ana xaranauli.

Sesavali qarTul filologiaSi 10/7/2014

Tema IV

qarTuli gramatikuli azris istoria.

Cven araferi viciT imis Sesaxeb, arsebobda Tu ara Teoriuli saxis

naSromi qarTuli enis Sesaxeb antikurobasa Tu Sua saukuneebSi. magram is, rom
am xanis qarTvel moRvaweebs garkveuli dakvirvebebi hqoniaT sakuTar enaze,
SeiZleba vivaraudoT Semdegi wyaroebis safuZvelze, romlebSic praqtikuli
(gamoyenebiTi) gramatikis sxvadasxva nawili SeiZleba iqnas gamovlenili.

praqtikuli gramatika

• anbani
qarTuli anbanis sistema cxadyofs, rom misi Semqmneli kargad erkveoda
qarTuli enis fonematur struqturaSi da SesaZloa fonemebis gamoyofas
Teoriul gramatikebSi (mag. dionise Trakielis "gramatikis xelovneba")
damuSavebuli fonetikuri Teoriebs ayrdnobda. mag. igi erTmaneTisagan
ganasxvavebda q-s da k-s, T-s da t-s, mokle da grZel xmovnÃebs da a.S.'igive
codna SeiZleba davinaxoT asoTa mimdevrobaSic: berZnuli anbanuri sistemis
Sesatyvisi pirveli 27 asos Semdom qarTulisaTvis "specifikuri" bgerebis
aRmniSvneli asoebi dalagebulia garkveuli sistemis mixedviT: asoTa rigSi
centraluri adgili ukavia "Z"-s, romlis win da Semdgom simetriulad aris
ganlagebuli (Sesabamisad) fSvinvieri da yru bgerebi (ix. T. gamyreliZe, weris
anbanuri sistema da Zveli qarTuli damwerloba, gv. 155-156).

XI-XII saukuneebi

efrem mcire an misi skola:

• efrem mcire: komentarebi (Seiswaveebi), leqsikoni, ganyofilebis niSnebi,
prosodiis niSnebi.
• fsalmunTa gamokrebuli Targmaneba
• anonimi, ioane oqropiris erTi homiliis Seiswave arTronis Sesaxeb

gelaTis skola
• amonios ermisis Targmani
• ioane petriwis ganmarteba prokle diadoxosis filosofiur traqtatze
`kavSirni RmrTismetyuelebiTni~

1
ana xaranauli. Sesavali qarTul filologiaSi 10/7/2014

Teoriuli gramatika

CvenTvis cnobili Teoriul naSromebi qarTuli enis gramatikis Sesaxeb

uZvelesi italiel misionerebis saxelebs ukavSirdeba.

italieli misionerebi:
• stefano paolini, nikifore irubaqiZe-ColoyaSvili (irbaxi), qarTul-
italiuri leqsikoni (1629)
• franCesko-maria majo, qarTuli enis gramatika (1643)
• bernardo neapoleli, qarTul-italiuri da italiur-qarTuli leqsikoni
• goreli anonimis italiur-qarTuli leqsikoni (1724 w-mde)

qarTveli gramatikosebi:
• sulxan-saba orbeliani ”sityvis konisaTvis” wamZRvarebuli ”saswavlo
yrmaTa”
• zurab SanSovani, ”mokle Rrammatika qarTulisa enisa”
• anton I, ”qarTuli Rrammatika”
• filipe yaiTmazaSvili, gaioz reqtori, ioane qarTveliSvili, daviT
batoniSvili, solomon dodaSvili
• niko mari, ivane javaxiSvili, akaki SaniZe, arnold Ciqobava, giorgi
axvlediani, varlam Tofuria, ivane imnaiSvili, givi maWavriani, farnaoz
erTeliSvili, besarion jorbenaZe, korneli danelia, zurab sarjvelaZe

evropeli enaTmecnierebi

mari brose, gerhardt deetersi, rene lafoni, karl horst Smidti, ian
brauni, hainc ferixi, giorgi klimovi, vinfrid boederi

ivane javaxiSvili
qarTuli paleografia
qarTuli da kavkasiuri enebis Tavdapirveli buneba da naTesaoba

akaki SaniZe
akaki SaniZe ioseb yifSiZesa da giorgi axvledianTan erTad fuZemdebelia
qarTuli saenaTmecniero skolisa. man gezi da mimarTuleba misca axal
saenaTmecniero cvlas qarTuli enis istoriisa da qarTveluri enebis kvlevaSi.
axal qarTul saenaTmecniero literaturaSi swored akaki SaniZem danerga
istoriul-SedarebiTi kvlevis mecnieruli meTodi.

2
ana xaranauli. Sesavali qarTul filologiaSi 10/7/2014

a. SaniZe gramatikaSi ZiriTadad morfologiur-sintaqsuri sakiTxebis

mkvlevaria. qarTuli gramatikuli azris istoria saukuneebs iTvlis, xolo
moyolebuli zurab SanSovanisa da anton kaTalikosis gramatikebdan XVIII-XIX
saukuneebSi qarTuli enis sakmaod bevri saswavlo da aRweriTi gramatikebia
Seqmnili rogorc qarTveli, ise ucxoeli gramatikosebis mier, magram akaki
SaniZem maRalmecnieruli, empiriuli kvlevis safuZvelze qarTuli zmnisa da
saxelis gramatikuli kategoriebis sistematizacia moaxdina da Seqmna “qarTuli
gramatikis safuZvlebi”, romelzedac gaizarda qarTvel enaTmecnierTa Taobebi.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia misi seqarTuli zmnis uRlebadi formebis seriebad
da mwkrivebad klasificirebis Teoria, romelic amodis qarTuli zmnis
Taviseburi bunebidan da eyrdnoba gramatikul (morfo-sintaqsur) kriteriumebs
da, Sesabamisad, arsebiTad gansxvavdeba evropuli enebis zmnaTa uRlebadi
formebis kilos kategoriis mixedviT klasifikaciisagan, Tumca, amasve ver
vityviT kriteriumze, romelic man safuZvlad daudo qarTuli zmnis uRlebis
tipebad dayofas. aq igi gahyva evropuli gramatikebis kvals da klasifikacia
moaxdina zmnis gvaris mixedviT: gamohyo sami gvari: aqtivi, pasivi da mediumi
(moqmedebiTi, vnebiTi da saSuali), rac sakamaToa da bevr kiTxvas badebs,
romelsac am klasifikaciis farglebSi pasuxi ar moeZebneba.
qarTuli enis mecnieruli Seswavlis istoriaSi epoqaluri
mniSvnelobisadaa miCneuli akaki SaniZis 1920 wels gamoqveynebuli monografia
“subieqturi prefiqsi meore pirisa da obieqturi prefiqsi mesame pirisa qarTul
zmnebSi”, romelic Tbilisis universitetSi daculi pirveli disertacia iyo. es
umniSvnelovanesi naSromi emyareba qarTuli sityvierebis ZeglTa empiriul
Seswavlas da kvlevis istoriul-SedarebiT meTods da sanimuSoa mecnieruli
daskvnebis mxriv.
akaki SaniZes udidesi Rvawli miuZRvis Zveli qarTuli enis teqstebis (mag.
oSkis biblia, sinuri mravalTavi 864 wlisa, “qarTvelTa monasteri bulgareTSi
da misi tipikoni”...) gamoqveynebis saqmeSi; qarTuli dialeqtebisa da qarTveluri
enebis kvlevaSi (cnobilia misi xevsuruli poeziis krebuli, varlam
TofuriasTan erTad saTave daudo svanuri teqstebis mecnierul gamocemebs);
mwerlis enis SeswavlaSi: gansakuTrebiT aRsaniSnavia misi Rvawli
“vefxistyaosnis” teqstis dadgenis saqmeSi. akaki SaniZe qarTuli epigrafikuli
Zeglebisa da “xanmeti” da “haemeti” teqstebis kvlevis ostatia; sanimuSoa misi
leqsikologiuri da etimologiuri kvlevebi; qarTuli saliteraturo enis
praqtikuli sakiTxebis kvlevasa da saxelmZRvaneloebs gansakuTrebuli
adgili uWiravs mis mecnierul memkvidreobaSi.

arnold Ciqobava
Tbilisis saxelmwifo universitetSi qarTuli da kavkasiuri
enaTmecnierebis Zlieri samecniero skolis Seqmna akaki SaniZesa da varlam
TofuriasTan erTad ukavSirdeba iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis
fuZemdeblis, XX saukunis didi mecnieris, arnold Ciqobavas saxels. misi

3
ana xaranauli. Sesavali qarTul filologiaSi 10/7/2014

daarsebulia Tsu-Si kavkasiur enaTa kaTedra (1933w.) da kavkasiur enaTa

ganyofileba n. maris saxelobis enis, istoriisa da materialuri kulturis
institutSi (1936w.), sadac arn. Ciqobavas xelmZRvanelobiT aRizarda
kavkasiologTa Taobebi.
arnold Ciqobava aris zogadi enaTmecnierebis Teoretikosi (ix. misi
“enaTmecnierebis Sesavali”, “zogadi enaTmecniereba”...), qarTuli enaTmecnieruli
azris istorikosi (“iberiul-kavkasiur enaTa Sewavlis istoria”...), igi
warmatebiT flobda istoriul-SedarebiTsa da aRweriTi enaTmecnierebis
meTodebsa da marjved iyenebda maT konkretulad qarTuli da qarTveluri
enebis (mag.“Wanuris gramatikuli analizi”) iberiul-kavkasiuri enebis kvlevisas,
ikvlevda am enebis fontikur da gramatikul struqturas, maTs istoriul-
genetikur urTierTobebsa da tipologiur mimarTebebs, leqsikologia-
leqsikografiisa da terminologiis sakiTxebs qarTuli saxelis fuZis
uZvelesi agebulebisa da qarTuli zmnis istoriuli formacvalebis sakiTxebs.
Mmisi kvlevis erT-erTi ZiriTadi mimarTulebaa ergatiuli konstruqciis
istoria da am konstruqciis ganviTarebis tendenciebi, gramatikuli
kategorizaciis sakiTxebi (dro-kiloTa sistemis Camoyalibeba) da sxv.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia misi zogadi Tu empiriuli masalis kvlevaze
dayrdnobili lingvisturi Sromebi, romlebSic enaTmecnieruli kvlevaSi
meTodologiuri imanentizmis problemebia win wamoweuli (“enis, rogorc
enaTmecnierebis sagnis problema”, “martivi winadadebis problema qarTulSi”)
da dasmuli da gadawyvetilia konkretuli enebis kvlevisas imanentizmis
dacvisa da logicizmisa da fsiqologizmis eqpansiis problema zogadad
gramatikul literaturaSi.
arnold Ciqobavas enaTmecnieruli naSromebi (statiebi Tu vrceli
monografiebi) gamoirCeva naTeli da mtkice argumentaciiTa da Rrma intuiciiT.

varlam Tofuria
varlam Tofuria akaki SaniZesa da arnod CiqobavasTan erTad qarTuli
enaTmecnierebis klasikosia, romlis saxelTanac dakavSirebulia qarTuli enis
sauniversiteto kursis Seqmna. igi iyo mkvlevari qarTvelur enaTa fonetikis,
morfologiis, sintaqsisa da leqsikis kardinaluri sakiTxebisa ris
safuZvelzec igi axerxebda winareenis konkretul movlenaTa da formaTa
rekonstruirebas. v. Tofurias fuZemdebluri naSromebi dialeqtologiasa,
leqsikologiasa, samwerlobo enis istoriaSi Tu qarTvelur da kavkasiur enaTa
SedarebiT fonetikasa da gramatikaSi sayuradReboa problemis naTlad dasmis,
gamokveTis, gamowvlilviT ganxilvisa da gadawyvetis TvalsazrisiT. uaRresad
didi mniSvneloba aqvs v. Tofurias naSromebs, romlebic eZRvneba qarTvelur
enaTa fonetikisa da morfologiis sakiTxebs. fonetikuri movlenebis
kanonzomierebaTa codnis safuZvelze igi Rrmad swvdeboda morfonologiur
cvlilebaTa xasiaTs da swor kvalifikacias aZlevda sakuTriv morfologiur
movlenebs. sanimuSoa empiriuli kvlevis TvalsazrisiT misi fundamenturi

4
ana xaranauli. Sesavali qarTul filologiaSi 10/7/2014

naSromi “svanuri zmna”, fuZemdebluri gamokvleva, romelSic amomwuravadaa

warmodgenili svanuri zmnis formebi am enis yvela dialeqtis gaTvaliswinebiT.

ivane imnaiSvili
qarTuli enis istoriuli qrestomaTia,
saxelTa bruneba da brunvaTa funqciebi Zvel qarTulSi, 1957;
zmna Zvel qarTulSi, 1-11, mainis frankfurti, 1996.

farnaoz erTeliSvili

f. erTeliSvilis `hipotaqsis sakiTxebi~ qarTuli enis istoriis urTules

sakiTxs exeba. Zveli qarTuli enis masalis Rrma analizis safuZvelze
monografiaSi warmodgenilia hipotaqsuri konstruqciis Camoyalibebis suraTi.
f. erTeliSvilis naSromebi “qarTuli saxelis fuZis fonologiuri
struqturis sakiTxebi” da “zmnuri fuZeebis fonologiuri struqturisa da
istoriis sakiTxebi“ fuZemdebluri naSromebia am sferoSi.

besarion jorbenaZe

besarion jorbenaZis naSromebi: “qarTuli zmnis formobrivi struqturisa

da analizis principebi”, “zmnuri xmovanprefiqsebis funqciebi”, enis
gramatikuli movlenebis sistemuri aRweris, analizis, daxasiaTebisa da axali
midgomebis saukeTeso nimuSia.
`qarTuli dialeqtologia~ - I, `qarTuli dialeqtologia~ - II,
dialeqtologiis sauniversiteto kursis saukeTeso nimuSia.

perioduli gamocemebi

 iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba
 iberiul-kavkasiuri enebis weliwdeuli
 qarTvelur enaTa struqturis sakiTxebi
 enimkis moambe
 saqarTvelos mecnierebaTa akademiis moambe
 saqarTvelos mecnierebaTa akademiis macne (enisa da literatris seria)
 enaTmecnierebis skiTxebi
 Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi
 Tsu qarTuli enis institutis Sromebi

5
ana xaranauli. Sesavali qarTul filologiaSi 10/7/2014

literatura:

 T. uTurgaiZe, qarTuli enis Seswavlis istoria, Tbilisi, 1999, 5-6, 10-14;

 T. gamyreliZe, weris anbanuri sistema da Zveli qarTuli damwerloba, gv.
155-156.
 T. oTxmezuri, komentaruli Janri Sua saukuneebis qarTul
mTargmnelobiT tradiciaSi, ilias sax. universitetis gamomc., 150-165; 192-
200;
 n. doborjginiZe, lingvistur-hermenevtikuli metateqstebi, ilias sax.
universitetis gamomc., 2012, 147-152;
 http://www.science.org.ge/books/Arnold%20chiqobava.pdf;
http://www.science.org.ge/books/Akaki%20Shanidze.pdf
 http://www.science.org.ge/books/Giorgi%20Axvlediani.pdf;

damatebiTi literatura:

 n. doborjginiZe, lingvistur-hermenevtikuli metateqstebi, ilias sax.

universitetis gamomc., 2012, 55-69;
 mz. SaniZe, sityua arTronisaTs, Zv. qarTuli gramatikuli traqtati,
Tbilisi, 1990, 7-15;
 sulxan-saba orbeliani, sityvis kona, 8-26;
 Ciqobava, j. vaTeiSvili, pirveli qarTuli nabeWdi wignebi, 1983;
 mz. SaniZe, sityua arTronisaTs, Zv. qarTuli gramatikuli traqtati,
Tbilisi, 1990, 58-76; 132-142;
 l. qarosaniZe, dionisios Trakielis `gramatikis xelovneba` da Zveli
qarTuli gramatikuli azrovneba, 22-57, logosi, 1998;
 http://www.tsu.ge/data/file_db/faculty_humanities/Issues%20of%20Linguistics,%201-2.2007.pdf
5-24 (giorgi axvlediani);
 http://www.press.tsu.ge/GEO/internet/elektronuli%20journals/Enatmecniereba_I-II_2009_16-09-
2010_T80.pdf 5-32(zurab sarjvelaZe)