Rätoromanischi Sprooch

S Rätoromanisch (au Bündnerromanisch oder eifach Romanisch; rm. rumantsch, Rätoromanisch

romontsch?/i oder rumauntsch) isch e romanischi Sprooch, wo im Kanton Graubünde, em (rumantsch/romontsch/rumauntsch)
sognannte „Romanischbünde“ (rm. il Grischun romontsch), gschwätzt wird. Es isch syt 1938 di Verbreitig: Schwiz
vierti offizielli Nationalsprooch vo de Schwyz. In de Schwyzer Volchzäälig vo 2000 isch es für Sprecher: öbe. 60'000 (Volchszäälig 2000)[1]
35'095 Mensche die Sprooch gsi, „wo si am beschte hen chönne“. Insgsamt hen öbe 60'000 Lüt Linguistischi
aagee, dass si in de Familie oder im Alldaag Romanisch schwätze[2]. Es isch demit mit öbe 0,5 % Klassifikation: Indogermanisch
die Amtssprooch vo de Schwyz, wo em wenigschte Sprecher het. Italische Sprachen

Im wytere Sinn meint mer mit Rätoromanisch au die romanische Sprooche, wo im Nordoschte vo Romanische Sprachen
Italie gschwätzt werde (Furlanisch un Dolomiteladinisch), sich aber dütlich vo de norditalienische
Rätoromanisch
Dialäkt unterscheide. Es isch hüt no umstritte, ob die Sprooche e engi Verwandtschaft mit em
Bündnerromanische hen(Questione Ladina). Unterteilige:
Surselvisch (Sursilvan)
Sutselvisch (Sutsilvan)
Surmeirisch (Surmiran)
Inhaltsverzeichnis Engadinerromanisch (ladin)
Bezeichnig Oberengadinisch (Putèr)
Sproochwüsseschaftlichi Yyordnig Unterengadinisch (Vallader)
Verbreitig Jauer
Dialäkt Rumantsch Grischun
Sproochstruktur Schriftsyschtem: Latiinischs Alphabet
Orthographi Offizieller Status
Phonologi Amtssprooch vo: Schwiz (Bund)
Morphosyntax Graubünde
Wortschatz
Sproochkontakt Sproochchürzel
Gschicht
ISO 639-1 rm
Ursprüng un Mittelalter
Entwigglig vo de bünderromanische Schriftsprooche
S Romanisch im 19. un 20. Joorhundert ISO 639-2 roh
Hütigi Verbreitig vum Romanische
Aazaal vo Sprecher roh
ISO 639-3
De Sproochbruuch im Alldaag

Sproochpolitik
Rächtliche Status im Bund
Rächtliche Status im Kanton Graubünde
Romanisch in de Schuel
Di eiheitlichi Schriftsprooch Rumantsch Grischun
Vorgschicht un Entwigglig vum Rumantsch Grischun
Yfierig un Kontroverse
Etablierig als kantonali Amts- un Schuelsprooch ab 2001

Romanischi Literatur un Kultur

Romanisch in de Medie
Sproochbyspiil
Lueg no
Literatur Romanische Huusinschrift in de
Surselva
Weblink
Fuessnote

Bezeichnig
D Eigebezeichnig vo de Sprecher isch je nooch Dialäkt Romontsch (im Surselvische), Rumauntsch (im Putèr) oder Rumantsch (im Vallader un Surmiran). Für d Engadiner
Idiom Putèr und Vallader gits au d Bezeichnig ladin. Im Dütsche schwätzt mer allgemein vo „Romanisch“ oder „Rätoromanisch“. Au in de Schwyzer Bundesverfassig
schrybt mer vo „Rätoromanisch“. In de romanische Sproochwüsseschaftwerde die Begriff au bruucht, aber mangmool meint mer mit Rätoromanisch au e Sproochfamilie wo
au no s Furlanisch un Dolomiteladinisch in Italie dezueghöre. D Existenz vo dere Sproochfamilie isch zwar umstritte, einewäg wird vo Linguischte viilmool de eidütig Begrif
f
„Bündnerromanisch“ bruucht[3]. Historisch isch au d Bezeichnig „Churwelsch“ bruucht worde. In däm Artikel wird d Sprooch eifach als Romanisch bezeichnet.

Sproochwüsseschaftlichi Yyordnig
S Bündnerromanisch ghört zu de romanische Sprooche, wo uff d Umgangssprooch vum römische Ryych, s Vulgärlatiin, zruggön. Es ghört in dere Sproochfamilie zue de
galloromanische Sprooche, wie z. B. au s Französisch, s Okzitanisch un di norditalienische Dialäkt wie s Lombardisch. Es zeichnet sich innerhalb vo dere Sproochfamilie dur
syni Randlag uss, wo sich z. B. dur Archaisme zeigt, un dur de Kontakt mit em Dütsche.

Zeige duet sich d Yyordnig als galloromanischi Sprooch zum Byspil dur d Palatalisierig vo lat. u zue /y/: lat. muru ‚Muur‘ > Engadinisch mür (wie au Französisch mur) bzw.
surselvisch mir. Wichtigschti Abgränzigsmerchmool zue deOberitalienische Mundarte sin:

D Palatalisierig vo lat. /k/ un /g/ vor /a/, wo aber je nooch Idiom verschide ussprägt isch. Im Engadinische isch si am hüüfigschte, im Surselvische
dergäge am sältenschte: lat.cane ‚Hund‘ > surs. tgaun, surm. tgang, vall. chaun (de Unterschid <tg> vs. <ch> isch numme e unterschidlichi Schrybig)
aber surs. casa un vall. chasa ‚Huus‘.
De Erhalt vum -s im Ussluut: z. B. surselvischbuns cavals bzw. engadinisch buns chavals ‚gueti Rösser‘ aber italienischbuoni cavalli.
De Erhalt vum /l/ nooch /p b k g f/: latiinischClavem ‚Schlüssel‘ > clav aber italienisch chiave[4].
Ob s Bündnerromanisch mit de nit-italienische romanische Sprooche vo Norditalie, em Furlanisch un em Dolomiteladinisch, e gmeinsami Sproochgrupp bildet, isch in de
romanische Sproochwüsseschaft bis hüt umstritte; die Frog wird als questione ladina bezeichnet. So wird d Bezeichnig „Rätoromanisch“ mangmool au bruucht, zum die
Sprooche zämmezfasse. Ei Position isch, dass die Sprooche e genetischi Eiheit bilde, sich also uss enere gmeinsame Sprooch entwigglet hen, wo deno mit de Ussbreitig vum
Dütsche un Italienische geographisch uffgspalte worde wär. De Befürwörter vo dere Meinig sait mer „Ascolianer“, nooch em italienische Romanist Graziadio Ascoli, wo die
These 1873 uffgstellt het[5]. Die zweiti Position meint, dass d Gmeinsamkeite zwüsche dene Sprooche mit ihrer Randlag innerhalb vo de romanische Sprooche z erkläre sin,
wo dezue gfiert hät, dass sproochlichi Innovatione sich dört nit duregsetzt hen. Di norditalienischi Dialäktsyge dergege für sproochlichi Yflüss uss em Süde offener gsi[6]. De
Befürworter vo dere Meinig sait mer „Battistianer“, nooch em Trentiner Dialektolog Carlo Battisti (1882–1977). Brisant isch die Froog vorallem worde, wyl italienischi
Nationalischte d Position vo de Battistianer so verstande hen, dass s Bünderromanisch, Furlanisch un Ladinisch kei eigeständigi Sprooche wäre, sundern Deil vo de
italienische Dialäkt. Des hen italienischiIrredentiste welle als Rächtfertigung nee, Romanischbünde als Deil vo Italie z beaspruche. Einig isch mer sich über die Froog bis hüt
no nit[7]. Uss ere soziolinguistische Perspektiv aber isch d Antwort irrelevant, wyl d Sprecher vo denne Sprooche sich ganz klar nit als Sprecher vum Italienische identifiziere,
un e eiges Sproochbewusstsy hen[8].

Verbreitig
Ursprüngli sin romanischi Mundarte im ganze hütige Kanton Graubünde (usser denne Gegende, wo sich italienischi Dialäkt bildet hen) un wyt über d Kantonsgränze usse
verbreitet gsi. Scho im 8. Joorhundert het aber d Germanisierig vum romanische Sproochbiet aagfange. Im 16. Joorhundert het sich deno e Sproochgränz bildet, wo bis zum
Aafang vum 19. Joorhundert stabil blibe isch[9].

De Jean-Jaques Furer bezeichnet die Gegende, wo um die Zit romanischsproochig gsi sin, als „traditionells rätoromanischs Sproochbiet“ (TR). Dezue ghöre bi synrer
Definition alli Ortschafte, wo bi eine vo de vier erschte Volchszäälige zwüsche 1860 un 1888, e romanischi Mehrheit gha hen. Usserdäm zäält er Fürstenau dezue. Des sin
dertemool 121 Gmeie gsi (die entspreche wäge Fusione 116 hütige Gmeie[10]). In de Gmeie Samnaun, Sils im Domleschg, Masein, un Urmein wo im 17. Joorhundert no zum
TR ghört hen, het d Germanisierig scho friener yygsetzt, un 1860 het es dört numme no e chlyni romanischi Minderheit gee. Die sproochhistorischi Definition vum Furer
findet sich in viile Publikatione, vum Bundesamt für Statistik wird s romanischi Sproochbiet aber zum Byspil allei dur d Mehrheitsverhältniss definiert. Die Entscheidig, was
s Sproochbiet vum Romanische isch, het debi durchuss au e politischi Dimension.

Im Joor 2000 hen no 66 Ortschafte e romanischi Mehrheit gha, un in 32 wytre isch s Romanisch no für mindeschtens 20 % d Haupt- oder Umgangssprooch gsi[11]. Insgsamt
isch s Romanisch nooch de Volchszäälig vo 2000 im TR für 24'016 Persone d Sprooch gsi, wo si am beschte hen chönne; des sin 32,8 %[12]. Im Verglyych hen im Joor 1880
35'742 Lüt ihri Muettersprooch als Romanisch aagee, des sin 85,9 % vo de Bevölcherig vum TR gsi[9]. De Aadeil vo Romanischsprecher isch aber regional arg verschide. So
isch es im Inn un in de Surselva no für 73,7 % bzw. 70,1 % d Umgangssprooch, im Hinterrhy aber numme für 24,2 %[13]. Innerhalb vo denne Bezirk gits deno wiider groossi
Unterschid.

Hüt sin praktisch alli Romanischsproochige zweisproochig; eisproochigi Romane, wo es um 1900 no viili gee het, git es hüt fascht nümm, usser unter Chinder im
Vorschuelalter[14]. D Bärner RomanischtinRicarda Liver schrybt dezue:

„Während vor fünfzig Jahren das Cliché des bärtigen, strümpfestrickenden Alphirten, der nur rätoromanisch spricht und versteht, noch da und dort
Realität sein mochte, gibt es heute keine erwachsenen Rätor [15]“
omanen mehr, die nicht über eine bilinguale Sprachkompetenz verfügten.
– Ricarda Liver

De Bernard Cathomas, de ehemooligi Sekretär vo de Lia Rumantscha, meint dezue:

„Die rätoromanische Zukunft ist die Zweisprachigkeit: Zweisprachigkeit setzt aber eine einigermassen positive Einstellung zu beiden Sprachen voraus.
Zweisprachigkeit ist auf Dauer nur zu erhalten, wenn die schwächere der Sprachen besonders intensiv gefördert und unterstützt wird. Anderenfalls gleitet
Zweisprachigkeit in Einsprachigkeit ab, und im Falle des Rätoromanischen würde dies bedeuten, dass das Deutsche bzw. das Schwyzerdütsch
übrigbleibt...Versuche, das Schwyzerdütsch zu verketzern und das Romanische zu verherrlichen, sind kontraproduktiv.[16]“
– Bernard Cathomas

Die sproochlichi Situation isch hüt e komplizierti, meefachi Diglossi, wyl es im Romanische sälber scho e funktionali Verdeilig git zwüschem gsprochene Ortsdialäkt, em
gschribene Schriftidiom un inzwüsche zuesätzlich em Rumantsch Grischun, un s Dütsch au in zwoo Varietäte, em Schwyzerdütsch un em Hochdütsch, bherscht wird[15]. Im
Münstertal chunt no s Tiroler Bairisch als Zweitsprooch dezue. Näbem Dütsch schwätze viili Romane deno wytri Fremdsprooche, wie Änglisch, Italienisch oder Französisch,
wo in de Schuel glehrt werde.

Usserhalb vum traditionelle romanische Sproochbiet isch d Sprooch au in de sognannte „romanische Diaspora“ im Rescht vo Graubünde un de Schwyz verbreitet. Die
Gruppe, wo usserhalb vo Graubünde läbt, macht öbe en Drittel vo de Lüt uss, wo s Romanisch als Umgangssprooch bruuche[17] un öbe 20 % vo denne, wo Romanisch als
Hauptsprooch (= die wo si am beschte chönne) hen.
 s Romanisch als s Romanisch als s Romanisch als s Romanisch als s Romanisch als
Huushaltssprooch im regelmässig gschwätzi Sprooch, wommer am Sprooch, wommer am verstandeni Sprooch im
Joor 1860 Sprooch im Joor 2000 beschte cha, im Joor beschte cha, im Joor Joor 2003
2000 2000 un im ganze
Kanton

Dialäkt
S Romanisch wird in fümf Dialäkt (viilmool au als „Idiom“ bezeichnet) yydeilt: Surselvisch (rm. sursilvan?/i), Sutselvisch (rm. sutsilvan), Surmeirisch (rm. surmiran),
Oberengadinisch (rm. putèr) un Unterengadinisch (rm. vallader). Die Idiom hen alli eigni Schriftsprooche entwigglet. Zuesätzlich isch 1982 di gmeinsami Standardsprooch
Rumantsch Grischun („Bündner Romanisch“) gschaffe worde. E Verständigung zwüsche de Sprecher vo de Idiom isch nit immer sofort mögli, bi de Idiom wie em
Engadinische un Surselvische, wo wyt ussenanderlönn, uff Anhieb meischt gar nit[18]. Wäge däm schwätze viili Romane deno lieber Schwyzerdütsch mitenand, au wenn es
prinzipiell lycht fällt, sich an e andres Idiom z gwööne. Die Sprecher vo de verschidene Idiom identifiziere sich in de Regel zerscht mit em Heimetort un de Dorfmundart,
deno mit de Region un em Idiom, un deno als Bündner oder Schwyzer. Usserhalb vo intellektuele Chreis isch e gmeinsami romanischi Identität praktisch nit vorhande, was
[19].
sich aber inzwüsche bi de jüngre Generatione ändre duet

Surselvisch (vo sur ‚oberhalb‘ un selva ‚Wald‘) wird im Vorderrhytal un syne Sytetäler, vum Oberalppass bis zum Zämmefluss vumVorder- mit em
Hinterrhy, gschwätzt. Des Idiom het syt em Aafang vum 17. Joorhundert e eigni Schriftsprooch. Innerhalb vum Surselvische nimmt de Dialäkt vo de Täler
Tavetsch un Medel e Sunderstellig yy.
Sutselvisch (vo sut ‚unterhalb‘ un selva ‚Wald‘) wird im Hinterrhytal gschwätzt. Es isch s letscht Idiom, wo e Schriftsprooch übercho het, was 1944 de Fall
gsi isch. Devor isch scho 1916 de Dialäkt vum Schamsertal verschriftet worde.
Surmeirisch (vo sur ‚oberhalb‘ un meir ‚Muur‘) wird im Oberhalbstei un im Albulatal (Underhalbstei) gschwätzt. Di erschte Schriftstügg uf
f Surmeirisch
stamme ussem frie 18. Joorhundert.
Oberengadinisch bzw. Putèr (warschynts vo put ‚Bappe‘, also „d Bappefresser“[20].) wird im Oberengadin weschtlich vo Zernez gschwätzt. Im
Oberengadin het sich ab de erschti Hälft vum 16. Joorhundert e Schriftsprooch aafange entwiggle.
Unterengadinisch bzw. Vallader (vo val ‚Tal‘) wird im Unterengadin gschwätzt. De Dialäkt vumMünstertal isch eng verwandt mit em Vallader, un wird als
Jauer (vum Personalpronomjau ‚ich‘) bezeichnet. D Schriftsprooch im Münstertal isch aber s aVllader. D Schriftsprooch vum Unterengadin git es syt em
16. Joorhundert.
Die Idiom bilde e Kontinuum, gönn also inenand über ohni scharfi Trennlinie. Am vitalschte vo de fümf Idiom sin s
Surselvisch un s Vallader, wääred s Putèr un s Sutselvisch bsunders starch vum Ruggang vum Romanische betroffe sin.
Im Biet vum Vallader hen bi de Volchszäälig vo 2000 6'448 Lüt s Romanisch als Umgangssprooch aagee (79,2 % vo de
Bevölcherig vo dere Gegend), im Surselvische sin es 17'897 Lüt gsi (54,8 %), Putèr hen 5'497 Lüt gschwätzt (30 %) un
im Biet vum Sutselvische hen 1'111 Lüt (15,4 %) s Romanisch aagee[21]. Dur des isch s Dialektkontinuum inzwüsche
dur s Dütschi zerrisse.

d Sprooche un Dialäkt vo Graubünde
Gliidert werde die Idiom mangmool in s Surselvisch ganz im Weschte, un s Engadinisch (rm. ladin) mit em Putèr un
Vallader ganz im Oschte. Derzwüsche bildet s Mittelbündnerisch (rm. Grischun central) mit em Sutselvische un em
Surmeirische e Übergangsbiet. Des isch d Yydeilig wo zum Byspil vum Dicziunari rumantsch grischun vorgno
wird[22]. Je nooch däm het bsunders s Surmeirisch aber mool mee Gmeinsamkeite mit em Surselvische, un mool mit
em Engadinische.

Eine vo de Hauptunterschid isch, dass es im Engadinische di grundete Vordervokal /y/ un /ø/ (in de Schrift ü un ö) git. In de andre Idiom sin die Vokal zue /i/ un /e/ entrundet
worde: Engadinisch mür, surs. mir ‚Muur‘ un eng. ögl, sur. egl ‚Aug‘. Usserdäm chunt d Palatalisierig vo lat. /k/ un /g/ im Putèr un Vallader am hüüfigschte vor. In de
sunschtige Idiom chunt d Palatalisierig entweder numme in betonte Silbe, oder gar nit vor. So zum Byspil Engadinisch chasa, surs. casa ‚Huus‘. Näbe dänne Merchmool
unterscheide sich d Idiom dur wytri luutlichi, morphologischi, un syntaktischi Unterschid.

Sproochstruktur
In däm Absatz wird vorallem d Struktur vum Surselvische beschrybe, wo in de linguistische Literatur am beschte beschrybe isch. Wänn andri Idiom bhandlet werde, no wird's
gsait.

Orthographi
S Romanische wird mit emlatiinische Alphabet gschribe, un s Schriftbild isch in de Regel sehr nooch aa de Ussprooch. D Orthographi isch debi e Mischig uss de romanische
un dütsche Schrybtradition, wo mer z. B. am Bruuch vo c statt k aber defür au tsch erkennt. D Buechstabe k, y, w un x chömme numme in Lehnwörter vor. D Schrybig
unterscheidet sich je nooch Idiom lycht. So wird de Luut /c/ im Surselvische mit tg gschribe, im Engadinische dergäge mit ch un im Rumantsch Grischun chunt e
Kompromisslösig vor.
Bi de Konsonante werde b, d, f, j, l, m, n, ng, p, q, t, tsch un z wie im Dütsche ussgsproche (für di reschtliche Buechstabe, lueg in de Tabelle unte). D Vokal werde in de Regel
au wie im Dütsche ussgsproche: a = [a] ( clav (info) ‚Schlüssel‘), i = [i] ( ti (info) ‚du‘), ü = [y], ö = [ø], u = [u] ( tut (info) ‚alles‘), o je nooch Dialäkt = [o] oder [ɔ] (
comba (info) ‚Bai‘), e je nooch Dialäkt un Wort [e] ( tegia (info) ‚Hütte‘) oder [ɛ] ( lev (info) ‚lyycht‘), é = [e] ( pér (info) ‚Birn‘) un è = [ɛ] ( pèr (info) ‚Paar‘). D
Betonig isch meischt uff de vorletschte Silbe oder uff de letschte. In unbetonti Silbe werde d V
okal meischt zumene Schwa.

D Diphthong werde in de Regel so ussgsproche, wie si gschribe werde, regional git's aber starchi Abweichige. Im Surselvische het's zum Byspil d Diphthong ai (
grusaida (info) ‚Alperöösli‘), au ( paun (info) ‚Brot‘), ei ( treis (info) ‚drüü‘), eu ( glieud (info) ‚Lüt‘), ia ( siat (info) ‚sibe‘), ie ( caschiel (info) ‚Chääs‘), iu ( vendiu
(info) ‚verchauft‘), ua ( qual (info) ‚weller‘), ue ( quel (info) ‚de‘) un uo ( buob (info) ‚Bueb‘), un d Triphthong iau ( cumiau (info) ‚Abschid‘), ieu ( jeu (info) ‚Ich‘), uei
( quei (info) ‚des‘) un uau ( uaul (info) ‚Wald‘).

Buechstab Ussprooch Audiobyspil

vor a, o, u als /k/ canzun (info) - ‚Lied‘
c
vor i un e als /t͡s/ december (info) - ‚Dezämber‘
vor i un e als /k/ zucher (info) - ‚Zucker‘
ch
sunscht als /c/ chaun (info) - ‚Hund‘
als /g/ grischun (info) - ‚Graubünde‘
g
vor i un e als /ɟ/ (s i blybt stumm) baselgia (info) - ‚Chilch‘
gh /g/ schenghegiar (info) - ‚schenke‘
/ʎ/ egl (info) - ‚Aug‘
gl
vor a, u, o, e un in mangi Lehnwörter als /gl/ Glaruna (info) - ‚Glarus‘
gn /ɲ/ bogn (info) - ‚Bad‘
in de Regel stumm habitaziun (info) - ‚Behuusig‘
h
usser in Lehnwörter haluncs (info) - ‚Halunke‘
je nooch Dialäkt Zungespitze-
r
oder Zäpfli-r raps (info) - ‚Gäld‘
/s/ sulegl (info) - ‚Sun‘
/z/ casa (info) - ‚Huus‘
s
vor c, p, t, tg /ʃ/ finiastra (info) - ‚Fenschter‘
vor g, b, d /ʒ/ sbagl (info) - ‚Fääler‘
/ʃ/ cudisch (info) - ‚Buech‘
sch
/ʒ/ pischada (info) - ‚Anke‘
s-ch /ʃc/ tudes-ch (info) - ‚Dütsch‘
tg /c/ turitg (info) - ‚Züri‘
v /v/ luvrar (info) - ‚schaffe‘

Phonologi

Bilabial Labiodental Alveolar Postalveolar Mediopalatal Velar Glottal

Verschlussluut p b t d c ɟ k g
Affrikat t͡s tʃ
Nasal m n ɲ ŋ
Frikativ f v s z ʃ ʒ h¹
Liquida r l ʎ

1. chunt numme in dütschi Lehnwörter wie halunc vor.

De Luut /ŋ/ chunt numme im Surmeirische am Wortänd in Wörter wie paung ‚Brot‘ vor. D Ussprooch vum /r/ isch je nooch Dialäkt en Zungespitze-r oder en Zäpfli-r. Luut,
wo typisch für s Romanisch sin, sin d Affrikat [c] un [ɟ] (inere enge Transkription [tɕ] un [dʑ]), wo für Dütschsproochigi viilmool mit [tʃ] verweggslet werde. Es sin aber
verschideni Luut, wie mer bi Wörter wie cametg ‚Blitz‘ vs. cametsch ‚schwiel‘ gseet. Di stimmlosi Plosiv /p t c k/ sin nit behuucht un /b d ɟ g/ sin vollständig stimmhaft. Im
Romanische git es e Ussluutverhärtig, so dass di stimmhafte Plosiv un Frikativ am Änd vumene W
ort stimmlos wärde: grev ‚schwer‘ > [grɛf], bab ‚Vater‘ > [bap].

Vorne Zentral Hinte

Gschlosse i y u
Halbgschlosse e ø ʊ
Halboffe ɛ ɔ
Offe a

D Vokal /y/ un /ø/ (in de Schrift <ü> un <ö>) chömme numme im Engadinische vor. In de übrige Dialäkt sin die Vokal zue /i/ un /e/ entrundet worde, un chömme höggschtens
in dütschi Lehnwörter vor. De Vokal /ʊ/ (z. B. cudisch ‚Buech‘) isch im Surselvische änder marginal, un wird vo mangi Sproochwüsseschaftler nit als e eiges Phonem
aagluegt[23]. D Betonig isch meischt uff de letschte, sunscht au uff de vorletschte Silbe. In nit-betonti Silbe wärde d Vokal /a/, /ɛ/ un /e/ zumene Schwa abgschwächt (z. B. in
casa ‚Huus)‘, wo als [ə] oder [ɐ] ussgsproche wird.

Im Surselvische git's usserdäm d Diphthong [aɪ], [au], [ɛɪ], [ɛu], [iə], [ɪu], [uɪ], [uɔ], [ɪa], [ɪu], [uɛ], [ua] un d Triphthong [ɪau], [ɪɛu], [uau] un [uɛi]. Die Diphthong
unterscheide sich aber je nooch Dialäkt sehr starch. Bsunders usstande dien die „verhärtete Diphthong“ im Surmeirische, wo de zweit Vokal imene fallende Diphthong als [k]
ussgsproche wird: strousch ‚chuum‘ > [ʃtrokʃ].

Für Byspilswörter un Audiouffnaame vo all denne Luut, lueg unter Orthographi.

Morphosyntax
Die Beschrybig bhandlet vorallem s Surselvisch. Bsunders s Engadinisch wyycht zum Deil arg devo ab. Si basiert vorallem uff de Abhandlig vo de Ricarda Liver vo 2010, au
d Byspil stamme vo dört.

Substantiv

Substantiv werde im Romanische nit flektiert; di grammatischi Kategorie wird dur d Wortstellig ussdruggt. Wie au sunscht die romanische Sprooche, het s Bündnerromanisch
zwei grammatischi Gschlechter (Genera), männlich un wyyblich. Es git bstimmti (m. il bzw. igl vor Vokal; w. la) un nit-bestimmti Artikel (m. in; w. ina). De Plural wird im
Regelfall mit eme -s Suffix bildet. Bi männlichi Substantiv git es defür aber mehreri Ussnaame, wo sich de Stammvokal verändre duet:

il mir ‚d Muur‘ – ils mirs ‚d Muure‘

la casa ‚s Huus‘ – las casas ‚d Hüüser‘
unregelmässig: igl iev ‚s Ei‘ – ils ovs ‚d Eier‘
E Bsunderheit vum Bündnerromanische isch de „kollektivi Plural“:

il crap ‚de Stei‘ – ils craps ‚d Steiner‘

kollektiv: la crappa ‚s Gstei‘
Adjektiv un Partizipie

D Adjektiv werde nooch Gschlächt un Zaal flektiert, wobi di wyybliche Forme immer regelmässig sin, derwyyl sich bi de männliche zum Deil de Vokal verändre duet: bien
(sg.) – buns (pl.) ‚guet‘. Im Surselvische wird usserdäm zwüsche ere attributive un prädikative Form vum Adjektiv unterschide, des aber numme im Singular:

Attributiv: in bien carstgaun ‚en guete Mensch‘

Prädikativ: il carstgaun ei buns ‚de Mensch isch guet‘
Bi de Personalpronomina git's im Surselvische drei Persone Singular un Plural:

sg. pl.
1. Ps. jeu nus
2. Ps. ti vus
3. Ps. el/ella/ei(igl) els/ellas/ei

Im direkte Objekt unterscheidet sich di 1. un 2. Person Singular:mei un tei bzw. mi un ti nooch de Präpositiona: dai a mi tiu codisch ‚gib mer dyn Buech‘

D Reflexivi Pronome werde mitse- bildet, wo ursprüngli numme di dritti Person gsi isch:

jeu selavel ‚ich wasch mi‘

ti selaves ‚du wäsch di‘
el/ella selava ‚er/si wäscht sich‘
nus selavein ‚mir wasche üs‘ usw.
D Possesivpronima hen e pränominali un e prädikativi Form, wo aber numme in de männlichi Form verschidi sin:

miu tgaun ‚myn Hund‘ – il tgaun ei mes ‚de Hund isch (ghört) mir‘
vies problem ‚euer Problem‘ – quei Problem ei vos ‚des isch euer Problem‘
aber wyyblich: sia casa ‚syn/ihr Huus‘ – quella casa ei sia ‚des Huus isch syns/ihrs‘

Bi de Demonstrativa unterscheidet mer im Surselvische drei Forme: quel, tschel un lez: A quel fidel jeu, a tschel buc ‚däm vertrau i, sällem nit‘ un Ed il bab, tgei vegn lez a
dir? ‚un de Vater, was wird de säge?‘.

Verb

S Verbalsystem vum Surselvische gliidret sich in synthetischi Forme (em Präsens un Imperfekt) un Verbalperiphrase (Perfekt, Plusquamperfekt, Futur, Passiv) mit de Modi
Indikativ, Konjunktiv, Konditional un Imperativ. Di wichtigschte Forme sin:

Tempora Byspil Übersetzig

Indikativ Präsens jeu sun da Trun ‚ich bin vo Trun‘
Indikativ Perfekt jeu sun staus en vacanzas ‚ich bin in de Ferie gsi‘
Imperfekt da quei savevel jeu nuot dt. ‚davon wusste ich nichts‘
Futurum els vegnan a dir ‚si (werde) sage‘
Imperativ cantei! ‚singet!‘
Konditional jeu durmess ‚ich dät schloofe‘

Syntax

D Syntax vum Bündnerromanische isch bis hüt wenig erforscht. In mehreri Fäll wyycht s Surselvisch uffällig vo de reschtliche Romanische Sprooche ab. Di normali
Satzstellig isch Subjekt-Verb-Objekt, in mehreri Fäll tritt aber e Inversion uff, wo s Verb aa de Aafang stellt:

Froogesatz: Eis el aunc cheu? ‚Isch er no doo?‘

Ussagesätz, wo nit mit em Subjekt aafange:Damaun mein nus en vacanzas‚Morn gönn mer in Ferie‘
De Hauptsatz an zweiter Stell:Cura ch'el ei entraus, ein tuts stai sin peis‚wonner yyträtte isch, sin alli uffgstande‘
Usserdäm bstimmti stilistischi Abwyychige.
Des glyycht de Inversion im Dütsche, isch aber friener au in andri romanischi Sprooche verbreitet gsi.

D Verneinig wird im Surselvische mit em Partikelbuc bildet:

Jeu ai buc fatg quei ‚Ich ha des nit gmacht‘

El vegn buc ‚Er chunt nit‘
Des entspricht de Verneinig im Französische mitpas.

Im Engadinische findet sich usserdäm e Form, wo e direkts Objekt mit de Präposition a yygleitet wird: hest vis a Peider? ‚hesch de Peter gsee?‘. Die Form isch sunscht au
ussem Spanische bekannt.

Wortschatz
E systematischi Beschrybig vum Romanische Wortschatz git es bis jetz nonit[24]. Die Arbete wo's git, bschäftige sich in de Regel mit ere historische Beschrybig, mit vor-
römischi Wörter, mit Archaisme oder mit Lehnwörter ussem Dütsche. Gsammlet wird de Wortschatz im Dicziunari Rumantsch Grischun, wo de Wortschatz vo allene
Mundarte un ältri Sproochstufe dokumentiert. Des Wörterbuech wird syt 1938 vo de
Società Retorumantschaussegee. Zurzit isch de 14. Band in Bearbeitig.

D Sprooch vo de Völcher, wo vor de Romanisierig z Graubünde gschwätzt worde sin, het sich usser in Fluer- un Ortsname, au in e paar wenigi Wörter erhalte, wo in de Regel
mit de alpine Tier- un Pflanzewält, Geländemerchmool un Alpwirtschaft zämmehänge[25]. Dezue ghöre zum Byspil camutsch ‚Gemse‘, tschéss ‚Adler‘, urlaun ‚Schneehuen‘,
grusaida ‚Alperöösli‘, panaglia ‚Stosschüübel‘, tegia ‚Hütte‘, grep ‚Fels‘, grava ‚Gröllhalde‘[26], signun ‚Senn‘ oder tschigrun ‚Ziger‘[27].

Mit Archaisme sin Wörter ussem Latiinische gmeint, wo in de andre romanische Sprooche nümm bruucht werde. Dezue ghört zum Byspil d Wörter baselgia ‚Chilch‘, urar
‚bäte‘ oder scheiver ‚Fasnet‘[28], wo in keinere andre romanische Sprooch mee erhalte sin. Im Surselvische isch s latiinische Verb INCIPARE als entscheiver ‚aafange‘
erhalte, wo mer sunscht numme no im Rumänische începe findet. Di andre romanische Sprooche un au s Engadinisch hen e Verb, wo uff *CUMINITIARE zruggoot:
Engadinisch cumanzar, ital. cominciare, frz. commencer. E wytres Byspil isch memia ‚z'viil‘ vo latiinisch *NIMIA, wo sunscht numme ussem Altprovenzalische bekannt
isch[29].

E wytres Merchmool, wo de Wortschatz vum Bündnerromanische vo de übrige romanische Sprooche abhebt, isch de starchi Yyfluss vum Dütsche. Lueg dezue uff de
Abschnitt Sproochkontakt.

Sproochkontakt
S Romanisch stoot scho syt Joorhunderte im Kontakt mit alemannische un iroler
T Mundarte, wo Spure im Romanische hinterlo het.

Im Wortschatz finde sich Wörter wo scho ganz frie uss em Dütsche entlehnt worde sin. E Byspil defür isch s Wort glieud ‚Lüt‘, wo vo ahd. Liut chunt. E wytres Byspil isch s
Verb ‚schaffe‘, surselvisch scaffir, engadinisch s-chaffir, wo vo germ. skafjan chunt. Im Surselvische finde sich als wytri Byspil malegiar ‚moole‘, schenghegiar ‚schenke‘
oder schazegiar ‚schätze‘[30]. Bsunders im Sursilvan sin Wörter wie schon, aber oder halt Deil vum Alldagswortschatz. Für viili Germanisme finde sich au Ableitige devo.
So gits näbem Wort buob ‚Bueb‘ un pur ‚Buur‘ au buoba ‚Maidli‘ un pura ‚Büürin‘, oder Verchlynerigsforme wie buobet, puret oder puranchel. Ussem Adjektiv flissi
‚fliisig‘ isch flissiadad ‚Fliis‘ bildet worde. S Wort für „Buur“ isch im Vallader in de bairische Form paur überno worde, im übrige Romanische aber in de alemannische Form
als pur.

Usser im Wortschatz loot sich de dütsch Yfluss au in grammatischi Konstruktione noochwyse, wo mangmool em Dütsche Muschter folge. So isch s Bündnerromanisch di
einzig romanischi Sprooch, wo d indirekti Rede mit Konjunktiv bildet. E Byspil defür isch de Satz El di ch'el seigi malsauns ‚Er sait, dass er chrank syg‘ uff Surselvisch. D
[31]. Bsunders im Surselvische werde neui V
Ricarda Liver vermuetet dass des en Yfluss uss em Dütsche isch erbe viilmool eifach ussem Dütsche übersetzt L
( ehnübersetzig). E
Byspil defür isch s Verb mirar suenter, wo e direkti Übersetzige vum Dütsche „noochluege“ isch oderfar cun für „mitmache“.

De Yyfluss vum Romanische uff s Dütsche isch weniger erforscht. Näbe Ortsname im ganze ehemoolige Rätoromanische Biet sin numme wenigi Wörter in s allgemeini
Alemannisch un Dütsch yygflosse. Dezue ghöre zum Byspil „Gletscher“ oder „Murmeli“ (vo rm. murmunt) oder kulinarischi Bsunderheite wie Maluns oder Capuns. De
Grund, dass romanischi Lehnwörter im Dütsche sältener sin wie umgcheert, lait wohl in de Grössi vum dütsche Sproochruum, wo so Wörter änder wiider zruggdrängt het. Im
Bündnerdütsch isch de Yyfluss stercher: im luutliche wird mangmool vermuetet dass d Ussprooch vo Khind un bahe, statt Chind un bache, uff s Romanisch zruggoot. Des
isch aber umstritte, es isch au en Yyfluss vum Seealemannisch mögli. Im Morphosyntaktische wird de Bruuch vo kho als Hilfsverb in Sätz wie „leg di warm a, sunscht
khunscht krank“, mangmool uff s Romanisch zruggfiert. S glych gilt für s Fääle vunere Unterscheidig zwüsche Akkusativ un Dativ in bstimmti Bündner Mundarte, oder d
Satzstellig in Sätz wie „i tet froge jemand wu waiss“. Usserdäm hen Wörter, wo im Dütsche sunscht e neutrals Gschlächt hen, mangmool e männlichs Gschlächt: „der Brot“
oder „der Gäld“[32]. Im Wortschatz finde sich usserdäm Wörter wie „Schaffa“ (vo rm. scaffa ‚Chuchichänschterli‘), „Spus/Spüslig“ un „Spusa“ ‚Bräutigam un Bruut‘ oder
„Banitsch“ ‚Chare für de Mischt‘ un „Ponz“ ‚Gfäss uss Holz‘. In Gegende, wo s Romanisch no gschwätzt wird oder ersch vor churzem verschwunde isch, finde sich natürli
mee Wörter.
Wyl bsunders syt em spööte 19. Joorhundert all mee neui Gegeständ un so au neui Wörter uffcho sin, hen Sproochschützer welle neui romanischi Wörter bilde, demit nit
luuter dütschi Wörter überno werde. D Verbreitig vo so Neologisme in d Alldaagssprooch isch aber nit immer erfolgrych. Derwyyl Wörter wie la viafer für d Yysebaan bzw.
il tren statt friener il zug, il runal für de Skilift oder il ballapei für de Fuessball sich yybürgeret hen, hen sich für viili andri Sache di dütsche Wörter duregsetzt: la
schlagbohrmaschina, il schalter, il hebel oder au far il fahren für d „di praktischi Fahrpriefig mache“[33].

Die Germanisme werde vo viile Sproochschützer un Purischte viilmool als Bedrohig vum Romanische wahrgno. Die Meinig het bis in d Zit noochem zweite Wältchrieg
vorgherscht; Sproochkontakt un Fremdwörter sin fascht numme negativ bewertet worde, un als „Verschmutzig“ un „Korruption“ vum „reine“ Romanisch aagluegt worde
bzw. als e „Chrankheit“ wo s Romanisch „infiziere“ dät. Andri dergege wyse druff hi, dass so Phänomen völlig normal syge un e Sprooch wo kei „fremdi“ Element enthält e
Illusion wär[34], un au als Berycherig vo de Sprooch aagluegt werde chönnte[35]. Zue Verträter vo derre Position ghöre zum Byspil de Bernard Cathomas un de Iso Camartin.
Bsunders für Autore uss de Surselva ghöre Germanisme zum moderne Romanisch dezue. Im Buech Sez Ner vum Arno Camenisch, wo vumene Sommer uff de Alp handlet,
findet sich zum Byspil de Satz:

„Il Giachen ha raquintau la dumengia, il signun che hagi avon varga quendisch onns caschau si cheu, eri in larifari, in miserabel malvuliu, e siu caschiel
brüchic eri gie ina zuamuatic, hagies gie buca astgau vender cun buna cunscienzia.
“
„Der Giachen hat am Sonntag erzählt, der Senn, der davor am Stück beinahe fünfzehn Jahr
e auf der Alp gewesen sei, sei ein Larifari gewesen, ein elender
,
[36]“
und sein brüchiger Käse sei eine Zumutung gewesen, habe man ja nicht mit gutem Gewissen verkaufen können.
– Arno Camenisch: Sez Ner

In däm Satz sin d Germanismebrüchic un zuamuatic normali Wörter in de Alltagssprooch vo de Älpler

.

Gschicht

Ursprüng un Mittelalter
S Bündnerromanisch goot uff s Latiin zrugg wo wääred de Römerzit vo Soldate, Händler un Beamte in s Land brocht worde isch. Devor isch dört vorallem Keltisch un
Rätisch gsproche worde. S Rätisch isch aber schynts numme im Unterengadin verbreitet gsi. Spure vo denne Sprooche finde sich vorallem in de Topographi (Fluer- un
Ortsname) un in ganz chlynem Raame au im W
ortschatz (für Byspil, lueg uff de Abschnitt Wortschaftz). Wyl mer über s Keltisch numme ganz wenig, unüber s Rätisch fascht
gar nyt weiss, werde die Spure meischt eifach als „vorrömisch“ bezeichnet, un keinere gnaue Sprooch zuegordnet. En Grossdeil vo de Ortsnäme wie zum Byspil Tschlin,
Scuol, Savognin, Glion, Breil/Brigels, Brienz/Brinzauls, Purtenza oder Trun stamme uss ere vorrömische Sprooch.

Erobret worde isch s hütigi Graubünde vo de Römer im Joor 15 v. Chr. Es isch nit klar, wie schnäll s hütigi Graubünde deno romanisiert worde isch. Wääred mangi Forscher
meine, d Gegend syg schnäll romanisiert worde, meine andri, d Romanisierig syg ersch im 4./5. Joorhundet abgschlosse gsi, wo romanisierti Kelte ussem Norde vor de
Germaneyfäll gflohe sin[37]. Uff jede Fall isch im 5.–6. Joorhundert, wo Rätie zum Rych vo de Oschtgote ghört het, di ganz Gegend romanisiert gsi. Öbe im Joor 537 hen d
Oschtgote d Provinz Raetia Prima aa d Franke abträtte. Für zweihundert Joor isch s sognannti Churrätie deno vo yyheimische Romane verwaltet worde. Wo aber de letscht
Viktorid, de Bischof Tello, um 765 gstorbe isch, het de Charl de Gross en germanische Groof als Verwalter yygsetzt. Usserdäm isch 843 s Bischtum Chur vum Erzbischtum
Mailand aa s Erzbischtum Mainz übergange. Des het dezue gfiert dass sich Rätie kulturell mee am Norde orientiert het, un vorallem dass d Oberschicht jetz vo
Dütschsproochige gstellt worde isch[38].

Dertemool het sich de romanisch Sproochruum no viil wyter in de Norde, in di hütige Kantön Glarus un St. Galle, ussdännt.
Im Nordweschte isch s Romanisch bis zum Walesee gange, im Nordoschte bis uff Rüthi im St. Galler Rhytal, un im Oschte
sin Deil vo Vorarlberg romanischsproochig gsi (Arlbergromanisch). Noochwyse cha mer des vorallem durch romanischi
Orts- un Fluername, wo au nooch de Germanisierig erhalte blibe sin. Unterrätie isch e zitlang zweisproochig gsi, un im 12.
Joorhundert ganz dütschsproochig worde[39]. Ab em 15. Joorhundert isch s St. Galler Rhytal un d Gegend um de Walesee
ganz dütschsproochig[38]. Ussglööst worde isch des durch de sproochlichi Yfluss vo de dütschsproochige Oberschicht un vo
de Zuewandrer ussem Norde. De Sproochweggsel isch debi en langsame, graduelle Prozess gsi; s Dütsch het sich vo eim
regionale Zentrum zum näggschte ussbreitet, un weniger zentrali Gegende übersprunge. D Ortschafte um die Zentre ume sin
lenger romanisch blibe, un in denne Kontaktzone het no lang e Zweisproochigkeit gherscht. Usserdäm het sich s Dütsch je
[40].
nooch Bevölcherigsschicht verschide schnäll duregsetzt

Ab öbe 1270 het usserdäm d Walserkolonisation aagfange. D Walser hen in Gegende wo nit oder numme dünn bewohnt gsi
sin, ihri Siidlige gründet, un so sin mehreri dütschsproochigi Insle im romanische Chernland entstande. Eso sin zum Byspil
ab em 14. Joorhundert Davos, s Schanfigg un s Prättigau dütschsproochig worde[41]. Vo de ursprüngliche Siidlige het sich s
Walserdütsch deno mangmool in romanischi Biet ussbreitet, zum Byspil im Schams oder z Valendas. In einzelni Fäll sin
Walsersiidlige romanisiert worde, so zum Byspil im Oberhalbstein oderMedel un Tujetsch im Oberland[42]. s Romanisch im Friemittelalter;
orange: Verluscht 700–1100, gääl:
Bsunders langfrischtigi Folge het d Germanisierig vo Chur gha. Z Chur isch zwar d Umgangssprooch no bis in s 15. Sproochbiet um 1100
Joorhundert Romanisch gsi, aber es isch scho lang devor kei romanischs Kulturzentrum mee gsi[43]. Wo d Stadt deno 1465
fascht ganz abebrännt isch, sin viili dütschsproochigi Handwercher noochem Wiideruffbau dört blybe, was d
Mehrheitsverhältniss zugunschte vum Dütsche verändret het. In ere Chronik vo 1571/1572 schrybt de Durich Chiampell, dass mer vor hundert Joor z Chur no Romanisch
gschwätzt het, wo aber syt däm rasch vum Dütsche verdrängt worde wär[38]. De Verluscht vo Chur für s Romanetum isch luut de Sylvia Osswald grad zunere Zit cho, wo
„durch die Verbreitung der Buchdruckkunst das damalige Churer Stadt-Romanisch zur verbindlichen Schriftsprache hätte avancieren können[44]“. Un so hen sich statt däm
im 16. Joorhundert verschidni regionali Schriftzentre bildet, wo kei Eiheit bildet hen. De Jachen Curdin Arquint meint der
gege: „Man spielt bei diesem Gedankengang mit der
wohl dem Geist der Romantik und des Nationalismus zuzordnenden Vermutung, der romanische Dialekt der Hauptstadt hätte den anderen gegenüber die Überhand
gewonnen. Die Idee ist verführerisch, doch bleibt die Frage, ob die stolzen Regionen nicht trotzdem ihre eigene Schreibsprache hervorgebracht und gepflegt hätten. Der
[45]“.
Polyzentrismus ist von Anfang an unverkennbar und wirksam
Im 16. Joorhundert het sich deno e Sproochgränz bildet, wo bis zum Aafang vum 19. Joorhundert stabil blibe isch[9]. Däm Sproochbiet sait mer „traditionells rätoromanischs
Sproochbiet“. Vum 16. bis 19. Joorhundert sin numme einzelni Biet germanisiert worde. Dezue ghöre Sils im Domleschg, Masein, Urmein un Samnaun. Im Fall vo Samnaun
isch d Germanisierig vo Tirol uss gange, so dass Samnaun hüt de einzig Ort in de Schwyz isch, wo e bairischi Mundart gschwätzt wird. De Vinschgau z Südtirol isch im 17.
Joorhundert vollständig zum Dütsche übergange, wo s Romanisch vo de Gegereformation als „protestantischi Sprooch“ bekämpft worde isch.

Entwigglig vo de bünderromanische Schriftsprooche

Bis in s 13. Joorhundert isch d Schriftsprooch z Graubünde numme Latiinisch gsi, spööter au Dütsch. Schriftlichi Spure vum Romanische sin numme fragmentarisch erhalte.
So chunt in de sognannte „Würzburger Federprobe“, wo im 10. oder 11. Joorhundert warschynts z St. Galle enstande isch, en vulgärlatiinische Satz vor, wo möglicherwys e
friei Form vum Romanische isch. De Satz luutet: Diderros ne habe diege muscha. Als Übersetzige sin „Diderros het kei zää Mugge“ oder „Didderos het devo zää Mugge“
vorgschlo worde. Warschynts isch demit gmeint dass de Verfasser vo synrer Tätigkeit als Schryber kei grosse Gwinn het[46]. E wytres Züügniss isch e Übersetzig vo ere
Predigt ussem 11. Joorhundert in emeEisidler Codex, wo 14 Zyle lang isch. Schliessli isch ussem Joor 1389 e Züügeussag über d Weiderächt vum Chloschter Müstair erhalte.
In däm latiinische Teggscht isch d Züügeussag uff Engadinerisch uffgschribe: Introekk in sum la vall de Favergatscha et introekk eintt la vall da Vafergatscha; la e vcinn faitt
una puntt chun dis punt alta e chun dis eintt feder Vinayr. Übersetzig: „bis zoberscht in d Vall Favergatscha un bis ine in d Val Favergatscha. Dört wird e Brugg baut wo mer
punt alta sait, un dört wo mer eintt feder Vinayr dezue sait“.

E rycheri romanischi Schrifttradition fängt deno im 16. Joorhundert im Engadin aa. S erschti Werch isch s Epos Chianzun
dalla guerra dagl Chiaste da Müs, wo 1527 enstande isch. De Verfasser isch de Gian Travers vo Zuoz im Oberengadin. In
däm Epos beschrybt de Travers de sognannte 1. Müsserchrieg zwüsche de Bündner un eme Gfolgsmaa vum Herzog vo
Mailand, de Misserfolg vo ere Bündner Gsandschaft zum Herzog vo Mailand, wonner sälber dezueghört het, un ihri
Gfangeschaft dur de Herrn vo Musso bis zue ihrer Freilassig nooch eme halbe Joor. Es isch warschynts enstande, wyl de
[47].
Gsandschaft in Spotlieder vorgworfe worde isch, si wäre aa ihrer Gfangeschaft wäge Unvorsichtigkeit sälber schuld gsi

Näbem Chianzun da Müs sin vum Travers au mehreri romanischi Übersetzige vo Drame mit biblischem Inhalt überliefret.
Ussem 16. Joorhundert sin ussem Engadin mehreri romanischi Theaterstügg bekannt, wo meischt en religiöse Inhalt hen. Es
sin aber au Theaterstugg mit weltlichem Inhalt bekannt, wo zum Byspil dHistoargia dauart la mur dalg chiaualyr Valentin et
Eaglantina. Vo eme Deil devo isch de Teggscht erhalte, vo andri numme de Titel.

Wytri engadinischi Schrifte ussem 16. Joorhundert stamme vum Jurischt Giachem Bifrun vo Samedan im Oberengadin. Im
Joor 1560 het er syni Bibelübersetzig L'g Nuof Sainc Testamaint da nos Signer Jesu Christ drugge lo. Scho 1552 het er en
Katechismus un so öbis wie e Fibel verfasst gha. Um öbe di glychi Zit het de Durich Chiampel e Buech mit romanische
Chilchelieder verfasst, deCudesch da Psalms, wo 1562 erschiene isch.

Die Werch sin sproochlig sehr ussgfeilt un zeige en umfangryche romanische Wortschatz vo de Verfasser. Näbe de s Titelblatt vo L'g Nuof Sainc
Testamaint
humanistische Bildig im Latiinische, Italienische un Dütsche, meint d Ricarda Liver, dass au e romanischi vorliterarischi
Sproochtradition zue däm bytrage het. Andersch syg es nit z erkläre, dass d Schriftsprooch im Engadin so schnäll het chönne
enstoo. So isch bekannt dass zum Byspil d Gerichtsverhandlige in de Volchssprooche gfiert worde sin, d Protokoll aber uff Latiinisch ghalte
worde sin. Es het also warschynts e mündlichi Tradition vo romanische Rächts- un Chilcheterminus gee, wo aber schriftlich nit erhalte
isch[48]. Im Vorwort vo ihrene Wercher thematisiere d Autore viilmool d Neuheit vo ere romanische Schriftlichkeit. Si setze sich mit em
fe syg[49].
Vorurteil usenand, dass mer di romanischi Sprooch gar nit chönnt schrybe, wyl si defür nit gschaf

Im Rhytal fängt d Schrifttradition vum Surselvische un Sutselvische im 17. Joorhundert aa. D Schriftlichkeit het wie im Engadin meischt en
religiöse Hintergrund, wo vo de geischtige Ussenandersetzige zwüsche de Reformation un de Gägereformation prägt isch. So isch au di
surselvisch Schriftsprooch vo Aafang aa in e protestantischi mit em Schriftzentrum Ilanz, un e katholischi Varietät mit em Chloschter Disentis
als Zentrum, gspalte gsi. S erschti druggti Werch isch de Curt mussameint dels principals punctgs della Christianevla Religiun, e Katechismus
wo im Joor 1601 erschiene isch. De Verfasser isch de Reformiert Daniel Bonifaci, wo im Sutselvische Dialäkt gschribe het. Scho in de zweite
Ufflag vo 1615 het er sich aber em Surselvische aagnööcheret. 1611 isch z Basel Ilg Vêr Sulaz da pievel giuvan uff Surselvisch erschiene. Es
Titelblatt vo Ilg Vêr
isch e Sammlig vo religiöse Unterweisige. Verfasser isch en Engadiner, de Reformiert Steffan Gabriel. En katholische Katechismus, de Curt Sulaz da pievel
Mussament isch bal druf, im Joor 1615 erschiene. Verfasser isch de Italiener Gion Antoni Calvenzano gsi. Di erschti Übersetzig vum neue giuvan
Teschtament uff Surselvisch isch deno im Joor 1648 erschiene, in ere Version vum Sohn vum Steffan Gabriel, em Luci Gabriel. Di erschti
kompleti Bibelübersetzig uff Surselvisch, d Bibla da Cuera, isch deno 1717–1719 erschiine.

Für di näggscht Joorhundert het es z Graubünde also vier romanischi Schriftsprooche gee: e katholischi Varietät vum Surselvische mit Disentis als Schriftzentrum, s
protestantisch Surselvisch vo Ilanz, Putèr im Oberengadin un Vallader im Unterengadin. Die beide Surselvische Varietäte sin bis in s 19. Joorhundert au als Churwelsch
bezeichnet worde, die engadinische als Ladin un beidi sin zum Deil als verschidene Sprooche aagluegt worde[50]. Z Mittelbünde isch zum Deil au Surselvisch gschribe
worde, in de Regel aber numme Dütsch. Im Surmeir het sich am Aafang vum 18. Joorhundert mit em Katechismus vo 1703 e Schriftsprooch aafange bilde. Die Schrybwyys
isch aber vum Surselvische beyflusst gsi. Ersch 1896/97 sin vum Gion Candreia orthographischi Norme gschaffe worde, wo bis 1938 d Grundlag vo de Schuelbiecher gsi sin.
Surmeirisch erschiene[51]
1939 isch die Schrybig deno vum Mena Grisch un em Giachen Battaglia no emool reformiert worde. 1970 isch schliessli en Wörterbuechf uf

E sutselvischi Schriftsprooch het sich dergege ersch wiider im 20. Joorhundert aafange entwiggle[52]. 1916 het mer aagfange de Dialäkt vum Schamsertal z verschrifte, un
1944 isch vum Italiener Giuseppe Gangale e gmeinsami Schriftsprooch für s Sutselvisch gschaffe worde, wo alli sutselvischi Dialäkt beruggsichtigt het[53]. Derwyyl sin die
beide Varietäte vum Surselvische nooch un noochbis 1927 vereinigt worde.

S Romanisch im 19. un 20. Joorhundert

Graubünde het im Joor 1803 e Bevölcherig vo öbe 73'000 Ywohner gha. Vo denne hen öbe 36'600 Romanisch gschwätz, wo usserdäm gschlosse in de romanische Täler gläbt
[54]. Noochdäm d Sproochgränz syt em 16. Joorhundert relativ stabil blibe isch, het am Aafang vum 19. Joorhundert
hen, un wo viilmool au numme Romanisch gschwätzt hen
d Germanisierig wiider aagfange. Gründ für de Ruggang vum Romanische ab 1800 gits mehreri. Ei wichtige Faktor isch de Bytritt vo Graubünde zur Eidgnosseschaft im Joor
1803 gsi. Dur de Bytritt zur Schwyz sin d Romane in sterchere Kontakt mit em Rescht vo de Schwyz groote, wo s Dütsch notwändig defür gsi isch. Usserdäm isch di
hööcheri Verwaltig vo de drei Bünd immer dütschsproochig gsi, im Gägesatz zur Lokalverwaltig, wo in de Regel in de Lokalsprooch gsi isch. Wyl d Zentralverwaltig immer
stercher worde isch, isch s Dütschi all mee in de Alldag vo de Romane vordrunge[9]. E wytre Faktor isch d Usswandrig vo Romane ussem romanischsproochige Biet, un
spööter d Zuewandrig vo Dütschsproochige, gsi. Un schliessli hen wirtschaftlichi Verändrige dezue gfiert, dass di romanischsproochige Buuredörfer, wo devor zum grööschte
Deil Sälbschtversorger gsi sin, all mee in sterchere Usstuusch mit de dütschsproochige Noochberschaft groote sin. Glychzitig isch des dur di verchehrstechnisch Erschliessig
vum Kanton erlyychert worde[55].

Dur all des isch es für d Romane immer notwändiger gsi, au Dütsch z chönne. D Kenntniss vum Dütsche isch debi nit als Bedrohig empfunde worde, sundern als wichtigi
Fähigkeit zum Usstuusch usserhalb vo de eigne Region. De Pater Basilius eith
V vo Disentis schrybt zum Byspil im V
orwort für e Dütschlehrmittel vo 1805:

„Die Lage unseres Bünder Oberlandes verlangt unwiderruflich, dass ein guter in der Öffentlichkeit nützlicher Bürger die deutsche Sprache verstehe, nicht
nur um sich viele schöne Bücher zu nutze machen zu können, sondern besonders weil alles das, was mit unseren Nachbarn verhandelt wird, deutsch ist.
Deshalb ist dieses Buch zum Vorteil der Jugend erschienen.“[56]“
– Basilius Veith – 1805
[9]. Bi de Yfierig vo de Schuelpflicht ab 1846 hen viili Gmeie, bsunders z Mittelbünde, deno
D Bevölcherig het wäge däm sogar besseri Möglichkeite gforderet, Dütsch z lehre
grad Dütsch als Unterrichtssprooch ygfiert. E Byspil isch Ilanz, wo im Joor 1833 d Schuelsprooch Dütsch worde isch, glychwool dass dertemool z Ilanz no vorallem
[57].
Romanisch gschwätzt worde isch. ImSchamsertal het öber wo in de Schuel Romanisch gschwätzt het, bis zur Joorhundertwendi sogar e Busse übercho

Es het sogar Stimme gee, wo e Ussterbe vum Romanische begriesst hen, bsunders unter de Liberale. Die Lüt hen s Romanisch als Hinderniss für d ökonomischi un geischtige
Entwigglig vo de Romane aagluegt[58]. So schrybt de Pfarrer Heinrich Bansi uss Ardez im Joor 1797 dass „Am meisten steht der sittlichen und ökonomischen Verbesserung
dieser Gegenden die Sprache des Volkes, das Ladin entgegen...Die deutsche Sprache lässt sich gewiss leicht ins Engadin einführen, sobald man das Volk nur einmal von den
daraus entspringenden grossen Vortheilen überzeugt hätte.“[56]. Es het aber au Lüt gee, wo en ökonomische Wärt im Romanische gsänne hen, bsunders wyl d Romane es
lychter hätte, andri romanischi Sprooche z lehre. Im Joor 1807 het zum Byspil de Pfarrer Mattli Conrad uss Andeer d Vor- un Noochdeil vum Romanische uffzäält. Als
Hauptargumänt s Romanisch z pflege, meint er:

„Ist die Romansche Sprache ungemein vortheilhaft, um deste geschwinder die von der Lateinischen abstammenden Sprachen Frankreichs, Italiens,
Spaniens etc. zu erlernen, wie wir an der Romanschen Jugend sehen, welche in jene Länder reiset, und ihre Sprachen sehr schnell erlernt....Leben wir
zwischen einem Italiänischen und Deutschen V “[59]“
olk, wie bequem ist es nun, wenn man mit geringer Mühe die Sprachen beyder erwerben kann?
– Mattli Conrad – 1807

Als Antwort uff de Bytrag het de Redaktor allerdings gmeint:

„Nach dem Zeugniß erfahrner und aufmerksamer Sprachlehr

er wird es dem Romanisch Geborenen zwar leicht, jene Sprachen zu verstehen, und sich darin
verständlich zu machen, aber äußerst schwer, sie richtig zu erlernen, weil er, eben wegen der Ähnlichkeit, seine Bastard-Sprache so leicht hinein mengt.
[...]überhaupt aber möchten die erwähnten Erleichterungen von keinem Gewicht seyn, gegen die Nachtheile, die aus einer isolirten und ganz ungebildeten
Sprache erwachsen.“[59]

Luut em Mathias Kundert isch die Antwort e Zeiche, was d Yystellig vo viilene Dütschbündner zum Romanisch gsi isch. Im Joor 1868 schrybt de G.A Bühler, dass de
Wohlstand vo de romanische Täler druff zruggzfiere syg, dass s Romanisch de Handel mit em Süde ermögliche dät. Luut de Renata Coray isch des aber eini vo de wenige
[57].
überlieferte Üsserig uss dere Zit, wo em Romanische au e wirtschaftlichi Bedütig zuegstoot

Im spööte 19. Joorhundert isch Graubünde usserdäm vercheerstechnisch besser erschlosse worde, was zumene sterchere Kontakt mit de dütschsproochige Regione gfiert het.
Schliessli het s Uffcho vum Tourismus d Kenntniss vum Dütsche in viili Gegende zunere wirtschaftliche Notwändigkeit gmacht. So isch de Ruggang vum Romanische au
dört am sterchschte, wo de Tourismus am friehschte ygsetzt het. Glychzitig isch d Landwirtschaft, e Domäne wo s Romanische traditionell verankert gsi isch, weniger wichtig
worde. Die Faktore hen dezue gfiert, dass z Romanischbünde d Mehrsproochigkeit e Deil vum Sproochalldag worde isch, was in viile Gegende deno zum Verschwinde vum
Romanisch gfiert het. Au d Sprecher vo verschidni romanischi Idiom hen im 19. Joorhundert schynts viilmool Dütsch mitenand gschwätzt. Als Uffruef gäge die Praxis isch s
f de Peider Lansel zruggoot[60].
Motto „Tanter Romanschs be Romansch!“ (unter Romane, numme Romanisch!) entstande, wo uf

De Mathias Kundert meint, dass es zwar nie ke geziilts Konzept zur Germanisierig vo Romanischbünde gee het, dass sich aber bsunders dütschsproochigi Chreis „durchaus
eine Germanisierung des ganzen Kantons wünschten. Sie hüteten sich jedoch in der Regel, diesbezüglich drastische Massnahmen zu ergreifen.[59]“. Bsunders im Biet vum
Sutselvische am Hinterrhy, hen au di meischte Romane sälber de Pfleg vum Romanische kei Wärt bygmesse, un es als Hinderniss für de Erwerb vum Dütsche gsee.

Ab de Mitti vum 19. Joorhundert het aber au e Ruggbesinnig uff d romanischi Sprooch yygsetzt, wo mer mangmool „Rätoromanischi Renaissance“ dezue sait. Des het sich
zum eine in ere kulturelle Aktitivät bemerchbar gmacht, zum andre au mit de Gründig vo Verein, wo sich de Schutz vum Romanische zum Ziil gmacht hen. Im Joor 1863 isch
en erschte Versuech für en gsamtbünderische Verein gmacht worde, wo deno 1885 mit de Gründig vo de Società Retorumantscha erfolgrych gsi isch[61]. 1919 isch deno als
Dachverein für mehreri regionali Organisatione d Lia Rumantscha gründet worde. Au im Schuelwäse isch d Roll vum Romanische verbessret worde. In de 1830er un 1840er
sin di erschte Schuelbiecher uff Romanisch erschiene. Am Aafang sin des no Übersetzige vo de dütsche Ussgabe gsi, am Änd vum 19. Joorhundert sin aber erfolgrych
Lehrbiecher gforderet worde, wo d yheimischi Kultur beruggsichtige. Im Joor 1860 isch s Romanisch als Fach am Lehrerseminar ygfiert worde[61]. Usserdäm het d Bündner
Verfassig vo 1880 s Romanisch als glychberächtigti Sprooch annerkannt.

In Gegende wo s Romanisch en bsunders schwere Stand gha het, het d Lia Rumantscha ab de 1940er de Versuech unterno s Romanisch mit Chindergärte z rette. In de
Scoletas sin d Chinder mehreri Stunde am Daag unterbrocht gsi un hen sich sölle s Romanisch als Umgangssprooch aaeigne. Des Konzept het en gwüsse Erfolg chönne
erziile: vo de 10 Gmeie am Domleschg un Heinzeberg wo e Scoleta yygrichtet worde isch, hen d Chinder in vier datsächli aagfange Romanisch mitenand z schwätze; in vier
wytere hen si wenigschtens e weng Romanisch glehrt. Allerdings isch de Zweck vo de Scoletas zur Sproocherhaltig bi viilene Eltre uff Glychgültigkeit gstosse. Zwar sin d
Scoletas sehr beliebt gsi, aber schynts in de Regel numme, wyl d Chinder dört für e paar Stund versorgt gsi sin, dass demit s Romanisch chönnt erhalte werde isch de Eltre
viilmool glychgültig gsi[62]. Näbe de Glychgültigkeit vo de Eltre, isch de grööscht Schwachpunkt gsi dass d Chinder nooch de Scoleta praktisch kei Romanischunterricht gha
hen. Zwar hen viili Gmeie ab de 1930er wiider e paar Stunde Romanisch aa de Primarschuele yygfiert, niene sin es aber mee wie drei Stund in deuch
W gsi, was nit glängt het
zumme d Romanischkenntniss vo de Schieler z pflege. Schlussändli isch d Erhaltig vum Romanische dur d Scoletas gschyteret, un in de 1960er sin au di letschte gschlosse
worde. Numme z Präz het es no bis 1979 e Scoleta gee[63].

De Ruggang vum Romanische zeigt sich au in Zaale. Debi muess mer aber au beruggsichtige, dass die Gegende vo
Graubünde, wo s Romanisch traditionell gschwätzt wird, insgsamt e langsamers Bevölcherigswaggstum gha hen, wie de
Rescht vum Kanton[64]. De Ruggang in Prozänt isch also numme zum Deil mit de Germanisierig vo de Romane z erkläre.

Sprecherzaale vum Romanische z Graubünde 1803–

1980[65]
Joor rom. (absoluti Zaale) rom. % dt. % it. %
1803 36’700 ca. 50 % ca. 3 6% ca. 14 %
1850 42’439 47,2 % 39,5 % 13,3 % Verluscht vo de romanische Mehrheit
in de Neuzit.
1880 37’794 39,8 % 46,0 % 13,7 %
vor 1860
1900 36’472 34,9 % 46,7 % 16,8 % 1870–1900
1910–1941
1920 39’127 32,7 % 51,2 % 14,8 %
1950–1960
1941 40’187 31,3 % 54,9 % 12,8 % 1970
1960 38’414 26,1 % 56,7 % 16,1 % 1980–2000
2000 no >50% Romanisch
1980 36’017 21,9 % 59,9 % 13,5 %

Regional isch de Ruggang arg verschide abgloffe, un bsunders z Mittelbünde un im Oberengadin stercher gsi. 1880 het s ganzi romanischi Biet no geographisch
zämmeghange, ab dere Zit het sich aber die „mittelbünderischi Sproochbrugg“ aafange ufflööse[66]. Vo Thusis uss, wo scho im 16./17. Joorhundert dütschsproochig worde
isch, isch bis zum Änd vum 19. Joorhundert de innere Heinzeberg un Cazis germanisiert worde. Um d Joorhundertwendi sin au Rothebrunne, Rodels, Almens un Pratval
mehrheitlich dütschsproochig worde, so dass s Bündnerromanisch jetz geographisch gspalte gsi isch. In de 1920er un 1930er sin au de Rescht vo de Talgmeie am Domleschg
[67].
dütschsproochig worde, so dass die Spaltig entgültig bsiiglet worde isch

De Mathias Kundert fiert mehreri Gründ uff, worum s Romanisch in gwüssi Gegende vo Mittelbünde so starch verdrängt worde isch, derwyyl es in andri Gegende bis hüt als
Umgangssprooch überläbt het. Ei wichtigi Grund isch de soziale Stellewärt, wo em Romanische bygmesse worde isch. Am Domleschg un Heinzeberg isch d Elite scho syt
Joorhunderte dütschsproochig gsi, so dass Dütsch mit Macht, Bildig un Wohlstand in Verbindig brocht worde isch, au wenn di meischte Lüt es nit sälber gschwätzt hen. In
andri Gegende wie im Oberland un im Engadin isch dergege au d Elite romanischsproochig gsi. De Kundert meint dezue „Die Muttersprache war dort also nicht nur die
Sprache, die man mit Kindern und Kühen redete, sondern zugleich jene des Landammans, des Pfarrers und des Lehrers.“[68]. En wytre Grund isch gsi, dass d Primarschuel in
de Surselva un im Engadin, scho lang devor yygfiert worde isch, wie dass es für di eifache Bevölcherig en Nutze gha hät, Dütsch z lehre. Wo de Dütschunterricht no schliessli
yygfiert worde isch, isch s Romanisch als Schuel- un Bildigssprooch scho fescht verwurzlet gsi. Am Hinterrhy der
gege isch de Dütschunterricht vo Aafang aa en zentrale Deil
vo de Schuel gsi, un bis 1900 isch de gsamti Unterricht uff Dütsch umgstellt worde. Bis in d 1930er isch s Romanisch aa de Schuele deilwys sogar ussdrüggli verbote gsi, un
ersch vo 1934 bis in d 1960er sin wiider einzelni Stunde Romanisch yygfiert worde.

De niidrige Stellewärt vum Romanische am Hinterrhy het au dezue gfiert, dass für Zuezogeni kei Aapassigsdrugg bstande het. So het es viilmool scho glängt, wenn ei
dütschsproochigi Familie in s Dorf zoge isch, oder ei Frau aaghürote het, dass d Yheimische zum Dütsche gweggslet hen. Viilmool het für Zuezogeni au gar ke Mögligkeit
bstande, Romanisch z lehre, wyl vo ihne erwartet worde isch, Dütsch z schwätze, oder ene numme uff Dütsch gantwortet worde isch[69]. Romanisch hen die Chinder uss
gmischte Familie vorallem no uff de Stroos glehrt, un wo mer aagfange het au dört Dütsch z schwätze, het für di meischte Chinder überhaupt ke Mögligkeit mee bstande, no
Romanisch z lehre. Im Engadin wo de Zuezug viil grösser gsi isch, isch de Effekt weniger starch yyträte, so dass sich s Romanisch dörte viil besser als Umgangssprooch
ghalte het.

Vo viilene isch de Ruggang vum Sutselvische z Mittelbünde uff s Fääle vunere eigne Schriftsprooch zruggfiert worde. An de meischte Schuele vo Mittelbünde isch scho syt
Joorzehnte kei Romanisch mee unterrichtet gsi worde, un s Surselvisch, wo em Sutselvische am nöggschte gstande isch, isch de meischte inzwüsche fremd gsi, so dass mer
lieber bim Dütsche als Schriftsprooch blibe isch. Wyl sich vo de beide Varietäte vum Surselvische bis 1924 di katholischi Varietät vo Disentis duregsetzt het, isch di
sproochlichi Distanz no grösser worde. Im Joor 1944 het deno de Italiener Giuseppe Gangale e gmeinsami Schriftsprooch für s Sutselvisch gschaffe, wo möglichscht uff de
g un em Domleschg uffbaut het un in de Joor druff au akzeptiert worde isch[53].
Gmeinsamkeite vo de Dialäkt vum Schams, Heinzeber

Insgsamt meint de Kundert, dass numme d Kombination uss geographischer Nöchi zum Dütsche, ringi Wärtschätzig vum Romanische vo de Sprächer sälber (wo zum Byspil
zur rasche Yyfierig vo de dütsche Schuel gfiert het), grööseri Mobilität un Zuewandrig s Romanisch hen chönne so rasch verschwinde loo[70]. Im Oberengadin zum Byspil,
wo Faktore wie Mobilität un Zuewandrig no stercher uffträte sin, hen d Romane e engeri Bindig un Wärtschätzig vo ihrer Sprooch gha, so dass de Ruggang dört viil
langsamer abgloffe isch.

Hütigi Verbreitig vum Romanische

D sproochlichi Situation vum Romanische isch rächt guet erforscht. Statistisch isch d Aazaal vo Sprecher dur d Volchszäälige belait, wo di aktuellst ussem Joor 2000 stammt.
In de Volchszäälige isch detailiert noochem Sproochbruuch gfroogt worde. Als Ergänzig git es au Zaale wo vo de SRG bzw. vo de Radio e Televisiun Rumantscha in
Umfrooge unter ihrene Hörer erhobe worde sin. Die Statistike sin vum Jean-Jacques Furer detailiert zämmegfasst worde, un 2005 im Artikel Die aktuelle Lage des
Romanischen veröffentlicht worde. Zuesätzlich zue denne Zaale het d Regula Cathomas de Sproochbruuch au in einzelni Ortschafte mit Interviews un Froogeböge erhobe.
Die Untersuechig zum Sproochalldaag isch 2008 unter em Titel Sprachgebrauch im Alltag: Die Verwendung des Rätoromanischen in verschiedenen Domänen veröffentlicht
worde.
Aazaal vo Sprecher
Bi de Volchszäälig vo 1980 hen in de gsamte Schwyz 51'128 Lüt s Romanisch als Muettersprooch aagee. Syt de Volchszäälig vo 1990 wird nümmi nooch de Muettersprooch
gfroogt, sundern nooch de „Sprooch wo am beschte bherscht wird“. Usserdäm isch nooch de Familiesprooch, de Bruefs- un de Schuelsprooch gfroogt worde. Als
beschbherschti Sprooch isch es 1990 vo 39'632 Lüt aagee worde, was zum Deil mit de neue Froogestellig erklärt wird. 2000 het sich de Ruggang mit 35'095 aber klar
fortgsetzt. Als Familiesprooch isch s Romanisch (1990: 55'707 Antworte; 2000: 49'134) stercher. Als Bruefs- (1990: 17'753; 2000: 20'327) un Schuelsprooch (1990: 5'331;
2000: 6'411) het es sogar zueglait. Insgsamt hen 2000 60'561 Lüt aagee, dass si s Romanisch irgetwie bruuche. Des sin 0,83 % vo de Schwyzer Bevölcherig[71]. In de Schwyz
stoot s Romanisch als beschtbherschti Sprooch mit 0,74 % aa 10. Stell nooch em Düütsche, Französische, Italienische, un de nit-nationale Sprooche Serbokroatisch,
Albanisch, Portugiesisch, Spanisch, Änglisch un Türkisch.

Im gsamte Kanton Graubünde isch es di beschtbherschti Sprooch vo öbe 1/6 (1990: 29'679; 2000: 27'038). Als Familiesprooch isch es 1990 vo 36'722 Lüt (21,7 %) un 2000
vo 33'707 (19,46 %) aagee worde. Beruefssprooch isch es 1990 vo 13'178 Lüt (16,27 %) un 2000 vo 15'715 Lüt (17,26 %) gsi. Schuelssprooch isch es 1990 vo 4'731
(22,46 %) un 2000 vo 5'940 (23,33 %) gsi. Insgsamt isch es 2000 z Graubünde vo 40'168 (21,4 7%) in mindeschtens einere vo denne Kategorie aagee worde, im Verglych zue
41'067 (23,62 %) im Joor 1990[72].

Bsunders relevant isch d Situation im traditionelle rätoromanische Sproochbiet (TR), wo de Jean-Jaques Furer alli Ortschafte dezuezäält, wo bi eine vo de vier erschte
Volchszäälige zwüsche 1860 un 1888, e romanischi Mehrheit gha hen + Fürstenau. Des sin ursprüngli 120 Gmeie gsi, wo in 66 s Romanisch hüt no d Mehrheitssprooch isch.
Vo de Insgsamt 60'561 Lüt wo 2000 Romanisch aagee hen, hen 33'991 im TR gläbt (56,1 %), 6'177 (10,2 %) im übrige Graubünde un im Rescht vo de Schwyz 20'393
(33,7 %).

[73]
Romanisch im traditionelle rätoromanische Sproochbiet
1990 % 2000 %
Insgsamt 34'274 51,32 % 33'991 46,44 %
Beschtbherschti Sprooch 25'894 38,78 % 24'016 32,81 %
Familiesprooch 30'985 47,68 % 28'712 42,50 %
Beruefssprooch 11'655 37,92 % 13'734 38,14 %
Schuelsprooch 4'479 54,44 % 5'645 54,91 %

D Verdeilig isch regional arg verschide; in gwüssi Gegende isch s Romanisch no d Sprooch vo fascht de gsamte Bevölcherig,
in andri isch es numme no dur romanischi Zuzügler uss andri Gegende überhaupt presänt. In de Surselva betrait de Aadeil
vum Romanische als Umgangssprooch 78,5 % (66 % als beschtbherschti Sprooch), de chlynscht Aadeil als Umgangssprooch
findet mer z Ilanz mit 51,4 % (29,9 % als beschtbherschti Sprooch), wääred es in chlynri Ortschafte mangmool bis zue 100 %
als Umgangssprooch bruuche. In de Cadi un de Lumnezia gönn sogar 78,1 % bzw. 82 % s Romanisch als beschtbherschti
Sprooch aa, wääred es in de Gruob numme 49,6 % sin. Im Imbode dergäge het es als Umgangssprooch numme no en Aadeil
vo 22 %, un sogar numme 9,9 % als beschtbherschti Sprooch. Als Umgangssprooch erreicht es z Trin no 41,3 %, z. B. z
Bonaduz numme no 11,8 %.[74]. Im Biet vum Sutselvische am Hinterrhy isch es in viili Gegende ganz verschwunde. Im
Vrin, mit 95,6 % de Ort mitem
Schamsertal isch es no am wyteschte verbreitet, mit 35,8 % als Umgangssprooch, un 20,1 % als beschtbherschti Sprooch.
höggschte Aadeil vo Romane z
Am Schamserberg het es sogar no e Mehrheit, mit 53,8 % als beschtbherschti un 76,1 % als Umgangssprooch. Im
Graubünde
Surmeirische isch es im Oberhalbstein no wyt verbreitet, im Albulatal dergege arg zruggdrängt. De chylnscht Aadeil het
Obervaz mit 18,9 % als Umgangssprooch, de höggscht hetSalouf mit 86,3 %[75].

Im Oberengadin mit em Idiom Putèr isch es no für 30,8 % d Umgangssprooch un für 13 % d Sprooch wo si am beschte chönne. Di einzig Gmei mit ere romanische Mehrheit
isch S-chanf mit 67,9 % als Umgangssprooch un 51,8 % als beschtbherschti Sprooch. In mangi Gmeie isch es zwar numme no für e chlyni Minderheit d Sprooch, wo si am
beschte chönne, aber einewäg no d Umgangssprooch für viili. E Byspil defür isch Samedan mit numme als 16,7 % als beschtbherschti Sprooch, aber 42,2 % als
Umgangssprooch.

Im Unterengadin het s Romanisch fascht überall no e Mehrheit mit insgsamt 60,4 % als beschtbherschti Sprooch, un 77,4 % als Umgangssprooch. Einzigi Ussnaam isch
Scuol mit 49,4 % als beschtbherschti, aber 70,3 % als Umgangssprooch. Als Umgangssprooch het es in de meischte Ortschafte no über 80 %. Z Tarasp isch es au als
Umgangssprooch in de Minderheit (46,6 %), wo uff e dütschsproochigs Internat im Ort zruggoot, wo aber kei gsellschaftlichi Bezug zum Ort het. Im Münstertal isch de
[74].
romanisch Aadeil no grösser; 86,4 % hen Romanisch als Umgangssprooch, un 74,1 % als beschtbherschti Sprooch

Als Ergänzig zur Volchszäälig het dr SRG/RTR im Joor 2003 Umfrooge bi synene Hörer duregfiert. In dere Umfroog hen 42 % vo de Bevölcherig vum dütsch- un
romanischsproochige Deil vo Graubünde aagee dass si Romanisch verstöön, 35 % hen aagee dass si es chönnte schwätze, 24 % hen es als ihri Muettersprooch bezeichnet,
21 % als d Familiesprooch un für 15 % isch es d Sprooch gsi wo si am beschte hen chönne schwätze. Wemmer numme Romanischbünde beruggsichtigt no verstönn es 71 %,
64 % chönne es schwätze, für 47 % isch es d Muettersprooch, für 42 % d Familiesprooch un für 32 % die Sprooch wo si am beschte chönne[76]. S Romanisch isch in dere
Umfroog also wyter verbreitet, wie mer bi de Zaale vo de oVlchszäälig chönnt meine.

De Jean-Jacques Furer meint uffgrund vo all denne Date, dass sich s Sproochbiet vum Romanische wyter ufflööse duet, e Prozess wo aber je nooch Region verschide
fortgschritte isch. Glychzitig betont er dass s Romanisch einewäg no e lebändigi Sprooch isch, was in denne Gegende, wo es no starch verträte isch, offesichtlig isch. Es isch
ebefalls sicher, dass s Romanisch no für mehreri Generatione wird wytergee werde, au wenn di näggschte Generatione mee un mee au im Dütsche verwurzlet werde sy.
Insgsamt meint er aber, dass de Strumpfprozess vum Romanische sich fortsetze wird, wenn sich aa de Situation vo de Romane nyt äänderet. Als bsunders wichtig gseet er
debi de romanische Schuelunterricht. Glychzitig wäre aber no gnue Sprecher vorhande, dass d Möglichkeit bestoot, dass s Romanisch in gwüssi Gegende langfrischtig
überläbt[77].
 s Romanisch als s Romanisch als s Romanisch als s Romanisch als
Huushaltssprooch im Umgangssprooch im Sprooch wo me am verstandeni Sprooch im
Joor 1860 Joor 2000 beschte bherscht im Joor Joor 2003
2000

De Sproochbruuch im Alldaag
Die Informatione, wo folge, stamme uss enere Untersuechig vo de Regula Cathomas (im Buech Das Funktionieren der Dreisprachigkeit im Kanton Graubünden). In ihrer
Untersuechig zum Sproochalldaag het d Regula Cathomas verschideni Ortschafte untersuecht. Des sin drüü Ort mit starcher Presänz vum Romanische (Lumbrein, Ramosch
un Müstair), drüü Ort mit mittlerer bis schwacher Presänz Laax,
( Samedan un Sils) un zwee Ort mit geringer Presänz S
( urava un Andeer).

In de Ort mit starcher Presänz schwätze es zwüsche 87 % (Müstair) un 93 % (Ramosch) jede Daag. Am Mittagsdisch wird vo
68 % (Müstair) bis 72 % (Lumbrein & Ramosch) numme Romanisch gschwätzt, 14 % (Lumbrein) bis 19 % (Ramosch)
schwätze Romanisch un Dütsch, un numme Dütsch schwätze z Lumbrein 14 %, z Ramosch 6 % un s Müstair niemer. Mit
Dütsch isch meischt Schwyzerdütsch gmeint, z Müstair wird in viile gmischtsproochige Familie aber au Tiroler Dialäkt
gschwätzt. In de Zaale zur Paarsprooch un de Sprooch zwüsche Eltre un Chinder isch d Verdeilig äänlig. Unter de
Jugendliche isch d Sprooch zwüsche Gschwischter bi 87 % vo de Befroogte numme Romanisch gsi; bi 13 % Romanisch un
Dütsch. Im Fründeschreis schwätze 57 % numme Romanisch un 32 % Romanisch un Dütsch. Di sproochlichi Aapassig vo
Zuezogene verlauft je nooch Ort unterschidli: z Ramosch un Müstair hen 7 vo 9 Zuezogeni mindeschtens e gueti aktivi
Lumbrein: starchi Presänz vum
Kompetenz erreicht, z Lumbrein dergege niemer. Passiv, also als verstandeni Sprooch, hen es dergege alli Zuezogeni
Romanische (89,5 %)
erworbe. Au wenn in denne Ortschafte d Zuezogeni bereit sin, Romanisch z lehre, hen si viilmool nit gnue Kontakt mit de
Sprooch, z. B. wyl sich d Romane sproochlig aapasse. Z Müstair gälte Südtiroler/Inne als erfolgrycheri Romanischlerner wie
Dütschschwyzer. In denne Ortschafte wird uff Zuezogeni viilmool vo zwoo Syte Drugg ussgiebt, Romanisch z lehre: vo romanischsproochige Familieaaghörige oder de
Chinder, un vo de örtliche Gmeinschaft, wyl sich s gsellschaftlichi un politischi Läbe uff Romanisch abspiilt. Vo de Yyheimische wird de Zuezogene meischt e gwüssi Zit
zuegstande, wo mer sich ene sproochlig aapasst, nooch dere Zit cha mer ohni Romanischkenntniss in de Regel nit am gsellschaftliche Läbe teilnee. Uff d Froog nooch de
Wichtigkeit vo Sproochkenntniss, gsänne zwüsche 58 % (Lumbrein) un 81 % (Ramosch) vo de Befroogte Romanischkenntniss als sehr wichtig aa, Standarddütsch wird vo
69 % (Lumbrein) bis 81 % (Müstair) als sehr wichtig aagluegt, un Schwyzerdütsch vo 51 % (Ramosch un Müstair) bis 62 % (Lumbrein). Usserdäm bezeichne 85 % vo de
Befroogte s Romanisch als die Sprooch, wo si am liebschte schwätze.

In de Gmeinde mit mittlerer Presänz wird s Romanisch dääglich vo zwüsche 64 % (Sils/Segl) un 76 % (Laax) gschwätzt.
Bim Sproochbruuch nooch Domäne zeigt sich en Unterschid zwüsche Laax un Samedan un Sils/Segl. Z Laax wird es öbe
glych oft am Mittagsdisch (62 %) wie bi de Arbet oder de Schuel (72 %) gschwätzt, derwyyl es in de beide andre Ort änder
bi de Arbet/Schuel (56 %), wie am Mittagsdisch (34 %) gschwätzt wird. S Romanisch wird in dene Ortschafte also änder dur
d Schuel als dur d Familie vermittlet. In de Familie wird vorallem ei Sprooch gschwätz. Z Laax isch es vorallem Romanisch
(45 % am Mittagsdisch, 45 % zwüsche Chinder un Eltre). Beidi Sprooche werde am Mittagsdisch vo 26 %, un mit de
Chinder vo 30 % gschwätzt. Z Samedan un Sils dergege isch es vorallem Dütsch. Z Samedan schwätze numme 4 % am
Mittagsdisch numme Romanisch, 26 % schwätze beids un 57 % numme Dütsch, mit de Chinder schwätze 21 % numme
Romanisch, 37 % beids un 42 % numme Dütsch. Z Sils sin es 23 % wo am Mittagsdisch numme Romanisch schwätze (11 %
Laax: mittleri Presänz (40,1 %)
beidi Sprooche, 43 % numme Dütsch) un 30 % mit de Chinder (10 % beedi Sprooche, 50 % numme Dütsch). Die
Paarsprooch isch mehrheitlich Dütsch (vo 65 % z Laax bis 70 % z Samedan), Romanisch isch es in1 1% (Samedan) bis 33 %
(Laax) vo de Fäll. Beidi Sprooche duet fascht kei Paar mitenand schwätze. Im Fründeschreis werde dergege viilmool beidi Sprooche bruucht (vo 42 % z Laax bis 44 % z
Samedan), numme Romanisch schwätze numme 2 % (Samedan), 7 % (Sils) un 33 % (Laax) vo de Befroogte. Es wird also viilmool in de Familie änder uff Dütsch, usserhalb
aber in beide Sprooche kommuniziert. Uffgrund vum Tourismus schwätze Yyheimischi mit Fremde in de Regel sofort Dütsch, un blybe meischt au bim Dütsch, au wenn de
Gesprööchspartner doch Romanisch cha oder es wott lehre. So cha es für Zuezogeni sehr schwierig sy, Romanisch z lehre, au wenn s Intress bestoot. Z Sils/Segl isch debi
aber d Situation enstande, dass Yyheimischi oder sonigi wo lenger im Ort läbe wenn, s Romanisch als Abgränzigsmerchmool gäge
ourischte
T un Zuezogeni yysetze. So isch s
Romanisch für de Alldaag zwar weniger wichtig, aber e Vorussetzig wemmer zue de Yyheimische ghöre wott. Bim Nutze vo de Sprooche gsänne zwüsche 31 % (Sils) un
43 % (Laax) s Romanisch als sehr wichtig, zwüsche 49 % (Sils) un 79 % (Laax) gsänne s Schwyzerdütsch als sehr wichtig, un 76 % (Sils) bis 95 % (Laax) gsänne s
Standarddütsch als sehr wichtig. Z Laax isch s Romanisch für 85 % die Sprooch, wo si am liebschte schwätze, z Sils für 79 % un z Samedan für 50 %.

In de Ort mit gringer Presänz vum Romanisch hen z Surava no 51 %, un z Andeer 47 % vo de Befroogte aagee, dass si Romanisch chönne. Die Zaal, wo im Alldaag aber
datsächli aktiv Romanisch schwätzt, isch chlyner, un s Schwyzerdütsch isch scho syt mehreri Joorzehnt d Hauptumgangssprooch. Am Mittagsdisch schwätze no 12 %
(Andeer) bzw. 25 % (Surava) numme Romanisch, 12 % bzw. 8 % schwätze beidi Sprooche, un 69 % bzw. 67 % schwätze numme Dütsch. Mit de Chinder schwätze 18 %
(Surava) bzw. 15 % (Andeer) numme Romanisch, 18 % bzw
. 12 % schwätze beids, un 64 % bzw. 65 % numme Dütsch. Viili Lüt, wo guet Romanisch chönne, schwätze Dehei
aber Dütsch, viilmool uss Ruggsicht uff de dütschsproochige Partner. Mit em Partner schwätze so numme 15 % (Surava) bzw. 10 % (Andeer) Romanisch. Es git also mehreri
Familie, wo d Partner unterenand Dütsch, mit de Chinder aber Romanisch schwätze. D Entscheidig für s Romanisch als Familiesprooch het debi viilmool de Grund, dass s
Romanisch di eigni Chindersprooch gsi isch, mangmool au dass d Chinder emool Vordeil mit Fremdsprooche hätte. De Sproocherhalt isch in de Regel kei Grund, un d Paare
blybe au bim Dütsche, wo si bim Kennelehre gschwätzt hen. Vo de Zuezogeni hen numme z Andeer 2 vo 15 s Romanisch glehrt. Vo de Yyheimische wird ke Drugg ussgiebt,
d Sprooch z lehre, un au aa de Schuel isch Romanisch numme e Fach, un d Unterrichtssprooch Dütsch. Zwar däte sich 52 %
vo de Befroogte z Surava, un 48 % z Andeer wünsche, besser Romanisch z chönne, aber numme in Einzelfääl isch datsächli
de Wille defür vorhande. Bi de Yystellig zum Romanisch schätze 20 % (Surava) bzw. (30 %) vo de Befroogte s Romanisch
als wichtig y. Wemmer numme d Romane sälber beruggsichtigt, styygt de Aadeil uff 38 %. Unter de Romanischsproochige
isch es für 75 % z Surava un 77 % z Andeer,die Sprooch, wo si am liebschte schwätze.

Sproochpolitik
S Romanisch isch e Amtssprooch vo de Schwyzer Bundesverwaltig, vo de Bündner Kantonalverwaltig un vo bstimmti Deil Andeer: schwachi Presänz (9,1 %)
vo de Bündner Regionalverwaltig. Di offizielli Stellig isch je nooch däm verschide.

Rächtliche Status im Bund

In de erschte Bundesverfassig vo 1848 un de Revision vo 1872 wird s Romanisch nit erwäänt. De Grund isch warschynts gsi, das au d Bündner Kantonalverwaltig dertemool
numme Dütsch bruucht het, das sich au d Romane sälber nit für e Anerkennig ygsetzt hen un uss praktische Spargründ. Allerdings het de Bund 1872 e Übersetzig vo de
Verfassig uff Ladin un Surselvisch finanziert, mit de Aamerkig das die Übersetzige kei amtliche Charakter hen[78]. Im Joor 1938 isch s Romanisch deno per Volchsabstimmig
als Nationalsprooch (aber nit als Amtssprooch) in d Verfassig uffgno worde. De Entschluss het au mit em Blick uff d Bedrohig dur Dütschland un Italie als Deil vo de
geischtige Landesverteidig stattgfunde; mit de Anerkennig vum Romanische het mer de spezielle Charakter vo de Schwyz als mehrsproochigs Land un als Willensnation
welle zeige. Usserdäm het es zue dere Zit Bestrebige vo italienische Nationalischte gee, s Bünderromanisch zumene italienische Dialäkt z erkläre, un so en Aaspruch uff
Graubünde durezsetze[79]. Mit de Anerkennig als Nationalsprooch het mer des welle offiziel entkräfte. Di romanischi Sproochbewegig isch mit däm vorerscht z friide gsi, es
isch de Lia Rumantscha vor allem um d Anerkennig vum „Heimeträcht“ vum Romanische in de Schwyz gange, un nit um eerwändig
V als Amtssprooch dur de Bund[80].

De Status als National-, aber nit Amtssprooch het aber au gwüssi Noochdeil gha. So hen z. B. Zivilstand- oder Grundbiecher
numme dürfe uff Dütsch, Französisch oder Italienisch sy. Vo de Lia Rumantscha isch des so formuliert worde das „die
Rätoromanen ... nicht einmal geboren werden oder sterben konnten, ohne auf eine fremde Sprache zurückzugreifen“[81]. No
1984 isch em Kanton Graubünde vum Bundesgericht verbote worde, Yträg in syn Handelsregischter uff Rätoromanisch z
mache[82]. Bi de Yfierig vo neue 10- un 20-Frankenote im Joor 1956 isch s Romanisch no nit druff gsi. Ersch syt de 6. Serie
vo 1976/77 wird s Romanisch uff de Banknote beruggsichtigt.
s Romanisch uff de 10-Franke Note
Mit enere Volchsabstimmig am 10. März 1996 isch deno de Sproocheartikel in de Verfassig gänderet worde, so das s vo de 6. Serie
Romanisch als Deil-Amtssprooch anerkannt worde isch. De Artikel (Art. 70) luutet sytdäm:

1. Das Deutsche, Französische, Italienische und Rätoromanische sind die Landessprachen der Schweiz.
2. Bund und Kantone fördern die Verständigung und den Austausch unter den Sprachgemeinschaften.
3. Der Bund unterstützt Massnahmen der Kantone Graubünden und essin
T zur Erhalt und Förderung der rätoromanischen und italienischen Sprache.
4. Amtssprachen des Bundes sind Deutsch, Französisch und Italienisch. Im erkehr
V mit Personen rätoromanischer Sprache ist auch das Rätoromanische
Amtssprache des Bundes. Das Gesetz regelt die Einzelheiten.
Mit däm Status isch es also prinzipiel mögli, mit de Bundesbehörde uff Romanisch z kommuniziere. Glychfalls wird imene andre Artikel feschtglait, dass „Erlasse des
Bundes von besonderer Tragweite“ au uff Romanisch veröffentlicht werde. Usserdäm isch es z. B. als Gerichtssprooch zuelässig, bzw. d Parteie münn d Übersetzigschoschte
nit sälber träge[83].

Im Schwyzer Militär het mer ab 1988 en Versuech gstartet, vier romanischsproochigi Kompanie z bilde. Wyl s Militärdepartment aber nit gnue romanischi Unteroffizier un
Offizier het chönne finde, het mer ab 1992 wiiderdruff verzichtet. Syt 1995 isch s Romanisch kei offizielli Militärsprooch mee[84].

Rächtliche Status im Kanton Graubünde

Im traditionelle romanische Sproochbiet vo Graubünde isch s Romanisch syt em 16. Joorhundert in viile Gmeie d
Amtssprooch gsi. D Amtssprooch vo de drei Bünd isch aber bis 1794 allei Dütsch gsi. In däm Joor het d Standesversammlig
d Glychberächtig vo Dütsch, Italienisch, Surselvisch un Ladin erklärt. In de Verfassige vo 1803, 1814 un 1854 wird aber kei
Regelig zur Amtssprooch troffe. In de Verfassig vo 1880 heisst es deno: „Die drei Sprachen des Kanton sind als
‹Landesprachen› gewährleistet“, wobi niene erwäänt wird was die drei Sprooche sin. In de neui Kantonsverfassig vo 2004 Tafel vo de Lia Rumantscha z
Savognin
sin Dütsch, Rätoromanisch un Italienisch deno als „glychwertigi Landes- und Amtssprooche vum Kanton“ feschtglait[85]. De
Kanton het als romanischi Standardsprooche s Surselvisch un Ladin (Vallader) bruucht. 1997 isch no s Rumantsch Grischun
[86]. Im 2006 hät de Kantoon es Sproochegsetz usegloo, wo drin definiert wird, wie de Kanton und d Gmeie mit
dezuecho, wo syt 2001 di beide andre Idiom ganz abglööst het
de drei Sprooche sölen umgoo[87].

Konkret chönne zum Byspil d Abstimmigsunterlage in jedere Sprooch aagfordret werde, alli drei Sprooche sin vor Gericht anerkannt, jeds Mitgliid vum Grosse Root derf d
Sprooch frei wääle[88] oder jede Bündner het s Rächt, sich au uff Romanisch aa d Kantonalverwaltig z wände. Syt 1991 gilt e Übersetzigspflicht für offizielli Teggscht vum
fentlichi Gebäud vum Kanton[86]. In de Praxis spiilt s Romanisch aber e untergeordneti Roll. So derf
Grosse Root, vo de Regierig, de Kantonsverwaltig un für Aaschrifte aa öf
s Romanisch zum Byspil numme de als Gerichtssprooch verwändet werde, wenn alli wo am Verfaare beteiligt sin, au Romanisch verstönn. In de Theori müsst e
Romanischsproochige aber au dört Romanisch dürfe schwätze. D Arbetssprooch vum Grosse Root isch ebefalls fascht numme Dütsch[89], un luut em Dagmar Richter isch es
no bis in d 1980er als e Provokation aagsänne worde, wenn en Abgeordneter im Root Romanisch gschwätzt het[90]. De Gion Lechmann meint dezue „Der Rätoromane darf
nicht zulassen, dass eine kantonale Behörde ... unter Berufung auf seine guten Kenntnisse der deutschen Sprache mit ihm deutsch verkehrt. Die Bescheidenheit wäre hier fehl
am Platz, denn es geht nicht um eine Gefälligkeit, sondern um seine Einstellung zur Existenz der Sprachgemeinschaft...LetztenEndes ist jeder Rätoromane für den Zustand
seiner Sprache mitverantwortlich.[91]“.
Im Kontext vum Schwyzer Territorialitätsprinzip, wo de offiziell Status vo de Sprooche nooch geographische Eiheite greglet isch, entscheide d Gmeie un Chreis z Graubünde
sälber, was ihri Amts- un Schuelsprooch isch. Nooch Artikel 3 vo de Verfassig achte si debi aber „uff di herkömmlichi sproochlichi Zämmesetzig un nämme Ruggsicht uff di
aagstammte sproochliche Minderheite“. Noch em Bündner Sproochegsetz reglet jedi Gmei in ihrer Gmeisverfassig un in ihre Gsetz, weli Sprooch reschpäktiv weles Idiom
Amts- und/oder Schuelsprooch isch. Nooch dem Artikel 16 vom Gsetz sin Gmeie, wo mindischtens 40 % vo den Ywohner s aagstammt Idiom rede, amtlich eisproochig, un
Gmeie, wo wenigschtens 20 % s aagstammt Idiom rede, amtlich zweisproochig.

Im Joor 2003 isch s Romanisch in 56 Gmeie di einzigi Amtssprooch gsi, un in 19 isch d Verwaltig offiziell zweisproochig gsi[92]. In de Realität isch es au in denne Gmeie,
wo offiziell numme romanischsproochig sin, jederzit mögli uff Dütsch mit de Verwaltig z kommuniziere bzw. es isch gar nit mögli, d Verwaltig numme uff Romanisch z
halte. Dezue meint de Jean-Jacques Furer: „In diesem Sinne gibt es keine einsprachig romanischen Gemeinden, sondern höchstens Gemeinden, wo das Romanische den
Vorrang hat und auch mehr als das Deutsche gebraucht wird.“[93].

Romanisch in de Schuel
Grundsätzlig unterscheidet mer zwüsche de romanische Schuel, de zweisproochige Schuel un de dütsche Schuel mit
Romanisch als Fach. Di romanisch Schuel gseet s Romanisch als Unterrichtssprooch in de erschte 3–6 Schueljoor vo de 9
Joor vo de obligatorische Schuelzit, un s Dütsch als Schuelsprooch in de letschte 3–6 Schueljoor vor. Die datsächlichi
Stundezaal uff Romanisch isch je nooch Ort sehr verschide (zwüsche de Hälfti un 4/5 vo de gsamte Schuelzit[94]) un hängt
devo ab, wie viili romanischsproochigi Lehrchräft vorhande sin. Wäge däm wird de Schueltyp viilmool au als „sogenannte
romanische Schule“ bezeichnet. De Schueltyp gits in 82 Gmeie. In drei Gmeie (Samedan, Pontresina un Chur) wird e
zweisproochigi Schuel gfiert. Syt 1983 isch s Romanisch au Maturitätsfach im Kanton Graubünde.

35 Gmeie im traditionell romanische Sprochbiet hen Dütsch als einzigi Unterrichtssprooch. Vo denne hen im Joor 2001 16 s d Schuelsprooche z
[95].
Romanisch als Fach aabotte; in 17 wird überhaupt ke Romanisch in de Schuel glehrt Romanischbünde 2003.
Dunkelblau: Romanisch
Syt Oktober 2006 isch e neus Sproochgsetzt in Chraft, wo zur Förderig un Erhalt vum Romanische un Italienische bytrage Hellblau: Zweisproochig Dütsch-
söll. Syt däm gilt jedi Gmei, wo mindeschtens 40 % romanisch- bzw. italienischsproochig isch, als eisproochig. Gmeie mit Romanisch
mindeschtens 20 % gälte als mehrsproochig un e Gmei mit 10 % muess d Minderheitssprooch als Schuelfach aabiete. Hellgrien: Dütsch mit Romanisch als
Einewäg cha e Gmei e andri Regelig träffe, wenn 2/3 vo de Stimmbürger vo de Gmei zuestimme[86]. Fach
Dunkelgrien: Dütsch ohni Romanisch
Usserhalb vo Romanischbünde fiert au no Chur syt em Schueljoor 2000/2001 e zweisproochig dütsch-romanischi Schuel[96].
Uff de Hochschuelebeni bietet d Universität Fryburg/Schwyz Bachelor- un Masterstudiegäng für rätoromanischi Sprooch- un Literaturwüsseschaft aa. De Lehrstuel für
Rätoromanisch z Fryburg git's syt 1991. Z Züri hen d Universität Züri un ETH syt 1985 gmeinsam en Viertel-Lehrstuel für Rätoromanisch.

Di eiheitlichi Schriftsprooch Rumantsch Grischun

Hauptartikel: Rumantsch Grischun

Vorgschicht un Entwigglig vum Rumantsch Grischun

De erschti Entwurf für e gmeinsami Schriftsprooch isch s Romonsch fusionau vum Gion Antoni Bühler ussem Joor 1867. Usser ihm sälber isch de Entwurf aber vo praktisch
niemerm gschribe worde[97]. En zweite Versuech e eiheitlichi Schriftsprooch z schaffe, het im Joor 1958 de Leza Uffer unterno. Syn Entwurf isch als Interrumantsch bekannt
worde, un het uffeme modifizierte Surmeirisch basiert. Au de Entwurf het aber praktisch kei Akzeptanz gfunde. D Renata Coray gseet mehreri Parallele zwüschem Romonsch
fusionau un em Interrumantsch. So wäre z. B. beed Sprooche vo „Einzelkämpfer“ entworfe worde, wo sich starch an eim bstimmte Idiom orientiert hätte un wo di einzige Lüt
gsi wäre wo die Sproochentwurf aktiv verwändet hätte. Usserdäm hätte beidi e starch puristischi Yystellig gha, un hen welle d Sprooch vo Yyflüss uss andri Sprooche
„reinige“[98].

Di romanischi Sproochbewegig het sich derwyyl mee uff de Schutz vo de regionale Idiom, un bsunders uff de Ussbau vo de Schriftidiom Surselvisch un Ladin, konzentriert.
Statt enere eiheitlichi Schriftsprooch sin sogar neui Schriftsprooche für s Sutselvisch un s Surmeirisch gschaffe worde. Glychzitig isch e langsami Aanöcherig vo de
verschidne Idiom propagiert worde, wo meravischinaziun dezue gsait het[99].

Ab de 1970er sin deno wiider Stimme luut worde, wo ei Schriftsprooch für alli Romane für notwändig ghalte hen. Im Januar 1982 het de Sekretär vo d Lia Rumanschta deno
e Projäkt zur Erarbeitig vunere Eiheitssprooch lanciert. Im April 1982 isch deno vum Zürcher Romanistikprofessor Heinrich Schmid en Entwurf gmacht worde, wo
Rumantsch Grischun („Bündner Romanisch“) gnännt worde isch[100]. De Aasatz vum Schmid isch gsi, e Sprooch z schaffe, wo für möglichst viili Romane möglichst wenig
Abweichige vum eigne Dialäkt bedütet. Mer isch also nooch em Mehrheitsprinzip gange, mer het die Form gno, wo in de Mehrzaal vo de Schriftidiom vorcho [101]
isch .

Yfierig un Kontroverse
D Lia Rumantscha het deno aagfange s Rumantsch Grischun in de Öffentlichkeit vorzstelle. Es isch betont worde, dass die
Sprooch kei Konkuränz zu de Schriftidiom sött sy, un dass mer si vorallem in Domäne wott yfiere, wo bis jetz s Dütsch
verwändet worde isch. Demit sin z. B. Formular, Plakat, Werbig u. ä. gmeint gsi. Privati Unternämme hen e grosses Intress Logo vum Pledari, em Wörterbuech
zeigt, wääred uss de Bevölcherig wenig Meinige luut worde sin[102]. Wääred de Kanton sich no zrugghalte het, het de Bund vum Rumantsch Grischun
1986 feschtgsetzt, dass Übersetzige vum Bund immer uf
f Rumantsch Grischun gmacht werde.

Ab 1984 isch aber au d Kritik am Vorgoo vo de Lia Rumantscha luuter worde. Kritisiert worde isch, dass d Idiom uff Choschte vum Rumantsch Grischun vernoochlässigt
würde, un dass mer debi wär es in Domäne vo de Schriftidiom yzfiere. 1988 isch e Umfroog unter 948 romanische „Kulturträger“ gmacht worde. Di sofortigi Yfierig vum
Rumantsch Grischun als Plakat- un Uffschriftesprooch hen 77,9 % befürwortet, als Verwaltigssprooch hen sich 58,3 % für e sofortigi, un 19,6 % für e spööteri Yfierig
ussgsproche. Als Sprooch in de Schuel, im Radio, em Fernseh un in de Literatur hen sich di Befroogte dergäge für e langsami, oder überhaupt kei Yfierig vum Rumantsch
Grischun ussgsproche[103].

Ab 1988 hen sich deno au wichtigi Persönligkeite kritisch zum Vorgoo bi de Yfierig vum Rumantsch Grischun güüsseret. De Donat Cadruvi, wo zue dere Zit
Regierigspresidänt vo Graubünde gsi isch, het kritisiert dass d Lia Rumantscha d Sprooch zwangswys wötti yfiere. Im glyche Joor het sich de Theo Candinas zum erschte
Mool güüseret. In de Gasetta Romontscha het er e öffentlichi Diskussion gforderet, un s Rumantsch Grischun als Pescht un Todesstoss, un d Yfierig als „romanischi
Kristallnacht“ bezeichnet[104]. D Renata Coray bezeichnet des als de Beginn vunere „jahrelange heftige und vergiftete Debatte zwischen Gegnern und Befürwortern von
RG[..],deren Höhepunkte in weiteren Nazi-Vergleichen, Manifesten und Gegenmanifesten sowie in einer dem Bundesrat überreichten Petition gegen RG liegen.“[104]. Im
April 1989 het de Theo Candinas d Schrift Rubadurs Garmadis veröffentlicht, wonner in de Form vumene Traum d Befürworter vum Rumantsch Grischun mit Nazischerge
vergliche het, wo e romanischs Dorf überfalle, un Ahneschändig, Kulturzerstörig un Biecherverbrennige betrybe[105]. D Befürworter vum Rumantsch Grischun wiiderrum
hen d Gegner z. B. „als kleine Gruppe „stockkonservativer“, engstirniger Surselver und CVP-Politiker[106]“ dargstellt. Usserdäm sin d Froogeböge vo de Volchszäälig vo
1990 in de Surselva uff Wiiderstand gstosse. D Froogeböge sin dertemool zum erschte Mool uff Rumantsch Grischun, statt uff Surselvisch oder Vallader, verdeilt worde. E
[107].
Deil Gmeie hen deno sogar statt de romanische, dütschi Formular aagforderet

In de Beschrybig vum Rumantsch Grischun hen Metaphre e grossi Roll gspiilt. Bsunders d Metapher vum „Retortenbaby“ oder „Retortensprache“ isch beliebt gsi. Nooch
dere Argumentation isch s Rumantsch Grischun e künschtlichi Schöpfig, wo kei Seele un kei Härz hät, im Gägesatz zue de Idiom, wo natürlich gwaggse wäre. D Befürworter
hen dergege argumentiert, dass au di traditionelle Schriftidiom emool künschtlich entstande wäre, dass s Rumantsch Grischun no Zit zum waggse un ryyfe brüücht, un es d
Uffgab vo de Romane wär, däm „Embryo“ un „Neugeborene“ Schutz z gee un em e Seele yzhuuche. De Ursicin Derungs bezeichnet s Rumantsch Grischun 1989 sogar als e
„ femna flurenta“, enere „Frau im Bluescht“ mache miesst[108].
„lungatg virginal“, als e „jungfräulichi Sprooch“, wo mer jetz verfiere un zue ina

Mitte 1992 het d Bündner Regierig deno aakündigt, e wüsseschaftlichi Untersuechig zur Meinig vo de romanische Bevölcherig durezfiere, wo deno d Grundlag vum wytere
Vorgo sött sy. Mit dere Entscheidig het sich d Debatte wiider berueigt[109]. D Ergebniss vo dere Untersuechig isch deno im Dezämber 1995 vorgstellt worde. Vo de Lüt wo
befroogt worde sin, hen sich 66 % für e eiheitlichi Schriftsprooch ussgsproche. Vo denne 66 % hen sich zwee Drittel (44 % vo allene Befroogte) für s Rumantsch Grischun,
11 % für s Surmeirisch un 11 % für e anders Idiom ussgsproche[110]. Die relativ hochi Zuestimmig isch überraschend cho. Uff de Basis vo dere Umfroog het d Regierig vum
Kanton deno am 2. Juli 1996 en Regierigsbeschluss gfasst, wo vorgsänne het, dass s Rumantsch Grischun bruucht werde sött wenn alli Romane aagsproche werde. Wenn sich
de Kanton aa einzelni Regione oder Gmeie wändet, chönnte wyter d Idiom bruucht werde. In de Schuele hät s Rumantsch Grischun d Idiom nit sölle ersetze, un numme
passiv glehrt werde. Vo beide Syte isch de Kompromiss insgsamt akzeptiert worde. Am 17. Dezämber 1996 isch s Rumantsch Grischun deno e Amtssprooch vo Graubünde
worde, un s Sursilvan un Ladin sin numme no in Ussnaamefäll vor
gsänne gsi.

1999 isch deno vunere Arbetsgrupp vum Kanton e Konzept erarbeitet worde, wo als „Konzept Haltiner“ bekannt isch. Es het vorgsänne, dass d Idiom d Grundlag vum
Romanische in de Schuel sötte blybe, un deno in de Mittel- un Oberstuf passivi Kenntniss vum Rumantsch Grischun vermittlet werde sötte. Des Konzept isch d Grundlag
[111].
vumene Regierigsbschluss vo 1999 un wiider 2000 gsi

Etablierig als kantonali Amts- un Schuelsprooch ab 2001

D Regierig vo Graubünde het s Rumantsch Grischun als Amtssprooch vum Kanton welle feschtige. Ei Hinderniss isch de Artikel 23 vo de Kantonsverfassig gsi, wo explizit s
Sursilvan un s Ladin als d Sprooche vo Abstimmigsunterlage feschtglait het. De Artikel het miesse mit ere Volchsabstimmig gänderet werde. Die Änderig isch vo de Regierig
[112].
so begründet worde, dass mer demit de Status vum Romanische im Kanton chönnti sterche un s Sutselvisch un Surmeirisch chönnti mee beruggsichtige

Die Abstimmig het am 10. Juni 2001 schliessli stattgfunde, un isch mit 65 % aagno worde. S Abstimmigsverhalte vo de Romane wird unterschidli interpretiert. D Befürworter
hen argumentiert, dass vo de 5 Sproochregione numme d Surselva un numme 4 vo de 13 romanische Chreis d Vorlag aabglännt hätte. Als Gägenargument wird vo de Renata
Coray un em Matthias Grünert aagfiert, dass wemmer numme die Gmeie beruggsichtigt, wo bi de Volchszäälig vo 2000 mindeschtens 30 % Romanischsproochig gsi sin, d
Vorlag mit 51 % ‚Nei‘-Stimme nit aagno worde wär. Bi Gmeie mit mindeschtens 50 % Romane styygt de Aadeil vo ‚Nei‘-Stimme uff 54,1 %, un wenn numme d
Hauptsprooch beruggsichtigt wird sogar uff 57,1 %. De Matthias Gründert interpretiert des so, dass „die in den rätoromanischen Kerngebieten lebenden Rätoromanisch
Sprechenden...durch die übrige Bevölkerung majorisiert wurden“[113]. Nooch de Abstimmig het d Regierig ab em 1. Juli 2001 s Rumantsch Grischun für d
Abstimmigsunterlage un für s Rächtsbuech feschtgsetzt. Dass glychzitig aakündigt worde isch, mit de romanische Gmeie numme no uff Rumantsch Grischun z
erspreche aagsänne worde[114].
kommuniziere, isch vo de Gegner als Bruch vo V

S Konzept Haltiner vo 1999 isch vorerscht d Grundlag vo de kantonale Sproochpolitik blybe. D Lia Rumantscha het dergege uff e stercheri Verwändig vum Rumantsch
Grischun in de Schuele drängt. Im Oktober 2002 het si e Grundsatzprogram verabschiedet, wo d Yyfierig ab de 1. Klass vo de Primarschuel gforderet worde isch. S
[115].
Rumantsch Grischun isch als einzigi un warschynts au letschti Chance zur Sterchig vum Romanische bezeichnet worde

En grosse Schub als Schuelsprooch het s Rumantsch Grischun deno dur Sparmassnaame vo de Bündner Regierig 2003 becho. Als eini vo 212 Massnaame, isch vorgschlo
worde, d Lehrmittel für romanischi Schuele ab 2006 numme no uff Rumantsch Grischun ussezgee. D logischi Konsequänz vo dere Massnaam isch natürli, dass s Rumantsch
Grischun d Idiom als Schuelsprooch ersetzt. De Vorschlag isch sogar bi de Lia Rumantscha uff Abläänig gstosse, wo gmeint het, dass die Massnaam de Konflikt neu
provoziere dät. Einewäg het de Grossi Root de Entscheid im Auguscht 2003 aagno, un beschlosse d Lehrmittel sogar scho ab 2005 numme no in Rumantsch Grischun
ussezgee.

De Entscheid isch uff enorme Wiiderstand gstosse, bsunders im Engadin, wo d Lehrerschaft über 4'300 Unterschrifte dergege gsammlet het[116]. De Grossi Root het die
Petition im Februar 2004 zur Kenntniss gno, un d Regierig isch uffgforderet worde e Konzept z entwiggle. De Lehrmittelentscheid het aber nit sölle zruggno werde. Luut de
Renata Coray sin fascht alli Gegner für s Rumantsch Grischun als Amtssprooch un als passivi Schuelsprooch gsi. Si sin aber gäge e Verdrängig vo de Schriftidiom dur s
[117].
Rumantsch Grischun gsi, wo d Basis vum Romanische syge

Im Juni 2004 isch e zweiti Petition aa de Grossroot grichtet worde, wo vo öbe 180 Persönligkeite unterzeichnet worde isch. Dezue hen au viili romanischi Intelektuelle un
Kulturträger ghört, un viili wo ursprüngli Befürworter vum Rumantsch Grischun gsi sin[118]. Es isch gforderet worde, s Konzept Haltiner wiider uffzgryyfe, un de
Lehrmittelentscheid zruggznee, demit nit in d Kulturautonomi vo de Gmeie yygriffe wird. D Petitionär hen gfürchtet, dass de Entscheid dezue fiert, dass statt em Rumantsch
Grischun, vo de Gmeie Dütsch als Schuelsprooch yygfiert wird, un hen druff hygwyyse dass di romanischi Kultur dur d Idiom wytergee wird, un nit dur e gmeinsami
romanischi Schriftsprooch wyl es kei gmeinsami romanischi Identität gäb[119]. S Rumantsch Grischun dät wäge däm s Romanisch schweche statt sterche. De Grosse Root het
es aber abgläänt, de Entscheid no emool z diskutiere.

Im Dezämber 2004 isch schliessli en Regierigsbschluss zur Yyfierig vum Rumantsch Grischun als Schuelsprooch gfasst
worde. Er gseet drei Etappe vor: „Rumantsch Grischun passiv“, „Rumantsch Grischun aktiv“ un „pädagogische
Weiterbetreunung“. D Yyfierig söll in drei Variante erfolge: „Pionier“, „Standard“ un „Konsolidierung“. D Gmeie chönne
also sälber feschtsetze, wenn si die Variante yyfiere. De Entscheid, dass ab 2005 d Lehrmittel numme no uff Rumantsch
Grischun ussegee werde, isch nit gäänderet worde[120]. Bsunders d Engadiner Lehrerschaft isch empört gsi, dass ihri Meinig
vo de Regierig ignoriert worde wär. D Lehrer uss Mittelbünde sin dergege z friide gsi, un in de Surselva sin wenig Reaktione
[121].
luut worde, was je nooch Position als Zuestimmig oder Resignation gwertet wird

Zwüsche de Schueljoor 2007/2008 un 2009/2010 hen ingsamt 40 sognannti „Pioniergemeinden“ s Rumantsch Grischun als
grien: Gmeie, wo s Rumantsch
Schuelsprooch in de 1. Klass yygfiert[122]. Die 40 Gmeie finde sich vorallem im Münstertal, z Mittelbünde un in de Gegend
Grischun als Schuelsprooch yygfiert
um Ilanz. In 41 Gmeinde im Engadin un im grööschte Deil vo de Surselva wird dergege wyterhin im Idiom unterrichtet. Was hen; rot: Gmeie, wo imene
mit denne Gmeie passiert, wo s Rumantsch Grischun überhaupt nit yyfiere wenn, isch nit klar. Rächtlich isch es nit mögli, si Schriftidiom unterrichtet wird. Stand:
dezue z zwinge, wyl d Waal vo de Schuelsprooch z Graubünde e Kompetenz vo de Gmeie isch. Schueljoor 2009/2010

Romanischi Literatur un Kultur

D Romane hen im Mittelalter e rychi mündlichi Überlieferig gha, wo aber usser z. B. vum Lied Canzun da Sontga Margriata, praktisch nit erhalte isch. Verschriftet worde
isch s Romanisch ab em 16. Joorhundert, wo vorallem religiösi Werch entstande sin (für mee Informatione, lueg uff de Abschnitt „Entwigglig vo de bünderromanische
Schriftsprooche“). E rycheri nit-religiösi Literatur isch deno ab de Mitti vum 19. Joorhundert entstande, wo mit de Ruggbesinning uff s Romanisch wääred de „romanischi
Renaissance“ zämmehanget. D Literatur uss dere Zit bestoot zumene grosse Deil uss Gedicht un Erzäälige, wo di romanischi Muettersprooch preise un lobe, un wo Theme
uss de ländliche Kultur vum Romanisch bhandle. Au e hüüfigs Thema isch de Uffenthalt im Ussland vo de „Randulins“. Dernäbe sin au viili Übersetzige in s Romanisch
gmacht worde. Wichtigi Oberländer Dichter uss dere Zit sin zum Byspil de Théodore de Castelberg (1748–1818), de Placidus a Spescha (1752–1833) oder de Gion Antoni
Huonder (1824–1867). De bekanntescht Dichter aber isch de Surselver Giachen Caspar Muoth (1844–1906) uss Brigels, wo als de sproochgwandescht romanischi Dichter
überhaupt gilt. Syni Gedicht un Ballade handle viilmool vum Romanische sälber
, wie syn bekanntescht Werch „Al pievel romontsch“ (em romanische Volch):

„ Stai si, defenda,

Romontsch, tiu vegl lungatg,
Risguard pretenda
Per tiu patratg!?/i

Stoo uff, verteidig

s Romanisch, dyni alti Sprooch!
verlang Achtig,
vor dym Gedanke!“
– Giachen Caspar Muoth: Al pievel romontsch

E andri wichtigi Persönligkeit vo de romanische Renaissance isch de Caspar Decurtins (1855–1916) uss Trun, wo Handschrift vo Al pievel romontsch
volchstümlichi Sage, Ballade, Lieder un mee gsammlet het. Wytri sin de Giachen Michel Nay (1860–1920), au vo Trun, wo
in syne Roman s büürlichi Läbe beschrybe het, de Alfons Tuor (1871–1904) un de Gian Fontana (1897–1935) vo Flims vo für syni Roman bekannt worde isch. Unter de
Oberländer Autore isch schliessli no de Maurus Carnot (1865–1935) vo Samnaun, wo zwar sälber de romanisch Dialäkt vo sym Heimetort nümmi gschwätzt het, aber z
Disentis Romanisch als Fremdsprooch glehrt het. Er het Drame, Lyrik un Erzäälige mit Bezug zum ländliche Läbe verfasst. Usserdäm de Flurin Camathias vo Laax, wo viili
Übersetzige gmacht het, un usserdäm mehreri Drame, Gedicht un Epe verfasst het.

Im Surmeirische Idiom isch bsunders deAlexander Lozza uss Murmarera wichtig.

Im Engadin sin de Gian Battista Tschander uss Samedan un de Conradin de Flug (1787–1874) di erschte moderne Lyriker. Zue de Epoche vo de Romantik ghöre im Engadin
bsunders de Siméon Caratsch (1826–1891) un de Gian Fadri Caderas (1830–1891), wo zum Deil au gmeinsam Werch verfasst hen, wie zum Byspil d Komödie Ils duos poets.
Bsunders bekannti Lyriker un Liederdichter sin de Andrea Bezzola (1840–1897) uss Zernez wo s „Engadiner Nationallied“ Ma bella Val, mi' Engiadina verfasst het oder de
Gudench Barblan (1860–1916) vo Vnà, Verfasser vum Lied a la lingua materna

„Chara lingua da la mamma,

tü sonor rumantsch ladin,
tü favella dutscha, lamma,
oh, co t’am eu sainza fin!

Liebi Sprooch vo de Muetter,

du Chlang vum Engadinisch,
du siessi, weichi Sprooch,
Oh wienni dich gern ha ohni Änd!“
– Gudench Barblan: A la lingua materna

D Clementina Gilli (1858–1942) vo Zuoz het mehreri grossi Werch vo de europäische Schriftsteller übersetzt, un unter em Pseudonym Clio au eigni Poesi verfasst. Wytri
Engadiner Persönligkeite uss de romanischi Renaissance sin de Schimun Vonmoos (1868–1940) wo übersetzt het, un Gedicht un Erzäälige verfasst het, de Gian Gianett
Cloetta (1874–1965) vo Bergün oder de Eduard Bezzola (1875–1948) wo Drame, Komödie un Lieder übersetzt oder sälber verfasst het. De bekanntescht Engadiner Dichter
aber isch de Peider Lansel (1863–1943). Er het sich 1906 als vermögende Maa zur Rue gsetzt un sich ganz de Dichtig gwidmet. Bekannt worde isch er nit numme in synrer
Heimet sundern au international. Sälber het er öbe 200 Gedicht gschribe wo in Sammelwerch 1907 (Primulas), 1912 (La cullana d'ambras) un 1929 in sym Hauptwerch Il
vegl chalamêr erschiene sin. Näbe sym eigne Werch het er au Anthologie vo romanischi Dichter veröffentlicht, wie zum Byspil La musa ladina (1910) un La musa
rumantscha (postum 1950). Churz vor sym Dod 1943 het er als erschte Rätoromane deGrosse Schillerprys erhalte.

Noochem zweite Wältchrieg isch au d V

eränderig vo de traditionelle romanische Umwält un d Moderne e wichtigs Thema worde. De Unterengadiner
Andri Peer (1921–1985)
gilt als eine vo de bedüütenschte moderne romanische Schriftsteller, wo di romanischi Literatur mit Yyflüss uss andri literarischi Strömmige ergänzt het. Mit sym neue Stil
isch er debi am Aafang bi viilene uff Abläänig gstosse, un ersch spööter ganz anerkannt worde. En wytre isch de Cla Biert (1920–1981) vo Scuol, wo für syni humoristischi
Erzäälige beriemt worde isch. Als Lyriker isch de Flurin Darms (1918–) vo Flond bekannt, un als Verfasser vo Erzäälige bsunders de Gion Battesta Sialm (1897–1977) un de
Guglielm Gadola (1902–1961), beed vo Disentis. Ihri Erzäälige sin viilmool humoristisch un bhandle ländlichi Theme. Einer vo de bekannteschte zitgnössische Roman-
Schriftsteller isch de Toni Halter (1914–1986) ussem Lugnez, wo in syne Roman historischi oder büürlichi Theme bhandlet het. Au dur Roman un Churzgschichte bekannt
isch de Gion Deplazes (1918–) vo Sumvitg. De Jon Semadeni (1910–) vo Vnà isch dur syni Theaterstügg un Sketsch bekannt worde, un het usserdäm au no Prosa verfasst.
Au für ihri Theaterstügg bekannt sin de Men Gaudenz, de iTsta Murk (1915–1992) voMüstair un de Carli Fry (1897–1956) voDisentis.

In jüngster Zyt isch deArno Camenisch (1978–) vo Tavanasa mit sym Dütsch-Romanische BuechSez Ner (2009), überregional bekannt worde.

Bi de Chinder- un Jugendliteratur finde sich näbe viili Übersetzige au Orginalwerch wie d Biecher vo de Selina Chönz, em Clo Duri Bezzola (Kindels dal malom), em Göri
Klainguti (Linard Lum), em Linard Bardill (Il guaffen gelg), em G. Netzer (Martin steiler, Annina, La princessa loscha), em Theo Candinas (La fuigia dil Stoffel) oder de
Claudia Cadruvi (Capuns ed il stgazi dals Franzos). S Chinderbuech Uorsin vo de Selina Chönz isch alsSchellenursli bis über d Gränze vo de Schwyz bekannt worde.

Organisiert sin di romanischi Schriftsteller in de Uniun per la Litteratura Rumantscha, wo syt 1990 jeds Joor die Dis da Litteratura veraastaltet. De Grossdeil vo de
Schriftsteller schrybe bis hüt in de Idiom. S Rumantsch Grischun wird all mee au ygsetzt, so zum Byspil in de Übersetzige vo Chinderbiecher dur d Lia Rumantscha.

In de Musik hen Chöre im romanische Sproochbiet e langi Tradition. Näbe traditionelli Gsäng un Lieder wird s Romanisch au in moderni Musikgenre wie de Popmusik un
em Hip-Hop ygsetzt, wo zum Deil überregional bekannt sin. Im Joor 1989 isch d Schwyz zum Byspil mitem romanische Lied Viver senza tei bim Grand Prix verträte gsi. Syt
2004 isch d Hip-Hop-GruppeLiricas Analas mit ihrene romanische Teggscht au usserhalb vo Graubünde bekannt worde.

Romanisch in de Medie
E wichtige Stellig wird vo de Radio e Televisiun Rumantscha ygno, wo Radio un Fernsehsendige uff Romanisch usstraale duet. S Radio Rumantsch sändet 24 Stunde e
Program, wo Informationssändige un Musikprogramm dezueghöre. D Mitarbeiter verwände in de Sändige ihr eiges Idiom, was für zum gägesytige Verständiss vo de Idiom
unterenand bytrait[123]

D Televisiun Rumantscha sändet regelmässig uff SRF 1, un wird uff Dütsch untertitelt. So wird vo Mentig bis Frytig d Informationssändig Telesguard ussgstraalt. Am
Samschtig bzw. Sunntig wird au s Chinderprogram Minisguard un d Magazinsändig Cuntrasts ussgstraalt. Usserdäm werde in unregelmässige Abständ d Sändige Controvers
un Pled sin via un wytri Sändige produziert[124].

D romanischi Presselandschaft isch langi Zit regional uffgspalte gsi. In de Surselva isch Gasetta Romontscha erschiene, im EngadinFögl Ladin, de Sutselva Casa Paterna/La
Punt un im Surmeir La Pagina da Surmeir. Syt 1997 sin die Zitige bis uff La Pagina da Surmeir, in di überregionali Tageszitig La Quotidiana integriert, wo zue de
Südoschtschwyz Mediegruppeghört. In La Quotidiana wird in allene Idiom un uff Rumantsch Grischun publiziert. Usserdäm erschyne in de Engadiner Post zwoo Syte uff
Romanisch.

Syt 1994 erschynt monatlich d JugendzitschriftPunts.

Sproochbyspiil
D Fabel vum Fuggs un em Rabe vumJean de La Fontaine in allene Idiom un em Rumantsch Grischun[125].

Surselvisch Putèr Rumantsch

Sutselvisch Surmeirisch Vallader Jauer Übersetzig
aaloose?/i aaloose?/i Grischun
L‘uolp era La gualp La golp era La vuolp La vuolp La uolp d’era La vulp era De Fuggs isch
puspei eara puspe puspe eneda d’eira darcho d‘eira darchiau üna puspè ina wiider emool
inagada egn‘eada famantada. üna vouta darcheu üna jada giada hungrig gsi.
fomentada. fumantada. Co ò ella via famanteda. jada fomantada. fomentada. No hetter en
Cheu ha ella Qua â ella sen en pegn Co ho‘la vis fomantada. Qua ha’la vis Qua ha ella Rabe gsee, wo
viu sin in vieu sen en corv tgi sün ün pin ün Qua ha‘la vis sün ün pin ün vis sin in uffeme Baum
pegn in egn pegn tigniva en corv chi sün ün pin ün corv chi pign in corv gsesse isch un
tgaper che egn corv ca toc caschiel tgnaiva ün corv chi tegnea ün toc che tegneva es Möckeli
teneva in taneva egn an sies pecal. töch chaschöl tgnaiva ün toc chaschöl in in toc Chääs im
toc caschiel toc caschiel Chegl am in sieu pical. chaschöl in ses pical. chaschiel en Schnabel gha
en siu bec. ainten sieus gustess, ò Que am seis pical. Quai ma ses pichel. het. Des dät
Quei pecel. Quegl ella panso, gustess, ho‘la Quai am gustess, ha’la Quai ma mer guet
gustass a gustass a ed ò clamo penso, ed ho gustess, ha‘la s’impissà, ed gustass, ha schmegge, het
mi, ha ella mei, â ella agl corv: clamo al corv: pensà, ed ha ha clomà al ella pensà, de Fuggs
tertgau, ed tartgieu, ed «Tge bel tgi «Chel bel cha clomà al corv: corv: «Cha ed ha clamà denkt, un het
ha clamau al ha clamo te ist! Schi tü est! Scha «Che bel cha bel cha tü al corv: zum Rabe
tgaper: agli corv: ties cant è tieu chaunt es tü est! Scha esch! Scha «Tge bel gsait: „Wie
«Tgei bi che «Tge beal schi bel scu uschè bel scu teis chant es tes chaunt es che ti es! schön du
ti eis! Sche ca tei es! tia tia uschè bel sco ischè bel sco Sche tes bisch! Wänn
 tiu cant ei Scha tieus parentscha, apparentscha, tia tia chant è dyn Gsang eso
aschi bials tgànt e alloura ist te alura est tü il apparentscha, apparentscha, uschè bel schön isch wie
sco tia aschi beal igl pi bel pü bel utschè lura est tü il lura esch tü il sco tia dyn Gfiider, no
cumparsa, sco tia utschel da da tuots». plü bel utschè pü bel utschè parita, lur bisch du de
lu eis ti il pli pareta, tots». da tuots». da tots». es ti il pli allerschönscht
bi utschi da alura es tei bel utschè vo allene
tuts». igl ple beal da tuts». Vögel.“.
utschi da
tuts».

Lueg no
Traditionell rätoromanischsproochigs Sproochbiet
Rumantsch Grischun
Rätoromanischi Ortsnäme usserhalb vom Bündnerland

Literatur
Badilatti, Michele: Die altehrwürdige Sprache der Söldner und Bauern – Die e Vredelung des Bündnerromanischen bei Joseph Planta (1744–1827)
(= Swiss Academies Reports.Band 12 [6], 2017; zugleichSprachen und Kulturen.Band 9). Hrsg. von der Schweizerischen Akademie der Geistes- und
Sozialwissenschaften. Bern 2017,ISSN 2297-1564 und ISSN 2297-1572 (PDF).
Billigmeier, Robert Henry: Land und Volk der Rätoromanen. Huber Frauenfeld, 1983, ISBN 3-7193-0882-0.
Cathomas, Regula, Institut für Kulturforschung Graubünden (Hrsg.):Sprachgebrauch im Alltag - Die Verwendung des Rätoromanischen in verschiedenen
Domänen: Wechselwirkungen und Einflussfaktoren. Bündner Monatsblatt, Chur2008, ISBN 978-3-905342-42-0(377 Seiten).
Coray, Renata, Institut für Kulturforschung Graubünden ikg (Hrsg.): Von der Mumma Romontscha zum Retortenbaby Rumantsch Grischun:
Rätoromanische Sprachmythen. Casanova Druck und Verlag AG, Chur 2008, ISBN 978-3-905342-43-7(647 Seiten).
Decurtins, Alexi, Società Retorumantscha (Hrsg.):Rätoromanisch I: Aufsätze zur Sprach-, Kulturgeschichte und zur Kulturpolitik . Buchdruckerei Davos
AG, Chur 1993 (485 Seiten).
Deplazes, Gion: Die Rätoromanen: Ihre Identität in der Literatur. Desertina, Chur 1991, ISBN 3-85637-199-0 (568 Seiten).
Furer, Jean-Jacques, Bundesamt für Statistik(Hrsg.): Eidgenössische Volkszählung 2000 - Die aktuelle Lage des Romanischen. Neuchâtel 2005, ISBN
3-303-01202-4, S. 146.
Gross, Manfred, Lia Rumantscha (Hrsg.):Romanisch - Facts & Figures. Chur 2004, ISBN 3-03900-034-9, S. 106.
Grünert, Matthias. Picenoni, Mathias. Cathomas, Regula. Gadmer , Thomas.: Das Funktionieren der Dreisprachigkeit im Kanton Graubünden . In:
Romanica Helvetica. 127, Narr Francke Attempto Verlag GmbH + Co. KG, Tübingen 2008, ISBN 978-3-7720-8303-7(647 Seiten).
Kraas, Frauke: Die Rätoromanen Graubündens: Peripherisierung einer Minderheit . Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1992, ISBN 3-515-06089-8 (406
Seiten).
Kundert, Mathias: Der Sprachwechsel im Domleschg und am Heinzenberg (19./20. Jahrhundert) . In: Staatsarchiv Graubünden (Hrsg.):Quellen und
Forschungen zur Bündner Geschichte. 18, Kommissionsverlag Desertina, Chur2007, ISBN 978-3-85637-340-5(193 Seiten).
Lechmann, Gion: Rätoromanische Sprachbewegung – Die Geschichte der Lia Rumantscha von 1919-1996 . In: Urs Altermatt, Universität Fribourg
(Hrsg.): Studien zur Zeitgeschichte. Band 6, Verlag Huber, Frauenfeld Oktober 2004, ISBN 3-7193-1370-0 (663 Seiten).
Mützenberg, Gabriel: Destin de la langue et de la littérature rhéto-romanes. Editions L’Age d'Homme, Lausanne1974.
Liver, Ricarda: Rätoromanisch – Eine Einführung in das Bündnerromanische . Gunter Narr, Tübingen 1999 (zum Deil au di zweiti Ussgab vo 2010), ISBN
3-8233-4973-2 (online).
Schläpfer, Robert & Bickel, Hans (Hrg.):Die viersprachige Schweiz. Zweite Auflage. In: Sprachlandschaft. 25, Verlag Sauerländer, Aarau 2000, ISBN 3-
7941-3696-9.
Walther von Wartburg: Die Entstehung des Rätoromanischen und seine Geltung im Land.In: Walther von Wartburg: Von Sprache und Mensch.
Gesammelte Aufsätze.Francke, Bern [1956], S. 23–44.

Weblink
D Wikipedia uff Rätoromanisch

Commons: Romanisch – Sammlig vo Multimediadateie

Internetsite vo da Lia Rumantscha
Radio Televisiun Rumantscha

Fuessnote
1. Die aktuelle Lage des Romanischen, Kommentar zu den o Vlkszählungsresultaten(http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/dienstleistungen/publikatio
nen_statistik/publikationskatalog.Document.66870.pdf)
2. Die aktuelle Lage des Romanischen, Kommentar zu den o Vlkszählungsresultaten, Syte 30(http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/dienstleistungen/
publikationen_statistik/publikationskatalog.Document.66870.pdf)
3. Liver in Schläpfer & Bickel 2000, pp. 211
4. Liver in Schläpfer & Bickel 2000. pp. 215–216
5. Liver (1999). pp. 16
6. Liver (1999). pp. 2324
7. Liver (1999). pp. 18
8. Liver (1999). pp. 22
9. Furer (2005). pp. 23
10. Coray (2008). pp. 87
11. Cathomas (2008). pp. 9
12. Furer (2005). pp. 37
13. Cathomas (2008). pp. 19
14. Lechmann (2005). pp. 345–347
15. Liver (1999). pp. 67
16. Deplazes (1991). pp. 28
17. Cathomas (2008). pp. 14
18. Liver in Schläpfer & Bickel 2000. pp. 219
19. Jachen Curdin Arquint in Schläpfer & Bickel 2000, pp. 244
20. Liver 1999; S. 43
21. Gross (2004). pp. 31
22. Liver 1999; S. 44
23. Liver 1999
24. Liver 2010
25. Liver 1999; S. 75
26. Decurtins (1993). pp. 12
27. Liver in Schläpfer & Bickel 2000, pp.219
28. Schläpfer & Bickel 2000
29. Liver in Schläpfer & Bickel 2000, pp. 217
30. Liver (1999). pp. 176
31. Liver (1999). pp. 178
32. Treffers-Daller & Willemyns (2002). Language Contact at the Romance-Germanic Langua ge Border. pp. 130–131
33. Carigiet, Werner in Schläpfer & Bickel 2000,pp. 238
34. Coray (2008). pp. 355
35. Liver (1999). pp. 175
36. Camenisch, Arno. (2009). Sez Ner. Basel/Weil am Rhein: Urs Engeler Editor. ISBN 978-3-938767-63-4. pp. 190
37. Liver 1999; S. 74
38. Coray (2008). pp. 78
39. Liver 1999. pp 76
40. Kraas (1992). pp. 132–134
41. Liver (1999). pp. 77
42. Krass (1992). pp. 138
43. Liver (1999). pp. 76
44. Osswald 1988 in Kraas 1992. pp. 133
45. in Schläpfer & Bickel 2000, pp. 243
46. Liver (1999). pp. 84
47. Liver (1999). pp. 95
48. Liver (1999). pp. 101
49. Liver (1999). pp. 105
50. Kundert (2007). pp. 11
51. Jachen Curdin Arquint in Schläpfer & Bickel 2000, pp. 258–259
52. Liver (1999). pp. 126
53. Kundert (2007). pp. 86–95
54. Furer (2005). pp. 9
55. Kundert (2007). pp. 109–110
56. Coray (2008). pp. 95
57. Coray (2008). pp. 97
58. Coray (2008). pp. 96
59. Kundert(2007). pp. 134
60. Coray (2008). pp. 98
61. Liver (1999). pp. 82
62. Kundert (2007). pp. 99
63. Kundert (2007). pp. 103
64. Furer (2005). pp. 21
65. Coray (2008). pp. 86
66. Kraas (1992). pp. 151
67. Kundert (2007). pp.79
68. Kundert (2007). pp. 123
69. Kundert (2007). pp. 113–114
70. Kundert (2007). pp. 141
71. Furer (2005). pp. 30
72. Furer (2005). pp. 35
73. Furer (2005). pp. 53
74. Gross (2004). pp. 33
75. Gross (2004). pp. 34
76. Furer (2005). pp. 67–70
77. Furer (2005). pp. 127–128
78. Lechmann (2005), pp. 183
79. Lechmann (2005). pp. 503
80. Lechmann (2005). pp. 506
81. Lechmann (2005). pp. 190
82. Lechmann (2005). pp. 191
83. Furer (2005). pp. 40
 84. Lechmann (2005). pp. 154
85. Lechmann (2005). pp. 155
86. Cathomas (2008). pp. 41
87. Sproochegsetz vom Kanton Graubünde vom 19. Oktober 2006.(http://www.gr-lex.gr.ch/frontend/versions/238/pdf_file)(PDF)
88. Gross (2004). pp. 43
89. Lechmann (2005). pp. 158–160
90. Richter (2005:949) in Cordey (2008). pp. 81
91. Lechmann (2005). pp. 158–159
92. Furer (2005). pp. 140–145
93. Furer (2005). pp. 79
94. Furer (2005). pp. 80
95. Furer (2005). pp. 50
96. Archivierte Kopie (https://archive.is/20120712175606/http://lia.rumantsch.ch/94+M5d637b1e38d.0.html) . Archiviert vom Original (http://lia.rumantsch.ch/9
4+M5d637b1e38d.0.html)am 2012-07-12. Abgrüeft am 2011-01-04.
97. Coray (2008). pp. 110–117
98. Coray (2008). pp. 130
99. Coray (2008). pp. 125
100. Liver (1999). pp. 71
101. Liver (1999). pp. 69–71
102. Coray (2008). pp. 139–140
103. Coray (2008). pp. 146
104. Coray (2008). pp. 148
105. Coray (2008). pp. 149
106. Coray (2008). pp. 153
107. Coray (2008). pp. 154
108. Coray (2008). pp. 387–394
109. Coray (2008). pp. 160
110. Grünet et al. (2008). pp. 360
111. Coray (2008). pp. 183
112. Coray (2008). pp. 173
113. Grünert et al. (2008). pp. 368
114. Grünert et al. (2008). pp. 366
115. Coray (2008). pp. 184–185
116. Coray (2008). pp. 195
117. Coray (2008). pp. 195–196
118. Coray (2008). pp. 204
119. Coray (2008). pp. 203
120. Coray (2008). pp. 210
121. Coray (2008). pp. 210–215
122. Archivierte Kopie (https://web.archive.org/web/20150924024213/http://www .gr.ch/DE/publikationen/berichte/Documents/Landesbericht_2009.pdf) .
Archiviert vom Original (http://www.gr.ch/DE/publikationen/berichte/Documents/Landesbericht_2009.pdf)am 2015-09-24. Abgrüeft am 2014-02-27.
123. Cathomas (2008). pp. 45
124. Archivierte Kopie (https://web.archive.org/web/20120301203126/http://www .rtr.ch/home/utensils/internaziunal/de.html). Archiviert vom Original (http://ww
w.rtr.ch/home/utensils/internaziunal/de.html)am 2012-03-01. Abgrüeft am 2012-02-05.
125. Gross, Manfred (2004), Rumantsch – Facts & Figures(http://www.liarumantscha.ch/data/media/pdf/facts_figures/facts_figures_rumantsch.pdf)Archivlink
(https://web.archive.org/web/20120418160304/http://www .liarumantscha.ch/data/media/pdf/facts_figures/facts_figures_rumantsch.pdf) (Memento vom 18.
April 2012 im Internet Archive)

Dr Artikel „Rätoromanische Sprache“ isch einer vo debsunders glungene Artikel.

Churz zämmegfasst, isch de Artikel sproochlig un stilistisch vorbildlich gschriibe, bhandlet alli wichtigi Aspekt vum Thema ussfierlich, isch sachlig
korrekt un sorgfältig mit Quelle belait, glunge gstaltet unprofilgrächt.

Alli sin härzlich yyglade wyter aa däm Artikel z schaf

fe, z erwyytre un z verbessre!

Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Rätoromanische_Sprache&oldid=841850
"

Letschti Bearbeitig vo dere Syte: 17:51, 4. Septämber 2018

Abruefstatistik

Tekscht isch verfiegbar unter dr„Creative Commons Attribution/Share-Alike“-Lizänz

. S cha syy, ass es zuesätzligi Bedingige git;lueg d Nutzigsbedingige fir
Einzelheite. Wikipedia®