რევაზ აბაშია, სიბილანტურ ფონემათა სისტემა ქართველურ და დაღესტნურ ენებში

avtoris stili daculia
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti
kavkasiologia
revaz abaSia
sibilantur fonemaTa sistema qarTvelur da daRestnur enebSi

(istoriul-SedarebiTi analizi)
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo

universitetis filosofiis doqtoris (PHD) akademiuri
xarisxis mosapoveblad (filologiis mimarTulebiT)
warmodgenili
disertacia
mecnier-xelmZRvaneli: prof. c. baramiZe

sarCevi
1 Sesavali …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _ 2
2 Tavi I. sibilantur fonemaTa sistema qarTvelur
enebSi.
$1. sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa
monacvleobisaTvis qarTvelur enebsa da 18
dialeqtebSi …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _
3 $2. qarTuli dialeqtikuri leqsika da saerToqarTve-
luri fuZe-enis rekonstruqciis zogierTi
sakiTxi …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _ 23
4 $3. TanxmovanTa gadawevis saerTo wesi qarTvelur
enebsa da dialeqtebSi …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _ 27
5 $4. sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis wesi saerTo
qarTveluri fuZe-enis Ziriseul struqturebSi…_ _ _ 29
6 $5. sibilantTa Sesatyvisobis zogierTi sakiTxi
qarTvelur enebSi …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ 33
7 $6. qarTveluri fuZe-enis sibilantur fonemaTa
rekonstruqciis zogierTi sakiTxi…_ _ _ _ _ _ _…_ _ 39
8 $7. dialeqturi poziciis principi da qarTvelur
enobriv erTeulTa urTierTmimarTebis zogierTi
sakiTxi…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _ 47
9 $8. sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa monac-
vleobisaTvis qarTuli enis dialeqtebSi da qarTve-
lur fuZe-enaSi amosavali fonemebis rekonstruqciis
zogierTi sakiTxi. I…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _ 55
10 $9. sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa monac-
vleobisaTvis qarTuli enis dialeqtebSi da qarTve-
lur fuZe-enaSi amosavali fonemebis rekonstruqciis
zogierTi sakiTxi. II …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _ 59
11 $10. morfemaTa SesatyvisobisaTvis qarTvelur enebSi
…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ 65
2
12 $11. sibilantur fonemaTa sisina da SiSina
saxeobebis monacvleobisaTvis qarTvelur enebsa da
dialeqtebSi …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ 67
13 Tavi II. saerToqarTveluri leqsika sibilantTa

Sesatyvisobis mixedviT da qarTveluri etimologiebi 77
14 Tavi III. sibilantur fonemaTa sistema daRestnur

enebSi
$1. sibilantur spirantTa da afrikatTa sistemis
SedgenilobisaTvis daRestnur enebSi…_ _ _ _ _ _ _ 110
15 $2. xunZuri enis sibilantur fonemaTa sistema da
daRestnur enaTa SedarebiTi fonetikis zogierTi
sakiTxi…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ 116
16 $3. `kavkasiuri bgerebi~ da daRestnur enaTa fonema-
turi sistema …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ 118
17 $4. `sisinasibilanturi~ da `SiSinasibilanturi~
daRestnuri enebi da dialeqtebi …_ _ _ _ _ _ _…_ 121
18 $5. sibilantur spirantTa SesatyvisobisaTvis daRes-
tnur da qarTvelur enebSi …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ 123
19 $6. sibilantur fonemaTa substituciisaTvis iberi-
ul-kavkasiur enebSi …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _ 126
20 $7. sibilantur spirantTa refleqsebisaTvis daRes-
tnur enebSi…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ 132
21 daskvna…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _ _ 135
22 literatura …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ 151
23 wyaroebi …_ _ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ _…_ _ _ _ _ 174
3
Sesavali
qarTvelologiaSi gavrcelebuli Teoriis mixedviT saerTo-

qarTvelur fuZe-enaSi unda arsebuliyo sibilantur fonemaTa (spirantTa
da afrikatTa) sami rigi:
1. wina rigi: sisina (z s Z c w) sibilantebi;
2. Sua rigi: sisin-SiSina (z’ s’ Z’ c’ w’) sibilantebi;
3. ukana rigi: SiSina (J) S j C W) sibilantebi;
aqedan warmodga qarTvelur enebSi sibilantTa Sesatyvisobis
cnobili wesi:
1. saerTo qarTveluri – sisina: qarTuli – sisina: zanuri – sisina:
svanuri sisina;
2. saerTo-qarTveluri- sisin-SiSina: qarTuli – sisina: zanuri –
SiSina: svanuri – SiSina;
3. saerTo-qarTveluri – SiSina: qarTuli – SiSina: zanuri - SiSina
+ velari tipis TanxmovanTkompleqsi: svanuri – SiSina + velari tipis
TanxmovanTkompleqsi (Мачавариани, 1960; maWavariani, 1965).
qarTvelur enaTa sisina da zanur-svanur SiSina sibilantTa
amosavlad fuZe-enaSi sxvadasxva rigis (sxvadasxva bunebis) fonemaTa
arsebobaze miuTiTebda v. polakic (Polak, 1955). aseve fuZe-enis doneze
sisin-SiSina sibilantTa nacvlad sibilanturi TanxmovanTkompleqsebi
ivaraudes k. Smidtma (Schmidt 1961; 1962), g.wereTelma (wereTeli, 1965), i.
meliqiSvilma (meliqiSvili, 1980, 2001).
sibilantTa sami rigis Teoriis Seqmnamde qarTvelologiaSi
tradiciuli iyo mosazreba fuZe-enaSi ori rigis_ sisina da SiSina –
sibilantTa arsebobis Sesaxeb (Чикобава, 1948; rogava, 1960).
kvlavac daismis kiTxva: ras unda gamoewvia qarTveluri enebis
Sesatyvis fuZeebSi qarTuli sisina sibilantebis ekvivalentebad zanur-
svanuri rogorc sisina, ise SiSina sibilantebis arseboba?
vfiqrobT, am movlenas safuZvlad udevs araerTi mizezi, SediZleba
iTqvas, mizezTa kompleqsi. SesaZleblad gvesaxeba qarTvelologiaSi am
mimarTebiT gamoTqmuli mosazrebebis gaTvaliswinebiT sxvagvari
interpretaciis mcdelobac.
4
sibilantTa SesatyvisobaSi gamovlenili zogierTi wesis mixedviT,
vfiqrobT, qarTvelur fuZe-enaSi damatebiTi rigis (Sua rigis – sisin-
SiSina) sibilantTa daSvebis saWiroeba ar Cans.
amas gvavaraudebinebs ramdenime mizezi. maT Soris, Cveni azriT,
mniSvnelovania: Zireul morfemaTa Semadgeneli sibilantebis
SeTavsebadobis principi da dialeqturi poziciis principi.
Zireul morfemaTa Semadgeneli sibilantebis SeTavsebadobis
principi gatarebulia rogorc saerTo-qarTveluri fuZe-enis Zireul
morfemebSi, ise calkeuli qarTveluri enis doneze aRdgenil
arqetipebSic. am princips safuZvlad udevs erTi kanonzomiereba: arc
erTi damajereblad rekonstruirebuli praforma (saerToqarTveluri
fuZe-enis doneze aRdgenili arqetipi) ar Seicavs Sua rigis (sisin-SiSina)
sibilantTan erTad wina rigis (SiSina) sibilants, iseve rogorc
calkeul arqetipSi dauSvebelia wina rigis (sisina) da ukana rigis
(SiSina)OsibilantTa Tanaarseboba. calkeul arqetipSi sxvadasxva rigis
sibilantTa dauSveblobaze miuTiTeben g. maWavariani (maWavariani, 1965) da
h. fenrixi (fenrixi, 1978). fuZe-enaSi Sua rigis (sisin-SiSina) sibilantTa
arsebobis SemTxvevaSi ki aseT sibilantTa siaxlovis (SeTavsebadobis)
gamo rogorc wina rigis (sisina), ise – ukana rigis (SiSina)
sibilantebTan (warmoiTqmis adgilis mixedviT savsebiT dasaSvebi iyo
calkeul arqetipSi sisin-SiSina sibilantis rogorc sisina, ise SiSina
sibilantTan Tanaarseboba, Tumca, dauSvebelia sisina sibilantis
SiSinasTan Tanaarseboba).
es viTareba ara mxolod qarTvelur fuZe-enaSi, aramed calkeul
qarTvelur enaSi rekonstruirebul praformaTa reinterpretaciis
saSualebasac iZleva.
qarTuli wuer-i (`wveri~): zanuri wvanj-i/wvand-i: svanuri uer
fuZeTa Sesatyvisobis mixedviT unda vivaraudoT aseTi procesebi: wvand -
<wvanj- <*Wuanj- <*Wuaj- <Wuar- (zanurSi) da uer- <*huer- <*Wuer-
(svanurSi) disimilaciuri dezafrikatizaciis Sedegad. e. i. qarTvelur
fuZe-enasa da qarTulSi aRdgeba sisina (w) sibilantiani fuZe, xolo
zanursa da svanurSi misi SiSina (W) Sesatyvisis Semcveli fuZe.
qarTuli siZe: zanuri sinja/sinda (megr.), sija (Wan.): svanuri CiJe
Sesatyvisobis mixedviTac zanurSi amosavlad wina rigis (sisina) s
5
spirantiani fuZe ver miiCneva, vinaidan imave fuZeSi ukana rigis (SiSina)
j sibilanti gvxvdeba. amdenad: sinda<sinja<*Sinja<*Sija, aseve
disimilaciuri dezafrikatizaciis Sedegad. amas aSkarad uWers mxars
svanuri fuZe – CiJe, romelSic orive sibilanti SiSinaa, e.i. erTi rigisaa
(CiJe < *Sije) da ar arRvevs sibilantTa SeTavsebadobis wess. aRdgenil
praformebSi erTi rigis sibilantTa Tanaarsebobis es wesi araerTi
arqetipis axleburi rekonstruqciis safuZvels qmnis: saerTo
qarTveluri *cuar: qarT. cuar- zan: cunj- <*Cunj- <*Cuj- <*Cuoj-;
saerToqarTveluri *Zewn-: qarT. Zewn-: zan. ziWon- <*ZiWon- <*jiWon- da
sxv.
sxvagvar interpretacias moiTxovs aseve saerToqarTveluri fuZe-
enis doneze aRdgenili is arqetipebi (*Zarc’u- `Zarcva~, *ZeSa `SeSa~,
*Zec’x- `cecxli~, *zaSu- `SaSvi~), sadac TiToeuli fuZisTvis sxvadasxva
rigis sibilantebia rekonstruirebuli, rac arRvevs calkeul
arqetipebSi sibilantTa SeTavsebadobis zemoxsenenbul princips. am
principis sasargeblod metyvelebs qarTvelologiaSi rekonstruirebul
praformaTa sixSirul-raodenobrivi mimarTebac: Tu sxvadasxva rigis
sibilantebi sul xuTiode arqetipSia warmodgenili (romelic ar aris
sayovelTaod gaziarebuli da moepoveba alternaciuli dakavSirebebi),
erTi rigis (saerTo, saziaro rigis) sibilantTa Semcveli arqetipebis
raodenoba xuT aTeuls scildeba (ix. arqetipTa saZiebeli, wignSi: h.
fenrixi, z. sarjvelaZe, qarTvelur enaTa etimologiuri leqsikoni, II
Sevsebuli gamocema, Tb. 2000).
dialeqturi poziciis principi (qarTvelur dialeqtTa gavrcelebis
adgilis erTmaneTTan siaxlove-siSoris mixedviT) gulisxmobs rogorc
zanurSi, ise svanurSi dialeqtTa (TqmaTa) leqsikis iseT Tanaarsebobas,
romelic Seapirobebs am enebSi saerToqarTvelur SiSina sibilantian
fuZeebTan erTad sisina sibilantebis Semcveli fuZeebis arsebobas. es
viTareba nawilobriv qarTul dialeqtebSic gamovlinda.
miuxedavad imisa, rom zanursa da svanurSi qarTuli ena-
dialeqtebidan Sesuli araerTi fuZe gvxvdeba, romelic sisina
sibilants Seicavs, vfiqrobT, mraval zanur-svanur fuZeSi qarTveluri
fuZe-enis sisina sibilantis aseve sisina (identuri) ekvivalentia
SenarCunebuli. qarTvelur enebsa da dialeqtebSi sisina sibilantTa
6
ganawileba da maT ekvivalentTa Camoyalibeba sxvadasxva dialeqtur
arealsa da sxvadasxva qronologiur safexurs gulisxmobs:
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis pirvel safexurze wina
rigis (sisina) sibilantebi ucvleladaa warmodgenili qarTul, zanur da
svanur dialeqtebSi.
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis meore safexurze zanur da
svanur im dialeqtebSi, romlebic ar emijnavebian qarTul dialeqtebs,
sisina sibilantebis ekvivalentebad Camoyalibda SiSina sibilantebi,
amasTanave qarTul dialeqtebTan momijnave zanur-svanur dialeqtebSi
isev sisina sibilantebia warmodgenili, xolo Sua zolSi, romelic
momijnave da dacilebul (periferiul) dialeqtebs Sorisaa moqceuli,
Camoyalibebas iwyebs SiSina sibilantebi, magram SenarCunebulia sisina
sibilantebic.
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis mesame safexurze qarTul
dialeqtebTan momijnave zanur-svanur dialeqtebSic nawilobriv
Camoyalibda SiSina sibilantebi, magram sisina sibilantiani leqsikis
didi nawili kvlavac SenarCunebulia.
am periodSi, rogorc Cans, Camoyalibebas iwyebs Sesatyvisoba
xmovnebs Soris, romelmac garkveulwilad SezRuda Sesatyvisobis
Camoyalibeba Tanxmovnebs Soris (sisina sibilantTa SiSinad gadaqcevis
procesi). svanurSi am mimarTebiT farTo gasaqani eZleva fonetikur
procesebs: umlautizacias, afrikatizacias, dezafrikatizacias.
droTa ganmavlobaSi zanur da svanur dialeqtebSi xdeba
dialeqtur formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba, anu sesxeba: sisina
sibilantiani fuZeebi mkvidrdeba SiSina sibilantiani dialeqtebis
zolSic – zog SemTxvevaSi paraleluri formis, e. w. dubleturi
variantis saxiT (aseT fuZeebSi fonetikuri procesebis niadagze sisina
sibilantTa gaSiSinebis Sedegad) an semantikuri gadawevisa da
datvirTvis wyalobiT SenarCunebuli amosavali fonemuri (sisina-
sibilanturi) saxiT.
7
sanimuSod mogvyavs erTi Ziri (Z-) da misgan nawarmoebi fuZeebi (Z-
ev-s; m-Z-ev-al-i, Z-eb-a; gan-Z-eb-a...), romlebic aSkarad miuTiTeben
qarTvelur fuZe-enaSi ara sxvadasxva bunebis bunebis (sisina da sisin-
SiSina: Z da Z’) fonemaTa, aramed oden sisina Z fonemis arsebobaze.
erTi mxriv saerToqarTveluri *Z- (sisina) sibilantis udavo
ekvivalentia qarTul-zanur-svanuri identuri (sisina) Z- sibilanti:
qarT. Z-ev-s: zan. Z- / Z-u (megr.), Z-un, z-un (Wan.): svan. z- /z-i (z<Z).
meore mxriv, saerTo-qarTveluri *Z (aseve sisina da ara – sisin-SiSina)
sibilantis aseve udavo ekvivalentebi Cans qarTuli Z- (sisina) da zanur-
svanuri j- (SiSina) sibilantebi:
qarT, Z-ev-s: zan. j-an-g/j-an-u `wevs~ (etimologiurad: `Zevs~). amave Z-
Zirisagan nawarmoeb sxva fuZeebSic sisinaTa Sesatyvisad zanurSi SiSina
sibilanti daCndeba:
qarT. m-Z-ev-al-i (Z-ev-s): zan. j-al-i ìd~;
qarT. gan-Z-eb-a, gan-a-Z-o: zan. Ggo-(n)j-am-a `gaxsna; gaReba~ ..., gan-j-g,
gan-j-u `gaxsna; gaaRo~... (etimologiurad: erTmaneTisagan `ganaZo~).
qarTulSi Z-ev-s/Z-eb-a-s paralelurad gvaqvs d-ev-s/d-eb-a da masTan
etimologiurad dakavSirebuli j-ed/j-d-om-a, sadac SiSina j- sibilantia
warmodgenili. d-/Z-/j- bgeraTmonacvleobis mizezi maTi sxvadasxva
dialeqturi warmomavlobaa, romelsac adrindel qarTvelur-fuZe-enaSi
erTi fonema hqonda amosavlad.
aseTi procesebis daSvebas qarTvelur enebsa da dialeqtebSi
SesaZleblad miiCnevda am enaTa narevobis Teoriis avtori n. mari:
`Скрещение диалектических явлении пройсходило не только в пределах каждого языка
особо скрещивались различные языки одной и той же группы, отливались диалектические
явления других групп~ (Марр, 1914; 8). n. maris es mosazreba gaziarebulia
specialistebis mier.
es magaliTebi cxadyofen rogorc SiSina jgufis (zanur-svanur),
ise sisina jgufis (qarTul) ena-dialeqtebSi warmodgenil saerTo
qarTvelur fuZeebSi SiSina sibilantebis paralelurad sisinaTa
arsebobas. qarTulis (da ara mxolod qarTulis) sxva magaliTebSic es
viTareba Cans amosavali: xveta/xvewa/ xveWa, tili/wili/Wili, Tikani/cikani,
frcxili/frCxili, daჴ soba/daxSoba, brwkali/brWyali, xiwvi/xiWvi,
patara/pawia/paWua da sxva fuZeTa monacvleobis mTavari mizezi
8
dialeqtur variaciaSi unda veZioT da ara maT simbolur (eqspresiul)
xasiaTSi.
iberiul-kavkasiur enaTa istoriul-SedarebiTi fonetikis
srulfasovani kvleva moiTxovs calkeuli jgufis Tu qvejgufis fuZe-
enis Ziriseul struqturebSi (resp. calkeul ZirSi, morfemaSi) fonemaTa
sintagmaturi urTierTmimarTebebis dadgenas, rac gulisxmobs
fonotaqtikis ama Tu im wesis daSvebasa da gamovlenas. am mxriv faseul
Cvenebebs iZleva sintagmaturi urTierTmimarTebebis dadgena sibilantur
fonemebs Soris.
saerToqarTvelur fuZeebs Soris kanonzomieri bgeraTSesatyvisobis
mixedviT irkveva, rom saerToqarTveluri fuZe-enis Ziriseul
struqturebSi sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis garkveuli wesi
moqmedebda. kerZod, calkeul ZirSi Tu Ziriseul morfemaSi dauSvebeli
iyo sxvadasxva lokaluri rigis ori an orze meti sibilanturi fonema –
spiranti an afrikati. rogorc Cans, sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis
es wesi calkeul morfemebSi eqvemdebareboda garkveul SezRudvebs, ris
mixedviTac dauSvebeli iyo wina rigis (sisina) z s Z c w sibilantur
fonemaTagan nebismieris Semcvel ZirSi ukana rigis (SiSina) J S j C W
fonemaTagan nebismieris arseboba, magram bunebrivi iyo romelime
calkeuli rigis sibilantTa calkeul ZirSi Tanaarseboba.
saerToqarTveluri fuZe-enis Ziriseul struqturebSi sibilantur
fonemaTa SeTavsebadobis es wesi ugamonaklisoa da darRvevis arc erT
magaliTs ar icnobs.
saerToqarTvelur fuZe-enaSi sibilantur TanxmovanTa ganawilebis
aseTi wesis arsebobis Sesaxeb pirvelad miuTiTa g. maWavarianma
(maWavariani 1965, 80), magram mis mierve aRdgenil yvela arqetipSi is araa
gaTvaliswinebuli, vinaidan am arqetipebSi sxvadasxva lokaluri rigis
sibilantebia daSvebuli (mag.: *zaSu (resp.*zaSu-) `SaSvi~, *zeSa (resp.*zeSa-)
`SeSa~ da sxva.), rom araferi vTqvaT e.w. Suasibilanturi rigis Sesaxeb,
romlis arseboba fuZe-enaSi dauSva cnobilma mecnierma (rac Semdgom
gaiziara qarTvelologTa didma nawilma), magram qarTvelur enebsa da
dialeqtebSi dResac cocxali aTeulobiT dubleturi (wina da ukana
rigis – da ara Sua rigis – sibilantTa monacvle) fuZeebis
bgeraTSesatyvisobis safuZvelze fuZe-enaSi Sua rigis sibilantTa
9
rekonstruqcia marTebuli ar Cans. mag: qarTuli Zaჴ vel : svanuri Jaჴ u-
er (àryis xe~) Sesatyvisobis mixedviT fuZe _enaSi aRadgenen Sua rigis Z
sibilantis Semcvel Zirs - *Zaxu (fenrixi, sarjvelaZe 2000, 623), rac
dauSvebelia, vinaidan qarTul enasa da dialeqtebSi dasturdeba
dubleturi fuZec jaxveli/jaxvela (qarTl., mesx., raW., leCx., imer.). es
SiSina (ukana rigis) sibilantiani fuZe – jaxv-el – sisina (wina rigis)
sibilantian Zaxv-el- fuZes enacvleba, rac qarTulSi mosalodneli ar
iyo fuZe-enaSi sisin-SiSina (Sua rigis) sibilantTa daSvebis SemTxvevaSi,
vinaidan fuZe-enis sisin-SiSina Z sibilanti qarTul enasa da dialeqtebSi
zanur-svanuris msgavsad ver mogvcemda SiSina j sibilants, arada
rogorc samwerlobo qarTulSi, ise mis dialeqtebSi mravlad gvxvdeba
aseTi dubleturi (frcxili || frCxili, kvniwi || kvniWi, Zmerxli ||
jmerxli, xiwvi || xiWvi, wnexa || Wnexa, zrzola || JrJola...) fuZeebi.
qarTul enasa da dialeqtebSi dubletur fuZeTa arseboba cocxali
argumentia qarTvelur fuZe-enaSi Sua rigis sibilantTa rekonstruqciis
sawinaaRmdegod.
amdenad sxvadasxva lokaluri rigis sibilantur fonemaTa
SeTavsebadobis aRniSnuli wesi srulfasovnad moqmedebda qarTveluri
fuZe-enis Ziriseul struqturebSi. amasTanave garkveuli SezRudvebi
arsebobda erTi da imave lokaluri rigis sibilantTa ganawilebaSic,
kerZod: 1. dauSvebeli iyo calkeul ZirSi calkeuli rigis sibilantTa
aseTi Tanmimdevroba – jer yru fSvinvieri an mkveTri da Semdeg – mJReri
(mag., dauSvebeli iyo w-Z, magram dasaSvebi iyo Z-w (*Zewn - `Zewna~)
Tanmimdevroba, aseve, W-j, magram j-W (*jaWu `jaWvi~) da a.S. 2. dasaSvebi
iyo Tanmimdevroba: mJReri sibilanti – mJReri sibilanti (erTi da imave
seriis da lokaluri rigisa: z-z, Z-Z, J-J, j-j).
sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis aRniSnuli wesis moqmedeba
ZiriTadad igulisxmeba qarTveluri fuZe-enis im qronologiur doneze,
romlis Semdgom etapzec moxda fuZe-enis diferenciacia. adrindeli
qarTveluri fuZe-enis viTarebis rekonstruqcia ki bevrad ufro rTulia
da xSir SemTxvevaSi SeuZlebelic, vinaidan ar mogvepoveba saTanado
masala adrindel saerToqarTvelurSi sibilantur fonemaTa
sintagmaturi urTierTmimarTebebis sakvalifikaciod, Tumca hipoTeturad
am wess aRniSnul donezec unda emoqmeda (Sdr.: fenrixi 1978, 112).
10
zemoTqmulis Sesabamisad, qarTvelologiaSi saerToqarTveluri
fuZe-enis doneze rekonstruirebuli is arqetipebi, romlebSic sxvadasxva
lokaluri rigis sibilanturi fonemebia daSvebuli,vfiqrobT,
gadasinjvas moiTxovs.
sailustraciod movixmobT ramdenime saerToqarTvelur fuZes,
romelTa Soris bgeraTSesatyvisoba qarTvelologiaSi sadavo ar aris,
magram arqetipebSi sxvadasxva lokaluri rigis sibilantur fonemaTa
rekonstruqcia, Cveni azriT, marTebuli araa:
1. qarTuli SaSu-i, SaSv-i: zanuri zesqv-i (megr.), zesqu/zesku/mzesqu
(Wan.) Sesatyvisobis safuZvelze fuZe-enaSi daSvebulia arqetipebi: *saSu
(klimovi 1964), *zaSu (resp. *zaSu) (maWavariani 1965), *zaJu (gamyreliZe,
maWavariani 1965) *JaSu (gudava 1964). am arqetipebSi (*JaSu Ziris garda)
sxvadasxva lokaluri rigis sibilantebia (s-S, z-S, z-S, z-J)
postulirebuli da, amdenad, Cveni azriT, umarTebuloa. *JaSu (sadac
erTi saerTo lokaluri rigis J-S fonemebia) da *sa-S-v- (Ciqobava 1938)
arqetipi, sadac sxvadasxva lokaluri rigis sibilantebia (s-S), magram
fuZis, da ara – saerTo Ziris, kuTvnilebaa, ar ewinaaRmdegeba
sibilantur TanxmovanTa SeTavsebadobis aRniSnul wess.
2. qarT. siZe: zan. sinja / sinda (megr.), sija (Wan.): svan. CiJe
Sesatyvisobis mixedviT qarTvelur fuZe-enaSi aRdgenilia arqetipebi: *
siZe (klimovi 1964), *siZe (klimovi 1998), *siZe (gamyreliZe, maWavariani
1965), *siZe (fenrixi, sarjvelaZe 2000). am arqetipebSic sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantebia warmodgenili (s-Z) an erTi rigisa (s-Z),
magram es rigi (Suasibilanturi) arc aris fuZe-enaSi savaraudebeli.
amdenad, arqetipad sxva Sdgenilobis Ziri (an, SesaZloa, fuZe, rogorc
amas arn. Ciqobava varaudobda) unda vigulisxmoT, kerZod, erTi
lokaluri rigis (winasibilanturi) s-Z spirant-afrikatis Semcveli *siZe.
3. qarT. Zewn-i/Zewn-a: zan. ziWon-i SesatyvisobiT fuZe-enaSi
aRdgenilia arqetipebi: *Zewn- (gamyreliZe, maWavariani 1965; klimovi 1964),
*Zewn- (fenrixi, sarjvelaZe 2000; klimovi 1998). am SemTxvevaSic sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantebia warmodgenili (Z-w). vfiqrobT, qarTul-
zanur fuZeebs daukavSirdeba svanuri W W n-d /C W n-d/ CiWin-d `Zewna~
da arqetipad fuZe-enaSi aRdgeba erTi lokaluri rigis (Z-w) afrikatebis
Semcveli *Zewn-.
11
saerToqarTvelur fuZe-enaSi sxvadasxva lokaluri rigis
sibilantTa SeTavsebadobis aRniSnuli wesi sistematuri xasiaTisaa da
fonotaqtikis mkacr moTxovnebs asaxavs. am wesis marTebulobis
sasargeblod metyvelebs is viTarebac, romelic calkeuli lokaluri
rigis sibilantTa SeTavsebadobis TvalsazrisiT unda arsebuliyo,
kerZod: romelime calkeuli saerTo lokaluri _wina(sisina) an ukana
(SiSina)_ rigis sibilantTa calkeul ZirSi moqmedi SezRudvebi (ix.
zemoT), rac erTgvarad mosalodneli ar iyo, amyarebs sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantur fonemaTa SeTavsebadobaSi moqmed
SezRudvebs, rac ufro mosalodneli iyo.
amdenad, qarTvelologiaSi saerToqarTveluri fuZe-enis doneze
aRdgenili yvela is arqetipi, romlebSic sxvadasxva lokaluri rigis
sibilanturi fonemebia postulirebuli, am fonemaTa SeTavsebadobis
zemoaRniSnuli wesis miRebis SemTxvevaSi, gadasinjvasa da dazustebas
moiTxovs. amis gaTvaliswinebiT fuZe-enis doneze aRdgenil calkeul
arqetipSi mxolod calkeuli lokaluri rigis (da ara – sxvadasxva
lokaluri rigisa) sibilanturi fonemebis rekonstruqciaa marTebuli.
sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis es wesi, rogorc Cans,
moqmedebda afxazur-adiRur, naxur da daRestnur enebSic. iberiul-
kavkasiur enebSi (dialeqtebSi, kilokavebSi, mikroenobriv erTeulebSi)
sisina da SiSina sibilantTa (spirant-afrikatTa) ganawilebis
TvalsazrisiT SeiniSneba erTi saerTo wesi: TiToeuli iberiul-
kavkasiuri enisaTvis damaxasiaTebeli sisina da SiSina sibilantebi,
romelTac amosavlad romelime saerTo (sisina an SiSina) fonema aqvT,
SeiZleba warmodgenili iyos erTdroulad ara mxolod calkeuli enisa
da dialeqtis, aramed Tqmis, metyvelebis an umciresi enobriv-dialeqturi
erTeulis farglebSic.
magaliTad, abazuri enis tapanTiur dialeqtSi òrive rigis bgerebis
arsebobis SemTxvevaSi erTnairad aRreviT gamoiyeneba rogorc sisina, ise
SiSina saxeobebi: Z0||j0, c0||C0, w0||W0. am niadagze, mag., a-w0a `vaSli~
tapanTurSi aris rogorc w0a, ise W0a...
aq sxvadasxva mTqmelis enaSi aris an SiSina, an `sisina~ saxeobebi
labializebuli spirantebisa da afrikatebisa ise, rom saerTod
tapanTuri dialeqtis mixedviT igive, orive saxeobis bgerebi gvaqvs,
12
rogorc bzifurSi (e.i. J0S0 da z’0s’0), oRond funqciurad ganusxvavebeli:
SesaZloa erTi mTqmeli rogorc `Zvels~ (aJ0), ise `Zroxas~ (az0)
gamoTqvamdes z0 bgeriT, meore ki _ orives J0 bgeriT da a.S.~ (q.
lomTaTiZe 1976; 166).
yabardouli enis malkis kilokavSi mTqmelTa erTi jgufis
metyvelebaSi sisina sibilantia (spirantebia) warmodgenili, meore
jgufis metyvelebaSi ki _ SiSina ekvivalentebi (aseve spirantebi) (a.
Sagirovi _ 1967; 165).
adiRur enebSi SeiniSneba pirveladi SiSina afrikatebis
spirantizaciac (g. rogava, 1967; 97), rac iwvevs am enebsa da dialeqtebSi
opoziciuri wyvilebis Seqmnas ara mxolod sisin-SiSinobis mixedviT.
es viTareba damaxasiaTebelia naxuri enebisTvisac, sadac
adpirispirebas erTi saerTo sibilanturi fonemisagan momdinare
refleqsebis Soris qmnis maTi spirantoba, afrikatoba da abruptivoba.
mag., CeCnuri z (buorz `mgeli~): inguSuri Z (buorZ): bacburi w (brow) (i.
deSerievi _ 1967; 185).
sisina da SiSina sibilantTa substitucia saerTo fuZeebSi aSkarad
Cans daRestnis mraval enasa da dialeqtSi (kilokavSi). am mxriv faseul
Cvenebebs iZleva xunZuri enis anwuxuri dialeqtis toxuri da
Wadaqolouri kilokavebi, sadac sisina da SiSina sibilantebs Soris
iseTi regularuli bgeraTSesatyvisobaa warmodgenili, rogoric
qarTvelur enebSi (qarTulsa da zanur-svanurs Soris). sisina>SiSina
gadasvlis magaliTebi dasturdeba xunZuris sxva dialeqtebsa da
kilokavebSic (p. uslari, arn. Ciqobava, il. cercvaZe, S. miqailovi...)
aseTive procesi vlindeba axvaxur da Wamalur enebSic (n. trubeckoi, t.
gudava).
lezgiuri enis kiuriul dialeqtSi (kilokavebSi) sisina
sibilantebia warmodgenili, xolo samuris dialeqtSi (kilokavebSi) _
SiSina ekvivalentebi (u. meilanova _ 1967; 529).
lakuri enis aSTiyulis dialeqtSi sisina sibilantebi (z s sm
spirantebi) saliteraturo enisa da sxva dialeqtebis SiSina sibilantebs
(J S Sm spirantebs) enacvleba (h. muryelinski _ 1967; 488).
sisina da SiSina sibilantur fonemaTa ganawilebis es wesi, rogorc
zemoT aRvniSneT, damaxasiaTebeli iyo qarTveluri enebisa da
13
dialeqtebisTvisac. am wess safuZvlad unda dasdeboda dialeqturi
poziciis principi (qarTvelur dialeqtTa, kilokavTa) gavrcelebis
adgilis erTmaneTTan siaxlove-siSoris mixedviT. rac gulisxmobs
rogorc zanurSi, ise svanurSi dialeqtTa (kolokavTa) leqsikis iseT
Tanaarsebobas, romelic Seapirobebs am enebSi saerTqarTveluri sisina
sibilantiani fuZeebis gverdiT SiSina sibilantiani fuZeebis arsebobas.
qarTvelur enebSi sibilantur fonemebs Soris arsebuli
regularuli xasiaTis kanonzomieri Sesatyvisoba gulisxmobs bgeraTfar-
dobis cnobil wess: qarTul wina rigis (sisina) sibilantebs (z s Z c w
spirant-afrikatebs) zanursa da svanurSi Seesatyviseba, erTi mxriv, aseve
wina rigis (sisina z s Z c w) da, meore mxriv, ukana rigis (SiSina J S j C
W) sibilantebi. es wesi, rogorc Cans, qarTvelologiaSi gavrcelebuli
Tvlasazrisis miuxedavad, ar saWiroebs qarTvelur fuZe-enaSi damatebiTi
Sua rigis (sisin-SiSina z’ s’ Z’ c’ w’) sibilantTa rekonstruqcias. amis
erT-erT safuZvels, vfiqrobT, qarTuli enis sxvadasxva dialeqtTa
leqsikuri masalac iZleva:
qarTuli enis dialeqtebSic iseve, rogorc zanur da svanur
dialeqtebSi, dasturdeba qarTveluri fuZe-enis sisina-sibilantebis
rogorc sisina (identuri), ise _ SiSina ekvivalentebi. qarTuli
dialeqturi leqsikac metnaklebad cxadyofs saerTo warmomavlobisa da
identuri agebulebis fuZeebSi sisina da SiSina sibilantebis
monacvleobas. rogorc wesi, qarTul dialeqtebSic wina rigis (sisina)
sibilantebs enacvleba ukana rigis (SiSina sibilantebi), e.i. zanur-
svanurSi) istoriulad momxdari artikulaciuri gadawevis msgavsad,
qarTuli dialeqtebisTvisac sisina sibilantTa SenarCuneba (fuZe-enis
wina rigis, sisina → qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina) da
sawarmoTqmo adgilis ukan gadaweva (fuZe-enis wina rigis, sisina →
qarTuli dialeqtebis ukana rigis, SiSina) yofila damaxasiaTebeli da
ara _ sapirispiro procesi, romelic gveqneboda fuZe-enaSi Sua rigis
(sisin-SiSina) sibilantebis daSvebis SemTxvevaSi (fuZe-enis Sua rigis,
sisin-SiSina → qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina), rac daarRvevda
qarTveluri ena-dialeqtebisaTvis bunebriv da, amdenad mosalodnel,
saerTo Tvisebas. sibilantebi, rogorc cnobilia, `qmnian sademarkacio
xazs qarTvelur enaTa Soris~ (g. maWavariani). am xazs erTgvarad
14
aneitralebs qarTul dialeqtebSi (da am dialeqtebis meSveobiT
samwerlobo qarTulSi) Semonaxuli saerToqarTveluri fuZeebi, sadac
wina rigis (sisina) sibilantebs enacvleba ukana rigis (SiSina)
sibilantebi, iseve rogorc zanur-svanurSi da, amdenad, iqmneba ufro meti
safuZveli qarTveluri enebisa da dialeqtebis siaxlovisa da maT Soris
`sademarkacio xazis~ moSlisa.
qvemoT warmodgenilia qarTuli dialeqturi (da, amasTanave,
dialeqtebis meSveobiT samwerlobo qarTulSi damkvidrebuli) leqsikis
erTi nawili, sadac urTierTmonacvle sisina da SiSina sibilantebs
saxecvlilebis fonetikuri (an sxva xasiaTis, garda dialeqturisa)
safuZveli ar uCanT (resp. cxadia, dialeqtur cvlilebebsac istoriulad
_ qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis epoqaSi _ garkveulwilad
fonetikuri mizezebi ganapirobebda):
wina rigis (sisina) ukana rigis (SiSina)

sibilantiani fuZeebi: sibialntiani fuZeebi:
blacun-i (gur.) _ blaCun-i (aWar.), baCuni (z. imer.)
brwyinva (qegl.) _ brWyÂnva `mcire brwyinvaleba~
burZgi (gur.), burZgv-i (leCx.) (saba)
_ bujg-i (aWar.)
zlazvna (qegl.) _ JranJva (gur.)
cexva (qegl.) _ mo-Cex-eb-a (gur.)
RrZ-il-i (qegl.) _ Rj-il-i (gur., leCx., qegl.)
da-wnex-a (qegl.) _ da-Wnex-a (gur., aWar.)
da-wrex-a, da-wrex-il-i (mox., _ da-Wrex-il-i (fS., xevs.).
mTiul.)
da-wux-v-a `daxuWva~ (saba) _ da-xuW-v-a `TvalT mokreba, daWux-
va~.
da-Wux-v-a `TvalT daxurva,
dawuxva~ (saba)
ga-wvreT-a (xevs.) _ WvreT-a-Á (TuS.), sa-WvreTel-i
(fS., TuS., mTiul.)
farcxva (qegl.) _ farCxva (leCx.)
frcx-il-i (qegl.) _ frCx-il-i (qegl.)
15
forcx-i (qiziy.), focx-i (qegl.) _ forCx-i (kax., imer., qegl.)
Rowial-i (imer.) _ RoWial-i (raW.) da sxv.
warmodgenil fuZeebSi sisina da SiSina sibilantebs ara aqvT

funqciuri datvirTva da, Sesabamisad, ar iwveven morfologiur da
semantikur cvlilebebs. Tu gamovricxavT am leqsemebis SesaZlo
bgerweriT (xmabaZviT, eqspresiul) xasiaTs (Tumca xmabaZviT sityvebSic
vlindeba Sesatyvisobis wesebi), maSin saerTo fuZeebSi sibilantTa sisina
da SiSina saxeobebis arsebobis mizezi maT dialeqtur variaciaSi unda
veZioT.
rogorc Cans, qarTveluri fuZe-enis sisina (wina rigis) sibilantma
qarTul dialeqtebSi mogvca rogorc sisina, ise _ SiSina ekvivalenti:
qarTveluri fuZe-ena qarTuli samwerlo ena da dialeqtebi
*wux-(da-wux-v-a, wux-il-i, m-wux-r-i) → wux- (wux-il-i, m-wux-r-i)
wux-
Wux- (da-Wux-v-a) → Wux- → xuW- (da-xuW-v-a)
e.i. qarTuli enis dialeqtebSi da romelime dialeqtis (an

dialeqtebis) meSveobiT samwerlobo qarTulSic damkvidrda sxvadasxva
dialeqturi warmomavlobis rogorc sisina-sibilanturi, ise _ SiSina-
sibilanturi fuZeebi.
sibilanturi fonemebis amgvari ganawilebisaTvis istoriuli
safuZveli dialeqturi poziciis principSia sagulvebeli, rac
gulisxmobs sibilantTa ekvivalentebis Camoyalibebas qarTvelur
dialeqtTa gavrcelebis adgilis erTmaneTTan siaxlove-siSoris, am
dialeqtTa urTierTgavlenis, gardamavali da narevi dialeqturi
zolebis mixedviT.
16
]droTa ganmavlobaSi qarTvelur da, saerTod, iberiul-kavkasiur
enebsa da dialeqtebSi unda momxdariyo dialeqtur formaTa erTgvari
Sereva-gadanawileba: SiSina sibilantiani fuZeebi damkvidrda sisina
sibilantiani dialeqtebis (Tqmebis, mikro-enobrivi erTeulebis) zolSic
_ zog SemTxvevaSi paraleluri formis, alomorfis saxiT, sxva
SemTxvevaSi ki aseT fuZeebSi fonetikuri an morfologiuri cvlilebebis
Sedegad sisina an SiSina ekvivalentebis CamoyalibebiT an semantikuri
gadawevisa da datvirTvis wyalobiT SenarCunebuli amosavali fonemuri
(sisina-sibilanturi) saxiT.
rogorc cnobilia, qarTvelur enebSi sibilantur fonemebs Soris
Sesatyvisoba gulisxmobs bgerTfardobis regularul wess: erTi mxriv,
qarTuli enis sisina sibilantebis ekvivalentebad zanursa da svanurSi
warmodgenilia aseve sisina, identuri korelatebi da, meore mxriv, _
SiSina sibilantebi, xolo qarTuli enis SiSina sibilantebs
Seesatyviseba zanur-svanuri TanxmovanTkompleqsebi (SiSina sibilantebi
veralur xSulebTan erTad). am mizeziT n. marma qarTul enas `sisina
jgufis~, xolo zanurs (megrul-Wanurs) `SiSina jgufis~ enebi uwoda.
sibilantur fonemaTa aseTi `yofaqceva~ metnaklebad
damaxasiaTebelia yvela iberiul-kavkasiuri enisaTvis da, maT Soris,
daRestnuri enebisTvisac. daRestnis monaTesave mravalricxovan enaTa
Soris TiToeuli ena monografiuladaa Seswavlili, rac gvaZlevs
garkveuli daskvnis gamotanis saSualebas am enaTa `sisina~ Tu `SiSina~
jgufis enebad kvalifikaciisaTvis. kerZod, sibilantTa Sesatyvisobis
mixedviT, daRestnur enaTa umravlesoba (daaxloebiT 20 ena) `sisina
jgufis~, ufro zustad, `sisina-sibilanturi~ enebia. erTaderTi ena
daRestnur enaTa Soris, romelic aSkarad SeiZleba CaiTvalos `SiSina-
sibilantur~ enad, axvaxuri enaa (xunZur-andiur-didour enaTa qvejgufi),
vinaiadn axvaxuri ena TiTqmis ugamonaklisod warmogvidgens SiSina
sibilantebs sxav daRestnur enaTa sisina sibilantebis ekvivalentebad
(bevrad ufro metad da regularulad, vidre zanuri da svanuri qarTul
enasTan mimarTebiT). udiur enaSic TiTqmis aseTive viTarebaa asaxuli _
sxva daRestnur enaTa sisina sibilantebs aq zogjer SiSina Seesatyviseba,
magram es Sesatyvisoba regularuli xasiaTisa ar aris, rogorc
axvaxurSi. amis gamo udiuris kvalifikacia `SiSina-sibilantur~ enad
17
gaWirdeba, magram, Tu gaviTvaliswinebT udiur enaSi SiSina-sibilanturi
rigis srul Sedgenilobas (udiuri ena erTaderTia daRestnur enaTa
Soris, romelsac SiSina sibialntebi _ aramagaric da magaric, anu
intensiuric _ srulad daucavs, xolo sisina-sibilanturi rigi nakluli
aqvs _ ar moepoveba intensiuri korelatebi), maSin udiuri enis `SiSina-
sibilantur~ enad miReba SesaZlebeli Cans.
sisina sibilantTa gadasvla SiSinebSi dasturdeba didour enebsa da
dialeqtebSic (el. lomTaZe, t. gudava): beJiturSi (tladalur
dialeqtSi), hunziburSi, hinuxurSi, Tumca am enebSi ad dialeqtebSi is
poziciur-kombinaciuri xasiaTisaa.
regularul xasiaTs atarebs SiSina-sibialnturi Sesatyvisoba
xunZuri enis baTluxur dialeqtSi, yorodis TqmaSi da, gansakuTrebiT,
anwuxuri dialeqtis Wadaqolur TqmaSi. amdenad es dialeqtebi da Tqmebi
saliteraturo xunZurTan da mis sxva dialeqtebTan da TqmebTan
mimarTebiT (iseve, rogorc `sisina-sibilantur~ sxva daRestnur enobriv
erTeulebTan mimarTebiT) `SiSina-sibilanturi~ aRmoCnda.
aseve, lezgiuri enis samuris dialeqtsa da TqmebSi kiuriuli
dialeqtisa da Tqmebis sisina sibilantebis ekvivalentebad SiSina
sibilantebia warmodgenili (u. meilanova).
saliteraturo lakur enasa da dialeqtebSic aSTiyulis dialeqtis
sisina sibilantebis (spirantebis) ekvivalentebad SiSina sibilantebi
(aseve spirantebi) dasturdeba (g. muryelinski).
es viTareba nawilobriv araerT sxva daRestnur enaSi, dialeqtSi,
TqmaSi Tu metyvelebaSi vlindeba.
daRestnur enebSi iseve, rogorc qarTvelur enebSi, sibilantTa
Sesatyvisobas, rogorc Cans, saartikulacio bazisi erTi mimarTulebiT
_ wina rigidan ukana rigisaken _ gadawevis wesi ganapirobebs, Tumca
xsenebul enebsa da dialeqtebSi moqmedebs bgeraTSesatyvisobis
ukuprocesis (intensiuri SiSina sibilantebis gadasvla intensiur sisina
sibilantebSi), romelsac garkveuli axsna moepoveba da ver arRvevs
bgeraTSesatyvisobis magistralur xazs _ sisina (araintensiuri)
sibilantebis gadasvlas SiSina (aseve araintensiur) sibilantebSi iseve,
rogorc qarTul enasa da dialeqtebSi arsebuli dubleturi fuZeebi,
sadac xdeba sisina da SiSina sibilantTa substitucia (aseTi fuZeebi
18
mravlad gvxvdeba), ver arRvevs qarTvelur enaTa Soris
bgeraTSesatyvisobis kanonzomier, regularul xasiaTs.
19
Tavi I
sibilantur fonemaTa sistema qarTvelur enebSi
$1. sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa
monacvleobisaTvis qarTvelur
enebsa da dialeqtebSi

regularuli xasiaTis kanonzomieri Sesatyvisoba gulisxmobs
bgeraTfardobis cnobil wess: qarTul wina rigis (sisina) sibilantebs
(z, s, Z, c, w spirant-afrikatebs) zanursa da svanurSi Sesatyviseba, erTi
mxriv, aseve wina rigis (sisina z s Z c w) da, meore mxriv, ukana rigis
(SiSina J S j C W ) sibilantebi. es wesi, rogorc Cans, qarTvelologiaSi
gavrcelebuli Tvalsazrisis miuxedavad, ar saWiroebs qarTvelur fuZe-
enaSi damatebiTi Sua rigis (sisin-SiSina z’ s’ Z’ c’ w’) sibilantTa
rekonstruqcias. amis erT-erT safuZvels, vfiqrobT, qarTuli enis
sxvadasxva dialeqtTa leqsikuri masalac iZleva.
qarTuli enis dialeqtebSic, iseve rogorcd zanur da svanur
dialeqtebSi, dasturdeba qarTveluri fuZe-enis sisina sibilantebis
rogorc cicina (identuri), ise SeSena ekvivalentebi. qarTuli
dialeqtikuri leqsikac met-naklebad cxadyofs saerTo warmomavlobisa
da identuri agebulebis fuZeebSi sisina da SiSina sibilantebis
sibilantebs enacvleba ukana rigis (SiSina) sibilantebi, e.i. zanur-
svanurSi istoriulad momxdari artikulaciuri gadawevis msgavsad,
qarTuli dialeqtebisTvisac sisina sibilantTa senarCuneba (fuZe-enis
wina rigis, sisina → qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina) da
sawarmoTqmo adgilis ukan gadaweva (fuZe-enis wina rigis, sisina →
qarTuli dialeqtebis ukana rigis, SiSina) yofila damaxasiaTebeli, da
ara – sapirispiro procesi, romelic gveqneboda fuZe-enaSi Sua rigis
sisin-SiSina → qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina), rac daarRvevda
qarTveluri ena-dialeqtebisTvis bunebriv (resp. da amdenad mosalodnel)
saerTo Tvisebas.
20
sibilantebi, rogorc cnobilia, `qmnian sademarkacio xazs
qarTvelur enaTa Soris~ (g. maWavariani). am xazs erTgvarad aneitralebs
qarTul dialeqtebSi (da samwerlobo qarTulSi) Semonaxuli saerTo
qarTveluri fuZeebi, sadac wina rigis (sisina) sibilantebs enacvleba
ukana rigis (SiSina) sibilantebi, iseve rogorc zanur-svanurSi, da
amdenad, iqmneba ufro meti safuZveli qarTveluri enebisa da
dialeqtebis siaxlovisa da maT Soris `sademarkacio xazis~ moSlisa.
qvemoT warmodgenilia qarTuli dialeqtikuri (da, amasTanave,
erTi nawili(meore nawilis Sesaxeb ix. zemoT), sadac urTierTmonacvle
sisina da SiSina sibilantebs saxecvlilebebis fonetikuri (an sxva
xasiaTis, garda dialeqturisa) safuZveli ar uCanT:
wina rigis (sisina) ukana rigis (SiSina)
sibilantiani fuZeebi: sibilantiani fuZeebi
bez-v-a (qegl., imer) (zan.baz.-u-a) beJ-v-a (qegl.)
zez-v-a (imer.) (zan. JaJ-u-a) JeJ-v-a (qegl. gur.)
zep-v-a (qegl.) (zan. zap-u-a) Jep-a (qegl. qsnis xeobis qarTl.,
raW.
zrz-ol-a (Zv. qarT.), zorz-al-i JrJ-ol-a (ax. qarT.), JrJ-o (qiziy.)
(mesx.)
zan. zarz-al-u-a/ JarJ-al-u-a)
zRmartl-i (qegl.) Jrmartl-i (qarTl. mesx.)
kvniw-i (qarTl., qiziy) kvniW-i (leCx.)
knaw-a (qiziy.) knaW-a (leCx., z. imer. qiziy.)
narcx-i (qiziy.) narCx-i (qiziy.)
cend-ar-i (fS., imer.) (zan. cand-ar- Cend-ar-i (leCx.)
el-i)
svan. Cend-ar
Zab-un-i (gur., qegl.) jab-un-i (gur.)
Zaჴ vel-i, Zaxvel-i, Zaxvel-a, jaxvel-a (qarTl., mesx., raW., (svan.
mZaxvel-i (mTiul., dS., xevs., qv. raW., Jaჴ uer)
leCx., imer.)
ZenZ-i (qegl.) jenj-i (qegl.)., imer., gur.)
ZonZ-i (qegl.) jonj-i (mTiul.)
21
Zagar-i (xevs.) Zagar-a-i (gur.) jagar-i (qegl.)
Zirk-i (gur.) (zan. jik-i) jirk-i (qegl.)
Zmerxl-i (gur.) jmerxl-i (imer.)
wnex-a, wnex-v-a (qegl., gur., imer.) Wnex-a (gur.), Wnex-v-a (imer.)
(zan. o-Winax-u)
wvint-i, mo-wvint-ul-i (gur.) Wvint-i (qegl.), mo-Wvint-ul-i (gur.)
wmax-e (mesx.) mWax-e (gur., aWar.)
wyurt-i (qegl., leCx.) Wyurt-i (qegl., z. aWar.)
wes-ier-i (qegl.) WeS-n-ier-i (imer.), WoS-n-ier-i
(z. imer.)
wyen-a (qegl.) Wyen-a (leCx.)
wirpl-i (qegl.) Wipl-i (ingil.)
wiwit-a (qegl., xevs.) WiWit-an-a (qarTl.), WiWit-al-a imer.
da a.S.
warmodgenil fuZeebSi sisina da SiSina sibilantebs ara aqvs
funqciuri datvirTva da, Sesabamisad, ar iwveven morfologiur an
semantikur cvlilebebs. Tu gamovricxavT am leqsemebis SesaZlo bger-
weriT (ZmabaZviT, eqspresiul) xasiaTs, maSin saerTo fuZeebSi siblantTa
sisina da SiSina saxeobebis arsebobis mizezi maT dialeqtikur
variaciaSi unda veZioT.
rogorc Cans, qarTveluri fuZe-enis sisina (wina rigis) sibilantTa
qarTul dialeqtebSi mogvca rogorc sisina, ise SiSina ekvivalenti:
qarTveluri fuZe ena
zez- (imer.)
*zez → qarTuli dialeqtebi
JeJ (gur.) → JeJ (samw. qarT.)
e.i. qarTul dialeqtebSi da romelime dialeqtis (an dialeqtebis)
meSveobiT samwerlobo qarTulSi damkvidrda SiSina saxeobac: JeJ-v-a,
qarTulisaTvis mosalodneli e gaxmovanebiT maSin, roca zanurSi gvaqvs
aseve SiSina saxeoba JaJ-u-a, a gaxmovanebiT.
samwerlobo qarTulSi damkvidrda sxvadasxva dialeqtiukuri
warmomavlobis rogorc sisina (Zv. qarTuli zrzola), ise - SiSina (ax.
qarT. JrJola) variantebi, aseve samwerlobo qarTulSi erTdrouladac
22
dasrturdeba dialeqtikuri sisina sibilantiani (leCxumuri wyurti) da
SiSina sibilantiani (z. aWar. Wyurti).
sibilantur fonemaTa amgvari ganawilebisaTvis istoriuli
zolebis mixedviT.
droTa ganmavlobaSi qarTvelur dialeqtebSi unda momxdariyo
dialeqtur formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba:
SiSina sibilantiani fuZeebi damkvidrda sisina sibilantiani
dialeqtebis zolSic _ zog SemTxvevaSi paraleluri formis, alomorfis
saxiT, sxva SemTxvevaSi ki aseT fuZeebSi fonetikuri an morfologiuri
cvlilebebis Sedegad sisina an SiSina ekvivalentebis CamoyalibebiT an
semantikuri gadawevisa da datvirTvis wyalobiT SenarCunebuli
amosavali fonemuri (sisina-sibilanturi) saxiT.
sxvadasxva lokaluri rigis (sisina da SiSina) sibilantTa
monacvleobis es wesi, rogorc Cans, arc daRestnuri enebisa da
dialeqtebisTvisac aris ucxo. daRestnur enebsa da dialeqtebSic,
aranakleb vidre qarTvelur enebsa da dialeqtebSi, xSiria dubletur
fuZeebSi sisina da SiSina sibilantTa monacvleoba (zogi mkvlevari
saerTo-daRestnuri fuZe-enis donezec uSvebs dubleturi fuZeebis
arsebobas).
sisina da SiSina sibilantebs Soris Sesatyvisobisa da sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantTa monacvleobis mixedviT faseul Cvenebebs
iZleva xunZuri enis anwuxuri dialeqtis toxuri da Wadaqolouri
Tqmebi, sadac regularuli bgeraTSesatyvisobis iseTi wesia
warmodgenili, rogoric qarTvelur enebSi – qarTulsa da zanur-svanurs
Soris. aseTive wesi moqmedebs baTluxis, yorodisa da xunZuri enis zog
sxva Tqmasa da metyvelebaSi (p. uslari, arn. Ciqobava, il. cercvaZe, S.
miqailovi...) aseTive procesi vlindeba xunZur-andiur-didouri qvejgufis
sxva enebsa da dialeqtebSic: axvaxurSi, WamalurSi... (n. trubeckoi, t.
gudava).
23
sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa monacvleoba
gansakuTrebiT damaxasiatebelia lakur-darguuli da lezgiuri
qvejgufis araerTi enisa da dialeqtisaTvis.
lezgiuri enis kiuriul dialeqtSi sisina sibilantebia
warmodgenili, xolo samuris dialeqtSi – SiSina (S. meilanova).
lakuri enis aSTiyulis dialeqtis sisina sibilantebs (spirantebs)
SiSina enacvleba saliteraturo enasa da sxva dialeqtebSi.
rogorc Cans, daRestnur enebsa da dialeqtebSic (mikro-enobriv
erTeulebSi) iseve, rogorc qarTvelur enebsa da dialeqtebSi, sxvadasxva
dialeqturi rigis (sisina da SiSina) sibilantur fonemaTa monacvleobis
safuZveli dialeqturi poziciis principSia saZiebeli, rac
Sepirobebulia sxvadasxva dialeqtur arealSi sxvadasxva qronologiur
safexurze Camoyalibebuli sisina da SiSina sibilantebis erTgvari
Sereva-gadanawilebiT.
24
$2. qarTuli dialeqturi leqsika da saerToqarTveluri
fuZe-enis rekonstruqciis zogierTi sakiTxi
mdidari da mravalferovani qarTuli dialeqturi leqsikis

gaTvaliswinebis gareSe xSir SemTxvevaSi SeuZlebeli xdeba ara mxolod
qarTvelur enaTa struqturis sinqronul doneze srulfasovani aRwera
da analizi, aramed, rac aranakleb mniSvnelovania, qarTvelur enaTa
istoriuli, amosavali viTarebis rekonstruqcia.
qarTuli enis dialeqtebSi Semonaxulia iseTi leqsikac, romelic
samwerlobo qarTulSi ar dasturdeba, magram mxolod misi
gaTvaliswinebiTaa SesaZlebeli zanur-svanuri Sesatyvisi formebis
gamovlena da qarTveluri fuZe-enis doneze arqetipebis aRdgena.
qarTuli dialeqtikuri leqsika saintereso suraTs gviCvenebs
sibilantur fonemaTa ganawilebis TvalsazrisiTac rogorc sakuTriv
qarTuli enis dialeqtebis farglebSi, ise qarTvelur enaTa da
dialeqtTa urTierTmimarTebis dasadgenad, vinaidan sibilantur
fonemaTa sisina da SiSina saxeobebis Semcveli dubleturi fuZeebi
gansakuTrebiT swored qarTuli enis dialeqtebSia Semonaxuli.
qarTvelur enebsa da dialeqtebSi sibilantur fonemaTa ganawileba
da maT ekvivalentTa Camoyalibeba istoriulad sxvadasxva dialeqtur
areals da sxvadasxva qronologiur safexurs gulisxmobs.
saerToqarTvelur leqsikaSi moipoveba araerTi fuZe (resp. Ziri,
morfema, afiqsi), romelic sakuTriv qarTuli wina rigis (sisina) da
zanur-svanuri rogorc wina rigis (sisina), ise ukana rigis (SiSina)
sibilantTa SesatyvisobaSi dialeqturi leqsikis gansakuTrebul rols
asaxavs.
samwerlobo qarTulSic sxvadasxva qronologiur safexurze
damkvidrda sxvadasxva dialeqturi warmomavlobis rogorc sisina (mag.,
Zv. qarT. zrzola), ise SiSina (ax. qarT. JrJola) saxeoba; aseve,
samwerlobo qarTulSi erTdrouladac dasturdeba dialeqturi sisina
sibilantiani (mag., leCxumuri wyurti) da SiSina sibilantiani (z.
aWaruli Wyurti) fuZeebi.
25
am saxiT droTa ganmavlobaSi qarTvelur enebsa da dialeqtebSi
(resp. TqmebSi, mikro-enobriv erTeulebSi) mkvidrdeboda rogorc sisina,
ise – SiSina sibilantiani fuZe an, umeteswilad – erT-erTi maT Soris.
maSasadame, qarTuli enis dialeqtebSic, iseve rogorc zanur da
svanur dialeqtebSi, dasrturdeba qarTveluri fuZe-enis sisina
sibilantebis rogorc sisina (identuri), ise (SiSina) ekvivalentebi.
qarTuli dialeqturi leqsikac metnaklebad cxadyofs saerTo
warmomavlobisa da identuri agebulebis fuZeebSi sisina da SiSina
sibilantebis monacvleobas. rogorc wesi, qarTul dialeqtebSic wina
rigis (sisina) sibilantebs enacvleba ukana rigis (SiSina) sibilantebi,
e.i. zanur-svanurSi istoriulad momxdari artikulaciuri gadawevis
msgavsad, qarTuli dialeqtebisTvisac sisina sibilantTa SenarCuneba
(fuZe-enis wina rigis, sisina > qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina)
da sawarmoTqmo adgilis ukan gadaweva (fuZe-enis wina rigis, sisina>
qarTuli dialeqtebis ukana rigis, SiSina) yofila damaxasiaTebeli, da
ara – sapirispiro procesi, romelic gveqneboda fiZe-enaSi Sua rigis
sisin-SiSina > qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina), rac daarRvevda
qarTveluri ena_ dialeqtebisaTvis bunebriv da, amdenad, mosalodnel
saerTo Tvisebas.
sibilantebi, rogorc cnobilia, qmnian sademarkacio xazs
qarTvelur enaTa Soris (g. maWavariani). am xazs erTgvarad aneitralebs
qarTul dialeqtebSi (da am dialeqtebis meSveobiT samwerlobo
qarTulSi) Semonaxuli saerToqarTveluri fuZeebi, sadac wina rigis
(sisina) sibilantebs enacvleba ukana rigis (SiSina) sibilantebi, iseve,
rogorc zanur-svanurSi da, amdenad, iqmneba ufro meti safuZveli
qarTveluri enebisa da dialeqtebis siaxlovisa da maT Soris
erTi nawili(ix. agreTve, zemoT), sadac urTierTmonacvle sisina da
SiSina sibilantebs saxecvlilebis fonetikuri an sxva xasiaTis, garda
dialeqturisa, safuZveli ar uCanT (resp. cxadia, dialeqtur
26
cvlilebebsac istoriulad – qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis
epoqaSi – garkveulwilad fonetikuri mizezebi ganapirobebda:
wina rigis (sisina) sibiliantiani ukana rigis (SiSina) sibiliantiani

fuZeebi: fuZeebi:
blacun-i (gur.) blaCun-i (aWar.), baCun-i (z. imer.)
brwyinva (qegl.) brWy?nva `mcire brwyinvaleba~ (saba)
burZg-i (gur.) burZgv-i (leCx.) bujg-i (aWar.)
zlazvna (qegl.) JranJva (gur.)
zepa (qiziy.), zepva (qegl.) Jepa (qegl, qarTl., raW.)
cexva (qegl.) mo-Cex-eb-a (gur.)

RrZ-il-i (qegl) Rj-il-i (gur., leCx., qegl.)
da-wnex-a, da-wrex-il-i (mox., da-Wrex-il-i (fS. xevs.)
mTiul.)
da-wux-v-a `daxuWva~ (saba) da-xuW-v-a `TvalT mokreba, daxuWva~,
da-Wux-v-a `TvalT daxurva, dawuxva
(saba)
ga-wvreT-a (xevs.) WvreT-a-? (TuS.), sa-WvreT-el-i (fS.,
TuS., mTiul.)
farcxva (qegl.) farCxva (leCx.)
frcx-il-i frCx-il-i (qegl.)
forcx-i (qiziy.) forCx-i (kax., imer., qegl.)
focx-i (qegl) foCx-i (qarTl. raWa)
Rowial-i (imer.) RoWial-i (raW.) da sxv.
aseTi dubleturi fuZeebi qarTuli enis dialeqtebSi mravlad

gvxvdeba da maT umetes nawils zanursa da svanurSi Sesatyvisebi
moepoveba, ris mixedviTac SesaZlebelia arqitipebisw aRdgena
saerToqarTveluri fuZe-enis doneze.
yovelive es qarTvelur enaTa da dialeqtTa istoriis araerTi
kardinaluri sakiTxis gasarkvevad qarTuli dialeqturi leqsikis
gansakuTrebul rolsa da mniSvnelobaze metyvelebs.
27
sanimuSod ramdenime magaliTs warmovadgenT:
qarT. zez-v-a `Zlierad cema...~ (dial. imer.)
svan. lg-JJ-gn-e, `1. dasivebuli; 2. dabeJili, daJeJili~, lg-JJ-gn-il,
lg-JJ-gn-ol (knin.)~ (svan. leqsikoni).
aq warmodgenil qarTul-svanur Sesatyvisobas amyarebs h. fenrixis
mier gamovlenili zanuri (megruli) JaJ-u-a fuZe (`cema~), romelic
kanonzomieri Sesatyvisia qarTul zez-v-a da svanuri lg-JJ-gn-e ( < *lg-
JeJ-gn-e) fuZeebisa.
qarTveluri fuZe-enis doneze SesaZlebelia *zez- Ziris
rekonstruqcia.
qarT. m-war-e, ga-m-war-eb-a;

zan. (Wan.) m-wor-um `vitanjebi~;
m-wor-um-ti `vitanjebodi~.
qarTul-zanuri war-: wor- kanonzomieri bgeraTfardobis magaliTia,
rac orsave SemTxvevaSi sisina Sesatyvisobas asaxavs. amasTanave,
vfiqrobT, gasaziarebelia v. beriZis mier gamovlenili SiSina
Sesatyvisebi zanurSi: giTo-Wor-af-a `simwaris moSoreba~ (megr.), ge-nWor-
u `Tevzisgan marilis moSoreba~ (Wan.), ris mixedviTac, rogorc Cans,
zanurSi gvaqvs dubleturi (sisina da SiSina) wor- da Wor- Zirebi. es
SemTxvevac imaze miuTiTebs, rom qarTvelur fuZe-enaSi damatebiTi sisin-
SiSina, Sua rigis sibilantTa rekonstruqcia saeWvoa, vinaidan qarTul
wor- da zanur wor- / Wor- fuZeTa Soris bgeraTSesatyvisoba fuZe-enaSi
mxolod sisina (wina rigis) w- sibilantis Semcveli Ziris (*war-)
rekonstruqcias gulisxmobs.
28
$3. TanxmovanTa gadawevis saerTo wesi qarTvelur
enebsa da dialeqtebSi
qarTvelur enebsa da dialeqtebSi, rogorc Cans, istoriulad

moqmedebda TanxmovanTa sawarmoTqmo adgilis-artikulaciuri bazisis –
gadawevis saerTo wesi. es wesi gansakuTrebiT TvalsaCinoa sibilantur
fonemaTa Sesatyvisobis mixedviT, romlebic, rogorc samarTlianad
iTqva, `qmnian sademarkacio xazs qarTvelur enaTa Soris~ (g. maWavariani).
am wesis Sesabamisad qarTul enasa da dialeqtebSic, zanur-
svanuris msgavsad, momxdara artikulaciuri bazisis ukan gadaweva:
sisina-sibilanti > SiSina sibilanti (wina rigi > ukana rigi).
qarTul enasa da dialeqtebSic dasturdeba aTeulobiT dubleturi
fuZe, sadac qarTveluri fuZe-enis sisina (wina rigis) subilantebis (z s
Z c w) ekvivalentebad gvaqvs rogorc identuri sisina (wina rigis: z s Z
c w), ise SiSina (ukana rigis: J S j C W) sibilantebi. mag.: brwyinva –
brWy?nva `mcire brwyinvaleba~ (saba), dawnexa (samw. qarT.) – daWnexa (gur.,
aWar.), zepva (samw. qarT.) – Jepa (samw. qarT., qarTl., raW.), farcxva (samw.
qarT.) – farCxva (leCx.), frcxili (samw. qarT.) – frCxili (samw. qarT.), Za?
veli, Zaxveli, Zaxvela (mTiul., xevs., raW.) – jaxvela (qarTl., mesx., leCx.,
imer.), Zmerxli (gur.) – jmerxli (imer.), ZonZi (samw. qarT.) – jonji
(mTiul.), wnexa, wnexva (samw. qarT., gur., imer.), - Wnexa (gur.), Wnexa (imer.),
daWnexa (gur., aWar.), dawuxva `daxuWva~ (saba) – daWuxva `TvalT daxuWva,
dawuxva~, daxuwva `TvalT mokreba, daWuxva~ (saba) da sxva.
rogorc vxedavT, qarTul enasa da dialeqtebSic wina rigis
sibilantebs enacvleba ukana rigis sibilantebi, e.i. zanursa da svanurSi
istoriulad momxdari artikulaciuri gadawevis msgavsad qarTuli enisa
da dialeqtebisTvisac damaxasiaTebeli yofila sawarmoTqmo adgilis
ukan gadaweva: fuZe-enis wina rigis (sisina) sibilantebma mogvces ara
mxolod wina rigis (sisina > sisina), aramed ukana rigis (sisina > SiSina)
sibilantebi. ar ganxorcielda sapirispiro procesi, romelic,
qarTvelologiaSi gavrcelebuli mosazrebis mixedviT, gveqneboda fuZe-
enaSi Sua rigis (sisin-SiSina) sibilantTa daSvebis SemTxvevaSi, e.i.
qarTveluri fuZe-enis Sua rigis (sisin-SiSina) sibilantebi qarTul enasa
da dialeqtebSic, zanur-svanuris msgavsad, Tumca aramasStaburad, SiSina
29
sibilantebma ganiviTares ukana warmoebis fonemebi (mWknari > mWknari,
brWyali > brWyali, Jera > JRera...). sawarmoTqmo adgilis ukana
mimarTulebiT gadawevis sakompensaciod.
qarTul enasa da dialeqtebSic Semonaxuli saerToqarTveluri
fuZeebi, sadac, zanur-svanuri fuZeebis msgavsad, wina rigis sibilantebs
enacvleba ukana rigis sibilantebi, erTgvarad qmnis safuZvels
qarTveluri enebisa da dialeqtebis ufro meti siaxlovisa da maT Soris
`sademarkacio xazis~ moSlisaTvis.
30
$4. sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis wesi saerToqarTveluri fuZe-
enis Ziriseul struqturebSi
qarTvelur enaTa istoriul-SedarebiTi fonetikis srulfasovani

kvleva moiTxovs fuZe-enis Ziriseul struqturebSi (resp. calkeul ZirSi,
morfemaSi) fonemaTa sintagmaturi urTierTmimarTebebis dadgenas, rac
gulisxmobs fonotaqtikis ama Tu im wesis daSvebasa da gamovlenas. am
mxriv faseul Cvenebebs iZleva sintagmaturi urTierTmimarTebebis
dadgena sibilantur fonemebs Soris.
saerToqarTvelur fuZeebs Soris kanonzomieri bgeraTSesatyvisobis
mixedviT irkveva, rom saerToqarTveluri fuZe-enis Ziriseul
struqturebSi sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis garkveuli wesi
moqmedebda. kerZod, calkeul ZirSi Tu Ziriseul morfemaSi dauSvebeli
iyo sxvadasxva lokaluri rigis ori an orze meti sibilanturi fonema –
spiranti an afrikati. rogorc Cans, sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis
es wesi calkeul morfemebSi eqvemdebareboda garkveul SezRudvebs, ris
mixedviTac dauSvebeli iyo wina rigis (sisina) z s Z c w sibilantur
fonemaTagan nebismieris Semcvel ZirSi ukana rigis (SiSina) J S j C W
fonemaTagan nebismieris arseboba, magram bunebrivi iyo romelime
calkeuli rigis sibilantTa calkeul ZirSi Tanaarseboba.
saerTo qarTveluri fuZe-enis Ziriseul struqturebSi sibilantur
fonemaTa SeTavsebadobis es wesi ugamonaklisoa da darRvevis arc erT
magaliTs ar icnobs.
saerToqarTvelur fuZe-enaSi sibilantur TanxmovanTa ganawilebis
aseTi wesis arsebobis Sesaxeb pirvelad miuTiTa g. maWavarianma
(maWavariani 1965, 80), magram mis mierve aRdgenil yvela arqetipSi is araa
gaTvaliswinebuli, vinaidan am arqetipebSi sxvadasxva lokaluri rigis
sibilantebia daSvebuli (mag.: *zaSu (resp.*zaSu-) `SaSvi~, *zeSa (resp.*zeSa-)
`SeSa~ da sxva.), rom araferi vTqvaT e.w. Suasibilanturi rigis Sesaxeb,
romlis arseboba fuZe-enaSi dauSva cnobilma mecnierma (rac Semdgom
gaiziara qarTvelologTa didma nawilma), magram qarTvelur enebsa da
dialeqtebSi dResac cocxali aTeulobiT dubleturi (wina da ukana
rigis – da ara Sua rigis – sibilantTa monacvle) fuZeebis
bgeraTSesatyvisobis safuZvelze fuZe-enaSi Sua rigis sibilantTa
31
rekonstruqcia marTebuli araa. mag: qarTuli Za?vel : svanuri Ja?u-er
(àryis xe~) Sesatyvisobis mixedviT fuZe enaSi aRadgenen Sua rigis Z
sibilantis Semcvel Zirs - *Zaxu (fenrixi, sarjvelaZe 2000, 623), rac
dauSvebelia vinaidan qarTul enasa da dialeqtebSi dasturdeba
dubleturi fuZec jaxveli/jaxvela (qarTl., mesx., raW., leCx., imer.). es
SiSina (ukana rigis) sibilantiani fuZe – jaxv-el – sisina (wina rigis)
sibilantian Zaxv-el- fuZes enacvleba, rac qarTulSi mosalodneli ar
iyo fuZe-enaSi sisin-SiSina (Sua rigis) sibilanTTa daSvebis SemTxvevaSi,
vinaidan fuZe-enis sisin-SiSina Z sibilanti qarTul enasa da dialeqtebSi
zanur-svanuris msgavsad ver mogvcemda SiSina j sibilants, arada
rogorc samwerlobo qarTulSi, ise mis dialeqtebSi mravlad gvxvdeba
aseTi dubleturi (frcxili > frCxili, kvniwi> kvniWi, Zmerxli
>jmerxli, xiwvi >xiWvi, wnexa > Wnexa, zrzola > JrJola...) fuZeebi.
qarTul enasa da dialeqtebSi dubletur fuZeTa arseboba cocxali
argumentia qarTvelur fuZe-enaSi Sua rigis sibilantTa rekonstruqciis
sawinaaRmdegod.
amdenad sxvadasxva lokaluri rigis sibilantur fonemaTa
SeTavsebadobis aRniSnuli wesi srulfasovnad moqmedebda qarTveluri
fuZe-enis Ziriseul struqturebSi. amasTanave garkveuli SezRudvebi
arsebobda erTi da imave lokaluri rigis sibilantTa ganawilebaSic,
kerZod: 1. dauSvebeli iyo calkeul ZirSi calkeuli rigis sibilantTa
aseTi Tanmimdevroba – jer yru fSvinvieri an mkveTri da Semdeg – mJReri
(mag., dauSvebeli iyo w-Z, magram dasaSvebi iyo Z-w (*Zewn - `Zewna~)
Tanmimsevroba, aseve, W-j, magram j-W (*jaWu `jaWvi~) da a.S. 2. dasaSvebi
iyo Tanmimdevroba: mJReri sibilanti – mJReri sibilanti (erTi da imave
seriis da lokaluri rigisa: z-z, Z-Z, J-J, j-j).
sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis aRniSnuli wesis moqmedeba
ZiriTadad igulisxmeba qarTveluri fuZe-enis im qronologiur doneze,
romlis Semdgom etapzec moxda fuZe-enis diferenciacia. adrindeli
qarTveluri fuZe-enis viTarebis rekonstruqcia ki bevrad ufro rTulia
da xSir SemTxvevaSi SeuZlebelic, vinaidan ar mogvepoveba saTanado
masala adrindel saerToqarTvelurSi sibilantur fonemaTa
sintagmaturi urTierTmimarTebebis sakvalifikaciod, Tumca hipoTeturad
am wess aRniSnul donezec unda emoqmeda (Sdr.: fenrixi 1978, 112).
32
zemoTqmulis Sesabamisad, qarTvelologiaSi saerToqarTveluri
fuZe-enis doneze rekonstruirebuli is arqetipebi, romlebSic sxvadasxva
lokaluri rigis sibilanturi fonemebia daSvebuli, vfiqrobT
gadasinjvas moiTxovs.
sailustraciod movixmobT ramdenime saerTo-qarTvelur fuZes,
romelTa Soris bgeraTSesatyvisoba qarTvelologiaSi sadavo ar aris,
magram arqetipebSi sxvadasxva lokaluri rigis sibilantur fonemaTa
rekonstruqcia, Cveni azriT, marTebuli araa:
qarTuli SaSu-i, SaSv-i: zanuri zesqv-i (megr.), zesqu/zesku/mzesqu
(Wan.) Sesatyvisobis safuZvelze fuZe-enaSi daSvebulia arqetipebi: *saSu
(klimovi 1964), *zaSu (resp. *zaSu) (maWavariani 1965), *zaJu (gamyreliZe,
maWavariani 1965) *JaSu (gudava 1964). am arqetipebSi (*JaSu Ziris garda)
sxvadasxva lokaluri rigisd sibilantebia (s-S, z-S, z-S, z-J)
postulirebuli da, amdenad, Cveni azriT, umarTebuloa. *JaSu (sadac
erTi saerTo lokaluri rigis J-S fonemebia) da *sa-S-v- (Ciqobava 1938)
arqetipi, sadac sxvadasxva lokaluri rigis sibilantebia (s-S), magram
fuZis, da ara – saerTo Ziris, kuTvnilebaa, ar ewinaaRmdegeba
sibilantur TanxmovanTa SeTavsebadobis aRniSnul wess.
qarT. siZe: zan. sinja / sinda (megr.), sija (Wan.): svan. CiJe
Sesatyvisobis mixedviT qarTvelur fuZe-enaSi aRdgenilia arqetipebi: *
siZe (klimovi 1964), *siZe (klimovi 1998), *siZe (gamyreliZe, maWavariani
1965), *siZe (fenrixi, sarjvelaZe 2000). am arqetipebSic sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantebia warmodgenili (s-Z) an erTi rigisa (s-Z),
magram es rigi (Suasibilanturi) arc aris fuZe-enaSi savaraudebeli.
amdenad, arqetipad sxva Sdgenilobis Ziri (an, SesaZloa, fuZe, rogorc
amas arn. Ciqobava varaudobda) unda vigulisxmoT, kerZod, erTi
lokaluri rigis (winasibilanturi) s-Z spirant-afrikatis Semcveli *siZe.
qarT. Zewn-i/Zewn-a: zan. ziWon-i SesatyvisobiT fuZe-enaSi aRdgenilia
arqetipebi: *Zewn- (gamyreliZe, maWavariani 1965; klimovi 1964), *Zewn-
(fenrixi, sarjvelaZe 2000; klimovi 1998). am SemTxvevaSic sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantebia warmodgenili (Z-w). vfiqrobT, qarTul-
zanur fuZeebs daukavSirdeba svanuri WgWgn-d /CgWgn-d/ CiWin-d `Zewna~ da
arqetipad fuZe-enaSi aRdgeba erTi lokaluri rigis (Z-w) afrikatebis
Semcveli *Zewn-.
33
saerToqarTvelur fuZe-enaSi sxvadasxva lokaluri rigis
sibilantTa SeTavsebadobis aRniSnuli wesi sistematuri xasiaTisaa da
fonotaqtikis mkacr moTxovnebs asaxavs. am wesis marTebulobis
sasargeblod metyvelebs is viTarebac, romelic calkeuli lokaluri
rigis sibilantTa SeTavsebadobis TvalsazrisiT unda arsebuliyo,
kerZod: romelime calkeuli saerTo lokaluri rigis (wina sisina) an
ukana (SiSina) rigisa) sibilantTa calkeul ZirSi moqmedi SezRudvebi
(ix. zemoT), rac erTgvarad mosalodneli ar iyo, amyarebs sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantur fonemaTa SeTavsebadobaSi moqmed
SezRudvebs, rac ufro mosalodneli iyo.
amdenad, qarTvelologiaSi saerToqarTveluri fuZe-enis doneze
aRdgenili yvela is arqetipi, romlebSic sxvadasxva lokaluri rigis
sibilanturi fonemebia postulirebuli, am fonemaTa SeTavsebadobis
zemoaRniSnuli wesis miRebis SemTxvevaSi, gadasinjvasa da dazustebas
moiTxovs. amis gaTvaliswinebiT fuZe-enis doneze aRdgenil calkeul
arqetipSi mxolod calkeuli lokaluri rigis (da ara – sxvadasxva
lokaluri rigisa) sibilanturi fonemebis rekonstruqciaa marTebuli.
34
$5. sibilantTa Sesatyvisobis zogierTi sakiTxi
qarTvelur enebSi
qarTvelologiaSi gavrcelebuli erT-erTi Tvalsazrisis

Sesabamisad, saerTo-qarTvelur fuZe-enaSi unda arsebuliyo sibilantebis
(spirat-afrikatebis) sami rigi:
wina rigi (sisina): z s Z c w;
Sua rigi (sisin-SiSina): z’ s’ Z’ c’ w’
ukana rigi (SiSina): (J) S j C W.
cnobili wesi:
saerTo qarTveluri – sisina : qarTuli – sisina : zanuri – sisina :
svanuri – sisina;
s. qarTv. – sisin-SiSina : qarT. – sisina : zan. – SiSina : svan. –
SiSina;
saqarTv. – SiSina : qarT. – SiSina : zan. – SiSina + velari tipis
kompleqsi : svan. – SiSina + velari tipis kompleqsi.
sibilantTa SesatyvisobaSi arsebuli darRvevebi miCneulia,
rogorc Sedegi fonetikuri cvlilebebisa – ZiriTadad poziciur –
kombinaciuri xasiaTisa.
amjerad, Cven ganvixilavT wina rigis (z s Z c w ) da Sua rigis (z’
s’ Z’ c’ w’) sibilantTa urTierTmimarTebis sakiTxebs: arsebobda ki Sua
rigis (sisin-SiSina) sibilantebi saerTo qarTvelur fuZe-enaSi?
amis Sesaxeb adre safuZvliani argumentacia warmoadgina giorgi
rogavam (g. rogava, bgeraTSEsatyvisobaTa darRvevis SemTxvevebisaTvis
qarTvelur enebSi, ike, t. XII, 1960), sadac man gamoricxa qarTvelur fuZe-
enaSi sisin-SiSina sibilantTa arseboba.
Teoria sisina sibilantebis amosavlad qarTvelur fuZe-enaSi ori
rigis (sxvadasxva bunebis) fonemaTa arsebobis Sesaxeb, romelic
pirvelad v. polakma wamoayena (V. Polak, 1955), kvlavac eWvs iwvevs.
Tu uaryofT fuZe-enaSi Sua rigis (sisin-SiSina) sibilantTa
arsebobas, maSin svanuri da zanuri SiSina sibilantebi saerTo-
qarTveluri da qarTuli sisina sibilantebis ekvivalentad mikiCneva
(Sdr. K.H. Schmidt, 1962; Я Тестелец, 1995; i. meliqiSvili, 2001. – am avtorTa
35
mosazrebiT, saerTo qarTvelurSi sisin-SiSina sibilantebis nacvlad Sua
rigSi SiSina sibilantebi iyo warmodgenili, xolo ukana rigis-SiSinaTa
nacvlad – SiSina sibilantebis Semcveli TanxmovanT kompleqsebi).
ras unda gamoewvia qarTvelur enebis Sesatyvis fuZeebSi identuri
sibilantebis (z s Z c w) arseboba?
vfiqrobT am movlenas safuZvlad udevs araerTi mizezi (mizezxTa
kompleqsi). SesaZleblad gvesaxeba, qarTvelologiaSi am mimarTebiT
gamoTqmuli mosazrebebis gaTvaliswinebiT sxvagvari interpretaciis
mcdelobac. saerTo qarTveluri enis fuZe-ZirTa agebulebaSi garkveuli
roli unda Seesrulebina Zireul morfemaTa Semadgeneli sibilantebis
ragvarobis princips (warmoTqmis adgilis mixedviT). kerZod, gamoikveTa
erTi kanonzomiereba: arc erTi damajereblad rekonstruirebuli
qarTveluri praforma (saerTo-qarTveluri fuZe-enis doneze aRdgenili
arqetipi) ar Seicavs Sua rigis (sisin-SiSina) sibilantTan erTad wina
rigis (sisina) an ukana rigis (SiSina) sibilants, Tumca Sua rigis (sisin-
SiSina) sibilantTa saerTo-qarTvelurSi arsebobis SemTxvevaSi es
savsebiT mosalodneli iyo. aqedan gamomdinare, fuZe-enaSi Sua rigis
(sisin-SiSina) sibilantTa arseboba naklebad savaraudoa ara mxolod
saerTo-qarTvelurSi, aramed calkeul qarTvelur enaSi
rekonstruirebul praformata reiterpretaciis saSualebasac iZleva:
qarT. wuer-i: zan. (megr.). wvanj-i/wvand-i: svan. uer fuZeTa
Sesatyvisobis mixedviT unda vivaraudoT aseTi gadasvlebi: wvand-
<wvanj- <*WOanj- <*WOanj spirantizaciisa da disimilaciuri
dezafrikatizaciis Sedegad. aseve: uer- <*hOer- <*WOer (svan.).
qarT. siZe: zan. (megr.) sinja/sinda: zan. (Wan.) sija: svan. CiJe
j sibilanti gvxvdeba. amdenad: sinda < sinja <*Sinja <*Sija, aseve
spirantizaciisa da disimilaciuri dezafrikatizaciis Sedegad. amas
aSkarad uWers mxars svanuri CiJe, romelSic orive sibilanti SiSinaa,
e.i. erTi rigisaa da ara sxvadasxva rigisa, ragvarobisa (saartikulacio
adgilis mixedviT).
aRdgenil praformebSi sxvadasxva rigis sibilantTa erTad
ararsebobis es wesi araerTi arqetipis axleburi rekonstruqciis
36
safuZvels qmnis (s. –qarTv. *cOar-: qarT. cuqr-: zan. cunj- <*Cunj-; s.-
qarTv. *Zewn-: qarT. Zewn-: zan. ziWon - <*ZiWon- <*jiWon- da sxv.). axlebur
interpretacias moiTxovs iseve saerTo-qarTveluri fuZe-enis doneze
aRdgenili is arqetipebi (*Zarc,O- *ZeSa, *Zerc,x-, *zaSO-), sadac
TiToeuli fuZisaTvis sxvadasxva rigis (ragvarobis) sibilantebis
rekonstruirebuli, rac arRvevs erT ptaformaSi sibilanTTa
Tanaarsebobis zemoxsenebul wess. am wesis sasargeblod metyvelebs
qarTvelologiaSi rekonstruirebul praformaTa sixSireuli mimarTebac:
Tu sxvadasxva rigis sibilantebi sul xuTiode arqetipSia warmodgenili,
erTi rigis sibilantTa Semcveli arqetipebis raodenoba xyT aTeuls
scildeba (ix. arqetipTa saZiebeli, wignSi h. fenrixi, z. sarjvelaZe,
qarTvelur enaTa etimologiuri leqsikoni, 2000).
amdenad sibilantTa ragvarobis principi gatarebulia rogorc
saerTo-qarTveluri fuZe-enis doneze, ise – qarTveluri enebis Zireul
morfemebSi, rac aseT formebSi bgeratSesatyvisobis darRvevis mizezad
poziciur-kombinaciuri xasiaTis fonetikur cvlilebebs warmogvidgens.
qarTvelologiaSi gavrcelebuli Teoria saerTo-qarTvelur fuZe-
enaSi sami rigis (sisina, sisin-SiSina da SiSina) sibilantebis (spirant-
afrikatebis) arsebobis Sesaxeb, vfiqrobT, gadasinjvas moiTxovs.
SeiniSneba erTi kanonzomiereba: arc erTi damajereblad
rekonstruirebuli praforma (saerTo-qarTveluri fuZe-enis doneze
aRdgenili arqetipi) ar Seicavs Sua rigis (sisin-SiSina: z’ s’ Z’ c’ w’)
sibilantTan erTad wina rigis (sisina: z s Z c w) an ukana rigis (SiSina:
J S j C W) sibilants, iseve, rogorc calkeul arqetipSi dauSvebelia
wina rigis (sisina) da ukana rigis (SiSina) sibilanTTa Tanaarseboba.
am wess safuZvlad unda dasdeboda Zireul morfemaTa Semadgeneli
sibilantebis ragvarobis principi (warmoTqmis adgilis mixedviT). es
principi gatarebulia rogorc saerTo qarTveluri fuZe-enis Zireul
arqetipebSic, ris mixedviTac qarTveluri fuZe-enisa da qarTulis sisina
sibilantTa ekvivalentebad zanur da svanur umetesobaSi warmodgenilia
an aRdgeba SiSina sibilantebi.
meore principi, romelsac pirobiTad SeiZleba vuwodoT
37
adgilis erTmaneTTan siaxlove-siSoris mixedviT), vfiqrobT unda
yofiliyo mizezi SiSina jgufis (zanuri, svanuri) qarTvelur enebSi
warmodgenili sisina sibilantebis Semcveli yvela im saerTo-qarTveluri
Ziris (resp. fuZis morfemis) arsebobisa, romlis nasesxoba an fonetikur
niadagze gamowveuli cvlileba (gasisineba) gamoiricxeba.
es principi gulisxmobs rogorc zanurSi, ise svanurSi sxvadasxva
dialeqtTa (TqmaTa) leqsikis iseT Tanaarsebobas, romelic Seapirobebs
am enebSi saerTo-qarTvelur SiSina sibilantian fuZeebTan erTad sisina
sibilantebis Semcveli fuZeebis arsebobas. qarTulis (sisina jgufis)
dialeqtebSi es wesi ar gatarebula (Tumca, misi Canasaxi, rogorc Cans,
iyo), vinaidan qarTulma ZiriTadad ucvlelad Semoinaxa qarTveluri
fuZe-enis is sisina sibilantebi, romelTa ekvivalentebad zanursa da
svanurSi SiSina sibilantebi gvaqvs.
qarTveluri fuZe-enis diferenciis pirvel safexurze z s Z c w
sibilantebi ucvleladaa warmodgenili qarTul, zanur da svanur
dialeqtebSi.
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis meore safexurze im zanur da
svanur dialeqtebSi, romlebic ar emezoblebian qarTulis dialeqtebs,
sisina sibilantebis ekvivalentebad Camoyalibebas iwyebs SiSina
sibilantebi, xolo qarTulTan momijnave dialeqtebSi isev sisina
sibilantebia warmodgenili.
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis mesame safexurze xdeba
qarTveluri dialeqtebis enebad gardaqmna: qarTul dialeqtebSi sisina
sibilantebi kvlavac ucvleladaa warmodgenili, xolo zanurisa da
svanuris momijnave dialeqtebSic Cndeba SiSina ekvivalentebi.
droTa ganmavlobaSi zanursa da svanurSi xdeba dialeqtur
formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba: sisina sibilantiani fuZeebi
mkvidrdeba SiSina sibilantiani dialeqtebis zolSic – zog SemTxvevaSi
paraleluri formis, alomorfis saxiT, sxva SemTxvevaSi ki – aseT
fuZeebSi sisina sibilantTa gaSiSinebiT an semantikuri gadawevis
wyalobiT (ZiriTadad) SenarCunebuli pirvandeli fonemuri (sisina) saxiT:
38
svanuri qarTveluri fuZe-ena
J S j C W ? z s Z c w
*z *s ? qarTuli
*Z *c *w z s Z c w
zanuri
J S j C W ? z s Z c w
sanimuSod mogvyavs erTi Ziri (Z-) da misgan nawarmoebi fuZeebi (Z-ev-

s; m-Z-ev-al-i, Z-eb-a; gan-Z-eb-a...), romlebic aSkarad miuTiTeben qarTvelur
fuZe-enaSi ara sxvadasxva bunebis (sisina da sisin-SiSina: Z da Z’)
fonemaTa, aramed oden sisina Z fonemis arsebobaze.
erTi mxriv, saerTo-qarTveluri *Z- (sisina) sibilantis udavo
ekvivalentebia qarTul-zanur-svanuri identuri (sisina) Z- sibilanti.
qarT. Z-ev-s: zan. Z-g/Z-u (megr.), Z-un, mogo-z-un (Wan.): svan. z-g/z-i
(z<Z). meore mxriv, saerTo-qarTveluri *Z- (aseve sisina da ara – sisin-
SiSina) sibilantis aseve udavo ekvivalentebi Cans qarTuli Z- (sisina) da
zanur-svanuri j- (SiSina) sibilantebi:
qarT. Z-ev-s: zan. j-an-g/j-an-u `wevs~ (etimologiurad: `Zevs~). amave Z-
sibilanti daCndeba:
qarT. m-Z-ev-al-i (<Z-ev-s): zan. j-al-i ìd~;
qarT. gan-Z-eb-a, gan-a-Z-o: zan. gon-j-am-a `gaxsna; gaReba~..., gan-j-g,
gan-j-u `gaxsna; gaaRo~... (etimologiurad: erTmaneTisagan `ganagrZo~).
qarTulSi Z-ev-s/Z-eb-a-s paralelurad gvaqvs d-ev-s/d-eb-a da maTTan
etimologiurad dakavSirebuli j-ed/j-d-om-a, sadac SiSina j. sibilantia
warmodgenili R-/Z-/j. bgeraTmonacvleobis mizezi maTi sxvadasxva
es magaliTebi cxadyofen rogorc SiSina jgufis (qarTul) ena
dialeqtebSi warmodgenil saerTo-qarTvelur fuZeebSi SiSina
sibilantebis paralelurad sisinaTa arsebobas. qarTulis (da ara marto
qarTulis) sxva magaliTebSic es viTareba Vans amosavali:
xveta/xvewa/xveWa, tili/wili/Wili, Tikani/cikani, frcxili/frCxili,
39
da?soba/daxSoba, brwkali/brWyali, xiwvi/xiWvi, patara/pawia/paWua da sxva
fuZeTa monacvleobis mTavari mizezi dialeqtur variaciaSi unda veZioT
da ara maT simbolur (eqspresiul) xasiaTSi.
saerTo qarTvelur leqsikaSi moipoveba araerTi fuZe, romelic
qarTuli wina rigis (sisina) da zanur-svanuri rogorc wina rigis
(sisina), ise ukana rigis (SiSina) sibilantTa SesatyvisobaSi dialeqturi
poziciis princips ar gamoricxavs.
40
$6. qarTveluri fuZe-enis sibilantur fonemaTa rekonstruqciis
zogierTi sakiTxi
qarTvelologiaSi gavrcelebuli Teoriis mixedviT saerTo-

qarTvelur fuZe-enaSi unda arsebuliyo sibilantur fonemaTa (spirantTa
da afrikatTa) sami rigi:
1. wina rigi: sisina (z, s, Z, c, w) sibilantebi;
2. Sua rigi: sisin-SiSina (z’, s’ Z’ c’ w’) sibilantebi;
3. ukana rigi: SiSina (J), S, j, W) sibilantebi;
cnobili wesi:
1. saerTo qarTveluri – sisina: qarTuli – sisina: zanuri – sisina:
svanuri sisina;
2. saerTo-qarTveluri sisin-SiSina: qarTuli – sisina: zanuri –
SiSina: svanuri – SiSina;
3. saerTo-qarTveluri – SiSina: qarTuli – SiSina + velari tipis
TanxmovanTkompleqsi: svanuri – SiSina + velari tipis TanxmovanTa
kompleqsi (Мачавариани, 1960; maWavariani, 1965).
qarTvelur enaTa sisina da zanur-svanur SiSina sibilantTa
amosavlad fuZe-enaSi sxvadasxva rigis (sxvadasxva bunebis) fonemaTa
arsebobaze miuTiTebda v. polakic (Polak, 1955). aseve sibilantTa
Sesatyvisobis meore rigisaTvis amosvlad sisin-SiSina sibilantTa
nacvlad SiSina fonemebi ivaraudes k. Smidtma (Schmidt 1961; 1962),
g.wereTelma (wereTeli, 1965), i. meliqiSvilma (meliqiSvili, 1980, 2001).
sibilantTa sami rigis Teoriis Seqmnamde qarTvelologiaSi
tradiciuli iyo mosazreba fuZe-enaSi ori rigis sisina da SiSina –
sibilantTa arsebobis Sesaxeb (Чикобава, 1948; rogava, 1960).
kvlavac daismis kiTxva: ras unda gamoewvia qarTveluri enebis
Sesatyvis fuZeebSi qarTuli sisina sibilantebis ekvivalentebad zanur-
svanuri rogorc sisina, ise SiSina sibilantebis arseboba?
41
vfiqrobT, am movlenas safuZvlad udevs araerTi mizezi, SediZleba
iTqvas, mizezTa kompleqsi. SesaZleblad gvesaxeba qarTvelologiaSi am
mimarTebiT gamoTqmuli mosazrebebis gaTvaliswinebiT sxvagvari
interpretaciis mcdelobac.
sibilantTa SesatyvisobaSi gamovlenili zogierTi wesis mixedviT,
vfiqrobT, qarTvelur fuZe-enaSi damatebiTi rigis (Sua rigis – sisin-
SiSina) sibilantTa daSvebis saWiroeba ar Cans.
amas gvavaraudebinebs ramdenime mizezi. maT Soris, Cveni azriT,
mniSvnelovania: Zireul morfemaTa Semadgeneli sibilantebis
SeTavsebadobis principi da dialeqturi poziciis principi.
Zireul morfemaTa Semadgeneli sibilantebis SeTavsebadobis
principi gatarebulia rogorc saerTo-qarTveluri fuZe-enis Zireul
arqetipebSic. am princips safuZvlad udevs erTi kanonzomiereba: arc
erTi damajereblad rekonstruirebuli praforma (saerTo-qarTuli fuZe-
enis doneze aRdgenili arqetipi) ar Seicavs Sua rigis (sisin-SiSina)
sibilantTan erTad wina rigis (SiSina) sibilants, iseve rogorc
calkeul arqetipSi dauSvebelia wina rigis (sisina) da ukana rigis
(SiSina)OsibilantTa Tanaarseboba. calkeul arqetipSi sxvadasxva rigis
sibilantTa dauSveblobaze miuTiTeben g. maWavariani, 1965) da h. fenrixi
(fenrixi, 1978). fuZe-enaSi Sua rigis (sisin-SiSina) sibilantTa arsebobis
SemTxvevaSi ki aseT sibilantTa siaxlovis (SeTavsebadobis) gamo rogorc
wina rigis (sisina), ise – ukana rigis (SiSina) sibilantebTan (warmoiTqmis
adgilis mixedviT, savsebiT dasaSvebi iyo calkeul arqetipSi sisin-
SiSina sibilantis rogorc sisina, mise SiSina sibilantTan Tanaarseboba,
Tumca, dauSvebelia sisina sibilantis SiSinasTan Tanaarseboba.
es viTareba ara mxolod qarTvelur fuZe-enaSi, aramed calkeul
qarTvelur enaSi rekonstruirebul praformaTa reinterpretaciis
saSualebasac iZleva.
qarTuli wuer-i (`wveri~): zanuri wvanj-i/wvand-i: svanuri uer
fuZeTa Sesatyvisobis mixedviT unda vivaraudoT aseTi procesebi: wvand -
<wvanj- <*Wuanj- <*Wuaj- <Wuar- (zanurSi) da uer- <*huer- <*Wuer-
(svanurSi) disimilaciuri dezafrikatizaciis Sedegad. e. i. qarTvelur
42
fuZe-enasa da qarTulSi aRdgeba sisina (w) sibilantiani fuZe, xolo
zanursa da svanurSi misi SiSina (W) Sesatyvisis Semcveli fuZe.
qarTuli siZe: zanuri sinja/sinda (megr.), sija (Wan.) svanuri CiJe
j sibilanti gvxvdeba. amdenad: sinda<sinja<*Sinja<*Sija, aseve
disimilaciuri dezafrikatizaciis Sedegad. amas aSkarad uWers mxars
svanuri fuZe – CiJe, romelSic orive sibilanti SiSinaa, e.i. erTi rigisaa
(CiJe < *Sije) da ar arRvevs sibilantTa SeTavsebadobis wess. aRdgenil
praformebSi erTi rigis sibilantTa Tanaarsebobis es wesi araerTi
arqetipis axleburi rekonstruqciis safuZvels qmnis: saerTo
qarTveluri *cuar: qarT. cuar- zan: cunj- <*Cunj- <*Cuj- <*Cuoj-
<*Cuor-; saerTo-qarTveluri *Zewn-: qarT. Zewn-: zan. ziWon- <*ZiWon-
<*jiWon- da sxv.
sxvagvar interpretacias moiTxovs aseve saerTo-qarTveluri fuZe-
enis doneze aRdgenili is arqetipebi (*Zarc’u- `Zarcva~, *ZeSa `SeSa~,
*Zerc’x- `cecxli~, *zaSu- `SaSvi~), sadac TiToeuli fuZistvis sxvadasxva
rigis sibilantebia rekonstruirebuli, rac arRvevs calkeul
arqetipebSi sibilantTa SeTavsebadobis zemoxsenenbul princips. am
principis sasargeblod metyvelebs qarTvelologiaSi rekonstruirebul
praformata sixSirul-raodenobrivi mimarTebac: Tu sxvadasxva rigis
sibilantebi sul xuTiode arqetipSia warmodgenili (romelic ar aris
sayovelTaod gaziarebuli da moepoveba alternaciuli dakavSirebebi),
erTi rigis (saerTo, saziaro rigis) sibilantTa Semcveli arqetipebis
raodenoba xuT ateuls scildeba (ix. arqetipTa saZiebeli, wignSi: h.
fenrixi, z. sarjvelaZe, qarTvelur enaTa etimologiuri leqsikoni, II
Sevsebuli gamocema, Tb. 2000).
adgilis erTmaneTTan siaxlove-siSoris mixedviT) gulisxmobs rogorc
znaurSi, ise svanurSi dialeqtTa (TqmaTa) leqsikis iseT Tanaarsebobas,
romelSic Seapirobebws am enebSi saerTo-qarTvelur SiSina sibilantian
fuZeebTan erTad sisina sibilantebis Semcveli fuZeebis arsebobas. es
viTareba nawilobriv qarTul dialeqtebSic gamovlinda.
43
dialeqtebidan Sesuli an fonetikurad cvlili (SiSina _ > sisina)
araerTi fuZe gvxvdeba, romelic sisina sibilants SDeicavs, vfiqrobT,
mraval zanur-svanur fuZeSi qarTveluri fuZe-enis sisina sibilantis
aseve sisina (identuri) ekvivalentia SenarCunebuli. qarTvelur enebsa da
dialeqtebSi sisina sibilantTa ganawileba da maT ekvivalentTa
Camoyalibeba sxvadasxva dialeqtur arealsa da sxvadasxva qronologiur
safexurs gulisxmobs: qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis pirvel
safexurze wina rigis (sisina) sibilantebi ucvleladaa warmodgenili
qarTul, zanur da svanur dialeqtebSi.
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis meore safexurze zanur da
svanur im dialeqtebSi, romlebic ar emijnavebian qarTul dialeqtebs,
sisina sibilantebis ekvivalentebad Camoyalibda SiSina sibilantebi,
amasTanave qarTul dialeqtebTan momijnave zanur-svanur dialeqtebSi
isev sisina sibilantebia warmodgenili, xolo Sua zolSi, romelic
momijnave da dacilebul (periferiul) dialeqtebs Sorisaa moqceuli,
Camoyalibebas iwyebs SiSina sibilantebi, magram SenarCunebulia sisina
sibilantebic.
Camoyalibda SiSina sibilantebi, magram sisina sibilantiani leqsikis
didi nawili kvlavac SenarCunebulia.
am periodSi, rogorc Cans, Camoyalibebas iwyebs Sesatyvisoba
xmovnebs Soris, romelmac garkveulwilad SezRuda Sesatyvisobis
Camoyalibeba Tanxmovnebs Soris (sisina sibilantTa SiSinad gadaqcevis
procesi). svanurSi am mimarTebiT farTo gasaqani eZleva fonetilur
procesebs: umlautizacias, afrikatizacias, dezafrikatizacias.
droTa ganmavlobaSi zanur da svanur dialeqtebSi xdeba
dialeqtur formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba, anu sesxeba: sisina
zolSic – zog SemTxvevaSi paraleluri formis, alomorfis saxiT, sxva
SemTxvevaSi ki aseT fuZeebSi fonetikuri procesebis niadagze sisina
sibilantTa gaSiSinebiT an semantikuri gadawevisa da datvirTvis
wyalobiT SenarCunebuli amosavali fonemuri (sisina-sibilanturi) saxiT.
44
qarTvelur enebSi sibilantTa ganawileba sqematurad SeiZleba ase
warmovadginoT, rogorc es 22-e gverdze #1 sqemazea gamosaxuli.
sanimuSod mogvyavs erTi Ziri (Z-) da misgan nawarmoebi fuZeebi (Z-)
da misgan nawarmoebi fuZeebi (Z-ev-s; m-Z-ev-al-i, Z-eb-a; gan-Z-eb-a...),
romlebic aSkarad miuTiTeben qarTvelur fuZe-enaSi ara sxvadasxva
bunebis bunebis (sisina da sisin-SiSina: Z da Z’) fonemaTa, aramed oden
sisina Z fonemis arsebobaze.
erTi mxriv saerTo-qarTveluri *Z- (sisina) sibilantis udavo
ekvivalentia qarTul-zanur-svanuri identuri (sisina) Z- sibilanti:
qarT. Z-ev-s: zan. Z-g/ Z-u (megr.), Z-un, z-un (Wan.): svan. z-g/z-i (z<Z).
meore mxriv, saerTo-qarTveluri *Z (aseve sisina da ara – sisin-SiSina)
sibilantis aseve udavo ekvivalentebi Cans qarTuli Z- (sisina) da zanur-
svanuri j- (SiSina) sibilantebi:
qarT, Z-ev-s: zan. j-an-g/j-an-u `wevs~ (etimologiurad: `Zevs~). amave Z-
sibilanti daCndeba:
qarT. m-Z-ev-al-i (Z-ev-s): zan. j-al-i ìd~;
qarT. gan-Z-eb-a, gan-a-Z-o: zan. gon-j-am-a `gaxsna; gaReba~ ..., gan-j-g,
gan-j-u `gaxsna; gaaRo~... (etimologiurad: erTmaneTisagan `ganaZo~).
qarTulSi Z-ev-s/Z-eb-a-s paralelurad gvaqvs d-ev-s/d-eb-a da masTan
etimologiurad dakavSirebuli j-ed/j-d-om-a, sadac SiSina j- sibilantia
warmodgenili. d-/Z-/j- bgeraTmonacvleobis mizezi maTi sxvadasxva
aseTi procesebis daSvebas qarTvelur enebsa da dialeqtebSi
SesaZleblad miiCnevda am enaTa narevobis Teoriis avtori n. mari:
`Скрещение диалектических явлении пройсходило не только в пределах каждого языка
особо скрещивались различные языки одной и той же группы, отливались диалектические
фвления других групп~ (Марр, 1914; 8). n. maris es mosazreba gaziarebulia
specialistebis mier.
es magaliTebi cxadyofen rogorc SiSina jgufis (zanur-svanur),
ise sisina jgufis (qarTul) ena-dialeqtebSi warmodgenil saerTo
qarTvelur fuZeebSi SiSina sibilantebis paralelurad sisinaTa
arsebobas. qarTulis (da ara mxolod qarTulis) sxva magaliTebSic es
45
viTareba Cans amosavali: xveta/xvewa/ xveWa , tili/wili/Wili,
Tikani/cikani, frcxili/frCxili, da?soba/dax-Soba, brwkali/brWyali,
xiwvi/xiWvi, patara/pawia/paWua da sxva fuZeTa monacvleobis mTavari
mizezi dialeqtur variaciaSi unda veZioT da ara maT simbolur
(eqspresiul) xasiaTSi.
aq waermodgenili saanalizo magaliTebic, vfiqrobT, naTlad
warmoaCenen qarTveluri fuZe-enis sisina sibilantTa ekvivalentebad
qarTulSi sisina sibilantebs, xolo zanursa da svanurSi – rogorc
sisina, ise SiSina sibilantebs:
qarTv. fuZe-ena- *z: qarT. z: zan. z: (sisina ekvivalentebi); *zid:
qarT. zid-v-a: zan. zind-u-a `zidva; Wimva~ (megr.); o-zd-u àReba~ (Wan.). (arn.
Ciqobava); *z: qarT. z: zan. J (SiSina ekvivalenti); *zid: qarT. zid-v-a: zan.
Jid-u-a/go-Jid-u-a `gaWimva~.
qarTv. fuZe-ena s: qarT. s: zan. s: svan. s (sis. ekviv.) *su: qarT. su-m-a:
`yola~: svan. l-j-su ìyo~ (ek. osiZe; b. gigineiSvili); *su-: qarT. su-m-a/mo-
su-m-a `wasma~: zan. su-m-al-a (megr.), o-s-um-u (Wan.) `wasma~ (arn. Ciqobava);
*s: qarT.s: zan. S: svan. S (SiS. ekviv.); *su-: qarT. su-m-a `sma daleva~: zan.
Su-m-a `sma~, na-Svi `nasvami~ (megr.), o-Su-m-u `sma~, Sv-er-i `nasvami~ (Wan.):
na-Su `nasvami~ (svan.). (m. brose, arn Ciqobava, v. Tofuria).
qarT. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. Z: svan. Z(>z) (sis. ekviv.); qarT. Z-ev-s:
zan. Z-un/Zg (megr.), Z-un (Wan.) `Zevs~. svan. z-i/z-g àris~, ùZevs~ (arn.
Ciqobava, a. Smidti); *Z-in: qarT. Se-Z-in-eb-a (megr.), mo-nZ-in-u (Wan.) ` mateba,
SeZena~ (arn. Ciqobava); *Z: zan. j (SiSina ekvivalenti); *Z-in: qarT. mo-Z-in-
eb-a `moxedva~: zan. j-in-a `xedva~ (megr.) (z. sarjvelaZe); qarTv. fuZe-ena
*c: qarT. c: zan. c (sis.ekviv.); *cex: qarT. ce-x-v-a, sa-cex-v-el-i:: zan. cax-u-
a `dafqva~ (megr.) (k. Smidti); *c: qarT. c: zan. C (SiS. ekviv.); *cex-: qarT.
cex-v-a, sa-cex-v-el-i; zan. Cax-u-a `njRreva~ (megr.) `Tqvefa, dRveba~ (Wan.),
o-m-Cax-ul-e `sadRvebeli~ (Wan.);
qarTv. fuZe-ena *w: qarT.w; zan. w: svan. w (sis. ekviv.); *wul-: qarT.
wul-i: svan. li-wuil-e `ganwuleba~ (v. Tofuria); `*wul: qarT. wul-il-
i/wur-il-i: zan wul-u `mcire~ (Wan.) (l. nadareiSvili); *w: qarT. w: zan. W:
svan. W: (SiS.ekviv.); *wul-: qarT. wul-i: svan. WuS `vaJi~ (g. rogava), na-Wul-
aS `sawulisi~ (z. sarjvelaZe); *wul-: qarT. wul-il-i/wur-il-i/wvr-il-i:
zan. mo-nWir-il-i `moWerili, viwro; dawvrilebuli~ (megr.)
46
qarTv. fuZe-ena *z: qarT. z: zan. z (sisina): sisina Sesatyvisoba);
*ziz: qarT. ga-ziz-in-eb-a: zan. go-zi-z-in-af-a `gadavseba~ s. JRenti).
qarTv. fuZe-ena *z: qarT.z: zan. J (sisina: SiSina: Sesatyvisoba); *ziz:
qarT. ga-ziz-in-eb-a: zan. go-JiJ-in-af-a `gavseba, gaJRenTa: gasiveba~.
qarTv. fuZe-ena *s: qarT. s: svan. s (sisina: sisina); *s-ual: qarT. s-r-
u-l-i, s-r-u-l-i-ad: svan. sur-u `Zlier mTlad~ (h. fenrixi).
qarTv. fuZe-ena s: qarT.s: zan. S (sisina: SiSina); *s-ual: qarT. s-r-u-
l-i (<*s-l-uk-i<*s-vl-ul-i<*s-val-ul-i), s-r-u-l-i-ad: zan. Sur-o `sul;
mTlad~.
qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. Z: svan. Z(>z) (sisina:sisina); *Z/*Z-eu-:
qarT. Z-e-s `Zevs~: zan. p-g-nrZuan 9megr.) `Zevs~, Z-u-n (Wan.) `Zevs~: svan. z-i
àris~, x-o-z ùZevs~ (z<Z) (arn. Ciqobava, k. Smidti).
qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. j (sisina:SiSina); *Z-/*Z-eu: qarT. Z-e-s
`Zevs~, Z-ev-n-a: zan. j-a-n-g/u `wevs~ (etimologiurad `Zevs~), j-a-n-u `wola~
(etimologiurad `Zevna~).
qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: svan. c (sisina:sisina); cinc-: qarT. cinc-
l-v-a: svan. li-cinc-ur-e `wagleja; warTmeva~ (h. fenrixi).
qarTv. fuZe-ena-*c; qarTc: zan. C (sisina: SiSina); *cic: qarT. cinc-l-
v-a, cinc-l-av-s: zan. CinC-i `mcire; wvrili~, CinC-ol-u-a `dafSvna,
danamceceba~ (etimologiurad `dacincvla~).
qarTv. fuZe-ena *w: qarT. *w: zan. *w: svan. *w (sisina: sisina); *wur:
qarT. wur-v-a, wur-av-s: zan. wir-u-a, wir-un-s (megr.), wir-um-s, wor-um-s
(Wan.) ìd~: svan. li-wur-e `wurva~, x-o-wur `sdis~ (g. klimovi; h. fenrixi).
qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan.W (sisina: SiSina); *wur: qarT. wur-
wur-i (reduplicirebuli wur-): zan. Wur-Wul-i `wurwuri~.
qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: zan. c (sisina ekvivalenti); *cec-: qarTv.
fuZe-ena cec-eb-a: zan. (megr.). cac-af-i (h. fen rixi); *c: qarT. c: zan. C
(SiSina ekvivalenti); *cec-: qarT. cec-eb-a: zan. (megr.) Ca-C-CaC-i
(reduplicirebuli CaC- `cecebiT siaruli~).
qarTv. fuZe-ena *w qarT. w: zan. w (sisina ekvivalenti); *waf-: qarT.
ga-waf-v-a; da-e-waf-a, mo-waf-e: zan. (Wan.). o-nwof-ul-u `swavleba~, nwof-
ul-a `saswavlebeli~ (arn. Ciqobava); *w: qarT. w: zan. W (SiSina
ekvivalenti); *waf-: qarT. ga-waf-v-a, da-e-waf-a: zan. Wof-u-a (megr.), o-Wof-u
(Wan.) `daWera; aReba; miTviseba...~ (z. sarjvelaZe; v. Sengelia).
47
qarTv. fuZe-ena - *w: qarT. w: zan. w (sisina ekvivalenti); *wew-on-u-a
`weva; gleja~ (megr.), b-wiw-um `vwev; vWimav~ (Wan.) (n. mari; arn. Ciqobava);
*wew-: qarT. wew-v-a, ga-wew-il-i: zan. (megr.), mo-waw-il-i ìd~ *w: qarT. w:
zan. W (SiSina ekvivalenti); *wew-: qarT. wew-v-a, ga-wew-il-i, ga-da-wew-il-i:
zan. (megr.) WaW-u-a, go-WaW-il-i ìd~.
qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan. w: svan. w (sisina ekvivalenti);
*wuel: qarT. wuel-i, wuel-? zan. wu (megr.), wu, o-wval-e (Wan.): (svan.) wuu,
wu-i (v. Tofuria; g. klimovi, h. fenrixi); *w: qarT. w: zan. W (SiSina
ekvivalenti); *wuel: qarT. wuel-i: zan. (megr.) Wvel-a `wvrili mcenare,
nergi~; imerul dialeqtSi dasturdeba Wvalo. `wveli, pureulis Reri~ (i.
gigineiSvili, v. Tofuria, i. qavTaraZe, qarT. dialeqtologia, 1,674),
romelSic zanizmi Cans da ZvelqarTuli wuela-s kanonzomieri SiSina
Sesatyvisia.
qarTv. fuZe-ena - *s (sisina ekvivalenti); *s (sisina ekvivalenti);
*ser-: qarT. me-ser-i: zan. (megr. Wan.). ma-sar-i: svan. meser. ma-ser ìd~ (p.
Waraia; arn. Ciqobava; g. klimovi); *s: qarT. s: svan. S (SiSina ekvivalenti);
*ser-: qarT. sa-sr-ev-i: svan. li-Ser-e `lesva~ la-Ser `salesi~ (z.
sarjvelaZe).
SesaZlo saziaro etimologiis mqone aseT magaliTebSi sisina da
SiSina sibilantTa ganawileba, vfiqrobT, qarTveluri fuZe-enis
diferenciaciis epoqaSi sxvadasxva dialeqtur arealSi da sxvadasxva
qronologiur safexurze sisina sibilantebis Camoyalibebas gulisxmobs.
48
$7. dialeqturi poziciis principi da qarTvelur enobriv erTeulTa
urTierTmimarTebis zogierTi sakiTxi
(sibilantTa Sesatyvisobis mixedviT)
qarTvelur enaTa da dialeqtTa urTierTmimarTeba qarTveluri fuZe-

enis sisina sibilantTa (z s Z c w spirant-afrikatTa) safexurebrivi
cvlilebisa da ganawilebis mixedviT SesaZlebelia pirobiTad aseTi
sqemiT warmovidginoT:
amosavali a sistema (qarTveluri fuZe-ena)

sisina sibilantebi
I qronologiuri safexuri
a qvesistema (qarTuli dialeqti)sisina sibilantebi
b qvesistema(zanuri dialeqti)sisina sibilantebi
c qvesisitema(svanuri dialeqti)sisina sibilantebi
II qronologiuri safexuri
A sistema (qarTuli samwignobro ena da dialeqtebi)

sisina sibilantebi
B sisitema (zanuri dialeqtebi)
sisina da SiSina sibilantebi
C sisitema (svanuri dialeqtebi)sisina da SiSina sibilantebi
III qronologiuri safexuri
a1, a2, a3 qvesistemebi

(dialeqtebi) sisina sibilantebi
b1, b2, b3 qvesistemebi (dialeqtebi):
49
b1 _ sisina sibilantebi;
b2 _ narevi: sisina da SiSina sibilantebi;
b3 _ SiSina sibilantebi
c1, c2, c3 qvesistemebi

(dialeqtebi):
c1_ sisina sibilantebi
c2 _ narevi: sisina da SiSina sibilantebi;
c3 _ SiSina sibilantebi
SeniSvna: 1. pirobiTad qarTul-zanur-svanuri a1-b1-c1 qvesistemebi

(dialeqtebi) erTmaneTTan momijnave dialeqtebia; a2-b2-c2 _ momijnave da
periferiul (dacilebul) dialeqtebs Sorisaa moqceuli; a3-b3-c3 ki _
periferiuli (dacilebuli) dialeqtebia.
2. warmodegnili sqema pirobiTia: amjerad ar vexebiT sakiTxs imis
Sesaxeb, Tu rodis moxda qarTveluri fuZe-enis diferenciacia da ra
saxiT: jer svanuri gamoeyo, zanur-svanuri enobrivi erToba Tu Tavidanve
calkeul enobriv (dialeqtur) erTeulebad daiSala, vinaidan amas
principuli mniSvneloba ara aqvs qarTvelur enebSi (dialeqtebSi)
sibilantebis urTierTmimarTebis sakvalifikaciod.
A sistemaSic (qarTulis a1 qvesistemaSi) nawilobriv Camoyalibda
SiSina sibilantebi, magram es procesi (sisina sibilantTa gaSiSineba) ar
ganviTarebula, is garkveul etapze SeCerda da qarTuli samwignobro ena
da dialeqtebi darCa sisina rigisa.
B sistemaSi (kerZod, zanuris b3 qvesistemaSi) da C sistemaSi
(svanuris c3 qvesistemaSi) saerToqarTveluri sisina sibilantebs
enacvleba SiSina sibilantebi. zanurisa da svanuris b2 da c2 qvesistemebSi
warmodgenilia rogorc sisina, ise SiSina sibilantebi, xolo sakuTriv
qarTul dialeqtebTan momijnave zanur da svanur dialeqtebSi (b1 da c1
qvesistemebSi) SenarCunebulia saerToqarTveluri sisina sibilantebi.
rogorc warmodegnili sqemidan Cans (Tu mas gaviziarebT),
qarTvelologiaSi gavrcelebuli Sexedulebis miuxedavad, qarTvelur
fuZe-enaSi damatebiTi rigis (Sua rigis sisin-SiSina) sibilantebis
rekonstruqciis saWiroeba unda moixsnas.
50
amis kvalobaze zanur da svanur dialeqtebSi (B da C sistemebSi)
warmodgenili ukana rigis (SiSina) sibilantTa amosavladac qarTvelur
fuZe-enaSi wina rigis (sisina) sibilantebi unda vigulisxmoT, iseve,
rogorc es navaraudevia qarTul saliteraturo enasa da dialeqtebSi
warmodegnili sisina sibilantebisaTvis.
bunebrivia, gaCndes kiTxva: zanur da svanur dialeqtebSi
warmodegnili sisina sibilantebi sakuTriv qarTuli ena-dialeqtebidan
Sesuli fonemebia Tu qarTveluri fuZe-enis Sesabamisi rigis (wina rigis
_ sisina) sibilantTa ekvivalentebi?
dialeqtebidan Sesuli araerTi fuZe (resp. Ziri, morfema) gvxvdeba,
romelic sisina sibilants Seicavs, vfiqrobT, mraval zanur-svanur
fuZeSi qarTveluri fuZe_ enis sisina sibilantis aseve sisina
ekvivalentia SenarCunebuli.
am viTarebis ZiirTad mizezad dialeqturi poziciis principi Cans
savaraudebeli.
es principi (qarTvelur dialeqtTa gavrcelebis adgilis
erTamneTTan siaxlove-siSoris mixedviT) gulisxmobs zanur da svanur
dialeqtebSi (TqmebSi) leqsikis iseT Tanaarsebobas, romelic Seapirobebs
zanursa da svanurSi (nawilobriv _ qarTul dialeqtebSic)
saerToqarTvelur SiSina sibilantian fuZeebTan erTad sisina
sibilantebis Semcveli fuZeebis arsebobas.
qarTvelur enebsa da dialeqtebSi sisina (wina rigis) da SiSina
(ukana rigis) sibilantTa Camoyalibeba da ganawileba sxvadasxva
dialeqtur areals da sxvadasxva qronologiur safexurs gulisxmobs.
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis meore safexurze zanurisa da
svanuris im dialeqtebSi (b3 da c3 qvesistemebSi), romlebic ar
esazRvrebian sakuTriv qarTul dialeqtebs, sisina sibilantebis
ekvivalentebad Camoyalibda SiSina sibilantebi (J S j C W), amasTanave,
qarTul dialeqtebTan momijnave zanur-svanur dialetebSi (b1 da c1
qvesistemebSi) isev sisina sibilantebia warmodgenili, xolo Sua zolSi
_ b2 da c2 qvesistemebSi _ Camoyalibebas iwyebs SiSina sibilantebi, magram
SenarCunebulia sisina sibilantebic.
51
dialeqtebTan momijnave zanur da svanur dialeqtebSic (b1 da c1
qvesistemebSi) nawilobriv Camoyalibda SiSina sibilantebi, magarm sisina
sibilantebis Semcveli saerToqarTveluri leqsikis didi nawili
kvlavac SenarCunebulia.
am periodSi, rogorc Cans, Camoyalibebas iwyebs bgeraTSesatyvisoba
xmovnebs Soris, romelmac erTgvarad SeaCera sisina sibilantTa
gaSiSinebis procesi: saerToqarTveluridan momdinare zanur fuZeebSi
(romlebic sisina sibilantebsa da e/a xmovnebs Seicavdnen) xmovnebs
Soris gansxvavebis Seqmnam (qarTul-svanuri e/a: zanuri a/o) garkveul
wilad SezRuda aseTive gansxvavebis warmoqmna Tanxmovnebs Soris (sisina
: SiSinas nacvlad darCa sisina: sisina). svanuri am mimarTebiT farTo
gasaqans aZlevs fonetikur procesebs: umlautizacias (xmovnebSi),
spirantizacias, afrikatizacias, dezafrikatizacias (TanxmovnebSi).
droTa ganmavlobaSi zanur da svanur dialeqtebSi (TqmebSi) xdeba
dialeqtur formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba: sisina sibilantiani
(b1 da c1 qvesistemebis) fuZeebi mkvidrdeba SiSina sibilantiani
dialeqtebis (b2 b3 da c2 c3 qvesisitemebis) zolSic _ zog SemTxvevaSi
paraleluri formis, alomorfis saxiT, sxva SemTxvevaSi ki _ fuZeebSi
fonetikuri procesebis niadagze sisina sibilantTa gaSiSinebiT an
pirvandeli fonemuri (sisina-sibilanturi) saxiT.
morfoma, afiqsi), romelic sakuTriv qarTuli wina rigis (sisina) da
sibilantTa SesatyvisobaSi dialeqturi poziciis princips
aTvalsaCinoebs:
1 qarTv. fuZe-ena *z: qarT. z: zan. z: (sisina ekvivalentebi);
*zid: qarT. zid-v-a: zind-u-a `zidva; Wimva~ (megr.); o-zd-u
àReba~ (Wan.). (arn. Ciqobava). z: qarT. z: zan. J (SiSina
ekvivalenti); *zid: qarT. zid-v-a: zan. Jid-u-a/go-Jid-u-a
`gaWimva~.
1 qarTv. fuZe-ena *s: qarT. s: zan. s: svan. s (sis. ekviv.) *su:
qarT. su-m-a: `yola~: svan. l-a-su ìyo~ (ek. osiZe; b.
52
gigineiSvili); *su-: qarT. su-m-a/mo-su-m-a `wasma~: zan. su-m-al-a
(megr.). o-s-um-u (Wan.) `wasma~ (arn. Ciqobava);*s: qarT.s: zan. S:
svan. S (SiS. ekviv.); *su-: qarT. su-m-a `sma, daleva~: zan. Su-m-a
`sma~, na-Sv-i `nasvami~ (megr.), o-Su-m-u `sma~, Sv-er-i `nasvami~
(Wan.): na- Su `nasvami~ (svan.). (m. brose, arn. Ciqobava, v.
Tofuria).
3. qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. Z: svan. Z(>z) (sis. ekviv.);

qarT. Z-ev-s: zan. Z-un/Z-g (megr.), Z-un *Z-: (Wan.) `Zevs~: svan. z-i/z-
àris~, ùZevs~ (arn. Ciqobava, a. Smidti). *Z-in: qarT. Se-Z-in-
eb-a/Se-Z-en-a: zan. Z-in-a (megr.), mo-nZ-in-u (Wan.) `mateba, SeZena~
(arn. Ciqobava); *Z: qarT. Z: zan. j (SiSina ekvivalenti) *Z-in:
qarT. mo-Z-in-eb-a `moxedva~: zan. j-in-a `xedva~ (megr.) (z.
sarjvelaZe).
4. qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: zan. c (sis. ekviv.); *cex: qarT.

cex-v-a, sa-cex-v-el-i: zan. cax-u-a `dafqva~ (megr.) (k. Smidti);
*c: qarT. c: zan. C (SiS. ekviv.); *cex-: qarT. cex-v-a, sa-cex-v-el-
i: zan. Cax-u-a `njRreva~ (megr.) `Tqvefa, dRveba~ (Wan.), o-m-Cax-
ul-e `sadRvebeli~ (Wan.).
5. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w; zan. w: svan. w (sis. ekviv.); *wul-:

qarT. wul-i: svan. li-wuil-e `ganwuleba~ (v. Tofuria) *wul-:
qarT. wul-il—i/wur-il-i: zan. wul-u mcire~ (Wan.) (l.
nadareiSvili); *w: qarT. w: zan. W: svan. W: (SiS. ekviv.); *wul-:
qarT. wul-i: svan. WuS `vaJi~ (g. rogava), na-Wul-aS `sawulisi~
(z. sarjvelaZe); *wul-: qarT. wul-il-i/wur-il-i/wvr-il-i: zan.
mo-nWir-il-i `moWerili, viwro; dawvrilebuli~ (megr.).
53
6. qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: zan. c (sisina ekvivalenti);
*cec-: qarT. fuZe-ena cec-eb-a: zan. (megr.) cacaf-i (h. fenrixi)
*c: qarT. c: zan. C (SiSina ekvivalenti); *cec-: qarT. cec-eb-a:
zan. (megr.) CaC-CaC-i (reduplicirebuli CaC-`cecebiT siaruli~).
7. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan. w (sisina ekvivalenti);

*waf-: qarT. ga-waf-v-a; da-e-waf-a, mo-waf-e: zan. (Wan.). o-nwof-
ul-u `swavleba~, nwof-ul-a, `saswavlebeli~ (arn. Ciqobava); *w:
qarT. w: zan. W (SiSina ekvivalenti); *waf-: qarT. ga-waf-v-a, da-
e-waf-a: zan. Wof-u-a (megr.), o-Wof-u (Wan.) `daWera; aReba;
miTviseba ...~ (z.sarjvelaZe, v. Sengelia).

*wew-: qarT. wew-v-a: zan. wiw-on-u-a `weva; gleja~ (megr.), b-wiw-
um `vwev; vWimav~ (Wan.) (n. mari; arn. Ciqobava); *wew-: qarT. wew-v-
a, ga-wew-il-i: zan. (megr.), mo-waw-u-a, mo-waw-il-i `Ld; *w: qarT.
w: zan. W (SiSina ekvivalenti); *wew-: qarT. wew-v-a, ga-wew-il-i,
ga-da-wew-il-i: zan. (megr.) WaW-u-a, go-WaW-il-i ìd~.
9. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan. w : svan. w (sisisna

ekvivalenti); wuel-i, wuela-?: zan. wu (megr.) wu, o-wval-e
(Wan.): (svan.) wuu, wu-i (v. Tofuria; g. klimovi; h. fenrixi); *w:
qarT. w : zan. W (SiSina ekvivalenti); *wuel-: qarT. wuel-i :
zan. (megr.) Wvel-a `wvrili mcenare, nergi~; imerul dialeqtSi
dasturdeba Wvalo `wveli, pureulis Rero~ (i. gigineiSvili,
v. Tofuria, i. qavTaraZe, qarT. dialeqtologia, I, 674),
romelic zanizmi Cans da ZvelqarTuli wuela-s kanonzomieri
SiSina Sesatyvisia.
54
10. qarTv. fuZe-ena *s: qarT. s: zan. s: svan. s (sisina
ekvivalenti); *ser-: qarT. me-ser-i: zan. (megr. Wan.). ma-sar-i:
svan. me-ser. ma-ser ìd~ (p. Waraia; arn. Ciqobava; g. klimovi); *s:
qarT. s: svan. S (SiSina ekvivalenti); *ser-: qarT. sa-sr-ev-i:
svan. li-Ser-e `lesva~ la-Ser `salesi~ (z. sarjvelaZe).
11. a) qarTv. fuZe-ena *z: qarT. z: zan. z (sisina : SiSina

Sesatyvisoba); *ziz: qarT. ga-ziz-in-eb-a: zan. go-ziz-in-af-a
`gadavseba~ (s. JRenti).b) qarTv. fuZe-ena *z: qarT. z: zan. J
(sisina : SiSina Sesatyvisoba); *ziz: qarT. ga-ziz-in-eb-a: zan.
go-JiJ-in-af-a `gavseba, gaJRenTa: gasiveba~.
12. a) qarTv. fuZe-ena *s: qarT. s: svan. s (sisina : sisina); *s-

ual: qarT. s-r-u-l-i, s-r-u-l-i-a-d: svan. sur-u `Zlier; mTlad~
(h.fenrixi).b) qarTv. fuZe-ena s : qarT. s: zan. S (sisina :
SiSina); *s-ual: qarT. s-r-u-l-i (<*s-l-ul-i<*s-vl-ul-i<*s-val-
ul-i), s-r-u-l-i-ad: zan. Sur-o `sul; mTlad~.
13. a) qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. Z: svan. Z(>z) (sisina :

sisina); *Z/*Z-eu-: qarT. Z-e-s `Zeva~ : zan. Z-g-n/Z-u-n (megr.)
`Zevs~, Z-u-n (Wan.) `Zevs~ : svan. z-i àris~, x-o-z ùZevs~ (z<Z)
(arn. Ciqobava, k. Smidti).b) qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. j
(sisisna : SiSina); *Z-/*Z-eu: qarT. Z-e-s `Zevs~, Z-ev-n-a: zan. j-a-n-
g/u `wvs~ (etimologiurad `Zevs~), j-a-n-u `wola~
(etimologiurad `Zevna~).
55
14. a) qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: svan. c (sisina : sisina);
cinc-: qarTY. cinc-l-v-a: svan. li-cinc-ur-e `wagleja;
warTmeva~ (h. fenrixi).b) qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: zan. C
(sisina : SiSina); *cinc: qarT. cinc-l-v-a, cinc-l-av-s: zan. CinC-
i `mcire; wvrili~, CinC-ol-u-a `dafSvna, danamceceba~
(etimologiurad `dacincvla~).
15. a) qarTv. fuZe-ena *w: qarT. *w: zan. *w: svan. *w (sisina:
sisina); *wur: qarT. wur-v-a, wur-av-s: zan. wir-u-a, wir-un-s
(megr.), wir-um-s, wor-um-s (Wan.) ìd~: svan. li-wur-e `wurva~, x-
wur `sdis~ (g.klimovi; h.fenrixi).b) qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w:
zan. W (sisina : SiSina); *wur:qarT. wur-wur-i
(reduplicirebuli wur-:) zan. Wur-Wul-i `wurwuri~.
qarTvelur enebSi sisina sibilantTa ganawileba da maT

ekvivalentebad rogorc sisina, ise SiSina sibilantebis arseboba
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis epoqaSi sxvadasxva dialeqtur
arealSi da sxvadasxva qronologiur safexurze bgeraTSesatyvisobaTa
Camoyalibebas gulisxmobs.
56
$8. sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa monacvleobisaTvis qarTuli
enis dialeqtebSi da qarTvelur fuZe-enaSi amosavali fonemebis
rekonstruqciis zogierTi sakiTxi. I

bgeraTfardobis cnobil wess: qarTul wina rigis (sisina) sibilantebs (z
s Z c w spirant-afrikatebs) zanursa da svanurSi Seesatyviseba, erTi
mxriv, aseve wina rigis (sisina z s Z c w) da, meore mxriv, ukana rigis
(SiSina J S j C W) sibilantebi. es wesi, rogorc Cans, qarTvelologiaSi
gavrcelebuli Tvlaszrisis miuxedavad, ar saWiroebs qarTvelur fuZe-
enaSi damatebiTi Sua rigis (sisin-SiSina z’ s’ Z’ c’ w’) sibilantTa
sxvadasxva dialeqtTa leqsikuri masalac iZleva.
qarTuli enis dialeqtebSic, iseve rogorc zanur da svanur
rogorc sisina (identuri), ise SiSina ekvivalentebi. qarTuli
dialeqturi leqsikac met-naklebad cxadyofs saerTo warmomavlobisa da
rigis, sisina _ qarTuli dialeqtebis wina rigis, (sisina) da sawarmoTqmo
adgilis ukan gadaweva (fuZe-enis wina rigis, sisina _ qarTuli
dialeqtebis ukana rigis, SiSina), yofila damaxasiaTebeli, da ara _
sapirispiro procesi, romelic gveqneboda fuZe-enaSi Sua rigis (sisin-
SiSina) sibilantebis daSvebis SemTxvevaSi (fuZe-enis Sua rigis, sisin-
SiSina _ qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina), rac daarRvevda
qarTveluri ena-dialeqtebisTvis bunebriv da, amdenad mosalodnel,
sarTo Tvisebas.
qarTul dialeqtebSi (da am dialeqtebis meSveobiT samwerlobo
57
qarTulSi) Semonaxuli saerTo-qarTveluri fuZeebi, sadac wina rigis
(sisina) sibilantebs enacvleba ukana rigis (SiSina) sibilantebi, iseve
rogorc zanur-svanurSi da, amdenad, iqmneba ufro meti safuZveli
qarTveluri enebisa da dialeqtebis siaxlovisa da maT Soris
erTi nawili, (meore nawilis Sesaxeb ix. abaSia: sxvadasxva lokaluri
rigis sibilantTa monacvleobisaTvis qarTuli enis dialeqtebSi da
qarTvelur fuZe-enaSi amosavali fonemebis rekonstruqciis zogierTi
sakiTxi, I, 2003w.), sadac urTierTmonacvle sisina da SiSina sibilantebs
saxecvlilebis fonetikuri (an sxva xasiaTis, garda dialeqturisa)
safuZveli ar ucanT (resp. cxadia, dialeqtur cvlilebebsac istoriulad
_ qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis epoqaSi _ fonetikuri mizezebi
ganapirobebda):
wina rigis (sisina)

sibilantiani fuZeebi
blacun-i (gur.)
brwyinva (qegel.)
burZg-i (gur.), burZg-i (leCx.)
zlazvna (qegl.)
zvepa (qiziy.) zepva (qegl.)
cexva (qegl.)
RrZ-il-i (qegl.)
da-wnex-a (qegl.) da-wrex-a, da-wrex-il-i (mox., mTiul.)
da-wux-v-a `daxuWva~ (saba)
ga-wvreT-a (xevs.)
farcxva (qegl.)
fircx-il-i (qegl.)
forcx-i (qiziy.), focx-i (qegl.)
Rowial-i (imer.)
ukana rigis (SiSina)
58
sibilantiani fuZeebi
blaCun-i (aWar.), baCun-i (z.imer.)
brWy?nva `mcire brwyinvaleba~ (saba)
bujg-i (aWar.)
JranJva (gur.)
Jepa (qegl., qarTl., raW.)
mo-Cex-eb-a (gur.) Rj-il-i (gur., leCx., qegl.)
da-Wnex-a (gur., aWar.)
da-Wrex-il-i (fS., xevs.)
da-xuW-v-a `TvalT mokreba, daxuWva~, da-Wux-v-a `TvalT daxurva,
dawuxva~ (saba)
WvreT-a-? (TuS.), sa-WvreT-el-i (fS., TuS., mTiul.)
farCxva (leCx.)
frCx-il-i (qegl.)
forCx-i (kax., imer., qegl.)
foCx-i (qarTl. raW.)
RoWial-i (raW.) da sxv.
funqciuri datvirTva da Sesabamisad, ar iwveven morfologiur da
semantikur cvlilebebs Tu gamovricxavT am leqsemebis SesaZlo
bgerweriT (xmabaZviT, eqspresiul) xasiaTs, maSin saerTo fuZeebSi
sibilantTa sisina da SiSina saxeobebis arsebobis mizezebi maT
dialeqtur variaciaSi unda veZioT.
rogorc Cans, qarTveluri fuZe-enis sisina (wina rigis)sibilantebma
qarTveluri fuZe-ena qarTuli dialeqtebi
*wux-
wux- (da-wux-v-a, wux-il-i, m-wux-r-i)
Wux- (da-Wux-v-a)
qarTuli samwerlobo ena

_ wux- (wux-il-i, m-wux-r-i)
_ Wux- _ xuW- (da-xuW-v-a)
59
meSveobiT samwerlobo qarTulSic damkvidrda sxvadasxva dialeqturi
warmomavlobis rogorc sisina-sibilanturi, ise _ SiSina-sibilanturi
fuZeebi.
sibilanturi fonemis amgvari ganawilebisaTvis istoriul safuZveli
dialeqturi poziciis principSia sagulvebeli, rac gulisxmobs
sibilantTa ekvivalentebis Camoyalibebis qarTvelur dialeqtTa
gavrcelebis adgilis erTmaneTTan siaxlove-siSoris, am dialeqtTa
urTierTgavlenis, gardamavali da narevi dialeqturi zolebis mixedviT.
dialeqtur formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba: SiSina sibilantiani
fuZeebi damkvidrda sisina sibilantiani dialeqtebis (Tqmebis, mikro-
enobrivi erTeulebis) zolSic _ zog SemTxvevaSi paraleluri formis,
alomorfis saxiT, sxva SemTxvevaSi ki aseT fuZeebSi fonetikuri an
morfologiuri cvlilebebis Sedegad sisina an SiSina ekvivalentebis
CamoyalibebiT an semantikuri gadawevisa da datvirTvis wyalobiT
SenarCunebuli amosavali fonemuri (sisina-sibilanturi) saxiT.
60
$9. sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa monacvleobisaTvis qarTuli
enis dialeqtebSi da qarTvelur fuZe-enaSi amosavali fonemebis
rekonstruqciis zogierTi sakiTxi II
qarTvelur enebSi sibilantur fonemebs Soris arsebuli regularu-

li xasiaTis kanonzomieri Sesatyvisoba gulisxmobs bgeraTfardobis
cnobil wess: qarTul wina rigis (sisina) sibilantebs (z s Z c w spirant-
afrikatebs) zanursa da svanurSi Seesatyviseba, erTi mxriv, aseve wina
rigis (sisina z s Z c w) da, meore mxriv, ukana rigis (SiSina J S j C W)
sibilantebi. es wesi, rogorc Cans, qarTvelologiaSi gavrcelebuli
Tvlaszrisis miuxedavad, ar saWiroebs qarTvelur fuZe-enaSi damatebiTi
Sua rigis (sisin-SiSina z’ s’ Z’ c’ w’) sibilantTa rekonstruqcias. amis
erT-erT safuZvels, vfiqrobT, qarTuli enis sxvadasxva dialeqtTa
leqsikuri masalac iZleva.
qarTuli enis dialeqtebSic, iseve rogorc zanur da svanur
rogorc sisina (identuri), ise SiSina ekvivalentebi. qarTuli
dialeqturi leqsikac met-naklebad cxadyofs saerTo warmomavlobisa da
rigis, sisina _ qarTuli dialeqtebis wina rigis, (sisina) da sawarmoTqmo
adgilis ukan gadaweva (fuZe-enis wina rigis, sisina _ qarTuli
dialeqtebis ukana rigis, SiSina), yofila damaxasiaTebeli, da ara _
qarTveluri ena-dialeqtebisTvis bunebriv (resp. da amdenad mosalodnel)
sarTo Tvisebas.
qarTul dialeqtebSi (da samwerlobo qarTulSi Semonaxuli saerTo-
61
qarTveluri fuZeebi, sadac wina rigis (sisina) sibilantebs enacvleba
ukana rigis (SiSina) sibilantebi, iseve rogorc zanur-svanurSi da,
amdenad, iqmneba ufro meti safuZveli qarTveluri enebisa da
dialeqtebis siaxlovisa da maT Soris `sademarkacio xazis~ moSlisa.
erTi nawili, sadac urTierTmonacvle sisina da SiSina sibilantebs
saxecvlilebis fonetikuri (an sxav xasiaTis, garda dialeqturisa)
safuZveli ar uCanT:
wina rigis (sisina)

sibilantiani fuZeebi:
bez-v-a (qegel., imer.) (zan. baz-u-a)
zez-v-a (imer.) (zan. JaJ-u-a)
zep-v-a (qegl.) (zan. zap-u-a)
zrz-ol-a (Zv.qarT.), zorz-al-i (mesx.)
(zan. zarz-al-u-a/JarJ-al-u-a)
zRmartl-i (qegl.)
kvniw-i (qarTl., qiziy.)
knaw-a (qiziy.)
narcx-i (qiziy.)
cend-ar-i (fS. imer.)
(zan. cand-ar-el-i, svan. Cend-ar)
Zab-un-i (gur., qegl.)
Za?vel-i, Zaxvel-i, Zaxvel-a,
mZaxvel-i (mTiul., fS., xevs., qv. raW., leCx., imer).
ZenZ-i (qegl.)
ZonZ-i (qegl.)
Zagar-i (xevs.) Zagar-a-i (gur.)
Zirk-i (gur.) (zan. jik-i)
Zmerxl-i (gur.)
wnex-a, wnex-v-a (qegl., gur., imer.)
(zan. o-Winax-u)
wvint-i, mo-wvint-ul-i (gur.)
62
beJ-v-a (qegl.)
JeJ-v-a (qegl., gur.)
Jep-a (qegl., qsnis xeobis qarTl., raW.)
JrJ-ol-a (ax.qarT.), JrJ-o (qiziy.)
JRmartl-i (qarTl., mesx.)
kvniW-i (leCx.)
knaW-a (leCx., z.imer., qiziy.)
narCx-i (qiziy.)
Cend-ar-i (leCx.)
jab-un-i (gur.)
jaxvel-a (qarTl., mesx., raW., svan. Ja?uer)
jenj-i (qegl., imer., gur.)
jonj-i (mTiul.)
jagar-i (qedl.)
jirk-i (qegl.)
jmerxl-i (imer.)
Wnex-a (gur.), Wnex-v-a (imer.)
Wvint-i (qegl.), mo-Wvint-ul-i (gur.)
wmax-e (mesx.)
wyurt-i (qegl., leCx.)
wes-ier-i (qegl.)
wyen-a (qegl.)
wirpl-i (qegl.)
wiwit-a (qegl., xevs.)
mWax-e (gur., aWar.)
Wyurt-i (qegl., z.aWar.)
WeS-n-er-i (imer.) WoS-n-er-i (z.imer.)
Wyen-a (leCx.)
Wipl-i (ingil.)
WiWit-an-a (qarTl.), WiWit-al-a (imer.) da a.S.
63
warmodgenil fuZeebSi sisina da SiSina sibialntebs ara aqvT
funqciuri datvirTva ad, Sesabamisad, ar iwveven morfologiur an
sematikur cvlilebebs, Tu gamovricxavT am leqsemebis SesaZlo
sibilantTa sisina da SiSina saxeobebis arsebobis mizezi maT dialeqtur
qarTul dialeqtebSi mogvca rogorc sisina, ise SiSina ekvivalenti:
qarTveluri fuZe-ena
*zez- qarTuli dialeqtebi: zez-(imer.) JeJ-(gur.) _ JeJ (samw.qarT.)
meSveobiT samwerlobo qarTulSi damkvidrda SiSina saxeobac: JeJ-v-a,
qarTulisaTvis mosalodneli e gaxmovanebiT maSin, roca zanurSi gvaqvs
aseve SiSina saxeoba JaJ-u-a, -a gaxmovanebiT.
samwerlobo qarTulSi damkvidrda sxvadasxva dialeqturi
warmomavlobis rogorc sisina (Zv. qarT. zrzola), ise _ SiSina (ax. qarT.
JrJola) variantebi, aseve, samwerlobo qarTulSi erTdrouladac
dasturdeba dialeqturi sisina sibilantiani (leCxumuri wyurti) da
SiSina sibilantiani (z. aWar. Wyurti) fuZeebi.
sibilantur fonemaTa amgvari ganawilebisaTvis istoriuli
gulisxmobs sibilantTa ekvivalentebis camoyalibebas qarTvelur
zolebis mixdeviT.
dialeqtur formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba: SiSina sibilantiani
fuZeebi damkvidrda sisina sibilantiani dialeqtebis zolSic _ zog
SemTxvevaSi paraleluri formis, almorfis saxiT, sxva SemTxvevaSi ki
aseT fZeebSi fonetikuri an morfologiuri cvlilebebis Sedegad sisina
an SiSina ekvivalentebis CamoyalibebiT an semantikuri gadawevisa da
datvirTvis wyalobiT SenarCunebuli amosavali fonemuri (sisina-
sibilanturi) saxiT.
64
fxov-i _ fxov-el-i
fSav-i _ fSav-el-i
raWa _ raWv-el-i
aWara _ aWar-el-i
Tor-i _ Tor-el-i
tao _ tao-el-i
qiziyi _ qiziy-el-i
leCxum-i _ leCxum-el-i
gudamayar-i _ gudamayr-el-i
imerxev-i _ imerxev-el-i
egr(is)-i _ m-egr(el)-i
xev-i _ mo-xev-e
guria _ gur-ul-i
iseTi mimarTeba, rodesac orgvarive warmoeba qmnis saopozicio
wyvils, meoreuli (gviandeli) Cans:
imer-eT-i _ imer-el-i
Tian-eT-i _ Tian-el-i
kax-eT-i _ kax-el-i
javax-eT-i _ javax-el-i
klarj-eT-i _ klarj-el-i
niSandoblivia, rom eTnonimis warmoebam am SemTxvevaSi meoreuli
gaformeba miiRo (meore àdgilze~ gadainacvla, Sdr. xelovnuri: fSav-eT-
i, mesxeT-el-i), sapirispiro SemTxveva ar dasturdeba.
rogorc vxedavT, miTiTebuli ZiriTadi (-eT, -el) warmoebis gverdiT
Tavs iCens gansxavvebuli gaformebis erTeuli SemTxvevebic. kerZod,
pirvel SemTxvevaSi: sa-o (sa-megrel-o), meore SemTxvevaSi: m- el (m-egr-el-
i), mo-e (mo-xev-e), -ul (gur-ul-i).
sayuradReboa zogi sxva momentic: zogjer eTnikuri saxeli ar
emTxveva im lokalur sazRvrebs, rasac istoriulad Camoyalibebuli
Sesabamisi makrotoponimi asaxavs (imer-i _ imer-eT-i), zog SemTxvevaSi ki
aRniSnuli urTierTmimarTebis Camoyalibebas ramdenime safexuri gauvlia
(egr-is-i _ m-egr-el-i _ sa-megrel-o). eTnikur terminTa warmomavlobis
TvalsazrisiT gansakuTrebul yuradRebas iqcevs pirveli tipis
65
magaliTebi, vinaidan isini met arqaulobas warmoaCenen meoregvar
mimarTebasTan SedarebiT, Tumca makrotoponimebisaTvis amosavali
eTnonimebis analizi araerT SemTxveaSi warmoaCens TviT maT
meoreulobasac (mag.:)
66
$10. morfemaTa SesatyvisobisaTvis qarTvelur enebSi
qarTveluri enebis saanalizo morfemaTa (afiqsTa) Sedareba-

Sepirispirebis safuZvelze SesaZledbeli Cans Sesatyvisobis dadgena ara
mxolod am elementTa Soris, aramed am elementebiT gaformebul fuZeTa
( resp. ZirTa) Sorisac.
1. qarTuli -ev-n: zanuri (megruli) -a-n: zanuri (Wanuri) -a-n:
svanuri -gn/-n.
qarTuli -ev-n rTuli sufiqsia, romelic Sedgeba ori damoukidebeli _ -
ev (zmnuri fuZis mwarmoebeli) da -n (masdaris fuZis mwarmoebeli) _
sufiqsisagan. amdenad -ev sufiqsis Sesatyvisad zanurSi -a (<*-av)
daCndeba, xolo qarTuli -n sufiqsis adgils zanursa da svanurSi aseve -
n daiWers.
2. qarT. Cu-ev (<*Cu-ev-n-a);
zan. (megr.) rCqv-a-n-a, me-rCqv-a-n-a, rCqv-a-n-af-a ìd~;
svan. li-Cqu-n-e ìd~.
(K. H. Schmidt, 1962; Г. Климов, 1964; H. Fahnrich, 1982).
saerTo-qarTvelur fuZe-enaSi arqetipebad savaraudebelia *Cu- Zirisa
sa *Cu-eu-n- fuZis arseboba.
3. qarT. w-ev-n-a; mo-w-ev-n-a; mo-R-w-ev-a; ga-mo-w-ev-a...
zan. (megr.) W-a-n-a, W-a-n-af-a `wveva~; dabareba;
zan. (Wan.) W-a-n-d-a, o-W-a-n-d-u ìd~.
qarTul-zanuri fuZe-enis doneze arqetipebad *w. Ziri da *w-eu-n-
fuZe igulisxmeba.
4. qarT. Z-ev-n-a (<Z-ev-s; Z-eb-a);
zan. (megr.) j-a-n-u `wola, daZineba~ (`Лжание, сонь~ _ и. Кипшидзе, 1914);
j-a-n-g/u `wevs~ (etimologiurad `Zevs~);
zan. (Wan.) j-a-n-s `wevs~, j-a-n-t-u ìwva~, j-a-n-an `wvanan~.
saanalizo fuZeTa Sesatyvisobis mixedviT qarTul-zanuri
erTianobis droisaTvis arqetipebad *Z- Ziri da *Z-eu-n- fuZe unda
vivaraudoT.
67
zemoT warmodgenili sufiqsuri Sesatyvisobis mixedviT saerTo-
qarTveluri fuZe-enis doneze arqetipebad -*eu da -*n (martivi) da -
*eu-n (rTuli) sufiqsebi aRdgeba.
II. qarTuli -en: zan (megr.) –an: zan. (Wan.) –an: svanuri –en.
1. qarT. ma-rju-en-e, ma-rjv-en-a;
zan. (megr.) ma-rZgv-an-i ìd~;
zan. (Wan.) ma-rZgv-an-i ìd~;
svan. le-rsg-en ìd~. (p. Waraia, 1985; R. Erckert, 1895; Н. Я. Марр, 1913).
arqetipad saerTo-qarTvelur fuZe-enaSi *rju- Ziri, xolo qarTul-
zanuri fuZe-enis doneze *ma-rju-en- fuZe Cans savaraudebeli.
2. qarT. ma-rcx-en-e, ma-rcx-en-a;
zan. (megr.) kvarCx-an-i ìd~;
svan. le-rT-en ìd~.
amjerad Sesatyvisoba fuZeTa Soris ara gvaqvs, Tumac sufiqsuri
bgeraTfardoba (qarT. -en: zan. -an: svan. -en) aqac kanonzomieria.
saerTo-qarTvelur arqetipebad *en sufiqsi unda vigulisxmoT.
III. qarTuli s: zanuri (megruli) S.
qarT. s-ul; s-ul-ad-(ac); s-r-ul-; s-r-ul-i, s-r-ul-ad; s-r-ul-i-a-d, s-
r-ul-eb-iT...
zan. (megr.) S-ur-o, S-ur-oT `sul mTlad, srulaid~.
qarTulSi s- prefiqis masdaris uZvelesi mwarmoebelia: s-vl-a-? (>s-
lv-a-?), s-rb-a-?, s-yid-a-?, srv-a-?...
s-ul<s-r-ul (s-r-ul-i, s-r-ul-ad...)<s-l-ul<s-vl-ul<.*s-val-ul.
maSasadame, svla (s-vl-a, val-s) masdarisagan reduqciis (val>vl),
disimilaciis (slul>srul) da ZiriscveTis (vl>l, srul>sul)
Sedegad miviReT sul (s-ul), sadac Zireuli elementi arc ki SemorCa
(s- masdaris odindeli prefiqsia, -ul _ mimReobis sufiqsi).
qarTul-zanur prefiqsTa sisin-SiSina (s:S) bgeraTfardobis sxva
magaliTi jerjerobiT gamovlenili ar aris.
68
$11. sibilantur fonemaTa sisina da SiSian saxeobebis monacvleobisaTvis
qarTvelur enebsa da dialeqtebSi
qarTvelur enebsa da dialeqtebSi sisina (wina rigis) da SiSina

(ukana rigis) sibilatTa Camoyalibeba da ganawileba sxvadasxva
dialeqtur arealsa da sxvadasxva qronologiur safexurs gulisxmobs.
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis pirvel safexurze sisina
sibilantebi (z s Z c w spirant-afrikaetbi) ucvlelad unda yofiliyo
warmodgenili qarTul, zanur da svanur dialeqtebSi. qarTveluri fuZe-
enis difereciaciaciis meore safexurze zanurisa da svanuris im
dialeqtebSi, romlebic ar emijnavebian qarTul dialeqtebs, sisina
sibilantebis ekvivalentebad Camoyalibda SiSina sibilantebi (J S j C W),
amasTanave, qarTul dialeqtebTan momijnave zanur-svanur dialeqtebSi
isev sisina sibilantebia warmodgenili, xolo Sua zolSi _ momijnave da
periferiul (dacilebul) dialeqtebs Soris _ Camoyalibebas iwyebs
SiSina sibilantebi, magram SenarCunebulia sisina sibilantebic.
Camoyalibda SiSina sibilantebi, magram sisina sibilantebis Semcveli
saerTo-qarTveluri leqsikis umetesi nawili kvlavac SenarCunebulia.
droTa ganmavlobaSi zanur da svanur dialeqtebSi (resp. TqmebSi)
xdeba dialeqtur formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba: sisina
(Tqmebis) zolSic _ zog SemTxvevaSi paraleluri formis, alomorfis
saxiT, sxva SemTxvevaSi ki _ am fuZeebSi fonetikuri procesebis niadagze
sisina sibilantTa SiSinad qcevis an semantikuri gadawevisa da
datvirTvis wyalobiT SenarCunebuli pirvandeli fonemuri (sisina
sibilanturi) saxiT.
s Z c w spirant-afrikatebs) zanursa da svanurSi Seesatyviseba, erTi
69
mxriv, ukana rigis (SiSina J S j C W) sibilantebi. es wesi, rogorc Cans,
qarTvelologiaSi gavrcelebuli Tvlasazrisis miuxedavad, ar saWiroebs
qarTvelur fuZe-enaSi damatebiTi Sua rigis (sisina-SiSina z’ s’ Z’ c’ w’)
sibilantTa rekonstruqcias. amis erT-erT safuZvels, vfiqrobT, qarTuli
enis sxvadasxva dialeqtTan leqsikuri masalac iZleva.
rogorc sisina (identuri), ise _ SiSina ekvivalentebi. qarTuli
dialeqturi leqsikac metnaklebad cxadyofs saerTo qarmomavlobisa da
qarTuli dialeqtebisTvisa sisina sibilantTa SenarCuneba (fuZe-enis wina
rigis, sisina → qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina) da sawarmoTqmo
adgilas ukan gadaweva (fuZe enis wina rigis, sisina → qarTuli
dialeqtebis ukana rigis, SiSina) yofila damaxasiaTebeli, da ara _
SiSina → qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina), rac daarRvevda
qarTveluri ena-dialeqtebisaTvis bunebriv da amdenad, mosalodnel,
saerTo Tvisebas.
sibilantebi, rogorc cnobilia `qmnian sademarkacio xazs
70
enebsa da dialeqtebSi~, I, 2003w.), sadac sibilantTa sisina da SiSina
saxeobebisaTvis amosavalia oden wina rigis (sisina) sibilantebi, am
viTarebas istoriulad _ qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis epoqaSi _
fonetikuri mizezebi ganapirobebda: ZiriTadad aseT fuZeebSi ukana
warmoebis velaruli xSulebis asimilaciuri gavlena:
1. a) bec-i (samw. qarT); benc-i (raW.leCx.) 1. `benbeci, berbeci,
Zlier bneli Rame~ (v. beriZe); 2. `beci~; 3. `beCi, windauxedavi~
(m. Ciqovani, al. Rlonti);
b) beC-i (gur., z. aWar.) `lenCi, mosulelo, uWkuo~ (al. Rlonti; S.
niJaraZe); zanuri (megr.) Sesatyvisi _ bac-u-a, baci-af-i `miparva
Cumad~ ... (g. klimovi).
2. a) bzuil-i (samw. qarT.);
b) Juil-i (TuS.) `futkrebis bzuili~ (p. xubutia).
3. a) blacun-i (gur.) `tanmoSliT, uSnod, uazrod siaruli~ (m.
SaraSiZe);
b) blaCun-i (aWar.)n. blacuni (al. Rlonti).
4. a) brwyinva (samw. qarT.); naberwyali, naperwkali (Zv. qarT.);
b) brWynva, brWyinva `mcire brwyinvaleba~ (s.s. orbeliani); zanuri:
rwyinua, rwkinua (megr.), nopirwkale, nopiwkale (Wan.); svan. berwy (arn.
Ciqobava; g. deetersi).
5. a) burcxala (imer., gur.) `RiWa, mcenarea~ (a. mayaSvili);
b) burCxa-i (gur.) `sarevela balaxia~ (a. mayaSvili; al. Rlonti).
zanuri: burCx-i (megr.), burCx-i (Wan.) `sarevela~ (o. kaxaZe).
6. a) zepa, zepva (samw. qarT.); zvepa (qiziy.) `cema, tyepa~ (s.
menTeSaSvili);
b) Jepa (samw. qarT., qsn. xeobis qarTl.) `miwis tkepna raime simZimiT
an xilis daCeCqva~ (qegl.), `Zlieri cema~ (v. somxiSvili); zanuri:
zapua (megr.), ozapu (Wan.) _ sisina Sesatyvisoba (g. klimovi);
svanuri: JRipe; liJRbvne, xaJReb.
7. a) zRazvna (samw. qarT.);
b) JranJva (gur.) `zlazvna~ (m. SaraSiZe);
8). a) zrial-i (samw. qarT.);
b) Jrial-i (samw. qarT);
zanuri: rJiol-i `zriali~ (g. klimovi); JRior-i `Jriali~.
71
9. a) zroba (fS.) `gayinva~ (vaJa-fSavela; a. SaniZe); `yonviT dawva~ (s.-s.
orbeliani);
b) Jroba (gur.) `neli xarSva~ (g. SaraSeniZe);
zanuri: JRirafa `Wknoba~ (etimologiurad _ `Jroba~).
10. a) zuzRa (samw. qarT.);
b) JuJRa (Zv. qarT.) `zuzRa, Txramli, bolRami~ (il. abulaZe);
JuJR-i `wylulis monadeni~ (s.-s. orbeliani); JuJRo (qiz.) `wylulis
nadeni, Cirqovani siTxe~ (s. menTeSaSvili).
11. a) krincxva (qiz.) n. krinCxva (s. menTeS., al. Rlonti);
b) krinCxva (qiz.) `gakilva, sxvisi Zraxva~ (s. menTeS.).
12. a) luw-i (samw. qarT.);
b) luW-i (fS.) `luwi~ (g. cocaniZe).
13. a) rcxal-i (qarTl.) `nasveni miwa~ (g. SatberaSvili; al. Rlonti);
b) rCxal-i (qarTl.) `naCxati (miwa), uxnavad darCenili meore
weliwads~ (T. salariZe; al. Rlonti).
14. a) susx-i, dasusx-va (samw. qarT.)
b) SuSx-i (imer.) `Zlier Savi, damwvari~; SuSxia `WinWari~ (v. beriZe),
daSuSxva (gur.) `dasusxva~ (g. SaraSiZe).
15. a) fucx-i (samw. qarT., raW., leCx., mTiul.) `xorcis amosaRebi
Cangali; sakbila Cangali Widan vedros amosaRebad~ (qegl., l.
kaiSauri);
fucxv-i èse ars kavoedi rkina qvaZiT ?orcTa amosaRebi~ (saba);
`rkinis focxi~ (n. CubianSvili, d. CubinaSvili);
b) furCx-i (qarTl., z. imer., leCx.) `fiCxi~ (S. ZiZiguri; n. kecxoveli;
p. xubutia); `foTolgacvenili toti~ (v. somxiSvili); `moWrili xis
ganasxepi wvrili Stoebi, nakafis SeSa~; n. forCxi (m. alaviZe);
forCx-i 1. (gur.) `jRabiani Sto xisa, moWrili da
foTlebCamocvenili~ (i. Wyonia); `mravalwvriltota Sto xisa~ (al.
Rlonti); 2. (samw. qarT. imer.) `focxi~ (qegl.; v. beriZe); 3. (kax.)
`farcxi~ (a. martir.);
zanuri: focx-i, bocx-i `focxi~ (megr.), bucxa, bircxa `frCxili~;
bucxa (Wan.) `frCxili; focxi~ (arn. Ciqobava);
svanuri: cxa, cxა @-Á `frCxili~, naჴ @cx `monafocxi~ (g. klimovi).
16 a) RrZu, RrZo (samw. qarT.);
72
b) jabun-i (gur.) `Zabuni~ (al. Rlonti)
26. bezv-a (qegl., imer.)

_ beJ-v-a (qegl.) zanuri Sesatyvisi baz-u-a;
27. burZg-i (gur.) buZgv-i (leCx.)
_ bujg-i (aWar.) _ buZg-i (zan.)
zrz-ol-a (Zv. qarT.) zrz-al-i (mesx.)
JrJ-o (qiziy.) _ JrJ-ol-a (ax. qarT.) _ zarz-al-u-a, JarJ-al-u-a (zan.);
kvniw-i (qarTl., qiz.) _ kvniW-i (leCx);
knawa (qiziy.) _ knaWa (leCx., z. imer., qiziy.);
narcx-i (qiziy), _ narCx-i (qiziy.);
RrZ-il-i (qegl), _ Rj-il-i (qegl., gur., leCx) _ Rinjg-il-i (zan);
farcx-va (qgel.) _ farCx-v-a (leCx.) _ focx-u-a (zan.);
frcx-il-i (qegl.) _ frCx-il-i (qegl.) _ bircx-a; bucxa (zan.);
focx-i (qegl.), forcx-i (qiz.) _ forCx-i (qegl., kax., imer.) foCx-i
(qarTl., raW.) _ focx-i., bocx-i (zan.);
cend-ar-i (fS., imer), _ Cend-ar-i (leCx.) _ cand-ar-el-i (zan.);
Za?vel-i, zaxveli, Zaxvel-a, mZaxvel-i (mTiul., fS., xevs., qv. raW.) _
jaxvel-a (qarTl., mesx., raW., leCx., imer.) _ Ja?uer (svan.);
ZenZ-i (qegl.) _ jenj-i (qegl., imer., gur.);
ZonZ-i (qegl.) _ jonj-i (mTiul.);
Zagar-i (xevs.) Zagara-i (gur.) _ jagar-i (qegl.);
Zirk-i, Zirk-v-i (gur.) _ jirk-i (qegl.) jik-v-i (gur.), (zan.)
Zmerxl-i (gur.) _ jmerxl-i (imer.);
wnex-a, wnex-v-a (qegl., gur., imer.) _ Wnex-a (gur.), Wnex-v-a (imer.),
daWnex-a (gur., aWar.) _ o-Winax-u (zan.)
da-wrex-a, da-wrex-il-i (mox., mTiul.) _ da-Wrex-il-i (fS., xevs.) wirax-
il-i/wilax-il-i (zan.)
da-wux-v-a `daxuWva~ (saba) _ da-Wux-v-a `TvalT daxurva, dawuxva~
(saba);
da-xuW-va `TvalT mokreba, daWuxva~ (saba);
wmaxe (mesx.) _ mWaxe (gur., aWar.);
wyurt-i (qegl., leCx.) _ Wyurt-i (qgel., z. aWar.) da sxv.
74
funqciuri datvirTva da, Sesabamisad, ar iwveven morfologiur an
semantikur cvlilebebs. rogorc Cans, qarTveluri fuZe-enis sisina
sibilantma qarTuli enis dialeqtebSic (rogorc zanur-svanurSi) mogvca
ara mxolod sisina, aramed _ SiSina ekvivalentic.
samwerlobo qarTulSic sxvadasxva qronologiur safexurze
damkvidrda sxvadasxva dialeqturi warmomavlobis rogorc sisina (mag.,
Zv. qarT. zrzola), ise _ SiSina (ax. qarT. JrJoal) saxeoba, aseve,
samwerlobo qarTulSi erTdrouladac dasturdeba dialeqturi sisina
sibiliantiani (mag., leCxumuri wyurti) da SiSina sibiliantiani (z.
awaruli Wyurti) fuZeebi.
am saxiT droTa ganmavlobaSi qarTvelur enebsa da dialeqtebSi (
resp. TqmebSi, mikro-enobriv erTeulebSi) mkvidrdeboda rogorc sisina, ise
_ SiSina sibilantiani fuZe an, umeteswilad _ erT-erTi maT Soris
(qarTulSi: metad-sisina, naklebad-SiSina; zanursa da svanurSi:
ZiriTadad-SiSina, naklebad-sisina).
qarTveluri fuZe-enis sisina (wina rigis) sibilantTa ekvivalentebis
ganawileba qarTvelur enebsa da dialeqtebSi martivi sqemiT SeiZleba
ase warmovadginoT:
75
svanuri dialeqtebi qarTuli ena da dialeqtebi
(erTi dialeqturi wre) (erTi dialeqturi wre)
z s Z c w qarTveluri fuZe-ena z s Z c w
(meore dialeqturi wre)
J S j C W
*z *s *Z *c *w
zanuri dialeqtebi
(erTi dialeqturi wre) (meore dialeqturi wre)
z s Z c w J S j C W
(meore dialeqturi wre)
J S j C W
qarTvelur enebSi sibilantTa Sesatyvisobis aseTi pirobebis

farglebSi SesaZleblad gvesaxeba Semdegi varaudebis daSveba:
1. qarTvelur fuZe-enaSi amosavalia oden sisina (wina rigis)
sibilantebi;
2. qarTveluri fuZe-enis sisina sibilantebma zanur-svanur
dialeqtebis msgavsad qarTuli enis dialeqtebSic (da am
dialeqtebis meSveobiT _ zogjer samwerlobo qarTulSic)
mogvces ara mxolod sisina, aramed _ SiSina ekvivalentebic;
3. qarTul-zanur-svanuri dubleturi fuZeebi SiSina sibilantebis
amosavlad fuZe-enaSi ver davuSvebT aseve SiSina sibilantebs,
vinaidan aseT SemTxvevaSi zanur-svanurSi Sesatyvisad unda
gvqonoda sibilanturi Tanxmovankompleqsebi;
4. qarTvelur fuZe-enaSi sisin-SiSina (Sua rigis) sibilantTa
daSvebas ewinaaRmdegeba qarTvelur enebsa da dialeqtebSi
sibilantur fonemaTa gadawevis wesi:
saartikulacio adgilis erTi mimarTulebiT _ wina rigidan ukana
rigisaken _ gadawevis saerTo-qarTveluri wesis Sesabamisad fuZe-enis
savaraudo sisin-SiSina (Sua rigis) sibiliantebs qarTul ena-
76
dialeqtebSic unda moeca SiSina (ukana rigis) da ara _ sisina (wina
rigis) sibilantebi. qarTulSi mosalodnel SiSina sibilantebs ki _
zanursa da svanurSi unda hqonoda Sesatyvisad sibilianturi
TanxmovanTkompleqsebi, rom araferi vTqvaT imis Sesaxeb, Tu rogor
gamoricxavs qarTul enasa da dialeqtebSi istoriuald arsebuli da
dResac cocxali dubleturi fuZeebi qarTvelur fuZe-enaSi Sua rigis
(sisin-SiSina) sibilantTa daSvebas.
5. samwerlobo qarTulsa da mis dialeqtebSi dubleturi fuZeebis
(sisina da SiSina sibilantiani saxeobebis) arseboba aSkarad
asaxavs im realobas, romelic farTodaa warmodgenili `SiSina~
jgufis ena-dialeqtebSi _ zanursa da svanurSi. es vitareba
qarTul enasa da dialeqtebsac erTgvarad `SiSina~ jgufis wreSi
aqcevs da qarTvelur enaTa fonematur struqturas sibilanturi
sxvadasxvaobis barieris moSliT aaxlovebs erTmaneTTan.
6. cxadia, ukana rigis (SiSina) sibilantTa Sesatyvisobis
SemTxvevaSi (qarTuli _ SiSina sibilanti: zanur-svanuri _
sibilanturi TanxmovanTkompleqsi) dubletur fuZeebTan
dakavSirebuli zemoxsenebuli wesi ar vrceldeba, vinaidan aseTi
Sesatyvisoba fuZe-enaSi SiSina sibilantis rekonstruqcias
gulisxmobs.
7. qarTul enasa da dialeqtebSi dasturdeba erTi fuZe, sadac
sisina da SiSina saxeobebs Soris amosavalia ara sisina da
SiSina saxeobebs Soris amosavalia ara sisina (ix. zemoT), aramed
_ SiSina sibilanti, vinaidan zanur-svanur Sesatyvis fuZeSi
qarTuli SiSina sibilantis ekvivalentad sibilanturi
TanxmovanTkompleqsi daCndeba. magaliTad, qarTuli RrZ-il-i
(samw. qarT.), Rj-il-i (gur., leCx.): zanuri linjg-il-i `RrZili;
Zira kbili~ (Wan.). Sesatyvisobis mixedviT zanuri Rinjg-il-
(sadac jg sibilanturi TanxmovanTkompleqsia warmodgenili) ver
miiCneva qarTuli RrZ-i- fuZis Sesatyvisad, vinaidan qarTul-
zanur Z:jg bgeraTfardoba arRvevs kanonzomieri
bgeraTSesatyvisobis cnobil wess, magram qarTulSi aRmoCnda
SiSina saxeobac (Rj-il-), romelic dialeqtebma Semoinaxes da
romelSic swored qarTveluri fuZe-enis SiSina (j) sibilantis,
77
rogorc mosalodneli iyo, aseve SiSina (j) ekvivalentia
warmodgenili, _ zanuri (jg) sibilanturi TanxmovanTkompleqsis
kanonzomieri Sesatyvisi.
8. vinaidan qarTulSi ZiriTadad dasturdes iseTi dubleturi
fuZeebi, romelTaTvis amosavalia sisina da ara _ SiSina
sibilatiani saxeoba, aqedan davaskvnaT: qarTul enasa da
dialeqtebSic, zanur-svanuris msgavsad, momxdara artikulasiuri
bazisis ukan gadaweva: sisina _ SiSina (wina rigi _ ukana rigi).
9. saerTo-qarTvelur fuZeTa xmabaZviTi xasiaTi ar qmnis
dabrkolebas fuZe-enaSi sisina sibilantebis aRsadgenad, vinaidan
am rigis xmabaZviT sityvebSic qarTul sisina sibilantian fuzes.
Seesatyviseba zanur-svanuri sisina an SiSina sibilantiani fuZe
da isev xorcieldeba bgeraTSesatyvisobis cnobili wesi, rogorc
sxva rigis styvebSi.
10. sibilantTa meore (ukana) rigis Sesatyvisobac _ qarT. _ SiSina:
zanur-svanuri _ SiSina + ukana warmoebis velaruli (xSuli da
spiranti) (S: Sq, Sg; J: JR,JR; C:Cq, Sg; W: Wk, Sk, Sk; j: jg) _
adasturebs qarTvelur enebSi fuZe-enis sibilanturt fonemaTa
(rogorc sisinaTa, ise _ SiSinaTa) erTi mimarTulebiT _ wina
rigidan ukana rigisaken _ gadawevis saerTo wess, vinaidan zanur-
svanurSi (farTod) da qarTulSi (nawilobriv: mWnari-mWknari,
brWali_brWyali, Jera_JRera ...) fuZe-enis SiSina sibilantebma
ganiviTares ukana warmoebis (da ara wina warmoebis) xSulebi (g,
q, k, R da ara _ d, T, t ...) sawarmoTqmo adgilis ukana
mimarTulebiT gadawevis sakompensaciod.
amrigad, qarTvelur enebsa da dialeqtebSi sibilantur fonemaTa
amgvari ganawilebisaTvis istoriuli safuZveli dialeqturi poziciis
principSia sagulvebeli, rac gulisxmobs sibilantTa ekvivalentebis
Camoyalibebas qarTvelur dialeqtTa gavrcelebis adgilis erTmaneTTan
siaxlove-siSoris, am dialeqtTa urTierTgavlenis, gardamavali da
narevi dialeqturi zolebis mixedviT.
78
Tavi II
saerToqarTveluri leqsika sibilantTa Sesatyvisobis mixedviT da
qarTveluri etimologiebi
qarTvelur enaTa istoriis kvleva, upirveles yovlisa, saerTo-

qarTveluri fuZeebis (resp. Zirebis) gamovlenasa da analizs gulisxmobs.
am mxriv moZiebuli TiToeuli leqsema uaRresad faseulia qarTuli,
zanuri da svanuri enebis uZveles monacemTa aRsadegnad da saerTo-
qarTveluri fuZe-enis arqetipTa sarekostruqciod. aq warmodegenili
leqsikuri erTeulebis fuZe-ZirTa SedarebiTi analizi, Tu maT Soris
fonemur-semantikuri Sesatyvisoba misaRebi iqneba, am mizans emsaxureba.
1. qarT. banjvl-i àvi balani~ (s.s. orbeliani, I, 1991);
banjvl-iani ìgivea, rac banjgvliani~ (qegl.);
banjgvl-i, banjgvl-ia-.
megr. bonZgor-i `banjgvli~;
bonZgor-am-i `banjgvliani~.
banjgvl- fuZeSi meore a xmovani aRdgeba, rasac adasturebs
dialeqturi banjgval-i `banjgvli, tanze didi Tma~ (leVx., m. Ciq., 1941,
ix. Rlonti, 1984). zanuri (megruli) bonZgor- qarTuli banjgval- fuZis
kanonzomieri Sesatyvisia. j : Zg bgeraTfardoba v(<*O)-s gavlenis
Sedegia.
qarTul dialeqtebSi `banjgvlisa~ da `banjgvlainis~ mniSvnelobiT
aseve gvxvdeba: banjgl-i, bonZver-a || bonZRver-a-i (SaraS., 1938; a. Rlonti,
1984); bangl (ingil., 1913); bandRl-i, bandRl-ian-i (mTiul., l. kaiS., 1967);
bardRal-a (qarTl., st. menTeS., 1970). megrulSi dasturdeba: boZor-i,
bonZor-i (И. Кипшидзе, 1914); boZoZ-i, bonZor-i, bodRor-i (g. eliava, 1997).
dialeqturi variacia qarTul-zanuri bgeraTSesatyvisobis kidev
erTi magaliTis gamovlenis saSaulebas iZleva.
qarT. bandRl-i, bandRl-ian-i (mTiul.);
bardRal-a (qarTl.).
megr. bordRor-i, bondRor-i (ix. agreTve, r. abaSia, VIII, 1998).
79
qarTul-zanuri enobrivi erTianobis doneze arqetipad *banjgual- da
*bandRal- fuZeebia savaraudebeli.
2.qarT. brW-al-i `frCxili~ (s.s. orbeliani, 1991); `qusli,
terfi, TaTi, muWi~ (il. abulaZe, 1973);
bW-al-i `brWali~ (z. sarjvelaZe, 1995).
megr. biwk-i `ceri: TiTis wveri~.
gvxvdeba Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi: `ჴ eli misi moxueul
iyo brWalsa esavissa~, dab., 25, 26; `brWaliTgan ferჴ isa?T vidre
Tavadmde~, II mf. 14, 25 (ix. abulaZe, 1973); `yoveli queyanaჲ bWaliTa~.
latal. leqc. 5r, 23-24b (ix. sarjvelaZe, 1995).
brW- Ziris kanonzomier Sesatyvisad zanurSi biwk- gvaqvs (Sdr. r.
abaSia, IX, 1998); i refleqsia r sonantisa, aseve r-s gavlenis Sedegad
miviReT W : wk bgeraTfardoba.
brW- ZirSi (brWy-al-i) y ganviTarebulia. afrikatebis momdevno
poziciaSi ukanaenismierTa ganviTareba qarTulisaTvis ucxo movlena
araa (Sdr.: Zv. qarT. mWnari > ax. qarT. mWknari). amdenad, qarTul-zanuri
erTianobis xanisaTvis amosavlad *brW- arqetipi unda vigulisxmoT.
amasTanave, safiqrebelia, brW-al- (> brWy-al-) fuZes dialeqturi sisina
variantebic hqonoda qarTulSi, rasac adasturebs brwk-al-i `xiwvi~
(qegel.), `brWyali, klanWi~ (qegl.), bwk-al-i `frCxili~ (mTiul.) pwk-il-i
`frCxili~ (qiziy.), `frCxilis wazrdili nawili~ (qarTl.); pwk-al-i
`brWyali~ (TuS., mTiul., gudamayar., ix. a. Rlonti, 1984).
rogorc Cans, amave etimologiur wreSi Semodis g. klimovisa da z.
sarjvelaZis mier gamovlenili Srsatyvisobis magaliTebic, romlebic
saanalizo (bwk-/pwk-) fuZisgan nawarmoeb nasaxelar zmnebs unda
warmoadgendnen: qarT. brwk-en-a/bwk-en-a: megr. biwk-on-u-a: svan. li-penwku-e
(Г. Климов. 1964; z. sarjvelaZe, ix. h. fenrixi, z. sarjvelaZe, 1990).
3. qarT. dond-l-o;
megr. dord-i-a||jorj-i-a `dondlo, zanti, dune, dinji...~
i-dord-u `dondlod, zantad iqceva~.
amave etimologiuri wrisaa dialeqturi leqsemebic: dondle (raW.)
`tlanqi, mouxeSavi~ (v. beriZe, 1912); dondola (z. imer.) `wynari, bunCula~
(b. wereTeli, 1938); dondlo-Cina (qarTl.) `dune kaci~ (T. razikaSvili,
1900; i. Wyonia, 1910).
80
dond-l-o leqsemaSi -l sufiqsis elementi Cans, rasac dialeqturi
dond-ol-a-c (z. imer.) adasturebs (ix. agreTve r. abaSia, VII, 1989). imerul
dialeqtSi gvxvdeba aseve jorjali leqsemac mniSvnelobiT _
`mijorjleba, nela, zantad mitrial-motrialeba~(v. beriZe, 1912), romelic
TiTqos zanizmi Cans. dordia megrulis arc erT cnobil leqsikonSi
dasturdeba. mxolod jorj-i `zanti~ gvxvdeba (g. eliava, 1997).
qarTul-zanuri erTianobis doneze *dond- arqetipi unda vivaraudoT.
4.qarT. muW-i; muW-a; muW-av-s; mo-muW-v-a; muWa-muWa;
megr. muwk-a `muWa~; muwka-muwka `muWa-muWa~.
rogorc fonetikuri, ise semantikuri SesatyvisobisaTvis
warmodgenil fuZeebs Soris TiTqos dabrkoleba ara Cans. qarTul-zanuri
W : wk bgerTfardoba poziciuria.
muW-i etimologiurad unda ukavSirdebodes Zvel qarTulis
leqsemebs: mWel-i `muWi, muSti, mjiRi; Zna~ (i. abulaZe, 1973), `peSvi~ (s.-
saba, 1991); mWel-eul-i, mWel-eul-i, mW-eul-i `Taveli, Zna~, sa-mW-el-eul-i
`Zna, kona~, aseve, dialeqtur formebs: na-muW-i `xeleuli, mWeleuli~...; na-
mW-ob-i `namja; namuWi~ (qiziy.), muWk-a `saTesled Senaxuli Romis TavTavi~,
èrTi muWa Romis TavTavi~... (gur.). dakavSireba ekuTvnis al. WinWarauls.
ix. a. WinWarauli, 1985, 125).
fuZe-enis doneze savaraudoa *muW- arqetipi.
5.qarT. srul; srul-i <<savse>> mrTeli, <<cocxali>>, mTliani;
srul-ad, srul-i-ad, srul-eb-iT... (il. abulaZe, 1973);
sulmcired `mokled~ (z. sarjvelaZe, 1995); sul (<srul);
sul-ad-(ac), sul mTlad, sul cota, sul mudam, suyvela
(<sulyvela)... (ax. qarT.)
megr. Sur-o `sul; mTlad; sruliad~; Sur-oT ìd~,
dasturdeba Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi: `sruli saqm? qmnes
RmerTman Sen Tana~ O, ivd. 11, 4; àmaT srul qmnes sikeT? Seni~ O, ezek. 27,
11 (ix. i. abulaZe, 1973); `raoden uZlo, martivad da sulmcired aRvwero...
pirisa misisagan moTxrobili...~ giorgi mTawm. 105, 14; `yovelive
sulmcired da mokled migiTxra~, iqve 114, 22 (ix. z. sarjvelaZe, 1995).
sul miRebulia srul formisagan, meores mxriv ki srul<slul- (a.
Ciqobava, 1942, 67).
81
saanalizo fuZisaganaa nawarmoebi: aRmasrulebeli, aRsasruli,
gamosruleba, ga(n)sruleba, dasasruli, dasruleba, dausrulebeli,
misruleba, mosruleba, sisrule, usruli, Sesruleba, warmosruleba,
wasruleba, srulad, sruleba, srulebiT, sruliad, srul-qmna,
srulmyofeli, srul-yofa da sxv. (ix. i. abulaZe, 1973).
sruli `mTeli, mTliani~ etimologiurad slva-s (<s-vl-v-a <*s-val-v-
a) unda ukavSirdebodes, am ukanasknels ki sayrdenad aqvs val zmnuri
Ziri. amdenad, erTi saerTo Zirisagan warmoqmnili fuZea (fuZeebia),
romelsac semantikuri gadawevis Sedegad sxvadasxva konteqstSi aseve
sruliad sxvadasxva mniSvneloba moepoveba.
marTebuli araa p. Waraias Tvalsazrisi Sur-o `sul, mTlad~
leqsemis Sur-i `suli; suni~ saxelTan dakavSirebis Sesaxeb (p. Waraia,
1997, 156) Suri i. yifSiZesac aqvs damowmebuli: Suro «совсем, совершенно»,
Suro-Ti `и совсем~ (И. Кипшидзе, 1914), Tumca is arafers ambobs misi
etimologiis Sesaxeb. h. fenrixs sr-ul-i/sr-ul-iad formaTa svanur
Sesatyvisad sur-u `Zlier; mTlianad~ moaqvs (h. fenixi, 1982a, 36; h.
fenrixi, z. sarjvelaZe, 1990). svanurSi, rogorc zanurSi, SiSina
Sesatyvisi unda gvqonoda. amitom svanurSic, rogorc zanuris sisina
formebSi (srul-i, rsul-i, rsul-o `sul, sruliad~) qarTulidan Sesuli
fuZe ufro unda gvqondes, vidre Sesatyvisi.
maSasadame, qarTulSi: sul<srul<*slul<*svl-ul (svl-a<*s-val-
a<val-). val zmnuri Zirisganaa nawarmoebi aseve Zveli qarTuli gual-
`wasvla; mosvla; adgoma; rbena~ (i. abulaZe, 1973), romelic zanurSi
Sevida gval- (gval-o, gval-e, gval-as `sul, mTlad, srulad~) fuZis
saxiT da gadataniTi mniSvnelobiT (aq aseTive semantikuri gadaweva
moxda, rogoric srul-sul-Suri SemTxvevaSi gvaqvs).
qarTuli sul da zanuri (megruli) Sur- formebisaTvis fuZe-enis
erTianobis garkveul safexurze sr-ul-/*s-ul- arqetipi Cans amosavali.
6.qarT. m-tkic-e <<mZlavri>>, myari, <<magari>>, <<Zlieri>>,
<<gulpyrobili>>; m-tkic-eb-a mikvra, mimagreba~, gan-mtkic-eb-a
<<ganmagreba>>, <<ganZliereba>>, <<gamyareba>>;
m-tkec-a, da-mtkec-a `damtkiceba~ (i. abaSiZe, 1973); m-tkic-e-ob-a-?
`simtkice~, m-tkic-ob-a `mtkiced dgoma~, m-tkic-ov-a
82
`damtkiceba~, da-m-tkec-il-i `gamagrebuli~ (z. sarjvelaZe,
1995).
megr. tkiC-in-af-a, go-tkiC-in-af-a `ganmtkiceba; gamagreba; gamyareba;
gaskdomamde gaberva (tyavis gamagreba)~;
tkiC-al-i, go-tkiC-in-af-il-i `mtkice; magari, mkvrivi; myari;
ganmtkicebuli~, go-tkiC-on-d-g/u `gamagrda; gamkvrivda,
gamyarda~; gadat. `daskdomamde gaibaera, gamagrda~.
gvxvdeba uZveles qarTul werilobiT wyaroebSi:
`yvna mklavni Cemni viTarca mS?ldi mtkice~ fs. 17, 35; `mZlavr (mtkice
M) ars viTarca sikudili siyuaruli~ O, qeba, 8, 6; `mxulivi ჴ eliTa
imtkicebian kldesa~ O, ig. sol. 30, 28; `damtkecil ars Cuen Soris~ O,
ivd. 8, 21.
m-tkic-e nazmnari saxelai, m- _ -e mimReoburi afiqsebiT gaformebuli.
misi sayrdeni zmnuri fuZe drekadia: tkec-/tkic- qarTuli tkic- da
zanuri tkiC- kanonzomieri bgeraTSesatyvisobis magaliTebs warmoadgenen,
semantikuri SesatyvisobisTvisac dabrkoleba ara Cans. saanalizo fuZes
unda Seicavdes zmnuri tkec-s/s-tkic-a forembi, romelTac megrulSi
tkaC-u-a `dartyma, cema~ da svanurSi li-tkC-e `dartyma~ moudiT
Sesatyvisad (p. Waraia, 1997; Г. Климов, 1964). tkic- Zirisagan Cans agreTve
nawarmoebi xmabaZviTi sityvebi: tkic-in-i _1. ùxmari mtkice qaRaldis
moZraobiT gamocemuli xma~, 2. `xmeli SeSis wviT gamocemuli xma~, tkic-
in-a _ 1. `rac tkicinebs~, 2. àxali uxmari~ (qegl.) Sdr.: agreTve tkac-an-i,
tkac-un-a.
i. yifSiZis mowmobiT megrulSi gvxvdeba aseve gadataniTi
mniSvnelobiT gamoyenebuli _ tkiC-u-a, gila-tkiC-u-a надувается, раздуваться
(И. Кипшидзе, 1914), xolo megruli tkec-u-a/tkic-u-a (И. Кипшидзе, 1914), da
Wanuri m-tkec-i (Н. Марр, 1910) qarTulidan Semo-sul formebad unda
miviCnioT.
fuZe-enis doneze arqetipad *tkec-/*tkic- Ziri da *tkic-in- fuZe aris
savaraudebeli.
7.qarT. wuw-v-a; ga-i-wuw-a; ga-wuw-av-s;
ga-m-wuw-v-el-i; sa-wuw-ar-i;
megr. WuW-el-i, WuW-el-e `WinWari~,
Wan. tut-uj-i (<*WuW-uj-i) `WinWari~.
83
WinWar-s (Zveli qarTuli WinWar-i) WanurSi diWkij-i `WinWari~ moudis
Sesatyvisad (Н. Марр, 1910б 139). Wanuri (viwro kilokavi) o-Cxap-ul-e
`WinWari~ (etimologiurad `mWreli, kbenia~) leqsemis Cxap- Ziris Zvel
qarTul qarTul Sesatyvisad ki Cxuep- (Cxuep-a `daWra~) aris cnobili (b.
gigineiSvili, ix. g. kartozia, 1986, 6).
megrulSi xsenebul ZirTa Sesatyvisi TiTqos ar Cans: aq `WinWris~
aRsaniSnavad WuW-el-i/WuW-el-e gamoiyeneba, romlis WuW- Ziri qarTul
wuw- (wuw-v-a) Zirs unda ukavSirdebodes. fonemurad kanonzomieri
Sesatyvisobaa, magram semantikuri dakavSireba udavo ver iqneba
(mniSvnelovani dacilebaa) Tumca amosavali, saziaro mniSvnelobis
danaxvac SesaZlebeli Cans: WuW-el-i = m-wuw-av-i, m-wuw-v-el-i. Sdr.: susx-
i>m-susx-av-i (WinWari).
WanurSi tut-uj-i leqsemac dasturdeba `WinWris~ mniSvnelobiT, (Н.
Марр, 1910), romelic *WuW-uj- fuZis dezafrikatizebuli forma Cans: Wanur
fuZeSi afrikatTa (ori an orze meti) Tavmoyra damaxasiaTebeli araa,
aseT SemTxvevaSi disimilaciuri dezafrikatizacia iCens Tavs. unda
vifiqroT, rom saanalizo fuZeSic aseTi fonetikuri procesi
ganxorcielda (amas megrulis Sesabamisi fuZec gvafiqrebinebs) : tut-uj-
<*WuW-uj-. megrulSi qarTuli -el sufiqsia (WuW-el-) warmodgenili,
WanurSi ki qarTuli -el sufiqsia (WuW-el-) warmodgenili, WanurSi ki
qarTuli -*(a)r sufiqisis Sesatyvisi -(u)j (Sdr.: jinW-ar- : diWk-ij-; butk-
ar-butk-uj- da sxv.)
amasTanave, vfiqrobT, megruli Cxap-Ziri (Cxap-u-a `gawuwva, sxureba;
rwyva~) Wanuri o-Cxap-ul-e-s Cxap- Ziris kanonzomieri ekvivalentia. Zvel
qarTul Cxuep-a-sTan dakavSirebac marTebuli Cans, magram asaxsnelia, Tu
ratom ar miviReT megrul-WanurSi mosalodneli Cxvap- Sesatyvisi,
miTumetes, rom megrulSi es Cxvap- ki dasturdeba, magram ara `WinWris~
aRmniSvnel fuZeSi, aramed `cema; gartyma~-is mniSvnelobiT.
fuZe-enis doneze arqetipad *wuw- Ziri unda vigulisxmoT.
qarTvelur enaTa istoriis kvleva, upirveles yovlisa, saerTo
qarTveluri fuZeebis (resp. Zirebis) gamovlenasa da analizs gulisxmobs.
am mxriv moZiebuli TiToeuli leqsema uaRresad faseulia qarTuli,
zanuri da svanuri enebis uZveles monacemTa aRsadgenad da saerTo-
qarTveluri fuZe-enis arqetipTa sarekonstruqcioT. aq warmodgenili
84
leqsikuri erTeulebis fuZe-ZirTa SedarebiTi analizi, Tu maT Soris
fonemur-semantikuri Sesatyvisoba misaRebi iqneba, am mizans emsaxureba.
qarT. banjvl-i àvi balani~ (s. s. orbeliani, I, 1991);
banjvl-ian-i ìgivea, rac banjgvliani~ (qegl);
banjgvl-i, banjgvl-ian-i.
megr. bonZgor-i `banjgveli~,
bonZgor-am-i `banjgvliani~,
banjgvl- fuZeSi meore a xmovani aRdgeba, rasac adasturebs
dialeqturi banjgval-i, `banjgvli, tanze didi Tma~ (leCx., m.Ciq., 1941, ix.
a. Rlonti, 1984). zaanuri (megruli) bonZgor – qarTuli banjgval-fuZis
kanonzomieri Sesatyvisia. j:Zg bgeraTfardoba v(<*u)-s gavlenis Sedegia.
qarTul dialeqtebSi `banjgvlisa~ da `banjgvlianis~ mniSvnelobiT
aseve gvxvdeba: banjgl-i, bonZRver-a-i (SaraS., 1938; a. Rlonti, 1984); bangl
(ingil., 1913); bandRl-i, bandRl-ian-i (mTiul., l. kaiS., 1967); bardRal-a
(qarTl., st. menTeS., c1970). megrulSi dasturdeba: boZor-i, bonZor-i (И.
Кипщидзе, 1914); boZoZ-i, bonZor-i, bodRor-i (g. eliava 1997).
dialeqtikuri variacia qarTul-zanuri bgeraTSesatyvisobis kidev
erTi magaliTis gamovlenis saSualebas iZleva.
qarT. bandRl-i, bandRl-ian-i (mTiul.);
bardRal-a (qarTl.)
megr. bodRor-i, bondRor-i (ix. agreTve, r. abaSia, VIII, 1998).
qarTul-zanuri enobrivi erTianobis doneze arqetipad *banjual-da
*bandRal-fuZeebia savaraudebeli.
qarT. brW-al-i `frCxili~ (s.s. orbeliani, 1991); `qusli, terfi,

TaTi, muWi~ (il. abulaZe, 1973);
bW-al-i `brWyali~ (z. sarjvelaZe, 1995).
megr. biwk-i `ceri: TiTis wveri~.
gvxvdeba Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi: `?eli misi moxueul
iyo brWyalsa esavissa~, dab., 25, 26; `brWaliTgan fer?isaiT vidre
Tavadmde~, II mf. 14, 25 (ix. abulaZe, 1973); `yoveli queyana? bWaliTa~.
latal. leqc. 5r, 23-24b (ix. sarjvelaZe, 1995).
85
brW-Ziris kanonzomier Sesatyvisad zanurSi biwk- gavqvs (Sdr. r.
abaSia, IX, 1998); i. refleqsia r sonantisa, aseve r-s gavlenis Sedegad
miviReT W:wk bgeraTfardoba.
brW-ZirSi (brWy-al-i y ganviTarebulia. afrikatebis momdevno
poziciaSi ukanaenismierTa ganviTareba qarTulisaTvis ucxo movlena
araa (Sdr.: Zv. qarT. mWnari> ax. qarT. mWknari). amdenad, qarTul-zanuri
erTianobis xanisaTvis amosavlad *brW- arqetipi unda vigulisxmoT.
amasTanave, safiqrebelia, brW-al- (>brWy-al-) fuZes dialeqturi sisina
variantebic hqonoda qarTulSi, rasac adasturebs brwk-al-i `frCxili~
(mTiul.), pwk-il-i `frCxili~ (qiziy.), `frCxilis wazrdili nawili~
(qarTl.); pwk-al-i `brWyali~ (TuS., mTiul.,gudamayr., ix. a. Rlonti, 1984).
rogorc Cans, amave etimologiur wreSi Semodis g. klimovisa da z.
sarjvelaZis mier gamovlenili Sesatyvisobis magaliTebic, romlebic
saanalizo (bwk-/pwk-) fuZisagan nawarmoeb nasaxelar zmnebs unda
warmoadgendnen: qarT brwk-en-a/bwk-en-a: megr. biwk-on-u-a: svan. li pЕnwku-e
(Г. Климов, 1964; z. sarjvelaZe, ix. h. fenrixi, z. sarjvelaZe, 1990).
qarT. dond-l-o;
megr. dord-i-a jorj-i-a `dondlo, zanti, dune, dinji...~
i-dord-u `dondlod, zantad iqceva.~
amave etimologiuri wrisaa dialeqturi leqse,ebic: dondle (raW.)
`tlanqi, mouxeSavi~ (v. beriZe, 1912); don dola (z. imer.) `wynari bunCula~
(b. wereTeli, 1938); dondlo-Cina (qarTl.) `dune kaci~ (T. razikaSvili,
1900; i. Wyonia, 1910).
dond-l-o leqsemaSi-l sufiqsis elementi Cans. rasac dialeqturi
dond-ol-a-c (z. imer.) adasturebs (ix. agreTve r. abaSia, VII, 1989). imerul
dialeqtSi gvxvdeba aseve jorjali leqsemac mniSvnelobiT -
`mijorjleba, nela, zantad mitrial-motrialeba~ (v. beriZe, 1912),
romelic TiTqos zanizmi Cans. dordia megrulis arc erT cnobil
leqsikonSi dasturdeba, mxolod jorj-i `zanti~ gvxvdeba (g. eliava,
1997).
qarTul-zanuri erTianobis doneze *dond-arqetipi unda
vivaraudoT.
qarT. muW-i; muW-a; muW-av-s; mo-muW-v-a; muWa-muWa;
megr. muwk-a `muWa~, muwka-muwka `muWa-muWa~.
86
rogorc fonetikuri, ise semantikuri SesatyvisobisaTvis
warmodgenil fuZeebs Soris TiTqos dabrkoleba ara Cans. qarTul-znauri
W:wk bgeraTfarToba poziciuria.
muW-i etimologiurad unda ukavSirdebodes Zvel qarTulis
leqsemebs: mWel-i `muWi, muSti, mjiRi, Zna~ (i. abulaZe, 1973), `peSvi~ (s-
saba. 1991); mWel-eul-i, mWl-eul-i, mW-eul-i `Taveli, Zna~, sa-mW-el-eul-i
`Zna, kona~, aseve, dialeqtur formebs: na-muW-i `xeleuli, mWeleuli~..., na-
mW-ob-i `namja; namuWi~ (qiziy.), muWk-a `saTesled Senaxuli Romis TavTavi~,
èrTi muWa Romis TavTavi~... (gur.). (dakavSireba ekuTvnis al. WinWarauls,
ix. a. WinWarauli, 1985, 125).
fuZe-enis doneze savaraudoa *muW-arqetipi
qarT. srul; srul-i <<savse>>, mrteli, <<cocxali>>, mTliani,
srul-ad, srul-i-ad, srul-eb-iT... (il. abulaZe, 1973); sulmcired
`mokled~ (z. sarjvelaZe, 1995); sul (<srul), sul-ad-(ac), sul mTlad,
sul cota, sul mudam, siyvela (<sulyvela)... (ax. qarT.)
megr. Sur-o `sul; mTlad; sruliad~, Sur-oT ìd~,
dasturdeba Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi: `sruli saqm? qmnes
RmerTman Sen Tana~ О, ivd. 11, 4; àmaT srul qmnes sikeT? Seni~ О, ezek. 27,
11 (ix. i. abulaZe, 1973); `raoden uZlo, martivad da sulmcired aRvwero...
pirisa misisagan moTxrobili... ~ giorgi mTawm. 105, 14; `yovelive sul-
mcired da mokled giTxra~, iqve 114, 22 (ix. z. sarjvelaZe, 1995).
sul miRebulia srul formisagan, meores mxriv ki srul<slul- (a.
Ciqobava, 1942, 67).
saanalizo fuZisaganaa nawarmoe4bi: aRmasrulebeli, aRsasruli,
gamosruleba, ga(n)sruleba, dasasruli, dasruleba, dausrulebeli,
misruleba, mosruleba, sisrule, usruli, Sesruleba, warmosruleba,
warsruleba. srulad, sruleba, srulebiT, sruliad, srul-qmna,
srulmyofeli, srul-yofa da sxv. (ix.i. abulaZe, 1973).
sruli `mTeli, mTliani~ etimologiurad slva-s (<s-vl-v-a <*s-val-
v-a) unda ukavSirdebodes, am ukanasknels ki sayrdenad aqvs val zmnuri
Ziri. amdenad, erTi saerTo Zirisagan warmoqmnili fuZea (fuZeebia),
romelsac semantikuri gadawevis Sedegad sxvadasxva konteqstSi aseve
sruliad sxvadasxva mniSvneloba moepoveba.
87
maqrTebuli araa p. Waraias Tvalsazrisi Sur-o `sul, mTlad~
leqsemis Sur-i `suli; suni~ saxelTan dakavSirebis Sesaxeb (p. Waraia,
1997, 156) Suri i. yifSiZesac aqvs damowmebuliu: Suro `совсем, совершенно~,
Suro-Ti `и совсем~ (И. Кипшидзе, 1914), Tumca is arafers ambobs misi
etimologiis Sesaxeb h. fenrixs sr-ul-i/sr-ul-iad formaTa svanur
Sesatyvisad sur-u `Zlier; mTlianad~ moaqvs (h. fenrixi, 1982а, 36; h.
fenrixi, z. sarjvelaZe, 1990). svanurSi, rogorc zanurSi, SiSina
Sesatyvisi unda gvqonoda. amitom svanurSic, rogorc zanuris sisina
formebSi (srul-i, rsul-i, rsul-o, `sul, sruliad~) qarTulidan Sesuli
fuZe ufro unda gvqondes, vidre Sesatyvisi.
maSasadame, qarTulSi: sul<srul<*slul<*svl-ul (svl-a<*s-val-
a<val-). val zmnuri Zirisganaa nawarmoebi aseve Zveli qarTuli gual-
`wasvla; mosvla; adgoma; rbena~ (i. abulaZe, 1973), romelic zanurSi
Sevida gval- (gval-o, gval-e, gval-as `sul, mTlad, srulad~) fuZis
saxiT da gadataniTi mniSvnelobiT (aq aseTive semantikuri gadaweva
moxda, rogoric srul-sul-Suri SemTxvevaSi gvaqvs).
qarTuli sul da zanuri (megruli) Sur-formebisaTvis fuZe-enis
erTianobis garkveul safexurze sr-ul-/*s-ul-arqetipi Cans amosavali.
qarT. m-tkic-e <<mZlavri>>, myari, <<magari>>, <<Zlieri>>,
<<gulpyrobili>>; m-tkic-eb-a `mikvra, mimagreba~, ganmtkic-eb-a
<<gamagreba>>, <<gamyareba>>, m-tkec-a, da-mtkec-a `damtkiceba~ (i. abulaZe,
1973); m-tkic-e-ob-a-? `simtkice~, m-tkic-ob-a `mtkiced dgoma~, m-tkic-ov-a
`damtkiceba~, da-m-tkec-il-i `gamagrebuli~ (z. sarjvelaZe, 1995).
megr. tkiC-in-af-a, go-tkinC-in-af-a `ganmtkiceba; gamagreba; gamyareba;
gaskdomamde gaberva (tyavis gamagreba)~.
tkiC-al-i, go-tkiC-in-af-il-i `mtkice; magari, mkvrivi; myari;
ganmtkicebuli~, go-tkiC-on-d-g/u `gamagrda; gamkvrivda, gamyarda~, gadat.
`daskdomamde gaibera, gamagrda~.
gvxvdeba uZveles qarTul werilobiT wyaroebSi;
`yvna mklavni Cemni viTarca mSvildi mtkice~ fs. 17,35; `mZlavr
(mtkice М) ars viTarca sikudili siyuaruli~ О, qeba,8,6; `mxulivi ?eliTa
imtkicebian kldesa~ О, ig. sol. 30,28; `damtkecil ars Cuen Soris~ О, ivd.
8, 21.
88
m-tkic-e nazmnari saxelia, m- - -e mimReoburi afiqsebiT
gaformebuli. misi sayrdeni zmnuri fuZe drekadia: tkec-/tkic-a formebi,
romelTac megrulSi tkaC-u-a `dartyma cema~ da svanurSi li-tkC-e
`dartyma~ moudiT Sesatyvisad (p. Waraia, 1997; Г. Климов, 1964). tkic-
Zirisagan Cans agreTve nawarmoebi xmabaZviTi sityvebi: tkic-in-i _1.
ùxmari mtkice qaRaldis in-a _ 1. `rac tkicinebs~, 2. àxali uxmari~
(qegl.) Sdr.: agreTve tkac-an-i, tkac-un-a.
i. yifSiZis mowmobiT megrulSi gvxvdeba aseve gadataniTi
mniSvnelobiT gamoyenebuli – tkiC-u-a, gila-tkiC-u-a надуваться, раздуваться
(И. Кипшидзе, 1914) da Wanuri m-tkec-i (Н. Марр, 1910) qarTulidan Semosul
formebad unda miviCnioT.
fuZe-enis doneze arqetipad *tkec-/*tkic – Ziri da *tkic-in- fuZe
aris savaraudebeli.
qarT. wuw-v-a; ga-i—wuw-a; ga-wuw-av-s;
ga-m-wuw-v-el-i; sa-wuw-ar-i;
megr. WuW-el-i, WuW-el-e `WinWari~,
Wan. tut-uj-i (<*WuW-uj-i) `WinWari~.
WinWar-s (Zveli qarTuli jinWar-i) WannurSi diWkij-i `WinWari~
moudis Sesatyvisad (Н. Марр, 1910б 139). Wanuri (viwuri kilokavi) o-Cxap-
ul-e `WinWari~ (etimologiurad `mWreli, kbenia~) leqsemis Cxap-Zirisw
Zvel qarTul Sesatyvisad ki Cxuep – (Cxuep-a `daWra~) aris cnobili (b.
gigineiSvili, ix. g. kartozia, 1986, 6).
megrulSi xsenebul Zirta Sesatyvisi TiTqos ar Cans: aq `WinWris~
arsaniSnavad WuW-el-i/WuW-el-e gamoiyeneba, romlis WuW. Ziri qarTul wuw
(wuw-v-a) Zirs unda ukavSirdebodes. fonemurad kanonzomieri
Sesatyvisobaa, magram semantikuri dakavSireba udavo ver iqneba
(mniSvnelovani dacilebaa), Tumca amosavali, saziaro mniSvnelobis
danaxvac SesaZlebeli Cans: WuW-el-i _ m-wuw-av-i, m-wuw-v-el-i; Sdr.: susx-
i> m-susx-av-i (WinWari).
WanurSi tut-uj-i leqsemac dasturdeba `WinWris~ mniSvnelobiT (Н.
Марр, 1910) romelic *WuW-uj-fuZi8s dezafrikatizebuli forma Cans: Wanur
fuZeSi afrikatTa (ori an orze meti) Tavmoyra damaxasiaTebeli araa,
aseT SemTxvevaSi disimilaciuri dezafrikatizacia iCens Tavs. unda
vifiqroT, rom saanalizo fuZeSic aseTi fonetikuri procesi
89
ganxorcielda (amas megrulis Sesabamisi fuZec gvafiqrebinebs): tut-uj-
<*WuW-uj-. megrulSi qarTuli – el sufiqsia (WuW-el-) warmodgenili,
WanurSi ki qarTuli - *(a)r sufiqsis Sesatyvisi – (u)j (Sdr.: jinW-ar- :
diWk-ij-; butk-ar- butl-uj- da sxv.)
amasTanave, vfiqrobT, megruli Cxap-Ziri (Cxap-u-a `gawuwva, sxureba,
rwyva~) Wanuri o-Cxap-ul-e-s Cxap- Ziris kanonzomieri ekvivalentia.
ZvelqarTul Cxuep-a-sTan dakavSirebiTac marTebuli Cans, magram
asaxsnelia, Tu ratom ar miviReT megrul-WanurSi mosalodneli Cxvap –
Sesatyvisi, miTumetes, rom megrulSi es Cxvap-ki dasturdeba, magram ara
`WinWris~ aRmniSvnel fuZeSi (Sdr.: r. abaSia, I, 1997, 36), aramed `cema:
gartyma~-s mniSvnelobiT.
qarTul-zanuri fuZe-enis doneze arqetipad *wuw- Ziri unda
vigulisxmoT.
qarT. WonWy-i, WonWy-o `Waobiani adgili, - WanWrobi~ (qegl.)
megr. WyoWyo, WyonWy-o `Wonwyo, WanWrobi~.
qarTul WonWy-fuZes zanaurSi Sesatyvisad *WkonWky- unda hqonoda,
magram *Wky – kompleqsis gamartivebisa (*Wky>Wy) da Wy kompleqsis
asimilaciuri gavleniT (Wy<*Wk) miviReT WyonWy- fuZe (ix. agreTve, r.
abaSia, VIII, 1998).
*WonWy – arqetipi aRdgeba.
8.qarT. zerg-n-a, da-zerg-n-a `datkepna~, zerg-n-i-s `tkepnis~;
megr. zarg-an-u-a àzelva; arev-dareva; uxeirod keTeba; `tkepna...
do-zarg-an-u àzela, aria~...
zarg-an-el-i àzelili, areuli~...
gvxvdeba Zvel qarTulSic: `damzergnos me gamosavlasa mas TÂssa~,
m.cx. 359 r (abulaZe, 1973).
megrulSi saanalizo leqsemis mniSvnelobebi ufro farToa.
paralelurad o xmovniani fuZec gvaqvs: zgrgon-u-a, zgrgon-u-n-s.
9.qarT. zrq-el-i `sqeli~, `msuqani~, poxili (abulaZe, 1973).
gan-zrq-om-a, si-zrq-e;
megr. zirq-al-i `msuqani; msxvili; gasiebuli~...
o-zirq-in-an-s `msuqnad, gasiebulad... gamoiyureba~.
go-zirq-in-af-il-i `gasuqebuli, gamsxvilebuli~...
90
gvxvdeba Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi: `zroxani maTni zrqel
(poxil L) arian~ fs. 143,14; `nusada ganzrqnes guli Seni~ G (abulaZe, 1973).
Zvel qarTulSi sqel- fuZec dasturdeba: `romlisa?me nayofi CC?il,
xolo furceli _ sqel~, b.kes.-equs.dR. 73,24. egeve sqel-, romelic axal
qarTulSic gvaqvs, SeTvisebulia megrulSi fsqel- da svanurSi zgel-
saxiT. giorgi rogava regresuli asimilaciis magaliTebze msjelobisas
aRniSnavs: ànalogiuri erTi SemTxveva (sq. _zg-, r.a.) SeniSnulia
svanurSi qarTulidan SeTvisebul sqel sityvaSi: qarT. sqeli > svan.
*sgel > zgel, oRond am SemTxvevaSi qarT. sqel sityvis sq kompleqsi
meoreuli Cans, Srd. Zv. qarT. zrqeli _ ax. qarT. sqeli~ (rogava, 1984, 45).
vfiqrobT, g. rogavas am saintereso dakvirvebas mxars uWers qarT.
zrqel- da megr. zirqal- fuZeTa Sesatyvisoba: zirq- xmovnian fuZeSi Cans,
rom amosavali sq kompleqsi ar yofila.
10.qarT. law-un-i, law-an-i, law-a-luw-i;
ga-u-law-un-a...
megr. lorw-u-a `galawuneba, gartyma~...
qo-lorw-g/u `gaulawuna, Semohkra, sTxliSa~...
miku-lorw-g/u `Semoulawuna~...
svan. li-lw-i `mikvra, mikroba, mityepeba~...
la-x-law `miakra (cemiT, gartymiT)~
ar Cans Zvel qarTulSi, magram am fuZesTan etimologiurad
dakavSirebuli lew-a, lew-v-a xSirad gvxvdeba: lew-a `msxvreva~, mo-lew-
il-i, lew-v-a ?Ralva?, dalew(v)a `dafSvna~, `Semusrva~, `damsxvreva~ (ix.
abulaZe, 1973). lew-a || lew-v-a axal qarTulSi gadataniT cema-gartymis
mniSvnelobiTac ixmareba, i xmovniani liw- fuZec (liwin-i) albaT
etimologiurad Sors ar dgas law- fuZisagan.
megrulSi -r- ganviTarebulia.
11.qarT. RrZ-o, RrZ-u, RrZ-uv-i `boroti, RvarZliani, Suriani~ (qegl.),
megr. rRvinj-af-a `gabrazeba, gaRizianeba, gaboroteba, gaguliseba,
gajavreba~...
«сердится» (yifSiZe, 1914);
пщgo-rRvinj-af-il-i `gabrazebuli, gaRizianebuli, gagulisebuli~...
i-rRvinj-u-an-s `brazdeba, Riziandeba~...
svan. li-Rj-gn-e `gaRizianeba~;
91
x-o-Rj-gn-e `gaRizianeba~;
na-Rj-gn `naRizianebi~.
megrulSi r-s metaTezisi moxda, svanurSi ki r dakarguli Cans:
*Rrj-> Rj-.
qarTulSi gvaqvs RrZ- fuZis SiSina (r afrikatiani) varianTi: Rrj ||
Rrj-u. `Rorjo, Rrju igivea, rac RrZo, RrZu~ (qegl).
z. sarjvelaZes svanuri li-Rj-gn-e-s Sesatyvisad qarTulSi Rrj-u
(SiSina varianti) moaqvs, rac dabrkolebas hqmnis qarT. j: svan. jg
fonemuri SesatyvisobisaTvis (sarjvelaZe, 1990). es dabrkoleba moixsneba,
megrul da svanur leqsemebs qarTulis sisina, Z afrikatian RrZ- fuZes
SevudarebT (igulisxmeba, rom istoriulad swored es ukanasknelia
amosavali).
RrZo || RrZ-uv-i qarTulisave RrZ-ob-a saxelTan etimologiuri
(SesaZloa, aseve, Zireul-fonetikuri) dakavSirebisaken gvibiZgebs. Srd.
sulxan-sabaseuli ganmarteba: RrZoba `ferxis da xelis moWenta
(mogrexa)~ (orbeliani, 1991), gadataniTi mniSvnelobiT: RrZoba _ mogrexa,
Secvla, gamrudeba (xasiaTisa, znisa, qcevisa).
12.qarT. Cliq-in-i; Cleq-a; a-Cleq-il-i;
megr. Cirq-in-i, Cirq-in-af-a `Cleqa, gaSeSeba~...
Cirq-al-i àCleqili; gaSeSebuli~...
go-Cirq-in-af-il-i ìd~;
o-Cirq-in-an-s `zCleqilia; gaSeSebulia~...
am fuZeebs Soris kanonzomier bgeraTSesatyvisobas C (qarT.) : Cq
(megr.) Sefardeba unda moeca, magram megrulSi mosalodneli Cq
kompleqsi ar ganviTarda fuZiseuli q-s gavleniT, amasTanave, megrulis
fuZem ganicada metaTezisi. Srd. qarT. Cliq-i _ megr. Cirq-e (fenrixi,
sarjvelaZe, 1990).
13.qarT. Cqu-ef-a `Relva, xeTqeba, wydoma~ (abulaZe, 1973).
Cqu-ef-eb-a `xeTqeba~
m-Cquef-r ùecrad~ (abulaZe, 1973), `zedzed~ (s. -saba).
megr. Cqvaf-u-a; Cqvaf-af-i `xeTqva; jaxeba, gartyma~...
Cqvaf-un-s `xeTqavs (scems an Wams), gaartyams~...
dasturdeba Zvel qarTulSi werilobiT wyaroebSi: `... ara Cquefn igi
gulis-sity?Ta aqa da iqi~...m. sw. 234,13. `dabrma da eCquefeboda igi
92
kedelTa saxlisaTa~ sak.wign. II, 26,38 (ix. abulaZe, 1973). xevsurul
dialeqtSi Cqvefa wyalSi Cavardnili sagnis mier gamocemul xmas
gamoxatavs (a. SaniZe), e.i. xmabaZviTia. savaraudoa etimologiuri kavSiri
m-Cqef-ar-e, Cqef-a, Cqef-s leqsikur erTeulebTan. megrulSi am
ukanasknelis Sesatyvisi Cqaf-u-a `Tqvlefa; Wamis dros gamocemuli xma~
fuZeSi gvaqvs. aseve svanurSic li-Cqf-gn-e `Cqefa~ (wylisa) saxelSic
qarTuli da megruli fuZeebis Sesatyviss vxedavT.
14.qarT. Cxuep-a `daWra, mowylva, dawyluleba~ (abulaZe, 1973).
megr. Cxvap-u-a, Cxvap-in-i `gartyma, cema, xeTqeba~.
Cxvap-un-s ùrtyams, scems~...
qa-a-Cxvap-u `Seejaxa, miexeTqa~...
b. gigineiSvili qarTul fuZes ukavSirebs Wanuris o-Cxap-ul-e-s
`WinWari~ _ etimologiurad `mWreli, kbenia~ (ix. fenrixi, sarjvelaZe,
1990).
15.qarT. cinc-l-v-a, ga-mo-cinc-l-v-a;
s-cinc-l-av-s.
megr. CinC-i `wvrili; mcire, patara~,
CinC-ol-u-a `dawvrileba, danawileba, dafSvna~...
CinC-ol-un-s `fSvnis, wvril-wvrilad amsxvrevs, amtvrevs~...
warmodegnil fuZeebs Soris kanonzomieri fonemuri Sesatyvisobaa,
magram dacilebaa semantikuard, Tumca, gasaTvaliswinebelia gadataniTi
mniSvnelobac: scinclavs = wvril-wvrilad arTmevs, motyuebiT, nel-nela
arTmevs~...
SesaZlebelia, xsenebul leqsemas kavSiri hqondes dialeqtur
formebTan: cenc-av-s (cenc-a; u-cenc-av-s 1. kuTx., qarTl. `Zenzavs~, 2. kuTx.
xevs. `cicqnis~, aseve _ cenc-a-ze (kuTx. leCx.) `bewvze~, `wkipze~ (qgel).
16.qarT. cqer-a; u-cqer-s;
i-cqir-eb-a
megr. cirq-in-i `mxedvelobis daZabviT yureba, Sexedva, cqera~;
u-cirq-in-an-s `daZabviT, yuradRebiT, Tamamad uyurebs; mourideblad
Sescqeris~...
cirq-al-i `vinc (rac) mourideblad iyureba, ixedeba~.
megrulis fuZeSi moxda r-s metaTeziis, ris Sedegadac cqir- cirq-.
93
17.qarT. zRvel-a `didi, kokispiruli wvima~ (imer., beriZe, 1912;
Rlonti, 1984);
zan. (megr.) JRvar-i `~;
JRvar-u-a / ako-JRvar-ua `galumpva, kokispirul wvimaSi dasveleba~
(abaSia, 1998);
svan. JRer `TqeSi, Tavsxma wvima~ (svanuri leqsikoni, 2000).
qarTuli zRvel- zanur JRvar- da svanur JRer fuZeebi kanonzomieri
fonemuri da semantikuri Sesatyvisobis magaliTebs warmoadgenen.
qarTul-zanur zRvel-: JRvar- sruli Sesatyvisobis nimuSia, svanuri JRer
ki miRebulia *JRuer fuZisagan u-is dakargviT, romelic
damaxasiaTebelia svanurisaTvis da, gansakuTrebiT, laSxuri
dialeqtisaTvis, sadac gvxvdeba JRer. Sdr.: tuet / tet `xeli~, tuel /
tel `toli~, dRul (qarT. dRv-ab-: zan dRv-ab- (megr.), dRv-al- (Wan.): svan.
dR-ul. (fenrixi, sarjvelaZe, 2000).
cnobilia dakavSireba zanur sisina spirantian zRvar- fuZesTan:
qarT. zRvel-a: zan. (megr.) zRvar-zRval-i (Waraia, 1997; fenrixi, 1982;
fenrixi, sarjvelaZe, 2000). qarTuli sisina sibiliantis (sprat-afrikatis)
zanur-svanur ekvivalentad rogorc sisina, ise SiSina sibilantis
arseboba, rogorc Cans, qarTvelur fuZe-enaSi sibilantTa axali rigis _
sisin-SiSina spirant-afriaktebis _ rekonstruqcias ar saWiroebs.
qarTuli sisina da zanur-svanuri rogorc sisina, ise SiSina
sibilantebis amosavlad qarTvelur fuZe-enaSi oden sisina sibilantbi
Cans amosavali. sisina da SiSina dubletebis arseboba zanursa da
svanurSi unda gamoewvia maT sxvadasxva dialeqtur warmomavlobas
sakuTriv zanursa da svanurSi.
amdenad, zRvel- : JRvar- : JRer Sesatyvisobis mixedviTac qarTvelur
fuZe-enaSi arqetipad aseve sisina sibilantiani *zRuel- fuZe unda
vigulisxmoT.
18.qarT. sxl-et-a; sxl-it-a; mo-sxl-t-a, m-sxl-et-ar-e; na-sxl-et-i...
zan. (megr.) sxil-at-un-s / cxil-at-un-s `sxlets~; sxir-t-u / cxir-t-u
`sxlteba~;
cxil-at-u-a / cxil-it-u-a `sxleta; fexis dacdena~; qegla-cxirt-u
`dasxleta~;
svan. li-cxt-e (z. sv.), li-cxut-e (lxm.) li-cxt-en-i (z. sv., lSx.),
94
li-cxat-i (lnt.) `yelSi gadacdena, gaCxera~;
x-e-cxt-i (b. zem.), x-e-cxt-en-i (lSx.), x-e-cxat-i (lnt.) èCxireba~
(svanuri leqsikoni, 2000).
saanalizo fuZe gvxvdeba Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi: `wyali
bunebiT mdinare ars da msxletar simaRlisagan~ (abulaZe, 1973, b.kes.-equs.
dR. 43,3); `mu?li mrgual ars da msxletare da da?snil da mZrwolare~
(iqve, 1973, dR., 132,10); ùkueTu kula mosxltes goneba? keTilisa misgan
wurTisa~ (abulaZe, 1973, A-1104, 258v, 9-11).
qarTul-zanuri Sesatyvisobis mixedviT qarTuli sxl-et- fuZis
zanuri ekvivalentia sxil-at- / cxil-at-, sxl-it- fuZes cxil-it-
Seesatyviseba, sxl-t- fuZes _ sxir-t- / cxir-t (qobalava, 1958; ix. agreTve
klimovi, 1964; 1998; gamyreliZe, maWavariani, 1965; fenixi, sarjvelaZe, 2000).
am magaliTebis safuZvelze g. klimovma qarTul-zanuri erTianobis
xanisaTvis aRadgina *sxl-et- / *sxl-t arqetipebi.
vfiqrobT, saanalizo fuZeebs daukavSirdeba svanuri li-cxt-e / li-
cxut-e / li-cxt-en-i ... fuZeebic. svanurSi, rogorc zanurSi, moxda s
spirantis afrikatizacia *sxt- > cxt. amdenad, svanuris gaTvaliswinebiT
SesaZlebeli Cans arqetipebis aRdgena qarTveluri fuZe-enis donezec.
savaraudoa, aseT arqetipebad *sx-/ *sxl- Zirsa da *sxl-et-/*sxl-it-
fuZis daSveba.
19.qarT. jijgv-i `jijgvina, titkvina, dabali, sqeli~ (imer.); magari,
uryevi nageboba~ (leCx.); `Cafskvnili kaci~ (gur., Rlonti, 1984).
zan. (megr.) jgvijgv-i, jgvejgv-i ìd~;
jgvijgv-al-i `Cafskvnili, ZarRviani, magari~...
o-jgvijgv-in-an-s `sqlad, Cafskvnilad, uxeSad gamoiyureba~.
saanalizo fuZe ar cans Zvel qarTul teqstebSi.
qarTuli jijgv- fuZis kanonzomieri fonemiuri ekvivalentia zanuri
jgvijgv- : jgvijgv- <*jgijgv- < jijgv-. zanurSi Tavkidura jgv-
kompleqsi asimilaciurad aris Camoyalibebuli.
qarTul-zanuri enobrivi erTianobis xanisaTvis safiqrebelia jijgu-
arqetipis daSveba.
20.qarT. civ-i; si-civ-e;
ci-eb-a (< civ-eb-a); gan-civ-eb-a; Se-m-civ-n-eb-a;
m-civ-an-a||civ-an-a; ma-civ-ar-i; sa-civ-i...
95
megr. Ci-on-i `dacxikveba, cxviris dacemineba~, gadat. `gacieba~;
Ci-on-a `vinc acxikvebs, cxvirs aceminebs~;
go-Ci-on-u `daacxikva, cxviri daacemina~.
Wan. o-Ci-n-du `dacxikveba, cxviris dacemineba~;
di-Ci-n-d-u `daacxikva, cxviri daacemina~.
gvxvdeba Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi: `viTarca ganacivis
jurRmulman wyali T?si~ ierem. 6.7; `SeemTx?a ... SiSveli vinme, romelic
sastikad gancivneboda~ m. cx. 316v.
arn. Ciqobava megruli da Wanuri fuZeebis qarTul cxvir-Tan (<*cv-
ir-) kavSirs varaudobs (Ciqobava, 1938). am SesatyvisobisaTvis semantikuri
safuZveli udaod arsebobs, magram fonemaTSesatyvisobis mxriv
garkveuli dabrkolebebi Cndeba.
xom ar aris am fuZeebis Sesatyvisi qarTulSi civ-/ci-? megrulSi ----
on elementi sufiqsi Cans _ qarTuli –an (-ian, -van, -ovan) sufiqsis
Sesatyvisi. WanurSi am –on sufiqsis uxmovno variantia warmodegnili,
amasTan vnebiTobis d niSani fuZiseul elementad qceula. aseve megrulsa
da WanurSi xmovnebs Soris v dakargulia, rac qarTulisTvisac ar aris
ucxo movlena: civ-eb-a > ci-eb-a.
aseTi vitareba (xmovnebs Soris v-s dakargva, zanurSi –on elementis
sufiqsad gamoyofa ...) qarTvelur enaTa bgeraTSesatyvisobis sxva
magaliTSic Cans. Sdr.: qarT. yiv-a; yiv-il-i : megr. ?i-on-i (< ?iv-on-i) : Wan.
o-yi-u (< o-yiv-u) (Ciqobava, 1938).
qarTul da zanur Sesadarebel leqsemebs Soris semantikuri sxavoba
sagulisxmoa, magram `gacivebasa~ da `dacxikvebas~ saziaro mniSvneloba
unda hqonoda amosavlad: àcxikvebs, cxvirs aceminebs~ _ gadataniTi
mniSvnelobiT àciebs, civdeba~ gasaTvaliswinebelia xmabaZviTi mxarec
(Sdr. rus. чихнуть), Tumca qarTvelur enaTa leqsikis istoriuli suraTi
bgeraTSesatyvisobas xmabaZviT sityvebSic gviCvenebs.
21.qarT. wew-v-a; ga-wew-v-a;
wew-av-s; ga-wew-il-i;
a-wew-il-ob-a..
megr. WaW-u-a `wewva; asxma; mocmeva~...
WaW-vn-s `wesavs; asxams (erTmaneTze); wamoacmevs~...
me-WaW-il-i `gawewili; erTmaneTze asxmuli, miwyobili, mikruli~...
96
Sesadarebel leqsikur erTeulebSi kanonzomieri fonemuri
Sesatyvisobaa. semantikuri mxarec (garkveuli niuansebiT mniSvnelobaTa
cvlisa) Sesatyvisobas gviCvenebs. megrulSi WaW-u-a gavrcelebis farTo
masStabs warmoadgens. Sdr. agreTve WaWua `Sekvra~ _ arTi WaWua zarfana
èrTi Sekvra (asxma) wiwaka~, mi-WaW-ul- `qliavis erT-erTi saxeoba,
romelic nayofs erTamneTze mijrit, gabmulad, mravlad isxams~.
megrulSi qarTulidan nasesxebi wewua leqsemac gamoiyeneba.
22.qarT. widn-e `rto, rqa~ (abulaZe, 1973);
widn-a `vena?is gardafvla~ (s.-saba);
wind-i `valisaTvis mZevali~ (s.-saba orbeliani, 1949);
wind-i (ax. qarT.) `1. girao; 2. belga~ (qegl.);
da-wind-v-a, da-wind-av-s;
sa-wind-ar-i...
megr. Wind-i `wneli~.
dasturdeba Zvel qarTul werilobiT ZeglebSi: ìqmna igi vena? da
yvna wid-neni~ O, ezek. 17,6 (abulaZe, 1973).
qarTulSi widne/widna unda iyos amosavali windi/dawindva/sawindari
leqsemebisaTvis imis gaTvaliswinebiT, rom saziaro mniSvneloba rtos
(`widnes~) `gardaflviT~ risme moniSvna, aRniSvna, e.i. `dawindva~ unda
yofiliyo. widn- > wind- n-s metaTezisis Sedegia. megruli Wind- fuZe
kanonzomier fonemur da -------------
qarTulsa da zanurSi `wnelis~ aRmniSvneli sxva saerTo fuZeebic
gvaqvs qarT. wn-el-i, wn-v-a : megr. Win-i : Wan. Win-i/Wun-i (mari, Waraia,
Ciqobava).
23.qarT. wurT-a `?guema?, ?sityua?, fiqir, azri, swavla, zraxva,
swrafva, zrunva, gawvrTna, ganswavla~ (abulaZe, 1973).
wurT-il-i, wurT-il-eb-a, aR-wurT-a, m-wurT-el-i;
wvrT-n-a, wvrT-n-i-s, m-wvrT-n-el-i, ga-wvrT-n-il-i (ax. qarT.).
megr. WvirT-i `mardi, cqviti, swrafi; gawvrTnili~...
gvxvdeba Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi: `fer?ni, romelni
iwurTian borotsa yofad~ O, ig. sol. 6, 18; `viTarca wurTisagan
romlisame ifufuneboda~ b. kes. -40-T?, 120, 29; àra wina?swar iwurTideT,
ra? sityua? miugoT~ l. 21, 14.
97
megrulis zmnur formaSi WvirT-gn-s `tvirTavs~ TiTqos egeve WvirT-
Ziri Cans warmodegnili, Tumca WvirT- (WvirT-gn-s) da tvirT- fuZeTa
semantikuri identuroba da SesaZloa, fonetikuric (t-s gaafrikatebis
Sedegad tvirT- > WvirT-. ix. Ciqobava, 1942, 87) maT erT wreSi ver
moaqcevs. amasTan Tu SesaZlebeli gaxda `datvirTvis~ da `gawvrTnis~
semantikaTa gaerTmniSvnelianeba, saziaro mniSvnelobis monaxva
amosavlad (datvirTva, anu `guema?, gawvrTna), maSin Sesadarebel
leqsikur erTeulTa rigSi moxvdeba megr. WvirT-un-s/WvirT-gn-s
`tvirTavs~, i-WvirT-u ìtvirTeba~, do-WvirT-el-i, `datvirTuli~... egeve
WvirT- fuZe `datvirTvis~ aRsaniSnavad gvxvdeba qarTulis dasavlur
(gur., imer., aWar.) dialeqtebSi (Rlonti, 1974), rac zanizmia.
24.qarT. CiCxv-i (leCx.) `naTesavi, monaTesave, memkvidre~,
(alaviZe, 1938).
megr. CxviCxv-i `fesvi; gantoteba~;
«верхушка кукурузы, коренъ, основание»
(yifSiZe, 1914)
CxviCxv-al-i `datotvili~;
mo-CxviCxv-e `memkvidre, STamomavali~.
svan. lg-CiCxu (b.zem.) `qsovilis, mcenaris gantotvili, gamoyrili
boloebi, totebi...~
CiCxv-i leCxumuris garda arc saliteraturo qarTulSi arc mis sxav
dialeqtSi ara Cans.
megrulSi Sesatyvisad *CqiCxv-i unda gvqondes, asimilaciisa v
sonantis ganviTarebis Sedegad miviReT *CiCxv- > *CqiCxv- > *CxiCx- >
CxviCxv-. svanuri Sesatyvisoba Tavkidura Cx- kompleqsis uqonlobis agmo
problematuria.
etimologiurad CiCxv- fuZes unda ukavSirdebodes dialeqturi
leqsemebi: CinCx-al-i `totebiani nariyi xe~ (kax.) `nakvercxlebiani
muguzali, naperwklebi, winwklebi~ (gur., imer., leCx., fS., _ Rlonti,
1984); CinCxv-ar-i `nafoti, xmeli fiCxis Stoebi, xmeli totebis
namsxvrevebi~ (qarTl., qiziy., mox., mesx. _ ix. Rlonti, 1984).
25.qarT. Cxuer-a;
da-Cxuer-ul-i `daxvretili, xvrelebiani~
(abulaZe, 1973)
98
Cxver-v-a; Cxver-av-s (ax. qarT.) `daCxvlets, daWris (xanjliT da misT.)
|| urqens~ (qegl.)
Cxver-a, Cxver-v-a (fS.) `rwebiT rCola, rqebiT miwis Txra~ (vaJa-
fSavela, 1969).
megr. Cxvar-u-a `cexva~, «выбивать зерна» (yifSiZe, 1914);
Wan. do-n-Cxvar-u `gacexva~ (Ciqobava, 1938);
svan. li-Cxuar-e `damarcvla, garCeva, gamoyra (simindis
marcvlebisa...)~
Zvel qarTulSi dasturdeba agreTve Cxera leqsemac `damtverva,
gatexva~-s mniSvnelobiT (abulaZe, 1973), romelic SesaZlebelia,
saanalizo fuZes ukavSirdebodes.
megrul-Wanuri leqsemebi nasaxelaria _ megr. Cxver-i da Wan. Cxvar-i
`Romi (marcvali)~ saxelebisagan nawarmoebi (ix. Ciqobava, 1938).
26.qarT. wur-wur-i, mo-wur-wur-eb-s;
megr. Wur-Wul-i, Wvar-Wval-i `wurwuri~;
`wanwkari, wurwuri~ (Waraia, 1997);
«плеск воды, брызги» (yifSiZe, 1914)
mi-Wur-Wul-g, mi-Wvar-Wval-g `mowurwulebs~.
h.fenrixi wur-wur-is Sesatyvisad svanurSi wur- fuZes (me-wur-e
`Txevadi~) gamohyofs (fenrixi, 1990). svanurSi, rogorc megrulSi,
mosalodneli iyo W afrikatiani fuZe.
aq warmodgenili Sesatyvisoba reduplicirebul FfuZeebs Seicavs,
etimologiurad wur-v-a-sTan dakavSirebuls.
27.qarT. xvis-n-a (<*xus-n-a) `gawmenda, gasufTaveba; dabana~
(z.-imer.);
xvis-n-i-s (ga-xvis-n-a, ga-u-xvis-n-i-a) kuTx. z.-imer.
`kargad bans; wmends, asufTavebs
bewvisagan, bususebisagan...~ (qegl.).
megr. xuS-u-a `gawmenda; gaxvreta; dagva~ (yifSiZe, 1914;
Waraia, 1997);
xuS-u-n-s `wmends; xvetavs; gvis~.
28.qarT. Z-eb-a `gdeba~ (saba);
gan-Z-eb-a `gan?da~, `darRueva~, gaZeveba;
gan-Z-eb-ul-i `gangdebuli~, `gandevnili~, gaZevebuli.
99
`ganyenebuli~ (abulaZe);
Z-ev-eb-a-?, ga-mo-Z-ev-eb-a-? «изгнание, изгонять » (yifSiZe);
gan-a-Z-o, ga-mo-a-Z-o...
zan. (megr.) j-am-a, nj-am-a, go-nj-am-a `gaxsna~, `gaReba~,
ga-nj-gu `gaxsna; gaaRo~; o-nj-a-n-s `xsnis, aRebs~;
go-nj-am-il-i `gaxsnili; gaRebuli, Ria~;
Tol-go-nj-am-il-i `Tvalgaxelili, TvalRia~...
Zeba _ Zireuli leqsikuri fondis sityva _ dasturdeba Zvel qarTul
werilobiT wyaroebSi. maT Soris V-VIII sk.-ebis xanmet teqstebSi;
`kacisa visganme ganxaZo eSmaki~ l. 11,14; `romeli Cemda movides, ara
ganxuaZo gare~ i. 6,37; `gamoZaxes igi~ l. 20,12; `gangaZon Sen~ C, _
`dagarR?on Sen~ DE, l. 19,14; `ganiZis samk?drebelisagan mamulisa~ m. sw.
79,7; ùkueTu iyos quriv anu ganZebul (gandevnil G)~ pb, levit. 22,13.
qarTuli Z- Ziris kanonzomier fonemur Sesatyvisad zanurSi j-
daCndeba (nj- ZirSi n fonetikuri danarTia, rac damaxasiaTebelia
zanurisaTvis).
semantikuri diferenciacia _ `gaZeveba, gagdeba~ (qarT.) da `gaxsna,
gaReba~ (zan.) _ meoreulia, amosavlad saziaro mniSvneloba _
`gancalkeveba, moSoreba~ _ unda gvqonoda, Sdr.: `ganZeba cxovelTaTvis
(sulierTaTvis _ r.a.) iTqmis, xolo usuloTaTvis _ gangdeba~ (saba).
Z-eb-a/Z-ev-eb-a etimologiurad dakavSirebuli Cans amave Z- Zirisagan
nawarmoeb sxva fuZeebTanac: Z-ev-s (Zv. qarTuli Z-es; mi-c < mi-Z-s;
dialeqt. (imerx.) Z-i-a (<Z-iv-a) `Zevs, agdia~) m-Z-ev-al-i (zanuri Sesatyvisi
j-al-i). aseve, vfiqrobT, ar gamoiricxeba qarT. Z-ev-n-a, Z-ev-s : zan. j-a-n-u
`wola, daZineba~ («лжание, сон» _ yifSiZe, 1914); j-a-n-g/u (megr.), j-a-n-s (Wan.)
`wevs~ (etimologiurad `Zevs~) _ bgeraTSesatyvisoba.
amdenad, saanalizo fuZeTa Sesatyvisobis mixedviT SesaZlebelia
qarTul-zanuri enobrivi erTianobis xanaSi arqetipad *Z- Ziri da *Z-eu-
/*Z-eu-n- fuZe arsebuliyo (qarT. Z- (Ziri) : zan. j-; qarT. *-eu (sufiqsi) :
zan. *-a (*-au); qarT. –n (sufiqsi) : zan. –n).
amasTanave, safiqrebelia, Z-eb-a (gan-Z-eb-a/ga-Z-ev-eb-a da Z-eb-n-a/Z-ev-n-a,
Z-i-eb-a(ix. qvemoT) fuZeebi etimologiurad erTmaneTTan dakavSirebul
formebs warmoadgenen (semantikuri da morfologiuri cvlis
TaviseburebaTa gaTvaliswinebiT).
100
qarT. Z-ev-n-a `moZieba~, Z-eb-n-a `monaxva~ (saba);
Z-i-eb-a `Txova~, `guleba~, `moZieba, gamokuleva~, cdiloba, gamokiTxva,
Zebna, `brinva~;
mo-Z-i-eb-a `Zieba, monaxva, Zebna, povna~; `zedamixedva~; moReba~;
mo-Z-i-n-eb-a `moxedva~, monaxva (abulaZe).
zan. (megr.) j-i-n-a, o-j-i-n-u `yureba; xedva; TvalTvali, dacda,
lodini~;
go-j-i-n-a `daTvaliereba~, `gasinjva~;
gi-no-j-i-n-a `gadaxedva~;
me-j-i-n-a `mixedva~; ridi; mokrZaleba~;
u-j-i-n-e ùyurebs~; èlodeba, ucdis~;
go-j-i-n-el-i `nanaxi, daTvalierebuli~; `lamazi, momxibvleli~
(etimologiurad `kargi Sesaxedaobisa~).
Zevna/Zebna/Zieba qarTulSi Zireuli leqsikuri fondis sityvebia
(gvxvdeba, cxadia, xanmet teqstebSic):
`xiZos naTesavisa amisgan~ l. 11,51; ìesus juarcumulsa xeZiebT~ m.
28,5; `romeli xeZiebdes povos~ l. 11,10; `warvides da moiZios SecTomili
igi~ m. 18,12; ìZieT queyana?~ M, msaj. 18,2; `romelTa moguZinnes Cuen mzeman
aRmomavalman~ C, l. 1,78.
Zvel qarTulSi saanalizo fuZisagan nawarmoebi araerTi sxva
leqsemac dasturdeba; gamomZiebeli, gamoZieba, meZebari, saZiebeli,
RonisZieba, SurisZieba da sxva.
qarTul dialeqtebSi gvxvdeba: Z-ev-a (xevs) `Zebna~, Z-eb-il-i (raW.)
`Zebna~ (qarT. dialeqt.; Rlonti); Z-eb-in-i `Zebna~ (jorbenaZe)
saanalizo fuZeebi e/i xmovanmonacvlea. Z-i-eb-a miRebulia *Z-iv-eb-a-
sagan, Z-i-n-eb-a ki _ Z-iv-n-eb-a-sagan. am FfuZeebisaTvis sayrdenia aoristis,
xolo e xmovnianebisaTvis _ Z-ev-n-a, Z-eb-n-a _ awmyos formebi.
z. sarjvelaZem marTebulad daukavSira zanur jin- fuZes qarTuli
Zin- (mo-gu-zin-a); `qarTuli Zin-(<*Z-in-) Zirs kanonzomierad Seesatyviseba
megruli jin- da lazuri jin-/jvin-~ (sarjvelaZe, 1985, 25; fenrixi,
sarjvelaZe, 1990;2000). Cveni azriT, Zin- fuZea (Z-in-) –Z _ Zirisagan –i (<*-
iv) da –n sufiqsebiT gaformebuli. amas adasturebs Zveli qarTuli
teqstic _ `cxovreba mefeT-mefisa daviTisi~, sadac nusxebis mixedviT
sami sxvadasxva variaciaa warmodgenili:
101
`da munve Semokribna kacni patiosanni cxovrebiTa da Semkulni
yovliTa saTnoebiTa, ara T?sTa oden samefota Sina povnilni, aramed
queyanisa kideTaT ... iZina (iZivna C1, iZia cet) da keTilad gamoiZina
(gamoiZivna C1, gamoiZia cet.), moiyvanna da daamk?drna mas Sina~ AMm,
`qarTlis cxovreba~ 1, 330, 14.
maSasadame, saziaro Z- Zirisagan aris miRebuli Z-i-, Z-iv-n- da Z-i-n-
fuZeebi.
saanalizo formaTa Sedarebis safuZvelze arqetipebad unda
vivaraudoT *Z- Ziri, *Z-ev-, *Z-iv- da *Z-ev-n-/*Z-iv-n- fuZeebi.
102
saRvTismetyvelo terminTa etimologiisaTvis
qarTulSi da qarTvelur enaTa
bgeraTSesatyvisobis zogierTi sakiTxi
saqarTveloSi qristianobis oriaTaswlovan istorias,

saRvTismetyvelo Zeglebis qarTul enaze ZvelTaganve, xangrZlivi
periodis ganmavlobaSi, gadmoRebasa da originaluri qristianuli
literaturis Seqmnas, mraval sikeTesTan erTad, qarTul da, saerTod,
qarTvelur enaTa leqsikuri fondis gamdidreba da ganviTareba mohyva.
qarTvelur enaTa leqsikis istoriis sakvlevad gansakuTrebul
mniSvnelobas iZens saRvTismetyvelo terminTa etimologiis, fonemurad
Sesatyvis fuZeTa gamovlenisa da maTi SedarebiTi analizis sakiTxebi,
vinaidan aseTi terminebis didi nawili Zireuli leqsikuri fondis
kuTvnilebaa da saerTo-qarTveluri fuZe-enis doneze arqetipTa aRdgenis
saSualebas iZleva.
saRvTismetyvelo Sinaarsi, romelic am leqsemebs moepovebaT,
cxadia, gviandeli SenaZenia da garkveul konteqstSi an saTanado afiqsTa
darTviT semantikuri gadawevis (diferenciaciis) Sedegia.
amjerad, ramdenime saRvTismetyvelo termini gamogvaqvs
saanalizod.
1. Seweva, Sewevna, `wevna~, `xelis-apyroba, daxmareba, dacva,
xelis Sewyoba, gamarTva, miSveleba, zrunva~ (il. abulaZe, 1973). gvxvdeba
Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi (maT Soris, xanmet teqstebSi):
`Semewie (mewie) urwmunoebasa Cemsa~ mr. 9,23; `romelsa magas Sevewie
kidiTgan queyanisaiT~ J, es. 41, 9; `RmerTi maTi Sewevis maT~ 0, ivd. 6, 2;
103
ùZlur iqmnian grZnebani da ver Seewinian wamlobani~ ant. d. 31; `Seewie
siberesa mamisa Senisasa~ 0, zir. 3, 14; `Seeweoda morwmuneTa maT~ s. gab. -
s. 93, 19; `momec Cuen Sewevnai Wirsa~ fs. 59, 13; `qadagebdes yovelsa
queyanasa uflisa SewevniTa~ mr. 29, 20; `SemZlebel ars... sarwmunoebaჲ ,
siyuarulisagan Sewevnuli~ gal. 5, 6; àra Tumca ufali Seweul iyo
Cuenda~ i. – e. 50, 26. Seweva, Sewevna leqsemebi weva, wevna fuZeebisagan
zmniswiniT nawarmoebi formebia.
weva, wevna `miweva, mowevna, Sexvedra, moswreba, mosvla, `daWera~,
àRquma~, daweva~ (il. abulaZe): `vsdev egre, raiTa vewio~ flp. 3, 12;
ègreT rbiodeT, raiTa ewinneT~ Q, I kor. 9, 24; `mewinnes me usjuloebani
Cemni~ fs. 39, 13; `nu gewevian zraxvai boroti~ 0, ig. sol. 2, 16; `wyoba ewia
maT zeda~ G, msj. 20, 42; `bneli igi mas ver ewia~ I. ?, 5;
weva, wevna leqsemaTa aq warmodgenili ganmartebebi istoriulad
amosaval semantikur viTarebas asaxaven. mogvianebiT maT saRvTismetyvelo
Sinaarsi SeiZines: weva, wevna `daxmareba~, Sewevna~, `Svela~ (il. abulaZe):
`mewie (Semewie DE) urwmunoebasa~ C, mr. 9, 23; `Cveulebisaebr Senisa mewie
Cuen~ sak. wig. II 86, 13.
w. Zirisagan (w-ev-a, w-ev-n-a; Se-w-ev-a, Se-w-ev-n-a) saTanado afiqsTa
darTvoiT ara erTi sxva leqsemac Seiqmna Zvel qarTulSi da ara
mxolod saRvTismetyvelo Sinaarsisa: aRweva, gamoweva, ganweva, daweva,
zeda-miwevna, zeda miwevniT, zed-miwevnul warwevna. aseve: mwe, `Semwe,
damxmare, mSveleli~, Semwe, TanaSemwe, Semweoba. amave Zirisagan Cans
nawarmoebi: mwevari (m-w-ev-ar-i) `ZaRli mawevari~ (saba); nawevari (na-w-ev-
ar-i) `sadreki, nasxami, `sakrveli~, `Sekreba~ (il. abulaZe ), `saxsarT
Sedgmuloba~ (saba); wevri (w-ev-r-i) [wevri Sdr. nawevari – saba]... axali
qarTuli: amwe, miRweva, moweva, daRweva da sxva.
rogorc cnobilia, saanalizo w. Zirs qarTvelur enebSi Sesatyvisi
eZebneba:
qarT. w-ev-a; mo-w-ev-na; mo-w-if-eb-a...
megr. af-a// nW-af-a `daweva~; mo-nW-af-il-i `daweuli~...
Wan. o-nW-u `moweva~; me-b-i-nW-i `mivaRwie~...
svan. li-h-e//li-mh-e `moweva~ (arn. Ciqobava, 1938; n. mari, 1918, 333).
am Sesatyvisobebis mixedviT g. klimovma qarTveluri fuZe-enis
doneze arqetipad aRadgina *wi- Ziri (klimovi, etim. leqs., 248), h.
104
fenrixma da z. sarjvelaZem ki *w- Ziri. vfiqrobT, bgeraTSesatyvisobis
dadgena ara mxolod Zirta, aramed fuZeTa Soris da amis mixedviT
arqetipad fuZis rekonstruqciac (amjerad qarTul-zanuri fuZe-enis
doneze) SesaZlebeli Cans. kerZod, w-ev-n- (w-ev-n-a Se-w-ev-n-a) fuZis
Sesatyvisad zanurSi unda gvqondes W-a-n: W-a-n-af-a, mo-W-a-n-af-a `wveva,
mowveva; xmoba; dabareba; mowodeba~, etimologiurad `mowevna; moyvana~
(megr.) da W-a-n-d-a, o-W-a-n-d-u ìd~ (Wan.). saanalizo qarTul-zaanur fuZeTa
Soris (qarT. w-ev-n-: zan. W-a-n-) fonemuri SesatyvisobisaTvis dabrkoleba
ara Cans (qarT.w. zan. W, qarT. e: zan. a kanonzomieri bgeraTfardobaa), Tu
gaviTvaliswinebT imas, rom zanurSi v ikargvis ara mxolod
intervokalur, aramed postvokalur-prekonsonantur poziciaSic (W-a-n-
<*W-av-n-:w-ev-n-).
warmodgenili bgeraTSesatyvisobis safuZvelze (qarT. w-ev-n-: megr.
W-a-n-: Wan. W-a-n-) qarTul zanuri fuZe-enis doneze SesaZlebelia
arqetipad *w- Zirisa da *w-ev-n- fuZis rekonstruqcia. aseve, zanurSi
kidev erTi Sesatyvisi fuZis dadgenac xerxdeba:
qarT. mo-w-ev-a; mo-w-e-ul-i (<mo-w-ev-ul-i); mo-na-w-ev-i...
megr. mo-nW-a `mwife~ (etimologiurad `moweuli, monawevi,
Semosuli~);
Wan. mo-nW-on-i, mo-nW-af-er-i ` id~.
am Sesatyvisobis mixedviT arqetipad oden Ziris (*w-)
rekonstruqciaa SesaZlebeli.
zanurSi (megrulSi) `mwife-~s aRsaniSnavad sxva fuZec gvxvdeba –mo-
nd-a, romlis nd-Ziris Sesatyviss vpoulobT qarTul fuZeSi u-nd-il-i
ùmwifari~, `mkvaxe~, `Semousvleli~.
qarTul-zanur fuZeTa (u-nd-il-i : mo-nd-a) Sepirispirebis
safuZvelze SesaZlebelia arqetipad *nd – Ziris aRdgena.
2. wirva; Sewirva; mwiri;

wirva (Jamis wirva) `liturgia~: aRasrulebs Jamis wirvasa sam Jams~
lim. 11, 5; `moiwia Jami Jamis-wirvisaჲ ~ i.e. 33, 15.
Sewirva `mirTuma~, `mogura~, `SerTuma~, àRrTuma~, `Sewynareba~,
`msxuerpleba~, `zorva~, ZRvna, `ganCineba~, `Sewirva msxuerplisa~ (il.
abulaZe, 1973):
105
`Sewiros (miarTua G) msxuerpli~ M, levit. 2, 8; `Sewiros ufalsa
Secodebisa misisaTÂs~ Pb., - `mohguaros bralisa misisaTÂs~ G, levit. 19,21;
ùfalman Tayuanis-cemai Cemi Seiwira A, fs. 6, 10; `romeli hmsaxurebdes
saTnoebiT, Sewirul iyos~ O, zir. 32, 19;
mwiri `vedri~, `moqceuli~, `damonebuli~, ucxo, mosuli, geri,
yaribi, Sorieli qveynisa, `Semyofi~, `mdgmuri~, msxemi~ (il. abulaZe):
ùfalman daicvnis mwirni (vedrni A) fs. 145, 9; `mwiri da mk?dri
iyvnes naxevarni~ G, - `moqceulni da mkÂdrni~ M, isu n. 8, 33; `mwir iyav
queyanasa missa~ Pb., - `msxem iyav queyanasa maTsa~ leviT. 23, 7; `mival
mwirobad~ M, `vronineb damkÂdrebad~ G, msj. 17, 9; `mwirobisa igi dasabami
ese ers~ O, - `gardasaxlebisa dasabami ese ars~ Pb., abd. 1, 20.
wirva fuZisagan Zvel qarTulSi nawarmoebia: ganwirva, ganwiruleba,
Tavganwirva, sawiravi, uwirveli, Semowirva, Sewirva, Semwirveli,
Sesawiravi...
wirva-sa (Jamis-wirva) da Sewirva-s Soris saziaro mniSvneloba
aSkaraa. igive mniSvneloba unda yofiliyo amosavali mwir-i
leqsemisaTvis. wir-ul-i, Se wir-ul-i, na-wir-av-i, sa-wir-av-i, sa-wir-v-el-i,
Se-na-wir-i, Se-sa-wir-i – saobieqto mimReobis formebia, xolo m-wir-i, m-
wir-av-i, m-wir-v-eli, Se-m-wir-v-el-i, Se-mo-m-wir-v-el-i – sasubieqto
mimReobisa.
saTanado leqsemebisaTvis istoriulad amosavali semantikuri
mniSvneloba `miZRvna, mirTmeva, gacema~ unda yofiliyo (Sdr. Sewirva
`saRmrTod SeZRvna~ - saba). amas garkveulwilad adasturebs zanuris
monacemebic, sadac saanalizo wir- fuZis Sesatyvisad unda gvqondes Wir-
/nWir-: Wir-in-af-a, me-Wir-in-af-a, me-nWir-in-af-a `miwodeba; micema; miRweva~.
qarTuli wir da zanuri (megr.) Wir-/nWir- kanonzomier fonemur
Sesatyvisobas gviCveneben. qarTul-zanuri fuZe-enis doneze arqetipad
*wir- unda vigulisxmoT.
106
qarTveluri etimologiebi
I wuli; ymawvili; wulili; wvlili; wvrili
saanalizo leqsemaTa etimologiasa da qarTvelur enebSi maTi

Sesatyvisobis sakiTxs araerTi mkvlevari Seexo (a. SaniZe, g. rogava, q.
lomTaTiZe, T. gamyreliZe, g. maWavariani, g. klimovi, z. sarjvelaZe, h.
fenrixi, i. CantlaZe, v. Sengelia, a. arabuli, l. nadareiSvili da sxv.).
qarTvelologiur literaturaSi cnobil da axlad gamovlenil
masalaTa safuZvelze SesaZleblad gvesaxeba Semdegi dakavSirebebis
daSveba:
wul-i (ufliswuli, sefewuli, dedawuli, qalwuli, Zmiswuli,
diswuli, Ziswuli...) etimologiurad unda ukavSirdebodes wul-il-
fuZes, romelsac Zvel qarTulSive uCans paraleluri wur-il- (wul-il-i
> wur-il-i disimilaciiT). meore mxriv: wul-il-i > wvl-il-i >wvr-il-i.
am ukanasknels daukavSirdeba reducirebuli formebi: i-wr-o, v-i-wr-o,
iseve, rogorc: si-wl-o (<*si-wul-o).
egeve wul- fonetikuri varianti Cans wvil- (<*wuil-) fuZisa,
romelic Semonaxulia kompozitSi ymawvil-i. Sdr.: ymawvil-i ? ymawul-i
(saba). amasTanave, wvil- / wul- / wur- fuZeTa kavSirs cxadyofs Zvel
qarTul teqstebSi dadasturebuli formebi: ìyo erTi yrmai wuli~ mam.
cx. 346 V (Sdr. ymawvili); darCes Svilni misni wurilni~ vaxtang
gorgaslis cxovreba, 217, 4 (Sdr. wvrilSvili); `gmirTa gamocdilTa
mbrZoli var, ara ymawurilTa~ iqve, 152, 13 (Sdr. ymawvilTa).
wul- / wul-il-/ wur-il- fuZeTa etimologiuri kavSiris
safuZvelze SesaZlebeli Cans qarTul-svanuri cnobili Sesatyvisobis
(qarT. wul-i: svan. WuS `vaJi~ na-Wul-aS `sawulisi~) Sevseba magaliTiT:
mo-nWir-il-i ? mo-nWir-el-i `moWerili; viwro~; etimologiurad:
107
`dawvrilebuli~; mo-nWir-a `moWera; daviwroeba~. qarT. wul- / wur- : zan.
nWir-: svan. WuS- / Wul- kanonzomier Sesatyvisobas warmogvidgenen.
saanalizo fuZeTa Sepirispirebis mixedviT unda vivaraudoT
qarTvelur fuZe-enaSi *wul- / *wuil- arqetipis arseboba (Sdr.: g.
klimovi – w,uz; h. fenrixi –w,ul’).
Wanuri wul-u `mcire; patara~ da svanuri wuil `patarZali;
dedofali~, vfiqrobT, qarTulidan Semosuli fuZeebia, romlebic
sesxebis sxvadasxva qronologiur safexurs asaxaven da ara –
bgeraTSesatyvisobis magaliTebi.
II grZili, RrZili, Rjili
Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi RrZilis mniSvnelobiT grZili

dasturdeba: `garna grZilni kbilTani mosdnes mravliTa miT marxviTa~...
mrT. ant. A, d. 36 (il. abulaZe).
grZ-il-i leqsema nazmnari saxeli Cans _ -il sufiqsiT gaformebuli
namyo drois saobieqto mimReoba. mas Zvel qarTulSi meore mniSvnelobac
hqonia: `mklavebi jvrisa~ (il. abulaZe), `qonguri~ (c. qurcikiZe).
amasTanave Zvel qarTulSi dasturdeba gZ-il-i `Zgide~, `gisosi~ (il.
abulaZe), romelic grZ-il- fuZis gamartivebuli forma Cans. amas
adasturebs XI sk-is apokrifuli xelnaweri `wameba? wmidisa petre
mociqulisa?~, sadac redaqciulad orive variantia warmodgenili:
`Sepyrobil ars marTalsa Zelsa grZili (gZili A) igi saSoval~. (ix.
qurcikiZe, 1959; 47,4).
grZ-il- fuZis Sesatyvisad zanurSi unda gvqondes: jirg-il-i
`Rrili, Zira kbili~ (megr.) da jirj-il-i `RrZili~ (Wan.), (g. burWulaZe).
qarT. grZ-: megr. jirg-: Wan. jirj- ZirTa Sesatyvisoba ase SeiZleba
aixsnas: grZ- Zirisagan Z-s metaTezisiT miviRebdiT *Zgr-s. aseTi procesis
daSvebas Zvel qarTulSi adasturebs yurdgel-i<||yurgdel-i (dg-el-<gd-
el-<gZ-el-<grZ-el-). Semdeg ukve r-s metaTezisi Cans momxdari _ *Zgr-
>*Zrg-. am ukanasknels Ziris gaxmovanebiT megrulsa da WanurSi unda
moeca jirg- Sesatyvisi, rac dRes faqtia megrulisaTvis, magarm
ganvlili etapia WanurisaTvis, sadac g-s asimilaciuri afrikatizaciiT
108
miviReT jirj-(<*jirg-). jirj-il-i Wanuris aTimuri kilos kuTvnilebaa,
xofurSi RrZilis aRsaniSnavad Rinjg-il-i Wanuris aTinuri kilos
kuTvnilebaa, xofurSi RrZilis aRsaniSnavad Rinjg-il-i (n. maris
cnobiT), Renjg-il-i (arn. Ciqobavas cnobiT) aris warmodgenili.
arn. Ciqobavas mier dadgenili Sesatyvisobis mixedviT _ qarT. RrZ-
il-i: Wan. Rinjg-il-i/Renjg-il-i _ qarTulSi navaraudevi iyo SiSina (j-
iani) variantis agmoCena, romelic, vfiqrobT, dialeqtebs SemounaxavT
Rjil- fuZis saxiT: Rjil-i `RrZili~ (gur., iv. SilakaZe; al. Rlonti),
`didi saReWi kbili, Zira kbili~ (leCx., m. alaviZe., al. Rlonti).
grZ-il-, gZ-il- da RrZ-il- fuZeTa agebuleba da semantika maT
saerTo warmoSobas gvafiqrebinebs. amasTanave, vfiqrobT, poziciur-
kombinatorul cvlilebebze metad sxvadasxva dialeqturi wrisadmi maT
kuTvnilebas unda gamoewvia variantTa mravalferovneba. es viTareba
gansakuTvrebiT TvalsaCinod aris asaxuli Wanur kiloebSi. dialeqturi
variacia jer kidev fuZe-enidan zanuris gamoyofamde unda yofiliyo
warmodgenili, sxvagvarad ar gveqneboda qarTul-zanuri
bgeraTSesatyvisobis magaliTTa iseTi mravaferovnebac, rogoricaa:
qarT. grZ-il-i: megr. jirg-il-i: Wan. jirj-il-i (g. burWulaZe);
qarT. RrZ-il-i: Wan. Rinjg-il-i/Rvnjg-il-i (arn. Ciqobava);
qarT. Rij-Rij-i: megr. Rijg-in-i, i-Rijg-in-an-s (h. fenixi);
qarT. Rrj-n-a/Rij-n-a/Rj-n-a: megr. RirZg-on-u-a/RiZg-on-u-a.
grZili/gZili/RrZili leqsemebisaTvis amosavali mniSvneloba,
SesaZlebelia, `Wera~, `pyroba~, `dakaveba~ yofiliyo. Sdr.: RrZili `kbilT
sapyrobi xorci~ (saba); gZili `gisosi~ (il. abulaZe).
qarT. grZ-il-: megr. jirg-il-: Wan. jirj-il- fonemuri Sesatyvisoba
fuZe-enis doneze arqetipebad *grZ- Zirsa da *grZ-il- fuZes
gvavaraudebinebs.
megrulSi RrZilis aRsaniSnavad ZiriTadad nol-i dasturdeba,
romelic aseve namyo drois saobieqto mimReoba Cans _ ul-a `vla~, `svla~
zmnisagan no- prefiqsiT gaformebuli: no-l-i<*no-ol-i<no-*ul-i<*no-vl-
i<*no-vol-i : na-val-i. WanurSi gvxvdeba no-vel-i `kvali~ (n. mari),
romelic aseve na-val- fuZisagan Cans miRebuli. saanalizo megrul-Wanur
ZirTa Sesatyvisi qarTulSi unda gvqondes vl-a (val) zmnisagan nawarmoeb
109
formebSi: vl-eb-a, mo-vl-eb-a `Semovleba, mosma; `gare-movla~ (il.
abulaZe).
amave Zirisa Cans qarTulSi navl-i (<*na-val-i) `ferfli~
(etimologiurad `cecxlis navali, cecxlmonavlebi~), mi-navl-eb-a, mi-
inavl-a...
qarT. na-vl- (<*na-val-): megr. no-l-: Wan. no-vel bgeraTSesatyvisoba
fuZe-enis doneze *na-val- arqetipis arsebobas gvafiqrebinebs.
III qarT. me-wyer-i;

zan. wyar-i `wyali~.
zanuri (megrul-Wanuri) wyar forma ver iqneba Sesatyvisi
qarTul wyal fuZisa, vinaidan darRveulia Sesatyvisoba xmovnebs
Soris da arc l: r bgeraTfardoba (warmodgenil poziciaSi)
asaxavs Sesatyvisobas Tanxmovnebs Soris. amasTanave, wyal fuZis
zanur Sesatyvisad wyu fuZea cnobili. amdenad, vfiqrobT, wyar
fuZis kanonzomieri Sesatyvisi qarTulSi me-wyer saxelSi unda
iyos warmodgenili, Tu aseTi segmentacia misaRebi9 iqneba: me-wyer-i,
e. i. wyliani adgili (sabas ganmartebiT: mewyeri `guÀrdoba
damzRuleuli). me-wyer-i iseTive agebulebisa Cans, rogorc me-mRer-i
(Zv. qarT.) `momRerali~.
qarT. wyer – (me-wyer-i) da zan. wyar-fuZeTa Soris
kanonzomieri bgeraTSesatyviobaa warmodgenili, ris mixedviTac
qarTveluri fuZe-enis doneze *wyer-fuZis rekonstruqciaa
SesaZlebeli.
IV qarT. baw-ar-i `lari, sabeli~ (il. abulaZe), `sxvili Razla

qalamnisa~ (saba);
zan. (megr.) buW-on-i, buW-on-u-a `Segroveba; moxveWa~.
(etimologiurad `gabawrva~. `Sekvra~).
baw. Ziris kanonzomieri zanuri Sesatyvisi `boW- unda
yofiliyo, romlisganac zanurisTvis damaxasiaTebeli o>u
110
gadasvliT (bagismieri Tanxmovnis asimilaciuri gavleniT) miviReT
buW- (buW-on-i). vfiqrobT pirvandeli *boW-Ziri, romelic daikarga
zanurSi, Semonaxuli unda iyos samwerlobo qarTulSi
warmodgenil boW-v-a, Se-boW-il-i fuZeebSi. amaze metyvelebs is
viTarebac, rom boWva Zvel qarTul wyaroebSi ara Cans (sulxan-
sabas leqsikon Sic araa damowmebuli), e. i. gviandeli Semonatania.
bawar da boWva, boWil fuZeebs Soris iseTive mimarTeba Cans,
rogoric qarT. bark-al da zan. bork-u-a (bork-v-a), bork-il-i
(Sekruli, Se-bork-il-i) fuZeebs Sorisaa warmodgenili. bork-v-a da
bork-il fuZeebi, rogorc cnobilia, zanizmebad aris miCneuli (n.
mari; T. goniaSvili; h. fenrixi, z. sarjvelaZe).
saanalizo fuZeTa bgeraTSesatyvisobis mixedviT, vfiqrobT,
qarTveluri fuZe-enis doneze SesaZlebelia *baw- Ziris
rekonstruqcia.
111
Tavi III
sibilantur fonemaTa sistema daRestnur enebSi
$1. sibilantur spirantTa da afrikatTa sistemis SedgenilobisaTvis
daRestnur enebSi
daRestnur enaTa fonematuri sistema ganarCevs s, s , S S , z, da J

sibilantur spirantebs. am fonemaTa refleqsebi TiTqmis yvela
daRestnur enaSi dasturdeba, xolo geminirebuli (sxvagvarad – magari,
intensiuri) s da . spirantebi ar moepoveba didour enebsa da lezgiuri
qvejgufis enebs. z da J mJRer spirantebs, iseve, rogorc sxva mJRer
Tanxmovnebs, daRestnur enebSi geminirebuli korelatebi, Cveulebriv,
rogorc wesi, ar udasturdebaT (erTaderT gamonakliss udiuri ena
warmoadgens, sadac geminirebuli J spiranti da j afrikati gvxvdeba).
daRestnur enaTa SedarebiTi fonetikis Sesaxeb arsebul specialur
literaturaSi gemin irebul s da S spirantTa lezgiuri qvejgufebis
enebSi (aseve didour enebSi) daudastureblobis gamo sadavod aris
miCneuli saerTo-daRestnur fuZe-enaSi am fonemaTa rekonstruqcia
(СИЛДЯ 1971; 28) . damatebiTi masalis moZiebamde es sakiTxi kvlav Riad
rCeba (ix. qvemoT). aseve sadavod aris miCneuli z da J mJRer spirantTa
fuZe-enaSi arseboba, Tumca daRestnur enebSi gamovlenili saerTo
daRestnuri fuZeebi, sadac z da J spirantTa refleqsebi
kanonzomieradaa warmodgenili, SesaZleblobas gvaZlevs, fuZe-enis
donezec aRvadginoT isini.
sailustraciod mogvaqvs ramdenime saerTo-daRestnuri fuZe:
112
fuZe-ena *z: xunZuri ჵ azo/ჵ azu: andiuri anzi: axvaxuri anJi,
boTlixuri anzi: tindiuri anzi: bagvalaluri anzu: Wamalaluri anz:
karatauli anze: didouri isi: hunziburi z: beJituri onz: xvarSiuli
insa: hinuxuri ჲ oSe: lezgiuri Jiv: Tabasaranuli ჲ iф: ruTuluri ჲ iz:
waxuruli ჲ iz: xinaluRuri g za; buduxuri ჲ iz: udiuri iJ `Tovli~;
fuZe-ena *z: and. zivu. boTl., Rod., bagv., tind., kar. zini: Wam. zin:
axv. Jinvo/Jon: wax. zer: ruT. zer: bud. zar: kriw. zar `Zroxa~;
fuZe-ena *J: xunZ. nuJ/muJ: and. biSTi: Rod. biSTe: kar. biSdi: axv
uSdi: did. meJi: xvarS. miJo: hin. meJi: beJ. maJe/miJe: hunz. miJe: lak. zu/Jvi:
Tab. iCvu/uCvu: arC. Jven: aR. Cun: ruT. Ju: wax. Su: xin. zur: bud. vin: ud.
van `Tqven~ (piris nacvalsaxeli);
fuZe-ena *J: xunZ. Ji-v: and. Jiv-v: Rod. Ji-v-da: kar. Jev-da: axv. Ji-ve-
da: bagv. e-v(-da): tind. e-v-a: Wam. zi-v: hunz. Ju: lak. Ju-v-a: lezg. Ju-v: Tab.
Jvu-v: aR. uC: ruT. vuj: wax. vuj/vuJ: arC. inJu/ inJa-v-u: kriw. ij: ud. iC
`TviT TviTon~ (ukuqceviTi nacvalsaxeli).
cxadia, z da J spirantTa refleqsaciis srul analizs damatebiTi
masala da argumentaciac esaWiroeba, manamde sakiTxi ar SeiZleba
CaiTvalos gadawyvetilad.
erTi ram mainc unda iTqvas: istoriul-SedarebiT enaTmecnierebaSi
dadgenili zogi universaluri wesic, bunebrivia, aseTi damatebiTi
argumenti iqneboda fuZe-enaSi saanalizo sibilantur spirantTa
sarekonstruqciod, kerZod, fonologiuri dapirispirebis arseboba
calkeuli rigis sibilantur afrikatebs Soris (*c - *C, *w -*W, *Z -*j),
romelic daSvebulia saerTo daRestnur fuZe-enaSi, aseve gulisxmobs
dapirispirebas spirantebs Sorisac (mJReri *z – mJReri *J) da, amdenad,
maTi fuZe-enis doneze rekonstruqciis SesaZleblobas. rac Seexeba
arageminirebul s da S spirantebs, maTi daSveba saerTo-daRestnuri fuZe-
enis doneze sadavo ar Cans, vinaidan es fonemebi yvela daRestnur enas
moepoveba da zog enaSi arsebuli gansxvavebuli refleqsebi dabrkolebas
ar qmnis maT sarekonstruqciod. sirTules qmnis mxolod am gansxvavebul
(araidentur) ekvivalentTa meoreuloba zog enasa da dialeqtSi (TqmaSi)
da s, S spirantTa Semcveli fuZeebis nasesxoba. miuxedavad amisa,
sibilantur s da S spirantTa saerTo-daRestnuri fuZe-enis doneze
daSveba eWvs ar iwvevs, rasac specialur literaturaSi gaanalizebuli
113
araerTi Sesatyvisi fuZe (Ziri, morfema) adasturebs da rac warmodgenil
cxrilSi TvalsaCinoa:
saerTo
daRestnuri *s *z *S *J
xunZuri s(S) z,J s,S,x J,(z)
andiuri s z S J, S?,ST
boTlixuri s z S J
Rodoberiuli s z S J
tindiuri s z S J
bagvalaluri s z S J
Wamalaluri s z S z
karatauli s z S J
axvaxuri S J S J, s?, Sd
didouri s,z z,s S,J J
beJituri s z,s W,J,S J
xvarSiuli s z,s S J
hinuxuri s z,S S J
hunziburi s z S,W,J J
lakuri s z, (s?) S J,z
darguuli s,z z, (Z) S,s S
lezgiuri s,z,J J,v,z,Z S,s J,C
arCibuli s z,c S J
Tabasaranuli s,S z,Z,ф S,J,s C
aRuluri s z S J,C,j
ruTuluri s z, (Z) S,s J,j,S
waxuri s,z z, (Z) S,s z,j,S,S?
xinaluRuri s z, (Z) S,s J,z
kriwuli s z S,s J,v
buduxuri s z S,s J,v
udiuri s,z z,J,(c) S,C,s C,v, ?
(Sdr. Trubezkoy 1926, 20; Бокарев 1961; Гудава 1964, 158; Гигинеишвили 1977б
118).
114
warmodgenili cxrili emyareba Semdeg saerTo-daRestnur fuZeTa
SedarebiT analizs (mogvaqvs xunZuri an sxva romelime daRestnuri enis
mixedviT): son `guSin~, nisu `xaWo~, asor (andiuri) `sxva~, misa (andiuri)
àdgili~, mesed òqro~, sura (waxuri) `gverdi naxevari~, ჲ as `qaliSvili,
gogona~, vas `vaJiSvili; biWi~, bosen `logini~, nusgo àsi~, son
`weliwadi~; ჵ azo/ჵ azu `Tovli~, zivu (andiuri) `Zroxa~, zaz èkali~,
zob `ca~, nuJ/muJ `Tqven~ (nacvalsax.), Jiv `TviT~ (nacvalsax.), megeJ
`wveri~, goJo èSvi~ da sxva (abaSia 2004, I, II).
rac Seexeba sibilantur afrikatTa sistemas, daRestnur enebSi
ZiriTadad warmodgenilia sibilantur afrikatTa sameulebi, oTxeulebi
da xuTeulebi, afrikatTa sistemis Sedgenilobas gansazRvravs
fonologiuri dapirispireba mJRerobis, fSvinvierobisa da abruptivobis
(simkveTris) mixedviT iseve, rogorc qarTvelur enebSi. amasTanave,
qarTveluri enebisagan gansxvavebiT, nawili daRestnuri enebisa ganarCevs
fSvinier da abruptiv sibilantur afrikatTa geminirebul (resp. magar,
intensiur) saxeobebs, e.w. geminatebs.
fSvinieri c, C da mkveTri (abruptivi) w,W afrikatebi warmodgenilia
daRestnis yvela enaSi (Rodoberiul, tindiur enebSi c sporadulad
Cans).
Z, c, w da j, C, W afrikatTa sameulebi dasturdeba darguul,
Tabasaranul, ruTulur (aq Z afrikati sporadulad daCndeba), arCibul,
kriwul, buduxur, xinaluRur da udiur enebSi.
c , C , w?, W? geminatebi warmodgenilia xunZur, andiur,
boTlixur, karataul, arCibul enebSi. tindiur, lakur, Tabasaranul,
aRulur da xinaluRur enebSi am afrikatebidan mxolod c , da C
geminatebia warmodgenili, xolo waxurSi – oden C geminati. udiurSi
yvela SiSina geminati – J , S , j , C , W , - dasturdeba. bagvalalur,
Wamalalur enebSi, w , W , afrikatebi realizdeba, rogorc
geminirebuli spirantebi.
mJReri Z da j afrikatebi warmodgenilia darguul, Tabasaranul,
ruTulur, arCibul, kriwul, buduxur, xinaluRur da udiur enebSi.
andiur, boTlixur, karataul, Wamalalur, aRulur da waxur enebSi
SiSina j afrikati dasturdeba.
115
geminirebuli afrikatebi, Cveulebriv, ar moepovebaT didour enebs,
bagvalalurs, Wamalalurs, darguuls, lezgiurs, ruTulurs, kriwuls
da buduxurs.
sruli SedgenilobiT (geminirebul afrikatebTan erTad) sisina da
SiSina sibilanturi rigebi ar dasturdeba arc erT daRestnur enaSi,
Tumca SiSina sibilanturi rigi – j, C, C , W, W , -srulad daucavs
andiur, boTlixur, karataul, Wamalalur, arCibul da udiur enebs.
udiur enaSi dasturdeba j da J geminatic, gansxvavebiT yvela sxva
daRestnuri enisagan, romelTac, Cveulebriv, ar moepovebaT mJReri
afrikatebisa da spirantebis (iseve, rogorc sxva mJRerebis) geminirebuli
korelatebi.
amasTanave, zog daRestnur enaSi gvxvdeba labializebuli da
dentolabializebuli afrikatebi.
rogorcf vxedavT, daRestnur enaSi gvxvdeba labializebuli da
dentolabializebuli afrikatebi.
rogorc vxedavT, daRestnur enebSi sibilantur afrikatTa sistema
(iseve, rogorc saerTod konsonanturi sistema) sinqoniul doneze rTul
suraTs gviCvenebs – afrikatTa raodenoba romelime calkeul (sisina an
SiSina) sibilantur rigSi oridan eqvsamde meryeobs, rac albaT
gulisxmobs aseTive rTul suraTs diaqroniul donezec. Tumca, unda
aRiniSnos, rom araerTi daRestnuri enisa da dialeqtis gaTvaliswinebiT
saerTo-daRestnur fuZe-enaSi saeWvoa geminirebuli Tanxmovnebis daSveba
da aseT SemTxvevaSi diaqroniul doneze sibilantur afrikatTa
SedarebiT martivi sistema unda vigulisxmoT, kerZod, iseTive, rogoric
qarTvelur da naxur enebSia warmodgenili. amas mxars uWers andiuri
enis Cveneba, sadac geminatebis arseboba poziciurad aris Sepirobebuli
(il. cercvaZe 1965, 24), e.i. meoreulia. sxva daRestnur enebSic geminacias
erT-erT mizezad swored poziciuri Sepirobebuloba unda hqonoda.
aseve, vfiqrobT, geminatebis meoreulobis sasargeblod metyvelebs
zogi daRestnuri enisa da dialeqtis viTareba. magaliTad, darguuli
enis wudaxarul, xaidayur da yubaCur dialeqtebSi gvaqvs c , C
geminirebuli afrikatebi, magram ara gvaqvs Z, j, mJReri afrikatebi,
xolo axuSur da uraxul dialeqtebSi (aseve – saliteraturo enaSi) ki,
piriqiT, - gvaqvs Z, j afrikatebi, magram ara gvaqvs c , C , geminatebi
116
(al. mahometovi 1976, 279). maSasadame, darguli enis dialeqtTa CvenebiT
geminirebuli afrikatebis arsebobas garkveulwilad ganapirobebs mJReri
afrikatebis ararseboba. `sadac intensiuri (e.i. geminirebuli – r.a.)
afrikati gvaqvs, mJReri ar gveqneba~ (arn. Ciqobava 1979, 65).
rogorc irkveva, es viTareba araerT sxva daRestnur enasa da
dialeqtSic SeiniSneba. miuxedavad imisa, rom mJReri Z, j afrikatebi
dRes yvela daRestnur enaSi ar dasturdeba, am afrikatTa daSvebas
saerTo-daRestnuri fuZe-enis doneze ar gamoricxavs arc erTi
specialisti (gansxvavebiT z, J spirantebisagan, romelTa daSvebas fuZe-
enaSi zogi mkvlevari uaryofs). aqedan daskvna; vinaidan saerTo-
daRestnur fuZe-enaSi unda vigulisxmoT mJReri afrikatebis arseboba,
amitomac geminirebuli (magari, intensiuri) afrikatebi fuZe-enaSi ar
gvqonoda.
117
$2. xunZuri enis sibilantur fonemaTa sistema
da daRestnur enaTa SedarebiTi fonetikis
zogierTi sakiTxi
xunZuri enis fonematuri sistema ganarCevs oTxi rigis sibilantur

Tanxmovnebs: 1. wina rigis: z, s, c, w; 2. wina rigis (geminirebuli): s , c ,
w?; 3. ukana rigis: J, S, C, W; 4. ukana rigis (geminirebuli): S , C , W .
rogorc vxedavT, saliteraturo xunZur enaSi ar dasturdeba Z da j
afrikatebi, romlebic moepoveba xunZuri enis samxrul dialeqtebs:
hindur-andalalur-yaraxuls, anwuxurs, Waruls (j) da anwuxursa da
Warauls (Z). mJRer afrikatebs, iseve rogorcd mJRer spirantebs,
xunZurSi da, saerTod, daRestnur enebSi Cveulebriv ar moepovebaT
geminirebuli (resp. magari, intensiuri) korelatebi. erTaderT gamonakliss
warmoadgens udiuri ena, sadac dasturdeba mJReri j da J geminatebi.
xunZuri enis sabilantur fonemaTa sistemis Sedareba-Sepirispireba
sxva daRestnur enaTa Sesabamis sistemasTan ramdenime zogadi xasiaTis
daskvnis gamotanis saSualebas gvaZlevs, kerZod:
sibilanturi spirantebi z, s, J, S. gvxvdeba TiTqmis yvela
daRestnur enaSi (J ar dasturdeba mxolod waxur enaSi da sporadulad
Cans WamalalurSi). s da S spirantebis daSveba saerTo-daRestnuri fuZe-
enis donezec, rogorc specialuri literaturidanaa cnobili, sadavo ar
aris. davas iwvevs z da J mJReri spirantebis rekonstruqcia fuZe-enaSi,
magram saerTo-daRestnuri fuZeebis Sesatyvisoba (xunZ. ?azo `Tovli~,
118
and. zivu `Zroxa~, xunZ. nuJ `Tqven~ da Jiv `TviTon~ (nacvalsaxelebi) da
sxva, sadac ZiriTadi leqsikuri fondis (da araperiferiuli leqsikisa)
sityvebia warmodgenili, safuZvels ar gvaZlevs fuZe-enaSi z da J
spirantebis rekonstruqciis sawinaaRmdegod.
geminirebuli spirantebi s da S ar dasturdeba didour enebSi,
darguul enaSi da lezgiur enaTa umetesobaSi, rac am fonemaTa fuZe-enis
doneze daSvebis sasargeblod ar metyvelebs.
sibilanturi afrikatebi - c, w, C, W – dasturdeba yvela darestnur
enaSi (mxolod c Cans sporadulad Rodoberiul da tindiur enebSi). es
afrikatebi warmodgenilia aseve mraval saerTo-daRestnur fuZeSi, rac
udavo argumentia fuZe-enis doneze maT sarekunstruqciod.
geminirebuli sibilanturi afrikatebi – c , w , C W – ar
moepoveba daRestnur enaTa udides nawils. geminatebis daSveba fuZe-enaSi
am da zogierT sxva mizezTa gamo, rogorc Cans, saeWvoa. amaze metyvelebs
aseve zogierTi daRestnuri enisa da dialeqtis Cvenebac, sadac
geminatebis arseboba poziciurad aris Sepirobebuli (mag., andiurSi).
darguul saliteraturo enaSi da mis axuSur da uraxul dialeqtebSi
arc erT sibilants ar moepoveba geminirebuli korelatebi, magram
dasturdeba Z da j afrikatebi, xolo wudaxarul, xaidayur da yubaCur
dialeqtebSi gvaqvs c , C , geminirebuli afrikatebi, magram ara gvaqvs Z,
j mJReri afrikatebi. maSasadame, sadac mJReri afrikatebi gvaqvs, iq
geminirebuli afrikatebi ar gveqneba, rac geminatebis meoreulobaze
metyvelebs da saerTo-daRestnuri fuZe-enis doneze maT daSvebas saeWvos
xdis.
sibilanturi afrikatebi –Z, j – yvela daRestnur enaSi ar
dasturdeba, magram am afrikatTa arseboba mraval saerTo-daRestnur
fuZeSi safuZvliani argumentia fuZe-enis doneze maT sarekonstruqciod.
amrigad, yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT, xunZuri enisa da
misi dialeqtebis monacemebi saerTo-daRestnuri fuZe-enis sibilantur
sistemasTan Semdeg mimarTebebs gamogvivlens:
xunZur enasa da dialeqtebSi daculia saerTo-daRestnuri fuZe-enis
z, s, J, S spirantebi da Z, c, w, j, C, W afrikatebi. amasTanave, xunZur enas
moepoveba geminirebuli spirantebi da afrikatebi, romelTa arseboba
fuZe-enis doneze saeWvoa.
119
$3. `kavkasiuri bgerebi~ da daRestnur enaTa
fonematuri sistema
rogorc cnobilia, `kavkasiuri bgerebi~ anu iberiul-kavkasiuri

enebisTvis damaxasiaTebeli specifikuri mkveTri (abruptiuli)
Tanxmovnebi – p t w W k y – qmnian sameulTa sistemas da am mxrivac
msoflios sxvadasxva (indo-evropul, semitur...) ojaxis enaTagan sruliad
gansxvavebul, Tavisebur saxes aZleven iberiul-kavkasiur enebs.
amasTanave, vinaidan `kavkasiuri bgerebis~ arseboba ivaraudeba iberiul-
kavkasiuri fuZe-enis donezec, bunebrivia, gansakuTrebul mniSvnelobas
iZens am fonemaTa istoriis kvleva ama Tu im jgufis iberiul-kavkasiur
enebSi.
`kavkasiuri bgerebi, romlebic Seicaven sibilantebsac, ara mxolod
dasturdeba daRestnuri jgufis enebSic, aramed zog daRestnur enaSi
isini qmnian oTxeulTa da xuTeulTa sistemasac ki. sameulTa sistemis
aseT garTulebas am enebSi iwvevs preruptivebis (naxevar-abruptivebis),
intensiur (magar, geminirebul) da sxva seriis TanxmovanTa arseboba.
sinqronul doneze daRestnur enebSi `kavkasiuri bgerebis~ arseboba
sqematurad aseT saxes miiRebs:
xunZuri (p) t w w? W W k k y
andiuri t w w? W W k k y y
boTlixuri t w w? W W k y
Rodoberiu t w W k y
120
tindiuri t w W k y
bagvaluri t w W k k y
Wamalaluri t w W k y
karatauli p t w w W k k y
axvaxuri (p) t w w W k k y y
didouri p t w W k y
beJituri p t w W k y
xvarSiuli p t w W k y
hinuxuri p t w W k y
hunziburi p t w W k y
lakuri p t w W k y
darguuli p t w W k y
lezgiuri p t w W k y
arCibuli p t w (w ) W (W ) k y
Tabasaranulip t w W k y
aRuluri p t w W k y
ruTuluri (p) t w W k y
waxuri p t w W k y
xinaluRuri p t w W k y
kriwuli p t w W k y
buduxuri p t w W k y
udiuri p t w W k y
daRestnur enebSi sinqronul doneze warmodgenili aseTi suraTi,

cxadia, arTulebs diaqroniul doneze arsebuli viTarebis
rekonstruqcias, magram darestnur enaTa istoriul-SedarebiTi finetikis
kvlevaSi miRebuli Sedegebi, vfiqrobT, iZleva ramdenime zogadi xasiaTis
daskvnis gamotanis saSualebas, kerZod:
t w W k y abruptivebis rekonstruqcia saerTodaRestnuri fuZe-enis
doneze savsebiT SesaZlebelia, vinaidan amaze metyvelebs am fonemaTa
povniereba yvela daRestnur enaSi da, rac mTavaria, mraval
saerTodeaRestnur fuZeSi;
am abruptivTa intensiuri korelatebis daSveba saeWvoa
saerTodarestnuri fuZe-enis adrindel etapze, magram maTi postulireba
121
SesaZlebeli Cans mxolod gviandel etapze – fuZe-enis diferenciaciis
periodSi;
saeWvoa bagismieri p abruptivisa da preruptivebis rekonstruqcia
saerTodaRestnuri fuZe-enis yvela etapze – Tanamedrove daRestnur
enebSi maTi iSviaTi povnierebisa da saerTodarestnur fuZeebSi jer-
jerobiT daudastureblobis gamo;
miuxedavad aseTi xasiaTis calkeuli sirTulisa, `kavkasiuri
bgerebis~ arseboba daRestnur enebSi, iseve rogorc sxva iberiul-
kavkasiur enebSi, sruliad realuria darestnur enaTa fonematuri
sistemis rogorc sinqroniul, ise diaqroniul doneze.
122
$4. `sisinasibilanturi~ da `SiSinasibilanturi~
daRestnuri enebi da dialeqtebi
rogorc cnobilia, qarTvelur enebSi sibilantur fonemebs Soris

Sesatyvisoba gulisxmobs bgeraTfardobis regularul wess: erTi mxriv,
qarTuli enis sisina sibilantebis ekvivalentebad zanursa da svanurSi
warmodgenilia aseve sisina, identuri korelatebi da, meore mxriv, -
SiSina sibilantebi, xolo qarTuli enis enis SiSina sibilantebs
Seesatyviseba zanur-svanuri TanxmovanTkompleqsebi (SiSina sibilantebi
velarul xSulebTan erTad). amitomac iTqva, rom swored `sibilantebi
qmnian sademarkacio xazs qarTvelur enaTa Soris~ (g. maWavariani). am
mizeziTve n. marma qarTul enas `sisina jgufis~, xolo zanursa (megrul-
Wanursa) da svanurs `SiSina jgufis~ enebi uwoda.
sibilantur fonemaTa aseTi `yofaqceva~ metnaklebad
damaxasiaTebelia yvela iberiul kavkasiuri enisaTvis da, maT Soris,
daRestnuri enebisTvisac.darestnis monaTesave mravalricxovan enaTa
Soris TiToeuli ena monografiuladaa Seswavlili, rac gvaZlevs
garkveuli daskvnis gamotanis saSualebas am enaTa `sisina~ Tu `SiSina~
jgufis enebad kvalifikaciisaTvis. kerZod, sibilantTa Sesatyvisobis
mixedviT, daRestnur enaTa umravlesoba (daaxloebiT 20 ena) `sisina
jgufis~, ufro zustad, `sisina-sibilanturi~ enebia. erTaderTi ena
daRestnur enaTa Soris, romelic aSkarad SeiZleba CaiTvalos `SiSina-
sibilantur~ enad, axvaxuri enaa (xunZur-andiur-didour enaTa qvejgufi),
vinaidan axvaxuri ena TiTqmis ugamonaklisod warmogvidgens SiSina
sibilantebs sxva darestnur enaTa sisina sibilantebis ekvivalentebad
(bevrad ufro metad da regularulad, vidre zanuri da svanuri qarTul
123
enasTan mimarTebiT). udiur enaSic TiTqmis aseTive viTarebaa asaxuli –
sxva daRestnur enaTa sisina sibilantebs aq zogjer SiSina Seesatyviseba,
magram es Sesatyvisoba regularuli xasiaqTisa ar aris, rogorc
axvaxurSi. amis gamo udiuris kvalifikacia `SiSina-sibilantur~ enad
gaWirdeba, magram, Tu gaviTvaliswinebT udiur enaSi SiSina sibilanturi
rigis srul Sedgenilobas (udiuri ena erTaderTia daRestnur enaTa
Soris, romelsac SiSina sibilantebi – aramagaric da magaric, anu
intensiuric – srulad daucavs, xolo sisina-sibilanturi rigi nakluli
aqvs – ar moepoveba intensiuri korelatebi), maSin udiuri enis `SiSina-
sibilantur~ enad miReba SesaZlebeli Cans.
sisina sibilantTa gadasvla SiSinebSi dasturdeba didour enebsa
da dialeqtebSic (el. lomTaZe, t. gudava): beJiturSi (tladalur
dialeqtSi), hunziburSi, hinuxurSi, Tumca am enebSi da dialeqtebSi is
poziciur-kombinaciuri xasiaTisaa.
regularul xasiaTs atarebs SiSina – sibilanturi Sesatyvisoba
xunZuri enis baTluxur dialeqtSi, yorodis TqmaSi da gansakuTrebiT,
anwuxuri dialeqtis Wadaqolour TqmaSi. amdenad es dialeqtebi da
Tqmebi saliteraturo xunZurTan da mis sxva dialeqtebtan da TqmebTan
mimarTebiT (iseve, rogorc `sisina-sibilantur~ sxva daRestnur enobriv
erTeulebTan mimarTebiT) `SiSina-sibilanturi~ aRmoCnda.
aseve, lezgiuri enis samuris dialeqtsa da TqmebSi kiuriuli
dialeqtisa da Tqmebis sisina sibilantebis ekvivalentebad SiSina
sibilantebia warmodgeniliu (u. meilanova).
saliteraturi lakur enasa da dialeqtebSic aSTiyulis dialeqtis
sisina sibilantebis (spirantebis) ekvivalentebad SiSina sibilantebi
(aseve spirantebi) dasturdeba (g. muryelinski).
es viTareba nawilobriv araerT sxva darestnur enaSi, dialeqtSi,
TqmaSi Tu metyvelebaSic vlindeba.
daRestnur enebSi iseve, rogorc qarTvelur enebSi, sibilantTa
Sesatyvisobasw, rogorc cans, saartikulacio bazisis erTi
mimartulebiT – wina rigidan ukana rigisken – vgadawevis wesi
ganapirobebs, Tumca xsenebul enebsa da dialeqtebSi moqmedebs
bgeraTSesatyvisobis ukuprocesic (intensiuri SiSina sibilantebis
gadasvla intensiur sisina sibilantebSi), romelsac garkveuli axsna
124
moepoveba da ver arRvevs bgeraTSesatyvisobis magistralur xazs –
sisina (araintensiuri) sibilantebis gadasvlas SiSina (aseve
araintensiur) sibilantebSi iseve, rogorc qarTul enasa da dialeqtebSi
arsebuli dubleturi fuZeebi, sadac xdeba sisina da SiSina sibilantTa
substitucia (aseTi fuZeebi mravlad gvxvdeba), ver arRvevs qarTvelur
enaTa Soris bgeraTsEsatyvisobis kanonzomier, regularul xasiaTs.
$5. sibilantur spirantTa SesatyvisobisaTvis

daRestnur da qarTvelur enebSi
darestnur enaTa fonematuri sistema ganarCevs s, s?, S, S?, z da J

sibilantur spirantebs. am fonemaTa refleqsebi TiTqmis yvela
daRestnur enaSia warmodgenili: s, S, z, J spirantebi yvela enaSi
dasturdeba, xolo geminirebuli (sxvagvarad magari, intensiuri) s? da S?
spirantebi ar moepoveba didour enebsa da lezgiuri qvejgifis enebs. z
da J mJRer spirantebs, iseve, rogorc sxva mJRer Tanxmovnebs, daRestnur
enebSi geminirebuli korelatebi, Cveulebriv, rogorc wesi ar
udasturdebaT.
daRestnur enaTa SedarebiTi fonetikis Sesaxeb arsebul specialur
literaturaSi geminirebul s? da S? spirantTa lezgiuri qvejgufis
enebSi (aseve didour enebSi) daudastureblobis gamo sadavod aris
miCneuli saerTo-daRestnur fuZe-enaSi am fonemaTa rekonstruqcia
(СИЛДЯ 1971; 28). damatebiTi masalis moZiebamde es sakiTxi kvlav Riad
rCeba. aseve sadavod aris miCneuli z da J mJRer spirantTa fuZe-enaSi
arseboba, Tumca darestnur enebSi gamovlenili saerTo-daRestnuri
fuZeebi, sadac z da J spirantTa refleqsebi kanonzomieradaa
warmodgenili, SesaZleblobas gvaZlevs, fuZe-enis donezec aRvadginoT
isini.
rac Seexeba arageminirebul s da S spirantebs, maTi daSveba
saerTo-daRestnuri fuZe-enis doneze sadavo ar Cans, vinaidan es fonemebi
yvela daRestnur enas moepoveba da zog enaSi arsebuli gansxvavebuli
refleqsebi dabrkolebas ar qmnis mxolod am gansxvavebul (araidentur)
ekvivalentTa meoreuloba zog enasa da dialeqtSi (TqmaSi) da s, S
125
spirantTa Semcveli fuZeebis nasesxoba. miuxedavad amisa, sibilantur s,
da S, spirantTa saerTo-daRestnuri fuZe-enis doneze daSveba eWvs ar
iwvevs, rasac specialur literaturaSi gaanalizebuli araerTi
Sesatyvisi fuZe (Ziri, morfema) adasturebs da rac warmodgenil
cxrilSi TvalsaCinoa.
saerTo- *s *x *S *J
daRestnuri
xunZuri s (S) z, J s, S, x J, (z)
andiuri s z S J
boTlixuri s z S J
Rodoberiuli s z S J
tindiuri s z S J
bagvaluri s z S J
Wamalaluri s z S z
karatauli s z S J
axvaxuri S J S J, s?, Sd
didouri s, z z, s S, J J
beJituri s z, s W, J, S J
xvarSiuli s z, s S J
hinuxuri s z, S S J
hunziburi s z S, W, J J
lakuri s z, (s?) S J, z
darguuli s,z z, (Z) S, s S
lezgiuri s, z, J J, v, z, Z S, s J, C
arCibuli s z, c S J
Tabasaranuli s, S z, Z, Ф S, J, s C
aRuluri s z S J, C, j
ruTuluri s z, (Z) S, s z, j, S
waxuri s, z z, (Z) S, s J, j, S,
S?
xinaRuluri s z, (Z) S, s J, z
126
kriwuli s z S, s J, v
buduxuri s z S, s J,v
udiuri s, z z, J, (c) S,C, s C, v ?
(Sdr. Trubezkoy 1926, 20; Бокарев 1961 Гудава 1964б 158; Гигинеишвили 1977б
118).
warmodgenili cxrili emyareba Semdeg saerTo-daRestnur fuZeTa
SedarebiT analizs (mogvaqvs xunZuri an sxva romelime daRestnuri enis
mixedviT): son `guSin~, nisu `xaWo~, asor (andiuri) `sxva~, misa (andiuri)
àdgili~, mesed òqro~, sura (waxuri `gverdi; naxevari~); ias `qaliSvili;
gogona~, vas `vaJiSvili; biWi~, bosen `logini~, nusgo àsi~, son
`weliwadi~; ?azo/?zu `Tovli~, zivu (andiuri) `Zroxa~ zaz èkali~, zob
`ca~; nuJ/muJ `Tqven~ (nacvalsax.), Jiv `TviT~ (nacvalsax.), megeJ `wveri~,
goJo èSvi~ da sxva.
qarTvelur enebSi sibilantur spirantebs Soris Sesatyvisobis
Semdegi wesia cnobili:
saerTo-qarTveluri fuZe-ena qarTuli z: zanuri z, svanuri z.
saerTo qarTveluri fuZe-ena s- qarTuli s: zanuri-s: svanuri s:
saerTo qarTveluri fuZe-ena S – qarTuli S : zanuri Sq/sQ :
svanuri Sq/sg.
regularuli xasiaTisaa Sesatyvisoba sisina da SiSina spirantebs
Sorisac:
qarTuli z : zanuri J : svanuri J, ris mixedviTac saerTo-
qarTvelur fuZe-enaSi aRdgeba aseve sisina (wina rigis) *z spiranti da
ara – sisin-SiSina (Sua rigis) *z’, rogorc es daSvebulia
qarTvelologTa nawilis mier.
qarTuli s : zanuri S : svanuri S Sesatyvisobis mixedvitac fuZe-
enaSi unda aRvadginoT sisina (wina rigis) *s spiranti da ara – sisin-
SiSina (Sua rigis) *s’.
amasTanave, vfiqrobT, bolo dros gamovlenili saerTo qarTveluri
fuZeebis Sesatyvisobis mixedviT (ori aTeuli saerTo-qarTveluri fuZe)
SesaZlebelia bgeraTSesatyvisobis axali rigis – qarTuli J: zanuri JR:
svanuri JR – miRebac, ris safuZvelzec saerTo-qarTvelur fuZe-enaSi
127
aRdgeba qarTvelologiaSi saeWvod *J SiSina (ukana rigis) spiranti da
amiT Seivseba sibilantur spirantTa nakluli rigi.
rogorc irkveva, daRestnur da qarTvelur enebsa da dialeqtebSi
sibilantur spirantTa Sesatyvisobis mixedviTac araerTi erTgvarovani
fonetikuri procesis gamovlenaa SesaZlebeli.
$6. sibilantur fonemaTa substituciisaTvis iberiul-kavkasiur enebSi
iberiul-kavkasiur enebSi (dialeqtebSi, kilokavebSi, mikroenobriv

erTeulebSi) sisina da SiSina sibilantTa (spirant-afrikatTa)
ganawilebis TvalsazrisiT SeiniSneba erTi saerTo wesi: TiToeuli
iberiul-kavkasiuri enisaTvis damaxasiaTebeli sisina da SiSina
sibilantebi, romelTac amosavlad romelime saerTo (sisina da SiSina)
fonema aqvT, SeiZleba warmodgenili iyos erTdroulad ara mxolod
calkeuli enisa da dialeqtis, aramed Tqmis, metyvelebis an umciresi
enobriv-dialeqturi erTeulis farglebSic.
magaliTad, abazuri enis tapanTiur dialeqtSi òrive rigis bgerebis
arsebobis SemTxvevaSi erTnairad aRreviT gamoiyeneba rogorc sisna, ise
SiSina saxeobebi: Z0||j0, c0||C0, w0||W0. am niadagze, mag., a-w0a `vaSli~
tapanTurSi aris rogorc w0a, ise W0a...
aq sxvadasxva mTqmelis enaSi aris an SiSina, an `sisina~ saxeobebi
labializebuli spirantebisa da afrikatebisa ise, rom saerTo tapanTuri
dialeqtis mixedviT igive, orive saxeobis bgerebi gvaqvs, rogorc
bzifurSi (e.i. J0S0 da z’0s’0), oRond funqciurad ganusxvavebeli: SesaZloa
erTi mTqmeli rogorc `Zvels~ (aJ0), ise `Zroxas~ (az0) gamoTqvamdes z0
bgeriT, meore ki _ orives J0 bgeriT da a.S.~ (q. lomTaTiZe 1976; 166).
yabardouli enis malkis kilokavSi mTqmelTa erTi jgufis
metyvelebaSi sisina sibilantia (spirantebia) warmodgenili, meore
jgufis metyvelebaSi ki _ SiSina ekvivalentebi (aseve spirantebi) (a.
Sagirovi _ 1967; 165).
128
adiRur enebSi SeiniSneba pirveladi SiSina afrikatebis
spirantizaciac (g. rogava, 1967; 97), rac iwvevs am enebsa da dialeqtebSi
opoziciuri wyvilebis Seqmnas ara mxolod sisin-SiSinobis mixedviT.
es viTareba damaxasiaTebelia naxuri enebisTvisac, sadac
adpirispirebas erTi saerTo sibilanturi fonemisagan momdinare
refleqsebis Soris qmnis maTi spirantoba, afrikatoba da abruptivoba.
mag., CeCnuri z (buorz `mgeli~): inguSuri Z (buorZ): bacburi w (brow) (i.
deSerievi _ 1967; 185).
sisina da SiSina sibilantTa substitucia saerTo fuZeebSi aSkarad
Cans daRestnis mraval enasa da dialeqtSi (kilokavSi). am mxriv faseul
Cvenebebs iZleva xunZuri enis anwuxuri dialeqtis toxuri da
Wadaqolouri kilokavebi, sadac sisina da SiSina sibilantebs Soris
iseTi regularuli bgeraTSesatyvisobaa warmodgenili, rogoric
qarTvelur enebSi (qarTulsa da zanur-svanurs Soris). sisina>SiSina (an
SiSina>sisina) gadasvlis magaliTebi dasturdeba xunZuris sxva
dialeqtebsa da kilokavebSic (p. uslari, arn. Ciqobava, il. cercvaZe, S.
miqailovi...) aseTive procesi vlindeba axvaxur da Wamalur enebSic (n.
trubeckoi, t. gudava).
lezgiuri enis kiuriul dialeqtSi (kilokavebSi) sisina
sibilantebia warmodgenili, xolo samuris dialeqtSi (kilokavebSi) _
SiSina ekvivalentebi (u. meilanova _ 1967; 529).
lakuri enis aSTiyulis dialeqtSi sisina sibilantebi (z s sm
spirantebi) saliteraturo enisa da sxva dialeqtebis SiSina sibilantebs
(J S Sm spirantebs) enacvleba (h. muryelinski _ 1967; 488).
sisina da SiSina sibilantur fonemaTa substituciis es wesi,
vfiqrobT, damaxasiaTebeli unda yofiliyo qarTveluri enebisa da
dialeqtebisTvisac. am wess safuZvlad unda dasdeboda dialeqturi
poziciis principi (qarTvelur dialeqtTa kilokavTa) gavrcelebis
adgilis erTmaneTTan siaxlove-siSoris mixedviT. rac gulisxmobs
rogorc zanurSi, ise svanurSi dialeqtTa (kolokavTa) leqsikis iseT
Tanaarsebobas, romelic Seapirobebs am enebSi saerT-qarTveluri sisina
sibilantiani fuZeebis gverdiT SiSina sibilantiani fuZeebis arsebobas.
129
s Z c w spirant-afrikatebs) zanursa da svanurSi Seesatyviseba, erti
mxriv, aseve wina rigis (sisina z s Z c) da, meore mxriv, ukana rigis
(SiSina J S j C W) sibilantebi. es wesi, rogorc Cans, qarTvelologiaSi
gavrcelebuli Tvlasazrisis miuxedavad, ar saWiroebs qarTvelur fuZe-
enaSi damatebiTi Sua rigis (sisin-SiSina z’ s’ Z’ c’ w) sibilantTa
sxvadasxva dialeqtTa leqsikuri masalac iZleva:
dialeqtebSi, dasturdeba qarTveluri fuZe-enis sisina-sibilantebis
rogorc SiSina (identuri), ise _ SiSina ekvivalentebi. qarTuli
dialeqturi leqsikac metnaklebad cxadyofs saerTo warmomavlobisa da
sibilantebs enacvleba ukana rigis (SiSina sibilantebi, e.i. zanur-
svanurSi) istoriulad momxdari artikulaciuri gadawevis msgavsad,
wina rigis, sisina _ qarTuli dialeqtebis wina rigis, sisina) da
sawarmoTqmo adgilis ukan gadaweva (fuZe-enis wina rigis, sisina _
qarTuli dialeqtis ukana rigis, SiSina) yofila damaxasiaTebeli, da ara
_ sapirispiro procesi, romelic gveqneboda fuZe-enaSi Sua rigis (sisin-
qarTveluri ena-dialeqtebisaTvis bunebriv da, amdenad mosalodnel,
saerTo Tvisebas. sibilantebi, rogorc cnobilia, `qmnian sademarkacio
xazs qarTvelur enaTa Soris~ (g. maWavariani). am xazs erTgvarad
aneitralebs qarTul dialeqtebSi (da am dialeqtebis meSveobiT
samwerlobo qarTulSi) Semonaxuli saerTo-qarTveluri fuZeebi, sadac
wina rigis (sisina) sibilantebs enacvleba ukana rigis (SiSina)
sibilantebi, iseve rogorc zanur-svanurSi da, amdenad, iqmneba ufro
metio safuZveli qarTveluri enebisa da dialeqtebis siaxlovisa da maT
Soris `sademarkacio xazis~ moSlisa.
130
erTi nawili (meore nawilis Sesaxeb ix. abaSia, 2003, I; 2003, II), sadac
urTierTmonacvle sisina da SiSina sibilantebs saxecvlilebis
fonetikuri (an sxva xasiaTis, garda dialeqturisa) safuZveli ar uCanT
resp. cxadia, dialeqtur cvlilebebsac istoriulad _ qarTveluri fuZe-
enis diferenciaciis epoqaSi _ garkveulwilad fonetikuri mizezebi
ganapirobebda):
wina rigis (sisina)

blacun-i (gur.)
brwyinva (qegl.)
burZgi (gur.), burZgv-i (leCx.)
zlazvna (qegl.)
zvpa (qiziy.), zepva (qegl.)
cexva (qegl.)
RrZ-il-i (qegl.)
da-wnex-a (qegl.)
da-wrex-a, da-wrex-il-i (mox., mTiul.)
da-wux-v-a `daxuWva~ (saba)
ga-wvreT-a (xevs.)
farcxva (qegl.)
frcx-il-i (qegl.)
forcx-i (qiziy.), focx-i (qegl.)
Rowial-i (imer.)

_ blaCun-i (aWar.), baCuni (z. imer.)

_ brWy?nva `mcire brwyinvaleba~ (saba)
_ bujg-i (aWar.)
_ JranJva (gur.)
131
_ Jepa (qegl., qarTl., raW.)
_ mo-Cex-eb-a (gur.)
_ Rj-il-i (gur., laCx., qegl.)
_ da-Wnex-a (gur., aWar.)
_ da-Wrex-il-i (fS., xevs.).
_ da-xuW-v-a `TvalT mokreba, daWuxva~.
da-xuW-v-a `Tva;T daxurva, dawuxva~ (saba)
_ WvreT-a-? (TuS.), sa-WvreTel-i (fS., TuS., mTiul.)
_ farCxva (leCx.)
_ frCx-il-i (qegl.)
_ forCx-i (kax., imer., qegl.)
fiCx-i (qarTl., raW.)
_ RoWial-i (raW.) da sxv.
funqciuri datvirTva da, Sesabamisad, ar iwveven morfologiur da
semantikur cvlilebebs. Tu gamovricxavT am leqsemebis SesaZlo
sibilantTa sisina da SiSina saxeobebis arsebobis mizezi maT dialeqtur
qarTveluri fuZe-ena qarTuli dialeqtebi
*wux- (da-wux-v-a, wux-il-i, m-wux-r-i)

wux-
Wux- (da-Wux-v-a)
qarTuli samwerlobo ena
_ wux- (wux-il-i, m-wux-r-i)

_ Wux- _ xuW- (da-xuW-v-a)
e.i. qarTuli enis dialeqtebSi da romelime dialeqtis (an
dialeqtebis) meSveobiT samwerlobo qarTulSic damkvidrda sxvadasxva
132
dialeqturi warmomavlobis rogorc sisina-sibilanturi, ise _ SiSina-
sibilanturi fuZeebi.
sibilanturi fonemebis amgvari ganawilebisaTvis istoriuli
zolebis mixedviT.
]droTa ganmavlobaSi qarTvelur da, saerTod, iberiul-kavkasiur
enebsa da dialeqtebSi unda momxdariyo dialeqtur formaTa erTgvari
Sereva-gadanawileba: SiSina sibilantiani fuZeebi damkvidrda sisina
sibilantiani dialeqtebis (Tqmebis, mikro-enobrivi erTeulebis) zolSic
_ zog SemTxvevaSi paraleluri formis, alomorfis saxiT, sxva
SemTxvevaSi ki aseT fuZeebSi fonetikuri an morfologiuri cvlilebebis
Sedegad sisina an SiSina ekvivalentebis CamoyalibebiT an semantikuri
gadawevisa da datvirTvis wyalobiT SenarCunebuli amosavali fonemuri
(sisina-sibilanturi) saxiT.
133
$7 sibilantur spirantTa refleqsebisaTvis daRestnur enebSi
daRestnur enebSi s, s, S, S spirantTa refleqsebis mixedviT saerTo-

daRestnur fuZe-enaSi am fonemaTa rekonstruqcia, rogorc es specialuri
literaturidanaa cnobili, saeWvo ara Cans.
azrTa sxvadasxvaobas iwvevs fuZe-enasi mJRer z da J spirantTa
rekonstruqciis sakiTxi. mkvlevarTa erTi nawili arc miiCnevs maT fuZe-
enis konsonanturi sistemis wevr fonemebad.
rogorc cnobilia, fuZe-enaSi arsebuli viTarebis aRsadgnad
istoriulad dafiqsirebul Sesadarebel erteulTa Soris kanonzomieri
urTierTmimarTebis gavlena Seadgens safuZvlian arguments. daRestnur
enebSi Tundac ramdenime saerTo-daRestnuri Zireuli morfemis gavlena,
sadac z da J spirantTa refleqsebi kanonzomieradaa warmodgenili,
SesaZleblobas gvaZlevs, fuZe-enis donezec aRvadginoT isini.
sailustraciod mogvaqvs ramdenime saerTo-daRestnuri fuZe:
1. fuZe-ena *z: zunZuri ?azo/?azu: andiuri anzi: axvaxuri anJi,
boTlixuri anzi: tindiuri anzi: bagvaluri anzu: Wamaluri
anz: karatauli anze: didouri isi: hunziburi gz: beJituri
onz: xvarSiuli insa: hinuxuri ?oSe: lezgiuri Jiv:
Tabasaranuli ?i?: aRuluri ?i?: ruTuluri ?iz: waxuri ?iz:
xinaluRuri g?za: buduxuri ?iz: idiuri iJ `Tovli~;
fuZe-ena *z and. zivu. boTl., Rod., bagv., tind., kar. zini: Wam. zin: axv.
Jinvo/Jon: wax. zer: ruT zer: bud. zar: kriw. zar `Zroxa~.
2. fuZe-ena *J: xunZ nuJ/muJ: and. biSTi: Rod. biSTe: kr. biSdi: axv.
uSdi: did. meJi: xvarS. miJo: hin. meJi: beJ. maJe/miJe: hunz. miJe:
lak. zu/Jvi: Tab. iCvu/uCvu: arC. Jven: aR. Cun: ruT. Ju: wax. Su:
134
xin. zur. bud. vin: kriw. vin. ud. van `Tqven~ (piris
nacvalsaxeli);
fuZe-ena *J: xunZ. Ji-v: and. Ji-v: Rod. Ji-v-da: kar. Je-v-da: axv. Ji-ve-da:
bagv. e-v(-da): tind. e-v-a: Wam. zi-v: hunz. Ju: lak. Ju-v-a: lezg. Ju-v: Tab. Jvu-
v: aR. uC: ruT. vuj: wax. vuj/vuJ: arC. inJu/inJa-v-u: kriw. ij: ud. iC `TviT,
TviTon~ (ukuqceviTi nacvalsaxeli).
saerTo-daRestnur *z da *J spirantTa refleqsebi daRestnur enebSi
(am da specialur literaturaSi gaanalizebul sxva fuZeTa
mixedviT), SesaZlebelia, aseti saxiT iyos warmodgenili:
saerTo-daRestnuri *z saerTo-daRestnuri *J
1. xunZuri z, J J S, ST
2. andiuri z J
3. boTlixuri z J
4. Rodoberiuli z J
5. tindiuri z J
6. bagvalaluri z z
7. Wamalaluri z J
8. karatauli z J, s, Sd
9. axvaxuri J J
10. didouri z, s J
11. beJituri z, s J
12. xvarSiuli z, s J
13. hinuxuri z, S J
14. hunziburi z J, z
15. lakuri z, (s) S
16. darguuli z, (Z) J, C
17. lezgiuri J, v, z, Z J
18. arCibuli z, c C
19. Tabasaranuli z, Z, ? J, C, j
20. aRuluri z J, j, S
21. ruTuluri z, (Z) J, j, S
22. waxuri z, (Z) j, z
135
23. xinaluRuri z, (Z) J, v
24. kriwuli z J, v
25. buduxuri z J, v
26. udiuri z, J, (c) C, v
cxadia, z da J spirantTa refleqsaciis srul analizs damatebiTi

masala da argumentaciac esaWiroeba, manamde sakiTxi ar SeiZleba
CaiTvalos gadawyvetilad.
erTi ram aminc unda iTqvas: istoriul-SedarebiT enaTmecnierebaSi
dadgenili zogi universaluri wesic, bunebrivia, aseTi damatebiTi
argumenti iqneboda fuZe-enaSi saanalizo sibilantur spirantTa
sarekomendaciod, kerZod, fonologiuri dapirispirebis arseboba
calkeuli rigis sibilantur afrikatebs Soris (*c _ *C, *w _ *W, *Z _ *j),
romelic daSvebulai saerTo-daRestnur fuZe-enaSi, aseve gulisxmobs
dapirispirebas spirantebs Sorisac (mJReri *z _ mJReri *J) da, amdenad,
maTi fuZe-enis doneze rekonstruqciis SesaZleblobas.
136
daskvna
qarTvelur enaTa da dialeqtTa urTierTmimarTeba qarTveluri fuZe-

enis sisina sibilantTa (z s Z c w spirant-afrikatTa) safexurebrivi
cvlilebisa da ganawilebis mixedviT SesaZlebelia pirobiTad aseTi
sqemiT warmovidginoT:
amosavali a sistema (qarTveluri fuZe-ena)

sisina sibilantebi
I qronologiuri safexuri
a qvesistema (qarTuli dialeqti)sisina sibilantebi
b qvesistema(zanuri dialeqti)sisina sibilantebi
c qvesisitema(svanuri dialeqti)sisina sibilantebi
A sistema (qarTuli samwignobro ena da dialeqtebi)

sisina sibilantebi
B sistema (zanuri dialeqtebi)

sisina da SiSina sibilantebi
C sisitema (svanuri dialeqtebi)sisina da SiSina sibilantebi
137
II qronologiuri safexuri
a1, a2, a3 qvesisitemebi

(dialeqtebi) sisina sibilantebi
b1, b2, b3 qvesistemebi (dialeqtebi):
b1 _ sisina sibilantebi;
b2 _ narevi: sisina da SiSina sibilantebi;
b3 _ SiSina sibilantebi
III qronologiuri safexuri
c1, c2, c3 qvesistemebi

(dialeqtebi):
c1_ sisina sibilantebi
c2 _ narevi: sisina da SiSina sibilantebi;
c3 _ SiSina sibilantebi
138
SeniSvna: 1. pirobiTad qarTul-zanur-svanuri a1-b1-c1 qvesistemebi
(dialeqtebi) erTmaneTTan momijnave dialeqtebia; a2-b2-c2 _ momijnave da
periferiul (dacilebul) dialeqtebs Sorisaa moqceuli; a3-b3-c3 ki _
periferiuli (dacilebuli) dialeqtebia.
2. warmodegnili sqema pirobiTia: amjerad ar vexebiT sakiTxs imis
Sesaxeb, Tu rodis moxda qarTveluri fuZe-enis diferenciacia da ra
saxiT: jer svanuri gamoeyo, zanur-svanuri enobrivi erToba Tu Tavidanve
calkeul enobriv (dialeqtur) erTeulebad daiSala, vinaidan amas
principuli mniSvneloba ara aqvs qarTvelur enebSi (dialeqtebSi)
sibilantebis urTierTmimarTebis sakvalifikaciod.
A sistemaSic (qarTulis a1 qvesistemaSi) nawilobriv Camoyalibda
SiSina sibilantebi, magram es procesi (sisina sibilantTa gaSiSineba) ar
ganvitarebula, is garkveul etapze SeCerda da qarTuli samwignobro ena
da dialeqtebi darCa sisina rigisa.
B sistemaSi (kerZod, zanuris b3 qvesistemaSi) da C sistemaSi
(svanuris c3 qvesistemaSi) saerTo qarTveluri sisina sibilantebs
enacvleba SiSina sibilantebi. zanurisa da svanuris b2 da c2 qvesistemebSi
warmodgenilai rogorc sisina, ise SiSina sibilantebi, xolo sakuTriv
qarTul dialeqtebTan momijnave zanur da svanur dialeqtebSi (b1 da c1
qvesistemebSi) SenarCunebulia saerTo-qarTveluri sisina sibilantebi.
rogorc warmodegnili sqemidan Cans (Tu mas gaviziarebT),
qarTvelologiaSi gavrcelebuli Sexedulebis miuxedavad, qarTvelur
fuZe-enaSi damatebiTi rigis (Sua rigis sisin-SiSina) sibilantebis
rekonstruqciis saWiroeba unda moixsnas.
amis kvalobaze zanur da svanur dialeqtebSi (B da C siste-mebSi)
warmodgenili ukana rigis (SiSina) sibilantTa amosavladac qarTvelur
fuZe-enaSi wina rigis (sisina) sibilantebi unda vigulisxmoT, iseve,
rogorc es navaraudevia qarTul saliteraturo enasa da dialeqtebSi
warmodegnili sisina sibilantebisaTvis.
bunebrivia, gaCndes kiTxva: zanur da svanur dialeqtebSi
warmodegnili sisina sibilantebi sakuTriv qarTuli ena-dialeqtebidan
139
Sesuli fonemebia Tu qarTveluri fuZe-enis Sesabamisi rigis (wina rigis
_ sisina) sibilantTa ekvivalentebi?
dialeqtebidan Sesuli an fonetikurad cvlili (SiSina -> sisina)
araerTi fuZe (resp. Ziri, morfema) gvxvdeba, romelic sisina sibilants
Seicavs. vfiqrobT, mraval zanur-svanur fuZeSi qarTveluri fuZe_enis
sisina sibilantis aseve sisina ekvivalentia SenarCunebuli.
am viTarebis ZiirTad mizezad dialeqturi poziciis principi Cans
savaraudebeli.
es principi (qarTvelur dialeqtTa gavrcelebis adgilis
erTamneTTan siaxlove-siSoris mixedviT) gulisxmobs zanur da svanur
dialeqtebSi (TqmebSi) leqsikis iseT Tanaarsebobas, romelic Seapirobebs
zanursa da svanurSi (nawilobriv _ qarTul dialeqtebSic)
saerToqarTvelur SiSina sibilantian fuZeebTan erTad sisina
sibilantebis Semcveli fuZeebis arsebobas.
qarTvelur enebsa da dialeqtebSi sisina sibilantTa ganawileba da
maT ekvivalentTa Camoyalibeba sxvadasxva dialeqtur areals da
sxvadasxva qronologiur safexurs gulisxmobs.
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis meore safexurze zanurisa da
svanuris im dialeqtebSi (b3 da c3 qvesistemebSi), romlebic ar
esazRvrebian sakuTriv qarTul dialeqtebs, sisina sibilantebis
ekvivalentebad Camoyalibda SiSina sibilantebi (J S j C W), amasTanave,
qarTul dialeqtebTan momijnave zanur-svanur dialetebSi (b1 da c1
qvesistemebSi) isev sisina sibilantebia warmodegnili, xolo Sua zolSi
_ b2 da c2 qvesistemebSi _ Camoyalibebas iwyebs SiSina sibilantebi, magarm
SenarCunebulia sisina sibilantebic.
dialeqtebTan momijnave zanur da svanur dialeqtebSic (b1 da c1
qvesistemebSi) nawilobriv camoyalibda SiSina sibilantebi, magarm sisina
sibilantebis Semcveli saerToqarTveluri leqsikis didi nawili
kvlavac SenarCunebulia.
am periodSi, rogorc Cans, Camoyalibebas iwyebs bgeraTSesatyvisoba
xmovnebs Soris, romelmac erTgvarad SeaCera sisina sibilantTa SiSinad
qcevis procesi: saerToqarTveluriad momdinare zanur fuZeebSi
140
(romlebic sisina sibilantebsa da e/a xmovnebs Seicavdnen) xmovnebs
Soris gansxvavebis Seqmnam (qarTul-svanuri e/a: zanuri a/o) garkveul
wilad SezRuda aseTive gansxavevbis warmoqmna Tanxmovnebs Soris (sisina
: SiSinas nacvlad darCa sisina: sisina). svanuri am mimarTebiT farTo
gasaqans aZlevs fonetikur procesebs: umlautizacias (xmovnebSi),
spirantizacias, afrikatizacias, dezafrikatizacias (TanxmovnebSi).
droTa ganmavlobaSi zanur da svanur dialeqtebSi (TqmebSi) xdeba
dialeqtur formaTa erTgvari Sereva-gadanawileba: sisina sibilantiani
(b1 da c1 qvesistemebis) fuZeebi mkvidrdeba SiSina sibilantiani
dialeqtebis (b2 b3 da c2 c3 qvesisitemebis) zolSic _ zog SemTxvevaSi
paraleluri formis, alomorfis saxiT, sxva SemTxvevaSi ki _ fuZeebSi
fonetikuri procesisi niadagze sisina sibilantTa gaSiSinebiT an
pirvandeli fonemuri (sisina-sibilanturi) saxiT.
morfoma, afiqsi), romelic sakuTriv qarTuli wina rigis (sisina) da
sibilantTa SesatyvisobaSi dialeqturi poziciis princips
aTvalsaCinoebs:
1 qarTv. fuZe-ena *z: qarT. z: zan. z: (sisina ekvivalentebi);

*zid: qarT. zid-v-a: zind-u-a `zidva; Wimva~ (megr.); o-zd-u
àReba~ (Wan.). (arn. Ciqobava). z: qarT. z: zan. J (SiSina
ekvivalenti); *zid: qarT. zid-v-a: zan. Jid-u-a/go-Jid-u-a
`gaWimva~.
2 qarTv. fuZe-ena *s: qarT. s: zan. s: svan. s (sis. ekviv.) *su:

qarT. su-m-a: `yola~: svan. l-a-su ìyo~ (ek. osiZe; b.
gigineiSvili); *su-: qarT. su-m-a/mo-su-m-a `wasma~: zan. su-m-al-
a (megr.). o-s-um-u (Wan.) `wasma~ (arn. Ciqobava);*s: qarT.s: zan. S:
svan. S (SiS. ekviv.); *su-: qarT. su-m-a `sma, daleva~: zan. Su-m-a
`sma~, na-Sv-i `nasvami~ (megr.), o-Su-m-u `sma~, Sv-er-i `nasvami~
141
(Wan.): na- Su `nasvami~ (svan.). (m. brose, arn. Ciqobava, v.
Tofuria).
3. qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. Z: svan. Z(>z) (sis. ekviv.);

qarT. Z-ev-s: zan. Z-un/Z-g (megr.), Z-un *Z-: (Wan.) `Zevs~: svan. z-i/z-
g àris~, ùZevs~ (arn. Ciqobava, a. Smidti). *Z-in: qarT. Se-Z-in-
eb-a/Se-Z-en-a: zan. Z-in-a (megr.), mo-nZ-in-u (Wan.) `mateba, SeZena~
(arn. Ciqobava); *Z: qarT. Z: zan. j (SiSina ekvivalenti) *Z-in:
qarT. mo-Z-in-eb-a `moxedva~: zan. j-in-a `xedva~ (megr.) (z.
sarjvelaZe).
4. qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: zan. c (sis. ekviv.); *cex: qarT.

cex-v-a, sa-cex-v-el-i: zan. cax-u-a `dafqva~ (megr.) (k.
Smidti); *c: qarT. c: zan. C (SiS. ekviv.); *cex-: qarT. cex-v-a,
sa-cex-v-el-i: zan. Cax-u-a `njRreva~ (megr.) `Tqvefa,
dRveba~ (Wan.), o-m-Cax-ul-e `sadRvebeli~ (Wan.).
5. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w; zan. w: svan. w (sis. ekviv.); *wul-:

qarT. wul-i: svan. li-wuil-e `ganwuleba~ (v. Tofuria) *wul-:
qarT. wul-il—i/wur-il-i: zan. wul-u mcire~ (Wan.) (l.
nadareiSvili); *w: qarT. w: zan. W: svan. W: (SiS. ekviv.); *wul-:
qarT. wul-i: svan. WuS `vaJi~ (g. rogava), na-Wul-aS `sawulisi~
(z. sarjvelaZe); *wul-: qarT. wul-il-i/wur-il-i/wvr-il-i: zan.
mo-nWir-il-i `moWerili, viwro; dawvrilebuli~ (megr.).
142
6. qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: zan. c (sisina ekvivalenti);
*cec-: qarT. fuZe-ena cec-eb-a: zan. (megr.) cacaf-i (h.
fenrixi) *c: qarT. c: zan. C (SiSina ekvivalenti); *cec-:
qarT. cec-eb-a: zan. (megr.) CaC-CaC-i (reduplicirebuli CaC-
`cecebiT siaruli~).

*waf-: qarT. ga-waf-v-a; da-e-waf-a, mo-waf-e: zan. (Wan.). o-
nwof-ul-u `swavleba~, nwof-ul-a, `saswavlebeli~ (arn.
Ciqobava); *w: qarT. w: zan. W (SiSina ekvivalenti); *waf-:
qarT. ga-waf-v-a, da-e-waf-a: zan. Wof-u-a (megr.), o-Wof-u
(Wan.) `daWera; aReba; miTviseba ...~ (z.sarjvelaZe, v.
Sengelia).

*wew-: qarT. wew-v-a: zan. wiw-on-u-a `weva; gleja~ (megr.), b-
wiw-um `vwev; vWimav~ (Wan.) (n. mari; arn. Ciqobava); *wew-: qarT.
wew-v-a, ga-wew-il-i: zan. (megr.), mo-waw-u-a, mo-waw-il-i `Ld;
*w: qarT. w: zan. W (SiSina ekvivalenti); *wew-: qarT. wew-v-a,
ga-wew-il-i, ga-da-wew-il-i: zan. (megr.) WaW-u-a, go-WaW-il-i
ìd~.
9. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan. w : svan. w (sisisna

ekvivalenti); wuel-i, wuela-?: zan. wu (megr.) wu, o-wval-e
(Wan.): (svan.) wuu, wu-i (v. Tofuria; g. klimovi; h. fenrixi);
*w: qarT. w : zan. W (SiSina ekvivalenti); *wuel-: qarT.
wuel-i : zan. (megr.) Wvel-a `wvrili mcenare, nergi~; imerul
143
dialeqtSi dasturdeba Wvalo `wveli, pureulis Rero~ (i.
gigineiSvili, v. Tofuria, i. qavTaraZe, qarT.
dialeqtologia, I, 674), romelic zanizmi Cans da
ZvelqarTuli wuela-s kanonzomieri SiSina Sesatyvisia.
10. qarTv. fuZe-ena *s: qarT. s: zan. s: svan. s (sisina

ekvivalenti); *ser-: qarT. me-ser-i: zan. (megr. Wan.). ma-sar-i:
svan. me-ser. ma-ser ìd~ (p. Waraia; arn. Ciqobava; g. klimovi);
*s: qarT. s: svan. S (SiSina ekvivalenti); *ser-: qarT. sa-sr-ev-
i: svan. li-Ser-e `lesva~ la-Ser `salesi~ (z. sarjvelaZe).
11. a) qarTv. fuZe-ena *z: qarT. z: zan. z (sisina : SiSina

Sesatyvisoba); *ziz: qarT. ga-ziz-in-eb-a: zan. go-ziz-in-af-a
`gadavseba~ (s. JRenti).b) qarTv. fuZe-ena *z: qarT. z: zan. J
(sisina : SiSina Sesatyvisoba); *ziz: qarT. ga-ziz-in-eb-a: zan.
go-JiJ-in-af-a `gavseba, gaJRenTa: gasiveba~.
12. a) qarTv. fuZe-ena *s: qarT. s: svan. s (sisina : sisina); *s-

ual: qarT. s-r-u-l-i, s-r-u-l-i-a-d: svan. sur-u `Zlier;
mTlad~ (h.fenrixi). b) qarTv. fuZe-ena s : qarT. s: zan. S
(sisina : SiSina); *s-ual: qarT. s-r-u-l-i (<*s-l-ul-i<*s-vl-
ul-i<*s-val-ul-i), s-r-u-l-i-ad: zan. Sur-o `sul; mTlad~.
13. a) qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. Z: svan. Z(>z) (sisina : sisina);
*Z/*Z-eu-: qarT. Z-e-s `Zeva~ : zan. Z-g-n/Z-u-n (megr.) `Zevs~, Z-u-n (Wan.)
`Zevs~ : svan. z-i àris~, x-o-z ùZevs~ (z<Z) (arn. Ciqobava, k.
Smidti).b) qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. j (sisisna : SiSina); *Z-
144
/*Z-eu: qarT. Z-e-s `Zevs~, Z-ev-n-a: zan. j-a-n-g/u `wvs~
(etimologiurad `Zevs~), j-a-n-u `wola~ (etimologiurad `Zevna~).
14. a) qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: svan. c (sisina : sisina);

cinc-: qarTY. cinc-l-v-a: svan. li-cinc-ur-e `wagleja;
warTmeva~ (h. fenrixi). b) qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: zan. C
(sisina : SiSina); *cinc: qarT. cinc-l-v-a, cinc-l-av-s: zan.
CinC-i `mcire; wvrili~, CinC-ol-u-a `dafSvna, danamceceba~
(etimologiurad `dacincvla~).
15. a) qarTv. fuZe-ena *w: qarT. *w: zan. *w: svan. *w (sisina: sisina);
*wur: qarT. wur-v-a, wur-av-s: zan. wir-u-a, wir-un-s (megr.), wir-um-
s, wor-um-s (Wan.) ìd~: svan. li-wur-e `wurva~, x-wur `sdis~
(g.klimovi; h.fenrixi). b) qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan. W (sisina
: SiSina); *wur:qarT. wur-wur-i (reduplicirebuli wur-:) zan.
Wur-Wul-i `wurwuri~.
qarTvelur enebSi sisina sibilantTa ganawileba da maT

ekvivalentebad rogorc sisina, ise SiSina sibilantebis arseboba
qarTveluri fuZe-enis diferenciaciis epoqaSi sxvadasxva dialeqtur
arealSi da sxvadasxva qronologiur safexurze bgeraTSesatyvisobaTa
Camoyalibebas gulisxmobs.
bgeraTSesatyvisobas, rogorc enaTa uZvelesi istoriisa da
naTesaobis gamosarkvevad aucilebel utyuar kriteriums, fonematuri
mimarTebebisa da gardaqmnebis garkveuli wesi (resp. wesebi) ganapirobebs.
145
am wesebis gamovlenisa da gaTvaliswinebis gareSe, SeuZlebelia
calkeuli monaTesave enisa Tu enaTa
jgufis amosavali struqturis sando rekonstruqcia.
iberiul-kavkasiur enebSic, romlebic, rogorc cnobilia,
gamoirCevian fonematuri sistemis gansakuTrebuli sirTuliT, calkeul
jgufsa da qvejgufSi Semaval enobriv erTeulTa Soris
bgeraTsEsatyvisobas fonetikuri cvlilebebis (identuri da
gansxvavebuli ekvivalentebis ganawilebis) garkveuli wesi udevs
safuZvlad. zogierTi aseTi wesi, sistematuri da regularuli xasiaTis
gamo, am enaTa sxvadasxva jgufebs Soris tipologiuri erTianobis
farglebs scildeba da genetikurad saerTo niSnebis arsebobaze
miuTiTebs. TanxmovanTa saartikulacio bazisis erTi mimarTulebiT
gadawevis wesi, Ziriseul morfemebSi sisina da SiSina spirantTa da
afrikatTa SeTavsebadobis wesi, dubletur fuZeebSi sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantTa substituciis wesi da sxva, romlebic
damaxasiaTebelia qarTveluri enebisaTvis, met-naklebad vlindeba
afxazur-adiRur, naxur da daRestnur enebSic.
zemoaRniSnuli wesebi ZiriTadad moqmedebs sibilantur fonemebTan
mimarTebiT, romlebic arTuleben iberiul-kavkasiur enaTa fonematur
sistemas da qmnian `sademarkacio xazs~ am enaTa Soris (sibilanTTa
raodenoba am enebSi meryeobs 10-dan (qarTveluri enebi) 30-mde (afxazur-
adiRuri enebi).
TanxmovanTa saartikulacio bazisis (sawarmoTqmo adgilis) erTi
mimarTulebiT – wina rigidan ukana rigisaken – gadawevis wesi
gansakuTrebiT TvalsaCinoa qarTvelur enaTa saTanado monacemebis
mixedviT. kerZod, qarTul enasa da dialeqtebSic wina rigis sibilantebs
enacvleba ukana rigis sibilantebi, e.i. zanursa da svanurSi istoriulad
momxdari artikulaciuri gadawevis msgavsad, qarTuli enisa da
dialeqtebisTvisac damaxasiaTebeli yofila sawarmoTqmo adgilis ukan
gadaweva: fuZe-enis wina rigis (sisina) sibilantebma mogvces ara mxolod
wina rigis (sisina ? sisina), aramed ukana rigis sisina (sisina ? SiSina)
sibilantebi (zepva ? Jepa, frCxili ? frCxili, wnexa ? Wnexa, Za?veli ?
jaxveli da sxv.) sibilantur fonemaTa meore (ukana) rigis Sesatyvisobac
– qarTuli SiSina: zanur-svanuri SiSina ukana warmoebis xSulTan erTad
146
– adasturebs qarTvelur enebSi fuZe-enis sibilantur spirantTa da
afrikatTa erTi mimarTulebiT – wina rigidan ukana rigisken – gadawevis
saerTo wess, vinaidan qarTulSic zanur-svanuris msgavsad SiSina
sibilantebma ganaviTares ukana warmoebis fonemebi (Jera ? JRera, mWnari
? mWknari...), sawarmoTqmo adgilis ukana mimarTulebiT gadawevis
sakompensaciod. ar ganxorcielda sapirispiro procesi, romelic
qarTvelologiaSi gavrcelebuli mosazrebis mixedviT gveqneboda fuZe-
enaSi Sua rigis (sisin-SiSina) sibilanTTa daSvebis SemTxvevaSi, e.i.
qarTveluri fuZe-enis savaraudo Sua rigis sibilantebs qarTul enaSi un
da moeca wina rigis sibilantebi, rac imaze metyvelebs, rom fuZe-enaSi
Sua rigis (sisin-SiSina) sibilantTa daSveba saeWvoa.
TanxmovanTa gadawevis aseTi wesi metnaklebad gamovlinda mTis
iberiul-kavkasiur enebSic. mag. afxazuri w (a-wa `fskeri~), adiReuri W?
(W?a ìd~) bgeraTSesatyvisobis mixedviT ganxorcielda wina rigis
sibilantebis sawarmoTqmo adgilis ukana rigisaken gadaweva (w ? W?).
afxazur-adiRur enebSi sibilanturi sistemis Secvla istoriulad
araerTxel momxdara (g. rogava) da garkveul qronologiur safexurze
ukuprocesiT ganxorcielda (SiSina sibilanti ? sisina sibilanti),
magram, rogorc Cans, sibilantur fonemaTa sawarmoTqmo adgilis wina
rigidan ukana rigisaken gadawevis wesi gasdevda istoriulad am
fonemaTa CamoyalibebisaTvis amosaval kardinalur xazs. es viTareba
TvalsaCinod aisaxa daRestnur enaTa magaliTze. saerTo-daRestnur
fuZeebSi, sadac wina rigis sibilantebs Seesatyviseba) ufro
regularuli xasiaTisaa, vidre qarTvelur enebSi.
sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis wesi gulisxmobs Ziriseul
(dauSlel) morfemebSi, arqetipebSi erTi saerTo rigis sibilantur
spirantTa da afrikatTa Tanaarsebobas, sadac dauSvebelia sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantTa rekonstruqcia. qarTveluri fuZe-enis
magaliTze es wesi ugamonaklisoa da, Cveni azriT, darRvevis arc erT
magaliTs ar icnobs. kerZod, saerTo-qarTvelur fuZeebSi, sadac ori an
orze meti sibilanturi fonemaa rekonstruirebuli, es fonemebi unda
warmoadgendnen mxolod da mxolod erTi (saerTo) lokaluri rigis
(wina rigis an ukana rigis) wevrebs da ara – sxvadasxva rigisas.
147
sibilantur fonemaTa Ziriseul morfemebSi SeTavsebadobis aseTi
wesi TvalsaCinoa saerTo-afxazur-adiRur, saerTo-naxur da saerTo-
daRestnur fuZe-enaTa doneze aRdgenil arqetipebSi, rac am wesis
saerTo-kavkasiur xasiaTze metyvelebs.
dubletur fuZeebSi sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa
sibstituciis wesic, romelic aSkaraa qarTvelur enaTa monacemebis
mixedviT (razec metyvelebs zanur-svanur-Si da, gansakuTrebiT, qarTul
enasa da dialeqtebSi dResac cocxali dubleturi fuZeebi, sadac
erTmaneTs enacvleba sxvadasxva lokaluri rigis – sisina da SiSina
sibilantebi), afxazur-adiRur enebSi moqmedebs mikroenobrivi erTeulis
donezec. ufro metic, afxazuri enis tapanTur dialeqtSi `sxvadasxva
mTqmelis enaSi aris an SiSina, an sisina saxeobebi labializebuli
spirantebisa da afrikatebisa ise, rom saerTod tapanTuri dialeqtis
mixedviT igive, orive saxeobis bgerebi gvaqvs, rogorc bzifurSi (e.i. J0,
S0, da z0, s0), oRond funqciurad ganusxvavebeli~ (q. lomTaTiZe).
yabardouli enis malkis TqmaSi mTqmelTa erTi jgufis
metyvelebaSi sisina sibilantebia (spirantebi) warmodgenili, meore
jgufis metyvelebaSi ki _ SiSina ekvivalentebi (a. Sagirovi).
sisina da siSina sibilantTa monacvleoba aSkarad Cans daRestnis
mraval enasa da dialeqtSic.
am mxriv faseul Cvenebebs iZleva xunZuri enis anwuxuri dialeqtis
toxuri da Wadaqolouri Tqmebi, baTluxuri dialeqti (Tqma), sadac
sisina da SiSina sibilantebs Soris iseTi regularuli Sesatyvisobaa
warmodgenili, rogoric qarTvelur enebSi qarTulsa da zanur-svanurs
Soris. aseve axvaxur, Wamalur, lezgiur (samuris dialeqti) da lakur
enebSi saerTo-daRestnuri wina rigis (sisina) sibilantebs regularulad
Seesatyviseba ukana rigis (SiSina) sibilantebi.
amasTanave, unda aRiniSnos, rom sisina da SiSina sibilantTa
ganawilebis mixedviT, qarTvelologiaSi cnobili ganmarteba _ qarTuli
`sisina jgufis~ enaa, zanuri `SiSina jgufisa~ (n. mari) _ SeiZleba
ganvavrcoT iberiul-kavkasiur enaTa masStabiT.
sisina-sibilanturi enebia: qarTuli, CeCnuri, imguSuri, bacburi,
daResztnur enaTa umetesoba (xunZur-andiur-didouri enebi _ garda
axvaxurisa, lakur-darguuli enebi, lezgiuri enebi _ garda udiurisa,
148
sadac nakluli sisina-sibilanturi enebi _ garda udiurisa, sadac
nakluli sisina-sibilanturi rigi da sruli SiSina-sibilanturi rigia
warmodgenili).
SiSina-sibilanturi enebia: zanuri (megrul-lazuri), svanuri,
afxazuri, adiReuri, yabardouli, ubixuri, axvaxuri, udiuri.
iberiul-kavkasiur enebSi sibilanturi fonemebis ganawilebisa da
gardaqmnebis istoriul gzas, cxadia, bgeraTSesatyvisobis garkveuli
kanonzomieri wesebi gansazRvravda da gansazRvravs dResac.
bgeraTSesatyvisobis zogierTi saerTo

wesisaTvis iberiul-kavkasiur enebSi
bgeraTSesatyvisobas, rogorc enaTa uZvelesi istoriisa da

naTesaobis gamosarkvevad aucilebel utyuar kriteriums, fonematuri
mimarTebebisa da gardaqmnebis garkveuli wesi (resp. wesebi) ganapirobebs.
am wesebis gamovlenisa da gaTvaliswinebis gareSe, SeuZlebelia
calkeuli monaTesave enisa Tu enaTa jgufis amosavali struqturis
sando rekonstruqcia.
iberiul-kavkasiur enebSic, romlebic, rogorc cnobilia,
gamoirCevian fonematuri sistemis gansakuTrebuli sirTuliT, calkeul
jgufsa da qvejgufSi Semaval enobriv erTeulTa Soris
bgeraTsEsatyvisobas fonetikuri cvlilebebis (identuri da
gansxvavebuli ekvivalentebis ganawilebis) garkveuli wesi udevs
safuZvlad. zogierTi aseTi wesi, sistematuri da regularuli xasiaTis
gamo, am enaTa sxvadasxva jgufebs Soris tipologiuri erTianobis
farglebs scildeba da genetikurad saerTo niSnebis arsebobaze
miuTiTebs. TanxmovanTa saartikulacio bazisis erTi mimarTulebiT
gadawevis wesi, Ziriseul morfemebSi sisina da SiSina spirantTa da
afrikatTa SeTavsebadobis wesi, dubletur fuZeebSi sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantTa substituciis wesi da sxva, romlebic
damaxasiaTebelia qarTveluri enebisaTvis, met-naklebad vlindeba
afxazur-adiRur, naxur da daRestnur enebSic.
149
zemoaRniSnuli wesebi ZiriTadad moqmedebs sibilantur fonemebTan
mimarTebiT, romlebic arTuleben iberiul-kavkasiur enaTa fonematur
sistemas da qmnian `sademarkacio xazs~ am enaTa Soris (sibilanTTa
raodenoba am enebSi meryeobs 10-dan (qarTveluri enebi) 30-mde (afxazur-
adiRuri enebi).
TanxmovanTa saartikulacio bazisis (sawarmoTqmo adgilis) erTi
mimarTulebiT – wina rigidan ukana rigisaken – gadawevis wesi
gansakuTrebiT TvalsaCinoa qarTvelur enaTa saTanado monacemebis
mixedviT. kerZod, qarTul enasa da dialeqtebSic wina rigis sibilantebs
enacvleba ukana rigis sibilantebi, e.i. zanursa da svanurSi istoriulad
momxdari artikulaciuri gadawevis msgavsad, qarTuli enisa da
dialeqtebisTvisac damaxasiaTebeli yofila sawarmoTqmo adgilis ukan
gadaweva: fuZe-enis wina rigis (sisina) sibilantebma mogvces ara mxolod
wina rigis (sisina ? sisina), aramed ukana rigis sisina (sisina ? SiSina)
sibilantebi (zepva ? Jepa, frCxili ? frCxili, wnexa ? Wnexa, Za?veli ?
jaxveli da sxv.) sibilantur fonemaTa meore (ukana) rigis Sesatyvisobac
– qarTuli SiSina: zanur-svanuri SiSina ukana warmoebis xSulTan erTad
– adasturebs qarTvelur enebSi fuZe-enis sibilantur spirantTa da
afrikatTa erTi mimarTulebiT – wina rigidan ukana rigisken – gadawevis
saerTo wess, vinaidan qarTulSic zanur-svanuris msgavsad SiSina
sibilantebma ganaviTares ukana warmoebis fonemebi (Jera ? JRera, mWnari
? mWknari...), sawarmoTqmo adgilis ukana mimarTulebiT gadawevis
sakompensaciod. ar ganxorcielda sapirispiro procesi, romelic
qarTvelologiaSi gavrcelebuli mosazrebis mixedviT gveqneboda fuZe-
enaSi Sua rigis (sisin-SiSina) sibilanTTa daSvebis SemTxvevaSi, e.i.
qarTveluri fuZe-enis savaraudo Sua rigis sibilantebs qarTul enaSi un
da moeca wina rigis sibilantebi, rac imaze metyvelebs, rom fuZe-enaSi
Sua rigis (sisin-SiSina) sibilantTa daSveba saeWvoa.
TanxmovanTa gadawevis aseTi wesi metnaklebad gamovlinda mTis
iberiul-kavkasiur enebSic. mag. afxazuri w (a-wa `fskeri~), adiReuri W?
(W?a ìd~) bgeraTSesatyvisobis mixedviT ganxorcielda wina rigis
sibilantebis sawarmoTqmo adgilis ukana rigisaken gadaweva (w ? W?).
afxazur-adiRur enebSi sibilanturi sistemis Secvla istoriulad
araerTxel momxdara (g. rogava) da garkveul qronologiur safexurze
150
ukuprocesiT ganxorcielda (SiSina sibilanti ? sisina sibilanti),
magram, rogorc Cans, sibilantur fonemaTa sawarmoTqmo adgilis wina
rigidan ukana rigisaken gadawevis wesi gasdevda istoriulad am
fonemaTa CamoyalibebisaTvis amosaval kardinalur xazs. es viTareba
TvalsaCinod aisaxa daRestnur enaTa magaliTze. saerTo-daRestnur
fuZeebSi, sadac wina rigis sibilantebs Seesatyviseba) ufro
regularuli xasiaTisaa, vidre qarTvelur enebSi.
sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis wesi gulisxmobs Ziriseul
(dauSlel) morfemebSi, arqetipebSi erTi saerTo rigis sibilantur
spirantTa da afrikatTa Tanaarsebobas, sadac dauSvebelia sxvadasxva
lokaluri rigis sibilantTa rekonstruqcia. qarTveluri fuZe-enis
magaliTze es wesi ugamonaklisoa da, Cveni azriT, darRvevis arc erT
magaliTs ar icnobs. kerZod, saerTo-qarTvelur fuZeebSi, sadac ori an
orze meti sibilanturi fonemaa rekonstruirebuli, es fonemebi unda
warmoadgendnen mxolod da mxolod erTi (saerTo) lokaluri rigis
(wina rigis an ukana rigis) wevrebs da ara – sxvadasxva rigisas.
sibilantur fonemaTa Ziriseul morfemebSi SeTavsebadobis aseTi
wesi TvalsaCinoa saerTo-afxazur-adiRur, saerTo-naxur da saerTo-
daRestnur fuZe-enaTa doneze aRdgenil arqetipebSi, rac am wesis
saerTo-kavkasiur xasiaTze metyvelebs.
dubletur fuZeebSi sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa
sibstituciis wesic, romelic aSkaraa qarTvelur enaTa monacemebis
mixedviT (razec metyvelebs zanur-svanur-Si da, gansakuTrebiT, qarTul
enasa da dialeqtebSi dResac cocxali dubleturi fuZeebi, sadac
erTmaneTs enacvleba sxvadasxva lokaluri rigis – sisina da SiSina
sibilantebi), afxazur-adiRur enebSi moqmedebs mikroenobrivi erTeulis
donezec. ufro metic, afxazuri enis tapanTur dialeqtSi `sxvadasxva
mTqmelis enaSi aris an SiSina, an sisina saxeobebi labializebuli
spirantebisa da afrikatebisa ise, rom saerTod tapanTuri dialeqtis
mixedviT igive, orive saxeobis bgerebi gvaqvs, rogorc bzifurSi (e.i. J0,
S0, da z0, s0), oRond funqciurad ganusxvavebeli~ (q. lomTaTiZe).
yabardouli enis malkis TqmaSi mTqmelTa erTi jgufis
metyvelebaSi sisina sibilantebia (spirantebi) warmodgenili, meore
jgufis metyvelebaSi ki _ SiSina ekvivalentebi (a. Sagirovi).
151
sisina da siSina sibilantTa monacvleoba aSkarad Cans daRestnis
mraval enasa da dialeqtSic.
am mxriv faseul Cvenebebs iZleva xunZuri enis anwuxuri dialeqtis
toxuri da Wadaqolouri Tqmebi, baTluxuri dialeqti (Tqma), sadac
sisina da SiSina sibilantebs Soris iseTi regularuli Sesatyvisobaa
warmodgenili, rogoric qarTvelur enebSi qarTulsa da zanur-svanurs
Soris. aseve axvaxur, Wamalur, lezgiur (samuris dialeqti) da lakur
enebSi saerTo-daRestnuri wina rigis (sisina) sibilantebs regularulad
Seesatyviseba ukana rigis (SiSina) sibilantebi.
amasTanave, unda aRiniSnos, rom sisina da SiSina sibilantTa
ganawilebis mixedviT, qarTvelologiaSi cnobili ganmarteba _ qarTuli
`sisina jgufis~ enaa, zanuri `SiSina jgufisa~ (n. mari) _ SeiZleba
ganvavrcoT iberiul-kavkasiur enaTa masStabiT.
sisina-sibilanturi enebia: qarTuli, CeCnuri, imguSuri, bacburi,
daResztnur enaTa umetesoba (xunZur-andiur-didouri enebi _ garda
axvaxurisa, lakur-darguuli enebi, lezgiuri enebi _ garda udiurisa,
sadac nakluli sisina-sibilanturi enebi _ garda udiurisa, sadac
nakluli sisina-sibilanturi rigi da sruli SiSina-sibilanturi rigia
warmodgenili).
SiSina-sibilanturi enebia: zanuri (megrul-lazuri), svanuri,
afxazuri, adiReuri, yabardouli, ubixuri, axvaxuri, udiuri.
iberiul-kavkasiur enebSi sibilanturi fonemebis ganawilebisa da
gardaqmnebis istoriul gzas, cxadia, bgeraTSesatyvisobis garkveuli
kanonzomieri wesebi gansazRvravda da gansazRvravs dResac.
152
literatura
abaSia, 1996 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. I. saq. mecn. akad-is enaT-

mecn. institutis da Tsu filologiis fakultetis gaerTianebu-
li samecniero sesia _ miZRvnili prof. g. rogavas dab. 90-e wlis-
Tavisadmi, Tezisebi, gv. 3; Tb., 1996w. 25-27 ivnisi;
abaSia, 1996 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. II. enaTmecn. institutis 55-e
samecn. sesiis masalebi, gv. 5; Tb., 1996w. 12-15 noemberi;
abaSia, 1997 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. III. simpoziumis _ `quTaisu-
ri saubrebi _IV~, masalebi, gv. 22-24; quTaisi, 1997 w. 2-6 maisi;
abaSia, 1997 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. IV. Tsu filol. fak-is sa-
mecn. sesiis masalebi, gv. 11-12; Tb., 1997w. 28-30 maisi;
abaSia, 1997 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. V. XVII respublikuri dia-
leqtologiuri samecn. sesiis masalebi, gv. 6; Tb., 1997w. 24-25 oq-
tomberi;
abaSia, 1997 _ xunZebisa da xunZeTis aRmniSvnel terminTa istoriisaTvis:
enaTmecnierebis inst.-isa da Tsu filologiis fakultetis
samecniero sesiis programa, Tb., 1997w.;
abaSia, 1997 _ masalebi qarTvelur enaTa leqsikis istoriidan. I. krebuli
`giorgi rogavas~, Tb., 1997w., gv. 28-42;
abaSia, 1998 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. VI. Tsu filologiis fa-
kultetis samecn. sesiis masalebi, gv. 12; Tb., 1998w. 13-15 maisi;
153
abaSia, 1998 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. VII. enaTmecnierebis insti-
tutis samecn. sesia _ àrn. Ciqobavas sakiTxavebi _ IX~, gv. 7-8; Tb.,
1998w. 14-17 aprili;
abaSia, 1998 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. VIII. simpoziumi _ `quTaisi-
uri saubrebi _ V, masalebi, gv. 16-18; quT., 1998w. 1-3 maisi;
abaSia, 1998 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. IX. XVIII respublikuri dia-
leqtologiuri samecn. sesiis masalebi, gv. 6-7; Tb., 1998w., 30-31 oq-
tomberi;
abaSia, 1998 _ istoriul-etimologiuri dakvirvebani. I. Tsu filol. fa-
kultetisa da Tsu filialebis I samecniero sesiis masalebi, Tb.,
1998w.
abaSia, 1998 _ masalebi qarTvelur enaTa leqsikis istoriidan. II. krebu-
li `qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi~, t. VII, gv. 3-9; saq.
mecn. akademiis arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis institutis
gamocema, Tbilisi, 1998w.
abaSia, 1998 _ masalebi qarTvelur enaTa leqsikis istoriidan. III. krebu-
li `qarTveluri memkvidreoba~, t. II, gv. 7-11; quTaisi, 1998w.
abaSia, 1999 _ istoriul-etimologiuri dakvirvebani. II: saq. mecn. akademi-
is enaTmecnierebis institutisa da Tsu filologiis fakultetis
samecniero sesiis masalebi _ àrn. Ciqobavas sakiTxavebi _ X~, gv.
7, 1999w.
abaSia, 1999 _ sufiqsuri SesatyvisobisaTvis qarTvelur enebSi. I: Tsu fi-
lol. fakultetis samecniero sesiis masalebi, gv. 3-5, 1999w.;
abaSia, 1999 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. XI: XIX respublikuri dia-
leqtologiuri samecniero sesiis masalebi, gv. 7-8, 1999w.;
abaSia, 1999 _ sufiqsuri SesatyvisobisaTvis qarTvelur enebSi, II: enaT-
mecnierebis institutis 58-e samecniero sesiis masalebi, gv. 24-27,
1999w.;
abaSia, 1999 _ masalebi qarTvelur enaTa leqsikis istoriidan. IV: krebu-
li ènaTmecnierebis sakiTxebi~, II, gv. 32-43, 1999w.;
abaSia, 2000 _ istoriul-etimologiuri dakvirvebani. III: àrn. Ciqobavas
sakiTxavebi _ XI~, gv. 7-8, 2000w.;
154
abaSia, 2000 _ istoriul-etimologiuri dakvirvebani. IV. saRvTismetyvelo
terminTa etimologiisaTvis: `quTaisuri saubrebi _VII~, gv. 23-25,
2000w.;
abaSia, 2000 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. XII: Tsu filol. fakulte-
tis samecniero sesiis masalebi, gv. 9-13, 2000w.;
abaSia, 2000 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. XIII: Tsu filol. fakulte-
tisa da Tsu filialebis III samecniero sesiis masalebi, gv. 5-9,
2000w.;
abaSia, 2000 _ morfemaTa SesatyvisobisaTvis qarTvelur enebSi: XX res-
publikuri dialeqtologiuri samecniero sesiis masalebi, gv. 3-5,
2000w.;
abaSia, 2000 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. XIV: enaTmecnierebis insti-
tutis 59-e samecniero sesiis masalebi, gv. 7-10, 2000w.;
abaSia, 2000 _ masalebi qarTvelur enaTa leqsikis istoriidan. V: krebu-
li ènaTmecnierebis sakiTxebi~, #4, gv. 11-18, 2000w.;
abaSia, 2001 _ qarTveluri etimologiebi. I: àrn. Ciqobavas sakiTxavebi _
XII~, gv. 7-8, 2001w.;
abaSia, 2001 _ qarTveluri etimologiebi. II: Tsu filol. fakultetis sa-

mecniero sesiis masalebi, gv. 8-9, 2001w.;
abaSia, 2001 _ sibilantTa Sesatyvisobis zogierTi sakiTxi qarTvelur
enebSi. I: XXI respublikuri dialeqtologiuri samecniero sesiis
masalebi, gv. 13-15, 2001w.;
enebSi. II: enaTmecnierebis institutis me-60 samecniero sesiis ma-
salebi, gv. 8-11, 2001 w.;
abaSia, 2001 _ saRvTismetyvelo terminTa etimologiisaTvis qarTulSi da
qarTvelur enaTa bgeraTSesatyvisobis zogierTi sakiTxi: `qarTve-
luri memkvidreoba~, V, gv. 13-17, 2001w.;
enebSi. III: àrn. Ciqobavas sakiTxavebi _ XIII~, gv. 7-8, 2002w.;
abaSia, 2002 _ sibilantTa amosavali fonemebis rekonstruqciisaTvis qar-
Tvelur fuZe-enaSi: Tsu filol. fakultetisa da Tsu filiale-
bis V samecn. sesiis masalebi, gv. 5-7, 2002w.;
155
abaSia, 2002 _ dialeqturi poziciis principi da qarTvelur enobriv er-
TeulTa urTierTmimarTebis zogierTi sakiTxi: `quTaisuri saub-
rebi _ IX~, gv. 15-18, 2002w.;
enebSi. IV: filol. fakultetis samecn. sesiis masalebi, gv. 16-17,
2002w.;
abaSia, 2002 _ О составе сибилятных фонем в картвельском языке-основе: evropis
kavkasiologTa sazogadoebis XI kolokviumis masalebi, gv. 13-14,
moskovi, 2002w.;
enebSi. V: XXII respublikuri dialeqtologiuri samecniero sesi-
is masalebi, gv. 9-10, 2002w.;
abaSia, 2002 _ masalebi qarTvelur enaTa leqsikis istoriidan. VI: `qar-
Tvelologiuri krebuli~, t. I, gv. 5-17, 2002w.;
abaSia, 2003 _ sibilantur fonemaTa sisina da SiSina saxeobebis Tanaarse-
bobisaTvis iberiul-kavkasiur enebsa da dialeqtebSi: àrn. Ciqoba-
vas sakiTxavebi _ XIV~, gv. 7-9, 2003w.;
abaSia, 2003 _ sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa monacvleobisaTvis
qarTuli enis dialeqtebSi da qarTvelur fuZe-enaSi amosavali
fonemebis rekonstruqciis zogierTi sakiTxi. I: `quTaisuri saub-
rebi _ X~, gv. 19-22, 2003w.;
enebSi. VI: Tsu filol. fakultetis samecniero sesiis masalebi,
gv. 6-9, 2003w.;
abaSia, 2003 _ sxvadasxva lokaluri rigis sibilantTa monacvleobisaTvis
qarTuli enis dialeqtebSi da qarTvelur fuZe-enaSi amosavali
fonemebis rekonstruqciis zogierTi sakiTx.i. II: XXIII respubli-
kuri dialeqtologiuri samecniero sesiis masalebi, gv. 3-7, 2003w.;
abaSia, 2003 _ qarTveluri fuZe-enis sibilantur fonemaTa rekonstruqci-
is zogierTi sakiTxi: Jurnali ènis saxli~, #1(5), gv. 19-25; 2003w.;
abaSia, 2003 _ dialeqturi poziciis principi da qarTvelur enobriv er-
TeulTa urTierTmimarTebis zogierTi sakiTxi sibilantTa Sesa-
tyvisobis mixedviT: krebuli `qarTveluri memkvidreoba~, t. VII,
gv. 7-15, 2003w.
156
abaSia, 2003 _ sibilantur fonemaTa sisina da SiSina saxeobebis monac-
vleobisaTvis qarTvelur enebsa da dialeqtebSi: krebuli `qar-
Tvelur enaTa struqturis sakiTxebi~, t. VIII, gv. 3-12, 2003w.;
abaSia, 2003 _ bgeraTSesatyvisobis axalgamovlenili rigisaTvis qarTve-
lur enebSi: arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis institutis 62-e
samecniero sesiis masalebi, gv. 3-7, 2003w.
abaSia, 2004 _ sibilantur spirantTa refleqsebisaTvis daRestnur enebSi.
I: enaTmecn. institutisa da Tsu filol. fak-is XV samecniero
sesiis – àrn. Ciqobavas sakiTxavebi~ – masalebi, Tb., 2004w. 20-23
aprili, gv. 7-9.
abaSia, 2004 _ sibilantur spirantTa SesatyvisobisaTvis daRestnur da
qarTvelur enebSi. XXIV respublikuri dialeqtologiuri
samecniero sesiis masalebi, gv. 11-13, Tb., 2004;
abaSia, 2004 _ sibilantur spirantTa refleqsebisaTvis daRestnur enebSi.
II: samecniero-literaturuli Jurnali ènis saxli~, #1 (9), gv. 16-
19, Tb., 2004;
abaSia, 2004 _ sibilantur spirantTa da afrikatTa sistemis
SedgenilobisaTvis daRestnur da qarTvelur enebSi, I: Tsu
kavkasiur enaTa kaTedris daarsebis 70 wlisTavisadmi miZRvnili
saiubileo krebuli, Tb., 2004, gv. 128-135;
abaSia, 2004 _ bgeraTSesatyvisobis axalgamovlenili rigisaTvis
qarTvelur enebSi. II: `qarTvelologiuri krebuli~, III, Tb., 2004,
gv. 3-10.
abaSia, 2004 _ sibilantur afrikatTa sistema daRestnur enebSi. I: enaTm.
institutis 63-e samecniero sesiis masalebi, 7-8 gv. 14-15 dek.
2004w.;
abaSia, 2004 _ bgeraTSesatyvisobis erTgvarovani fonetikuri procesebi
daRestnur da qarTvelur enebSi: Tsu kavkasiur enaTa kaTedris
saiubileo saerTaSoriso konferenciis programa, Tb., 2004w.;
abaSia, 2004 _ sxvadasxva lokaluri rigis sibilantur fonemaTa
monacvleobisaTvis qarTvelur da daRestnur enebsa da
dialeqtebSi: krebuli `qarTveluri memkvidreoba~, t. VIII, q.
quTaisi, 2004 w., gv. 7-11;
157
abaSia, 2005 _ `sisina-sibilanturi~ da `SiSina-sibilanturi~ daRestnuri
enebi: enaTmecn. inst-isa da Tsu fil. fak.-is sam. sesiis – àrn.
Ciqobavas sakiTxavebi – XVI~ - masalebi, gv. 5-7, Tb., 2005w.;
abaSia, 2005 _ sibilantur fonemaTa stubtituciisaTvis iberiul-
kavkasiur enebSi: samecn.-lit. Jurnali ènis saxli~, #1, gv. 7-14,
Tb., 2005w.;
abaSia, 2005 _ bgeraTSesatyvisobis logikuri safuZvlebisaTvis
qarTvelur enebSi, I: samecniero-saganmanaTleblo Jernali
`qarTuli ena da logika~; gv. 3-8, Tb., 2005w., ivnisi-dekemberi;
abaSia, 2005 _ sibilantur fonemaTa SeTavsebadobis wesi saerTo-
qarTveluri fuZe-enis Ziriseul struqturebSi: XXV resp.-uri
dialeqtologiuri samecn. sesiis masalebi; gv. 8-9, Tb., 2005w.;
abaSia, 2005 _ sibilantur fonemaTa sisina da SiSina saxeobebis monacv-
leo bisaTvis qarTvelur enebsa da dialeqtebSi. II: krebuli
`qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi~, t. IX, Tb., 2005w.;
abaSia, 2005 _ xunZuri enis sibilanturi fonematuri sistema da
daRestnur enaTa SedarebiTi fonetikis zogierTi sakiTxi:
enaTmecnierebis inst.-is 64-e samecniero sesiis masalebi, gv. Tb.,
2005w.;
abaSia, 2005 _ sibilantur fonemaTa sisina da SiSina saxeobebis monacv-
leobisaTvis qarTvelur enebsa da dialeqtebSi. II: krebuli
`qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi~, t. IX, Tb., 2005w.;
abaSia, 2006 _ `kavkasiuri bgerebi” da daRestnur enaTa fonematuri
sistema. samecniero sesiis _ “arnold Ciqobavas sakiTxavebi.
XVII”_ masalebi, Tb., 2006 w., 2-5 maisi, gv. 7-9;
abaSia, 2006 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. XV, XXVI respublikuri
dialeqtologiuri samecniero sesiis masalebi, Tb., 2006w., 14-16
noemberi, gv. 10-11;
abaSia, 2006 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. XVI., arn. Ciqobavas
enaTmecnierebis institutis 65-e samecniero sesiis masalebi, Tb.,
2006w., 25-28 dekemberi, gv. 9-10;
abaSia, 2007 _ saerTo-qarTveluri leqsikidan. XVII. samecniero sesiis -
@arn. Ciqobavas sakiTxavebi. XVIII@ - masalebi, Tb., 2007 w. 10-13
aprili; gv. 7-8;
158
abaSia, 2007 _ TanxmovanTa gadawevis saerTo wesi qarTvelur enebsa da
daialeqtebSi. Tsu humanitarul mecnierebaTa fakultetis I
samecniero konferenciis programa, Tb., 2007 w. 25-27 ivnisi.
abaSia, 2007 _ qarTuli dialeqturi leqsika da saerToqarTveluri fuZe-
enis rekonstruqciis zogierTi sakiTxi. XXVII respublikuri
dialeqtologiuri samecniero sesiis masalebi. Tb., 2007w. 9-10
noemberi; gv. 7-10.
abaSia, 2007 _ bgeraTSesatyvisobis zogierTi saerTo wesisaTvis iberiul-
kavkasiur enebSi. kavkasiologTa I saerTaSoriso kongresis
masalebi, Tb., 2007w., gv 5-9;
abaSia, 2007 _ Исторические и ареальные черты фонематической системы картвельских
и дагестанских языков. q. laifcigis maqs plankis evoluciuri
anTropologiis institutis saerTaSoriso konferenciis
programa da moxsenebis eleqtronuli versia (http://www.eva.mpg.de),
q. laifcigi, 2007w., 7-9 dekemberi;
abaSia, 2007 _ qarTveluri fuZe-enis sibilantur fonemaTa
rekonstruqciis zogierTi sakiTxi. II. “kavkasiologiuri
krebuli”, Tb., 2007w.
abaSia, 2007 _ afxazur-adiRur enaTa SedarebiT fonetikaSi dadgenili
zogierTi wesis saerTo iberiul-kavkasiuri mniSvnelobisaTvis.
qeT. lomTaTiZis saiubileo respublikuri samecniero
konferenciis programa, Tb., 2007w. 12-13 Tebervali.
abulaZe 1960: il. abulaZe, Zveli qarTulis leqsikidan: ike, XII, Tbilisi.
abulaZe 1973: il. abulaZe, Zveli qarTuli enis leqsikoni,
Tbilisi.
avaliani 1995: g. avaliani, qarTul-megrul-svanuri sityvari,
Tbilisi, 1905.
andronikaSvili 1966: m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli
enobrivi urTierTobidan, Tbilisi.
axvlediani 1938: g. axvlediani, zogadi da qarTuli enis fonematikis
sakiTxebi, I, Tbilisi.
beriZe 1956: v. beriZe, rogor aRiniSneba <<simwaris>> cneba megrulSi?:
Tsu Sromebi, 61, Tbilisi.
159
berozaSvili, mesxiSvili, nozaZe 1981: T. berozaSvili, m. mesxiSvili, l.
nozaZe, qarTluli dialeqtikis leqsikoni (masalebi), Tbilisi.
gagua 1970: k. gagua, erTi tipis dronakli zmnebi svanurSi: ike, XVII,
Tbilisi.
gamyreliZe 1959: T. gamyreliZe, sibilantTa Sesatyvisobani da qarTvelur
enaTa uZvelesi struqturis zogi sakiTxi, Tbilisi.
gamyreliZe 1968: T. gamyreliZe, dezafrikatizacia svanurSi. <<gadaweris
wesebi>> diaqroniuli fonologiaSi, Tbilisi.
gamyreliZe, maWavariani 1965: T. gamyreliZe, g. maWavariani, sonantTa
sistema da ablauti qarTvelur enebSi, Tbilisi.
geleniZe 1974: l. geleniZe, adamianis anatomia-fiziologiasTan
dakavSirebuli leqsika Zvel qarTulSi (sxva qarTveluri enebis
monacemebTan SedarebiT), Tbilisi.
gigineiSvili 1965: b. gigineiSvili, jaWv-isa da Zewkv-is
urTierTmimarTebisaTvis: saq. mecn. akad. moambe, XXXVIII, 3,
Tbilisi.
gigineiSvili 1967: b. gigineiSvili, etimologiuri SeniSvnebi bibliis
qarTul TargmanTa leqsikis gamo: k. kekeliZis saxelobis
xelnawerTa institutis IX samecniero sesia (muSaobis gegema da
moxsenebaTa Tezisebi), Tbilisi.
gigineiSvili 1975: b. gigineiSvili, eTnomim henioxis warmomavlobisaTvis:
<<macne>> (istoriis ... seria), I, Tbilisi.
gigineiSvili 1979: b. gigineiSvili, etimologiuri dakvirvebani qarTvelur
enebSi: <<macne>> (enisa da lit. seria), I, Tbilisi.
gigineiSvili 1981a: b. gigineiSvili, masalebi qarTuli enis etimologiuri
leqsikonisaTvis: <<macne>> (enisa da lit. seria), 2, Tbilisi.
saerTo leqsikur fondSi: Tsu Sromebi, 245 (enaTmecniereba 8), Tbilisi.
gigineiSvili 1985: b. gigineiSvili, zogi etnografiuli terminis
warmoamvlobisaTvis qarTvelur enebSi: <<macne>> (istoriis ...
seria), 2, Tbilisi.
gigineiSvili, sarjvelaZe 1978: b. gigineiSvili, z. sarjvelaZe,
nanaTesaobitari mimiarTulebiTisa da nanaTesaobiTari
daniSnulebiTis adgili Zveli qarTulisa da qarTveluri enebis
brunvaTa sistemaSi: mravalTavi, VI, Tbilisi.
160
goniaSvili 1938: T. goniaSvili, dialeqtizmebisaTvis hadiSis ZeglSi:
enimkis moambe, IV-2, Tbilisi.
goniaSvili 1940: T. goniaSvili, leqsikuri Sexvedrebi CaCnurisa
qarTvelur enebTan: enimkis moambe, V-VI, Tbilisi.
gudava 1950: t. gudava, zanuri (megrul-Wanuri) srulxmovnobis axsnis cda:
saq. mecn. akad. moambe, XI, 7, Tbilisi.
gudava 1954: t. gudava, qarTul-xunZuri leqsikuri Sexvedrebis Sesaxeb: sa.
mecn. akad. moambe, XV, 10, Tbilisi.
gudava t., imnaiSvili d., lomTaZe el., mahomedbekova z., cercvaZe il.,
1952.: xunZur-andiur-didour enaTa bgeraTSesatyvisobisTvis;
saqarTvelos mecnierebTa akademiis enaTmcnierebis institutis III
(IX) samecniero sesiis Tezisebi, Tbilisi
gudava 1958: t. gudava, xmabaZvis erTi saxeoba megrulSi: enaTmecnierebis

institutis XVI samecniero sesia (muSaobis gegma da moxsenebaTa
Tezisebi), Tbilisi.
gudava 1964a: t. gudava, regresuli dezafrikatizaciis erTi SemTxveva
zanurSi (megrul-WanurSi): saq. mecn. akad. moambe, XXXIII, 2,
Tbilisi.
gudava 1964b: t. gudava, mercxali (etimologiuri Zieba): ike, XIV, Tbilisi.
gudava 1974: t. gudava, fuZedrekadi zmnebi megrulSi: <<macne>> (enisa da
lit. seria), 4. Tbilisi.
gudava 1979: t. gudava, bagismieri Tanxmovnebi CqamierTa win megrulSi:
saenaTmecniero krebuli, Tbilisi.
gudava, gamyreliZe 1981: t. gudava, T. gamyreliZe, TanxmovanTkompleqsebi
megrulSi: <<akaki SaniZes>>, Tbilisi.
danelia 1976: k. danelia, vnebiTi gvaris warmoebisaTvis kolxurSi: Tsu
Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, 19, Tbilisi.
danelia 1984: k. danelia, megrul-Wanuri leqsika s. s. orbelianis
leqsikonSi: Tsu Sromebi, 245 (enaTmecniereba 8), Tbilisi.
danelia, canava 1991: k. danelia, a. canava, qarTuli xalxuri sityviereba,
megruli teqstebi, II, Tbilisi.
eliava 1987: g. eliava, megrul-qarTuli leqsikoni, Tbilisi.
161
erTeliSvili 1950: f. erTeliSvili, <<sxva>> sityvis etimologiisaTvis:
Tsu studentTa Sromebi, V, Tbilisi.
erTeliSvili 1976: f. erteliSvili, zmnuri fuZeebis fonematuri
struqturisa da istoriis sakiTxebi qarTulSi, Tbilisi.
erTeliSvili 1980: f. erTeliSvili, saxelur fuZeTa fonematuri
struqturisa da istoriis sakiTxebi, Tbilisi.
zurabiSvili 1962: T. zurabiSvili, odnaobiTis formaTa istoriisaTvis
qarTvelur enebSi: saq. mecn. akad. moambe, XXIX, Tbilisi.
Tandilava, narakaZe 1986: z. Tandilava, c. narakiZe, zanuri leqsikis
kvali aWarul dialeqtSi: aWaruli dialeqtis dargobrivi
leqsika, V, Tbilisi.
Tedeevi 1988: o. Tedeevi, narkvevebi osur-qarTuli enobrivi
urTierTobidan, Tbilisi.
Tofuria 1926: v. Tofuria, fonetikuri dakvirvebani qarTvelur enebSi: I
bgeriT movlenaTa Tanmimdevroba: mimomxilveli, I, tfilisi.
Tofuria 1927a: v. Tofuria, saxelTa daboloebis istoriisaTvis svanurSi:
tfilisis universiteteis moambe, VII tfilisi.
Tofuria 1927: v. Tofuria, fonetikuri dakvirvebani qarTvelur enebSi, III
? da x sibilantur-afrikatebTan mezobolobaSi: saqarTvelos
arqivi, tfilisi.
Tofuria 1930: v. Tofuria, fonetikuri dakvirvebani qarTvelur enebSi, II
bgeriT movlenaTa Tanmimdevroba: tfilisis universitetis
moambe, X tfilisi.
Tofuria 1931: v. Tofuria, svanuri ena, I, zmna, tfilisi.
Tofuria 1937a: v. Tofuria, zogierTi brunvis genezisisaTvis megrul-
WanurSi: enimikis moambe, I, tfilisi.
Tofuria 1937b: v. Tofuria, -enj sufiqsi megrulSi: enimkis moambe, I,
tfilisi.
Tofuria 1940b: v. Tofuria, qarTvelur enaTa sityvawarmoebidan, III –en, m-,
-ar, se-, -aqa afiqsebisaTvis: Tbilisis universitetis Sromebi,
XV, Tbilisi.
Tofuria 1941: v. Tofuria, fonetikuri dakvirvebani qarTvelur enebSi, V
v sonantis gadasvla Rv, gv, qv-d: enikis moambe, X, Tbilisi.
162
Tofuria 1943c: v. Tofuria, zmnis uZvelesi sufiqsaciisaTvis qarTulSi:
saq. mecn. akad. moambe, III, 5, Tbilisi.
Tofuria 1944: v. Tofuria, brunebis sistemisaTvis svanurSi sxva
qarTvelur enaTa brunebasTan SeadrebiT: saq. mecn. akad. moambe,
V, 3, Tbilisi.
Tofuria 1946: v. Tofuria, reduqciisaTvis qarTvelur enebSi: ike, I,
Tbilisi.
Tofuria 1947: v. Tofuria, qarTvelur enata sityvawarmoebidan, IV
xmovanTavsarTovani saxelebi; Tbilisis universitetis Sromebi,
XXXIb, Tbilisi.
Tofuria 1960: v. Tofuria, qarTvelur enaTa SedarebiTi fonetikis
zogierTi sakiTxi: ike, XII, Tbilisi.
Tofuria 1979: v. Tofuria, Sromebi, III, Tbilisi.
Tofuria 1991: v. Tofuria, zogierTi qarTuli sityvis etimologia:
etimologiuri Ziebani, Tbilisi.
imnaiSvili 1971: i. imnaiSvili, qarTuli enis istoriuli qrestomaTia, t. I.
nakv. I, Tbilisi.
kartozia 1970: g. kartozia, alzuri teqstebi (aTinuri kilokavis
nimuSebi): <<macne>> (enisa ad lit. seria), 4, Tbilisi.
kartozia 1979: g. kartozia, ramdenime saerToqarTveluri fuZisaTvis
qarTulsa da megrul-lazurSi: aWaruli dialeqtis dargobrivi
leqsika, II, Tbilisi.
kartozia 1984: g. kartozia, sibilantTa Sesatyvisobi darRvevaTa
axsnisaTvis qarTvelur enebSi: macne, 2, Tbilisi.
kartozia 1986: g. kartozia, ramdenime saerToqartveluri fuZisaTvis
qarTulsa da megrul-lazurSi, II: aWaruli dialeqtis
dargobrivi leqsika, V, Tbilisi.
kartozia 1990: g. kartozia, qarT. Wu : zan. wkv bgeraTSesatyvisobisaTvis:
kartozia 1996: g. kartozia, ramdenime qarTveluri fuZisaTvis megrulsa
da lazurSi: anton pirvelis (bagrationis) dabadebidan 275-e
wlisTavisadmi miZRvnili samecniero sesia, Tbilisi.
kaxaZe 1987: o. kaxaZe, leqsikuri zanizmebisaTvis imerulSi: ike, XXI,
Tbilisi.
163
lomTaTiZe 1945: q. lomTaTiZe, afxazuri afsaa/afsaati (<<frinveli>>)
sityvis etimologiisaTvis: saq. mecn. akad. moambe, VI, 4, Tbilisi.
lomTaTiZe 1959: q. lomTaTiZe, l/r monacvleobisaTvis qarTvelur enebSi:
saq. mecn. akad. sazogad. mecn. gany. moambe, I, Tbilisi.
lomTaTiZe 1962: q. lomTaTiZe, winaenismier spirantTa
uZvelesisistemisaTvis qarTvelur enebSi: saq. mecn. akad. moambe,
XXIX, 2, Tbilisi.
lomTaTiZe 1962: q. lomTaTiZe, <<erTi>> ricxviTi saxelis istoriisaTvis
qarTvelursa da afxazur-adiRur enebSi: ike, XIII, Tbilisi.
lomTaTiZe 1984: q. lomTaTiZe, kompleqsTagan momdinare bilabilauri
xSulebi qarTvelur enebSi, Tbilisi.
maWavariani 1959: g. maWavariani, SedarebiTi xarisxis formaTa

genezisisaTvis qarTvelur enebSi: Tbilisis universitetis
Sromebi, 71, Tbilisi.
maWavariani 1961: g. maWavariani, recenzia v. polakis naSromze
(Contributions a’ la grammaire historique des langues
kartvelliennes: Archiv Orientalni, XXII, 1-2, Praha, 1955):
qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi, II, Tbilisi.
maWavariani 1962: g. maWavariani, svanuri meSxe (<<Savi>>) sityvis
etimologiisaTvis: ike, XII, Tbilisi.
maWavariani 1965: g. maWavariani, saerTo qarTveluri konsonanturi sistema,
Tbilisi.
maWavariani 1969: g. maWavariani, qarTvelur enaTa diaqroniuli
fonologiis zogierTi sakiTxi: Tbilisis universiteti giorgi
axvledians, Tbilisi.
maWavariani d. 1970: d. maWavariani, qarTvelur enaTa leqsikis istoriidan,
IV qarT. wver- fuZis zanuri SesatyvisisaTvis: quTaisis ped.
institutis Sromebi, XXXIII, quTaisi.
maWavariani d. 1975: d. maWavariani, qarTvelur enaTa leqsikis istoriidan:
filologia, I (moxsenebaTa Tezisebi), Tbilisi.
mahometovi al., 1976: konsonatTa sistemis korelacia darguuli enis

dialeqtebSi, ikew, III, Tb.,.
164
meliqiSvili 1975: i. meliqiSvili, e>i procesi zanur dialeqtebSi da
xmovanTa Sesatyvisobis erTi darRveva qarTvelur enebSi:
<<macne>> (enisa da lit. seria), 4, Tbilisi.
meliqiSvili 1981: i. meliqiSvili, qarTvelur enaTa ori izolirebuli
bgeraTfardobis axsnisaTvis: Tanamedrove zogadi
enaTmecnierebis sakiTxebi, Tbilisi.
memiSiSi 1983: o. memiSiSi, qarTuli Svind-/Sind- fuZis zanuri Sesatyvisi:
memiSiSi 1997: o. memiSiSi, qarTvelur enaTa leqsikidan, II, Tbilisi.
nadareiSvili 1971: l. nadareiSvili, erTi saerToqarTveluri Ziris
Sesaxeb: <<macne>> (enisa da lit. seria), 3, Tbilisi.
nadareiSvili 1974: l. nadareiSvili, wk/Wk kompleqsiani xmabaZviTi
sityvebi qarTvelur enebSi: qarTvelur enaTa struqturis
sakiTxebi, IV, Tbilisi.
nadareiSvili 1975: l. nadareiSvili, saerToqarTveluri leqsikidan:
nadareiSvili 1978: l. nadareiSvili, WanurSi daculi Zveli qarTuli
leqsikidan: ike, XX, Tbilisi.
nadareiSvili 1981: l. nadareiSvili, saerTqarTveluri leqsikidan
svanurSi: qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi, V, Tbilisi.
nozaZe 1992: l. nozaZe, TanxmovanTSesatyvisobis erTi SemTxvevis gamo
qarTvelur enebSi: ike, XXXI, Tbilisi.
oniani 1962: a. oniani, qarTvelur enaTa bgeraTSesatyvisobis zogi
sakiTxi: saq. mecn. akad. sazogad. mecn. gany. moambe, I, Tbilisi.
oniani 1978: a. oniani, qarTvelur enaTa istoriuli morfologiis
sakiTxebi, Tbilisi.
oniani 1989: a. oniani, qarTvelur enaTa SeadrebiTi gramatikis sakiTxebi,
saxelTa morfologia, Tbilisi.
oniani 1998: a. oniani, svanuri ena, Tbilisi.
osiZe 1987: e. osiZe, svanuri enis leqsikis SesawvlisaTvis istoriuli
TvalsazrisiT: etimologiuri Ziebani, Tbilisi.
JRenti 1938: s. JRenti, Wanuri teqstebi, arqabuli kilokavi, tfilisi.
165
JRenti 1949: s. JRenti, svanuri enis fonetikis ZiriTadi sakiTxebi,
Tbilisi.
JRenti 1953: s. JRenti, Wanur-megrulis fonetika, Tbilisi.
JRenti 1960: s. JRenti, qarTvelur enaTa SedarebiTi fonetika, I marcvlis
sagebulebis problema, Tbilisi.
rogava 1943: g. rogava, xSulTa oTxeulebrivi sistemisaTvis kavkasiur
enebSi: saq. mecn. akad. moambe, IV, 8, Tbilisi.
rogava 1945: g. rogava, wamal- sityvis etimologiisaTvis: saq. mecn. akad.
moambe, VI, 3, Tbilisi.
rogava 1946: g. rogava, faringalur xSulTa rigisaTvis qarTvelursa da
adiReur enebSi: ike, I, Tbilisi.
rogava 1947: g. rogava, disimilaciuri dezafrikatizaciis erTi saxeoba
1947: g. rogava, disimilaciuri dezafrikatizaciis erTi saxeoba
zanurSi: Tbilisis universitetis Sromebi, XXXb, Tbilisi.
rogava 1949: g. rogava, qarTvelur enaTa bgeraTSesatyvisobidan _ megr. r:
qarT. g: saq. mecn. akad. moambe, X, 8, Tbilisi.
rogava 1952-1953: g. rogava, naafiqsari d-s fonetikuri saxecvlilebani da
zeca fuZis agebulebis sakiTxi: quTaisis ped. institutis
Sromebi, XI, quTaisi.
rogava 1953: g. rogava, qarTvelur enaTa fonetikis istoriul- SedarebiTi
Seswavlis ZiriTadi sakiTxebi: ike, IV, Tbilisi.
rogava 1954: g. rogava, iberiul-kavkasiur enaTa saerTo kuTvnilebis
Tesvis aRmniSvneli fuZe: ike, VI, Tbilisi.
rogava 1959b: g. rogava, qarTvelur enaTa bgeraTSesatyvisobidan qarT. r :
zan. j: qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi, I, Tbilisi.
rogava 1959b: g. rogava, mcenaris aRmniSvneli erTi saerTo iberiul-
kavkasiuri fuZisaTvis: ike, XI, Tbilisi.
rogava 1960: g. rogava, bgeraTSesatyvisobaTa darRvevis SemTxvevebisaTvis
qarTvelur enebSi: ike, XII, Tbilisi.
rogava 1960b: g. rogava, zogi geografiuli saxelis (oCamCire, tyauru)
SedgenilobisaTvis: Tbilisis universitetis Sromebi, 93,
Tbilisi.
rogava 1962: g. rogava, qarTvelur enaTa istoriuli fonetikis sakiTxebi,
Tbilisi.
166
rogava 1965: g. rogava, decesiur-harmoniul kompleqsTa sistemisa da
istoriisaTvis qarTvelur enebSi: <<macne>> (enisa da lit.
seria), 2, Tbilisi.
rogava 1977: g. rogava, wam da wuT sityvaTa amosavali semantika:
rogava 1978: g. rogava, dixaSxo sityvis SedgenilobisaTvis: Tbilisis
universitetis Sromebi, 200, Tbilisi.
rogava 1979: g. rogava, qarTuli RviZl fuZis amosavali saxeobisaTvis:
<<arnold Ciqobavas>>, Tbilisi.
rogava 1987: g. rogava, waTe _ lazikis mefeTa saxelis warmomavloba:
rogava 1988: g. rogava, qarTuli sxlavs zmnis sxal- fuZe da misi zanuri
Sesatyvisi: etimologiuri Ziebani, Tbilisi.
rogava 1990: g. rogava, suro saxelis variantebi qarTvelur enebSi:
samuSia 1971: k. samuSia, qarTuli xalxuri poeziis masalebi, megruli
nimuSebi, Tbilisi.
sarjvelaZe 1964: z. sarjvelaZe, zanizmebi gurulSi: goris ped.
institutis Sromebi, X, Tbilisi.
sarjvelaZe 1970: z. sarjvelaZe, ori zanuri zmnuri Ziris Zvel qarTuli
SesatyvisobisaTvis: saq. mecn. akad moambe, 58, I, Tbilisi.
sarjvelaZe 1971: z. sarjvelaZe, sul da sun leqsemaTa
urTierTmimarTebisaTvis: saq. mecn. akad. moambe, 62, I, Tbilisi.
sarjvelaZe 1974: z. sarjvelaZe, qarTuli kuarcx Ziris svanuri
SesatyvisobisaTvis: saq. mecn. akad. moambe, 73, 3, Tbilisi.
sarjvelaZe 1975: z. sarjvelaZe, qarTuli saliteraturo enis istoriis
sakiTxebi, Tbilisi.
sarjvelaZe 1976: z. sarjvelaZe, ori zanuri zmnuri Ziris qarTuli
SesatyvisobisaTvis: saq. mecn. akad. moambe, 81, I, Tbilisi.
sarjvelaZe a980: z. sarjvelaZe, zogi saerTqartveluri leqsemis
etimologiisaTvis: <<macne>> (enisa da lit. seria), 4, Tbilisi.
sarjvelaZe 1982: z. sarjvelaZe, erTi zmnuri formis Sesaxeb: saq. mecn.
akad. moambe, 108, 2, Tbilisi.
167
sarjvelaZe 1999a: z. sarjvelaZe, etimologiuri SeniSvnebi: Tsu
filologiis fakultetisa da Tsu filialebis II samecniero
sesia (masalebi), Tbilisi.
suxiSvili 1983: m. suxiSvili, erTi qarTveluri Sesatyvisobis Sesaxeb:
saenaTmecniero Ziebani, Tbilisi.
suxiSvili 1987: ori qarTuli fuZis Sesatyvisis Sesaxeb: etimologiuri
Ziebani, Tbilisi.
fenrixi 1984: h. fenrixi, veralur TanxmovanTa disimilaciuri
ganuviTarebloba megrulSi: saq. mecn. akad. moambe, 116, I,
Tbilisi.
fenrixi, sarjvelaZe, 2000: fenrixi h., sarjvelaZe z., qarTvelur enaTa
etimologiuri leqsikoni, Tbilisi
fenrixi, sarjvelaZe 1990: h. fenrixi, z. sarjvelaZe, qarTvelur enaTa

etimologiuri leqsikoni, Tbilisi.
fogti 1961: h. fogti, qarTuli enis fonematikuri struqtura, Tbilisi.
qavTaraZe 1985: i. qavTaraZe, qarTuli enis moxeuri dialeqti, Tbilisi.
qaldani 1955: m. qaldani, svanuri enis laxamuluri kilokavis fonetikuri
Taviseburebani: ike, VII, Tbilisi.
qaldani 1969: m. qaldani, svanuri enis fonetika, I umlautis sistema
svanurSi, Tbilisi.
qerqaZe 1974a: qerqaZe, cxovelebis aRmniSvneli leqsika Zvel qarTulSi,
Tbilisi.
qobalava 1958: i. qobalava, afrikatizaciis procesebi iberiul-kavkasiur
enebSi: ike, IX-X, Tbilisi.
quTelia 1986: n. quTelia, konsonanturi jgufebi WanurSi (lazurSi):
iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis <<weliwdeuli>>, XIII,
Tbilisi.
quTelia 1989: n. quTelia, SrC da CSr struqturis konsonanturi jgufebi
WanurSi (lazurSi): iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis
<<weliwdeuli>>, XVI, Tbilisi.
quTelia 2007: quTelia n., lazuris fonematuri struqtura, Tbilisi,
Rlonti 1974: al. Rlonti, qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona, I, Tbilisi.
Rlonti 1975: al. Rlonti, qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona, II, Tbilisi.
168
SaniZe 1919: a. SaniZe, nasaxelari zmnebi qarTulSi: tfilisis
universitetis moambe, I, tfilisi.
SaniZe 1920: a. SaniZe, subieqturi prefiqsi meore pirisa da obieqturi
prefiqsi mesame pirisa qarTul zmnebSi, tfilisi.
SaniZe 1923a: a. SaniZe, uZvelesi qarTuli teqstebis aRmoCenis gamo:
tfilisis universitetis moambe, II, tfilisi.
SaniZe 1923b: a. SaniZe, haemeti teqstebi da maTi mniSvneloba qartuli enis
istoriisaTvis: tfilisis universitetis moambe, III, tfilisi.
SaniZe 1953: a. SaniZe, qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, Tbilisi.
SaniZe 1958: a. SaniZe, etimologiuri SeniSvnebi: naTesaobis aRmniSvneli
erTi termini qarTulSi: saq. mecn. akad. moambe, XX, 2, Tbilisi.
SaniZe 1965: a. SaniZe, etimologiuri SeniSvnebi: saq. mecn. akad. moambe, 38,
3, Tbilisi.
SaniZe 1976: a. SaniZe, Zveli qarTuli enis gramatika, Tbilisi.
SaniZe 1984: a. SaniZe, Txzulebani, I, Tbilisi.
mz. SaniZe 1960: mz. SaniZe, Zveli qarTuli enis leqsikidan: saq. mecn. akad.
xelnawerTa institutis moambe, II, Tbilisi.
SaraSeniZe 1991: T. SaraSeniZe, svanur-qarTul-zanuri Sesatyvisobis
zogierTi sakiTxi: ike, XXX, Tbilisi.
CantlaZe 1974: i. CantlaZe, i xmovanze daboloebul saxelTa buneba
svanurSi: qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi, IV, Tbilisi.
CantlaZe 1998: i. CantlaZe, qarTvelologiuri Ziebani, I, Tbilisi.
Ciqobava 1936: arn. Ciqobava, Wanuris gramatikuli analizi, tfilisi.
Ciqobava 1938: arn. Ciqobava, Wanur-megrul-qarTuli SedarebiTi leqsikoni,
tfilisi.
Ciqobava 1940a: arn. Ciqobava, mesame piris subieqtis uZvelesi niSani
qarTvelur enebSi: enimikis moambe, V-VI, Tbilisi.
Ciqobava 1940b: arn. Ciqobava, qarTuli Zval- fuZis zanuri
SesatyvisisaTvisL ssrk mecn. akad. saqarTvelos filialis
moambe, I, I, Tbilisi.
Ciqobava 1942: arn. Ciqobava, saxelis fuZis uZvelesi agebuleba qarTvelur
enebSi, Tbilisi.
Ciqobava 1953: arn. Ciqobava, etimologia Zveli qarTuli terminebisa
<<bRuari>>, <<samxari>>: ike, V, Tbilisi.
169
Ciqobava 1954: arn. Ciqobava, erTi Zveli saerTo iberiul-kavkasiuri fuZis
Sesaxeb mevenaxeobis terminSi: ike, VI, Tbilisi.
Ciqobava 1965: arn. Ciqobava, iberiul-kavkasiur enaTa Seswavlis istoria,
Tbilisi.
Ciqobava 1974: arn. Ciqobava, adgilis saxelTa warmoebis tipebi da maTi
istoriuli urTierToba qarTulSi: ike, XIX, Tbilisi.
Ciqobava 1979: Ciqobava arn., iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis Sesavali,
Tbilisi
Ciqobava, cercvaZe, 1962 _ arn. Ciqobava, il. cercvaZe, xunZuri ena,
Tbilisi.
Cuxua 2000-2003 _ Cuxua m., qarTvelur ena-kiloTa SedarebiTi leqsikoni,
Tbilisi
cercvaZe 1965: cercvaZe il., andiuri ena, Tbilisi
cindeliani 1969: u. cindeliani, zogi saerTo-qarTveluri fuZis

etimologiisaTvis: saq. mecn. akademiis xelnawerTa institutis
XI samecniero sesia, Tbilisi.
cqitiSvili 1975: T. cqitiSvili, mkuecar fuZisaTvis Zvel qarTulSi:
<<macne>> (enisa da lit. sesia), 4, Tbilisi.
cxadaia 1996: p. cxadaia, zak- (: qarT. bzek-) zmnuri fuZe megrulSi:
filologiis fakultetis samecniero sesia, Tbilisi.
cxadaia 1998a: p. cxadaia, zogi topoleqsemis Sesaxeb megrulSi: Tsu
filologiis fakultetis samecniero sesia, Tbilisi.
cxadaia 1998b: p. cxadaia, qarTul-zanur SesatyvisTa erTdroulad
arsebobis faqti samegrelos toponimiaSi: arn. Ciqobavas
sakiTxavebi, Tbilisi.
ZoweniZe 1994: q. ZoweniZe, zemoimeruli leqsikoni, Tbilisi

Waraia 1895: Waraia 1896: p. Waraia, megruli dialeqtis anTesaobrivi
damoukidebloba qarTulTan (masala): <<moambe>>, X, XII, 1895; I,
1896, tfilisi.
170
Waraia 1918: p. Waraia, qarTul-megruli da megrul-qarTuli SeadrebiTi
leqsikoni (masalebi iafetur enebis mkvlevarTaTvis) (xelnaw.),
tfilisi.
Waraia 1997: p. Waraia, megrul-qarTuli leqsikoni, Tbilisi.
WinWarauli 1987: a. WinWarauli, qarTvelur enaTa leqsikidan:
etimologiuri Ziebani, 1987.
WumburiZe 1969: z. WumburiZe, toponimikuri Ziebani: Tbilisis universiteti
giorgi axvledians, Tbilisi.
javaxiSvili 1913: i. javaxisvili, qarTveli eris istoria, I, tfilisi.
javaxiSvili 1918: i. javaxiSvili, qarTveli eris mokle istoria, quTaisi.
javaxiSvili 1923: i. javaxiSvili, axlad aRmoCenili uZvelesi qarTuli
xelnawerebi da maTi mniSvneloba mecnierebisaTvis: tfilisis
universitetis moambe, II, tfilisi.
javaxiSvili 1937: i. javaxiSvili, qarTuli da kavkasiuri enebis
Tavdapirveli bineba da naTesaoba, tfilisi.
javaxiSvili 1950: i. javaxiSvili, saqarTvelos kavkasiisa da maxlobeli
aRmosavleTis istoriul-eTnologiuri problemebi, Tbilisi.
janaSvili 1906: m. janaSvili, qarTuli gramatika, tfilisi.
janaSia 1959: s. janaSia, Sromebi, III, Tbilisi.
Алексеев 1985: Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики

лезгинских языков, Москва, 1985;
Бокарев 1960: Бокарев Е. А., Введение и сравнительную фонетику дагестанских языков,
Махачкала
Гигинеишвили 1977: Гигинеишвили В. К., Сравнительная фонетика дагестанских
языков, Тбилиси
Гудава 1964: Гудава Т. Е., Консонантизм андийских языков, Тбилиси, 1964;
СИЛДЯ. - Сравнительно-историческая лексика дагестанских языков, Москва, 1971;
Талибов Б. Б., Сравнительная фонетика лезгинских языков, Москва, 1980;
Фонетическая система дагестанских языков, тематический сборник статей,
Махачкала, 1981;
Хайдаков С. М., Сравнительно-сопоставительный словарь дагестанских языков, Москва,
1973;
Чикобава А. С., Узловые вопросы исторической фонетики иберийско-кавказских языков,
ЕИКЯ, I, Тбилиси, 1974;
171
Языки народов СССР, т. IV, Иберийско-кавказские языки, Москва, 1967;
Tmbetzkoy N., Studien aud dcm Gcbietc der vcrglcichenden Lautlchre dcr nordkaukasisciicii
Sprachen, Leipzig, 1926;
Trubetzkoy N., Die Konsonanteiisystcme der ostkaukasischen Sprachen, “Caucasica”, 8,
Leipzig, 1931.
Кипшидзе 1914: И. Кипшидзе, «Грамматика мингрельского (иверского) языка» с
хрестоматией и словарем»: «Материалы по яфетическому языкознанию», VII,
Санкт-Петерсбург.
Климов 1960: Г. Климов, Опыт реконструкции фонемного состава общекартвельского
языка-основы: Известия АН СССР, ОЛЯ, т. XIX, вып. I, Москва.
Климов 1962: Г. Климов, Склонение в картвельских языках в сравнительно-историческом
аспекте, Москва.
Климов 1969: Г. Климов, Абхазско-картвельские лексические параллели: “Этимология”
1967, Москва .
Климов 1971а: Г. Климов, Кавказские этимологии: Этимология 1968, Москва.
Климов 1972b: Г. Климов, Этимология 1968, Москва.
Климов 1972: Г. Климов, О некоторых словарных общностях картвельских и нахско-
дагестан-скик языков:Этимология 1970, Москва.
Климов 1373: Г. Климов, Дополнения к этимоло-. гическому словарю картвельских
языков: Этимология 1971, Москва.
Климов 1988: Г. Климов, Дополнения к этимологическому словарю картвельских
языков: Этимология 1985, Москва.
Климов, Мачавариани 1966: Г. Климов, Г. Мачава-риани, Рефлексы общекартвельского
«а» в занском (мегрело-чанском) языке:
Куркиев 1978: А.Куркиев, Об исконной лексике ингушского языка: V, Тбилиси.
Марр 1908: Н. Марр, Основные таблицы к грамматике древне грузинского языка с
предвари-, тельным сообщением о родстве грузинского языка с
семитическими, Санкт-Петерсбург.
Марр 1909а: Н. Марр, К вопросу о ближайшем сродстве армянского с иверским: ЗВОРАО,
XIX, вып.:I, Санкт-Петерсбург.
Марр 1910: Н. Марр, Грамматика чанского (лазского) языка с хрестоматией и словарем:
Материалы по яфетическому языкознанию, II, Санкт-Петерсбург.
Марр 1911-1914: Н. Марр, Яфетические элементы в языках Армении: ИАН I, II, III, IV, V,
VI, VII, VIII, Санкт-Петерсбург.
172
Марр 1912а: Н. Марр, К вопросу о положении абхазского языка среди яфетических: ИАН,
Марр 1912b: Н. Марр, Тубал-кайнский вклад в сванском; ИАН, Санкт-Петерсбург.
Марр 1912с: Н- Марр, Яфетическое происхождение абхазских терминов родства: ИАН,
Марр 1913 а: Н. Марр, Древнегрузинско-русский словарь к 1-2 главам Езангелиам Марка,
Марр 1913b: Н- Марр, Из лингвистической поездки в Абхазию (к этнологическим
вопросам): ИАН, Санкт-Петерсбург.
Марр 1913 с: Н, Марр, Из поездок в Сааниа: «Христианский Восток», II/ вып. I, Санкт-
Петерсбург.
Марр 1914: Н. .Марр, Определение языка второй категории Ахеменидских клинообразных
надписей по данным яфетического языкознания (предварительное сообщение) :
ЗВОРАО,т. XXII, вып. 1-11, Санкт-Петерсбург.
Марр 1915а: Н. Марр, Яфетические названия деревьев и растений (Р1иг'а11а Ьап1;ит) : I-
III, ИАН, Санкт-Петерсбург.
Марр 1915b: Н. Марр, «Грамматика мингрельского (иверского) языка» с хрестоматией и
словарем»: ЗВОРАО, т. ХХЩ, вып . 1-111, Санкт-Петерсбург .
Марр 1917: Н. Марр, Непочатый источник кавказского мира: ИАН, 5, Санкт-Петерсбург.
Марр 1922а: Н. Марр, Извлечение из сванско-русского словаря: Материалы по
яфетическому языкознанию, X, Петроград.
Шмидт 1989: К. Шмидт, Относительная лроноло ги :--и картвельские языки; Вопросы
языкознания, 1989, 4, Москва.
Чарая 1912: П. Чарая, Об отношении абхазского языка к яфетическим: Материалы по
яфетическому языкознанию, IV, Саикт-Петерсбург.
Цагарели 1872: А. Цагарели, Сравнительный обзор морфологии иберийской группы
языков. Санкт-Петерсбург-
Цагарели 1880: А. Цагарели, Мингрельские этюды, вып. II, Опыт фонетики мингрельского
языка, Санкт-Петерсбург.
Deeters 1926: G. Deeters, Armenisch und Südkaukasisch: Caucasica, Fase, III, Leipzig.
Deeters 1927: G, Deeters, Armenisch und Südkaukasisch; Caucasica, Fasc. IV, Leipzig.
Deeters 1930: G. Deeters, Das kharthwelische Verbum, Vergleichendè Darstel I Ling des
Verbalbaus der südkaukasischen Sprachen, Leipzig.
Deeters 1955: G. Deeters, Gab es NominaikI assen in allen kaukasischen Sprachen?: Corola
Linguistica, Festschrift Ferdinand Sommer, Wiesbaden.
173
Deeters 1957: G, Deeters, Bemerkungen zu K., Bouda's «Südkaukasisch-nordkaukasischen
Etymologien»; Die Welt des Orients, Göttingen.
Dumézil 1933: G. Dumézil, Recherches comparatives sur Ie verbe caucasien, Paris.
Erckert 1895: R. Rrckert, Die Sprachen des Kaukasischen Stammes, I Teil, Wörterverzeichnis, II
Teil: Sprachproben und grammatische Skizzen, Wien.
Fahnrich 1971a: H, Fahnrich, Aus der Lexik der Kartwelsprachen: l: Eine kartwelische
Benennung des Baumes: WZÜ Jena, Ges.- u.Sprachwiss. Reihe, Heft 5, Jena.
Fahnrich 1971b: H. Fahnrich, Aus der Lexik der Karlwelsprachen: 2: Georgisch pocxveri
«Luchs»: WZU Jena, Ges.- u. Sprachwiss.Reihe, Keft 5, Jena.
Fahnrich 1972: H. Fahnrich, RegeimaBjge Phoneinentsprechungen in den abchasisch-
adygischen Sprachen und einige Bemerkungen zum kartwelischen Wortschatz: WZU
Jeoa, Ges.- u.Sprachwiss. Reihe. Heft 5-6, Jena.
Fahnrich 1973: H, Fahnrich, {Consonanten entsprechungen zwischen Kartwelsprachen und
awaro-andiscben Sprachen: Bedi Kartlisa, XXXI. Paris.
Deeters 1926: G. Deeters, Armenisch und Südkaukasisch: Caucasica, Fasc, III, Leipzig.
Deeters 1927: G, Deeters, Armenisch und Südkaukasisch; Caucasica, Fasc. IV, Leipzig.
Deeters 1930: G. Deeters, Das kharthwelische Verbum, Vergleichendè Darstel I Ling des
Verbalbaus der südkaukasischen Sprachen, Leipzig.
Deeters 1955: G. Deeters, Gab es NominaikI assen in allen kaukasischen Sprachen?: Corola
Linguistica, Festschrift Ferdinand Sommer, Wiesbaden.
Deeters 1957: G, Deeters, Bemerkungen zu K., Bouda's «Südkaukasisch-nordkaukasischen
Etymologien»; Die Welt des Orients, Göttingen.
Dumézil 1933: G. Dumézil, Recherches comparatives sur Ie verbe caucasien, Paris.
Erckert 1895: R. Rrckert, Die Sprachen des Kaukasischen Stammes, I Teil, Wörterverzeichnis, II
Teil: Sprachproben und grammatische Skizzen, Wien.
Fahnrich 1971a: H, Fahnrich, Aus der Lexik der Kartwelsprachen: l: Eine kartwelische
Benennung des Baumes: WZÜ Jena, Ges.- u. Sprachwiss. Reihe, Heft 5, Jena.
Fahnrich 1971b: H. Fahnrich, Aus der Lexik der Karlwelsprachen: 2: Georgisch pocxveri
«Luchs»: WZU Jena, Ges.- u. Sprachwiss.Reihe, Keft 5, Jena.
Fahnrich 1972: H. Fahnrich, Regeimajge Phoneinentsprechungen inden abchasisch-adygischen
Sprachen und einige Bemerkungen zum kartwelischen Wortschatz: WZU Jeoa, Ges.-
u. Sprachwiss. Reihe. Heft 5-6, Jena.
Fahnrich 1973: H, Fahnrich, {Consonanten entsprechungen zwischen Kartwelsprachen und
awaro-andiscben Sprachen: Bedi Kartlisa, XXXI. Paris.
Fahnrich 1998a: H. Fahnrich, Gedanken zur kartwelischen Rekonstruktion, Jena.
174
Fahnrich 1998b: H- Fahnrich, Georgische Toponymie, Jena, Ï998. Fahnrich 1998e: H. Fahnrich,
Kartwelischer Wortschatz, VI: Georgica, 2 i, Konstanz.
Gigineischwili 1987: B. Gigineischwili, Der Prasensstamm m der gemeinkartwelischen
Grundsprache: Georgica, 10, Jena-Tbilissi.
Gigineischwili 1990/1991; B. Gigineischwiii, Etymologische Untersuchungen aus dem Bereich
der Lexik der Kartwelsprachen;
Georgica 13/14, Konstanz. Gudjedjiani/Palmaitis 1985: Svan-English Dictionary, Compiled by
Ch. Gudjedjiani and L. Palmaitis, Edited with a Preface and index by B. G. Hewitt,
Delmar/New York.
Güldenstadt 1787: J. A. Güldenstadt, Reisen durch RuBland und caucasischen Gebürge, I,
Petersburg.
Güldenstadt 1791: J. A, Güldensladt, Reisen durch RuBiand und caucasischen Gebürge, II,
Petersburg.
Klaproth 1812-1814: J, Klaproth, Reise in dem Kaukasus und nach Georgien ..., 3.
Halle. Kliinov 1985: G. K-limov, Zu den altesten indogermai'iisch-semitischkartwelischen
Kontakten im Vorderen Asien: Insbrucker Beitrage zur Kulturwissenschaft, 23,
Sprachwissenschaftliche Forschungen, Festschrift Johann Knobloch, Innsbruck.
Klimov 1988: G. Klimov, Kartwelische Etymologien: Georgica, 10, Jena-Tbilissi-Klimov
1998: G. Klimov, Efimological Dictionary of the Kartvelian Languages, BerIin/New York.
Kluge 1916: Th, Kiuge, Beitrage zur mingrelischen Gramraatik, Stuttgart.
Manaster Ramer 1996: A. Manaster Ramer, Eine weitere parallele Entwicklung in der Arbeit zur
Nostratik und der Kartwelologie? : Georgica 19, Konstanz.
Melikischwili 1999: t. Melikischwili, Gei-auschkomplexe im Gemeinkartvelischen: Georgica,
22, Konstanz.
MölJer 1911: H. Möller, Vergleichcndes indogermanisch-semitisches Wörterbuch, Gottingen.
Muller 1885: F. Muller, Grundriss der Spachwissenschaft, III, Abt. II, Wien. Neisser 1953: Fr.
Neisser, Studiën zur georgischen Wortbildung, Wies-baden.
Pokomy 1951; J- Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch.
Bem-Polak 1955: V. Polak, Contributions a la grammaire historique des langues kartvéliennes:
Archiv Orientaini, XXIII, 1-2.
Praha-Riabinin 1897: M. Riabinin, Notes de lexicographie géorgienne (Examen du material
eraprunté; Mémoires de la Société de Linguistique de Paris, X, l, Paris.
Rosen 1845: G. Rosen, Über die Sprache der Lasen: Abhandlungen der Königlichen Akademie
der Wissenshaften zu Berlin, Aus dem Jahr& 1843, Philologische und historische
Abhandlungen, Berlin, 1845.
175
Rosen 1847: G. Rosen, Über das Mingrelische, Suanische und Abchsische: Abh;indlungen der
Königlichen Akademie der Wissenshaften zu Berlin, Aus dem Jahre 1845,
Philologische und historische Abhandlungen, Berlin, 1847.
Sardschweladse 1985: S. Sardschweladse, Kartwelische Etymologien: Georgica, 8, Jena-Tbilissi,
Sardschweladse 1987: S. Sardschweladse, PorschLingen zur lexik der Karlwelsprachen:
Georgica, 10, Jena-Tbilissi.
წყაროები
abos wam.: abos wameba: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis

Zeglebi, I, il. abulaZis readqciiT, Tbilisi, 1964.
ag. Zegl. I: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, il.
abulaZis redaqciiT, Tbilisi, 1964.
ag. Zegl. II: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, il.
abulaZis readqciiT, Tbilisi, 1967.
ag. Zegl. III: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, III, il.
abulaZis redaqciiT, Tbilisi, 1971.
aTon. kreb.: aTonis krebuli, Ath-57 (X-XI s.s.).
aTon. mravalT.: aTonis mravalTavi, Ath-11 (X-XI s.s.)
amirand.: mose xoneli, amirandarejaniani, gamosacemad moamzadal.
aTaneliSvilma, Tbilisi, 1969.
apokr. mociq.: qarTuli versiebi apokrifebisa mociqulTa Sesaxeb (IX-XII
s.s. xelnawerTa mixedviT), gamosca c. qurcikiZem, Tbilisi, 1959.
apokr. mociq. (xanm.): mociqulTa apokrifebis xanmeti nawyvetebi, gamosca i.
javaxiSvilma: qarTuli paleografia, Tbilisi, 1949.
atenis 835 w. warw.: atenis 835 warwera: g. abramiSvili, atenis sionis
ucnobi warwerebi: <<macne>> (ist., arq. da eTnogr. seria), 1976, #2).
balavar.: balavarianis qarTuli redaqciebi, gamosca il. abulaZem,
Tbilisi, 1957.
baruq: wigni baruqisi, gamosca c. qurcikiZem: Zveli aRTqmis apokrifebis
qarTuli versiebi, I, gamosca c. qurcikiZem, Tbilisi, 1970.
176
bas. kes. swavl.: basili kesarielis swavlaTa efTvime aToneliseuli
Targmani, gamosca c. qurcikiZem, Tbilisi, 1983.
uZvelesi qarTuli warwerebi palestinidan, Tbilisi, 1960.
beTlemis warw.: beTlemis warwera (532-552 w.w.): g. wereTeli, uZvelesi
qarTuli warwerebi palestinidan, Tbilisi, 1960.
boln. warw.: bolnisis warwerebi: k. danelia, z. sarjvelaZe, qarTuli
paleografia, Tbilisi, 1995.
galat.: galatelTa.: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k. daneliam,
Tbilisi, 1974.
gamosvl.: gamoslvaTa, gamosca c. kikviZem: wignni Zuelsa aRTqumisani, I,
Tbilisi, 1989.
gel. bibl.: gelaTis biblia, Q _ 1152 (XII s.).
giorgi mTawm.: cxovreba? giorgi mTawmindelis?: Zveli qarTuli
agiografiuli literaturis Zeglebi, II, Tbilisi, 1967.
gobr.: wameba? wmidisa mowamisa gobronisi, romeli ganiyvnes yveliscixiT:
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, il. abulaZis
readqciiT, Tbilisi, 1964.
god. ier.: godeba? ieremia?si, gamosces r. bleikma da m. brierma: The Old
Georgian Version of the Prophets: Patrologia Orientalis, t. XXIX, fasc. 4, Paris, 1961.
dav. garej.: cxovreba? da moqalaqoba? wmidisa mamisa Cuenisa daviT
garesjelisa?: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I,
il. abulaZis redaqciiT, Tbilisi, 1964.
dan.: cxovreba? da moRuaweba? wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa daniel
mesuetisa?, romeli iyo maxlobelad didisa qalaqisa samefo?sa, gamosca
c. CikvaiZem: Tsu Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, 25, Tb., 1984.
didi sj.: didi sjuliskanoni, gamosces e. gabiZaSvilma, e. gabiZaSvilma, e.
giunaSvilma, m. dolaqiZem da g. ninuam, Tbilisi, 1975.
didi s?naqs.: didi s?naqsari (Jer.-77 XI-XII ss.).
ebr.: ebraelTa mimarT: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k. daneliam,
Tbilisi, 1974.
evst. mcxeT.: mart?loba? da moTmineba? wmidisa evstaTi mcxeTelisa?:
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, Tbilisi, 1964.
ezek.: ezekielis winaswarmetyveleba, gamosca T. cqitiSvilma, Tbilisi,
1976.
177
I ezra: Zveli aRTqmis apokrifebis qarTuli versiebi, I, gamosca c.
qurcikiZem, Tbilisi, 1970.
II ezra.: Zveli aRTqmis apokrifebis qarTuli versiebi, I, gamosca c.
III ezra.: Zveli aRTqmis apokrifebis qarTuli versiebi, I, gamosca c.
esaia: esaias winaswarmetyveleba: gamosces r. bleikma da m. brierma: The
Old Georgian Version of the Prophets: Patrologia Orientalis, t. XXIX, fasc. 4, Paris, 1961.
etl.: etlTa da S?dTa mnaTobTaT?s, gamosca a. SaniZem, Tbilisi, 1973.
efes.: efeselTa mimarT: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k. daneliam,
Tbilisi, 1974.
efT?mi.: cxovreba? da gangeba? wmidisa mamisa Cuenisa efT?misi, Sin.-43 (X
s.).
equs. dReT.: basili didi, equsTa dReTa?, gamosca m. kaxaZem: masalebi
saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis, nakv. II (25), Tbilisi, 1946.
equs. dReT (ab).: uZvelesi readqciebi basili kesarielis <<equsTa
dReTa?sa>> da grigoli noselis Targmanebisa <<kacisa
agebulebisaT?s>>, gamosca il. abulaZem, Tb., 1964.
vefxisty.: vefxistyaosani, I, gamoscems a. SaniZem da a. baramiZem, Tbilisi,
1966.
visr.: visramiani, gamosca i. lolaSvilma: `Cveni saunje~, 2, Tbilisi, 1968.
zarzm.: cxovreba? da moqalaqoba? RmerT-Semosilisa netarisa mamisa
Cuenisa serapionisi: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi,
I, il. abulaZis readqciiT, Tbilisi, 1964.
Targm. qeb. qeb.: Targmanebai qebisa qeabTaisai, A-65 (XI s.).
Teof.: Tqumuli wmindisa mamisa Cuenisa Teofane mTavarepiskoposisa
kesaria-kabadukielisa?, A -1101 (1047 w.).
I Tes.: TesalonikelTa mimarT I: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k.
daneliam, Tbilisi, 1974.
II Tes.: TesalonikelTa mimarT II: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k.
i.: iovanes saxareba.
iakob.: iakobis epistole: kaTolike epistoleTa qarTuli versiebi (X-XIV
saukuneTa xelnawerTa mixedviT), gamosca q. lorTqifaniZem, Tbilisi, 1956.
178
iakobis winaresaxar.: iakobis protoevangelis xanmeti teqsti, gamosca j.
berZolma: A Second Georgian Recension of the Protevangelium Jacobi: Le Museon --------
1970.
ier.: ieremias winaswarmetyveleba, gamosca k. daneliam, Tbilisi, 1992.
il. qarTv.: cxovreba? da moqalaqoba? wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa
ilarion qarTvelisa?: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis
Zeglebi, II, il. abulaZis readqciiT, Tbilisi, 1967.
ilar.: cxovreba? wmidisa da netarisa ilarionisi, gamosca e.
basilaSvilma: Tsu Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, 25, Tb., 1984.
ioane oqrop. asketik.: ioane oqropiris asketikoni, A-143 (XIII s.).
iob.: wigni iobisi (oSkis biblia, 978 w.)
ioan. sax. ganm. I: ioane oqropiris ioanes saxrebis ganmarteba, I, gamosces
z. sarjvelaZem, l. aleqsiZem, n. doborjginiZem, d. TvalTvaZem, m.
maCxanelma, n. SuRlaZem, T. cofuraSvilma, Tbilisi, 1993.
iov. da efT.: cxovreba? da moqalaqoba? wmidisa da netarisa mamisa
Cuenisa iovanesi da efT?mesi da uwyeba? Rirsisa mis moqalaqobisa
maTisa?, aRwerili glaxakisa georgis mier, xuces-monazonisa: Zveli
qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, Tbilisi, 1967.
iovel.: iovelis winaswarmetyveleba: gamosces r. bleikma da m. brierma:
The Old Georgian Version of the Prophets: Patrologia Orientalis, t. XXIX, fasc. 3, Paris, 1961.
iona: ionas winaswarmetyveleba: gamosces r. bleikma da m. brierma: The Old
ist. qrest. I: qarTuli enis istoriuli qrestomaTia, I, gamosca i.
imnaiSvilma, Tbilisi, 1949.
ist. qrest. II: qarTuli enis istoriuli qrestomaTia, II, gamosca i.
iso nave: wigni iso navesi gamosca u. cindelianma: wignni Zuelsa
aRuTqumisani, 3, Tbilisi, 1991.
kal. leqc.: kalis leqcionari (X s.).
kacisa ageb.: uZvelesi readqciebi basili kesarielis <<equsTa dReTa?sa>>
da grigoli noselis Targmanebisa <<kacisa agebulebisaT?s>>, gamosca
il. abulaZem, Tb., 1964.
kim.: I: kimeni I, gamosca k. kekeliZem, tfilisi, 1918.
179
klarj. mravalT.: klarjeTis mravalTavi, gamosca T. mgalobliSvilma,
Tbilisi, 1991; A-144 (X s.).
kol.: koloselTa mimarT: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k. daneliam,
Tbilisi, 1974.
I kor.: korinTelTa mimarT I: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k.
II kor.: korinTelTa mimarT II: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k.
l.: lukas saxareba.
lev.: wigni levitelTa?, gamosca b. gigineiSvilma: wignni Zuelisa
aRTqumisani, 2, Tbilisi, 1990.
limon.: ioane mosxi, limonari, gamosca il. abulaZem, Tbilisi, 1960.
lit. urT.: il. abulaZe, qarTuli da somxuri literaturuli
urTierToba IX-X ss-Si, Tbilisi, 1944.
luk.: sim?ne da moZRureba? wmidisa lukianozisi, romeli iwama qalasa
Sina balbaqs: k. danelia, z. sarjvelaZe <<qarTuli paleografia>>,
Tbilisi, 1997.
m.: maTes saxareba.
mal.: malaqias winaswarmetyveleba: gamosces r. bleikma da m. brierma: The
mam. swavl.: mamaTa swavlani, gamosca il. abulaZem, Tbilisi, 1955.
mam. cxovrebani: mamaTa cxovrebani, gamosca v. imnaiSvilma, Tbilisi, 1975.
miqia: miqias winaswarmetyveleba: gamosces r. bleikma da m. brierma: The Old
mijnaZ.: sigeli mijnaZoroelTa da opizarTai (1027-1072 ww.): k. danelia, z.
sarjvelaZe, qarTuli paleografia, Tbilisi, 1997.
moqc.: moqceva? qarTlisa?: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis
Zeglbi, I, il. abulaZis redaqciiT, Tbilisi, 1964.
mociq. sa?s.: Tqmuli wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa seberiane
gabalovnel episkoposisa?, mociqulTa sa?senebeli, gamosca il. abulaZem:
qarTul-somxuri filologiuri Studiebi, <<mravalTavis>> zogierTi
Tavis wyaro, V, xelnawerTa institutis moambe, V, Tbilisi, 1963.
mrk.: markozis saxareba.
180
msaj.: wigni msajulTa?, gamosca c. qurcikiZem: wignni Zuelisa
mRv.: sigeli mRvimelTai (1058w.): k. danelia, z. sarjvelaZe, qarTuli
mcxeT. biblia: bibliis mcxeTuri xelnaweri (A-51), gamosca e.
doCanaSvilma (I-V), Tbilisi, 1982-1985.
mcxeT.warw.: i. javaxiSvili, qarTuli paleografia, Tbilisi, 1949.
naum.: naumis winaswarmetyveleba.: gamosces r. bleikma da m. brierma: The
neem.: wigni neemia?si, gamosacemad moamzada n. goguaZem.
I neSt.: I neStTa: mcxeTis biblia.
II neSt.: II neStTa: mcxeTis biblia.
nov. II: Sua saukuneTa novelebis Zveli qarTuli Targmanebi, gamosca m.
dvalma, Tbilisi, 1974.
opiz. oTxT.: opizis oTxTavi, Ath-6 (913 w.).
ormeoc. mowam.: wameba? wmidaTa ormeocTa?, romelni iwamnes sebastia
qalaqsa, gamosca il. abulaZem: qarTul-somxuri filologiuri Studiebi,
<<mravalTavis>> zogierTi wyaro, IV,: Tbilisi, 1962.
ose: oses winaswarmetyveleba: gamosces r. bleikma da m. brierma: The Old
oSk. bibl.: oSkis biblia (978 w.).
paraklit.: paraklitoni, Sin-28 (954 w.).
parxl. mravalT.: parxlis mravalTavi (A-95, X s.).
II petre: kaTolike epistoleTa qarTuli versiebi (X-XIV saukuneTa
xelnawerTa mixedviT), gamosca q. lorTqifaniZem, Tbilisi, 1956.
petriwon.: a. SaniZe, qarTvelTa monasteri bulgareTSi da misi tipikoni,
Tbilisi, 1971.
rifs. wam.: wameba? rifsimesi da gaianesi da moyuasTa misTa?, gamosca il.
abulaZem: xelnawerTa institutis moambe, II, Tbilisi, 1960.
ricxuTa: wigni ricxuTa?: gamosces il. abulaZem da c. qurcikiZem: wignni
Zuelisa aRTqumisani, 2, Tbilisi, 1990.
ruT.: wigni ruTisi, gamosca u. cindelianma: wignni Zuelisa aRTqumisani,
3, Tbilisi, 1991.
181
sakiTx. wign. II: sakiTxavi wigni Zvel qarTul enaSi, II, gamosca i.
saqm. ,ociq,: saqme mociqulTa, gamosca il. abulaZem, Tbilisi, 1950.
saxisa sty.: m?ecTaT?s saxisa sityua?, wignTagan Tqmuli basili
ebiskoposisa kesarielisa?, gamosca n. marma: «Тексты и разыскания по
армянско-грузинской филологии, III, Санкт-Петербург, 1903; ix. agreTve Satb.
kreb.
serg.: wameba? wmidaTa mowameTa sergisi da baqozisi, (A-95): k. danelia, z.
sarjvelaZe, qarTuli paleografia, Tbilisi, 1997.
sibrZn.: wigni sibrZne solomonisi: Zveli aRTqmis apokrifebis qarTuli
versiebi, gamosca c. qurcikiZem, Tbilisi, 1970.
sin. mravalT.: sinuri mravalTavi, gamosces Tsu Zveli kaTedris wevrebma
a. SaniZis xelmZRvanelobiT, Tbilisi, 1950.
s?m. mes.: cxovreba? da gangeba? wmidisa s?meon mesuetisa? da
sak?rvelTmoqmedisa?, romeli iyo damk?drebul mTasa zeda halabisasa,
gamosca J. gariTma: Scriptores Iberici, 7, Louvain.
II sj.: wigni meorisa sjulisa?, gamosca n. goguaZem: wignni Zuelisa?
I tim. mimarT: timoTes mimarT I: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k.
II tim. mimarT: timoTes mimarT II: pavlni, gamosces q. ZoweniZem da k.
tit. mimarT: tites mimarT: pavleni, gamosces q. ZoweniZem da k. daneliam,
Tbilisi, 1974.
udabn. mravalT.: udabnos mravalTavi (A-1109 IX-X ss.), gamosces Tsu Zveli
qarTuli enis kaTedris wevrebma, Tbilisi, 1994.
ukang. warw.: ukangoris warwerebi: l. musxeliSvili, arqeologiuri
eqskursiebi maSavris xeobaSi, Tbilisi, 1941.
uZv. iadg.: uZvelesi iadgari, gamosces el. metrevelma, c. Wankievma, l.
xevsurianma, Tbilisi, 1980.
uZv. qarT. xelnaw.: i. javaxiSvili, axlad aRmoCenili uZvelesi qarTuli
xelnawerebi da maTi mniSvneloba mecnierebisaTvis: qarTuli
182
filektim. wam.: filektimonis wameba, gamosca k. kekeliZem: kimeni, I,
tfilisi, 1918.
filip.: filipelTa: pavleni., gamosces q. ZoweniZem da k. daneliam,
Tbilisi, 1974.
fsalm.: fsalmunni, gamosca m. SaniZem, 1960.
fsevdomak.: fsevdomakaris TxzulebaTa qarTuli versia, gamosca g. ninuam,
Tbilisi, 1982.
qarTl. cxovr. I: qarTlis cxovreba, I, dadgenili yvela ZiriTadi
xelnaweris mixedviT, gamosca s. yauxCiSvilma, Tbilisi, 1955.
qarTl. cxovr. II: qarTlis cxovreba, II, dadgenili yvela ZiriTadi
xelnaweris mixedviT, gamosca s. yauxCiSvilma, Tbilisi, 1959.
qrist.: qristinas wameba (A-95, X s.).
qsn. oTxT.: qsnis oTxTavi, A-509 (XI s.).
Satb. kreb.: Satberdis krebuli (S-1141 X s.), gamosces b. gigineiSvilma da
e. giunaSvilma, Tbilisi, 1979.
Sesaqm.: wigni Sesaqmisa?, gamosca b. gigineiSvilma: wignni Zuelisa
aRTqumisani, I, Tbilisi, 1989.
Sio da evagre: cxovreba? Sio?si da evagresi: Zveli qarTuli
agiografiuli literaturis Zeglebi, I, il. abulaZis readqciiT,
Tbilisi, 1964.
SuS.: iakob xucesi, mart?iloba? SuSanikisi, gamosca il. abulaZem,
tfilisi, 1938.
wy. warw.: a. SaniZe, Zveli qarTulis qrestomaTia, tfilisi, 1935.
xanm. mravalT.: xanmeti mravaltavi, gamosca a. SaniZem: tum, VII, tfilisi,
1927.
xanZT.: giorgi merCule, Sroma? da moRuaweoba? Rirsad cxovrebisa
wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa grigoli arqimanditrisa?, xanZTisa da
Satberdisa aRmaSeneblisa? da mis Tana ?seneba? mravalTa mamaTa netarTa::
Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, Tbilisi, 1964.
hrom.: hromaelTa mimarT: pavleni, gamosces q. ZoweniZem dak. daneliam,
Tbilisi, 1974.
A-35: krebuli (X s.).
A-40: RmrTismSoblis cxovreba (X-XI ss.).
A-52: ioanes saxarebis Targmaneba (XII s.).
183
A-70: krebuli (XIII s.).
A-85: krebuli (XIII s.).
A-86: Jamiswirvani (X s.).
A-88: Jamiswirvani (X s.).
A-92: krebuli (XI s.).
A-109: grigoli RmrTismetyvelis sityvebi (XII s.).
A-129: krebuli (XII-XIII s.).
A-162: metafrasuli krebuli (XI s.).
A-193: didi s?naqsari (XI s.).
A-199: wmidaTa cxovrebani (XII-XIII ss.).
A-500: Teodore studielis swavlani (1042 w.).
A-684: krebuli (XI s.).
A-689: asketikoni da wmdaTa cxovrebani (XIII s.).
A-691: krebuli (XVII s.).
A-1103: krebuli (1011-1019 ww.).
A-1104: agiografiul-asketikuri krebuli (XI s.).
A-1105: mamaTa cxovreba (XI s.).
A-1115: asketikoni (XII s.).
A-1335: vanis oTxTavi (XII-XIII s.).
H-314: oTxTavi (XVIII s.).
H-341: krebuli (XI s.).
H-622: ketikoni (X s.).
H-886: svinaqsari (XII s.).
H-1346: iovanes gamocxadeba da misi Targmaneba (978 w.).
H-1660: jruWis oTxTavi (936 w.).
H-2251: swavlani (XI-XII ss.).
S-401: dogmatikoni (XVIII s.).
Q-36: isak asurelisa da kasiane hromaelis swavlani (XI s.).
O-240: wmida giorgis da wmida Teodores wameba (XI s.).
Q-907: wyarosTavis oTxTavi (1195 w.).
Q-1062: oTxTavi (XII s.).
Q-1152: gelaTi biblia (XII-XIII s.).
Ath.-9: asketikur-homelitikuri krebuli (977 w.).
184
Ath.-25: didi svinaqsari (XI s.).
Ath.-42: TTueni (XI s.).
Ath.-11: aTonis krebuli (XI s.).
Ath.-12: pateriki (X-XI ss.).
Ath.-20: metafrasuli krebuli (1081 w.).
Ath.-21: homiletikur-agiografiuli krebuli (1030 w.).
Ath.-32: krebuli (981 w.).
Ath.-79: krebuli (XI s.).
Sin.-5: marxvani (1050 w.).
Sin.-6: krebuli (XI s.).
Sin.-8: mamaTa cxovrebani (XIII s.).
Sin.-11: krebuli (XI s.).
Sin.-13: paraklitoni (XI s.).
Sin.-15: oTxTavi (978 w.).
Sin.-17: paraklitoni (X s.).
Sin.-34: liturgikuli krebuli (X s.).
Sin.-35: krebuli (X s.).
Sin.-46: s?meon mesuetis cxovreba (978 w.).
Sin.-59: iadgari (X s.).
Sin.-62: krebuli (X s.).
Sin.-97: efrem asuri, swavlani (X s.).
Jer.-1: krebuli (XI s.).
Jer.-3: wmidaTa cxovrebani (XI s.).
Jer.-6: pavles epistoleTa Targmaneba (XI s.).
Jer.-9: pavles epistoleTa Targmaneba (Xi s.).
Jer.-12: maTes saxarebis Targmaneba (XI s.).
Jer.-16: saqme mociqulTasa da kaTolike epistoleTa Targmaneba (XII s.).
Jer.-22: markozisa da lukas saxarebaTa Targmaneba (XII-XIII ss.).
Jer.-24: s?naqsari (XI s.).
Jer.-32: saxarebis Targmaneba (XI s.).
Jer.-48: paraklitoni (XI s.).
Jer.-73: fsevdomakari meg?ptelis swavlani (XII s.).
185
Jer.-96: klemaqsi (XI s.).
Jer.-130: krebuli (XI-XIII ss.).
Jer.-149: wmidaTa cxovrebani (XI s.).
Jer.-151: dogmatikoni da wmidaTa cxovrebani (XI s.).
Ost.-3: krebuli (1111 w.).
.
186

რევაზ აბაშია, სიბილანტურ ფონემათა სისტემა ქართველურ და დაღესტნურ ენებში

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

რევაზ აბაშია, სიბილანტურ ფონემათა სისტემა ქართველურ და დაღესტნურ ენებში

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

avtoris stili daculia

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti

sibilantur fonemaTa sistema qarTvelur da daRestnur enebSi

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo

mecnier-xelmZRvaneli: prof. c. baramiZe

13 Tavi II. saerToqarTveluri leqsika sibilantTa

14 Tavi III. sibilantur fonemaTa sistema daRestnur

qarTvelologiaSi gavrcelebuli Teoriis mixedviT saerTo-

wina rigis (sisina) ukana rigis (SiSina)

Rowial-i (imer.) _ RoWial-i (raW.) da sxv.

warmodgenil fuZeebSi sisina da SiSina sibilantebs ara aqvT

qarTveluri fuZe-ena qarTuli samwerlo ena da dialeqtebi

*wux-(da-wux-v-a, wux-il-i, m-wux-r-i) → wux- (wux-il-i, m-wux-r-i)

Wux- (da-Wux-v-a) → Wux- → xuW- (da-xuW-v-a)

e.i. qarTuli enis dialeqtebSi da romelime dialeqtis (an

qarTvelur enebSi sibilantur fonemebs Soris arsebuli

mdidari da mravalferovani qarTuli dialeqturi leqsikis

wina rigis (sisina) sibiliantiani ukana rigis (SiSina) sibiliantiani

cexva (qegl.) mo-Cex-eb-a (gur.)

aseTi dubleturi fuZeebi qarTuli enis dialeqtebSi mravlad

qarT. m-war-e, ga-m-war-eb-a;

qarTvelur enebsa da dialeqtebSi, rogorc Cans, istoriulad

qarTvelur enaTa istoriul-SedarebiTi fonetikis srulfasovani

qarTvelologiaSi gavrcelebuli erT-erTi Tvalsazrisis

sanimuSod mogvyavs erTi Ziri (Z-) da misgan nawarmoebi fuZeebi (Z-ev-

qarTvelologiaSi gavrcelebuli Teoriis mixedviT saerTo-

(sibilantTa Sesatyvisobis mixedviT)

qarTvelur enaTa da dialeqtTa urTierTmimarTeba qarTveluri fuZe-

amosavali a sistema (qarTveluri fuZe-ena)

a qvesistema (qarTuli dialeqti)sisina sibilantebi

b qvesistema(zanuri dialeqti)sisina sibilantebi

c qvesisitema(svanuri dialeqti)sisina sibilantebi

A sistema (qarTuli samwignobro ena da dialeqtebi)

III qronologiuri safexuri

a1, a2, a3 qvesistemebi

b1, b2, b3 qvesistemebi (dialeqtebi):

c1, c2, c3 qvesistemebi

SeniSvna: 1. pirobiTad qarTul-zanur-svanuri a1-b1-c1 qvesistemebi

3. qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. Z: svan. Z(>z) (sis. ekviv.);

4. qarTv. fuZe-ena *c: qarT. c: zan. c (sis. ekviv.); *cex: qarT.

5. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w; zan. w: svan. w (sis. ekviv.); *wul-:

7. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan. w (sisina ekvivalenti);

8. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan. w (sisina ekvivalenti);

9. qarTv. fuZe-ena *w: qarT. w: zan. w : svan. w (sisisna

11. a) qarTv. fuZe-ena *z: qarT. z: zan. z (sisina : SiSina

12. a) qarTv. fuZe-ena *s: qarT. s: svan. s (sisina : sisina); *s-

13. a) qarTv. fuZe-ena *Z: qarT. Z: zan. Z: svan. Z(>z) (sisina :

qarTvelur enebSi sisina sibilantTa ganawileba da maT

qarTvelur enebSi sibilantur fonemebs Soris arsebuli

wina rigis (sisina)

ukana rigis (SiSina)

qarTuli samwerlobo ena

qarTvelur enebSi sibilantur fonemebs Soris arsebuli regularu-

wina rigis (sisina)

qarTveluri enebis saanalizo morfemaTa (afiqsTa) Sedareba-

qarTvelur enebsa da dialeqtebSi sisina (wina rigis) da SiSina

26. bezv-a (qegl., imer.)

qarTvelur enebSi sibilantTa Sesatyvisobis aseTi pirobebis

qarTvelur enaTa istoriis kvleva, upirveles yovlisa, saerTo-

qarT. brW-al-i `frCxili~ (s.s. orbeliani, 1991); `qusli, terfi,

saqarTveloSi qristianobis oriaTaswlovan istorias,

2. wirva; Sewirva; mwiri;

saanalizo leqsemaTa etimologiasa da qarTvelur enebSi maTi

II grZili, RrZili, Rjili

4. qarTv. fuZe-ena c: qarT. c: zan. c (sis. ekviv.); cex: qarT.

5. qarTv. fuZe-ena w: qarT. w; zan. w: svan. w (sis. ekviv.); wul-:

12. a) qarTv. fuZe-ena s: qarT. s: svan. s (sisina : sisina); s-

2 qarTv. fuZe-ena s: qarT. s: zan. s: svan. s (sis. ekviv.) su:

4. qarTv. fuZe-ena c: qarT. c: zan. c (sis. ekviv.); cex: qarT.

5. qarTv. fuZe-ena w: qarT. w; zan. w: svan. w (sis. ekviv.); wul-:

12. a) qarTv. fuZe-ena s: qarT. s: svan. s (sisina : sisina); s-