ver. q. 1 a. 1. 4-6) cf. Proclus In Plat. Parт. VI [in t)7C]
(no), ))-)7; f. 1of), Nicolaus in marg.: neque idem sibi ipsi neque alterum sibi ipsi neque
 DE GENESI 107

5 et alteri aliud, non est idem absolutum, quod alteri nec idem nec
diversum. Nam idem alteri absoluto idem quomodo conveniret? Nec
diversum. Quomodo enim diversitas posset convenire idem absoluto,
quod est omnem diversitatem et alteritatem anteveniens?
Conradus : Intelligo te velle nihil omnium entium esse, quod non sit
10 idem sibi ipsi et alteri aliud et hinc nullum tale esse idem absolutum,
licet cum nullo sibi ipsi idem et alteri diversum idem absolutum sit
diversum.
147 Nicolaus : Recte concipis. Nam idem absolutum, quod et deum dici-
mus, non cadit in numero cum omni alio, ut deus et caelum sint plura
aut duo aut alia et diversa, sicut nec caelum est idem absolutum ut caelum,
quod est aliud a terra. Et quia idem absolutum est actu omnis formae
5 formabilis forma, non potest forma esse extra idem. Quod enim res
est idem sibi ipsi, forma agit, quod autem est alteri alia, est, quia non
est idem absolutum, hoc est omnis formae forma. Est igitur idem ab
solutum principium, medium et finis omnis formae, et actus absolutus
omnis potentiae idem incontractum, inalteratum, in quo universale non
10 opponitur particulari, quia post ipsum sunt. Universale enim est sibi
ipsi idem et particulari aliud. Sic et particulare. Superexaltatum igitur
est idem absolutum omnibus intellectualibus universalibus et realibus
particularibus exsistentiis.
Conradus: Quando adverto negari non posse quodlibet esse idem
15 sibi ipsi, video idem absolutum ab omnibus participan. Nam si idem
absolutum foret ab omnibus aliud et diversum, non essent id quod

6) Nam: non WaCO D Sb 9) entium : essentium D 9) non eда. J.* 10) absolutum:
absconditum D 147 2) sunt Wa 3) et: aut J* 3) sicut: sic Wa sed Sb 9) incontractum:
contractum D 9) universale: utile D 11) ipsi от. D 11) particulate: aliud add. О
12) universalibus: utilibus D 14) negare non possum Wa

idem aliis neque alteram ab hi is . . .

147 1) cf. De princ, n. )S (II if. nr). Cf. Proclus /. с. VI [in 1)7 C] (1067, )0-)); f. 1oir) :
le vnum melius existens omni connumerationc ad ea que post ipsum; Echardus In Exodum n. jS
(LW II 6j,j) : deus enim unus est, extra numerum et super numerum est nec ponit in numerum
cum aliquo ; Scrmo IV 2 n. 29 (LWIV 29, 11). 3) cf. ScrmoCCXIIIn. 17 (CTI2-j 102, 1-11).
4) cf. n. 17), io; De sap. I (V 20, 11). Cf. Iohannes Scottus De die. nat. I j6 (PL 122, joo A).
7-13J cf. n. щ, 10. 14) cf. Thomas Comт. ¡n Pbys. V l. ) n. S (II 2)7a) : manifestum est
enim quod quodlibet sibi ipsi est idem.
 Io8 DE GENESI

sunt. Quomodo enim quodlibet esset idem sibi ipsi, si absolutum 17

idem ab ipsis foret diversum et distinctum aut aliud? Sic si partici-
pans idem foret ipsum idem, quod participat, quomodo foret alteri,
quod etiam sibi ipsi idem, diversum? 20
Nicolaus: Acute capis. Nec te moveat Platonicorum quamvis sub- 148
tilis consideratio primum imparticipabiliter superexaltatum. Intellige
enim absolutum unum in identitate, quam post ipsum primum abso-
lutum unum esse aiunt, identice participan. Sufficiat enim tibi, qua-
licumque modo participetur, non esse omnia sibi idem nisi ab ipso, 5
a quo omnia, qui est idem absolutum. Et quia iam ante pleraque talia
saepe a me audisti, pro compendiosa facilitate haec sic nunc de abso
luto idem dicta sint. Amplius temptabo praemissa explanare. Aiebas
tu idem aptum natum facere idem. Ego hoc admittens elicui hinc
omnia quamquam varia et diversa id esse quod sunt, etiam modo quo 10
sunt. Admirabaris tu. Properabo te de ipsa admiratione facili compen
dio absolvere.
Conradus : О quantum placebis, si effeceris modo per me apprehen-
sibili, ut spondere videris.
Nicolaus : Iudicabis tu ipse me promissa adimplesse, et primum non 149
haesitas idem identificare. Nam quomodo posset idem ex eo, quia
idem, diversificare, cum diversitas in idem absoluto sit idem, post
quod longe posterius est omnis diversitas? Non est igitur idem aptum
70' natum nisi identificare et hoc est idem | facere. Hinc omnis res, quia 5
idem sibi ipsi, identificat, ut intellectus intelligit, visus videt, calor
calefacit, et ita de omnibus. Et quia idem est immultiplicabile, hinc
148 2) consideratio : quaestio / 2) primum : unum / 3) quam : quo D 4) identice : identitate /
ejsuntli^e 8) attemptabo D 8) praemissa: commissa/ 9)natumоw. Wa 10) quamvis Л
10) sunt: quod add. О 12) absolve/? 13) placeres/ 149 1) praemissa Sb l)supplesse.îi
2) haesitas ex haesites corr. С 3) idern, от. D 4) longius Wa 5) natum от. Wa
5) nisi от. О 6) ut: et О

148 2) cf. De fil. dei 4 (n. 72, 10-12; 77, j et notae); De princ. n. 2S (II i f. 9'). Cf. Proclus
In Plat. Parт. I [in 12SB] (710, 36-39; f. 21*), et notam marginalem Nicolai: . . . ante participabüe
imparticipabile et ante coordinatum exaltatum et coordinatum ab exaltato sortitur ypostasim.
149 3) cf. n. 14j, 7-13; De docta ign. I 21.2); II o (I 42, 1)-18; 47, 2; 9j, 3) . Cf. Echardus In lob.
n. )42 (LW III 291, 4 - 7). 7) immultiplicabile: cf. De docta ign. I j (I 12, 26); De princ. n. 3j
(II 1f. 10'). Cf. Proclus In Plat. Parт. VII [in 1)9 C] (1iS0, 10; f. 12^), Nicolaus in marg.:
 DE GENESI 109

8 omnis identificatio reperitur in assimilatione. Vocat igitur idem non-

idem in idem. Et quia idem est immultiplicabile et per non-idem inat-
юtingibile, non-idem surgit in conversione ad idem. Et sic reperitur
in assimilatione, ut, cum absoluta entitas, quae est idem absolutum,
vocat non-ens ad idem, tunc, quia non-ens non potest attingere
immultiplicabilem absolutam entitatem, reperitur non-ens surrexisse
in conversione ad absolutam entitatem, hoc est in assimilatione ipsius
15 idem. Assimilatio autem dicit quandam coincidentiam descensus
ipsius idem ad non-idem et ascensus non-idem ad idem. Potest igitur
creatio seu genesis dici ipsa assimilatio entitatis absolutae, quia ipsa,
quia idem, identificando vocat nihil aut non-ens ad se. Hinc sancti crea-
turam dei dixerunt similitudinem ac imaginem.
150 Cum autem unitas, quae coincidit cum idem absoluto, sit immul-
tiplicabilis, quia idem quae et unitas, ideo non-unum cum absolutam
immultiplicabilem identitatem attingere nequeat, non potest nisi in
pluralitate reperiri. Dum igitur ipsum idem absolutum, quod est et
5 ens et unum et infinitum, ad se vocat non-idem, surgit assimilatio in
multis ipsum idem varie participantibus. Pluralitas igitur, alteritas,
varietas et diversitas et cetera talia surgunt ex eo, quia idem iden-
tificat. Hinc et ordo, qui est participatio ipsius idem in varietate,
hinc harmonia, quae idem varie repraesentat. Consonant et concla-
10 mant omnia, quamquam varia, idem ipsum, et hic consonans clamor
est assimilatio.
151 Sic igitur est cosmos seu pulchritudo, quae et mundus dicitur, exor-
tus in clariori repraesentatione inattingibilis idem. Varietas enim
8) vocatur О 9) est от. D W)uùWa 12) vocat: petat Sb 14) in* от. D absolutione
seu add. Sb 16) idem, от. D 17) seu: vel Wa 17) assimilatio: ipsius add. I 17) ipsa*: ipse D
18) quia mut. in quae С 18) identificando: identificado Sb 150 3) multiplicabilem D 6) par
ticipantes Wa part ¡cipabil ¡bus / 7) exsurgunt / 8) qui : quae Wa 9) harmoniae / Wa
9) repraesentant / 9) Consonat О 9) conclamat О clamant / Wa 151 2) Varietas mut. in
varietates / 2) Varietas - inattingibile idem от. О

vnum imparticipabile et immultiplicabile est primum et maxime vnum, et participabile vnum est
aliud vnum.
8) cf. Roт. 4, 17. 16) cf. De docta ign. II 2 (I 6S, 19-21). 18) cf. Gen. 1, 26; Sap. 2, 2);
Eccli. 17, 1; lac. ), 9; Augustinus De Gen. contra Municb. I 17 (PL )4, 1S6-1S7); Thomas S.
tbeol. I q. o) a. i-).
HO DE GENESI

eorum, quae sunt sibi ipsi idem et alteri aliud, inattingibile idem inat- з
tingibile ostendunt, cum tanto plus idem in ipsis resplendeat, quanto
magis inattingibilitas in varietate imaginum explicatur. Coincidit enim 5
inattingibilitas cum idem absoluto. Hinc patet recte me dixisse ex hoc
omnia id esse quod sunt modo quo sunt, quia idem identificat. Haec
igitur perfecta consequentia idem absolutum est. Igitur omnia sunt
id quod sunt et modo quo sunt, ut omnium rerum nulla sit ratio aut
causa, nisi quia idem identificat. Tu vero cum videas innumeras res 10
hanc rationem absolutam participare, cum quaelibet res sit eadem
sibi ipsi et aptitudinem habeat ad faciendun) idem tanto perfectius
quanto magis idem, et cum hoc etiam simul conspicias quamlibet rem
alteri aliam, intelligis facile omnia esse id quod sunt, quia per idem
absolutum ad inattingibile ipsum idem vocata talia in assimilatione 15
ut sunt reperiuntur.
Poteris nunc perfectionem graduum entium, suarum virium et 152
operationum, numerum, pondus et mensuram ad causam eandem sive
idem ipsum modo, qui viribus ingenii dabitur, reducere atque scire
quomodo generationes, corruptiones, alterationes et cetera huius
generis ex eo sunt, quia idem identificat. Nam cum ad clariorems
inattingibilitatem, quae cum idem absoluto coincidit, melius reprae-
sentandam entia in assimilatione ipsius idem, quorum quodlibet est
idem sibi ipsi et alteri valde oppositum, convenia<n)t,ut sic infinitas seu
inattingibilitas in maxima oppositione participantium, quanto clarius
patitur condicio participantium, explicetur, hinc sunt oppositarum ю

3) inattingibile,: inattingibiliter CO 5) inattingibilitas: intelligibi litas / 7) id: idem/

7) suntj от. О 7) quo от. О 7) Hace: est add. I 8) igiturj от. Wa 8) sunt от. D
9) ratio от. D 10) quia от. D 11) sit от. D 14) esse: omne / \4) id от. Sb 15) idem
от. D 152 4) huiusmodi О 8) conveniat : esse add. D Sb 8)seu:etlFe 9) inattingibilitas:
inattingibilis О 10) explicetur: igitur add. Sb 10) oppositorum / О

151 6) cf. я. 14), 1j. 9) ratio aut causa: cf. De dato patr. ) (n. 1oj, 7); De docta ign. II 2 (I
67, 1)); De ludo globi II (If. 166r). Cf. Plato Tiт. interprete Cbalcidio 2S A. 29 B (2), i7; 2j, 14);
EcharDUs/я/оА.я. j4 ( LWIII 4j,6) ;SermoII 2 n. 1 4 ( LW IV 1 j, 10). 152 l)ens, vis, operado -
numerus, pondus, mensura (Sap. n, 21): cf. Sermo XVI n. iS (CT I 1 20, 11-14). Bonaven
tura Sent. Id. )p.l die. ) (I 79 a); ¡tin. I 11 (V 298 b). Cf. etiam De dato patr. j (n. 112, 1)-11), 1
et nota) . 9) cf. De docta ign. I 1 (I j,4).
 DE GENESI III

и virium entitatem ipsam participantia. Illa autem, cum quodlibet sit

idem sibi ipsi, nituntur identificare, sicut calidum calefacere, frigidum
frigefacere. Sic cum calidum non-calidum ad sui identitatem vocat et
frigidum non-frigidum ad suam vocat identitatem, oritur pugna, et ex
15 hoc generatio et corruptio et quaeque talia temporalia, fluida, insta-
bilia et varietas motuum. Iam vides unam omnium causam.
Quod si tibi aliud videtur, plane quae dixi ra|tione refellito. Gau-//'
debo instrui. Ego enim cursim facili compendio sic ista, ut promissa
explerem, perstrinxi forte ad pauciora respiciens, quae erroris causa
20 saepe exsistit.

153 II.

Conradus : Satisfecisti perabunde, nec occurrit quidquam obiciendum.

Immo dum sic te discurrentem observaren!, experimento didici unam
et eandem inattingibilem doctae ignorantiae illuminationem in omni-
5 bus, quae et nunc et saepe ante locutus es, mihi in varietate modorum
explicatoriorum clarius resplendere, ut traditiones tuae undique ean
dem redoleant artem, cuius sunt assimilationes, quando nihil nunc
nisi idem ipsum, quod saepe alio modo audivi, apprehendi.
154 Idem enim absolutum est et maximum absolutum, quod est inef-
fabile et inattingibile, et sic ineffabile omnium dicibilium causa est
et inattingibile omnium attingibilium. Et iam mihi notam fecisti infini-
tatem, quae cum idem absoluto inattingibili coincidit, in innumera-
5 bili multitudine particularium entium clarius resplendere. Quando
enim omnem numerabilem numerum excedunt particularia entia,
quorum quodlibet est idem sibi ipsi et alteri aliud, quae tamen inat

11) virium: identitatem add. Sb 11) participantium/ 13) frigefacere от. I 14) frigidum:
frigidus U"a 15) etj от. Sb 15) quaeque : quaecumque / 15) fluida instabilia от. Sb 18) prac-
missa Sb 20) saepe от. I 153 2) perabunde: proinde / 5)etloт.I 5) ante : antea /
ea add. Wa 5) varietate: veritateC 5) modorum: numerorum Wa 6) explicativorum
Wa explicatorium D 7) redolcant : rodebant О 154 2) et sic - inattingibile от. Wa 6) nu
merum : multit udinem add. Wa 7) quodlibet : quodque / 7) quae : quem О

154 2) cf. n. 16S, 4; De fil. des 4 (n. 7), 2). 3-8) cf. n. 1j1, 2-j; De dato patr. 4 (n. 1oS, 10
et nota) .
112 DE GENESI

tingibilem infinitatem non attingunt, clarior facta est inattingibi- 8

litas absoluti infiniti. Et quia idem absolutum est in omnibus, quo-
niam quodlibet idem sibi ipsi, varia est omnium concordantia univer- ю
salis, generica vel specifica; sic et differentia, sine qua concordantia
propter inattingibile esse nequit. Sic video aeternum, quod cum idem
absoluto est idem inattingibile, et hinc esse innumerabiles varietates
durationum, quae omnem rationalem mensuram excedunt, ut sic
inattingibilitas aeterni idem perfectius resplendeat. 15
Video satis aperte potuisse inquisitores genesis rerum defecisse, qui 155
ista non considerarunt. Nam quidam ex eo, quia senserunt duratio-
nem mundi ratione immensurabilem, iudicarunt ipsum aeternum, cum
aeternum sit idem absolutum, inattingibile omni duratione, cuius
inattingibilitas in immensurabili duratione plus patescit. Hi mihi 5
decepti videntur, quasi si oculus iudicaret aliquod corpus, participans
sphaericamfiguram in parte qua videtur, [non] esseperfectamsphaeram,
quia videre nequit, quod non sit sphaera. Oculus enim unico con-
tuitu sphaeram nequit intueri, sed sicut componente ratione iuvamur
in apprehensibilitate sphaerae per visum, ita necesse est, ut alto intel- ю
lectu iuvemur, qui nobis ostendat mensuram rationalem impropor-
tionabiliter infra aeternum deficere, ut non sequatur hoc esse aeter
num, cuius duratio est ratione inapprehensibilis. Mensurae enim
rationales, quae temporalia attingunt, non attingunt res a tempore
absolutas, sicut auditus non attingit quidquam non-audibile, licet illa 15
sint et ei inattingibilia.
Nicolaus : Optime infers et de hac re alias, quid senserim, audisti. 156
Satis nunc sit, quod cognoscimus idem absolutum omnium causam
quodque aeternitas absoluta sit inattingibilis per omnem varietatem

10) est: enim add. I Wa 12) propter: per / 12) inattingibile: inattingibilem Wa idem add. Sb
12) cum: tamen D 155 2) nоn от. О 2) cons idem verunt О 2) quidam: quidem Wa
3) immensurabilem : mensurabilem / 4) omni : unde Sb 4) durât ioni / 5) in от. Sb 6) si от. О
7) non: ideo p 8) quod : ut Sb 11) ostendit CO 12) sequatur: sumatur/ 15) non-audi-
bilc: inaudibile Wa 16) sint: sunt Wa

10-12) cf. De com. II ) n. S7-S9 (If. j?-jf). 155 2) cf. n. ij6, 6 et nota. 6-10) cf. De
coni. II l6n. i6S(If. 6f). 156 1) cf. 1. с.
 DE GENESI И3

immensurabilium durationum ac quod hanc inattingibilitatem aeterni

5cognoscimus lucescere in immensurabilitate durationum quodque
Peripateticorum dictum mundum fuisse ab aeterno, prout ipsi aeter-
num per rationem mensurantem inattingibile asserunt, verum est, sed
verius Platonicorum, qui ipsum genitum dicunt quique aeternum
idem ipsum absolutum viderunt principium. Nec tamen negant Pla-
10 tonici immensurabilitatem durationis concurrere cum genitura, quod
et nostri sancti clariori, quo fieri potuit, modo expresserunt mundum
in principio seu initio factum.
157 Manifestum est quod principium seu initium mundi non est in alio,
sed idem ipsum absolutum est principium, medium et finis mundi, et
non fecit deus durationem mundi potius extra idem absolutum initi
um habere quam mundum, per mundum igitur et omnia quae in
5 mundo sunt. Sicut non attingitur quidquam mundi uti est nisi solum
in idem absoluto, ita nec duratio potest uti est aliqua mensura attingi.
Quomodo enim attingeretur idem per aliud nisi aliter? Per mensuram
durationis unius duratio alterius quomodo men|surari posset, cum 71'
incommensurabiles sint et ignotae? Solum enim idem absolutum est
156 11) et от. Wa 12) seu: se О 157 3) mundi от. С О 3) potius от. Sb 4) per mundum
от. Sb 5) solum от. D 6) potest: esse add. Wa 6) est от. Sb 8) mensuran: mensura
fieri COD 9) sint от. I

6) cf. Aristoteles Pbys. VIII (в l 2ji b 2S-2j2 a 1) ; De caelo et mundo I (A ) 270 a 12-22; 12
2S) a 20-24); Aegidius de Roma Errores philos. I )- 4 (4,1-1)). 8-10) cf. Plato Tiт. interprete
Chaladlo 2S BС (24, j - 21); Augustinus De cis. dei X )1; XI 4 (CSEL XL 1 j02, 17-j0), 4;
jij, 18) ;Boethius De consol, pbil. Vpr. 6 (CSEL LXVII 12), )-2S);THOmasS.tbcoi.Iq. 46a. 2
ad 1. 10-12) cf. Echardus In Gen. In. j (LW I 18S, 9 et nota 2) : Hinc est quod sancti communiter
exponuntdeum creasse caelum et terram in principio. 157 1) cf.SermoCCXIIIn. 2) (CTI 2-j 10S,
6-9). Cf. Echardus In Gen. In. 7 (LWI 190, 1-3); In lob. n. 216 (LWI1I tSt, S); Proc. Col. II
n. 2 (BB XXIII г )4, )0-3)) : Item tertio, cum dicunt deum creasse mundum in alio nunc quam
in nunc aeternitatis, cum omnis actio dei sit ipsius substantia, quae ae terna est. 9) cf. De docta
ifft.I16.l7 (I )2, i1-tj; )), 10-12); Deconi. I j n. 17 (If.4f) ; Apol. (II )2, 6. 1 4-1 8 et nota) . Cf.
Proclus/я Plat. Parт. VI[in 1)7 D] (1124, 16-20;f. 114"), Nicolaus/. 114' in marg. inf.: nota
hic posset dubitacio oriri quomodo deus dicitur infinitus et cum hoc mensura omnium (Plato
Leg. IV 716 C). videtur enim si est infinitus cum non habeat finem, ideo non est mensura finem
habendum, et si est mensura omnium, non est ergo infinitus...; Dionysius Areopagita De div.
noт. IV 4 (PG ), 697 С; Dion, 16)3) ; Echardus In Eccli. n. 64 (LWII 294, 4): Deus autem,
utpote esse primum et simplicissimum, mensura est et regula omnium quae sunt quocumque
modo essendi, ex X Metaphysicae (I 1 toj2 b 18), Nicolaus in marg. (f. Sf*) : deus mensura seu
regula omnium ;SermoXII 2 n. 141 (LWIV 1)2, 12).
 114 DE GENESI

adaequatissima mensura omnium qualitercumque mensurabilium. 10

Conradus: Acquiescerem facile omnibus, nisi me liber Moysi de 158
Genesi retraheret. Nam possumus ratione secundum ibi narrata bene
habita temporalem mensuram initii mundi, quod nondum ad septem
milia annorum pervenit, elicere, licet in Plinio Historiarum naturae et
aliis multis aliter scriptum legatur. 5
Nicolaus : Ego Moysi scripturas admodum magni facio et eas veris-
simas scio, quando ad scribentis intentionem adverto. Nam deum
mundum atque hominem ad sui imaginem et ipsum bonum valde
creasse, et peccatum per hominem in genus humanum non per crean-
tem intrasse, atque deum multis mediis hominem a via mala, quam io
a parentibus primis non a deo contraxit, revocasse prophetiis promis-
sis et donis, atque quod ipsum revocatum legibus armavit ad resisten-
dum corruptae inclinationi, quodque supra haec omnia addiderit
eidem promissionem filiationis dei in filio suo, si crediderit et fecerit
mandata, quando ad ipsum deum, cuius est deificare, adverto, nec ex 15
eo, quia Christianus aut legi astrictus, sed quia aliud sentire ratio vetat,
penitus et constantissime admitto et astruo.
Ubi vero Moyses modum, quo haec acta sunt omnia, humaniter159
exprimit, credo ipsum ad finem, ut verum modo quo verum per homi
nem capi posset, eleganter expressisse. Sed usum scis modo humano
ad finem, ut nomines humaniter instruat, quibus post humanum

10) mensura от. I 158 2) ratione : rationes D 2) secundum от. D 3) temporalem : per
talem Wa b)iAoт.Wa 4) Plinio : Plemo D 6) magni facio : magnifico О magnifica-
tio D 11) prophetis / 12) legibus: legimus / 13) supra: super/ Wa 16) quia^ est
add. I 159 1) acta : actu Wa О 2) modum / 3) posset : possit С O Sb 3) scis : scio Sb
4) homines : homo / 4) instruas Wa

158 3) quod - pervenit : cf. Serт. CCXIIIn. 24 (CTI 2-j n0, )-j) ; VII n. ) (cod. Vat. lat. 1244f.
1) "*J : appropinquat iuxta supputationem aliquorum tempus (sc. Anticbrist!) , quia mundum mult1
nisi 7000 annorum aetatem dicunt attingere debere; XVII n. n (cod. Cus. 220 f. io')t ubi refertur
ad Lactantium, cf. Divinae institutions VII 26 (CSEL XIX 66j, S), exemplar Nicolai nunc
est cod. JBrux. 9So9. 4) cf. Plinius Secundus Naturalis historia II 1, 1: Mundum et hoc
quodcumque nomine alio caelum appellare libuit, cuius circumflexu degunt cuncta, numen esse
credi par est, aeternum, inmensum, neque genitum neque interiturum umquam. 7-9) cf.
Gen. 1, 27. )1. 9) cf. Roт. j, 12. 12) cf. Cal. ), 19-24. 14) cf. lob. 1, 12; Epb. 1, j.
15) deificare: cf. De fil. dei 1 (n. j2, ) et nota).
 DE GENESI II5

smodum adicit suo loco talia, ut intelligentes intelligant illa, quae

modum exprimunt, inattingibilis divini modi fore humanam assimila-
tionem. Nam quando aperuit deum nihil omnium esse, quae videri
aut figurari aut insculpi possunt, atque quod ipse solum in vestigiis,
quae sunt posteriora eius, visibilis sit per hominem, quodque ipse
íoinflnitae potentiae nihil agat per temporales moras, satis ostendit se
creationis inexpressibilis modum humaniter configurasse.
Unde sapientes, qui invisibilem deum omnia, ut voluit, simul aiunt
creasse, non contradicunt intentioni legislatoris Moysi, sicut nec alii
plerique, qui alios confinxerunt modos. Et ad hoc maxime facit,
15 quia, cum de homine loqueretur, ipsum Adam appellat, quod est
appellativum in suo significato hominem sive masculum sive feminam
complicans.
160 Et ob praemissa atque alia multa, quae convenientius alibi tractari
possunt, principium Geneseos prudentibus mandatur servari per
Iudaeos, ne litteralis superficies novicios offendat. Prudentes autem
atque in theologicis peritiores scientes divinos modos sine apprehen-
5 sibili modo esse non offenduntur, si configuralis assimilatorius ad
consuetudinem audientium contractus reperitur. Ipsi enim absolvunt
eum a contractione illa, quantum eis possibile fuerit, ut intueantur
tantum idem absolutum identificare. Hinc eosdem nec diversitas
historiarum, rationum, temporis, nominum, hominum, adversitas flu-
10 xus fluviorum, qui ex medio paradisi narrantur effluere, et quaeque
alia, etiamsi forent absurdiora, minime offendunt, sed mysteria secre

10) potentiae от. Sb 10) agat от. I 12) simul: ut add. Sb 13) sicut: sed/ 1601) ob: hoc
add. Sb 1 ) ob praemissa : omissa / obmissa VCa 1 ) atque : et / /5 1) tractari : t i netari О 3) offen
deret/ 4) atque: et D 4) peritiores : peritias / 5) configura! )i lis Sb 6) contracta Wa
7) possibilem D 9) nomen Sb 10) qui: quae / 10) quaeque: quisque Wa 11) alia: illa D
11) absordiora / D

159 7) cf. Exod. 20,4. &)cf.ib. )),2). 9) cf. Gen. 1,1 i/ Echardus /я Gen.I n. 7 ( LWI 190, 4) .
Cf. etiam n. 17S, 4 et nota. 12) cf. Eccli. iS, 1; Theodoricus Carnotensis Tractatus n. 4
(1Sj); Echardus In Gen. I n. 9.18 (LVC I 19), 8 et nota j; 200, 6-11). 14-17) cf. Hier-
onymus Lib. Hebraic, quaest. in Gen. j (PL 2), 99j A). 160 2) cf. Maimonides Dux neutr. I
proofт.; IIl 1 (f. 2'. 7ir) ; Echardus In Gen. II n. 1 : superficie sensus litteralis. 10) cf. Gen.
2, 10-14.
 Il6 DE GENESI

tiora ex absurdioribus venantur, sicut in exercitatis maximis ingeniis 12

sanctorum circa eam Geneseos partem reperire poteris, siAmbrosium
De paradiso et eundem in Hexameron, Basilium, Augustinum,
Hieronymum et tales lectitaveris. 15
Quales omnes, licet discrepare in plerisque videantur, adverti uti
prudentes in principali concurrere, licet modum non omnes ad lit-
teram admittant ibidem narratum. Quorum omnium considerationem
circa modum sic accepto, quasi sint sapientum varii conceptus inex-
pressibilis modi, non nisi me ad idem ipsum, quod quisque nisus est 20
assimilatorie configurare, convertens et in eo quiescens.

III. 161
Conradus : Placet valde ea a te audisse maxime de principio Geneseos.
Nam, ut intelligo, erat intentio legislatoris una, quam affirmas verissi-
7/mam prout omnes sapientes, sed historian) | modi non negas, quia dicis
modum humaniter propter audientes, ut fructum faceret, sic historice 5
redactum, quamvis homo divinum modum nec concipere nec expri-
mere possit nisi varia assimilatione.
Sed quia propheta noster David, cuius verba, qui de idem absoluto 162
locutus est, abunde explanasti, alibi dicit verbo domini caelos fir
matos et spiritu oris eius omnem eius virtutem edoceri supplico, si
haec assimilatio convenienter se habeat, maxime cum in radice vide
antur a configuratione Moysi non multum diversa. 5
Nicolaus : Modum, quo cuncta sunt a primo, quisque conicere nisus
est, sed ex prudentioribus philosophis habetur ita a deo purissimo intel-
lectu penitus atque perfectissime in actu exsistente formas naturales
12) absordioribus / D 12) venatur D 15) lectitaris О 16) discrepent / 17) prudenti О
19)sic:nec/ 161 7) varia assimilatione : unam assimilationem / 162 2) firmata / 3)virtutem:
veritatem Wa 3) edoceri : et doceri О doceri С 4)cum:eumО 5) configuratione:
figuratione D consideratione / 6) nisus : visus О 7) habetur от. S add. С2

12-15) cf. Ambrosios De paradiso (CSEL XXXII i 26j sqq.) ; Exameron (ib. ) sqq.) ;BAsili\js
Homiliae in Hexameron (PG 29, 4 sqq.); Augustinus De Gen. ad litt. (CSEL XXVIII 1 ) sqq.);
De Gen. ad litt. imperf. lib. (ib. 4j9 sqq.); De Gen. contra Manicb. (PL )4, 17) sqq.); Hieronymus
Lib. Hebraic, quaest. in Gen. (PL 2), gS) sqq.). 162 2) сf, n. 142, 7. 2) cf. Ps. )2, 6.
1) purissimo intellectu: cf. De fil. dei ) (n. 69, 4 et nota).
 DE GENESI II7

rerum imperio voluntatis oriri, sicut imperio architectonici, cui instru-

10 menta oboediunt, forma domus. Unde, ut compendiosius dicam, per
praemissa ostenditur omne agens, quia idem sibi ipsi, identificare. Igi-
tur omne agens in agendo quadam similitudine creationem repraesentat.
163 Conradus : Non dubium. Sed clariori modo una quam alia actio. Hinc
oro propinquiori assimilatione per te duci.
Nicolaus : Perlibenter, quantum nunc occurrit. Vidisti, puto, vasa
vitrificatoria arte fieri.
5 Conradus : Vidi.
Nicolaus : Satis illa te ducere poterit. Nam vitrifex materiam colligit.
Deinde ipsam in fornace ministerio ignis adaptat. Post mediante canna
ferrea, cui colligatur materia, ut recipiat per influxum artificis formam
vasis concepti in mente magistri, vitrificator spiritum insufflat, qui
10 subintrat ipsam materiam, et mediante spiritu movente materiam ad
intentionem magistri fit vas vitreum per magistrum de materia, quae
caruit omni forma vasis. Quae adeo est formans materiam, ut sit vas
tale talis speciei, quod materia ipsa nunc stans sub forma caret possi-
bilitate universali ad omnem formam vasis, quia universalis possibi-
15 litas est actu specificata. Sed quando magister de hoc vase huius spe
ciei aliud alterius speciei efficere proponit, videns neque vas istud aut
eius partes, cum sint partes eius, habere se possibiliter ad id quod
intendit, cum quodlibet sit totum et perfectum et eius partes sint illius
totius partes, facit vas aut eius pecias reverti ad primam materiam
20 tollendo actualitatem formae qua stringebatur et, cum tunc sit materia
per resolutionem ad fluxibilitatem et universalem possibilitatem
reducta, iterum de ipsa vas aliud efficit.

9) sicut: de add. I 9) a rchi tectónica О 10) Unde: Bene D 163 1) quam alia: quaeque О
3) nunc от. I 6) ducere : doceri D 7) adaptat : aptat Sb 7) canna : arma D 9) insuf
flat: inflat/ 10) et mediante - materiam от. I 12) Quae: Qui Sb 14) universali : utili D
16) istud: illud D 17) partesj: interim add. D 17) cum sint : quod sunt D 19)primam:
prima О 22) reducta : et add. D

9) architectonici - forma domus : cf. Thomas S. ibeol. Iq. 104 a. 1; Echardus/я Gen.In. S(LW
I 192, 1-)); In lob. n. )0 (LWIII 2), S-24, 6); In Gen. lln. 47, téi laudator Avicenna, cf. De an.
Vl(f.22-). 163 3-22) cf. SermolIIn. 24Щ if. )?); Demente i) (V 10j, 7-10); Cribr.I 20 (I
/. l))'). 18) totum et perfectum: cf. Aristoteles Pbys. III ( Г 6 207 a 1)), quem locum laitdat
 Il8 DE GENESI

Tali licet remota similitudine deus, licet non colligat ex aliquo quod 164
non creavit possibilitatem rerum, omnia in esse producit. Si attendis,
et calore solis ita utitur natura in sensibilibus formis sicut vitrificator
igne, et agit natura uti spiritus vitrificatoris, et dirigitur natura a
mente summi opificis sicut spiritus magistri a mente eius. Talia quae- 5
dam et alia multa elicere poteris.
Conradus : Optime assimilasti genesim sensibilium et quasi in exem-
plato paradigmate intueor quomodo natura est principium motus,
quomodo calor est instrumentum naturae, quomodo locus est ut for-
nax, quasi calor sit cultellus et locus vagina. Multa de natura, quae 10
inest et in centro, ex hoc capio. Universaliorem, si potes, applica,
quaeso, similitudinem.

IV. 165

Nicolaus : Multa consideranti occurrere possunt satis apta paradig-

mata. Sed puto quod docere sit inter nobis notas operationes satis
propinqua assimilatio universalis modi creationis. Hinc ipsam Moy-
ses, David et ceteri prophetae tamquam propinque modum creationis 5
figurantem assumpserunt.
Doctor enim ad finem, ut ad identitatem magisterii non doctum
discipulum vocet, silentium ad vocem in similitudinem sui conceptus
vocat et surgit silentium in assimilatione conceptus magistri. Quae
quidem assimilatio est verbum intellectuale, quod in rationali et illud 10
in sensibili figuratur. Unde sensibile quoad eius vocalitatem surgit de
silentio per gradus de confuso sono in discretam articularem vocem.
Docente enim magistro remotius distantes sonum quendam confu-
164 1) deus - omnia от. О 2) attcndas Wa Ъ)<Аот.I 11) inest: est D ll)et:utWa
от. D 11) Universaliorem: ulteriorem D 165 4) universalis : utilis D 5) prophetae от. D
7) magisterii: magistri О 10) verbum: verum Wa 13) distant1 Wa

Echardus Sermo XXVIII i n. 279(LWIV 2j), n).

164 8) cf. Aristoteles Phys. II (B 1 192 b 14.21) . 16S 4-6) cf. n. 167, 7-10. 7-167, 6) cf.
De fil. dei 4 (n. 74, 1-7j, 12). 7-9) cf. Rom. 4, 17. 10) cf. De com. I 6 n. 2j (I
f. 44r). 11-21) cf. Augustinus De Gen. ad litt. I 1j (CSEL XXVIII 1 21, 9-12); Conf.
XII 29 n. 40 (CSEL XXXIII )40, 2ó-)41, 24) ; Theodoricus Carnotensis Tractatus n. 24 (19));
Clarenbaldus Tractatulus n. )2 (210-211).
 DE GENESI II9

sum audiunt. Sonus igitur possibilitas seu vocis propinqua | materia 7?

15 exsistit. Quapropter, dum de silentio vox vocatur, primo oritur sonus
quasi vocis possibilitas, ut sic possibilitas quae sonus nec sit silentium
nec vox formata sed formabilis. Deinde oriuntur elementa de confuso
sono, post combinatio elementorum in syllabas, syllabarum in dictio-
nes, dictionum in orationem. Et haec quidem eo ordine gradatim in
20 vocatione silentii in verbum vocale exoriri constat, licet differentia
prioritatis et posterioritatis non sane per auditum attingatur.
166 Est deinde verbum magistri sic prolatum in se tenens triplicem
ordinem. Nam est ipsum tale verbum sensibile et sensibilibus tantum
auribus attingitur per penitus vocabula ignorantes. Et hic modus est
bestialitatis. Omnes enim bestiae cum homine ignorante vocabula non
5 aliud quam vocem articulatam attingunt. Est deinde verbum ipsum
rationale, quia per scientes vocabula attingitur. Unde, cum solum
ratio vocabula capiat, sic attingitur per hominem tantum sermo magi
stri et non per bestias. Sed quia potest grammaticus tantum attingere
sermonem et non mentem magistri, qui in sermone conceptum mathe-
10 maticum vel theologicum nititur explicare, habes verbum magistri in
alio ordine rationale exsistere. Deinde, quoniam mathematicus aut
theologus mentem magistri in verbo eius intuetur, verbum intellec-
tuale ex hoc elicis tertii ordinis, quod gerit proximam similitudinem
mentis magistri.
167 Vides etiam quoad vocalitatem ipsius verbi quandam virtutem in
magistro spirativam, ex qua varii motus linguae, labiorum et aliorum
instrumentorum prodire necesse est, ut sit vocale verbum. Participant
igitur motores, qui et Musae a poetis vocantur, arteriarum,linguae,
5 labiorum, mandibulae varie spiritum proferentis, ut sint spiritus varie
moventes instrumenta ad eandem intentionem proferentis.

15) vox от. СО 18) combinatio: cubinatio О 18) silbas О 19) haec о». О 19) gradim .$>
21) posteritatis Sb 21) sane: sone Sb 166 6) rationale : vocale О 6) solum: sola ICO 8) per
oт.Sb 10)habeasО 11) quoniam от. I ll)aut:vel/ 13)geratО 167l)videasО
3) sit : sic D si О 4) arteriorum ID 5) mandibulae: mandidae Sb

18) cf. De com. II 41i.91 (If. jf) .

 I20 DE GENESI

Sic propheta assimilat convenientissime creationem verbo et spiritu 7

oris. Forte haec est ipsius sancti Moysi intentio, qui configurat similiter
creationis modum verbali expressioni. Ait enim: «Dixit deus: fiat
lux, et facta est lux», ut facilitatem in creando compararet verbo dicto. 10
Et hinc maximi mysterii ineffabile dei nomen, quod Graeci, quia 168
quattuor Hebraicis characteribus scribitur, Tetragrammaton appellant
et Iehova profertur, forte quoniam est complicatio omnis vocalitatis,
ineffabile dicitur, tamquam fons omnis effabilis verbi quasi ineffabilis
in omni verbo effabili ut causa resplendeat. Videtur enim maximi pro- 5
fectus studium posse venari in hac configuratione ad effluxum entium
a primo circa omnia, quae passim se consideranda in distinctione,
ordine, motibus et aliis cunctis offerunt otiose et diligenter attendenti,
nisi tibi aliud occurrat.
Conradus : Nescio cui aliud videri possit quam quod maxime refert ю
attendere sanctorum prophetarum simplices fecundissimas traditiones
et philosophorum argutias. Nam magna facilitate hoc compendio
similitudinis eo ductus sum, ut rerum ordinem pulcherrimum intuear,
scilicet quomodo corporalia sint ob sensibilem discretionem et sensi-
bilis discretio ob rationalem, rationalis ob intellectualem, intellectua- 15
lis ob veram causam, quae est universorum creatrix.
Video enim apertissime in praemisso paradigmate omnem naturam 169
servire intellectuali sicut eius assimilationes, ut ipsa sit signaculum
verae et absolutae causae atque ut sic omne ens eius medio attingat
fontem sui esse. Nam quid quaerit omnis sensibilis inquietatio nisi
7)spiritui/ 8) haec: hoc D 9) expressione D 168 1) maximi: instrumentiez!:/. Sb 2) He
braicis: ebrietatis Sb 4) effabilis: effabilitatis / 4) verbi от. I Wa 4) quasi: quia D
13) pulcherrime О 13)intueor/ 16) veram: naturam О 169 2) sicut : secundum / 2) ipsa
от. I 3) attingit / Wa

7) cf. n. 162, 2. 9) Gen. 1, ). 168 1-5) cf. n. 176, j-o; De docta ign. I 24 (I 4S,
17; j1, 2)-2j);Serт. XVIII n. 48 (CT I 6 92, )-6); XIX n. 4; XXXIX (II 1f. 1?. jf. jf).
Cf. HieronymUs Comт. in Eçecb. II 6; IX 2S (PL 2j, jS A. 266 B) ; Maimonides Dux neutr. I 60 -
62 (f. 24r-26r), quem lauaat Echardus In Exodum n. 19.146-147 (LW II 2j, )-6; 1)1, 9-1)3,9).
4) cf. De fil. dei 6 (n. S'4, 7). 6) ad effluxum entium: cf. De quaer. deum 1 (n. )1, 1) et nota).
14-16) cf. De quaer. deum 2 (n. )j, S-10). 169 1) cf. De fil. dei 4 (n. 76, 2); Sermo CLXXX
(II 1 f. 11?). 2) signaculum: cf. Ez. 2S, 12, quem locum Nicolaus laudat Sermo I n. )j (II 1
/. *f)-
 DE GENESI 121

5 discretionem seu rationem? Quid quaerit omnis ratiocinatio nisi intel

lectual? Quid quaerit omnis intellectus nisi veram absolutam causam?
Idem omnia quaerunt, quod est quid absolutum, cuius signaculum
extra intellectualem regionem non reperitur. Non enim reperitur qui-
ditas orationis docentis nisi in regione intellectuali, in qua causa vera
10 resplendet. Dicente mathematico omnem triangulum habere tres
angulos aequales duobus rectis etiamsi 'quia | est' discipulus capiat, 7)r
quousque causam veram non concipit, non intelligit, patefacta causa
quiditatem intellectus intuetur. Ita video in intellectu resplendere
causam.
170 Solus igitur intellectus habet oculum ad intuendum quiditatem,
quam intueri nequit nisi in causa vera, quae est fons omnis desiderii.
Et cum omnia appetant esse, in omnibus est desiderium ab ipso fonte
desiderii, in quo in idem coincidit esse et desiderium. Igitur omnium
5 desiderium est secundum esse, ut rationabilia rationabiliter, sensibilia
sensibiliter, et sic de aliis, esse appetant et hoc quidem optime. Omnia
igitur optimum sed suo modo desiderant. Unum et idem est absolu
tum bonum, ad quod omnia vocata esse omnium desiderium ostendit.
171 Talia quidem laetanter te dicente hausi gaudens me hac aperta simi-
litudine multa atque magna de genesi et natura elicere posse, sed quia
non desunt sancti, qui mundum libro scripto configurant, oro, quid
tibi videatur, exponas.
5 Nicolaus: Nullum pictorem sperno, in quolibet idem intelligo. Mihi

7) quod: quid D 7) quid от. Wa 13) intellectus от. D 13) vides / 170 2) in от. I
5) rationalia / Sb 7) Unum: Verum/ 7) est от. С Sb 171 1) laetantur О 2) atque:
ac Sb 4) expone О

11) 'quia est': cf. n. 172, ); Defil. dei 6 (n. S9, io et nota). 12) cf. De docta ign. II 1) (I
n), *7). 170 3) cf. De dato patr. i (n. 92, 4 et nota) . Echardus In lob. n. 20j (LW III 172,1j
et nota 4) . 6) cf. Sermo XCVII (II 1 f. 7f) . 171 3-173, 5) (/. De fil. dei 2 (n. j7, S) ; De
sap. I (V j, 9-11 et nota); De beryllo )6 (XI 1 49, S-1o); Serт. X n. 1j (II 1f. )f);XVIIn. 1j
(cod. Cus. 220 f. 11"); LXII (II 1 f. 67'); СXXXIV n. 7 (CT I 2-j S0, 1j). Cf. Augustinus
De Gen. ad litt. V 2) (CSEL XXVIII 1 16S, 26; 169, 17); Gregorius Magnus Moralia II 20
n. )4 (PL 7j, j72 C); Alanus De incarn. Christi (PL 210, j79 A); Hugo de S. Vic
tore De sacr. I 6c. j (PL 176, 266 D); Didascalicon VII ) (ib. S14B); Bernhardus Silvestris
De mundiuniv.I 2, 160 ^/^;Bonaventura Brevil.ll 12 (V 2)o),; Echardus In Exodum n. 267-26S
(LWII 21j, j-216, 7) , ubi laudatur Maimonides Dux neutr. I 6j (f. 26*).
122 DE GENESI

apta satis configuratio ad mundum scriptus liber videtur, cuius et lin- 6

gua et characteres ignorantur, quasi Almano Graecus quidam Plato-
nis liber praesentaretur, in quo Plato intellectus sui vires descripserit.
Posset enim attente figuris incumbens Almanus ex differentia et con-
cordantia characterum conicere aliqua elementa et ex combinationibus 10
varus vocales, sed quiditatem ipsam in toto vel in parte nequaquam,
nisi reveletur eidem.
Unde tale quid conicio mundum, ubi vis divina configurata latet. 172
Cuius etsi diligenti investigatione per proportiones, differentias et
concordantias et studiosum discursum ad 'quia est' elementorum et
combinationum deveniri possit, nullum tamen nomen nec elementi
nec vocalis nec combinationis proprium ex se inquisitor inveniet, seds
inventis ratio discernens nomen appropriat. Quod Moyses pulchre
exprimit, ubi Adam seu hominem nomina rebus imposuisse describit
et in processu historiae causam nominum certam semper rationem
insinuat. Hinc etiam varia reperiuntur nomina rerum secundum vari-
am rationem et varia nomina unius ex varia rationis coniectura. Solum ю
hoc nobis revelat liber Шe, quia «magnus et excelsus» supra omne id,
quod dici potest, Шe, qui digito suo scripsit, atque quod «magnitudi-
nis», prudentiae et potentiae «eius non est finis», quodque, nisi ipse
revelet, nihil penitus sciri possit, atque quod, nisi intellectus confor-
metur ei, non intelliget, quia nisi idem absolutum videatur, non intel-i 5
ligentur configurationes similitudinis eius. Nemo potest imaginem
Socratis cognoscere ex ea causam scientiae venando Socrate ignorato.
Dic, quaeso, si quis artis inventor alicuius, post quem nullus talis, 173
puta pictoriae, cum non assit cui tradat, relinquere artem velit et

6) lingua: ligna С D Sb 7) quidam : quidem / О 9) Alamanus / Wa 172 2) proportiones :

propositiones С 4) combinationem D 4) devenire / Wa 5) invenit / 5) sed : si add. О
8) causam: omnium/ 8) semper: per add. D 11) ille: iste Sb 11) supra: super/
13) potentiae: sapientiae Sb 14) scire D 15) intelligit Wa CO 15)idemo«r. Sb 17) scientiae:
scire О 17) ignoto / Wa 173 2) pictore О 2) et от. Sb

11) cf. Dequaer. dann j (n. 49, 16-21 et nota). 172 6) cf. De deoabsc. (n. 4, S et nota). 6) cf.
Gen. 2, 19-20. 8) cf. e. gr. Gen. i7, j (Abrabam) ; )2, ¿S (Israel). )0 (Pbanuel) ; Exod. 2, io
(Moyses). 11) Ps. ?:f, 2. 12) Ps. 144, ). 1732) pictoriae: cf. Echardus In lob. n. )6-)7
(LWIII)1).
 DE GENESI I23

3 inconfigurabilem pingendi artem, quia melius relinqui nequit, in libro

depingat, nonne videbis varias figuras in libro, ex quibus mirabilem
5 et incognitam artificis artem conicere poteris? Sed artem, quae est
forma simplex omnium figurarum, quae ibi expressa est in omnibus et
singulis, absoluta quiditas figurarum exsistens, quomodo attingere
visu poteris, cum non sit visibilis sed solum intelligibilis? Quo qui-
dem artis cares intellectu. Nonne deus pater est fons artis identifi-
10 candi, quae est ars omnis artis complicativa et absoluta formalis quidi
tas omnium formabilium, qui et filius, verbum, potentia aut sapientia
patris et aliis multis nominibus dicitur? Quomodo igitur ars ipsa essen-
di in omnibus, quae sunt explicata, potest concipi per non haben-
tem intellectum artis, cum solus intellectus dei patris hanc habeat
15 artem qui est ars ipsa?
174 Manifestum est igitur neque in parte neque in toto posse aliquid
quiditatis per hominem attingi. Dum haec humana meditatio rimatur
suas despicit venationes syllogisticas et ad revelatas propheticas illu-
minationes oboedienter se convertit et ita in cognitionem se despi-
5 ciendo quasi | penitus impotentem ad ea quae quaerit pergit. Sic cog- 7/
nitio ignorantiae humiliat et humillando exaltat et doctum facit. Quod
optime Moyses exprimit, ubi casum hominis in ignorantiam, quae est
mors intellectus, describit evenisse, quia sua vi nisus fuit in scientia
deo coaequari. Hoc forte te attendere utile erit.

175

Conradus: Immo maxime, quia omnium summam hanc video. Et

quia tot nunc tacta sunt, quae in prophetae verbis complicita me late-

3)infigurabilem/ 3) quia: quam Wa 3) relinquere С 6) figurarum ода. [fa 9)carensО

9) fons: finis Sb 10) complicativa: completiva D 10) et: est С 12) nominibus : modis Sb
13) habentem: artem add. D 14) solum Sb 174 1) parte: ipsa add. Sb 2) haec: hoc D
3) revelatas: revelationes / Wa 3) propheticas: et add. I 4) oboedienter: diligenter Wa
5) quae от. D 9) Hoc : haec CD 175 3) quae : me Sb 3) complicata D Sb

5-15) cf. Defil. dei 2 (n. jS, ) et nota). 10) absoluta - formabilium: cf. n. 147, 4 et nota.
174 3) venationes syllogisticas: cf. Defil, dei 6 (n. S6, 12 et nota); Apol. (II 14, 2j). 5) cf. De
quaer. dcum ) (n. 41, 4) ; De sap. I (V ), 4-S) . 6-9) cf. Gen. ).
124 DE GENESI

bant, ne, quaeso, graveris his adicere, cur propheta dicat caelos
verbo et virtutes spiritu formatos, cum sit idem absolutum, quods
omnia identice agit.
Nicolaus: Experientia didici auctoritatem maxime studio conferre.
Qui enim recipit dictum aliquod quasi divina revelatione propalatum
et id quaerit omni conatu intellectualiter videre quod credit, quale-
cumque dictum illud fuerit, thesaurus undique latens se inapprehen- ю
sibiliter ibi reperibilem ostendit. Hinc altissima fide ad altissima duci-
mur, ut alias in De dei filiatione audisti.
Ita quidem propheticam hanc expressionem quasi propinque figu- 176
rantem genesim rerum recipio per fidem et pergo ipsam per intellec-
tum in similitudine videre, qui tamen invisibilis exsistit. Ait propheta:
«Verbo domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis virtus
eorum. » Et ubi nos «domini » habemus, habet lingua originalis Hebraea 5
nomen dei ineffabile, de quo pauca praemisi, quod Iehova pronuntia-
tur. Dicit igitur exlehova quasi ex patre verbi - cum sit omnis vocalitatis
complicatio, sine quibus quidem vocalibus nullum verbum potest
esse vocale - esse verbum, et ipsius et verbi esse spiritum, quia «spiritus
oris eius», quasi os sit coincidentia principii proferentis et verbi ab 10
utroque procedentis spiritus.
Et haec ipsa trinitas in ipso idem est absoluto, sine qua idem non 177
haberet identificare. Idem igitur absolutum est trinum et unum, quod
experimur in eo, quod identificat. Ita omne agens naturam ipsam tri-
nam et unam participat, sine qua non esset agens. De quo late in primo
Doctae ignorantiae libello videre potuisti, ubi nostrum parvu-5

4) die« О 5) formatas/ 5) sit от. Sb 5) absolutus D 6) identice : ¡dentitate D 9) id: ¡Hud/

9) quod : quid Wa 11) ducimur: adducimur/ 176 3) qui : quae Wa 4) firmati: formati WaCSb
5) habet от. D 5) hebraica С 6) dei : domini add. Sb 6) quod от. I 9) spiritus :
spiritu/ 11) spiritu/ 177 1) ipsa: est/ 2) quod : quia Sb 3) Ita: Item/ 3) ipsam:
ipsius Sb

175 4) cf. Ps. )2, 6. 9) cf. De quaer. deum j (n. 49, 4-7) ; De docta ign. IIl 11 (I ij1, 26 - 1j2,
9) ; Serт. XIII n. 6; XXX (cod. Cus. 220f. Sf. 2<f) ; СXVI (cod. Vat. lat. 1241 f. )2") . Cf. An-
selmus Prosl, prooeт. et 1 (I 04, 7; 100, 16-19); Richardus de S. Victore De irin. prol. (PL
S96, 8S9 A - С). 10) cf. Dir. spec. 1 (XIII ), 1j). 12) cf. De fil. dei 1 (n. j), S-lj).
176 6) cf. n. 16S, 1-j et nota. \11 4) cf. De docta ign. I 7-10. 19-20 (I 14-21. )7-42) .
 DE GENESI I25

6 lum intellectum, dei tamen donum optimum, explicuimus circa trini-

tatem, quam plerique alii assimilanter tractarunt et quisque modo suo
excellenter.
178 Ad genesim autem redevîntes dicimus prophetam nobis insinuasse
caelos et, quidquid caeli nomine, similitudine vel ratione venit in esse,
prodiisse uti verbum domini et imperantis, quod in exsecutione non
retardatur, cuius ratio est voluntas et voluntas ratio, quae dicit et
5 facta sunt, mandat et creata sunt absque morae interventione. Deinde
vocato caelo, ut sit, ei inspirat virtutem, ut extrinsecum omnis rei sit
vocatio eius de nihilo quasi caelum celans et claudens, et intrinsecum
eius sit versio eius ad creatorem, quasi sit expressa creatura a deo.
Unde in virtute rei relucet divina virtus quasi rei inspirata. Et secun-
10 dum illam est expressio similitudinis creatoris virtuosior quam secun
dum eam extrinsecam habitudinem, qua de nihilo vocata exstitit, ut
in animali plus virtutem vivificantem et sentientem a deo spiratam
est affirmandum quam caelum animae, hoc est corpus, de nihilo voca-
tum, ut sic in omni creato consideremus, cum sit assimilatio, extrin-
15 secum, scilicet vocationem de nihilo, et intrinsecum, scilicet partici-
pationem veri esse, quasi in essentia omnis creaturae sint haec tria,
possibilitas per vocationem de nihilo, actualitas per participationem
divinae virtutis et nexus horum.

6) tamen: cum D 178 2) venit от. I 4) retardatur: recordatur D 6) caelo in marg. I

11) exstitit : exsistit Sb 13) es^ : et Sb 13) est2 : et / 14) consideramus О 14) extrinsecam О
15) intrinsccam О

178 2) cf. Estber 1), 10: quidquid caeli ambitu continetur. 3) (/".Echardus In lob. n. j4 (LWIII
4j, 11-1)). 4) cf.SermoCCXIIIn. 2) (CTI 2-j 1oS, 1j-1S). Ps. )2,9, quem allegat EchArous
In Gen. In. 7 (LW I 19 1, 2); cf. In lob. n. 217 (LW III 1S2, 9) : nec tempus nec mora intercidit
inter aeternitatem et tempus ; Sermo XL Vn. 4j8 (LW IV )S0, n) : Falso enim imaginantur homi
nes indocti moram aut exspectationem intervenire, ubi tempus non est. 7) cf. Thomas Gallus
Extractio ex Mjst. tbeo¡. Dionysii (Dion. j77s; cod. Cus. 4jf. jjr) : . . . intelligentia, quae vere est
omnium clariseima ct in seclaudit et secretissime celat omnes cognitiones comprehensivas. Nicolaus
scripsit celum et celare, boc Mens pro caelare et celare. 16-18) possibilitas, actualitas, nexus: cf. De
docta ign. II 7 (I S2, 1j-S), 21); De mente 11 (V9j, 6); De beryllo 24 (XI 1 )1, 9-12). Cf. Theo-
doricus Carnotensis Librum bunc (14*, ))-)6); IOhannes Saresberiensis De septem sept. 7
(PL 199, 961 C) ; Dominicus Gundisalvi De unitate (BB I 1 ), 11) ; De proc.mundi (BB XXIV }
4S, 7-1 1) ; Raymundus Luixus Ars amativa boni d. 2 reg. 7 (1S).
 I26 DE GENESI

Quod et Moyses eleganter exprimens dicit: «Formavit igitur deus 179

hominem de limo terrae et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae
et factus est in animam viventem», ut hominem terrenum, qui et
Adam quasi terrenus dicitur, exprimeret his modis secundum extrin-
secum corpus de limo terrae seu elementorum natura vocatum et se- 5
cundum intrinsecum vitalem virtutem ex inspiratione divini spiritus
seu participatione divinae virtutis esse, ut sic ex illis homo vivus sit
7/unus verus homo. |
Posset non absurde nomine caeli intelligi modus quidam specificus 180
claudens participatae virtutis motum sicut virtus syllogistica rationis,
quae inter certos modos reperitur specifice discurrendo contracta, ut
prima figura sit quasi regio, sphaera vel caelum illius modi et in illo
caelo quasi universali modo primae figurae sunt orbes specifice diffe- 5
rentes, qui sunt modi contractiores. Ita de aliis figuris, ut sic omnis
species sit caelum intra ambitum suum continens invisibilem sibi
inspiratam virtutem, quam caelum illud inhabitantes varie participant.
Quae quidem participatio extra caelum suum esse nequit, sicut com
binatio syllogismi ex tribus universalibus affirmativis non potest extra 10
primam figuram esse. Hinc omnis creatura in caelo suo movetur et
quiescit, ut de hoc alias audisti.
Conradus : Audivi prius et modo id quod expressisti, sed non plane 181
capio hoc ultimum. Nam quod nos homines ratiocinando modis
necessario utimur, ut ais, evenit, quia hoc exigit syllogistica ratio.
Hinc specifici modi sic eveniunt ex combinationibus, et ex nobis ipsis
in lumine rationis videmus non posse syllogisticas combinationes 5
aliter utiliter fieri. Secus in deo, ubi voluntas est coincidens cum
ratione, ut volitum sit rationale.

179 3) est : homo add. I Wa 4) quasi от. I 6) inspiratione : spiratione D 6) divini-parti-

cipatione от. D 7) esse от. D 7) vivus : unus / Wa 180 1) quidem D Sb 3) con
tracta : retracta Sb 7) inter/ 7) suum ода. О 9) combinatio : omnes in alio / 1811) id: idem
jWa 4)specificaО 5) syllogisticas : rationes add. Wa 6) in deo : video / 7) rationabile /

179 1-3) Gen. 2, 7. 3) hominem terrenum : cf. 1 Cor. ij, 47. 180 12) cf. De ami. I 12
u. 61-6) (If. 4F-49'); De dato pair. j (n. ii), 4-S). 181 6) я. l7S, 4.
 DE GENESI 127

182 Nicolaus : Volui tibi dixisse hoc unum, scilicet caelum intelligi posse
specificum, finitum, clausum aut celatum modum assimilationis ipsius
idem. Adduxi non ineptum exemplum de syllogismi figuris.
Replicas secus in syllogismi modis, qui in combinationibus certis
5 sunt rationales, in alus non, secus in deo cuius voluntas ratio. Respon-
deo id ipsum me voluisse, scilicet eo ipso, quia specialis est modus
assimilationis ex deo, eo ipso rationalis. Nam cum idem identificet,
modi reperibiles, qui certis celari possunt habitudinibus, in sua assimi-
latione idem repraesentando dicuntur speciales quasi ad specificum
10 repraesentationis modum perducti. Non enim potest idem extra assi-
milationem, dum identificat, reperiri.
183 Et hinc, sicut harmonia habet speciales proportionales modos,
in quibus potest reperiri, qui possunt varie participan, extra quos
modos consonantiae seu harmoniae sentimus dissonantiam, sic de
idem uti consonantia seu harmonia est opinandum, cum idem non
5 sit ab illis absonum seu alienum. Et sicut harmonia speciales propor-
tiones requirit, extra quas nequit reperiri, ita universaliter de idem ab
soluto, ut sic coincidat voluntas ipsius idem, qui non vult aliud, cum
ratione ipsius, cum ratio ipsius idem aliud admitiere nequeat. Sic igi-
tur coincidit ratio cum voluntate in idem absoluto, sicut in natura et
10 ratione harmoniae figuratur, ut species rerum sint species tales ut sunt,
quae aliter esse nequeunt. A quibus si receditur, monstrum seu disso-
nantia se ipsam prodit et speciem propriam efficere nequit. Exire enim
speciem, quae est assimilatio ipsius idem modo tali, est formam relu-
centiae pulchram ipsius idem, quod est absolute omnis pulchritudinis
15 et boni fons, declinare.
182 1) dixisse: dixi D 5) non: vero Wa 5) in deo: ideo/ 6) scilicet: si add. D
7) identificat С 10)producti/B?<7 183 1) proportioned Sb 3) seu: se О 4) idemj : cidem О
4) uti : ut / sicut de Wa 4) seu : et / 6) quos D 6) universaliter: utiliter D 7) qui -
8) idem от. О 7) qui: quae Sb 7) aliud от. D 9) inj : ipso add. Wa ll)monstris D
11) dissonantiam / 13) est, : et Sb

183 10-12) cf. De docta ¡g:. IS (I 17, n). Сf. Clarenbaldus Expos. s.l.Boetbii Detrin. (jS*,
1S-2j). 14) omnis pulchritudinis et boni fons:t/. De quaer.deum j (n. j0,2) ; Defil. del j (n. S2, 10).
Cf. Proclus In Plat. Parт. VI [in 1)7 C] (110S, 2o-)S;f. 110'), Nicolaus in marg. : fons bono
rum deus, et hoc sufficere putamus; Dionysius Areopagita De div. noт. IV 7 (PG ), 704 A;
Dion. 1S24).
 128 DE GENESI

Conradus : Nescio his in aliquo dissentire, quae me iudice rationabi- 184

liter sunt stabilita. Sed quia propheta noster David attribuit caelis
virtutes et angelos, ait enim: «Laudate dominum de caelis, laudate
eum in excelsis, laudate eum omnes angeli eius, laudate eum omnes
virtutes eius», verbum unum dicito, an his caelis nunc dictis praesints
angeli. Tunc enim, cum profundior nox nos vocet ad requiem, ab
inquietando cessabo.
Nicolaus : Praeter institutum multa atque nunc ista introducis,quae 185
altioris indaginis locum petunt. Ut autem absolvar, verbum unum
dico, omnem scilicet omnium rationabilium specierum motum ad idem
absolutum tendere. Spiritualem et rationalem quidem motum esse
dicimus, quasi spiritus sit virtus spirata ex ore dei, per quam identifi-
7f calis ille mo | tus ministratur indeficienter, qui est ipsa vis dei sic parti-
cipantia dirigens et movens ad idem.
Quando enim omnes leones, qui fuerunt et nunc sunt, leonizarel86
videmus, sphaeram seu regionem aut caelum hanc specificam vim
continenter ambiens et eam ab aliis specificantem et distinguentem
concipimus atque caelestiali illi motui administratorium spiritum
praeficimus, qui est quasi vis divina complicans omnem vim talem, 5
quam explicat motus ille specificus, ut sic administratorius spiritus sit
dei creatoris minister et in regno huius motus superintendens tali
legationis fungens rectoratu. Quemadmodum doctor, qui et schola-
rum rector, per alium praeest submonitorem grammaticae scholae,
per alium rhetoricae, per alium logicae, per alium mathematicae, ut 105
sic grammatica sit specifici cuiusdam modi doctrinam doctoris, qui
et rector omnium, participandi caelum, atque scholares grammatici
sint ipsius caeli incolae rectoris omnium doctrinam secundum illum
specificum modum incolatus sui, scilicet grammaticae, participantes

184 2) propheta от. О A)cumïoт.l 6) nox : vox О Sb 6)nosoт.I 185 1) atque: et/
2) indaginis: indignum D 2) absolvat О 5) quem / 186 8) et: est Sb 9) rector:
rerum Sb 11) specifics Wa 11) doctrina С Sb 12) et: est / 14) grammatici D

184 3-5) Ps. 14S, 1-2. 186 4) administratorium spiritum: Hebr. 1,14.
 DE GENESI I29

15 et submonitoris intellectus rector et motor illius caeli et caelestialium

in caelo.
187 Aut forte propinquiorem comparationem in te ipso reperies. Tuus
etenim intellectus maxime est idem sibi ipsi, quia ipsius idem absoluti
signaculum. Hic non nisi in ratione relucet. Variae enim rationes
intellectum varie assimilant, aliae lucide et clare, quae ideo ostensivae
sseu demonstrativae dicuntur, aliae persuasive debiliter et umbrose,
quae rhetoricae sunt, aliae mediocriter. Dum igitur intellectus identi
ficando ad se mundum sensibilem vocare contendit, ut in sui assimi-
latione surgat, per rationem ipsum attrahere nititur. Et quia variae
possunt esse specifice differentes discretiones seu rationes sensibilium,
10 in quibus sensibilia ad assimilationem intellectus elevari possunt ut
aut visibili modo vel audibili seu gustabili, odorabili vel tangibili,
hinc caelum visus exsurgit et caelum auditus et idem de aliis, ut sen-
sibilis mundus visibili modo discernatur, hoc est ad assimilationem
intellectus assurgat, quod fit per discretionem in visu visive exsisten-
15 tem. Igitur caelum visus virtute visiva refertum spiritu proprio ratio-
nali et discretivo regitur et movetur, ut per hoc, quod spiritus oculo
intente adest, visiva discretione fruatur, in qua intellectum partici
pando delectabiliter vivat. Idem de ceteris sensibus concipito.
Et quia haec materia et sufficientius explanari et aliud convenien-
20 tius tempus exigit, hinc nunc satis sit de genesi sic interlocutum. Ad
quietem nos dudum gallus vocavit. Vale.

15) illius: ipsius Wa 187 1) propinquiorem: propinquior est Wa 2) etenim: enim/ Wa

3) Hic: hinc/ 3) relucet: lucet/ 4) lucide: luce D 4) et: aliae/ Wa 8) surgat:
figurat D 13) est от. I Wa 14) in visu от. Wa 17) intente: attente Wa 17) discretione:
virtute/ 19) haec materia et от. Sb 21) Explicit. Annodomini 1487 sub octava pasche per fra-
trem Iacobum volradi, Erffordi in domo carthusiensium / Finitur Anno 1447 secunda marcii
Leodii quinta post Invocavit С etc. Finitus est tractatus de Genesi Anno domini 1447 secundo
marcii leodii, secunda post Invocavit О Amen. Deo gracias D Laus deo Sb

187 2) cf. n. 169, 2. 16) cf. De quaer. deum 2 (n. )), j-7).
INDICES
 I.
INDEX NOMINUM
Actus apostolorum 18,1
Adam 46,3; 125,8; 136,1.2.5; 138,6; 139,4; 159,15; 172,7; 179,4
Africanus (Sextus Iulius) 137,5
Almanus 118,2; 171,7. 9
Ambros1us 160,13
Antichristianus 131,5. 10
Antichr1stus 130,1; 133,8
Apollo 95,14
Areopagus 17,5
Athenae 17,4
Atticus 28,13
August1nus 160,14

Balthasar rex 137,4

Basilius 160,14

Christianus 1,2. 6; 124,1. 5. 6. 7. 10; 133,3; 158,16

Christus vide Iesus Christus
Conradus de Wartberg 51,1; 141,7; 144,2; 146,1
Cypr1cus 28,13
Cyrus rex Persarum 137,4

Dan1el 135,11; 137,1; 140,6

David 142,7; 162,1; 165,5; 184,2
De docta 1gnorantia 72,10; 177,5
De filiatione dei 175,12
Dionysius (Areopagita) 46,18

Elias 128,3.5; 129,4

Engaddi 28,13
Ep1phan1ae 16,3
Eva 125,8
Ezech1el 137,8

Gallicus 118,2
Genesis (liber) 158,2; 160,2. 13; 161,2
Graecus 168,1; 171,7
!}4 INDICES

Hebraeus 176,5
Hebra1cus 168,2
Hermes Trismegistus 102,10
Hieronymus 137,5; 160,15

Iacobus (apostolus) 91,5

Iehova 168,3; 176,6.7
Iesus Christus 16,2; 90,5; 94,4; 122,4; 124-139 passim
India 28,14
Iohannes (apostolus) 51,6; 52,6
Iohannes Bapt1sta 128,1; 129,4. 6
Iosephus (Flav1us) 137,5; 139,2
Isaías 126,4
Iudaei 94,19; 160,3
Iudaicus 139,2
Iuppiter 95,14

Lucifer 95,5

Me1nfelt 51,1
M1nerva 95,14
Moyses 82,5; 121,10; 125,1; 138,1.3.4; 139,4.6.7; 143,9; 158,1.6; 159,1.13;
162,5; 165,4; 167,8; 172,6; 174,7; 179,1
Musae 167,4

Nicolaus de Cusa 51,2; 141,4

Noe 136,4,; 139,5

Parmenides 83,6
Paulus (apostolus) 17,2; 18,2; 124,2
Peripatetic1 156,6
Petrus (apostolus) 130,5; 131,8
Philo 92,12; 136,3; 138,1; 139,3
Plato 83,6; 102,13; 118,12.13; 171,7.8
Platonic1 145,6; 148,1; 156,8. 9
Plinius (Secundus) 158,4
Salomon 94,15
Sap1entia (liber) 136,3
Socrates 100,14-20; 172,17

Tetragrammaton 168,2

Zeno 83,5
 и.
INDEX AUCTORUM
Aeg1dius de Roma
Errores philosophorum (ed. I.Koch, Milwaukee 1944) 13-4: 156,6 | I 8:
143,14

Alanus de Insul1s
De incarnatione Christi (PL 210) : 171,3-173,5
Regulae theologicae (ibid.) 99: 52,4

Albertus Magnus

Comm. in De divinis nominibus (cod. Cus. 86) : 5,2

De bono (Opera omnia institutiA. M. Coloniensis vol. XXVIII, edd. H. Kühle,
С. Feches, B. Geyer, W. Kübel, Monaster» 19 jl) tr. 1 q. 1 a. 6: 97,12
De causis et processu universitatis (Opera omnia vol. 10, ed. A. Borgtet, Parisiis
1S91) I tr. 4 с 5: 37,7-13 | II tr. 1 с 21 : 100,2; 143,1

Alhacen
Optica (ed. Fr. Risner, Basileae 1j72) I 4: 20,1-4

Ambrosius
De paradiso (CSEL XXXII 1, rec. С Schenk!) : 160,12-15
Exameron (ibid.) : 160,12-15
Expositio evangelii secundum Lucam (CSEL XXXII 4, rec. C. Schenkl)
II 87: 125,7

Anselmus Cantuar1ensis
De processione epiritus sancti (Opera omnia vol. II, ed. Fr. S. Schmitt, Romae
1940) 9: 142,2
De veritate (I, ed. Fr. S. Schmitt, Secoviae 19)S) 13: 5,2
Epistula de incarnatione verbi (II) 13-14: 142,2
Monologion (I) 34: 58,3 | 36: 67,2
Proslogion (I) prooem. : 175,9 | 1 : 175,9 | 14 : 49,7 | 15 : 49,7

Ar1stoteles
(Opera Graece, ed. I. Bekker, Berolini lSßl)
Analytica posteriora II : 89,10
De anima 1 : 43,8-12 | II : 14,3; 34,1-8; 111,22-29 | III : 24,3; 25,3-«
136 INDICES

De caelo et mundo I : 31,13; 156,6

De generatione et corruptione II : 143,14
De sensu et sensato : 34,10
Metaphysica I : 57,3-7; 92,3 | V : 5,2 | VII : 5,2; 111,22-29 | X : 157,9 | XII :
69,16-18; 92,4
Peri hermeneias I : 19,4
Physica II : 164,8 | III : 163,18 | VIII : 156,6
Praedicamenta I 5 : 101,10
Tópica I 7 : 101,10

ASCLEPIUS
(Corpus Hermeticum vol. II, ed. A.D. Nock, Paris 194j) 6 : 102,12 | 8 : 102,13 |
16 : 102,13 |20: 102,10-12

Augustinus
Confessiones (CSEL XXXIII, rec. P. Knoïl) III 6 n. 11 : 50,1 | IX 10
n. 24 : 57,12 | X 6 n. 9 : 23,2 | 23 n. 33 : 55,3 | XII 29 n. 40 : 165,11-21 |
XIII 31 n. 46 : 36,8
De civitate dei (CSEL XL 1, rec. E. Hoffmann) VIII 6 : 6,4; 49,9 | X 31 :
156,8-10 | XI 4 : 156,8-10 | 25 : 62,10
De diversis quaestionibus (PL 40) 1 : 69,5
De doctrina Christiana (PL ß4) I 3-4 n. 3-4 : 62,10
De Genesi ad litteram (CSEL XXVIII 1, rec. I. Zycha) : 160,12-15 | 1 15 :
165,11-21 | V 23 : 171,3-173,5 | VII 19 : 37,2-5 | XII 26 : 26,9; 57,9
De Genesi ad litteram imperfectus liber (ibid.) : 160,12-15
De Genesi contra Manichaeos (PL ¡4) : 160,12-15 [ I 17 : 149,18
De musica (PL ß2) I 12 n. 20-21 : 31,13
De trinitate (PL 42) III 4 n. 9 : 28,15 | VI 6 n. 8 : 100,13-101,9 | 10 n. 11
6,4; 58,3 ] VIII 2 n. 3 : 62,3 | 4 n. 6 : 2,1 | 1X3-4 n. 3-7 : 75,1-10 |X 1 n. 1
32,4 | 10 n. 13 : 6,4 | XI 8 n. 15 : 33,8-11 | XV 5 n. 7 : 18,9 \ 11 n. 20
74,1-75,12
De vera religione (PL }4) 39 n. 72 : 50,2-5
Enarrationes in Psalmos (PL )6-ß7) 11 n. 2 : 5,2
Epistula CXCIX (CSEL LVII, rec. A. Goldbacher) 1 n. 1 : 123,13 | 13 n.
52 : 2,4
In Iohannis evangelium (PL )j) tr. 1 n. 16 : 31,5
Sermones (PL )8) LU 6 n. 16 : 62,2 \ CXVII 3 n. 5 : 40,1-7; 62,2 |
CCCXXXVI 5 n. 5 : 125,7

AVENCEBROL
Fons vitae (BB I 2-4, ed. Cl. Baeumher) I 13 : 98,2-12 \ V 22 : 98,9
 INDICES 137

AvERROES
In De anima (Aristoteles, Opera Latine cum commente Averrois, ed. Nicoletus
Vernia, Venetiis 148}) III com. 5 : 109,1

Av1cenna
De anima (Opera Latine, Venetiis ljo8) V 1 : 162,9
Metaphysica (ibid.) VIII 6 : 92,4 | IX 5 : 95,12 | 7 : 69,16-18

Bas1l1us
Homiliae in Hexameron (PG 29) : 160,12-15

[Beda]
Comm. in Boethii De trinitate (PL 9j) : 102,13

Bernardus Claraevallensis
De consideratione (PL 182) V 7 n. 15 : 49,7

Bernardus de Wag1ng
Laudatorium doctae ignorantiae (BB XIV 2-4, ed. E. Vansteenberghe) :
32,4; 70,1-71,7
Strictilogium de mystica theologia (ed. P. Wilpert, Festgabe für S. К. H.
Kronprinz Rupprecht, München-Pasing 19j)) : 32,4

Bernardus S1lvestr1s
De mundi universitate (edd. С. S. Barach, I. Wrobel, Oeniponte 1876) I
2,160 : 171,3-173,5

Biblia Sacra
Actus apostolorum 1,7 : 123,5 | 2,21 : 41,3 | 4,12 : 39,11 | 4,20 : 84,6 | 5,12 :
129.8 | 17,18-29 : 17,3-18,15 | 17,28 : 35,14-16; 111,10 | 17,29 : 8,4; 18,15
Aggaeus 2,8 : 134,1
Apocalypsis 2,7 : 121,10 | 3,3 : 134,7 | 17,14 : 27,4 | 19,16 : 27,4 | 21,2 :
125.9 | 21,9 : 125,9
Canticum canticorum 1,3 : 28,16 | 1,13 : 28,13
ad Colossenses epistula 1,15 : 110,4 | 1,16 : 54,25; 122,11 | 1,24 : 128,7;
130,2 | 2,3 : 92,9; 124,4
I ad Corinthios epistula 1,8 : 126,8 | 2,2 : 124,3 | 2,9 : 54,5-7 | 2,11 : 123,4 |
2,16 : 123,3 | 4,7 : 95,18 | 8,6 : 58,11 | 11,7 : 64,7 I 12,4-11 : 112,3 | 12,6 :
112,15 | 12,11 : 113,3; 145,1 | 12,27 : 124,11 | 13,11 : 56,4-8 | 13,12 : 53,6;
62,6-8; 123,16 | 15,28 : 67,15; 82,2; 102,9; 112,14 | 15,45 : 136,1 | 15,47 : 179,3
II ad Corinthios epistula 3,5 : 53,8 | 3,18 : 16,6; 75,12 | 5,6 : 123,13 | 10,5 :
64,8 | 12,2 : 17,2; 64,5; 124,2
138 INDICES

Daniel 1,4 : 28,18 | 8 : 137,1-3 | 9,25 : 137,3

Deuteronomium 4,24 : 46,15 | 9,3 : 46,15 | 10,9 : 67,16 | 10,17 : 27,4 | 32,21 :
40,6
Ecclesiastes 6,9 : 40,1-7 | 7,1 : 60,5
Ecclesiasticus 1,1 : 140,15 | 1,20 : 92,9 | 1,26 : 92,9 | 15,2 : 92,16 | 15,10 :
92,11-14 I 17,1 : 149,18 | 18,1 : 159,12 | 24,46 : 92,11-14 | 39,19 : 37,1 |
51,18-23 : 92,11-14
ad Ephesios epistula 1,5 : 54,23; 158,14 | 1,22-23 : 124,13-15 | 3,16 : 16,6;
42,17; 109,18; 122,5 ] 4,12 : 124,13-15 [ 4,13-15 : 56,4-8 | 4,30 : 134,7 | 5,8 :
122,5 | 5,27 : 132,3 | 5,30 : 124,11
I Esdrae liber 1,1 : 137,4
Esther 12,1 : 28,15 | 12,5 : 28,18 | 13,10 : 178,2
Exodus 2,10 : 172,8 | 12,44 : 28,24 | 20,4 : 159,7 | 33,23 : 159,8
Ezechiel 4,6 : 137,7 | 28,12 : 169,2
ad Galatas epistula 2,20 : 38,10 ] 3,19-24 : 158,12 | 4,1 : 56,7 Ц 4,5 : 54,23
Genesis 1,1 : 159,9 | 1,3 : 37,1; 167,9 | 1,26 : 52,8; 149,18 | 1,27 : 158,7-9
| 1,31 : 82,9; 97,7; 158,7-9 | 2,2 : 82,5; 126,6 | 2,7 : 37,11; 52,8; 82,5;
179,1-3 |2,9 : 40,7; 121,10 I 2,10-14 : 160,10 [2,19-20 : 172,6 | 2,23 : 125,7 |
3 : 174,6-9 | 3,5 : 95,7 | 3,16 : 61,18 | 6,17 : 37,11 | 17,5 : 172,8 | 32,28 :
172,8 | 32,30 : 172,8 | 45,16 : 28,15
ad Hebraeos epistula 1,1-2 : 52,9 | 1,6 : 110,4 | 1,10-12 : 142,7 | 1,14 : 186,4 [
4,14 : 124,14 | 10,12-13 : 134,3 | 10,37 : 134,1 | 11,6 : 41,10 | 12,29 : 46,15
Iacobi epistula 1,5 : 92,8; 96,6 \ 1,6 : 96,4 | 1,13-16 : 95,1 | 1,17 : 41,11;
53,6; 93,3; 106,10-16 | 1,17-21 : 91,4-6 | 1,18 : 110,1-4 | 3,9 : 149,18 | 5,16 :
96,4
Ieremias 29,12 : 41,3 | 32,19 : 62,2
lob 12,4 : 41,3 | 28,21 : 140,11
evangelium secundum Iohannem 1,1-2 : 52,5-8 ] 1,3 : 58,11 | 1,3-4 : 31,5 |
1,4 : 52,10 | 1,9 : 52,5-8; 122,10 | 1,12 : 51,7-9; 158,14 | 1,14 : 122,8 | 1,32
128,3 | 3,18 : 53,10 | 4,22 : 1,11 ] 4,24 : 18,9 | 6,44 : 95,4 | 6,45 : 56,13 | 8,12
37,11; 52,10 | 10,9 : 43,7 | 10,16 : 131,7 | 12,36 : 122,5 | 13,13 : 127,6 | 13,15
124,9-11 | 14,2 : 125,9 ¡ 14,6 : 131,11 | 14,8-9 : 111,2 | 15,20 : 135,4 | 16,22
61,13 | 17,3 : 52,10
I Iohannis epistula 1,2 : 52,10 | 1,5 : 107,13 | 2,18 : 130,1 [ 3,2 : 62,6 | 4,8
42,18
II Iohannis epistula 4 : 125,6
III Iohannis epistula 3 : 125,6
Isaías 1,6 : 125,3 | 3,14 : 133,10 | 14,12 : 95,5 | 14,14 : 95,5 | 38,3 : 125,6
44,7 : 18,15; 58,10 | 45,15 : 1,1 | 53,8 : 125,7
Leviticus 25,8 : 127,1-4
 INDICES 139

evangelium secundum Lucam 1,17 : 128,2 | 2,13 : 29,4 | 2,14 : 64,7 | 2,52 :
125.5 | 3,8 : 48, 12 | 3,9 : 121,8 | 3,22 : 128,8 | 4,17-21 : 126,3-5 | 6,5 : 126,3 |
8 : 83,3-5 | 11,20 : 122,5 | 12,49 : 43,9 | 13,18-19 : 44,1-6 | 16,8 : 122,5
17,21 : 122,5 | 18,19 : 97,6 | 22,62 : 131,8 | 24,26 : 132,5
Malachias 4,2 : 127,8
evangelium secundum Marcum 1,4 : 128,1 | 2,28 : 126,3 | 4 : 83,3-5 |
4,30-32 : 44,1-6 | 13,25 : 81,3 | 14,27 : 130,6 | 14,50 : 130,4
evangelium secundum Matthaeum 2,11 : 28,16 | 3,10 : 121,8 | 3,11 : 136,6 |
7,19 : 121,8 I 10,20 : 33,3; 36,8 j 11,29 : 124,8 | 12,8 : 126,3 | 13 : 83,3-5 |
13,31-32 : 44,1-6 | 13,44 : 121,7 | 13,52 : 59,2-4 [ 14,3-11 : 129,5 | 22,16
56,12; 58,3; 125,6 | 24 : 135,7-9 | 24,15 : 135,11 | 24,21 : 130,2 | 24,29
81,3 ] 24,37 : 134,8 | 24,44 : 133,11 | 25,21 : 16,7; 61,13 | 25,40 : 124,12 | 26,31
130.6 | 26,75 : 131,8 | 28,20 : 135,6
Numeri 12,8 : 53,6; 123,16
II Paralipomenon 1,11-12 : 94,15-21
I Petri epistula 1,19 : 132,4
II Petri epistula 2,20 : 61,3
ad Philippenses epistula 1,6 : 126,8 | 2,13 : 95,12 | 4,7 : 64,1
Proverbia 3,18 : 121,10 | 8,17 : 42,17 | 16,4 : 103,1
Psalmorum liber 2,8 : 134,4 | 4,8 : 28,13 ] 21,6 : 41,3 | 23,10 : 79,10 | 32,6
58,9; 162,2; 175,4 | 32,9 : 178,4 | 35,10 : 36,7; 122,8 | 41,2 : 42,15 | 45,11
61,9 | 47,2 : 45,9 ] 47,11 : 31,18 | 49,23 : 48,21 | 50,10 : 31,7 | 64,2 : 107,8
67,36 : 37,1 | 72¿8 : 18,7 | 77,33 : 40,6 | 84,8 : 48,21 | 84,9 : 131,3 | 90,16
48,21 | 94,4 : 140,10 | 95,4 : 45,9 | 98,2 : 172,11 | 101,26-28 : 142,7 | 109,1 |
134,3 | 118,105 : 93,1 | 135,2-3 : 27,4 | 144,3 : 45,9; 172,12 | 148,1-2 : 184,3-5
III Regum liber 2,4 : 125,6 | 3,11-12 : 94,15-21
IV Regum liber 7,9 : 28,15 | 7,11 : 28,18
ad Romanos epistula 1,25 : 15,11; 36,4; 45,12; 50,6; 122,12; 140,16 | 4,17 :
9,10; 48,13; 149,8; 165,7-9 | 5,12 : 158,9 ] 5,14-15 : 136,1 | 7,22 : 16,6 | 8,2 :
37,11 | 8,15 : 54,23 | 8,23 : 54,23 I 9,5 : 15,11 ; 36,4; 45,12; 50,6; 122,12; 140,16|
9,23 : 42,17; 109,18; 122,5 | 10,13 : 41,3 | 11,36 : 9,14
Sapientiae liber 1,7 : 112,10 | 2,5 : 60,5 | 2,23 : 149,18 | 3,2 : 131,1 | 6,13 :
92,11-14 | 6,13-17 : 39,8-10 | 7,8 : 29,8 | 7,26 : 65,4; 99,14 | 8,1 : 43,16 |
8,13 : 122,6 | 11,21 : 152,1
I ad Thessalonicenses epistula 5,5 : 122,5 | 5,16-17: 61,21
I ad Timotheum epistula 6,15 : 27,4 | 6,16 : 31,6; 107,6
II ad Timotheum epistula 2,12 : 56,8 | 3,12 : 129,3
ad Titum epistula 1,15 : 61,3 | 2,11 : 52,10 | 3,4 : 52,10 | 3,5 : 42,16
Apocrypha:
IV Esdrae liber 2,35 : 54,4
140 INDICES

I ubi Lieor um liber 1,4 : 125,1

BOETHIUS
De consolatione philosophiae (CSEL LXVII, rec. G. Weinberger) П pr. 7 :
57,3 | III m. 9 : 142,4 | V pr. 6 : 144,15; 156,8-10
De differentiis topicis (PL 64) I : 72,5
De trinitate (ed. R. Pe/per, Lipsiae 1871) 2 : 98,5
Bonaventura
Breviloquium (Opera omnia vol. V, Ad Claras Aquas 1891) I 6 : 5,2 | II 12 :
19,14; 171,3-173,5
Comm. in librum Sapientiae (VI, 189)) 2 : 43,8-12
Comm. in quattuor libros Sententiarum (I-IV, 1882-i889) I d. 3 p. 1
dub. 3 : 152,1 | d. 8 p. 1 a. 1 q. 2 : 49,7 | d. 10 a. 1 q. 1 : 58,3 | d. 19 p.
1 a. un. q. 2 : 97,12 | d. 27 p. 2 a. un. q. 4 : 74,1-75,12 | d. 44 a. 1 q.
2: 93,7 J II d. 1 p. 2 a. 1 q. 1 : 143,1 \ d. 2. p. 2 a. 1 : 64,5 | d. 13 a. 2 q.
2 : 37,7-13 | d. 14 p. 2 a. 2 q. 1 : 37,7-13 | III d. 23 a. 1 q. 3 : 5,2 | d. 24
a. 3 q. 1 : 5,2
Intinerarium mentis in deum (V)\2: 50,2-5 I 1 1 : 1 52,1 ] II 1 : 68,7 | 1 1 :
68,7
Clarenbaldus Attrebatensis
Expositio super librum Boethii De trinitate (ed. W.Jansen, Breslau 1926):
4,8; 98,7; 99,9-17; 101,1-9; 101,3; 183,10-12
Tractatulus (Liber de eodem secundus, ed. N. M. Haring,
AHDLM )o [19jj] 200-216) n. 32: 165,11-21
[D1oNYS1us Areopagita]
(PG ); translationes Latniae: Dionysiaca, ed. Pb. Chevallier, Bruges 19)7-19j0)
De caelesti hierarchia I 3 : 52,3 | II 3 : 8,3; 62,2 | III 2 : 65,1-67,16 | IV 1 :
97,12 | 3 : 62,5-10 | VII 1 : 67,4 \ XI 2 : 112,13 I XV 2 : 37,15; 46,18
De divinis nominibus I 1 : 10,2 \ 2 : 62,5-10 | 3 : 68,7 | 4 : 25,15 | 5 : 49,2 |
6 : 10,4-7; 27,4 | II 11 : 52,3 | Ш 1 : 29,10 | IV 1 : 100,8; 112,13 | 4 :
157,9 | 7 : 183,14 | 12 : 42,18 | 18 : 145,12 | 19 : 93,7; 145,12 | 20 : 97,12 |
22 : 65,1-67,16 | V 1 : 9,8-10; 10,2 | 1-3 : 6,4 | 8 : 31,13 | VII 3 : 72,8 |
VIII 2 : 79,9; 108,10 | IX 1 : 142,6 | 2 : 92,10 | ХП 1 : 27,4 | 2 : 19,9-11 |
XIII 2-3 : 72,18-23.29 f 3 : 8,4
De ecclesiastica hierarchia IV 10 : 55,7
De mystica theologia I 1 : 29,10 | 2 : 84,14 | V : 49,2; 63,4-8
Epistulae I : 8,4 | II : 29,10
Interpretes Dionysii:
Ambrosius Traversari : 67,4; 72,8
Iohannes Scottus Eriugena : 29,10; 55,7; 92,10; 93,7
 INDICES 141

Robertas Lincolniensis : 25,15

Tractatulus (Liber de eodem secundus, ed. N. M. Haring, AHDLM }0
[19jjJ 200-216) n. 32 : 165,11-21

DOMINICUS GUNDISALVI
De processione mundi (BB XXIV ß, ed. G.Bü¡ow): 178,16-18
De imitate (BBI1, ed. P. Correas): 5,2; 21,4; 37,7-13; 99,12; 108,5; 178,16-18

Echardus
(Die lateinischen Werke, ed. I. Koch, Stuttgart 19}6 sqq., partes ineditae allegantur
secundum textum ab editor¡bus paratum et numeris signatum)
Expositio libri Exodi (vol.II, ed.K. Weiß) n. 15 : 145,12 | n. 19 : 168,1-5 |
n. 29 : 98,10 | n. 35 : 10,4-7 | n. 36 : 142,3 | n. 42 : 143,1 | n. 49 : 144,15 |
n. 54 : 101,9-17 | n. 58 : 147,1 | n. 80 : 144,15 | n. Ill : 62,5-10 | n. 125 :
30,1 | n. 135 : 67,15 | n. 146-147 : 168,1-5 | n. 174 : 107,8 | n. 267-268 :
171,3-173,5
Expositio libri Genesis (I, ed. K. Weiß) n. 2 : 143,1 | n. 5 : 156,10-12 |
n. 7 : 157,1; 159,9; 178,4 | n. 8 : 162,9 | n. 9 : 159,12 | n. 10 : 143,1 | n. 18 :
159,12 | n. 127 : 93,7 | n. 185 : 25,14 | n. 210 : 62,3 | n. 301 : 47,3-48,2
Expositio libri Sapientiae (II, edd. H. Fischer, I. Koch) n. 90 : 29,8 ] n. 149 :
72,16-18 | n. 151 : 54,20 | n. 163 : 48,13-18 | n. 181 : 97,11 ] n. 189 :
102,3 | n. 242 : 69,5 | n. 260 : 102,5-9 \ n. 274 : 69,10 | n. 285 : 107,8 \
n. 300 : 5,2
Expositio sancti evangelii secundum Iohannem (III, edd. К. Christ, В. Decker,
I. Koch) n. 9 : 58,3 | n. 10 : 52,5-8 | n. 1 1 : 58,3 | n. 13 : 58,3 [ n. 25 : 20,1-4 |
n. 26 : 36,11-14 | n. 30 : 162,9 | n. 31 : 86,4 | n. 34 : 69,4 | n. 36-37 : 173,2 |
n. 37 : 58,3 | n. 38 : 69,4 | n. 54 : 28,15; 151,9; 178,3 | n. 61 : 31,5 ] n. 63 :
6,4; 30,7-11 | n. 87 : 30,14 | n. 93 : 100,13-101,9 | n. 100 : 98,5 | n. 106 |
54,22-26 | n. 117 : 54,22-26 | n. 119 : 99,9-17 | n. 135 : 95,15 | n. 139 : 26,9 :
n. 150 : 95,12 | n. 155 : 109,1 | n. 157 : 52,2 | n. 185 : 83,1-3 | n. 189 :
36,11-14 | n. 192 : 34,13 | n. 203 : 142,4 | n. 205 : 170,3 | n. 210 : 62,3 |
n. 215 : 105,9 | n. 216 : 88,2; 157,1 | n. 217 : 178,4 ] n. 233 : 55,3 | n. 241 :
14,3 | n. 256 : 111,22-29 | n. 264 : 97,14 | n. 293 : 16,6; 88,4 I n. 300 : 28,5 |
n. 305 : 25,3-« | n. 318 : 25,3-« | n. 325 : 98,5 | n. 329 : 70,6 | n. 342 :
149,3 ] n. 365 : 97,14 | n. 406 : 89,4-11 | n. 446 : 142,6 | n. 449 : 26,9 |
n. 463 : 98,5 | n. 512 : 82,1-5 | n. 534 : 101,9-17 | n. 555 : 72,16-18 | n. 575 :
47,3-48,2 | n. 631 : 92,6 | n. 638 : 111,22-29 ] n. 639 : 97,14 | n. 669: 69,4 |
n. 679 : 92,4 | n. 741 : 47,3-48,2
Liber parabolarum Genesis n. 1 : 160,2 | n. 10 : 70,6 | n. 15 : 54,20; 72,16-18 |
n. 42 : 18,9 I n. 47 : 162,9 | n. 62 : 6,4 | n. 80 : 26,9 | n. 185 : 93,13-19
142 INDICES

Processus Coloniensis (BB XXIII j, ed. A. Daniels) I n. 22 : 53,1-3 | n. 51 :

76,5-10 | n. 97 : 30,1 | n. 102 : 53,1-3 | n. 156 : 53,1-3 | II n. 2 : 157,1 |
n. 31 : 76,5-10 | n. 51 : 5,2 | n. 59-60 : 104,5
Prologue generalis in opus tripartitum (I, ed. K. Weiß) n. 8 : 5,2; 92,4
Prologus in opus propositionum (ibid.) n. 2 : 5,2 | n. 7 : 62,3 | n. 11 : 98,12
-18 | n. 14 : 100,13-101,9 | n. 15 : 72,6 | n. 17 : 98,2-12 | n. 20 : 98,10 |
n. 22 : 98,10 | n. 23 : 98,12-18
Quaestiones Parisienses (V, ed. B. Geyer) I n. 12 : 14,1
Sermo die beati Augustini Parisius habitus (ibid.) n. 4 : 8,3; 49,8-24
Sermones (IV, edd. E.BenZ, B. Decker, I. Koch) II 2 n. 14 : 151,9 | IV 1
n. 28 : 62,2 | 2 n. 29 : 147,1 | VI 1 n. 55 : 95,17-21 ; 97,11 | 4 n. 75 : 31,6 |
Vu n. 78 : 16,6 | VIII n. 84 : 78,4 | n. 93 : 20,10 | IX n. 96 : 78,4 | XI 2
n. 119 : 49,8-24 | XII 2 n. 141 : 157,9 | XX n. 208 : 16,6 | XXII n. 212 :
30,10 | n. 214 : 25,3-8; 42,12 | XXIII n. 221 : 69,5 | XXV 1 n. 256 : 97,11 |
XXVIII 1 n. 279 : 163,18 | 2 n. 284 : 143,1 | XXXIII n. 332 : 142,4 |
XXXVH n. 375 : 62,2 | XXXVIII n. 385 : 28,10 | XLV n. 458 : 178,4 |
XLVIII 1 n. 501 : 64,5 | XLIX 1 n. 508 : 16,6 | 3 n. 511 : 97,12 | L n. 514 :
49,9 | LII n. 523 : 54,22-26 | LIV 1 n. 525 : 144,15 | 1 n. 528 : 57,12; 92,4 |
LV 4 n. 547 : 43,8-12 | n. 551 : 69,16-18 | LVI n. 558 : 56,7
Sermones et lectiones super Ecclesiastici с 24,23-31 (II, edd. H. Fischer,
I. Koch) n. 25 : 18,7 | n. 64 : 157,9
(Die deutschen Werke, ed. I. Quint, Stuttgart 19)6 sqq.)
Predigten (t.I) 3 : 31,6 | 9 : 95,17-21 | 12 : 76,5-10
Traktate (t. V) 1 II : 53,1-3
(ed. Fr. Pfeiffer, Göttingen 1Sjy)
Predigten XLII : 28,20 | LXXIII : 28,20

Glossarium Latinum Gall1cum

(cod. Reg. 4120) : 28,8

Gregorius Magnus
Moralia (PL 7j-76) II 20 n. 34 : 171,3-173,5

Heimericus de Campo
Compendium divinorum (cod. Mog. 610) II 1 : 30,7-11
Disputado de potestate ecclesiastica (cod. Cus. 106) : 102,13
Theoremata totius universi (ibid.) : 6,4
Tractatus de sigillo aeternitatis (ibid.) : 95,12

HlERONYMUS
Comm. in Danielem (PL 2j) 9,24 : 137,5
 INDICES I43

Comm. in Ezechielem (¡bid.) II 6 : 168,1-5 | IX 28 : 168,1-5

Epistulae (CSEL LIV-LV, reel. Hi¡berg) LXXXII 5 : 28,8
Liber Hebraicarum quaestionum in Genesim (PL 2ß) : 160,12-15 | 5 :
159,14-17
Praefatio in libros Salomonis (PL 28) : 136,3

Humerus
Odyssea XII 198 : 28,8

HONORIUS AUGUSTODUNENSIS
De cognitione verae vitae (PL 40) 25 : 28,20

Hugo de S. V1ctore

De sacramentas (PL 176) 1 6 с 5 : 171,3-173,5

Didascalicon (PL 176; ed. C. H. Buttimer, Washington 19ß9) VII3: 171,3-173,5

IOHANNES SaRESBERIENSES
De septem septenis (PL 199) 4 : 4,9; 74,7 | 7 : 178,16-18

IOHANNES SCOTTUS ErIUGENA

De divisione naturae (PL 122) I 3 : 49,16-21; 62,2; 86,1 | 7 : 62,5-10;
64,1 | 8 : 27,1-3 | 9 : 52,3 | 11 : 31,12 | 12 : 19,9-11; 28,25; 31,10; 31,12 |
14 : 8,3; 12,1-6; 13,1-7; 19,9-11 | 56 : 147,4 | 76 : 36,8; 73,3 | II 1 : 72,5 |
8 : 53,14 | 19 : 112,3 | 20 : 95,5 j 22 : 94,14; 97,6; 112,3 | 23 : 112,13 | 24 :
82,6 | 28 : 78,4 | 31 : 75,1-10 | 32 : 75,1-10 | III 4 : 73,3 |11 : 72,29 |
V 11 : 37,3
Expositio super hierarchiam caelestem Dionysii (¡bid.) I 3 : 52,4

Lactant1us
Divinae institutiones (CSEL XIX, rec. S. Brandt, G. Laubmann) VII 26 :
158,3

L1ber de causis

(ed. O. Bardenhewer, Freiburg 1S82) 1 : 6,4 | 5 : 10,4-7 | 11 : 6,4 | 14 : 85,12 |

17 : 6,4 | 19 : 5,2 | 20 : 5,2

Liber de intelugent1is

(BB III 2, ed. Cl. Baeumker) 7 : 37,2-5 | 8 : 37,7-13 | 31 : 46,6

Liber xxrv philosophorum

(BB XXV 1-2, ed. Cl. Baeumker) 7 : 142,3
144 INDICES

Macrob1us
Comm. in Somnium Scipionis (ed. Fr. Eyssenhardt, Lipsiae 1Sf)) I 6 n. 7-8 :
72,16-18

Missale Romanum (et Brev1arum Romanum)

Antiphona in dominica IV adventus : 134,1
Benedictio aquae baptismalis : 132,5
Credo missae : 94,3; 112,9; 134,3
Epistula dominicae IV post Pascha : 91,4-6
Gloria missae : 134,3
Introitus in missis defunctorum : 54,4
Introitus in Pentecoste : 112,10
Oratio pro doctore : 96,1
Praeparatio ad missam : 54,4
Responsorium sabbati sancti : 125,7

Moses Maimon1des
Dux neutrorum (ed. A. Iustianianus, Parisiis lj2o) I prooem. : 160,2 | 33 :
28,5 | 51 : 143,1 | 58 : 107,8 | 60-62 : 168,1-5 | 65 : 171,3-173,5 | III 1 :
160,2 | 53 : 25,14

Nicolaus de Cusa
Apologia doctae ignorantiae (Opera omnia iussu et auctoritate Academiae Lit-
terarum Heidelbergensis vol. II,ed. R. Klibansky, Lipsiae 19)2) : 2,4; 31,6. 13;
52,3; 57,3. 9. 12; 62,3; 67,2. 15; 72,18-23; 82,6; 88,2; 89,4-11; 92,11-14; 97,13;
98,12-18; 102,3; 136,3; 157,9; 174,3
Cribratio Alchorani (Opera vol. I, ed. Faber Stapulensis, Parisiis 1j14) I 20 :
163,3-22 | II 6 : 75,1-10 | 9 : 142,2 | 17 : 30,14
De aequalitate (p II 1) n. 12 : 142,3 | n. 14 : 88,2 | n. 31 : 4,8
De beryllo (b XI 1, ed. L. Baw, Lipsiae 1940) 6 : 86,4 | 15 : 31,1. 5 | 16 :
6,4 ] 22 : 76,1 | 24 : 178,16-18 | 32 : 67,2 | 33 : 99,9-17 | 36 : 171,3-173,5
De concordantia catholica (h XIV, ed. G. Kallen, Lipsiae 19)9 sqq.) I 2 :
62,5-10 | 3 : 57,12; 123,13 | 4 : 100,13-101,9
De coniecturis (p I, capitula primae partis numerantur secundum textum adhuc
ineditum I. Koch) : 51,10 | I prol. : 55,5 ] prol. n. 2 : 5,2; 57,3 | n. 3 :
57,12 | n. 4 : 51,12; 68,7 | 1 n. 5 : 36,4; 103,1 | n. 6 : 76,1 | 2 n. 7 : 105,1
-3 | 3 n. 10 : 114,2-9 | 4 n. 12 : 59,4-6 | n. 14 : 10,9 | n. 15 : 31,6; 59,6;
87,1-3 | n. 16 : 7,7 | 5 n. 17 : 72,18-23; 157,9 | n. 18 : 44,6; 105,5 | n. 19
7,7; 36,1-11; 61,14 [ n. 21 : 9,1-9; 10,14; 11,4; 107,7 | 6 n. 23 : 10,9 | n. 24
10,14; 36,1-11 I n. 25 : 165,10 | 7 n. 27 : 36,1-11 | 8 n. 32 : 4,9; 33,5-7 | n. 33
20,4 | n. 35 : 5,2 | n. 36 : 5,2; 85,12 | 9 n. 41 : 68,7 | 10 n. 44 : 146,4 | n. 51
 INDICES 145

53,14 | n. 52 : 62,3 | 11 : 55,5 | n. 54 : 3,11-13; 54,21 [ n. 55 : 3,11-13; 62,4

143,8 | n. 57 : 35,8-10 | 12 n. 61-63 : 180,12 | n. 61 : 62,5-10 | n. 63 : 5,2
63,4 | 13 n. 67 :37,7-13 | П 1 n. 75 : 62,3 | 3 n. 87-89 : 154,10-12 | 4 n. 91
165,18 1 5 n. 96 : 142,2 | 6 n. 98 : 5,2; 6,4 | n. 100 : 3,11-13 | n. 103 :26,9 |
n. 104 : 5,2; 7,7 ] n. 105 : 5,2; 55,3 |7 n. 107 : 31,13 |n. 108-111 : 111,22-29 |
n. 109 : 31,13 | n. 111 : 33,5 | 10 n. 126 : 86,12 | n. 128 : 37,3 | 11 n. 129
61,14 | n. 130 : 33,5 ] 13 n. 134 : 20,4 | n. 135 : 25,6 | n. 137 : 62,5-10
72,16-18; 114,2-9 | 14 n. 140 : 21,3-5 | n. 141 : 33,3-5 \ n. 142 : 20,1-»
35,8-10 | n. 143 : 102,12 | 16 n. 157 : 33,8-11 | n. 159 : 33,5; 85,12 |n. 160
43,8-12 | n. 161 : 34,1-8; 43,8-12; 46,12-15; 53,1-3; 100,3 | n. 164: 34,14-16 |
n. 167 : 53,4-6; 62,5-10; 63,1 | n. 168 : 155,6-10; 156,1 ] n. 170 : 34,10 |
17 n. 171 : 117,9 | n. 172 : 14,2; 100,3
De docta ignorantia (b I, edd. E. Hoffmann, R. Klibansky, Lipsiae 19)2) :
51,10 | 1 1 : 2,4; 6,2; 92,3; 93,5; 94,8; 152,9 ] 2 : 7,7; 67,15; 68,7; 72,10; 97,13 |
3 : 3,11-13; 49,16-21; 57,3 | 4 : 8,4; 62,3; 84,11-14; 97,13; 107,7 | 5 : 4,8; 7,7;
72,10. 18-23. 29; 93,5; 97,13; 105,5; 149,7 | 6 : 11,4 | 7-10 : 177,4 | 8 : 98,7;
183,10-12 [ 10 : 68,7; 69,16-18; 70,6 | 11 : 70,6 | 15 : 85,12 | 16 : 46,6;
94,5; 107,7; 157,9 | 17 : 5,2; 86,1; 157,9 | 19-20 : 177,4 | 21 : 31,13; 70,1;
145,9. 12; 149,3 | 22 : 31,6 | 23 : 31,12; 46,1; 86,1; 102,3; 145,11; 149,3 |
24 : 4,8; 12,1-6; 13,1-7; 58,3; 67,2; 70,3; 83,11-17; 102,10-12; 104,2-4;
145,6-9; 168,1-5 | 25 : 1,12; 18,7-10; 68,7; 95,14. 16; 142,3 | 26 : 8,3; 63,4-8;
70,3; 83,11-17 | II 2 : 57,3; 93,4-19; 93,5; 97,8. 14; 99,5. 9-17; 102,3; 104,2;
105,9-106,16; 113,4-6; 143,15; 149,16; 151,9 ( 3 : 5,4; 31,6; 36,4; 67,15; 72,
18-23; 88,3-10; 99,9-17; 105,1-3 | 4 : 7,7 | 5 : 31,6; 46,2; 59,6 | 6 : 6,4; 101,12 |
7: 178,16-18 | 8 : 30,3; 31,6; 46,6; 47,3-48,2 | 9 : 86,4; 100,13-101,9; 118,11-
14; 143,1; 149,3 | 13 : 31,6. 13; 36,8; 39,3; 46,18; 169,12 | III 1 : 31,13 | 2 :
94,1-» | 4 : 57,3-7 | 5 : 57,12; 74,1-75,12 | 8 : 59,4-6; 62,3 | 9 : 100,2 | 10 :
30,14; 57,9; 62,2; 92,4 | 11 : 53,10. 11; 89,4-11; 175,9 | 12 : 57,9
De ludo globi (pl) II : 33,8-11; 57,12; 88,3-10; 100,8; 101,12; 151,9
De pace fidei (b VII, edd. R. Klibansky, H. Bascour, Hamburgt 19jf) 1 n. 5 :
57,3; |6n. 16 : 95,14
De possest (p I) : 97,13; 98,2-12
De principio (p II 1) n. 2 : 97,13 | n. 8 : 6,4; 7,7 | n. 10 : 142,3 | n. 19 :
7,7; 11,4; 26,10; 78,4 | n. 26 : 49,7; 84,14 ] n. 27 : 145,6-9 | n. 28 : 54,21;
148,2 | n. 32 : 72,29 | n. 34 : 67,2; 76,1 | n. 35 : 149,7 | n. 38 : 145,9; 147,1 |
n. 39 : 6,4; 7,7
De venatione sapientiae (p I) 1 : 57,12; 86,12 | 4 : 6,4 | 12 : 97,13 | 21 :
5,2; 6,4 | 31 : 6,4; 113,1 | 33 : 4,8
De visione dei (ibid.) praef. : 19,9-11 j 1 : 19,9-11 \ 7 : 92,10 ] 12 : 111,22-29 |
15 : 46,6 | 22 : 26,7; 33,8-11 | 25 : 76,2
146 INDICES

Directio speculantis (h XIII, edd. L. Baur, P. Wilpert, Lipsiae 1944) 1 :

175,10 | 3 : 17,9; 31,13; 34,10; 36,11-14; 146,3 | 4 : 49,7; 84,14; 142,6 |
5 : 146,4 | 7 : 9,8 | 9 : 6,4; 31,13 | 10 : 26,10; 78,4 | 11 : 20,1-4 | 14 : 62,2 ;
72,8; | 23 : 19,9-11
Epistulae (BB XIV 2-4, ed. E. Vansteenbergbe) 4. 5. 9. 16. 34 : 32,4
Extractum ex Arte mystica theologiae et philosophiae Lulli (cod. Cus. S)) :
93,7
Idiota de mente (h V, ed. L. Baur, Lipsiae 19)7) 1 : 33,5 | 2 : 4,8 | 3 :
57,9; 86,1-87,3; 102,10-12 | 4 : 93,20 | 5 : 35,8-10; 53,1-3 | 7 : 86,2 | 11 :
178,16-18 | 13 : 86,2; 163,3-22
Idiota de sapientia (ibid.) I : 2,4; 6,4; 31,13; 32,4; 57,12; 76,1; 86,2; 98,2-12;
147,4; 171,3-173,5; 174,5
Sermones (numeri sutnuntur ex I. Koch, Untersuchungen über Datierung, Form,
Spracbe und Quellen. Kritisches Verzeichnis sämtlicher Predigten. CT I 7, Heidel
berg 1942):
I (p II 1) n. 10-13 : 119,5-7 | n. 30 : 112,13 | n. 33 : 23,2 | n. 34 : 57,3 |
n.35: 169,2
II (ibid.) n. 6 : 74,1-75,12 | n. 7 : 32,4
III (cod. Cus. 220) n. 4 : 93,7 (p II 1) n. 11 : 57,3 | n. 23 : 96,3 | n. 24 :
163,3-22 | n. 25 : 100,13-101,9
VII (cod. Vat. lat. 1244) n. 3 : 158,3
X (pH 1) n. 15 : 55,7; 171,3-173,5 ( n. 19 : 98,10
XII (cod. Cus. 220) n. 36 : 142,2
XIII (ibid.) n. 4 : 67,2 | n. 6 : 175,9 | (plll) n. 14 : 6,4; 31,5
XIV (cod. Cus. 220) n. 6 : 10,4-7 | n. 10 : 46,18
XVI (CT I 1, edd. E. Hoffmann, R. Klibansky) n. 8 : 95,14 | n. 9 : 57,9
62,3 | n. 10 : 12,1-6 | n. 11 : 82,1-5 | n. 13 : 11,11-13; 145,12 | n. 14
31,13 | n. 15 : 100,13-101,9 | n. 16 : 4,8 | n. 18 : 152,1 | n. 23 : 19,5
74,1-75,12; 75,1-10 | n. 25-30 : 58,3 | n. 27 : 75,1-10 | n. 30 : 52,5-8 |
n. 32 : 57,3 | n. 39 : 74,1-75,12
XVII (cod. Cus. 220) n. 5 : 20,6; 34,1-8 | n. 6-13 : 123,1 | n. 11 : 137,4;
158,3 | n. 15 : 72,18-23; 171,3-173,5 | n. 18 : 4,8 ] n. 22 : 4,8 (CTI 6, edd.
I.Koch, H. Teshe) n. 26 : 7,7; 72,23
XVIII (ibid.) n. 1 : 57,12 | n. 3 : 31,13 | n. 7 : 72,18-23 | n. 8 : 36,4 | n. 11 :
4,8; 19,5; 74,1-75,12 Ц n. 14 : 97,13 | n. 19 : 76,5 | n. 27 : 31,13 | n. 32 :
5,2; 100,13-101,9 | n. 33 : 74,5 | n. 48 : 168,1-5
XIX (plll) n. 4 : 168,1-5 | n. 14 : 112,13 | n. 15 : 103,1
XXIII (ibid.) : 31,5; 37,7-13. 14; 58,3
XXIV 3 (ibid.) : 24,1-25,1; 46,6
XXX (cod. Cus. 220) :175,9 (plll) : 46,6; 112,13
 INDICES 147

XXXI (cod. Vat. lat. 1244) : 92,2 (pili) : 6,4; 142,3

XXXII (ibid.) : 119,7-10
XXXIX (ibid.) : 4,8; 16,3; 24,1-25,1; 49,2; 92,2; 142,3; 168,1-5
XLII (ibid.) : 6,4
LI (ibid.) : 57,12; 99,12
LIII (ibid.) : 46,18
LVII (ibid.) : 100,13-101,9
LXII (ibid.) : 171,3-173,5
LXXI (CT I 6, edd. I. Koch, H. Teske) n. 2 : 31,13 | n. 7 : 72,18-23 | n. 14 :
112,13
XCVU(pII1) : 170,6
XCVIII (ibid.) : 53,1-3
CXVI (cod. Vat. lat. 124j) : 175,9 (pll 1) : 76,2
CXXXIV (CT I 2-j, ed.LKoch) n. 1 : 52,5-8 | n. 3 : 118,11-14 | n. 6 :
105,9-106,16 | n. 7 : 171,3-173,5 | n. 11 : 52,11-13
CLl(pIIl) : 97,12; 113,1
CLXII (ibid.) : 53,1-3
CLXXX (ibid.) : 30,14; 169,1
CLXXXII (ibid.) : 142,2
CCVIII (ibid.) : 30,14
COX (ibid.) : 112,13
CCXIII (CT I 2-j, ed. I. Koch) n. 5 : 88,3-10 | n. 6 : 142,4 | n. 7 : 5,2 | n. 8 :
5,2 | n. 11 : 57,12 ] n. 17 : 72,18-23; 82,6; 98,12-18; 102,3. 9; 147,3 | n. 23 :
157,1; 178,4 |n.24 : 158,3
CCXXIV (pIIi) : 98,2-12
CCLXXI (CT I 2-j, ed. I. Koch) n. 15 : 43,8-12 | n. 16 : 53,1-3 | n. 17 :
53,1-3
CCLXXIXft)tf/J : 113,1
CCLXXX (ibid.) : 3,1
CCLXXXV (ibid.) : 35,21-23
Annotations marínales ad:
Echardi Opera Latina (cod. Cus. 21) f. 5' : 98,12-18 | f. 5' : 100,13-101,9 |
f. 5T : 98,12-18 | f. 83a : 157, 9 | f. 93a : 100,13-101,9 | f. 94Тb : 99,9-17 |
f. 166a : 54,22-26
Prodi Comm. in Platonis Parmenidem (cod. Cus. 1S6) f. 1T : 72,18-23 |
f. 21' : 72,10-12 | f. 21 Т : 148,2 | f. 42' : 72,29 | f. 94' : 72,10-12 | f. 95' :
145,9 | f. 100T : 97,11 | f. 100T : 77,5 | f. 101' : 95,15 | f. 102T : 107,8 | f. 103' :
72,29 | f. 104' : 78,4 | f. 109' : 146,4-6 | f. HO' : 112,13 | f. 110T : 183,14 |
f. 114" : 157,9 | f. 114' : 112,13 | f. 115' : 145,6-9 | f. 128' : 149,7 | f. 13СГ :
145,3 | f. 130T : 145,3 | f. 130T : 145,9 | f. 135' : 145,3 | f. lW : 142,4 |
148 INDICES

f. 144' (edd. R. Klibansky, C. Labowsky, Londinii 19 jß, p. lo) annot. 1) :

145,4-6 | f. 144' (p. 104 annot. 2) : 145,4-6 | f. 149T (p. 106 annot. 21):
145,6-9 | f. 149T (annot. 2)) : 63,4-8 | f. 149T (annot. 24) : 84,14

Ov1d1us
Trist. V 4,30 : 28,13

Petrus Lombardus
Libri IV Sententiarum (Ad Claras Aquas 1916) II d. 2 с 4 n. 14 : 64,5

[Philo]
Liber antiquitatum biblicarum (ed. G. Kisch, Indiana 1949) III 6 : 136,3 |XIX
14-16 : 138,1-4

Plato
Leges IV 716 С : 157,9
Timaeus 92 С : 102,13
Timaeus interprete Chalcidio (ed. I. Wrobel, Lipsiae 1876) 28 А : 151,9 |
28 ВС : 156,8-10 | 29 В : 151,9 | 29 E : 97,6

Pl1nius Secundus
Naturalis historia (edd. L. Ian, C. Mayhoff, Lipsiae 1906. 1892) II 1,1 :
158,4 | XXI 10,31 : 28,13

Proclus
Comm. in Platonis Parmenidem (Opera, ed. V. Cousin, Parisiis 1864; c0^,
Cus. 186) : 83,5-7 | I : 72,18-23 | I [in 128 B] : 72,10-12; 148,2 | III [in
130 B] : 72,29 | V [in 137 B] : 72,10-12 | VI [in 137 Q : 72,16-18; 72,29;
77,5; 78,4; 95,15; 97,11; 107,8; 112,13; 145,6-9; 145,9; 146,4-6; 147,1; 183,14
| [in 137 D] : 31,13; 112,13; 145,6-9; 157,9 ] VII [in 139 C] : 149,7 | [in
139 D] : 145,3. 9 | [in 140 B] : 145,3 | [in 141 A] : 142,4 (edd. R. Kliban
sky, С. Labowsky, Londinii 19j)) VII [in 141 E] : 72,10-12; 145,4-6 | [in
142 A] : 63,4-8; 72,6; 84,14; 141,8; 145,4-6; 145,6-9
Elementatio theologica (ed. C. Vansteenkiste, Tijdschrift voor Philosophie 1}
[19j1]) 1 : 54,20
In Platonis theologiam (ed. Ae. Portus, Hamburgi 1618) IV 12 : 100,2

Raymundus Lullus
Ars amativa boni (Opera vol. VI, Moguntiae 1757) d. 2 reg. 7 : 178,16-18

Richardus de S. Victore
De trinitate (PL 196) prol. : 175,9
 INDICES 149

Robertos Lincolniens1s

De colore (BB IX, ed. L. Baur) : 100,5

De iride (ibid.) : 34,M>
De luce seu de inchoatione formarum (ibid.) : 37,2-5

Theodor1cus Carnotens1s
Glossa super librum Boethii De trinitate (Anonymus Berolinensis, ed. N. M.
Haring, AHDLM ßl [19j6] 266-12j) II 15 : 102,3
Librum hune (ed. W.Jansen, Breslau 1926) : 4,8; 98,7; 99,9-17; 101,3; 102,10;
145,1; 178,16-18;
Tractatus (De sex dierum operibus, ed. N.M. Haring, AHDLM ßo [19jj]
184-200) n. 4 : 159,12 | n. 24 : 165,11-21 | n. 26 : 102,13 | n. 46 : 111,17

Thomas de Aqu1no

Comm. in Aristotelis De sensu et sensato (Opera omnia vol. 24, ed. St. E. Fretti,
Parisiis [apud L. Vivis] 187j) 1. 2 : 19,4
Comm. in octo libros Physicorum Aristotelis (Opera omnia iussu Leonis
XIII edita vol. II, Romae 1884) V 1. 3 n. 8 : 147,14 | Villl. 21 n. 4 : 143,14
Quaestiones disputatae de veritate (14-lj, ed. St. E. Fretti, Parisiis 187j)
q. 1 a. 1 : 146,4 | q. 23 a. 2 : 82,7
Scriptum super libros sententiarum (7-i0, ed. St. E. Fretti, P. Mari,
Parisiis 187)) I d. 43 q. 2 a. 1 : 143,14
Summa contra gentiles (XIII-XV, Romae 1918-i9)0) I 28 : 6,4
Summa theologiae (IV-XII, Romae 1 888-1906) I q. 2 a. 2 : 89,10 | q. 3
a. 4 : 145,12 ] q. 4 a. 2 ad 3 : 6,4 \ q. 5 a. 4 obi. 2 : 97,12 | q. 14 a. 2 ad 1 :
98,2-12 | a. 4 : 69,16-18 | q. 29 a. 4 : 146,4 | q. 41 a. 3 : 48,13-18 | q. 45 a. 2 :
48,13-18 | q. 46 a. 2 ad 1 : 156,8-10 | q. 47 a. 1 : 143,1 | q. 64 a. 2 : 57,3-7
| q. 73 a. 1 : 138,9 | q. 92 a. 2 ad 2 : 48,17 | q. 93 a. 1-3 : 149,18 | q. 104
a. 1 : 162,9 | 1 II q. 7 a. 1 : 19,4 | q. 109 a. 1 : 119,2 | Illq. 23 a. 4 : 54,22-26
| q. 69 a. 3 : 124,13-15

Thomas Gallus
Extractio ex Mystica theologia Dionysii (cod. Cus. 4j; Dionysiaca vol. I, ed.
Ph. Chevallier, Bruges 19)7): 178,7

Verg1lius Maro
Aeneis V 864 : 28,8

WlTELO
Perspectiva (BB III 2, ed. C1. Baeumker) III 4 : 20,1-*
 В
lus
./Vsi
NICOLAI DE CUSA OPERA OMNIA
NICOLAI DE CUSA
OPERA OMNIA
IUSSU ET AUCTORITATE
ACADEMIAE LITTERARUM
HEIDELBERGENSIS
AD CODICUM FIDEM EDITA

LIPSIAË
IN AEDIBUS FELICIS MEINER

MCMXXXVII
NICOLAI DE CUSA
IDIOTA
DE SAPIENTIA DE MENTE
DE STATICS EXPERIMENTS
EDIDIT

LUDOVICUS BAUR

LIPSIAE
IN AEDIBUS FELICIS MEINER

MCMXXXVII
 ß
.//57
1.Пс

PROPRIETAS LITTERARIA
IMPRESSA SUNT LIPSIAE: SPAMER A.-G.
\о-а.\- »л

PRAEFATIO EDITORIS

Sub titulo Idiotae tres a Nicolao Cusano conscripti tractatus De titulo

continentur: De sapientia lib. I et II, De mente, De staticis libri
experimentis. Nescio an haec scripta ab ipso auctore sub
titulo Idiotae in unum redacta et hoc titulo ornata sint. Nicolaus
commemorat "libellum de Idiota" in tractatu suo "De apice theoriae"
[1464] (ed. Paris. I fol. 219", 5—6). Sed haec citatio pertinet solum
ad librum primum "De sapientia". Ubi librum "De mente" comme
morat, ut "De venatione sapientiae" [1463] с 27 (ed. Paris. I
fol. 21 2v, 41), non dicit "Idiota de mente", sed solum "libellus de
mente". Idem notandum est "De ludo globi" [1463], ubi dicit "li
bellus de mente" (ed. Paris. II, 167', 17). In codice Vaticano lat. 1245
fol. 72" ad sermonem "Non in solo pane" [1455] scriba codicis
(inter annos 1455—60) in margine annotat: "Quae sequuntur non
sunt de sermone, fuerunt extra sermonem notata", quod dicere vult
Nicolaum sive in autographo suo sive in exemplari notasse quod
sequitur: "Nota quomodo Albertus Magnus in libro suo de anima
dicit quod abstrahere non sit nisi simplificare et in eodem libro et
super Dionysio dicit mentem etiam a metiendo dici sicut et mihi
videbatur, cum libellum de mente scriberem."
Sed codices antiquissimi Sa T Tr U aliique inter annos 145 1 et
1453 scripti praebent titulum "Idiota de sapientia", "Idiota de
mente", "Idiota de staticis experimentis". Unde habes hos tractatus,
quam brevissimo tempore postquam a Nicolao editi sunt, sub titulo
Idiotae coadunatos esse.
In manuscriptis unus alterve tractatus separatim transscriptus
invenitur, e. g. codices Tv Pm F В Ts L Z V Me Os Wr continent
solum tractatum "De sapientia". Codex Gr habet libellum "De
staticis experimentis" tantum. Duo tractatus "De mente" et "De
staticis experimentis" inveniuntur in Sa et Tr, "De sapientia" et
 VI PRAEFATIO EDITORIS

«T'De mente" in I. Manuscripta TOeUREOCDRa continent

omnes tres tractatus sub titulo Idiotae, sed T et U alio atque ceteri
codices ordine digestos nempe: "De mente", "De staticis experi-
mentis", "De sapientia" (cf. Sa Tr, in quibus "De sapientia" de-
sideratur).
De tempore, Nicolaus de Cusa scripsit hos tractatus laudatos anno 1450.
4й0" ™ota Primus liber "De sapientia" scriptus est Reate die 15. Iulii 1450,
sicut codices О С Os I Z testantur ("finivi die, qua incepi Reate
i 5 Iulii Nic. Card. S. Petri") i.e. tertia die postquam eodem loco
finivit tractatum "De geometricis transmutationibus" (finitus die
12. Iulii 1450, ut T fol. 249v testatur).
Secundus liber "De sapientia" Fabriani scriptus est et post duos
dies finitus die 8. Augusti 1450. Quod testificantur codices OCDIZ
et Tv2 (in margine inferiore).
Libellus "De mente" finitus est ab auctore die 23. Augusti 1450
in monasterio Vallis Castri ordinis Camaldulensium in Marcha
Anconitana. Ita testantur codices Sa T Tr Oe E О С D I.
Tractatus "De staticis experimentis" completus est Fabriani die
13. Septembris 1450, quod notant codices Sa T E О С et a p b.
Hic annus 1450 pro Nicolai vita maximi momenti fuit: eodem
enim anno die 23 mensis Martii episcopus Brixinensis factus est.
Anno 1450 Romae celebratum est iubilaeum, quod per Nicolaum
Pontificem Maximum V huius nominis 1449 die 19. Januarii an-
nuntiatum, deinde pro anno 145 1 innovatum ac prolongatum est
pro omnibus, qui Romam ne peterent anno 1450 impediti fuerant.
Quam iubilaei innovationem ac prolongationem Pontifex per legatos
annuntiari fecit. Inter quos Nicolaus de Cusa, Cardinalis Presbyter
sub titulo Sancti Petri in vinculis, die 24. Septembris 1450 legatus
pro tota Alemannia nominatus est. Quare haud alienum a re esse
puto, si dicas hos de Idiota tractatus non sine respectu condicionum
Alemanniae et, quod Nicolao impositum est, muneris esse conceptos
et Nicolaum philosophas eiusdem temporis disputationes et studia
in monasteriis reformandis promovenda, fortassis etiam humani-
tatis, ut vocant, sectam in mente habuisse.
Delibris De libris manuscriptis explorandis atque indagandis optime
manusmptts merujt r Klibansky, cuius vero commentatio de codicibus in prae
 PRAEFATIO EDITORIS VII

fatione editorum Doctae Ignorantiae anno 1932 annuntiata nondum

praelis edita est. Quapropter quae de manuscriptis invenit mecum
liberalissime litteris conrmunicavit. Klibansky primus fuit, qui per-
magni momenti codices Sa Oe U Me O Os D Pm H Ts I L Z in
venit, eorumque studio operam navavit. Ampliorem ac profundiorem
descriptionem omnium codicum opera Cusani continentium, quam
supra commemoravimus, edere necnon eorum historiam tractare
in mente habet. Ad hos commentaries benevolum lectorem remit-
tere iuvat.
Libri manu exarati, quibus usus sum, hi sunt:
В = cod. berolinensis 564 chartaceus saec. XV (ca 1471) duabus
columnis exaratus, continet fol. 126^—131 tractatum "De sapientia".
Fuit olim societatis Jesu in oppido Lippstadt anno 1628. Tractatus
"Historia Alexandri magni regis Macedoniae", qui nostrum tracta
tum immediate praecedit, anno 1 471 in festo S. Caeciliae per fratrem
Hermannum Steman lectorem ord. fratrum Heremitarum S. Au
gustini scriptus est. Idem Hermannus scripsit forsan circa idem
tempus tractatum "De sapientia". В adnumerandus est familiae
Tv Pm F Ts H L. De hoc codice vide Valentin Rose, Verzeichnis
d. latein. Handschriften d. Kgl. Bibliothek zu Berlin II, 1 (1901)
p. 491 sqq.
С = codex Cusanus 218 continet omnes tres Idiotae tractatus
foliis 106—137. De hoc codice conferas quaeso quae in Prolegomenis
Doctae Ignorantiae p.Vsq. satis docte disserta sunt. Cognatus est
cum codice О. Scriptus est anno 1462.
D = codex norimbergensis, bibliothecae civitatis V, 72, quem
R. Klibansky descripsit in praefatione Apologiae doctae ignorantiae
p. VI. Continet "De sapientia" fol. 45 v— 53r, "De mente" fol. 53'— 70',
"De staticis experimentis" fol. 70 r— 75v. Concordat saepe cum
TTrE. Scriptus est anno 1463.
E = codex monacensis latinus 14 213 chartaceus, scriptus ante
annum 1458, cuius descriptionem invenies in Prolegomenis Doctae
Ignorantiae p. VI. — Continet "De sapientia" fol. 73"— 78 v, "De
mente" fol. 79r— 91", "De staticis experimentis" fol. 92r—95v, sed
alio ordine digestos atque in T, cuius apographum esse videtur.
Fuit olim S. Emmerami Ratisbonensis monasterii ordinis S. Benedicti.
VIII PRAEFATIO EDITORIS

F = codex bibliothecae Oettingen-Wallerstein in Maihingen II

latin, i (4°) 33, chartaceus, scriptus anno 1468 "in Carthus." ligatura
pellicea saeculi XV/XVI. Continet orationes, epistolas abaque
scripta humanistarum: Bernardi Justiniani, Rudolfi Agricolae, Pogii
Florentini, Francisci Petrarcae, Leonardi Justiniani, Petri Pauli
Vergerii, Augustini Daci; praeterea: Priscianum, Plutarchum, tracta-
tus Basilii Stephani Jacobi Wimpfeling, Alani, Senecae, Petrarcae
aliorumque, necnon Historiam Griseldis Vesulanae. Dialogum "De
sapientia" Nicolai Cusani invenies fol. 25 3'— 265r. Fuit olim S. Magni
in Fuessen. Hic codex cohaeret cum Tv Pm В Ts H L.
Gr = codex groningensis, bibliothecae universitatis 103, char
taceus, saeculi XVI (init.) continens tractatum "De staticis experi-
mentis" solum. Hic codex probabiliter scriptus est in Frisia. Fuit
ohm Walteri ab Euchusen, quod annotavit manus XVII saec.
Praeter nostrum tractatum alia Nicolai opera in hoc codice inveniun-
tur: fol. 1 53'— 166r "De mathematicis complements" ad beatissi-
mum Papam Nicolaum V; fol. 166r— 169' "De mathematica per-
fectione" ad Dominum Antonium Cardinalem Presbyterum tituli
S. Chrysogoni ; fol. i69r— 177T "De reparatione Calendarii". Cui
scriba addit: "et collectus fuit iste tractatus recitatus per eundem
patrem Basileae in Concilio a. D. 1436, sed nihil tunc per Synodum
actum est." Fol. 177v— 182v "Idiota de staticis experimentis". In
fine fol. 182v additur: "Finit Idiotae liber de staticis experimentis.
Et est sciendum, quod Idiotae quattuor sunt libri altissimarum
theoriarum ab illuminatissimo viro Domino Nicolao de Cusa editi,
quorum primus est De sapientia, secundus De conceptu, tertius De
mente et quartus De staticis experimentis. Amen." — Transscriptus
videtur ex editione Argentoratensi anno 1488 praelis edita.
H = codex guelferbytanus helmstad. 63oь, chartaceus, continet
fol. 212—219 "De sapientia". Scriptus est circa annum 1470— 7$.
Fuit olim bibliothecae universitatis helmstadiensis. Pertinet ad
familiam Tv Pm B Ts F L, sed est propinquior Ts.
I = codex islebensis 960 partim chartaceus, partim membranaceus.
Fuit olim Carthusiae Montis S. Salvatoris Erfordiensis. Scriptus est
anno 1487 sabbato post Pascha (De sap. I), 1487 II feria post Octavam
Pasche (De sap. II), 1487 V feria Dominice "Cantate" post Pascha
 PRAEFATIO EDITORIS IX

(De mente). Continet fol. 271'— 274^ "De sapientia", fol. 274 v— 275v
282'— 290' "De mente". Conferas quae de hoc codice enuntiata sunt
in "Docta Ignorantia" p. VI et "Apologia doctae ignorantiae"
p. VI. Scriba in fine libelli "De mente" addit (fol. 290^: "Et petit
scriptor quia exemplar multum defectuosum et etiam corrupte fuit
scriptum, quatenus ipsum transscriptum, quantum Dominus dederit,
emendet et ignoscat scriptori, qui singula non valuit emendare, licet
multum fuerit affectus ad materiam eorundem librorum pro intellectu
libri de docta ignorantia supra positi capescendo, qui sine his libellis
faciliter non capitur."
L = codex londiniensis, Brit. Mus addit. 18007, chartaceus saec.
XV,continens "De sapientia" let II fol. 169r— 174v scriptus est circa
annum 1460. Notifias de hoc codice accepi a R.Klibansky. Fuit olim
S. Maynulfi domus Canonicorum regularium ordinis S. Augustini
in Bodeken dioecesis Paderbornensis. Adnumerandus est familiae
TvPmFBHTs.
Me = codex mellicensis 843 fol. 971— ю8' continens solum
tractatum "De sapientia". Pertinet ad bibliothecam conventus
Mellicensis. Scriptus est circa annum 1460.
О = codex oenipontanus 444 olim Carthusiae Snals dioecesis
Brixinensis chartaceus, circa annum 1461—62 scriptus continet
fol. 1 32 r— 140 v "De sapientia", fol. 14ov— i60v "De mente",
fol. 16ov— 167' "De staticis experimentis". Videtur suspensus esse
ab exemplari correcto codicis С Confer praefationem editionis Doctae
Ignorantiae p. VII.
Oe — codex oenipontanus 136 chartaceus, olim Carthusiae Snals,
scriptus forsan circa annum 1453—60, continet fol. i24r— 129' "De
sapientia", fol. 13or— 144 v "De mente" et fol. 145r— i5or "De sta
ticis experimentis".
Os = codex oenipontanus 583, chartaceus, scriptus fortasse infra
annos 1460— 1470, fuit olim Carthusiae Snals. Continet fol. 208 r— 21 2v
"De sapientia" lib. I.
Pm = codex monasteriensis bibliothecae Paulinae (O16) 572, per-
gamenus, saeculi XV; ligatura corearia. Continet fol. i29r— 143v "De
sapientia". Tractatus de planctu enormitatum Christianorum ad com-
plangendum et merendum colendumque omni facinori, unde Deus
X PRAEFATIO EDITORIS

contemnitur, editus per venerabilem et egregium virum Dominum

Iacobum sacre teologie Doctorem Ord. Carthusiensis in Erfordia
anno Domini 1452. Fol. 129" ab eodem scriba exaratus tractatus
incipit "De sapientia" Nicolai Cusani. Quo tempore scriptus sit
certo eruere non potui. Probabile videtur hoc evenisse ante annum
1465. Hic codex est de familia Tv F В Ts H L. Fuit olim monasterii
Liesbornensis O. S. B. dioecesis Monasteriensis. Vide S. Staender,
Chirographorum in regia bibliotheca Monasteriensi Catalogus, Wra-
tislaviae 1889 p. 19.
R = codex monacensis latinus 14 185, chartaceus, scriptus anno
1455 (fol. 3570» fuit aliquando S. Emmerami Ratisbonensis ordinis
S. Benedicti. Continet fol. 336™— 342r "Idiota de sapientia". Alia
manus addidit in margine superiore: "Hic liber est editus per
Reverendissimum patrem Dominum Nicolaum de Cusa, Cardinalem
S. Petri ad vincula, Episcopum Brixinensem"; fol. 342'— 357r "Idiota
de mente"; fol. 357v— 362T "Idiota de staticis experimentis".
Ra = codex monacensis 14 170, chartaceus, scriptus circa annum
1470, fuit olim S. Emmerami Ratisbonensis ordinis S. Benedicti.
Continet fol. 1r— 6r "De sapientia" sed incomplete: deest primum
codicis folium ita, ut tractatus incipiat: "mocione immobilis et
in omni ymaginatione inymaginabilis" (p. 10,7 huius editionis).
Fol. 6r— 20r sequitur "De mente" et fol. 20r— 22v "De staticis
experimentis", sed et hic incomplete. Desinit enim his verbis:
"atque comparatione ponderum aquae uno et alio tempore"
(p. 131, 17 huius editionis).
Sa = codex Savilianus bibliothecae Bodleianae Oxford 55,
chartaceus, scriptus Aquisgrani anno 145 1 Octava S. Leopardi
(7. Oct.). Haud praetereundum esse mihi videtur, quod Nicolaus
Cusanus primos dies mensis Octobris anni 145 1 Aquisgrani degebat
(E. Vansteenberghe, Le Cardinal Nicolas de Cues, Paris. 1920
p. 478). Hic codex olim fuit Johannis Scoblaut scribae huius codicis.
Deinde fuit inter manuscripta ducis Lauderdale, postea Stephani
Bate rectoris de Horsmonden in agro Cantiano, qui hoc manuscrip-
tum anno 1694 Johanni Wallisio S. Th. D. professori Saviliano in
Academia Oxoniensi dono dedit. Hic vero nunc codicem bibliothecae
Savilianae dedit anno 1696. — Continet tractatum "De mente"
 PRAEFATIO EDITORIS XI

fol. ir—25r et "De staticis experimentas" fol. 26"— 34r sicut Tr.
Vide F. Madan, A summary catalogue of Western MS. in the
Bodleian Library at Oxford. Vol. V p. 185 sq. Oxoniae 1905. Cohaeret
cum Tr et T.
Hunc codicem Savilianum 55 repperit Raymundus Klibansky,
studium ei impendit mihique haec de eo scribit: "Es ist demnach
der älteste unter allen codices des Idiota, nur ein Jahr nach Ab
fassung des Werkes copiert. Dies wird dadurch verständlich, daß
der Schreiber Scoblaut einem Mitglied des engsten Freundes
kreises des Cusanus, Dietrich von Xanten, nahestand. — Es ist dies
die von den Historikern der Mathematik (z. B. M. Cantor Gesch.
d. Math. II, 202) vergebens gesuchte Cusanushandschrift des John
Wallis, die für die Entdeckungsgeschichte der Zykloide von aus
schlaggebender Bedeutung ist und im Briefwechsel zwischen Wallis
und Leibniz eine wesentliche Rolle spielt. Ich werde an anderer
Stelle ausführlicher über diesen Codex handeln." Unde clare apparet,
quanti momenti hic codex Savilianus 55 sit.
T = codex monacensis latin. 18 711, chartaceus, fuit olim mo-
nasterii ordinis S. Benedicti in honore S. Quirini Tegernseensis.
Continet fol. 92—118 "De mente", fol. 119— 127 "De staticis experi-
mentis" et ultimo loco "De sapientia". Videas quaeso quae de hoc
codice in editione Doctae Ignorantiae p. VIII sq. disserta sunt.
Quibus ex meis addere liceat, hunc codicem, ut mihi videtur, forsan
iam versus finem anni 1452 scriptum esse. Certum est eum non tardiore
tempore quam anno 1453 ortum esse. Anno 145 2 mense Junio ineunte,
a die 31. Maii usque ad diem 2. Junii Nicolaus commoratus est in
monasterio Tegernsee. Vide I. Heldwein, Die Klöster Bayerns am
Ausgang des Mittelalters, Monachii 191 3 p. 14 nota 2 et Ign. Ziber-
mayr, Die Legation des Kardinals Nikolaus Cusanus, Monasterii 1914
p. 71. Ex variantibus apparet, T haustum esse a secundo exemplari
correcto a Cusani librario, quod ex archetypo correcto transscriptum
est. Cum T arcte cohaerent U R E Me V. Vide etiam quae R. Kli
bansky in "Studien und Mitteilungen z. Gesch. d. Benediktiner
ordens" 50 (1932), 151 — 52 de mss., quae ex monasterio Tegernsee
emanarunt, exposuit. Ibidem 152/3 de necessitudine, qua Cusanus
monasterio Tegernsee adiunctus erat.
XII PRAEFATIO EDITORIS

Tr = codex trevirensis latinus 1926/1470, chartaceus, scriptus

circa annum 1451/52; hoc anno Nicolaus Trevirim visitavit in fine
mensis Octobris (v. Vansteenberghe 478). Fuit olim monasterii
S. Matthiae Apostoli extra muros Trevirenses. Continet tractatum
"De mente" fol. 156—187 et "De staticis experimentis" fol. 188—197,
non tamen tractatum "De sapientia" sicut etiam notandum fuit de
codice Sa. Unde fortassis exhiberi potest et Tr et Sa manuscripta
eodem anno ex eodem exemplari Aquisgranensi hausta esse: supra
notavimus Nicolaum mense Octobri anni 145 1 Aquisgrani com-
moratum esse. Ut ex fol. 187v clare exhibetur, scriptor codicis affuit,
cum Nicolaus Cusanus tractatum "De mente" in Valle Castrensi,
monasterio in marcha Anconitana sito, finiret die 23. Augusti anni
1450. Confer etiam quod de hoc codice in editione doctae Ignorantiae
explicatur (Docta Ign. p. IX). Fol. 17ir— 172' cedula (latitudinis
4— 5 mm) infixa est, ubi de Oratore dialogi "De mente" dicitur:
"... humilis et devotus orator eiusdem Majestatis religiosus vir abbas
vene(rabilis) (san)cti Mathie apostoli in suburbana trevirensi." Abbas
monasterii S. Mathiae fuit anno 1450 Henricus Wolff de Spanheim
(praefuit 1443— 145 1). Vide "catalogus R. R.D. D. Abbatum mona
sterii St. Matthiae conscriptus per R. P. Matthiam Cerdo, huius loci
professum." Bibl. urb. Trevir. Cat. Mss. 1656. Num. loc. 363.
Ts = codex trevirensis bibl. seminarii episcopalis 109 (365),
chartaceus, scriptus anno 1476, fuit olim monasterii S. Matthiae
Apostoli extra muros Trevirenses. Continet fol. ir— i6v "De sa
pientia". Fol. 1 in margine inferiore scriba notat: "Exemplar huius
tractatus exscriptum fuit Amsterdammis apud Carthus. Nota fol. 16 v
certiorem te facit scriptorem codicis fuisse Fr. Nicolaum de Sara-
ponte, priorem in Oestrac anno 1476 Michaelis." Qui Treviris
praesens fuerat, cum Nicolaus Cusanus anno 1451 monasterium
S. Matthiae Trevir. visitaret (Klibansky). Fol. 17r—24 v sequitur
tractatus exercitii de voluntate Dei cognoscenda et facienda fratris
Joannis . . . Carthus. Trevirens. Scriba: fr. Henricus Zeuener.
Fol. 25r—43 r habetur tractatulus Joannis Gerson de remediis contra
pusillanimitatem, et fol. 43v—45 Ordo vitae cum orationibus ma-
tutinis incompletus. Ex quibus habes exemplar huius tractatus
exscriptum fuisse in Carthusia Amstelodamensi. — Pertinet ad
 PRAEFATIO EDITORIS XIII

familiam Tv Pm В F H L, omissis tamen pluribus huius familiae

additamcntis. Arctius vero coniungitur cum H.
Tv = codex trevirensis bibl. urbis 191 8, chartaceus, scriptus
anno 1470. Fuit olim monasterii S. Matthiae Apostoli sanctique
Eucharii primi Trevirorum archiepiscopi extra muros Trevirorum.
Inde ab anno 1803 pertinet ad bibliothecam municipii. Continet
fol. ir— 18 v: Claustrum animae Wilhelmi cancellarii Parisiensis;
fol. 19—21: Tractatulus de chimaera (fol. 21 v: Explicit scriptum de
Qiimaera . . ., cuius pater (?) fortuna describitur sub anno 1470 in
die Cyriaci martiris). Fol. 25— 36 v: Sermo de signis futurae calami-
tatis factus in concilio Constantiensi per Dominum Joannem de Ger
son cancellarium Parisiensem in teoloya eximium Doctorem et
devotum. Fol. 37r— 50r: "Idiota de sapientia", cuius Explicit
fol. 5or ita sonat: "Explicit Ydeota de sapientia ad quendam oratorem
Romanum divisus in duos tractatus, quos edidit Reverendissimus
in Christo pater et Dominus, Dominus Nicolaus de Cuza, Cardinalis
tituli S. Petri ad vincula et mihi Thomae de Cornucervino communi-
cavit ad exemplandum anno Domini 145 1 in festivitatibus Penthe-
costen pro tunc legato a latere per totam Almaniam." Fol. 5ov se-
quitur ab eadem manu scriptus tractatus "De quaerendo Deum"
1445 Mogunciae N. de Cuza. Explicit fol. 59v: Explicit tractatus de
quaerendo Deum compilatus a Domino Nicolao de Cusa Cardinali
S. Petri ad vincula, legatus a latere in totam Almaniam. Fol. 59v
Incipit tractatus "De filiatione Dei" Domini Nycolay de Cuza Car
dinalis tituli S. Petri ad vincula. Fol. 60 ab eadem manu Augustinus
De cognitione verae vitae. Explicit fol. 79r: Explicit liber Augustini
De cognitione verae vitae anno Domini 1470 die lunae post Ascen-
sionem. Fol. 82r— 88 v ab eodem scriba in eadem carta: Excerpta
quaedam praegnostica ex diurnis S. Mechthildis a quodam religioso
Ord. Minor, de observantia. Fol. 93 (altera manus fr. Hermanni ple-
bani): tractatus noviter compilatus contra inflatos graduatos anno
Christi 1465. Finis fol. 103 v: "anno Domini 1465 circa festum As
sumptions B. Mariae per fratrem Hermannum plebanum immeritum
ecclesiae beatae virginis Hall fuerunt collecta atque conscripta . . ."
Unde evidens mihi videtur hunc codicem "De sapientia" scriptum
esse a scriba anni 1470 secundum exemplar, quod anno 1451 circa
XIV PRAEFATIO EDITORIS

festum Pentecostes Thomae de Cornucervino a Cardinali Nicolao

de Cusa traditum est "ad exemplandum". Eodem tempore Nicolaus
Germaniam legati munere fungens percucurrit. Pentecostes festum
die 13. Iunii celebrabat prope Magdeburgum. Unde probabile mihi
videtur hoc exemplar Thomae de Cornucervino in oppido Magde
burg ortum fuisse. Cognati sunt codices Pm F В partimque Ts (ex
exemplari Carthusiae Amstelodamensis sumptus) H et L.
U = codex vindobonensis biblioth. Praedicatorum 6, forma IV,
satis diligenter exaratus circa annum 1454. Conferas quaeso de hoc
codice Th. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Oester-
reichs I Vindobonae 1915 p. 344 et editionem Doctae Ignorantiae
(p. IX). Praeterea SBHeid.Ak. 1932/33 Heidelbergae 1933 p. XV
(Klibansky). U exscriptus est e codice T. Sequitur quoque ordinem
tractatuum Idiotae codicis T, ubi "De sapientia" post "De staticis
experimentis" invenitur.
V = codex vindobonensis Palatinus lat. 3588, chartaceus, ante
annum 1462 exscriptus e codice T, fuit olim monasterii S. Benedict!
in honore SS. Petri et Michaelis Lunaelacensis. De hoc codice vide
Docta Ignorantia, praefatio p. IX.
W = codex wratislaviensis biblioth. universitatis I Q 37, char
taceus saeculi XV, fuit olim Ioannis de Gedau de Baudissin (Baut
zen), qui anno 1460 die S. Valentini (14. Febr.) fuit rector universi
tatis Lipsiensis (V. Erler, Die Matrikel d. Universität Leipzig.
1897/1922 (I, 13ob; II, 130a; И, 136ь; 171; 176). Joannes de Gedau
ipse sua manu scripsit duos sermones synodales anni 1460 et 1461,
qui inveniuntur in convoluto nostro. Aliud huius voluminis qua-
dernum continet fol. 49—108 quinque Nicolai de Cusa tractatus ab
alio scriptore exaratos: fol. 49— 56 "Dyalogus de Genesi" ("Saepe
delectabilibus"), fol. 57—63 "Idiota de staticis experimentis", fol. 64
—95 tractatus "De coniecturis", fol. 96—101 "De dato Patris lumi-
num", fol. 101— 108 Confratri Conrado de Wartenberg N. de Cusa
"De filiatione Dei". Ex modo scribendi suspicari possumus hos
tractatus inter annos 1460— 1470 scriptos esse.
Wr = codex wratislaviensis bibl. universitatis I Q 97, chartaceus
saec. XV (scriptus 1461), continet varios tractatus a varus manibus
scriptos. Inter quos quattuor Nicolai Cusani tractatus invenimus:
 PRAEFATIO EDITORIS XV

fol. 104— 115 "Idiota de sapientia" liber I et II; fol. 116— 125 "De
quaerendo Deum"; fol. 126—128 "De Deo abscondito"; fol. 129—139
"De filiatione Dei"; fol. 104 in margine inferiore Mathias Hain
prior monasterii Wratislaviensis ord. Praedicatorum annotavit
(circa annum 1461): "In die Marthae reddidi Cusam, Henricum
de Hassia Domino Episcopo per magistrum Joannem." Inde elucet
hanc codicis partem transscriptam esse ab exemplari Episcopi
Wratislaviensis, qui tunc temporis fuit Jodocus de Rosenberg. Codex
olim fuit monasterii ordinis Praedicatorum Wratislaviensium. —
Cognatus est cum I.
Z = codex chicaginensis John Crerar library n. 37571, chartaceus,
saeculi XV (versus finem post a. 1488). Fuit olim Carthusiae Buxheim,
ut fol. 5Г per manum saeculi XVIII notatur. Die 21. Januarii 1927
venditus est bibüothecae Crerar Chicago Americae. Continet
praeter excerptum Christophori Landini De vita contemplativa et
activa quattuor Nicolai Cusani scripta: fol. 5 '— 5 3v "Idiota de sa
pientia" I et II fol. 54r—93v "De quaerendo Deum";fol.95r—133T"De
dato Patris luminum" ; fol. fol. 1 3 5 r-i 63' "Dialogus de apice theoriae".
Hunc codicem R. Klibansky repperit adiutus ab E. Ph. Goldschmidt.
P. Lehmann eumque secutus E. Ph. Goldschmidt probabile esse
crediderunt hunc codicem esse autographum Nicolai Cusani. Quae qui-
dem sententia erronea est. Nam variae lectiones probant hunc codicem
arcte cohaerere cum editione Argentoratensi(a) anni 1488, ita quidem,
ut liber typis expressus exemplar manuscripti esse videatur. P. Leh
mann et E. Ph. Goldschmidt in hunc errorem eo inductos esse puto,
quod in codice Z sicut et in pluribus aliis manuscriptis necnon edi-
tionibus, ut variae lectiones docent, in fine tractatus "De sapientia"
notatur: "finivi qua incepi die etc."

I. Idiota de sapientia liber I et II De filiatione

codicum

Autographum tractatus "De sapientia" desideratur. Nescio an

Nicolaus iam Romae degens exemplar huius libri fieri fecerit. Certum
est unum exemplar eiusdem libri circa festum Pentecostes anni 145 1
(13. Juni) ex mandato Nicolai ortum esse. In codice Tv, qui imme
XVI PRAEFATIO EDITORIS

diäte ab isto exemplari dependet, in fine huius libri legimus : "Explicit

Ydeota de sapientia ... et mihi Thomae de Cornucervino communi-
cavit ad exemplandum anno Domini 145 1 in festivitatibus Penthe-
costen, pro tunc legato a latere per totam Almaniam." Festum
Pentecostes anno 145 1 celebratum est die 13. Junii. Hos dies festivos
Nicolaus degebat in vicinis Magdeburgi. Unde probabile mihi
videtur hoc exemplar (in stemmate siglum Г) Magdeburgi per
Thomam de Cornucervino scriptum esse. Quod ex mandato Car
dinalis factum esse apparet ex nota eiusdem codicis Tv initio huius
tractatus, ubi dicitur: ". . . editus a Domino Cardinali" et in fine
ut supra: ". . . mihi . . . communicavit ad exemplandum anno
Domini 145 1 in festivitatibus Penthecosten." — Ab hoc exemplari
ut ex communi archetypo originem duxerunt Tv (1470) Pm (ante 1465)
L (ca 1460) B (ca 1462) F (1470) H (1470/75) Ts (scriptus a Nicolao
de Saraponte 1476), ita tamen, ut Tv Pm L F В arctius inter se
cohaereant, sicut et H cum Ts, qui plura additamenta priori familiae
propria ommittunt. Quod si explicare velim, inde repetendum esse
puto, quod Ts ab exemplari, quod Amstelodami apud Carthusios
asservabatur, transscriptus est 1476 a Nicolao de Saraponte, priore
monasterii Oestraec. Cui propinquissime cognatus est H (1470/75).
Archetypus correctus subiacet alteri familiae codicum, inter quos T
(1452 vel 1453) maximi momenti est. Ut R. Klibansky in editione
Doctae Ignorantiae (p. VIII) commemorat, varia huius codicis opera
Cusani ad exemplaria quaedam redeunt, quae ipse monachis manu-
scripta petentibus misit ad monasterium Tegernsee. Ut supra notavi-
mus, Nicolaus mense Junio anni 1452 monasterium Tegernsee visi-
tavit. Sed exemplar, quod "De sapientia" monachis tradidit, erat
correctum: multa illa additamenta familiae exemplaris primi non
correcti propria in altero desiderantur; lacunae, quae illi propriae
sunt, correctae sunt et multis variantibus alterius familiae archetypi
correcti primi manuscripta inter se cohaerent: T(1452) U (1454)
R(1455) Me (1460) E(1458) 0(1463) Oe (1453/60) 05(1460/70)
Ra (1470).
Tertiam codicum familiam repraesentant codices O (ca 1460)
С (1462) Wr (1460/70) I (1487), editio Argentoratensis (a): (1488) et
Z (circa finem saeculi XV). Qui omnes repetendi sunt ex archetypo
 PRAEFATIO EDITORIS XVII

secundo correcto. Inter huius familiae codices maximi ponderis

sunt О et С. Diem, qua incepit et finivit hunc libellum, annotant
О С P Os Z a m p b et in II libro codices OCDPZampb.
Haec filiatio sequenti stemmate ostenditur:

ce
Archetypus Archetypus I°ct ArchetypusWi

(Г)
«nZïZiïnVc^c^Tmsz/sv ГА) «Э> г\) (ЗУ

X M О* О* Цд
AuuModatmnst) £ £ £ äS
(Pt»> '/4fS) ПШ) (>*60) (numittWtn,

Л 1к к ё. F ÎL Li К2 IL £. Ш L
<Н70) (¡Ш) <НШ'Ш)<ГШ)(*7фг^Н66) (!Ш}М63>

/К
Ъ р т.

II
XVIII PRAEFATIO EDITORIS

II. Idiota de mente

Textus huius tractates repetendus est a codicibus Sa Tr T Oe U R E
Ra D О С I. Certissime constat Sa T Tr arctissime inter se cohaerere.
Circa idem tempus parvo interposito intervallo scripti (1451/3)
easdem praebent lectionum varietates (lectionum 22 omissionum 10
mendorum 3 additamentorum 2). — His cognati sunt OeUREOCD
et Ra, inter quos Oe U R E Ra una et О С D I altera parte pro-
pinquiores videntur esse familiares. Cum T cohaerent Oe U R E.
Dubia videtur positio codicis D, qui cum T cohaerere videtur et
per lacunam (p. 61,25— 62,7 huius editionis), quae С et D communis
est, affinitatem cum С prae se fert.
Quo modo codices alii ex aliis dependeant hac illustratur tabula:

Archetypus Archetypus eorreclus

Sa Th T
<n5tl CI*6//SZ) (Г^6Х/в31

& R_ E Qe fía Л С О J_
<М7>

К тп.
 PRAEFATIO EDITORIS XIX

III. Idiota de staticis experimentas

Textus haustus est ex manuscriptis SaTTrOeURERaOCD WGr.
Propinquissime cognati sunt Sa T Tr eodem fere tempore (145 1/3)
scripti. Familiae T adnumerandi sunt Oe URE, altera familia
repraesentatur per OCW. D inter unam alteramque pendet, ita
tamen, ut mihi propinquior videatur esse familiae О С. — Gr pro
constitutione textus nullius momenti est. Exscriptus est initio sae-
culi XVI ex editione Argentoratensi anno 1488 praelis edita.
Relationes, quae unam inter et alteram familiam intercedant, hoc
stemmate illustrari possunt:
a
Archetypus \ / \\ Archetypus correctas

Sa Tr T

JL 2i R Ж. В* й £ 2
f/M« (tiöt/)f7U>&ran1t*e»>t№70)m63)W6Z) (tbfOl
ж
(ca. m УО)

Gr p tr,
m

к
г> с
п*
 XX PRAEFATIO EDITORIS

De doctrina j)e relationibus inter scholae Carnotensis et Cusani doctrinam

R. Klibansky in fontium Doctae Ignorantiae commentario disseruit
et uberiores de iisdem commentarios promisit (Docta Ignorantia
p. XII). Certe his studiis nostra de Platonismo medii aevi cognitio
feliciter augmentata est.
Philosophiam, quam Nicolaus Cusanus in scriptis suis profitetur,
multis doctrinae suae argumentis cum Neoplatonicorum philosophia
cohaerere, eamque e Ps. Dionysio Areopagita, e libris Hermeticis,
ex Prodi Commentariis in Platonis Parmenidem et Rempublicam
repetendam esse iam a doctissimis viris E. Vansteenberghe (Le car
dinal Nicolas de Cuse p. 429 sqq.) et E. Cassirer (Individuum und
Kosmos. Leipzig-Berlin 1927 cp. 1 et 2; Erkenntnisproblem Is,
31 sqq.), E. Hoffmann, Platonismus und Mittelalter (Vorträge der
Bibliothek Warburg III, 17 sqq.) nec non a R. Klibansky, Ein
Proklosfund und seine Bedeutung, Heidelberg 1929 (SBHeidAk.
Philos.-hist. Kl. 1928/29 5. Abh.) et The Continuity of the Platonic
tradition during the middle ages, Londini (Warburg Institute) 1937
p. 22 sq. demonstratum est. Ibidem p. 17, 18, 20 sq. idem auctor tractat
de Nicolao Cusano et traditione Platonica medii aevi.
Quantum vero doctrina Cusani in humanistarum mentes et opera
influxerit, idem E. Cassirer locis supra notatis ostendit, ubi Leonar-
dum de Vinci, Leonem Battistam Alberti, Piconem della Mirandula,
Marsilium Ficinum, Erasmum, Keplerum, Iordanum Brunonem
aliosque (inter mathematicos Peurbach et Regiomontanum) Cusani
partes secutos esse exposuit. Etiam vir eruditione praeclarissimus
P. Duhem (Etudes sur Léonard de Vinci, Paris 1909 p. 99 sqq.)
quae rationes intercedant inter Leonardi et Cusani doctrinam
demonstrat.
Multas magistro Eckardo et Cusano communes esse doctrinas
Vansteenberghe 1. 1., R. Klibansky in editione Doctae Ignorantiae,
multi lociparalleli in nostra Idiotae editione notati demonstrant. N0-
vissime los. Koch, Cusanustexte I Predigten Heidelbergae 1937
(SBHeidAk. Philos.-hist. Kl. 1936/37 2. Abh.) p. 34—55 et Galvano
della Volpe, II misticismo speculativo di Maestro Eckhart nei suoi
rapporti storici, Bononiae 1930 p. 249—286, de influxu doctrinae
Eckardi in Nicolaum Cusanum disserunt.
 APPENDIX AD PRAEFATIONEM XXI

Ad rationem edendi quod attinet, liceat benevolum lectorem D* rattone

remittere ad ea, quae in editione Doctae Ignorantiae dicta sunt.
Easdem secuti sumus regulas. — Opera Nicolai Cusani secundum
editionem Parisinam (15 14) citantur exceptis libris "De docta
ignorantia" et "Apologia doctae ignorantiae", qui commemorantur
secundum editionem Academiae Heidelbergensis.
Magnas debeo gratias viris doctissimis E. Hoffmann, professori
philosophiae universitatis Heidelbergensis, qui in textu constituendo,
in emendando variantium apparatu, in constituendis fontibus et
testimoniis consilio suo impigre me adiuvit atque exactissime mira
cum patientia inexhausta industriaque incomparabili omnes plagu-
las mecum legit; R. Klibansky, Oxoniensis praelectori philoso
phiae collegii Orielensis, qui Cusani manuscriptis, ut iam supra
dictum est, egregiam operam dedit meque de manuscriptorum
rationibus instruxit; amico denique doctissimo I. Koch, Theologiae
professori universitatis Wratislaviensis, qui et de sermonum Cusani
temporibus et de varus locis parallelis inter Cusanum et magistrum
Eckardum me certiorem fecit.

Scripsi Wratislaviae mense Iunio 1936.

L. BAUR.

APPENDIX AD PRAEFATIONEM
De dialogis Petrarcae addictis De vera sapientia
Inter opera Francisci Petrarcae inveniuntur duo dialogi "De
vera sapientia". Quae ratio intercedat inter hos dialogos sub nomine
Fr. Petrarcae typis exaratos et Nicolai de Cusa libros "De sapientia",
R. Klibansky satis docte disseruit, cui dissertationem suo tempore
libro de Cusani scriptis inserere propositum est, mecum quae
sequuntur communicavit :
"Dialogi De vera sapientia omnibus Francisci Petrarcae operum lati-
norum editionibus continentur: Basiliensi a. 1496, Veneris a. 1501 et
a. 1503, Basiliensibus a. 1554 et a. 15 81. Sed ante primam operum lati-
norum editionem, scilicet ante Basiliensem a. 1496, id opusculum semel
XXII APPENDIX AD PRAEFATIONEM

iterumque typis exscriptum est: primum circa a. 1473 Traiecti ad Rhenum

per Nicolaum Ketelaer et Gerardum de Leempt, una cum Francisci
Philelphi translatione 'Dicteriarum' vel Apophthegmatum quae feruntur
Plutarchi; deinde seorsum circa a. 1485 Zwollae per Petrum de Os; tum
vel circa a. 1495 in Germania Septentrionali, ut opinatur D. W. Fiske1, vel
circa a. 1490 Romae, ut conicit R. Proctor*, una cum alio quodam tractatu
nomini Petrarcae perperam addicto, qui 'Dyalogus de rhomane curie
evitatione' inscribitur. Postremo, aliquantulo post ultimam editionem
operum omnium, Bernae apud Ioannem le Preux una cum Petrarcae De
otio religiosorum a. 1604 praelum subiit3; qua editione usus est A. Schopen
hauer, cum in praefatione operis 'Die Welt als Wille und Vorstellung'*
tractatum De vera sapientia laudat.
Tot editionibus originalis libri enumeratis opusculum nomine Petrar
cae ornatum in aliquot linguas vernaculas versum esse breviter comme-
moremus : in sermonem bohemicum vertit circa a. 1 500 Gregorius Gelenius
(vel Rehor Hruby z Gelenj), vir praeclarus qui vindex patrii sermonis
vocatur6; in linguam germanicam transtuht Michael Denis, bibliothecarius
ille et poeta vindobonensis, hbrumque inscripsit 'Des christlichen Weisen
Franzs Petrarcas Gespräch von der wahren Weisheit', Vindobonae a. 1796;
interpretationem italicam primi tantum dialogi exhibet Silvestri 'Opere
filosofiche di Francesco Petrarca', Mediolani a. 1824 et a. 1833 e, denuo
edidit E. Sonzogno 'Bibhoteca universale', vol. 69, Mediolani a. 1883.
lam J. G. Buhle (Geschichte der neueren Philosophie seit der Epoche
der Wiederherstellung der Wissenschaften, vol. II, Gottingae a. 1 800,
p. 350—51) Nicolai de Cusa dialogos De sapientia cum dialogis Ulis
Petrarcae nomini adscriptis cohaerere cognovit; sed Nicolaum Petrarcae
opusculum imitatum esse censuit. Neque quisquam eorum qui de vita
et scriptis Petrarcae egerunt, quin tractatus De vera sapientia Petrarcae
esset, dubitavit, priusquam J. Uebinger in commentatione 'Die angeb
lichen Dialoge Petrarcas über die wahre Weisheit'7 maximam partem e
primo libro Nicolai Cusani De sapientia eum depromptum paucisque qui-
busdam additamentis auctum esse ostendit. Quem secutus est K. Bo-
rinski8, cum dialogos De vera sapientia spurios esse repetit.
Falsum quis commiserit, certe diiudicari non potest. Primo sane suspi-
cias Franciscum Philelphum*, quippe cuius translatio 'Dicteriarum' Plutar
chi duci Mediolanensi dedicata publici iuris facta sit eadem editione, in
1) Bibliographical Notices Ш p. 19, Florent. 1888. 2) An Index to the early printed Books
in the British Museum . . ., Londin. 1898, p. 262, n. 4012. 3) Haec editio paulo post in
serta est editioni operum aliquot, quae 'sumptibus Esaiae le Preux' publici iuris facta est Bernae
a. 1610. 4) Praefatio teniae editionis, vol. I p. XXXI, Lips. 1859; 'Sämtliche Werke' ed.
Deussen, vol. I p. XLIII, Monac. 1924. j) Translationem exhibet cod. pragensis ЫЫ.
publ. XV1I F 44, olim Gelenii. 6) 'Biblioteca scelta di opere greche e latine tradotte in
lingua italiana' vol. 33. 7) Vierteljahrsschrift fur Kultur u. Litteratur der Renaissance
П 57—7o, Berol. 1887. 8) Eine unerkannte Fälschung in Petrarcas Werken, Zeitschrift
für romanische Philologie XXXVI 586—597, Halis Sax. 1912. 9) Hoc argumentis
non satis idoneis statuit К. Borinski, 1. с, p. 594.
 APPENDIX AD PRAEFATIONEM XXIII

qua opusculum Petrarcae addictum primum apparuit. Accedit, quod et

opera Petrarcae optime novit et, cum iussu ducis Mediolanensis poemata
vernacula commentaretur1, religio ei non fuit, quominus de Petrarca
Lauraque peioris notae fabulas fingeret. Itaque, cum circa ipsum annum
1473 opprimeretur paupertate*, mirum non erat, si lucri causa adulteratum
Cusani librum bibliopolae Batavo ut novum opus celeberrimi poetae
obtulisset. Quin vero scriptum Cusani in manus Philelphi pervenerit, vix
est dubitandum. Nam amicus erat discipuli illius et familiaris Cusani,
episcopi Ioannis Andreae de Buxiis, qui — ut alibi commemoravimus* —
doctrinam magistri in Italia vulgavit. Complures autem exstant Philelphi
epistulae Ioanni Andreae inscriptae, in quarum una anno 1460 data4 se
a Cusano 'non humaniter solum, sed etiam liberaliter honorificeque ex-
ceptum' et 'incredibili in eum continuo amore observantiaque affectum'
esse testatur, addens : "abs te maxime desidero ac peto, ut quod gravissimum
eruditissimumque opus est ab eo ipso perdocte et pereleganter scriptum
De docta ignorantia, id exscribi nomine meo atque impensa quamprimum
cures". Ut De docta ignorantia, ita De sapientia aliaque nonnulla Cusani
opera eum a loanne Andrea, quippe qui inde ab a. 1462 scriptis Cardinalis
colligendis navaret, recepisse veri simile est. At contra quasdam esse rationes
commemorandum est, quae Philelphum excludere clericumque quendam
indicare nobis videntur, qui opusculum composuerit Philelpho forsan
acquiescente. Qua de re suo loco agetur.
Certe tarnen, quicumque falsum fecerit, ut bene succederet, invenire
aliquid oportuit, quod Cusano cum Petrarca esset commune; talem vero
esse conceptum sapientiae censuit: "Credere se sapientem primus ad
stultitiam gradus est"* aliasque eiusdem rationis sententias, quas in duo
decimo dialogo primi libri Petrarcae De remediis utriusque fortunae legit
et tractatui De vera sapientia inseruit, doctrinae Idiotae similes esse iudi-
cavit. Et profecto tantae fuit efficacitatis fraus, ut quattuor per saecula
omnes, qui dialogos De vera sapientia in manus sumebant, deciperentur
et Cusani verba legentes Petrarcam se legere existimarent.
Quantum differat inter doctrinam philosophi sententiasque poetae, super-
vacaneum est asseverare. At contra, quod Cusanus re vera a scriptis
poetae affectus est, dignum est memoratu. Complura namque opera Pe
trarcae habuit6, perlegit, adnotationibus margini adscriptis instruxit. Adno-
tavit, ut afferamus exemplum, et magni pependit auctor Doctae ignorantiae,
quod a poeta dicitur de 'doctissimis, qui maxime ignorantiam intelli
1) v. Tl commento deli sonetti et cançone del Petrarcha composto per el prestantísimo
oratore et poeta messer Francesco Philelpho', Bonon. 1476; Venet. 1478, 1481, 1484, et saepius
2) v. C. de' Rosmini, Vita di Francesco Filelfo da Tolentino, II 206; 216— 18; v. etiam epistu
lain Philelphi ad Ioannem Andream de Buxiis, episc. Aleriensem, a. 1474, ibid. II 364 sq.
3) v. "Ein Proklos-Fund und seine Bedeutung', SBHeidAk., Phil.-hist. Kl. 1928/29, p. 25
et in 'Enciclopedia Italiana', s. v. Niccolô da Cusa. 4) Epistolae Familiares Domini
Francisci Philelphi, Venet. 1498, fol. 82'; Venet. 1502, fol. ii)r. 5) Petrarca De remediis
utriusque fortunae I dial. 12 'De sapientia', p. 16 (Opera, Basil. 1354). 6) Opera Petrarcae
exhibent codices cusani 198; 199; 200; 53, fol. 172' sq.
XXIV APPENDIX AD PRAEFATIONEM

gunt'1. Maxime autem Cusani interfuit, quid in tractatu De suiipsius et

multorum ignorantia ceterisque in operibus scriptum esset de Platone*. Fal-
sarius igitur Cusanum cum Petrarca cognatione quadam quamvis longinqua
coniunctum esse haud ita male percepit.
Scripsi Londinii a. 1934, recognovi Oxoniae vere a. 1937, R. K."

R. Klibansky suo iure haud praetereundum esse censet, primam

et secundam Ps. Petrarcae editionem ante primam editionem librorum
Cusani "De sapientia" typis exscriptam esse atque ex eo, quod
Pseudo-Petrarca a Nicolai libris dependeat, historiam textus Idiotae
aliqualiter illustrari credit. Attamen pro textu constituendo praeteriri
potuit.
1) Petrarca De suiipsius et multorum ignorantia p. 1166 (Opera, Basil. 1554). — Adnotatio
Cusani (cod. cusan. 200, fol. 238 T) in collectione glossarum marginalium, quam praeparamus,
edetur. 2) De Cusani et Petrarcae studiis Platonicis v. commentationem nostram 'The
Continuity of the Platonic Tradition during the Middle Ages' p. 22 sq., Londin. 1937.
 INDEX LIBRORUM LAUDATORUM

eorumque siglorum:

Archives = Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen

âge ed. Gilson-Théry, Parisiis 1926 sqq.
BGPhM = Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittel
alters ed. Cl. Baeumker, Monasterii 1891 sqq.
Bickel = E. Bickel, Inlocalitas. Zur neupythagoreischen
Metaphysik (Festschr. z. 2. Jahrhundertfeier v. Kants
Geburtstag), Lipsiae 1924.
CIL = Corpus Inscriptionum Latinarum, Berolini 1863 ЩЧ.
CSEL = Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum ed.
Academia Vindobonensis, Vindobonae 1866 sqq.
Diels = H. Diels-Kranz, Die Fragmente d. Vorsokratiker I
—III, Berolini 1934/37.
Dodds = E. R. Dodds, Proclus the elements of theology,
Oxoniae 1933.
Fr. Boll : = Fr. Boll, Sternglaube und Sterndeutung. Die Ge-
Sternglaube schichte und das Wesen der Astrologie (4. Aufl.
hgg. von Gundel), Berolini 193 1.
Fr. Boll: = Fr. Boll, Zwixua. Studien zur Geschichte des an
Weltbild tiken Weltbildes, Lipsiae et Berolini 1914 sqq.
Fr. Boll, Die Entwicklung des astronomischen Welt
bildes (K. d. Gegenwart III. Tl. 3. Abt. 3. Bd. 1),
Lipsiae 1921, p. 1 — 56.
Hauréau = Hauréau, Notices et extraits de quelques manuscrits
etc. I, Parisiis 1890.
Hertling = Gg. v. Herding, John Locke und die Schule von
Cambridge, Friburgi 1892.
Hartings = I. Hartings, Encyklop. of religion and ethics VII,
Edinburgi 1 91 4.
XXVI INDEX LIBRORUM LAUDATORUM

Hoffmann = E. Hoffmann, Cusanusstudien I. Das Universum des

Nikolaus von Cues. SBHeidAk Philos.-hist. Klasse
1929/30. — E. Hoffmann, Gottesschau bei Meister
Eckehart und Nikolaus von Cues (Zanggerfestschrift
1934, S. 1033— 1045), Turigii 1934. — E. Hoffmann,
Platonismus und Mystik im Altertum (SBHeidAk
Philos.-hist. Klasse 1934/3 5), Heidelbergae 1935.
Hoffmann- = Hoffmann-Klibansky, Cusanustexte I Predigten,
Klibansky 1. "Dies sanctificatus" v. Jahre 1439, Heidelbergae,
1929 (SBHeidAk Philos.-hist. Klasse 1928/29 3.АЬЬ.)
F. Klingner - F. Klingner, De Boethii consolatione philosophiae,
Berolini 1921 (Philolog. Untersuchungen XXVII).
Jos. Kroll = Jos. Kroll, Die Lehren des Hermes Trismegistos,
Monasterii 1914 (BGPhM).
Panofski = E. Panofski, Idea, Lipsiae et Berolini 1924.
PG Patrologiae cursus completus, series Graeca, ac-
curante J. P. Migne, Parisiis 1857 sqq.
PL Patrologiae cursus completus, series Latina, accu-
rante J. P. Migne, Parisiis 1844 sqq.
RE Realencyklopaedie der Altertumswissenschaften von
Pauly-Wissowa-Kroll.
V. Rose Verzeichnis der lateinischen Handschriften d. Kgl.
Bibliothek zu Berlin von Valentin Rose Bd. I Bero
lini 1893; Bd. II Berolini 1901.
SBHeidAk = Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der
Wissenschaften Philosophisch-historische Klasse.
A. Schneider Arthur Schneider, Die Psychologie Alberts des
Großen I (BGPhM IV, 5), Monasterii 1903.
Tappe : G. Tappe, De Philonis libro, qui inscribitur 'АЩаг-
ôqoç ¥, jieqí xov kóyov ï%eiv та äXoya Сфа quaestiones
selectae, (Dissert.) Gottingae 1912.
Willms H. Willms, Elxwv, I. Teil, Monasterii 1935.
E. Zeller Eduard Zeller, Die Philosophie der Griechen in
ihrer geschichtlichen Entwicklung I, i7— III, z5,
Lipsiae 1923.
Zinner E. Zinner, Geschichte der Sternkunde, Berolini 193 1.
 CONSPECTUS CODICUM

I. DE SAPIENTIA

В = cod. berolin. 564 olim Lippstadt; ca. a. 1471

fol. 126— 131
С = cod. cusan. 218 olim Nicolai Cusani; ca. a. 1462
fol. 106— 115
D = cod. norimberg. V, 72 olim Ord. Praed.; ca. a. 1463
fol.45v-53r
E = cod. monac. lat. 14213 olim S. Emmerami Ratisbon.;
fol. 73T—78v ante a. 1458
F = cod. maihingens. bibl. olimS. MagniinFuessen; a. 1468
Oettingen-Wallerstein
II latin. 1 (40) 33
H = cod. guelferbytan. (Helmstad.) 630ь (68o) ca. a. 1470
fol. 212. 219
/ = cod. isleb. 960 olim Carthusiae Erfordensis ; a. 1487
fol. 27 ir— 274v
L = cod. londin. Brit. Mus. additamenta 18007 XV saec.
fol. 169r— 174 v
Me = cod. mellic. 843 fol. 97'— ю8' bibl. Conv. ca. a. 1460
Mellicensis
О = cod. oenipont. 444 olim Carthusiae Snals; ca. a. 1460
fol. 132r— 140 v
Oe = cod. oenipont. 136 olim Carthusiae Snals; ca. a. 1453/60
fol. 124r— 129'
Os = cod. oenipont. 583 olim Carthusiae Snals; ca. a. 1460/70
fol. 208r— 2I2T
Pm = cod. monaster, bibl. olim monasterii Lisborn O. S.
Paulina 572 fol. i29T-143v Benedicti; ante a. 1465
XXVIII CONSPECTUS CODICUM

R = cod. monac. lat. 14 185 olim S. Emmerami Ratisbon.;

fol. 336r— 342' a. 145 5
Ra = cod. monac. lat. 14 170 olim S. Emmerami Ratisbon.;
fol. ir— 22v ca. a. 1470
T = cod. monac. lat. 18 711 olim S. Quirini Tegernsee;
fol. 128 ss. a. 1452/53
Ts = cod. trevir. bibl. semi- olim monasterii S. Matthiae
narii episcopalis 109 Trevir.; a. 1476
fol. Ir-l6v
Tv = cod. trevir. lat. 1918 olim S. Matthiae Trevir.; a. 1470
fol. 37r— 5or
U — cod. vindob. (conventus Praedicatorum) 6 a. 1454
fol. 169 '-185'
V = cod. vindob. lat. 3588 olim conv. Lunaelacensis ;
fol. 103— i11 ante a. 1462
Wr — cod. vratislav. I Q 97 olim conv. Praedicatorum Wra-
fol. 104— 115 tislaviensium; ca. a. 1460
Z = cod. chicagin. John olim Carthusiae Buxheim; XV saec.
Crerar Library 37571
fol. 1-55

II. DE MENTE

С — cod. Cusan. 218 olim Nicolai Cusani; ca. a. 1462

fol. 115— 132
D — cod. norimberg. V, 72 olim praedicatorum Norim-
fol. 5ir— 70' bergensium; ca. a. 1463
E = cod. monac. lat. 14 213 olim S. Emmerami Ratisbon.;
fol. 79 r—91 v antea. 1458
/ = cod. isleb. 960 olim Carthusiae Erfordensis; a. 1487
fol. 274v-275T, 282r-290r
0 = cod. oenipont. 444 olim Carthusiae Snals ; ca. a. 1460
fol. 140"— 160 v
Oe = cod. oenipont. 136 olim Carthusiae Snals ; ca. a. 1453/60
fol. 130r— 144 v
 CONSPECTUS CODICUM XXIX

R — cod. monac. lat. 14 185 olim S. Emmerami Ratisbon.;

fol. 342v-357r a. 1455
Ra = cod. monac. lat. 14 170 olim S. Emmerami Ratisbon.;
fol. 6Г— 20 r ca. a. 1470
Sa = cod. savil., Oxford 55 olim Joannis Scoblaut; a. 145 1
fol. Ir-2 5r
T = cod. monac. lat. 18 711 olim S. Quirini Tegernsee;
fol. 92—118 a. 1452/53
Tr = cod. trevir. 1926 olim S. Matthiae Trevir.;
fol. 156— 187 ca. a. 1451/52
U = cod. vindob. conv. ord. Praedicatorum 6 fol. i21r a. 1454

III. DE STATICIS EXPERIMENTS

С — cod. Cusan. 218 olim Nicolai Cusani; ca. a. 1462

fol. 132—137
D = cod. norimberg. V, 72 olim Ord. Praedicatorum; ca. a. 1463
fol. 7or-75v
E = cod. monac. lat. 14213 olim S. Emmerami Ratisbon.;
fol. 92r— 95 v ante a. 1458
Gr = cod. groningen. 103 olim Walteri de Euchhusen;
fol. 177—183 XVI. saec. in.
О = cod. oenipont. 444 olim Carthusiae Snals; ca. a. 1460
fol. 16ov-i67r
Oe — cod. oenipont. 136 olim Carthusiae Snals ; ca. a. 1453/60
fol. 145r— 150r
R = cod. monac. lat. 14 185 olim S. Emmerami Ratisbon.;
fol. 357у-362T a. 1455
Ra = cod. monac. lat. 14 170 olim S. Emmerami Ratisbon.;
fol. 20 r— 22 v ca. a. 1470
Sa — cod. savil. Oxford 55 olim Joannis Scoblaut; a. 145 1
fol. 2Ôr-34r
T = cod. monac. lat. 18 711 olim S. Quirini Tegernsee;
fol. 119— 127 a. 1452/53
XXX CONSPECTUS CODICUM

Tr = cod. trevir. 1926 olim S. Matthiae Trevir.;

fol. 188—197 ca. a. 1451/52
U = cod. vindob. conv. Praedicatorum 6 fol. a. 1454
W = cod. wratislav. I Q 37 olim ord. Praedicat.; ca. a. 1460
fol. 57—63
2 = codicum omnium consensus
П = consensus codicum, qui primae codicum "De sapientia"
familiae adnumerandi sunt : Tv Pm L В F H Ts.
 CONSPECTUS EDITIONUM

Libri tres De Idiota saepius typis expressi sunt. Hae sunt editiones,
quarum notitiam accepimus:
a = editio argentoratensis Argentorati, apud Martinum
Flach 1488
m = editio mediolanensis1) In marchionis Pallavicini castel-
lo, quod castrum Lauri (Corte
maggiore) vocatur per Benedic-
tum Dolcibellum 1502
p = editio parisiensis Jacobi Parisiis apud Jodocum Badium
Fabri Stapulensis Ascensium 15 14
b = editio basiliensis Basileae apud Henricum Petri 1565
De his editionibus vide praefationes ad Doctam Igno-
rantiam p. X sq. et Apologiam p. VII. Quibus accedit
с = Liber de staticis experimentis Argentorati apud Knobloch
una cum libro Vitruvii De architectura et duobus libris
Sexti Julii Frontini De aquaeductibus urbis Romae,
quibus annexus est (Qq3— Ss3); praelis editus est a Phi-
landro Castiglioni 1550
Haec editio est de Parisina (p) transsumpta, sed pro
Idiota semper dicitur Mechanicus, pro Oratore Philo-
sophus per totum tractatum.
Eiusdem libri de staticis experimentis traductio germana
edita est Marpurgi apud Egenloff sub titulo: "Benjamin
Brameri kurtze Meinung vom Vacuo oder lährem Orte
neben anderen wunderbaren und subtilen Quaestionen,
1) In exemplari editionis m, quod possidet bibliothcca Universitat» Heidelbergensis, folia
confunduntur: De sapientia I fol. iiiT-ii4r continuatur fol. ii0*-i21r, deinde fol. njT —
117r. De sapientia II fol. ii7T-i2or, continuatur fol. ii4v-nsr. De mente fol. 115' continua
tur fol. i2iT-i4ir. De staticis experimentis fol. i4iT-i47r.
XXXII CONSPECTUS EDITIONUM

desgleichen Nicolai Cusani Dialogus von Wag und Ge

wicht aus dem Lateinischen verteutscht unnd den Lieb
habern zu gefallen an Tag gegeben. Gedruckt zu Marpurg
durch Paul Egenloffi. J. 1617" (p. 20—43). Etiam ea, quae
in editione p adduntur, a traductore in linquam germanam
versa sunt. E contra desiderantur quae p. 130 ad versum 23
in apparatu critico notavimus.
о = editionum omnium consensus
Idiota de sapientia
 Idiota de sapientia.

Liber primus.

Convertit pauper quidam idiota ditissimum oratorem in foro f»¡. 7f

Romano, quem facete subridens sic allocutus est :
Miror de fastu tuo, quod, cum continua lectione defati-
5 geris innumerabiles libros lectitando, nondum ad humilitatem duc
tus sis; hoc certe ex eo, quia scientia huius mundi, in qua te ceteros
praecellere putas, stultitia quaedam est apud Deum et hinc inflat.
Vera autem scientia humiliat. Optarem, ut ad illam te conferres,
quoniam ibi est thesaurus laetitiae.
1) In nomine Domini Amen. Incipit tractatus intitulatus Ydiota de sapientia editus
a Domino Cardinali tituli S. Petri ad Vincula Nicolao de Cuza per Almaniam legatus.
A.D. 1451 in festo Pernеeoste Ъ: Incipit ydeota de sapientia BnL: Ydiota de sapientia
OeRB: Dyalogus ydiote et oratoris de sapientia U: Dialogus ydiote et oratoris de sa
pientia editus per M. Nicol. de Cuza Me: Incipit dyalogus eiusdem de sapientia (ful. 7)'),
Dyalogus primus (fol. 7}') Б: Incipit dyalogus quidam ydeote et oratoris Romani de sa
pientia Nicolai de Cusa Cardinalis О: Disputatio Oratoris et Ydeote sub dialogo F:
Ydiote de sapientia primus Ca : Ydeote primus de sapientia N. de Cusa Card. S. Petri D :
Sequitur libellus primus Ideote de sapientia Domini Nicolai de Cusa Cardinalis / (in marg.
super.) : Incipit primus liber ydeote de sapiencia W : In nomine Domini. Amen (sine In
cipit) H: Incipit tractatus magistri Nicolai de Cusa Cardinalis S. Petri ad vincula de sapien
tia Ъ: Idiote Cuse primus de sapientia Z: Nicolai de Cusa Card. De sapientia liber
primus. Interlocutores auctor idiota orator p 2) íexhá praepommt Auctor ECWrla
3) facere U 4) Idiota addunt ECWI (Is in marg. rubro colore) Zo 4) fasto Ъ
4/5) fatigeris TtH 5) innumeros D 6—9) quia huius mundi in qualitate considera-
tionis ceteros praecellere (te) putas non attendons quod huius mundi prudentia sive scientia
stultitia quidem apud Deum est. Hinc ergo inflat et cordis vanitatem ingerit ; vera autem
scientia humiliat et cor quietum reddit amoremque Dei benedicti et proximi habere procurat
ac omnem vanitatem docet declinare. Optarem, ut ad illam te conferres, quoniam ibi est the
saurus laetitiae et via proveniendi (perveniendi L) ad beatitudinem aeternam. ЪBnLFB
6) qua: quo О 6) ceteros: ceteris Ъ: rhetores W 7) stultitia от. W 7) quae
dam: quae W 9) quoniam — laetitiae от. Z
4) Ad banc introductionem confer Apobgiam doctae ignorant¡ae p. i—4. 5) cf. De genesi
[1447] (ed. Paris. I fol. 7)'): cognitio ignorantiae humiliat et humil1ando exaltat et doctum
facit. 7) /. Cor. ), lo: Sapientia . . . huius mundi stultitia est apud Deum. 7) /. Cor. S, t:
Scientia inflat.
T*
4 IDIOTA DE SAPIENTIA

Orator. Quae est haec praesumptio tua, pauper idiota et penitus

ignorans, ut sic parvifacias studium litterarum, sine quo nemo pro-
ficit?
Idiota. Non est, magne orator, praesumptio, quae me silere non
sinit, sed caritas. Nam video te deditum ad quaerendum sapientiam 5
multo casso labore, a quo te revocare si possem, ita ut et tu errorem
perpenderes, puto contrito laqueo te evasisse gauderes. Traxit te
opinio auctoritatis, ut sis quasi equus natura liber, sed arte capistro
alligatus praesepi, ubi non aliud comedit, nisi quod sibi ministratur.
Pascitur enim intellectus tuus auctoritati scribentium constrictus ю
pabulo alieno et non naturali.
Orator. Si non in libris sapientum est sapientiae pabulum: ubi
tunc est?
Idiota. Non dico ibi non esse, sed dico naturale ibi non reperiri.
Qui enim primo se ad scribendum de sapientia contulerunt, non de n
librorum pabulo, qui nondum erant, incrementa receperunt, sed na
turali alimento in virum perfectum perducebantur. Et hii ceteros,
qui ex libris se putant profecisse, longe sapientia antecedunt.
Orator. Quamvis forte sine litterarum studio aliqua sciri possint,
tamen res difficiles et grandes nequaquam, cum scientiae creverint »о
per additamenta.
Idiota. Hoc est quod aiebam, scilicet te duci auctoritate et decipi:
Scripsit aliquis verbum illud, cui credis. Ego autem tibi dico, quod
1) Orator haec diccns: quae est / 1) haec от. СWZo 2/3) р'о-
fícit: sapiens ЪBnLFB 4) magna 77 4) orator от. BnLFB 5) querendam
JvODp: quandam \ffl: ad quamcumque quaerendo E: quaerendum ceteri a 6) et tu
от. H: et от. О 7) perpendens DWf. 7) gaudens D W. 7) Traxit enim
Ъ BnLFB 8) quasi cquos übet natura D 8) natura liber: naturaliter H 8) arcto
capistro corr. T 9) quod: quid ЪL 9) sibi: illi/> 10) auctoritate Ъ BnLFB H:
auctoritatibus E 10) constrictus: astrictus p 12) Orator: Sapiens OF 12) sapientium
TsН 12) sapientia i? 14) ibi1: tibi T7 BP: tibi ibi V: igitur H 15/16) de libro
papula W 18) accedunt W 19) Quamvis forte: Quis H 19) litterarum: libro
rum H 19) scire W 19) possum a 20) creverunt O: creverit Ts 22) quod
aiebam от. Wf. 23) Scribit Za 23) illud: istud EH 23) dico tibi a

i) Ad hunc locum vide, quae Plato dicat de *Xóyoi уеуgаftftévot» in Pbaedro 27j cd. 7) Ps.
12), 7. 17) vir perfectus : Epb. 4, 1).

2) «Idiota et ignorans»: De amumt. (ed. Paris. II fol. )'). 10) sapientiam pastum esse intellec
tus De ven. sap. [146)] с. 1. 12. ij. 20 (ed. Paris, Ifol. 201'. 20j'. 2o6'. 20S'); Excitat. Vexser-
i *Non in solo pane vint bomot [14jj] (ed. Paris. II fol. 9)' et 94').
 LIBER PRIMUS 5

sapientia foris clamat in plateis, et est clamor eius, quoniam ipsa ha

bitat in altissimis.
Orator. Ut audio, cum sis idiota, sapere te putas.
Idiota. Haec est fortassis inter te et me differentia: tu te scientem
5 putas, cum non sis ; binc superbis . Ego vero idiotam me esse cognosco ;
hinc humilior. In hoc forte doctior existo.
Orator. Quomodo ductus esse potes ad scientiam ignorantiae
tuae, cum sis idiota?
Idiota. Non ex tuis, sed ex Dei libris.
io Orator. Qui sunt illi?
Idiota. Quos suo digito scripsit.
Orator. Ubi reperiuntur?
Idiota. Ubique.
Orator. Igitur et in hoc foro?
1 5 Idiota. Iramo! et iam dixi, quod sapientia clamat in plateis.
Orator. Optarem audire quomodo.
Idiota. Si te absque curiosa inquisitione affectum conspicerem,
magna tibi panderem.
Orator. Potesne hoc brevi tempore efficere, ut quid velis degustem?
20 Idiota. Possum.
1) clamat ct in Os 1) et от. Os H 1) foris clamat — quoniam oт. W.
1) quoniam: quomodo OCZa: quam U i/i) inhabitat V 3) audero corr. Oe
4) inter me et te Oe 4) quod tu Bf 4) scientem et sapientem Ъ 5) hinc: hanc U
5) esse от. TiRD 6) et in hoc ïïlbtLFBH 6) doctor Bf # 7) Et quom. E
7) ductus: doctus ЪBnLFBHUOeEOsW-T (doctus corr. ductus) 7) scientiam:
sapientiam Ъ BnLFBTsH 7/8) ignorantia tua Ts 9) ex* от. OCDWIRZo
10— 11) Qui sunt illi — scripsit от. D 11) Idiota: Orator Oe (corr. ¡n marg. ydiota) : ydeota corr.
ex Orator/7 12— i3) Orator — ubique от. T (Т* corr. in marg. superiore) 13) Ubique:
Undique OCDTfflZa 14) et oт. Wï: est E ij) iam: nоn Л& 15) quod oт. Is
15) clam i tat Os 16) audire oт. Ъ 17) curiosa oт. Ж (add. in marg.) 17) affectum:
affici "RBnLFB 19) Potest me B? 19) quid: quod CIp

2) Prov. 1, 20; Eccli. 24,7. 5) Plato Apologia Socr. 21 d: *ovioç fth> oterai n elâévai ovx
eldwç, iyài ii, wansg oiv ovx oída, ovii o'ofiat» et *êoixa yovv xovtov ye afихgф riw aiiqS
xovxcû nn'poncgoç eîvcu, on S ¡it¡ oîoa oidi oToftat cîor.vm». 7) «scientia ignorationis» Apologia
[1449] 12,2). n) Fere iisdem verbis Cusanus utitur Excit. IV ex sermone *Maria optimam par
tem elegit» [1446] (ed. Paris. II fol. 67'): «recte utitur libro Dei digito scripto, puta mundo creato».
«digitus Dei»: Ex. )1, 1S; Dent. 9, 10. — Spiritus sanctus vacatur vel *digitus Dei» (Augustinus
Quaest. in Heptat. II 2j, PL )4, 604; Enarr. in Ps. S, 4 n. 7, PL )6, n1sq; Sermo S, 11, 14.
PL )S, 74), vel *digitus Paternae dexterae» ut in Hymno « Veni Creator Spiritus». i j) Prov. 1, 20.

2) De apice tbeoriae [ 1464] (ed. Paris. I fol. 2t9') Nicolaus bum locum et l¡brum in memoriam
revocat: «in libello de Idiota legist».
 6 IDIOTA DE SAPIENTIA

Orator. Contrahamus igitur nos in hanc tonsoris proximam quaeso

apothecam, ut sedentes quietius loquaris.
Placuit idiotae. Et intrantes locum aspectum in forum vertentes sic
exorditus est Idiota sermonem:
Quoniam tibi dixi sapientiam clamare in plateis, et clamor eius est 5
ipsam in altissimis habitare, hoc tibi ostendere sic conabor. Et primum
velim dicas: quid hic fieri conspicis in foro?
Orator. Video ibi numerari pecunias, in alio angulo pon-
fol. 7f derari merces, ex opposito mensurari oleum et alia.
Idiota. Haec sunt opera rationis illius, per quam nomines bestias >o
antecellunt, nam numerare, ponderare et mensurare bruta nequeunt.
Attende nunc orator, per quae, in quo et ex quo haec fiant, et dicito
mihi.
Orator. Per discretionem.
Idiota. Recte dicis. Per quae autem discretio? nonne per unum 15
numeratur?
i) Or. Quacso contrah. Ъ Wf.I 1) hac F 1) tonsoris: campsoris E 1) quaeso от. Os
2) apothecam: officinam p i) loquaris ¿'e: loquamur p 3) Auetor p 3) intrantes:
ipsis infantibus in locum p 3) et aspectum p 3) locum habentes aspectum in
forum V 3) vertentibus p 3) in foro "Б 4) exorditus: exorsus E 4) idiota
от. H 5) Idiota Ер 6) habitatur Vif. 6) sic от. CZo 6) primo О
7) fieri от. E 8) Orator corr. ex Ydeota F 8) ibi: tibi Oe 8) numerare H
8/9) ponderare VfrHZamp: pondere b 9) olium T 10) Haec: Quae W 10) opera-
tionis p 10) quam: que H 10) bestiis H 1 1) antecellunt et antecedunt (corr.
in marg.) I: antecedunt oZ 11) num. et ponderare B i1) et от. R 11) men-
suraliter Vfr 11) bestiae nequeunt et bruta H 11) nesciunt sive nequeunt Ж
12) per quem TsHTUOeREVOs: per quae ceteri a: per quid Me* 12) et ex quo: et
от. Wr : et ex quo от. p 12) fiunt ImL 15) quae: quem HiOeEVOi 16) numera
tur ЪBnLFBTiOeHURMeEOsCD: numerabit V: mimerat OIZo
5) Prov. 1, 20; Eccli. 24,7. 8) Sap. 14,21. 11) De coniect. [1440] I 4 (ed.Paris. I fol. 42');
Docta Ign. [1440] II ), p. 70,17 sqq. 14) «discretio» cf. itaigeoiv Platonis Sopb. 2)je;
Polit. 26jb; Resp.7f8c; Pbileb.1ja; Cusanus variis locis quid inter rationem et discretionem
intercedat, exponit, e.gr. De coniect. [1440] I 10; Dl sap. [ 1 4 inj I. 4/16) «Per unum nume
rari»: De uno et numero vidi Dort. Ign. [1440] II ), p. 70,17 sqq: «numerus est explicatio unitatis».
De bac tbesi conferas quod Aristoteles Met. IX 1, ioj2b 21 dicit: ó d'àgi&ftàç ¿ùraj éví;
2)sq: dio tà Sv àniOfiov àgxf) д acrffuk; Met. XIII S, ioS)b )osqq; Plato Parmenides 14) e;
Proclus In Tiт. IIl 2 (ed. Diebl p. 2)2,12): *gi'Çwfta xai /ol/a iov agidfxov»; Nico-
MacHUS Isagoge aritbт. III 6,) (ed. Hocbe p. S4); Theonis Smyrnaei pbilosopbi Platonici
expositio rerum matbematicarum ad legendum Platonem utilium ed. Hiller Lipsiae 187/ p. 24: ovxe
ii) De ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. 1j6'). 15/16) «Per unum numerari»: De vis.
Dei [14j)l с. 17 (ed. Paris. I fol. 10S'): numerare est unum alterare; De ludo globi [146)] (ed.
Paris. I fol. t6i'): unitas = exemplar omnium numerorum; De ven.sap.[146)] c.)7 (ed. Paris. I
fol. 216') : principium omnis numeri est monas; Excitat. VII ex sermone *Ubi est qui natus
est» [14j6] (ed. Paris. II fol. 127'): locus numeri est unitas.
 LIBER PRIMUS 7

Orator. Quomodo?
Idiota. Nonne unum est unum semel, et duo est unum bis, et tria
est unum ter, et sic deinceps?
Orator. Ita est.
5 Idiota. Per unum igitur fit omnis numerus?
Orator. Ita videtur.
Idiota. Sicut igitur unum est principium numeri, ita est pondus
minimum principium ponderandi, et mensura minima principium
mensurandi. Vocetur igitur pondus illud uncia et mensura petitum :
io Nonne sicut per unum numeratur, ita per unciam ponderatur et per
petitum mensuratur? Sic etiam ex uno est numeratio, ex uncia pon-
deratio, ex petito mensuratio. Ita et in uno est numeratio, in uncia
ponderatio, in petito mensuratio. Nonne haec sic se habent?
Orator. Immol
15 Idiota. Per quid autem attingitur unitas, per quid uncia, per quid
petitum?
Orator. Nescio. Scio tamen, quod unitas non attingitur numero,

i) Quomodo от. D 2) Idiota от. D 2) Nonne от. R 2) est1: et ОН

3) est "RBnLFBTsOeHOOs: om.TVREMeVCDW.IZo 3) et sic de aliis inceps D
j) igitur Ъ (corr. in marg.) 5) omnis: unus Os 5) numerus: numeratio Zo 7) Sic О
7) igitur: enim W.I 7) est1 от. D 7) princ. ponderandi numeri W 7) ita et pon
dus SriFHI 8) minima: minimum W: от. Os 9) istud Ъ W <)) et mensura
i. e. cantaras aut amphora parva petitum BnLFB (in cantarís): petitum i. e. cantrus aut
amphora minimi ponderis. Nonne sicut per unum . . 7sH (amph. parva m. p. petitum)
10) ita per unciam numeratur et petitum mens. H ю/1i) per pet. TUfoFTiEV: per
от. ceteri o i1) Sicut О i1) in uncia "RBnLFBT ÇT* corr. ex) 12) in petito
TvRnLFBHOp 12) Ita similiter lZ(in marg.) 0 12) est от. E 12) est et in
uno Os 12) et in uncia / 12—13) It* — mensuratio от. П TU (T et U* addunt in
marg. sup.) 13) haec: от. E: hoc U 15) Per quid от. №r 15) autem: nunc S
17) Orator от. TvBTsH 17) att. a num. E

ôi 7} ftovàç àgiâftàç ¿U.à àgxb àgiâftov. — Eandem sententiam Pytbagoricam inventes apud
Psellum ( WèÛov T<àv пegt àoiûfitjiiy.t]ç o''voy)tç. Paris 1j)S. 4°); ВоЕthium De Aritbт. II 7
(ed. Friedhin p. 16,2 sqa) et inter matbematicos Arabum apud BehA Eddin (Essenz der Rechen
kunst, arab. и. dtscb. bggb. v. Nesselmann. Berlin 1S4)) et Alchwarizmi (Tbe algebra of Mobammed
ben Musa, ed. Rosen. London 18j1, p. j § ).). Vide M. Cantor, Vorlesungen über Geschichte d.
Mathematik I'. Leipzig 1907.
j) «Per unum £t omnis numerus» Aristoteles Met. III 4, 990 b 2); V 1j, 1021a 1)
et saepius. — Boëthius Aritbmetica I 7, p. 16,2 sqq; I 1S, p. )7,1S (Friedlein).

5) De uno Parmenidis vide: Nicolaus Cusanus Excitat. IV ex sermone *Maria optimam

partem elegit» [1446] (ed. Paris. II fol. 66').
8 IDIOTA DE SAPIENTIA

quia numerus est post unum; sic nec uncia pondere nec petitum
mensura.
Idiota. Optime ais orator. Sicut enim simplex prius est natura com
posite, ita compositum natura posterius. Unde compositum non
potest mensurare simplex, sed e converso. Ex quo habes, quomodo 5
illud, per quod, ex quo et in quo omne numerabile numeratur, non est
numero attingibile; et id, per quod, ex quo et in quo omne pondera-
bile ponderatur, non est pondere attingibile. Similiter et id, per quod,
ex quo et in quo omne mensurabile mensuratur, non est mensura
attingibile. io
Orator. Hoc clare conspicio.
Idiota. Hunc clamorem sapientiae in plateis transfer in altissima, ubi
sapientia habitat, et multo delectabiliora reperies quam in omnibus
ornatissimis voluminibus tuis.
Orator. Nisi quid per hoc velis exponas, non intelligo. 15
Idiota. Nisi ex affectu oraveris, prohibitus sum, ne faciam: nam
secreta sapientiae non sunt omnibus passim aperienda.
Orator. Multum desidero te audire et ex paucis inflammor. Ea
enim, quae iam praemisisti, aliquid magni futurum annunciant. Rogo
igitur, ut incepta prosequaris. 20
Idiota. Nescio, si liceat tanta secreta detegere et tam altam pro-
funditatem facilem ostendere : tamen nequeo me continere, quin tibi
complaceam. Ecce frater summa sapientia est haec, ut scias, quo

1) sic: sicut Z 1) petitum est minima mensura canthari in Francia, sicut noccllum
in Almania add. in marg. inf. lb 3) orator от. LF 3) enim: est B }) natura:
numero Br/ 3/4) compositions // 4) simplici nat. p 4) natura: numero Br/
5) sed: si D 6) quid L 7—8) et id — attingibile от. BnLFOeOsU 7) ex quo от. О
7/8) ponderale "R 8) attingibile: ponderabile / 8) illud H 13) multa FU
13) dilectibiliora Br 14) voluminibus: libris El 15) per hoc: hic SnLFBH: per haec
TsTUEVD 15) velis от. Bf 15) exponas от. E 16) Idiota: Orator Os
18) Multum: Saltim T (T* corr. in texto multum ex saltem) UMeE 18) a te aud. V 18) et
от. E 18) ex: in Ъ 19) iam от. ТЬНЕ 19) futuri LFTSHROs
21) si: an SnLFBH 21) liceat: licet С 21) tam: eam Bf 22) faciliter "Б:
facile p 22) ostendere oт. RnL 22) tamen: inde Bf 23) sapientia in hoc Br

1) cf. Aristoteles Met. XIV 1, 1088a 6; XI 6, 1oj7a 4; ), ioj4a 2osqq; 4, 1083b 2S;
Pèys. III 7, 207 b 7 et saepius. 4) Simplex prius natura est composito: cf. Plato
Pbaedo 7Scsqq; Aristoteles Met. IV j, 1o1jb 12; X 1, 1oj9b )j. 12) Prov. 1,20.
13) Eccli. 24,7. 17) «Secreta sapientiae» lob 11,6; Augustinus In Io.Ev. tr. 20,1
(PL ij, 1nj).
 LIBER PRIMUS 9

modo in similitudine iam dicta attingitur inattingibile inattin-

gibiliter.
Orator. Mira dicis et absona.
Idiota. Haec est causa, cur occulta non debent communicari omni-
5 bus, quia eis absona videntur quando panduntur. Admiraris me
dixisse sibi contradicentia; audies et gustabis veritatem. Dico autem,
quod, sicut iam ante de unitate, uncia et petito dixi, ita de omnibus
quoad omnium principium dicendum. Nam omnium principium est
per quod, in quo et ex quo omne principiabile principiatur, et tamen
i o per nullum principiatum attingibile. Ipsum est, per quod, in quo et
ex quo omne intelligibile intelligitur, et tamen intellectu inattingibile.
Est similiter per quod, in quo et ex quo omne fabile fatur, et tamen
fatu inattingibile. Sic est per quod, in quo et ex quo omne terminabile
terminatur et omne finibile finitur, et tamen termino interminabile et
15 fine infinibile. Tales facere poteris innumerabiles similes verissimas
propositiones, et omnia tua oratoria volumina illis implere, et alia sine
numero illis addere, ut videas, quomodo sapientia in altissimis habitat.
Altissimum enim est quod altius esse non potest. Sola infinitas est illa
altitude Unde sapientia, quam omnes homines, cum natura scire
3) mira: apra H 3) obsona R 4— 5) Idiota .— absona от. W. 4) debeant BnL
FBHOs 5) obsona R 5 —6) Admiraris — contradicentia от. Ъ 6) sibi: in-
vicem p 6) audies vero et Ъ f) quod от. R 7) petitio U 8) quoad:
quod ad П 8) omnium1: omne E 8) est: et D 9) per quod ex quo et in quo MeOs
(et от.) В: per quod (BnL quid) in quo et ex quo BnHTU: per quod et ex quo et in
quo D 9) principabile EU: principale OWp: princip¡ale I 9) principatur Oe
9) tamen от. D 10— 11) Ipsum — intelligibile от. W 10— i1) per quod in quo et ex
quo H: per quod ex quo et in quo BnHMeOs: in quo est et ex quo D: per quod ex quo
et in quo L 10) et от. B i1 — 12) intelligibile — omne от. О i1) et tamen
nullum intell. inattingibile D 11) attingibile Ъ 12) Est: Et F: от. V iz) ex quo
et in quo "RFHOeMeEU: per quod ex quo et in quo BnL: per quod et ex quo et in
quo Ii: et от. Ь 12) et1 от. B 12) fabile fatur: scibile (?) fatur U: dicibile dicitur Z
(corr. in marg.) p 13) inattingibile: inattingibilem Dlv (inattingibile corr. in marg. ex in
telligibile): ineffabile Zp: infatigabile a 1 3) ex quo et in quo П UOeEOsV: per quod et ex
quo et in quo R: in quo ct от. W 13) Ecce quomodo inattingibile attingitur; inattingibile
hic declaratur in quadam similitudine I in marg. inf. 13) omne interminabile Л/Н 14) in
finibile Ж H 15) Tales etenim^a 15) veraciseimas TVL 16) tua ода. Zo 16) illis
от. DIH 16) adimplere ЪBnLFB: imple OeOs 17) quomodo: quoniam S 18) est1
от. R 18) Sola autem Zo 18) infinita £// 19) cum от. ПFZ 19) naturaliter Fis

1) cf. etiam De filiat. Dei [ 1441 ] (ea. Paris. I fol. 67'-'); De coniect [ 1440] I 1) (ed. Paris. I
fol. 47'—4P); comprebensibilisincomprebensibilHas Apol. [1449] 12,i2sqq. 3) absonum = аюnоу,
atonía Socratis.
 IO IDIOTA DE SAPIENTIA

desiderent, cum tanto mentis affectu quaerunt, non aliter scitur, quam
fol. 76* quod ipsa est omni scientia altior et inscibilis, et omni loquela in-
effabilis, et omni intellectu ininteШgibilis, et omni mensura immen-
surabilis, et omni fine infinibilis, et omni termino interminabilis, et
omni proportione improportionabilis, et omni comparatione incom- 5
parabilis, et omni figuratione infigurabilis, et omni formatione in-
formabilis, et in omni motione immobilis, et in omni imaginatione
inimaginabilis, et in omni sensatione insensibilis, et in omni attrac-
tione inattractabilis, et in omni gustu ingustabilis, et in omni auditu
inaudibilis, et in omni visu invisibilis, et in omni apprehensione in- w
apprehensibilis, et in omni affirmatione inaffirmabilis, et in omni
negatione innegabilis, et in omni dubitatione indubitabilis, et in omni
opinione inopinabilis. Et quia in omni eloquio est inexpressibilis,
harum locutionum non potest finis cogitari, cum in omni cogitatione
sit incogitabilis, per quam, in qua et ex qua omnia. ij
Orator. Haec indubie altiora sunt, quam a te audire sperabam. Non
cesses quaeso me illo ducere, ubi aliquid talium altissimarum theori-
arum tecum tam dulciter quam suaviter degustem. Nam video te
non satiari semper de illa sapientia loqui. Maxima autem, ut puto,
1) desiderant ÍIU MeREVOC DIZa: desiderent TOeOsp: desiderat W 2) quod
oт. W. i) et*: in 2? 1—j) et omni — improportionabilis от. \№ 3) intelli-
gibilis TsCU (corr. in marg. inintellig.) a 4) et omni term, interm. et omni fine infin. D
5) et omni comparatione incomp. от. О: et in omni Вn 6) et1 от. a 6) figura E
6) informatione H 7) in1 от. 77 REZa 7) omni mutationc immutabilis VCH
7) in* от. BnLFBHRE 8) imaginabilis UVZ: inimagibilis D 8) in1 от. L:
in1 e'* от. BnFHREp 8) insensualis W 8) et*: ac Z 8/9) tractatione S: attrac-
tationc ¡. 9) inattractibilis REOsla: inattrahibilis Zp: intractabilis ¡ht F 10/11) et in
omni appr. inappr. от. О 1o/11) inapprehensabilis JfF 11) inaffirmabilis: affirmabilis D
13) optinione inoptiniabilis Oe 13) eloquio: locutione Os 14) lectionum О 14) non
est finis nec potest finis cogitari Б ч—15) cum — incogitabilis от. E 15) et in qua
et ex qua Mel 16) sunt от. T(T* addit inter lin.) V 16) Non: Nam Ra 17) cessas
TèOeD 17) me oт. W- 17) illuc 77 17) talium: illarum WI 17/18) theoriarum
OCDRMeEIOsZa: theoricarum ПTOeUVJff 18) tam dulciter quam suaviter Ъ Btt
LFB: tam oт. TsH: tam dulciter oт. TOeURMeEOVCDW.OsIZo: quam oт. R: tecum
quam suaviter a: tecum quam suavissime p 18) degustam Bn 19) de: cum I
19) Maxime R 19) ut puto oт. E

1) Aristoteles Met. I 1, 9Soa 21: IJáгreç Srâgconoi tov eldévit ¿çtyonai tpvoai.
2) Augustinus Soliloq. I 1) n. 2j (PL ß4, SS1) «sapientia lux est quaedam ineffabilis et
incomprebensibilis mentium».

18) De vaut. sap. [146)] с. 1 (ed. Paris. I fol. 2oi'): Sapientiam pastum esse intellectus;
Excitat. V ex sermone «Aw» in solo pane vivit homo» [14jj] (ed. Paris. II fol. 93'—94').
 LIBER PRIMUS II

dulcedo hoc agit, quam nisi interno gustu saperes, non te tantum
alliceret.
Idiota. Sapientia est, quae sapit, qua nihil dulcius intellectui. Neque
censendi sunt quovismodo sapientes, qui verbo tantum et non gustu
5 loquuntur. Uli autem cum gustu de sapientia loquuntur, qui per eam
ita sciunt omnia, quod nihil omnium; per sapientiam enim et ex ipsa
et in ipsa est omne internum sapere. Ipsa autem, quia in altissimis
habitat, non est omni sapore gustabilis. Ingustabiliter ergo gustatur,
cum sit altior omni gustabili: sensibili, rationali et intellectuali. Hoc
10 est autem ingustabiliter et a remotis gustare, quasi sicut odor quidam
dici potest praegustatio ingustabilis. Sicut enim odor ab odorabili
multiplicatus in alio receptus nos allicit ad cursum, ut in odore un
1) agit: ayit H 1) sapores a 2) ill ¡ceret £ 3/4) Ъ* in marg. Sapientes notand um
3) intellcctu a 3)Neque:Neco 4) censendistis Tv 5)Illiautem — loquuntur от. BtiL F О Ra
j) loquitur m j) per cam ПQеМеVСа: per от. TUREOVDOsRal $) cum Ra: ел Me
5/6) qui eam sic sciunt / 6) quod nihil omnium s. (?) sciunt per sapientiam Ж 6) enim
от. Me 6/7) et ex ipsa et in ipsa Ъ Вn F BTs (ebt et in) HTUOeRMe (in qua) EOsVL: in
ipsa (ipsam m) et ezipsa ОС RaDZo 7) Ipsa autem enim quia R 7)quia«/w. П 8)omni:
ullo Z (corr. in marg.) p: omne F 8) ergo: enim ЪBnLFB 8) gustabitur Bf
9) sensuali Wf 9) rationabili BnLFTURMeEO 9) intcctuali U 10) sicut: si Zp\
sint a 10) quidam: quae Wr: qui /: quaedam D: quidem S 11) impraegustabilis E
11) Ъ* in marg. notat praegustatio ingustabilis 11) odororabiliC 11 — 12) Ъ* in marg.
Exemplum de odore 12) in alio: in altero ïïSnLFB: ab alio E 12) nos от. Ъ

3) «Sapientia est quae sapit»: Sapientia = panis, sap. gustare, sapere apud Augustinum In
Ps. 62 n. 14 (PL )j, 7j6); In Ps. 1)4 n. j (PL )j, 1742); Isidorus Etyт. X n. 240: sapientia
a sapore; Bernardus Serт. Sj in Cant. j (s.a sapore); Bonaventura «Sapientia dicitur a
sapere» ed.Quaraccbi I 162 d ); II 129 d 2; II 249,7*; sap. dicitur a sapore ib. I 1)b; sap. est
scientia, quae secum habet iunctum saporem I 270 a; III j)1a; III 612 a; III 747 arg. 2;
III 77)sq. 1; 774b; «sap. rcficit gustum et affectum» /// 77)sq. 2; 774b; «cum gustu loqui de
sapientia» cf. Eckardus In Sap. с. S (Arcbives IV [1929] 299; In Eccles. (Areb. f. Litt. я.
KG. II [1SS6] j7j); Ita etiam in orationibus liturgias e. gr. S. Teresiae (1j Oct.) dicitur: . . . «ita
caelestis eius doctrinae pabulo nutriamur». Gerson De mente contemplationis с. j—7.
7) Nicolaus Cusanus perlibenter utitur formulis terncriis, mentem sequens pbilosopbiae Neo-
platonismi: 1. per quod, in quo, ex quo cf. Roт. 11, )f; Augustinus Doctrina cbristiana I j,j
(PL)4, 21): «Dicitur Trinitas haec unus Deus, ex quo omnia, per quem omnia, in quo
omnia». 2. esse, vivere, intelligere: De sap. [isjoj I 12,4 sqq; De ven. sap. [146)] с. )1;
Plato Sopb. 24S e sqq; Plot1nus Em. I 6,7; III S,S; V 4,2; V 6,6; Proclus Stoicb.
tbeol. prop. 101—10), 1S9; In Tiт. Ill 64,S, ))j,14sqq: ov, C<ot¡, vovç; Iamblichus ib.
4!, j sqq; Theodorus de AsinK ibid. II 274,2); III 64,8; Syrianus in Met. 46,1j (cf.
Podas 297 sq); [DionYSius Areop.] De div. noт. j, 2,); [Hermes Trismegistus] / 9,12;
XIII 9; Scotus Eriugena (PL 122, 4Jjc; 621b). 3. identitas, alternas, connexio: apud
Proclum In Tiт. II 21j,) (Dodds 220 sq). 4. imitas, aequalitas, connexio: Docta Ign. I 7,
p. 14 sqq. et passim; cf. Augustinus Doctrina cbristiana I j,j (PL )4, 21) . . .«in Patre unites, in
Filio aequalitas, in Spiritu sancto unitatis aequalitatisque concordia: et tria haec unum omnia
propter Patrem, aequalia propter Filium, connexa omnia propter Spiritum sanctum.» 5 . absolutum
posse fieri (= potencia), absolutum posse facere (= actus) et nexus corum : De mente с. l1.
12 IDIOTA DE SAPDENTIA

guentorum ad unguentum curratur, ita aeterna et infinita sapientia,

cum in omnibus reluceat, nos allicit ex quadam praegustatione effec-
tuum, ut mirabili desiderio ad ipsam feramur. Cum enim ipsa sit vita
spiritualis intellectus, qui in se habet quandam connaturatam prae-
gustationem, per quam tanto studio inquirit fontem vitae suae, quem 5
sine praegustatione non quaereret nec se repperisse sciret, si reperiret,
hinc ad eam ut ad propriam vitam suam movetur. Et dulce est omni
spiritui ad vitae principium quamvis inaccessibile continue ascendere.
Nam hoc est continue felicius vivere: ad vitam ascendere. Et quando
eo ducitur vitam suam quaerens, ut eam infinitam vitam videat, tunc ю
tanto plus gaudet, quanto suam vitam immortaliorem conspicit. Et
sic evenit, ut inaccessibilitas sive incomprehensibilitas infinitatis vitae
suae sit sua desideratissima comprehensio, quasi si quis haberet the-
saurum vitae suae et ad hoc pertingeret, quod illum suum thesaurum
sciret innumerabilem, imponderabilem et immensurabilem. Haec 15
scientia incomprehensibilitatis est gaudiosa et optatissima compre
hensio, non quidem ut ad comprehendentem refertur, sed ad ipsum
amorosissimum vitae thesaurum, quasi si quis amet aliquid, quia ama-
bile, hic gaudet in amabili infinitas et inexpressibiles amoris causas
reperiri. Et haec est gaudiosissima comprehensio amantis, quando 20
1) ungentorum L F 1) ungentum LF 1) curritur С (corr. curratur) D Tff la: curra-
mus Zp 1) acterna: interna Л 2) in от. Wis 2/3) affectuum BttFHBI (F* corr.
effectuum) 3) ut mirabili: ut in numerali №r 3) fereantur Bf 4) spiritus in-
tellectualis D IZa 4) qui: quae Os 4) qui scilicet spiritus in se h. / 4) connatam
Ъ BnLFB: cognatam/> 5) tanta Xfr 6) gustatione W: praegustione р 6) nec se:
vel №r1s I 6) recepisse О o i) suam vitam o 8) inaccessabile R 9) Nam
hoc — ascendere от. \№ 9) continue: de continente Ra: continuo В 9) et ad
vit. ЪBnLB 10) finitam Wr 10) vitam suam (h 11) immortalem Osa: ira-
mortalem plus Zp: immortabiliorem В 12) evenit: venitur D 12) ut: quod
LRBH: et С 12) ut inaccessibilis sive incomprehensibilis inf. WI 13) suae: sua D
13— 14) sit sua — vitae suae от. W 13) delectabilissima E: desiderantissima TLFV
14) magnum thes. Za 16) gaudiosa: iocundissima Zp: gaudiosissima et optatissima Ol
16) aptatissima B 17) non: nam Oe: от. 1ht 17) quidam U 17) comprehensionem Sn
17) refertur: revertetur R 17) ad* от. a 18) amoriosissimum / 18) amat
Oe О С (С* corr. amet) Os W : amet от. D 19) inexpressibilis Oe îfrl 20) gaudio ple-
nissima Zp: gaudiosissimum U

1) Cant. 1, ). 2) cf. Apologa [1449] p. 11, 2) sqq. 5) «fons vitae» Ps.)j,1o;

Prov. 1), 12; 14, 27; 16, 22: fons vitae eruditio possidentis doctrinam; Eccli. 21,16. 16) cf.
Doct. Ign.[1440]passiт.

4) cognata notitia sapientiae: Excitat. IVex sermone *Ego sum panis vivus» [14j1] (ed. Paris. II
fol. 24'). 5) Sermo *Laquimini ad petram» [14j7] (ed. Paris. II fol. 176').
 LIBER PRIMUS 13

incomprehensibilem amabilitatem amati comprehendit. Nequaquam

enim tantum gauderet se amare secundum aliquod comprehensibile
amatum, sicut quando sibi constat amati amabilitatem esse penitus
immensurabilem, infinibilem, interminabilem ac incomprehensibilem.
5 Haec est gaudiosissima incomprehensibilitatis comprehensibilitas et
affectuosa docta ignorantia, cum haec scit suo modo et tamen nescit
in praeciso.
Orator. Intelligo forte: tu iudicabis. Nam haec videtur tua in-
tentio, quod principium nostrum, per quod, in quo et ex quo sumus
10 et movemur, tunc gustatur a nobis ut principium, medium et finis,
quando eius vitalis suavitas ingustabiliter gustatur per affectum, tí fol. 76'
incomprehensibiliter comprehenditur per intellectum, ac quod, qui
ipsum gustabiliter gustare et comprehensibiliter comprehendere niti-
tur, ille penitus est sine gustu et intellectu.
15 Idiota. Optime cepisti orator! Ob hoc, qui non aliud sapientiam
putant quam id, quod intellectu est comprehensibile, et non aliud
felicitatem quam eam, quae attingibilis est per eos, hii longe sunt a
vera sapientia aeterna et infinita, sed conversi sunt ad finibilem quan-
dam quietem, ubi putant laetitiam vitae esse, sed non est. Hinc se
10 deceptos comperientes in cruciatu sunt, quia, ubi felicitatem esse puta-
1) in comprehensibilitate Bn: in comprchcnsibilitatem/./"" 1) amanti U 1/2) Nequa
quam gauderet tantum // 2) se amare aliquid secundum aliquid T 2) aliquid
BnLFHTOeMtOsI 2) incomprehensibilem S 3) sibi om. S 3) con
statat D 3) amari m 4) infinibile С 4) interminabilem от. Za: interminam D
4) ac: et Me: atque etiam penitus Za j) Hoc MeU 5) gaudiosissima incomprehen-
sibilitas U j) Hace est ut sic dicam gaud. Zp 5/7) comprehensibilitas et aflectuosa
docta ignorantia cum hec participet suo modo et scit et tamen nescit in preciso Ъ (Ъ * in marg.
Docta ignorantia) Bn (от. participet suo modo) В (= Bn): Et hec est docta ignorantia cum hec
scit suo modo et tamen nescit in preciso LF TsH 5/7) et — praeciso от. ceteri a 8) vcl tu Ъ
8) indicabis L 8) hoc UR 10) gustat О io— 1 1) principium — suavitas от. Wr 10) et1
от. BnLFB 12— 13) comprehenditur — comprehensibiliter от. О i2) quod от. S:
per quod F 15) Idiota: Orator R 15) orator от. [IF I 15) Ob hoc enim Zp
15) aliud: aliquid ЪЪ i6) id: illud H 16) quod est int. TUREOeOCVD WOilo:
quod in int. compr. est £ : quod int. est compr. TtiLFBH 16) est от. С i6) incomprehen-
sibile Ra 17) ea D 17) quae est apprehensibilis per eos V: att. est per ho: est
от. ceteri 18) ad finitum finibilem Zp 18/19) quandam comperientes quietem С
(corr. in marg.) Za 20) deceptos esse comp. BnLFB H: esse от. ceteri 20) comperien
tes ЪBnLFBHTERWI: semientes OCVDRaTso: censentes Os

10) «Principium, medium et finis» cf. Plato Parmenides li7d, 14j ab, 1j)e; 16jb, Proc-
lus Comт. in Parт. ad bum locum; lo. Se. Eriugkna De div. nat. (PL 122, 1j2 d); cf. autem
Apoc. 1, S et 22, 1): «principium et finis» (sine medio). 10) Act. Ар. 1yt2S.
14 IDIOTA DE SAPIENTIA

bant, ad quam se omni conatu convertebant, ibi aerumpnam reperient

et mortem. Sapientia enim infinita est indeficiens vitae pabulum, de
quo aeternaliter vivit spiritus noster, qui non nisi sapientiam et veri-
tatem amare potest. Omnis enim intellectus appetit esse; suum esse
est vivere; suum vivere est intelligere; suum intelligere est pasci 5
sapientia et veritate. Unde intellectus, qui non est degustans claram
sapientiam, hic est ut oculus in tenebris. Est enim oculus, sed non
videt, quia non est in luce. Et quia caret vita delectabili, quae con-
sistit in videre, tunc est in aerumpna et cruciatu : et haec est mors
potius quam vita. Sic intellectus, ad omne aliud quam ad aeternae «°
sapientiae pabulum conversus, se extra vitam quasi in tenebris igno-
rantiae involutum potius mortuum quam vivum reperiet. Et hic est
cruciatus interminabilis : intellectuale esse habere et numquam intelli
gere. Sola enim aeterna sapientia est, in qua omnis intellectus intelli
gere potest. ч
Orator. Pulchra atque rara narras. Nunc age quaeso: quomodo
elevari queam ad aliqualem gustum aeternae sapientiae?
Idiota. Aeterna sapientia in omni gustabili gustatur. Ipsa est delec
tatio in omni delectabili. Ipsa est pulchritudo in omni pulchro. Ipsa
est appetitio in omni appetibili. Sic de cunctis desiderabilibus dicito. 20
Quomodo tunc potest non gustari? Norme vita est tibi gaudiosa,
quando est secundum desiderium tuum?
1) reperiunt SnLFp: reperient et moerorem et mortem BnB: reperient et moerorem FH
2) lb* in marg. notat sapientia 2) pabillum Ra 4) et suum esse E 5) est
vivere: estimare R 5) est1: et Os 6) gustans В i) hic: hinc D 7) sed: et H
8) quae: qui FH 8/9) consistit: est V 9) haec: hoc UREV Ra 10) ad esse omne
aliud Ш I 1 1) quasi от. П 1 3) Т* in marg. notat Cruciatus Jehenne 12) reperiret TUOsV
12) hic oт. 5 13) esse: omne D: esse от. H 13/14) et non intelligere umquam Sn
(numquam) LFBH 14) enim: tantum Ä» Z. F.S 14) qua: quoH 14) omnis: oratio U
14/15) intelligere: eligere Ra 16) age: aie R: ate H 16) Aeterna sapientia quomodo gustatur in
marg. notat Ъ* 1 6) quomodo oт. itf 1 6) quomodo quis elevari possit ad aliqualem aeternae
sapientiae gustum / 18) gustabile W. 19) pulchro: pulchritudine H 20) petitio Wrl
20) desiderabilibus: appetibilibus ï 2 1) degustare D 21) tibi о/яг. / 2 1) gaudiosa: iocunda/>
2) «Sapientia indeficiens vitae pabulum» v. supra ad 2,10 et 9,); Augustinus In Ps. 1)4
n. j; Eckardus In Jo. ed. Koch n. 4S. 4/î) «esse, vivere, intelligere»: Proclus Stoicb. tbeol.
prop. 101—10), 1S9; In Tiт. Ill 64, S; ))j, ijsqq; Dodds 297 sq. 7) cf. Plato Resp. VI 1S,
jo7e—joSb. 12) «In tenebris ignorantiae involutus» Plato Resp. VII j))d: «x<¡5 5vti ¿v
ßogßngai ßaußaoixtü tivi тa r^ff yvztfç oftfia xaioqwovyuévov tjgéfta iXxst xai àvâyei Svu».
4) cf. Excitat. VII ex sermone *Induimini Dominum I. Cb.» [14jj] (ed. Paris. II fol. 121' sq);
De ven. sap. [146)] с. )1 (ed. Paris. I fol. 214'): «Totus hic mundus est ex intellectualibus, ex
vitalibus et existentibus». . . . «nam intelligit, vivit et existit» etc.
 LIBER PRIMUS Ij

Orator. Immo nihil plus !

Idiota. Cum ergo hoc desiderium tuum non sit nisi per aeternam
sapientiam, ex qua et in qua est, et haec vita felix,' quam desideras,
similiter non sit nisi ab eadem aeterna sapientia, in qua est et extra
5 quam esse nequit, hinc non aliud in omni desiderio intellectualis vitae
desideras quam sapientiam aeternam, quae est desiderii tui comple-
mentum: principium, medium et finis. Si igitur est tibi dulce hoc
desiderium immortalis vitae, ut aeternaliter feliciter vivas, quandam
in te praegustationem experiris aeternae sapientiae. Nihil enim penitus
"o incognitum appetitur. Sunt enim poma apud Indos, quorum prae
gustationem cum non habeamus, ea non appetimus. Sed cum sine
nutrimento vivere non possimus, appetimus nutrimentum. Habemus
autem nutrimenti quandam praegustationem, ut vivamus sensibiliter.
Et hinc puer quandam lactis habet praegustationem in sua natura,
ч quare dum esurit ad lac movetur. Ex quibus enim sumus, ex illis
nutrimur. Sic intellectus habet vitam suam ab aeterna sapientia, et
huius habet aliqualem praegustationem. Unde in omni pascentia,
quae sibi ut vivat necessaria est, non movetur, nisi ut inde pascatur,
a quo habet hoc intellectuale esse. Si igitur in omni desiderio vitae
*o intellectualis attenderes, a quo est intellectus, per quod movetur et
ad quod, in te comperires dulcedinem sapientiae aeternae illam esse,
quae tibi facit desiderium tuum ita dulce et delectabile, ut inenarrabili
affectu feraris ad eius comprehensionem tamquam ad immortalitatem
vitae tuae, quasi ad ferrum et magnetem attendas: habet enim ferrum
3) et1 от. Ш 3) et haec: et от. I: haec est VE 3—4) est — ab eadem от. Oe
(corr. in marg. Oe*): eadem от. I 3) desiderat Ra 4) similiter от. Б iff. 5) esse:
est R 5) non aliud от. Os 6) desiderable D i) Ti>* in marg. notat pregustado
sapiencie 8) aet. et fei. H (corr.) 9) in te: vitae Iff IH 9) experieris Ra
9) et act. sap. О 10) ctcnim o 1 1) cum от. ЪН i1) habemus L TsH 11) ea от. Е
12) possumus JiBrtLFEHUO*EIZm 12) appetimus от. H 13) sensualiter W
14) habet lactis 0: habet от. I 16) Ъ* in marg. notat intellectus vita 16) habet
oт.ЪBnLFBTs 17) huius от. H 17) aliqualem: aequaJem OCWrRa: qualemcumquc /)
17/18) pasc, intellectus quae sibi Z 18) sibi: ùp 18) non: ut F 18) inde: in die Ъ
19) hoc: illud WI 20) attendens W: attendas I 21) ad quid W 21) comperies Me VCf.;
comperis// 23) ad1: in/ 23) tamquam: tam U 2$)яАх от. RRa 24) et ad m. si art.
"SiSnBH (si от.) 24) Ъ* in marg. notat Ferrum ad magnetem 24) et — ferrum от. F

6 sq) desiderii complementum: cf. Excitat. II ex sermone *Ego sum panis vims» [14j1] (ed.
Paris. II fol. 24'). 16) Ex quibus sumus, ex illis nutrimur: cf. Excitat. V ex sermone *Non
in solo pane vivit /jomo» [14jj] (ed. Paris. II fol. 9 4'). 24) cf. etiam Concord, catb. [14))]
I. с. 2 (ed. Paris, fol. С).
 16 IDIOTA DE SAPIENTIA

in magnete quoddam sui effluxus principium; et dum magnes per sui

praesentiam excitat ferrum grave et ponderosum, ferrum mirabili desi-
derio fertur etiam supra motum naturae, quo secundum gravitatem
deorsum tendere debet, et sursum movetur se suo principio uniendo.
fol. 77* Nisi enim in ferro esset quaedam praegustatio naturalis ipsius magne- ч
tis, non moveretur plus ad magnetem quam ad alium lapidem. Et nisi
in lapide esset maior inclinatio ad ferrum quam ad cuprum, non
esset illa attractio. Habet igitur spiritus noster intellectualis ab aeterna
sapientia principium sic intellectualiter essendi, quod esse est con
formáis sapientiae quam aliud non intellectuale. Hinc irradiatio seu ю
immissio in sanctam animam est motus desideriosus in excitatione.
Qui enim quaerit motu intellectuali sapientiam, hic interne tactus ad
praegustatam dulcedinem sui oblitus rapitur in corpore quasi extra
corpus; omnium sensibilium pondus eum tenere nequit, quousque se
uniat attrahenti sapientiae; ex stupida admiratione sensum relinquens и
insanire facit animam, ut cuncta praeter eam penitus nihili faciat. Et
illis dulce est hunc mundum et hanc vitam posse linquere, ut ex-
peditius ferri possint in immortalitatis sapientiam. Haec praegustatio
facit Sanctis omne apparens delectabile abhominabile, et omnia cor-
poralia tormenta propter ipsam citius adipiscendam aequissimo 2o
animo ferre. Haec nos instruit hunc nostrum spiritum ad ipsam con-
versum numquam deficere posse. Si enim hoc corpus nostrum spiri
tum omni sensibili ligamento tenere nequit, quin avidissime ad ipsam
corporeo dimisso officio feratur, nequaquam deficiente corpore de-
т) in magne F 1) effluxum Ъ 1) magnetus 3? 1) suam V 4) deberet Os
4) se от. HZ 4) in suo pr. С Va 4) uniendo: vivendo Bn 5) in: rei Ra: om. I
6) movetur RRa 6) ada от. С DRal 7) non esset О D Ra (M. non C) 7) ad*
от. MeOCZo 8) illa: ista / 10) aliud: aliquid Ra 1 1) ¡11 ' : ad i'v 12) motui Ifr
12) intellectibili MeELFB; V in marg. notat Raptus 12) hinc U 12) ad от. R
13) praegustandam Ъ BnLFBHOs: praegustandum ï: praegusdatam Oe 13) rapitur:
recipitur Za: rapitur от. I 13) in corp. quodam quasi / 14) sensualium W
14) nequeat p ij) unict TvBnLFBH 15) attrahendi Oe 15) ex: haec
CDWRaIZo 15) relinguens П: linquentem Zp : linguens TOeMeOCOsEVDl&Rala
16) praeter: per Ra 16) penitus от. D 17) illi R 17) modum R 19) facit corr.
ex fecit С: fecit D 19) abominabile p 19) et: ad BnLF 20) ipsam: eam Os
20) citius от. П 20) adipiscendum Ra 2i/22) conversam E 23) avidissime от. E

1 —6) Sermo *Paraclitus autem Spiritus» [14j4] (ed.Paris.II fol.Sj''*). ii) vrradia-
tiot, 'immissio» = cXiafKptç (apud Proclum Stoicb. tb. prop. 64. 71: excitado = èxoiaotç).
14) Cor. II 12, 2; De ecstasi apud Platinum et Pbilonem vide E. ZeUer, Gescb. d. Pbil. d. Griechen
III 2s, p. 464, 66j sqq.
 LIBER PRIMUS 17

ficere potest. Haec enim eius assimilatio, quae spiritui nostro natura-
liter inest, per quam non quietatur nisi in ipsa sapientia, est quasi viva
imago eius. Non enim quietatur imago nisi in eo, cuius est imago,
a quo habet principium, medium et finem. Viva autem imago per
5 vitam ex se motum exserit ad exemplar, in quo solum quiescit. Vita
enim imaginis non potest in se quiescere, cum sit vita vitae veritatis
et non sua. Hinc movetur ad exemplar ut ad veritatem sui esse. Si
igitur exemplar est aeternum et imago habet vitam, in qua praegustat
suum exemplar, et sic desideriose ad ipsum movetur, et cum motus
10 ille vitalis non possit quiescere nisi in infinita vita, quae est aeterna
sapientia, hinc non potest cessare spiritualis ille motus, qui numquam
infinitam vitam infinite attingit; semper enim gaudiosissimo desiderio
movetur, ut attingat quod numquam de delectabilitate attactus fastidi-
tur. Est enim sapientia cibus saporosissimus, qui satiando desiderium
и sumendi non diminuit, ut in aeterna cibatione numquam cesset delec
tan.
Orator. Indubie te optime dixisse teneo; sed valde referre video
inter gustum sapientiae et ea, quae de gustu proferri possunt.
Idiota. Bene dicis, et placet a te hoc verbum audisse. Sicut enim
20 omnis sapientia de gustu rei numquam gustatae vacua et sterilis est,
quousque sensus gustus attingat, ita de hac sapientia, quam nemo
1) assimilatio: dissimilatio Os 2) est: et a 3) imago eius: imaginado H 4) a quo
— imago от. H }) motum от. Os 6) enim: autem В 8—9) est — exemplar от. Vif.
9) et1: ut TEV t0) vitalis от. Me 10) possit: potest WI 11) sapientia
cт. BSP/: Ъ* in marg. notat Sapientia cibus 11) hinc: huic Oe 11) cessare: quiescere £
11) spiritualis от. II 12) infinite от. Tv 12) attingat lPr 12) enim: autem Л 12) gaudio
sissimo : iocundissimo p 13) illud quod V 1 3) de от. RnLFOeOsífr 13) attractus О W
14) saporissimus W I 15) minuit CD WURaZa 15) in aeterna satiatione sive cibatione
Bf /: ut interna cibatione Or 17) referre: interesse/> ii)àeoт.a 18) proferrunt possunt Bn
19) Sicut: Sic О 20) omnis от. E 20) sapientia: scientia CD a 20) gustare LF R ï
21) gustatus Ts 21) Hi* in marg. notat Nota quomodo moderni non gustaverunt esus

3) Doct. Ign. [1440] I 11; Apol.l 1449] 11,14sqq; v. Eckardus Cотт. in Sap. I (ed. Tbiry
41j);Comт. II inGen.(nj,ij; 1S1,9). 18) gustus sapientiae: v.s.p. 11 nota ad ); Eckardus
Comт. in Gen. I, Coi. Cus. 120 f. 17"; Comт. in Gen. II, ib. fol. )0л; experimentaliter gustare:
De cognitione Dei experimentan Thomas, S. tb. II 2 qu. 4j a 2 ; In IV. Sent. ) d; )j a un. qu. 1;
Bonaventura In IV. Sent. dist. ) (ed. Quaraccbi III 774 a; III j)1).

1) De ludoglobi [146)]II (ed. Paris. I fol. ï61'): anima vi va imago Dei; cf.etiam Exitat. VIII
ex sermone *Tota pulcbra es Maria» [1416] et Excitat. V ex sermone *Ubi venit plenitude» [ 1 4 1 4]
(ed. Paris. II fol. Sf', m'); intellectus viva Dei similitudo: De fil. Dei [144j] (ed. Paris. I
fol. 69'). 5) Sermo *Paraelitus autem Spiritus» [1444] (ed. Paris. II fol. 46'-').
18 IDIOTA DE SAPIENTIA

gustat per auditum, sed solum ille, qui eam accipit in interno gustu,
ille perhibet testimonium non de hiis, quae audivit, sed in seipso ex-
perimentaliter gustavit. Scire multas amoris descriptiones, quas sancti
nobis reliquerunt, sine amoris gustu vacuitas quaedam est. Quaprop-
ter ad quaerentem aeternam sapientiam non sufficit scire ea, quae de j
ipsa leguntur, sed necesse est, quod postquam intellectu repperit ubi
est, quod eam suam faciat : quasi, qui invenit agrum, in quo est the
saurus, non potest gaudere de thesauro in alieno agro non suo
existente; quare vendit omnia et emit agrum illum, ut in suo agro
habeat thesaurum. Unde oportet omnia sua vendere et dare. Non ю
vult enim aeterna sapientia haberi nisi ibi, ubi habens nihil de suo
tenuit, ut eam haberet. Id autem, quod de nostro habemus, vitia sunt;
de aeterna vero sapientia non nisi bona. Quapropter spiritus sapien-
tiae non habitat in corpore subdito peccatis, neque in malivola anima,
sed in agro suo puro et sapientiali munda imagine quasi in templo 15
sancto suo. Ubi enim aeterna habitat sapientia, ibi est ager dominicus
fructum ferens immortalem. Est enim ager virtutum, quem sapientia
1) acccptt ЪW 1) in от. ЕИт 1) intcrato U 2) prohibet iff 2) sed
quae p 2) sed de hiis, que in se ipso 3S: semetipso H 2) in ipso Tv 2/3) experi-
mentabiliter R W (exmcntabiliter) 3) gustavit: gustaverit Ra: gustavit. Ideo solvitur
problema, quod a multis miiatur: cur docti et scientia eminentes mult i non fiunt emendations
vitae, quam sint, ymmo sacpius peiores efficiuntur et sunt minus ordinati in vita ydeotis. Non
alia causa invenitur, quia non gustavcrunt sapientiam aeternam pracgustatione affectuosa, ut
(от. Tii) dictum est iuxta consilium prophetae inquientis «gustate et videte, quoniam (quam
Bn) suavis est Dominus». Non dicit «videte et (i. e. FL) iudicate et gustate». Iudicare vel
loqui de cibo nemo potest recte nisi qui gustavit. Ille quidem fructuosius ac deliciosius de
cibo loquitur (loquatur F) et (qui F) suum attollit desiderium, qui praegustavit. Scire enim
multas amoris . . . TiBnLFB 3) S* in marg. notat Nota notum problema 4) Ж*
in marg. notat Scire et non gustare vanum est 4) vacuitas: fatuitas // 4) quaedam:
quidem Bn 5) quaer. veram sapientiam et aeternam BnLFBH 6) ipsa: ipso OV
6) valde nee. est Za 6) quod от. R 6) intellecto B: intellectum ¡ff H 6) repеrent /
7) eam tunc s. Zo 7) facit Oa 7) quasi ille Za 7) magnus thesaurus Za
9) vendit omnia, ut narrat evangelium, et emit . . . 'Ivlinl.FB 9) ut от. Bn 10) thesau
rum, et cur thesaurus affectarur nisi propter fructum et utilitatem eius, quae haberi nequeunt
in alieno existente agro. Unde oportet... HiBnLFB 10) Ъ* in marg. notat Eterna
sapiencia ubi vult haberi 10) Non enim / 11) aeternam sapientiam habere Wr I: aeterna
sap. aeterna haberi Os 11) ibi от. p 12) vitia nostra s. Pn Os 15) et от. I 15) munda:
pura E: mundi p 16) enim от. W 16) ibi: ubi a 16/17) ager Domini cuius fr. Ra
1 7) fructum от. W \1)Ъ* in marg. notat ager virtutum 1 7) quem : quam Oe Me V С D Os I
9) Matte, 1), 14. 12—i 3)</. Augustinus De vera nl. 9,17 (PL )4, 1)o). 13—16) Ps. 10,j.
13) Meister Eckbards BисЬ d. göttl. Tröstung ed. Strauch 42,12 sqq. 17) Excitat. Ill ex
sermone »Paraclitus autem Spiritus» [1444] (ed. Peris. II fol. 46 sq); VI ex sermone *Spiritus autem
Paraclitun [14jj] (ed. Paris. II fol. 104 sqq).
 LIBER PRIMUS 19

colit, ex quo nascuntur fructus spiritus, qui sunt iustitia, pax, forti-
tudo, temperantia, castitas, patientia, et ceteri tales. fol. 77'
Orator. Habunde haec explanasti. Sed nunc te oro : nonne Deus est
omnium principium?
5 Idiota. Quis haesitat?
Orator. Estne aliud sapientia aeterna quam Deus?
Idiota. Absit quod aliud, sed est Deus.
Orator. Nonne Deus Verbo cuncta formavit?
Idiota. Formavit.
10 Orator. Est Verbum Deus?
Idiota. Est.
Orator. Sic est et sapientia?
Idiota. Non est aliud dicere Deum omnia in sapientia fecisse quam
Deum omnia Verbo creasse. Considera autem, quomodo omne, quod
15 est, potuit esse, et potuit sic esse, et est. Deus autem, qui tradit sibi
actualitatem essendi, est, apud quem est omnipotentia, per quam res
de nonesse ad esse potuit produci. Et est Deus Pater, qui dici potest
unitas seu entitas, quia necessitat esse, quod erat nihil, ex omnipotentia
sua. Deus etiam tradit sibi tale esse, ut sit hoc, puta caelum et non
20 aliud, neque plus neque minus ; et hic Deus est verbum, sapientia seu
Filius Patris, et potest dici unitatis seu entitatis aequalitas. Est deinde
esse et sic esse unitum, ut sit; et hoc habet a Deo, qui est connexio
1) colit oт. E 1) Ъ* in marg. notat fructus spiritus z) ceteri ЪZo: ceterae
RtiFLBO: et cetera sive ceteri taies Л 3) est от. ЪBНWI 8) cuncta verbo
creavit WI 12) Sic: Hic E 12) est от. Wr 12) et от. Wrl 13) aliud от. T
(addif in marg. inf.) 13) Deum oт. Os 14) in verbo E 14) considerat Aie
14) quomodo: quo F 14) omne: esse Btt 15) potuit esse oт. D 15) ut est S
15 — 16) Deus — essendi est oт. H ij) tradidit 7vLFBlfrRaIZ(corr.) 15) sibi: cip
16) apud per quem W 16) omnipotentia: potentia OC DOsRaZa 17) non de esse
ad esse W 17) potuit: ponit R 17) perduci E 17) dici oт. E 18) entitas seu
unitas a 18) quia: quae E 18) necessitas RtiLB 18) quod erat nihil oт. H
19) etiam: autem E 19) tradidit R VftH 19) sibi: illi Z (corr. ex sibi) a 19) puta:
ut puto H 20) Deus verbum est seu sap. V 21) unitas H 21 —22) Et deinde
esse unitum ut sit TfF 22) et sic esse oт. I 22) sit: sic F B 22) hoc oт. I
i—2) Gal. j, 22. i) Sap. 9,1. 10) lob. 1, 1. 14) Ps. 10), 24; Sap. 9,1. 21) De
notionibus unitas, aequalitas, nexus (connexio) conferre liceat Docta Ign. [1440] I 7—9 p. 14 sqq;
Sermo *Dies sanctificatus» [14)9] ed. Hoffmann-Klibansky p. 22 sqq; sed et ea, quae in Parmenide
Platonis et Prodi de imitate et alteritate exposita sunt. Praeterea Thkodoricus Carnotensis De
opere sex dierum apud Hauréau, Notices et extr. I 6).
6) Sapientia aeterna est Deus: De ven. sap. [146]] с. ij (ed. Paris. I fol. 206'). 20) De
ven. sap. [146)] с. )1 (ed. Paris. I fol. 214''').
lo IDIOTA DE SAPIENTIA

omnia connectens; et est Deus Spiritus sanctus. Spiritus enim est

uniens et nectens in nobis et universo omnia. Unde sicut unitatem
nihil gignit, sed est primum principium nequaquam principiatum, sic
Patrem nihil gignit, qui est aeternus. Aequalitas autem ab unitate
procedit : sic Filius a Patre. Et nexus procedit ab unitate et sua aequa- J
litate. Unde omnis res, ut habeat esse et tale esse, in quo est, opus
habet unitrino principio, Deo scilicet trino et uno, de quo longior
sermo fieri posset, si tempus concederet.
Sapientia igitur, quae est ipsa essendi aequalitas, verbum seu ratio
rerum est. Est enim ut infinita intellectualis forma; forma enim dat ю
formatum esse rei. Unde infinita forma est actualitas omnium forma-
bilium formarum ac omnium talium praecisissima aequalitas. Sicut
enim infinitus circulus, si foret, omnium figurarum figurabilium
verum exemplar foret et cuiuslibet figurae essendi aequalitas, foret
enim triangulus, hexagonus, decagonus et ita deinceps, et omnium 15
mensura adaequatissima licet simplicissima figura: sic infinita sapien
tia est simplicitas omnes formas complicans et omnium adaequa
tissima mensura, quasi in perfectissima Omnipotentis artis idea
1) est1 oт.E 1) est* oт.TvLFBH 2) uniens: unicus / 2) connectens
BnLFTiH 2) universa ЪВпРBTsН )) et nequaquam К 3) s1c: sicut Wr
4) Ъ* in marg. nоtat principium quomodo trinum et unum 5/6) aequalitate: sic Spiritus
sanctus a Patre et Filio add.Zp 6) et tale esse от. W 9) aequalitas: qualitas V
10) ut от. V ю) et forma enim W 11) in infinita Ra 11— 12) est — formarum от. Ъ
ii/i2) formabilium: ex formalium corr. in marg. Ъ*: formalium L n) ac: et №r 12) pre-
ciosissima Ra 12) aequalis Шг 13) foret: eiset Z (corr.) p 14) exemplum VH
14) foret: esset Z (corr.) p 14) essendi от. Б 14) foret: esset Z (corr.) p 15) et
decag. Me 15) ita: sic (h 15) et* от. H 1j) omni Oí/ ï 15 —18) omnium
figura licet simplicissima. Sicque infinita sap. est simplicitas omnes complicans formas et
omnium adaequatissima mensura. Ъ 1 6) in infinita F 17—18) est — adaequatissima
от. Tv (addit in marg.) 17) omnis forma U 17/18) et omni adaequatissima mensura S
18) in perfectissima: imperfectissima DCb
7) De uniírino principio omnium rerum cf. Docta Ign. [1440] I 7 p. 14 sqq. 10) De genesi
[1447] (ed. Paris. I fol. 7S). 13) De infinito circulo Nicolaus Cusanus tractat in libello *De
geometricis transmutationibus» [14j0 fulii 12] et *De aritbmeticis complementist [14j0 fulii 1)], quos
immediate sequitur noster liber I de sapientia [14jO fulii ij] cf. etiam Docta Ign. [1440] I 10. 1)—//,
p. 19 sqq. 2j—)0. 17) infinita sapientia est simplicitas omnes formas complicans cf. Docta
I&. [1440] Il 4 P. 7*; .Apol. [1449] 27,7 sqq; De gen. [1447] (ed. Paris. I fol. 6j'—66').
7) De vis. Dei [14j)] с. 17 (ed. Paris. I fol. 1oS'-'); De beryllo [14j8] с. 22 (ed. Paris. I
fol. 1S7'); Depossest [1460] (ed. Paris. I fol. 1S0'); De apice tbeoriae [1464] n. 10 (ed. Paris. I
fol. 221'); Ex tractatu *Tu quis es?» [1419] (ed. Paris. II fol. 10'"); Excitat. IV ex sermone
'Maria optimam partem elegit» [1446] (ed. Paris. II fol. 66'): «unum enim est unitrinum (Vat.
1244 fol. 127— praebet unitivum), quare vivificativum et aeternificativum». 17) Excitat. VII
ex sermone *Trinitatem in unitate veneremur» [1416] (ed. Paris. II fol. 1)4'-').
 LIBER PRIMUS 21

omne per artem formabile simplicissima forma ars ipsa existat, ita
quod, si respicis ad humanam formam, reperis formam artis divinae
eius praecisissimum exemplar, quasi aliud penitus nihil foret quam
humanae formae exemplar. Sic ad formam caeli si respicis et te ad
5 formam artis divinae convertis, penitus ipsam non aliud concipere
poteris quam huius formae caeli exemplar, et ita de omnibus formis
formatis vel formabilibus, ut ars seu sapientia Dei Patris sit simpli
cissima forma, et tamen infinitarum formabilium formarum quam-
quam variabilium unicum aequalissimum exemplar.
io О quam admiranda est illa forma, cuius infinitatem simplicissimam
omnes formabiles formae nequeunt explicare ! Et qui se elevat altissimo
intellectu super omnem oppositionem, ille solum hoc verissimum in-
tuetur. Ac si quis attenderet vim naturalem, quae est in unitate, illam
vim videret, si actu eam esse conciperet, quasi esse quoddam formale
15 solo intellectu de longe visibile. Et quia foret vis unitatis simplicis
sima, ipsa foret quaedam simplicissima infinitas. Deinde si hic ad
formam numerorum se converteret, dualitatem aut denaritatem con
siderando, et reverteretur tunc ad vim actualem unitatis, ipse videret
formam illam, quae ponitur esse vis actualis unitatis, praecisissimum
2o exemplar dualitatis, sic etiam denaritatis et alterius cuiuscumque
numeri numerabilis. Hoc enim ageret infinitas formae illius, quae vis
dicitur unitatis, quod, dum ad dualitatem respicis, forma illa non
potest esse nec maior nec minor dualitatis forma, cuius est prae
cisissimum exemplar. Sic vides unicam et simplicissimam Dei sapien-/o/. 7<T
1) forma от. С (С* in marg. corr.) D 2) reperies LFHZn 3) quasi penitus
aliud penitus nihil R: quasi aliquid aliud Os 3) penitus от. Б 3) foret: esset p
4) Sic: Si U 4) ad1: et H }) aliud esse conc. Ъ 6) huius: huic Ж (corr. ex hinc)
6) caeli от. I -f) vel: et / 7) Ъ* in marg. notat sapientia dicitur ars Dei 7) sapien-
tiam H 8) tamen от. H 8/9) quamquam: tamquam Aj 9) un. et aequal.
BnLFH 10) illa: ista E 10) cuius forma infin. D 12) intellectui W I 14) eam
actu esse Ti/ (esse от.) BnLB 14) conciperet — esse от. W 15) foret: esset Zp
16) foret: esset Zp 16) quaedam: quae W 17) se: sic №rl 17) denarietatem O Os B
decennalitatem/i 18)unitasO 19— 11) actualis — quae vis от. Wf 20) denarietatis О B
decennalitatis p 20) cuiusque Л z 1) infinitas от. H 22) quod: от. TU RMeEV:
atque Ts 22) illa quae в 23) nсс maior: neс от. BnLFBH I 23) forma duali
tatis a 24) Sic от. Aie 24) unitam U

21) De umtate in dhtinctione: Plotinus Emt. VI 4,14; VS,4; Proclus lnParmen.7j1, 1 } sqq.
(Dodds 291 sq, )00 sq); [DionYSius Areop.] Div. noт. 2,j; Nicolaus Cusanus Docta Ign.
[1440] I1tp.)S,24.
22 IDIOTA DE SAPIENTIA

tiam, quia est infinita, esse omnium formarum formabilium verissi-

mum exemplar. Et hoc est suum attingere, quo omnia attingit, omnia
finit, omnia disponit. Est enim in omnibus formis ut veritas in ima
gine et exemplar in exemplato et forma in figura et praecisio in assimi-
latione. Et licet se omnibus communicet liberalissime, cum sit infinite 5
bona, tamen a nullo capi potest uti est. Identitas enim infinita non
potest in alio recipi, cum in alio aliter recipiatur. Et cum non possit
in aliquo nisi aliter recipi, tunc recipitur meliori modo quo potest,
sed immultiplicabilis infinitas in varia receptione melius explicatur;
magna enim diversitas immultiplicabilitatem melius exprimit. Ex quo 10
evenit, ut sapientia in varus formis varie recepta hoc efficiat, ut quae-
libet ad identitatem vocata modo quo potest sapientiam participet, ut
quaedam eandem participent in quodam spiritu valde distanti a prima
forma, quae vix esse dementale tribuit, alia in magis formato, quae
esse minerale tribuit, alia adhuc in nobiliori gradu, quae vitam praebet 15
vegetabilem, adhuc alia in altiori, quae sensibilem, post hoc quae ima-
ginabilem, deinde quae rationalem, post quae intellectualem. Et hic
est gradus altissimus : proxima scilicet sapientiae imago. Et hic solus
est gradus habens aptitudinem se ad sapientiae gustum elevandi, quia
in illis intellectualibus naturis imago sapientiae est viva vita intellec- 20
1) formarum от. OOsWrl 2) Tb* in marg. notat Sapientia quomodo omnia
attingit 2) attingat Oe 3) ut: et T (corr. ut in marg.) Oe 4) etJ: ut F: от. p
5) / in marg. notat Alias sic habetur: Et licet omnibus communicet liberalissime, cum sit
infinite bona, tamen a nullo capi potest uti est, cum in alio aliter recipiatur, et cum non
possit in alio nisi aliter recipi, tum recipitur meliori modo, quo potest. Sed immultiplicabilis
infinitas varia receptione menus explicatur etc. 6) capi от. Wr 6)uti:utH 6—7) Iden
titas — recipi от. Zo 7) recip aliter D 7) recipitur/ 7—8) Et cum — recipitur от. Oe
7) posset ЪНW 8) aliquo: alio /; 8) nisi: non RaR (corr. ex nisi) 8) modo:
non Oe 9) ut multiplicand Wfl: multiplicabilis X 10) magna: magis H
10) in multiplicabilitate В ю) exprimitur ï: exprimat CWra 11) efificit
Os 12) participiat aliter participat Tv: participat la: participiat UOeWrTi: percipiat
KnLFBHTOe* (corr.) RMeEVRaC i3) participant Wr 14) quae1 Я: qui ceteri a
14) esse от. Ъ ц— 15) in magis form. — alia от. Ur 14) quae* S: qui ceteria 15) esse
numero minerale U 15) minerale: materiale Os: numerale ROLF: naturale TiL (corr. in
marg. minerale) 15) adhuc: adit Wr: ad hoc Za 15) nobil.: meliori / 15— 16) gradu
— altiori от. Ъ 15) quae: qui CRaDWrIZo: quae ceteri 16) adhuc: adit Wr:
addit I 16) altiora DOe 16) quae1: qui CRaDWrIZo: quae ceteri 16) hoc от. R
16) quae*: qui CRaDWrIZo: quae ceteri 17) deinde quae rationalem от. I 17) de
post D: postea S 17) post quae BnLBTsHAU: quae от. Wr I 18) gradus est a
20) viva: una R

2) attingere — disponere: Sap. S,1.

 LIBER PRIMUS 23

tuali, cuius vitae vis est ex se vitalem motum exserere, qui motus est
per intelligere ad proprium suum obiectum, quod est veritas absoluta,
quae est aeterna sapientia, pergere. Pergere autem illud, cum sit in
telligere, tunc est et gustare intellectualiter: apprehendere enim per
5 intellectum est quidditatem quadam degustatione gratis sima modo
quo potest attingere. Sicut enim sensibili gustu, qui non pertingit ad
rei quidditatem, in extrinsecis a quidditate quaedam grata suavitas per
sensum percipitur, sic per intellectum intellectualis suavitas in quiddi
tate degustatur, quae est imago suavitatis sapientiae aeternae, quae
10 est quidditatum quidditas, et est comparatio suavitatis unius ad
aliam improportionalis.
Sic nunc pro hoc brevi tempore haec sic dicta sufficiant, ut scias
sapientiam esse non in arte oratoria aut in voluminibus magnis,
sed in separatione ab istis sensibilibus ac in conversione ad sim-
15 plicissimam et infinitam formam, et illam recipere in templo pur-
gato ab omni vitio, et fervido amore ei inhaerere, quousque gustare
eam queas et videre, quam suavis sit illa, quae est omnis suavitas.
Qua degustata vilescent tibi omnia, quae nunc tibi magna videntur,
et humiliaberis, ut nihil arrogantiae in te remaneat neque aliud quod-
20 cumque vitium, quoniam castissimo et purissimo corde semel de

1) intellectualis IZa 2) ad intelligere per propr. H 3) pergere1 от. O Os

4) et: etiam / 5) quandam 3? 6) in sensuali ОI 6) non от. E
6) attingit Wrl 7) rei от. D 7) ex extrinsecis R: ex intrinsecis ЪО (in marg.) LRa:
'тот. BnFBJiHTUOeMeEV 7—9) quaedam — quidditate от. W 8) Et sic R
9) gustatur RaH 9) et aeternae/> 10) est* от. Dl 10) unius ad alteram sive
aliam Ъ 11) improportionabilis Za 12) I in marg. notat Ecce ad quid commodum
12) pro bac D 12) tempore от. F 12) sic от. Os 13) in* от. OC DW.IZo
13— 14) aut in voluminibus magnis seu in vaniloquiis, sed in sep. Ъ BnLFB 14) sed от. H
14) ab: ad V 14) conversatione R 15) illa BnW: illam scias recipere p 15) templo:
tempore Ъ 1 6) ei: et О i6) adhaerere H 17) sit: est E: от. Xfr 17) illa от. Ъ
18) Qua: Quia a 18) gustata Б 18) tibi* от. Z 19) humiliaberis: Ъ'£ in marg.
notât Differentia inter humanam et divinam sapientiam 19) ut: et JmFH 19) rema-
net // 19) neque aliquid aliud 2t> 20) quoniam: quando Л 2о) vitium. Et
haec est vera differentia inter humanam et falsam sapientiam et veram ac divinam. Nam illa
suos alumnos inflat superbosque et tumidos reddit, multa transitoria ambientes. Ista vero
suos virtutibus alit, humiles reddit et (аc F) mansuetos, benignos, modestos, pios ac dociles
atque pac¡ficos, sine omni contentione viciosa, quoniam qui semel castissimo et puro
corde dulcedinem verac et aeternae sapientiae degustaverit, indissolubiliter ei ad-
h aere bit, omnia parvipendens quae in hoc mundo bona videntur, ¡mmo h une totum mun-
dum et cuneta, quae in со sunt, deserendo potius quam ipsam veram sapientiam et
(et aeternam от. JhLF) acternam (in marg. corr. scilicet deserere). Hoc autem nemo carnalis
 24 IDIOTA DE SAPIENTIA

gustatae sapientiae indissolubiliter adhaerebis, etiam potius hunc

mundum et cuncta, quae non sunt ipsa, quam ipsam deserendo. Et
cum indicibili laetitia vives, morieris et post mortem in ipsa amoro-
sissimo amplexu aeternaliter requiesces, quod tibi et mihi concedat
ipsa Dei sapientia semper benedicta. Amen. i

fol. 7<f» Idiota de sapientia.

Liber secundus.
Accidit oratorem Romanum post verba, quae audivit ab idiota de
sapientia, in summa admiratione suspensum adiisse ipsum idiotam,
quem circa templum Aeternitatis latitantem inveniens sic allocutus est: w
О vir desideratissime, adiuva impotentiam meam, ut in difficilibus,
quae mentem meam transcendunt, quadam facilitate depascar; alio-
quin parum proderit tot altas a te audisse theorias.
plene credere potest, nisi qui gustaverit illam, ut supra patuit. Et si tu hoc feceris cum in
dicibili laetitia vives et cordis iocunditate absque taedio morieris, ut valeas frui plene
quod tantum hic praegustasti et post mortem in ipsa sapientia aeterna amorosissimo
amplexu aeternaliter requiesces, quod tibi et mihi concedât ipsaDei sapientia
nunc et semper benedicta. Amen. Et finit primus. Deogratias. Ж B (cum variantibus sqq:
a) alit virtutibus b) dulcedinem от. c) scil, descrerc от. d) praegustaverit e) absque: atque
f) tibi от. g) Et finit pr. от. BnLF)
1) gustatae E: degustare Oe: degustare sane H j) et potius / 2) modum R
3) iudiciabili U 3) vivens С IZo 3) morierisque E 3) in ipsa от. E: ipsi T¡D
4) requiescas R 5) semper: aeternaliter Os 5) Amen от. TUOeRWFRaCSa: Amen.
Deo gratias D 5) Explicit primus tractatus BnL: Finit primus T (T* addit liber de Sa
pientia) V: Finitur primus liber £/: Et sic finit primus R: Explicit primus Me: Finis primi E:
Primi dialogi Idiote finis p: Finivi die qua incepi Reate (Reare Za) 15 Julii 1450 N. Car.
S. Petri CZa: Explicit dialogus Ideote de sapientia Nicolai de Cusa. Finivit die qua incepit
Reare 15 Julii anno 1440 О: Anno Domini 1487 Sabbato post Pasche Finit Ideote de Sa
pientia primus liber. Incipit secundus /: Finivi die qua incepi Reare 15 Julii 1450 Nico.
Cardina. S. Petri notat P: Finivi die qua incepi Reate 15 Iulii 1440 (sic1) Nie. Cardinalis
S. Petri Os 6—7) Incipit secundus tractatus ydeote de Sapientia ЪB (rubro col.):
Incipit secundus ydeote de Sapientia L: Incipit secundus 7"*: Secunda dialogi part¡cula F:
De facilitate difficilium sapientiae eiusdem qui supra Me: Liber secundus U: Dyalogus secun
dus E: Ydeote secundus liber qui sic incipit: Accidit orator Romanus W: Ydeote secun
dus Ra: Ydeote secundus de sapientia. Cuius supra D: Incipit secundus I: Incipit secundus
dialogus Ideote О : Idyote secundus Ca: Ydeote liber secundus Z: Nicolaus de Cusa Card. Idiot ae
de sapientia liber secundus. Interlocutores: auctor, orator, idiota p 8) Orator a: Auctor p
8) Ace. autem or. BttLFBH 8) Romanum: racionem W 9) in oт.p 10) circa oт. 7v
10) invenit H 11) Orator Ер i1) desiderantissime LFU 11 — 12) ut — mentem
meam Ж* corr. ¡n marg. 11) difficultatibus Ъ 12) mentem meam ïïBnLFB:
mcam oт. ceteri a \z) facilitate: felicitate H: oт. R
 LIBER SECUNDUS 25

Idiota. Nulla est facilior difficultas quam divina speculari, ubi de-
lectatio coincidit in difficultate. Sed quid optas dicito !
Orator. Ut mihi dicas : Ex quo Deus est maior quam concipi possit,
quomodo de ipso facere debeam conceptum?
5 Idiota. Sicut de conceptu.
Orator. Explana!
Idiota. Audisti, quomodo in omni conceptu concipitur inconcepti-
bilis. Accedit igitur conceptus de conceptu ad inconceptibilem.
Orator. Quomodo tunc faciam praecisiorem conceptum?
10 Idiota. Concipe praecisionem; nam Deus est ipsa absoluta praecisio.
Orator. Quid tunc per me agendum est, quando de Deo rectum
conceptum facere propono?
Idiota. Tunc te ad rectitudinem ipsam convertas.
Orator. Et quando verum de Deo conceptum facere nitor, quid
15 tunc agendum?
1) difficilior facultas S: fclicior diff. H 1) quam: quin W 1) ubi: cum E
2) concidit Oe (Oe* in marg. coincidit) 2) in: cum Zo 2) quid: quod "RCa ÇE>* in
marg. notat Deus quomodo intellectu concipitur) Z 3) Deus in saecula benedictus maior
est Ъ: Deus от. D 4) quomodo: quo Oe 4) debeo BnLFEI 4) I in marg.
inf. notat Quomodo de Deo debeamus facere conceptum. Vide etiam hic fol. i) cedula
34, 76, 153, 178 ("ibidem in marginibusj 203 Linconiensis 5) от. R j) concepta W.;
concepto H 7) quomodo: quoniam ünFBH 7) omni от. 'Is 8) aeeidit OeFH
8) inconceptibilc O: incepta Iff 9—10) conceptum — praecisionem от. ]fr 10) con-
cipere TUOeORa 10) precisiore U 10) nam: non R 10) Deus semper bene
dictus est ЪВп LFB 11) Quod D Ra 11) est от. H 11) Deo: со Ra: Deo
benedicto Hi 12) conc, proponere pono Jff 13) ad te ad rect. D 14) Et quando
de Deo rectum conceptum nitar facere Iff: facere nitar facere / 14) Est quando Oe
(Oe* corr. et in marg.) 15) tunc от. E

1) Ad doctrinam Cusani de facilitate tbeologiae conferendum est capitulum 7 libri I De сонiccturij

[1440] (ed. Paris. I fol. 4)'): «Omnis mens inquisitiva atque investirai iva non nisi in eius
lumine requirit, nullaque esse potest quaestio, quae eam non supponat; quaestio an sit norme
entitatem, quid sit quidditatem, quare causam, propter quid finem supponit . . . Adverte igitur,
Iuliane pater, quam clara atque brcvis est theologia». 1) divina speculari: cod. I hoc loco
commemorat Lincolniensem i. e.probabiliter commentarium Roberti Lincolniensis (Grosseteste) in mysticam
tbeologiam Ps. Areopagitae. 4) conceptus Dei: De coniect. [1440] /7 (ed. Paris. I fol. 4)');
De quaer. Deum [144j] (ed. Paris. I fol. 197'"); Cribratio Alcborani [post 14jS] II 6 (ed. Paris. I
fol. 1)j'). 10) praecisio: Docta Ign. [1440] II 1 p. 62; De coniect. [1440] I 2. 12; II 1;
Apol. [1449] p. 27; De mente [14j0] с. 7; praecisio inattingibilis: De coniect. [1440] I 2 (ed.
Paris. Ifol. 61', II 1 ib. fol. j7'); De staticis experimentis [14jo] aliisqm locis.

4) De possest [1460] (ed. Paris. Ifol. 179 ""); Deludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. 1jS'):
conceptus de Deo omnem excellit conceptum; De passest [1460] (ed. Paris. I fol. 179 '): Deus est
conceptus absolutus. 9) Praecisio: De ludo globi [146)] I (ed. Paris. Ifol. 1jS'); De possest
[1460] (ed. Paris. I fol. 179'); De ven. sap. [146)] с. )S (ed. Paris. I fol. 216'—217'); Ex
tractate *Tu quis esh [14j9] (ed. Paris. II fol. S') et saepius.
26 IDIOTA DE SAPIENTIA

Idiota. Ad veritatem ipsam inspicias.

Orator. Quid si iustum conceptum facere proposuero?
Idiota. Ad iustitiam te convertas.
Orator. Et quando quaesivero, quomodo bonum attingam de Deo
conceptum, quid tunc agam? 5
Idiota. Ad bonitatem mentis oculos attolle.
Orator. Miror, quo me in omnibus remittas.
Idiota. Vide, quam facilis est difficultas in divinis, ut inquisitori
semper seipsam offerat modo, quo inquiritur.
Orator. Nihil indubie mirabilius. ю
Idiota. Omnis quaestio de Deo praesupponit quaesitum, et id est
respondendum, quod in omni quaestione de Deo quaestio praesup
ponit; nam Deus in omni terminorum significatione significatur, licet
sit insignificabilis.
Orator. Declara quaeso, quia nimis admiror, ut vix quae dicis aure 15
percipiam.
Idiota. Nonne quaestio, an sit, praesupponit entitatem?
Orator. Immo.
Idiota. Cum ergo a te quaesitum fuerit, an sit Deus, hoc quod
praesupponitur dicito, scilicet eum esse, quia est entitas in quaestione 20
praesupposita. Sic si quis quaesierit, quid est Deus, cum haec
quaestio praesupponat quidditatem esse, respondebis Deum esse
ipsam quidditatem absolutam. Ita quidem in omnibus. Neque in hoc
cadit haesitatio. Nam Deus est ipsa absoluta praesuppositio omnium,
i) veritatem: virtutem Ж8 (corr. veritatem in marg.) 1) conspicias V 4) Est
quando Oe 4) bonum: verum H 4/5) conc, de Deo glorioso ЪB j) quod D
6) attolle corr. ex attollas E: attolles ЪВпЕBЛН: attollas /.' 7) quo: quomodo BnLFH
8) Ж2 in marg. notat difficultas facilis 9) semper от. Me 10) Nihili I 11) Deo
semper benedicto praesupponit quaesitum Ж ii) et id: et от. Вп: id от. D: id ad Ж:
et illud Oe 12) omni от. S 12) quaesitio ЪLFBHOe: quaesitum BnliTU RMeE
15) qui dicis Wr 17) an sit от. WI: aut sit U 19) modo hoc quod П 20) scilicet
от. Ш 20) quaestio Oe 21) quaesiverit îfr 21) est: sit Me 21) haec от. UMe
22) praesupponit ПНЯ il) quidd. esse: q. Dei BnLFB «/23) ipsum Deum esse quiddi
tatem H 23) Ita от. m 23) quidam Oe 23) in: de Za 23) Ncc H
24) haes. aliqua TvBnLF 24) ipse Deus E
n) De coniect. [1440] I 7 (ed. Paris. I fol. 4)'-'); ad bane *tbeologiam circularetm vide Doct. Ign.
[1440] I 21 p. 44,4sqq; II ] p. 7Z,1osq; Apol. [1449] 2)juq. 23) Docta Ign. II 4, 7
p. 72 et S1 sqq.
ii) theologia circularis: De vis. Dci [14j)] с. ) (ed. Paris. I fol. 1oo'): tota theologia in
circulo posita dicitur.
 LIBER SECUNDUS rj

quae qualitercumque praesupponuntur, sicut in omni effectu prae-

supponitur causa. Vide igitur orator, quam facilis est theologica diffi-
cultas.
Orator. Certe ista facilitas est maxima et stupenda.
5 Idiota. Immo dico tibi, quod Deus est ipsa infinita facilitas, et ne
quaquam convenit Deo, quod sit ipsa infinita difficultas. Oportet
enim, uti parum post audies de curvo et recto, quod difficultas
transeat in facilitatem, si Deo infinito debeat convenire.
Orator. Si id, quod in omni quaestione praesupponitur, est in theo-
io logicis ad quaestionem responsio, tunc nulla est de Deo propria
quaestio, quando in ea coincidit responsio.
Idiota. Optime infers! Et adice, quod, cum Deus sit infinita recti-
tudo et necessitas absoluta, hinc dubia quaestio eum non attingit, sed
omnis dubitatio in Deo est certitudo. Unde sic et omnis de Deo ad
is quaestionem responsio non est propria et praecisa responsio, cum
praecisio non sit nisi una et infinita, quae est Deus. Omnis enim
responsio participat de absoluta responsione, quae est infinite prae
cisa. Sed id, quod dixi tibi, quomodo in quaestionibus theologicis
praesuppositum est responsio, intelligendum est modo, quo est
20 quaestio; et sic capias hanc esse sufficientiam, quoniam, cum de Deo fol. /?r
nec quaestio nec ad quaestionem responsio praecisionem attingere
possit, tunc modo, quo ad praecisionem accedit quaestio, eo modo
1) qualitercumque: quantitatem Ъ: qualitatem BttFBTsHL 1) praesupponuntur:
supponuntur E: prosupponunt F x) affectu Ъ 2) orator ода. Su F"Б L 2) theo-
loyca H 2—4) difficultas. Ydeota: Verum in gustu non in comprehensione praecisa,
quia incomprehensibilis est Deus sed semper benedictus et metuendus. Orator: Certe
ista П (sed — metuendus от. BTàH) 4) ista: illa LH 5) Deus semper
amandus est Ъ 5 —6) et nequaqum — difficultas от. Hi (Ъ corr. in marg.) 6) Deo
от. Ъ 6) inf. diff. quia difficultas dicit penam imperfectionis, quae Deo non appro
priate ЪI/hBF 7) enim: eum W- 7) uti: sicut H 7) parum: paulo p
8) transit W 8) debet: debeat Ъ*OCRRaHM.IZ: debet eeteri 9/10) in
theologia Oe 10) de Deo nulla est a n) quando: quoniam H 11) concidit Kf.
12) addice С ii) quod ода. BnLFB i3) dubio W. 14) certitudo: rectitudo H
14) sic ода. S 14) omnis ода. E ij) quaesitionem p 15) Ж* in marg. notat
Responsio de Deo non est propria neque praecisa 15) nоn ода. Vír I 15) sed praec. Ог
i6) non от. H 16) enim от. Ъ ij) infinita Oe (Oe* corr.) H 18) in ода. Me
19) praesupposita H 19) est1: sit E 20) esse от. Ъ a0) quoniam:
quam HP 20) de от. CW.IZo 21) nec* ода. S 22) tunc: eo ï 22) quo от.
ftMiLFBH 22) accidit H 22) modo est praec. ï

16) Omnium praecisio est Deus: vide supra p. 2j,1o.

 28 IDIOTA DE SAPIENTIA

praesuppositi responsio. Et haec est sufficientia nostra, quam ex Deo

habemus, scientes inattingibilem praecisionem non posse per nos
attingi, nisi modo aliquo absolutae praecisionis modum participante.
Inter quos modos varios et multiplices unicum praecisionis modum
participantes iam dictus modus plus accedit ad facilitatem absolutam. 5
Et est sufficientia nostra, quia alium, qui sit simul facilior et verior,
attingere nequimus.
Orator. Quis non stuperet haec audiens? Nam cumDeus sit ipsa
incomprehensibilitas absoluta, tu dicis tanto comprehensionem ad
ipsum plus accedere, quanto modus eius plus participat facilitate. 1o
Idiota. Qui mecum intuetur absolutam facilitatem coincidere cum
absoluta incomprehensibilitate, non potest nisi idipsum mecum affir-
mare. Unde constanter assero, quod, quanto modus universalis ad
omnes quaestiones de Deo formabiles fuerit facilior, tanto verior et
convenientior, prout Deo convenit positio. 15
Orator. Explana istud !
Idiota. Hoc est prout de Deo admittimus aliqua affirmative dici
posse. Nam in theologia, quae omnia negat de Deo, aliter dicendum,
quia ibi verior responsio est ad omnem quaestionem negatio. Sed eo

1) praesupponit IZa 1) haec est: hoc est U: est от. D: est hoc Oe 4) quos
от. D 4) varias /71 (corr. varios) U 5) plus: prius BP 5) accedit: accepit W:
accidit OeH 6) sit: sic a 6) simul от. E 6) fisc, est et verior Oe 8) Ut
quis Xfr 8) stupescit LFBD: stupet H 8) cum от. BnLFBH 9) comprehen-
sibilitas ЪMnLFBHT (T* corr. incompreh.) UOeMeE: incomprehensibilis W. 9) com
prehensionem: apprehensioncm Fa 10) ipsam №r 10) eius plus: illius plus Za:
illius amplius/i 11) Id. Qui — absolutam от. Ш n) coincidere от. W I 12) com-
prehensibilitate UO 12) id ipsum: ad ipsum HXft: ipsum Ъa \2) mecum от. E
13) universalis: utilis D 14) de: a / 14) fuit О 14) et: ut // 15) de Deo Kr
15— 17) Deo — prout от. Oe (Oe* corr. in marg. infer.) ij) posito b 16) Expl.
queso istud П 17) prout: ut H 18) de от. "S/ 18) dic. est TvBnLFBH
19) est от. Ъ 19) omnem от. TU 19) eodem W.

18) NicOlaUS Neoplator.tcorum exemplum sequens distinguit theologiam negativam, affirmatwam,

dubiam (i. e. neque negativam neque affirmatwam) ; cf. [Dion. Areop.] Mjrst. tbeol. с. j; De div.
noт. j,S; vide Docta Ign. [1440] I 16, 24, 26; De coniect. [1440] I 7 (ed. Paris. Ifol. 4S' ');
I 10 (ib.fol. 4j'-'); Apol. [1449] 10, 7; De fil. Dei [144j] (ed. Paris. I fol. 6S'); De ven.
sap. [146)] с. )o (ed. Paris. I fol. 21)'—214'); De her. [141S] с. i2 (ed. Paris. I fol. 1Sj'); Ex
tractatu *Ты quis est [1419] (ed. Paris. IIfol. 10'); De Deo abscondito [c. 144j] (ed. Paris. IIfol. 2'.
— De tbeologia negativa: [D1OnYS. Areop.] Ep. I ad Caium (PG ), 106j a); De divinis
nominibus VII ); De myst. tbeol. I ); Ep. V ad Dorotbeuт. — Plotinus Em. V },14;
Proclus prop. 109; In Tiт. I )o3, 6S (Dodds )1osqq). Augustinus Sermo 117,8; De verbis evang.
Ioannis I 1—) (PL)S, 66)). — Eckardus In libr. Sap. ed. Tbéry (Arcbives III [192S] )62sq).
De Bernard! de Waging Defensor. (ed. Vansteenbergbe) vide quae R. Klibansky disseruit Apo: 12 nota.
 LIBER SECUNDUS 29

modo non ducimur ad cognitionen! quid Deus sit, sed quid non sit.
Est deinde consideratio de Deo, uti sibi nec positio nec ablatio con-
venit, sed prout est supra omnem positionem et ablationem; et tunc
responsio est negans affirmationem et negationem et copulationem,
J ut, cum quaereretur, an Deus sit, secundum positionem responden
dum ex praesupposito, scilicet eum esse et hoc ipsam absolutam prae-
suppositam entitatem; secundum ablationem vero respondendum
eum non esse, cum illa via ineffabili nihil conveniat omnium, quae
dici possunt; sed secundum quod est supra omnem positionem et ab-
10 lationem respondendum eum nec esse absolutam scilicet entitatem
nec non esse nec utrumque simul, sed supra. Nunc puto intelligis id,
quod volo.
Orator. Intelligo nunc te dicere velle, quod in theologia sermo-
cinali scilicet, ubi de Deo locutiones admittimus et vis vocabuli peni-
15 tus non excluditur, ibi sufficientiam difficilium in facilitatem modi de
Deo propositiones veriores formandi redegisti.
Idiota. Bene cepisti ! Nam si tibi de Deo conceptum, quem habeo,
pandere debeo, necesse est, quod locutio mea, si tibi servire debet,
talis sit, cuius vocabula sint significativa, ut sic te ducere queam in vi
ïo vocabuli, quae est nobis communiter nota, ad quaesitum. Deus est
autem qui quaeritur. Unde haec est sermocinalis theologia, qua nitor
te ad Deum per vim vocabuli ducere modo quo possum faciliori et
veriori.
Orator. Revertamur nunc quaeso ad ea, quae superiori loco a te
25 praemissa sunt, et ex ordine explana. Primo loco aiebas conceptum
1) ad: in D 1) quid1: quod Raa 1) eit1 от. W 1) quid*: quod Ra 2) sibi: ipsi Z
(corr. ex sibi) p 2) oblatio Wf 3) prout: sed ut BnLF: ut BH 3) super LFH
3) oblationem Bf 4) et1 от. H j) ut: unde Tv: et Fifí. 5) quaeritur S
5) an: quia a 5/6) resp. est ex supposito Tv 6) eum: Deum Ъ 6) esse cum esse D
6) et haec S 6) absolutam от. E 7) praesuppositionem absolutam entit. H 7) enti
tatem от. Ъ 7) eum non esse ablationem H 7) vero от. Ш 8) eum: est F
8) omni U 8) quae: qui W 9) sed от. H 9) secundum от. E 9) oppositionem W
i0) eum nec esse eum abs. W.I: eum esse ncc esse abs. BttLFH: eum от. S n) puto
от. О i1) id от. RD 13) nunc от. I 13/14) sermocionali FUE 14) ubi: dici F
14) vis от. lfr 14) vocabuli: vocalis Ъ: notabili U 14/т j) non penitus non F
15) ibi: sibi С i6) redigisti a 17) concepisti W 17) quam D 18) pendere W.
18) debet от. Ra 19) vocabuli Ra 19) in vim RaTs 20) est* oда. Zo 21) haec: hoc Oe
21) sermocionalis Oe 22) possim Is 24) ea: causam £ 25) promissa О ij) plana R

3) Positio = xaxátpaoiç, ablatio = àmkpaatç Platoràcoruт.

 3<Э IDIOTA DE SAPIENTIA

de conceptu, cum Deus sit conceptionum conceptus, esse de Deo con-

ceptum: nonne mens est quae concipit?
Idiota. Sine mente non fit conceptus.
Orator. Concipere igitur cum sit mentis, tunc concipere absolutum
conceptum non est nisi artem absolutae mentis concipere. 5
Idiota. Prosequere, quia in via es!
Orator. Sed ars absolutae mentis non est nisi forma omnium forma-
bilium. Sic video, quomodo conceptus de conceptu non est nisi con
ceptus ideae divinae artis. Si verum dico, responde !
Idiota. Immo optime ! Nam absolutus conceptus aliud esse nequit ю
quam idealis forma omnium, quae concipi possunt, quae est omnium
formabilium aequalitas.
Orator. Hic conceptus, ut puto, Dei verbum seu ratio dicitur.
Idiota. Qualitercumque a doctis dicatur, in eo conceptu sunt omnia,
sicut illa, quae sine ratione praevia non prodeunt in esse, dicimus in 15
ratione prioriter existere. Omnia autem, quae esse conspicimus, ratio-
nem sui esse habent, ut sint modo quo sunt et non aliter. Qui igitur
in simplicitatem absolutae rationis in se omnia prioriter complicantis
intuetur mente profunda, hic facit conceptum de per se seu absoluto
conceptu. Et hoc erat primum, quod praemisi. 20
Orator. Satis de hoc! Nunc adice, quomodo conceptus absolutae
fol. 79" praecisionis sit praecisior de Deo conceptus.
Idiota. Non vacat mihi nunc tempus, ut per singula idem repetere
1) concepto WE 1) sit conceptionum 7v T U Oe Bn BH RMeE О V: sit conceptionem
FL: conceptionum sit Z: conceptuum sit Z*p: sit от. CDRaWrla 2) est от. BnFBH
2) quae: qui DWr 2) concipi tur Me О Rap 3) sine mentis Oe 3) sit Wp
4) concipere cum sit absolutum W 5 —7) artem — nisi от. U 6) persequere /
7) mentis от. Oe (Oe* corr. in marg.) 7) nisi от. ЪBnLFBH 8) quomodo:
quoniam S 8) concepto Ъ 8) est от. Л> 9) Si vero verum d. Wr i1) omni U
11) omnium* от. W и) formalium H 13) ratio: vano Bn 14) dicitur dicatur H
14) in от. Л/ i?) ille Oe 15) quae от. Wr 15) dicimus: diutius Ba
16) concepimus W: concipimus Zp 18) simplicitate WrBa1р 18) rationis:
nominis Bn 19) seu: vel F 20) erit BnLFB 20) primum: principium \W
20) promisi D 21) Nunc от. DЪ (addtt in marg.) 23) nunc от. H 23) ut от. W
23) per sing, idem per singula W 23) id H

3) De mente [14j0] с. S. 10) absolutus conceptus = Verbum Dei = ratio Dei — kôyoç
Neoplatonicoruт. 18) siraplicitas absolutae rationis cf. Doct. Ign. [1440] II j p.11sqq;
Apol. [1449] 27,7m: Degen. [1447] Ы. Paris. I fol. 66').

3) De ven. sap. [146)] с. 2S (ed. Paris. I fol. 21)'). 18) De ludo globi [146)] II
(ed. Paris. I fol. 164'); De passest [1460] (ed. Paris. I fol. 179').
 LIBER SECUNDUS 31

queam, neque tibi video sic esse opportunum, cum ex uno ad omnia
tibi aditus pateat, sed suscipe quam breviter ! Praecisio, rectitudo,
veritas, iustitia et bonitas, de quibus audisti, idem sunt. Nec credas me
dicere velle modo, quo tota theologia est in circulo posita, ut unum de
5 attributis de alio verificetur, sicut dicimus ex necessitate simplicitatis
Dei infinitae Dei magnitudinem esse Dei potentiam et e converso, et
Dei potentiam esse Dei virtutem, et ita de cunctis essentiae Dei per
nos attributis. Sed haec, de quibus nunc sermo, experimur in nostro
communi sermone coincidere. Quando enim audimus aliquem rem
10 uti est exprimere, unus dicit exprimentem praecise expressisse, alius
recte, alius vere, alius iuste et alius bene; ita quidem in quotidiano
experimur sermone. Neque ille, qui ait aliquem praecise ac recte
dixisse, vult aliud dicere quam alter, qui eum ait vere ac iuste aut
bene dixisse. Et hoc in teipso sic esse comperis, quando attendis, quo-
15 modo ille, qui nec plus nec minus dixit quam dicere debuit, omnia
illa attigit. Nam praecisum non est aliud nisi quod nec plus nec minus
sit; nec rectum nec verum nec iustum nec bonum plus aut minus ad-
mittunt. Quomodo enim foret praecisum aut rectum aut verum aut
iustum aut etiam bonum, quod minus praeciso, recto, vero, iusto et
20 bono foret? Et si minus praeciso non est praecisum et minus recto
non est rectum et minus vero non est verum et minus iusto non est
iustum et minus bono non est bonum, manifestum est, quomodo id,
quod plus recipit, non est de illis. Praecisio enim, quae plus recipit

1) vide E 1) esse от. Б 2) tibi ом. D 2) quam: tam H 2) brevissimc p

3) et bonitas от. Wrl 3) idem sunt от. О: idem от. Ш: ante sunt ï 6—7) et e conv.
— potentiam от. B 6) et*: ut UD 7) potentiam: in marg. corr. omnipotentiam Ъ
i) Dei* от. H 7) it» *». н 8) haec: hoc " 8) exprimitur Я 9) audi-
vimus RaT (T* corr. audimus) 9) aliquam ЪН 9) rem oт.Uf 11) etom.Rltf.I
11) quidem: quod Oe R 11) quotidiano: communi V 12) exprimitur 2r 12) ali
quem: aliquid W 13) alter: aliter W. 13) eum от. Б 13) ait от. Oe (Oe* corr.
inmarg.) 13) ac: et . . . et H 14) si.coт. V№I 14) comperies Ts 14/15) quomodo
от. W. 15— 16) dixit — minus от. D 15) quam: quomodo Oe 16) attigerit Ts
16) "B>* in marg. notat prescisum quid sit vide 16) nec est plus OCDRRao 17) sit
Hi Mi F LB: sic cetcri a 18) foret: esset Z (corr. ex foret) p: fore F 19) etiam
от. Oe 19/20) vet° et iusto bono BnB: et iusto et b. FH 20) foret: esset
Z* (corr.) p 20) Et от. H 20— 21) non est — et minus* от. W 21) iusto:
iustum Ra 22) bono: bonum Ra 22) quomodo: quoniam JvBnLFBEI: quod D
23 sq) enim — praecisio от. RaH

4) De theologia in circulo posita v. supra p. 26,11.

 J2 IDIOTA DE SAPIENTIA

(puta quae praecisior esse potest), non est praecisio absoluta. Ita de
recto, vero, iusto et bono.
Orator. In hiis igitur, quae recipiunt magis et minus, non est de
Deo conceptus formandus.
Idiota. Optime infers. Nam cum Deus sit infinitus, recipientia 5
magis et minus sibi minus assimilantur. Quapropter in illis non ascen-
ditur aut descenditur in infinitum, ut in numero et divisione continui
experimur.
Orator. Igitur in hoc mundo non est nec praecisio nec rectitudo
nec veritas nec iustitia nec bonitas, cum experiamur unum esse alio ю
praecisius, ut una pictura praecisior est alia. Sic de rectitudine, nam
unum est rectius alio et unum verius alio et unum iustius alio et unum
melius alio.
Idiota. Bene concipis. Nam illa, ut sunt absoluta a magis et minus,
non sunt de hoc mundo. Nihil enim reperibile est adeo praecisum, 15
quod non possit esse praecisius, et nihil ita rectum, quod non possit
esse rectius, aut ita verum, quod non possit esse verius, aut ita iustum,
quod non possit esse iustius, aut ita bonum, quod non possit esse
melius. Praecisio igitur aut rectitudo aut veritas aut iustitia aut boni
tas in hoc mundo reperibiles sunt quaedam participationes talium ab- *о
solutorum et imagines, quorum illa sunt exemplaria. Plura dico exem-
plaria, dum ad variarum rerum varias rationes referimus; unum vero
sunt exemplar, quia in absoluto coincidunt.
Orator. Audire te in hoc valde desidero, quomodo unum est ab-
solutum exemplar tantarum varietatum rerum universarum? 25
1) Ъ* in marg. notat prescisio absoluta non recipit magis neque minus 2) bono et
iusto LBFH 3) igitur: vero /: от. H 3) quae: qui W 3) magis: maius F
3) et: sed Ra: от. U 6) sibi: ei Z* (corr.) p 6) minus: non ï: numquam 7i
6/7) ascendetur Ra 7) aut: nec Is: neque H 7) et indiv. 2Í 8) exprimitur BnL
9) Igitur et in О 9) neс1 от. MeZa 10) neque bon. L 10) experimur VTiH
11) praecisio Ra n)ut:et// 12) rectio alium W 14) a от. D ij) est от. H
16) posset W". potest Is 16— 17) praecisius — possit esse от. Ъ i6) posset B
17) rectius — esse от. Ra 17—18) verius — possit esse1 от. W 17) ita* от. Ъ
18) esse1 oт.DB 18) posset Xfr 18) esse* от. Un 19) aut rect.: aut от. H
20/21) absolutarum E 21) quorum: quarum Ъ BnLFBH: quorum uteri a 21) exem
plaria1 " * П: exempla C: exemplata RaMe(?)Za 21/22) Plura dico exemplaria от. EH:
pi. d. exempla a 21—23) Plura — quia от. W 24) desiderio ИР 25) Ъ* in marg.
notat unum exemplar
9) De stat. exper. [14jo]p. 126,16. 15) Eckardus Comт. in lib. Sap. ed. Tkiry (Arcbives
d'histoire doctrinale et littéraire du moyen-âge III [192S] )62sq. 25) Docta Ign. [1440] I 17.
 LIBER SECUNDUS 33

Idiota. Qui parum in hiis theologicis speculationibus versatus est,

difficillimum istud opinatur, sed mihi nihil facilius delectabiliusque
esse videtur. Complicat enim absolutum exemplar, quod non est nisi
absoluta praecisio, rectitudo, veritas, iustitia seu bonitas, omnia ex-
5 emplabilia, quorum omnium est praecisio, rectitudo, veritas, iustitia
et bonitas multo quidem perfectius, quam facies tua omnes imagines
eius formabiles, quarum omnium est praecisio et rectitudo atque
veritas. Omnes enim depingibiles figurae faciei tuae in tantum sunt
praecisae, rectae et verae, in quantum sunt figuram vivae faciei tuae
10 participantes et imitantes. Et licet non sit possibile unam uti aliam
depingi sine differentia, cum praecisio non sit de hoc mundo, et aliud
aliter existere necesse sit, omnium tamen illarum varietatum non est
nisi unum exemplar.
Orator. Verum dicis quoad unitatem exemplaris, non tamen quoad
15 aequalitatem. Nam si facies mea licet sit mensura veritatis picturarum,
quia ex intuitione faciei iudicatur imago, an parum vel muítum deficiat/«/. tor
in figura, tamen non est verum, quod facies mea sit omnium adaequa-
tissima mensura omni modo mensurae, quia semper est vel maior vel
minor.
1) scpulabilibus Ъ 2) nihil от. О 3) esse от. DI 4) veritas et iustitia H
4) seu: et BnLFBH 4—6) omnia — bonitas от. F 6) et от. Ts 6) et omnes
im. F 6) imaginationes Ъ Вn F B LH (ymagines ymaginaciones) 7) dus RWf.CZ
(Z* corr. suas) a: suas ceteri 7) formales Ш. 7) quorum Oe U VD 7) est от. W
7) et от. E 8) figurae от. W 9) sunt от. BnLFBH 9) figurae / 9—10) Ъ*
in marg. notat et non verum exemplar particularium varietatum 10) possibile от. W
10) unam sicut uti Ъ: L in marg. notat uti pro sicut 11) c. absoluta praec. BnLFBH
11) de hoc de mundo D 12) varietatum: veritatumZo 14) unitatem: varietatem Oea
14) exemplarium R 15) Nam: Non Oe (Oe* corr. in marg. namj R 15) si от. CZo
15) mea от. WlCZa 15) veritatis: varietatis OF 16) faciei quia in extinctione О
i6) indicatur Ra 16) an imago Me 17/18) adacq. figura mensura E 18) omnimode
JiLBF: omn¡moda H 18) mensurae: mensurare E 18) vel maior: vel от. U
1) De mente [14jo] c. ). 3) «Deus est complicatio omnis case» Docta Ign. [1440] II )
(p. f9j); II7 (p. S1 sqq); Apol. [1449] 2S,iosqq; De coniect. [1440] II 17 (ed. Paris. I fol. 6) '—64):
«Deus est infinita connexio.» — De genes: [1447] (ed. Paris. I fol. 6jT—66'). 7) De mente
[14jo]с.9; De vis. Dei [14j)] с. 6 (ed. Paris. I fol. 1o1'-'). 14) Haec doctrina de imitate exem
plaris omnium varietatum in coincidentia absoluti est genuina disant doctrina et originaria. Vide
ex. gr. Docta Ign. I 17 p. )¡,lS ubi Cusanus Platonem (Tiт. )1 a) et Cbalcidium In
Plat. Tiт. ))0 p. fj 4.1 X (Wrobel) laudat; Io. Saresber. Metal. IV )1 (PL 199, 9)4sq)
quem R. Klibansky l. ¡. notat; De ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. ijS); II (ed. Paris. I
fol. 160 '—161 '); De beryllo [14jS] с. 16 (ed. Paris. I fol. 18j "); 32 (ib.fol. 19o'); )S (ib.fol. 192');
Exemplar — imago: Docta Ign. [1440]I 11 (p. 22sqq); De genesi [1447] (ed. Paris. I fol. 69'- 70').
3) De beryllo [14j 8] с. io (ed. Paris. I fol. 1Sj'). 1)) De ludo globi[ij6)j I (ed. Paris. I
fol. ijS); II (ib.fol. 160'); De ven. sap. [146)] с. )S (ed. Paris. I fol. 217').
t
34 IDIOTA DE SAPIENTIA

Idiota. Verum dicis de facie tua, quae, cum sit quanta et naturae
eius, quod recipit magis et minus, non potest esse praecisio, sic nec
adaequata alterius mensura. In mundo enim praecisione carente
adaequata mensura ac similitudo est impossibilis. Secus igitur si con-
cipis exemplar absolutum: illud enim nec est magnum nec parvum. $
Nam de ratione exemplaris ista esse nequeunt. Formica enim, quando
depingitur, non minus est exemplar quam mons depingendus et
e converso. Quapropter absolutum exemplar, quod nec magis nec
minus recipit, cum sit praecisio et veritas, non potest esse nec magis
nec minus exemplato. Id enim, quod non potest esse minus, minimum ю
dicimus, et hoc est maxime parvum. Id, quod non potest esse maius,
maximum dicimus, et hoc est maxime magnum. Absolve igitur maxi-
mitatem a maxime parvo et maxime magno, ut ipsam maximitatem
intuearis in se, non in parvo aut magno contractam, et videbis ab-
solutam maximitatem sic ante magnum et parvum, ka quód non 15
potest esse maior aut minor, sed est maximum, in quo coincidit mini
mum. Quare hoc tale maximum, ut est absolutum exemplar, non
potest esse cuicumque dabili exemplato maius aut minus. Id autem,
quod non est nec maius nec minus, vocamus aequale. Est igitur ab
solutum exemplar aequalitas, praecisio, mensura seu iustitia, quod 20
2) quod: que / 2) magis: maius IfnLF Oe 2) et minus oт.E: vel m. F 2) esse от. H
2) sic от. Oe (Oe * corr. sic) )) adequate Oe 3 —4) alterius — adaequata от. W 3 —4) In
mundo — mensura от. D 4) igitur: autem / 4— 5) Hi* in marg. notat Exemplar absolutum
5) nec«: non Oe 5) est от. BD 6) Formica: Formata Wf. 7) depingendo iBP
8) absolutum от. D 8) nec magis: est W: nec maius BnL.FBHBa 8/9) quod magis
non recipit nec minus /: aut minus TUOeOCVDHZa 9—10) recipit — minus1 от. Ba
9) aut ver. WI 9) possit OeO 9) esse от. D 9) nec от. Ъ 9/Ю) neс maius
nеc minus BnLF BHTUOeOC DMeLI Ba: nec maius aut minus V 10) Illud vero V
11) esto/«, a 11) Id: Et id /: Id vero V 1 1/1 2) ad quod non maius maximum dicimus Wr
11) maius: magis S 12) maxime maximum / 12) absolvere W-. absolute S 13) a ma
ximo parvo B: от. /7 13) et a maxime magno Ъ 14) et non Oe 14) in magna
aut parvo Ba 14) aut: vel / 14) et от. I 14) vides / 15) sic esse /
15) quod от. B i6) potest: est WI 16) est от. H 17) Quare: Qualiter Uf.
17) hoc от. WI 18) cuiuscumque W". quoeumque Z* (corr.) p 18) aut: nec Wf.
18— 19) Id — minus от. Ъ (corr. Ъ* in marg. super.) 19) nec maius: nec от. Eis
19) aut minus BnFTiHL 19) H/* in marg. notat equal с 20) Ж* in marg. notat Exemplar
absolutum
12) Docta Ign.[1440] I 4 sq. p. 1osqq. 19) Docta Ign. [1440]I 7 p. 14sqq. 20) absolutum
exemplar = aequalitas: Docta Ign. [1440] II 11 p. 99,20, ubi et Iordanus Brunus ab editare
commemoratur. Comparandus est Eck ardus Comт. in Sapient¡am ed. Tbiry (Archives III )62).

6) Hue pertinet IoRD. Brunus De tripl. min. I 4 (opp. ¡at. 7, ) Tocco-Vitelli).

 LIBER SECUNDUS 35

idem est et veritas et bonitas, quae est perfectio omnium exempla-

bilium.
Orator. Adhuc me quaeso instrue, quomodo rectitudini absolutae
conveniat infinitas,
î Idiota. Libenter! Tu nosti, quod, quanto circulus aliquis fuerit
maior, tanto et eius diameter maior.
Orator. Fateor.
Idiota. Et quamvis circulus, qui recipit magis et minus, non possit
esse maximus simpliciter aut infinitus, concipiamus tamen circulum
io fore infinitum: nonne tunc eius diameter erit linea infinita?
Orator. Necesse est.
Idiota. Et circumferentia cum sit infinita, erit diameter: duo enim
infinita esse nequeunt, cum unumquodque per additamentum alterius
possit esse maius, et non possit esse curva ipsa circumferentia; nam
15 impossíbile foret eam nec maiorem nec minorem fore diametro, si
foret curva, cum una sit omnium circulorum curvarum circumferen-
tiarum habitudo diametri ad circumferentiam, quae est habitudo plus
quam tripla. Si igitur circumferentia est aequalis diametro, erit ipsa
diameter et linea recta. Ob hoc etiam vides, quomodo arcus circuli
20 magni similior est rectae lineae quam arcus circuli parvi. Unde in-
finiti circuli circumferentia foret ex hoc recta, ex quo tibi constat
1) est от. W; est bis Bn 1) et1 от. RCRaWïIZo 3) Ad hoc Ba 3) quaeso
от. E 5) quod от. B I 6) et от. B 6) diamiter a 8) rec: capit / 8) magis: maius
BnBFL 8) potest ï 9) aut: et H 9) concepimus Ш. 10) fore: esse Z* (corr.) p
10) Ъ* in marg. notat Nota hic nam videtur in contrarium 10) infinitus linea E 10— 12) exit
linea — diameter от. Wr и) Necesse: recte F 12) Et cum circumf. eius BnFBL:
et circumf. eius H 12) erit et d. lb: diameter finitus Ra 12) diamitera 13) esse от. b
13) unumq.: quodlibet I 13) addimentum D 14) possit1 ЪBnLFBTsTUQeRMeEV:
posset CD RaHIZo: potest Iff 14) possit* Ъ BnL B S V: posset ater¡ a 15) foret: esset
Z* (corr.) p 15 sq.) fore. .. foret: esse.. . esset Z* (corr.) p 15) dyametei UOe 16) sit
от. Пи I. В i6) curvorum WrI 17) dyameter £70« 17) hab. circumferentiae ad
diametrum Z* (corr.) p 18) I in marg. notat Vide de hoc supra Io libro de docta ignorantia
с. 13 fol. 40 18) Si: Sic W". Sed Вя: Et sic 2 18) dyameter Oe 18/19) erit
ipsa diam. от. Oe (Oe* corr. in marg.) 18) ipsa: ipse S 19) etiam: tunc BnLFBHWr
19) quomodo: quoniam Fis 20) magnis magis simil. В 21) foret: esset Z* (corr.) p

8) Docta Ign. [1440] 1 10 p. 19 sqq; i)—// p. 2jsqq; vide notant ai Doctam Ign. 1 1) p. 2j.

2) De ven. sap. [146)] с. 2) (ed. Paris. I fol. 21 о'); Ex tractatu *Тн quis est [l4j9] (ed.
Paris. II fol. 7'—10'). 10) IORD. BRUnUS De la causa, principio et uno dial. V (opp. ital.
I 260 sq. Gentile*). 19) Compleт. tbeol. [14j4] с. 7 (ed. Paris. II fol. 9j'—96').
3*
 3б IDIOTA DE SAPIENTIA

curvitatem, quae recipit magis et minus, non reperiri in infinito, sed

solana rectitudinem.
Orator. Valde placent quae dicis, quoniam faciliter me ad quaesitum
elevant. Prosequere quaeso, quomodo rectitudo infinita sit exemplar.
Idiota. Per teipsum hoc clarissime conspicis, quod infinita rectitudo 5
se habet ad omnia, sicut infinita linea, si foret, ad figuras. Nam si
infinita rectitudo, quae est necessario absoluta, ad lineam contracta
reperitur necessario omnium figurabilium figurarum complicatio,
praecisio, rectitudo, veritas, mensura et perfectio: tunc absoluta
rectitudo absolute penitus et incontracte ad lineam aut aliud quod- ю
cumque considerata est similiter absolute omnium exemplar, prae
cisio, veritas, mensura et perfectio.
Orator. Nihil dubii haec omnia habent; solum ostende, quomodo
infinita linea est omnium figurarum praecisio. Dixisti enim pridie
circulum infinitum esse omnium figurarum exemplar, et non cepi; 15
hinc nunc de hoc volens clarius informari ad te accessi. Modo ais
lineam infinitam esse praecisionem, quod minus capio.
Idiota. Audisti, quomodo linea infinita est circulus, sic et triangulus,
quadrangulus, pentagonus, sic omnes figurae infinitae cum linea in
finita coincidunt. Hinc linea infinita est omnium figurarum exemplar, 20
quae de lineis fieri possunt, quoniam infinita linea est actus infinitus
fol. So' seu forma omnium formabilium figurarum. Et quando ad triangulum
respexeris et te ad infinitam lineam elevaveris, reperies ipsam huius

1) quae non recipit Ж 1) magis: maius BttLFB 2) solum ЪLFI 3) faciliter:

perfacilc Z* (corr.)p 4) Persequere Ifir 5) Per: Si// 5) conspicio £ 6) habeat/)
6) foret: esset Z* (corr.) p 7) infinita linea rect. E i) quae от. TUMtEV
7) necessaria H 7— 8) absoluta — necessario от. Wr i) contraheretur ad lineam contr.
Z* (corr.) p: et ad lin. Me 8) necessario от. О 9— i0) veritas — rectitudo от. Pa
10) aut ad aliud E 11/12) praec. veri veritas H 12) ver. rectitudo, mens, et perf. V
14— 15) praecisio — exemplar от. W. 14) enim: mihi Za 15) esse: est Oe: от. TUEV
16) hic a 16) Modo: non W: nunc / 17) quod: quae Wr I 18) quomodo: quem Bn
19) et pent. Me 20) est от. D 20) figurarum: linearum WI 21) possint Uf
21) quoniam: quae Ts 23) et te — reperies от. U 23) elevaris Ж 23) reperieis Oe
23) ipsum ï

2) Docta Igt, [1440] I 16 p. )2,1 sq: «infinita curvitas est infinita rectitudo»; // 2; Compleт.
tbeol. [14j 4] с. 7 (ed. Paris. II fol. 9j'sq). 5) Docta Ign. [1440] 1 12—16; II 2; Ansblmus
De veritate с. i6 (PL ijS, 47SC). 18) Docta Ign. [1440] I /.

5) Compleт. theol. [1414] с. 7 (cd. Paris. IIfol. 9j'—96').

 LIBER SECUNDUS )7

trianguli adaequatissimum exemplar hoc modo: Considera triangu-

lum infinitum; hic triangulus infinitus non est nec maior nec minor
designato, nam latera infiniti trianguli sunt infinita. Latus autem in
finitum, cum sit maximum, in quo coincidit minimum, non est nec
5 maius nec minus lateri signato. Sic infiniti trianguli latera non sunt nec
maiora nec minora lateribus dati trianguli; sic nec totus triangulus nec
maior nec minor est signato. Quare infinitus triangulus est praecisio
et forma absoluta finiti. Sed tria latera infiniti trianguli necessario
forent linea una infinita, cum non possint esse plures lineae in-
io finitae. Sic eveniret lineam infinitam fore praecisissimum exemplar
dati trigoni. Et sicut de trigono dixi, ita pariformiter de omnibus
figuris.
Orator. O miranda facilitas difficilium ! Video nunc positionem in-
finitatis lineae omnia ista clarissime sequi, scilicet ipsam fore exem-
15 plar, praecisionem, rectitudinem, veritatem, mensuram seu iustitiam,
bonitatem seu perfectionem omnium figurabilium figurarum per
lineam. Et conspicio in simplicitate rectitudinis eius omnia figurabilia
esse complicite, verissime et formalissime atque praecisissime, sine
omni confusione, sine omni defectu in infinitum perfectius quam
20 figurari possint.
Idiota. Benedictus Deus, qui me imperitissimo homine tamquam
qualicumque instrumento usus est, ut tibi oculos mentis aperiret ad
intuendum ipsum mira facilitate modo, quo ipse se tibi visibilem

2) h i ne // 3) latete Br )) infiniti от. Tb 4) non: neс Л H 4) nic

от. VÍVrl 5) maius: magis W 5) aut minus H 5) latere Oe H&Zp j) Sic:
Si £ 5) nec* от. T (Т* audit nec in marg.) U 6) lateribus oт. D 6) date Bf
7) est1 BnFBLH: от. ceteri a 7) Quare: Qualiter Bf 8) tria от. D 8) necesse Ra
9) forent: essent Z* (corr.) p 9) possent TUOeVDWFI: possunt B ю) eve-
nerit Oe 10) fore: esse Z* (torr.) p 11) pariter E n/12) de omnibus aliis
figuris TvMtLFH 13) felicitas T (T* corr. in marg. facilitas) U 13) nunc: nam "Б
14) ista: illa BnLFH 14) fore: esse Z* (corr.) p 15) praecisionem от. I ij) rectitu
dinem: certitudinem /? 16) figuralium// 17) conspiceoOí \-i)ïaoт.E 1.f— 18) recti
tudinis — complicite от. H 17) rectitudinis опт. Ai 17) eius от. Me 18) explicite
lfr/ 18) et formalissime от. I 19) perfectiorem R 20) possunt Ъ 21) homini
TUmLB: hominum F 22) instrumento: magistro £ 22) aperiet Br 22) et ad F
22 sqq.) ad intuendum — praestitit от. ИР/ 23) se от. £

2) Docta Ign. [1440] I 12 et 1) p. 22—2j. 13) facilitas difficilium: Exсitat. IV ex

sermone *Maria optimam partem elegit» [1446] (ed. Paris. II fol. 67').
38 IDIOTA DE SAPIENTIA

praestitit. Nam quando te de rectitudine ad lineam contracta trans

fers ad absolutam infinitam rectitudinem, tunc in ipsa rectitudine in-
tueberis omne formabile complicari et omnium rerum species, sicut
de figuris praemisi. Et quomodo ipsa rectitudo est exemplar, prae-
cisio, veritas, mensura seu iustitia, bonitas seu perfectio omnium, 5
quae sunt aut esse possunt, et actualités praecisa et inconfusa omnium
existentium et fieri possibilium, ita quod ad quamcumque speciem aut
existens oculos convertis: si mentem ad infinitam rectitudinem eleva-
veris, reperies ipsam praecisissimam eius veritatem exemplarem ne-
que deficientem, ut cum videas hominem, qui est rectus et verus «o
homo, quod non est aliud nisi quod rectitudo, veritas, mensura et
perfectio sic contracta et terminata est homo, et rectitudinem eius,
quae est finita, consideraveris et elevaveris te ad infinitam rectitudi
nem, statim intueberis, quomodo rectitudo absoluta et infinita non
potest esse nec maior nec minor rectitudine illa ad hominem con- 15
tracta, qua homo est rectus et verus homo, sed est praecisio eius
verissima, iustissima et optima; ita veritas infinita finitae veritatis est
praecisio et absolute infinitum omnis finiti praecisio, mensura, veritas
et perfectio. Quare sicut de homine dictum est, ita de omnibus con-
cipe ! Sic nunc habes id, quod in aeterna sapientia contemplari con- 20
ceditur, ut intuearis omnia in simplicissima rectitudine verissime,
praecisissime, inconfuse et perfectissime, licet medio aenigmatico,
sine quo in hoc mundo Dei visio esse nequit, quousque concesserit
Deus, ut absque aenigmate nobis visibilis reddatur. Et haec est facili-
1) contracta от. R: contractam Eiff.DRaH 1/2) transfers: confers Oe 2) nunc Oe
2/3) intuebaris JvBnLBF 3) complicad Ъ 3) sicut ctiam ï 4) quomodo: quo-
niam BnLFBH 4) ipsa: illa Me 4) exemplaris J? 5) ver. seu mens. D 6) in-
conversa E 7) quod: ut ED'S 7) quacumque W: quemcumque sensum BnLBF
7) aut: vel Ж: seu Zo 8) convertis: habentis R 8) infinita R 8/9) elevaris H
9) ipsam esse F 9) equitatem vel equalitatem / (»и marg. notat alias sic eius veritatem)
10) videris W.RaZa 11) aliud от. V i1) quod* от. П i1) et от. T¿ 12) sic contr.
traditio et term. ï 12) determinata Ъ BnLBF 12) et si rect. WZ* (corr.)p 12) eius
oт.MeD: rect. elevaveris eius W: rectitudine Bn 13) infinita EODFH 15) possunt
Oe 15) neс maior: neс от. V 15) minor от. R 15) hominem от. H 16) est rectus
homo et verus О: rectus verus et homo Ra: rectius a 17) et iust. Bn FH 17) est:
et U 1 8) et absolute — praecisio от. W I 19) Quare: QualiterWF 19) est от. Bn L B H
20) Sic: Sicut R 20) habeas Ж 2o) illud FHL 20) aeterno Л 2i) in от. Wr 22) in
confusione D 22) et perfectissime от. WrI: perfecte Za 22) enigmatice Bn: enicmatico H
24) ipse Deus semper benedictus ЪBnLBF 24) ut от. EV: et F 24) enicmate //
24) nobis: nos Bn 24) visibiliter S 24) haec: hoc UOeL 24) est от. D Ъ
 LIBER SECUNDUS 39

tas difficilium sapientiae, quam pro tua ferventia et devotione Deus in

dies tibi et mihi clariorem quaeso faciat, quousque nos in gloriosam
fruitionem veritatis transferat aeternaliter remansuros. Amen.
1) devotione от. W I 2) faciet Ъ B F H 2) nos от. WS 3) reman-
suris О С RaZ (Z* eorr. remansuros) a : mansuros E : remansurus U : permansuros p
3) Amen. Deo gratias. Explicit ydeota de sapientia ad quemdam oratorem Romanum, divisus
in duos tractatus, quos edidit Reverendissimus in Christo pater et Dominus, Dominus Nico
laus de Cuza Cardinalis tituli S. Petri ad Vincula et mihi Thome de Cornucervino communi-
cavit ad exemplandum a. D. 145 1 in festivitatibus Pentecosten, pro tunc legato a latere per
totam Almaniam Ж: Amen. Explicit ydeota de sapientia RnL: Finit secundus T: Finitus liber
secundus U: Amen et finit secundus R: Amen. Explicit Me: Finis huius etc. E: Scripsi in
Fabriano altera qua incepi die 1450 Octava Augusti, Nicolaus Cardinalis S. Petri С: Explicit
tractatus secundus ydeote Reverendi Patris ac Domini, Domini Nicolai de Cusa, quem scripsit
in Fabriano et finivit altera, qua incepit die, octava Augusti anno 1450 O: Amen. Deo gratias.
Explicit ydeote secundus de Sapientia N. Card, de S. Petro, quem scripsit et finivit altera
que incepit de Augustini Fabriano 1450 D: finitur Deo gratias cum Oratore dialogus.
anno 1468 in Carthus. F: Amen. Finit secundus V: Explicit liber secundus Ideote de Sapientia,
a. D. 1487 secunda feria post Octavam Pasche / (/-' aidit Scripsi in Fabriano altera, qua in
cepi die 1450 Octava Augusti Nicolaus de Cusa ad Vincula S. Petri Cardinalis. Explicit ydeota
de sapientia etc.) Explicit = Ж [vide supra] omissis tamen «et mihi Thome — Almaniam» B:
Amen. col. rubro. Explicit tractatus de sapientia egregii Doctoris in utroque summique theo-
logi, legati a latere per Alamaniam, Domini Nicolai de Cusa, Cardinalis tituli S. Petri ad
Vincula ac Episcopi Brixensis diocesis, qui a.D. 1451 totam pene Almaniam personaliter per-
lustravit. Obiit 1462 (in marg. vel circa). Scripsit Fr. Nicolaus de Saraponte prior in Oestroec
a. 1476 Michaelis S (fol. 1 eiusdem codicis in marg. inf. notatur Exemplar huius tractatus exscriptum
fuit Amsterdammis apud Carthusianos): Hic explicit ydeota de sapientia (quem ww.) Dominus
Nicolaus de Cusa Cardinalis et Legatus a latere per totam Almaniam composuit H: Scripsi
in Fabriano altera, qua incepi die 1450 octava Augusti. Nico, de Cusa ad Vincula S. Petri
Cardinalis. Za: Secundi dialogi Idiotae R. P. Nicolai de Cusa Card, quem absolvit Fabriani
altera die qua coepit 1450 Octava Augusti, finis p

3) fruitio Dei: Augustinus Doctr. cbrist. I)2 n. )j (PL )4,)2); Epist. 140 n. 21 (PL
)), j4T4); Enarr. in Ps. 121 n. ) (PL /7, 1619sa); Sermo 177 n. S (PL )S, 9jí); Petrus
Lomb ardus / dist. 1. art. 2 qu. un. Bonaventura In I Sent. dist. 1 art. 2 ou. un. ed. Quaraccbi
I )7 sqq, ubi etiam doctrina Alexandri Halensis, Alberti, Tbomae Aq., Petri a Tarantasia, Richardi
de Mediavilla, Henrici Gandaviensis, Durandi, Dionysii Cartbusiani de fruitione Dei commemoratur.
Idiota de mente
 Capitula libri idiotae de mente.

Capitulum primum: Quomodo philosophus ad idiotam, ut profi-

ceret de mentis natura, accessit; quomodo mens sit per se mens, ex
officio anima, et dicta sit a mensurando.
5 Capitulum secundum: Quomodo est vocabulum naturale et aliud
impositum secundum illud citra praecisionem; et quomodo est prin-
cipium simplex, quod est ars artium; et quomodo complicatur ars
aeterna philosophorum.
Capitulum tertium: Quomodo intelligantur et concordentur philo-
io sophi; et de nomine Dei et praecisione; ac quomodo uno praeciso
nomine cognito omnia cognoscuntur ; et de sufficientia scibilium; et
quomodo differunt conceptus Dei et noster.
Capitulum quartum: Quomodo mens nostra non est explicatio,
sed imago complication is aeternae, sed quae post mentem sunt, non
15 sunt imago; et quomodo est sine notionibus habens tamen iudicium
concreatum; et cur est corpus sibi necessarium.
Capitulum quintum: Quomodo mens est viva substantia et in
corpore creata; et de modo quomodo; et an ratio sit in brutis; et
quomodo mens viva descriptio aeternae sapientiae.
20 Capitulum sextum: Quomodo symbolice loquendo sapientes nu-
merum rerum exemplar dixerunt et de mirabili natura eius; et quo
modo est a mente et essentiarum incorruptibilitate; et quomodo mens
est harmonia, numerus se movens, compositio ex eodem et diverso.
1) Inchoant capitula libri ideote de mente Sa: Capitula libri ydeote de mente Tr: Capitula
libri ideote de mente U (¿test numerario capitulorum) RRa: Liber ydiote de mente (deest numerario
capitulorum) Oe: Incipiunt capitula in dyalogum eiusdem de mente. Quomodo philosophus
ad ideotam, ut proficeret de mentis natura accessit E: Ydeota de mente (deest hic conspectus
capitulorum, qui in initio libri de sapienria invenitur) C: Incipit alius tractus eiusdem Reverendissimi
Patris ac Domini, Domini Nicolai de Cusa S. Romane Ecclesie presbyteri et Cardi
nalis S. Petri ad vincula. Et est dyalogus ydiote de mente (deest conspectus capitulorum) O:
Incipit ydeota de mente (deest conspectus capitulorum) D: Sequitur liber ideote de mente (deest
conspectus capitulorum) I: Sequuntur capitula libri ydiote de mente (Numerario capitulorum in
fine cuiuscumque capituli) a 4) anime Ba 10) et1 от. U 10) ac: et a 10) praeciso:
precioso p 11) de от. TUE 14) compl.: explication^ TUE 18) quom.: quo Oe
44 CAPITULA LIBRI IDIOTAE DE MENTE

Capitulum septimum: Quomodo mens a se exserit rerum formas

via assimilationis, et possibilitatem absolutam seu materiam attingit.
Capitulum octavum: Quomodo an idem sit menti concipere, in-
telligere, notiones et assimilationes facere; et quomodo fiant sensa-
tiones secundum physicos. j
Capitulum nonum: Quomodo mens omnia mensurat faciendo
punctum, lineam et superficiem; et quomodo est punctus unus et
complicatio ac perfectio lineae; et de natura complications; et quo
modo facit adaequatas mensuras variarum rerum; et unde stimuletur
ad faciendum. ю
Capitulum decimum: Quomodo comprehensio veritatis est in
multitudine et magnitudine.
Capitulum undecimum: Quomodo omnia in Deo sunt in trinitate,
similiter et in mente nostra; et quomodo mens nostra est ex com-
prehendendi modis composita. 15
Capitulum duodecimum: Quomodo non sit unus intellectus in
omnibus hominibus; et quomodo numerus separatarum mentium
per nos innumerabilis est Deo cognitus.
Capitulum tredecimum: Quomodo id, quod Plato dicebat animam
mundi et Aristoteles naturam, sit Deus, qui operatur omnia in от- 20
nibus; et quomodo mentem creet in nobis.
Capitulum quartum decimum: Quomodo mens de galaxia dicitur
descendere per planetas ad corpus et reverti ; et de notionibus spiri-
tuum separatorum indelebilibus et nostris delebilibus.
Capitulum quintum decimum: Quomodo mens nostra sit immor- 25
talis et incorruptibilis.
3) an от a 8) ac: et UБ 13) sint TOe 14) in от. a 14/15) ex prehendandi U
19) quod от. TU 20) et от. Sa 22) mens: Deus TU 24) indebilibus TU: indeli-
bilibus a 24) dabilibus TU: delibilibus a 26) Tr addit Sequitur liber
 Capitulum I. fol. tl'

Quomodo philosophus ad idiotam, ut proficeret de mentis

natura, accessit. Quomodo mens sit per se mens, ex officio
anima, et dicta sit a mensurando.

5 Multis ob Iubilaeum Romam mira devotione accurrentibus auditum

est philosophum omnium, qui nunc vitam agunt, praecipuum in
ponte reperiri, transeuntes admirari. Quem orator quidam sciendi
avidissimus sollicite quaerens, ac ex faciei pallore, toga talari et ce
teris cogitabundi viri gravitatem praesignantibus cognoscens blande
io salutans inquirit, quae eum causa eo loci fixum teneat.
Philosophus. Admiratio inquit.
Orator. Admiratio stimulus videtur esse omnium quamcumque rem
scire quaerentium. Hinc opinor, cum praecipuus habearis inter doctos,
maximam eam esse admirationem, quae te adeo sollicitum teneat.
15 Philosophus. Bene ais amice! Nam cum ex universis paene clima-
tibus magna cum pressura innumerabiles populos transire conspiciam,
admiror omnium fidem unam in tanta corporum diversitate. Cum
i) Inscriptions capitulorum eorumque numerario semper ¡Jesuni С (С* addit eas in marg.) UD Ra
Ydiota de mente С Baa: Incipit liber ydeote de mente Л". Dyalogus ydeote et philosophi
de mente U: Incipit ydeota de mente D: Sequitur liber ideote de mente /: Liber m Nicolai
de Cusa Cardinalis Idiota de mente liber tertius. Interlocutores: auctor, philosophus, orator,
idiota p 2) ut proficeret от. Sa 2—4) от. D Ra 2—3) Quomodo mens sit per se
mens E (Quomodo — accessit от. hic; habetur initio conspectus capitulorum) 3) et quom. I
3) ex off. autem / 4) d. s. mens Trl 4) sit: sic a 4) cp. 1 (in fine) TTrREOa
5) Orator e: Auctor/> 5) occurrentibus UE 6) omnium: inter omnes H 7) sciendi:
sciende Oe 10) quae: qui U 10) loco E 10) teneatur / 14) tenet Sa fr
16) gressura b 17) tant am Sa
5) Iubilaeum anno 14jO celebratum est. 6) philosophus: forsan Georgius de Trape-
zunte (1)9i—14S6) qui tune temporis vitam Romae degebat (Opera Georgii ap. Aligne PG 161 ,
769—90S. Sunt, quae nondum praeiis edita sunt, tam latine tam graece scripta) . Georgius *principis
Peripateticorum» nomen babuit. 11) Admiratio = ôavftaÇctv: Plato, Tbeaet. ijjd; Pbaedrus
2 roa. Aristoteles Met. I 2, 9S2 b 12; Riet. I l1, 1)71 a )2.

ii) Admiratio: cf. Excitat. IX ex sermone *Sic currite ut comprebendatis» [14j9] (ed. Paris. II
fol. 167'): «finis philosophiae admiratio». De coniect. [1440]II 7 (ed. Paris. I fol. j6').
4б IDIOTA DE MENTE

enim nullus alteri similis esse possit, una tamen omnium fides est,
quae eos tanta devotione de finibus orbis advexit.
Orator. Certe Dei donum esse necesse est idiotas clarius fide attin-
gere quam philosophos ratione. Nam tu nosti, quanta inquisitione
opus habet mentis immortalitatem ratione pertractans, quam tamen 5
nemo ex hiis omnibus sola fide pro indubitata non habet, cum om
nium cura et labor ad hoc tendat, ut animae post mortem nullo pecca-
to obtenebratae in lucidam atque desideratissimam vitam rapiantur.
Philosophus. Magnam rem et veram narras, amice! Ego enim om
ni tempore mundum peragrando sapientes adii, ut de mentis immor- ю
talitate certior fierem, cum apudDelphos praecepta sit cognitio,ut ipsa
se mens cognoscat coniunctamque cum divina mente se sentiat, sed
hactenus nondum quaesitum adeo perfecte ac lucida ratione attigi,
quemadmodum hic ignorans populus fide.
Orator. Si fas est, dicito : quid te impulit Romam advenire, qui Peri- 15
pateticus videris? An putas aliquem, a quo proficias, reperire?
Philosophus. Audiveram ex templo Menti per T. Attilium Cras-
sum in Capitolio dedicato multas sapientum de mente scripturas hoc
loco reperiri; adveni fortassis frustra, nisi tu, qui mini bonus civis et
sciens videris, auxilium praestes. 20
Orator. Templum Menti dedicasse Crassum illum certum est; sed
an de mente in eo templo libri et qui fuerint, nemo post tot Romanas
clades scire poterit. Verum ne doleas frustra advenisse, hominem
idiotam meo iudicio admirandum, de qua re volueris, audies.
Philosophus. Oro quantocius hoc fieri. 25
Orator. Sequere!
1) est от. а 3) fidem R 5) pertractare / 5) tamen от. D 8) obtene-
brante / 8) desiderantissimam U 8) vitam: lucem R 11) Delphas J£a
11) praecepta olim fuerit sui cognitiop 12) coniunctaque U 13) nondum: mun
dum TOeU 13) non attigi T (corr.) E 14) hic: sic U 17) Audivi /
18) dedicato от. E: dedicatum O 18) sapientes Ra 18) de mente от. I 19) mihi
от. О 20) praestes: patres U 21) certe a 22) de mente fuerint С Io 22) liber Ai
22) fuerunt a 22) Romanos U 24) idiota m 2j) quam ocyssime p

1) Excit. II ex sermone «Ibant magi» [ante 14)9] (ed. Paris. II fol. 29'). 12) *yvudi aeav-
xÓY» Plato Pbileb. 48c; Pbaedr. 229e; Alcib.I 124b; Cbarт. 164d; Protag. )4)b; Legg. 92) a.
18) Livius XXII 9 et 10; nomen T. Attilius Crassus falso sonat. Verum ttomen fuit T. Ota-
cilius, qui eo tempore praetoris muncre fungebatur. — Templum Mentis (probability sacellum quod-
dam pan um )in Capitolio commemoratur a Cicerone, Denat. deor. II 61, nec non ir. Calendariofestonan
sub S die Iunii CIL, I 2, p. )19.
 CAPITULUM I 47

Et cum prope templum Aeternitatis in subterraneum quendam lo-

cellum descenderent, idiotam ex ligno coclear exprimentem alloquitur
Orator:
Erubeo idiota, inquit, te per hunc maximum philosophum hiis ru-
s sticis operibus implicatum reperiri; non putabit a te se theorias aliquas
auditurum.
Idiota. Ego in hiis exercitiis libenter versor, quae et mentem et
corpus indesinenterpascunt. Credo, si hic, quem adducis, philosophus
est, non me spernet, quia arti cocleariae operam do.
io Philosophus. Optime ais! Nam et Plato intercise pinxisse legitur,
quod nequaquam fecisse creditur, nisi quia speculationi non adver-
sabatur.
Orator. Ob hoc fortassis erant Platoni de arte pingendi familiaria
exempla, per quae res grandes faciles reddidit. fo¡. 81i
и Idiota. Immo, in hac mea arte id quod volo symbolice inquiro et
mentem depasco, commuto coclearia et corpus reficio. Ita quidem
omnia mihi necessaria, quantum sufficit, attingo.
Philosophus. Est mea consuetudo, cum hominem fama sapientem
accedo, de hiis, quae me angunt, in primis sollicitum esse et scripturas
20 in medium conferre et inquirere earundem intellectum. Sed cum tu sis
idiota, ignoro, quomodo te ad dicendum excitem, ut, quam habeas de
mente intelligentiam, experiar.
Idiota. Arbitror neminem facilius me cogi posse, ut dicat quae
sentit. Nam cum me ignorantem fatear idiotam, nihil respondere per-
25 timesco; litterati philosophi ac famam scientiae habentes merito ca-
dere formidantes gravius deliberant. Tu igitur, quid a me vehs, plane
si dixeris, nude recipies.
1) Auctor/» 4) Orator TrOeEp 4) inquit от. p 4) te от. О 5) nam
putabat se aliq. thcor. E (от. a te) 8) Credo от. О 9) spernit OD 9) quia:
quod p 9) opera U 9) do: dem p 11) quia от. V i j) id от. Ь i6) mente /
16) committo R Ra 16) quidem: quod R 20) proferrc E 20) tu от. Sab
22)experiat£> 23) cogi от. R 24)fateor/i 26) formidantur Ra 26) gravius: anxiep

1) Templum Aeternitatis Romae et Augusti in inscription quadam commemoratur. Vide Atti

i. R. Accademia dei Uncei iSSS IV j, 74j. i3) Vide quae de D10G. Laert., Apuleio, Olym-
piodoro scripsit E. Zeller II 1 ', p. 394 nota 2. — De artificio (jioit/oiç) et eius relatione ad ideas
cf. etiam Cicero Or. ad Brutum II 7, // (ed. Kroll 24sqq); Seneca Epist. 6j,2sqq; 6S,1 6sqq;
Plotinus Ennead. VS,1; I f, Set 0. E. Panofski, Idea. p. 10 sqq. — Thomas S. tb. II 1 qu. 4j a. 7;
II 1 qu. 9) a. 1; Dante Monarchia II 2.
48 IDIOTA DE MENTE

Philosophus. Paucis exprimere nequeo: si placet, consedentes

passim loquamur.
Idiota. Placet inquam.
Et positis in trigono scabellis ipsisque tribus ex ordine locatis Ora
tor aiebat: j
Vides philosophe viri huius simplicitatem, qui nihil horum in usu
habet, quae ad recipiendum tanti ponderis virum decentia petit; fac
in hiis experimentum, quae magis, ut aiebas, te angunt; nihil enim
de hiis, quae sciverit, te latebit; experieris puto te non vacue ad-
ductum. io
Philosophus. Adhuc omnia placent. Ad rem descendaml Tu in
terim taciturnus sis quaeso, nec te prolixior turbet collocutio.
Orator. Experieris me continuationis solhcitatorem potius quam
fastidientem.
Philosophus. Dic igitur idiota — ita tu tibi nomen esse ais — si 15
quam de mente habes coniecturam.
Idiota. Puto neminem esse aut fuisse hominem perfectum, qui non
de mente aliqualem saltem fecerit conceptum. Habeo quidem et ego :
mentem esse, ex qua omnium rerum terminus et mensura. Mentem
quidem a mensurando dici conicio. ato
Philosophus. Putasne aliud mentem, aliud animam?
Idiota. Puto certe. Nam alia est mens in se subsistens, alia in cor
pore. Mens in se subsistens aut infinita est aut infiniti imago. Harum
autem, quae sunt infiniti imago, cum non sint maximae et absolutae
1) si от Ra 2) passim: vicissim p 3) inquit / 4) Auctor p 4) ac ipsisque О
6) Orator add. codices praeter la 6) nihilorum m 7) decentia sunt p 7) et fac R 8) ut
от. Ra 8) aiebat U 9) sciveris / 9) te puto m 9) supervacue p: vacue от. С
i1) Ad hace С Día: At haec/) 11) discendam Sa 12) quaeso от. I 12) perturba /)
i5)tu:utO< i7)aut:vel£> 17/18) non post saltem p 18) aliq: qualemcumque ¿
18) saltem от. I 18) faceret R 19) ex от. a 19) qua: quam m 20) quidam U
20) dici: esse R 23) Harum: Hace OeO 24) quae est sunt R 24) imago harum Oe

21) De differentia, quae intercedit inter mentem (intellectum) et animam cf. De coniect . [ 1 440] II 16
(ed. Paris. I fol. 61'—6)'). Anima et spiritus pro eodem sumuntur Cribr. Alcboram [post 1 4j í']
I, 1S (ed. Paris. I fol. i)2'). Cf. Proclus In Parт. VI )7, )S, 40.

18) De ven. sap. [146)] с. i/ (ed. Paris. I fol. 212'). 20) Excit. VII ex sermone <Tri-
nitatem in unitate veneremur» [14j6] (ed. Paris. II fol. 1)4') mens a memoria dicitur; mens a
metiendo dicitur. Compleт. tbeol. [1414] c.o et 11 (ed. Paris. II fol. 96' et 9f); De ven. sap.
[146¡] с. 271: «mens mensurans notionaliter cuncta» (ed. Paris. Ifol. 212*).
 CAPITULUM II 49

seu infinitae in se subsistentes, posse aliquas animare humanum cor

pus admitto, atque tunc ex officio easdem animas esse concedo.
Philosophus. Concedis igitur eandem esse mentem et hominis
animam: mentem per se, animam ex officio?
j Idiota. Concedo, uti una est vis sensitiva et visiva oculi in animali.

Capitulum II.

Quomodo est vocabulum naturale et aliud impositum secun

dum illud citra praecisionem; et quomodo est principium sim
plex, quod est ars artium; et quomodo complicatur ars
Ю aeterna philosophorum.

Philosophus. Aiebas mentem a mensurando dici. Hanc partem

neminem legi tenuisse inter varias verbi derivationes : primum oro, ut
causam dicti aperias.
Idiota. Si de vi vocabuli diligentius scrutandum est, arbitror vim
15 illam, quae in nobis est, omnium rerum exemplaria notionaliter com-
plicantem, quam mentem appello, nequaquam proprie nominari.
Quemadmodum enim ratio humana quidditatem operum Dei non
attingit, sic nec vocabulum. Sunt enim vocabula motu rationis im-
posita: nominamus enim unam rem vocabulo uno et per certam
20 rationem, et eandem alio per aliam, et una lingua habet propria, alia
magis barbara et remotiora vocabula. Ita video, quod cum proprietas
vocabulorum recipiat magis et minus, vocabulum praecisum ignorari.
i) seu: scro Oe 1) subsistent» R: subsistens b 1) aliquas от. D: aliquis U
2) eandem animam D 3) Concedendum Ra 3/4) et hom. an. mentem от. О 4) animam*:
et animam E 5) oculi от. D 6— 10) от. UOeC (С in marg. Secundus tractatus) D Ra:
numerum capituli in fine notant Tir REO 0: secundus tractatus D 7) aliud nat. / 8) est от. Sa
9) quomodo от. Sao 9) applicatur / 11) Philosophus от. UOe 12) verbi: vocabuli p
i2)divinationes Ra: dirivationes a 12) primo ЕС a 15) quae ода. f: 15) omnia a 17) enim
от. О 17) Dei от. Ra 20) propriora SaC (corr.): magis propria / 21) Ita: ideo a: iccirco/>:
idcirco b 22) et minus от. D 22) D notat vocabula praecisa rerum a nobis ignorantur
4) anima ex officio: Avicbnna Dean. Il. Eckardüs In Io. eâ. I. Kocb n. j2S. 14) vis
vocabuli: cf. Plato Epist. VII )42—4). 15) Proclus prop, 19j (Dodds 170,4); Liber
de causis, prop. 14 (Barâenbewer 176,Ssq); Thomas in h. ¡. lect. 14 (Opuscula ed. Mandomet I 262).
22) Docta Ign. [1440] I j p. 11 sq
ii) «mens mensurat»: Compleт. tbeolog. [ 1 45 4] с. i1 {ed. Paris. II fol. 9S'). 14) vis
vocabuli: cf. De ven. sap. [146)] с. )) (ed. Paris. I fol. 21t').
4
 5o IDIOTA DE MENTE

Philosophus. Ad alta properas idiota! Nam secundum illa, quae

dicere videris, ob hoc vocabula sunt minus propria, quia ad placitum
opinaris instituía, prout cuique imponenti ex rationis motu occurre-
bat.
Idiota. Volo, ut me profundius intelligas I Nam etsi fatear omne 5
vocabulum eo ipso unitum, quo forma materiae advenit, et verum sit
formam adducere vocabulum, ut sic vocabula sint non ex impositione,
fol. Sír sed ab aeterno, et impositio sit libera, tamen non arbitror aliud quam
congruum nomen imponi, licet illud non sit praecisum.
Philosophus. Facte quaeso planiorem, ut quodvelis capiaml io
Idiota. Perlibenter! Et nunc me ad hanc artem cocleariam converto.
Et primum volo scias: me absque haesitatione asserere omnes huma
nas artes imagines quasdam esse infinitae et divinae artis. Nescio, si
tibi idipsum videatur.
Philosophus. Tu alta exigis, neque fas est ad illa passim respon- »j
dere.
Idiota. Miror si umquam philosophum legeris, qui hoc ignoraverit,
cum de se pateat. Manifestum est enim nullam humanam artem per-
fectionis praecisionem attigisse omnemque finitam esse et termina-
tam; terminatur enim ars una in suis terminis, alia in aliis suis, et *°
quaelibet est alia ab aliis, et nulla omnes complicat.
Philosophus. Quid ex hoc inferes?
Idiota. Artem omnem humanam finitam.
Philosophus. Quis haesitat?
Idiota. Impossibile est autem plura esse infinita realiter distincta. 25
Philosophus. Et hoc ipsum fateor, quoniam alterum foret in al
tero finitum.
Idiota. Si igitur hoc sic est: nonne solum absolutum principium est
infinitum, quia ante principium non est principium, ut de se patet, ne

3) opinor R 3) cuique от. 1: cui m 5) fateor RD 6) unicum 7r 7) vocabulum

sit Ra 7) ex impositione: ab impositorep 10) quid TrRC(C quod)DRap i2)primo/o
17) Idiota от. Tr 17) ignoravit / 18) pateant а 19/20) terminata Oe 20) una: sua Ra
2o)suisow.A z\)etoт.m 22) infers ОС (С corr. inferes) / 25) est от. D 25) autem
от. Tr 26) Et: Est Oe 26) foret: esset/> 28) solum от. D

25) Docta ¡gn. f 1440] I 14 p. 2S,): «plura infinita esse non possunt»; // ) p. 70,14: «plura
aeterna esse non possunt» cf. I 7 p. 16,12.
 CAPITULUM П 5I

principium sit principiatum. Hinc aeternitas est ipsa sola infinitas seu
principium absolutum.
Philosophus. Admitto.
Idiota. Est igitur sola et unica absoluta aeternitas ipsa infinitas,
5 quae est sine principio. Quare omne finitum principiatum ab infinito
principio.
Philosophus. Negare nequeo.
Idiota. Omnis ergo ars finita ab arte infinita. Sicque necesse erit in-
finitam artem omnium artium exemplar esse principium, medium,
io finem, metrum, mensuram, veritatem, praecisionem et perfectionem.
Philosophus. Prosequere ad quae properas, quia nemo hiis dis-
sentire potest.
Idiota. Applicabo igitur ex hac codearia arte symbolica paradig-
mata, ut sensibiliora fiant quae dixero.
15 Philosophus. Rogo sic agas! Video enim te viam tenere ad ea,
ad quae anhelo.
Idiota sumpto cocleari ad manum aiebat:
Coclear extra mentis nostrae ideam aliud non habet exemplar. Nam
etsi statuarius aut pictor trahat exemplaria a rebus, quas figurare sata-
20 git, non tamen ego, qui ex lignis codearia et scutellas et ollas ex luto
educo. Non enim in hoc imitor figuram cuiuscumque rei naturalis.
Tales enim formae cocleares, scutellares et ollares sola humana arte
perficiuntur. Unde ars mea est magis perfectoria quam imitatoria
figurarum creatarum, et in hoc infinitae arti similior.
25 Philosophus. Placet idipsum.
Idiota. Esto igitur, quod artem explicare et formam coclearitatis,
per quam coclear constituitur, sensibilem facere velim; quae cum in
sua natura nullo sensu sit attingibilis, quia nec alba nec nigra aut al-
terius coloris vel vocis vel odoris vel gustus vel tactus, conabor tamen
1) seu: sed R i0) finem от. R 10) et verit. Б n) hiis от. D 17) Auctor p
18) Idiota TEp 18) idea m 19) statu imus R 19) aut: ut a 20) et1 от. I
24) creaturarura UD: creatorum Ra 24) infiniti D: infinite arte Ra 28) aut: nee RE
1 sqq.) Eckardus In Io. ed. Koch n. 1))—1)9. 2) Docta Igt. [1440]I 10 p. 19—21; De
coniect. [1440] I9 (ed. Paris. I fol. 44'). 6) Docta Igt. [1440] I 6 p. 1) sq. 8) De genest [1447]
(ed. Paris. I fol. 72'). 23) ars perfectoria et imitatoria vide supra, cf. Platonis пощatç et
ftifitjoiç; cf. imprimis Plotinus I 6, S et 9; vide Panofski, Idea, p. 14.
1) Tract. «7* qtàs es» [14j9] (ed. Paris. II fol. 7'S'). 18) De ludo globi[146)] I (ed.
Paris. I fol. 1j2'sqq).
 j2 miOTA DE MENTE

eam modo, quo fieri potest, sensibilem facere. Unde materiam puta
lignum per instrumentorum meorum, quae applico, varium motum,
dolo et cavo, quousque in eo proportio debita oriatur, in qua forma
coclearitatis convenienter resplendeat: sic vides formam coclearitatis
simplicem et insensibilem in figurali proportione huius ligni quasi in 5
imagine eius resplendere. Unde veritas et praecisio coclearitatis, quae
est immultiplicabilis et incommunicabilis, nequaquam potest per
quaecumque etiam instrumenta et quemcumque hominem perfecte
sensibilis fieri. Et in omnibus coclearibus non nisi ipsa simplicissima
forma varie relucet, magis in uno et minus in alio et in nullo praecise. io
Et quamvis lignum recipiat nomen ab adventu formae, ut orta pro
portione, in qua coclearitas resplendet, coclear nominetur, ut sic no-
men sit formae unitum, tamen impositio nominis fit ad beneplacitum,
cum aliud imponi posset. Sic etsi ad beneplacitum, tamen non aliud
et penitus diversum a naturali nomine formae unito, sed vocabulum ij
fol. ii" naturale post formae adventum in omnibus varus nominibus per
quascumque nationes varie impositis relucet. Impositio igitur vocabu-
li fit motu rationis. Nam motus rationis est circa res, quae sub sensu
cadunt, quarum discretionem, concordantiam et differentiam ratio
facit, ut nihil sit in ratione, quod prius non fuit in sensu. Sic igitur 20
vocabula imponit et movetur ratio ad dandum hoc nomen uni et aliud
alteri rei. Verum cum non reperiatur forma in sua veritate in hiis, circa

1) reddere sensibilem / 1) materia a 1) puto U 2) motum: usum / 3) qua:

quo b 10) varie: vario modo a 10) magis от. О i1) ipsum lignum a 12) in от. m
12) resplendat Sa: resplenderet E 13) fit: sit / 14) cum aliud — ad beneplacitum от. U
14) aliud nomen imp. / 15) unico T 17) notiones Qе 17) impositae Oe: impositus Ra
18) fit oт. D 18) sensum p 19) discursionem / 19) et 04г. D 20) sit от. U
20) fuerit p 22) Verum tamen non rep. Ra 22) in* от. m

1) Docta Ign. [1440] II 9 p. S7,1—12; vide etiam: Chalcidius Comт. in Tiт. 279, ¡11,
)21; Seneca Epist. 6j, 4; Theodoricus Carnot. De sex Hierum operibus I p. 61j sa; cf. notam
ad Doct. Ig/t. p. S7. 6) imago: Eckard us In lo. ed. Kocb n. 2)—*7. 20) Aristoteles
De an. IIIS, 4)1 a 14; De meт. 1 449 b )o: voeîv ovx Ioti Svev tpavxâoftaxoç. — Thomas
C.g. I); S. th. la. S4a 7; De sensu, ratione et intelhctu: Docta Ign. [1440] III 6; Apol. [1449]
p. 14, 24sqq; De coniect. [1440] I 10 (ed. Paris. I fol. 41'), 12 (ib. 46'); II 14—16 (ed. Paris. I
fol. j9'—6)'); Albertus, Comp, tbeol. verit. II 1j (Borgnet )4,70).

1) De ludo globi [146)] (ed. Paris. I fol. 1j7'). 20) Vide etiam Hertling, fobn Lockt u. d.
Scbule v. Cambridge, p. 6 sqq. Locke Essays II с. 1 § j; Leibniz Nouv. Ess. II с. 1 § 2; Hiác
sententiae contradicit Melanchthon De an. p. 207 b.
 CAPITULUM П 53

quae ratio versatur, hinc ratio in coniectura et opinione occumbit.

Unde genera et species, ut sub vocabulo cadunt, sunt entia rationis,
quae sibi ratio fecit ex concordantia et differentia sensibilium. Quare,
cum sint posterius natura rebus sensibilibus, quarum sunt similitudi-
5 nes, tunc sensibilibus destructis remanere nequeunt. Quicumque igitur
putat nihil in intellectum cadere posse, quod non cadat in ratione, ille
etiam putat nihil posse esse in intellectu, quod prius non fuit in sensu ;
et hic necessario dicere habet rem nihil esse, nisi ut sub vocabulo
cadit, et huius studium est in omni inquisitione quid nominis pro-
io fundare, et haec inquisitio grata est homini, quia motu rationis dis-
currit; hic negaret formas in se et in sua veritate separatas esse aliter,
quam ut sunt entia rationis, et exemplaria ac ideas nihili faceret.
Qui vero in mentis intelligentia aliquid esse admittunt, quod non fuit
in sensu nec in ratione, puta exemplarem et incommunicabilem veri-
15 tatem formarum, quae in sensibilibus relucent, hii dicunt exemplaria
natura praecedere sensibilia, sicut veritas imaginem. Et ordinem dant
talem, ut primo ordine naturae sit humanitas in se et ex se, scilicet abs
que praeiacenti materia; deinde homo per humanitatem, et quod ibi
cadat sub vocabulo; deinde species in ratione. Unde destructis omni-
2o bus hominibus humanitas, ut est species, quae sub vocabulo cadit, et
est ens rationis, quod ratio venata est ex similitudine hominum, sub-
sistere nequit; nam ab hominibus dependebat, qui non sunt. Sed prop
ter hoc non desinit esse humanitas, per quam fuerunt homines, quae
quidem humanitas non cadit sub vocabulo speciei, prout vocabula

1) et opinione от. E 1) succumbit / 2) vocabulum/> 5) distractis E 5) Quae-

cumquc R 6) intellectu TrOeURRa О 6) non от. D 6) rationem Rp 7) faeàtp
8) hic: hoc / 8) nccesse Ra 8) vocabulum p 9) huius: huiusmodi / 9) nominig
от. О i1) sua от. I 12) ut от. D 12) nihil Oem 13) vero от. TUE 13) ali-
quam Ra 13) esse от. I 14) in* от. SaTrOeUERD 14) incommutabilem D
15) / in marg. Nota quod illi qui dicunt quod nichil est in intellectu, quod non prius sit in
sensu, sicut Aristoteles et b. Thomas Contra Gentiles in principio (?), ubi dicit quod origo
omnis cognitionis nostrae est ex sensu etiam in his quae sensum cxccdunt, hii omnes suam in-
quisitionem faciunt et profundant in quid nominis h. e. nichil inquirunt, nisi id, quod sub
vocabulis cadit. Et hii (loquuntur) tractantes et considerationes suas faciunt ex motu rationis
uti communiter omnes philosophi fccerunt 16) ver. praecedit imag./) 17) tales TEO
17) ut: unde Л 18) ibi: hic p .20) vocabulum p 22) hominibus: omnibus О
22) dependebant Ra 22) qui: quae О Ra 23) homines от. I 24) vocabulo: vocabulum p

16) De vm. sap. [146)] e. )) (Ы. Paris. I fol. 21jr).

 54 IDIOTA DE MENTE

motu rationis sunt imposita; sed est veritas speciei illius sub vocabulo
cadentis. Unde imagine destructa manet in se veritas. Et hii omnes
negant rem non aliud esse, quam ut cadit sub vocabulo: eo enim
modo, ut sub vocabulo cadit, de rebus fit logica et rationalis conside
ratio. Quare illam logice inquirunt, profundant et laudant, sed ibi non 5
quiescunt, quia ratio seu logica circa imagines formarum tantum ver-
satur. Sed res ultra vim vocabuli theologice intueri conantur et ad
exemplaria et ideas se convertunt. Arbitror non posse plures inquisi-
tionum modos dari. Si tu, qui es philosophus, alias legisti, scire potes.
Ego sic conicio. 10
Philosophus. Mirabiliter omnes omnium tangis philosophorum
sectas, Peripateticorum et Academicorum.
Idiota. Hae omnes et quotquot cogitari possent modorum differentiae
facillime resolvuntur et concordantur, quando mens se ad infinitatem
elevat. Nam sicut orator hic praesens tibi latius ex hiis, quae a me ha- 15
bet, explanabit, tunc infinita forma est solum una et simplicissima,
quae in omnibus rebus resplendet tamquam omnium et singulorum
formabilium adaequatissimum exemplar. Unde verissimum erit non
esse multa separata exemplaria ac multas rerum ideas. Quam quidem
infinitam formam nulla ratio attingere potest. Hinc per omnia voca- 20
bula rationis motu imposita ineffabilis non comprehenditur. Unde
res, ut sub vocabulo cadit, imago est ineffabilis exempli sui proprii et
adaequati. Unum est igitur verbum ineffabile, quod est praecisum
nomen omnium rerum, ut motu rationis sub vocabulo cadunt. Quod

1) vocabulum /> 3) vocabulum /) 4) vocabulum p 5) Quare: Qualiter /

5) illam: eam / 5) rcquirunt R 7) qui xap 7) res ut ultra H 7) et oт.p
8) Arb. ergo E 8) D in marg. infer. notat Vide continuation«!! infra fol. 282. In fol. 2/2
marg. super. Hoc continuandum est ad folium supra 276 9) qui от. Ra 10) sic от. О
1ï) D notat tertius tractatus 12) sectas от. U 12) et от. R 12) et Academicorum от. Oe
13) Cap. 3 С i3)HaecC/ 13) possum RIS 15/16) habet: от. Sa: audivit /) 16) expla
nabate 17) omnium ода. О 18) Unde etiam a 19) esse: est U 1 9) omnium rerum о
19) quidam D 20) / in marg. notat Finiti seu creati vel contracti ad infinitum, incontrac-
tum seu increatum nulla est proportio. Igitur ipsius formae rationum formarum ct formabi
lium nulla est, uti et apprehensio. Et idcirco nulla ratio creata ipsum infinitum attingit. Ergo
dixit veritas in Evangelio Ioannis: Nemo vidit patrem nisi filius 22) vocabulum p
22) cxcmplaris p 24) vocabulum p

5) De conieet. [1440] II 16 (ed. Paris. I fol. 61'— 6)').

 CAPITULUM Ш 55

quidem ineffabile nomen in omnibus nominibus suo modo relucet,

quia infinita nominabilitas omnium nominum, et infinita vocabilitas
omnium voce expressibilium, ut sic omne nomen sit imago praecisi
nominis. Et nihil aliud omnes conati sunt dicere, licet forte id, quod
5 dixerunt, melius et clarius dici posset. Omnes enim necessario con- fol. 8}'
cordarunt unam esse infinitam virtutem, quam Deum dicimus, in
qua necessario omnia complicantur. Neque ille aliud dicere voluit,
qui aiebat humanitatem, ut non cadit sub vocabulo, esse praecisionem
veritatis, quam ineffabilem illam infinitam formam. Quam, dum ad hu-
io manam formam respicimus, eius praecisum exemplar nominamus, ut
sic ineffabilis, dum ad eius imagines intuemur, omnium nominibus
nominetur, et unum simplicissimum exemplar secundum exempla-
torum specificas differentias per rationem nostram formatas plura
esse exemplaria videatur.

15 Capitulum III.

Quomodo intelligantur et concordentur philosophi; et de

nomine Dei et praecisione; ac quomodo uno praeciso nomine
cognito omnia cognoscuntur; et de sufficientia scibilium; et
quomodo differunt conceptus Dei et noster.

20 Philosophus. Mirabiliter Trismegisti dictum dilucidasti, qui aie

bat Deum omnium rerum nominibus ac omnes res Dei nomine no
minan.
1) nominibus от. Jr 2) ut quia D 2) vocabilitas SaREOo: vocaJitas TUTrOeCDRa
5) possit Ra 5) necessario от. D 9) ad: ab U 11) sic: sit RO 11) omnium
nobis nom. a 14) Sequitur cap. Ш ï 15 — 19) от. UC (in marg. C') D Ra: numeratio cap.
in fine TREOo: от. Oe 16) concordantur Sa 18) de от. T 2o) Philosophus от. UI
2о) I in marg. notat Hermes Termegistus Mercurius idem 20) Trimegisti Jà (in marg.) :
Termegisti / i0) elucidasti /

1) Docta Ign. [1440] I 24 p. 4Ssqq. 7) Docta Ign. [1440] II 2 sq; Apol. [1449] p. 2S,19 sqq.
1 1) Deus ineffabilis: vide amotationes ad Docta Ign. I 24 p. 4S,i) sqq, p. 16,2—6, p. j4,19;
Apol. [1449] p. 12,11 = âsàç àooijToç. 20) UU Trismegistus boc expresse dicat nescio; V 10
legimus: vtàna yàç fxovoç ovioç èaxiv. Kai dtà tovto бгоftата èjf« ästana» (I. Kroll p. 40).
Attamen multae inveniuntur parallelae e. gr. ai el S Sv noиЬ, ov el S äv Xiyw, ai yàg пача et

1) De ven. sap. [146)] e.)) (ed. Paris. I fol. 21j'); cf. etiam De passest [1460] (ed. Paris. I
fol. iS1'sq).
56 IDIOTA DE MENTE

Idiota. Complica nominari et nominare in coincidentiam altissimo

intellectu, et omnia patebunt. Nam Deus est cuiuscumque rei prae-
cisio. Unde, si de una re praecisa scientia haberetur, omnium rerum
scientia necessario haberetur. Sic si praecisum nomen unius rei scire-
tur, tunc et omnium rerum nomina scirentur, quia praecisio citra 5
Deum non est. Hinc, qui praecisionem unam attingeret, Deum attin-
geret, qui est veritas omnium scibilium.
Orator. Declara quaeso de praecisione nominis!
Idiota. Tu nosti, orator, quomodo nos exserimus ex vi mentis ma-
thematicales figuras. Unde, dum triangularitatem visibilem facere vo- i0
luero, figuram facio, in qua tres angulos constituo, ut tunc in figura
sic habituata et proportionata triangularitas reluceat, cum qua unitum
est vocabulum, quod ponatur esse trigonus. Dico igitur: si trigonus
est praecisum vocabulum figurae triangularis, tunc scio praecisa vo-
cabula omnium polygoniarum. Scio enim tunc, quod figurae qua- 15
drangularis vocabulum esse debet tetragonus, et quinquangularis
pentagonus, et ita deinceps. Et ex notitia nominis unius cognosco
figuram nominatam et omnes nominabiles polygonias et differentias
et concordantias earundem et quidquid circa hoc sciri potest. Parifor-
miter aio, quod, si scirem praecisum nomen unius operis Dei, omnia 20
nomina omnium Dei operum et quidquid sciri posset non ignorarem.
Et cum Verbum Dei sit praecisio omnis nominis nominabilis, solum
in Verbo omnia et quodlibet sciri posse constat.
Orator. Palpabiliter more tuo explanasti.
Philosophus. Miram doctrinam tradidisti, idiota, omnes philoso- 25
phos concordandi. Nam dum adverto, non possum nisi tecum con
sentire non voluisse omnes philosophos aliud dicere, quam idipsum
1) nominari et от. b 1) altissimi b 2) intellectus Ra 2) et от. Ra 5) tunc от. E
5) cil ra: circa Sa 7) qui: quae U 9) quomodo: quoniam R 9) nos от. D
12) relucet Oe 12) unicum 3r 16) quinquadrangularis / 17) cognosco SaTTrUOeED:
agnosco ROC Rala 18) nominales Ra: nominatas E 1 9) concordantiam E 19) et*
от. b 19) circa: ultra Oe 20) unius от. R 22) Et от. E 23) posset U 26) dum:
cum Oe

cit. ap. Kroll, Die Lehren des Hermes Trismegistos, p. 44; Asklep. j6,i (¡b. p. 4j): Deus omni-
nominis, — «hunc vero innominem vel potius omninominem esse, si quidem is sit unus et
omnia, ut sit necesse aut omnia eius nomine aut ipsum omnium nominibus nuncupare». Alia
parallels apud I. Kroll 1. 1. jo.
2/3) De coniect. [1440] II 1 (ed. Paris. I fol. to'—jt'); De sap. [14j0] II p. 2j,1o.
 САРГШШМШ 57

quod dixisti: per hoc, quod nemo omnium negare potuit Deum infini
tum, in quo solo dicto omnia, quae dixisti, complicantur. Mirabilis
est haec sufficientia omnium scibilium et quomodocumque tradi
possibilium.
5 Amplius ad mentis tractatum descende et dicito: esto quod mens
a mensura dicatur, ut ratio mensurationis sit causa nominis: quid
mentem esse velis ?
Idiota. Scis, quomodo simplicitas divina omnium rerum est com-
plicativa. Mens est huius complicantis simplicitatis imago. Unde, si
io hanc divinam simplicitatem infinitam mentem vocitaveris, erit ipsa
nostrae mentis exemplar. Si mentem divinam universitatem veritatis
rerum dixeris, nostram dices universitatem assimilationis rerum, ut
sit notionum universitas. Conceptio divinae mentis est rerum pro-
ductio; conceptio nostrae mentis est rerum notio. Si mens divina est
i ? absoluta entitas, tunc eius conceptio est entium creatio; et nostrae
mentis conceptio est entium assimilatio. Quae enim divinae menti ut
infinitae conveniunt veritati, nostrae conveniunt menti ut propinquae
eius imagini. Si omnia sunt in mente divina ut in sua praecisa et pro
pria veritate, omnia sunt in mente nostra ut in imagine seu similitu
de dine propriae veritatis, hoc est notionaliter: similitudine enim fit cо- fol. Sßl
gnitio. Omnia in Deo sunt, sed ibi rerum exemplaria; omnia in nostra
mente, sed ibi rerum similitudines. Sicut Deus est entitas absoluta,
quae est omnium entium complicatio, sic mens nostra est illius entita-

2) dicto от. D 3) sufficientia: scientia Ra 3) quocumque D j) et dicito: et de isto R

5/6) mens a от. b 6) a mensurando dicitur E 8) quomodo: quoniam .£' 10) vocaveris E
11) Universalitaten! / (corr. ex universitatem) a 12) omnium rerum E 12) dicis /
12) universalitatem / (corr. ex universitatem) a 13) si sit not. / 13) universitatis /
13—14) product io — rerum от. О 15) entium: rerum Я 17) ut: et U 1 7) propingui R
19) seu: et D 21) ibi: hic С 22) ibi: hic SaCp 23) entium от. Tr

2) Docta Igt. [1440] I 22 p. 44sqq; II6, 9 p. 79 sqq; Apol. [1449] p. )),4sq; De mente [14joj
e. 4. 9) Augustinus De trin. X 12; XII 14; XIV S: mens = imago Dei; mens = imago
trinitatis. 12) assimilatio: De gen. [1447] (ed. Paris. I fol. fj'). 16) wognitionem esse
creationcm» babes apttd Proclum Stoicb. tbeol. prop. 174; cf. Dodds p. 290.

2) De vis. Dei [14j)] с. 1 (ed. Paris. I fol. 99'); cf. De passest [1460] (ed. Paris. Ifol. 176');
De ludo globi [146)] (ed. Paris. I fol. 164'). 9) De ven. sap. [146)] с. 27 (ed. Paris. I
fol. 212'); Excitat. VIII ex sermone *Nos revelata facie» [1416] (ed. Paris. II fol. 14j'sq).
Dei conceptio = entium creatio: De ludo globi [146)] II (ed. Paris. II fol. i6)'). 21/22) co-
gnitio fit per similitudinem: vide quae infra p. 7j,7 sqq. de assimilatione dicuntur.
58 IDIOTA DE MENTE

tis infinitae imago, quae est omnium imaginum complicatio, quasi

ignoti regis prima imago est omnium aliarum secundum ipsam de-
pingibilium exemplar. Nam Dei notitia seu facies non nisi in natura
mentali, cuius veritas est obiectum, descendit, et non ulterius nisi per
mentem, ut mens sit imago Dei et omnium Dei imaginum post ipsum 5
exemplar. Unde, quantum omnes res post simplicem mentem de
mente participant, tantum et de Dei imagine, ut mens sit per se Dei
imago, et omnia post mentem non nisi per mentem.

Capitulum IV.

Quomodo mens nostra non est explicatio, sed imago compli- ю

cationis aeternae, sed quae post mentem sunt non sunt imago;
et quomodo est sine notionibus habens tarnen iudicium
concreatum; et cur est corpus sibi necessarium,

Philosophus. Videris ex multa mentis tuae plenitudine dicere

velle mentem infinitam esse vim formativam absolutam, sic mentem 15
finitam vim conformativam seu configurativam.
Idiota. Volo quidem hoc modo. Nam quod dicendum est, conve-
nienter exprimi nequit. Hinc multiplicatio sermonum perutilis est.
1) est enim omn. E 4) per от. D 5) ipsam / 7/8) de per se Dei D: de im. Dei /
8) non ода. / 9— 13) ода. UC (addit С*) D Нa: Numerario in fine cap. TTrRo: Tractatus quartus
in marg. C: Quartus tractatus (cetera desiderantur) D 9) от. О* i0) quaedam imago p
11) sunt* от. о 13) sibi concr. / 13) concretum a 13) corp. est ei/> 14) Philo
sophus от. U 17) quidem: quod R 17) quod: quid D 17/18) conven.: communiter /

10) mens = imago complicationis aeternae j7,22 = imago complicantis simplicitatis j7,9
= imago illius entitatis infinitae, quae est omnium Dei imaginum post ipsum complicado jS,1
= imago Dei jS,j. De imagine ( — elxwv) vide H. Willms, Eixwv I Tl., I. Hartings, Encykl. of
Religion and Etbics VII 160 sqq; De imagine (= elxwv) apud Philonem vide H.Willms /7:
nvevfta = rixwv deov (Philo Quod deteriorpotiori insidiari solet § S6sq. p. 20S); — vovç = clxwv
üeov (Philo De opificio mundi § 69 p. 1f); — Xoyoç = eixwv ôcov (Philo De confusione ling.
§ 1 47 sq. p. 427 aр. Willms p. 7j); — ooyia = elxwv âcov (Philo De conf. ling. § 146 p. 427);
homo dicitur a Pbilone elxwv elxóvoç; mundus sensibilis = /liiitjfia ôeiaç elxàvoç. — Plotinus
Ennead. VI 3,1j: *ó Xóyoç ó xov аг&gwnоv . . . eîôwXov ôv тoр káyov.» . . . mens = imago Trim-
tatis Augustinus De Trin. X 12, 19 (PL 40, 984).

9) Ad Шит capitulum conferendum est: De ven. sap. [146)] с. 27—29 (ed. Paris. I fol. 212'
—21 )r). 10) mens — imago: Excitat. V ex sermone *Ubi venit plenitudo» [14j4] (ed. Paris. II
fol. Sf'); Excitat. VIII ex sermone *Nos reveíata facie» [14j6] (ed. Paris. II fol. 14j'-').
 CAPITULUM IV J9

Attende aliam esse imaginem, aliam explicationem. Nam aequalitas

est unitatis imago; ex imitate enim semel oritur aequalitas. Unde
unitatis imago est aequalitas; et non est aequalitas unitatis explicatio,
sed pluralitas complicationis. Igitur unitatis aequalitas est imago, non
5 explicatio. Sic volo mentem esse imaginem divinae mentis simpli-
cissimam inter omnes imagines divinae complicationis. Et ita mens
est imago complicationis divinae prima omnes imagines complica
tionis sua simplicitate et virtute complicantis. Sicut enim Deus est
complicationum complicatio, sic mens, quae est Dei imago, est imago
io complicationis complicationum. Post imagines sunt pluralitates re-
rum divinam complicationem explicantes, sicut numerus est explica-
tivus unitatis, et motus quietis, et tempus aeternitatis, et compositio
simplicitatis, et tempus praesentiae, et magnitudo puncti, et in-
aequalitas aequalitatis, et diversitas identitatis, et ita de singulis.
ij Ex hoc elice admirandam mentis nostrae virtutem: nam in vi eius
complicatur vis assimilativa complicationis puncti, per quam in se
reperit potentiam, qua se omni magnitudini assimilat. Sic etiam ob
vim assimilativam complicationis unitatis habet potentiam, qua se
potest omni multitudini assimilare, et ita per vim assimilativam com
eo plicationis nunc seu praesentiae omni tempori, et quietis omni motui,
et simplicitatis omni compositioni, et identitatis omni diversitati, et
2) semel еда. О 3) aequalitas1: aequalis D 4) pluralitatis Oe 4) unitas D 6—7) divinae
compl. — imagines от. D 7—8) divinae — complicationis от. U 8) enim от. I
13) puncti et moms quietis Sa (motus quietis bic от. Tr DI): et motus momead p 13) et3
от. С (addit С) Pa 14) et diversitatis identitas С (corr.): et diversitas ydemptitas Fa
14) diversitas: densitas E 15) admirandum a ij) vi: via R 17) in qua о
18—20) unitatis — complicationis от. I 20) tempore D 21 sq) et identitatis .—
disiunctioni от. E 21) idemptitas m

1) complicado — explicatio: Docta Ign. II 9 p. 92,16—19 ubi editor ВоЁtшим De Provi

dentia et fat0, De consolatione pbilosopbiae IV pros, 6 p. 107 (Peiper), Theodoricum Carno-
tensem De sex dierum operibus II; Comment. in Boetbium De Trinitatep. 17*,2 sq, Clarenbaldum
Atrebatensem p. 14*, 2) sq. neenon Anonymum Berolinensem fol. 64'—61' commemorat et
laudat. 3) aequalitas — unitas: Docta Ign. [1440] I 7 p. 1j; S et 9 p. 17 sq; praeterea cf.
Theodoricum Carnotensem De sex dierum operibus I (Hauréau, Notices et extraits I 6)).
9) Docta Ign. [1440] II j et 6 p. 76 et 79. ii) Docta Ign. [1440] II ) p. 69. 20) Docta
Ign. [1440] II ) P. 69,9 sqq.

3) aequalitas — unitas: De ven. sap. [146)] с. 2) (ed. Paris. I fol. 210'); Cribr. Alcborani
[post 141 S] II 7,9 (ed. Paris. II fol. 1)j'—1)6') et saepius. 7) Iordanus Brunus De la
causa, principio e uno Dial. V (opp. ital. I 249, 2jS Gentile*) et Wenck, conclus. VI cor. ), Doct.
Ign. [1440] p. )j,1j—17 (nota editons); II ) p. 69,12. 2о) cf. De ludo globi [146)] II (ed.
Paris. I fol. 1f)'sqq).
 6o IDIOTA DE MENTE

aequalitatis omni inaequalitati, et nexus omni disiunctioni. Et per

imaginem absolutae complicationis, quae est mens infinita, vim habet,
qua se potest assimilare omni explicationi. Et talia multa per te vides
dici posse, quae mens nostra habet, quia est imago infinitae simpli-
citatis omnia complicantis. J
Philosophus. Videtur, quod sola mens sit Dei imago.
Idiota. Proprie ita est, quoniam omnia, quae post mentem sunt,
non sunt Dei imago nisi inquantum in ipsis mens ipsa relucet, sicut
plus relucet in perfectis animalibus quam imperfectis, et plus in sensi-
bilibus quam vegetabilibus, et plus in vegetabilibus quam minerali- ю
bus. Unde creaturae mente carentes sunt potius divinae simplicitatis
explicationes quam imagines, licet secundum relucentiam mentalis
ч л imaginis in explicando de imagine varie participent.
Philosophus. Aiebat Aristoteles menti seu animae nostrae nullam
notionem fore concreatam, quia eam tabulae rasae assimilavit. Plato 1j
vero aiebat notiones sibi concreatas, sed ob corporis molem animam
oblitam. Quid tu in hoc verum censes ?
fol. Sf Idiota. Indubie mens nostra in hoc corpus a Deo posita est ad sui
profectum. Oportet igitur ipsam a Deo habere omne id, sine quo pro-
fectum acquirere nequit. Non est igitur credendum animae fuisse no- *>
tiones concreatas, quas in corpore perdidit, sed quia opus habet cor
pore, ut vis concreata ad actum pergat. Sicuti vis visiva animae non
potest in operationem suam, ut actu videat, nisi excitetur ab obiecto,
et non potest excitari nisi per obstaculum specierum multiplicatarum
per medium organi, et sic opus habet oculo, sic vis mentis, quae est 25
vis comprehensiva rerum et notionalis, non potest in suas operationes,

1) nexus: in existentiae / 1) distinctioni О: distantiae I 4) quaedam imago/>

8) Dei от. E 8) ipsa: nostra E 9) quam in imp. EEao 10) quam in veget.
D*a 10) in min. EC3 (corr. in marg.) D a 13) participant О 14) mentis R
15) fore: esse p: formae R 15) rasae от. D 16) sibi: illi/> 16) molam SaTRO*
17) Quid — censes от. Ra 18) mi um p 19) profectum: perfectum Ra 21) in от. m
23 —24) in — potest от. О 23) obiecto: alio R 24) obiectaculum p

1) De coniect. [1440] II 10 (ed. Paris. I fol. j7'—jS'). 14) Aristoteles Anal. post.
II i9, 99 b 20; Met. I 9, 992 b )); De an. Ill 4, 429 a 27. — Plato Phaedr. 249 b; Meno
So dsqq; Pbaedo 72 e sqq.

7) Compleт. tbeol. [14j4] c. 11 (ed. Paris. IIfol. 9S'). 18) Compleт. theol. [14j4] e. 11
(ed. Paris. IIfol. 98'). 23) Compleт. theol. [14j4] e. 11 (ed. Paris. II fol. 9S').
 CAPITULUM IV 61

nisi excitetur a sensibilibus, et non potest excitari, nisi mediantibus

phantasmatibus sensibilibus. Opus ergo habet corpore organico, tali
scilicet, sine quo excitatio fieri non posset. In hoc igitur Aristoteles
videtur bene opinari, animae non esse notiones ab initio concreatas,
s quas incorporando perdiderit. Verum quoniam non potest proficere,
si omni caret iudicio, sicut surdus numquam proficeret, ut fieret citha-
roedus, postquam nullum de harmonia apud se iudicium haberet, per
quod iudicare posset an profecerit : quare mens nostra habet sibi con-
creatum iudicium, sine quo proficere nequiret. Haec vis iudiciaria est
io menti naturaliter concreata, per quam iudicat per se de rationibus,
an sint debiles, fortes aut concludentes. Quam vim si Plato notionem
nominavit concreatam, non penitus erravit.
Philosophus. О quam clara est tua traditio, cui quisque audiens
cogitur assentire! Indubie haec sunt diligenter attendenda; nam clare
is experimur spiritum in mente nostra loquentem et iudicantem hoc
bonum, hoc iustum, hoc verum, et nos reprehendentem, si declinamus
a iusto. Quam loquelam et quod iudicium nequaquam didicit, sed
sibi connatum est.
Idiota. Experimur ex hoc mentem esse vim illam, quae licet careat
20 omni notionali forma, potest tamen excitata seipsam omni formae
assimilare et omnium rerum notiones facere, similis quodammodo
sano visui in tenebris, qui numquam fuit in luce; hic caret omni no-
tione actuali visibilium, sed, dum in lucem venit et excitatur, se assi
milat visibili, ut notionem faciat.
25 Orator. Aiebat Plato tunc ab intellectu iudicium requiri, quando
sensus contraria simul ministrat.
Idiota. Subtiliter dixit. Nam cum tactus simul durum et molle, seu

1) et non: nec E: non от. U 4) opinatus p 4) concretas Oe 6) careat Sa:

careret I 8) proficeret El 8) quare: ea propter p 9) Haec: Hoc U 10) ratiocina-
tionibus/> 11) si от. Б 13) quisquam fía 14) / in marg. Nota 14) haec: hoc U
18) sibi: ipsi p 18) cognatum Ip: connata E 19) mentem nostram E 19) quae:
qui 3r 25 sqq) Aiebat — accedat от. С (С aâdit baec in marg. inf.) D 26) simul от. EI
27) seu от. О

3) Aristoteles impugnat sententiam Piatonis de ideis innatis Anal. post. II 19, 99b 20 sqq;
Met. I9, 992b ))sqq; Top. II 7, 11)a ))sqq; Dean. III 4, 429a27; Philoponus Dean. j20sqq
(Hajduck). 11) Plato Tiт. 41 d, j2a; Pbaedr. 249bsq; Meno Sodsqq; Pbaedo72esqq, 100b;
Resp. VI j07b; Perт. 128e, 1)ob, 1)ja. 25) Plato Resp. VII j2)csqq, IX 6o2csqq.
02 IDIOTA DE MENTE

grave et leve confuse offerat contrarium in contrario, recurritur ad

intellectum, ut de quidditate utriusque, si confuse sentitum plura
discreta sint, iudicet. Sic cum visus magnum et parvum confuse prae-
sentat, nonne opus est iudicio discretivo intellectus, quid magnum
quidve parvum? Ubi vero sensus per se sufficeret, ad iudicium in- 5
tellectus minime recurreretur, ut in visione digiti contrarium non
habentis, quod simul accedat.

Capitulum V.

Quomodo mens est viva substantia et in corpore creata; et

de modo quomodo; et an ratio sit in brutis; et quomodo n
mens viva sit descriptio aeternae sapientiae.

Philosophus. Omnes paene Peripatetici aiunt intellectum, quem

tu mentem dicere videris, fore potentiam quandam animae et intelli-
gere accidens. Tu vero aliter.
Idiota. Mens est viva substantia, quam in nobis interne loqui et iudi- 15
care experimur, et quae omni vi alia, ex omnibus viribus spiritualibus,
quas in nobis experimur, infinitae substantiae et absolutae formae plus

1) offerat: offendat p 1) I in marg. Peripatheticus i—4) recurritur ad intellectum,

ut de quidditate utriusque iudicet. Sic quod cum si confuse sentitum plura discreta sint sic
cum (от. Oe) visus magnum et parvum confuse putaret, nonne opus . . . OeO 2) si:
sic: С3 Po; si eеtert 2) consentitum / 2) quod plura p 3) Sic cum visus от. О
3/4) praesentaret Sa: praesentet /: putaret Oe R: putet OCa 6) digiti: lucidi p 7) quod:
condicio ТЕ: contrario Oe 7) С addit Scquitur capitulum quintum 8— 11) от. С
(С* addit in marg.) UDRa: Numerario capit. in fine TTrROo: Oe hic immerat capitulum 9) mens
nostra Б 9) viva: una R 11) sit от. OeREOC 11) est viva d. T* 11) aet. et
infinitae sap. I 12) Philosophus от. U 13) viderit Ra 13) fore: esse p
13) animae от. Ra 1 3/14) intellige (lacuna) E 14) qualiter p 17) quas: quae 2a
17) absolutae: infinitae D 17) plus от. Tr

12) Peripatetici, qui Nicolai Cusani temporibus floruerunt, bit fuere: Gennadius (f post 1464),
Tbeodorus de Ga%a (f 147S) qui omnia Aristotelis opera in latinam linguam vertit, Georgius de Tra-
pezunte (1)96—14S4), Andronicus Callistus, Jobannes Argyropulus (f Romae 14S6).

1 j) mens = vis viva: Excitat. V ex sermone *Suscepimus Deus misericordiam tuam» [14jj]
(ed. Paris. II fol. 92'); m. = vis viva, viva mensura: De mente [14j0] с. 9; m. = viva lux in-
tellectualis: De apice tbeoriae [1464] n. 7 (ed. Paris. II fol. 221 '); m. = viva vis unitiva, viva
substantia: Excit. V ex sermone *Suscepimus» vide supra.
 CAPITULUM V 6)

assimilatur. Cuius officium in hoc corpore est corpus vivificare; et ex

hoc anima dicitur. Unde mens est forma substantialis sive vis in se
omnia suo modo complicans, et vim animativam, per quam corpus
animat vivificando vita vegetativa et sensitiva, et vim ratiocinativam
5 et intellectualem et intellectibilem complicans.
Philosophus. Visne mentem, quam et animam fateris intellectivam,
ante corpus fuisse, prout Pythagoras et Platonici, et postea incorpora-
tam?
Idiota. Natura, non tempore. Nam ut audisti eam visui in tenebris
io comparavi; visus autem nequaquam actu fuit ante oculum, nisi na-/o/. fy"
tura tantum. Unde, quia mens est quoddam divinum semen sua vi
complicans omnium rerum exemplaria notionaliter, tunc a Deo, a quo
hanc vim habet, eo ipso, quod esse recepit, est simul et in convenienti
terra locatum, ubi fructum facere possit, et ex se rerum universitatem
15 notionaliter explicare. Alioquin haec vis seminalis frustra data sibi
foret, si non fuisset sibi addita opportunitas in actum prorumpendi.
Philosophus. Ponderose loqueris, sed quomodo hoc in nobis fac
tum sit, audire summopere cupio.
Idiota. Divini modi sunt praecisione inattingibiles ; coniecturas tamen

3) et от. SaUTrOeR 4) vitam vegetativam et sensitivam Ca j) et intellectibilem

от. Trl: quia et intellect. R 5) explicans E: complicaris Ra 9) ut: et a 10) actu
от. E 11) tantum: enim D 12) omnium от. I 12) czemplata U 13) recipit OeO
13) in convenienti: in coventi / supra scripsit in continenti, in marg. alias sic et in con
venienti terra locatum 14) potest R 14) et от. U 15) Alioqui p 15) haec:
hoc U i5/'i6) sibi foret: ipsi esset p 16) sibi data D: sibi от. о ig) audire от. R
18) summop. : suo tempore D 19) Sed tamen coni. /

7) Pythagoras Us lotis, quilnis dicitur animam migrare per animalia vel per homines, et «rór
vovv iripaûev claxgivrnôai». Idem Stobaeus Eclog. I 790 et Theodoretus Gr. affect. curatio
V 12S contendunt, v. E. Zeller I 1' p. jj6 nota. Cf. etiam Plato Pbaedr. 246 sag, Tiт. 41dsqq.
11) mens est quoddam divinum semen: Haec notio *semen divinum» bausta esse videtur ex I
lob. ),9: «77<<î 6 yeyewtjiiivoç ix wv i)cov âiiagxlav ov nош, ir« апкgftа avxov (scil, ticov)
èv avtq¡ /irvn.» — Sed etiam apud Stoicos et Neoplatonicos similia invenimus: Xóyot onig/taJtxoi
Stoicorum (cf. Proclus In Parт. IV 1jí), tola awfsaxa (Proclus In Remp. II 24. 162. 2)0. 2)2
ed. Krolí). cf. quae E. Zeller III 2s, p. 6ю nota de *Xôyoç èv ancgftагп exponit. — Non est prae-
tereundum, quod magister Eckardus (*Von dem edlen Menscben.» ed. Liet^mam, Kleine Texte, jj
p. 42,1S) dicit: «samen göttlicher nature.»

1) De ludo globi I [146)] (ed. Paris. I fol. ij4'-'); Excitat. V ex sermone *Hic est vere pro-
pbeta» [1414] (ed. Paris. II fol. S2'-'): anima vivificat per motum, per calidum, per cibum.
11) De ven. sap. [146)] с. 27 (ed. Paris. Ifol. 212'); Excitat. V ex sermone *Ubi venit plenitude
temporis» fi4ji] (ed. Paris. II fol. So'—9o'); De bac notione semen divinum cf. Excitat. V ex
sermone tVidete ne contemnatis» [14j1] (ed. Paris. II fol. 74').
 04 IDIOTA DE MENTE

y-> de ipsis facimus, alius obscuriores alius dadores. Ego autem arbitror
hanc similitudinem, quam dicam, tibi sufficere. Nosti enim visum
j. ' de sua propria natura non discernere, sed in globo quodam et confuse
sentire obstaculum, quod sibi obviat intra sphaeram motus sui, scilicet
oculum; quod quidem obstaculum generatur ex multiplicatione spe- 5
cierum obiecti in oculum. Unde, si adest visio in oculo sine discretione,
ut in infantibus, ubi deest usus discretionis, tunc ita advenit mens
animae sensibili sicut discretio visui, per quam discernit inter colores.
Et sicut haec discretio visiva in brutis perfectis animalibus ut canibus
suum dominum visu discernentibus reperitur et a Deo data est visui ю
tamquam perfectio et forma visus, sic naturae humanae ultra discre-
tionem illam, quae in brutis reperitur, data est altior vis se habens ad
discretionem animalem sicut illa ad vim sensibilem, ut mens sit forma
discretionis animalis et eius perfectio.
Philosophus. Optime et pulchrel Sed videris ad opinionem sa- и
pientis Philonis accedere, qui animalibus rationem inesse dicebat.
Idiota. Experimur discretivum discursum in brutis, sine quo eorum
natura bene subsistere non posset. Unde discursus eorum, quia caret
forma scilicet intellectu seu mente, estconfusus; caret enim iudicio et
scientia. Et quia omnis discretio ex ratione est, hinc Philo non absurde ю
sic dixisse videtur.
Philosophus. Declara quaeso, quomodo mens est forma rationis
discurrentis.
Idiota. Iam dixi, quod, sicut visus videt et nescit quid videat sine
discretione, quae ipsum informat et dilucidat et perficit, sic ratio 25

4) obiectaculum p 5) obiectaculum p j) multitudine D 7) in от. Oe

7) usus: visus OeORa 8—9) visui — discretio от. Ra 10) reperitur от. Oe
11) tamquam: et quam Ä 16) accedere: declinare / 17) carum D 25) et1
от. OeE

6) De coniect. [1440] I 10: «ratio ergo sensu ut instrumento ad discerncndum sensibilia

utitur, sed ipsa est, quae in sensu sensibile discernit» (ed. Paris. I fol. 4j'). 16) Apologa
[1449] p. 1j,1. — Pbilonem hoc dixisse narrat Hieronymus De viris illustr. с. 11 p. 1j (Riebard-
son); vide Philo I p. CIII (Cobn-Wendland); VIII 101 sqq. (Ricbter); cf. notam Apolog. p. 1j.
In libro (dialogo) quodam in Armeniacam linguam translate quidam interlocutor banc sententiam proferí.
Philo ipse in contrarium disputat, cf. G. Tappe De Pbilone. 20) De coniect. [1440] I 10 (ed.
Paris. Ifol. 4j'). 24) De dato [1441/46j с. 2 (ed. Paris. I fol. 19)'—i94').

20) De ludo globi [146)] II (ed. Paris. Ifol. 164').

 CAPITULUM V 65

syllogizat et nescit quid syllogizet sine mente; sed mens informat et

dilucidat et perficit ratiocinationem, ut sciat quid syllogizet, ac si idiota
vim vocabulorum ignorans librum aliquem legat, lectio ex vi ra-
tionis procedit : legit enim discurrendo per differentias litterarum, quas
5 componit et dividit, et hoc est opus rationis, sed ignorat quid legat.
Et sit alius, qui legat et sciat et intelligat id quod legit. Haec est
quaedam similitudo rationis confusae et rationis formatae per men-
tem. Mens enim de rationibus iudicium habet discretivum, quae ratio
bona, quae sophistica: ita mens est forma discretiva rationum, sicut
10 ratio forma discretiva sensuum et imaginationum.
Philosophus. Unde habet mens iudicium illud, quoniam de omni
bus iudicium facere videtur?
Idiota. Habet ex eo, quia est imago exemplaris omnium: Deus
enim est omnium exemplar. Unde, cum omnium exemplar in mente
15 ut veritas in imagine reluceat, in se habet ad quod respicit, secundum
quod iudicium de exterioribus facit; ac si lex scripta foret viva, illa,
quia viva, in se iudicanda legeret. Unde mens est viva descriptio aeter-
nae et infinitae sapientiae. Sed in nostris mentibus ab initio vita illa
similis est dormienti, quousque admiratione, quae ex sensibilibus ori-
20 tur, excitetur ut moveatur, tunc motu vitae suae intellectivae in se de-
scriptum reperit quod quaerit. Intelligas autem descriptionem hanc
resplendentiam esse exemplaris omnium modo, quo in sua imagine
veritas resplendet; ac si acuties simplicissima et indivisibilis anguli
lapidis diamantis politissimi, in qua omnium rerum formae resplen

1) syllogizet: syllogizat E 1) et* от. SaTTrU REI j) quid legem E 6) id:

ad Ra 9) est: et R 10) sens, et rationum О n) habet от. Ra 14) Unde cum
omnium exemplar от. С (С* in marg. addit) 15/16) quod sec. quod respicit m 16) de
omnibus ext. / 16) foret: esset p 17) lcgeret: legetur Oe 18) in nostra mente E
19) dormienti: deo menti Ra 19) quae est ex D 20/21) scriptum E 22) omni О
2)) resplendetur Ra 24) in qua от. О: in от. I

3) De quaer. Deum [1441] (ed. Paris. I fol. 199'); Augustinus Sermo 9S, ),) (PL )S, j92).
14) Docta Ign. [1440] I 17 p. )) nota; II 2 p. 6); Apol. [1449] p. 11,19: «exemplar enim men
sura et ratio est imaginis. Sic enim Deus relucet in creaturis sicut veritas in imagine». —
Chalcidius In Plat. Tiт. ))o p. ü-f.iS (Wrobel); Ioannes Sarssberiensis Metal. IV)i
(PL 199, 9)4 sq). Cf. Eckardus In Io. ed. Koch n. 41. — 19) admiratio: Plato Tbeaet. tjjd.
Pbaedr. 2joa; Aristoteles Met. I 2, 9S2/112.

17) De ven. sap. [146)] c. 27 (ed. Paris. I fol. 212'); с. 2S (ib. fol. 2i)'); Excitat. V ex
sermone *Suscepimus Deus misericordiam tuam» [14jj] (ed. Paris. II fol. 92').
5
 66 IDIOTA DE MENTE

derent, viva foret, illa se intuendo omnium rerum similitudines re-

periret, per quas de omnibus notiones facere posset.
Philosophus. Mirabiliter loqueris et delectabilissima profers. Mul-
fol. Sjr tum exemplum acutiei diamantis placet; nam quanto angulus ille
fuerit acutior et simplicior, tanto clarius omnia in eo resplendent. J
Idiota. Qui vim specularem in se considerat, videt, quomodo est ante
omnemquantitatem, quod, si illam vivam concipit vita intellectuali, in
qua reluceat omnium exemplar, de mente admissibilem facit coniectu-
ram.
Philosophus. Vellem audire, an hanc artem tuam in mentis crea- ю
tione paradigmatice posses applicare.
Idiota. Possem etenim.
Et pulchro quodam cocleari ad manum recepto aiebat : Volui facere
coclear speculare; quaesivi lignum valde unitum et nobile super om
nia; applicui instrumenta, quorum motu elicui convenientem propor- ч
tionem, in qua forma coclearis perfecte resplenderet; post haec per-
polivi coclearis superficiem adeo, quod induxi in resplendentiam for-
mae coclearis formam specularem, ut vides. Nam cum sit perpul-
chrum coclear, est tamen cum hoc coclear speculare. Habes enim in
eo omnia genera speculorum, scilicet concavum, convexum, rectum *°
et columnare: in base manubrii rectum, in manubrio columnare, in
concavitate coclearis concavum, in convexitate convexum. Unde for
ma specularis non habuit temporale esse ante coclear, sed ad perfectio-
nem coclearis addita est per me formae primae coclearis, ut eam per-
ficeret, ut nunc forma specularis in se contineat formam coclearis. Et *î
forma specularis est independens a cocleari, non est enim de essentia
speculi, quod sit coclear. Quare si rumperentur proportiones, sine qui-
bus forma coclearis esse nequit, puta si manubrium separaretur, desi-
neret esse coclear, sed ob hoc forma specularis non desineret esse. Ita
1) foret: esset p 1) illa: in Ir 2) nationes Ra 4) exemplar / 5) relucent seu re
splendent / 10) audire от. I 10) an: in m 10/11) creatorem D 13) coclear D
16) hoc ОС I 17) reduxi D 17) in от. I 17) resplendentia b 18/19) pulchrum E
19) habens RD 21) calumpnare Sa 22) concavum: concavitas D 23/24) a perfec-
tione R 24) f. primae specularis E 25) cont. forma coclearis U 29) coclear — de
sineret esse от. U 29) ob: ut Ra
i3) Docta Igt. [1440] II S p. S7; II 10 p.97,j sqq; viae etiam De gerusi [1447] (ed. Paris. I
fol. 72'): vitrarius — vitruт. cf. Sbneca Ep. 6j, 4; Thkodoricus Carnot. De sex dierum
operibus (Hauriau, Notices et extraits I 61,7 sa, 62,7; 6)).
 CAPITULUM VI 67

quidem Deus per motum caeli de apta materia proportionem eduxit,

in qua resplenderet animalitas perfection modo. Cui deinde addidit
mentem quasi vivum speculum modo quo dixi.

Capitulum VI.

î Quomodo symbolice loquendo sapientes numerum rerum

exemplar dixerunt et de mirabili natura eius; et quomodo
est a mente et essentiarum incorruptibilitate; et quomodo
mens est harmonia, numerus se movens, compositio ex eodem
et diverso.

10 Philosophus. Apte applicasti. Et quando unum dicis intellectum,

aperis quomodo sit rerum productio, ac quomodo proportio est locus
orbis seu regio formae, et locus proportionis materia. Et videris
multum Pythagoricus, qui ex numero omnia esse assenant.
Idiota. Nescio an Pythagoricus vel alius sim : hoc scio, quod nullius
и auctoritas me ducit, etiam si me movere tentet. Arbitror autem viros
Pythagoricos, qui ut ais per numerum de omnibus philosophantur,
graves et acùtos, non quod credam eos voluisse de numero loqui,
prout est mathematicus et ex nostra mente procedit — nam illum
non esse alicuius rei principium de se constat —, sed symbolice ac
20 rationabiliter locuti sunt de numero, qui ex divina mente procedit,
cuius mathematicus est imago. Sicut enim mens nostra se habet ad
infinitam aeternam mentem, ita numerus nostrae mentis ad numerum
1) proportionem от. O i) Cui от. I 2) addit Ea 3) dixit / 4—9) от. UCD Ra
(C* addit in marg.): numerado capital: in fine TRO: dust num. cap. Oe: D praebet sextus
tractates 6) et* от. I 7) incorruptibile Oe 10) Philosophus от. U
10) quando: quoniam / 11) quomodo1: quando UE: quo Ra 11) sit: fit SaD 11) pro
ductio: ductio b 11) prop, est, est 1. U i3) asseruit a 14) vel: an TrOo 15) viros:
varios E 17) et от. UE 17) quod: ut TUE 19) аc: et E 20) rationaliter p
21) math. scil, numerus est imago / 22) infinitatem m 22) et aeternam /

12) locus proportionis: cf. iпnoç vel idga Platonicorum. 13) Aristoteles Met. I j, 086 a
17sqq; III j, 1002a S; XIII 6, 1oSob 16 sq; S, loS;b 11; XIV 3, 1090 a 2о; Philolaus
Fragт. 4 (Diels-Kranz I,40S) ap. Stobaeum I 4jS; Cicero Acad. II )7, 118; Plutarchus
Planta I ),14. 20) Docta Ign. [1440] II ) p. fo.
18) Compleт. tbeol. [14j4] с. о (ed. Paris. I fol. 9f'—97').
5*
 68 IDIOTA DE MENTE

illum; et damus illi numero nomen nostrum, sicut menti illi nomen
mentis nostrae, et delectabiliter multum versamur in numero quasi in
nostro proprio opere.
Philosophus. Explana quaeso motiva, quae quem movere possunt
ad dicendum rerum principia numeros. J
Idiota. Non potest esse nisi unum infinitum principium, et hoc so
lum est infinite simplex. Primum autem principiatum non potest esse
infinite simplex, ut de se patet; neque potest esse compositum ex
aliis ipsum componentibus ; tunc enim non foret primum principia
tum, sed componentia ipsum natura praecederent. Oportet igitur ad- ю
mittere, quod primum principiatum sic sit compositum, quod tamen
non sit ex aliis, sed ex seipso compositum. Et non capit mens nostra
aliquid tale esse posse, nisi sit numerus vel ut numerus nostrae mentis.
Nam numerus est compositus et ex seipso compositus — ex numero
enim pari et impari est omnis numerus compositus —, sic numerus 15
fol. 8f est ex numero compositus. Si dixeris ternarium ex tribus unitatibus
compositum, loqueris quasi si quis diceret parietes et tectum separate
facere domum; si enim parietes sunt separate et similiter tectum, non
componitur ex ipsis domus, sic nec tres unitates separate constituunt
ternarium. Quare si unitates consideras, prout constituunt ternarium, *>
eas unitas consideras. Et quid tunc aliud est tres unitates unitae,
quam ternarius? Ita ex seipso est compositus. Sic de omnibus nu-
meris. Immo dum in numero non nisi unitatem conspicio, video nu-
meri incompositam compositionem et simplicitatis et compositionis
sive unitatis et multitudinis coincidentiam. Immo si adhuc acutius 25
intueor, video numeri compositam unitatem, ut in unitatibus harmoni-
1) illi1: illo U i ) nostrum — nomen от. D 2) versanrur Sa 4) aliquem p 5) nu
meras D 9) foret: esset p 10/11) admittere от. О n) si sit /: ut sit U 11) tamen
от. TUE 13) aliquod Up 15) sic: sicut R 17) esse compositum E 17) sepa-
ratim/) 18) separatim p 18— 19) et similiter — tres от. Ra 18) et tectum codd.
praeter Tr RE I 19) ipsis: eis / 19) sic neс: sicut enim R 19) separatim p 19) con-
stit.: faciunt E ' 21) quod Ro 21) tunc non aliud/> 22) Sic: sicut R 23) con-
spicis b 23/24) numerum incompositum D 24/25) comp, coincidentiam sive unitatis D
26) numerum compositum SaD 26) armoniacis E
6) Docta Ign. [1440] I j, 6 p. 11 et 1). 13) De coniect. [1440] I 4 (ed. Paru. I
fol. 42r-'). 14) Augustinus De musica I, 12, 20—22. (PL /2, w9j). 1j) Philolaus
Fragт. j (Diels-Kram^ I, 40S) ap. Stobaeum I 416.
14) Excit. VII ex sermone *Spiritu ambulate» [14jj] (ed. Paris. II fol. ii9r-'). 19) De
visione Dei [141)] с. 17 (ed. Paris. I fol. ioSr-').
 CAPITULUM VI 69

cis diapason, diapente ac diatessaron. Harmonica enim habitudo unitas

est, quae sine numero intelligi nequit. Adhuc ex habitudine semitonii
et medietatis duplae, quae est costae quadrati ad diametrum, numerum
simpliciorem intueor, quam nostrae mentis ratio attingere queat. Nam
s habitudo sine numero non intelligitur, et tamen numerum illum opor-
teret esse pariter parem et imparem, de quo longus sermo et delecta-
bilis valde haberi posset, si ad alia non festinaremus. Habemus igitur,
quomodo primum principiatum est, cuius typum gerit numerus.
Neque ad quidditatem eius aliter ac propius accedere possumus, cum
10 praecisio quidditatis cuiuscumque rei sit per nos inattingibilis aliter
quam in aenigmate vel figura. Primum enim principiatum vocamus
symbolice numerum, quia numerus est subiectum proportionis ; non
enim potest esse proportio sine numero. Et proportio est locus for-
mae; sine enim proportione apta et congrua formae forma resplendere
и nequit, uti dixi proportione apta cocleari rupta non posse formam
manere, quia non habet locum. Est enim proportio quasi aptitudo
superficiei specularis ad resplendentiam imaginis, qua non stante
desinit repraesentatio. Ecce quomodo unitas exemplaris infinita non
potest resplendere nisi in proportione apta, quae proportio est in
20 numero. Agit enim mens aeterna quasi ut musicus, qui suum concep-
tum vult sensibilem facere: recipit enim pluralitatem vocum et illas
redigit in proportionem congruentem harmoniae, ut in illa propor
tione harmonia dulciter et perfecte resplendeat, quando ibi est ut in
1) ac от. R 1) armoniaca E 2) Ad hoc TCDBa: ad haec Rlo : ex huc D 3) costi a
4) quam: quem R 5/6) oportet Ib 6) pariter: simul p 6) longus: magnus Ra
8) primum: principium R 9) ac от. b 9) et cum E 10) sit от. b: fit да i1) princi-
patum/> i3) Et от. Ra 14) forma R 15) coclearis / 15) rupta: supra да 17) ad
от. D 17) non: modum Ra 21) recepit D 22) redigit от. E 22) congr.: con-
venientem / 23) armonica /

1) Boëthius Mus. I 17— 19 p. 2o)—20j (Friedlein); Porphyrius in Ptol. barт. 2S7:

«ft 1 di tovç iwv xgi&v avftifoivicûv Xóyovç тaй Si ñia xea on g oír мал тог dià né vu xal xov
i 1 à я a n <5 1 » ete. 2) De coniect. [1440] II 2 (ed. Paris. Ifol. j2 r); Philolaus Fragт. 6 (Diels-
Kranx I, 40S) ap. Stobacum I 460; Boëthius Aritbт. II )2 p. 126,17 (Friedlein). 10) Docta
Ipi. [1440] I ) p. 9,1o sqq; II 1 p. 61 sqq; De quaer. Deum [144j] (ed. Paris. I fol. 200'); De
coniect. [1440] I 2 (ed. Paris. I fol. 41'); II 1 (ed. Paris. Ifol.jo'—j1'). 12) Docta Ign.
[1440] I j p. 11 sqq; subiectum prop. = vnoxelfttiov. 14) numerus, proportio, forma:
cf. Pythagoras Unàç Xaync ap. Iamblicbum Nic. Aritbт. p. 11; Syrianus Scbol. in Aristot.
002a24, )l, 9i2b, Ч; Hippasus ap. Iamblicbum l. c; Simplicius Pbys. 4I),12; Eudemus
Fragm. S)b. ágftotla et àotôfsôç: ARiStOtElES Met. I t, 9Sjb )1.

13) De berylh [ 14jS] с. ))—)j (ed. Paris. I fol. loo'—191 ').

г

v , 7° IDIOTA DE MENTE

loco suo, et variatur harmoniae resplendentia ex varietate propor

tions harmoniae congruentis, et desinit harmonia aptitudine pro
portions desinente. Ex mente igitur numerus et omnia.
Philosophus. Nonne sine nostrae mentis consideratione est re-
rum pluralitas? s
Idiota. Est, sed a mente aeterna. Unde sicut quoad Deum rerum
pluralitas est a mente divina, ita quoad nos rerum pluralitas est a no
stra mente. Nam sola mens numerat; sublata mente numerus discretus
non est. Mens enim ex eo, quia unum et idem singulariter intelligit et
sigillatim, et hoc ipsum consideramus (dicimus esse unum ex hoc, ю
quod unum singulariter et hoc semel intelligit), veraciter est unitatis
aequalitas. Sed quando unum singulariter et multiplicando in
telligit, res plures esse diiudicamus binarium dicendo, quia mens
unum et idem singulariter bis sive geminando intelligit. Ita de
reliquis. 15
Philosophus. Nonne ternarius ex binario et unitate constituitur?
et numerum dicimus collectionem singularium? quomodo tunc ex
mente tu dicis eum esse?
Idiota. llli modi dicendi debent ad intelligendi modum referri, quia
non est aliud colligere quam unum et idem commune circa eadem *°
multiplicare. Unde cum videas sine mentis multitudine binarium vel
ternarium nihil esse, satis attendis numerum ex mente esse.
Philosophus. Quomodo pluralitas rerum est numerus divinae
mentis?
Idiota. Ex eo enim, quod mens divina unum sic intelligit et aliud v
aliter, orta est rerum pluralitas. Unde si acute respicis, reperies plura-
litatem rerum non esse nisi modum intelligendi divinae mentis. Sic
1) harmon¡a Ä 3) Ex — omnia от. SaTTrUOeRE 4) nostrae mentis от. Ra
4/5) rerum от. EC (C* corr. in marg.) 6) a от. Ra 10) singillatim Trb 10) hoc1 от. I
11) est: esse E 12) et multiplicando от. R 14) Et ita E 16) ex: et D 17) tunc
от. I 19) quia: qui R 20) eadem: ea E 21) videbas Ra 25) enim от. I
25) div. mens E 26) respicies OCRa: respicias / 26) reperies от. I

5) Docta Ign. [1440] II ) p. 70,17 sqq. i3) binarius: Docta Ign. [1440] I 7 p. 11,24 sqq.
16,6 sqq; BoëtHius Aritbт. II 27, 2S p. 116, 119 (Friedlein). 16) Docta Ign. [1440] II )
p. 70,17 sqq; Augustinus De musica I, 12, 20—22 (PL )2, 1O9j). 24) Docta Ign. [1440]
¡. ¡. 70,21 sqq. 25) Docta Ign. [1440] II ) p. f9sq.
24) De ludo ghbi[146)] ¡. II (ed. Paris. I fol. 16)'). 25) De visione Dei[14j)]c. 10
(ed. Paris. Ifol. 1o)'—i04').
 CAPITULUM VI 71

irreprehensibiliter posse dici conicio primum rerum exemplar in fol. tj'

animo conditoris numerum esse. Hoc ostendit delectatio et pulchri-
tudo, quae omnibus rebus inest, quae in proportione consistit, pro-
portio vero in numero; hinc numerus praecipuum vestigium est
5 ducens in sapientiam.
Philosophus. Ulud primo Pythagorici, deinde Platonici dixerunt,
quos et Severinus Boëthius imitatur.
Idiota. Pariformiter dico exemplar conceptionum nostrae mentis
numerum esse. Sine numero enim nihil facere potest; neque assimila-
10 tio neque notio neque discretio neque mensuratio fieret numero non
existente. Res enim non possunt aliae et aliae et discretae sine numero
intelligi. Nam quod aba res est substantia et alia quantitas et ita de aliis,
s^ne numero non intelligitur. Unde cum numerus sit modus intelli-
gendi, nihil sine eo intelligi potest. Numerus enim nostrae mentis cum
*5 sit imago numeri divini, qui est rerum exemplar, est exemplar no-
tionum. Et sicut ante omnem pluralitatem est unitas, et haec est unitas
uniens mens increata, in qua omnia unum, post unum pluralitas, expli-
catio virtutis illius unitatis, quae virtus est rerum entitas, essendi
aequalitas, et entitatis aequalitatisque connexio, et haec trinitas be-
20 nedicta: sic in nostra mente est illius Trinitatis divinae imago. Nam
mens nostra similiter est unitas uniens ante omnem pluralitatem per
mentem conceptibilem et post illam unitatem unientem omnem
pluralitatem est pluralitas, quae est pluralitatis rerum imago, sicut
mens nostra divinae mentis imago; et explicat pluralitas virtutem

2) conditoris: auditoris О 3) quae in omnibus U 3) proport, rerum cons. R

4) praecipuum: principium R 5) primum £ 4) est /: oт. ceteri o i) quos et: et hos /
8) conceptionem D 9) enim от. О i0) fiet Ret: fient U 10) nоn от. Ra 11) sunt
sine U i2) qualitas U 13) numerus non sit nisi (corr.) T: numerus non sit U
14) mentis est RD i6/17) et hoc est unitas uniens UOe: Et haec unitas uniens
est C*a 17) uniens: vivens / (in marg. alias uniens) 17/18) explicado: exemplar Ra
19) haec est /: hoc U 21 —22 ante — unientem oт. I (corr. in marg.) 21 —23) per
mentem — pluralitatem oт. Ra 24) et oт. TUE

1) Docta Ign. [1440] I 17 p. )); De comect. [1440] I 4 (ed. Paris. I fol. 42'). 7) Bo
ëthius Aritbт. l1p. 7,2) sag (Friedkin). 9) De coniect. [1440] I 4 (ed. Paris. I fol. 42').
9) Docta Ign. [1440] I j p. 12,)sqq. 14) numerus = modus intelligendi: De mente с. 1j.
15) De coniect. [1440] I 4 (ed. Paris. Ifol. 42): «numerus igitur essentia primum mentis exem
plar est.» — Docta Ign. [1440] II ) p. 70,17.

9) De visione Dei [14j)]c. 17 (ed. Paris. I fol. toS').

72 IDIOTA DE MENTE

unitatis mentis, quae virtus est imago entitatis, aequalitatis et con-

nexionis.
Philosophus. Video te ex numero mira attingere. Aie igitur,
quoniam divinus Dionysius asserit essentias rerum incorruptibiles, an
hoc numero ostendere possis? j
Idiota. Quando attendis ex multitudine unitatis numerum consti
tui, ac quod alteritas sequitur multiplicationem contingenter, et ad
vertis compositionem numeri ex unitate et alteritate, ex eodem et di
verso, ex pari et impari, ex dividuo et individuo, ac quod quidditas
rerum omnium exorta est, ut sit numerus divinae mentis, tunc ali- ю
qualiter attingis, quomodo essentiae rerum sunt incorruptibiles uti
unitas, ex qua numerus, qui est entitas, et quomodo res sunt sic et sic
ex alteritate, quae non est de essentia numeri, sed contingenter unitatis
multiplicationem sequens. Ita quidem alteritas de nullius rei essentia
est. Pertinet enim ad interitum alteritas, quia divisio est, ex qua cor- 15
ruptio. Hinc de essentia rei non est. Conspicis etiam, quomodo non est
aliud numerus quam res numeratae. Ex quo habes inter mentem di-
vinam et res non mediare numerum, qui habeat actuale esse, sed nu
merus rerum res sunt.

3) Aje SaTTrUOeRE: Age OCDBala 4) asserit SaTTrUEC* (corr.) I: aisset

OeR: dicit Ra: ait ОС Do 10/11) aliqualiter: aliquo pacto p 12) ex quo E 12) qui fr:
quae ceteri a 12) est et entitas D 12) et1: vel a 13) de от. RO 14) quidem:
quod Ol 16) etiam от. I \7) numerare D 17) quo: hoc С (С* corr. quo):
hoc quo Ra

4) [Dionysius Areop.] De divin, тт. V S (PG ), S21 D). 8) Docta Ign. [1440] II )
p. 69 sq. 14) Docta Ign. [1440] I 7 p. 1j; II ) p. 69 sq.

4) De ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. lrf), $éi Cusanus Dionysium laudat: «Sub
stantia enim essentia est, quae non est corruptibilis secundum Dionysium.» Excitat. VII ex
sermone *Haec scripta sunt» [1416] (ed. Paris. II fol. 1))'): «essentiae rerum immediate a Deo
sunt et sunt incorruptibiles, ut et sanctus ait Dionysius» (Vat. lat. 1241 fol. 1j2": ut dicebat
sanctus D.). 14) De ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. 16)'): «De essentia igitur cuius-
cumque non potest esse alteritas.»
 CAPITULUM Vn 73

Capitulum VII.

Quomodo mens a se exserit rerum formas via assimilationis,

et possibilitatem absolutam seu materiam attingit.

Philosophus. Dic oro: putasne mentem nostram esse harmoniam

5 aut numerum se moventem aut compositionem ex eodem et diverso
vel ex dividua et individua essentia vel entelechiam? nam talibus
dicendi modis Platonici et Peripatetici utuntur.
Idiota. Credo omnes, qui de mente locuti sunt, talia vel alia dixisse
potuisse, moti ex has, quae in vi mentis experiebantur. De omni
io enim harmonia iudicium in mente reperiebant mentemque ex se no-
tiones fabricare et sic se movere, quasi vivus numerus discretivus per
i— 3) от. U С (С in marg.) Е (Ыс от.) D fía; numerus cap. in fine TrOeR: D praebet Sep
timus tractates sine titulo capituli. 2) a sc : ex sc Jr 2) cxerit seu fabricat / 4) Philo
sophus от. U 5) se от. D 6) et: vel Tr D 6) endelechiam SaTTrOC DRal: ende-
lechia E: endelechina a: entelechia p 8) qui de: quidem R 9) potuisse от. U
9) quae: qui a 9) in vi : de vi / 9—ю) De omni — reperiebant от. Ra 1 1) et discr. Tr

1) Ad totum capitulum conferas Doct. Ign. [1440] II 9 p. S9 sqq. 4) mens [= anima]

= harmon¡a: Plato Pbaedo ¿re sqq; Aristoteles De an. I 4, 407b 24 sqq; Philoponus
De an. 141 sqq (Hayduck); c j; Stobaeus Eclog. I 6S2. 4) mens [= anima] = numerus sc
movens: cf. De mente с. 9; Docta Ign. II 9 p. 92,20; Adelhardus Bathensis De eodem et diverso
(ed. Willner) 2),22sqq; Xenocrates Fragт. 60 (Heinle); Aristoteles De an. I 2, 404b 29;
I 4, 408 b )2; Anal. post. II 4, 91a)7; Top. II ), 140b 2; Plotinus Em. V1, j; Ma-
crobius Comт. in Somn. Scip. I 14, 19 (v. notam Docta lgn. p. 92,20). Vide etiam E. Taller I, 1'
p. jj) et notam, III, 2' p. 1 r~ et notam, 610 et notam; anima = se ipsum movens: De ludo
globi [146)] I (ed. Paris. I fol. ij4', 1jj' et 1j6') secd. Platonem Pbaedr. 241c. j) a. =
compositio ex eodem et diverso: De ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. 1jj'); cf. Philo De
opif. mundi 24 §7) (I 2j,j Cobn). Dodds 296 not. 1: àv&gwxoç, Sç èviixeias xàгavxia,
<poóyt]Otv xa¡ a<pgooirvtjv; Claudianus De statu an. II 7 (ex Arcbyta): anima ad exemplum
unius composita est (scil, ex codem et diverso), a. = compositio ex dividua et individua
essentia: Plato Tiт. )ja: *ttjç àfuglaxov xai àei хата та ¿га è^ovonç о tain; xal xijç ai
mgi та awftата yiyvofiévtjç fieoiaxijç tqítov ¿f àfupoïr iv ftéaro owexeoáoxexo ovoiaç el&oç.»
Proclus In Tiт. II 1j2 sqq: Stoicb. tbeol. prop. 190, 19 j; Nicolaus Cusanus De mente c. 6
dicit de numero vel compositione numeri: «. . . advert¡s compositionem numeri ex unitate et alteri-
tate, ex eodem et diverso, ex pari et impari, ex dividuo et individuo . . .» (supra 72,7 sqq).
a. = entelechia: Aristoteles De an. II 1, 412 a 27. Ad totum vide Macrob. Somn. I 14:
«Plato dixit animam essentiam se moventem, Xenocrates numerum se moventem, Aristoteles
ineXixeiav, Pythagoras et Philolaus harmoniam.»

1) cf. Excitat. VII ex sermone -Spiritu ambulate» [14jj] (ed. Paris. II fol. 119 '). 11) vivus
numerus: Excitat. VII ex sermone *Spiritu ambulate» [14jj] (ed. Paris. II fol. 119') ubi anima
dicitur evivus numerus», cf. De mente с. 9. anima = numerus sc movens; cf. Excitat. VII ex ser
mone ¿Spintu ambulate« (ed. Paris. II fol. 119'): «animus quasi vivus numerus ex pari seu
partibili et impari seu impartibili compositus, nam ipsa est vita, quae concipi potest quasi
numerus numerans» etc.
 74 IDIOTA DE MENTE

se ad faciendum discretiones procederet, et iterum in hoc collective

ac distributive procedere, aut secundum modum simplicitatis ac ne
cessitatis absolutae, vel possibilitatis absolutae, vel necessitatis
complexionis vel determinatae, vel possibilitatis determinatae, aut ob
aptitudinem perennis motus. Ob has aut similes varias experientias 5
talia ac alia de mente aut anima dixisse rationabiliter credendum. Nam
mentem esse ex eodem et diverso est eam esse ex unitate et alteritate
eo modo, quo numerus compositus est ex eodem quantum ad com-
fol. S6' mune, et diverso quantum ad singularia. Qui sunt modi intelligendi
mentis. io
Philosophus. Continua exponendo animam numerum se moven-
tem!
Idiota. Faciam ut potero. Arbitror omnes non posse dissentire
mentem esse vivum quendam divinum numerum optime ad aptitu
dinem resplendentiae divinae harmoniae proportionatum, ac omnem 15
sensibilem, rationalem et intellectualem harmoniam complicantem,
et quidquid circa hoc pulchrius dici potest, adeo quod omnis numerus
et omnis proportio et omnis harmonia, quae a nostra mente procedunt,
ita parum ad mentem nostram accedunt, sicut mens nostra ad men
tem infinitam. Nam mens, etsi sit numerus divinus, est tamen ita nu- ю
merus, quod est unitas simplex ex sua vi numerum suum exserens.
Unde quae est proportio operum Dei ad Deum, illa operum mentis
nostrae ad mentem ipsam.
Philosophus. Voluerunt plerique mentem nostram esse naturae
divinae et menti divinae propinquissime coniunctam. ij
Idiota. Non puto aliud illos voluisse, quam dixi, licet alium dicendi

1) facienda« p 1) iterum: verum Ra 2) aс*: aut/>: vel U (U* corr. ac)E: et D

3) necessitate Oe 3/4) necess. vel complectionis D 4) vel possibilitatis determ. от. Tr
5) perenni SaTTrUOeROCD Raa 6) dixisse de mente autem aut an. / 6) cred. est E
7) etdiv.: acdiv. V 8) quantum ad: quo ad / 9) Qui: Quae U 11) linmarg. notat Quo-
modo anima sit numerus se movens 13) omne m 14) vivum: unum U R 14) numerum:
humanuni R 15) resplendere R: resplendentem Ra 15) ac armoniam omnem D
16) et: ac / 18) ac omnis harm. П 19/20) mentem divinam vel inf. E 20) Nam
et mens E: Nam: Nostra / 20) etsi: est si D 22) illa est op. Tp 23) mentem от. I
25) I in marg. Nota

3) De mente [14j0] e. 6, 7, //.

20) De ven. sap. [146)] с. 27 (ed. Paris. I fol. и2').

 CAPITULUM УП 75

modum haberent. Inter enim divinam mentem et nostram interest,

quod inter facere et videre. Divina mens concipiendo creat, nostra
concipiendo assimilat notiones seu intellectuales faciendo visiones;
divina mens est vis entificativa, nostra mens est vis assimilativa.
5 Orator. Video philosopho tempus non sufficere, ideo longo silen-
tio me repressi. Audiviplura et semper gratissima, sedaudire vellem:
quomodo mens ex se exserit rerum formas via assimilationis ?
Idiota. Mens est adeo assimilativa, quod in visu se assimilat visi-
bilibus, in auditu audibilibus, in gustu gustabilibus, in odoratu odo-
io rabilibus, in tactu tangibilibus, et in sensu sensibilibus, in imagina-
tione imaginabilibus, in ratione rationabilibus. Habet enim se imago in
absentia sensibilium ut sensus aliquis absque discretione sensibilium;
nam conformat se absentibus sensibilibus confuse absque hoc, quod
statum a statu discernat; sed in ratione cum discretione status a statu
15 se rebus conformat. In illis omnibus locis vehitur in spiritu arteriarum
mens nostra, quae excitata per obstaculum specierum ab obiectis ad
spiritum multiplicatarum se assimilat rebus per species, ut per assimi-
lationem iudicium faciat de obiecto. Unde spiritus ille subtilis arteria
rum, qui est mente animatus, per mentem ad similitudinem speciei,
2o quae obstaculum praestitit motui, spiritui sic conformatur, sicut cera
flexibilis per hominem mentis usum ac artem habentem configuratur
rei praesentialiter artifici praesentatae. Nam omnes configurationes
sive in arte statuaria aut pictoria aut fabrili absque mente fieri ne-
queunt; sed mens est, quae omnia terminat. Unde si conciperetur cera
1) inter et nostram /: et nostram от. D 1) id interest p 5) E babet hic inscriptionem
et numerum capituli 7 5) philosophe ED 6) pressi E 8) assimulat b 9) et in aud. a
10) sensu от. D 11) et in r. С DRalo 11) imago: imaginario URED 13) nam:
non Oe i3) hoc etiam a 16) excitatur Oe 16) per: in U 16) obviationem p
17) mulriplicatorum Ha 19) est: in /: est in D 20) obiectionem p 20) spiritus/>
21) flcxibili b 21) habentem от. m 22) principaliter D 23) aut — aut: sive — sive Ep
23) absque: sine О
i) cf. Averroes Met. XII coт. j1; Thomas S. tb. Iq. 14a S; C.g. I, 61. 7) tf.
etiam quae Nicolaus Cusanus De genest [1447] (ed. Paris. I fol. 1j') de notione assimila
tionis, et Excitat. V ex sermone *Erunt novissimi primi» [14j2] (ed. Paris. II fol. 7j') de vi assi
milativa explicat. 8) De coniect. [1440] II 16 (ed. Paris. I fol. 61'). 1j) De coniect.
[1440] II 10 (ed. Paris. I fol. j7'). 15) Corporalis spiritus in arteriis conclusus: De
coniect. [1440] II 10 (ed. Paris. I fol. j7'); cf. Albertus De creat. II q. 7S (Borgnet )j, f)j);
Alcherus Clarevallensis De spiritu et anima с. )) (PL 40, S02).

2) De ludo globi [146)] II (ed. Paris. I fol. ij7'—ijf). 4) De ven. sap. [146f) с. *S
et 29 (ed. Paris I fol. 212'—21f).
 76 IDIOTA DE MENTE

mente informata, tunc mens intus existens configuraret ceram omni

figurae sibi praesentatae, sicut nunc mens artificis ab extrínseco appli-
cata facere nititur. Sic de luto et omnibus flexibilibus. Sic in nostro
corpore mens facit secundum variam flexibilitatem spirituum arte-
riarum in organis varias configurationes subtiles et grossas, et unus 5
spiritus non est configurabilis ad id, ad quod alius: quia spiritus in
nervo optico non est offendibilis per species sonorum, sed solum per
species colorum, ideo configurabilis est speciebus colorum et non so
norum. Ita de aliis. Et est alius spiritus ad omnes sensibiles spe
cies configurabilis, qui est in organo imaginative, sed grosso et in- ю
discreto modo. Et alius in organo ratiocinative est ad omnia sensi-
bilia discrete et lucide configurabilis. Et hae omnes configurationes
sunt assimilationes sensibilium, cum fiant medio corporalium spiri
tuum, licet subtilium. Unde cum mens has faciat assimilationes, ut
notiones habeat sensibilium, et sic est immersa spiritui corporali, 15
tunc agit ut anima animans corpus, per quam animationem con-
stituitur animal. Hinc anima brutorum consimiles licet confusiores
suo modo facit assimilationes, ut suo modo notiones assequatur. Sed
nostra vis mentis ex illis talibus notionibus sic per assimilationem eli-
fol. Syr citis facit mechanicas artes et physicas ac logicas coniecturas, et res 20
attingit modo, quo in possibilitate essendi seu materia concipiuntur,
et modo, quo possibilitas essendi est per formam determinata. Unde
cum per has assimilationes non attingat nisi sensibilium notiones, ubi
formae rerum non sunt verae, sed obumbratae variabilitate materiae,
tunc omnes notiones tales sunt potius coniecturae quam veritates. 25

1) nunc m 1) intus: in cuius U F. 6) configurabiles Oe 6) ad quo U i) offendibilis:

obviabilis p 8) ideo — colorum от. Ra iо) organis Ra 1 1) est: et Sä 12) et: est Ra
14) licet от. О 14) facit 0 15) sic от. I 15) immersa: in mensa Ra 16) agit:
jungit Ra 17) animal: animalis a: vis animalism 18) fac¡ate 18) ut: et /
18) assequitur / 20) ac: et 01 21) quod impossibilitate Ra 21) essendi: essentia./?
21) seu: si H: se U 22) essendi от. Tt: essentiae R 22) determinatam RO Ra
23) attingit 0tI

15) De coniecl. [1440] II 10 (ed. Paris. I fol. j7'—jSr). 17) De coniect. [1440] II 10,
16 (ed. Paris. I fol. jS'sq). 2i) possibilitas = materia: Docta Igp. [1440] II 7 et S p. S), Sj;
De mente с. 7. — cf. Aristoteles Met. VII 7, ю)2a 21; VIII 1, 1042 a 27; De an. II 1,
412a9. Editor Doctae Ignor. II 7 et S p. S), 8j lauda/ hic etiam Theodoricum Carnotenseh
Comт. in Boëtb. de Trin.p. 10*, 2j, 11*, )j, )9, 12*, S; II S etc; De sex dictum operibus II.

12) De ludo glolii [ 1 46) J I (ed. Paris. I fol. 1j7'—1jS').

 CAPITULUM Vn 77

Sic itaque dico, quod notiones, quae per rationales assimilationes

attinguntur, sunt incertae, quia sunt secundum imagines potius for-
marum quam veritates.
Post haec mens nostra, non ut immersa corpori, quod animat,
5 sed ut est mens per se, unibilis tamen corpori, dum respicit ad suam
immutabilitatem, facit assimilationes formarum, non ut sunt im-
mersae materiae, sed ut sunt in se et per se, et immutabiles con-
cipit rerum quidditates utens seipsa pro instrumento sine spiritu
aliquo organico, sicut dum concipit circulum esse figuram, a cuius
io centro omnes lineae ad circumferentiam ductae sunt aequales, quo
modo essendi circulus extra mentem in materia esse nequit. Impossi-
bile est enim duas dari lineas in materia aequales ; et minus est possibile
talem circulum posse figurari. Unde circulus in mente est exemplar et
mensura veritatis circuli in pavimento. Sic dicimus : veritatem rerum
i j in mente esse in necessitate complexionis, scilicet modo, quo exigit
veritas rei, ut de circulo dictum est. Et quia mens ut in se et a materia
abstracta has facit assimilationes, tunc se assimilat formis abstractis.
Et secundum hanc vim exserit scientias certas mathematicales, et
comperit virtutem suam esse se rebus, prout in necessitate com-
20 plexionis sunt, assimilandi et notiones faciendi. Et incitatur ad has
assimilationes abstractivas per phantasmata seu imagines formarum,
quas per assimilationes facías in organis deprehendit, sicut excitatur
quis ex pulchritudine imaginis, ut inquirat pulchritudinem exemplaris.
Et in hac assimilatione se habet mens, ac si flexibilitas absoluta a cera,
25 luto, metallo et omnibus flexibilibus foret viva vita mentali, ut ipsa
per seipsam se omnibus figuris, ut in se et non in materia subsistunt,
assimilare possit. Talis enim in vi suae flexibilitatis vivae, hoc est in se,
4) haec: hoc U Ra 5) est от. D 9) С in marg. Varietur i1) ex mente E
12) et ода. RCa 12) impossibilc Ra 14) veritatis от R 15) complicationis m 15) sci
licet: sed / 17) abstracta est / 18) et* еда. С 19) se ода. £ 22) descendit R 23) in-
quirita 25) foret: fores U: esset/> 25) metalli SaTTrUOeRE 26) ut scilicet a zG) mat.
ipsa a 27) posset a 27) Talis: Is D 27) etenim a 27) suae ода. / 27) est: enim UE

15) necessitas complexionis: Docta Ign. [1440] II 7 p. S4,j; II 9 p. 90. Editor D. Ign.
in memoriam revocat Theodoricum Carnotensem De sex dierum operibus II et Claren-
baldum Atrebatensem nес non Anonymum Berolinensem (v. Docta Ign. II 7 l. l.).
23) P1.atO Conviv. 212b sqq.

15) De ludo globi I [146)] (ed. Paris. Ifol.1jy'): anima mundi = necessitas complexionis
= fatum.
78 IDIOTA DE MENTE

notiones omnium, quoniam omnibus se conformare posset, esse con-

spiceret.
Et quia adhuc hoc modo mens non satiatur, quia non intuetur
praecisam omnium veritatem, sed intuetur veritatem in necessitate
quadam determinata cuilibet, prout una est sic, alia sic, et quaelibet ex 5
suis partibus composita, et videt, quod hic modus essendi non est ipsa
veritas, sed participatio veritatis, ut unum sic sit vere, et aliud aliter
vere, quae quidem alteritas nequaquam convenire potest veritati in se,
in sua infinita et absoluta praecisione considerata. Unde mens re-
spiciendo ad suam simplicitatem, ut scilicet est non solum abstracta a ю
materia, sed ut est materiae incommunicabilis seu modo formae
inunibilis, tunc hac simplicitate utitur ut instrumento, ut non solum
abstracte extra materiam, sed in simplicitate materiae incommunicabili
se omnibus assimilet. Et hoc modo in simplicitate sua omnia intuetur,
sicut si in puncto omnem magnitudinem et in centro circulum et ibi 15
omnia intuetur absque omni compositione partium, et non ut unum
est hoc et aliud illud, sed ut omnia unum et unum omnia. Et haec est
intuitio veritatis absolutae : quasi si quis in proxime dicto modo vide-
ret, quomodo in omnibus entibus est entitas varie participata, et post
hoc modo, de quo nunc agitur, supra participationem et varietatem 20
omnem ipsam entitatem absolutam simpliciter intueretur, talis pro
ferto supra determinatam complexionis necessitatem videret omnia,
quae vidit in varietate absque illa in absoluta necessitate simplicis-
sime, sine numero et magnitudine ac omni alteritate. Utitur autem

1) conformafet / 5) cuiuslibet Sa 6) partibus: operibus E 8) sit vcгe ОС lo

8) quidam D 10) a от. R 11) sed от. Oe R: sed etiam ut D 11) omni materiae /
12) inunibilis: ¡mmutabilis R 12) tunc: tamen D 12) non от. Ra 13) ex
materia TVE 14) assimiletur E 14) in от. I 14) / in marg. praebet Nota
15) si от. TUE 16/17) partium ut non est hoc un. (et от.) R 17) haec: hoc U
17) est* от. Tr 18) proximo RE 19) et si post p 20) modo, de quo
modo Ra 20) varietatem: et veritatem varietatem E: I in marg. notat alias sic veritatem:
veritatem a : 21) omnem: oportet R 21) intuetur Л 21/22) profectio /¡з 22)com-
plectionis vel complicationis / 22) videri U 22—23) videret — necessitate от. R
24) et omni С Rala

9) De coniect. [1440] ¡. II (ed. Paris. Ifol. j1'). 17) Docta Ign. [1440] I 10 p. 19sqq;
impr. p. 20,1—21,1). 23) necessitas absoluta: Docta Ign. I 22 p. 41,1t sqq; II 7 et S p. ¡4,1
cum nota editoris.
 CAPITULUM Vn 79

hoc altissimo modo mens seipsa, ut ipsa est Dei imago; etDeus, qui
est omnia, in ea relucet, scilicet quando ut viva imago Dei ad exemplar
suum se omni conatu assimilando convertit. Et hoc modo intuetur
omnia unum et se illius unius assimilationem, per quam notiones>A t7%
5 facit de uno, quod omnia; et sic facit theologicas speculationes, ubi
tamquam in fine omnium notionum quam suaviter ut in delectabilissi-
ma veritäte vitae suae quiescit, de quo modo numquam satis dici pos
set. Haec autem nunc sic dixerim cursorie et rustice. Tu vero decora
limatione pulchrius ea poteris adaptare, ut reddantur legentibus gra-
io tiora.
Orator. Non nisi hoc audire quam avide expectavi, quod sic
luculentissime explanasti; et veritatem quaerentibus quam ornata
videbuntur.
Philosophus. Expone quaeso, quomodo mens possibilitatem in-
15 determinatam, quam materiam vocamus, attingit.
Idiota. Per adulterinam quandam rationem, contrario quodam
modo, quo de necessitate complexionis ad necessitatem transilit ab-
solutam. Nam dum videt, quomodo omnia corpora per corpore-
itatem habent formatum esse, sublata corporeitate in quadam in-
2o determinata possibilitate omnia, quae prius vidit, videt. Et quae prius
vidit in corporeitate distincta et determinata actu existentia.nunc videt
confusa, indeterminata, possibiliter. Et hic est modus universitatis,
quo modo in possibilitate omnia videntur; non tamen est modus es-
sendi, quia posse esse non est.

1) ipsa от. b 1) et ut Deus/) 2) / in marg. Vide 203 in I* cedula 4) illius от. R

4) assimilatione U 5) theologicales E 6) suavissime/i 7) de: dicitur Ra 7) numq.:
nequaquam / 7/8) potest Oe 8) Haec: Hoc U 8) nunc от. E 8) sic: si
SaOeR 8) dixerunt Ra 8) cursorie: curiose a 8) rustiticc a 11) per quam p
11) sic: si R 12) et: ut Tr 12/13) quaerentibus ornatissimum videbitur p 15) quam
nos voc. mat. E 20) determinata SaT (Г* corr. indet.) OD: indeterminata tltl. Ti'
20) quae*: qui I) 22) et indeterm. p 22) universalitatis a 23) in possibilitate:
impossibilitate Ra

1) Compleт. tbeol. [ 14j4] c. 14 (cd. Paris. II fol. 100'). j) Compleт. tbeol. [14j4] c. 1)
(ed. Paris. I fol. 99').
 8o IDIOTA DE MENTE

Capitulum VIII.
Quomodo an idem sit menti concipere, intelligere, notiones
et assimilationes facere; et quomodo fiant sensationes secun
dum physicos.

Philosophus. Satis de hoc, ne propositum egrediamur! Expone, 5

si concipere mentis est intelligere.
Idiota. Dixi mentem concipiendi virtutem. Unde excitata se movet
concipiendo, quousque intelligat. Quare intellectus est mentis motus
perfectus.
Philosophus. Quando dicitur concipere? »
Idiota. Quando rerum facit similitudines, sive mavis dicere notiones
seu genera, differentias, species, proprium et accidens. Unde Deus
vim concipiendi creavit in anima, mens autem ea iam dicta facit.
Unum tamen et idem est vis mentis et conceptio et similitudo et notio
et genus et species. Et quamvis non dicamus idem intelligere et con- 15
cipere, tamen quidquid intelligitur et concipitur et e converse Sed
actuale intelligitur et non concipitur.
Philosophus. Quomodo ais?
Idiota. Concipere non est nisi modo materiae vel formae vel alio
modo comprehendere. Actuale vero dicitur intelligi, i. e. proprietas 20
eius mente comprehenditur. — Dicitur etiam mens intelligere ex quo
movetur, et initium motus potius passio dicitur, perfectio motus in
tellectus. Sed ut idem est dispositio et habitus, dispositio dum tendit

1—4) от. С (С in marg. addit Octavus: Capitulum octavum) UDBa: Numerario capituli
in fine TrR: deest numeratiо capituli Oe: Octavus tractatus D (cetera desiderantw) 2) Quo
modo от. I г) an oт.p 3) et assimilationes от. I 3) fiunt / 5) Philosophus от. V
io) concipere seu genera, differentias, species, proprium et accidens Ra 11) Idiota от. fr
11) mavis: maius REOa 12) seu — accidens hiс от. Ra 13) in anima. Ydeota: Mens
autem Jà 16) et* от. О 22) perfecto U

23) dispositio et habitus = Platonica diá&eotç xal efif.

3)conceptus = assimilatio: Excitat. V ex sermone *Quotquot tangebant eum» [14jj] (ed. Paris. II
fol. 9)'); intelligere = assimilari: Cribr. Alcborani [post 14jS] II ) (ed. Paris. I fol. 1}4').
21) intellectus — motus: Excitat. VIII ex sermone ¿Tota pulcbra es»[14j6] (ed. Paris. II fol. 140');
cf. De ludo globi [146)] ¡. I (ed. Paris. I fol. 1j6').
 CAPITULUMVin 81

ad perfectionem et post perfectionem habitus, ita unum et idem passio

mentis et intellectus.
Philosophus. Tamen intellectus non videtur dicere perfectionem.
Idiota. Bene ais : proprie mens dicitur intelligere quando movetur,
5 licet non dicatur intellectus nisi post perfectionem.
Philosophus. Sunt igitur illa omnia unum et idem: vis concipien-
di, conceptio, similitudo, notio, passio et intellectus.
Idiota. Sunt sic idem, quod vis concipiendi non est aliquid eorum,
quia dicitur vis ab aptitudine, quam habet a creatione, conceptio ab
io imitatione, quia imitatur materiam vel formam, scilicet eo quod modo
materiae velformae velcompositi comprehendit. Ex eo autem, quod
conceptio dicitur, ex eo etiam similitudo seu notio rei. Et haec vo-
cabula veraciter de se praedicantur, et quodlibet dicitur intellectus.
Philosophus. Miror, quomodo conceptio possit dici intellectus.
15 Idiota. Quamvis conceptio dicatur ab imitatione, et intellectus a
perfectione, tamen hoc facit perfectio, quod intellectus dicatur con
ceptio. Tunc enim mens concipit, cum ad perfectionem ducitur in
tellectus.
Philosophus. Vis forte etiam admittere passionem mentis vocari
20 intellectum?
Idiota. Volo, nam motus mentis est intellectus, cuius initium est
passio.
Philosophus. Igitur et conceptio passio?
Idiota. Non sequitur, ut per te vides. Similiter quamvis genera et fol. SSr
25 species sint intellectus, non tamen propterea sunt passiones animae;
transit enim passio animae manentibus generibus et speciebus.
Philosophus. Satis de hoc, cum varii varie loquantur de istis,
sufficiat mihi te audivisse. Sed dicito: quomodo nominas vim illam
mentis, qua omnia in necessitate complexionis intuetur, et aliam, qua
30 in necessitate absoluta?
6) Sunt: Tunc E 8) aliquot] Jr 9) habeat b 10) vel: et О i1) vel* от. b
14) potest R 17) dicitur b 25) sint: sunt О lb 25) tamen nоn n 28) mihi: me Tr
29) qua1: quam U 29—30) complex. — necessitate от. Ra

5) intellectus perfectus: De comed. 1 1440] II 16 (ed. Paris. II fol. 6i'—62'). 30) Docta
I&. [1440] II 7, 9 P. l4 et 18.

14) De beryllo [ 14jS] c. )j (ed. Paris. I fol. 191').

82 IDIOTA DE MENTE

Idiota. Ego, qui sum idiota, non multum ad verba attendo, puto
tamen, quod convenienter vis illa disciplina dici possit, qua mens ad
suam immutabilitatem respiciendo rerum formas extra materiam con
siderat, eo quia per disciplinam doctrinamque ad hanc formae deveni-
tur considerationem. Sed vis illa, qua mens intuendo ad suam simpli- 5
citatem omnia absque compositione in simplicitate intuetur, intelli-
gentia dici potest.
Philosophus. Legi per aliquos vim, quam tu doctrinam, intelli-
gentiam, et illam, quam tu intelligentiam, intelligibilitatem nomi
nan. 10
Idiota. Non displicet, quia et sic convenienter vocari possunt.
Orator. Optarem te philosophe audire, quomodo physici opinen-
tur sensationes fieri? In hoc te idiota peritiorem puto, qui et gaudebit,
si feceris.
Philosophus. Gauderem aliquid accepti posse recitare. Unde id, 15
quod petis, sic se habet : Dicunt physici, quod anima est immixta spiri-
tui tenuissimo per arterias diffuso, ita quod spiritus ille vehiculum sit
animae, illius vero spiritus vehiculum sanguis. Est ergo arteria quae-
dam illo spiritu plena, quae ad oculos dirigitur, ita ut arteria illa prope
oculos bifida fiat et illo spiritu plena ad oculorum orbes, in qua 20
parte pupilla est, proveniat. Est itaque spiritus ille eatenus per ar-
teriam illam diflusus instrumentum animae, per quod videndi sensum

3) suam: sui R 3) respiciendo: respiciendi /: intuendo Ra 3) rerum: verum D

3) ex materia TE: ex materiam U 4) quia: quod D 6) in sua simpl. C:p 6/7) in-
telligentia: intelligere E 8) Legitur EOCRalo 8) doctr. nominas a 9) tu
от. Ra 9) ante intelligibilitatem add. illi ¿"a: per illos p 9) intellectibilitatem
TUROea: intellectualitatem О ii) vocari: nominari E Ra 13) In hoc: In quo E
13) ydeote TrUOeD 13) paratiorem / 15) posse: potius D 16) D in contexto post
habet: Quomodo fiant sensationes 16) habent Oe 18) veh. est sanguis / 18) nervus
seu arteria quaedam p 19) quae: quod Ra 19) prope: circa D 19/20 propc oculos
от. E 19/20) ista circa illa vivida fiat R 21) perveniat TUE I 21) Est: Et Oe
21) itaque: igitur D 22) videndi: videlicet R

16) De coniect. [1440] II 10, i), 1f (ed. Paris. I fol. j7', jS'—j9', 61'—62'). 17) Spiri
tus vehiculum = à"x)]fta; cf. Boëthius Consol. Ill, bymn. S, v. 19 currtbus, v. 2S vector; Plato
Pbaedo 11)d; Pbaedr. 247b; Tiт. 41e, 44e, 69c; Proclus In Tiт. Ill 2)S,20: В^пра . . . nvevfta-
xixóv. $xt¡fta — nvevpa cf. E. R. Dodds, Proclus. ТЫ Elements of theology, p. ß1jsq; )04,
)оf, )oSsq.

2) Cотpleт. tbeol. [14j4] c. 2 (ed. Paris. II fol. 92'—9)').

 CAPiTULUM vm 83
exerceat. Duae arteriae ad aures diriguntur illo spiritu plenae; similiter
ad nares; eodem modo ad palatum arteriae quaedam diriguntur.
Diffunditur etiam spiritus ille per medullas usque ad extremitatem
articulorum. Spiritus ergo ille, qui ad oculos dirigitur, est agillimus.
5 Cum ergo aliquod exterius obstaculum invenit, repercutitur spiritus
ille, et excitatur anima ad perpendendum illud, quod obstat. Sic in auri-
bus voce repercutitur spiritus, et excitatur anima ad comprehenden-
dum. Et sicut auditus fit in aëre tenuissimo, ita quoque odoratus in
aere spisso vel potius fumoso, qui, cum nares subintrat, ex sua fumo-
10 sitate spiritum retardat, ut anima excitetur ad illius fumositatis odorem
comprehendendum. Pariformiter cum humidum, spongiosum palatum
subintrat, tardatur spiritus, et excitatur anima ad gustandum. Utitur
etiam spiritu per medullas diffuso anima pro instrumento tactus. Cum
enim aliquid solidum obstat corpori, offenditur et quodammodo retar-
15 datur spiritus, et inde tactus. Circa oculos utitur ignea vi; circa aures
utitur vi aetherea vel potius aerea pura; circa nares vi spissa aérea et
fumosa; circa palatum vi aquea; circa medullas vi terrea, et hoc se
cundum quattuor elementorum ordinem, ut, sicut oculi altiores sunt
auribus, sic spiritus, qui ad oculos dirigitur, altior est et superior, ut
20 quodammodo igneus dicatur, ut sit in nomine sensuum dispositio
facta ad similitudinem ordinis sive dispositionis quattuor elemento
rum. Hinc velocior visus quam auditus. Unde fit, ut prius coruscatio-
nem videamus, quam tonitrua audiamus, licet simul fiant. Facit etiam
oculorum adeo fortis radiorum directio subtilis et acuta, ut aèr ei
25 cedat, nec aliquid ei obsistere possit, nisi grossum sit terreum vel
aqueum. Cum ergo spiritus ille instrumentum sit sensuum — oculi,
nares et cetera quasi fenestrae sunt et viae, per quas spiritus ille ad sen-
tiendum exitum habet — patet, quod nihil sentitur nisi per obstaculum.
Unde fit, ut aliqua re obstante spiritus ille, qui sentiendi instrumentum

1) pleno i? 2) modo oт. D 4) ergo: igitur/ 4) qui: quae Sa 5) obiectaculum /)

6) perdendum b 6) obviat p 7) voce oт. I -¡) spiritus от. о 9) sui R 12) spiritu m
14) aliquod TEamp (aliquid V) 15) utitur ом. Б i6) pura: puta D 19) qui: quo T
20) sit: sic Sa 20) in hominc от. D 22) est visus p 23) tonitruum/> 23) Et facit Л
24) adeo: ideo Ra 2j) cadat U 25) obstare a 26) et oculi p 27) et cetera: et
reliqua sensoria p 27) sint p 27—28) et viae — patet oт. Ra 29) fit от. a

19) De coniect.[ 1440J II 10, 14, 16 (ed. Paris. I fol. /7% j9', 61').
 84 IDIOTA DE MENTE

est, tardetur, et anima quasi tarda rem illam, quae obstat, confuse per
sensus ipsos comprehendat. Sensus enim, quantum in se est, nihil ter
minat. Quod enim, cum aliquid videmus terminum in ipso ponimus,
fol. SS' illud quidem imaginationis est, quae adiuncta est sensui, non sensus.
Est autem in prima parte capitis, in cellula phantastica, spiritus ?
quidam multo tenuior et agilior spiritui per arterias diffuso, quo cum
anima utitur pro instrumento, subtilior fit, ut etiam re absentata for-
mam comprehendat in materia, quae vis animae imaginatio dicitur,
quoniam per eam anima rei absentatae imaginem sibi conformat. Et
per hoc a sensu differt, qui solum re praesente formam comprehendit i0
in materia, imaginatio vero re absentata, confuse tamen, ut stamm
non discernat, sed mukös status simul confuse comprehendat. Est
vero in media parte capitis, in illa scilicet cellula, quae rationalis di
citur, Spiritus tenuissimus magisque tenuis quam in phantastica, et
cum anima illo spiritu pro instrumento utitur, adhuc fit subtilior, ut ч
etiam statum a statu discernat, vel statum vel formatum. Nec tamen
rerum comprehendit veritatem, quoniam formas comprehendit ma-
teriae admixtas, materia vero confundit formatum, ut veritas circa eam
comprehendi non possit. Haec autem vis animae ratio appellatur. Cum
his tribus modis anima corporeo utitur instrumento, per seipsam ani- »o
ma comprehendit, quando seipsam recipit, ita ut seipsa utatur pro
instrumento, ut a te audivimus.
Orator. Physici, qui haec post experientiam nobis manifesta fece-
runt, laudandi sunt certe, quia pulchra et placida.
Idiota. Et hic sapientiae amator laudes et gratias meretur maximas. 25

1) est: et U 1) tradetura 1) tardata/) 2) ipsos: ¡Hos R 2/3) determinat Oe E

4) sensui от. О 6) quidem OeO 6) spiritu Ip 6) artereas a 7) fit: sit 'Ir
7) absentata: absentem Fa : absente Ip : absoluta a 9) absentis p 10) sola E
i0)formaeOeО 11) absente p 1 2) confuse от. D 12) comprehendit Сa i») in
illa scil. от. E 14) magis (que от.) I 15) adhuc ille p 15) fit: sit Smb
20) modis: omnis I 21) quando se in seipsam p 22) audiemus Fa: audimus К
23) Hic incipit capitulum IX a 23) haec: hoc U 25) Et: Ut Ä

5) cellula phantastica: Alcher De spiritu et anima c. )) {PL 40, So2); cf. Albertus
Magnus De creat. II q. )Sa. ) (Borgtet )j, ))), 6)j), de cuius fontibns vide A. Scbneider, Die
Psycb. Alberts d. Gr. I, 1 64 sqq. 17S sq. 10) De coniect. II 16 [1440] (ed. Paris. I
fol. 61'—62'). 11) imaginatio: De coniect. [1440] II 14 (ed. Paris. I fol. j9'—60').
 CAPITULUM IX 85

Capitulum IX.

Quomodo mens omnia mensurat faciendo punctum, lineam

et superficiem; et quomodo est punctus unus et complicatio
ac perfectio lineae; et de natura complicationis; et quomodo
5 facit adaequatas mensuras variarum rerumjet unde stimuletur
ad faciendum.

Philosophus. Video noctem accedere. Velis igitur idiota ad multa,

quae restant, properare et exponere, quomodo mens omnia mensurat,
ut a principio asseruisti.
10 Idiota. Mens facit punctum terminum esse lineae et lineam termi-
num superficiei et superficiem corporis. Facit numerum, unde multi-
tudo et magnitudo a mente sunt, et hinc omnia mensurat.
Philosophus. Explana, quomodo mens facit punctum.
Idiota. Nam punctus est iunctura lineae ad lineam vel lineae ter-
15 minus. Cum ergo lineam cogitaveris, poterit mens iuncturam duarum
medietatum eius secum considerare. Quod si fecerit, erit linea tri-
punctalis propter duos eius terminos et iuncturam duarum medieta
tum, quam sibi mens proposuit. Nec sunt diversa punctorum genera
terminus lineae atque iunctura: nam duarum medietatum iunctura
20 terminus est ideoque linearum. Et si unicuique medietati mens pro
prium terminum tribuat, quadripunctalis linea erit. Ita per quotcum-
que partes praeexcogitata linea dividatur a mente, quot illarum par
1) от. С (С in marg.) RaU : Numeralin capituli in fine TR : D praebet nonus tractatus:
C* capitulum nonum — nonus: E cap. IX: Titulus capituli adest; numeralio omittitur Oe
3) unus от. E 5) simuletur Ca: similetut О 6) faciendum loquitur Philosophus Sa
7) Philosophus от. U 8) quomodo: quae Ra 10) In cod. I bic incipit capitulum IX
11) numerus/ 13) quomodo: quem Ra 14) punctum/) ij) I in marg. Punctus
quid? 16/17) inpunctualis Da: bipunctualis/> 18) contra quam Ra 18) diversorum R
20) terminus от. R 20) ideo С Rao 21) quadripunctualis p 21) linea от. I
22) praeexcogitatur R

1) Adtotum capitulum: Docta Ign. [1440] II ) p. 69—72; De coniect. [1440] II 16 (ed. Paris. I
fol. 61*—62'). 18) Docta Ign. [1440] II ) p. 69 sqq.

8) Compleт. tbeol. [14j4] c.9 (ed. Paris. II fol. 96'—97'); De ven. sap. [146)] с. 27 (ed.
Paris. I fol. 212').
 86 IDIOTA DE MENTE

tium termini fuerint, tot punctorum praecogitata linea esse iudi-

cabitur.
Philosophus. Quomodo facit lineam?
Idiota. Considerando longitudinem sine latitudine; et superficiem
considerando latitudinem sine soliditate, licet sic actu nec punctus 5
nec linea nec superficies esse possit, cum sola soliditas extra mentem
actu existat. Sic omnis rei mensura vel terminus ex mente est; et ligna
et lapides certam mensuram et terminos habent praeter mentem
nostram, sed ex mente increata, a qua rerum omnis terminus de
scendit. 10
Philosophus. Arbitraris punctum esse indivisibilem?
Idiota. Arbitror punctum terminalem indivisibilem, quia termini
non est terminus : si divisibilis foret, non foret terminus, quia haberet
terminum. Sic non est quantus, et ex punctis non potest quantitas
constitui, quia ex non quantis composita esse nequit. 15
Philosophus. Concordas cum Boëthio dicente : „Si punctum puncto
addas, nihil magis facis, quam si nihil nihilo iungas".
Idiota. Quare si duarum linearum terminos iungas, lineam quidem
fol. gpr maiorem efficies, sed nullam constituet quantitatem terminorum con-
iunctio. 20
Philosophus. Dicisne plura puncta?
Idiota. Neque plura puncta neque plures unitates; sed cum punctus
sit lineae terminus, ubique in linea reperiri potest. Nec tamen in ea
est nisi unus punctus, qui extensus linea est.
1) praccogitatur R 4) longitud, sivc latitudinem Ra 6) possit SaTTrUOeRE:
possint OCDRala 6) sola от. R 8) practer: per Ra 11) punctum от. E
11) indivisibilem 12) Idiota — indivisibilem пот. R 12) terminale, indivisibile p
12) terminabilem Oe 13) foret1 eis: esset Rp 14) quantum p 15) ex: etiam Ra
15) quia non est quantus; quantitas composita esse nequit. / (in margine addii alias sie
quia ex non quantis composita esse nequit) 17) magis: maius R 17) nihil i E
17) adiungas Sa 21) Dicisne: Suntne E 22) punctum p 24) unum punctum p
24) quod p

7) «omnis rei mensura vel terminus ex mente est»: Proclus Stoicb. tb. prop. 117: *IIàç
âeèç fx.¿tqov iaù тwг Svxan». Philolaus/г. // (Diels-Kranz I 411). 16) Boéthius
De aritbт. II 4 p. S7 (Friedlein): «neque enim punctum puncto suppositum ullum efricit inter
vallum, velut si nihil nulli iungas. Nihil enim est, quod ex nullorum procreatione nascatur.»
21) Docta Igt. [1440] II ) p. 69 sqq.

13) De ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. 1j)'). 21) De ludo globi [146)] I (ed.
Paris. I fol. 1j)').
 CAPITULUM IX 87

Philosophus. Nihil ergo in veritate reperitur in linea nisi punctus?

Idiota. Verum est, sed propter variabilitatem materiae, quae subest,
quaedam ibi est extensio. Sicut cum non sit nisi una unitas, ex pluri-
bus tamen unitatibus dicitur numerus constare propter alteritatem
5 subiectorum unitati. Linea itaque est puncti evolutio et superficies
lineae et soliditas superficiei. Unde si tollis punctum, deficit omnis
magnitudo; si tollis unitatem, deficit omnis multitude
Philosophus. Quomodo intelligis lineam puncti evolutionem?
Idiota. Evolutionem id est explicationem, quod non est aliud, quam
10 punctum in atomis pluribus ita quod in singulis coniunctis et con-
tinuatis esse. Est enim unus et idem punctus in omnibus atomis, sicut
una et eadem albedo in omnibus albis.
Philosophus. Quomodo intelligis atomum?
Idiota. Secundum mentis considerationem continuum dividitur in
1 j semper divisibile, et multitudo crescit in infinitum, sed actu dividendo
ad partem actu indivisibilem devenitur, quam atomum appello. Est
enim atomus quantitas ob sui parvitatem actu indivisibilis. Sic etiam
mentis consideratione multitudo non habet finem, quae tamen actu
terminata est. Rerum namque omnium multitudo sub determinato
20 quodam numero cadit, licet nobis incognito.
Philosophus. Estne punctus lineae perfectio, cum sit eius ter
minus?
Idiota. Est eius perfectio et totalitas, quae lineam in se complicat.
Punctare enim est rem ipsam terminare : ubi autem terminatur, ibidem
25 perficitur. Perfectio vero eius est ipsius totalitas. Unde punctus est
terminus lineae et eius totalitas ac perfectio, quae ipsam lineam in se

1) ipsa linea o 1) punctum p 2) subest: substantie U 3) Sicut: Sic/ 3) non

от. I 3) una от. I 4) num. constare: constitui numerus / 5) itaque: neque D
5) volutio / 6) superficiei от. "Sr 7) si tollis — multitudo от. О 8) punctum linee
evolutionem/ 10) in1 от. Ba 1 1) unum .. punctum p 20) quidam D 21) punc
tum p 24) ibi D 25) punctum p

3) Docta Igt. [1440] II) p.69sqq; De coniect. [1440] I 12 (ed. Paris. I fol. 47'); Apol.
[1449] p. 16,24. 5) linea: Docta Igt. [1440] I 16, 19 p.)osqq, )ysqq; II 2 p. 6jsqq; Boêthius
De aritbт. II 4 p. S9,2jsqq. (Friedlein). 17) BoßtHius De aritbт. II 4 p. Sf,2) (Friedlein).
23) Docta Igt. [1440] II ) p. 69 sqq. 26) Docta Igt. [1440] II ; p. 69,iSsqq.

9) De ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. ij)'). 11) Л atomo ibid.
 88 IDIOTA DE MENTE

complicat, sicut linea punctum explicat. Cum enim perfectionem tota

lem lineae in geometricis dico esse ex A puncto in В, tunc ante pro-
tractionem lineae de A ad В per puncta А, В totalitatem lineae de-
signavi, scilicet quod linea non debet ultra protrahi. Unde quod est
actu vel intellectu rei totalitatem ab hoc in hoc includere, hoc est 5
lineam in puncto complicare. Explicare autem est de A in В particu-
latim lineam trahere. Sic linea explicat complicationem puncti.
Philosophus. Putabam punctum complicationem lineae sicut uni-
tatem numeri, quia nihil in linea reperitur nisi punctus ubique, sicut
in numero nihil nisi unitas. 1©
Idiota. Non male considerasti : idem est in diversitate modi dicendi,
et modo, quo dixisti, in omnibus complicationibus utere. Nam motus
est explicatio quietis, quia nihil reperitur in motu nisi quies. Sic nunc
explicatur per tempus, quia nihil reperitur in tempore nisi nunc. Ita
de aliis. 15
Philosophus. Quomodo ais in motu non nisi quietem reperiri?
Idiota. Cum movere sit de uno statu in alium cadere, quia, quamdiu
res se habet in uno statu, non movetur: sic nihil reperitur in motu nisi
quies. Motus enim est discessio ab uno. Unde moveri est ab uno, et
hoc est ad aliud unum. Sic de quiete in quietem transire est movere, 20
ut non sit aliud movere nisi ordinata quies, sive quietes seriatim
ordinatae. — Multum proficit, qui ad complicationes et earum expli-
cationes attente advertit : maxime quomodo complicationes sunt ima
gines complicationis simplicitatis infinitae, et non explicationes eius,
2) gcometris Oe 2) ex hoc С D Rala: ab hoc/> 2) puncto от. D 3) А, B от. D
3 —4) totalitatem — ultra от. R 4) debet: habet o j) ab: ad Oe 6) linea Tr
9) punctum p 10) nihil от. Sa 11) est: et Oe 11) advcrsitate Ra 12) utere:
ut est Ra 1 3) complicado D 13) reperitur: invenitur E 13— 14) in motu — reperitur
от. Ral 16) Philosophus: Orator О i6) reperiri от. Oe 18) uno: suo / 19) et
от. D 20) ad от. m 20) moveri p 21) moveri p 21) quietis Oe 22) ordi
nare TU Da 22) ad: in a 23) quomodo: quoniam / 23) omnes compl. OC D Rao
24 sqq) et non — simplicitatis infinitae от. Ra

8) Docta Igfi. [1440] II ) p. 69sqq. 12— 13) motus — quies: т. = explicatio quietis Docta Ign.
[1440] II ) p. 69,Z2sqq; De comed. [1440] I S (ed. Paris. I fol. 44'); De fiiiatione Dei [144j]
(ed. Paris. 1 fol. 69').

12 — 13) motus — quies: Excitat. I De eo quod scriptum est *Vita erat lux hominum» [14j9]
(ed. Paris. II fol. 19 '); VII ex sermone *Ubi est qui nains est rex Indaeorum» [14j6] (ed. Paris. II
fol. i27').
 CAPITULUM IX 89

sed imagines, et sunt in necessitate complexionis. Et mens prima

imago complicationis simplicitatis infinitae vim harum complicatio-
num sua vi complectens est locus seu regio necessitatis complexionis,
quia, quae vere sunt, abstracta sunt a variabilitate materiae, et non
5 sunt materialiter, sed mentaliter, de quo superflue dictum aestimo.
Orator. Nequaquam superflue etiamsi repetite: nam utile est saepe/o/. Sf'
did, quod nunquam potest satis dici.
Philosophus. Admiror, cum mens, ut ais idiota, a mensura dica-
tur, cur ad rerum mensuram tam avide feratur.
«o Idiota. Ut sui ipsius mensuram attingat. Nam mens est viva men-
sura, quae mensurando alia sui capacitatem attingit. Omnia enim agit,
ut se cognoscat, sed sui mensuram in omnibus quaerens non invenit,
nisi ubi sunt omnia unum; ibi est veritas praecisionis eius, quia ibi
exemplar suum adaequatum.
15 Philosophus. Quomodo mens tam variarum rerum se mensuram
facere potest adaequatam?
Idiota. Modo, quo absoluta facies omnium facierum se faceret men
suram. Quando enim attendis mentem esse absolutam quandam men
suram, quae non potest esse maior nec minor, cum sit incontracta ad
20 quantum, et cum hoc attendis illam mensuram esse vivam, ut per
seipsam mensuret, quasi si circinus vivus per se mensuraret, tunc
attingis, quomodo se facit notionem, mensuram seu exemplar, ut se
in omnibus attingat.
Philosophus. Intelligo simile in circino nullius determinatae

1) imag. eius E 1) et non sunt Tr 1) in: от. a: sub p 1—3) Et mens —

necess. complexionis от. D 4) sunt* от. TU 5) existimo Trp 8) ut a Tr
9) mensuram от. U 14) suum: eius p 16) adaequatam от. D 19) nec maior ncc
minor Ti'E 19) cum sitim contracta U 20) cum от. D 20) ut: et / 21) circulus
SaOeOCDRal: circinus TTrUREC (in marg.) a 21) si: sit a 21) vivus от. R
22) faciat a 24) Intellige U 24) circino v. supra S?,21

3) locus seu regio: cf. Platonicorum хonос vel êiga. De intelligibili mundo sine loco in-
telligendo cf. Bickel, Inlocalitas. 8/9) De mente [1410] c. 1. 10/11) mens = y1v*
mensura v. supra 62,1jsqq; cf. etiam De filiatione Dei [144j] (ed. Paris. I fol. 69'). 11) Docta
Ign. [1440] II ) p. 69. 24) De coniect. [1440] I 1) (ed. Paris. Ifol. 47').

17/18) De vis. Dei [14j)] с. 6 (ed. Paris. I fol. 1o1'-'). 19) absoluta mensura: Excit. IX
ex sermone *Sic currite ut comprebendatis» [1419] (ed. Paris. II fol. 166'). 24) Compleт.
tbeol. [1414] c.j (ed. Paris. II fol. 9j'): «circulus infini tus omnem terminatam figuram in se
complicat.»
90 IDIOTA DE MENTE

quantitatis in eo, quod circinus et tamen extenditur et contrahitur, ut

assimiletur determinatis. Sed an se assimilet modis essendi, dicito.
Idiota. Immo omnibus ! Conformat enim se possibilitati, ut omnia
possibiliter mensuret: sic necessitati absolutae, ut omnia unite et sim-
pliciter, ut Deus, mensuret; sic necessitati complexionis, ut omnia in 5
proprio esse mensuret; atque possibilitati determinatae, ut omnia,
quemadmodum existunt, mensuret. Mensurat etiam symbolice, com-
parationis modo, ut quando utitur numero et figuris geometricis et
ad similitudinem talium se transfert. Unde subtiliter intuenti mens est
viva et incontracta infinitae aequalitatis similitudo. «0

Capitulum X.

Quomodo comprehensio veritatis est in multitudine et mag-

nitudine.

Philosophus. Non te taedeat sermonem in noctem protrahere, mi

amicissime, ut adhuc tua praesentia frui valeam: necessitor enim cras 15
abire, et exponas dictum Boëthii utique doctissimi viri quid velit
dicere, quando ait comprehensionem veritatis omnium rerum esse
in multitudine et magnitudine.
Idiota. Opinor, quod multitudinem ad discretionem rettulit, magni-
tudinem ad integritatem. Nam rei veritatem recte comprehendit, qui 20
eam ab omnibus aliis rebus discernit et ipsius etiam rei integritatem
attingit, ultra quam vel infra integrum esse rei non progreditur. Disci
plina namque in Geometría trianguli integritatem determinat ita,
1) quantitatis: quomodo D 2) determinants Ra 2) an: ne E: non U 2) assimi
lent Ai 4) unice SaTOeCI: unite unice Tr 5) necessitatis Oe: necessitate U 5) com-
plexio nisi ut a 5) ut omnia от. R 6) propria O i) mensures Ra 7) etiam:
enim£ 7/8) operationis E 9) talem R 10) et: est D 11) oт.UC (C3 in marg.)
DRa: hic monerat capitulum Oe: Numeratio capituli in fine TR: D praebet Dccimus tractatus
14) Philosophus от. U 14) tediat a 15) necessitor: coarctor/» 16) et: ut Oe
17) veritatis от. ED 20) apprehendit E 22) infra: citra p

6) De determinata possibilitate vide Docta Ign. [1440] II 7 p. Sj,1j; S'4,7 et notas editons
Docta Ign. II 7 p. 8},1j—17 et S4,7. 16) Boëthius De aritbт.1 1. 19) Boëthius De
musica II ). 23) Boëthius De aritbт. 1 1 p. 9; I 2 p. 12,1 (Friedlein); «immobilis magnitudinis
geometr¡a speculationem tenet».
 CAPITULUM X 91

quod nec ultra sit nec infra. In Astronomia determinat motuum in-
tegritatem, et quid per singula. Per disciplinam magnitudinis habetur
terminus integritatis rerum et mensura, sicut per numeri disciplinam
rerum discretio. Numerus quidem ad confusionem communium dis-
5 cernendam valet, similiter ad colligendum rerum communionem;
magnitudo vero ad comprehendendum integritatis esse rerum ter-
minum et mensuram. •
Philosophus. Si magnitudo integritatem ab omnibus discernit,
nihil ergo scitur, nisi omnia sciantur.
10 Idiota. Verum dicis. Nam non scitur pars nisi toto scito; totum
enim mensurat partem. Quando enim coclear per partes ex ligno ex-
scindo, partem adaptando ad totum respicio, ut coclear bene pro-
portionatum eliciam; sic totum coclear, quod mente concepi, est
exemplar, ad quod respicio, dum partem fingo. Et tunc possum per-
15 fectum coclear efficere, quando quaelibet pars proportionem suam in
ordine ad totum reservat. Similiter pars ad partem comparata suam
integritatem debet observare. Unde necesse erit, ut ad scientiam unius
praecedat scientia totius et partium eius. Quare Deus, qui est exem
plar universitatis, si ignoratur, nihil de universitate, et si universitas
20 ignoratur, nihil de eius partibus sciri posse manifestum. Ita scientiam fol. 90'
cuiuslibet praecedit scientia Dei et omnium.
Philosophus. Adde quaeso, cur dicat sine Quadruvio nulli recte
philosophandum.
Idiota. Ob ea iam dicta. Nam quia in Arithmetica et Musica con-
25 tinetur virtus numerorum, unde rerum habetur discretio, in Geo
metria vero et Astronomia magnitudinis continetur disciplina, unde
tota comprehensio integritatis rerum emanat, ideo nulli sine Quadru
vio philosophandum.

1) infra: citra p 5) ter. terminum et coram. Ь 9) nihil igitur / 9) scitur: scit

modo Ra 11) coclear bene per b 14) ad quod: aliquod U 16) suam от. E
19) de univ. scitur T*C* (in marg.) I* (in marg.) a (scitur от. ceieri) 20) scire Ä 20) manif.
est E 22) dicatur/ 22) Quadruvio 2: Quadrivio^» (ita semper deinceps) 22) nulli:
nihil R 24) ea: eius Ra 24) Nam: Non quia R 27) sine от. Ra

19) Docta Ign. [1440] 1 2) p. 47,10; II i) p. n).nsq. 23) Boëthius De aritbт. I 1

p. 7,2l sqq. et 9,26 sqq. (Friedlein).
92 IDIOTA DE MENTE

Philosophus. Miror, si voluit omne id, quod est, esse magnitudi-

nem vel multitudinem.
Idiota. Nequaquam puto, sed quod omne, quod est, cadit sub
magnitudine vel multitudine, quoniam demonstratio omnium rerum
fit vel secundum vim unius vel alterius : magnitudo terminat, multi- 5
tudo discernit. Unde definitio, quae totum esse terminat et includit,
vim habet magnitudinis et ad eam pertinet, et definitionum demon
stratio fit necessario secundum vim magnitudinis, divisio vero et
divisionum demonstratio secundum vim multitudinis. Fiunt etiam
syllogismorum demonstrationes secundum vim magnitudinis et ю
multitudinis. Quod enim ex duabus tertia concluditur, multitudinis
est; quod autem ex universalibus et particularibus, magnitudinis est.
Posset etiam otiosior nobis applicare, quomodo ex vi multitudinis
quantitates et qualitates et cetera praedicamenta descendunt, quae
rerum notitiam faciunt. Nam quemadmodum hoc fiat, difficulter 15
cognoscitur.

1) voluerit Ra 3) quod1 от. I 5) determinat D 7) et1: ut Oe 8) vim

multitudinis et magnitudinis / 8—9) magnitudinis — secundum vim от. Ra
9— 10) multitudinis — vim от. I 11) duobus Oe: duabus enuntiationibus p 13) ap-
plicari R

4) magnitudo — multitudo: De coniect. [1440] I 10 (ed. Paris. I fol. 4j').

4) magnitudo — multitudo: De ven. sap. [146)] с. )4 (ed. Paris. I fol. 21j'); de multitudine:
Excitat. VIII ex sermone ^Micbael et angelí eins» [14j6J (ed. Paris. II fol. 146').
 CAPITULUM XI 9)

Capitulum XI.

Quomodo omnia in Deo sunt in trinitate, similiter et in mente

nostra; et quomodo mens nostra est ex comprehendendi
modis composita.

5 Philosophus. Tetigisti superius de trinitate Dei et trinitate men

tis: oro declares, quomodo omnia in Deo sunt in trinitate, similiter
et in mente nostra.
Idiota. Vos philosophi asseritis decem genera generalissima omnia
complecti.
io Philosophus. Ita est profecto.
Idiota. Nonne dum ea, ut actu sunt, consideras, divisa esse con-
spicis?
Philosophus. Immo.
Idiota. Sed dum ea ante inchoationem essendi consideras sine divi-
1j sione, quid tunc aliud essepossunt quamaeternitas? nam ante omnem
divisionem connexio. Illa igitur ante omnem divisionem unita et con-
nexa esse necesse est. Connexio autem ante omnem divisionem aeter-
nitas est simplicissima, quae Deus est. Adhuc dico: cum Deus non
1) от. С (С* in marg.) D RaU: hic numeral capitulum Oe: Numeratio capituli in fine TJrRO:
D praebet Undecimus tractatus 2) in* от. Sa 3) comprehend i CI j) Philo
sophus от. U î) Dei et trinitate от. I 5) et de trinitate Oe 6) declara D: declaras a
7) et от. U i) in mente nostra, quomodo omnia in Deo et in Trinitate sunt D
10) est profecto: proculdubio/> 14) ante: an О ij) quid: quomodo Oe (corr. ex quod)0:
quod Ua 15) quam acternitas от. Tr 15) quam: nisi D 16— 17) connexio — divi
sionem от. ОС (addit in marg. Cl) Ra 16) divisionem* от. Oe 16/17) conn, sunt esse D
18) Ad haec Sa: Ad hoc OeUDRa

1) Ad hoc capitulum cf. Docta Ign. II 7— 10 cum nota p. S1, ubi Theodoricus CaRnotensis
Comт. in Boitbium (De Trinitate) et de sex dierum oprribus 1 u. II; Clarenbaldus Atreba-
tensis Comт. in Boitbium De Trinitate; Ioannes Saresberiensis De septem septenis sect.
VII et Anonymus Berolinensis laudantur. 6) Docta Ign. [1440] I 10 p. 19—21.
14) Docta Ign. [1440] II 7 p. 14—16. 16) connexio ab unitate procedit: Docta Ign. [1440]
I S p. 17,4; 9 p. iS,9—2j; 10 p. 20,27 sqq; 24 p. j0,2S sqq; III 1 p. 120,24 "/'/. unitas, aequalitas,
connexio: Docta Ign. [1440] I 7—10, 24 p. 14—21, p. 4Ssqq; De comect. [1440] II 17 (ed. Paris. I
fol. 6)'); Dies sanctificatus [14)8] ed. Hoffmann- Klibansky p. 22 sq. De sap. I et saepius.

6) Cribr. A¡cborani [post 14j8] II 6 (ed. Paris. I fol. 1)j'-'). 14) unitas, aequalitas, con
nexio: cf. De ven. sap. [146)] с. 21—26 (ed. Paris. I fol. 209'—211'); De ludo globi [146)] II
(ed. Paris. I fol. 16)').
94 IDIOTA DE MENTE

possit negari perfectus, et perfectum sit, cui nihil deest, hinc rerum
universitas est in perfectione, quae Deus est. Sed perfectio summa
exigit, quod sit simplex et una absque alteritate et diversitate: hinc
omnia in Deo unum.
Philosophus. Aperta et delectabilis ostensio est, quam facis, sed 5
adice: quomodo in trinitate?
Idiota. Alibi de hoc agendum foret, ut clarius dici posset; nunc
tamen, quia statui omnia, quae exigis, pro posse adimplere, sic re-
cipito: habes omnia ab aeterno in Deo Deum esse. Considera igitur
rerum universitatem in tempore, et cum impossibile non fiat, nonne ю
vides eam ab aeterno fieri potuisse?
Philosophus. Mens assentit.
Idiota. Igitur omnia in posse fieri mentaliter vides.
Philosophus. Recte ais.
Idiota. Et si fieri potuerunt, erat necessario posse facere, antequam 15
essent.
Philosophus. Ita erat.
Idiota. Sic ante rerum universitatem temporalem vides omnia in
posse facere.
Philosophus. Video. 20
Idiota. Nonne, ut in esse prodiret rerum universitas, quam vides
oculo mentis in absoluto posse fieri et in absoluto posse facere, ne-
cesse erat nexus ipsius utriusque, scilicet posse fieri et posse facere?
alias, quod potuit fieri per potentem facere, numquam fuisset factum.
Philosophus. Optime ais. 25

2) est1 от. SaTtrOeU'EODRaC (add.) 2) in от. U 3/4) I in marg. Quomodo omnia

sunt unum in Deo 4) in Deum R j) Ap. et delecta et delectabilis Sa 7) foret:
esset p i) possit R 8) sicut О 8/9) accipito / 9) Deum esse SaTTrUEp:
Deus esse Oe ROC D Rala 11) earn: omnia D 13) m от. О 15) si от. Ra
15 — 19) antequam essent — posse facere от. D 17) erit / 21) quam: quem R
22/23) necessarius/> 23) ipsum Ra

3) Docta Ign. [1440] I 10 p. 19—21; De coniect. [1440] I7 (ed. Paris. I fol. 4)'''); De
mente [14j0] c. 7.

13) posse fieri: Deven, sap. [146)] с. 9 (ed. Paris. I fol. 204'); с. )9 (ib. fol. 217'). is)posse
facere: De apice theoriae [1464] с. i1 (ed. Paris. II fol. 221'); De ven. sap. [1463] с. )9 (ed.
Paris. I fol. 217'). 21) De passest [1460] (ed. Paris. I fol. 174').
 CAPITULUM XI 95

Idiota. Vides igitur ante omnem rerum temporalem existentiam

omnia in nexu procedente de posse fieri absoluto et posse facere ab
soluto. Sed illa tria absoluta sunt ante omne tempus simplex aeterni-
tas. Hinc omnia conspicis in simplici aeternitate triniter.
5 Philosophus. Sufficientissime!
Idiota. Attende igitur, quomodo absolutum posse fieri et absolu- fol. 9 o"
tum posse facere et absolutus nexus non sunt nisi unum infinite ab
solutum et una deitas. Et ordine prius est posse fieri quam posse
facere. Nam omne facere praesupponit fieri posse, et posse facere id,
10 quod habet, scilicet posse facere, habet de posse fieri. Et de utroque
nexus. Unde cum ordo dicat posse fieri praecedere, sibi attribuitur
unitas, cui inest praecedere, et posse facere attribuitur aequalitas uni-
tatem praesupponens, a quibus nexus. Et haec nunc, si placet, de hoc
sufficiant.
m Philosophus. Solum unum adice: si Deus intelligit ut trinus et
unus.
Idiota. Mens aeterna omnia in unitate, unitatis aequalitate et utrius-
que nexu intelligit. Quomodo Deus intelligeret etiam in aeternitate
sine omni successione absque entitate et entitatis aequalitate atque
20 nexu utriusque, quae sunt trinitas in unitate? non quod Deus aliquid
praemittat modo materiae et cum successione intelligat sicut nos, sed
intelligere eius, cum sit eius essentia, est necessario in trinitate.
Philosophus. Si sic est suo modo in nostra mente, subiungito!
Idiota. Omnia principiata in se similitudinem principii habere at-
2j que ideo in omnibus trinitatem in unitate substantiae in similitudine

1) rerum от. I 1) temporalium Ra 3) omne: omnia D: esse Ra 4) conspicis:

vides E 8) ord. que prius D 8) est от. Sa 9— 10) Nam omne — posse
facere от. Ra 10) de se posse fieri TU 11) dicas R 11) sibi: dp 13— 14) Et hoc . .
suftîciat Jïi 13) hacc: hoc UOeOCRa 13) placent Л i3) de hoc от. E 15) et
trin. 3r 18) in от. E 19) absque omni entit. D 20) aliquod Oe 21) praeter-
mittat a 22) cum: tamen fía 22) est от. R 23) suo modo от. Е 2j) ideo: in
deo U

6) potentia, actus, nexus: Docta Igt. [1440] II 7 p. S},21. 24) Docta Igt. [1440] II 7
p. S).

24) De passest [1460] (ed. Paris. I fol. 1S0'); Excit. Vex sermone *Suscepimus Dem miseri-
cordiam tuam» [14jjj (ed. Paris. II fol. 91').
()6 IDIOTA DE MENTE

verae trinitatis et unitatis substantiae principa aeterni reperiri certum

teneo. In omnibus igitur, quae principiata sunt, posse fieri, quod de
scendit a virtute infinita unitatis seu entitatis absolutae, posse fa-
cere, quod descendit a virtute absolutae aequalitatis, et composi-
tionem utriusque, quae descendit a nexu absoluto, reperiri necesse 5
est. Unde mens nostra, imago mentis aeternae, in mente ipsa aeterna
ut similitudo in veritate sui ipsius mensuram venare contendit.
Est enim ipsa mens nostra, ut est similitudo divinae, uti vis alta
consideranda, in qua posse assimilari et posse assimilare et nexus
utriusque in essentia unum sunt et idem. Unde non potest mens ю
nostra, nisi sit una in trinitate, quidquam intelligere, quemadmodum
nec mens divina. Primo enim, dum se movet ut intelligat, ali-
quid in similitudine posse fieri seu materiae praemittit, cui aliud in
similitudine posse faceré seu formae adiungit, et tunc in similitudine
compositi ab utroque intelligit. Dum autem modo materiae com- 15
prehendit, genera facit; dum modo formae comprehendit, facit diffe
rentias ; dum modo compositi, species facit vel individua. Sic etiam
dum modo propriae passionis intelligit, facit propria; dum modo ad-
venientis intelligit, facit accidentia. Nihil autem intelligit nisi, prae-
misso aliquo modo materiae et alio modo advenientis formae, modo 20
compositi illa nectat. In hac autem successione, qua dixi aliqua prae-
mitti modo materiae et formae, vides mentem nostram in similitudine
aeternae mentis intelligere. Aeterna enim mens sine successione simul
omnia et omni modo intelligendi intelligit. Sed successio est de
scensus ab aeternitate, cuius est imago vel similitudo. Intelligit igitur 25

i) unitas a 2) quae от. Jr 2) fieri quodammodo quod UE (quod от.) 3—4) in

finita — virtute от. О j) ab anexu D 5) reperta Ra 7) ut: sit /: et a
7) venare SaTrTUOeRC D Rala: venari EOC* (corr. ex venare) p 8) alta: altera /
(in marg. alias sic: alta) 9) considerando E 11) nisi от. Ra 12) neс от. Sa
12) Primum D 13) fieri от. a 13) materia Ra 13) aliud: aliquid Sa 14) posse
от. D 14) seu formara R 15) / in marg. 5 universalia 18/19) adventitii p
20) alio: aliquo / 20/21) et modo comp, p 21) composite Oe 21) illud p 21) qua:
quae U 22) forma D

ii) Docta Ign. [1440] I 19 p. )7 sqq.

11) Cribratio Alcborani [post 14JX] II j (ed. Paris. II fol. 13j'). 25) successio: De ludo
globi [146)] II (ed. Paris. I fol. 162'. 164'); De visione Dei [14j)] с. 11 (ed. Paris. I fol. 104').
 CAPITULUM XI 97

in successione, dum est unita corpori, quod successioni subicitur. Hoc

etiam attente considerandum, quod omnia, ut in mente nostra sunt,
sunt similiter in materia, sunt et in forma, sunt et in composito.
Philosophus. Delectabilissima sunt quae dicis. Id autem, quod
5 ultimo attendendum monuisti, clarius oro exprimito.
Idiota. Libenter. Hanc naturam, quae est animal, inspicito. Nam
eam mens comprehendit aliquando ut genus est, tunc enim quasi con
fuse et informiter animalis naturam considerat materiae modo; ali
quando ut significatur per nomen animalitas, et tunc modo formae;
io aliquando modo compositi ex illo genere et differentiis ei advenienti-
bus, et tunc, ut in mente est, dicitur esse in connexione, ita ut illa
materia et illa forma, vel potius illa similitudo materiae et illa simili-
tudo formae et illud modo compositi consideratum sit una et eadem
notio, unaque et eadem substantia. Sicut, dum animal ut materiam
и considero, humanitatem vero ut formam ei advenientem, et connexio-
nem utriusque, dico illam materiam, illam formam et connexionem
unam esse substantiam; aut, dum colorem quasi materiam considero, fol. 91'
albedinem quasi formam ei advenientem, et connexionem utriusque,
dico illam materiam, illam formam et connexionem illius materiae et
20 illius formae unum et idem accidens esse. Pariformiter in omnibus.
Ñeque te moveat, quod, cum mens faciat decem genera generalissima
prima principia, quod tunc illa generalissima nullum genus commune
habent, quod ut materia eis praemitti possit, quoniam mens potest
aliquid modo materiae et idem modo advenientis formae, quae tali
25 materiae adveniat, atque idem modo compositi considerare, ut dum
considerat possibilitatem essendi substantiam vel aliquod aliud de
decem. Nam rationabiliter dici posset materiam esse possibilitatem
essendi substantiam aut accidens; et considerat mens idem ut formam
advenientem ei, ut est materia, ut sit compositum, quod est substantia,

1) est unita est D 2) ut от. Ra 3) sunt1 от. Ra 3) similiter: pariter p

3) in* от. Ra 4) autem: nunc D 5) movisti U 6) animal от. Ra 8) naturam
от. E 9) ut: et Ra 9) animalitas SaTTrUOeREO (corr. ex animalitatis) Ra: animalitatis
CDIa: humanitatis p 10) ei: et Ä 11) ita от. Ra 12) forma: materia D
13) forma Ra 13) sit: sicut U 13) et eadem: eademque D 14) notio una D 14) Sicut:
Sic / 15) vero: ideo D: от. С (С* corr. ¡n marg.) 16) utriusque — connexionem от. Ra
16) illam formam от. I 21) faciat 2: facit a 24) quae: quod E 26) aliquid TD
28) aut: ut Sa 29) ut1 оm. Sa R 29) materia: forma /
7
98 IDIOTA DE MENTE

vel aliud ex decem, ita quod illa tria unum et idem sint generalissi-
mum. In illa igitur rerum universitate, quae in mente est, omnia sunt
in trinitate et in unitate trinitatis, ad similitudinem ut sunt in mente
aeterna.
Philosophus. Non habent ergo decem generalissima hos essendi 5
modos extra mentis considerationem?
Idiota. Decem illa generalissima non in se, sed ut in mente sunt,
modo formae vel compositi intelliguntur, in suis tamen inferioribus
habere istos essendi modos considerantur. Neque si recte attendis, in
se extra mentem modo formae et compositi esse possunt; praesertim ю
idipsum experieris, quando attendis, quomodo qualitas, quantum in
se est, accidens dici nequit, sed in suis inferioribus. Sic quoque spe
cialis status, ut in mente est, modo materiae forsitan non consideran
posse dicetur, cum sit idem status specialis et individualis alio et alio
modo consideratus. Dicemus ergo, quod forsan in se materiae 15
modo non intelligitur, sed in suis superioribus.
Philosophus. Contentor. Sed vellem, ut et mihi ostenderes, quo
modo ea, quae actu sunt, triniter sunt iuxta antedicta.
Idiota. Facile erit tibi videre, si attendis omnia, ut actu sunt, in
materia, forma et connexione esse. Hoc ipsum enim, id est humanitas, 20
illa scilicet natura ut est possibilitas essendi hominem, materia est;
sicut enim humanitas est, forma est; ut autem homo est, ex utroque
compositum connexumque est, ita videlicet, ut unum et idem sit
possibilitas essendi hominem, forma et compositum ex utroque, rei
ut una sit substantia. Similiter et haec natura, quae albedinis vocabulo 25
designatur, ut est possibilitas essendi albedinem, materia est. Illa
eadem aliter forma est, eadem quoque compositum est ex utroque,
3) et: etiam T 6) mentis: entis С (С* in marg. mentis) 7) ut от. a 8) et
modo materiae, modo f. p 10) modo materiae modo f. p 10) et: vel a 11) expe-
riris / 11) aequalitas OeD 12) Sic quoque: SicqucE i3) materiae modo mat. D
13) et forsitan Oe 15) forsitan Ir 16) suis oт.p 17) ut et mihi SaTTrOeU ED;
et от. ROCRala 19) in от. С (С* согr. in marg.) 20) enim est id est О 22) sicut:
sic Ra; ut /: sicut enim oт. D 23) connexum О E Ral a 23) ut oт. Ra 24) for-
mam RE: et forma Oe 24) rei oт. С 24/25) ut una sit rei s. p 25) quae et
albed. / 26) est* oт. D

18) Docta Ign. [1440] II 7 p. S}sqq; De coniect. [1440] II 10 (ed. Paris. I fol. jj').

18) Cribratio Akborani [post 14j S] II j «triniter lucet» (ed. Paris. II fol. i)j').
 CAPITULUM XI 99

ita tamen, quod ut illa materia, illa forma et illud compositum ex

utroque eadem sit qualitatis natura.
Philosophus. Si in materia esse est esse possibiliter, et cum possi-
bile esse non sit: quomodo ergo omnia, quae ut actu sunt, in materia
5 sunt?
Idiota. Non te turbet istud, quod sine repugnantia intelligendum
concipias. Nam non recipio esse actu, ut repugnet ei, quod est esse
in materia, sed sic intelligendum est, quod omnia ut actu sunt, id est
hic et in his rebus sunt, in materia quidem sunt, verbi gratia: in cera
io haec possibilitas est essendi candelam, in cupro pelvim.
Philosophus. Adde verbum unum quaeso: unde dicitur trinitas
individua una?
Idiota. In Deo ab unitate uniente, quae est vera substantia, in aliis
ab unitate naturae, quae est quasi quaedam imago unitatis unientis,
15 quae proprie est substantia.
Philosophus. Cum dicitur: unitas est una, aequalitas est una,
unde hoc?
Idiota. Ab unitate substantiae.
Philosophus. Quando autem nostri dicunt theologi unitatem pro
20 Patre et aequalitatem pro Filio et nexum pro Spiritu Sancto capien-
tes: quomodo Pater est unus, Filius est unus, unde hoc?
Idiota. A singularitate personae; sunt enim tres singulares per-
sonae in una divina substantia, ut alio tempore, quantum concedeba-
tur, diligenter tractavimus.
25 Philosophus. Ad finem, ut quae supra dixisti intelligam, dicito, fol 911

1 —2) ita — utroque от. O 1) ut от. I 2) qualitas Da 2) natura от. С

(С corr. in marg.) 3) Si от. I 4) esse: est D 7) recipias / 8) id est от. D
9) quedam U 10) haec: hoc Oe 14) quasi от. R 14) quaedam от. I 15) propria Oe
16) est*: et Oe 19/20) pro Pâtre: proprie E 20) et1 от. D 23) quantum: quando О
24) diligentius E 25) Ad cum finem p

14) unitas uniens: De coniect. [1440] I 12 (ed. Paris. I fol. 46'—47'). 19) Docta Ign.
[1440] I9 p. 1Ssq; Augustinus Doctr. cbrist. I j (PL )4,21); cf. notaт ad Doct. Ign. p. 1Ssq,
ubi inter tbeologos commemorantur Ioannes Saresberiensis, Richardus de S. Victore,
Alanus, Petrus Lombardus, Albertus, Thomas, Scotus. 24) Docta Ign. [1440] I 7 sqq.
p. 14sqq; Dies Sanctificatus [14)9] ed. Hoffmami-Klibansky p. 22sqq; Apol. [1449] p. 9, 21;
cf. Avicenna Met.tr. X 2 (opp. Venet. 1toS fol. 1oS'; VIII j; ib.fbl.99').

19) De ven. sap. [146)] с. 22 (ed. Paris. I fol. 209').

IOO IDIOTA DE MENTE

an velis mentem nostram ex illis comprehendendi modis compositum

esse, tunc cum mens nostra substantia sit, erunt modi illi partes eius
substantiales? Hoc si sic censes, dicito!
Idiota. Voluit Plato mentem ex individua et dividua substantia com-
poni, ut supra dixisti, hoc ex comprehendendi modo sumens. Nam 5
dum modo formae intelligit, tunc individue comprehendit; res enim
formaliter intellecta individue comprehenditur. Unde etiam humani-
tates dicere veraciter non possumus, sed bene homines dicimus, quia
res modo materiae aut modo compositi intellecta dividue intelligitur.
Est autem mens nostra vis comprehendendi et totum virtuale ex ю
omnibus comprehendendi virtutibus compositum. Quilibet igitur
modus, cum pars eius sit substantialis, de tota mente verificatur.
Quemadmodum autem modi comprehendendi sint substantiales par
tes virtutis, quae mens dicitur, difficulter dici posse arbitror. Nam
cum mens sic vel sic intelligat, tunc virtutes eius intelligendi, quae 15
sunt partes eius, accidentia esse nequeunt. Quomodo autem sint par
tes substantiales atque mens ipsa, difficillimum est dictu et cognitu.
Philosophus. Adiuva me parum in hoc difficili, optime idiota!
Idiota. Mens virtualiter constat ex virtute intelligendi, ratiocinandi,
imaginandi et sentiendi, ita quod ipsa tota dicatur vis intelHgendi, vis 20
ratiocinandi, vis imaginandi et vis sentiendi. Unde ex hiis tamquam
suis constat elementis, et mens omnia in omnibus attingit suo modo.
Et quia ut omnia sunt actu, sunt in sensu quasi in globo et indiscrete,
et illa in ratione discrete, hinc est expressissima similitudo inter mo-
dum essendi omnium, ut sunt actu et ut sunt in mente; nam vis sen- 25
tiendi in nobis est vis mentis et hinc mens, sicut quaelibet pars lineae

1) an: ita Ra 1) velles R 1) comprehendi OC(C* eorr. comprehendendi) Raamp

2) illi: illius Ra 3) Si sic sit c H 4) et in dividua D 5) dixi D 5) ex от. R
6) res: tres A> 6—7) res — comprehenditur от. R 7) comprehendet Ra 7/8) huma-
nitas Oe 8) bene: tamen / 9) modo* от. Ra m: modi p 9) intell. : comprehenditur D
13) autem от. RI 13) sunt D 16) sunt / 17) atque: et Ca 17) dicto R
17) et: atque Ca 18) me от. D 20) tota: ratio / 21) rationandi O* 21) et от. R
21) Unde: vide A) 22) ex suis Sal 23) et: vel A 24) rat. et discr. Ra 25 —26) nam
— mentis от. Ra 26) sicut et quae pars /

4) Plato Tiт. )ja, ubi de anima dicitur: *xf¡ç afxeoioiov xal àei xaxà тайга ¿¡{oúoiff
ovaiaç xai xi¡ç ai negi та aáftaxa yiyvoftevijç ficgioiijç avvcxegáoajo . . .»

19) Excitat. Vex sermone *Non in solo pane vivit /jomo» [14jj] (ed. Paris. II fol. 9)'sqq).
 CAPITULUM ХП IOI

linea. Magnitudo enim in se extra materiam considerata congruum

exemplum est eius, quod petisti. Quaelibet enim pars eius de toto
verificatur. Hinc eiusdem entitatis est, cuius totum.
Philosophus. Cum mens sit una: unde habet has comprehendendi
5 virtutes?
Idiota. Ab unitate habet. Nam quod communiter modo materiae
aut compositi intelligit, habet quia unitas uniens; quod singulariter,
similiter ab unitate, quae est singularitas ; quod formaliter, ab unitate,
quae est immutabilitas. Unde quod dividue intelligit, ab unitate habet;
10 divisio enim ab unitate descendit.

Capitulum XII.

Quomodo non sit unus intellectus in omnibus hominibus;

et quomodo numerus separatarum mentium per nos innume-
rabilis est Deo cognitus.

15 Philosophus. Adhuc de paucis opto quid sentías audire. Aiunt

quidam Peripatetici unum esse intellectum in omnibus hominibus.
Alii, ut quidam Platonici, non esse imam intellectivam animam, sed
quod animae nostrae sint eiusdem substantiae cum anima mundi,
quam dicunt esse omnium animarum nostrarum complexivam, sed
10 differre dicunt animas nostras numero, quia habent diversum ope
1) consideratam Ra 2) tota TU 6) Nam от. Sa 6) quod от. U 8) unitate1:
veritate D 9) immutabilis a 1 1) от. UC (С* addit in marg.) D Ra: Oe bic non monerat
capitulum: Numerario capituli infineTTrR: D praebet Duodecimus tractatus (cetera desiderantur)
12) nisi unus E 15) Philosophus от. U ij) quod a 16) quidem U 16) in от. Ra
17) Alii vero TU: Alii quidem ut Peripatetici Ra 20) dicunt от. С (С corr. in marg.)

16) Inter quos Avkrroës notandus est, sed et Sigerus De anima intellectiva, ut ex Thoma A(J.
De unitate intellectus contra Averroistas patet. De Peripateticis, qui aetate Nicolai Cusani Romae
floruerunt vide supra p. 62. 17) Plato Pbilebus )0a; Tiт. 41a. — Stoici, Neopytbagorei
et Neoplatonici posuerunt divinitatem seu animam mundi esse communem naturam (xotvij tpvotç), ex
qua omnia origineт trabant, et in quam omnia redeant. Platonici eodem tempore egregii nominandi
sunt: Michael Apostolius, Andreas Contrarius, Bessarion.

6) Excitat. Vex sermone *Suscepimus Deus misericordiam tuann [14jj] (ed. Paris. II fol. 92'-');
«. . . vis illa, quae mens est, est vis viva copulativa seu unitiva, nam in se omnia unit et simul
omnibus unitur. Spiritus enim est vis unitiva.»
 I02 IDIOTA DE MENTE

randi modum, dicunt tamen eas in animam mundi post mortem

resolvi. Quid tibi in hoc occurrit, dicito!
Idiota. Ego mentem intellectum esse affirmo, ut supra audisti;
mentem autem unam esse in omnibus hominibus non capio. Nam
cum mens habeat officium, ob quod anima dicitur, tunc exigit con- 5
venientem habitudinem corporis adaequate sibi proportionate quae,
sicut in uno corpore reperitur, nequaquam in alio est reperibilis. Sicut
igitur identitas proportionis est immultiplicabilis, ita nec identitas
mentis, quae sine adaequata proportione corpus animare nequit. Sicut
enim visus oculi tui non posset esse visus cuiuscumque alterius, etiam ю
si a tuo oculo separaretur et alterius oculo iungeretur, quia proportio-
nem suam, quam in oculo tuo reperit, in alterius oculo reperire ne-
quiret, sic nec discretio, quae est in visu tuo, posset esse discretio in
fol. 92' visu alterius. Ita nec intellectus discretionis illius posset esse intellec-
tus discretionis alterius. Unde hoc nequaquam possibile arbitrer 15
unum esse intellectum in omnibus hominibus. Verum quia numerus
sublatus videtur, quando tollitur variabilitas materiae, ut ex superiori-
bus patet, et mentis natura extra corpus sit ab omni varietate materiae
absoluta, ideo forte Platonici dixerunt animas nostras in unam ani
mam communem nostrarum complexivam resolvi. Sed hanc resolu- 20
tionem non puto veram. Nam quamvis nos sublata varietate materiae
non capiamus multiplicationem numeri, propter hoc tamen non de-
sinit rerum pluralitas, quae est divinae mentis numerus. Unde nume
rus substantiarum separatarum non plus est nobis numerus quam
non-numerus, quia adeo a nobis est innumerabilis, quod neque est 25
par neque impar neque magnus neque parvus, neque in aliquo con-
venit cum numero per nos numerabili. Quasi si quis audiret vocem
maximam, quam emisit maximus hominum exercitus, quam exerci-
tum emisisse ignoraret, manifestum est in voce, quam audit, cuius-

3) esse от. SaE 4) non: modo Ra 5) ob quod: aliquid / (in marg. corr. ob quod)
8) multiplicabilis Ra 8) nec: et p 9) corporis a 11) si от. R 12) suam от. D
12) tuo от. E 13) discretio* от. E 14— 15) Ita — alterius от. D 17) varie-
bilitas U 19) ideo от. I 21) materiae от. С Rala 23) quae — numerus от. С
(С* addit in marg.) 23) est: in R 25) est1 от. D 25) innumerabilis: inmutabilis /
(in marg. corr. innumerabilis): numerabilis a 26) in: cum E 26) aliquo: alio О*
27) per nos ода. UE 28) quam* SaTTrOe(Oe* quem«wr. ex quam)U RE: quem OCDRala
29) ignoret SaROD: ignorat CIRaa 29) audivit E
 CAPITULUM ХП Ю3

libet hominis vocem esse diflferentem et distinctam, tamen audiens non

habet iudicium de numero. Quare iudicat vocem unam esse, quia
modum attingendi numerum non habet. Vel si in una camera multae
ardeant candelae et camera de omnibus illuminetur, manet lumen
5 cuiuslibet candelae distinctum a lumine alterius. Et hoc experimur,
quando successive eportantur, quia minuitur illuminatio, quando
quaelibet eportata secum suam illuminationem educit. Esto igitur,
quod candelae ardentes in camera illuminatione remanente extinguan-
tur, et quod quis intret illuminatam cameram: hic, etsi videat clarita-
io tem camerae, tamen distinctionem et discretionem luminum nequa
quam attingere potest; immo non posset ille attingere luminum
pluralitatem ibi esse, nisi scientiam haberet ibi esse lumina candela-
rum extinctarum: et si hoc assecutus esset, scilicet ibi esse plurali
tatem, tamen numero discernere unum lumen ab alio numquam posset.
15 Talia exempla in aliis sensibus adducere poteris, ex quibus te iuvare
poteris, quomodo cum scientia pluralitatis stat quoad nos impossi-
bilitas discretionis numeri. Qui autem attendit, quomodo naturae abs-
tractae ab omni varietate materiae per nos qualitercumque inteüigi-
bilis quoad Deum, qui solus est infinite absolutus et simpliciter, non
20 sunt abstractae ab omni mutatione, quin ab eo mutari et interimi
possint ipsi soli Deo secundum naturam immortalitatem inhabitan-
tem, ille videt omnem creaturam numerum divinae mentis aufugere
non posse.

2) iudicant D 3) attingendi: intelligendi / 3) multae от. E 4) de: ab p

5) hoc от. D 6) quando* от. О f) quilibet RaU: quidem exportata quaelibet p
7) eportata: exportatur OeUR: exportat E 7) educit: eportat alias educit Ra 11) lu
minum от. Sa: numerum R 12) esse*: est U 15) ex quibus: et ex illis/) 16) poteris
от. p 16/17) possibilitas E 19) solus E: solum ceteri a 19/2о) absol. sunt
simpliciter non abstractae p 19) simplex R 20) sunt от. Oea 20) quin: cum p
20) interimi: in interitum duci p 21) ipso solo/> zi/22) inhabitantem CDRa: in-
habitante SaTTrOeUREOo: inhabitanti /

21) cf. ITiт. 6, 16.

 I04 IDIOTA DE MENTE

Capitulum XIII.

Quomodo id, quod Plato dicebat animam mundi et Aristo

teles naturam, sit Deus, qui operatur omnia in omnibus; et
quomodo mentem creet in nobis.

Philosophus. Satis de hoc. Quid ais de anima mundi? j

Idiota. Tempus non patitur omnia discuti. Puto quod animam
mundi vocavit Plato id, quod Aristoteles naturam. Ego autem nec
animam illam nec naturam aliud esse conicio quam Deum omnia
in omnibus operantem, quem dicimus spiritum universorum.
Philosophus. Plato dixit animam illam exemplaria rerum indelibi- »
liter continere et omnia movere; Aristoteles naturam aiebat sagacem
omnia moventem.
Idiota. Forte Plato voluit animam mundi esse ut animam servi
scientis mentem domini sui et exequentem voluntatem eius; et hanc
scientiam vocavit notiones seu exemplaria, quae nulla oblivione ob- 15
mittuntur, ut divinae providentiae non deficeret executio. Et id, quod
Plato scientiam animae mundi appellavit, Aristoteles sagacitatem
naturae esse voluit, quae habet sagacitatem exequendi imperium Dei.
Ob hoc tribuerunt necessitatem complexionis illi animae seu naturae,
1) от. U С (С* addit in marg.) D Ra: bic numerat capitulum Oe: Numeratio capituli in fine
TSrR: D praebet XIII tractatus (nil amplius) 2) idem О z) et от. Sa j) Philo
sophus от. U 5) Satis от. I: Satis quidem E 5) Quid: Quod Oe 5) ais: vis D
5) de anima mundi quid sentis?/ 6) discuti: dissenti « 8)esseeда.£> 11) Aristotilest"
i2) omnem / 14) et1 от. m 14) exequentis Б 15/16) amitterentut С (С* in marg.
corr. obmittuntur) О: amittuntut D: oblinuntur p 16) ut: et Sa 19) hoc от. E

1) Docta Ign. [1440] II 9 et 10 p. fysqq. et 96sqq. 7) Plato Tiт. )ob, 41i. — Docta Ign.
[1440] II 9 p. 90,1 j sqq. editor notat etiam Anonymum Berolinensem fol. 6j', Ioannem
Saresberiensem De septem septenis (PL 199, 962a). 10) Plato Tiт. 27d; Pbaedo
1ojbsqa; animam omnia movere e Pbaedro 24je. Legibus X Sf1e, Timaeo )6e, )7c, )4b discimus.
11) Aristoteles Met. IX j, 1047b )j; XII 7, 1092a 2j; De an. III 10, 4))b 1); Pbys.
VIII j, 226b 20; De caelo II 12, 291b -jsqq. i3) De transmutatione doctrinae Platonicae
v. E. Hoffmann, Platonismus u. Mystik im Altertum ср. VII et F. Klingner, De Boitbii consolatione
ph'losopbiae, ubi de conversione Platonica docte disseritur.

1) Ad totum capitulum conferas De beryllo [14jS] с. 2) et 24 (ed. Paris. I fol. 18f-'); De

ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. 1j7'): «vegetativam virtutem in embryone natura seu
mundi anima exercet».
 CAPITULUM ХШ I05

quia necessitatur determinate sic agere, ut absoluta necessitas imperat.

Sed non est nisi modus intelligendi, quando scilicet mens nostra con-
cipit Deum quasi artem architectonicam, cui ars alia executorialis
subsit, ut conceptus divinus in esse prodeat. Sed cum voluntati omni-
5 potenti omnia necessario oboediant, tunc voluntas Dei alio executore /o/. 92 "
opus non habet. Nam velle cum exequi in omnipotentia coincidunt,
quasi ut dum vitrificator vitrum facit; nam insufflat spiritum, qui
exequitur voluntatem eius, in quo spiritu est verbum seu conceptus
et potentia; nisi enim potentia et conceptus vitrificatoris forent in
10 spiritu, quem emittit, non oriretur vitrum tale. Concipe igitur ab-
solutam artem creativam per se subsistentem, ut ars sit artifex et
magisterium magister : haec ars habet in sua essentia necessario omni-
potentiam, ut ei nihil resistere possit, sapientiam, ut sciat quid agat,
et nexum omnipotentiae cum sapientia, ut quid velit fiat. Nexus ille
и in se habens sapientiam et omnipotentiam spiritus est, quasi voluntas
seu desiderium. Impossibilium enim et penitus ignotorum non est
voluntas seu desiderium. Sic in perfectissima voluntate inest sapientia
et omnipotentia, et a similitudine quadam spiritus dicitur, eo quia
motus sine spiritu non est, adeo quod et id, quod in vento motionem
20 facit, et in omnibus aliis spiritum appellemus. Per motum autem
omnes artifices efficiunt quod volunt. Quapropter vis artis creativae,
quae est ars absoluta et infinita seu Deus benedictus, omnia efficit in
spiritu seu voluntate, in qua est sapientia Filii et omnipotentia Patris,
ut opus eius sit unius indivisae trinitatis. Hunc nexum, spiritum seu
i) ut: et m 1) nec. sic impetat TUE 2) modus от. Ri 2/3) concipitur a
3) alia: illa / 3) executorial 4) esse: est Oe 4) voluntate D 4/5) omnipotentis p
6) coincidit / 7) dum: cum / 7) nam oт.p: none 7) infiat / 9) forent: essent/»
10) oriret E 12) magistri D 13) ei от. ОС Bala 14) quid: quod p 16) seu
desiderium от. С (С addit in marg.) D 16) enim: etenim О i6—17) Impossibilium —
desiderium от. SaTTrUOeRE 17) imperfectissima m 18) a sim.: a от. Sa: assimili-
tudine m 18) quadam: quidem R 18) spiritus: species a 18) quia: quod I p
19) ct от. m 20) et от. E 20) appellamus SaR 21) artifices от. p 21) vis ода. С
(С* corr.) D 22) omnia: nam R

7sqq) cf. De genest [1447] (ed. Paris. I fol. 72'). ii) Docta Ign. [1440] II 10 p. 9<sqq;
De coniect. [1440] II 12 (ed. Paris. I fol. 7)'). Excitat. V ex sermone *Tertia die resurrexit»
[144S] (ed. Paris. II fol. 67'). 19) De genesi [1447] (ed. Paris. I fol. 7)'-'). De motu ab
anima mundi descendente v. Docta Ign. [1440] II 9 p. 89 sqq. 24) Docta Ign. [1440] II 10 et n
p. 9fsqq. et 99 sqq.
ii) ars creativa: De ludo globi [146)] II (ed. Paris. I fol. 166'); De beryllo [14j8] c. )7
(ed. Paris. I fol. 192'); Cribr. Alcborani [post 14jS] I 20 (ed. Paris. I fol. t))').
Io6 IDIOTA DE MENTE

voluntatem ignorarunt Platonici, qui hunc spiritum non viderunt

Deum, sed a Deo principiatum et animam mundum (ut anima nostra
intellectiva nostrum corpus) animantem putarunt. Neque eum spiri
tum viderunt Peripatetici, qui hanc vim naturam rebus immersam,
a qua est motus et quies, posuerunt, cum tamen sit Deus absolutus s
in saecula benedictus.
Orator. О quantum exhilaratus sum tam lucidam audiens explana-
tionem ! Sed quaeso, ut iterum aliquo exemplo nos iuves ad concipien-
dum mentis nostrae creationem in hoc nostro corpore.
Idiota. Audivisti iam ante de hoc, sed quia varietas exemplorum ю
inexpressibile clarius facit: ecce nosti mentem nostram vim quan-
dam esse habens imaginem artis divinae iam dictae. Unde omnia, quae
absolutae arti verissime insunt, menti nostrae vere ut imagini insunt.
Unde mens est creata ab arte creatrice, quasi ars illa seipsam creare
vellet, et, quia immultiplicabilis est infinita ars, quod tunc eius 15
surgat imago, sicut si pictor seipsum depingere vellet et, quia ipse
non est multiplicabilis, tunc se depingendo oriretur eius imago. Et
quia imago numquam quantumcumque perfecta, si perfectior et con-
formior esse nequit exemplari, adeo perfecta est, sicut quaecumque
imperfecta imago, quae potentiam habet se semper plus et plus sine 20
limitatione inaccessibili exemplari conformandi — in hoc enim infini-

1) ignorarent U 1) qui: quia Oe 2) Deum ода. SaTTrOeURE 2) principiatam Ra:

principatum p 2) mundi Ral 2/3) ut anima nostra intellectiva 2a: ut animam
nostram intellect i vam p )) putarunt ода. С (С add:t in marg.) D 3) cum: enim Ra
7) quantum: quam Trl 8) adiuves E 10) de hoc: de hac re p 10) veritas О
i1) facit, tibi morem geram p 12) quae habet /: habentem/> 15) oportet quod p
16— 17) sicut — eius imago от. D 16) et от. I 16) ipsa OeO* (corr. «¿ipse) 17) im
multiplicabilis О 17) oriretur OCIo: oritur SaTTrOeURE: operiretur Ra l8/19) et
con f.: conformiorque E 20) imago perfecta Ra 21) conformando E

1) Platonici: Plato Tiт. )ja; Plotinus Em. IV ), S *ynrx>i i* хооftсо yevofuvtj, yrv%i]
xóoftov xovde, xovds xov navioç yn'XV» .— Amelius ap. Stobaeum Eclog. I )8S; Porphvrius
negl diaoiáoecüç Tlkâxwvoç хал 'AgioioxiXovç aр. Proclum in Rempubl. II p. 1 96,22 sqq, 197, 12
(Kroll); Theodorus de Asine apud Proclum in Tiт. Ill 2o6bsq (III 2 p. 21j Diebl).
4) Aristoteles De an. I ), 406b 2j sqq; Met. XII 6, 1071b )7; De caelo II 1, 12; Eudemus
Jr. 76. Vide etiam Augustinus De Trin. VIII 2 (PL 40, 947) cf. X 12, 19 (tb. p.9Si).

9) Compleт. tbeol. [14H] с. n («¡. Paris. II fol. 9Sr-'). 16) cf. Docta Ign. [1440] II )
p. 72,16 sqq. et De vis. Dei [14j)] praef. init. (ei. Paris. I fol. 99') et quod E. Hoffmann expo-
suit de imagine Dei in Cusanus-Studien I, Das Universum des Nikolaus v. Cues, p. Sosq, et Gottes
scbau bei Meister Eckbart и. Nicolaus v. Cues, p. Ssqq.
 CAPITULUM ХШ I07

tatem imaginis modo, quo potest, imitator, quasi si pictor duas

imagines faceret, quarum una mortua videretur actu sibi similior, alia
autem minus similis viva, scilicet talis, quae seipsam ex obiecto eius
ad motum incitata conformiorem semper facere posset, nemo haesitat
5 secundam perfectiorem quasi artem pictoris magis imitantem — sic
omnis mens etiam et nostra, quamvis infra omnes sit creata, a Deo
habet, ut modo quo potest sit artis infinitae perfecta et viva imago.
Quare est trina et una habens potentiam, sapientiam et utriusque
nexum modo tali, ut perfecta artis imago, scilicet quod excitata possit
io se semper plus et plus exemplari conformare. Sic mens nostra, etsi in
principio creationis non habeat actualem resplendentiam artis creatri-
cis in trinitate et unitate, habet tamen vim illam concreatam, per quam
excitata se actualitati divinae artis conformiorem facere potest. Unde
in unitate essentiae eius est potentia, sapientia et voluntas. Et coinci-
i5 dunt in essentia magister et magisterium, ut in imagine viva artis in
finitae, quae excitata se actualitati divinae semper sine termino con
formiorem facere potest praecisione infinitae artis inaccessibili semper
remanente.
Orator. Mirabiliter et planissime! Sed oro: quomodo mens creando fol. 9}'
20 infunditur?
Idiota. Alias de hoc audisti. Nunc iterum recipe alio exemplo
idipsum!
Et accepto vitro et pendule inter pollicem et digitum ipsum suspen
deme tetigit vitrum et sonum recepit, sonoque aliqualiter continuato
25 fissum est vitrum, et cessavit sonus.
Et aiebat:
1) imago p 1) modo quo potest от. D 1) si от. Ol 2) similior: similiter Ra
3) talis от. E 3) seipsam: cum ipsa R 3) eius: suo/) 4) conform, se semper E
4)possit£> 5) sic: sicutÄ 6) omnis: omnia Ra 6) omnes ода. Ä 6)creatas.3à7"ïOii::
creatus R: creaturas U 7) viva: una U 8) trina: eterna UE 10) semper от. I
10) magis magisque/i 10) exempleti/) 10) Sic et D 11) habet/> 1 1) artis от. D
12) concreata R: creatam О 13) actualitate ОС Ran 23) Auctor/) 23) Et:
Ut St 23/24) digitum suspenso/» 23) ipsum oт.p 23/24) suspendens T" (corr.)
24) ipsum tetigit p 24) recepit: receperit "Sr : recipit m: edidit p 24) aliqualiter: ali-
quantulum p

20) Bonaventura In Sent. l1d )1a. 2qu. ). concl. «anima creando infunditur, et infundendo
creatur». cf. Innocentius ///. Comт. in septem Psalmos poenitentiales. Ps. jo; De eccl. dogmat.
(inter opp. S. Augustini) с. 14. 21) Docta Ign. [1440] II 10 et 11 p. 96sqq. et 99 sqq.
ю8 IDIOTA DE MENTE

In vitro pendulo vis aliqua orta fuit per meam potentiam, quae
vitrum movit. Unde sonus ortus est. Et rupta proportione vitri, in
qua sonus et per consequens motus residebat, cessavit ibi motus;
similiter motu cessante sonus. Quod si virtus illa, quia non depende-
bat a vitro, ob hoc non cessaret, sed sine vitro subsisteret, exemplum 5
haberes, quomodo vis illa creatur in nobis, quae motum et harmoniam
facit, et cessat illam facere per rupturam proportionis, licet ob hoc
non cesset esse. Sicut si ego tibi artem citharizandi in data cithara
trado, cum ars a cithara data non dependeat, licet in cithara sit tibi
tradita, tunc cithara rupta ob hoc ars citharizandi non est rupta, etiam ю
si nulla cithara tibi apta sit in mundo reperibilis.

Capitulum XIV.

Quomodo mens de galaxia dicitur descendere per planetas

ad corpus et reverti; et de notionibus spirituum separatorum
indelebilibus et nostris delebilibus. 15

Philosophus. Ad res raras et a sensu remotas aptissima atque pul-

cherrima adducis exempla. Et quia solis occasus accedit, qui nos non
1) Idiota p 2) rupta: dissoluta p 4/5) pendebat / 5) ab hoc R 7) rupturam:
ruptatn R: dissolutionem p 8) cessat R 10) tradita: data / 10) rupta1: fracta p
10) rupta*: dissipât» /) 1 1) cithara от. I 1 1) reperibilis от. E 12) от. VC (С add:t in
marg.) DRa: Numerario capituli in fine TROeO: D praebei XIV tractatus (cetera desiderantur)
13) planateas a 14) revertí ad galaxiam / 14) et* от. I 14) spirituum от. Oe
15) et nostris delebilibus от. I 16) Philosophus от. SaU 16) atque: et la 17) Et от. I
17) qui: quia E

2) De mente [14jo] с. 6; Plato Pbaedo Sjesqq. 12) Ad totum capitulum cf. De comect.
[1440] II, 7; De beryllo [14jS] с. 2) et 24 (ed. Paris. I fol. i8i"-'). De descensu animarum de
galaxia vide REA VII j6o sqq. Proclus in Remp. II p. 129, 24 (Kroll); Porphyrius De antro
Nymph. 2S p. 7j N; Stobaeus Antbol. I 906 animas in galaxia commorari dieunt; eas de galaxia
descendere ad corpora contendunt Cicero De re publ. VI 1); Philoponus Comт. in Arist. Met.
I S p. 11j (Heyd); Macrobius Somn. Scipionis 1 12, 14, 19, 21 (Eyssenbardt) ; Julianus
orat. V 16j C, 171 A; Bonaventura In II. Sent. d. 1Sa xqet. 2 conclusi0, ubi dicit banc positionem
magis somnium esse quam aliquod dictum autbenticum; Chalcidius In Tiт. Plat. с. 91; Plinius
bist. nat. Il 26; Strabo Geogr.XIIc.4j9; Suidas s. v. Hipparcbus; Aelianus De animal. VII S;
H1PPolYtUS Refutatio baeres. VI 2j (v. fin.) Pytbagoram (secundum P¡atonls Timaeum 41d) dicere
reportat: animas bominum a stellis descendere In corpora. Vide etiam E. Zinner, Sternkunde p. 1ß4;
F. Boll, Weltbild p. 19, )7; F. Boll, Sternglaube p. 97 sq.

2) De beryllo [14jS] с. )4 (ed. Paris. I fol. 191'-').

 CAPITULUM XIV 109

sinet amplius commorari, dic oro: quid sibi velint philosophi, qui
aiunt animas descendere de galaxia per planetas ad corpora et sic re-
verti ad galaxiam? et cur Aristoteles volens exprimere vim animae
nostrae a ratione incipit dicens animam de ratione ad doctrinam, de
5 doctrina ad intellectibilitatem ascendere? Plato vero contrario modo
ait ponens intellectibilitatem elementum, et quod degenerando in-
tellectibilitas fíat doctrina seu intelligentia, et intelligentia degene
rando fiat ratio?
Idiota. Ignoro scripturas. Sed forte primi, qui de descensu et
10 ascensu animarum dixerunt, idem dicere voluerunt quod Plato et
Aristoteles. Nam Plato ad creatoris imaginem respiciens, quae maxime
est in intellectibilitate, ubi se mens simplicitati divinae conformat, ibi
elementum posuit et substantiam mentis posuit, quam post mortem
remanere voluit. Illa ordine naturae praecedit intelligentiam, sed de-
15 generat in intelligentiam, quando recedit de divina simplicitate, in qua
omnia unum, et vult in se intueri omnia, ut quodlibet habet esse ab
alio distinctum et proprium. Deinde adhuc plus degenerat mens,
quando motu rationis comprehendit res non in se, sed ut forma est
in variabili materia, ubi non potest tenere veritatem, sed vergit in
20 imaginem. Aristoteles autem, qui omnia consideravit ut sub voca-
bulo cadunt, quae motu rationis sunt imposita, facit elementum ratio-
nem, et rationem forte dicit per disciplinam, quae fit per vocabula, ad
intelligentiam ascendere, postea altissime ad intellectibilitatem. Unde

1) sibi ода. E 2) ad corpus ¿f 3) Aristotiles U 4) a ratione ода. Ai 5) ad:

et U j) intelligibilitatem D 5—6) ascendere —. intellectibilitatem ода. U 5) de con-
trar. D 6/7) intelligibilitas E 9) Ignora U 9/10) et ascensu от. O 1 1) Aristotiles U
12) in от. OeRD 12) intelligibilitate / 13) substantiam: scientiam D 14—15) sed
— intelligentiam ода. fía 15) in от. URI 15) intelligentia / 15) quando: quae /
16) habet ода. О 17) ad hoc U: ad hace Oe 18) motus Ra 18) in ода. Sa
18) in forma E 19) invariabilc Б (corr.): invariabilissima / 19) materia ода. /
20) Aristotiles U 20/21) vocabula p 22) et rationem ода. Ra

3) Stobaeus Eclog. I 940— 69, 9Sosgg, 1o7osqq; II)SS. — Cicero Somnium Scipioms III
7 et S et Macrobius ad hunc locum. 3) Non potut repertre ubi Aristoteles boc dirat.
5) Plato: ttescio ubi Plato baec dixerit, nisi forte Ulis, quibus Plato varios distinxit gradus noiticos
dianoiticosque, locis. Satis eerte mihi videtur hoc loco doctrinam Platonis per Plotini et Procli sen-
tentiam transformatam esse. *Intellectibilitas», quae est *elementum» cum Plotini et Procli de mente
(vouç) doctrina coinciaere videtur, quae mens per degenerationem quandam fit adoctrina» (= intelligentia)
et ratio; cf. Proclus In Parт. VI oj, 101.
 I io IDIOTA DE MENTE

ponit elementum rationem ad ascensum intellectus, Plato vero in-

tellectibilitatem ad descensum eius. Ita inter eos non videtur diffe
rentia nisi in modo considerationis.
Philosophus. Hoc sic sit. Dic: cum omnes philosophi dicant
omnem intellectum fore de substantia et accidente, quomodo hoc est 5
verum de Deo et materia prima?
Idiota. Intellectus de Deo est inflexus de intellectu huius nominis
,Ens', quia ens non-enter (hoc est imparticipabiliter) intellectum est
Deus. Et ille est idem ei, qui de eo habetur, quod est substantia et
accidens,sed alio modo (hoc est inflexe)consideratus.Unde intellectus ю
de Deo est complexivus omnium intellectuum de substantia et ac
cidente, sed est simplex et unus. Intellectus vero de materia prima est
flexio quaedam ab intellectu, qui habetur de corpore. Si enim corpus
incorporee (hoc est absque omnibus formis corporeis) intelligis, illud
idem, quod corpus significat, intelligis, sed alio modo, quia incor- 15
poree, qui proculdubio est intellectus materiae.
fol-9}" Philosophus. Putasne mentes caelestes secundum gradus intellec-
tuales creatas et notiones habere indelebiles?
Idiota. Puto alios angelos intellectibiles ut sunt de supremo ordine,
alios intelligentiales ut de secundo ordine, alios rationales ut de tertio, 20
ac quod in quolibet ordine sint tot gradus similiter, ut sic sint novem
gradus seu chori, et quod mentes nostrae sint sic infra primum gra-
dum talium spirituum et supra omnem gradum corporalis naturae
quasi nexus universitatis entium, ut sit terminus perfectionis inferioris
naturae et initium superioris. Arbitror etiam notiones spirituum 25

1/2) intelligibilitatem / 4) sit sice: sic esto/) 4) Dic щeр 4) dicunt U D

j) omnem от. D 5) fore: esse p 8) non enter 2: non entis a 8) hoc est ens p
8) intellectu D 9) de Deo Oe U 11) complexion is \i 11/12) accidenti e 15) idem:
id D: от. U 15) intelligit a 15/16) in corpore Tr 18) indebiles Oe: indelibiles Ua
19) intellectuales Sal 19) supremo: summo UE 20) ut1 sunt de 3r 22) sic от. D
24) sint SaTTrUR 24) perfections E 24) inferiorum С Raa

7) *Dies sanctificatus» [14)9] ed. Hoffmann-Klibatuky p. 16,10—14; Apol. [1449] p. 17,1)sqq.

8) ens non enter: Apol. [1449] p. 17,24. 19) De coniect. [1440] I 14: de tribus mundis (ed.
Paris. I fol. 4P—49'). 22) [D1onYs1us Arbop.] De cael. Ыегarсhia с. 6, 7,2, 12.
(PG 4, 6 4.U], 6Ssq, 9)—96); Proclus Stoicb. tbeol. prop, 1ji—1j9, 166; cf. Dodds, Proclus the
elements of tbeology p. 2S4 sq; cf. I. Kroll, Die Lehren des Hermes Trismegistos p. 60 sqq.

19) cf. De ludo globi [146)] II (ed. Paris. I fol. 162'), ubi uberius de bac re tractatur.
 CAPITULUMXV III

beatorum extra corpus existentium in quiete habere notiones invaria-

biles et indelebiles oblivione ob praesentiam veritatis obiectaliter se
indesinenter offerentis; et hoc est meritum spirituum, qui fruitionem
exemplaris rerum meruerunt. Nostrae autem mentes ob sui informi-
5 tatem obliviscuntur saepe eorum, quae sciverunt, aptitudine con-
creata permanente ad denuo sciendum. Nam etsi sine corpore ex
citan ad progressum inteUectualem non possint, tamen ob incuriam,
aversiones ab obiecto, setractiones ad varia et diversa et corporeas
molestias notiones perdunt. Notiones enim, quas hic in hoc mundo
io variabili et instabili acquirimus secundum conditiones variabilis
mundi, non sunt confirmatae. Sunt enim ut notiones scholarium et
discipulorum proficere incipientium et nondum ad magisterium per-
ductorum. Sed notiones istae hic acquisitae, quando mens pergit de
mundo variabili ad invariabilem, similiter ad invariabile magisterium
15 transferuntur. Quando enim particulares notiones transeunt in per-
fectum magisterium, desinunt esse variabiles in magisterio universali,
quae erant particulariter fluidae et instabiles. Sic sumus in hoc mundo
docibiles, in alio magistri.

Capitulum XV.

20 Quomodo mens nostra sit immortalis et incorruptibilis.

Philosophus. Restat nunc, ut de immortalitate mentis nostrae

quae sentis dicas, ut quantum fieri potuit pro hac die de hoc in-
structior factus me in multis gaudeam profecisse.

1) beatorum от. I i) indelibiles a 4) rerum от. E 4/5) informitatem: / (in marg.

vel infirmi tatem) 5) quae: qui U 7) ob curiam £ 8) aversiones от. D: aversionis O Oí:
aversiones et obiecta R 8) rctractionis О: et retractiones p 9) hoc от. I 11) ut:
»icatEoт.I 11) scholasticorum/> 12/13) productorum Лe 13) istac: от. В: illae/i
15) enim от. Tr 17) quae: qui TrUOeR 17) fluvide m 19) от. UC (С ¡n marg.)
DRa: Oe bic numerat capitulum: Numerant cap. in fine TTrRO: D praebet Quintus decimus
tractatus 21) Philosophus от. U 21) mentis от. D 2.2) potui Sa: potuerit Dp
22) de hoc SaTTrOeURE: de mente OC DRala 22/23) instructione fàctis U

16) magisterium universale: De fil. Dei [1441] (ed. Paris. I fol. 6j'). 19) Ad Шит
capitulum cf. De comect. [1440] II 16 (ed. Paris. I fol. 61'—6)').
112 IDIOTA DE MENTE

Idiota. Qui elementum descensus intellectus ponunt intellectibili-

tatem, mentem ponunt nequaquam dependere a corpore. Qui elemen
tum ascensus intellectus rationem ponunt et finem intellectibilitatem,
mentem nequaquam cum corpore interire admittunt. Ego autem
nequaquam haesito gustum sapientiae habentes immortalitatem 5
mentis negare non posse, uti de hoc alias oratori quae tunc occurre-
runt patefeci. — Sic qui attendit intuitionem mentis attingere in-
variabile et per mentem formas a variabilitate abstrahi et in invaria-
bilem regionem necessitatis complexionis reponi, ille non potest
haesitare mentis naturam ab omni variabilitate absolutam esse. Ad ю
se enim attrahit quod a variabilitate abstrahit. Nam veritas invariabilis
figurarum geometricarum non in pavimentis, sed mente reperitur.
Et dum anima per organa inquirit, id quod invenit variabile est; dum
per se inquirit, id quod invenit stabile, darum, limpidum et fixum
existit. Non igitur est de natura variabilium, quae sensu attingit, sed 15
invariabilium, quae in se invenit.
Sic ex numero potest immortalitatis eius ostensio convenienter
venari. Nam cum sit numerus vivus, scilicet numerus numerans, et
omnis numerus in se incorruptibilis, licet in variabili materia con
sideratus variabilis videatur, mentis nostrae numerus non potest con- 20
cipi corruptibilis : quomodo tunc auctor numeri corruptibilis videri
posset? Neque aliquis numerus potest mentis numerandi virtutem
evacuare. Unde, cum motus caeli per mentem numeretur et tempus
sit mensura motus, tempus mentis virtutem non evacuabit, sed mane-
bit ut omnium mensurabilium terminus, mensura et determinatio. 25

1) ponunt от. О С Ka Ia 1/2) intellectus intellectibilitatem ponunt, nequaquam sen-

tiunt mentem dependere p 2) mentem от. OCRa 3) intellectitatem D 4) interire:
nutrire O 7) patefieri Ra 8) in от. SaOeURIa ii)a varietate / 12) geometricalium
SaTrTOeUE 13) anima: omnia R 13) id: ad R 14) clare О 15) invaria
bilium ORa 18) vivus: unius Ra 19) corruptibilis SaD 20) tamen ment¡s T
21) tunc: autem Sa 21) numeri incorruptibilis corruptibilis p 21) videro Oe
22) possit OeORa

5 —6) vide supra De sap. I p. 1f/17. 17) Docta Ig/i. [1440] I j p. n—1); II ) p.70sq;
De coniect. [1440] 1 4, n—12 (ed. Paris. I fol. j)'" et jS"'). 23) Aristoteles Pbys.
IV 11, 219b 1, 220a 24, b S, 14, 22)a )); VIII 1, 2jib 12, ó zqóvoç àçtû/ioç èoxi xtvtjoewç.

17) De ludo globi [146)] II (ed. Paris. I fol. 161').

 CAPITULUMXV 113

Ostendunt instrumenta motuum caelestium, quae a mente humana

procedunt, motum non plus mensurare mentem quam mens motum. fol. 94'
Unde mens motu suo intellectivo omnem successivum motum videtur
complicare. Mens ex se exserit motum ratiocinativum; sic est forma
5 movendi. Unde, si quid dissolvitur, per motum hoc fit. Quomodo ergo
forma movendi per motum dissolveretur ? Mens, cum sit vita intellec-
tualis seipsam movens, hoc est vitam, quae est eius intelligere exserens :
quomodo non semper vivit ? Motus seipsum movens quomodo deficit?
Habet enim vitam sibi compaginatam, per quam est semper vivens, si-
10 cut sphaera semper rotunda per sibi compaginatum circulum. Si illa est
mentis compositio, quae numeri ex seipso compositi : quomodo in non-
mentem resolubilis ? — Sic si mens est coincidentia unitatis et alterita-
tis ut numerus : quomodo divisibilis, cum divisibilitas in ea sit cum
indivisibili unitate coincidens? Si mens complicat idem et diversum,
15 cum intelligat divisive et unitive: quomodo destruetur? Si numerus
est modus intelHgendi mentis et in eius numerare coincidat explicatio
cum complicatione : quomodo deficiet? virtus enim, quae explicando
complicat, minor fieri nequit; mentem autem hoc agere patet: nam
qui numerat, explicat vim unitatis et complicat numerum in unitatem.
20 Denarius enim est unitas ex decem complicata; sic qui numerat ex
plicat et complicat. Mens est imago aeternitatis, tempus vero ex
1) quae: qui U 2) plus: tam p 2) mens mensurat motum p 3—5) Unde —
movendi от. U 5) tit: sit ¡1 (fit b) 7) vitam: vita Oí 7) quae Sa T "Sr Oe URE Oe
(corr. ex quod): quod OCDRala 8) vivet Oe: deficit m 9) sibi от. I: per sibi U
9/10) sicut: sic О i0) semper от. О i0) per от. D 10) compaginatam D: compaginata /
10—12) circulum — resolubilis от. I n) numerus О 13) cum divisibile / 14) uni-
tati OeD 16) in eius: incipiens / 16) complicado D 17) cum: communi Ra
17) quae: qui U 17) explicatio / 18) autem: aut D 18) patet: manifestum est p
20) unitas numerus ex decem D 20/21) expl. vim unitatis et compl. Ra

4) vide supra с. 7 p.7)sgg; Docta Igt. [1440] I 7 p. 14—16; II) p. 69—72. 14) Plato Tiт.
)7a (interpr. Cbalctd. p. )j, Wrobel); Ioannes Saresber. De septem septenis sect. 4 (PL 199
col. 9j2b); vide notam in Docta Igt. II 9 p. 92. 14) «mens complicat idem et diversum» : De
mente [141o] с. 6; Docta Igt. II 9 p./2; De coniect. [1440] I j (ed. Paris. I fol. j)'— j4').
21) De mente [14j0] с. 9.

4) Excitat. III ex sermone *Paraclitus autem Spiritus» [1444] (ed. Paris. II fol. 46').
6) De ludo globi [146)] I (ed. Paris. I fol. ijj'—1j6'): «novet . . se ipsam anima i. e. discernit,
abstrahit, dividit et colligit». . . . «motus animae, qui vita est, perpetuus est, quia circularis
supra se ipsum reflexus». 13) Compleт. tbeol. [14j4] c.9 (ed. Paris. II fol. 9 6'—97').
21) De ludo globi [146)] II (ed. Paris. I fol. 16)'); Excitat. I ex ep¡stola *De eo quod scriptum
est Vita erat lux bотinum» [14j9] (ed. Paris. II fol. 17'): *animam esse aeternitatis similitudinem».
8
1 14 miOTA DE MENTE

plicatio, explicatio autem semper minor imagine complicationis

aeternitatis. Qui attendit ad iudicium mentis sibi concreatum, per
quod de omnibus rationibus iudicat, ac quod rationes ex mente sunt,
videt nullam rationem ad mentis mensuram attingere. Manet igitur
mens nostra omni ratione immensurabilis, infinibilis et interminabilis, 5
quam sola mens increata mensurat, terminat atque finit, sicut veritas
suam et ex se, in se et per se creatam vivam imaginem. Quomodo
periret imago, quae est relucentia incorruptibilis veritatis, nisi veri-
tate communicatam relucentiam abolente? Sicut igitur impossibile
est, quod infinita veritas communicatam relucentiam subtrahat, cum ю
sit absoluta bonitas, ita est impossibile, quod eius imago, quae non
est nisi communicata relucentia eius, umquam deficiat sicut post-
quam per sous relucentiam coepit esse dies, numquam sole lucente
dies deficiet. Connata religio, quae hunc innumerabilem populum in
hoc anno Romam et te philosophum in vehementem admirationem 15
adduxit, quae semper in mundo in modorum diversitate apparuit,
nobis esse naturaliter inditam nostrae mentis immortalitatem osten-
dit, ut ita nobis nota sit nostrae mentis immortalitas ex communi
omnium indubitata assertione, sicut nostrae naturae humanitas. Non
enim habemus certiorem scientiam nos esse homines, quam mentes 20
habere immortales, cum utriusque scientia sit communis omnium
hominum assertio.
Haec sic cursim dicta ab idiota grate recipito ! Quod si non sint
talia, quae sponsione oratoris audire expectasti, aliqua tamen sunt,
quae tibi fortassis ad altiora qualecumque adminiculum afierre 25
poterunt.
Orator. Interim huic sancto et mihi dulcissimo colloquio multum
mentem tuam de mente profunde disserentem admirans, indubio
nunc experimento certissimum habens mentem vim omnia men
1) imaginis D 2) aeternitatis: trinitatis О 2) Qui autem ap: Quia autem m 2) sibi:
illi/) 5) ratione: mensura D 6) atque: et/ 7) suam: summa / 7) et ex se : et от. I:
et ex se et in se et per se E 7) Quomodo : Quoniam О 8/9) veritatem Ra 9) com-
municativa relucentia R 10) communicativa R 12) communicato U 12) umquam:
numquam Ua 12) deficiet О i3) dies от. I 13) relucente О 14) Cognata Ip
itftcoт. D 17) inditam: iudicio Ri 1 7) immortalitas b 17—1 8) immortal. — nostrae
mentis от. h 18) nobis: eis a 19) indubitata от. D 22) hominum от. D Ri 23) acci-
pito / 24) responsione U 24) exspectatas p 24) aliqua от. I 27) huic Ip: hoc
SaTTrOeUREOCDRao 27) mihi от. Jr 28) In dubio autem Sa: Indubie D
 CAPITULUM XV 115

surantem existere, gratias tibi agens, optime idiota, tum mei parte,
tum istius advenae philosophi, quem adduxi, qui spero consolatus
abibit.
Philosophus. Non me puto febciorem diem hactenus hac ista
5 vixisse. Nescio quid eveniet. Tibi oratori atque tibi idiotae, viro
admodum theorico, immortales ago gratias, orans nostras mentes ad
aeternae mentis fruitionem hoc diuturno colloquio miro desiderio in-
citatas feliciter perduci. Amen.

1) agens: habens p 1 —2) tum... tum: tam... quam / 1) mci: map

4) Nonne me Oe 4) me: ymmo Ra 4) diem от. I: dicit Ra 5) die vixisse /
5) eveniet: evenerit /: succedet p 6) ago: habeo p 6) nostras: vestras R
8) perduci. Amen SaTTrOeUR (p. A. 1455) БОС DI: Amen oт.CRa 8) In mona
sterio Vallis Castri seu Caste ordinis Camuldinensium (Camaldeunsium TE), ubi S. Ro-
mualdus caput ordinis sepultus est, prope Fabrianum in Marchia Anchonitana a. D. 1450,
die 13 Augusti finivi hunc conceptum de mente. N. Cardinalis S.Petri ad Vincula SaTE:
Reverendissimus in Christo Pater Dominus Nicolaus de Cusa Cardinalis S. Petri ad Vin
cula finivit hunc conceptum de mente in monasterio Vallis Castri ord. Camuldensium, ubi
S. Romualdus caput ordinis sepultus est prope Fabrianum in Marchia Anchonitana a. D. 1450
die 23 (Augusti от.) me presente Tr: In monasterio vallis Castri seu Caste ordinis Camaldunen-
sium, ubi S. Romualdus caput ordinis sepultus est prope Fabrianum in Marchia Anchonitana
a. D. 1450 die 23 Augusti finivi hunc conceptum de mente. N. Cardinalis S. Petri ad Vincula
alias de Cusa dictus Oe*: Finivi in monasterio Vallis Castri prope Fabrianum die 23 Augusti
(1450 от.) N. Cardinalis S. Petri С: Finivi in monasterio Vallis Castri prope Fabrianum
23 die Augusti a. D. 1450 hunc conceptum de mente ego Nicolaus Cusa, Cardinalis S. Petri ad
Vincula O: Deo gratias. Explicit ydeota de mente compilatus a N. Card. S. Petri 23 die Augusti
a. 1450 D: Explicit liber Ideote de mente sic transscriptus scribendo a. D. 1487 et finitus V
feria dominico Cantate post Pascha / (I* in marg. addit: Finit Ideote über de mente N. de Cusa
Cardinalis ad Vincula S. Petri in monasterio Vallis Petri propc Fabrianum die 22 Augusti):
Finit ydiote liber de mente N. de Cusa Cardinalis ad Vincula S. Petri. Finivi in monasterio
Vallis Castri propc Fabrianum die 23. Augusti a: Tertii Idiote, qui est de mente clariss. Patris
Nicolai de Cusa, quem absolvit in monasterio Vallis Castri prope Fabrianum 23. Augusti,
finis p: Tertii libri Idiotae, qui est de mente, finis b.
Idiota de staticis experimentis
 Idiota de staticis experimentis.
Frequentabat consortium idiotae orator ille Romanus, ut aliquando fol. 94'
viri illius conceptus, qui sibi grati erant, audiret. Dumque orator
laudaret stateram quasi iustitiae trutinam atque reipublicae perneces-
5 sarium instrumentum, idiota respond«:
Idiota. Quamquam nihil in hoc mundo praecisionem attingere
queat, tamen iudicium staterae verius experimur et hinc undique ac-
ceptum. Sed dicito quaeso, cum non sit possibile in eadem magnitu-
dine esse idem pondus in diversis diversam habentibus originem : an
10 ne quisquam experimentales ponderum conscripserit differentias?
Orator. Neque legi neque audivi.
Idiota. Utinam quisquam nobis hancconsignationempraesentaret!
supra multa volumina caripenderem.
Orator. Si tibi animus daret, ut faceres, puto per neminem melius
1 j fieret.
Idiota. Quisque volens faceret, cum sit facile, sed mihi deest oppor-
tunitas.
Orator. Dicito utilitatem et modum! Videbo, si aut ego aut alius
efficere queat.
1) Idiote de staticis experimentis SaTTrOeRCW: Incipit dyalogus eiusdem de staticis experi
mentis (in marg. rec. manu: Impressus) E: Incipit dyalogus Revercndissimi in Christo Patris
ac Domini, Domini Nicolai de Cusa Cardinalis S. Petri ad vincula Episcopi quoque Brixi-
nensis de staticis experimentis О : Dyalogus ydiote et oratoris de staticis experimentis U:
Nicolai de Cusa dialogus de staticis experimentis Ra (in marg. rec. тanu) с: Incipit ydeota de
staticis experimentis D: ydiote de staticis experimentis liber incipit feliciter a: Idiotae de
staticis experimentis Dialogus quartus. Interlocutores Auctor, Idiota, Orator /): Ideote de
staticis experimentis liber incipit editus a Domino Nicolao de Cusa Or 2) idiotae от. R
3) audirent D 4/j) necessarium D j) idiota resp. от. Gr 6) Quamquam: Quamvis p
7) experimur C* (corr. ex experimus) 7/8) ubique acceptatur p 9) habentes OC D Ra
10) quisque Oe i 0) ponderum от. E 11) legis/> 12) quisque OC Wa 14) animus
daret: cordi esset p 14— 16) puto — faceret от. Ra ij) fieret: fieri/> 16) Quis
qu¡s Sali. 18) aut ego: aut от. E

6) Docta ign. [1440] II l p. 6isqa; De coniect. [1440] II 1 (ed. Paris. I fol. j0'); Apol.
[1449] p. 27; De sapientia [14j0] II p. )o—)2.
1 20 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO

Idiota. Per ponderum differentiam arbitror ad rerum secreta verius

pertingi et multa sciri posse verisimiliori coniectura.
Orator. Optime dicis. Nam propheta quidam ait pondus et sta-
teram iudicium Domini illius esse, qui omnia creavit in numero,
pondere et mensura et fontes aquarum libravit et molem terrae s
appendit, ut Sapiens scribit.
Idiota. Si igitur mensura aquae unius fontis non est eiusdem pon-
deris, cuius est similis mensura alterius, iudicium diversitatis naturae
unius et alterius melius statera quam alio attingitur instrumento.
Orator. Bene dicis. Admonet Vitruvius de architectura scribens 1о
locum habitationis eligendum habentem leviores et magis aereas
aquas, et graves atque terreas habentem declinandum.
Idiota. Sicut igitur eiusdem fontis aquae videntur eiusdem pon-
deris et naturae, sic diversorum diversi ponderis.
Orator. ,Videntur' ais, quasi aliud sit in veritate. м
Idiota. Fateor ex tempore pondus variari, licet aliquando imper-
ceptibiliter. Nam indubie aliud est pondus aquae uno tempore, aliud
alio; sic et aliud pondus aquae circa fontem, aliud in distantia a fonte.
Sed hae differentiae vix perceptibiles saepe pro nullis habentur.
Orator. Arbitraris sic in omnibus esse, uti dixisti in aqua? *°
Idiota. Arbitror certe. Nam nequaquam est eiusdem ponderis iden-
titas magnitudinis quorumcumque diversorum. Unde cum aliud sit
pondus sanguinis et urinae hominis sani et infirmi, iuvenis et senis,
Alemanni et Afri, nonne maxime conferret medico habere has omnes
differentias annotatas? *?
Orator. Maxime certe, immo per pondera consignata se admirabi-
lem constitueret.
Idiota. Arbitror enim medicum verius iudicium ex pondere urinae
pariter et colore simul facere posse quam ex fallad colore.
1) Ego per ponderum OCWGro 2) pertingere R 3) ais OCDRaWGra: dicis
SaTTrOeURE 3) Nam SaTTrOeURE: Sic enim OCDRaWGra 3) qui-
dem Sa U W 3/4) statera О 5 —6) libravit — scribit от. С (С* corr. in marg.) 6) ut: et R
7) non: noti О 7/8) ponderis alteri p 10) Bene dicis: Probe ais/) 10) Vitrenius Gra
12) habentem от. E 15) Videntur Trp: Videretur ceteri 16) tempore: ipse D
18) aqua U 19) saepe от. Gro 20) dixisse Oe 21) certo R 22) quacumque R
24) Almani OeCGra 24) maxime от. О 24) conferre E 26) se quis admir. p
28) urinae от. E 29) ex: est CRa: от. Oe
3) Prov. 16,11. 5 —6) Sap. n,21sq. io,) Vitruvius Architectura 1 4 p. i) (Krobn).
 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTIS 121

Orator. Certissime.
Idiota. Sic etiam, cum herbarum radices, stipes, folia, fructus, semina
et succus suum habeant pondus, si omnium herbarum pondera con-
signata forent cum varietate locorum, naturam omnium medicus at-
5 tingeret melius in pondere et sapore quam fallaci gustu.
Orator. Optime dicis.
Idiota. Sciret deinde ex collatione ponderum herbarum ad pondus
sanguinis vel urinae dosim applicationis ex concordantia et differentia
medicaminis attingere, et praenostica admiranda facere; et sic staticis
io experimentis omne scibile praecisiori coniectura accederet.
Orator. Mirandum multum, quod in ponderum signatura hactenus
desides fuerunt tot laboriosi investigatores.
Idiota. Nonne putas, si aquam ex stricto foramine clepsedrae fluere
in pelvim permitteres, quousque sani adolescentis pulsum centies sen-/0/. ?j'
15 tires, et similiter ageres in adolescente infirmo, inter aquas illas pon-
deris cadere differentiam?
Orator. Quis dubitat?
Idiota. Ex pondere igitur aquarum ad diversitatem pulsuum in
iuvene, sene, sano et infirmo perveniretur et ita ad morbi veriorem
20 notitiam, cum aliud pondus in una infirmitate, aliud in alia necessario
eveniret. Unde perfectius fieret iudicium ex experimentali pulsuum
tali differentia et pondere urinae quam tactu venae et colore urinae
tantum.
Orator. Optime ais.
2j Idiota. Adhuc: si spiritum seu anhehtum per inspirationem et expi-
rationem iam dicta ponderum aquae habitudine attingeret, nonne ad
huc praecisius iudicium faceret?

2) stipes от. "Er 3) et от. lI" 3) succum Ra 3) omnia В 4) forent:

essent/» 4) melius medicum Ge Ora (medicus) 6) Orator: Idiota U 7) Idiota: Orator U
8) applicans D 9) prognostics p 10) ad omne p 10) coniunctura a 11) Orator:
Idiota U 12) desides от. E \i) laborosi Ge 13) Idiota: Orator U 13) aqua С
13) clepsedrae 2"e (raro clepsidrae), clepsydra p (ut semper) 14) mitteres W 14) sanis U
14) adolescentis: от. W 15) in от. W 15) adolescenti D 16) differentiam
&T1rOeURED: differentiae OCBaWGra 17) Orator: Idiota i/ 18) Idiota: Orator U
20) infin¡tate D 20) aliud in alio W 21) perveniret W: evenerit Oe 21) fieret: erit E
21) ex от. TrD 23) tantum: solum W 24) Orator: Idiota U: от. Tr 25) Idiota:
Orator U 25) Ad hoc Ge (Oe* corr. hec) R 25) spirituum Ge 2j) seu: vel W
27) prcciosius W 27) faceret: attingeret E
122 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO

Orator. Faceret certe.

Idiota. Si enim fluente aqua ex clepsedra centum numeraret expira-
tiones in puero et similiter in sene, non est possibile aquas eiusdem
ponderis evenire. Sic dico in aliis diversis aetatibus et complexioni-
bus. Unde, quando medico constaret pondus expirationis sani aut 5
pueri aut adolescentis et similiter aegrotantis varia infîrmitate, indubie
tali experimento ad notitiam sanitatis et casus ab ipsa atque ad dosim
remediorum citius perveniret.
Orator. Immo etiam ad coniecturas periodi.
Idiota. Bene dicis. Si enim reperiret in sano adolescente pondus ю
senis et decrepiti, coniceret illum citius moriturum, et tales faceret
admirabiles coniecturas. Adhuc: si in febribus per similem modum
paroxysmos calidos et frigidos per ponderum aquae differentiam an-
notaret, nonne morbi efficaciam ac remedii opportunitatem verius
pertingere posset? 1j
Orator. Indubie posset! Experiretur enim victoriam unius quali-
tatis super aliam, caloris super frigus aut e converso, et secundum
repertam habitudinem medelas applicaret.
Idiota. Adhuc dico in variis nationibus et regionibus et temporibus
ista variari in identitate aetatis. Unde varietatem ponderum secundum 20
omnia designan quamvis difficile, tamen utilissimum foret.
Orator. Sic est ut ais.
Idiota. Videtur autem, quod pondus omnium rerum consideran-
dum foret uti medium diversitatis ponderum eius in diversis climati-
bus, ut, si pondus hominis in comparatione ad aliud animal conside- »s
randum foret, tunc homo est considerandus non ut septentrionem
aut meridiem, ubi hincinde est excessus, sed potius ut clima medium
inhabitans.

1) Orator: Idiota U 1) Faceret: Fateor p 2) Idiota: Orator U 2) clepsedra 2a:

clepsydra p: clepsidra с 4) dic E 6) varie a 8) citius SaTTrOeU RE: certius
OCRaWDGro 9) Orator: Idiota U 10) Idiota: Orator U 10) dicis: aisp
1 1) citius: certius Grp 12) mirabiles W 12) Ad hoc Oe(Oe* corr. hec) U i3)peraxis-
mos Ora 4/14) notaret m 14) aс: et & 15) attingere p 16) Orator: Idiota U
16) experire Q* \f) fr¡gido О 17) aut: et E 18) repert.: ex pertam D 19) Idiota:
Orator U 19) nationibus corr. ex rationibus Oe* 20) ista: illa Ra 21) quamvis:
quam W 21) foret: esset /) 22) Orator: Idiota U 23) Idiota: Orator U 24) foret:
esset p 24) pond, rerum medii climatis p 25) animalis U 26) foret: esset p
26) ut ad septentr. /;' 27) ubi hinc inde est excessus uncis includit Sa
 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO 123

Orator. Optime ais. Veteres clima illud diarhodon appellarunt;

nam ab oriente ad occasum per Rhodum insulam tendit. Sed quaeso,
si totius hominis pondus in comparatione ad aliud aliquod animal
quaereres, quomodo procederes ?
5 Idiota. Hominem in libra ponerem, cui simile pondus appenderem
in alia parte. Deinde hominem in aquam mitterem, et iterum extra
aquam ab alia parte aequale appenderem, et diversitatem ponderum
annotarem, faceremque itidem cum animali dato, et ex varia diversi-
tate ponderum quaesitum annotarem. Post hoc attenderem ad pon
io derum hominis et animalis diversitatem extra aquam; et secundum
hoc moderarem inventum et conscriberem.
Orator. Hanc moderationem non capio.
Idiota. Ostendam tibi, inquit. Et accepto ligno levi, cuius pondus
ut tria, et aquae eiusdem magnitudinis ut quinque, ipsum in duas
15 divisit inaequales partes, quarum una habuit duplam magnitudinem,
alia simplam; ambas in cuppam altam posuit et cum fuste tenuit ac
aquam superfudit; et fuste retracta ascenderunt ligna ad aquae super-
ficiem, et maius lignum citius quam minus. Ecce, aiebat, tu vides
diversitatem motus in identitate proportionis ex eo evenire, quia in
20 levibus lignis in maiori est plus levitatis.
Orator. Video et placet multum.
Idiota. Sic dico moderationem fieri debere. Si enim homo ob
magnitudinem super animal plus gravitatis haberet, citius in aqua
quam animal eiusdem proportionis descenderet. Quare tunc opor-
25 teret moderationem repertae differentiae diminuendo proportiona-
liter fieri secundum excessum. fol. ?j'
Orator. Intelligo nunc. Sed dicito : quomodo resistit aqua, ne de-
scendat lignum?

1) Orator: Idiota U 1) appellarent U 4) quaerens O (О* corr. quereres) CWDGra

5) Idiota: Orator U 8) id idem p 9) haec SizTTrDEOe* (hec corr. ex hoc): hoc
OeURBaOCWGro 9) ad: id D 9— 10) ad — secundum от. Ra 11) moderamen W:
moderarer p 11) conscrib.: consideraren! E 12) Orator: Idiota U 13) Idiota:
Orator U 14) tria: est U 14) quinque от. U 15) aequales D 15) quarum от. С
(С torr. ¡n marg.) D i6) aliam TrU 16) altam: altera U 16) misit vel posuit E
16) ac: et U 17) retracto p 18) tu: cum О* 21) Orator: Idiota U
22) Idiota: Orator U 23) animalis W 23) aqua SaTTïOeURED: aquam CORa
WGra 25/26) proportionaliter SaTOeURECDRa: proportionabiliter TrOWGra
27) Orator: Idiota U 27) resistat Jr
1 24 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTS

Idiota. Ut maior gravedo minori. Quare, si lignum rotundum in

ceram pressens et extraxeris locum aqua implendo, et huius aquae
pondus similiter et ligni notaveris, comperies, si pondus ligni excedit
pondus aquae, lignum descendere, si non, natare et super aquam par
tem proportionalem ligni manere secundum excessum ponderis aquae 5
super pondus ligni.
Orator. Cur dicis de rotundo ligno?
Idiota. Si fuerit latae figurae, de aqua plus occupabit et elevatius
natabit. Hinc naves in aquis paucae profunditatis esse debent latioris
fundi. 10
Orator. Continua inceptum, an aliter pondera animalium attingi
possint?
Idiota. Possent puto. Nam si tinam usque ad summum aqua im-
pleres ipsamque in aliam locares, deinde hominis pondus extra aquam
caperes, post hoc ipsum in tinam illam descendere faceres, et aquam 15
quae efflueret colligeres et ponderares: et pariformiter in alio aut
homine aut animali aut alia re quacumque procedendo ex diversitate
ponderum subtili ratione quaesitum attingeres.
Orator. Subtiliter multum audivi, inquit orator, aliquando hoc
ingenio metallorum differentiam repertam, atque nonnullos annotasse, 20
quantum fusio unciae cerae colligit auri, argenti, cupri et ita de omni
bus metallis.
Idiota. Laudandus est ille, qui per fusionem magnitudinem intelli-
git. Vidit enim, si aurum tantum loci occuparet, quantum uncia cerae,
quod tunc eius pondus tale foret. Ita de aliis metallis. Nam certissi- 2j
mum est aliud esse pondus auri, aliud argenti et ceterorum in
aequalitate magnitudinis ; et aliud cuiuslibet pondus in aëre, aliud in
aqua, aliud in oleo aut alio liquore. Unde, si quis pondera illa omnia

1) Idiota: Orator U 1) Ut от. С (С* corr. in marg.) D 1) gravitas p 2) cera R

3) comperires W 4) super SaTTrOeUREW: supra ОС RaDGro 5) proportionabilem D
5) ligni от. D 5) permanere E 6) supra O 7) Orator: Idiota U 8) Idiota от. U
8) fuit Oí 9)notabitOí 9) aqua E U 9) debent Sa TTrOeU REO RaW: debet D:
deberent CGra 11) conceptum SaTTrOeURE 11) an: aut U 12) possit E
14) alia/> 15) hoc: hace D 17) aut*: et U 19) audivi, inquit orator, aliquando:
aliquando equidem audivi p 24) Videt O* Ra 24) tanti Gra 24) uncie O W (corr. ex
minere) 25) tale foret: tantum esset/> 25) Sa in marg. nota liit. inintelligibili scripta
26) ceter.: aliorum E: ceterarum Ra 28) in alio liq. Oro
 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO 125

signata teneret, ille proferto sciret, quantum unum metallum est gra-
vius alteri in aëre et quantum in aqua. Hinc, data quacumque massa,
per ponderum eius diversitatem in aëre et aqua scire posset, cuius
metalli massa foret et cuius mixturae. Et sicut dictum est de aëre et
î aqua, ita etiam de oleo dici posset aut alio quocumque humore, in quo
experientia facta fuisset.
Orator. Sic absque massae fusione et metallorum separatione mix
tura attingeretur, et ingenium istud in monetis utile foret ad scien
dum, quantum cupri immixtum sit auro aut argento.
10 Idiota. Bene dicis. Valeret etiam plurimum ad sophistica alchimica
opera cognoscenda, quantum a veritate deficerent.
Orator. Si quis igitur librum ponderum conscribere proponeret,
Шит etiam varietatem metalli cuiuslibet annotare oporteret, ut vide-
tur; nam alterius ponderis est aurum Ungaricum, alterius aurum
15 obrison. Ita de singulis metallis.
Idiota. Ex praemissis constat : uti in fontibus ita et mineris diversi
tatem ponderis reperiri. Aurum tamen ubicumque reperiatur, semper
est ponderosius quam aliud metallum. Unde species illa auri intra
quandam ponderis latitudinem variari reperitur. Ita de reliquis.
20 Orator. An ex habitudine ponderum metallorum naturarum venari
possit habitudo?
Idiota. Plumbum est auro similius in pondere, sed in perfectione
nequaquam. Unde non ad unum pondus tantum attendendum censeo,
sed ad singula pondera. Nam ad pondera ignis fusionis tam auri quam
25 plumbi si quis attendit, minus reperit plumbum ad aurum accedere
quam aliud metallum; et si quis ad pondera ignis in ferri fusione
attendit, sibi occurrit ferrum plus accedere ad aurum quam aliud
metallum, licet quoad pondus gravedinis minus. Unde omnia pon

1) unum от. W 2) alteri SaTTrOeUROC D WRaGra: aiteio Empb 3)sciri/) 4) foret:

esset p j) aut: et E 5) humore: liquore p 6) facta от. ED 8) foret: esset p
9) cuprum Oe 9) immixtum от. UE 9) aut: et TrERa 10) Bene dicis: Recte ais/>
10) etiam: enim Gro 10) alkimia TU: alkimica SaTrOeREOC D Ra: alchimica Grac:
chalcimica/> 11) cognoscendo OeUE 12) igitur от. W 14) ponderis — alterius от. Ra
15) obrison SaTTrOeUROC DRa: obrisum E: obrizon Grap: SßgvCov b 15) metallis
от. E 17) ponderum SaTTrOeU 20) naturarum: numerorum О С WRaOra : valorum p
22—23) in pondere — attendendum от. W: W praebet impondendum censeo 23) tantum:
от. E: tamen b 24) ad1: a Oe 26) met. — ferri fus. D (bis praebet) 27) sibi:
si W: ei p 27) ferreum E: ferro D 28) gravitatis p
 126 IDIOTA DE STATÏCIS EXPERIMENTS

dera attendi debent, non gravitas tantum, et tunc comperimus argen-

tum auro propinquius.
Orator. Vitruvius ait de pondere naturae auri, quod solum in ar
gento vivo submergitur, cuiuscumque etiam parvae gravedinis
fuerit, aliis metallis supranatantibus, cuiuscumque magnae molis exi- 5
stant.
Idiota. Argentum vivum cum omnibus metallis coniungibile est
propter commune, quod est in ipso et illis. Sed magis amorose auro
adhaeret, sicut minime perfectum suae propriae naturae perfectissi-
jol. 9ír mae. Hinc qui alchimicis vacant argentum vivum in igne domare ю
student, quousque non solum non fugiat ab igne, sed omnia metalla,
quibus iungitur, secum fixa teneat, et non solum hoc, sed et in pondus
auri stringat remanente fluxibili et malleabili humiditate, atque tingat
colore fixo et permanente.
Orator. Putas eos posse efficere quod proponunt? 15
Idiota. Praecisio manet inattingibilis, sed quantum profecerint, sta-
tera ostendit, sine qua nihil certi efficere poterint : iudicio enim ignis
et staterae huius rei inquisitio permittitur.
Orator. Possent similiter lapides omnes pretiosi ponderari?
Idiota. Non dubium uno ingenio omnia fieri posse. Nam aliud est 20
pondus diamantis in ordine ad aequalem magnitudinem plumbi et
aliud saphiri similiter in ordine ad aequalitatem magnitudinis plumbi.
Et ex diversitate scitur habitudo ponderum utriusque, et ita de omni
bus lapidibus. Unde perutile foret pondera ista via statici experimenti
conscripta habere cum suis differentiis originum, ut, si quae sophisti- 25
cationes in berillo aut cristallo colorato fierent, deprehendi possent.
Orator. Etiam aliud est pondus lapidis in aëre, aliud in aqua, aliud

4) cuiusc. : quantumcumque p 4) gravitatis p 5) supernatant TrHW 5) cuiuic.:

quantumcumque/) 8) in illo et ipsis TUE 10) alchimicis: ab inimicis Ra: chalcimicis/>
12) quibus iungitur от. D 12) tenet W 12) nоn от. D 13) fluxibilitate TUE
15) eos: eo Gra 15) perficere W 16) profecerunt DGra 17) potuerunt p
18) promittitur p 22) in ordine от. W 22) ad aequalem magnitudinem WRa
23) hab. plumbi pond. О С WBa Gra: plumbi от. SaTTrOeURED 23) ponderis W
24) foret: esset /) 25) haberi cum suis originum differcntiis/) 26) beryllo aut crystallo/s
26) aut: ct Oe 26) colorât a R 26) posset 7': posse U 27) Etiam cum aliud sit pondus p

3) Vitruvius Arcbitectura VU S p. 1f4,2 sqq. (Krobn).

 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO 127

in oleo. Pulchrum foret istas diversitates haberi, ut sine habitudine

ad plumbum vel aliud tertium differentia ponderum sciretur.
Idiota. Optime dicis.
Orator. Dicito, si tibi occurrit virtutes lapidum aliquo ingenio pon-
5 derari posse?
Idiota. Puto, quod virtus magnetis ponderaretur, si posito in libra
ferro in una parte et magnete in alia usque ad aequilibram, deinde
amoto magnete tanti ponderis alio gravi in locum posito, magnes
supra ferrum teneretur, ita quod ferrum in bilancza sursum ad magne-
10 tem moveretur, quo moto extra aequalitatem in alia parte pondus
aggravaretur, quousque ferrum ad aequalitatem rediret magnete im-
moto remanente: puto, quod per pondus retrahens virtus magnetis
proportionabiliter ponderata dici posset. Similiter etiam virtus dia-
mantis venaretur ex hoc, quod magnetem prohibere dicitur ne
1 j ferrum attrahat, et aliae aliorum lapidum virtutes suo modo, atque
etiam ex diversitate magnitudinis corporum, cum in maiore corpore
sit maior virtus.
Orator. Nonne etiam experiri posset artifex, quantum argenti vivi
et quantum sulphuris contineat quodlibet metallum et similiter
20 lapides ?
Idiota. Posset certe ex concordantia et differentia ponderum omnia
talia propinque investigare. Et similiter elementa argenti vivi ex
diversitate ponderis sui in aëre, in aqua et in oleo comparata ad
aquam et oleum, et cineres eiusdem magnitudinis ponderatos;
2j sic et de sulphure. Ita et per hoc ad omnium metallorum et lapi
dum elementa et pondus elementorum coniectura veriore pertingere
posset.

1) foret: essctp 1) habere Ra 2) ponderum от. D 3) dicis: ais О 4) aliquo:

alio Ra 6) ponderatur Ra 6) posita О 6) Sa in marg. magnes 7—8) in alia —
magnete от. Ra 7) alia parte usque T: alia parte E 7) aequelibram Ora: aequilibrium p
7) deinde s\p 8) alio gravi: alio grave Ra: aliud gravi OeUW: aliud grave ceteri a:
aliogravi/) 8)inlocoÄj 8) positum .ß IP": posito Sa T Tr Oe URO С DRaGr a 9) bilancza
TTrUREOCDWOr: balanza SaOt: bilance Rap: bilamza a: bilanza m 9) со sursum p
10) movetur U 11) redirent R 11/12) in moto Oí i2) hoc pond. OCD WRaGr a
i3) proportionaliter.EiP' 13) ponderate W 13) Similiter posset etiam D 13) etiam:
et E 14) SaC in marg. diamas 16) magnitudinum Sa 16) corporum: corporis
CWGra 16) maiori a 19) continent Ra 23) ponderis от. Gr 23) in3 от. E
aj) de от. W 25) omnem Ra
 128 IDIOTA DE STATiaS EXPERIMENTO

Orator. Pulchra sunt ista; nonne et ita in herbis et lignis et carnibus

et animalibus et humoribus?
Idiota. In omnibus puto. Nam ponderato ligno et, illo exusto,
cineribus ponderatis scitur quantum aquae fuit in ligno : solum enim
aqua et terra pondus grave habent. Scitur similiter ex diversitate pon- 5
deris ligni in aëre, aqua ac oleo quantum aqua illa, quae in ligno est,
gravior aut levior est aqua fontis pura et sic quantum aëris; ita ex
diversitate ponderum cinerum quantum ignis. Et venantur sic ele
menta veriore coniectura, licet praecisio sit semper inattingibilis. Et
uti de ligno dictum est, ita de herbis, carnibus et aliis. ю
Orator. Nullum purum dabile dicitur elementum: quomodo hoc
experimur per stateram?
Idiota. Si quis positis centum libris terrae in testa colligeret ex her
bis aut seminibus in terram proiectis prius ponderatis, successive
centum libras et iterum terram ponderaret, in pauco ipsam in pon- ч
dere reperiret diminutam. Ex quo haberet collectas herbas pondus
ex aqua potius habere. Aquae igitur in terra ingrossatae terrestreita-
tem attraxerunt, et opera solis in herbam sunt condensatae. Si herbae
illae incinerentur, nonne per coniecturam ex ponderum omnium di
versitate attingeres, quantum terrae plus centum libris reperires, et 20
fol. pó' illam aquam attulisse manifestum est? Oonvertuntur elementa unum
in aliud per partes, uti experimur vitro in nive posito aërem in vitro
in aquam condensari, quam in vitro fluidam reperimus. Sic experi
mur certam aquam in lapides vertí, uti aqua in glaciem, et virrutem
indurativam ac lapidificativam certis fontibus inesse, qui imposita 25

1) ista: haee Ер 1) et8 от. E 2) et1 от. E 3) Sa* in marg. Cognitio quan-
titatis aquae in mixto 3) illa Ra 5) Scit D 5) similiter от. D 6) et aqua Sa
6) ac: et TrE 6) quanto/> 6) aqua ilia OCWDGra: aquae illi SaTTrOeU RE
7) gravior aut от. С (С corr. m marg. grav. vel) 7) fontis от. ОС (С in marg.)
DWGra 7) pura от. SaTTrOeURE 7) « SaTTrOeU REO* (corr. ex de):
de OCDWGra 9) semper: propter Ra 13) testa: poto testaceo p 13) collig.
successive/> 14) a seminibus D 14) proiectis: ¡actis p 14) successive hic
от. p 15) terram от. С (C* m marg.) Ra 16) reperiret: inveniret Sa 17) grossatae Ra
17/18) terrestritatem U 18) operante sole/> 19/20) divers.: adversitate W 20) expe-
rires b 21) illud/i 21) attulisse: accidisse Ri 21) Conv. enim elem.p 22) aere Of
22) in vitro in nive DGr 23) condensare D 24) certam: circa О: terram Ra: certas
aquarum W 24) uti aqua SaTTrOtEVPOC* (corr.) Ra: uti aquam URCDGro 25) ac:
et E 25) qui: que Gr
 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO 129

indurant in lapidem. Ita dicitur aquam quandam Ungariae reperiri,

quae ob virtutem vitrioli, quae in ea est, vertit ferrum in cuprum.
Ex talibus enim virtutibus constat aquas non esse pure elementales,
sed elementatas. Et delectabile multum foret omnium talium aquarum
5 variarum virtutum habere pondera, ut ex diversitate ponderum in
aëre et oleo ad coniecturas virtutum appropinquaremus.
Orator. Sic et de terra?
Idiota. Immo et de terra, quoniam una est ferax, alia sterilis, et in
una reperiuntur lapides et minerae, quae non reperiuntur in alia.
10 Terrarum igitur diversarum varia pondera in aqua, aëre et oleo scire
multum utile foret ad secretam naturam perquirendam. Ita et ex vino-
rum, cerae, oleorum, gummarum, albuminum, squillarum, porrorum,
alleorum et omnium talium ponderum varietate virtutes, quae varie
illis insunt, aliqualiter venari posse arbitror.
15 Orator. In maximo volumine ista vix conscriberentur.
Idiota. Experimentalis scientia latas deposcit scripturas. Quanto
enim plures fuerint, tanto infallibilius de experimentis ad artem, quae
ex ipsis elicitur, posset deveniri.
Orator. Forte ad aëris pondus etiam aliquando per coniecturas sub-
20 tiles ascenderetur?
Idiota. Si quis in libra magna parte una appenderet multam lanam
et siccam atque adustam, et alia parte lapides usque ad aequilibram,
in loco et aëre temperato, experiretur aère ad humiditatem declinante
pondus lanae crescere et aëre ad siccitatem tendente decrescere. Unde
25 hic tali differentia aërem ponderaret atque verisimiles coniecturas

1) Ita etiam fertur p 1) in Ungaria p 2) virtute U 3) elementares p 4) mul

tum от. ED 4) foret: esset Ер f) Sic est Tr 8) Id. Immo et de terra от. W
8) ferax: fertilis Ra: verax Oe 10) pondera varia a 11) foret: esset p 11) ad secreta
natura perquirenda Oe (corr. perquirendam); ad secreta nature perqui renda p 11) et: ut c:
от. SaTUED 12) oleo D 12) gummorum R 12) albuminum SaTTrOeUOREC:
alluminum DGramp: aluminum b: от. Ra 13) alliorum p 14) illis: aliis Su 14) aliqua-
tenus p 14) Post arbitror p et b addunt: Et totius terrae pondus coniectura assequi possemus.
Nam circumferentia agnoscitur et diameter, ex quo haberi potest capacitas continentiaque in
numero milliariorum. Igitur numerato uno d¡gito solido terrae facile deduci potest totius
capacitatis pondus 16) sciende Oe 16) In quanto Ra 17) tanto от. С (С corr.
in marg.) 17) ineffabilius a: facilius p 17) de от. U 18) ex se ipsis Ora 18) de
venari Oe 22) et siccam atque adustam Ra: et sicca et adunata W: et sicca atque adusta
cittri a: et siccam atque adunatam p 22) aequilibrium p 23) declínate /: : declinantem U
24) et — decrescere от. Ra 25) ponderet Ra: Sa in marg. notat aeris pondus: ponderat a
9
I 30 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO

de temporum mutatione faceret. Sic si quis solis vigorem varium

attingere cuperet in variis climatibus, hic si de fertilioribus agris tam
unius quam alterius climatis mille grana aut tritici aut ordei pondera-
ret, ex diversitate ponderum experiretur varium solis vigorem.
Numero enim atque agro aeque fertili existente quoad locum quem- 5
libet differentia non nisi ex sole esse poterit. Sic etiam differentia
venari posset vigoris solis in loco montium et vallium, in eadem linea
orientis et occasus.
Orator. Nonne si quis ex alta turri lapidem cadere sineret, fluente
ex stricto foramine aqua in pelvim aquam interim effluxam ponde- ю
rando, et similiter ligno aequalis magnitudinis cadente idem fecerit:
ex diversitate ponderum aquae, ligni et lapidis posset ad aëris pondus
devenire?
Idiota. Si quis in diversis aequalibus turribus et diversis temporibus
hoc faceret, posset tandem ad coniecturam pertingere. Citius tamen 15
ad aëris pondus pertingeret per figurarum varietatem in aequalitate
gravedinis, ut, si libram plumbi in figura sphaerica de turri cadere
sinerem, aquam ex clepsedra colligendo, et deinde libram similis
plumbi in figura lata emitterem, similiter aquam colligendo : ex diversi
tate ponderum aquarum pondus aëris attingeretur. Experimur enim 20
aves extensis alis fixius manere, quia plus de aëre occupant, sicut et
in aqua citius descendit grave compactum in sphaeram quam in
quadrum extensum. Et sicut tali ingenio aëris pondus, ita et aquae
venari posset atque e converso figurarum varia capacitas.

1) temporis W 4) experiretur от. С (С corr. in marg.) 5) quoad: qui ad

OWBaa j/6 existente ponit post quemlibet a 5/6) quamlibet Ba 6) differencia1!] OGr
7) posses OCOrp: posset SaTTrOeU REBaDWa 7) vigores Baa 7—8) in loco —
occasus от. U 8) orientis: ortus p 10) aqua: ör a 10) herum Б i1) fecerat Ba
Tï)poseity i3) pervenircE 14) quis от. С (С eorr.in marg.) D 15) ex coniecturaC/
16) attingeret Tr 17) gravitatis p 17) si: in W 18) colligenda R 18— 19) et
deinde — colligendo от. DRa 23) sicut: sic WCBaa 23) Post extensum p et b
addunt: Et forte adhuc videtur facilius posse ponderan aër, ut si implerentur aequales
tolles aequaliter in diversis temporibus et locis; ex motu enim illorum aequalium follium
per acquam altitudinem stillata aqua per clepsydram, tempore motus, et ca ponderata, ex
proportione ponderis aquae ad aquam variorum locorum aut temporum id agnosci posset
facile. Secundum enim proportionem excessus ponderosioris aquae esset excessus levitatis aëris
illius follis super aeris aquae minus ponderantis levitatem. Immo ponderata clepsydra, inven-
toque pondere eius unius librae, quae aere plena obturato cera superiore foramine in fundo
aquae sit detenta, si pondus librae praccise superpositum clepsydram in fundo detinet, prae-
 ПЛОТА DE STATICIS EXPERIMENTIS 131

Orator. Audivi quodam ingenio maris profunditatem venari. fol. 97'

Idiota. Cum plumbo fieret formato ad instar lunae octo dierum, ita
tamen, quod cornu unum sit ponderosius et aliud levius, et in leviori
pomum aut aliud leve tali ingenio appendatur, quod plumbo in fun-
5 dum pomum trabente et primo cum ponderosiori parte terram tan
gente et se sic successive inclinante pomum de cornu liberatum sur-
sum revertatur, habita scientia per simile plumbum et pomum in alia
aqua notae profunditatis. Nam ex diversitate ponderis aquae ex
clepsedra a tempore proiectionis plumbi et reversionis pomi in di-
10 versis aquis scitur quaesitum.
Orator. Credo tali et aliis modis profunditatem aquarum investi
gan posse. Sed dicito: nonne etiam velocitas motus navis conici sic
poterit?
Idiota. Ut quo modo?
15 Orator. Scilicet per proiectionem pomi in aquam ex prora et fluxum
aquae ex clepsedra, quousque pomum ad puppim pervenerit, atque
comparatione ponderum aquae uno et alio tempore.
Idiota. Immo illo aut alio modo, scilicet per ballistrationem et ac-
cessum navis ad sagittam citius et tardius cum aqua clepsedrae.
20 Orator. Etiam vis arcuum et ballistarum videtur proportionabiliter
inquiri posse per fluxum aquae ex clepsedra ab eo puncto temporis,
cise aër clausus bilibralis est levitatis. Sic potes scire aêris ad aerem in diversis locis, tempo-
ribus et regionibus satis propinque levitatum proportionem. Potes et per follem simili ingenio
fumum aut ventum ponderare. Si repletum aere follem in fumo claudendo aercm expiras,
aperiendo fumus follem implebit; quem ut acrem ponderare poteris, et periculum facere, uter
fumus an aêr levior, et quanto levior, et ita de vento. Posses et ex motu fumi, stillatis aqueis
clepsydrae guttis, et motu ignis sursum stillatis, itidem aquae clepsydrae guttis, levitatem ignis
super fumum et aerem, coniectare. Et quae dicimus de clepsydris aquatilibus, forte melius
tentari possent per clepsydras arenales faetas ex vitro aut fictili terra, uno foraminis menu in
summitate, et uno angusto in vasculi fundo, qui clauderetur cera aut d¡gito usque ad momen
tum, quo ponderum pericula essent facienda. Tunc aperiendo angustum fundi meatum, et
fiuentem arenam tempore motus levium aut gravium in pelvim recipiendo, si arena ut aqua
ponderaretur, ex pondere arenae ad arenam rerum pondera satis propinqua coniecrura
cognosceretur, et sicut superioribus ingeniis per diversitatem figurarum acris pondus posset
coniectari, ita et aquae venari posset atque econverso figurarum varia capacitas. 1) ingenio:
instrumento voluisse nonnullos p 2) formatum О 4) ingenio: instrumento/> 4) plum
bum E О 4/j) fundo Sa 8) aqua : parte E 8) notae: nocte U 8) ponderis Sa T Tr Oe U:
ponderum ceteri а tfaoт.Gr 9) tempore: parte Sa T UE 11) et: ac E 14) modo:
pacto/> 16) perveniret E \f) bic finit Ra 18) ballistationem D: tcliballistac vibra-
tionem/> 20) Etiam: Scicntia Gra 20) vis: virium p 20) artium a 20) ballist rorum
D: balistarum a 20) proportionaliter WGrp 21) perquir¡ W
9*
 132 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTIS

quo sagitta diametraliter sursum mittitur et revertitur ad terram, ita

quod in diversis ballistis aequalis sit sagitta.
Idiota. Vis ballistarum, bombardarum, immo et ventorum, sic et
cursuum hominum et animalium atque virium, et quidquid simile
did potest, coniecturaliter ex staticis experimentis atque fluxu aquae 5
ex clepsedra poterit investigan.
Orator. Quomodo fortitudo hominis scietur?
Idiota. Videbis, quantum ponderis in bilancza una positi homo per
attractionem alterius vacuae bilanczae ad aequalitatem levare possit.
Deinde huius hominis pondus de pondere elevato defalcabis. Quod ю
superest ex gravedine rei, fortitudini hominis proportionatur.
Orator. Sic etiam spiritus hominis ponderan possit.
Idiota. Aliud est pondus hominis attrahentis et tenentis anhelitum,
aliud expirantis, et aliud vivi et aliud mortui, et sic in omnibus ani-
malibus. Unde pulchrum esset has differentias habere annotatas in 15
fol. 97* diversis animalibus et diversis hominibus et diversis hominum aetati-
bus, ut ad pondus spirituum vitalium coniectura ascendere posset.
Orator. Nonne calor et frigus et siccitas et humiditas temporis
posset tali modo venari?
Idiota. Posset certel Nam si notaveris pondus aquae tempore gelu 20
ante congelationem et post, varium reperies. Glacies enim cum videas
supra aquam natare, scis eas aqua leviores. Unde secundum frigoris
intensitatem maior est ponderis variatio. Sic etiam, si tempore caloris
aquam exposueris aëri, pondus secundum tempus variatur. Aut si
lignum viride ponderaveris et post tempus aliquod eius pondus muta- 25
tum reppereris, cognosces ex hoc frigoris et caloris excessum; sic et
humiditatis et siccitatis.
Orator. Nonne et tempus diei ponderari sic possit?

1) et ad revert, ad t. О 2) sit от. О 3) et1: etiam W 3) ventorum, volatuum

avium p 4) et1 от. Б 8) Idiota от. a 8) balancza SaOeOra: balanza m: bilancza
Tir U REO D:bi]anze С W;biUnœp 8) positus a 9) balancze SàGra: balanzaew: bilancze
TTrOeUEOCRW:haSancKp 1 1) gravitate p 11) rei от. p 12) possit SaTTrOeUR
OCD WGra: posset Ер i3) hominis от. О 14) et aliud exp. RE 17) possit Sa
18— 19) Nonne calorem et frigus, siccitatem et humiditatem temp, possemus tali modo venari ?/)
18) et* oт.RWDRaGrp 19) possit SaTTrOeU ROCWDGra: possemus p 21) Gladem/>
21) vides TU 22) eam p 22) leviorem p 22) frigus W 25) aliquot с
26) reppereris: reperies E: от. D: reperieris m 26) cognoscens Gra 28) possit SaTOeUR
OCWDGra; posset TrE: potest/»
 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTIS 133

Idiota. Si aquam ex clepsedra ab ortu ad ortum solis ceperis et

ponderaveris et iterum fluere alia die ab ortu feceris, ex proportione
ponderis effluxae aquae ad primum pondus horam et tempus diei scire
poteris.
5 Orator. Forte et temporis anni ?
Idiota. Immo, si per annum ab ortu ad occasum per clepsedram
omnium dierum notam signaveris, poteris semper et diem mensis et
horam diei coniecturaliter statera attingere, licet diebus illis, quando
parva est brevitatis earundem variatio, minus certe quam aliis.
10 Orator. Video tali ingenio usque ad motum corporum caelestium
pertingi posse, uti Nemroth fecisse et Hipparchum scripsisse fertur.
Idiota. Recte ais, licet tunc opus sit diligenti ratiocinatione. Nam
si quis in linea meridionali stella fixa notata ex clepsedra aquam usque
ad stellae reditum colligeret faceretque similiter de sole ab ortu ad
15 ortum, hic motum solis ad orientem ex diversitate minoritatis pon
deris aquae, motus stellae de linea meridiana usque ad reditum ad
eandem, et motus solis de ortu ad ortum reperiret. Nam quantum
minor foret, tantum in comparatione ad pondus totius motus foret
in ordine ad circulum aequinoctialem, non zodiacum, qui super polos
20 mundi non est descriptus, sed suos. Sic si quis per eandem stellam
experiri vellet, quantum sol motus foret in quindecim diebus, hoc
eodem modo ex varia distantia ortus solis in ordine ad situm stellae
in linea meridiana facere posset, puta: si hodie distantia situs stellae
in linea ab ortu solis in clepsedra reperitur in proportione aliqua ad
25 pondus aquae totius revolutionis stellae, et iterum in quindecim
diebus alia proportio ex diversitate motus reperiretur et semper in
aequinoctiali.

1) ceperit Gra 2) et от. с 5) et oт.p j) temporis SaTrOeROCDGra: tempus

UEWp 7) semper Ыс от. EGro 8) stateram Wa: per stateram semper Grp
8) attingi D 9) brevitas Wp 9) certa p 10) Video: Ideo E 11) ut Nembroth a
11) Hisparchum О Gra: Hispartum m: Hipparchus . . . ieruntux p 12) diligenti: sic recta W
14) reditum consideraret, collig., fac. D 17) motum SaGro: motus TTrOeURE
OCWD 17— 18) quanto ... tanto p 18) foret1: esset p 18) foret': esset p
20) Sic: Et Tr 21) foret: esset p 23) distantia от. Tr 26) aliis alia E 26) ex-
periretur b

1 1) HiPPaRChi in Arati et Eudoxi pbaenomena Comment. libri tres, ed. C. Manitius, Lipsiae 1894.
Nemroth ogigas contra Deum» ("Augustinus Deciv. Dei XVI, 4), cf. REA XVII, 1 s.v.Nimrod.
 134 miOTA DE STATICIS EXPERIMENTIS

Orator. Potestne per hanc viam motus in zodiaco reperiri?

Idiota. Potest certe per motum solis de meridie ad meridiem, et de
oriente ad orientem, et de oriente ad occasum. Ex illis enim diffe-
rentiis declinatio zodiaci ab aequinoctiali attingeretur.
Orator. Quid de varietate motus, qui ex eccentrico dicitur evenire? 5
IdIOta. Et ille quidem reperietur, quando per annum inaequalitas
in zodiaco in aequalibus diebus reperietur. Non enim in aequali
dierum numero sol de aequinoctiali per aestatem motus ad aequi-
noctialem redit, sicut in hieme, ubi citius; nam non tot diebus in-
veniretur de libra ad arietem, sicut de ariete ad libram peragrasse. ю
Ex qua differentia pateret excentricus sive parvus circulus differentiae
motus.
Orator. Quid de magnitudine corporis solis?
Idiota. Ex pondere aquae fluentis clepsedrae ab initio ortus solis in
aequinoctiali, quousque totus sit super horizontem, in habitudine ad iî
aquam revolutionis stellae scitur propinqua habitudo magnitudinis
corporis solis ad sphaeram suam. Potest tamen alia via eius quantitas
venari in eclipsibus solaribus.
Orator. Quomodo?
Idiota. Motum lunae experimur modo quo solis. Deinde ex eclipsi 20
et motu eius per umbram terrae venamur magnitudinem lunae in
ordine ad terrae umbram variam. Ex quibus mediam conicimus pro-
fol. 98* portionem esse magnitudinis eius ad terram. Deinde ex motu lunae
et eclipsatione solis venamur solis a terra distantiam et magnitudinem
subtili ingenio, coniecturaliter tamen. 2J
Orator. Per ea quae narrasti videtur, quod omnes motuum diversi-
tates atque eclipses luminarium, immo omnium planetarum pro

2) certum D 2) ad: in a 2) et от. W 3) de от. D: et de or. ad осе. от. Gr

5) ex от. WD 5) excentro U (execentro) RE: excentricus W: ecentrico Gr 6) per
annum от. E 7) reperiretur TrURW 9) reddit Oe 9) non от. Sa (Sa* corr. in marg.)
9/10) invenietur TrOeD tо) sicut de libra in arietem, sicut de ariete ad libram Tr
11) excentricitas SaTTrU RE: excentritas D 11) parvulus D: parvus cpicycli circulus/>
11/12) ex differentia motus p 14) e clepsedra D 17) suam от. С (С corr. in marg.):
magnam D 17) aliquis alia via eius quantitatem p 18) cclypsibus p (ut semper)
19) Orator: Ideota D 20) eo modo p 20) ex oт. D 21) p. umbram eius D
22) terram b 22) medium D 23) eius oт. Gr a 24) eclypsatione SaTTrOeURE
ОС DGr a: eclypsip 27) lunarium E 27) omnes £
 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO 135

gressiones, stationes, retrogradationes, directiones eccentricitatesque

attingere posses eodem et unico ingenio staterae et clepsedrae.
Idiota. Ita et tu facies, si subtiliter differentias coШgere satagis.
Orator. Quid de iudiciis astrorum?
5 Idiota. Puto et ex varietate ponderum aquae unius et alterius anni
et certis alus differentiis ponderum lignorum et herbarum atque gra-
norum frumenti posse conicere futuram fertilitatem aut caristiam ex
praeteritis experimentis citius quam ex motu astrorum. Nam si in
Martio pondus reperitur in certo gradu aquae et aëris atque lignorum
10 ex terra, sequitur fertilitas: si secus, sterilitas aut mediocritas. Sic de
bellis, peste et similibus omnibus communibus. Et haec radix est, ubi
de his secundis steüis iudicium stellarum venamur, uti ex medullarum
in animalibus, piscibus, cancris, arboribus et iuncis lunae aetatem et
per fluxum maris eius situm venamur.
«5 Orator. Audivi ex Nili inundatione et defectu Aegyptios anni dis-
positionem praevidere.
Idiota. Nulla est regio, quin, si quis adverteret, consimilia iudicia
reperiret, quemadmodum ex pinguedine piscium et reptilium in prin
cipio hiemis frigus magnum et duraturum conicimus, contra quod
20 natura sagax in animalibus praevidit.
Orator. Quid de quaestionibus, quae fiunt astrologis, an ne tuo
ingenio reperiri posset aequa ad omnes responsio?
Idiota. Etsi non aequa semper, posset tamen puto fieri aliqua. Quo-
modo autem coniectura fieri posset ad interrogata, inquisitione magna
*5 indiget. Nec est conveniens modus libris inscribi, licet fortassis
respondens pondus responsionis non possit colligere nisi ex pondere
interrogationis. Incitatio enim quaestionem moventis ad interrogan

1) ecentricitatesque Sa TTr O* U (ecentricitatosque) REOCDGra 2) possis R : posse D

4) Quid autem Gra 4) indiciisa 7) caristiam: sterilitatem p 10) sequetur OeUREO
10) sccus sequitur steril. Gra 10) Sic etiam Gra 11) et peste E 12) stellis: causis/>
12) indicium a 12) uti: sicuti Gra 12) med. incrementis et decrements p 13) et
cancris a 13) et: quoque acO'ro 13) iuncis: lucis m 15) Orator от. m 17) quis
oт.OCWDRala 17) indicia D 18) et от. R 19) frigus: figuris m 19) durati-
vum Gra: durabilc/) 20) sagacis D 20) in animalibus от. E 20) praevidet C:
providet p xi) fiunt: sunt p 22) possit TUE 23) semper от. О С Wo
23) puto (ut me hic pure probes idiotam) p 25) modum U D 26) pondus responsionis
от. Tr 26) possit от. D 27) etenim OCWDIo
136 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTIS

dum ex praevisione aliqua futuri eventus mota esse videtur, licet unde
motus sit non videat, sicut qui in oculo aliquid sentit quod non videt,
investigat ab alio, ut videat quid desit.
Orator. Arbitror te dicere velle: quemadmodum in rota Pythagorica
ex varia combinatione nominis interrogantis matris, horae diei ac 5
luminis lunae traditur modus responsa venandi, aut sicut vates ex
sortibus aut lectione casuali librorum Sibyllinorum aut psalterii aut
domibus caeli vel geomanticis figuris aut avium garritu seu flammae
ignis flexione aut relatione tertii aut aliquo alio casuali interventu
iudicium sumendum. ю
Idiota. Fuerunt, qui ex collocutione, quam cum interrogante habe-
bant, in referendis novis de patriae dispositione venabantur indirecte
responsionem, quasi spiritus impulsivus se in colloquiis longioribus
manifestaret. Si enim ad tristia vergebant colloquia, talis putabatur rei
eventus, si ad laeta, laetus. Ego autem ad faciem, vestes, motum oculo- 1 5
rum, formam verborum atque ponderum, sortem rerum, quas iubeo
interrogantem, iteratis ad me deferri vicibus attendens coniecturas
formari posse coniciebam, praecisiores tamen ab illo, cui quid verius
inpraemeditate incidit, in quo praesagus quidam spiritus loqui vide
tur. Arbitror tamen, nec in illa re artem possibilem nec haben- 20
tem iudicium communicare posse nec sapientem circa ista vacare
debere.
Orator. Optime ais. Refert enim Sanctus Augustinus hominem
bibulum suo tempore fuisse, cui mentium patebant cogitationes et

3) desit: sit E: hieBit/) 7) Sibilinorum Oe: Sibillinorum Sa TTr URE O CDGra: Sybillinor./)
8) caeli от. Oro 8) vel: aut SaVGr 9) reflexione E 14) Sa in marg. infer. mathe-
maticus de iudicio sortilegorum finitus (?) incarnationis (?) Dominice anno 1449 14) puta-
bantur m 15) adventus Oe 15) si etiam Ora 15) laetus putabatur Gra 15) vestes
от. O i 5) motum: tuorum С (С corr. in marg.) 16) quos Gra 17) interrogante Oe
17) attendens от. С (С corr. in marg.) D 18) formare Oe 18) conicio D: coniciebam
ceteri (corr. interlin. C) 1 8) preciosiores a 19) in praemeditatione O: impraemeditate С
corr. ex in praemeditatione 19/2о) videretur p 20) Ego autem arbitror D: arbitror
tamen C* (corr. ex Ego autem arbitror) p 23) Aug. in ypona bom. D 24) bibulum:
bubulcum c: Sa in marg. Nota de bibulo 24) patebat R

4) De rota Pythagorica vide Zinner, Gesch. d. Sternkunde p. )S1. 23) Augustinus Contra
Academicos I 6, 17 sq (PL 32, 014 sq) ; Praeterea conferre possumus Augustinum De Gen. ad
litt. VIII с. 6—)l; XII с. 1) et 17; ConfessionesVII 6; De civ. Dei XXI6sqq; XXII o ot 10;
De div. quaest, ad Simplic. II 2 sqq.
 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTS 137

fures detegebat et alia abscondita patefecit miro modo, licet levissi-

mus foret et minime sapiens.
Idiota. Scio me saepe multa praedixisse, uti spiritus dedit, et cau
sam penitus ignorabam. Tandem visum est mihi gravi viro non licere fol. 9S'
5 absque causa loqui, et amplius silui.
Orator. Postquam satis de his astrorum motibus dictum videtur,
de musicis etiam adicito !
Idiota. Ad musicam statica experimenta utilissima sunt. Nam ex
diversitate ponderum campanarum duarum tonum consonantium
10 scitur, in qua harmonica proportione tonus consistat. Sic de fistula-
rum pondere ac aquarum fistulas implentium scitur proportio: dia
pason, diapente ac diatessaron atque omnium harmoniarum qualiter-
cumque formabilium. Similiter ex pondere malleorum, ex quo
rum casu super incudem aliqua oritur harmonia, ac guttarum de
15 rupe in stagnum stillantium varias notas facientium et tibiarum ac
omnium instrumentorum musicalium ratio praecisius statera attin-
gitur.
Orator. Sic et vocum et cantilenarum.
Idiota. Immo generaliter omnes harmonicae concordantiae per
20 pondera subtilissime investigantur. Immo pondus rei est proprie har
monica proportio ex varia combinatione exorta. Immo amicitiae et
inimicitiae animaHum et hominum eiusdem speciei ac mores, et quid-
quid tale ex harmonicis concordantiis et ex contrariis dissonantiis
ponderatur. Sic et sanitas hominis harmonia ponderatur atque in-
15 firmitas; immo levitas et gravitas, prudentia et simplicitas et multa
talia, si subtiliter advertis.

1) patefacicbat p 2) foret: futssetp 4) tandum Oe 4) visum est mihi: videre

visus sum p 5) Sa in marg. nota inintelligibilis j) et: est D 5) amplius: post-
hac p 6) Postquam igitur Gro 7) etiam aliquid Gra 8) musicam enim Gro
9) resonantium p 10) armoniaca E: harmonise p 10) consistit R 10) Sic etiam a
12) ac: от. Sa: et TrURE: atque D 13) formalium D 14) casu: ¡ctu p 14) ac:
et Sa 14) guttarum от. E 15) varias notas: varios phthongos p 18) et*:
ac W 19) armoniace SaE: harmoniae с 20) Sa in marg. Quid est rei pondus
20/21) armoniaca E 21) comb, diversorum exorta OCWDIGra 22) ac: et lF
23) armoniacis E 24) ponderantur W 24) armonica Oe 24/25) atque opposite
harmoniae infirmitas p 25) levitas от. О 25) et* от. E 26) taliter E 26) Sa in
marg. nota inintelligibilis
138 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTO

Orator. Quid censes de geometria?

Idiota. Arbitror proportiones propinquas circuli et quadrati et alia
omnia, quae ad differentiam capacitatis figurarum spectant, aptius per
pondera quam aliter experiri posse. Nam si feceris vas columnare
notae diametri et altitudinis et aliud cubicum eiusdem diametri et 5
altitudinis et utrumque aqua impleveris et ponderaveris, nota tibi
erit ex diversitate ponderum inscripti quadrati ad circulum, cui in-
scribitur proportio, et per hoc propinqua coniectura circuli quadra-
tura, et quidquid circa hoc scire cupis. Sic si duas receperis la
minas penitus aequales, et unam in orbem flexeris vas columnare ю
efficiendo, et aliam in quadratum vas cubicum constituendo, et
aqua vasa ipsa impleveris: scies ex differentia ponderum differen
tiam capacitatis circuli et quadrati aequalis peripheriae. Ita si
plures tales laminas habueris, poteris in trigono, pentagono, hexa
gono et ita deinceps capacitatis differentias investigare. Similiter 15
pondere pervenire poteris ad artem capacitatum vasorum qualium-
cumque figurarum ac ad instrumenta mensurandi et ponderandi:
quomodo staterae fiant, quomodo una libra elevet mille per distan-
tiam a centro et varium descensum rectiorem et curviorem, ac quo
modo omnia subtilia navium ingenia ac machinarum fieri debeant. *o
Unde arbitror hanc staticam experientiam ad omnia geometrica peru-
tilem esse.
Orator. Satis nunc explanasti causas, cur rerum pondera optas per
stateram capi et seriatim et multipliciter conscribi. Indeque videtur
librum illum utilissimum futurum ac apud magnos sollicitandum esse, 25
ut in diversis provinciis consignentur et comportentur in unum, ut

3) ad: per Sa 3) figurarum от. с j) cubitum Oe 5 —6) aliud cubicum — alti

tudinis et от. EGr (addit Gr*) j/6) et altitudinis от. Gr 6) et ponderaveris от. E
7) erit от. D 8) coniectura nota erit circ. p 9) quidquam U 10) in от. D
11) cubitum Oe 15) ita: sic E 17) et: ac W 18) elevet SaTTrRE: clevat
ceteri a 20) ingenia: instrumenta p 21/22) Post perutilem esse p addit: Potes et pon
derare, si vis et si paulo es curiosior, numerum capillorum, frondium, granorum, arenarum
unius moda et quarumcumquc rerum, si in exigua quantitate ponas in statera ct notes
pondus et numeres illa, deinde totum ponderes. Ex proportione totius ponderis ad partem
proportionem agnosces numeri ad numerum verisimili coniectura et propinquitate 23) optas
SaTTrOeU RE D: aptas COWGra 24) Namque videtur CGro: mihique videtur D:
namque verisimile est/> 25) fut. aс: fore at<|uc p 25) esse: fore Tr 26) con-
signctur О
 IDIOTA DE STATICIS EXPERIMENTS 139

ad multa nobis abscondita facilius perducamur. Egoque non cessabo

undique ut fiat promovere.
Idiota. Si me amas, diligens esto et vale!

1) ad от. D 1) Ego quoque p 2) ut fiat undique promovere a: ut fiat ubi vis

gentium promovere p 2) Sa in marg. sic fieri 3) Idiota от. Sa 3) Vale.
Amen. ORD; Vale etc. U: Vale Deo gratias a 3) 1450 Nona Septembris Fabriani
complevi N. Card. S. Petri, scriba addit: Finivi Aquisgrani a. D. 145 1 Octava S. Leopardi
Je : Finis. 1450 XIV. Septembris Fabriani complevi N. Card. S. Petri T: Explicit. Laus Deo
У: Et sic est finis. Deo gratias U: Et sic est finis huius tractatus. 1450 Septembris XIV
complevi N. Card. S. Petri Ot: Amen. Finis. A. D. 1450 die XrV Septembris Fabriani complevi
de staticis experimentis N. Cardinalis S. Petri ad Vincula Eps. Brixinensis E: Vale. Amen.
Explicit tractatus de staticis experimentis reverendissimi Patris ac Domini, Domini Nicolay de
Cusa Cardinalis S. Petri ad Vincula aс Episcopi Brixinensis, quem fecit Fabriani a. D. 1450
XIV Septembris O: Deo gratias. щ Fabriani XIII Septembris N. Card. S. Petri etc. C: Vale
Amen. Deo gratias. Explicit ydeota de staticis experimentis. Deo gratias 1463 D: Deo gratias
W: Finit ydiote liber de staticis experimentis Fabriani XIII Septembris N. Cardinalis S. Petri.
Altissimarum theoriarum libri huius voluminis sanctae memoriae Reverendissimi in Christo
Patris ac Domini, Domini Nicolai de Cusza sacrosanctae Romanae ccclesiae tituli S. Petri ad
Vincula presbiteri Cardinalis, Episcopi Brixinensis, in cardinalatu ct ante mira claritate ingenii
illuminatissimoque intellectu composai hoc faceto terminantur termino a: Deo gratias. Finit
ydiote liber de staticis experimentis. Et est sciendum, quod ydcote quattuor sunt libri altissi
marum theoricarum ab illuminatissimo viro Domino Nicolao de Cusa editi, quorum primus
est de sapientia, secundus de conceptibus, tertius de mente et quartus de staticis experimentis.
Amen Gr: Quarti dialogi Idiote R. P. Nicolai de Cusa Cardinalis, quem ad rclaxationem animi
ex gravioribus curis absolvit Fabriani XIII. Sept. 1450 finis p: Quarti dialogi Idiote finis b
 I.
INDEX NOMINUM
quae Cusatius ipse in textи Idiotae profitetur

Academic1 54,12
Aristoteles 60,14; 104,2. 7. 11. 17; 109,3. 11. 20
Augustinus 136,23
BoETHius 71,7; 86,16; 90,16
Crassus, T. Attilius 46,17. 21
Delph1 46,n
Dionysius Areopagita 72,4
Hermes Trismegistos 55,20
H1pparchus 133,11
Nimrod (Nemroth) 133,11
Per1patetici 54,12; 62,12; 73,7; 101,16; 106,4
Physici 80,4; 82,12. 16; 84,23
Philo 64,16. 20
Plato 47,1o. 13; 61,11. 26; 100,4; 104,2 7. 10. 13. 17; 109,6. 10. 11; 110,1
Platonic1 63,7; 71,6; 73,7; 101,17; 102,10; 106,1
Pythagoras 63,7
Pythagoricus 67,13. 14. 16; 71,6
Pythagorica rota 136,4
SlBYLLINI LIBRI 136,7
Trismegistus vide Hermes
V1truvius 120,10; 126,3
 п.
INDEX AUCTORUM
qui aut ab ipso Cusano laudati aut ab editare ad contextuta illustrandum allati sunt

A. FONTES
Adelhardus Bathensis
De eodem et diverso (ed. Wiilner, Monasterü 1903 BGPHM IV 1) : 73,4
Aelianus
De natura animalium (ed. R. Hercber, Paris. 1SjS) : 108,12
Alanus : 99,14

Albertus Magnus
De creaturis (Opera t. XXXV 6)j, ed. Borgtet, Paris. 1894) П qu. 78 :
75,16; 84,6
Alcherus Clarevallensis
De spiritu et anima (PL 40, 802) с 33 : 75,16; 84,6
Alchwar1zmi
Tie Algebra of Mohammed ben Musa (ed. Rosen, Londin. 18j1) : 6,16
Amelius
Apud Stobaeum, Eclog. I )88 : 106,1
Anonymus Berolinensis : 59,1; 77,16; 93,1; 104,7

Anselmus
De veritate с 16 (PL lj8, 478) : 36,6
Aristoteles
(Opera rec. I. Bekker, Berol. 18ßl/7o)
De anima III 8; Ш 4; I 2; Ш 10; П l; Ш 10; I 3 : 52,20; 60,14; 61,3;
73,4. 7; 76,21; 104,11; 106,4
Analytica posteriora II 19; II 4 : 60,14; 61,3; 73,4
De caelo II 12 : 104,11; 106,4
De memoria 1 : 52,20
Metaphysica I : 45,11; 60,14; 61,3; 65,19; 67,13; 69,14 ! Ш : 7,6; 67,13
II IV : 8,4 II V : 7,6 II VU : 76,21 I УШ : 76,21 11 IX : 6,16; 104,11 II
X : 8,4 II XI : 8,1 I XII : 104,11; 106,4 II ХШ : 6,16; 67,13 II XIV :
8,1; 67,13
144
Physica m 7; VIII 6; IV И; VIII l : 8,1; 104,11; 112,23
Rhetorica 1 11 : 45,11
Tópica П 7; II 3 : 61,3; 73,4
Augustinus
(Opera PL vol. )2—47. Parisiis 184j—49)
Contra Académicos I 6. 17 (PL }2) : 136,23
Civitas Dei XXI6sqq; XXII 9 sq (л/. Dombart-Ka¡b') : 133,11; 136,22
Confessiones VII 6 (ed. Knoell, Lips. 192S) : 136,22
Doctrina christiana (P L }4) I 6. 32 : 11,7; 39,3; 99,19
Epistolae (PL )j) 140 : 39,3
De Genesi ad litt. (ed. Zycha СSEL 2S) VIII 6sqq; XII 13. 17 : 136,22
Quaestiones in Heptateuchum (PL }4) II 26 : 5,11
In Joh. Ev. (PL ßj) tr. 20,1; tr. 1,1-3 : 8,17; 28,18
Enarratio in Psalmos (PL )6/7) 8,4; 62,14; 134,6; 121,3 : 5,11; 11,3;
14,2; 39,3
Sermones (PL ) 8/9) 8,11. 14; 117,8; 177,8; 98,3 : 5,11; 28,18; 39,3; 65,3
De Trinitate (PL 42) X 12; XII 14; XIV 8; VIII 2; Xl2. 14 : 57,9; 106,1
De diversis quaestionibus (PL 40) II 2 sq : 136,22
Soliloquia (PL )2) I 13 : 10,2
De vera religione (PL }4) 9,17 : 18,12
De musica (PL )2) I 12 : 68,14; 70,16
Averroës
Metaphysica (Vaut. 1j42) : 75,2; 106,16
Av1cenna
De anima (Opera ed. Vaut. ljoS) : 49,4; 99,24

Bernardus
(Opera ed. Mabillon PL 182—18}) : 11,3
Biblia Sacra
Cantica 1,3 : 12,1 Ф Acta Apostolorum 17,28 : 13,10 Ф Apocalypsis :
13,10 ü I Cor. 3,19 : 3,6 I 8,1 : 3,8 » Exodus : 5,11 # Eccli. 24,7 : 5,2;
6,6; 7,13; 12,6 ü Ephes. 4,13 : 4,17 # Gal. 5,22 : 19,2 ü Johannes Ev. 1,1 :
19,10 # I Joh. 3,9 : 63,11 ф Matthaeus 13,14 : 18,9 # Proverbia 1,20 :
5,2; 5,16; 6,6; 7,12; 12,6; 120,3 # Psalmi 10,6 : 18,16 II 35,10 : 12,6 I!
103,24 : 19,14 I 125,7 : 4,7 # Sapientia 9,1 : 19,8 ¡I 8,1 : 19,14; 22,2 II
11,21 : 120,6 # I Tim. 6,16 : 103,21
BOETHIUS
De Arithmetica (ed. Friedlein, Lips. 1867) : 6,16; 7,6; 69,2; 70,13; 71,7;
86,16; 87,6. 17; 90,16. 23; 91,23
De Musica (ed. Friedlein, Lips. 1867) : 69,1; 90,19
Consolatio philosophiae (ed. R. Peiper, Lips. 1871) : 59,1; 82,17

Bonaventura
Comment, in hb. Sententiarum (ed. Quaracchi 1882/89) : 11,3; 17,18; 39,3;
107,20; 108,12
 45
Chalcidiüs
Comment, in Platonis Timaeum (ed. WroM, Lips. 1876) : 52,1; 65,14;
108,12
Cicero
De natura deorum : 46,18
Or. ad Brutum : 47,12
Academ. II 37,118 : 67,13
De republica VI 13 : 108,12
Somnium Scipionis II 7 sq : 109,3

Clarenbaldus Atrebatensis : 59,1; 77,16; 93,1

Claud1anus
De statu an. I1 7 (PL jß, 697—780) : 73,7
Cusan us : vide Nicolaus

Dante
Monarchie II 2 : 47,13

Diogenes Laertius
De vitis etc. (rec. Cobet. Paris. 18jo) : 47,13

[DioNysius Areopag1ta]
(Opera PG )—4)
Mystica theol. с б : 28,18
De divin. nomin. 2,6 et 5,8 : 21,21; 28,18; 72,4
De caelesti hierarchia с 6, 7, 12 : 110,22
Epist. I ad Gaium : 28,18
Epist. V ad Dorotheum : 28,18
Duns Scotus : vide Ioannes Duns Scotus

Eckardus / Magister /
In Genesim : 17,3
In Eccles. : 11,3
In Sapientiam (ed. Tbiry) : 11,3; 17,3; 28,18; 32,16; 51,20
In Ioannem : 14,2; 49,4; 51,1; 52,6; 65,14
Buch der göttlichen Tröstung (ed. Strauch*, Bonnae 1922) : 18,13
Von dem edelen Menschen (ed. Liet¡¡mann) : 63,11
EUDEMUS
Fragmente (colleg. L. Spetiffl, Веrоl, 1860) : 69,14; 106,1
J. Gerson
De mente contemplationis : 11,3

Hermes Trismeg1stus : 11,7; 55,20

HlERONYMUS
De viris illustribus (PL 2), 601—720) : 64,i6
146

HlPPARCHUS
In Arati et Eudoxi phaenomena comment, (ed. Manitius, Lips. 1894) ". 133,11

HlPPOLYTUS
Refutatio haeres. VI 26 (ed. P. Wendland, Laps. 1916) : 108,2

H1ppasus : 69,14

Hugo de S. Victore

In Gen. (Opera: PL 17j—177) : 17,18

Iamblichus
In Nicomachi arithmet. introductio (ed. Pistelli, Lips. 1894) : 69,14

IOANNICS SaRESBERIENSIS
Metalogicon (ed. Webb, Oxoniae 1929) : 33,14; 65,14; 93,1; 99,19; 104,7;
113,14
IoANNES Duns Scotus : 99,19

ISIDORUS HlSPALENSIS
Etymologiae (ed. Lindsay, Oxoniae 1911) : 11,3
lULIANUS
(Opera ed. Hertlein I et I1, Lips. 187j¡7 6) : 108,12

L1ber de causis

(ed. Bardenbewer, Friburgi 1882) : 49,14

L1viUS
lb. ХХП : 46,18
Macrobius
Comm. in Ciceronis Somnium Scipionis (ed. EyssenbaraY', Lips. 189)) :
73,4. 7: 108,12; 109,3

NlCOLAUS CUSANUS
(Opera ed. Faber Stapulensis, ар. /od. Badium Ascensium, Paris. 1j14)
Apologia (ed. R. Klibansky, Lips. 19)2) : 3,4; 5,7; 9,1; 12,2; 20,17; 25,10:
26,11; 28,18; 30,18; 33,3; 52,20; 55,7. 11; 57,2; 64,16; 65,14; 87,3;
110,7. 8; 119,6
De annuntiatione : 4,2
De coniecturis : 6,11. 16; 9l; 25,1. 4. 10; 26,11; 28,18; 33,3; 48,21; 51,2;
52,20; 60,1; 64,6. 20; 68,13; 69,2; 71,1. 9. 16; 75,8. 16; 76,16. 17; 81,6;
82,16; 83,19; 84,10. 11; 87,3; 88,12; 89,24; 94,3; 98,18; 99,14; 105,11;
110,19; 111,19; 112,17; 113,14; 119,6
De dato Patris luminum : 64,24
De docta ignorantia (edd. Hoffmann et Klibansky, Lips. 19)2) : 6,16; 12,16;
17,3; 19,21; 20,7. 13. 17; 21,21; 25,10; 26,11. 23; 28,18; 30,18; 32,26;
33,3. 14; 34,12. 19. 20; 35,8; 36,2. 6. 18; 37,2; 49,22; 50,20. 26; 51,2. 6;
52,1. 20; 55,1. 7. 11; 57,2; 59,1. 9. 11. 20; 65,14; 66,13; 67,20; 68,6;
69,10. 12; 70,6. 13. 16. 24. 26; 71,1. 9. 16; 72,8. 14; 73,1. 4; 76,21;
 147

77,1б; 81,30; 85,1. 18; 86,21; 87,3. б. 23. 26; 88,8. 12; 89,11; 90,6;
91,19; 93,1. 6. 14. 16; 94,3; 95,6. 24; 96,11; 98,18; 99,19. 24; 104,1. 7;
105,11. 19. 24; 107,21; 112,17; 113,13. 14; 119,6
De Deo abscondito : 28,18
De filiatione Dei : 9,1; 28,18; 88,8; 89,8; 111,16
De Genesi : 3,6; 20,10. 17; 30,18; 33,3. 14; 51,8; 57,12; 66,13; 75,7;
105,7. 19
De geometricas trans mutationibus : 20,13
De mente : 30,3; 33,1. 7; 57,2; 71,14; 73,4. 7; 74,3; 76,21; 89,8; 94,3;
108,2; 113,14
De quaerendo Deum : 25,4; 65,3
De sapientia : 11,7; 119,6
Dies sanctificatus (ed. R. Klibansky, Cusanustexte, I Predigten. SB Heid.
Ak. 1928/9) : 19,21; 93,16; 99,24; 110,7

NlCOMACHUS
Introductio arithmet. (ed. Hoche, Lips. 1866) : 6,16

Olympiodorus
Vita Platonis (ed. К. F. Hermann, edit. Plat. VI 196 sqq) : 47,12

Petrus Lombardus
Sententiarum libri IV (ed. Quaraccbi 1882 sqq) : 39,3; 99,19

Philo Iudaeus
De opificio mundi (ed. Cohn-Wendland I, Berolini 1896) : 58,10; 64,16; 73,7

Philolaus : 67,13; 68,16; 69,2; 86,7

Philoponus
Comment, in Arist. De anima (ed. Hayduck 189/) : 61,3; 73,4
Comment, in Arist. De Metaphysica (ed. Ferraras 1j8ß) : 108,12
Plato
(Opera ed. Burnet, Oxoniae 1899—1906)
Apologia : 5,6
Charmides : 46,12
Convivium : 77,23
Epist. VII : 49,14
Alcibiades : 46,12
Leges : 46,12; 104,10
Meno : 60,14; 61,11
Parmenides : 6,16; 13,10; 61,11
Phaedo : 8,4; 46,12; 60,14; 61,11; 73,4; 82,17; 104,10; 108,2
Phaеdras : 4,2; 60,14; 61,11; 65,19; 82,17; 104,10
Philebus : 46,12; 101,17
Protagoras : 46,12
Respublica : 14,7. 12; 61,11. 26
Sophistes : 11,7
Theaetetus : 65,19
Timaeus : 61,11; 73,7; 82,17; 100,4; 101,17; 104,7. 10; 106,1; 113,14
i48

Plot1nus
(Opera ed. R. Volkmann, Lips. 188j¡4)
Enneades : 11,7; 16,14; 21,21; 28,18; 47,13; 51,23; 58,ю; 73,4; 106,1;
109,6

Plutarchus
Placita philosophorum (v. Diels, Doxograpbi graeci. Berol. 1879) : 67,13

PoRPhyRius : 69,1; 106,1; 108,12

Proclus
Comment, in Platonis Timaeum (ed. E. Diebl, Lips, 190ß/6) : 6,16; 11,7;
13,10; 73,7; 82,17
Comment, in Parmenidem (ed. G. Stallbaum, Lips. 1840) : 13,10; 21,21;
63,11
Comm. in Rempublicam (ed. Kroll, Lips. 1899/01) : 63,11: 106,1; 108,12
Elementado theologica (ed. E. R. Dodds, Oxoniae 19))) : 11,7; 14,4; 16,11;
49,16; 57,l6; 73,7; 86,7; 110,22

Psellus
WêXi.ov таг» tkqI agi&fiTjTixijç avvorpiç (Paris. 1j)8) : 6,16

Robertus LiNCOLNiENSis (Grosseteste)

Comm. in Mysticam Theologiam (ed. inter opera Dionysii Areop. Argentorati
ljo)) : 25,1

Scotus Er1ugena
De divisione naturae (ed. C. B. Schlüter, Monaster» 18j8) : 11,7; 13,10

Seneca
Epistulae morales (ed. Hense, Lips. 1914) : 47,13; 52,1; 66,13

Stobaeus
Eclogae (ed. A. Meineke, Lips. 1860/4) : 63,7; 67,13; 106,1; 108;12; 109,3

SlGER : 101,16

SlMPLICIUS
Comm. in Physicam (ed. H. Diels, Berolini 1882) : 69, 14

Su1das
Lexicon (rec. G. Bernbardy I et II, Halis 18)4/ j)) : 108,12

Syrian us
Comm. in Aristotelis Metaphysicam (ed. Usener in Arist. opp. edit. Acad. reg.
Boruss. vol. V, Berolini 1870) : 69,14

Theodoretus
Graecorum affectionum curatio (ed. Raeder, Lips. 1904) : 63,7
 149
Theodoricus Carnotensis
De sex dierum operibus I (Hauréau, Notices et extraits I, Paris. 1890) :
19,21; 52,1; 59,3; 66,13
II (inedit. citatioms apud R. Klibansky in edit. Doctae Ignor. et Apologiae) :
59,1. 3; 76,21
Commentai., in Boethium De Trinitate (ed. partim Jansen, Der Kommentar
des ClarenbaUus v. Arras %u Воetbins De Trinitate, Vratislaviae 1926) : 93,1

Theodorus de Asine : 11,7; 106,1

Theon Smyrnaeus
Expositio rer. mathematicarum (ed. Hiller, Lips. 187í) : 6,18

Thomas Aquinas

(Opera edit. Leonina, Romae 1882—19ßi) I—XV

Summa contra gentiles (ed. Leonina XII—XV) : 52,20; 75,2
Summa theol. (ed. Leonina IV—XII) : 17,18; 75,2
De unitate intellectus : 101,16
Expositio super librum De causis (Opuscula ed. Mandonnet vol. I Paris.
1927) : 49,16
VlTRUVIUS
Architectura (ed. Krobn) I 4 : 120,10; VII 8 : 126,3

Xenocrates
Fragmenta (ed. R. Heinle, Lips. 1892) : 73,4

В. TESTIMONIA
Bernardus de Wag1ng
Defensorium (ed. Vansteenbergbe, Monasterii 191j, BGPhM) : 28,18

Brunus Iordanus
(Opere italiane* vol. I—III ed. Gentile-Scampato, Bari 192ß/27; Opera latina
conscripta ed. Fiorentino-Tocco-Vitelli, Neapoli Florent. 1879/91) : 34,8. 20;
35,10; 59,7

G. G. Le1bnit1us
(Opera pbilosophica ed. I. Ed. Erdmann, Berolini 1840)
Nouveaux essais II 1 : 52,20

John Locke
(Lockes Philosophical Works in 2 vol. ed. by J. A. St. John, Londinii 187})
Essay conc. human understanding II 1 : 52,20

Melanchthon
De anima : 52,20
I50

Nicolaus Cusanus
(Opera ed. Faber Stapulensis, apud Iod. Radium Ascensium, Paris. 1j14)
Complementum theologicum : 35,19; 36,6; 48,20; 49,11; 57,11; 60,7.
18. 23; 67,18; 79,1. 6; 82,2; 85,8; 89,24
Concordantia catholica : 15,24
Cribratio Alchorani : 25,4; 48,12; 59,3; 80,3; 93,6; 96,11; 98,18; 105,11
De annuntiatione : 4,2
De apice theoriae : 5,2; 20,7; 94,16
De beryllo : 20,7; 28,18; 33,3; 69,13; 81,14; 104,1; 105,11; 108,2
De ludo globi : 6,11. 16; 17,1; 25,4; 30,18; 33,13; 51,18; 52,1; 57,2. 9;
59,20; 63,1; 64,20; 70,24; 72,4; 73,7; 75,2; 76,12; 77,16; 80,21; 86,13.21;
87,9, 11; 93,14; 96,26; 104,1; 105,11; 110,19; 112,7; 113,6. 21
De venatione sapientiae : 4,10; 6,16; 10,18; 11,7; 14,4; 19,6. 20; 25,9;
28,18; 30,3; 33,13; 35,2; 48,18. 20; 49,14; 53,16; 55,1; 57,9; 59,3; 63,11;
65,17; 74,20; 75,4; 85,8; 92,4; 93,14; 94,13. 16; 99,19
De visione Dei : 6,16; 20,7; 26,11; 33,7; 57,2; 68,19; 70,26; 71,9; 89,17;
96,26; 106,16
De mente : 25,10; 62,16; 73,11
De possest : 20,7; 25,4. 9; 30,18; 55,1; 57,2; 94,21; 95,24
De statitis experimentis : 25,10; 32,9
Sermones: Excitationum I : 20,7; 25,9; 28,18; 35,2: 51,1; 88,12; 113,21 II
П : 15,7 II Ш : 17,6; 18,17; 113,4 II IV : 7,6; 12,4; 20,7 II V : 4,10;
10,18; 15,16; 16,1; 17,1; 58,10; 62,16; 63,1. 11 ; 65,17; 80,3; 95,24; 100,19;
101,6 II VI : 18,17 II VII : 6,16; 14,4; 20,17; 48,20; 68,14; 72,4; 73,1. 11;
88,12 II Vni : 17,1; 57,9; 58,10; 80,21 ; 92,4 II IX : 45,11; 89,19 II
X : 12,6

Wenck, Ioannes
De ignota litteratura (ed. Vansteenberghe 191o BGPbM VIII 6) : 59,7
 \ I О

In
NICOLAI DE CUSA
OPERA OMNIA
Й IUSSU ET AUCTORITATE
ACADEMIAE LITTERARUM
HEIDELBERGENSIS
AD CODICUM FIDEM EDITA
V.
IDIOTA

iаасс DE SAPIENTIA DE MENTE

DE STATICIS EXPERIMENTS
ас
ас EDIDIT
ас
ас
ас LUDOVICUS BAUR
ас
ас
ас
ас
ас
ас
ас
Ч
ас
ас
ас
Ч
ас
ас
ас
ас LIPSIAE
ас
ас IN AEDIBUS FELICIS MEINER
ас
ас
ас
ас MCMXXXVII
ас
ас
ас
ас
щ
щ
5Ïs2Sa5HEHSH5asaS252SZ5HS2SE52Sa5ES2SHS2SaSSSHSH52SH5HS2Sa5HS?.
H5HS2SE5H5HSE5H525H525a525a52SESHSasa5HS2Sa5SSaSH5E5H5a5ESESHS2S25HSHSHS25HS25ES2SH5 HSHSHSHsasHSHsasHSES
IsasasBsasEsasasasasasasHsasasgsasasasasHSHSHSBsasasasHsasasasBsasasasasE

NICOLAI DE CUSA
OPERA PHILOSOPHICA

CONSPECTUS
VOLUMEN
IDE DOCTA IGNORANTIA
IIAPOLOGIA DO СТАЕ IGNORANTIAE
IIIDE CONIECTURIS
IV DE FILIATIONE DEI
DE GENESI
V IDIOTADE SAPIENTIAL II; DE MENTE;
DE STATICIS EXPERIMENTIS
VI DE VISIONE DEI
VII DE PACE FIDEI
feil CRIBRATIO ALCHORANI
*k DE LUDO GLOBI
^.COMPENDIUM
DE POSSEST
XI DE BERYLLO
DÉ^DATO PATRIS LUMINUM
^jjg&UAERENDO DEUM
XII iDE VENATIONE SAPIENTIAE
DE ÁPICE THEORIAE

XIII]
XIV
|de concordantia catholica

B5a5gj5H5a5H5HSH5a5E5B5Hga5H5HSa5H5HSa5aSH5H5H5a55555a5B5a5g5E5g5H5H5aSE5